KELAM TARİHİ....................................................................................................................................................10Kelâmın Tanımı:............................................................................................................................................10Kelâmın Adı:.................................................................................................................................................10Kelamın Konusu:...........................................................................................................................................10Kelâmın Amacı:.............................................................................................................................................10Kelâmın Doğuşu:...........................................................................................................................................11A. İç Amiller:.................................................................................................................................................111. Kur'an’ın Muhtevası:.................................................................................................................................11a- Tevhid........................................................................................................................................................11b- Nübüvvet...................................................................................................................................................11c- Ahiret.........................................................................................................................................................11d- İnsan Ve Fiilleri.........................................................................................................................................11e- Davet Ve Mücadele...................................................................................................................................122. Akli Araştırma...........................................................................................................................................123. İlk İhtilaflar................................................................................................................................................12B. Dış Amiller................................................................................................................................................131. Yabancı Dinlerin Etkisi:............................................................................................................................132. İslam Ülkesindeki Fikir Hürriyeti:............................................................................................................133. Felsefe ve Tercüme Faaliyeti:....................................................................................................................13

1- İTİKADİ MEZHEPLER VEYA KELÂM MEKTEPLERİ................................................................................13HAVARÎC...............................................................................................................................................................14

Havaricin Ortaya Çıkışı.................................................................................................................................14Havaric İsmi..................................................................................................................................................14Haricilerin Görüşleri:.....................................................................................................................................14Haricilerin Özellikleri....................................................................................................................................15Bazı Harici Fırkalar:......................................................................................................................................151- el-Muhakkimetü'l-Ula:..............................................................................................................................152- Ezarika:......................................................................................................................................................153- Necedat:.....................................................................................................................................................164- İbaziyye:....................................................................................................................................................16Havaric'le İlgili Kaynaklar.............................................................................................................................16

ŞİÎLİK.....................................................................................................................................................................161- Vasiyyet.....................................................................................................................................................172- İsmet..........................................................................................................................................................17Hz. Ali'ye Uluhiyyet İsnadı...........................................................................................................................173- Ric'at..........................................................................................................................................................174- Takıyye......................................................................................................................................................17Şiiliğin Temel İnançları.................................................................................................................................17İmamet...........................................................................................................................................................18İlahiyat...........................................................................................................................................................18Nübüvvet.......................................................................................................................................................18Ahiret.............................................................................................................................................................18Şiî Fırkalar.....................................................................................................................................................18Keysaniyye....................................................................................................................................................18Zeydiyye........................................................................................................................................................18İmamiyye.......................................................................................................................................................19Galiyye veya Gulat........................................................................................................................................19İsmailiyye......................................................................................................................................................19Şiî İmamları Şeceresi.....................................................................................................................................2012 İmam Dışındaki Şiî Bilginler....................................................................................................................20Birinci Devre.................................................................................................................................................20İkinci Devre...................................................................................................................................................20Üçüncü Devre................................................................................................................................................20Dördüncü Devre............................................................................................................................................21Şiilikle İlgili Kaynaklar.................................................................................................................................21

MURCÎE.................................................................................................................................................................21Mürcie Kelimesinin Anlamları......................................................................................................................21İlk Mürcieler..................................................................................................................................................22Mürcie'nin Bazı Görüşleri.............................................................................................................................22Mürcie İle İlgili Kaynaklar:...........................................................................................................................22

KADERÎYYE.........................................................................................................................................................23CEBRÎYYE.............................................................................................................................................................23MU'TEZİLE............................................................................................................................................................23

Mu'tezile'nin Genel Tutumu..........................................................................................................................24Mu'tezile'nin İnanç Esasları...........................................................................................................................251. Tevhîd........................................................................................................................................................252. Adalet.........................................................................................................................................................253. el-Va'd ve'l-Va'id.......................................................................................................................................254- el-Menziletu Beyne’1-Menzileteyn...........................................................................................................265. el-Emru bi'1-Ma'ruf ve'n-Nehyi ani'l-Münker...........................................................................................26Bellibaşlı Mu'tezile Büyükleri.......................................................................................................................26Vasıl b. Ata (80-131/698-748).......................................................................................................................26Amr b. Ubeyd (144/762)...............................................................................................................................26Ebû'l-Huzeyl el-Allaf (135-226/752-840).....................................................................................................27İbrahim en-Nazzam (232/758).......................................................................................................................27Muhammed b. Abdulvahhab Ebû Ali el-Cübbai (303/915)..........................................................................27Ebû Haşim el-Cübbai (321/933)....................................................................................................................28Kadı Abdulcebbar (415/1024).......................................................................................................................28

MÜŞEBBİHE VE MÜCESSİME...........................................................................................................................28Bişr b. Ğıyas El-Merisi (140-218/753-833)..................................................................................................29I Kimlik..........................................................................................................................................................29II Görüşleri....................................................................................................................................................29Eserleri...........................................................................................................................................................30

2- SÜNNET VE CEMAAT EHLİ..........................................................................................................................30SELEFİYYE...........................................................................................................................................................30

1- Takdis........................................................................................................................................................302- Tasdik........................................................................................................................................................313- Aczî İtiraf..................................................................................................................................................314- Sükût..........................................................................................................................................................315- İmsak.........................................................................................................................................................316- Keff............................................................................................................................................................317- Marifet Ehlîni Teslim................................................................................................................................31

İMAM AZAM EBÛ HANİFE (80-150/699-767)...................................................................................................32İMAM MALİK (179/795).......................................................................................................................................32İMAM ŞAFİÎ (204/819)..........................................................................................................................................32

İmam Şafiî'nin Kelami Görüşleri...................................................................................................................33İMAM AHMED b. HANBEL (241/855)................................................................................................................33SIFATİYYE............................................................................................................................................................33

İbn Küllab......................................................................................................................................................33Haris Bin Esed -El-Muhasibi:........................................................................................................................34Ebû'l-Abbas Ahmed b. Abdurrahman b. Halid el-Kalanisi:..........................................................................34İbn Küllab ve Kelâmi Görüşleri....................................................................................................................341- İman...........................................................................................................................................................342- Allah..........................................................................................................................................................343- İnsan..........................................................................................................................................................35Sünnet ve Cemaat Ehli İkinci Dönem...........................................................................................................35

İMAM EŞ'ARÎ........................................................................................................................................................35Eserleri...........................................................................................................................................................35Eş'arinin Bazı Görüşleri.................................................................................................................................36İlahiyat:..........................................................................................................................................................36Nübüvvet.......................................................................................................................................................36İnsan ve Fiilleri..............................................................................................................................................37Ahiret.............................................................................................................................................................37İmamet...........................................................................................................................................................37

İMAM EBÛ MANSUR el-MATÜRİDÎ (333/944)................................................................................................37Eserleri...........................................................................................................................................................37Îmam Matüridi'nin Kelâmî Görüşleri............................................................................................................381- İlahiyat:......................................................................................................................................................38a. İlim Sebepleri:............................................................................................................................................38b. Alem:.........................................................................................................................................................38

c. Allah:.........................................................................................................................................................38d- Allah'ın Sıfatları:.......................................................................................................................................382- Nübüvvet:..................................................................................................................................................383- İnsanın Fiilleri:..........................................................................................................................................394- İman ve İslam:...........................................................................................................................................395- Ahiret:........................................................................................................................................................39

3- MÜTEKADDİMÛN, ÖNCEKİLER DÖNEMİ.................................................................................................40II- Giriş..........................................................................................................................................................40Kadı Ebû Bekir el-Bakıllani: (403/1013)......................................................................................................40Bakıllani ve Atom Nazariyesi:......................................................................................................................411- Bilgi...........................................................................................................................................................422- Varlık.........................................................................................................................................................423- Alem..........................................................................................................................................................42Allah..............................................................................................................................................................42Kur'an Mahluk Değildir.................................................................................................................................43İmamet...........................................................................................................................................................43

İBN FUREK (330-941/406-1015)..........................................................................................................................431. Kimlik........................................................................................................................................................432. Eserleri.......................................................................................................................................................433- Görüşleri....................................................................................................................................................441. Bilgi...........................................................................................................................................................442. Âlem..........................................................................................................................................................443. Allah..........................................................................................................................................................444. İman...........................................................................................................................................................445. Nübüvvet...................................................................................................................................................456. Ahiret.........................................................................................................................................................45

ABDU'L-KAHİR EL-BAĞDADİ (429/1037)........................................................................................................45Eserleri...........................................................................................................................................................45Görüşleri........................................................................................................................................................46Sünnet ve Cemaat Ehli..................................................................................................................................46

İMAMÜ'L HAREMEYN EL-CÜVEYNİ (419-478/1028-1085)...........................................................................47Kimlik............................................................................................................................................................47İmamü'l Harameyn Ünvanını Alması............................................................................................................48Eserleri...........................................................................................................................................................48Bîlgî...............................................................................................................................................................48Alem..............................................................................................................................................................48Allah..............................................................................................................................................................48Însan...............................................................................................................................................................49Nübüvvet.......................................................................................................................................................49Ahiret.............................................................................................................................................................49İmamet...........................................................................................................................................................49

SADRU'L İSLAM EBÛ'L YUSR MUHAMMED PEZDEVİ (421-493/1027-109)..............................................49Hayatı ve Öğrenimi.......................................................................................................................................49Eserleri...........................................................................................................................................................50Talebeleri.......................................................................................................................................................50Görüşleri........................................................................................................................................................50Bilgî...............................................................................................................................................................50Alem..............................................................................................................................................................51Allah..............................................................................................................................................................51İnsan...............................................................................................................................................................51İman...............................................................................................................................................................51Ahiret.............................................................................................................................................................51İmamet...........................................................................................................................................................51

4- MUTEAHHİRUN, SONRAKİLER DÖNEMİ..................................................................................................52Giriş...............................................................................................................................................................52

EBU HAMİD GAZZALÎ (450-1058/505-1111)....................................................................................................52Eserleri Ve Görüşleri.....................................................................................................................................521- Kelâm'da Gazzali......................................................................................................................................522- Felsefe'de Gazzali......................................................................................................................................53Bilgi...............................................................................................................................................................54

Alem..............................................................................................................................................................54Allah..............................................................................................................................................................54İnsan...............................................................................................................................................................54Husun, Kubuh Ve Abes:................................................................................................................................55Nübüvvet.......................................................................................................................................................55Ahiret.............................................................................................................................................................55Îmamet...........................................................................................................................................................55

EBÛ’L-MUİN EN-NESEFÎ (418-1028/508-1114)................................................................................................56Kimlik............................................................................................................................................................56Eserleri...........................................................................................................................................................56Görüşleri........................................................................................................................................................56Bilgi...............................................................................................................................................................56Âlem..............................................................................................................................................................57Allah..............................................................................................................................................................57Nübüvvet.......................................................................................................................................................57İnsan...............................................................................................................................................................57İmamet...........................................................................................................................................................58

ÖMER NESEFİ (537/1142)....................................................................................................................................58Kimlik............................................................................................................................................................58Eserleri...........................................................................................................................................................58Görüşleri........................................................................................................................................................59Bilgi...............................................................................................................................................................59Alem..............................................................................................................................................................59Allah..............................................................................................................................................................59İnsan...............................................................................................................................................................59Âhiret:............................................................................................................................................................59İman-İslam.....................................................................................................................................................59Nübüvvet.......................................................................................................................................................60İmamet...........................................................................................................................................................60

EBÛ'L-FETH ABDU'L-KERÎM ŞEHRÎSTANİ (469-548/1076-1153).................................................................60Kimlik............................................................................................................................................................60Eserleri...........................................................................................................................................................61Görüşleri........................................................................................................................................................61İlahiyat...........................................................................................................................................................61Alem..............................................................................................................................................................61İlim.................................................................................................................................................................61İnsan...............................................................................................................................................................62Allah..............................................................................................................................................................62Allah'ın Sıfatları.............................................................................................................................................62Fiillerin Nitelenişi..........................................................................................................................................63Nübüvvet.......................................................................................................................................................63Ahiret.............................................................................................................................................................63İmamet...........................................................................................................................................................63

NUREDDİN es-SABUNİ (580/1184).....................................................................................................................64Kimlik............................................................................................................................................................64Eserleri...........................................................................................................................................................64Görüşleri........................................................................................................................................................65Bilgi...............................................................................................................................................................65Alem..............................................................................................................................................................65Allah..............................................................................................................................................................65Nübüvvet.......................................................................................................................................................66Keramet.........................................................................................................................................................66İnsan Ve Kaderi.............................................................................................................................................66

FAHRU'D-DİN er-RAZİ (543-606/1149-1210).....................................................................................................67Kimlik............................................................................................................................................................67Eserleri...........................................................................................................................................................67Kelâmda Râzî:...............................................................................................................................................68Görüşleri........................................................................................................................................................68Bilgi...............................................................................................................................................................69Varlık Ve Yokluk..........................................................................................................................................69

Allah..............................................................................................................................................................69İnsan Ve Fiilleri.............................................................................................................................................70Nübüvvet.......................................................................................................................................................70Peygamber Göndermenin Faydaları..............................................................................................................71Ahîret.............................................................................................................................................................71Îman Ve Küfür...............................................................................................................................................71İmamet...........................................................................................................................................................72

SEYFU'D-DİN AMlDİ (551-631/1156-1233)........................................................................................................72Kimlik............................................................................................................................................................72Kişllik............................................................................................................................................................73Eserleri...........................................................................................................................................................73Görüşleri........................................................................................................................................................74Bilgi...............................................................................................................................................................74Alem-Varlık...................................................................................................................................................74Allah..............................................................................................................................................................74İnsan...............................................................................................................................................................74Nübüvvet.......................................................................................................................................................75Ahiret.............................................................................................................................................................75Îmamet...........................................................................................................................................................75

KADI BEYZAVİ (585-685/1190-1287).................................................................................................................75Kimlik............................................................................................................................................................75Kişilik............................................................................................................................................................76Görüşleri........................................................................................................................................................76İlahiyat...........................................................................................................................................................76İnsan...............................................................................................................................................................76İman...............................................................................................................................................................76Nübüvvet.......................................................................................................................................................76Ahiret.............................................................................................................................................................77Tavaliu'l-Envar..............................................................................................................................................77

ADUDUDDÎN ÎCÎ (680-756/1281-1355)...............................................................................................................77Kimlik............................................................................................................................................................77İlmi Kişilik.....................................................................................................................................................78Görüşleri........................................................................................................................................................79Allah..............................................................................................................................................................79Bilgi...............................................................................................................................................................79Varlık.............................................................................................................................................................79İman...............................................................................................................................................................79Nübüvvet.......................................................................................................................................................80Ahiret.............................................................................................................................................................80

SA'DU'D-DÎN TAFTAZANÎ (722-792/1322-1390)..............................................................................................80Kimlik............................................................................................................................................................80Eserleri...........................................................................................................................................................81Kelâm:...........................................................................................................................................................81Tefsir-Hadis...................................................................................................................................................81Fıkıh ve Fıkıh Usulü......................................................................................................................................82Görüşleri:.......................................................................................................................................................82Bilgi:..............................................................................................................................................................82Alem-Varlık...................................................................................................................................................82Allah..............................................................................................................................................................82İnsan...............................................................................................................................................................83Nübüvvet.......................................................................................................................................................83Ahiret.............................................................................................................................................................83İman ve İslam................................................................................................................................................83İmamet...........................................................................................................................................................84

SEYYİD ŞERİF CÜRCANİ (740-816/1340-1413)................................................................................................84Kimlik............................................................................................................................................................84Kişilik............................................................................................................................................................84Eserleri...........................................................................................................................................................85Görüşleri........................................................................................................................................................85Bilgi...............................................................................................................................................................85

Alem-Varlık...................................................................................................................................................86Allah..............................................................................................................................................................86İnsan...............................................................................................................................................................86Nübüvvet.......................................................................................................................................................86Ahiret.............................................................................................................................................................87İman-İslam.....................................................................................................................................................87İmamet...........................................................................................................................................................87

5- TAFTÂZÂNÎ SONRASI DÖNEM....................................................................................................................87Giriş...............................................................................................................................................................87

MOLLA FENÂRÎ (750-830/1350-1431)................................................................................................................88Kimlik............................................................................................................................................................88Kişilik............................................................................................................................................................883- Eserler, Görüşler........................................................................................................................................89

KEMALEDDİN İBN HUMAM (790-1388/861-1456)..........................................................................................90Kimlik............................................................................................................................................................90Görüşler.........................................................................................................................................................90Allah..............................................................................................................................................................90İnsan...............................................................................................................................................................91Nübüvvet.......................................................................................................................................................91İmamet...........................................................................................................................................................91Ahiret.............................................................................................................................................................91Îman Ve İslam...............................................................................................................................................92

HIZIR BEY (810-863/1407-1458)..........................................................................................................................92Kimlik............................................................................................................................................................92Eserleri...........................................................................................................................................................93Görüşleri........................................................................................................................................................93Allah Ve Alem...............................................................................................................................................93İnsan...............................................................................................................................................................93Nübüvvet.......................................................................................................................................................94Ahîret.............................................................................................................................................................94İman...............................................................................................................................................................94İmamet...........................................................................................................................................................94

HAYALİ AHMET EFENDİ (842-875/1437-1470)................................................................................................94Kimlik............................................................................................................................................................94Kişilik............................................................................................................................................................95Eserleri...........................................................................................................................................................95Görüşleri........................................................................................................................................................95

HOCAZADE MUSLIHUDDIN MUSTAFA (893 /-1487)....................................................................................96Kimlik............................................................................................................................................................96Kişilik............................................................................................................................................................96Eserleri...........................................................................................................................................................974- Görüşler.....................................................................................................................................................97Allah..............................................................................................................................................................97Alem..............................................................................................................................................................98İnsan...............................................................................................................................................................98Nübüvvet.......................................................................................................................................................98Ahîret.............................................................................................................................................................98

KESTELLİ MUSLİHUDDÎN MUSTAFA (-901 /-1495)......................................................................................98Kimlik............................................................................................................................................................98Kişilik............................................................................................................................................................99Eserleri...........................................................................................................................................................99Görüşleri........................................................................................................................................................99

CELÂLUD-DÎN DEVVÂNİ (828-908/1424-1502).............................................................................................100Kimlik..........................................................................................................................................................100Kişilik, Eserler, Görüşler.............................................................................................................................100

ÎBN KEMAL (873-940/1468-1533).....................................................................................................................101Kimlik..........................................................................................................................................................101Kişilik, Görüşleri ve Eserleri.......................................................................................................................101

ALÎYYÜ'L-KARİ (-1014/1606)...........................................................................................................................103Kimlik..........................................................................................................................................................103

Kişilik..........................................................................................................................................................103Allah............................................................................................................................................................104İnsan.............................................................................................................................................................104Nübüvvet.....................................................................................................................................................104Ahîret...........................................................................................................................................................104

KEMALETTİN BEYADİ (1044-1097/163-1686)...............................................................................................105Kimlik Ve Kişilik........................................................................................................................................105Görüşler.......................................................................................................................................................105Alem............................................................................................................................................................105Allah............................................................................................................................................................105İnsan.............................................................................................................................................................106Nübüvvet.....................................................................................................................................................106

GELENBEVİ (GELENBELİ) İSMAİL EFENDİ (1143-1205/1730-1791).........................................................106Kimlik Ve Kişilik........................................................................................................................................106Eserleri ve Görüşleri....................................................................................................................................107Bibliyografya...............................................................................................................................................108

MUHAMMED ABDUH (1266-1323/1849-1905)...............................................................................................108Kimlik..........................................................................................................................................................108Kişilik..........................................................................................................................................................109Eserleri.........................................................................................................................................................109Görüşleri......................................................................................................................................................110Allah............................................................................................................................................................110İnsan.............................................................................................................................................................110Peygamberlik...............................................................................................................................................110

İSMAİL HAKKI İZMÎRLÎ (1285-1366/1868-1946)............................................................................................111Kimlik..........................................................................................................................................................111Kişilik..........................................................................................................................................................111Eserleri.........................................................................................................................................................112A- Kuranı Kerim..........................................................................................................................................112B- Hadis.......................................................................................................................................................112C- Fıkıh........................................................................................................................................................112D- İslam.......................................................................................................................................................113E- İslam Tarihi.............................................................................................................................................113F- Dînler Tarihî............................................................................................................................................113G- Ahlak Ve Tasavvuf.................................................................................................................................113H- Mantık....................................................................................................................................................113I- Felsefe......................................................................................................................................................113Î- İslam Mezhepleri.....................................................................................................................................113J- Kelâm.......................................................................................................................................................113Görüşler.......................................................................................................................................................114

SON SÖZ..............................................................................................................................................................116Çağın İstekleri Ve Kelâm............................................................................................................................116Kaynaklar.....................................................................................................................................................119

KELAM TARİHİ

Kelâmın Tanımı:

Kelâm ilmi, kesin delillerle dini akideleri bilmedir.1 Dini akideler kısaca, Allah'ın varlığı ve birliği, sıfatları, Peygamberler ve sıfatları, ahiret ve hallerinden ibarettir. Kelâm ilmi, dini inançlardan İslam'a göre bahseder ve bu yönüyle ilahiyattan ayrılır.2

Kelâmın Adı:

Kelâm ilmine Usulu'd-din dendiği gibi ona el-Fıkhu'1-Ekber adı da verilmiştir, İlm-i Kelâm, Nazar ve İstidlal ilmi olarak ta isimlenir. Tevhid ve Sıfatlar ilmi onun bir başka adıdır.3

Tevhid ve Sıfatlar ilmine niçin Kelâm adı verilmiştir? Bu konuda çeşitli görüşler vardır.4 1- Akli delillerle muhalifleri susturmayı gaye edinen Kelâm ilminin ismi mevzuunda bazıları "İslam'ın ilk asırlarında en büyük ilmi ve fikri anlaşmazlık Allah Kelâmı ve onun yaratılmış olup olmaması meselesi üzerinde çıktığı için bu adı almıştır" demişlerdir. 2- Amel konusunda değil de akaid konusundaki münazaralardan dolayı bu ismi aldı diyenler de vardır. Zira iman meselelerinin tartışıldığı bir devirde Selef susmayı tercih ediyor, konuşmuyor, buna karşılık bazıları itikad meseleleri etrafında görüş belirtiyordu. 3- Felsefedeki delil getirme metodlarını mantık ilmindekine benzer bir şekilde Usulu'd-din'e uyguladığı için mantık ilmine karşı olarak Kelâm adıyla isimlenmiştir.5

4- Ebû'l-Hüseyn el-Hayyat'ın (290/902) Kitabu'l-İntisar'ında 6 bu ilmin Kelâm adını almasının sebebi olarak Mutezile'nin söz söylemede, ikna etmede kudret sahibi olduklarından söz edilmekte, nazar ehli olduklarından karşılarındakini susturduklarından bahisle bu ilim kolunun ismini onların bu kabiliyetlerinden aldığı kaydedilmektedir.Netice olarak bu ilim adını Kelâm olarak Abbasiler devrinde almıştır. (H. 132/ 656 dan sonra).7

Kelamın Konusu:

Kelâm ilmi konu olarak dini, akaidi uzaktan yakından ilgilendiren bütün meseleleri içine alır.8

Bu meseleler; Yaratıcı Allah'ın tekliği, kıdemi, kudreti, zati, subuti ve selbi sıfatları, sıfatlarının O'nun zatının ne aynı ne gayrı oluşu; cevher, araz ve cisimlerin yaratılmışlığı, alemin sonradan meydana gelişi, ahiret halleri, nübüvvet, imamet (devlet başkanlığı) gibi malum konulardır.Bunlardan İslam'a uygun olarak Kelâm bahseder. Kelâm ilminde asıl olan İslam esaslarına uygunluktur. Eğer nakle değer verilmeyip sadece akıl esas alınarak bu konularla fikir beyan edilirse "İlahiyat" olur.9

Kelâmın Amacı:

Kelâm ilminin amacını özet olarak aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: 1- Taklitten kurtulup yakine, (kesin bilgi)'ye ulaşmak.2- Doğru yolda olanları irşad, doğru yolu bulmak isteyenlere, delillerle izahlar yaparak hakikati göstermek ve deliller göstererek yoldan sapanları susturmak...3- Dinin esaslarını batıl, yanlış görüş taraftarlarının şüphelerinden korumak ve dini ilimleri Kelâm ilmi üzerine bina kılmak.10 Gerçekle bütün İslami İlimler itikat üzerine bina edilir. Akaid, söz konusu ilimlerin temelidir, İslami İlimlerin her biri akaide dayanır, ondan iktibas olunur. Eğer Alim, Kadir, Mükellif, Rasûllerin Mürsili, Kitapların

1 Taftazani, Şerhul-mekasıd,c.1.s.5, İst.1305. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 11 2 Taşköprüzade, Miftahu's-saade, c. 2, s. 150. Kahire, 1968. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 113 Ebû Hanife'nin akaide dair risalesinin ismi el-Fıkhu'l-ekber'dir. Abdulkahir el-Bağdadi'nin ve Ebûl-Yusr el-Pezdevi'nin kelam ilmine dair eserlerinin adı Usulu'd-Din olup Ebû Mansur el-Matüridi'nin söz konusu ilme ait eserinin adı Kitabu't-Tevhid'dir. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 114 Bu konudaki bir özeti Taftazani'nin Şerhul-Akaid’inde s. 15 bulmaktayız, İst. 1326. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 115 Ahmed Emin, Duha’l-İslam, c. 3, s. 9, Kahire, 1964. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 116 el-Hayyat, K. el-İntisar, s. 72, Kahire, 1344/1925. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 117 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 11-128 Muhammed el-Huseyni ez-Zavahiri, et-Tahkiku’t Tam fi ilm’l-Kelam s. 2 Kahire 1358 /1939. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 129 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1210 A. Bedevi, Mezahibul-İslamiyyin, c. 1, s. 7.12, Beyrut, 1971. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 12

Münezzili olan Yaratıcı-Sani' Allah'ın vücdu isbat edilmezse, Tefsir Hadis, Fıkıh ve Usulü gibi İslami ilimler tasavvur edilemez. Bütün bu adı geçen İlimler İlm-i Kelâma dayanır ve hepsinin gayesi iki cihan saadetini temin etmektir.İslami ilimlere bu açıdan bakıp bir değerlendirme yapıldığında Kelâmın mertebesi ve şerefi meydana çıkmış oluyor. Böylece o, en yüce ilim olarak değerlendiriliyor. Zira bütün şer'i ilimler onda son bulur, ona ulaşır. Kelâmın kendine özgü ilkeleri vardır ve bu asıllar diğer İslami ilimlerden değil, kendisindendir. Diğer İslami ilimler Kelâma dayandığı halde Kelâm onlara istinat etmez. Kelâm bu yönüyle Şer'i ilimlerin reisi sayılmıştır.11

Kelâmın Doğuşu:

Kelâm ilminin tedvini, diğer İslami ilim dallarıyla birlikte, Abbasiler devrine rastlar. (132/656' dan sonra).Kelâmın doğuşuna etki yapan amiller iç ve dış olmak üzere ikiye ayrılır. İç amiller İslami olanlardır. Dış amillerden maksat ise yabancı din, kültür ve düşüncelerin tesirleridir.12

A. İç Amiller:

1. Kur'an’ın Muhtevası:

Dahili sebeplerin başında Kur'an’ın muhtevası gelir.13 Kur'an’ın muhtevası ve bazı nasların tevilindeki anlaşmazlık Kelâm ilminin doğuşunu derinden etkilemiştir.14

a- Tevhid

Gerçekte Kur'an, Hz. Peygamber (s.a.v.) devrinde mevcut bazı dini inanışlara temas etmişti. Kur’an Peygamberlik müessesi aracılığıyla insanlığı tevhide çağırıyordu. Buna karşılık bir gurup insan "Bizi ancak zaman helak eder"15 diyerek her çeşit inancı kabul etmiyordu. Kur’an şirkin (Allah'a ortak koşma) her türlüsünü red ediyor, yıldızları ilahlaştırarak Allah'a ortak koşanlara Hz. İbrahim'in (a.s.) misalini getiriyordu: "İbrahim, üzerini gece bürüdüğü zaman bir yıldız gördü, 'Bu mu benim Rabbim?' dedi. Derken yıldız batıverince: 'Ben böyle batanları sevmem"16 dedi. Hz. İsa’yı ilahlaştıranlara Kur anı Kerim şöyle cevap veriyor:"Muhakkak ki İsa'nın babasız dünyaya geliş hali de, Allah katında Adem'in hali gibidir. Allah Adem'i topraktan yarattı, sonra ona 'insan ol’ dedi. O da hemen insan oluverdi".17 Kur'an'da Tevhid'e zıd olan ilhad, şirk, Teslis ve bütün inkarcı cereyanlar reddediliyor.18

b- Nübüvvet

"Allah bir insanı mı peygamber gönderdi?" diyerek nübüvveti inkar edenlerin haline de Kur'anı Kerim temas etmiştir. Ayrıca Hz. Muhammed'in (s.a.v.) risaletine inanmayanlara Kur’an gerekli cevapları vermiştir. Nübüvvet konusu Kur’anda genişçe yer alır.19

c- Ahiret

İnkarcılar arasında ahireti kabul etmeyenler de vardı. Kur'an onlara "Mahlukatı ilk yaratılışa başladığımız gibi yine onu (öldükten sonra) iade edeceğiz "20 ayeti ve benzerleriyle karşılık vermiştir.21

d- İnsan Ve Fiilleri

Kur'an, cebr, ihtiyar ve teklif meselelerine de yer vermiştir. Uhud savaşında münafıklardan bir topluluğun halini

11 Taftazani, Şerhu'l-Akaid, s. 18. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 12-1312 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1313 Ahmed Emin, a.g.e., c. 1, s. 1-8; Ebû’l-Vefa Taftazani, İlmu Kelam ve Ba'du müşkilatihi, s. 6-7, Kahire, 1386/1966 (Türkçesi, Doç. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam İlminin beli başlı meseleleri, İst., 1980.) Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1314 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1315 Casiye: 45/24.16 En’am: 6/76.17 Al-i İmran: 3/59.18 İsra: 17/94; Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 13-1419 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1420 Enbiya 21/104.21 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 14

hikaye eder: "Bu zafer işinden bize ne diyorlardı ve ilave ediyorlardı."22 "İş elimizde olsa, zorla savaşa çıkanlmasaydık burada öldürülmezdik"23 Kur'an bunların iddialarını ayetin devamında reddetti.24

e- Davet Ve Mücadele

Allah Kuranda Rasûlüne. davette bulunmasını ve muhalifleriyle mücadele etmesini emretti."Ey Rasûlüm, insanları Kur' anla, güzel söz ve nasihatle Rabbinin yoluna davet et".25

Kısaca Kur’an muhtevasıyla, cebre ve ihtiyara delalet eden teklifle ilgili ayetleriyle Kelâm ilminin doğuşuna birinci dereceden tesir eden amildir. Ayrıca Kur'an’ın metodu İslam alimlerinin de usulü olmuştur. Onlar muhaliflerine Kur'an’ın bakış açısından bakmışlar, muarızlarının delillerine karşı deliller getirerek Kur'an’ı ve ortaya koyduğu dini akideyi açıklayıp savunmuşlardır. Bu tutum ve davranış da İlm-i Kelâmın tedvin ve doğuşuna büyük öçüde yardım etmiştir.26

2. Akli Araştırma

Fetihlerden sonra İslam ülkesi genişledi, zenginlik arttı, rahat ve huzurlu bir hayat müslümanları sardı. Neticede müslümanların aklı, fethedilen toprakların kültür ve dinleriyle teması sonunda bazı fikri araştırmalara kaydı. Daha önce büyük bir eğilim yoktu. Müslümanlar akli araştırma yapmaksızın İslami esaslara sımsıkı bağlı idiler. Bu, tam bir iman idi. Bu iman daha sonra felsefi ve ilmi bîr renge bürünmeye başladı. Alimlerin bir kısmı felsefeye sığınır oldu. Bir kısım insanlar da akli araştırmaya daldı ve bir takım görüşler ortaya atılmaya başlandı.27

İlk müslümanlar kadere, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna, Allah'ın insanı mükellef kıldığına sağlam ve mücmel bir imanla inanıyorlardı. Bu iman, herhangi bir akli araştırmaya dalmaksızın, felsefi düşünceye sapmaksızın toptan yapılan bir imandı.Sonraki müslümanlar, iman, küfür konusundaki Kur’an ayetleri üzerinde fikir yürütmeye, görüşler serdetmeye başladılar. Onların akıllarını aşağıdaki türden ayetler meşgul ediyordu: "Küfre varanları, iman nurunu şirk karanlığı ile inat yüzünden örtenleri azab ile korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; onlar iman etmezler".28

Bu ve benzer ayetlerin zahir manaları cebre ve takat getirilemiyecek teklife delalet ettiğini söyliyenler oldu. Öte yandan Kur’an iman etmeye herhangi bir engelin bulunmadığına dair ayetlerle doludur: "İnsanlara Peygamber ve Kur'an geldiği zaman onları iman etmekten ve Rablerine mağfiret dilemekten, ancak, kendilerine evvelkilerin sünnetinin gelmesini veya ahiret azabının ansızın göz göre göre gelip çatmasını beklemek olmuştur.”29

"Müjdeleyici ve korkutucu olarak peygamberler gönderdik ki, bu peygamberlerin gelişinden sonra insanların kıyamette 'Bizi imana çağıran olmadı' diye Allah'a bir hüccet ve özürleri olmasın. "30

"Kafirler, Allah'a ve ahiret gününe iman etseler ve Allah'ın kendilerine verdiği nimetten riyasız harcamış olsalardı, onlara ziyan mı olurdu?".31 Bunlar ve benzeri ayetlerden insanın fiillerinde hür olup olmaması meselesi ortaya çıkmıştır, insanın hürriyeti meselesini kurcalayanlar ilmi ve felsefi araştırmalarını derinleştirmişler ve bu mevzuda Kur’an’ı Kerim onlara ilk hareket noktası olmuştur.32

3. İlk İhtilaflar

Hazreti Peygamberin vefatını takibeden siyasi ve içtimai hadiseler Kelâm ilminin doğuşuna geniş çapta tesir etmiştir.33 Hz. Peygamber, yerine geçecek bir halife tayin etmemiştir. Medineli Ensar, Mekke'li Muhacirlere "Bir 22 Al-i İmran: 3/154. 23 Al-i İmran: 3/154. 24 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1425 Nahl: 16/125.26 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 14-1527 A. Emin, a. g. e. ,s. 2-3. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1528 Bakara: 2/6. 29 Kehf: 18/55.30 Nisa: 4/165. 31 Nisa: 4/39. 32 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 15-1633 İlk ihtilafların geniş bir özetini Şehristani, el-Milel ve'n-Nihal’de c. 1, s. 20 den itibaren vermektedir. (Kahire 1968). Prof. Dr. Şerafeddin

halife sizden bir halife bizden olsun" teklifinde bulunmuştu. Mekke'liler bu teklifi kabul etmediler. Beni Saide'nin avlusunda (Sakif) önce Hz. Ömer'in (r.a.) Beyat etmesiyle bütün Ashab Hz. Ebû Bekir'e (r.a.) biat etti.Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer (r.a.) hilafetleri zamanında Kelâm ilminin doğuşuna tesir edecek herhangi bir dini ve siyasi olay cereyan etmedi. Hz. Osman'ın (r.a.) hilafetinin altıncı senesinden sonra dini ve siyasi olaylar birbirini takip etti, Bu olayların sonucunda ise bir takım gruplaşmalar meydana geldi. Bunların başında Şia, Havaric ve Mürcie gelir. Bu fırkaların her biri gerçeğin kendi tarafında olduğunu söylüyordu. Şiiler Hz. Ali'nin (r.a.) halife olmasını gerek-tiğini iddia ederken, Havaric aynı zatın mü'min mi kafir mi olduğunu münakaşa ediyordu. Mürcie ise tarafsız bir tavır takınıyordu. İslam'ın bu ilk devirlerinin hilafet meselesi etrafında çıkan münakaşa ve kavgalarının sonraki devirler üzerinde büyük tesirleri olmuştur. Teşekkül eden her fırka kendine dini mesnetler bulmak için haberler, hadisler ve nasslar uydurmuşlardır. Hilafet meselesi ve kimin kafir, kimin mü'min olduğu gibi ondan çıkan diğer meseleler Kelâm ilminin doğuşunda islami bir faktör olarak önemli yer işgal etmiştir.34

B. Dış Amiller

Kelâmın doğuşuna etki yapan dış amilleri üç gurup altında toplamak mümkündür:1. Yabancı dinlerin etkisi.2. İslam ülkesindeki fikir hürriyeti.3. Felsefe cereyanı ve tercüme faaliyetleri.35

1. Yabancı Dinlerin Etkisi:

İslam toprakları fetihlerden sonra çok genişledi. Bu fethedilen toprakların sahipleri Musevilik, Hıristiyanlık, Zerdüştlük, Brahmanlık, Saibilik gibi din ve inançlara mensub idiler. Onlar İslam'ın gelmesiyle bu dini kabul ettiler ama içlerinden bir kısmı bir müddet sonra eski dinlerini düşünmeye başladı. Özellikle eski dinlerin alimleri bu konuda dikkatleri çekiyor. Adı geçen din mensuplarının bazılarının eski dinlerinden kopmayışlarının bir sonucu olarak İslam'da yeni inanış ve görüşler, tenasüh nazariyesi gibi, doğmaya başladı.36

2. İslam Ülkesindeki Fikir Hürriyeti:

İslam dünyası bir ara her türlü fikir ve görüşün serbestçe münakaşa edildiği geniş bir forum haline gelmişti. Bu havadan yararlanan müslüman alim ve düşünürlerden bazıları daha önce İslam topraklarında mevcut olan din ve inanışların batıl oluşunu göstermek için bu kültürlere eğildiler, özellikle Mutezile Kelâmcıları bu hususta çok ileri giderek muhaliflerinin silahlarıyla silahlanmak amacıyla felsefeyi inceleme ihtiyacını duymuşlar böylece bir kısım müslümanlar felsefenin tesirinde kalmışlardır.37

3. Felsefe ve Tercüme Faaliyeti:

İslam dünyasındaki fikri ve ilmi hürriyetin bir sonucu olarak eski Yunan felsefe ve ilmine ait eserlerin büyük bir kısmı arapçaya tercüme edilmiş ve tercüme eserler arasında büyük bir yekûn tutan felsefe Müslüman düşünürlere tesirde bulunmuştur.Bütün bu amillerin etkisi ile yeni bir ilim doğdu: Kelâm. Bu ilmin temeli İslam ve akaidi olduğu için İslamidir. Hatta gerçek manada İslam felsefesinden söz etmek gerekirse bunun Kelâm olduğunu söylemek icabeder.38

Zira Kelâm'da aslolan Kur'an nassıdır. Kur’an başlangıç olmak üzere akli araştırmaya yer verir ki, buna göre Kelâm bir tür Kur'an felsefesi haline gelir. Kelâm ilmine Kur’an felsefesi demek belki daha yerinde bir davranış olur. Bu ilmin İslami yönü özellikle Ehl-i Sünnet Kelâmının ortaya çıkışıyla belirgin bir hal almıştır. Kelâmın felsefeyle olan münasebeti; daha ziyade Kelâmın/felsefenin delillerinden yararlanması şeklinde olmuştur.39

1- İTİKADİ MEZHEPLER VEYA KELÂM MEKTEPLERİ

Kelâm ilmi İslamın bünyesinde tedricen doğmuştur. Bir yandan Hz. Peygamberden (s.a.v.) sonra Onun yerine kimin geçeceği, diğer yandan sahabe arasında cereyan eden siyasi kavgalar sonucu ortaya çıkan büyük günah

Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1634 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1635 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1736 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1737 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1738 E. Renan, Averroes et L'Averroisme, Paris, 1860. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 1839 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 17-18

işleyenin kafir mi yoksa mü'min mi olduğu meselesi bir takım guruplaşmalara yol açmış ve bunun sonucu olarak itikadi, bir başka deyişle, Kelâmi mezhepler oluşmuştur. Gerçekte bu mezheplerin ortaya attıkları görüşler Kelâm ilminin asıl malzemesini meydana getirir. Belirli konularda nassların tevili ve tefsiri demek olan itikadi mezheplerin kanatleri bir araya getirildiğinde karşımıza Kelâmın metodları çıkar.İtikadi mezheplerden söz eden Milel ve Nihal kitapları Hz. Peygamber'in (s.a.v.) şu hadisine yer vererek konuya girerler. Gerçekte çeşitli tarzda nakledilen hadis şu mealdedir: "Benim ümmetim 73 fırkaya ayrılacak. Bunların biri hariç hepsi cehenneme girecektir. Kurtulacak fırka (Firka-i Naciye) benim ve ashabımın yolunu takib eden fırkadır".40

Bu hadisin önemli yönü, daha sonra ortaya çıkan gerçeği ifade etmiş olmasıdır. Hakikatte İslam toplumu birtakım fırkalara ayrılmış, İbn Hazm'in (456/ 1064) deyişi ile İslam milleti beş fırkaya bölünmüştür. Bunlar, Ehli Sünnet, Mutezile, Mürcie, Şia ve Havaric'tir.41

HAVARÎC

Kelâmi mezhepler arasında ilk ortaya çıkan Havaric olmuştur. Bundan dolayı önce Havaric'den söz etmek yerinde bir davranış olur.

Havaricin Ortaya Çıkışı

Hz. Osman'ın (r.a.) şehid edilmesi, Hz. Ali'nin (r.a.) hilafeti, Cemel vakası gibi olaylar sonunda İslam toplumu çalkalanmaya başlamıştır. Öte yandan Şam valisi Hz. Muaviye (r.a.) halifeliğini ilan etmiş, Hz. Ali'nin (r.a.) Halifeliğini tanımamış, böylece müslümanlar iki halifeyle idare edilir duruma gelmişti. Bu durum Hz. Ali ile Hz. Muaviye'yi H. 38 tarihinde Sıffın'de karşı karşıya getirdi. Sıffın muharebesi esnasında Hz. Muaviye Allah'ın kitabının hakem olmasını istedi. Bunun üzerine Hz. Ali'nin askerleri arasında ihtilaf patlak verdi. Bir kısmı hakemliği kabul etmek isterken, bir kısmı da bunu bir savaş hilesi olduğunu söylüyordu. Neticede Hz. Ali Tahkim'i kabul etti. Hz. Ali temsilci olarak Hz. Ebû Musa el-Eşari'yi, Hz. Muaviye ise Hz. Amr b. el-As'ı seçti. Hz. Ali'nin askerleri arasında bulunan Temim kabilesinde bir gurup, "Hüküm Allah'ındır" diyerek hakem olayını hatalı bulmuş daha sonra Hüküm Allah'ındır sözü onların şiarı haline gelmişti. Bunlar Hz. Ali'nin tahkimi kabulden dolayı hata işlediğini, küfre gittiğini dolayısıyla bunu ikrar etmesini Hz. Ali'den (r.a.) istediler. Eğer bu şartı kabul ederse kendisine döneceklerini ve birlikte Hz. Muaviye'ye karşı savaşa devam edeceklerini bildirdiler. Hz. Ali bu şartı ve isteği kabul etmedi. Böylece Havaricin ortaya çıkması için zemin hazırlanmış oldu, ve Hz. Ali'den ayrılan bu gurup Havaricin ilk çekirdeğini oluşturur.42

Havaric İsmi

Havaric isminin Haricilere verilmesinin iki sebebi vardır:1- Hz. Ali ve arkadaşları üzerine yürüdükleri (huruç) ona karşı isyan ettikleri için bu ismi almışlardır.2- Hariciler bizzat isimlerini Allah yolunda hakikati aramaya çıktıkları gerekçesiyle bu "çıkış" tan dolayı Havaric ismini Kur'an’a dayandırmışlardır: "Kim Allah ve Rasûlü’ne itaatle hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse, onun ecri (mükafatı) gerçekten Allah'a düşmüştür. "43 Hariciler ayrıca aşağıdaki ayete dayanarak kendilerini, nefislerini Allah yolunda satanlar anlamına "Şurat", olarak tanımlamışlardır.44 "İnsanlardan bir kısmı da vardır ki, Allah'ın rızasını isteyerek nefsini Allah'a ibadet yolunda sarfeder (satar)".45

Haricilerin Görüşleri:

İmamet

Hariciler imametle ilgili meselelerde şu görüşlere sahiptirler: Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'in (r.a.) hilafetleri sahihtir. Hz. Osman'ın hilafetinin ilk yılları sahihtir. Ama O, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'in (r.a.) yolunu takip etmediği için hilafetinin son senelerinde azledilmesi gerektiği kanaatindedirler. Hz. Ali'nin hilafeti meşrudur,

40 el-Bağdadi, el-Fark Beyn el-Fırak, s. 4 v.d., M. Abdulhamid yayını Kahire. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2141 İbn Hazm, el-Fasl, c. 2. s. 106, Kahire, 1384/1964. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 21 42 Şehristani, el-Milel ve'n-Nihal, c. 1, s. 114 v. d.; el-Bağdadi a. g. e. s. 72 v. d.; A. Emin, Fecru’l-İslam, s. 256, Beyrut, 1969. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 21-2243 Nisa: 4/100.44 Bakara: 2/207.45 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 22

fakat hakem olayını kabul ettiğinden dolayı hataya düşmüş, küfre vamıştır. Cemel vakasına iştirak eden Hz. Talha, Hz. Zübeyr ve Hz, Aişe'nin (r.a.) ile hakem olayındaki Hz. Musa el-Eşari ve Hz. Amr b. el-As'ın küfürlerine de kail olmuşlardır.Haricilerin hilafet nazariyesinin esasını, halifelerden; 1- Hangisinin hilafete layık olup olmadıklarının araştırılmasıyla 2- Yine hangisinin mü'min olup olmadıklarının bilinmesi teşkil ediyordu. 3- Haricilere göre halifelik müslümanların hür iradesiyle teşekkül etmeli ve halife seçilen kişi uzlaşmacı ve hakemliği kabul edici olmamalıdır. 4- Halifenin Kureyş’ten olması zorunlu değildir. Halifenin Kureyş’li olması mümkün olduğu gibi başkalarından hatta Habeş’li bir köle bile halife olabilir. 5- Halifenin belirlenmesinde esas olan seçimdir, seçimle iş başına gelen müslümanların reisleri olur. 6- Halifenin, Allah'ın emirlerine tam itaati şarttır, yoksa azli vacib olur.46

İman-Amel Münasebeti

Haricilerin ortaya çıkışlarına asıl sebep siyasidir. Onlar için temel mesele, hilafete geçen kişinin durumudur. Ama daha sonra bu temel meseleden hareketle Hariciler, imanla amelin münasebeti üzerinde durmuşlardır. Onlara göre ameller yani namaz, oruç, doğruluk, adalet gibi dini emirler imandan bir cüzdür, ondan ayrılmazlar, İman sadece itikattan (tasdikten) ibaret değildir. İman kalple tasdik, dil ile ikrar olmakla birlikte günahlardan kaçınmak ta imandandır.47 Buna göre her büyük günah sahibi küfür işlemektedir. Harici anlayışa göre bir kimse Allah'ın birliğine ve Hz. Muhammed'in (s.a.v.) O'nun Rasûlü olduğuna inansa fakat farzlardan birini işlemese büyük günaha girmiş olur. Bu hal o kişinin küfrüne delalettir.48

Hariciler hiç bir zaman birlik içinde olamamışlardır. Zira onların tabiatları çölde yaşayan arapların karekteridir. Hariciler serbestliğe alışık, çabuk ihtilafa düşer niteliktedirler. Hepsinin aşağı yukarı birleştiği ana esaslar 1- Hilafet nazariyesi 2- Amelin imandan cüz oluşu konularıdır. Hatta bazı harici kollar imamete bile lüzum yoktur deyip Allah'ın kitabı kafidir demişlerdir. Bu görüşü önce savunan sonra vaz geçenler el-Muhakkimetül-Ula'ya mensup haricilerdir. Bunlar, "Hüküm ancak Allah'a aittir" demişlerdir. Hz. Ali'nin bu söz için "Doğru bir söz fakat bununla batıl murad ediliyor" dediği meşhurdur.49

Haricilerin Özellikleri

Hariciler bazı belirgin özelliklerle temayüz etmişlerdir. Bunlar:1- İbadete sıkıca bağlanmak ve onda kaybolmak... Şehristani'nin (548/1153) deyişiyle Hariciler "Namaz ve Oruç ehlidirler"50 Onlar yalandan ve açıkça günah işleyenden kaçarlar. Hz. Ali, Hz. Abdullah b. Abbas'ı (r.a.) Nehrevan'a gönderdiği zaman o, onların uzun müddet secdede kalmaktan alınlarının yaralı, ellerinin de develerin dizleri gibi sertleştiğini görmüştür. Haricilerin ibadette bu derece aşırı oluşları diğer müslümanlarla münasebette aşırılığa ve şiddete sevketmiş ve neticede pek çok müslümanın kanının akıtılmasına sebep olmuştur.2- Akidelerine ihlasla bağlı olmak. Bunun sonucu olarak Hariciler akidelerini savunmak için savaştan çekinmemişlerdir. Hz. Ali'nin: "Benden sonra Haricilerle dövüşmeyiniz" buyurması ve ilaveten: "Hakkı arayıp da hata eden, batılı arayan ve onun idrakinde olan kimse gibi değildir" demesi Havaric'i, hakkı arayan fakat hatada olanlar gurubuna dahil ediyor.Ömer b. Abdulaziz, Havaric'e"Sizin dünya ve mal için çıkmadığınızı öğrendim. Ahireti arıyorsunuz ama o yolda hata içindesiniz" demiştir.Haricilerin imanlarının şiddeti onları açıkça kendi ilkelerini kabul için halkı davete zorlamıştır. Onların tarihleri bu konuda çeşitli şecaat örnekleriyle doludur. Özet olarak Hariciler, dinde şiddet, akidede ihlas ve ender görülen şecaat sahibi kimselerdir. Bu bariz vasıflarıyla kendilerini İslam düşünce tarihi içinde göstermişler, daha sonraki Kelâmi hareketler üzerinde etkili olmuşlardır.51

Bazı Harici Fırkalar:

46 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2347 Eş'ari, Makalat, c. 1, s. 214. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:2348 Ahmed Emin, a. g. e., s. 259. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2349 Şehristani, a. g. e. , a. y. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 23-2450 Şehristani, a. g. e., a. y. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2451 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 24

1- el-Muhakkimetü'l-Ula:

İlk Havaric (Marika) firkasıdır. Hz. Ali (r.a.). ile savaşanlar bunlardır.52 Bunlar hakem tayinine itiraz ederler. Hz. Ali, Hz. Osman ile Cemel ve Sıffın olaylarına iştirak edenleri, hakemleri ve kabul edenleri kafir sayarlar. Bunlara göre büyük günah işleyenler de kafirdirler. Harici olmayan müslümanlara kafir derlerse de müşrik demezler, imam tayinini başlangıçta vacip görmüyorlardı. Önemli olan, imamın adil olmasıdır.el-Muhakkimetü'1-UIa ilk harici fırkası olduğundan diğerleri bu fırkadan doğmuştur.53

2- Ezarika:

Ezarika, Nafi' b. Ezrak'a tabi olanlardır.54 Bu zat, onların, en büyük fakihlerindendir. Ezarika'ya mensup olanlar, kendilerinden başka bütün müslümanları tekfir etmişlerdir. Ezrak'a göre kendilerinden başkalarının kestikleri yenmez, onlarla evlenilmez, tevarüs edilmez. Yene Ezarika'dan başkalarının çocuklarının ve hanımlarının öldürülmeleri helaldir. Şehritani onların bu türden bidatlerinin sekiz kadar olduğunu kaydeder.55

3- Necedat:

Necdet b. Amr'e bağlı olan Hariciler Necedat fırkasını oluşturur. Bunlara göre din iki kısımdan ibarettir:1- Allah'ı, Rasûllerini tanımak, müslümanların kanının akıtılmasını haram saymak. Müslümanlardan maksat, onlara uyanlardır. 2- Bunların dışında kalan hususlar ki, bu konularda insanlar mazurdurlar. Ancak bu, helal ve haram konusunda hüccete sahip oluncaya kadar devam eder.56

4- İbaziyye:

Abdullah b. İbaz'a nisbetle bu ismi almışlardır. Bu güne kadar kuzey Afrika’da varlıklarını sürdüren Hariciler bunlardır.Bunlara göre kendilerinden olmayanlarla evlenmek helaldir. Bir Haricinin Harici olmayanla tevarüsü caizdir. Hariciden başkasının öldürülmesi helal değildir. Harici olmayanların öldürülmesi davetten, hüccetin getirilmesinden ve kıtal ilanından sonra ancak helal olur.57

Belli başlı yukardaki Harici fırkalardan başka Sufriyye, Sealibe, Acaride v.b. gibi daha pek çok Harici fırka vardır. Onlar ihtilafa müsait tabiatlarından dolayı birçok guruplara ayrılmışlardır. Burada bu kolların her birini ayrı ayrı zikretmeye imkan yoktur. Biz bunlara önemli yanlarıyla kısaca temas ettik. Önemli olan Haricilerin katı, sert ve ihlaslı tutumlarıyla Kelâm Tarihinde işgal ettikleri yer ve daha sonraki devirlere görüşlerinin yansıması ve İslam ilahiyatının bundan nasibini almasıdır.58

Havaric'le İlgili Kaynaklar

1- Ebû'l-Hasan el-Eş'ari, Makalatü'l-İslamiyyin, Kahire 1389/1969, c.l, s. 167 v.d.2- Abdu'l-Kahir el-Bağdadi, el-Fark Beyne'l-Fırak, Kahire, Muyyiddin Abdulhamid nşr. s. 72 v.d.3- İbn Hazm, el-Fasl, Kahire 1384/1964, c. 5, s. 294- eş-Şehristani, Ebû'1-Feth, el-Milel ve'n-Nihal, Kahire 1387/1968, c. 1 s. 114 v.d.5- Ahmed Emin, Fecrü'l-İslam, Kahire 1969, s. 256.6- Neşet Çağatay, İ.Agah Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965, s. 10 v. d.7- Ebû'1-Vefa et-Taftazani, İlmu'l-Kelâm ve Ba'du müşkilatihi, Kahire 1386/1966, s. 32. (Trc. Şerafeddin Gölcük)59

ŞİÎLİK

Şiiliğin esasını Hz. Peygamberin (s.a.v.) vefatından sonra yerine geçecek halifenin Ehl-i Beyt'ten birisinin olması görüşü teşkil eder. Gerçekte Hz. Peygamberin (s.a.v.) vefatında Ehl-i Beytten halife olabilecek iki kişi vardı. Hz. Abbas ve Hz. Ali (r.a.) Fakat bu iki büyük sahabi Hz. Peygamberin yerine halife olmamışlardır. Zaten bunlardan 52 Şehristani, a. g. e., a. y. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2553 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2554 Şehristani a. g. e. ,c. 1, s. 118. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2555 Şehristani a. g. e., s. 120 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2556 Şehristani a. g. e., s. 123. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2557 Şehristani, el-Milel, c. l, s. 134. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2658 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 25-2659 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 26

Hz. Ali lehine de büyük bir faaliyet gösterilmemiştir. Hilafet meselesi, müslümanların reyine bırakılmıştır. Bunun için Medine'li Ensar kendi arasından Mekkeli Muhacirin de kendilerinden birinin halife olması teklifini getirmişlerdir. Neticede Hz. Ebû Bekir seçimle halifelik makamına getirilmiştir. Hz. Ali'nin halife olması gerektiğine dair ne Kur'an'da ne de Hadis'te kesin bir nass mevcut değildir. Tarihen de Hz. Ali'den bu hususta kati bir nakil yazılmamıştır. Aksine O Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman'a biat etmiştir. Eğer Hz. Ali'ye düşen bir hak var olmuş olsaydı, O hakkını arardı. Yoksa hakkını aramayan bir müslüman durumuna düşerdi.Başlangıçta bir mesele olarak görülmeyen hilafet meselesi daha sonra alevlenip İslam toplumunu kuşatan büyük bir yangın haline geldi. Bir takım gelişmeler sonucu Ali taraftarları anlamına Şiatu Ali oluştu, bunlar hilafeti genel hizmetleri gören bir müessese olarak değil; dinin rüknü, İslam'ın temeli olarak görmeye başladılar. Hz. Peygamberin (s.a.v.) kendisinden sonraki imamı tayin etmesi gerekliği üzerinde durdular. Söz konusu imamın büyük küçük bütün günahtan masum olmasının icab ettiğini söylediler. Hz. Peygamber'in (s.a.v.) Hz. Ali'den razı olduğu ve onu kendisine nassla halife tayın ettiğini iddia ettiler ve bunu mezheplerine göre nakledip tevillerde bulundular.60

1- Vasiyyet

Yukardaki anlayıştan "Vasiyet" fikri doğdu. Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Hz. Ali'yi (r.a.) kendine halife olarak vasiyyette bulunduğu ileri sürüldü. Halifelik seçim yoluyla değil, nassla Hz. Ali'ye aittir denildi. Hz. Ali'nin de kendisinden sonrakilere bu şekilde imameti vasiyet ettiği yayıldı. Neticede imametin vasiyet yoluyla nakli şiilerin ana umdelerinden biri haline geldi.61

2- İsmet

Vasiyet anlayışına bağlı olarak imamların İsmet'i, günahsız oluşu meselesi ortaya çıktı. Hz. Ali ve ondan sonrakilerin her türlü günahtan uzak oldukları, ancak doğruyu işledikleri kanaati yerleşti ve "onlardan hata sadır olmaz" dendi.62 Efdal ve ismet sahibi olması itibariyle Hz. Ali, Şiilere göre, hilafet makamına en çok layık olandır. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer (r.a.) bu vazifeyi gasbetmişlerdir. Bu görüş, şiilerin elinde çeşitli şekilleri girmiş bir kısmı (Zeydiyye) Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'e ta'n etmekten çekinmiş, onların bu vazifeye layık olduklarını söylemiş, bir kısmı (Gulat-i Şia) Hz. Ali'yi ilahlaştırarak, Hz. Cebrail'in (a.s.) hata ederek nübüvveti Hz. Ali. (r.a.) yerine Hz. Muhammed'e (s.a.v.) verdiğini ileri sürmüşlerdir.

Hz. Ali'ye Uluhiyyet İsnadı

"Hz. Ali'ye uluhiyyet hulul edip girmiştir, onun bedeninde uluhiyyet vardır. O, gaybı bilir, Hayber kalesinin kapısını kendisinde bulunan ilahi kuvvetle söküp atmıştır. Hz. Ali bazı zamanlarda görünür, onun sesi şimşek, tebessümü ise yıldırımdır". Şehristani'den nakletiğimiz bu ibare 63 bazı aşırı Şiilerce Hz. Ali'ye verilen uluhiyyetin varlığına delildir. Buna benzer sözleri ilk defa söyleyen Abdullah b. Sebe' isimli San'alı bir yahudidir. Bu zatın daha önce Mısır'lıları Hz. Osman'ın aleyhine kışkırttığını, bu sefer Hz. Ali'yi ilahlaştırdığını görüyoruz. İslamı siper edinerek bozguncu fikirler yapma gayretinde olan bu adam Basra ve Küfe şehirlerinde de karışıklıklar çıkmasına sebep olmuştur.64

3- Ric'at

İbn Sebe şöyle diyordu: "Hz. İsa'nın döneceğini tasdik eden bir kimse nasıl olur da Hz. Muhammed'in (s.a.v.) döneceğini tekzib eder? Bu, acayip bir durumdur". Hz. Muhammed ona göre dönecektir, ama bu dönüş (rücu) onun vasisi tarafından gerçekleştirilecektir. Bu vasi Hz. Ali'dir. İbn Sebe bir fikir ve mantık oyunu yaparak Hz. Ali'nin ölmediğini, göğe çekildiğini, ineceğini ve dünyayı adaletle dolduracağını iddia eder. Bu görüş, Şiiler nezdinde geliştirilmiş, buradan imam-ı hafi mazariyesi doğmuş, gizli imamın birgün ortaya çakacağı ve dünyayı adaletle idare edeceği inancı yayılmıştır.65

4- Takıyye

60 Ahmed Emin, a. g. e. , s. 266; Şehristani, a. g. e. , c. 1, s. 146-7; Ali Sami en-Neşşar, Neş'etü'l-Fıkril-Kelami fil-İslam. İskenderiye 1964, c. 2, s. 1 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2761 Şehristani a. g.e., c l, s. 16. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2762 Şehristani a. g. e., a. y. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2863 Muhammed Rıza el-Muzaffer, Akaidu'l-İmamiyye, Kahire 1381, s. 72. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2864 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2865 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 28

Yukarıdaki tarzda oluşmaya başlayan şiilik, inançlarını gizli bir şekilde yaymaya ve yaşamaya başlamıştır. Zira dış çevre, siyasi ve içtima hava onların akidelerini açıklıkla oraya koymaya elverişli değildi. Bunun için onlar takiyyeye, gizliliğe riayet zorunda kalmışlar, hatta Cafer Sadık'tan "Takıyye benim ve atalarımın dinidir, Takiyyesi olmayanın dini yoktur" sözü nakletmişlerdir.66

Şiiliğin Temel İnançları

Yukarıda kısaca temas ettiğimiz vasiyyet, ismet, ric'at ve takiyye gibi hususlar Şiiliğin tarihi gelişimi içinde ortaya çıkmıştır. Bir başka deyişle bu kavramlar tarihi gelişimin bir sonucudurlar. Öte yandan Şiiliğin doğuşu açısından baktığımızda onun hilafet meselesinden çıkan bir siyasi/itikadi mezhep olduğunu görürüz. Aslında Şiiliğin esasını hilafet veya imamet, Devlet Başkanlığı meselesi teşkil eder.67

İmamet

Şiiliğe göre Hz. Muhammed'den (s.a.v.) sonra imam yani halife, Hz. Ali (r.a.) ve bu imamet Hz. Ali'den sonra onun evladında bir silsile halinde devam eder. İmama itaat ve onu kabul, imandan bir cüzdür. İmamet nübüvvet gibi Allah tarafından nassla veya Rasûlünün ve belirlenen imamın ilanıyla olur.68 İmam en büyük öğreticidir. İmam bütün ilimleri Hz. Peygamberden (s.a.v.) tevarüs etmiştir. O, her türlü hatadan masumdur.69

İlahiyat

Allah, kendisine hiç birşeyin benzemediği, ezeli ve ebedi Bir'dir. O cisim değildir, ahirette görülmez. Cevher ve araz da değildir. Allah bütün yönlerden bir tekdir. O zat yönünden bir tek olduğu gibi sıfatları yönünden de bir tektir. Sıfatları O'nun zatının aynıdır.70

Nübüvvet

Nübüvvet meselesi insanların dünya ve ahiret saadetleri sağlamak içindir. Allah insanlara fayda ve zararlarını bildirmek için onların arasından hayırlılarını sefirler olarak gönderir. Bu sefirler aracılığı ile insanlara fayda ve zararlarını bildirir. Bu, Allah için vacib bir lutuftur. Peygamberler, doğruluklarını mucizelerle ortaya korlar. Mucize, insanın yapamadığı harikulade olaydır. Hz. Muhammed'in mucizesi Kur'an’dır. Peygamberler tam ve kamil anlamda günahsızdırlar, masumdurlar. Kur'an’da zikredilen kitaplar haktır.71

Ahiret

Allah insanları ahirtte yeni bir yaratılışla diriltecek, itaat edenlere mükâfat, asilere ceza verilecektir. Diriliş (Ba's), sevap, ikap, cennet ve cehennem vuku bulacaktır. Kur'an bütün bunları açakca haber vermektedir, "İnsan sanır ki biz, kemiklerini bir araya getiremeyiz!"72 Fakat bu cismani haşre itikad toptan ifade edilir. Ayrıntılarının nasıl olacağını ancak Allah bilir.73

Şiiliğin itikadı esaslarının incelenmesi ayrı bir konudur. Burada bu esaslara çok kısa temas ederek özetle Şii fırkalardan bahsedeceğiz.

Şiî Fırkalar

Şii fırkaların ortaya çıkışındaki esas sebep imamların teselsülündeki anlaşmazlıktır. Bu anlaşmazlık sonunda beş büyük şii fırka oluşmuştur.Bunlar; 1- Keysaniyye 2- Zeydiyye 66 Muhammed Rıza el-Muzaffer, Akaidu'l-İmamiyye, Kahire 1381, s. 72. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2967 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2968 M. Rıza el-Muzaffer, a. g. e., s. 49-60.; Muhammed el-Hüseyn, Al-i Kaşifi’l-Gıta, Aslu'ş-Şia ve Usuluha, Kahire 1377/1958,s.l33 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2969 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2970 M. Rıza el-Muzaffer, a. g. e., s. 14. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 2971 M. R. el-Muzaffer, a. e. g. s. 28 v. d.,; M. el-Mehdi el-Kazvini, Kalaidu’l-Akaid, Bağdad 1972, s. 69. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3072 Kıyame: 75/3.73 M. Raza el-Muzaffer, a. g. e. s. 122-123; M. el-Mehdi el-Kazvini, a. g. e. , s. 125; Hacim Ma'ruf, Akidetu'ş-Şi'aü'l-İmamiyye, Beyrut tarihsiz, s. 96 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 30

3- İmamiyye 4- Galiyye veya Gulat 5- İsmailiyye'dir. 74

Keysaniyye

Keysaniyye, Hz. Ali'nin kölesi Keysan'a mensup olanlardır. Keysan'ın Muhammed b. el-Hanefiyye'ye talebelik ettiği rivayet edilir. Keysaniyye'nin günümüzde mensubu yoktur.75

Zeydiyye

Zeydiyye fırkasını Zeyd b. Ali b. el-Hüseyn b. Ali b. Ebi Talib'e bağlı olanlar teşkil eder. Bu mezhep, şii mezheplerden Ehl-i Sünnete en yakın olanıdır. Zeyd b. Ali Mutezile’nin kurucusu Vasıl b. Ata'ya talebelik yapmıştır.76

Zeyd, efdal olanın varlığına rağmen mefdul olanın imametinin caiz olacağının kabul eder. Ona göre Hz. Ali, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'den (r.a.) efdal idi, fakat bununla birlikle Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'in (r.a.) imametleri sahihtir. Böylece Zeydiyye’nin imamet konusunda mutedil bir yol tuttuğu anlaşılıyor.Zeydiyye'ye göre imamet hususunda bir nass yoktur, imamı tayin eden bir vahiy de mevcut değildir. Fakat imamı belirleyen şartlar ve vasıflar vardır. Bunlar, alim, zahid olmak, şecaat ve cömertlik sahibi olmak, hak yolda mücadeleye güçlü olma gibi niteliklerdir. Bu vasıflara sahib olan kişi, imamete talip olabilir ve bu kimsenin imameti caizdir.Zeydiyye firkasınca imamda ilahi bir kuvvetin olduğu inancı makbul değildir.77 121/738 de öldürülen Zeyd b. Ali'nin Zeydiyye fırkası halen Yemen'de yaşamakta olan bir mezheptir.78

İmamiyye

Bu mezhebe imamiyye adı, en önemli akidelerini imamet meselesi oluşturduğu için verilmiştir. Gerçekten de onlara göre Hz. Ali nassla imam tayin edilmiş, ama bu hak ona verilmemiştir. Bundan dolayı îmamiyye mensupları Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer'den (r.a.) yüz çevirmişlerdir. İmamiyye'ye göre imama itikad, iman esaslarından sayılmıtır. İmamiyye'nin en meşhur kolu, İsna Aşeriyye'dir. Bunlar imamları zincirleme 12'ye kadar çıkarırlar. 12. imam Ebû'l-Kasım Muhammed b. el-Hasan el-Mehdi olup 256/869 da kaybolmuştur. Gaib ve Beklenen (el-Muntazar) imamdır. Zulüm ve adaletsizlikle dolu yeryüzüne dönecek adaletle, her tarafı dolduracaktır, İran'ın resmi mezhebi İmamiyye'dir.79

Galiyye veya Gulat

Galiyye, imamlarını insanlıktan çıkartıp ilahlaştıranlardır. Bunlara göre imamda uluhiyyet vardır. Bunların anlayışları Hululiyye, Tenasuhiyye, Yahudilik ve Hristiyanlıktan kaynaklanmıştır. Galiyyede dört husus göze çarpar: 1- Teşbih 2- Allah'ın zahir olması 3- Ric'at 4- Tenasüh.Galiyye fırkasının başında Sebeiyye fırkasının kurucusu ve Hz. Ali'ye ilahlık isnad eden Yahudi Abdullah b. Sebe' gelir.80

İsmailiyye

Ca'fer Sadık'ın büyük oğlu İsmail'de imametin devam ettiğine inananlar İsmailiyye'yi oluştururlar. Bunlar İslam tarihinde büyük rol oynamışlar, halen de varlıklarını sürdürmektedirler.İsmailiyye mezhebi mensupları Yeni Eflatüncu felsefeyi garip bir tarzda kendi görüşlerine uydurup Îhvanu's-

74 Şehristani a. g. e. , c. 1. s. 148. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3075 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3076 Şehristani a. g. e., c. 1, s. 155. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3177 Şehristani a. g. e., a. y.; Ahmed Emin, Fecrül-İslam, s. 272. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3178 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3179 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3180 Şehristani a. g. e., c. 1, s. 173. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 32

Safa risalelerinden istifade etmişlerdir.İslam'da şüpheyi başlatanlar İsmailiyye mensupları olmuş, bunun için bir takım suallerle dîni vecibeler üzerinde şüphe ve tereddütler uyandırma yoluna gitmişlerdir. Gayeleri müslümanları İslami kaynaklardan uzaklaştırmak ve neticede İslam'ı sarsmak idi. Bunun için sinsice teviller yapıp Batınî yolu açmışlar, nassların zahir ve batın manalarının olduğu iddiasında ısrar etmişlerdir. İsmailiyye'ye göre vahiy, nefsin temizlenmesidir. Dini emirler halk için olup seçkinler (havass) için ibadete lüzum yoktur. Peygamberler halkın yol göstericileri olup havassın rehberi felsefedir. Kur'an’ın zahir manasına bağlanmaya gerek olmayıp o, ariflerin bildiği eşyanın rumuzudur. Kur'an’ı tevil ve mecaz yoluyla anlamak icab eder. Ruhaniyyetin mümkün olan en temizine ulaşmak için maddi perdeyi yırtmak gerekir. İsmailiyye'ye bu benzeri görüşlerinden dolayı Batıniyye olarak ta isim verilir.81

Tarihte Fatımi devletini kuran İsmaililer, bugün Şam, İran ve Hind'de mevcuttur. Reisleri meşhur Ağa Han'dır.Bu arada birkaç cümle ile Şiiliğin kendisine dayandığı Hulefai Raşidin'in dördüncüsü Hz. Ali'den bahsetmek yerinde olacaktır: Hz. Peygamber onun için "Ben ilim şehriyim, Ali onun kapısıdır." buyurduğu variddir. İslami ilimlerin hepsinin kaynağının Hz. Ali olduğu bir gerçektir. Mutezile Kelâmının reisi Vasıl b. Ata ilmini Muhammed b. el-Hanefıyye ve babası kanalıyla Hz. Ali'den almıştır, İmam Azam Ebû Hanife'nin ilmi, Ca'fer Sadık yoluyla Hz. Ali'ye dayanır. Malik b. Enes İkrime tarikiyle İbn Abbas'a, İbn Abbas ise Hz. Ali'den ilim almıştır. İmam Şafii'nin fıkhı da imam Muhammed ve İmam Malik yoluyla Hz. Ali'ye ulaşır.82

Hz. Ali ilim şehrinin kapısı olmakla birlikte fazilet, takva, tasavvuf, lügat, nahiv, tefekkür, şecaat ve topyekün Îslami yüceliklerin de kapısıydı.83

Şiî İmamları Şeceresi

1- Ali b. Ebî Talib (v. 40 h.)2- Hasan (v. 50 h.)3- Hüseyin (v. 61 h.) 4- Ali Zeyne'l-Abidîn (v. 94 h.)5- Muhammed Bakır (v. 113 h.)6- Ca'fer Sâdık (v. 148 h.)7- Musa Kâzım (v. 183 h.)8- Ali Rızâ (v. 202 h.)9- Muhammed Cevad (v. 220 h.)10- Ali Hadî (v. 254 h.)11- Muhammed Hasan Asker (v. 260 h.)12- Muhammed Mehdî Muntazar (v.260’a doğru) 84

12 İmam Dışındaki Şiî Bilginler

Şiî bilginlerden söz ederken Şianın imamiyye kolu ve bu kol içinde şiiliğe hizmet edenim kasdediyoruz. Bunun için dört önemli devreden bahsetmek yerinde olacaktır.85

Birinci Devre

12 İmamın yaşadığı devre birinci devreyi oluşturur. 12. İmam Muhammed Mehdi Muntazar 256 veya 260/869-873 te kaybolmuştur. Buna el-Gaybetu'l-Kubra denir. Fakat sonuncu imamın naibi Ali el-Samarri 329/940'ta ölmüştür. Biz birinci devreyi Alî el-Samarri'nin ölüm tarihine kadar uzatıyoruz. Zira bu tarih aynı zamanda büyük şii, bilgini Muhammed b. Yakub Kuleyni'nin de ölüm tarihidir. Kuleyni Bağdat'ta yirmi sene zarfında Şiilerce muteber hadis ve ahbarı toplayarak bir hadis mecmuası meydana getirmiştir. Birinci devrede 6. imam Ca'fer Sadık'ın talebesi Hişam b. el Hakem 190/805 adından söz edilmesi gereken bir şahsiyettir. Ayrıca Ebû İshak en Nevbahti de 350/961 bu devrede yaşamıştır.86

İkinci Devre

Bu devre el-Gaybetu'1-Kubra'dan Nasırud-Din Tusi'ye kadar 672/1273 olan dönemi içine alır. Bu devrede

81 Batınilik için bkz.: 1) Deylemi, Beyanu Mezhebi'l-Batıniyye, İst. 1938. 2) B. Lewis, Usulu'l-İsmailiyye, Bağdad 197. 3) N. Çağatay I. Agah Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3282 Ahmed Emin, a. g. e, s. 276. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 33 83 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 32-3384 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3485 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3586 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 35

özellikle bizzat Nasıruddin Tusi filozof, Kelâmcı, matematikçi ve astronom olarak dikkati çeker. Ayrıca Muhammed b. Ali Babeveyh (Şeyh Saduk) 381/991 üçyüz kadar eserin sahibi olarak önemlidir. Bundan başka Şeyh Mufid 413/1022 Muhammed b. Hasan Tusi 469/1067 ve Kutbu'd-Din Said Ravendi 573/1177 mühim simalardır.İkinci devrede iki kardeş önemli yer işgal eder: Bunlar Seyyid Şerif Razi 406/ 1085 ve Seyyid Murtaza Alemul-Hüda'dır. 436/1044. 7. İmam Musa Kazım'ın torunudurlar. Mufid'în talebesi olan bu iki kardeş pek çok şii eserin sahibidirler. Seyyid Şerif Razi Nehcu'l-Betağa'yı toplamıştır.Fazl Tabersi, 548 veya 552/1153 şii tefsirin meşhur simasıdır. Yahya b. Batrik 660/1024 Seyyid Raziuddin Ali b. Ta"us 664/1266 her ikisi önemli şii eserlerin sahibidirler.Nasıruddin Tusi ile birlikte daha önce Ebû İshak Nevbahti 350/961 ile başlayan şii sistematik Kelâmına ait eser verme devri sona eriyor. Allame Hilli bu geleneği daha sonra devam ettirecektir. Allame Hilli 726/1326 Nasıruddin Tusi'nin talebesidir.87

Üçüncü Devre

Üçüncü devre Nasıruddin Tusi'den sonra Mir Damad'la 1041/1631 birlikte Isfahan mektebinin kuruluşuna kadar olan dönemi içine alır. Bu devrede bir yandan allame Hilli ve Afzal Kaşani ile birlikte Nasıruddin Tusi mektebi devam eder. Diğer yandan İbn Arabi 638/1240 ile birlikte bir başka akım başlar. Necmüddin Kubra'nın talebesi Sa'deddin Hamuyi 650/1252 İbn Arabi'den müteessir olur ve şii tasavvufunun önemli simaları arasında yer alır. Eserlerini talebesi Aziz Nesefi yayar. Sadreddin Konevi de İbn Arabi ve Nasıruddin Tusi'nin tesirleri açıktır.88

Dördüncü Devre

Mir Damad'la birlikte başlayan dördüncü devre Molla Sadra Şirazi 1050/1640 ve onların talebelerinin (Ahmed Alevi, Muhsin Feyz, Abdurrezzak Lahici, Kadı Sa'id Kummi) gibi şahsiyetlerin çalışma alanlarını içine alan dönemdir. Özellikle Molla Sadra Şirazi' nin eserleri ve Kuleyni üzerine yaptığı şerhler önemlidir. Bu devrede bir kısım büyük Kelâmcı Biharu'l-Envar Sahibi Meclisi'yi taklid ve takib eder. Bu dönemde bir önemli şahsiyet te Ahmed Ahsui'dir, 1241/1826. Dördüncü devre günümüze kadar uzanan bir devredir. Bu dönemde Molla Sadra Şirazi'nin eserleri etrafında geleneksel düşünce üzerinde bir diriliş söz konusudur.89

Şiilikle İlgili Kaynaklar

1- Ebû'l-Hasan el-Eş'ari, Makalatü'l-İslamiyyin, Kahire, 1389/1969, c.l, s. 65 v.d.2- Abdulkahir el-Bağdadi, el-Fark Beyne'l-Fırak, Kahire, tarihsiz, s. 29. 3- Ibn Hazm, el-Fasl, Kahire 1384/1964, c. 5, s. 19.4- Ebû'1-Feth eş-Şehristani, el-Milel ve'n-Nihal, Kahire 1387/1968, c. 1 s. 146 v.d. 5- Ahmed Emin, Fecrü'l-İslam, Kahire 1969, s. 266 v. d.6- N. Çağatay, İ. Agah Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, Ank., s. 48 v.d.7- Ebû'1-Vefa et-Taftazani, İlmu'l-Kelâm ve Ba'du Müşkilatihi, Kahire 1386/1966, s. 74 v. d. (Trc. Ş. Gölcük).8- Muhammed el-Hüseyn el-Kaşif, el-Gıta, Aslu'ş-Şia ve Usuluha, Kahire, 1958/9- Muhammed Rıza el-Muzaffer, Akaidu'l-İmamiyye, Kahire, 1381.10- Seyyid Haşim Ma'ruf, Akidetu'ş-Şiati'l-İmamiyye, Beyrut 1376/1956.11- M. el-Mehdi el-Hüseyni, el-Kazvini, Muhtasaru't-Tuhfeti'1-İsna aşeriyye, Hakim ed-Dihlevi Kahire, 1373.90

MURCÎE

Mürcie fırkası Şia ye havaricin ortaya çıktığı devirde siyasi hadiseler karşısında tarafsız bir tutum takib edenlerin firkasıdır. Mürcie'nin oluşmasına birinci dereceden o günkü guruplaşmalar ve bunların fikirleri ikinci dereceden hilafet meselesi tesir etmiştir. Mürcie mensupları Şia ve Havaricin görüşlerine katılmadıkları gibi hilafet konusunda da tarafsız kalmaya gayret etmişlerdir.91

Mürcie Kelimesinin Anlamları

Mürcie fırkasının görüşlerini mürcie kelimesinin taşıdığı anlamda aramak yerinde olur:87 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 35-3688 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3689 Henri Corbin, Historie de la Philosophie İslamigue, Paris 1964 s. 54-57. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3690 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 36-3791 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 37

1- Mürcie kelimesi "irca" dan alındığında geri bırakmak, tehir etmek manasınadır. Buna göre Mürcie ihtilaf edenlerin halini kıyamete bırakan ve onların hakkında hüküm vermekten çekinenlerin mezhebi oluyor.2- Mürcie'yi "reca" dan, ümit vermekten türetenler de olmuştur. Buna göre mürcie, asi mü'mine ümit verenlerin mezhebi oluyor. Zira Mürcie’ye göre küfürle birlikte taat yarar sağlamaz, imanla birlikte masiyet zarar vermez.Şehristani birinci anlamın Mürcie için doğru olduğunu, zira onların ameli, niyetten ayırdıklarını beyan ediyor.92

3- Mürcie'ye Hz. Ali'nin (r.a.) hilafetini birinciden dördüncüye düşmesini kabul etmelerinden dolayı da Mürcie dendiği rivayet edilmektedir. Mürcie, Havaric'in, Hz. Ali Hz. Osman (r.a.). ve hakemliği kabul edenleri tekfir ettiği, Şia'nın da bir başka düşünceyle Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer Hz. Osman (r.a.). ile onlara yardım edenleri küfürle tel'in ettiği bir devirde neşet etmiştir. Zira bu guruplardan her birisi hakkın kendi tarafında olduğuna inanıyor, bunun için mücadele ediyor, kendilerinin dışındakileri apaçık bir dalalet üzere buluyor, hatta onlan tekfir ediyordu.Bütün bunların üzerine Mürcie zuhur etti ve herkesle uzlaşma yolunu tuttu. Kendi dışında olanlardan herhangi bir taifeyi tekfir etmedi.Orta yerde üç topluluk görülüyordu: Havaric, Şia ve Emeviler. Mürcie bu topluluklar hakkında, bunlardan bazıları doğru yoldadır, biz bunlardan hangisinin doğru yolda olduğunu tayin edemeyiz bunların işini Allah'a bırakırız" diyordu.Mürcie'ye göre, Emeviler "Allah'ın varlığına ve birliğine, Hz. Muhammed'in O'nun Rasûlü olduğuna inandıklarından dolayı kafir olmadıkları gibi, müşrik te değiller, aksine onlar müslümandırlar. Öyleyse onların işini Allah'a bırakmak yerinde olur.Şu halde, Hz. Ali'den iktidarı hakem olayından sonra alan Emeviler hakkında Mürcie'nin tutumu bir nevi temize çıkarmak ameliyesi oluyor. Fakat bu, müsbet yönden değil de menfi yönden, dolayısıyla, Emevilerin hilafetini kabul anlamı taşıyor. Mürcie, Emevilerin müslümanlıklarını kabul ile onların hükümranlığını benimsemiş oluyor.93

İlk Mürcieler

Daha sonraki anlamıyla değil de, tarafsız tavır takınma manasına ilk Mürcie'nin çekirdeğini sahabe devrinde görmek mümkündür. Sahabenin bir kısmını Hz. Osman (r.a.) devrinin sonlarına doğru çıkan münakaşa ve kavgalara girmeyip tarafsız kaldıklarını müşahede ediyoruz. Bunlara misal olarak Ebû Bekrete, Abdullah b. Ömer ve İmam b. Hüseyin'i verebiliriz. Hatta Hz. Peygamber'in (s.a.v.) fitne ile ilgili birçok hadisi rivayet edilmiştir. Onlardan birisi şudur: "Yakın bir istikbalde birtakım fitneler olacaktır. Fitne zamanında (ona karışmayıp) oturan kişi (fitne olayına karışmak üzere) ayakta durandan daha hayırlıdır. O hengamede ayakta duran da (fitne esbabını hazırlamağa) gidenden daha hayırlıdır. Bu yolda yürüyen bilfiil çalışandan hayırlıdır. Her kim fitne vukuna muttali olup onu görmeğe çalışırsa muhakkak onun kahrına uğrar. Her kim o fitne zamanı iltica edecek veya sığınacak bir yer bulursa hemen sığınsın (fesatçılara karışmasın)!" 94

Fakat şunu açıkça belirtmekte yarar vardır. Bir kısım sahabenin tarafsız davranmasıyla Mürcie mezhebinin görüşleri arasında yakınlık ve benzerlik yoktur. Benzerlik sadece olaylar karşısında tarafsız tavır takınmada görülmektedir. Bir kısım sahabe, Hz. Osman (r.a.) devrinde zuhur eden olaylara karışmazken Mürcie mezhebi mensupları da kendi devirlerindeki olaylar karşısında tarafsız bir tutum sahibi olmuşlardır.95

Mürcie'nin Bazı Görüşleri

Burada Mürcie'nin hikmet-i vücuduna paralel olarak bir takım görüşlerinden sözedeceğiz. Mürcie'nin bazı kavramlara verdiği manalar, onların dünya görüşlerini yansıtır. Mürcie, özellikle iman, küfür, mü'min ve kafir kavramları üzerinde durmuştur. Mürcie'nin bu kavramlar üzerinde ısrarlı oluşu Havaric ve Şia'nın davranışlarından dolayıdır. Zira Havaric, kendilerinden başkalarını tekfir ediyorlardı. Onlara göre her büyük günah işleyen kafirdir. Şia ise imama itikadı iman esaslarından bir rükün olarak görüyordu. Bütün bunların bir sonucu olarak iman kavramına bir mana vermek Mürcie'ye has bir görev olmuş ve onlar imanı: "Allah'ı ve Rasûlünü bilmek ve tanımak" olarak tarif etmişlerdir. Buna göre Allah"tan başka ilah olmadığına ve Hz. Muhammed'in (s.a.v.) O'nun Rasûlü olduğuna inanan herkes mü'mindir. Bu şekildeki bir tarif, Havaric'e reddiye idi. Zira onlar, imanı, Allah'ı ve Rasûlünü tanımak, farzları yerine getirmek ve büyük günahlardan sakınmak olarak kabul ediyordu.Mürcie, bir kimseyi Allah'ı ve Rasûlünü tanıdıktan sonra farzları terketse ve büyük günahlardan birini işlese de mü'min kabul ederken, Havaric ise aksine bu kimseleri kafir sayıyordu.Mürcie'nin iman ve mü'nin anlayışı, imama itikadı iman esaslarından sayan Şia'ya da reddiyedir. Zira iman, 92 Şehristani a. g. e. ,c. l,s, 139. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3893 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 37-3894 Sahih-i Buhari muhtasarı Tecrid-i sarih Trc., c. 2, s. 299, Ank., 1973. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 3995 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 38-39

kalble itikattır. Allah'ı ve Rasûlünü tanımaktır. Bunun içine imamı tanımak girmemektedir. Kişi amelde noksan olsa da kalbiyle Allah'ı ve Rasûlünü tanıdakça mü'mindir, kafir değildir.Mürcie, devrinin siyasi ve içtimai şartlarının oluşturduğu bir itikadı mezhep olup Emeviler devrinde varlığını sürdürmüş, Abbasiler devrinde eriyip kaybolmuştur.96

Mürcie İle İlgili Kaynaklar:

1- Ebû'l-Hasan el-Eş'ari, Makalatü'l-İslamiyyin, c. 1, s. 213 v. d.2- Abdulkahir el-Bağdadi, el-Fark, s. 202 v.d.3- İbn Hazm, el-Fasl, c. 3, s. 154.4- Ebû'1-Feth eş-Şehristani, el-Milel, c. 1, s. 139.5- Ahmed Emin, Fecru'l-İslam, s. 289.6- Ebû'l-Vefa et-Teftazani, İlmu'l-Kelâm, s. 39.7- N.Çağatay, İ. Agah Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, s. 121.97

KADERÎYYE

Kaza ve kader konusu İslam'dan önceki toplumlarda söz konusu edilmişti. eski Yunan, İran ve Hıristiyanlık bu meseleyle uğraşmış fakat bir sonuca ulaşamamıştı. İslam'ın bu konuya yaklaşımı başlangıçta Kur’an ve Hadisin çizdiği çerçevenin dışına taşmamıştı. Kur'an, insanı bir yandan irade sahibi ve yaptığının sorumlusu olarak takdim ederken, diğer yandan mutlak irade sahibi ve yaratıcı olarak Allah'ı gösteriyordu. Hz. Peygamber de (s.a.v.) ashabına, kaderle uğraşmaktan netice alması mümkün olmayan münakaşalara dalmaktan yasaklıyordu.98

Fetihler yapılıp İslam topağı genişledikten ve müslümanlar rahat bir hayata kavuştuktan sonra kaza ve kader meselesi üzerinde münakaşalar başladı. Bu konuyu ilk ortaya atan Ma'bed el-Cüheni'dir. Fakat kötü bir yol tutarak kader konusunda ilk konuşan olmuştur.99 Ma'bed el-Cüheni, kader mevzuundaki görüşlerini, Hıristiyanlıktan İslam'a giren Irak'lı bir şahıstan almıştır.Gaylan ed-Dımeşki Şam'lı olup kader konusunda Ma'bed el-Cühen ile birlikte fikirler ortaya atmıştır. Söz konusu her iki şahıs ta görüşlerinden dolayı öldürülmüşlerdir. Kader konusundaki münakaşaların Irak ve Şam'da ayni tarihlerde başlamış olması dikkat çekicidir. Ma'bed el-Cüheni Irak'ta, aslı hıristiyan olan bir kişiden kaderle ilgili fikirlerini alırken Şam'da Gaylan Emevi saraylarında katiplik yapan hıristıyan azizi Yahya'dan söz konusu görüşleri almış olması mümkündür. Önemli olan, sözü edilen şahısların İslam'da ilk defa kader konusunda konuşmuş olmaları, kaderi inkar ederek insanı fillerinde hür kabul etmeleri ve insanı kudret sahibi olarak görmeleridir. Onların bu görüşleri Kaderiye'nin aslını teşkil eder ve bu görüşü benimseyenlerin mezhebi Kaderiyye olarak anılır.Hz. Peygamber (s.a.v.) Kaderiyye hakkında: "Kaderiyye bu ümmetin Mecusisidir." buyurduğu variddir. Bu hadisle bir yandan Kaderiyye'nin çok tehlikeli bir mezhep olduğu, diğer yandan onların Mecusi'ler gibi iki ilah inancına yer verdikleri keyfîyyetine işaret olunmaktadır. Mecusiler, nur ve zulmet yanında insanı da fiillerinde irade ve kudret sahibi görmek suretiyle ilah derecesine yükseltme durumundadırlar.100

CEBRÎYYE

Kaderiyye ile birlikte Mu'tezileye öncülük eden diğer bir itikadı cereyan Cebriyye'dir. Cebriye'nin kurucusu Cehm b. Safvan'dır. Bundan dolayı bu mezhebe Cehmiyye de denir.Cehm b. Safvan, Ca'd b. Dirhem'e talebelik etmiş, Ondan Kur’an’ın mahluk olduğunu ve Allah'ın sıfatlarının bulunmadığı gibi batıl görüşleri almıştır. Cehm, Kaderiyyenin savunduğu görüşlerin tam aksini savunarak; insanın hiç bir gücünün olmadığını, fiillerinde mecbur olduğunu iradesinin bulunmadığını, fiillerini Allah'ın yarattığını, fiillerin insana mecaz olarak izafe edildiğini ileri sürmüştür. Ona göre, insanın yaptığından başkasını yapmağa gücü yoktur. Allah insanın amellerini takdir etmiştir ve Allah kulda fiilleri diğer yaratıklarda yarattığı gibi yaratır, insanın fiilleri, suyun akması ve havanın cereyan etmesi, taşın düşmesi gibidir. Meyve olgunlaştı, güneş doğdu, yağmur yağdı dediğimiz gibi fiilleri insana mecaz olarak nisbet edilir. Allah bir kimse için iyi bir fiil takdir ederse, onun için sevap takdir etmiş demektir. Bir kimse için de masiyet takdir ederse o kimse için azap takdir etmiştir. Kısaca insan hür olmayıp mecburdur.101

Cehm sadece cebir meselesiyle meşgul olmamış, cebir meselesi kadar tehlikeli bir başka meselede de fikir yürütmüştür. Bu mesele Allah'ın sıfatlarının nefyi meselesidir. Cehm, Allah'ın zati sıfatlarından başkasını 96 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 39-4097 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 4098 Talat Koçyiğit, Hadiscilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, s. 15 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 4199 Şehristani, el-Milel, c. 1, s. 139. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 41100 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 41-42101 Şehristani a. g. e., c. 1, s. 86-87. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 42

nefyetmiştir. O, şöyle diyordu: Kur'an’da zikredilen Semi' Basir gibi sıfatlar zahir üzere değildir. Onlar tevil edilirler. Zira bu sıfatların zahir manaları mahluka teşbihi gerektirir, bu ise Allah için imkansızdır. Allah'ı yaratığın vasıflandığı bir sıfatla nitelemek doğru değildir.Sıfatları böylece inkar eden Cehm, Kur’an mahluktur iddiasını ilk defa ortaya atmıştır. Ona göre, Allah Kur’an’ı yaratmıştır. Bu görüş, sıfatları nefyetmenin tabii bir sonucudur. Kur’an bu şekilde Allah'ın kadim bir Kelâmı olmuyor, zira Kelâm sıfatı ona göre kadim olmayıp hadistir.Cehm bunlara ilave olarak Allah'ın ahirette görülemiyeceğini ileri sürüyor, cennet ve cehennem, ehli oraya girdikten sonra yok olurlar, diyor.Cehmiyye'nin, cebir, sıfatların nefyi, Allah'ın ahirette görülmesini inkar ve ahiret hakkındaki görüşleri reddolunmuştur. Bununla birlikte onun bu fikirleri (cebir hariç) daha sonra ortaya çıkan Mutezile tarafından hararetle savunulmuştur. Kaderiyye ve Cebriyye tarihin seyri içinde isim olarak yok olmuşlar eriyip gitmişlerdir. Ama görüşleri Mutezile tarafından benimsenmiş, müdafa edilmiştir.102

MU'TEZİLE

Mu'tezile İsmi:

Vasıl b. Ata 131/78 ve Amr b. Ubeyd 143/761 Basra'da Hasan Basri'nin 110/728 ders halkasında kebire (büyük günah) işleyenin ne mü'min ne kafir olmadığını beyanla, bu kimsenin "el-Menziletü Beyne'l-Menzileteyn" de (iman ve küfür gibi iki makam arasında) olduğunu söyliyerek ayrılmalarından dolayı bu isimle lakaplanmışlardır. Bu konuda Hasan Basri'nin sözü meşhurdur: Vasıl bizden ayrıldı" 103

Hasan Basrî büyük günah sahibini münafık, Mürcie mü'min, Havaric'den Ezarika kafir sayıyordu.Vasıl bütün bu görüşleri reddederek, kendi görüşünü, büyük günah işleyeni, el-Menziletü beyne'l-Menzileteyn'e koyarak ortaya atıyordu.Abdulkâhir el-Bağdadi 429/1037 el-Fark Beyne'l-Fırak'ta şunları söyler: Vasıl, Hasan Basri'nin meclisinden ayrılınca ona arkadaşı Amr b. Ubeyd katıldı. O zaman halk onlar hakkında şöyle dedi:"Bu ikisi ümmetin inancından, görüşünden ayrıldılar". O günden itibaren bunlara uyanlara Mu'tezile dendi.104

İntizal, ictinab, ayrılma, çekilme, uzaklaşma anlamlarına gelmektedir. Bütün bunlardan şu iki sonuç çıkıyor:1- İ'tizal hareketi, Hasan Basri ve talebesi Vasıl b. Ata ile Amr b. Ubeyd arasında başlamıştır.2- Bu hareket büyük günah işleyenin durumu üzerindeki münakaşalardan sonra doğmuştur.105

Bu arada i'tizal ve Mu'tezile kelimelerinin sahabe devrinde de kullanıldığını görüyoruz. Mesela Hz. Ali ile Hz. Âişe arasındaki ve Hz. Ali ile Hz. Muaviye arasındaki olaylarda çekimser bir yol takip edenler Mu'tezile adıyla anılıyordu.106

Fakat bu ilk devirlerdeki Mu'tezile lakabının mevzuumuz olan Kelâmdaki Mu'tezile mezhebiyle sadece isim yönünden benzerlik vardır. Ne varki kelimenin menşeinin ashab devrinde de görülmesi bakımından, bu husus alaka çekicidir. Her halükarda sahabe devrinde bu kelimenin kullanılışı devrin çalkantılarından uzak kalma amacını güdüyordu.107

Mu'tezile'nin Genel Tutumu

Mu'tezile bir yandan Havaric'e, diğer yandan Mürcie'ye muhalefet etmiştir. Havaric, emirlerin ve amellerin imandan cüz (parça) olduğunu söylüyordu. Şehadet getiren ve tevhidi söyliyen kimse, farzları yerine getirmese ve büyük günahlardan birini işlese, Havaric'e göre kafir olur. Havariç'ten Nafi b. Ezrak kendisine tabi olanlardan başkasını tekfir ediyor, kestiklerinin yenmiyeceğini ve kanlarının helal olduğunu iddia ediyor, onlarla evlenilemiyeceğini ileri sürüyordu.Mürcie ise imanı mücerred bir itikad haline getiriyor, namaz, oruç gibi tekliflerin ve emirlerin imandan bir cüz olmadığını, büyük günah işleyenin imandan çıkmıyacağını ileri sürüyordu. Bu konuda Şehristani Mürcie hakkında şöyle diyor: Küfürle beraber taat yarar sağlamadığı gibi imanla birlikte masıyet zarar vermez.108 Bu kanaatan dolayı Mürcie büyük günah işleyeni mü'min sayıyor.Buna göre Havaric şiddet ve sertlik yolunu seçerken sadece kendileri mümin sayıyor. Mürcie ise uzlaşıcı bir yol takibederek Şia'yı, Havaric'i ve o zaman iktidarda olan Emeviler'i mü'min kabul ediyor

102 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 42103 Şehristani, el-Milel, c 1, s. 48.; Zuhdi Hasan Carullah, el-Mu'tezile, s. 2. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 43104 el-Bağdadi, el-Fark. s. 118. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 43105 A. Emin, Fecrul-İslam, s. 289-291. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 43106 Sahabe arasındaki savaşlarda tarafsız davrananları daha sonra Mu'tezile ileri gelenleri Mu'tezile'den sayacaktır. Bkz., Ka’bi ve Abdulcebbar Fazlul-I'tizal ve Tabakatu'l-Mu'tezile, Tunus, 1399/1974, s. 76 ve 214. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 43107 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 43-44108 Şehristani, el-Milel, c. 1, s. 139. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 44

Mu'tezile'ye gelince; o, Havaric ile Mürcie arasında ara bir yerdedir. Mu'tezile'nin tutumunda Havaric'in şiddeti ve Mürcie'nin yumuşaklığı yoktur. O, büyük günah işleyeni "el-Menziletu beyne'l-Menzileteyn"e koymaktadır.109

"Kebire (büyük günah) işleyen mü'min değildir, zira iman, hayırlı işlerden ibarettir. Bunlar bir kimsede toplandığı zaman ona müminlerdendir denir ve bu isim onun için bir övgüdür. Fasık, hayırlı hasletleri kendisinde bulundurmayan ve bu övgüye layık olmayan kimsedir. O, mutlak olarak kafir de değildir. Çünkü şehadet ve diğer güzel ameller onda mevcuttur".110

Mürcie, Şia, Havaric ve Mu'tezile'yi büyük günah meselesi üzerinde fazlaca yoran, çeşitli görüşleri ortaya atmaya iten sebep aslında sahabe arasında cereyan eden olaylardır: Karşı karşıya gelen iki guruptan hangisi haklıydı? Hz. Ali mi, yoksa Hz. Aişe mi haklıydı? Sıffın muharebesi hakkında nasıl hüküm vermek gerekir? Bu kavgalara iştirak edenlerin durumu nedir? Büyük günah işlemişler midir? Bunlar fasık mıdırlar, yoksa değil midirler? Münakaşaların aslını bu sorulara aranan cevaplar teşkil ediyordu.Bu mevzuda bütün Sahabeyi tenkide tabi tutan Mu'tezile olurken, Havaric bir kısım sahabeyi Hz. Ali, Hz. Muaviye ve hakem olayına katılanları ve bir yönüyle Hz. Osman'ı tenkit etmiş, Şia ise Hz. Ali ve ahfadını yüceltmiş, diğerlerini yermiştir.Netice olarak Mu'tezile, ümmetin genel inancından ayrı bir inanca sahip olduğundan bu adı almıştır. Ama Mu'tezile mensupları bunu kabullenmezler. Onlar kendilerini, "Tevhid ve Adalet Ehli" olarak görürler.111

Mu'tezile'nin İnanç Esasları

Mu'tezile mezhebi mensupları, kendi inanç esaslarını beş esasta (el-Usulu'l-Hamse) toplamışlardır. Bunlar sırasıyla:1- Tevhid 2- Adalet 3- Va'd ve Va'id.4- el-Menziletu beyne'l-Menzileteyn5- el-Emru bi'1-Ma'ruf, ve'n-Nehyi anil-Münker.112

1. Tevhîd

Tevhid esası, Mu'tezile'nin en önemli prensiplerinden sayılmış, onlar Tevhid nazariyesine hususi bir ilgi göstermişlerdir. Zira müslümanlar Tevhid inancıyla mümtaz, üstün durumdadırlar. Bu da, "Allah'tan başka ilah yoktur" cümlesinde belirlenir.Mu'tezile'ye göre Allah bir tektir. Eşi ve benzeri yoktur. Allah'ın Bir ve Kadim olması O'na mahsus ve özel bir sıfattır. Eğer Allah'ın Kıdem'i haricinde O'na çeşitli sıfatlar isnad edilirse, birçok kadim varlığın mevcudiyeti kabul edilmiş olur.Böylece Teaddud-i Kudema, yani Kadimlerin çokluğu ortaya çıkar. Oysa bu durum, Allah'ın Birliği, Tevhidi gerçeğine aykırıdır. Oysa Allah Evvel'dir. O, bu alemi yoktan yaratmıştır. O, Vacibu'l-Vücud'dur. O'nun sıfatları beşerin sıfatlarına benzemez. Böyle bîr benzetme yapılırsa Allah ile kul arasında müşabehet, benzeme hasıl olur. Bu sebeple Mu'tezile Allah'a mahsus diğer zati sıfatları tevil yoluna gitmiştir.Mu'teziliye göre Allah zatı ile Hayy'dır. Zatiyle alim, zatiyle kadim, zatiyle Semi'dir. Kur'an’da geçen Allah'ın bu sıfatları Allah'ın zatının dışında kabul edilirse kadimlerin varlığı kabul edilmiş olur. Oysa böyle bir inanç, Tevhid sistemine aykırıdır. Buna göre Allah'ın kıdemi hariç diğer zati sıfatlarını tevil etmek gerekir.113

Mu'tezile Tevhîd meselesinde akılcı bir metoda sahip olduğundan Kur'an nasslarını tevil etmiştir. Onlar sadece Allah'ın Kadim oluşunu kabul edip diğer sıfatları (ilim, Kelâm, kudret v.b.) kadimleri çoğaltmamak gayesiyle tevil etmişler, inkara gitmişlerdir. Bu bakımdan Mu'tezile'nin Tevhid anlayışı Kelâm tarihinde önemli bir yer tutar.114

2. Adalet

Kadi Abdulcebbar, Şerhu Usuli'l-Hamse adlı eserinde "Tevhid" den sonra Mu'tezile'nin itibar ettiği İkinci asıl

109 A. Emin, Fecrül-İslam, s. 293. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 44 110 Şehristani a. g. e, c. 1, s. 48. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 44111 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 44-45112 Bu konuda Kadî Abdulcebbar'ın Şerhu Usuli’l-Hamse'si meşhurdur. Kahire, 1384 /1965. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 45113 Abdulcebbar, a. g. e., s. 195 v. d.; Lauis Gardet, M. Anavati, introduction la The ologie Musul mane, s. 46-49 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 46114 Şehristani, el-Milel, c.1,s.44.; Kemal Işık, Mu’tezile’nin Doğuş ve Kelami Görüşleri, s.68. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 45-46

olarak "Adalet"i zikreder. Gerçekte Mu'tezile'ye Ehlu'1-Adl ve't-Tevhid adı verilmiştir. Onlann bu adı almalan adalete büyük önem vermelerinden dolayıdır. Mu'tezilenin adalet anlayışının temelinde Allah'ın, çirkin (kabih) olanı işlemiyeceği görüşü bulunur. Onlara göre Allah sadece güzel olanı işler. Zulüm, haksızlık türünden fiiller Allah'tan sadır olmaz. Bu tür fiillerin kaynağı insandır. Esasında Mu'tezile insanı fiillerinde tam bir serbestlik içinde görür. Onlara göre insan hür olup iradi fiillerini isteme ve yapma kudretine sahiptir, insan hür olmasaydı, yaptıklarından sorumlu olmaması gerekirdi. Şu halde Mu'tezile'ye göre kötü fiillerin faili Allah olmayıp insandır. Kul işlediği bütün fiillerin kendi iradesi ve kudreti ile yaptığından sorumludur. Onlar bu konuyla ilgili Kur'an ayetlerinden bazılarını tevil etmekten geri kalmamışlardır.115

Adalet konusunda Mu'tezile'nin tam karşısında vaziyet alan i'tikadi mezhep Cebriyye olmuştur. Bu sonuncuya göre insan ne iradeye ve ne de kudrete sahip değildir. Kadi Abdulcebbar Mücebbire'ye de bu konuda cevap vermekten çekinmemektedir.116

3. el-Va'd ve'l-Va'id

Va'd; dünyada amelleri güzel olanların mükafatlandırılması, Va'id; dünyada amelleri kötü olanların cezalandırılmasıdır. Va'd cennet, Va'id ise cehennem karşılığı olmaktadır.Va'd ve Va'id anlayışı bir önceki adalet anlayışının bir sonucudur, insan dünya hayatı boyunca daima güzel ameller peşinde koşmalı, iyi fiillerin sahibi olmalıdır. Böyle bir yaşayışın sonunda Allah mutlaka güzel amel sahibi kimseyi mükafatlandıracak aksi olan insanı da mutlaka cezalandıracaktır. Hatta Mu'tezile'ye göre büyük günah sahibi ebedi olarak cehennemde azap görür (tevbe etmeden ölürse).117

Kur'anda belirtilen kötü amel sahiplerinin mutlaka cezaladırılacağı ortadadır. O halde insan ahiretin Va'd ve Va'idini düşünerek dünyada ona göre hareket etmeli amellerinin mutlaka va'd ve va"ide göre değerlendirileceğini bilmelidir. Netice olarak insan Kur’an hükümlerine göre amel etmeli, iyi ameller işleyip kötülerinden kaçınmalıdır.

4- el-Menziletu Beyne’1-Menzileteyn

el-Menziletu beyne'l-Menzileteyn, iki makam arasında bir makam anlayışı, Mu'tezile'ye özgüdür. Mu'tezile bununla isimler ve hükümler yönünden büyük günah sahibinin durumu hakkında kanaat izhar eder. Onlara göre büyük günah işleyen kafir olmadığı gibi mümin de değildir, o ancak fasıktır. Dolayısıyla büyük günah işleyenin hükmü kâfirin hükmü olmadığı gibi müminin hükmü de değildir. Kebire işleyen üçüncü bir hükme sahiptir ki bu hüküm mü'minle kafirin hükmü arasındadır. Böylece büyük günah sahibi fasık olarak isimlenir. Mürcie'ye göre büyük günah işleyen mü'min, Hariciler'e göre ise kafirdir.118 Sünnet ehli ise büyük günah sahibini mü'min saymıştır.119

5. el-Emru bi'1-Ma'ruf ve'n-Nehyi ani'l-Münker

Mu'tezile ma'rufu emri, münker'i nehyi (yasaklamayı) mezheplerinin beşinci umdesi olarak kabul etmiş, bunu gerek Kur’an ayetleriyle ve gerekse akli olarak teyid eden delillerle izaha çalışmıştır. Gerçekte Kur’an iyi olanın, yani Allah ve Rasûlünün beğenip emrettiklerinin yapılmasını kötü olanların, yani Allah ve Rasûlünün beğenmeyip yasakladıklarının yapılmamasını beyan ediyor. Akıl da emirlerdeki güzelliği ve yasaklardaki çirkinliği kavrıyor. Kur' an: "Sizden öyle bir cemaat bulunmalıdır ki, herkesi hayra davet etsin, iyiliği emretsin, kötülükten sakındırmağa çalışsın"120 ayeti ve diğer benzer ayetlerde bu hususa işaret ediyor. Topyekün ümmetin ittifak etliği Ma'rufu emir, Münker'i nehiy hususu Mu'tezile'nin dayandığı bir asıl olmuş ve onlar bu hususta ısrarlı davranmışlardır.121

Mu'tezile'nin bu beş asıldan başka kabul ettiği bir takım asıllar daha vardır. Bunlardan bazıları şöyledir:1. Husun ve Kubuh, Fiillerin çirkinliği güzelliği konusunda Mu'tezile aklı esas almıştır. Nakil, yani şeriat aklın kavradığı gerçekleri ancak izah eder.122

2. Allah ahirette görülmez.3. Kur’an yaratılmıştır.

115 Kadi Abdulcebbar, Ş. Usuli’l-Hamse, s. 301 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 116 Kadi Abdulcebbar, a.e. s. 324 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:46-47117 Kadi Abdulcebbar, a. e., s. 666. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 47118 K. Abdulcebbar, a. e, s. 697-701 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 47119 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 47120 Alu İmran: 3/104. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 48121 Kadi Abdulcebbar, a. c., s. 741 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 48 122 Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri (Şerafeddin Gölcük), s. 263. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 48

4. Akıl, Nakilden üstündür.123

Bellibaşlı Mu'tezile Büyükleri

Vasıl b. Ata (80-131/698-748)

Mu'tezile'nin kurucusu olan Vasıl Hicri 80 yılında Medine'de doğmuştur. Mevalidendir. Hasan Basri'nin ders halkasından, büyük günah işleyen kişinin durumu konusunda onunla (H. Basri ile) anlaşmazlığı sonucu ondan ayrılarak mutezili fikirleri savunmaya başlamıştır. Kolay ifadelerle Kelâm meselelerini anlatan belagat sahibi meşhur bir hatib idi. Pek çok eser telif etmesine rağmen, hiçbiri bize kadar gelememiştir. Hicri 131 de vefat eden Vasıl hakkında Kadı Abdulcebbar, Tabakatu'l-Mu'tezile adlı kitabında onu dördüncü tabakadan Mu'tezililer arasında zikretmekte ve hakkında övücü ifadeler kullanmaktadır.124 Şehristani Vasıl'ı, Vasıliyye fırkasının reisi olarak görmekte, sıfatları nefyetmede, kader, el-Menziletu beyne'l-Mnzileteyn ile Cemel ve Sıffın savaşlarına katılanlardan bir tarafın hatada olduğu görüşlerini benimsediğini bildirmektedir.125

Amr b. Ubeyd (144/762)

Vasıl b. Ata'nın yakın arkadaşı olan Amr b. Ubeyd de Hasan Basri'nin talebesi idi, Sonradan Vasıl'ın itizal fikrini benimseyerek pek çok eser kaleme almıştır. Fakat bunlardan hiçbirine sahip değiliz. Amr'ın zühd ve takva sahibi bir kime olduğu rivayet edilir 126 Hicri 144 yılında vefat etmiştir.127

Ebû'l-Huzeyl el-Allaf (135-226/752-840)

Mu'tezile mezhebinin önde gelen simalarından ve tartışmacılarından olan Ebû'l-Huzeyl el-Allaf Basra'lı bir mevladır (köle) . Bağdat'ta bulunmuş, "Mecusiler, putperestler, Yahudiler ve diğer itikadı fırka mensuplarıyla yaptığı münazaralarla meşhur olmuştur. Rafızi ve tecsim taraftan Hişam b. el-Hakem'le münakaşalar yapmıştır. Ölüm tarihi hakkında çeşidi rivayetler varsa da İbn Nedim onun Hicri 226 yılında vefat ettiğini bildirmektedir. 128

Kadi Abdu'l-cebbar, Ebu’l-Huzeyl'i Mu'tezile tabakasının altınca tabakasında zikretmektedir.129 Ebûl-Huzeyl, Mu'tezile'nin diğer mensuplarından şu görüşleriyle ayrılmıştır:1. Allah bir ilimle alimdir, O'nun İlmi zatıdır. O bir kudretle kadirdir, O'nun kudreti zatıdır.2. Allah'ın Kelâmının bazısı bir mahalde değildir, "kün" (ol) sözü gibi... Bazısı ise bir mahaldedir. Emir, nehiy ve haber gibi.3. Mahalli olmayan iradeler vardır. Allah'ın iradesi de böyle olup o bir mahalde olmayan irade ile müriddir, dileyendir.4. Cennet ve cehennem ehlinin hareketleri sona erer, onlar daimi bir sükun halinde olurlar. Lezzetler ve acılar bu sükun halinde cennetlik ve cehennemlikler için biraraya gelir.5. İstitaa, güç, sağlıklı ve sağlam olmadan başka olan bir arazdır.6. Mükellef, şeriat gelmeden önce bir hatırlatıcı olmaksızın Allah'ı bilmek zorundadır.7. Kişi öldürülmemiş olsaydı, öldürüldüğü vakitte ölecekti, ömrün uzaması ve kısalması caiz değildir.8. Allah'ın iradesi "murad"dan başkadır, irade ve irade olunan başkadır. Ama Allah yarattığında, iradesi o yarattığıdır 130 (yaratılandır)Eserleri bize kadar ulaşmayan Ebû'l-Huzeyl el-Allaf Mu'tezile'yi tam bir akli itikadi sistem haline getiren, bu mezhebin canlı, dinamik en güçlü düşünen simasıdır.131

İbrahim en-Nazzam (232/758)

İbrahim Nazzam Mu'tezile mensupları üzerinde büyük etkisi, olan bir düşünürdür. Felsefi eserleri fazlasıyla inceleyen İbrahim Nazzam H. 232 yılında vefat ettiğinde arkasından uzun müddet münakaşası yapılan pek çok mesele bırakıp gitmiştir. Onun söz söylediği belli başlı hususlar şunlardır. 1. Hayır ve şer insandandır. Zira Allah şerre ve masiyetlere güçlü olmakla vasıflanmaz.

123 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 48124 Abdulcebbar. Tabakatul-Mu'tezile, s. 234, Tunus 1974. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 48 125 Şehristani, el-Milel, c. 1, s. 46. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 48-49126 Kadi Abdulcebbar, Tabakatu'l-Mutezile, s. 242. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 49127 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 49128 A. Bedevi, Mezahibul-İslamiyyin, s. 128, Beyrut 1971. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 49129 K. Abdulcebbar, a. e., s. 254. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 49130 Şehristani, a. g. e. , c. 1, s. 49 v. d. Şehristani, Ebul-Huzeyl'in Mutevekkil'in hilafetinde H. 235 yılında vefat ettiğini bildiriyor.131 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 49-50

2. Allah hakikatta irade ile vasıflanmaz. O'nun şer'i yönden irade ile vasıflanması fiilleri yaratması anlamınadır.3. İnsanların fiilleri hareketlerden ibarettir.4. İnsan gerçekte nefis ve ruhtan ibaret olup beden onun aletidir.5. Parçalanmayan cüz (el-Cüzu'lalezi la yetecezza’) yoktur. Ama tafra (sıçrama) vardır.6. Cevherler biraraya gelmiş arazlardan oluşmuştur.7. Allah bütün varlıkları bir defada yaratmıştır.8. İcma Şeriatte delil olamaz.9. İmamet nassla belirlenir. Hz. Peygamber çeşitli durumlarda Hz. Aliyi nassla imam tayin etmiştir.Şiirde ve nesirde düzgün Kelâm söylediğinden Nazzam lakabını alan İbrahim, mevaliden olup, ölüm tarihi hakkında çeşitli rivayetler vardır. Eserleri bize kadar ulaşmıyan Nazzam, meşhur Mu'tezili edip ve mütekellim Cahız'a hocalık yapmıştır.132

Muhammed b. Abdulvahhab Ebû Ali el-Cübbai (303/915)

Ebû Ali el-Cübbai küçüklüğünden itibaren cedel ve Kelâm ilminde kendini gösteren, zamanının mütekellimi olarak gösterilen, özellikle Cebriye ile münazalar yapan bir Mu'tezilidir. Ebû Ali el-Cübbai'nin eserleri bize kadar gelmemiştir. Fakat onun hangi fikir ve inançların sahibi olduğunu biliyoruz.O'na göre hadis irade bir mahalde olmaksızın vardır. Allah böyle bir irade ile mevsuftur. Allah bir mahalde yarattığı Kelâm ile mütekellimdir.el-Cübbai, ahirette Allah'ın görüleceğini kabul etmemiş, imanı hayırlı hasletlerden ibaret bir medh, övgü ismi olarak değerlendirmiştir.Sünnet ve Cemaat ehlinin imamı Eş'ari'nin hocası olan el-Cübbai, salah aslah meselesinde talebesi Ebû'l-Hasan el-Eş'ari'nin üç kardeş konusunda sorduğu soruları cevaplıyamayınca El-Eşari hocasından ve Mu'tezileden ayrılmıştır. Kelâm tarihinde önemli bir yer işgal eden üç kardeş meselesinin özü şudur: Üç kardeşten birisi olgun çağında Allah'a itaat halindeyken, ikincisi olgun devrede masiyet halinde, üçüncüsü çocuk iken ölmüş olsun. Cübbai'ye göre birincisi cennetlik, ikincisi cehennemlik, üçüncüsü ne mükafat ne ceza almıştır.Eşari: "Eğer üçüncüsü, ‘Allah'ım beni niçin çocukken öldürdün, sana itaat edip cennete girmem için beni yaşatmadın?’ derse Allah ne cevap verir? "Cübbai: "Ben biliyordum ki sen büyüseydin isyan edip cehenneme girecektin, senin için en iyisi çocukken ölmektir."Eş'ari: "İkincisi ‘Allah’ım niçin beni çocukken öldürmedin, cehenneme girmiş olmıyacaktım’ derse, Allah ne der?" Bu soru karşısında susan Cübbai'den ayrılan Eş'ari kendi mektebini kurarak Mu'tezile ile mücadeleye başlamıştır.133 İmamet konusunda; Mu'tezile'nin tümü gibi rey ve akıl taraftarı olan Cübbai kendisine önce akidde bulunulanın imam olacağını söylemiştir. Ebû Ali el-Cübbai fikirleri ve eserleriyle Mu'tezile'ye hizmet ettiği ka-dar oğlu Ebû Haşim de bu yolda yürümüştür.134

Ebû Haşim el-Cübbai (321/933)

Ebû Ali el-Cübbai'nin oğlu olup Basra'da doğmuş, Bağdat'ta yerleşmiş ve orada vefat etmiştir. Kelâmı babasından öğrenmiş, hatta babasına eziyet verecek kadar ondan ilim öğrenme hırsına sahip olduğu rivayet edilmiştir. İbn Nedim onun eserlerinin bir listesini el-Fihrist'te vermektedir.135 Fakat bu eserlerden hiç birisine sahip değiliz. Bununla birlikte onun inançlarının yabancısı da sayılmayız Zira Kelâm ve milel kitapları Ebû Haşim'in görüşlerinden yeterince söz etmektedirler. O, pek çok konularda Mu'tezile ve babası Ebû Ali el-Cübbai ile aynı fikirde olmakla birlikte, yalnız ilahi sıfatlar konusunda kendine özgü bir görüşün sahibidir. O, "Hal nazariyesi ile temayüz etmiştir. Yani Allah'ın sıfatlarını ilahi zatın dışında birtakım haller olarak anlamaktadır. O, bu görüşüyle Kelâm tarihinde âyrı bir yer işgal eder.

Kadı Abdulcebbar (415/1024)

Abdulcebbar b. Ahmed, Mu'tezile'nin kendisine "Kadi'l-Kudat" ünvanını verdiği, başlangıçta usulde Eş'ari mezhebinde; furuda ise, Şafii mezhebinde idi. Sonradan Mu'tezile'ye intisab etti. iyi bir tahsil görerek devrinin büyük alimleri arasına katıldı. Reyde kadılar kadılığı yaptı. Bir müddet Bağdat'ta bulundu.Kadı Abdulcebbar telifatı pek bol olan, ansiklopedik bilgiye sahip, eserlerinden bazılarının bize kadar ulaştığı Mu'tezili bir alimdir. Ebû'l-Hüseyn el-Hayyat'ın Kitabu'l-İntisar'ından sonra, Mu'tezili olan Abdulcebbar'ın

132 Şehristani, a. g. e., c. 1, s. 53 ; A. Bedvi, a. g. e., s. 198 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 50133 Kelam Açısından İnsan Ve Fiilleri. Şerafeddin Gölcük s. 304 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 50134 Şehristani, a. g. e., c. 1, s. 87 v. d, A. Bedevi, a. g. e., s. 280 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 51-52135 İbn Nedim, el-Fihrist, s. 247, Kahire 1348. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 52

eserlerinden bazılarına sahip olmakla bu mezhep hakkında bizzat müntesiplerinden kendi görüşlerini öğrenme imkanı elde etmiş bulunuyoruz.Mu'tezile'nin riyaseti ve şeyhliği onda son bulmuştur. Bütün Mu'tezile ileri gelenlerinin görüşlerini onun bıraktığı kitaplardan öğrenmek bu gün bizim için mümkün olmaktadır.136

Abdulcebbar'ın Eserlerinden Birkaçı

1. Şerhu Usuli'l-Hamse: Kadi Abdulcebbar bu eserinde Mu'tezile'nin beş aslını şerh etmektedir. Muhtelif yazmaları olan bu eser Abdulkerim Osman tarafından (Kahire 1965) neşredilmiştir.2. el-Mecmu'ul-Muhit bi't-Teklif: Kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan bu eserin ilk cildi Ömer es-Seyyid Azmi tarafından Kahire'de neşredilmiştir. Ayni eserin ilk cildini Yusuf el-Yesui'nin neşrettiğni (Beyrut 1965) A. Bedevi haber vermektedir.137

3. el-Muğni fi Usuli'd-Din: Bu büyük hacimli eserin bulunan ondört cüzü neşredilmiştir. Mu'tezile'nin görüşleri hakkında geniş bilgiyi bu eserde bulmaktayız. Kahire, 1962.4. Fadlu'l-İ'tizal ve Tabakatu'l-Mu'tezile: Fuad Seyyid tarafından bulunarak neşredilen bu eserde (Tunus 1974) K. Abdulcebbar, Mu'tezile’nin faziletinden ve Mu'tezile ileri gelenlerinin hayat ve eserlerinden söz etmektedir.138

MÜŞEBBİHE VE MÜCESSİME

Teşbih ve Tecsim, Allah Teala'yı yaratığa benzetme ve O'nu cisim kabul etmektir. Allah'ı yaratığa, insana benzetenlere Müşebbihe, O"nu cism kabul edenlere de Mücessime denmiştir.Teşbihe kayanlar, Haşeviyye ve Şia'nin Gulat kolundan olanlardır. Bunlar, Kur'an’da geçen "istiva", "yüz", "el", "yan", "gelme" ve "üstte olma" gibi Allah'a izafe edilen müteşabih ayetleri zahiri manalarında almakla bu görüşe meyletmişlerdir. Ayrıca Hz. Peygamberin (s.a.v.) hadislerinde geçen "Adem'i Rahman'in suretinde yarattı" gibi tabirler de teşbihe meyletmede etkili olmuştur.Teşbih inancı, çeşitli şekillerde zaman zaman İslam Kelâm tarihinde ortaya çıkmıştır. Teşbihe meyledenlerden bir topluluk ta Hululiyye'dir. Bunlar, Allah Teala'nın şahıs suretine girebileceği inancındadırlar.Tecsime inanan ve bunun kavgasını veren Ebû Abdullah Muhammed b. Keram 255/869 olmuştur. Buna bağlı olanların topluluğuna adına nisbetle Kerramiyye denmiştir.Tecsim taraftarları yine Kur'an’da zikri geçen müteşabih ayetlerden hareketle Allah'ı cisim olarak kabule meylederler. Allah Teala'nın cevher olduğunu ileri sürüp O'nun Arş'a temas ettiğini, intikal, tabavvül, nüzul gibi halleri O'na caiz görürler.Teşbih ve tecsim anlayışı hakkında fazla bilgi el-Milel ve Kelâm kitaplarında mevcut olup biz bir kadarıyla yetiniyoruz.139

Bişr b. Ğıyas El-Merisi (140-218/753-833)

I Kimlik

Bişr'in doğduğu yer ve tarih kesin olarak bilinmemektedir. Bağdatta 140/753 tarihlerinde doğmuş olabilir. Ancak 218/833 yılında öldüğü kuvvetle muhtemeldir.Bişr, azatlı köle bir aileden gelmektedir.Bişr, İmam Ebû Yusuf’tan (182/798) fıkıh dersi almış bir Hanefi fakihidir. Küçük yaşlarında iken Ebû Hanife'nin ders halkalarına katılmış, olması muhtemeldir.Bişr, Cehm b. Safvan'a (128/746) yetişmemekle birlikte, onun görüşlerinin tesirinde kalmıştır.Bişr, Kur'an'ın yaratılmış olduğu fikrini açıkça savunmuş, konuyu sistemli bir şekilde ortaya koymuş ve halka öğretmeye çalışmıştır. Daha önce Cehm tarafından ortaya atılan Halku'l-Kur'an meselesi yüzünden Harun Reşid (193/809) ve Emin (198/813) devirlerinde takibata uğrayan Bişr el-Merisi, Me'mun (218/833) zamanında Kur'an'ın Yaratılmışlığı resmi devlet politikası haline gelince, Me'mun'a danışmanlık yapmış, devrin ilim meclislerinde konuyu tartışmıştır.İmam Şafii (204/820) ile Bağdat'a gelişinde tanışan ve tartışan Bişr, ona karşı hürmetkar davranmıştır. İmam Şafii'nin Kelâmdan vazgeçme teklifine, İmam'ı Kelâmcı yapma teklifiyle cevap veren Bişr devrindeki Mutezile

136 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 52137 A. Bedevi, a. g. e., s. 390. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 53138 Mutezile hakkında geniş ve bol bir literatüre sahibi. Yukarıda adı geçen bütün eserlerde Mu'tezile konusunda bilgi bulunduğu gibi diğer tarih, teracim ve tabakat kitapları da bu mevzuda bilgi kaynağı sayılır. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 53139 Şehristani, a. g. e., c. l, s. 103 v. d.; Bağdadi, a. g. c s. 131; el-Eşari, Makalatul-İslamiyyin, Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 54

Kelâmcısı Sümame b. el-Eşres (213/828) İmamiler ve Zeydilerle tartışmalarda bulunmuştur. Bişr'in tartışmacı kişiliği onun hakkında Bid'atçi, Cehmi, Mülhid, Zındık, kötü denmesine sebep olmuştur.140

II Görüşleri

Bişr bir Hanefi fakihi olmakla birlikte kendine özgü garip görüşleri vardır. Ona göre eşek eti yemek caizdir. Namazda tertip esas olduğundan kaza namazları kılmadıkça diğer vakit namazları kılınmaz.Merisiyye mezhebi Mürcie'nin bir kolu olarak Bişr'in tabilerini içine alır. Bişr, cebr'e inanmaz, ancak o, cehmiyye reislerinde sayılır. Zira Cehm'in bazı görüşlerinin savunuculuğunu yapmıştır.Bişr'i Mutezile'den sayanlar da vardır. Zira o, Mutezile mensupları gibi Kur'an'ın mahluk oluşunu, Ru'yetullah'ın inkarını, Haberi sıfatların tevilini veya inkarını kabul ediyordu. Ayrıca kabir azabını, şefaat ve Münker ve Nekir'in suallerini inkar ettiğine dair rivayetler vardır.Bişr'in Ehl-i Sünnet görüşlerini benimsediği de belirtilmektedir. Zira ona göre insanın fiillerinin yaratıcısı Allah'tır. Hayır ve şer, Allah'ın ezeli takdirine bağlı olup insanın kudreti fiille birliktedir, bu kudret bir fiil için yeterlidir.Bişr'e göre Allah'ın iradesi zati ve fiili olarak ikiye ayrılır.İman, Bişr'e göre hem dil hem de kalp ile tasdikten ibarettir. Ona göre Ehl-i Kible'den büyük günah işleyenler ebedi cehennemde kalmazlar. Esas küfür, lafzi bir hükmün inkarı ve reddidir. Allah, "Kim zerre miktarı hayır işlerse karşılığını kim zerre miktarı şer işlerse karşılığını görür. "(Zilzal, 99/7-8), buyurmaktadır.Bişr, günahları büyük ve küçük diye ayırmamış, Allah'a isyan olan her tavrın büyük günah olduğunu belirtmiştir.Bişr'in görüşleri tetkik edildiğinde onun bir tek mezhebe bağlı kalmayan hareketli bir tip olduğu anlaşılıyor. Onun fıkıhta rey taraftarı Hanefi, itikatta ise sünni, Cehmi, Mutezilli ve Mürcii değişik görüşler sergileyen bir Kelâmcı olduğu ortaya çıkıyor.141

Eserleri

Bişr'in gerek Kelâm, gerekse Mezhepler Tarihi ile ilgili eserlerde ismi sık sık geçer. Onun bugüne kadar ulaşmış eseri yok gibidir.Zehebi (748/1341) onun bazı eserlerinin isimlerini verir. Bunlar arasında Kitabu't-Tevhid, Kitabu'1-Irca, Kitabu'r-Redd ala'l-Havaric, Kitabu'l-Istıtaa, Kitabu'r-Redd ala'r-Rafızati'l-İmame, Kitabu'l-Marife bulunur. Katip Çelebi (1067/1657) onun "el-Hucec" isimli bir eserinden bahseder.Darimi'nin (282/895) "er-Redd ala'l-Merisi" diye bilinen risalesi mevcuttur ve basılmıştır. Akaidü's-Selef (İskenderiye 1971) içinde yer alan bu risaleden Bişr el-Merisi'nin görüşleri hakkında bilgi sahibi oluyoruz.Bişr ile ilgili diğer reddiye Abdülaziz b. Yahya b. Müslim el-Kinani'ye (235/ 849) ait olduğu söylenen Kitabu'l-Hayde'dir. Bu eserde mevcut olup Kahire'de basılmıştır.142

2- SÜNNET VE CEMAAT EHLİ

Sünnet; Hz. Peygamber'in (s.a.v.) fiil söz ve davranışlarını içine alan bütün hareket tarzlarına ıtlak olunur. Cemaat; Hz. Rasûl-i ekremin bütün hareket tarzlarını benimseyen topluluktur. Bu topluluk, en başta Hz. Peygamber'in (s.a.v.) sahabesidir ve daha sonra onların hareket tarzlarını, inançlarını benimseyenlerdir. Buna göre Sünnet ve Cemaat Ehli deyimi bütün müslümanları içine alan bir genişlik arzeder. Zaten başlangıçta müslümanlar bir tek topluluktan ibaretti. İç ve dış etmenlerin tesiriyle kopmalar ve aynlmalar vuku buldu, bir takım fırkalar teşekkül etti. Daha yukarıda bu fırkaların fikirlerinden kısaca bahsedildi. Şimdi ise Hz. Rasûl'un (s.a.v.) sünnetinden ve o sünnete başlangıçtan itibaren bağlı kalan büyük İslam toplumunun teşekkül tarzından, bu topluluğa yön veren büyük imamlardan, topluluğu birbirine bağlayan inanç esaslarından ve bu inanç esaslarını kendilerine özgü üslup ve eserleriyle açıklık kazandıran kişilerden bahsedeceğiz.Sünnet ve Cemaat Ehlinin oluşumu bir zorunululuk sonucu olmuştur. Eğer bir takım sebepler, Şia, Havaric ve Mu'tezile gibi, türememiş olsaydı, Sünnet ve Cemaat Ehli adıyla bir topluluğun oluşmasına belki ihtiyaç olmayabilirdi. Ama zaruretler ve ihtiyaçlar bu tür bir topluluğun oluşmasını gerektirmiş, müslümanlar, Sünnet ve Cemaat Ehli adı altında biraraya gelerek sağlam, sarsılmaz, kopmaz bir kitle meydana getirerek İslam'ı bu güne kadar yaşamışlar ve topluluğun 9/10 dan fazlasını teşkil ederek Hz. Rasûlün (s.a.v.) izinden yürümüşler ve yürümeye devam etmektedirler. Biz bu sayfalarda Sünnet ve Cemaat Ehlinin oluşumunu, önce Hicri 300 tarihine kadarki zaman dilimi içinde, Selefiyye, Sıfatiyye, Eş'ariyye ve Matüridiyye mekteplerini incelemekle açıklamaya çalışacağız. Müteakiben,

140 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 55141 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 55-56142 Ahmet Saim Kılavuz'un Bişr b. Ğiyas el-Merisi Hakkındaki Makalesi, Abülkahir el-Bağdadi, el-Fark Beyne'l-Fırak ve Usulu'd-Din adlı eserleri, İst. 1979, ist. 1928; Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akaidi, İst. 1980. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 56

hicri 300 den sonraki imam Gazali'ye kadar olan iki asır içindeki gelişmeleri, yani Metekaddim’un devrini ki, H. 300 den önceyi de kapsar, ele alacağız.143

SELEFİYYE

Selefiyye'den maksat, Sahabe ve Tabiun devrinde yaşayan müslümanlardır, Fakat daha sonra onlar gibi düşünen İslam bilginleri de olmuştur. Hicri dördüncü asrın başlarından itibaren selef metodunu uygulayan bu bilginlere Selefe bağlı kalanlar anlamına "Selefiyyun" dendiği vakidir Selef, fıkıhta Kur’an ve Sünnete tabi idî. Kur’an ve Sünnetin; genel hükümleri karşısında yeni hadiseler zuhurunda reye müracaat ederlerdi. Fakat itikadi meselelerde akıl ve reye başvurmazlardı. Kur’an ve Sünetin beyan ettiklerini aynen kabul edip Allah'ın sıfatları ve kader meselesinde münakaşaya katiyyen girmezlerdi. Müteşabih ayetlerin teviline yanaşmazlar, (Allah'ın sıfatları dışında başkalarına müteşabih gibi görünen ayetleri tevil ederlerdi. Bu ise hak olan tevil idi) nassları aynen kabul ederlerdi. Selefiyye'ye göre bu konularda akıl hüküm veremez. fakat şahid olabilir. “Rahman Arş’a istiva etti”144 Bu ayetin manasını araştırmak doğru değildir. Aynı şekilde “İki elimle yarattığıma”145 “Rabbin geldi”146 gibi ayetlerin üzerinde fikir beyan edilmemelidir. Kısaca akıl Kur’an’ı tevile yetkili değildir.147

Selefiyye’nin görüşlerini yedi esasta toplamak mümkündür. Bunlar; Takdis, Tasdik, Aczi itiraf, Sükut, İmsak, Keff ve Marifet ehlini teslim.148

1- Takdis

Allah'ı cismiyetten uzak, tutup layık olmadığı şeyi ona yakıştırmamaktır. Bir kimse "el" ve "parmak" gibi kelimeleri ihtiva eden "Allah Adem'in çamurunu kendi eliyle yoğurdu" ve "Mü'minin kalbi Rahman’ın iki parmağı arasındadır" mealindeki hadislerini işittiği zaman Allah'ın cismiyet isnad edildiğini sanmamalıdır. El (Yed ) kelimesi iki manaya gelir;1- Et, kemik ve kaslardan yapılmış mürekkep cisim, hadislerde kullanılan el (Yed) bu anlamlarda kullanılmış olamaz. Zira cismin derinlik, genişlik ve uzunluk gibi arazları vardır. Allah böyle cisim vasıflarından uzaktır.2- Elin (Yed) bir başka manası da "Falan ülke falan hükümdarın elindedir" Cümlesinde olduğu gibi mecazidir. "El" in bu ikinci manası cisme izafe edilemez.Hz. Peygamber (s.a.v.) bu manada cisim anlamında Allah'a el isnad etmemiştir. Nitekim "Allah, Adem' i kendi sureti üzerine yarattı"149 ve "Ben Rabbimi en güzel surette gördüm" anlamındaki hadislerde de suret sözüyle cisim kasdedilmemiştir. Selefe göre nasslarda geçen ve anlamı açık olmayan bu gibi sözler üzerinde düşünmemek lazımdır.150

2- Tasdik

Hz. Muhammed'in (s.a.v.) bildirdiklerine iman etmektir. Onun her bildirdiği doğrudur. Onun hadislerinde geçen el-parmak ve yüz kelimeleri Allah'ın şan ve azametine yakışan bir manada kullanılmıştır.151

3- Aczî İtiraf

Nasslarda geçen müteşabihatın maksadını bilmemek ve bilemiyeceğini itiraf etmektir. Zira bu hususlarda hataya düşülür. En doğru yol, müteşabihata dalmamak ve aczi itiraf etmektir. İmam Malik bu hususla (istiva hakkında) "istiva malumdur, keyfiyeti meçhuldür, ona iman ise vaciptir" ondan sual bidattir" demiştir.152

4- Sükût

Müteşabihatın manasını sormamak, onlara dalmamak ve hatta bu konuda soru sormayı sapıklık saymaktır. Zira Hz. Peygamber (s.a.v.) kader mevzuu ile meşguliyeti ashabına yasaklamıştır. Kısacası selef bu ve benzeri

143 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 59144 Ta Ha: 20/5.145 Sad: 38/75.146 Fecr: 89/22.147 Şehristani a. g. e. c. 1, s 92 ; N. Çağatay ve İ.A. Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, s. 168, Ank., 1965. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 60148 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 59-60149 Tecrid-i Sarih Trc, c. 9 ,s.73. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 60150 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 60151 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61152 Şehristani, a. g. e. c 1, s. 93. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61

meselelerde susmayı, sükutu tercih etmiştir.153

5- İmsak

Müteşabih nasslar üzerinde değişiklik yapmamak, o ifadeleri azaltmamak ve çoğaltmamaktır. Söz konusu nassların üzerinde tevil ve tefsirden kaçınmaktır.154

6- Keff

Kalben müteşabihatla meşgul olmamaktır. Ve onlar üzerinde düşünmemektir.155

7- Marifet Ehlîni Teslim

Kişi, kendisine kapalı görünen müteşabih nasslarda herkese kapalı olduğunu zannetmemelidir. Peygamberlerin, büyük bilginlerin, sıddık ve velilerin zor görünen birçok hususları bildiğini kabul etmek gerekir.156

İmam Gazali, selefin yukardaki uyduğu esasları Îlcamu'l-Avam'ında açıklarken şu hususları da zikrediyor1- Ahiret hallerini en iyi bilen Hz. Muhammed'dir. (s.a.v.) akıl bu halleri bilemez. Zira akıl, tecrübe ve müşahedeye müsait olan konularda sebep ve neticeleri bulabilir, ahiret akıl ve tecrübeyle bilinemez. Ahiret, kalp temizliği ve ahlaki yüceliği sahip kimselerce anlaşılabilir. Onlar, Nübüvvet nuruyla nurlanmışlardır, Selefiyyun, devirleri icabı Hz. Peygambere (s.a.v.) yakın olmuşlar O'nun haliyle hallenip üstün manevi şahsiyetinden istifade etmişlerdir.2- Hz. Peygamber (s.a.v.) her iki dünyayı ilgilendiren hususlarda vahiyleri olduğu gibi tebliğ etmiştir. Sahabenin ilim ve ahlakta önderi olmuştur. İslam'ın canlı, dinamik ruhu Hz. Rasûlü Ekrem'den sahabeye geçmişti.3- Sahabe'nin Hz. Peygamber'den aldığı bu ruh, Tabiin'e de geçmiştir Sahabe bu konuda titiz davranmış, Hz. Peygamberin buyruklarını harfiyyen yerine getirmek için gayret sarfetmiştir.4- Selefiyyun, bu hava içinde kendi devirlerinde müteşabihatı tevil tefsir, tedkik ve izahattan kaçınmıştır. Onlar Kur’an ve Sünneti olduğu gibi alma ve yaşama gayretinde bulunmuşlardır.Selefin faziletine işaret eden hadisler eksik değildir. Onlardan biri şudur: "İnsanların en hayırlıları benim zamanımdakilerdir. Sonra onları takip edenler, daha sonra onları takip edenlerdir",157 Hadisin devamında Hz. Peygamber, "Sonra birtakım kavimler gelir ki, onlardan birinin şehadeti yeminine, yemini de şehadetine tekaddüm eder" buyurur.Yukarıda sözü edilen inançların bağlıları varlıklarını uzun müddet sürdüremediler. içeriden ve dışarıdan İslam'ı sarsmak isteyen cereyanlar ortaya çıkmaya ve yayılmaya başladı. Batıl inançları ve bidat ehlinin görüşlerini çürütmek için Selefin büyük imamları fıkıhla meşgul olmala birlikte akaid ve Kelâma dair meselelerle de ilgilendiler. Şimdi kısaca bu büyük imamlardan bahsedeceğiz:158

İMAM AZAM EBÛ HANİFE (80-150/699-767)

Ehl-i Sünnet Ve'1-Cemaat'ın kurucusu sayılan Numan b. Sabit, H. 80 yılında Kufe'de doğmuş H. 150 yılında Bağdat'ta vefat etmiştir. O, fıkhın kurucusu olmakla birlikte Kelâm (Akaid) ilmiyle de uğraşmış bu ilmin asıl konularını düzenleyerek Ehl-i Sünnet Kelâmının da kurulmasına zemin hazırlamış sayılabilir. O'nun akaidle ilgili görüşleri el-Fıkhu'l-Ekber, el-Vasıyye ve diğer risalelerinde toplanmıştır. Ebû Hanife, el-Fıkhu'l-Ekber’inde Allah'ın zati ve fiili sıfatlarından, kaza ve kaderden, insan ve fiillerinden, Peygamberlerden, ahiretten ve orada Allah'ın görüleceğinden (ru'yetullah) v. b. söz etmektedir.Ebû Hanife'ye göre tevhid ve akaid konularında şüphe veya tereddüdü olanların bunları gidermek için bir bilgine başvurmaları gerekli olup bunu yapmayanlar Allah katında sorumludurlar.Ebû Hanife'ye nisbet edilen iki ayrı el-Fıkhu'1-Ekber vardır. Bunlardan ilkine "el-Fıkhu'1-Ekber I", denmektedir. Bu risale İmam Matüridi tarafından şerhedilmiştir. Diğeri ise "el-Fıkhu'1-Ekber II" diye birinciden tefrik edilmektedir. Bu risalenin meşhur şerhleri Aliyyu'1-Kari ve Ebû'l-Münteha'ya aittir.Ebû Hanife'nin el-Fıkhu'I-Ekber II, el-Fıkhu'1-Ebsat, el-Alim ve’l-Meteallim ve el-Vasiyye gibi eserleri, Kemaleddin Beyazi 1097/1686 tarafından "İşarati'l-Meram min İbarati'l-İmam" adı altında bir araya toplanmış 153 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61154 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61155 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61156 İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelam, c. 1, s. 98; Gazali, İlcamul-Avam an İlmi’l-Kelam, s. 62. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61157 Sahih-i BuhariTecrid-i Sarih Trc., c. 8,s. 67. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 62158 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 61-62

ve şerh edilmiştir.159

İMAM MALİK (179/795)

Maliki mezhebinin kurucusu olan Malik b. Enes büyük bir fakih olduğu kadar itikadı esaslarla ilgili olarak ta görüşlerini gerektiği kadar ortaya koymuş büyük bir imamdır. O, Selefin sünnetine en yakın kişi olarak tanınmış, Kelâm meselelerine dair sorulan sorulara nassa uygun olarak kısa cevaplar vermiştir. O'nun, "Rahman Arş’a istiva etti."160 ayeti hakkında söyledikleri meşhurdur: "istiva malum, keyfiyeti meçhuldür. Bunun hakkında soru sormak bidattir, ona iman ise vaciptir."İmam Malik'e göre iman sadece tasdik ve söz olmayıp amel de imana dahildir. İman için artar derken eksilmesi hususunda sükut etmiştir. Gerekçesi de, Kur'an ve hadislerde imanın artacağı hakkında nass mevcut iken noksanlaşması hakkında birşey söylenmemiş olmasıdır.İmam Malik kader konusuna dalmayı tehlikeli bulmuştur. Büyük günah işleyen ona göre mü'mindir ama fasıktır."Kur’an Allah'n Kelâmıdır. Kur’an mahluktur diyen tevbe edinceye kadar hapsedilmelidir", diyen İmam Malik, Mu'tezile'nin "Kur’an mahluktur" görüşünü reddetmiştir.İmam Malik, ahirette Allah'ın görüleceğini beyan etmiş, Kur'an’da bu hususta delil vardır demiştir.İmam, hilafet meselesinde ve "İmamlar Kureyş'ten olur" hadisine itibar etmiş, bu konuda Ehl-i Sünnet'in daha sonraki görüşlerinin ilk temsilcilerinden olmuştur, İmam Malik, el-Muvatta adlı eseriyle şöhret bulmuştur.161

İMAM ŞAFİÎ (204/819)

Şafii mezhebinin kurucusu olan Muhammed b. İdris eş-Şafii, baba tarafından Kureyş'tendir. Büyük bir fıkıh imamı olan Şafii, devrindeki Kelâm mezheplerin sapık fikirlerinden dolayı Kelâma karşı tavır takınmışsa da O, hiç bir zaman Ehl-i Sünnetin üzerinde ittifak ettiği itikadı meseleler etrafında fikir beyan etmekten çekinmemiştir.O, Selef gibi itikadı konular üzerinde münazara ve münakaşa yapılması taraftarı değildi. Fakat onun Nübüvvetle ve Brahmanları red ile ilgili ayrıca Heva Ehlini reddeden iki risalesinin olduğunu bize Abdulkahir el-Bağdadi haber veriyor.162

İmam Şafiî'nin Kelami Görüşleri

Allah'ın sıfatları zatına mugayir değildir. Kur’an Mahluk olamaz. Allah ahirette görülecektir.Kaza ve kader vardır, Allah insanın amellerini ve kesbini yaratır.İman tasdik ve ameldir. İman, amele göre artar ve eksilir.İmam: 1- Kureyş'ten olmalıdır. 2- Müslümanlar halifeyi kabul etmelidir.Hz. Ebû Bekir (r.a.) Hz. Ali'den (r.a.) daha faziletlidir. Ona göre Hulefa-i Raşidin'in efdaliyet sırası şöyledir: Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali (radıyallahu anhum).İmam Şafii'nin amelde mensupları olan Şafiiler, daha sonra itikatta İmam Eş'ari'nin kurucusu olduğu Eş'riyye mezhebine mensub olmuşlardır. Usul-u Fıkhın kurucusu sayılan İmam Şafii'nin bu ilme dair er-Risale'si ile Kilabu'l-Umm adlı eseri meşhurdur.163

İMAM AHMED b. HANBEL (241/855)

Selef döneminin ehl-i sünnet imamlarının büyüklerinden biri de muhaddis ve fakih olarak şöhret yapan Ahmed b. Hanbel'dir. O, itikadı konularda Selefin akidesi üzerinde olmuş, devrindeki Mutezili Kelâmdan son derece uzak durmuş ve onlarla çetin mücadeleler vermiştir. Akaid meselelerinde Selefin yolundan ayrılmayı sapıklık sayan Ahmed b. Hanbel'dir. O bu konuda Kitabu'r-Redd ala'l-Cehmiyye'yi yazmıştır. Aynca el-Müsned adlı eseri hadis alanında önemlidir.Ahmed b. Hanbel, Kur’an’ın mahluk olmadığını müdafa etmekle büyük şöhret sahibi olmuş, devrinin halifesi ise onu hapise attırıp işkence yaptırmasına rağmen Kur’an konusundaki görüşünden taviz bile vermemiştir.Bu gün Suudi Arabistandaki Vahhabilik Muhammed b. Abdulvahhab'ın 1206/1792 tesis ettiği bir mezhep olup genel olarak Hanbeli mezhebinin bir devamı mahiyetindedir. Ancak itikadı konularda İbn Teymiyye’yi takib ederek Haberi sıfatların anlaşılmasında, istiva, vech, yed, arş v.b. kelimelere verdikleri anlamlarda Tecsime kaçan görüşlerin sahipleridirler.Yukarıda adı geçen büyük imamlardan başka Selef yolundan giden, fakih olmakla birlikte itikadı görüşleriyle 159 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 63160 Taha: 20/5.161 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 63-64162 el-Bağdadi, el-Fark, s. 363. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 64163 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 64-65

daha sonra teşekkül edecek olan ehl-i Sünnetin görüşlerine öncülük eden başka imamlar da vardır. Bunlar İmam Abdurrahman b. Amr el-Evzai 157/774 İmam Süfyan b. Sa'id es-Sevri 161/777 ve Davud b. Ali ez-Zahir iel-İsfahani'dir 270/883.Bunlardan ilk ikisi Sünni birer fıkhi mezhebin kurucusu idiler. Fakat daha sonra mensupları kalmadığı için yerlerini başka sünni mezheplere bırakmıştır.Zahiri mezhebinin kurucusu olan Davud b. Ali ez-Zahiri’nin Endülüs’te H 400/1009 yıllarında İbn Hazm 456/1064 gibi büyük bir alim taraftarı ve canlandırıcısı olarak ortaya çıkmış, nassların zahirine önem veren bu mezhep te yaşamamıştır.164

SIFATİYYE

İbn Küllab

Ebû Muhammcd Abdullah b. Said b. Muhammed b. Küllab el-Temimi, el-Kattan olarak tanınır. Bazı eserler'de İbn Küllab veya İbn Said şeklinde zikredilir.165

İbn Hacer ve Subki ona İbn Küllab lakabının verilmesini şöyle izah ediyorlar. Kendisi ile münazara eden kimseyi ilmi üstünlüğü ile cezb etmesi ve aniden ummadığı anda mağlup etmesi ona İbn Küllab lakabının verilmesine sebeb olmuştur. Küllab; çizmenin arka tarafına takılan ve hayvanı süratlandırmak için kullanılan mahmuz denilen demirin ismidir.Basra’da doğup yetişen ve orada şöhrete erişen Abdullah b. Kullab’ın doğum tarihi belli değildir. Ancak o Abbasi halifelerinden Emin, Me’mun Mutasım, Vasık ve Mütevekkil (198-247) dönemlerinde yaşamıştır.İbn Küllab'ın vefat tarihi olarak 240/853 senesinden sonrası verilmektedir. Bağdat’lı İsmail Paşa Esmaü’l- Müellif’inde (1/440) İbn Hacer ve Subkiye dayanarak 241 tarihini onun ölüm tarihi olarak kaydetmektedir.İbn Nedim İbn Kullab’ı Haşeviyye'den olmakla itham etmiş ancak bu iddiayı kimse kabul etmemiştir. İbn Küllab'ın Mu'tezzileye karşı mücadele ettiği, sıfatiyeden olduğu bilinen bir husustur. O daima ehl-i sünnet Kelâmcıları arasında zikredilmiş ehl-i sünnet Kelâmının öncülerinden sayılmıştır. İbn-i Küllab'ın eserlerinden ancak beşinin ismi günümüze kadar gelebilmiştir. Bunlar, İbn-i Nedim ve Bağdat’lı İsmail Paşanın kaydettikleri şu isimlerdir.1- Kitabu Halkil-Ef’al 2- Kitabu's-Sünneti ve'l-Cemaa 3- Kitabu’r Reddi ala’l-Mu’tezile 4- Kitabu'r Reddi ala’l-Haşeviyye 5- Kitabu's-Sıfat166

Haris Bin Esed -El-Muhasibi:

165/781 de Basra'da doğdu. Büyük Alim ve veli idi. Hatib Bağdadi, tarihinde (8/211) onun Mu'tezileye ve Rafizilere reddiyeler yazdığını kaydetmektedir. Hemen hemen bütün kaynaklarda İbn-Küllab ile birlikte adı geçmektedir. Bunun sebebi; Kelâm görüşlerinin aynı doğrultuda olması ve Allah Teala' nın sıfatlarını inkar eden Mu'tezileye karşı Allah'ın sıfatlarını ispat ve ehl-i sünneti müdafaa etmeleridir.İbn Hacer Sıfatıyye mezhebi mensuplarının çoğunun, Muhasibiye nisbet edildiğini kaydetmektedir.Muhasibi 23/857 te vefat etmiştir. Kelâm, tasavvuf ve diğer ilimlerle ilgili kıymetli eserleri vardır. Hakkında pek çok araştırma yapılmış olan Muhasibi eserlerinden günümüze kadar ulaşanları şunlardır.1- er-Riayet li Hukuki'1lah2- el-Mesail fi Amali'l-Kulüb3- el-Vesaya ve'n-Nesaih4- Risaletü'l-Musterşidin5- el-Akıl ve Fehmu'l-Kur'an167

Ebû'l-Abbas Ahmed b. Abdurrahman b. Halid el-Kalanisi:

el-Kalanisi hakkında da kaynaklarda pek az bilgi bulunmaktadır. Onun adı da İbn Küllab ve Muhasibi ile birlikte zikredilir.Kalanisi de İbn Küllab ve Muhasibi ile birlikte aynı Kelâmi görüşleri paylaşmakta, Allah'ın sıfatlarını isbat edip Muattıla olan Mutezileye karşı tavır ortaya koymaktadır. Onun da Kelâma, usule dair eserleri olmakla birlikte

164 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 65-66165 İbn Nedim el-Fihrist s. 230; Subki, Tabakat 2/229; İbn Hacer Lisan'ül-Mizan, 3/290; İzmirli İsmail Hakkı, Küllabiyye Mezhebi, başlıklı bir makaleyi Darul-Funun İlahiyat Fak. Dergisi (İst, 1925) yayınlanmıştır. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 67166 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 67167 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 68

günümüze kadar ulaşmamıştır.Kalanisi hakkında bilinen onun İbn Küllab ve Muhasibi’nin çağdaşı olduğu gerçeğidir.168

İbn Küllab ve Kelâmi Görüşleri

1- İman

İbn Küllab’a göre iman Allah'ın varlığını, birliğini, kitaplarını, Peygamberlerini ve bildirdiklerini, kalb ile tasdik, marifetle birlikte dil ile ikrar etmektir. O, ikrar kalble bunların doğruluğu hakkında marifet, bilgi bulunmadan olursa bu, iman olmaz, demektedir. Ona göre imanın iki rüknü vardır.1- Kalbde tasdik ve marifetin bulunması2- Dilde ikrarın olması

2- Allah

İbn Küllab Allah'ın zatı ve sıfatları konusunda şunları söyler: "Allah Tealanın isimleri ve sıfatları olup, bunlar Zat-ı ilahinin aynı olmadığı gibi gayrı da değildir. 169

Allah Teala, ilim, Kudret, Hayat, Sem'i, Basar, Kıdem, İzzet, Azamet, Celal, Kibriya, Kerem, Beka, İrade, Rıza, Suht, Hubb, Buğd, Muvalat, Mutadat, Rahmet, Cud, Vahdaniyet, Kelâm, Rahman sıfatları ile nitelenmiştir. O'nun isimleri de, sıfatları da zatı gibi kadim ve ebedidirler. Allah Teala, Alimdir, demek, Onun ilim sıfatı vardır, demektir. O, Kadirdir, demek O'nun kudret sıfatı vardır, demektir. O'nun diğer sıfatları hakkında durum böyledir 170 "Vechullah" Allah Teala’nın sıfatı olup zatının aynı olmadığı gibi gayri de değildir." Yedeyn" ve" Ayneyn" de böyledir.Allah hakkında, yed, el; ayn, göz; vech, yüz, ıtlak olunur. Çünkü bunları kendisi Kur’anda ıtlak buyurmaktadır. Bunlar Allah'ın sıfatlarıdır.İstiva, Allah'ın "bila mümasetin fevka'1-Arş", temas, dokunma olmaksızın arş'ın üstüne olmasıdır.Allah Ahirette görülecektir.171

3- İnsan

İnsanın, ihtiyari, isteğe bağlı fiillerini yapmada gücü, kudreti vardır. Ve bu fiille birlikte bulunur. Bu kudret fiilden önce yoktur. Fiilden sonra da yok olur.Büyük günah işleyen Müslüman, işlediği günahı helal saymadıkça küfre girmez.Hayır ve Şer, Allah'ın Kaza ve Kaderi iledir.Bir şey her ne ile vasıflanırsa o şeyin bunlarla vasıflanması ancak kendisinde bulunan ve sıfatı olan bir mana sebebi iledir. Bir şeyin kendisi ile vasıflandığı her mana o şeyin sıfatıdır: Buna göre hüsün, kubuh, güzellik-çirkinlik eşyanın sıfatlarından olmaktadır.172

İbn Küllab bu son görüşüyle Maturidilerle aynı görüşü paylaşmakta, eşyanın vasıflarının akılla bilinebileceğini kubullenmekte, ancak vücub konusunda şeriatı esas almaktadır. Akıl mucib olamaz.173

Sünnet ve Cemaat Ehli İkinci Dönem

Kelâm ilmini tedvin edenler, onun temel konularını belirleyenler Mu'tezile mersupları olmuştur. Ancak Mu'tezile Kelâm'ı, savunduğu görüşlerden ve takip ettiği metoddan dolayı hüsn-ü kabul görmemiş, büyük tepki toplamıştır. Kelâm'ın zemmine dair yazılan ezerler daha ziyade Mu'tezile Kelâm'ına karşı yazılmıştır. Ancak bu dönemde ortaya çıkan Cebriyye, Kaderiyye, Müşebbihe ve Mücessime mensupları da başlangıçta Kelâm'a karşı tavır alınmasında önemli rol oynamışlardır.Kelâm'ın ehlileşmesi diyebileceğimiz hareket resmen ve açıkça İmam Ebû"l-Hasen el-Eş'ari ile Irak'ta başlamıştır. Öte yandan İmam Ebû Mansur Maturidi ile zaten Maveraünnehir'de başlamıştı. Bu iki alim, Kelâm ilmi'nin sünni düşünce dünyasında diğer ilim dalları arasında yer almasında büyük pay sahibidirler. Aslında sünni Kelâm'ın Reisi ve babası İmam-ı azam Ebû Hanife'dir. Onunla birlikte ve ondan sonra bilhassa Sıfatiyye mensupları olan İbn Küllab, Muhasibi ve Kalanisi gibi ilim adamları İmam Eş'ari ve Maturidi'ye zemin hazırlamışlardır. Ancak iki asır gibi bir zaman sürecinde Mu'tezile Kelâm'ı mutlak hakimiyetini tesis ettiğinden

168 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 68169 Eş'ari, Makalat, 1/ 229. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 69170 Eş'ari, Makalat,l/229 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 69171 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 69172 Eş'ari, Makalat, 2/3; Şehristani, el-Milel, 1/54. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 70173 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 70

yeni bir çıkışa, daha önce var olan alt yapı üzerinde yeni bir bina tesisine ihtiyaç hasıl olmuştur. Bunu yerine getirme görevi İmam Eşari ile İmam Maturidi'ye nasib olmuştur. Her iki bilgin'in özellikle İmam Eş'ari'nin Sünni Kelâm'ı tesiste büyük güçlüklerle karşılaştığı görülür. O, Kelâm ilmiyle uğraşmanın güzel ve yerinde bir hareket olduğunu belirtmek için Risale bile kaleme almıştır. Öte yandan İmam Maturidi daha sakin ve elverişli bir ortamda Kelâmi eserlerini vermeye devam ediyor, kendisini İmam Azam Ebû Hanife'nin mütevazı bir talebesi olarak takdim ediyordu.Bu iki güzide bilgin'in şekil ve muhteva olarak ortaya koydukları Kelâmcı kişilikleri, daha sonra bir Eş'ari bir Maturidi ekolü meydana getirmiştir.174

İMAM EŞ'ARÎ

Sünnet ve Cemaat ehlinin iki büyük kolundan birisi itikatta Eş'ariyye mezhebidir. Bu mezhebin kurucusu İmam Ebû'l-Hasan Ali b. İsmail el-Eşaridir. İmam Eş'ari, 260/875 yılında Basra'da doğmuştur. Meşhur Mu'tezili bilgin Ebû Ali el-Cübbai'den ders görmüş ve aynı zamanda onun üvey oğludur. Ebû'l-Hasan el-Eş'ari kırk yaşına kadar Mu'tezili fikirleri benimseyip müdafa etmiş, bu alanda pek çok eserin sahibi olmuştur. Fakat Hz. Peygamberi (s.a.v.) rüyasında görüp sünnetinin zaferi için çalışma tavsiyesini aldıktan sonra Basra ulu camiinde bir cuma günü namazda cemaatin önünde Mu'tezileden ayrılıp sünnet yoluna girdiğini beyan etmiş ve o andan itibaren hayatının sonuna kadar Mu'tezileye karşı mücadele vermiştir. Sünnet ve Cemaat Ehlinin görüşlerini teyid ve tasdik eden eserler vermiştir.175

İmam Eş'ari’nin 300/912 yıllarında karşılaştığı bu karanlık devrede hocası Ebû Ali el-Cübbai ile Salah-aslah konusunda yaptığı üç kardeşle ilgili münakaşa meşhurdur.176

İmam Eş'ari Mu'tezileden ayrıldıktan sonra Sünnet ve Cemaat ehlinin üstün gelmesi için çaba göstermiş, İtikatta ehl-i sünnetin iki büyük kolundan biri olan ve kendi adıyla anılan Eş'ariyye mezhebinin imamı olmuştur.177

Eserleri

Ebû'l-Hasan el-Eş'ari’nin H. 300’e kadar Mu'tezili iken yazdığı eserlerden hiçbiri bize kadar ulaşmamıştır. Onun gerek Mu'tezili, gerekse sünni iken yazdığı eserlerin sayısının 200 civarında olduğu söylenir.178 Eş'ari’nin bize kadar ulaşan eserleri şunlardır.1- Makalatu'l-İslamiyyin: a) İslam fırkalarından tarafsız bir şekilde bahseder, b) Kelâmi meselelerdeki inci ihtilafları zikreder, c) Allah'ın isim ve sıfatlarıyla Kur’an hakkındaki görüşlerden söz eder. Eser matbu haldedir.2- el-İbane an usuli'd-Diyane: İmam Eş'arinin sünnet yoluna girer girmez yazdığı ilk kitaplardan olsa gerektir. Kitabın başında Ahmed b. Hanbel için övücü ifadeler kullanır. Eserde Kelâmullah, ru'yet, Allah’ın sıfatları, ecel, rızık, kader, şefaat, kabir azabı ve imamet meselelerine yer verir. Eserin çeşitli baskıları ve İngilizce, Fransızca ve Almanca tercümeleri vardır.3- Risale fi İstihsani'1-Havd fı'1-Kelâm: Eş'ari bu risalesinde nazar ve istidlalin müdafasını yapar. Muhtelif baskıları vardır.4- el-Luma fi'r-Reddi ala ehli'z-Zeyğ ve'1-Bid'a: On babdan teşekkül eden kitapta Eş'ari, akli ve nakli delillerle Kelâmullah, irade, kader, ru'yet, va'd ve va'id ile imamet konularından bahseder. Muhtelif baskıları ve yedi yabancı çeşitli dillerde tercümeleri vardır.5- Risaletü'l-İman: Almancaya çevrilmiştir.179

Eş'arinin Bazı Görüşleri

İlahiyat:

İmam Eş'ari, Allah'ın varlığına delil olarak insanın yaratılışını misal vermektedir. Zira müşahede dünyasında görülmektedir ki, insan kendisinin yaratıcısı değildir, insanın bir sudan itibaren et, kan, kemik ve düşünür bir varlık haline gelmesi kendi eliyle olmamaktadır. Öyleyse insanı bu hale getiren bir yaratıcıya ihtiyaç vardır. O da Allahtır. Zira Allah Kur'an’da insanın yaratılışının safhalarını açıklamakta, bunun yaratıcısının da kendi Yüce zatının olduğunu beyan etmektedir.180

İmam Eş'ari, insanın yaratılışında Allah'a ulaşmada Rene Descartes'tan (1650) öncedir. Bu sonuncusu da kendi 174 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 71175 İbn Asakir, Tebyin, s. 41 v. d. Dimeşk, 1348. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 73176 Henri Corbin, Historie de îa Philosophie İslamique, s. 162, Piri* 192. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 73177 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 73178 İbn Asakir. a. g. e., s. 140. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 73179 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 73-74

varlığından hareketle Allah'a ulaşma yollarını aramıştı.Allah yaratıklara benzemez. Eğer benzediği kabul edilirse onun hükmü yaratıkların hükmü gibi olur. Bu da Allah hakkında düşünülemez.181

Allah birdir, iki ilah düşünüldüğünde onların alemin nizamında anlaşmaları mümkün olmaz?182

Allah cisim değildir. O, cismin halleri olan uzunluk, kısalık, derinlik, birleşme vb. durumlardan uzaktır,183. Allah ilim, semi', basar, kudret, kelâm ve irade gibi zat sıfatlarıyla muttasıftır.184 Kur'ân Allah'ın Kelâmıdır ve yaratılmamıştır.185 Allah ahirette görülecektir. Buna Kur'an’dan ve Hadisten deliller vardır: Kur'an’da, "O gün nice gözler vardır ki, güzelliği ile parıldar, Rablerine bakarlar"186 Allah'ın ahirette görüleceğine dair pek çok hadis vardır. Bunlardan birisi: "Rabbinizi ayın ondördüncü gecesinde gördüğünüz gibi (bedir hali) göreceksiniz ve O'nu görmede birbirinize zahmet vermiyeceksiniz" 187

Nübüvvet

İmam Eş'ari nübüvvet meselesini daha sonraki Kelâm kitaplarında yer aldığı tarzda ele alıp incelememiştir. Zira onun devrinde nübüvvet meselesi etrafında, daha sonraki asırlarda görüldüğü gibi münakaşalar cereyan etmiyordu. Fakat bununla birlikte Ebû’l-Hasan el-Eş'ari, el-İbane’nin başında (s. 5-6) meselenin özüne temas ederek Hz. Muhammed'in (s.a.v.) risaletinin mahiyeti konusunda kısa bilgi sunmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.v.) Allah'ın kendisine verdiği risalet vazifesini hakkıyle yerine getirmiş, Allah kitabının pek çok ayetinde O'nun sünnetine uymanın zaruretini beyan etmiştir. Nübüvvette kemal mertebede olan Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Peygamberliği üzerinde veciz bir şekilde duran imam Eş'ari bir bakıma nübüvvet meselesini özetlemiş oluyor.188

İnsan ve Fiilleri

İnsanı ve fiillerini yaratan Allah'tır. Buna delil; "Sizi ve yaptıklarınızı Allah yaratmıştır"189 ayetidir. Eş'ari, insanın fiilleri konusundaki görüşünü kesb nazariyesi ile izah eder. Kesb, insanın ihtiyari fiillerine verilen addır. Kesb, yaratma yönünden Allah'a, fiil olma yönünden insana aittir.190

Ahiret

Ahiret vuku bulacak, cennet iyilerin, cehennem kötülerin yurdu olacaktır.191 Mutezile inkar etse de kabir azabı haktır. Şefaat, ümmetten büyük günah sahiplerine de yapılacaktır.192

İmamet

Hz. Ebû Bekir'in (r.a.) imameti sahihtir. Buna delil, Hz. Peygamberden (s.a.v.) sonra ümmetin ona biat ve onda icma etmesidir. Hz. Ali ve Hz. Abbas her ikisi de Hz. Ebû Bekr'e biat etmişlerdir. Hz. Ebû Bekr'in imameti sabit olunca Hz. Ömer'in (r.a.) hilafeti de sabit olur. Çünkü Hz. Ömer'i Hz. Ebû Bekir tayin etmiştir. Diğer sahabe de ona biatte bulunmuştur. Hz. Osman’ın hilafeti şura, Hz. Ali'ninki de ehlu'1-Hall ve'1-Akd'in akidde bulunmasıyla sabittir. Hz.Ali, Hz.Aişe ,Hz.Zübeyr ve Hz.Talha (r.a.) arasında cereyan eden hadiseler konusunda, bunların hepsi sahabidir, içtihad ehlidirler, tevil ve içtihatta bulunmuşlardır. Onların hepsi içtihatlarında hakk üzere idiler. Hz.

180 Eş’ari, el-Luma, s. 17-18; Şehristani, a. g. e. , c. l,s. 94. (İmam Eş'ari, el-Luma'ın başında Allah'ın varlığına İn sanı delil olarak pamuk ipliğinin iplik haline geldikten sonra elbise vesaire oluşunu zikreder insanının da bir sanie muhtaç olduğunu anlatır) Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 74181 Eş'ari el-Luma, s. 19. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 74182 Eş’ari, a. e., s.. 20 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 74183 Eş'ari, a. e. , s. 24 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 74184 Eş’ari, a. e., s. 24-31. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 75185 Eş'ari. el-İbane, s. 21; el-Luma, s. 23 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 75186 Kıyame: 75/22. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 75187 Hadis sahih olarak rivayet edilmiştir. İmam Eş'ari bu ve benzeri diğer hadisleri el-İbane'de (s.16-17) zikretmektedir. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 74-75188 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 75189 Saffat: 37/96. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 75190 Eş'ari, el-Luma, s. 73-80. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 75191 Eş’ari. a. e. s. 128-129. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 76192 Eş'ari, el-İbane, s. 74-75. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 76

Ali ve Hz. Muaviye arasında geçenler için de onların tevil ve içtihat üzere olduklarını söyleriz. Bütün sahabe, dinde itham edilmeyecek emin imamlardır. Onları Allah ve Rasûlü övmüştür.193

İMAM EBÛ MANSUR el-MATÜRİDÎ (333/944)

Asıl adı Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Matüridi, es-Semerkandi, Maveraünnehir’de Semerkand yakınlarında Matürid'de dünyaya geldi. Doğduğu yere nisbetle kendisine Matüridi denir. Îmamü'1-Hüda, Alemü'1-Hüda, Îmamü'l-Mütekellimin, Reisü's-Sünne gibi unvanların sahibidir. Doğum tarihi kesinlikle bilinmiyor. Fakat H. 248 den önce doğmuş olabileceği hususunda kanaatler belirtilmiştir.194

İmam Matüridi; ilim elde etmeye elverişli bir ortamda yaşayan, Saman oğullarının Maveraünnehir'de hakim oldukları bir zamanda onların İslami ilimlere olan hizmetlerinden büyük ölçüde istifade etmiştir. Matüridi'nin yetişmesine bulunduğu bölgedeki siyasi ve içtimai sükunet te ayıca yardım etmiştir.Ebû Mansur Matüridi; Ebû Nasr Ahmed b. el-Abbasi b. el-Hüseyn el-Iyadi, Bekr Ahmed el-Cuzcani, Nasr b. Yahya el-Belhi, ve Muhammed b. Mukaül er-Razi gibi bilginlerden Tefsir, Hadis, Usul, Kelâm ve benzeri ilimleri tahsil etmiştir.O böylece hem akli hem nakli ilimleri kendisinde toplamıştır. 333/944 yılında vefat etmiştir.

Eserleri

İmam Matüridi'nin eserlerini üç gurup altında toplamak mümkündür:1- Kelâm, 2- Fıkıh Usulü 3- Tefsir

1- Ebû Mansur'un Kelâm hakkındaki eserleri:

a- Kitabu't-Tevhid: Bu eser Dr. Fethullah Huleyf tarafından neşredilmiştir.b- Kitabu"l-Makalat: Köprülü Kütüphanesinde 856 numarada yazma halinde kayıtlıdır.c- Kitabu'r-Redd ala'l-Karamita.d- Beyanu Vehmi'l-Mu'tezile.e- Reddu usuli'l-Hamse li Ebi Muhammed el-Bahili.f- Reddu Evail Edilleti'l-Ka'bi.g- Reddu Kitabeti'l-İmameti li Ba'dı'r-Revafıd:

2- Matüridi'nin Fıkha dair eserleri:

a- Me'hazu'ş-Şerii: Fıkıh,b- el-Cedel: Usulü fıkıh hakkındadır. Bu eserleri bize kadar ulaşmamıştır.195

3- Tefsir Alanında Matüridi:

a- Te'vilatu Ehli's-Sünne veya Te'vilatü'l-Kur'an adıyla anılan eserin sahibidir. Muhtelif kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan bu eserin ilk ciltleri Kahire'de 1391/1971 de Dr. İbrahim Avadayn ve Seyyid Avadayn neşretmişlerdir.196

Îmam Matüridi'nin Kelâmî Görüşleri

1- İlahiyat:

a. İlim Sebepleri:

İmam Ebû Mansur Matüridi Kitabu't-Tevhid'in hemen başında taklidin iptalinden ve din bilgisinin delille olması gerektiğinden söz etmekte Şeriatın ve aklın dini bilmede iki asıl olduğunu beyan etmektedir.197

İmam Matüridi'ye göre ilme götüren yollar üç olup bunlar, ayan (duyular), habeler ve Nazardır.198

193 Eş'ari, el-Luma, s. 133; el-İbane, s. 86-89. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 76194 Te'vilatü Ehli's-Sünne Mukaddimesi, s. 10. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 76195 el-Leknevi, a. g. e. s.195. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 77196 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 77197 Matüridi, Kitabu’tTevhid, s. 3-4. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 78198 Matüridi, a, e. s. 7. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 78

b. Alem:

Cevherler, arazlar ve cisimler sonludur. Söz konusu unsurlardan oluşan alem yaratılmıştır. Alemin yaratıcısı birtek olan Allah'tır.Matüridiye göre alem ölü ve diri olarak ikidir. Her diri başlangıcını bilmez, benzerini yapmaktan aciz olduğu gibi kuvvet ve kemal devresinde bile bozulup yok olmasını önleyemez, kendini düzeltemez. O halde canlıların başına gelen bütün değişmeler bir başkası tarafından yürürlüğe konmaktadır. Dirinin hali bu olunca ölününki bahse değmez, onunki de dirininki gibidir. Buna göre alemin yaratıcısı vardır ve bu Allah'tır.199

Alemin yaratıcısını isbat konusunda örnekler çoğaltılabilir. Ama Ebû Mansur Maturidi, alemin yaratıcısını ısbat ettikten sonra O'nun birtek oluşuna sözü getirmektedir.

c. Allah:

Nakil ve akıl Allah'ın bir tek oluşunu kabul eder: Nakli delil olarak Kur' anda pek çok ayet vardır. O, misal olarak; "De ki: Allah'la beraber, dedikleri gibi ilahlar olsaydı, o takdirde bu ilahlar Arş'ın sahibine (Allah'a üstün gelmek için) muhakkak ki bir yol ararlardı"200

Matüridi bu konuda başka ayetler de zikreder.Akli delil olarak Matüridi, alemdeki düzenin bozulmadan, sekteye uğramadan işleyişini gösterir. Gerçekte birden fazla ilahlar olsa mevsimlerin, güneş, ay ve yıldızların vs. yaratıkların durumlarında büyük değişiklikler olurdu.Alemin bir tek olan yaratıcısı ve düzenleyicisinin eşi ve benzeri de yoktur. Allah cisim olmayıp O'nun için "şey" sözcüğü kullanılabilir.201

d- Allah'ın Sıfatları:

Nakil ve akıl, Allah'ın sıfatlan olduğunu kabul eder. O, ilim, kudret, hayat vb. sıfatlarla muttasıftır. O'nun zati ve fiili sıfatları vardır. Bu sıfatlar olmaksızın da O'nu düşünmek imkansızdır. Zatını Kur'an’daki sıfatlarla vasıflayan Allah, akli ve nakli delillerin ısbat ettiği gibi, ahirette görülecektir.202

2- Nübüvvet:

İmam Matüridi, Kitabu't-Tevhıd'de Nübüvvete ayırdığı sayfalarda naklen ve aklen nübüvvetin gerekliliği üzerinde durmakta, özellikle akli delilleri ortaya koymaktaki üstün vasfı kendini göstermektedir.203

Ona göre nübüvvet; Allah'ı inkar etmiyen kimse için emirler ve yasakların bildirilmesi yönünden gereklidir, İnsanlığın bir yol göstericiye ihtiyacı ancak nübüvvetle giderilir. Aynca ziraat, sanat, ticaret hayvan yetiştirme ve tıp alanlarında olduğu gibi lisanlar, isimler ve yazı konusunda da mübüvvete ihtiyaç olduğu açıktır. İnsanlık, tarihin bilinmeyen ve bilinen devirlerinde ancak ilahi bir elçinin önderliğinde göçebe medeniyetten yerleşik medeniyete geçebilmiştir.İnsanlık doğru, sadık bir nasihat ediciye, rehbere muhtaçtır. Bu ise ancak nübüvvetle sağlanabilir, insanlar arasındaki anlaşmazlıklar, nübüvvetin getirdiği sağlam esaslar sayesinde yok olur. Yoksa herkes kendi nefis ve arzularına uyarak insanlık içinden çıkılması güç badirelere sürüklenir. Akıl ile ortaya konan çözüm şekilleri uzun vadeli olamaz. Aklın halledemediği meseleler pek çoktur. Bu yönden nübüvvet insanlık için zorunlu bir müessesedir. .Akıl peygamberlerin hallerini incelediğinde onları küçüklüklerinde ve büyüklüklerinde kendi milletleri içinde tertemiz, her bakımdan örnek insanlar olarak görür. Ayrıca akıl onlara dışardan birtakım mucizelerin geldiğini görür, böylece onların peygamberliklerini tasdik eder.Peygamberlik müesesesinin bütün sıfat ve halleri en mükemmel tarzda son peygamber Hz. Muhammed'de (s.a.v.) toplanmıştır. O, nübüvvette zirve noktasını teşkil eder. O, bilinen yaşayışıyla, mucizeleriyle, getirdiği Kur'an’la peygamberliğe ait bütün hususları kendinde toplamış, kıyamete kadar insanlık için gerekli esasların hayatında uygulayıcısı olmuştur. O, özellikle Kur’an mucizesiyle Allah'ın elçisi olduğunu isbat etmiştir. Kur’an mucizesi de kıyamete kadar devam edecektir.204

3- İnsanın Fiilleri:

199 Matüridi. a. e. s.17. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 78200 İsra, 17/42. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 79201 Matüridi.a. e. s. 38-39. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 78-79202 Maıüridi,a.e.,s.77v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 79203 Matüridi, a. e., s. 176 v. d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 79204 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 79

Ebû Mansur Matüridi, Allah'ın fiilleri, kulların fiilleri, irade ve Kaza-kader meselelerini birbirine bağlı konular olarak değerlendirmektedir.205 Ona göre Allah'ın mutlak ve zati iradesi vardır, Allah, söz konusu iradesiyle herşeyin irade edicisidir. Ayrıca Allah, Kaza-Kader dairesinde herşeyi takdir ve tayin eder, hükmü altında tutar. Allah bütün şeylerin yaratıcısıdır. O'ndan başka yaratıcı yoktur. Bu açıdan insanın fiilleri meselesine bakıldığında, söz konusu fiillerin yaratıcısı Allah’tır. Ama insan, iradesi ve gücüyle o fiillerin iktisab edenidir ve bu haliyle insan fiillerinin sorumlusu olur. Yani insan fiilleri yoktan varolma şekliyle Allah'ın yaratmasıyla meydana gelmekte ve insan o fiillerin faili olmaktadır. İnsan, kendine özgü gücüyle fiillerini yapmaktadır.206

4- İman ve İslam:

Matüridi, imanı dil ile ikrar kalp ile tasdik olarak tarif eder. Dil kalpteki imanın tercümanıdır, ama asıl olan kalpteki imandır, o değişmez, insan bir defa kalbiyle tasdik ettimi dili ile kalbinin aksini söylese bile iman gitmez. Sözgelimi zor durumda kalan insan diliyle, kalbindeki tasdikin aksini söylese, onun imanına bir zarar gelmez. Bu bakımdan tasdik şarttır, esastır.İman ve İslam kelime itibariyle ayrı anlam taşısalar bile birbirinden ayrılmadan bir önem arzedereler. İman, inanç esaslarını kabul etmek olduğu halde, İslam, görevleri yerine getirme anlamına Allah'a tam teslimiyeti ifade eder. İman ve İslam birbirini tamamlar, iman kalpteki tasdik olduğu halde İslam, dışta, amel halinde ortaya çıkar.207

5- Ahiret:

Kitabu't-Tevhid'in elimizdeki Dr. F. Huleyf neşri olan nüshasında ahiretle ilgili ayrı bir konuya rastlayamıyoruz. O, söz konusu kitabında sadece ahirette şefaat'a yer vermekte ve dolayısıyla ahiret hayatından kısmen bahsetmektedir. Matüridi, "Te'vilat" adlı tefsirinde ahiretle ilgili ayetlerin açıklamasında akli ve nakli delillerle konuyu izah etmektedir.208 İmam Matüridi'nin Kelâmi görüşleriyle ilgili olarak burada çok kısa ve özlü bilgi verilmeye gayret edilmiştir. Şüphe yok ki, onun görüşlerinin incelenmesi ve ortaya konması apayrı bir konudur. Ehl-i sünnetin itikatta iki büyük imamından biri olan İmam Matüridi, görüşlerinin derinliği ve enginliği ile dikkatleri çeker. İfadelerindeki anlam zenginliği ve üstünlük kendini gösterir. O, İslam inancını şekillendirmede (ifadede) düzenleyip bir sisteme bağlamada inanç esaslarının akli ve nakli delillerle izahında en yüksek mertebede olduğundan daha sonra gelen pekçok bilgin onu takip etmiş ve bir Kelâmi mektep olan Matüridiliğe mensup olmaktan kıvanç duymuşlardır. Şu halde İmam Matüridi ile ilgili kısa bilgi bu kitabın amacı açısından yeterli görülmelidir.209

3- MÜTEKADDİMÛN, ÖNCEKİLER DÖNEMİ

II- Giriş

Mütekaddimun, öncekiler dönemi Kelâm'ı şekil, muhteva ve usul yönünden kendine özgü bir Kelâm'dır. Belirgin özellik Mu'tezile'ye karşı olmaktır. Ancak şekil, muhteva ve usul Mu'tezile’nin tesbit ettiğinin dışına çıkamamaktadır. Kelâm'ın ana konularını varlık, Allah, Ahiret meseleleri oluşturmakta, usul olarak cedel metodu benimsenmektedir. İslam Kelâmının diğer dinlerin ilahiyatlarıyla birlikte mukayesesi yapılmakla birlikte asıl hedef, yakın düşman Mu'tezile'nin prensiplerinin ve görüşlerinin temelsizliğini, batıl oluşunu ortaya koymaktır. Bu bir tür iç hesaplaşmadır. İslamın kendi bünyesinde kalmak suretiyle ilim ve görüş üretmek yeni zihni, inşa faaliyetlerine girişmektir. Sünni Kelâm kendi özgür ortamında bağımsız bir ilim disiplini olmanın keyfini sanki Mütekaddimun döneminde yaşamıştır. Orijinal, özgün eserlerin, görüşlerin ortaya konduğu bir dönem olan Mütekadimun döneminde felsefe ve Mantığın etkileri görülmez. Sünni Kelâm Muhtevasını kendi iç dinamiğinden, İslami vahiyden alırken usul yönünden de kendi metodunu bulma ve geliştirme gayreti içindeydi. Bu dönem Kelâm'ı yine tedavülde olan ve değer verilen çağın malzemesini kullanıyor, bunları İslam inanç esaslarının istifadesine sunuyor, akli alanda bir Kur'an düşünce sistemi kurmaya çalışıyordu. Dönemin tabii ilimlerinin verilerinin Mütekaddimun dönemi Kelâmında görmek mümkündür. Ayrıca dönemin itikadi münakaşalarının da Sünni Kelâm'ın bu kesitinde yer aldığı müşahede edilir.Mütekaddimun, öncekiler Kelâm'ı fazla karmaşık olmayan, dış etkilerden etkilenmesi en düşük düzeyde olan

205 Matüridi. a. e. s. 215-314. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 80206 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 80207 Matüridi, a. e. s. 373; Doç. Dr. Kemal Işık, Matüridi Kelam Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı, s. 37 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 80-81208 Matüridi, a.e.s.373; Doç. Dr. Kemal Işık, Matüridi Kelam Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı, s.37 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 81209 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 81

görünümüyle ve bilhassa temel konuların belirlendiği bir dönemin Kelâm'ı olarak, Kelâm tarihi'nin en parlak ve daima müracaat edilen, kendisinden asla vaz geçilemeyen bir devrini teşkil etmektedir.Mütekaddimun Devri Mütekellimleri deyimiyle İmam Eş'ari ve İmam Matüridi'den sonra gelen ve İmam Gazali ile son bulan Kelâmcıları kasdediyoruz. İki asırlık bir zaman aralığını içine alan bu devrede gelen Kelâmcıların kendilerine has bazı özellikleri vardır:1- In'ikas-ı Edilleyi kabul etmek.2- Mantık'ı kabul etmemek3- Felsefe konularına fazla yer vermemek.1. İn'ikas-ı Edille; delilin butlanından medlulün butlanının lazım gelmesidir Başka bir ifade ile herhangi bîr konuda delilin sakat ve yanlışlığı ortaya konunca o delille ısbat edilen konunun da sakat ve yanlış olacağının gerekmesidir.2. Metekaddimun devri: Kelâmcılarında aristo mantığı yoktur. Onlar mantık kaidelerini reddederek eserlerinde mantıki kullanmamışlardır.3. Felsefi konular: Mütekaddimin Devrine ait mütekellimlerin eserlerinde daha sonraki şekliyle yer almaz. Her ne kadar cevher, araz v. b. konular yer alsa da felsefe konularının genişçe işlendiği devir, sonraki devirlerdir.Mütekaddimun Devri Kelâmcılarının en meşhurları imam lakabını almış mezheb sahibi Ebû'l-Hasan el-Eş'ari ile Ebû Mansur el-Matüridi'dir. Daha sonra bunlara tabi olan, mezheplerini teyid edip Kelâmı güçlü bir ilim haline getiren derin araştırma yapan ve kıymetli eserler bırakan ikinci tabakadan mütekellimler gelir. Şimdi sırasıyla bunlar hakkında bilgi vereceğiz:210

Kadı Ebû Bekir el-Bakıllani: (403/1013)

Hicri 338 Miladi 950 tarihinde Basra'da doğduğu tahmin edilen Bakıllani, Bağdat'ta ikamet edip tahsilini orada yapmış ve orada meşhur olmuştur.Ebû'l-Hasan el-Eş'arinin iki seçkin talebesi Ebû Abdullah Mücahid 370/980 ve Ebû'l-Hasan el-Bahili'ye talebelik edip onlardan ilim tahsil etti. Ders arkadaşları arasında Ebû İshak el-İsferayini 418/1027 ve İbn Furek vardır.Bakıllani bir ara devrin siyasi gücü Büveyhoğullarının sarayında Adudu'd-Devle'nin yanında yer almış, Bizans'a elçilik göreviyle gelmiş Bizans'ta imparatorun huzurunda Hiristiyanlarla itikadi konularda münakaşalar yapmış ve onlara susturucu cevaplar vermiştir.211

Bakıllani'ye "Kadı" unvanı kısa bir müddet yaptığı kadılıktan dolayı verilmekle birlikte bu unvan, ilmi şahsiyetinin de bir yankısıdır. Fakat mezhebinin de muhtemelen Maliki olduğu kaydediliyor. Onun Şafii ve Hanbeli olduğunu da söyleyenler vardır, itikatta kuvvetli bir şekilde Ehl-i Sünnet ve'1-Cemaattan olan ve İmam Eş'ari'ye bağlı bulunan Bakıllani'nin Büveyhilerin sarayında bulunması, meşhur eseri Temhid'i Adudu'd Devle'ye takdim etmesi ve bu sultanın da oğlunun terbiyesini Bakıllani'ye havale etmesi, üzerinde durulması gereken hususlardır.Takva sahibi olan Bakıllani için "her gece 35 varak yazardı, yazdıklarının sabahleyin arkadaşlarına okurdu, ilmi ve hafızası çok genişti" gibi sözler onun ilmi yetkisini ortaya koyan ifadelerdir.Ebû'l-Hasan el-Eş'ari'nin tesbit ettiği prensipleri gerçek bir doktrin sistemine dönüştüren Temhid sahibi Bakıllani olmuştur.212 Aristo mantığını kullanmıyan Bakıllani'nin kendine özgü bir üslubu vardır.213

Eş'ari tabiat felsefesini bir nevi sistemleştiren üstadı gibi Basra'lı olan Kadi Ebû Bekir el-Bakıllani'dir.214

Kelâm ilmini Kelâm ilmi yapan el-Bakıllani'dir.215 O, itikadi konuları akıl yoluyla açıklama ihtiyacı duymuş, akılcı bir Kelâm sistemi kurmuştur.216

Bakıllani ve Atom Nazariyesi:

Lauis Gardet ve M. M. Anawati, İslam Sünni Kelâmında atom nazariyesinin ilk kullanılışını İbn Haldun'dan naklen Bakıllani'de görüyorlar. Oysa genel anlamda, İslam düşünce hayatında atomculuk Bakıllani’den çok öncedir. Daha önce Mutezili Ebû'l-Huzeyl el-Allaf 226/752 atomu, Allah'ın varlığının zorunlu bir sonucu olarak kullanıyordu. Gerçekte atom nazariyesi eski yunan düşünürlerinden Democrit ve Epicure'de bulunmaktaydı. İslam'a geçişi muhtemelen bunlar veya S. Pines'e göre Hind kanalıyla olmuştur. Sözünü ettiğimiz atom

210 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 85-86211 Temhid'in sonunda. Kahire, 1947; Kadi Iyad, Tertibu’l-Medarik, s. 242-259. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 86212 H. Corbin, Histoire de la Philosophie İslamique, s. 173, Paris. 1946. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 87213 İbn Teymiyye, Muvafakatti Sarihil-Ma’kul fi Sahihil-Menkul, c. s. 3. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 87214 L. Gardet, M. Anawati, Introduction a la The olojie Müsülmane, s. 62. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 87215 İ. H. İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, s. 80. ist. 1939. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 87216 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 86-87

nazariyesi İslami akideye uydurularak kabul edildi. Bu, Allah’ın sonsuz iradesinin ve O'nu tek yaratıcı yapan kudretinin tasdikini zihnen kurtarmak için ideal bir tabiat felsefesi şeklinde oldu.217

Bakıllani de daha önceki atomcular gibi atomculukta bölünmez atomu realite olarak kabul ediyor. Bu atom varolmak için bir arazla örtülmüş olmalıdır. Birden fazla atomların yan yana sırlanışı cevheri verir. Bu da daima maddedir, müellef mürekkeb, cisimdir. Arazlar hadistirler atomlar da hadistirler. Şu halde atomlar, arazlar ve cisimler doğrudan doğruya Allah tarafından yaratılırlar ve her an yaratılmaktadırlar. Zira onlar sadece bir an mevcutturlar. Öyleyse eşyanın daima bir başlangıcı vardır. Buradan da Allah'ın hiç yoktan yaratması keyfiyyeti kendiliğinden ortaya çıkar.218

Bakıllani Aristo mantığını kullanmamakla birlikte felsefe ve mantığı biliyordu. Onun, akli mukaddimeleri kullanması bunları Kelâm ilminin usul ve kaideleri haline getirmesi buna açık delildir.Bakıllani Mutezile Kelâmcılarına amansız bir muarızdır. Bunu eserlerinde görmek mümkündür. Bakıllani akla önem vermekle birlikte nakli kesinlikle ihmal etmiyor. Belki aklı, nakli anlamak için vasıta olarak kullanıyor. O, cedel metodunu gayet maharetle kullanıyordu.Kadı Iyad, Bakillani'nin hicri dördüncü asrın müceddidi olduğunu beyan eder.219 Muhaddis Ebû'l-Hasen ed-Darekutni Bakıllani'yi takdir etmiş, onu Ehl-i Sünnetin müdafii ve Mutezilenin tahripçisi olarak görmüştü.Bakıllani, 403/1013 te vefat ettiği zaman geriye 55 kadar eser ve pek çok ta lebe bırakmıştı. İmamu'l-Harameyn el-Cüveyni, Bakıllani'ye eserleri aracılığı ile talebelik etmiş, O da Gazzali'ye hocalık etmiştir.Ebû Bekr el-Bakıllani'nin mevcut eserlerinin en önemlileri, Kitab et-Temhid, İ'cazu'l-Kur'an, Kitabu'l-Beyan, Kitabu'l-İnsaf ve el-İntisar li Nakli'l-Kur'an'dır.Kitabu't-Temhid Kahire 1947 ve Beyrut 1957 de iki defa tabedildi.İ’cazu'l-Kur'an'ın muhtelif baskıları olup son yıllarda Kahire'de (1954, 1963, 1972) yıllarında neşredilmiştir.Kitabu'l-Beyan Beyrut'ta (1958) basılmıştır.Kitabu'l-İnsaf, M. Zahid Kevseri tahkikiyle Kahire'de 1949, 1963 neşredilmiştir.el-İntisar li Nakü'l-Kur'an İskenderiye'de (1971) neşredilmiştir.Bunlara ilave olarak Hidayetu'l-Müsterşidin (Kahire, el-Ezher, 342/21) ve Menakıbu'l-Eimme (Şam, Zahiriyye 85,86 Bd. 2) yazma nüsha halindedir.Î'cazu'l-Kur'an, Kur'an’ın i'cazına tahsis edilmiş, sahasında yazılan ilk eserlerden olup önemi ve değerini hiç bir zaman kaybetmeyen İslam klasikleri arasında yerini almıştır. Kitabu'1-Beyan, mucize, sihir ve buna benzer kavramlara temas eden yine sahasında yazılan ilk eserlerdendir.Kitabu'l-İnsaf, kısa ve özlü bir Kelâm kitabı olup daha ziyade nakli delillerin yer verildiği akaide dair eserdir.el-İntisar li Nakli'l-Kur'an, Kur'an tarihi özelliği taşıyan, Kur'an'ın icazına da yer veren bir eserdir.Kadı Ebû Bekr el-Bakıllani'nin hiç şüphesiz en önemli eseri Kitabu't-Temhid'dir. O, bu eserinde özetle şu konulara ver verir:220

1- Bilgi

İlim; (bilgi) malumu, bilineni olduğu hal üzere bilmektir. İlim, ikiye ayrılır:a) Kadim, ezeli ilim ki Allah'ın ilmidir.b) Muhdes, yaratılmış ilim ki mahluktur, cin ve insanların ilmidir. Yaratıkların ilmi de zaruri ve istidlali olarak ikiye ayrılır.İlim veya bilgi elde etme yolları beş duyu ile birlikte insanda yaratılan duygudur, insan bu duygu veya sezgi ile varlığı, sağlığı, hastalığı, gücü, aczi, iradeyi ve isteksizliği v, b. konularda bilgi sahibidir. Haber de bilgi aracıdır.221

2- Varlık

Bütün bilinenler ma'dum (yok) ve mevcud (var) diye ikiye yarılır. Mevcud var ve sabit olan şeydir. Ma'dum ise yoktur ve bir şey değildir.Mevcud iki kısımdır: a) Kadim ve ezeli olandır, b) Yaratılan ve varlığının başlangıcı bulunandır.Kadim ve ezeli olan, Allah Teala’dır. Yaratılan ve başlangıcı olan varük ise üçe ayrılır: Cisim, Cevher ve Araz.Cisim: Parçalardan oluşmuştur, terkib ve telif olunmuştur.Cevher: Arazları kabule elverişli asıldır.Araz: Kendi başına bulunamıyan cisim ve cevherle birlikte bulunan vasıftır.

217 L. Gadret. M. Anawati, a. g. e. s- 63. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 87218 Bakıllani, K. Et-Temhid, s.287; Ş.Gölcük, Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri, s. 33-34. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 88219 Kadı İyaz, a. g. e. 244. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 88 220 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 88-89221 Bakıllani, Temhid, s. 6-14. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 89

3- Alem

Alem, ulvi (yüce) ve süfli (aşağı) olmak üzere ikiye ayrılır. Cevherlerden ve arazlardan oluşur. Cevherler ve arazlar yaratılmışlardır. Bunlardan oluşan alem de yaratılmıştır. Bu alemin bir yaratıcısı ve şekil vericisi vardır. O da Allah'tır.Alemin yaratıcısının bir tek olması gerekir. Birden fazla olması alemin düzeninin bozulmasına yol açar. O halde yaratıcı birtektir, o da Allah'tır.222

Allah

Allah yaratıcıdır, birtektir. Diridir, İşiticidir, Görücüdür, Konuşandır. Ezelidir, İlim. Hayat ve irade sahibidir. Bütün varlıklar yok iken varolmuşlardır. Varlıklar yok iken Allah vardı. Her varlığın var oluşu Allah'a bağlıdır. Allah'ın varlığı kendi zatındandır. O, bir başkasının varlığına muhtaç değildir. Bütün varlıklar O'na muhtaçtır. Allah alemi ve içindeki varlıkları bir illetten, sebepten dolayı değil, ama mutlak iradesiyle yaratmıştır. Çünkü Allah hakîm olan yaratıcıdır. O'nun her filinde, yaratmasında bir hikmet vardır. O'ndan hikmetsiz fiil sadır olmaz.223

Alemin aslının yaşlık, kuruluk, sıcaklık ve soğukluk olduğunu yani su, hava, ateş ve toprağın bu dört asıldan meydana geldiğini ve bunların dört ana unsuru oluşturduğunu iddia ederek Yaratıcı Allah'ı inkar yoluna giden tabiatçıların haklı yönleri yoktur. Onların dört unsuru dahi Allah'ın yarattığı maddelerdir.224 Allah, yıldızlar, ay, güneş ve gezegenlerin de yaratıcısıdır. Onlar Allah'ın mahlukları olup ne yaratma, ne insanlar üzerinde herhangi bir etkileri yoktur. Onların kendileri yaratık olduğu gibi hareketleri de Allah'ın yaratmasıyladır.225

Alemin aslının nur ve zulmet (ışık ve karanlık) olduğunu, bunların birleşmesiyle şahısların ve cisimlerin meydana geldiğini iddia eden Dualîstler (Zerdüştler) görüşleri de temelsizdir. Nur'un hayrı, Zulmet'in de şerri temsil ettiği inancı batıldır. Zira bunların her ikisi de arazdır ve Allah'ın yaratmasıyla vardırlar.Hıristiyanların Allah'ın zatı ve sıfatları, Hz. İsa (a.s.). hakkındaki sözleri ile Brahmanların peygamberler ve peygamberlik hususundaki iddiaları tamamen yanlış ve asılsız görüşlerdir. Yahudilerin ileri sürdükleri görüşler mesnetsiz birtakım iddialardır.Bütün bu geçmiş ümmetlerin yanlış inanç, tutum ve davranışları Hz. Muhammed'in (s.a.v.) peygamberliğinin ısbatıyla sona erer veya düzeltilir. Hz. Muhammed'in (s.a.v.) en büyük delili, Onun en keskin ve açık mucizesi olan Kur'an-ı Kerim’dir Kur'an, başkalarının bir benzerini getirmede meydan okumuştur (tahaddi). Meydan okuma devam etmektedir. Ama benzerini getirmek mümkün olamamaktadır. O halde Kur'an mucizedir. Onun mucize oluşu Hz. Muhammed'i (s.a.v.) teyid ve tasdik içindir. Hz. Muhammed (s.a.v.) hak peygamberdir. Onun her söylediği doğrudur, O, Allah'ın insanlar arasında seçtiği en son elçisidir. O halde O peygamberliğini ilan ve Kur'an’ı tebliğ ettikten sonra geçerli ve yürürlükte olan onun dini ve hükümleridir. Daha önceki din ve kitapların bir hükmü kalmamıştır. Yahudi, Hiristiyan, Sabii, Mecusi, Zerdüşt, Brahman v. b. din ve inançlar İslam ve Kur'an geldikten sonra hiç bir değer ve anlam taşımazlar. Hz. İsa ve Hz, Musa (a...) gibi peygamberlerin şeriatları nesholmuş, hükümleri kaldırılmıştır.226

İslam'ın içinde ve dışında Allah'ı cisim olarak tanımaya çalışanlar cismin ne olduğu üzerinde düşünürlerse, yanıldıklarını, çok büyük hata içinde olduklarını anlarlar, Allah cisim değildir, hiç bir yönden yaratılmışlara benzemez.O, zati, subuti ve fiili sıfatların sahibidir. Sıfatlar hiçbir zaman mevsufun aynı değildir. Mevsuf ayrı, sıfatlar ayrıdır. Ama sıfatlar mevsufla birlikte bulunur. Allanın 99 güzel ismi vardır.227

Kur'an Mahluk Değildir.

Mutezile Allah'ın zatı ve sıfatları, Kur'an, cennet ve cehennem, insanın fiilleri v. b. konularda kendilerine özgü görüşler beyan etmiştir.Allah ahirette görülecektir.Allah bütün yaratıkları iade edendir.İnsanın gücü vardır.Bir fiilden başka bir fiilin doğması Allahın yaratmasıyladır.İnsanların fiillerinin yaratıcısı Allah'tır.Rızık, ecel, iktisadi hayatın işleyişi, hidayet ve dalalet gibi konularda herşey Allah'a aittir.222 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 90223 Bakıllani, a. e. a. 14-33. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 90224 Bakıllani, a. e. s. 37-47. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 90225 Bakıllani, a. e. s. 132-190. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 90226 Bakıllani, a. e. s. 48-59. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 91227 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 91

Allah ahirette günahkar mü'mini affedebilir.228

İmamet

Nassla imam tayini varid değildir, imamete tayin, seçimledir. Hz. Ebû Bekir (r.a.) seçimle tayin edilmiştir. O, ilk halifedir. Sonra sırasıyla Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali (r.a.) gelir. Kadi Ebû Bekir Bakıllani eserleri ve görüşleri itibariyle çeşitli yönlerden araştırılması, değerlendirilmesi gereken önemli İslam bilginlerinden ve düşünürlerinden biridir. O'nun Hicri 4. asırdan bugüne söyliyeceği çok şeyler vardır.229

İBN FUREK (330-941/406-1015)

1. Kimlik

İbn Furek Eş'ariyye mezhebinin Nişabur ve civarında yayılmasını sağlayan Sünni bir Kelâmcıdır.230 O aynı zamanda usulcü, dilci, tefsirci ve hadiscidır.İsfahan’da dünyaya gelen İbn Furek'in doğum tarihi kesin olmamakla birlikte 330/941 tarihleri verilebilir.İbn Furek İsfahan’da başladığı öğrenimine Basra ve Bağdat’ta devam etti. İmam Eşari’nin talebelerinden el-Bahili'den 373/983 el-Bakıllani ve Ebû İshak İsferayini ile birlikte ders aldı. Sünni Kelâm, iyice tahsil ettiği Bağdattan sonra, devrin önemli lirleri olan Rey, Şiraz, Nişabur ve İsfahan’da Mutezileye karşı, mücadelelerde bulundu. Hayatı boyunca dini ilimlerle meşgul olan pek çok eser bırakıp talebe yetiştiren İbn Furek ömrünün son yıllarını Gazne’li Mahmut'un 421/1030 yanında Gazne’de geçirdi ve 406/1015 yılında vefat etti.231

2. Eserleri

Çok yönlü bir İslam bilgini olan İbn Furek için "dini uğrunda dünyayı terkeden büyük zahid ve değerli alim" vb. ifadeler kullanılır.232 Kelâmda Eş'ariyye mezhebine bağlı olan İbn Furek'in Fıkıh'ta Şafii olduğu ancak İmamı Azam Ebû Hanife'nin el-Alim ve'l Müteallim adlı eserini şerhettiğı bilinmektedir. Akılcı bir metodu benimseyen İbn Furek'in tefsirinde dirayet yanlışı olmakla birlikte rivayetleri ihmal etmediği Tefsirül-Kur'an'ında görülür.İbn Furek, Tayalis’inin (204/819) Müsned’ini ve diğer hadisleri rivayet icazeti almıştır. Kelâmi hususlar için, şerh ve savunmada hadislerden isüfade eden ve bu konuda çok titiz davranan İbn Furek, Müşkilü'l-Hadis isimli bir eser bırakmıştır.İbn Furek tasavvufla da meşgul olmuş, abid, zahid, salih ve vera sahibi birisi olduğu Tabakat kitaplarında zikredilmiştir.Talebelerinden meşhur sufi Abdulkerim Kuşeyri (465/1072) onu sufi arasında zikreder. 233

İbn Furek'in 120 den fazla eseri olduğu bildiriliyorsa da bunlardan günümüze ulaşanlar:1- Risale fi ilmi-t-Tevhid2- Şerhu'1-Alim ve'1-Müteallim3- Mücerredu Makalatı’1-Eş'ari4- Müşkilu'l-Kur'an5- el-Hudud fıl-Usul6- el-İbane an Turukil-Kasidin ve'1-Keşf anMenahici's-Salikin 234

3- Görüşleri

1. Bilgi

İbn Furek'e göre düşünmeyen insan ömrünü boşa geçirmiştir. Ona göre aklı kullanmak, kıyas yapmak, akıl yürütmede bulunmak ve bilgi üretmek gerekir, Taklidden tahkike ulaşmak için akli deliller kullanılarak Tevhidin gerçek bilgisine varmak asli görevdir.Duyulardan ve Haberlerden sonra bilgi vasıtası olarak kabul edilen akıl, hakkı batıldan ayıran tek araçtır.

228 Bakıllani, a. e. s. 48-59. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 91229 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 92230 Dr.Yusuf Şevki Yavuz, İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti. s. 65 ve devamı. İstanbul. 1989. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 93231 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 93232 İbn Kutluboğa. Tacüt-Teracim, S. 62 Bağdat 1962: Subki. Tabakat IV, 129-131. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 94233 Dr. Yusuf Şevki Yavuz, a. g. e. S. 81. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 94234 Dr.Yavuz, a. g. e, de diğer eserleri hakkında bir bilgi vermektedir. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 93-94

Kur'an'ın itikadi konularda akli deliller getirmesi bunun en belirgin örneğidir.İcma da itikadi konularda bilgi kaynağıdır.Akıl insan için bilgi kaynağı olmakla birlikte dini olarak nassların bildirdiği hükümler esastır. Akıl varlıkları ve bunlara ait hükümleri birbirinden ayırt eder.235

2. Âlem

İbn Furek alem konusunda genel Kelami anlayıştan farklı bir görüş ortaya atmamıştır. Ancak ona göre alemin aslını oluşturan cevherler bir tek cins olup mütemayildirler. Söz gelimi bir ağaç hayvana, hayvan ağaca dönüşebilir.Bütün varlıkların aslını bir tek cevher oluşturur. Birden fazla cevherin birleşmesi ile farklı cisimler meydana gelir. Ve alemi oluşturur. Arazlar ise cevherle beliren niteliklerdir.236

3. Allah

Allah'ı bilmenin ve tanımanın yolu duyuları kullanmak ve gözlemde bulunmaktır. Çevrede meydana gelen olaylar üzerinde düşünmek, insana Allah’ı rahatça buldurur.Hudus delilinin aslı Kur'an’da vardır. Hz. İbrahim’in Kur'an’da zikredilen delili buna ömektir. Buna göre güneş değişkendir, batmaktadır. Değişken olan her şey hadistir. Her hadise bir muhdis gerektiğine göre alemin muhdisi Allah'tır.İbn Furek alemdeki gayeyi, nizam ve intizamı ince hesabları görerek gaye delilini de ispat-ı vücub konusunda kullanmıştır.Allah'ın sıfatları Kur'an ve Sünnetin büdirmesiyle bilinebilir. Haberi sıfatlarla ilgili nassların lafızlarını reddetmeksizin arap dili kurallarına göre tevil etmek gerekir, İbn Furek teşbih ve tecsimin yaygın olduğu bir dönemde haberi sıfatların te’viline büyük önem vermiştir. Söz gelimi o, “Fevka” kelimesini şöyle tevil etmiştir. "Allah kullarının üstündedir" denilirse;1- Allah yarattıklarını idaresi altına almış kudretiyle onlara galib gelmiştir; böylece onların üstündedir.2- Allah'ın sıfatları yaratıkların sıfatlarının üstündedir, yani sıfatları yaratıkların sıfatlarında yücedir.İbn Furek diğer haberi sıfatlar için 237 de tevillerde bulunmuş, daha sonra gelen Eş’ari ve Maturidilere tesir etmiştir, İbn Hazm, İbn Furekin tevili ileri derecede kullanmasından dolayı tekdir eder.238

4. İman

İman, muhbirin gaibden verdiği haberlerde doğru söylediğine inanmaktır.Gerçek iman kalb ile yapılan tasdiktir. Kalbiyle iman etmeyen diliyle söylese de mümin olamaz. Zira imanın yeri kalbtir. İman Allah’ın bir ihsan ve tevfikidir. İmanda istisna caizdir, iman ve İslam ayrı şeylerdir. Her mümin müslümandır, her müslüman da mümin değildir.Günah işlemek kişiyi imandan çıkarmaz. Ancak günahı helal saymamak gerekir. Günahları büyük ve küçük diye ayırmak doğru değildir, her günah büyüktür Zira günah Allah'ın emrine aykırı davranmak, ona isyan etmektir. O büyük küçük ayırımını birbirine nisbetle yapılmış bir ayırım kabul eder, bunu nisbi, izafi bir tasnif olarak görür.239

5. Nübüvvet

Peygamberlik akıl yoluyla bilinir. Peygamberi tasdik etmeyi gerektiren delil, mucizedir. Mucize hak Peygamber ile sahte peygamberi ayırt etmeyi sağlar.Peygamberin erkek olması şarttır. O bu görüşüyle kadınların Peygamber olabileceği görüşünü savunan Eş'ariye'den ayrılır.Peygamberler günah islemekten ve Küfre düşmekten korunmuşlardır. Onlar kendilerine verilen ismet sıfatı sebebiyle arzularına uymaktan uzak dururlar. Ancak peygamberlerden zelle sadır olabilir.Risalet nübüvvetten daha geneldir.Veli keramet gösterebilir, ancak o, veli olduğunu bilmez. Aksi halde korku hissini yenip güven duygusuna kapılır. Velilikte esas korku içinde yaşamaktır.240

235 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 94236 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 94-95237 Dr.Yavuz, a. g. v. s. 103. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 95238 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 95239 İbn Hazm, el-Fasl, H, 351. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 95-96240 Dr. Yavuz, a. g. c. s. 113-115. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 96

6. Ahiret

Kabirle başlıyan ahiret hayatının ilk basamağında azab ve nimet vardır. Diriliş cismanidir.Ahirette Allah görülecektir. O kendi zatını gördüğüne göre, onun başkası tarafından görülmesi mümkündür, insanın Allah'ın varlığını ve sıfatlarını bilmesi mümkün olduğundan, O'nu görmesi de imkan dahilindedir. Allah'ın dünyada görülmesi imkansızdır.Ehl-i Sünnet Kelâmının yaşadığı dönemde temsilcisi durumunda olan İbn Furek, Eş’ariyye mezhebine mensup olmakla birlikte tevili aşırı derecede kullanmakla tanınmış bir Kelamcıdır. Kendisinden sonraki Kelâmcılar üzerinde büyük tesiri olan İbn Furek, sufı temayüllü olarak tanınmakla birlikte ilhamı bilgi vasıtası kabul etmemiş, akla büyük değer vermemiş, böylece o mütefekkir, belli ölçüde bağımsız bir Kelamcı olarak Kelâm tarihindeki seçkin yerini almıştır.241

ABDU'L-KAHİR EL-BAĞDADİ (429/1037)

Abdu'l-Kahir el-Bağdadi, Sünnet ve cemaat ehlinin Eş'ari koluna mensup, fıkıhta ise Şafii olup matematikçi bir Kelâmcıdır. O, tarih, fıkıh, fıkıh usulü, tefsir, matematik, feraiz ve özellikle Kelâm ilmi sahalarında eser vermiştir.Bağdat'ta doğup büyüdüğünden el-Bağdadi lakabıyla anılmıştır. O, ilmi, ilim dostu babasıyla birlikte Bağdat'ta edinmiştir. Onun matematik ve felsefe üe birlikte 17 kalem ilim tahsil ettiği zikredilmektedir.242

el-Bağdadi'nin yaşadığı dönem, siyasi açıdan karışık olmasına rağmen ilmi açıdan canlı ve verimlidir.

Eserleri

İlmi canlılığın ve verimliliğin bir örneği de bizzat Bağdadi'dir. Onun 25 kadar eserinin olduğunu kaynaklar kaydetmektedir.243 Bu eserler tefsir, hadis, fıkıh usulü, matematik, tarih, tasavvuf ve bilhassa Kelâm sahâlarındadır.Bağdadi'nin eserlerinde tertip ve düzenin fevkalade oluşu, ifade ve üslup açıklığı müşahede edilir. O aynı zamanda edip ve şiirleri olan bir şairdir. Matematikte de temayüz eden Bağdadi, bu ilim dalında Kitabu't-Tekmile’yi yazmıştır. Fahreddin Razi 606/1209 bu eser hakkında: "Matematikte sadece Kitabu't-Tekmile bulunsaydı kafi gelirdi" demiştir.244

Bağdadi'nin mevcut eserleri şunlardır:1- el-Fark Beyne'l-Fırak: Muhtelif baskıları olan bu eser, İslam fırkalarından, özellikle Sünnet ve Cemaat Ehlinden söz eder. E. R. Fiğlalı tarafından türkçeye tercüme edilmiştir, (İst. 1979).2- Usulu'd-Din: 1927 yılında İstanbul Daru'l-Funun İlahiyat Fakültesince neşredilmiştir. Eser, Kelâma dairdir.3- en-Nasih ve'1-mensuh; Yazma, Berlin No. 478/9.4- el-Milel ve'n-Nihal: İst. Aşirefendi No, 555.5- Tefsiru'l-Esmai'l-Husna; Biritish Museum, No, 7547.6- et-Tekmile fi'1-Hisab: İst. Laleli, 2708.7- Te'vilu'l-Müteşabihat fi'l-Ahbar.245

Görüşleri

Bağdadi eserlerinde mukayeseli anlatım kullanır. Bu metodu özellikle Usulu'd-Din'de görülür.el-Fark Beyne'l-Fırak'ta, Abdu'l-Kahir el-Bağdadi bilhassa Sünnet ve Cemaat ehlini belirtmekle meşgul olur. Onun bu eserindeki gayesi Fırka-i naciye (kurtuluşa erenler) olan Ehl-i Sünnet'i ortaya çıkartmak sapıklıkta olan Şiilik, Mutezile, Haricilik, Kerramilik v. b. fırkaları Sünnet ehlinden ayrı olarak incelemektir.Bağdadi, Usulu'd-Din'de Kelâm'ın 15 aslını ele almış ve bir aslı da 15 meseleye bölmüştür. Böylece 225 mesele halinde düzenli bîr tarzda itikadı meseleleri incelemiş, mezheplerin görüşlerini serdetmiş, ihtilafları zikrederek Ehl-i Sünnetin, Eş'ariliğin inancını son söz olarak belirtmiştir. Usulu'd-Din'de söz konusu edilen 15 asıl şunlardır:1- Umum ve husus olarak ilimlerin hakikatlerinin beyanı.

241 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 96-97242 Bkz: Ş.Gölcük, Kelam açısından İnsan ve Fiilleri (Bu eser özellikle Bakıllani'nin görüşlerini esas almaktadır.), İst. 1979. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 99243 Subki, Tabakat, c. 5, s. 140; İbn Hallikan, Vefeyat, c. 2, s. 372 v.d. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 99,244 Subki, Tabakat, c. 5, s. 138. Ank. 1979. Ayrıca bkz., Ş. Gölcük, Abdul-Kahir Bağdadi, A. Ü. , İslami İlimler Fak., Sayı 3, Fas.1-2. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 99245 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 99-100

2- Arazlar ve cisimler şeklinde kısımlara aynlan alemin hadis oluşu.3- Alemin yaratıcısını, zatını ve sıfatlarını bilme.4- Allah'ın zatıyla kaim sıfatlarını bilme.5- Allah'ın isimlerini ve sıfatlarını tanıma.6- Allah'ın adaletini ve hükmünü bilme.7- Allah'ın Rasûl ve Nebileri.8- Peygamberlerin mucizeleri, Velilerin kerametleri.9- İslam şeriatinin rükünleri. 10- Emir, Nehiy ve Haber konusunda teklif hükümleri.11- Ahirette kulların hükümleri.12- İman Asılları.13- İmametin Hükümleri.14- Alimler ve imamların hükümleri.15- Kafir ve günahkar heva ehlinin hükümleri.246

Sünnet ve Cemaat Ehli

Abdu'l-Kahir el-Bağdadi İslam toplumunun tanımını yaparken şu esasların göz önüne alınması gerektiği görüşündedir:1- Alem sonradan yaratılmıştır.2- Alemin yaratıcısı Bir Tektir, Ezelidir ve sıfatlan vardır. O, adalet ve hikmet sahibidir, hiç bir şeye benzemez.3- Hz. Muhammed (s.a.v.) O'nun elçisidir. Risaleti bütün insanlığa şamil olup, O'nun şeriatinin teyidi gereklidir. Çünkü onunla gelen her şey haktır.4- Kur'an, Şeriat hükümlerinin kaynağıdır.5- Kabe, namaz için kıbledir.Yukarıdaki esasları ikrar eden, söyleyen ve küfrü gerektiren bir bidat kendisinde bulunmayan kimse İslam toplumunun bir üyesidir, muvahhid Sünnidir. Bu esasları kabul etmeyen kimse islam toplumunda yaşasa bile muvahhid (Allah'ı Bir kabul eden) Sünni sayılmaz.247

Müslümanı ve toplumunu bu şekilde tanımlayan Bağdadi, daha çok Ehl-i Sünnet ve'1-Cemaat üzerinde durur. Ona göre Ehl-i Sünnet; Sahabe, Tabiun ve onların yolundan giden büyük imamların mezhebidir. Ehl-i Sünnet Kelâmcılarının ilkleri Sahabe arasında yer almıştır. Bağdadi'ye göre ilk mütekellim Hz. Ali'dir. Çünkü O, va'd ve ve'id konusunda Havaric ile; irade, istitaa ve kader konusunda Kaderiyye ile münazara etmiştir. Hz. Ali'den (r.a.) sonra kaderin nefyi mevzuunda Ma'bed el-Cüheni'den uzak duran Abdullah b. Ömer gelir.Tabiundan ehl-i sünnetin ilk Kelâmcısı Risaletun Beliğatün fi'r-Reddi ala'l-Kaderiyye sahibi Ömer b. Abdi'l-Aziz'dir. Ayrıca Kitabun fi'r-Reddi ala'l-Kaderiyye müellifi Zeyd b. Ali Zeyne'l-Abidin'i de saymak gerekir. Hasan el-Basri, Ömer b Abdülaziz'e yazdığı Fi Zemmi'l-Kaderiyye risalesiyle Tabiun'dan olan bir başka mütekellimdir. Bağdadi, Şa'bi ile Zühri’yi de Tabiun'a mensup Kelâmcılardan saymakta, banlardan birincisini Kaderiyyeye karşı insanların en şiddetlisi olara takdim etmekte, ikincisini Abdu'l-Melik b. Mervan'a Kadriyye'nin kanının akıtılabileceği hususunda fetva veren kimse olarak bildirmektedir.Daha sonraki nesilden dikkati çeken mütekellim imam Ca'fer Sadik'tır. Onun üç Kelâmı eseri vardır:1- Kitabu'r-Redd ala'l-Kaderiyye,2- Kitabu'r-Redd ala'l Havaric ve3- Risale fî'r-Redd ala'l-Gulat mine'r-RevafidFakihlerden ve mezhep imamlarından ilk mütekellimlerin İmam Ebû Hanife ve İmam Şafii olduğunu söyleyen Bağdadi, İmam Ebû Hanife'nin el-Fıkhu'l-Ekber'ini zikreder, İmam Şafii'nin ise iki Kelâmı eserinden bahseder.Bunlar: 1- Fi Tashihi'n-Nübüvve ve'r-Redd ala'l-Berahime, 2- Fi'r-Redd ala ehli'l-Ehva'dır.Bağdadi daha sonra diğer Kelâm alimlerinin isimlerini vermekte bunlardan İbn. Mücahid (Eş'ari'nin talebesi) Bakıllani, İbn. Furek ve Ebû İshak İsferayini'ye ulaştığını beyan etmektedir.248

Ebû Mansur Abdu'l-Kahir el-Bağdadi'nin bir başka ilgi çekici yönü O'nun Sünnet ve Cemaat ehlini 8 sınıf altında toplamasıdır. Bu sekiz sınıf sırasıyla şöyledir:1- Birinci sınıfı teşkil edenler Tevhid ve Nübüvveti, va'd ve vaidi sevap ve cezayı, içtihadın şartlarını, imameti kabul edenler olup teşbih ve ta'tilden, Rafizi, Harici, Cehmiyye, Neccariye ve öteki heva ehlinin bidatlanna en uzak duran Selefiyye'nin yolunda giden Kelâmcılardır.2- İkinci sınıf Rey ve Hadis topluluğundan fıkıh imamlarıdır. Bunlar Allah ve sıfatları konusunda Sıfatiyye

246 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 100-101247 Bağdadi, el-Fark, s. 12-13 ve 230. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 101248 Bağdadi, el-Fark, s. 363-364. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 102

mezhebinin görüşünü benimseyip Kaderden ve İtizalden uzaktırlar. Allah'ın görülmesini teşbihsiz ve ta'tilsiz kabul ederler. Haşir, Kabir süali, havz, sırat ve şefaat'a inandıkları gibi şirkten başka günahların affolunduğuna da inanırlar.3- Bu sınıflar Hz, Peygamber'den (s.a.v.) nakledilen haber ve sünnetleri kabul onların arasından sahih ve zayıf olanları ayırt eden Hadisçilerdir. Bunlar aynı zamanda cerh ve ta'dilin sebep ve kurallarını bilenlerdir.4- Bu sınıfta yer alanlar Sarf Nahiv ilmine vakıf olan lisan imamlarıdır.5- Beşinci sınıftakiler Kur'an’ın kıraat ve tefsirini bilenler olup bunu Ehl-i Sünnet'e uygun olarak yaparlar.6- Altıncı sınıfı Sünni zahid ve mutasavvıflar oluştururlar.7- Yedinci sınıfı teşkil edenler kafirlere karşı sınırlarda müslümanların düşmanlarıyla savaşan, müslümanları koruyan, sünnet ve cemaat ehli mezhebini açıklıyan mücahidlerdir.8- Sekizinci sınıf, Sünnet ve Cemaat Ehlinin üstün geldiği ülkelerin halklarıdır. Bunlar, tevhid, adalet, va'd, vaid konusunda Ehl-i Sünnet bilginlerine uydukları gibi helal ve haram mevzuunda da onları takip ederler. 249

Yukardaki ifadelerde Abdu'l-Kahir'in bir yandan tertip ve intizama verdiği ihtimamın bir örneği görülürken, diğer yandan onun sünnet ve cemaat ehli inancı üzerinde ne kadar titiz ve dikkatli olduğu müşahede edilir. O zaten bu yönüyle ilgi çekicidir ve önem arzeder. Bağdadi önce bütün ilk devir müslümanlarını Ehl-i Sünnet dairesi içine dahil ediyor sonra Kelâm, Tefsir, Fıkıh, Hadis, Lisan ve Tasavvuf gibi ilimlerle uğraşanları, İslam'ın yayılması için savaşan mücahidleri Ehl-i Sünnet itikadından taviz vermemek şartıyla söz konusu akidenin bağlıları sayıyor, nihayet son gurup içinde Ehl-i Sünnet itikadının yayıldığı ülkelerin ahalisini mütala ediyor. Bu şekildeki bütünleyici ve toparlayıcı bir anlayışta Sıfatiyye mezhebinin yeri önem arzeder. Ehl-i Sünnet akaidinin kitap ve Sünnete bağlı olarak şekillenmesinde ve kesinlik kazanmasında bu mezhebe bağlı olanlar selef ile sonrakiler arasında köprü vazifesi görmüşlerdir. Sıfatıyye'nin temsilcileri olarak özellikle İbn. Küllab 240/85 al-Kalanisi (aynı devir) ve el-Muhasibi 243/857 meşhurdurlar. Bunlar hakkında kısa bilgi daha yukarıda verilmiştir.250

İMAMÜ'L HAREMEYN EL-CÜVEYNİ (419-478/1028-1085)

Kimlik

Eserleri aracılığıyla Kadı Ebû Bekr el-Bakıllani’ye talebelik eden, bizzat İmam Gazzali'nin hocası olan Ebû'l Meali el-Cüveyni 419/1028 yılında doğmuştur.Mütedeyyin bir babanın evladı olan el-Cüveyni bir alim havası içinde çocukluk yıllarını geçirirken ilimle temasa geçmiştir.Babasından ilk fıkıh tahsilini yapan Ebû'l-Meali hadis de okumuştur. İslami ilimler için gerekli olan arapçayı da iyice öğrenen el-Cüveyni, Kur'an'ı ezbere biliyordu.Az ve öz konuşan İmamü'l-Harameyn hayatının ilk yıllarında İslami ilimlerden fıkıh, hadis ve bunların usulleriyle, tefsirde kendini kabul ettirdiğinden Rüknü'l-İslam, İslamın direği ünvanını almıştır.251 Cüveyni daha sonra hem ders okutmaya, hem de ilmi araştırmalara devam etmiştir. Bu sırada çıkan fitne Cüveyniye de bulaşıyor. Ehl-i Sünnet'in açık savunucusu olan Cüveyni fitne yüzünden memleketi Nisabur'u terk zorunda kalıyor. O önce, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in Bağdat'a girdiği 447/1055 tarihte Bağdat'a gidiyor, Orada ilmi faaliyetlerine devam ediyor, daha sonra Mekke ve Medine'ye gidiyor.252

İmamü'l Harameyn Ünvanını Alması

Mekke ve Medine'de kaldığı zaman zarfında ilmi sohbetlere katılıyor, ders halkaları düzenliyor, münazaralarda üstünlüğü ortaya çıkıyor ve neticede kendisine Mekke ve Medine'nin imamı anlamına İmamü'l-Harameyn unvanı veriliyor.Cüveyni'nin ibadetli taatli bir hayatı vardır. Geceleri ihya eder devamlı ibadette bulunurdu. Yumuşak bir kalbin sahibiydi. Tasavvufda bazı derecelerin ve sırların sahibi olmuştur. İlmiyle amil kamil bir zattı. O tahkiki bir imana sahipti. Güçlü bir zekaya malikti. Hür bir araştırmacıydı. Bir meseleyi en ince teferruatına kadar inceler, araştırır, sonra hükmünü verirdi, Tek hedefi gerçeği, hakikati arayıp bulmaktı. Gençlik ve olgunluk çağı sürekli olarak akıl ve zeka planında bu gerçeğin araştırılmasıyla geçmiş ve fakat sonunda Cüveyni şunu söylemek zorunda kalmıştır."Ben ihtiyar kadınların dini üzere bulunmayı istiyorum."Mekke ve Medine'den Nisabur'a dönen İmamü'l Harameyn, orada yine dersler okutmaya başlar, Nizamü'l

249 Bağdadi, a. g. e. s. 316-318. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 103250 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 101-103251 es-Subki, Tabakat, c.3 s.220, İzmirli 1.Hakkı, Daru’l-Funun İlahiyat Fak. Mecm. Sayı: 9 s. 4-2. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 105252 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 105

Mülk'ün kurduğu Nizamiye medresesinin başına geçer.Devrinde Ehl-i Sünnet'in imamı olan Cüveyni Kelâmın ve diğer islami ilimlerin yanında felsefeyle de uğraşmıştır. O taklidle değil, tahkikle meşgul olmuştur. Hayatı boyunca inceleme ve araştırmalardan zevk almıştır, yorulmak bilmez bir azim ve gayretle ilmin peşinde koşmuştur. Büyük bir araştırmacı ve o nisbette Allah'a teslim olan bir Kelâmcı olarak İmamü'l Harameyn el-Cüveyni 479/1086 tarihinde ibadet etmekten zevk aldığı Allah'a kavuşuyor ve son sözleri şu oluyor:"Eğer rabbimin rahmeti bana ulaşmazsa yazıklar olsun bana, îşte ben annemin, yani Nisaburlu ihtiyar kadınların dini-imanı üzere ölüyorum”253 Cenazesinin Nisabur’da büyük bir kalabalığın iştirakiyle kaldırıldığı rivayet edilir.254

Eserleri

Cüveyni Kelâm, Fıkıh, Fıkıh usulü v. b. alanlarda eserler vermiştir.Onun Kelâm ilminde kaleme aldığı en önemli iki eseri Kitau'l-lrşad ve eş-Şamil fi Usuli'din’dir.Kitabü'l İrşad matbu olarak mevcuddur.255 İmamaü'l-Harameyn el-Cüveyni el-İrşad'da şu konulara yer verir.256

Bîlgî

1- Nazari hükümleri hakkında (Akli araştırma): Nazarla ilim meydana gelir, ancak o, doğru ve bozuk olabilir. Nazar'ın şer'î değeri vardır, nazarla ancak bilgiler elde edilir.257.2- İlim kadim ve hadis (ezeli ve sonradan olma) şeklinde ikiye ayrılır, İlmin cehalet, şüphe gibi zıdları vardır, akıl zaruri ilimdendir.258

Alem

3- Alem yaratılmıştır. Çünkü cisimler cevherler ve arazlardan oluşmuştur. Bunların ise sonradan meydana geldikleri açıktır.259

Allah

4- Üzerine yokluğun geçmediği Allah, alemin yaratıcısıdır. Zira Allah vacip varlıktır. Yokluk ancak caiz ve mümkün varlıklar için söz konusudur.5- Alem hadis olunca onun ezeli bir muhdisinini olması gerekir. Bu Allah-u Teala'dır. O ezelidir, kendi zaıyla kaim olup başkasına muhtaç değildir. Yaratıklara hiç bir yönden benzemez. O bir tekdir. Allah zati sıfatlarının yanında irade, görme işitme, Kelâm, ilim gibi subuti sıfatlara da sahiptir. O'nun kendine has isimleri vardır. Allah ahirette görülecektir.260

Însan

6- Kul yaratıcı değildir, ama muhdes bir kudretle amellerini işler. Hidayet ve dalaleti yaratma Allah'a ait olmakla birlikte seçme kula aittir. İnsanın hadis bir kudreti olduğu açıktır, bu hadis kudret arazdır, gelip geçicidir.7- Fiillerin güzelliği ve çirkinliği (Husun ve kubuh) aklı değildir. Salah ve aslaha riayet Allah'a vacip değildir.261

Nübüvvet

8- Nübüvvet caiz ve mümkündür ve dinin en büyük rükünlerinden biridir. Bir takım şartları haiz mucizeler peygamberleri tasdik ve teyid araçları olup yaratıcısı Allah'tır. Keramet evliyanın elinde zahir olan harikulade olaydır. Hz. Muhammed (s.a.v.) son ve cihan şümul peygamberdir. Onun Kur'an mucizesi yanında diğer mucizeleri vardır.

253 İ..H. İzmirli, a. g. e. s. 9 s. 4.3. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 106254 es-Subki, Tabakat. c. 3. s. 25. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 105-106255 el-Cüveyni, K. El-İrşad, Kahire,1369/1950. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 106256 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 106257 el-Cüveyni, K. el-İrşad, Kahire, 1369/1950. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 106258 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 106-107259 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 107260 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 107261 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 107

9- Eceller, rızıklar, fiat artış ve yükselişleri Allah'a aittir, O'nun takdiriyle olur.262

Ahiret

10- Ahirette ilk yaratılışta olduğu gibi insan dirilecektir. Daha önce kabir azabı, münker ve nekir sorgusu vuku bulacaktır. Ruh latif bîr cisimdir. Hayatın devamı ruhun bedende kalmasıyla mümkündür.Cennet ve cehennem yaratılmışlardır. Sırat, mizan, havz ve amel defterleri haberlerle sabittir. Şefaat ta haktır.11- İman, Allah Tealayı tasdiktir. Günahkar müminin imanı gitmez, iman tasdik olarak değerlendirilince artma eksilme olmaz ama taat olarak kabul edilirse artar, eksilir.12- Tevbe, dönmek, masiyetten pişman olmak demektir. Tevbe, şartlarına uygun olarak yapılırsa Allah Teala tarafından kabul edilir.263

İmamet

13- İmamet, seçimledir, imamette şartlar vardır. Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali (r.a.) sırayla Hz. Peygamber'e halîfe olmuşlardır.Cüveyni eş-Şamil fi Usuli'd-Din'i beş cilt olarak kaleme almıştır. Hacimli bir eser olan eş-Şamîl’in ilk cildi neşredilmiştir. Cüveyni bu eserinde Kadı Ebû Bekr el-Bakıllani'nin görüşlerinin bir nakilcisi durumundadır, adeta. Zira el-Bakıllani'den o kadar iktibaslar yapmaktadır ki bu izlenimi vermektedir. Zaten bu hususta o şöyle demektedir "İlm-i Kelâmda bir söz söylemiş olmayayım ki Bakıllani’nin Kelâmından onikibin yaprak ezberlemiş olmayayım.264

Cüveyni akaidle ilgili olarak vezir Nizamü'l Mülk'e bir risale takdim eder ki bunun adı el-Akidetü'n Nizamiye'dir. Kahire’de 1948’de basılmıştır.Akaid sahasındaki bir başka eseri, Lümaü’l-Edille, Dr. Fevkıye Hüseyn Mahmud tarafından, Cüveyni hakkında uzun bir takdim yazısıyla, Kahirede 1385/1965 de basılmıştır.Kelâm ve Akaid dışında Cüveyninin bazı eserleri şunlardır:1- El-Burhan, Fıkıh usulü sahasındadır.2- El-Verakat,3- Nihayetü'l Matlub fi Dirayeti'l-Mezheb, Fıkıh sahasındadır.4- Risaletün fi'l-Fıkh5- Risaletü'n fit-Taklid ve'l İctihadAyrıca hilaf ve cedel konularında eserlerin sahibidir.265

SADRU'L İSLAM EBÛ'L YUSR MUHAMMED PEZDEVİ (421-493/1027-109)

Bakıllani, Bağdadi ve Cüveyni imam Eşari'ye bağlı Kelâmcılar iken, imam Muhammed Pezdevi İmam Maturidi'ye bağlı Kelâmcıdır. Burada O'nun Kelâm ilmiyle ilgili yönüne ağırlık verilecektir.266

Hayatı ve Öğrenimi

Fahrul İslam Ali Pezdevi'nin kardeşi olan Muhammed Pezdevi'nin 421/1027 de doğduğu rivayet edilir, ilk öğrenimini babasından, onun da dedesi Abdu'l-Kerim’den bu sonuncunun ise İmam Maturidi'nin talebesi olup ilmini ondan aldığı gerçeğe yakındır. Daha sonra Muhammed Pezdevi büyük Hanefi ulemasından okumuştur.267

Bunlardan bazı isimler Ebû Yakub Yusuf b. Muhammed en-Nisaburi, Şeyh İmam Ebû'l-Hattab'dır.Muhammed Pezdevi, El-Kindi gibi filozofların, Kadı Abdu'l-Cabbâr, Ebû Ali el-Cubbai, el-Ka’bi ve İbrahim Nazzam gibi Mutezilenin, Muhammed b. Heysam gibi Mücessimenin eserlerinden haberdar idi. İmam Eşari'nin eserlerinin büyük kısmınıda incelemiştir. O ayrıca dedesinin hocası İmam Maturidi'nin Kitabut-Tevhid ve Tevilat’ını da tanımıştır.Muhammed Pezdevi Tefsir sahasında İshak b. İbrahim Rahuya el-Hanzali, Abd b. Humeyd el-Keysi, Dahhak el-Hilal ve İmam Maturidi'nin tefsirlerine itimad eder. O hadiste daha çok Müslim'in Sahih’i ile Ebû Davud'un Sünen’inden istifade etmiştir.Sadru'l İslam'ın belirtilmesi gereken bir önemli yönü kadılığıdır. O fıkıhta imamlığını kadılığına ve imam Muhammed'in es-Siyeru'l Kebir kitabıyla el-Kerhi'nin el-Muhtasar ve el-Mervizi’nin el-Münteka kitapları

262 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 107263 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 108264 İ. H. İzmirli, Daru'l-Funun İlahiyat Fak. Mecm, s. 9 sh. 9. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 108265 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 108266 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 109267 Leknevi. el-Fevaidül-Behiyye s. 188. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 109

üzerinde yaptığı çalışmalara borçludur. O Semerkand'da kadılık yapmış, Buhara'da ikamet etmiş ve Buhara'da 493/1099 te vefat etmiştir.268

Eserleri

İmam Pezdevi’nin Usulu’d-Din, Kelam sahasında yazdığı önemli eseri bazen Usulu’d-Din adıyla anılan Ehl-i Sünnet Akaid’ine yazdığı kitabıdır. Fıkıh sahasında İmam Muhammed’in el-Camiu’s-Sağıri’ne talik yapmıştır. Ayrıca el-Vakıat ve el-Mebsut adlı eserleri vardır. Pezdevi’nin ilmi mirası yalnız eserleriyle değil, talebeleriyle de yayılmıştır.269

Talebeleri

Talebelerinin en meşhuru Necmuddin Muhammed en-Nesefi’dir. Asrının ahkam fıkıh, ve Akaid bilgini olan 537/1142 de vefat eden Nesefi el-Akaidu'n Nesefiyye müellifi olarak şöhret sahibidir.Pezdevi’nin bir başka talebesi, Kuduri'nin el-Muhtasarı'na şerh yapan Abdu'l-Kerim b. Muhammed es-Sanai'dir. Katib Çelebi'ye göre Tılebetü't-Talebe'nin müellifi Sanai’dir.Muhammed b. Tahir es-Semerkandi ile Abdullah b. Muhammed el-Hulemi İmam Pezdevînin önemli iki talebesîdir.İmam Nesefi, hocası İmam Pezdevi’yi anlatırken şu övücü ifadeleri kullanır:"Ebûl-Yusr, Maveraünnehir ülkesinde yaşıtlarımızın şeyhi, imamların imamı idi. Alem O'nun usulde ve Furu'da, (Kelâm ve Fıkıh) eserleriyle dolmuştur.270

Görüşleri

Bu kitapta, söz konusu edilen bütün mütekellimlerin görüşlerinin bir araya getirilmesi imkansız olduğu gibi İmam Pezdevi'nin görüşlerinin de hepsinden söz etmek mümkün değildir. Ancak bazılarına atıfta bulunmak imkan dahilindedir. Burada Muhammed Pezdevinin Türkçeye Ehi-i Sünnet Akaid'i adıyla tercüme ettiğimiz eserini esas alarak bazı görüşlerinden başlıklar halinde söz edeceğiz.271

İmam Pezdevi söz konusu eserini üç sebepten kaleme aldığını belirtiyor:1- Sapık ve bidat ehlinin görüşlerinin ülkede ortaya çıkması2- Fakihlerin sadece fıkıhla meşgul olmaları3- Ehl-i Sünnet ve'l Cemaat'a bağlı kalma gayesiyle tahkik alanına dalma... Ebû'1-Yusr Pezdevi bir ehli sünnet mensubudur. Fakat O ehli sünnet ile İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin bağlılarını kasdeder. O'na göre İmam Eşari ve İbn Küllab da Ehl-i Sünnetten sayılırlar, ama, onlar bazı meselelerde hata içerisindedirler. Ehl-i Sünnet inancını açık bir şekilde ortaya koymak için İmam Pezdevi'nin yazdığı sözkonusu eserde şu konular özellikle işlenmiştir:272

Bilgî

1- Kelâm ilmini öğrenmek farz-ı kifayedir, ama bunu yetkilisinden tahsil etmek gerekir.2- Eşyanın ve sıfatlarının gerçeği vardır.3- İlim sebepleri duyular, haber ve akıl olmak üzere üçtür.4- Bilgiler de zorunlu, kazanılmış, zorunlu ve kazanılmış olmayan mutlak bilgiler olmak üzere üçe ayrılır.273

Alem

5- Alem sonradan yaratılmıştır, ondaki varlıklar cisimler, cevherler arazlar olarak üçe ayrılır. Arazlar baki kalmayacağı gibi onların birlikte oldukları cevherler ve cisimler de baki kalmazlar. Alemin başlangıcı olduğu gibi sonu da vardır.274

Allah

268 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 109269 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 110270 İbn Kutluboğa, Tacü't-Teracim, s. 66. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 110271 Muhammed Pezdevi, ehl-i Sünnet Akaidi, İstanbul, 1980. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 110272 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 110-111273 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 111274 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 111

6- Allah birdir ortağı yoktur. O vacibü'l vücuddur. Varlıklara bir yaratıcı lazımdır. O da Allah'tır O'nun hadis olması düşünülemez. Böyle bir düşünce O'na bir muhdis gerektirir. Oysa Allah'tan başka muhdis, yaratıcı yoktur.7- Allah hiçbir şeye benzemez, hiçbir şey de O'na benzemez. O bir mekana asla muhtaç değildir. Mekana muhtaçlık cismin alametlerindendir.8- Allah'ın zatı ve zatıyla kaim subuti sıfatları vardır. O bir tek'dir, ezelidir, ebedidir, bir kıyamla kayyumdur. Diridir, Kadir'dir, Alim'dir, görücüdür, işiticidir konuşandır irade sahibidir, tekvinle yaratıcıdır.9- Allah insanlığa rahmet olarak onların yararına peygamber göndermiştir Bu aklen caiz, şeran inanmak farzdır. İlk peygamber Hz. Adem'dir, sonuncusu Hz Muhammed'dir. Peygamberleri teyid ve tasdik aracı mucizelerdir. Buna bağlı olarak velilerin kerameti vardır ve haktır.275

İnsan

10- İnsanların fiilleri Allah'ın yaratığı ve işidir. İnsanların fiillerinin yaratıcısı Allah'tır, faili ise insandır. İnsan yaratılmış seçme (ihtiyar) ve kudretiyle fiile fail olur. İnsanın fiillerinde Allah'ın rolü o fiilleri yaratmada, yoktan varetmedir, insanın rolü ise o fiili iksitab etmesidir... kendine mal etmedir. İnsan iradi, ihtiyari fiillerinde söz sahibidir, yetkilidir, zorunlu fiillerde bir yetkisi yoktur. Kudret fiille birliktedir. Kudret, fiilin hem kendisine hem zıddına uygundur. Allah insana gücünün yetmediği işi teklif etmez, gücünün yettiğini teklif eder. Salah ve aslaha riayet Allah’a icap etmez. Allah lütuf göstererek bütün insanları imana getirmeye kudret sahibidir.11- Büyük günah işleyenler tevbe etmeden bu dünyadan gitseler de cehennemde temelli kalmazlar.276

İman

12- Lügatte kesin olarak tasdik anlamına gelen iman, kalble tasdik, dil ile ikrardan ibarettir, iman toptan, mücmel olarak yapılır, tafsili imana gerek daha sonradır. Mukallidin imanı sahihtir. İman artmaz ve eksilmez, iman İslamdan, İslam imandan ayrılmaz, iman yaratılmamıştır.277

Ahiret

13- Ölümden sonra dirilişe Kur'an'da pek çok yerde delil vardır. Bu dünyada yapılan zulümlerin ve haksızlıkların çoğu zaman karşılıksız kalması onlann bir gün mutlaka karşılıklarının görüleceği şeklindeki akli delil ahiret için bir delildir. Ahirette Mizan, Sırat, Hesap, Havz, Şefaat olacaktır. Daha önce kabirde münker ve nekir sorgusuyla kabir azabı da vuku bulacaktır. Cennet ve cehennem şu anda yaratılmış olup ebedidirler.278

İmamet

İmamet hükümlerin uygulanması, adaleti temin için gereklidir, ilk halife Hz. Bekir (r'a) dir. Nass ile Hz. Ali (r.a.) halife tayin edilmemiştir. İmam ilim takva ve fazilet sahibi olmalıdır. İmamet akdi biat ile olur. İki kişiye imamet akdi caiz değildir. İmam, zulüm yapar ve günah işlerse azledilmez, fakat onu tevbeye davet etmek icap eder. Güçle, kuvvetle birisi müslümanlann başına geçerse ve İslamı tatbik ederse onun imametine karşı gelinmez. Hz. Muaviye (r.a.) Hz.Ali (r.a.) hayatta iken imam değildi Hz. Ali haklı, Hz. Muaviye haksız idi. Hz. Ali'den (r.a.) sonra Hz Muaviye’nin imametini caiz görenler vardır, zira o zaman ondan başka imam yoktu. Ama onun imamete gelişi kuvvet yoluyla olmuştu. Fakat o halife olmamış, melik, hükümdar olmuştur, oğlu Yezid ise zalimdir.279

4- MUTEAHHİRUN, SONRAKİLER DÖNEMİ

Giriş

İmam Ebû Hamid Gazzali, akli, nakli ve keşfi ilimlerde, İslam düşünce tarihinde dönüm noktası teşkil eden ilim, irfan ve fikir abidesidir.İmam Gazzali’nin Kelâm Tarihi’nde Müteahhirun yani sonrakiler döneminin başında yer alması Kelâm ilmi'nin O'nun başlattığı bir hareket sonucu yeni bir şekil ve muhteva kazanmasından dolayıdır.Ebû Hamid Gazzali, araştırıcı, hareketli ve çok yönlü kişiliği ile Sünni Kelâm'a yeni bir boyut ve soluk kazandıran, Kelâm'a damgasını vuran, Kelâm'ın yönünü değiştiren büyük bilgindir.Mütekellim, filozof. Mutasavvıf ve büyük Ahlakçı İmam Gazzali, Mantık İlmi'nin bir alet disiplini olarak, Sünni 275 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 111-112276 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 112277 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 112278 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 112279 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 113

ilim dünyasına girmesine önayak olan, bunu sağlayan ilk Sünni Mantıkçıdır. O, aynı zamanda Mantığı bir araç olarak kullanan Felsefe'ye karşı çıkan ilk İslam düşünürüdür de... Mantığı kabul edip Felsefeyi reddetmek İmam Gazzali'nin benimsediği usuldür. Ancak daha sonra Mantığın arkasından Mantıkla birlikte Felsefe de gelmiş, o da kendisine ayrılan yerde yerini almıştır. Böylece Gazzali'nin Felsefe'yi reddi kabule dönüşmüştür. Ancak bu felsefe bağımsız bir disiplin olarak değil de Kelâm'ın içinde, Kelâmın himayesinde kısmi varlığını sürdürebilmiştir. Artık bundan sonra bir Felsefi Kelâm'dan söz edilir olmuştur. Kelâm'ın konularının büyük bir kısmını Felsefi bahisler oluşturmuş, neredeyse Kelâm Felsefe'den ayırdedilmez duruma gelmiştir. Konularının 3/4'ünü Felsefe bahislerinin işgal ettiği bir Kelâm Gazzali sonrası, Müteahhirun, sonrakiler Kelâmı'nın belirgin özelliğidir.İlmi. disiplinler çağlarının çocuklarıdır. Her bilim dalının maddi ve manevi çevreyle girift ve çok yakın ilgisi vardır. Müteahhirun, sonrakiler Kelâmı da ister istemez döneminin atmosferini yansıtmaktadır. O devirde revaçta olan malzemeyi, tartışmayı, değer ifade eden görüşleri bu dönemin Kelâm'ında görmek mümkündür. Müteahhirun Kelâmcılar değerli eser ve görüşleriyle Kelâm İlmi'nin sönmeyen yıldızlarıdırlar... Bunların başında İmam Gazzali yer alır.280

EBU HAMİD GAZZALÎ (450-1058/505-1111)

Ebû Hamid Gazzali (yün eğiren babasına nisbetle) veya Gazzali (köyüne nisbetle) 450/1058 yılında Tus'da dünyaya geldi. Fakir bir ailenin iki çocuğundan birisi olan Ebû Hamid Nisabur'a gitmeden Tus'da ve Curcan'da ilim tahsil etti. Gazzali'nin asıl öğrenim gördüğü yer Nisabur'dur ve orada İmamu'l-Harameyn'den 478/1085 Kelâm, mantık, cedel, fıkıh usulü ve mezhep ilimlerini öğrenmiştir.Gazzali, Nizamiye Medreselerinin kurucusu Selçuklu Veziri Nizamü'l-Mülk'ün 485/1092 güvenini kazanarak Bağdat Nizamiyye Medresesine Müderris olmuştur. Kendisine Zeynu'd-Din ve Huccetü'l-İslam ünvanları verilmiştir. Bağdat'ta üçyüz öğrenciye ders verip hayatının en verimli ve canlı günlerini yaşarken kendisine şüphe arız olmuş, bunun neticesinde Bağdat'tan ve sahip olduğu mevki ve makamdan ayrılarak inzivaya çekilmiştir, İki sene kadar Şam'da kalmış sonra Kudüs'e gitmiş, oradan Hac görevini ifa için Hicaz'a geçmiştir. 11 yıllık inziva hayatından sonra devrin veziri Fahru'l-Mülk'ün 500/1106 emri üzerine Nisabur Nizamiyye Medresesinde öğretim hayatına tekrar dönen Gazzali iki yıl sonra memleketi Tus'a geçmiştir. O, Tus'da hayatının son günlerini, tasavvufi bir hayat sürerek ve bazı öğrencilerle meşgul olarak geçirmiş, 505/1111 yılında Hakk'ın rahmetine kavuşmuştur.281

Eserleri Ve Görüşleri

İmam Gazzali Kelâm tarihinde mümtaz bir yere sahiptir, o, eser ve görüşleriyle Kelâm'da bir dönüm noktası teşkil eder. Onunla Mütakaddimin öncekiler dönemi sona erer, Müteahhirin, sonrakiler dönemi başlar.282

1- Kelâm'da Gazzali

Ebû Hamid Gazzali'nin Kelâm'da üstadı İmamü'l-Harameyn Cüveyni’dır. Gerçi o gençliğinden itibaren Kelâm'la meşgul olmuş, Eş’ari’nin 330/941 ve Bakillani'nin 403/1012 eserlerini okumuş, Mutezile, Cebriyye ve Müşebbihe gibi itikadı mezheplerin görüşlerini öğrenmiştir. O, Kelâm'a dair pekçok eserlerin sahibidir, el-İktisat fı'1-İtikad, er-Risaletü'l-Kudsiyye, Kavaidu'l-Akaid, Îlcamul-Avam an Ilmi'l-Kelâm, el-Münteha Fil-Cedel adıyla tanınan eserleri Kelâm konusundadır. O ayrıca el-Mustasfa min Ilmi'l-Usül, Faysalu't-Tefrika, el-Munkız, Ravdatu't-Talibin, el-Maznun, Kimyay-ı Saadet ve er-Risaletü'1-Ledunniyye gibi eserlerinde yer yer Kelâm konularına temas etmiştir.Gazzali’nin Kelâmı tarifi ve ona verdiği değer eserlerine göre değişir, el-Munkız'da Kelâm'ın gayesini "ehl-i Sünnet akidesini korumak ve bu akideyi bozmak isteyen sapık ehline karşı koymak" şeklinde göstermektedir, el-İktisad'da Kelâm'ı Allah'ın varlığına, sıfatlarına, fiillerine ve Peygamberlerin doğruluğuna delil getiren ilim olarak takdim etmektedir. er-Risaletü'1-Ledünniye'de ise Kelâm'ın Allah'ın zatından kıdeminden, fiili ve zati sıfatlarından. Peygamberlerin. İmamların ve Sahabenin durumlarından, ahiret hayatından ve Allah'ın görülmesi meselesinden bahsettiğini söylemektedir.283

Gazzali, Kelâm'ın insanlar açısından değerlendirmesini İlcam'da şöyle yapar Ona göre din bakımından insanlar dört kışıma ayrılır:1- Allah'a ve Peygambere inanıp ibadetiyle ve işiyle meşgul olanlar. Bunlara Kelâmi meselelerden bahsetmek doğru değildir, çünkü ihtiyaçları yoktur.

280 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 117281 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 118282 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 118283 Dr. İ A. Çubukçu, Gazzali ve Şüphecilik. Ankara 1964 s.63. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 119

2- Kafir ve sapık olanlar: Bunlar bilgisiz ve taklidi olduklarından ancak kılıç veya zor karşısında gerçeği kabul ederler, dolayısıyle bu kabil insanlara da Kelâmı meselelerden söz etmek fayda sağlamaz,3- İşitme veya Taklid yoluyla Hakkı, gerçeği kabul etmiş olanlar: Bu gibi kimselerin dini problemlerini çözümlemede Kelâm ilmi fayda sağlar bunların şüphe ve tereddütlerini gidermede Kelâmi deliller kullanılır.4- Sapık olup zeki ve anlayışlı kimseler: Bunlar zeka ve idraklerinden dolayı kendi sapık akideleri üzerinde şüpheye düşebilirler. Bunlar için de Kelâmi deliller faydalıdır. Ancak sözü uzatmamak, yumuşak davranmak ve işi inada bindirmemek gerekir.Gazzali İhya'da Kelâm İlmini farz-ı Kifaye saymış, bu ilmî İlac'a, fıkhı ise gıdaya benzetmiştir. O, el-Mustasfa'da Kelâm ilmini çok öğmektedir. Kelâm ilmi dini ilimler arasında rütbe itibariyle en yüksek olandır.284

Gazzali'nin hayat çizgisi devrinin siyasi ve içtimai olayları onun Kelâm hakkında değişik görüşler belirtmesine sebeb olmuştur.285

2- Felsefe'de Gazzali

İmanı Gazzali felsefeyi herhangi bir üstad'dan tahsil ederek değil kendi şahsi gayretiyle, Farabi, İbn-i Sına’nın eserlerini İhvan-ı Safa Risaleleri ve Ebû Hayyan Tevhidi'nin kitaplarını okuyarak öğrenmiştir. O, ayrıca devrindeki tercüme eski Yunan filozoflarına ait eserleri de tedkik etmiştir.Önce Makasıdu'l-Felasife'yi yazan Gazali, bu eserinde Filozofların amaçlarını izah etti. Sonra Tehafutu'l-Felasife'yi kaleme alarak onların tutarsızlıklarını ortaya koydu. Yirmi madde halinde Filozofları tenkid eden Gazzali;1- Alemin ezeli oluşu2- Allah'ın cüz'ileri bilmeyişi3- Ahiret hayatının ruhani oluşu konularında filozofları tekfir etti.286 İmam Gazzali, el-Münkız'de Felsefecileri,1- Dehriler2- Tabiatçılar3- İlahiyatçılar olarak üçe ayırır,Dehriler yaratıcı Allah'ın varlığını kabul etmezler, onlar maddecidirler. Tabiatçılar, bitki hayvan ve alemle meşgul olup Allah'ın varlığını kabul ederler. Ancak ahireti inkar ederler. İlahiyatçılara gelince, Sokrat, Eflatun, Aristo bunlar arasındadır. Gazzali'nin daha ilk devirlerden itibaren latince ve İbranice olmak üzere Batı dillerine çevrilen Makasıd ve Tehafüt'ten başka Mearicu'1-Kuds, Mişkatu'l-Envar, el-Maznun, es-Sağir ve el-Maznunbih ala Gayrı Ehlih gibi Felsefe eserleri vardır.Gazzali, Miyaru'1-İlm, Mizanü'l-Amel, Mihakku'n-Nazar gibi eserler kaleme alarak Mantık ilmini Ehl-i Sünnet Bilginleri arasında ilk kullanan olmuştur. O, Bakıllani'nin "Delilin batıl olmasıyla medlul batıl olur" ilkesini reddederek Mantık bilmeyenin ilmine itibar edilemeyeceği görüşünü benimsemiştir.Gazzali'nin Fıkıh ve Hadisle ilgisinin az olduğu bilinmektedir. Ancak O, Ihya'da ortaya koyduğu gibi Fıkha ve amele canlı bir ruh vermeye çalışmıştır.287 Gazzali devrinde büyük tehlike oluşturan Batınilerle ilgili eserler vermiştir. Fedaihu'l-Batınıyye, el-Kıstasu'1-Müstakim, Kavasımu'l-Batınıyye vs. bunlar arasındadır.Gazzali'nin Kur'an'la ilgili olarak Cevahiru'l-Kur'an, Kanunu't-Tevil, Tefsiri'1-Kur'ani'l-Azim ve Yakulu’t-Te’vil gibi eserleri bulunmaktadır.Nihayet İmam Gazzali tasavvufa dair eserler telif etmiştir. Zira o, hayatının sonlarına doğru Sufı bir hayat sürmüş, tasavvufta karar kılmıştır. Ihyau Ulumi'd-din, el-Munkız Mine’d-Dalal, Miracu's-Salikin, Mişkatu'l-Envar, Ravdatu't-Talibin, Kitabu'l-Erbain. Eyyühe'l-Veled, el-Edeb fi'd-din, er-Risalatu'1-Ledunniyye, Kimyay-ı Saadet v.s. bunlar arasındadır.İmam Gazzali, akli, nakli ve keşfi ilimleri şahsında toplamış büyük bir İslam düşünürü ve bilginidir. Kendisinden faydalanmak isteyenleri tatmin edici fikirleri ve görüşleriyle doyuran İmam Gazzali, pek çok araştırmacının, üzerinde çalışma yapmasına sebeb olmaktadır. O'nun burada Kelâmi görüşleri özellikle önem arzetmektedir. İmam'ın Kelâmi görüşlerinin derli toplu yer aldığı eseri ise el-Iktisad fî'l-İtikad adlı kitabıdır.288

Bilgi

Bilgi: Bilginin değeri faydalı olması yönündendir. Kelâm ilminin değeri de onun kişiye ve topluma yararlı olması açısından ele alınmaktadır. O'nun değeri kalp hastalıklarını tedavi eden ilaçlar gibidir. Kelâmla uğraşmak farz-ı kifayedir. Ehl-i Sünnetin kalplerini temizleyecek ve bu ilimle meşgul olarak hakkı koruyacak bir kimsenin

284 Dr. İ A. Çubukçu, Gazzali ve Şüphecilik. Ankara 1964 s.63. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 119285 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 118-119286 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 120287 Dr. İ.A.Çubukçu a. e. s. 73. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 120288 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 120-121

bulunması zorunludur. Fakihsiz ve doktorsuz kalan bir memleket gibi böyle bir alimden mahrum olan memleketin bütün ahalisi, bu mahrumiyyetten sorumludur, İlm-i Kelâm asıl olmakla birlikte, önemli olan doğru inanç ve tasdiktir.289 Bilgi edinme bir takım kurumlara dayanır. Bunlar:1- Hissiyat2- Akliyyat3- Mütevatirat4- Kıyas5- Semiyyat6- MüsellemattırHissiyat, dış ve iç müşahedeye dayanır. Kıyas, başka bir kıyasla isbat edilmiş asıldır. Bu asıl ise ancak bu kıyası kabul etmiş kimselerce muteberdir.290

Alem

Alem, Allah'tan başka var olan diğer bütün varlıkları içine alır, bütün varlıklar ise cisimler, cevherler ve arazlardır. Alem bütünüyle hadistir. O halde bu hadisin bir sebebi olması gerekir.291

Allah

Gazzali sözü edilen hadisin sebebinin Allah olduğunu çeşitli eserlerinde ifade etmiştir.a- Allah sezgi ile bilnir. O'na göre "Allah'ı tanımak ve onun huzurunun güzelliğini müşahede etmek kalbin sıfatıdır."b- İnsanın kendi varlığı Allah’ın varlığına delildir, insan bir an düşünceye dalsa kendi varlığını anlar, insan var olunca, onu yaratan bir Allah'ın da var olması gerekir. c- Tabiattaki düzen Allah'ın varlığının açık belgesidir.292

Var ve bir olan Allah cisim, cevher olmayıp, Kadim ve Bakidir. O'na mekan, cihet ve zaman isnad edilemez. O Ahirette görülecektir. Allah'ın Kudret, İlim, Hayat, İrade, İşitme, Görme ve Kelâm sıfatları vardır. Bu sıfatlar zatın kendisi olmayıp, zatın dışına olan sıfatlardı. O ilimle Alim, hayat ile Hayy ve Kudretle kadirdir. Zatın alîm olması, onun belirli bir sıfat ve hal üzere bulunmasından başka bir mana ifade etmez, işte bu sıfat ve hal ilimdir.293 Bütün bu sıfatlar Allah'ın zatıyla kaim olup kadimdirler.294

İnsan

Allah, insanı bir teklifle mükellef kıldığı gibi onu mükellefde kılmayabilir. Ayrıca Allah insanı kudretinin dışındaki şeylerle yükümlü kılabileceği gibi ona sıkıntı ve eziyet de edebilir.Allah'ın insan için salaha riayet etmesi, itaaata mükafat, isyana ceza vermesi vacip değildir, insan üzerine birşeyin vacip olması akıl ile olmayıp şeriat iledir.295

Vacip; terkedilmesinde açık bir zarar bulunan fiildir. Eğer bu zarar öteki dünyada, ahirette olacaksa ve buda Şeriat vasıtasıyla biliniyorsa buna vacib denir. Eğer bu zarar dünyada ise bu da akıl ile biliniyorsa da bazen vacip demek mümkümdür. Zira Şeriata inanmayan bir kimsenin açlıktan ölecek kimseye yemek yemesinin vacip olduğunu söylemesi buna örnektir.296

Husun, Kubuh Ve Abes:

Fiil, failin gayesine uygun ise hasen, güzel; aykırı ise kabih, çirkin; ne aykırı ne uygun fiile yani failin terketmesinde ve yapmasında hiçbir faydası olmayan fiile abes, sefeh denir.Husun, güzellik, kubuh, çirkinlik kavramları uygunluk ve aykırılıklara göre değişiklik arzederler. Bir fiil bazen güzel bazen çirkin olabilir. Bu kavramlar insanların tabiat, örf, adet ve arzularına göre değişebilir. Ancak neyin iyi veya kötü olduğunu Allah bilir ve bildirir.Zulüm Allah'tan kesin olarak nefyedilmiş, Allah kesinlikle zulm etmez, adaletsiz iş yapmaz. Zulüm, ancak başkasının malında, mülkünde tasarrufta bulunan kimse hakkında düşünülebilir. Bu ise Allah hakkında tasavvur olunamaz.289 Gazzali, İtikatta Orta Yol (K. Işık Terc.) S. 15 ve devamı Ankara 1971. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:121290 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 121-122291 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 122292 Gazzali, Kimyay-ı Saadete. 1 s. 11. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 122293 Gazzali, a. g. e. c. I s. 11-12. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 122294 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 122295 Gazzali. ihya c. 1 s. 105-106. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 123296 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 122-123

İnsan kendi mülkünde dilediği gibi tasarruf etmekte serbesttir. Şeriatın emrine aykırı düşmediği müddetçe insanın bu tasarrufundan dolayı zalim olması düşünülemez. Ancak onun bu tasarrufunun şeriatın emrine aykırı düşmesi anlamında zulüm olması düşünülebilir. Buna göre başkasının mülkünde tasarruf etmesi ve başkasına emri altında bulunması düşünülmeyen bir kimseden kesin olarak zulüm kaldırılmış, selbedilmiş olur. Zulmün bu şekilde kaldırılışı, selbedilişi zulmü tamamlayan şartın yokluğundan ileri gelir.297

Nübüvvet

Peygamber göndermek caizdir, muhal veya vacip değildir.Allah mütekellim, konuşur, kadir, güçlü olduğuna göre O'nun sesleri yaratmak suretiyle Kelâm-ı Nefsi'yi ispat etmekten aciz olmadığı aşikardır. Nübüvvetin esası da bu hususa dayanmaktadır. Bununla Allah'ın zatında, ahirete faydalı ve zararlı olanı bildiren bir haberin kaim olması kasdedilmektedir. Peygamberin görevi de bu haberi tebliğ etmek, bunu insanlara bildirmektir. Bunun için Peygamberden kendi risalet davasıyla yakından ilgili olağan üstü bir fiilin, mu'cizenin sadır olması mümkündür. Bütün bu hususlar Allah için caizdir, muhal değildir. Herbiri Kelâm-ı Nefsi'ye, Kelâm'a delalet eden sesin yaratılmasına ve Peygamberin risaletini teyid ve tasdik eden şeylere racidir.Meydan okumaya bağlı olan mu'cize yüce Allah'ın "doğru söyledin, sen gerçekten benim elçimsin" sözü gibidir. Mu'cizeyi Peygamberler Allah'ın bir fiili olarak gösterirler.Keramet te Allah'ın zatında muhal, imkansız olmayan hususlardan olup caizdir.Hz. Muhammed son Peygamberdir. O'nun Peygamber oluşunun delili Kur'an mucizesi ve diğer mu'cizeleridir.298

Ahiret

Haşr, yaratıkların tekrar diriltilmeleri, iade edilmeleri anlamını taşır, iade, tekrar dirilme, ilk yaratma delili ile mümkündür. Çünkü iade ikinci bir yaratmadır. Aslında yaratma ile ikinci yaratma, iade arasında fark yoktur. Buna iade denmesi ilk yaratmaya oranladır. Şüphesiz ki ilk yaratmaya kadir olan onu iadeye, yeniden yaratmaya güç sahibidir.Kabir azabının varlığına, şer'i hükümler delalet etmektedir. Münker ve nekir meleklerinin soruları haktır ve gerçektir.Mizan, haktır ve mümkündür, bunu tasdik etmek vacibdir.Sıratın varlığı haktır. Cehennem üzerinde uzanan bir köprüden ibaret olup bütün yaratıklar üzerinden geçecektir. Allah bunu yapmak için gereken kudrete, yaratma gücüne sahibdir.299

Îmamet

İmamet meselesinin incelenmesi önemli mesele değildir. Ayrıca bu mesele akılla bilinen konulardan biri de değildir. Bu konu fıkhı bîr konudur.İmamet konusu insanlar arasında bir takım taassubların, görüş ayrılıklarının doğmasına sebeb olmaktadır. Bundan dolayı, bu konuya girmekten kaçınan kimse, her ne kadar görüşünde isabetli olsa da, bu meselenin içine giren kimseden daha doğru hareket etmiş olur. Bir de o kimsenin görüşünde hata etmiş olduğunu düşünün. İşte o zaman bu meselenin içine girmekten kaçınmakla, o kimsenin ne kadar doğru hareket etmiş olduğu daha iyi anlaşılmış olur.300

Gazzali imamet meselesine, inançla ilgili konuların incelenmesinde bu konuya temasın gelenek haline geldiğinden dolayı temas ettiğini belirtmektedir. İmamette üç önemli nokta vardır:1- İmamet'e tayin: İmamete tayin dünyada birçok faydaları sağlayıp pekçok zararı uzaklaştırdığından dolayı vaciptir. Bu tayin işi, nakille olup akılla değildir. Bu konuda şer'i delil ümmetin icmaıdır. Ayrıca din işlerinin tanzimi kendisine itaat edilen bir imamın varlığıyla mümkün olacağından imamete tayinin vacip olduğudur.Din işlerinin düzeni dünyanın düzeni ile, dünyanın düzeni de kendisine itaat edilen bir imamın varlığıyla hasıl olur.Din ile sultan ikiz kardeştir. Din esas, sultan koruyucudur. Dünya düzeni için sultanın varlığı ve din düzeni için dünya düzeni zorunlu olduğu gibi, ahiret saadetini kazanmak için de din düzeni zorunludur. İşte Peygamberlerin kastettikleri, arzuladıkları şey, kesin olarak budur. Böylece anlaşılmış olmaktadır ki imamın varlığının vacip olması, şeriatın terkedilmesi imkansız olan zorunluluklarından biridir.2- İkinci nokta, imamın niteliğidir. İmam, idareye kabiliyetli dirayetli ilim ve takva sahibi olmalıdır. Kureyş'ten olmasını bize bildiren Hz. Peygamberdir. İmam, başkası tarafından bu göreve getirilmiş veya bu görevi yapmak için seçilmiş olmalıdır.297 Gazzali, a. g. c s. 134. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 123298 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 123-124299 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 124300 Gazzali,a.g.e.s. 175. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 125

3- Üçüncü nokta, ehl-i sünnetin sahabeler ve Hulafa-i Raşidin (r.a.) hakkındaki inancın açıklanmasıdır.Allah sahabeyi kitabında övmüştür. Allah'ın Rasûlünün sahabeyi övücü mahiyette pekçok hadisi vardır. Sahabe hakkında hayır düşünmek, hayır söylemek gerekir. Onların kendi aralarında vukubulan olaylara müsbet yorumlar getirilmelidir.Hulefa-i Raşidi'nin faziletteki dereceleri hilafetteki sıralanışlarıdır. Onların hepsinden Allah razı olsun.301

EBÛ’L-MUİN EN-NESEFÎ (418-1028/508-1114)

Kimlik

Nesef şehri İslam ilim ve kültür hayatının canlı merkezlerinden biridir. Bu şehir pekçok ilim ve fikir adamının İslam ilim ve fikir hayatına hediye etmiştir. Nesefi nisbetiyle anılan birçok ilim adımının önde gelen simalarından biride hiç şüphesiz Ebûl-Muin Meymun en-Nesefi'dir.Büyük bir Hanefi fakihi olarak şöhret yapan, Maturidi Kelâm Mektebinin mümtaz siması Ebûl-Muin 418/1028' de Semerkant'da dünyaya gelmiştir. Ancak O'nun Buhara'ya gelip yerleştiğini biliyoruz.Ebû'l-Muin'in dedesi meşhur bir fakih olup ilmini Ebû Süleyman Musa el-Cüzcani'den almıştır.İmam Ebû'1-Muin en-Nesefi büyük bir-Kelâm alimidir. Ehl-i Sünnetin akide ve usûlüne bağlı olan Nesefı, bid'at ehline karşı mücadeleler vermiş eserler kaleme almıştır. Maturidi Kelâm mektebinin en büyük temsilcisi olan Ebû'l-Muin'in metodu felsefi Kelâm metodundan farklıdır. O, Aristo geleneğinden uzaktır. Nesefi'nin metodu bugünkü semantik metoda çok yakındır. Onunla büyük benzerlik gösterir. Belki bu metod ona şeyhi İmam Maturididen intikal etmektedir. Zira İmam Maturidi de aynı semantik metodu çok iyi kullanmıştır. İmam Ebû'1-Muin en-Nesefi felsefeye yer vermeyen Kelâm metoduyla, üzerinde durulmaya değer, eserler sahibi bir maturidi Kelâmcısıdir.302

Eserleri

1- Ebû'l-Muin en-Nesefi'nin en önemli eseri, bugün yazma halinde bulunan, büyük bir değeri olan, hacimli, muhtevaca çok zengin, Kelâm'n bütün konularını inceleyen Tabsiratül-Edille fi ilmil-Kelâm isimli kitabıdır.2- Bahrul-Kelâm fi 'İlmil-Kelâm adlı muhtasar eserde de Ebû'1-Muin Kelâm konularını ele alır. O bu eserinde daha kısa ifadelerle meramının anlatır. Bahru'l-Kelâm'ın çeşitli baskıları vardır. Kahire'de 1329/1911 yıllarında basılmış, Konya'da 1977 ve 1978 yıllarında iki ayrı basım halinde farklı ellerden türkçe tercümeleri yayınlanmıştır.Ebû'l-Muin'in bunlardan başka,1- et-Tem'hid Li Kavaidi't-Tevhid2- el-Umdetu fi usuli'd-Din3- Îzahu'l-Mehacce li Kevni'1-Akli Hucce .4- el-Alim ve'l-Muteallim5- Şerhu Camii'l-Kebir li'ş-Şeybani6- Menahicü'l-Eimme fı'1-Füru' gibi eserleri vardır.303

Görüşleri

Bilgi

İlim, malumun, bilinenin, olduğu hal üzere bilinmesidir, tanınmasıdır. Yaratıkların ilmi bu türdendir. Allah'ın ilmi ise, bir şeyin aslının ne olduğunu ihata etmesi, onun künhüne vakıf olmasıdır. Çünkü o şöyle buyurmaktadır."Böylece, biz onun yanında olanı ilmimizle kuşatmışızdır."304 ilmin tarifi hususunda, en doğru tarifi imam Maturidi yapmıştır."İlim, aklın ve duyuların alanına girer her şeyin (Mezkur) ilim sıfatına sahip olan kimseye tanınmasını sağlayan sıfattır." 305

Âlem

301 Gazzali.a. g. e. s. 175-185. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 124-125302 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 127303 İbn Kutluboğa. Tacu’t-Teracim, S. 78; Leknevi. el-Fevaid, S. 216; Katip Çelebi, Keşfu'z-Zunun c. 11, s. 1845. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 127-128304 Nesefi, Bahru’l-Kelam s. 3 Konya, 1320 Tabsıratul-Edille, Vr. 4.a, Raşid Ef. Nush. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 128305 Kehf: 18/91. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 128

Ayan olun, araz olsun, Allah'tan başka olan bütün varlıklar alemi oluşturur. Alem ise onu yaratması olup varlığına bir alemdir, işarettir. Varlıklar Kadim, öncesiz, muhdes, sonradan olma şeklinde ikiye ayrılır. Kadim vucutda, var olmada, başkasından önce olandır. Allah, başlangıcı ve sonu olmayan ezeli, ebedi, kadimdir, öncesizdir. Allah'ın kadimliği, muhdesin zıddı anlamına bir kadimlik değildir. Çünkü böyle bir yaklaşımda, Allah'ın diğer varlıklara vücutda öncü oluşu, hudüs ve ta'til düşüncesini akla getirir. Allah evvel'dir, ahirdir oysa Allah'ın dışında olan ve alemi meydana getiren, cevher, araz ve cisimler sonradan meydana gelmişler, Allah'ın yaratmasıyla var olmuşlardır. Allah bütün varlıkların yokluğunu varlığına tercih edendir.306

Allah

Alemin yaratıcısı olan Allah bir tektir. Mecusilerin iddia ettiği gibi iki ilah sözkonusu değildir. Allah’a şey ve Nefs tabirleri ıtlak olunabilir. O nur'un ve zulmetin yaratıcısıdır. O araz ve cevher asla değildir. Cisim olduğunu iddia eden Mücessime büyük bir yanılgı içerisindedir. Müşebbihenin iddiaları da tamamen temelsizdir. O onların iftiralarından çok uzaktır.Allah'ın sıfatları vardır. O kadim olduğundan, kadim'in eksikliklerinden uzak olması gerekir. Eğer o alim, kadir, diri, gören ve işiten olmasa bunların karşıtı olan cehalet, acizlik, ölüm, görmezlik ve itişmezlik gibi vasıflarla nitelenir, ki bu Allah için düşünülemez. O bütün kemal sıfatlarla vasıflanmıştır. O'nun zatıyla kaim ilim, Kelâm gibi sıfatlarının yanında Mükevvenden başka olan Tekvin sıfatı da vardır. Ve bu sıfat hadis ve muhdes değildir. Tahlik, Halk, İcad, İhdas, İhtira eşanlamlı kelimeler olup bunlarla bir tek mana anlaşılır. O da yok olanı yokluktan varlığa çıkarmaktır.307 İrade ve hikmet sahibi olan Allah ahirette görülecektir.308

Nübüvvet

Alemin Kadir, Alim ve Hakim Allah tarafından yaratılması insanları bir takım emirler ve yasaklarla donatması hikmetli bir iştir. Bu hikmetli iş mübüvvettir. Allah bu hikmeti ile insanlara yaşayacakları iki dünyada kendilerinin yararına olan hususları bildirir. Nübüvvet Allah için imkan dahilindedir. Onun akılla çatışan bir yönü yoktur. Nübüvvet mümkün olan işlerin en hayırlısıdır. Hatta o vaciplerin en hayırlısı yani Hakim Allah'ın hikmetinin gereği bir iştir.309

Nübüvvet bütün insanlık tarihini kaplayan bir olaydır. Bütün maddi ve manevi ilimlerin kaynağı mübüvvettir. Tabii ilimler dahi tevkifi, Allah'ın bildirmesiyledir. Sözgelimi, tabii ilimleri bilen birisi bunları Hipokrat'tan öğrendiğini, Hipokrat ta Esfelyenus'tan aldığını söyler. Bu sonuncusu ise ruhuyla sema'ya çıkıp oradan eldeettiğini beyan eder. Bu örnek ilmin kaynağının nübüvvet vasıtasıyla Allah olduğunu izah ediyor. Tabii ilimler böyle olduğu gibi diğer bütün bilimler için aynı şey söz konusudur.Mu'cize nübüvvetin isbat delilidir. Mu'cize olağanı kesen peygamberin elinde vukubulan Allah'ın fiilidir.Nübüvvetin akla uygunluğunun en güzel örneği Hz. Muhammed'in şahsi hayatı ve O'nun getirdiği din'dir. Bu konuda Nesefi'nin ortaya koydukları cidden fevkalade önemli hususlardır.310

İnsan

İnsan, iş yapma gücüne, istitaaya sahiptir. Bu ikiye ayrılır:1- Fiilden önceki sebeplerin sağlamlığı ve organların sağlıklı oluşu.2- Allah'ın yarattığı bir araz olup insan onunla isteğe bağlı, ihtiyari fiillerini yapar. Bu fiil için illettir. Ancak insan hür iradesiyle seçimde bulunur. Allah ise kulun iradesine uygun olarak yaratır. Yaratıcı Allah, İnsan ise muhtar, müktesip faildir. İnsan bir işi dilerse, isterse ve ona yönelirse, Allah insanın kudretine mukarin olarak yaratır.311

İnsanın eceli, nzkı Allah'ın katında bellidir. Vuku' bulan herşey Allah'ın iradesi dahilinde olup kaza ve kaderin dışına çıkmaz.Hidayet ve dalaletin seçimi insana ait olup yaratılması Allah'ındır. Allah'ın salah'a riayet mecburiyeti yoktur.İnsanın aldığı Mü'min, Münafık, Müşrik, Kafir gibi isimler ve bunların hükümleri amellerle ilgilidir.Kişi haramı helal saymadıkça ve onunla istihfaf etmedikçe, şehvetin galebesinden veya meylinden dolayı günah işlemekle kalpteki tasdikten ibaret olan İman'dan çıkmaz. Ancak tevbesiz ölürse, o Allah'ın meşietindedir. Onun dilemesine bağlı olarak fazlından, kereminden ya affa uğrar, bağışlanır veya birisinin şefaatıyla kurtulur veyahut

306 Nesefi, Bahrul-Kelam, s. 10; Tabsıratul-Edille- Vrk.14-25. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 128-129307 Nesefi, Tabsıratul-Edille Vrk. 94-a. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 129308 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 129309 Nesefi, Tabsıratul-Edille, Vrk. 136-148, Bahrul-Kelam, s. 33. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 129310 Nesefi, Tıbsıratul-Edille. Vrk. 148-166. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 129-130311 Nesefi. a. g. e. Vrk. 198. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 130

cezası kadar azaba duçar olur.Kabir azabı, kafirler ve bazı asi mü'minler için vardır. Şefaat ise aklen ve naklen sabittir.Cennet ve cehennem halen mevcuddurlar. Allah'ın baki kılmasıyla ebediyyen faaliyette bulunacaklar, hiç bir zaman son bulmayacaklardır.Nesefi gerek Banru'l-Kelâm'da gerekse Tabsıratu'l-Edille'de ahiretin varlığının kesinliğinden hareketle Ahiret hallerinin ve makamlarının durumları üzerinde beyanlarda bulunmaktadır.312

İmamet

İmamet konusunda söz çoktur ve uzun gider. Ancak belirtilmesi gereken şudur: Müslümanlara bir imam gereklidir. Gerekçesi de şu hususlardır:Hükümleri infaz etmek, cezalan tatbik etmek, sınırları korumak, orduları donatmak, zekatları toplamak, zayıfları korumak, zorbaların ve yol kesicilerin taşkınlıklarını önlemek, cum'a ve bayramları eda etmek, adaleti tam olarak sağlamak, kimsesizleri evlendirmek, ganimetleri taksim etmek...Bütün bunlardan dolayı bir imamın gerekliliği konusunda sahabe icma etmiştir. Ancak anlaşmazlık imam'ın belirlenmesi konusundadır. Bu hususta Sünniler ile şiiler arasındaki anlaşmazlık vardır. Ancak sünnilerin tutumları akle ve nakle uygundur. Nesefi konuyu ayrıntılı bir tarzda ele alır.313

ÖMER NESEFİ (537/1142)

Kimlik

Ebû Hafs künyesiyle, Necmu'd-Din, eş-Şeyh, Siracu'd-Din, Fakihu'l-Hanefı, elİmamu'l-Ecell vb. gibi lakablarıyla ve nesefı nisbetiyle meşhur olan Ömer Nesefi'nin asıl ismi Ömer b. Muhammed b. Ahmed b. İsmail b. Ali b. Lokman'dır. 461/1076 yılında Nesef’te doğan Ömer Nesefi, 537/1142 yılında Semerkant'ta vefat etmiştir.Ömer Nesefi'nin hocaları arasında Ebû'1-Yusr Muhammed Pezdevi ve Leknevi'nin ifadesine göre 314 onun ilim silsilesi İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed vasıtasıyla İmam Azam Ebû Hanife'ye kadar uzanmakladır.Fakih, Edib, Mütekellim, Müfessir, Muhaddis olan Ömer Nesefı, Hidaye sahibi Merğınani'nin hocasıdır.315

Eserleri

Ömer Nesefı, gerek yetiştiği çevre, gerekse kendi ilgi alanı dolayısı ile pek çok sahada eser vermiştir. O çeşitli ilim dallarıyla meşgul olmuş ve o dallarda eserler kaleme almıştır, eserlerinin sayısını yüze (100) çıkaranlar bulunmaktadır. O daha ziyade Fıkıh, Tefsir, Hadis, Akaid ve Kelâm, Edebiyat ve lisan alanlarında yazmıştır.Menhecu'd-Diraye fi Furuı'l-Hanefiyye, el-Fetva, el-Hasail fi'1-Mesail isimli eserleri Fıkıhla ilgili; el-Ekmel ve'1-Etval, et-Teysir fi't-Tefsir isimli eserleri Tefsir bilim dallarındadır.Kitabu'1-Kant fi ulema-i Semerkant, Tarihu Buhara gibi tarihle ilgili; Risale fi'1-Fırakı'l-İslamiyye, Risale fi Beyan-ı Mezahibi'l-Mutasavvıfe gibi tarih, mezhepler ve Tasavvufla ilgili eserleri, Manzumatu'n-Nesefiyye fi'1-Hılafiyyat adında çeşitli şerhleri yapılan Fıkıh ve Hadisle ilgili manzum bir eserinin yanında Meşariu'ş-Şerai adlı sadece Fıkha tahsis edilmiş bir kitabı bulunmaktadır. Talibetu't-Talebe hanefi fıkhına ait terimleri açıklayan eseri ün kazanmıştır.Ömer Nesefi’nin şüphesiz en önemli ve ünlü eseri Akaid'dir. O bu akaid metniyle ilim dünyasında asırlardan beri kendisinden bahsettirmektedir. Kelâm ve Akaid konularına çağının gereklerini göz önüne alarak kısa, açık ve veciz bir üslupla Akaidinde temas eden Nesefi'nin bu özlü metni yazıldığından beri dikkati en fazla çok okunan, okutulan ve pek fazla şerhi yapılan bîr akaid metni olmuştur. Sözü edilen bu metni Burhaned-Din en-Nesefi'ye (687/1288) nisbet edenler (Zürkani 1122/I710) bulunuyorsa da eser Sa'du'd-Din Taftazani'nin (791/1388) şerhiyle ve metni Ömer Nesefi'ye nisbet etmesiyle ona aittir. Çünkü Taftazani, Zürkani'den çok önce Nesefi'nin eserini asıl sahibine isnad ederek şerhetmiştir. Sa'düddin Taftazani'den başka Cemalu'd-Din Mahmud el-Konevi, Şemsu'd-Din Ebû's-Sena el-İsfehani, Şeyh Zeynu'd-Din eş-Şafia, İbn Hazm el-Endelusi, Mollazade Ahmed b. Osman el-Herevi Şeyh Ali b. Ahmed en-Necari isimli bilginler Nesefi'nin Akaid metnine çeşitli dönemlerde şerhetmişlerdi.Taftazani şerhi üzerine yapılan haşiyeler otuz iki kadar olup en meşhurları Hayali, Ramazan efendi, Kestelli’nin Haşiyeleridir. Bunların muhtelif baskıları bulunmaktadır. Ayrıca Hayali haşiyesi üzerine de çalışmalar yapılmış,

312 Nesefi, Bahru1-Kelam s. 38-46. Tabsırttu’l-Edille. Vrk. 233-245. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 131 313 Nesefi, Fahru’l-Kelam, s. 47-51. Tabsıratul-Edille, Vrk. 252-278. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 131

314 Leknevi, el-Fehaidu'1-Beniyye, 149, H. Adam, Necmu'd-Din Ömer en-Nesefı (Basılmamış Y. Lisans Tezi) s. 18 ve dv. Kenya, 1987. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 133315 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 133

bunlardan Kara Kemal adı ile meşhur Kemalu'd-Din İsmail Karamani, (690/ 1291) Bihişti Ramazan b. Abdu'l-Muhsin (979/1571) Kul Ahmed, Hocazade Hasan Çelebi b. Fenari ve Siyalkuti'nin haşiyeleri zikredilebilir. Ayrıca Saçakzade adıyla meşhur el-Mevla Muhammed el-Mer'aşi (1150/1698) bu konuda çalışma yapmıştır.İslami ilimlerin pek çoğunda eser veren, ancak bunların birçoğunun bize kadar ulaşmadığı bilinen Ömer Nesefı'yi üne kavuşturan hiç şüphesiz Akaid metni'dir. Asırlar boyu medereslerde Taftazani'nin şerhiyle birlikte ders kitabı olarak elden ele dolaşan bu kısa metin Kelâm konularının hepsine özlü bir şekilde temas etmektedir.316

Görüşleri

Bilgi

Ömer Nesefi'nin görüşlerini tesbitte ilk akla gelen şüphesiz onun Akaididir. O akaidine, eşyanın, şeylerin hakikatinin bulunduğunu, bunları bilmenin imkan dahilinde olduğunu belirterek başlar. Ona göre yaratığın bilgi edinme araçları beş duyu, akıl ve haber olmak üzere üçtür.317

Alem

İnsan sözü edilen bilgi vasıtaları ile ayan ve arazdan oluşan ve bütün parçaları ile muhdes olan alemi algılar.318

Allah

Sonradan yaratılan alemin yaratıcısı olan Allah Teala, birdir. Kadim'dir. Cisim cevher, araz olmayıp tasavvur edilemez. Mekan ile sınırlanmaz. Onda nicelik ve nitelik aranmaz. Onun üzerine zaman geçmez. Zaman ve mekan kayıtlarının dışındadır. O hiç bir şeye benzemediği gibi hiç bir şey de O’na benzemez.Sıfatları zatı ile kaim olup, ne onun aynıdır, ne de gayrıdır. Sıfatlar onunla var olup O'ndan ayn varlıklar olarak düşünülemez.319

İnsan

Allah, insanın iman, küfür, itaat, isyan türünden bütün fiillerini yaratır. Ancak insanın ihtiyari fiilleri olup o bunlarla sevap veya ikap kazanır, insan istitaasını, gücünü kullanarak isteğe bağlı işlerini yapar.Teklifin geçerliliği de insanın iş yapma gücüne dayanır. Teklif te insanın gücünün yettiğinedir.Allah dilediğine hidayet, dilediğine dalalet verir. Bu, insanın isteğine göre hidayet ve dalaletin Allah tarafından yaratılmasıdır.320

Âhiret:

Kabir azabı, Münker ve Nekir soruları hak olup vuku' bulacaktır. Bunlar sem'i delillerle sabittir. Diriliş, mizan, amel defteri, hesap, sırat hak olup cennet ve cehennem şu anda yaratılmış ve mevcut olup kendileri ve sakinleri ebediyyen yok olmayacaklardır. Şefaat, Resuller ve seçkin kullar için vardır.321

İman-İslam

İman, Allah Teala'nın katından gelenleri kalple tasdik, dille ikrardan ibarettir, imanın artması-eksilmesi amellerin artması-eksilmesi yönünden olup, iman artmaz, eksilmez. Ameller artar, eksilir.322

Nübüvvet

Allah'ın peygamberler göndermesinde hikmetler vardır. Allah Teala insanı arasından onlara müjdeler verici ve ikazda bulunucu elçiler göndermiştir. Peygamberler insanların dünya ve ahiret işlerinde onlara açık beyanlarda bulunmuşlardır. Allah elçilerini mu'cizelerle te'yid ve tasdik etmiştir.İlk peygamber Hz. Adem (a.s.) son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.) dîr. Onlann sayılarını ancak Allah bilir. 316 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 133-134317 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 134318 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 135319 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 135320 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 135321 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 135322 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 135

Hepsi de Allah'tan haber getirmişler, tebliğde bulunmuşlardır. Onların en faziletlisi Hz. Muhammed (s.a.v.) dir.Melekler Allah'ın kullarıdırlar. Onun emirlerini yerine getiren, erkeklik ve dişilik vasıfları olmayan varlıklardır,Allah, peygamberlerine indirdiği kitaplarında emrini, nehyini, va'dini ve vaidini beyan etmiştir.323

İmamet

Müslümanlara bir imam gereklidir, imamın görevi hükümleri infaz, cezaları yerine getirme, sınırları koruma, orduları donatma, vergileri alma, zorbaları, zalimlerin haksızlıklarını önleme, cuma ve bayramları yerine getirme gibi sosyal ve kamu işleridir.İmam, açık, zahir olmalı, gizli olmamalıdır, imamın masum olması gerekmez. Kureyş'li olup nasb, tayin şartı aranmaz. Onun hükümleri infaza, sınırları muhafazaya ve adaleti uygulamaya muktedir, güçlü olması gerekir. Bir günah ve zulüm sebebiyle imam azledilmez.Ömer Nesefi, Kelâm'ın ana konuları yanında, diğer bazı önemli konularda küçük risalesinde yer vermiştir. Bazıları şunlardır.Günahkar olsun-olmasın şartları haiz olan herkesin ardında namaz caiz'dir. Veli, Nebi derecesine ulaşamaz.İnsan, akıllı ve reşid olduğu müddetçe, ondan emir ve nehiy düşmez. Nass'lar zahirine hamlolunur, hükm dini metinlerin açık anlamına göredir. Nass'ları red, günahı helal saymak, Allah'dan emniyet içinde olmak, Allah’dan ümidi kesmek, kahini, falcıyı tasdik etmek, şeriatle alay etmek küfürdür. Ömer Nesefi Akaid risalesinin sonunda kıyamet alametlerinden deccali, Dabbetu’l-arz’ı, Ye'cüc ve Me'cüc’u, Hz. İsa (a.s.) nın inişini ve güneşin batıdan doğuşunu zikrediyor, ayrıca "Müctehid doğruyu bulabileceği gibi hata da yapabilir" diyor ve nihayet “İnsanlığın peygamberleri, meleklerin elçilerinden üstündür. Meleklerin büyükleri insanlığın genelinden faziletlidir. İnsanlığın geneli, meleklerin genelinden üstündür" diyerek özlü risalesindeki görüşlerini noktalıyor...324

EBÛ'L-FETH ABDU'L-KERÎM ŞEHRÎSTANİ (469-548/1076-1153)

Kimlik

Ebû'1-Feth Abdu'l-Kerim eş-Şehristani, islam ilim dünyasının önde gelen isimlerinden olup Horasan'da Nisabur ile Harzem arasında bulunan Şehristan'da dünyaya gelmiştir. Dinler tarihi, Felsefe, Kelâm ve Edebiyat dallarında bıraktığı eserlerle haklı bir şöhretin sahibidir.Doğduğu şehre nisbetle Şehristani ismiyle ün salan Ebû'l-Feth'in çok iyi bir tahsil gördüğü verdiği eserlerden anlaşılmaktadır. Onun çocukluğunu ve gençliğini geçirdiği coğrafi çevrenin fevkalade önemli bir ilim merkezi olduğu tarihen bilinmektedir. O önce Arap Dili ve Edebiylatını, Matematik ve Mantık gibi alet ilimlerini memleketinde önrendîkten sonra, devrinde geçerli olan diğer ilimleri tahsil etmek gayesiyle Nisabur'a orada Hadis, Akaid, Kelâm ve Fıkıh ilimlerini zamanın seçkin bilginlerinden öğrenmiştir.Nisaburda kaldığı süre kesin olarak bilinmeyen Şehristani'nin ilmi seviyesinin burada yükselerek "kemal" derecesine ulaştığı anlaşılmaktadır. O'nun daha sonra gittiği Harizm'de "el-Efdal" lakabıyla anıhşı bunun bir göstergesidir. Şehristani Harizm'de bir süre eğitim-öğretim faaliyeti ile meşgul olmuş, daha sonra Hac yapmak üzere Hicaz'a dönüşünde Bağdat'a uğramıştır.Bağdat'a geldiği sıralarda 40 yaşlarında olan Şerristani, bu ünlü ilim merkezinde üç yıl kadar kalmıştır. Bağdat'ta Nizamiyye medresesinde dersler veren Şehristani yaptığı vaazlarda halkın takdirini kazanmıştır.Ebû'l-Feth Abdu'l-Kerim Şehristani, 514/1120 yıllarında selçuklu sultanı Sencerin veziri Ebü'l-Kasım Muhammed b. el-Muzaffcrîn yanında meşhur eseri el-Milel ve'n-nihal'i O'na takdim ve ithaf ettiği görülür. 12 yıl kadar burada kalan Şehristani, vezirin azlinden sonra (526/1131) Tirmiz'e geçerek ilim ve hikmet dostu Nakibu'l-Eşref Ebû'l-Kasım Ali b. Cafer el-Musevİ'nin hizmetine girerek ona da el-Milel'den bir nüsha sunmuştur.Şehristani'nin Ebû'l-Kasım el-Musevi'nin yanında ne kadar zaman kaldığı meçhul'dür. Ancak o'nun hayatının son yıllarım memleketi Şehristan'da geçirdiği anlaşılmaktadır. Nitekim talebesi Sem'ani onun 548/1153'de vefat ettiğini kaydetmektedir.Şehristani geriye talebeden ziyade sayıca az, ancak muhtevaca zengin eserler bırakmıştır.325

Eserleri

Şehristani'nin eserleri söz konusu olduğunda ilk bakışta şu hususlar dikkati çeker; Onun eserleri sayıca azdır. Beyhaki yirmi kadar olduğundan sözeder, ancak nitelik bakımından önem arzederler ve muhtevaca çok yüklüdürler. Buna ilaveten, Şehristani'nin eserlerinde bilgiler ilim adamına yaraşır bir tarasızlık içinde verilir. O bu yönüyle eşsizdir. Objektiflik meziyeti hemen kendini gösterir.323 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 136324 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 136-137325 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 139-140

Şehristani'nin en önemli iki eserinden biri el-Milel ve'n-Nihal, diğeri Nihayetu’l-Akdam fi ılmi'l-Kelâm'dır.1- Milel ve'n-Nihal, Şehristani'yi dünya çapında ün sahibi yapan, dinler ve mezhepler tarihîyle ilgili bir eserdir. Şehristani bu eserini kaleme alırken tamamen tarafsız bir yol takibetmiş, kitabına aldığı bilgilerin İslam açısından bir değerlendirmesini yapmamıştır. Bu bakımdan tenkidlere ma'ruz kalan Şehristani, Nihayetu'l-Akdam fi ılmi'l Kelâm ve diğer eserlerinde ayrıca şahsi yaşayış ve davranışlarında, kendisine yapılan şiilik'te aşırılık, Batınıliğe eğilim gösterme gibi suçlamaları, açıkça reddeden sünni Kelâma görünümündedir.el-Milel ve'n-Nihal'in çeşitli baskıları olup Osmanlılar döneminde Nuh b. Musatafa Konevi (1070/1659) tarafından Türkçeye tercümesi yapılmıştır.326

2- Nihayetu'l-Akdam fi ılmi'l-Kelâm veya Nihayetu'l-İkdam fi ılmi'l-Kelâm konularını Eş'ari metodla ele alan Şehristani, yer yer Eş'ariliği de tenkid eder.3- el-Musaraatu'l-Felasife adlı eserde ise Şehristani, İbn Sina'nın çeşitli eserlerindeki bazı Kelâm konularım yedi itiraz halinde inceler. Filozoflarının metodunu ve İbn Sina ile birlikte onların görüşlerindeki çelişkileri, delil ve burhanlarındaki isabetsizleri ortaya koymaya çalışır.Abdu'l-Kerim Şehristani'nin bize kadar ulaşmayan eserlerinden bazı isimler şunlardır.el-Menahic ve'1-Beyan, Tarihu'1-Hukema, Mefatihu'l-Esrar ve Mesabihu'l-ebrar fi tefsiri'l-Kuran, el-Mebde' ve'1-Mead, Nihayetu'1-Evham, el-İrşad ila Akaidi’l-Ibad, el-Uyun ve'1-Envar, el-Aktar fi'l-Usul.327

Görüşleri

Ebü'l Feth Abdu'l-Kerim Şehristani, Usul'de Eş’ari, Furu'da Şafii, yaşadığı çağda Kelâm'da İmam bir Filozof-Mütekellim'dir. Derinliğine dini inançlarla dolu olan Şehristani, Kelâmi konularda felsefi, akli bir tutum sergilemiştir. O'nun sünni bir usulle Kelâm konularını işleyişi Nihayetu'l-Akdam'da belirgin bir tarzda kendini gösterir.328

İlahiyat

Alem

Alem sonradan meydana gelmiştir. Evveli, başlangıcı olmayan hadislerin meydana gelmesi imkansızdır. Mekan yönünden sonsuzca varlığını sürdüren cisimlerin varlığı da imkansızdır. Bunun böyle olduğunu aralarında yaratılışın keyfiyeti ve ilk mebde' konusunda ihtiîaf olmakla birlikte Eski Yunan Filozofları ve İslam felsefecileri kabul ederler.329

Alemin hudusuyla ilgili olarak akıl alemin bütün parçalarından her biri hakkında imkanla hüküm vermektedir. Bütün parçalardan oluşuyorsa, bu takdirde onun için imkan sorunlu olarak vacip olur. 330 Zira mümkin, varlığı ve yokluğu caiz olandır. Alem zatı itibariyle, var olmak için bir müreccihe muhtaçtır. Bu müreccih Allahu Teala'dır.331

İlim

Muhkem fiiller, yartıcının ilmine delalet eder. Yaratıcı bir fiilin mahiyetini bütün yönlerden bilir. O bir işi her yönden ihate eder. İnsanın ise bir fiili bütün yönlerden bilmesi, onu ihata etmesi, fiilin künhüne vakıf olması imkansızdır. Bilinen, Ma'lum şeyler ikiye ayrılır.1- Zaruri, zorunlu olarak bilinenler.2- Nazari olarak bilinenlerİlim, aslında ma'luma tabidir. İnsanın ilmi, fiili yaratıcı olmayıp infiali, yaratılmıştır. Allah'ın ilmi ise filozofların benimsediği gibi zorunlu değildir. Zatıyla kaim subutidir.332

İnsan

İnsanın ilmi gibi kudretinin de hadis olması sebebiyle, onun yaratmada bir etkinliği yoktur. Ebû'l-Hasen el-Eş'âri yaratılmış, kudretin, insanın fiiline meydane getirmede asıl olarak etkinliğini kabu etmezken Kadı Ebû Bekr el-

326 Zirikli, el-A'lam, c. VII, s. 83, İslam ansiklopedisi, Şehristani Md. Louü Gandet G. anavati, İntroduction ala The ologe Musulmans s. 160. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 140327 Şehristani, el-Milel Mukaddimesi, Kahire, 1976. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 140328 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 141329 Şehristani, Nihayetu’l-Akdam, s. 5. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 141330 Şehristani, a. g. e. s. 13. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 141331 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 141332 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:141

Bakıllani, yaratılmış, hadis kudretin bir etkinliği olduğunu ispat etmiştir.333

İnsan kendinde bir güç olduğunu hisseder, insan bir işi yapmaya yöneldiğinde, Allah onda o işle birlikte olan bir güç yaratır. Kul, kendisinde ihdas edilen, Allah'ın yarattığı o fiille ve özellikleriyle nitelenir. Teklifin dayanağı da bu noktadır, insan kendi özü itibariyle fiili yapma gücünde olduğunu hisseder, ancak her tasarrufunda bir Muin'e de muhtaçtır. Mesela Nazara gücü olduğunu hiseder, ancak Nazar'dan sonra ilme gücü olduğunu hissetmez.İnsan bir yandan bilgi, güç sahibidir, diğer yandan ihtiyaç sahibidir, insan tam olarak istiklal sahibi değildir.İnsana teklifin geçerliliği yaratma yönünden ve yapma yönündendir. Bu, yaratma, fiil olarak Allah tarafından verilir.334

Allah

Allah zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir tektir. Onun bir tekliğini, tevhidini isbat için akli bir takım önermeler ortaya konmuştur. Bu konuda filozofların, Mu'tezile'nin kendine özgü yöntemleri vardır. Özellikle alemde hayrın ve şerrin varlığı hayır ve şer ilahı şeklinde iki ilahın varlığını akla getirmez. Zira, Allah'ın hayır ve şerri karşısındaki durumu mevcud olarak onların varlığını yokluğuna tercih edendir. O hayrı ve şerri vücud, var olma yönünden ortaya koyandır. Varlık, vücud; bu yönüyle hayırdan ibarettir. Veya onda hayır ve şerden bahsedilemez. Fiil, vücudu yönünden failine nisbet edilir. Hayır ve şer olması yönünden fiilin, işin, failine, yapanına nisbeti düşünülmez. Yaratıcı, fiili varlığı yönünden irade eder. Hayır ve şer iki izafi kavramdır. Hayır olan şer olabildiği gibi, şer olan da hayır olabilir. Ancak şer'i, dini anlamda hayır ve şer yani Husun ve Kubuh, Şari'in hükmüne bağlıdır. Onun yapınız dedikleri hayır, yapmayınız dedikleri de şerdir.335

Allah'ın bir tek oluşuyla ilgili Temanu' delili vardır, iradelerin çatışması yöntemiyle Allah'ın bir tek oluşu isbat edilir.Allah hiç bir şeye benzemediği gibi hiç bir şey de O'na benzemez. Zira, şekiller, suretler, değişim ve boyutlar sonradan meydana gelen eşyanın özellikleridir. Allah bu tür özelliklerden uzaktır.336

1- Alem yaratılma yönünden Allah'ın eseridir. Bunu o imkan ve hudus delilleri ortaya koyuyor. Allah, alemin varlığı cihetinden ta'til edilemez. Alem, kendiliğinden değil, yaratıcı Allah'ın yaratmasıyla vardır. Alem Allah'a muhtaçtır.2- Allah yaratma yönünden de ta'til edilemez. Yaratması olmayan bir ilah düşünülemez.3- Zati ve manevi sıfatlardan uzak, isim ve hükümleri olmayan bir Allah düşüncesi saçmadır. Allah zati ve subuti sıfatları olan tek Halık'tır.Allah, zatı, sıfatları ve fiilleri hususunda ta'til, hareketsizlik, atalet düşünülmeyen yegane Mabuttur, Rab'tır.O, Hal nazariyesini kabul eder. Şehristani, Halleri (ahval) insan zihninde gerçekleşen mevcut manalar olarak görüyor. Haller, külli, genel olup Ayan'da vücutları yoktur. Zihinlerde var olup tasarvurlar halindedirler. Onları ne var, ne yok demekten ziyade inkar etmemek daha yerinde olur.337

Mu'tezile'nin, "yok şeydir" görüşü ile bazı filozofların "Heyula, ilk madde vardır" görüşü arasında benzerlik bulunmaktadır. Her iki görüşün Kelâmi hakikatlerle ilgisi yoktur.338

Allah'ın Sıfatları

Allah'ın sıfatları O'nun zatıyla kaim'dir. Allah o sıfatlarla vasıflanır. Mu'tezile'nin ve filozofların Allah'ın sıfatlarıyla ilgili görüşlerinin reddine dair, akli ve nakli cevapları vardır. O'nun ilmi ezeli olup tekdir. Cüz'i ve külli ayrıntılı bir tarzda bütün ma'lumlara taalluk eder.Zat ve sıfatlara dair nazik, dakik ve anlışılması cidden zor konularda sıfatların taalluku ve bunların hakikatleri ve hususiyetleri gibi mevzularda açıkça görüş ortaya koymak Kelâmcıları iyice zorlamıştır. Hatta Kadı Ebû Bekr el-Bakıllani bu hususta nakl'e, Şeriat'e sığınmıştır.339

Allah, kadim bir irade ile Mürid olup O'nun iradesi bütün oluş ve varlıklara taalluk eder. O aynı zamanda kadim, ezeli bir Kelâmla da Mütekellimdir. O'nun görülmesine şer’i delil Kur'an'daki Hz. Musa kıssasıdır.340

Fiillerin Nitelenişi

Güzellik, Çirkinlik, bir şeyin iyi veya kötü oluşu, Allah'ın o şey hakkında verdiği hükümle ortaya çıkar, 333 Şehristani, a. g. e. s. 72-73. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 142334 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 142335 Şehristani, a. g. c. s. 98. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 142336 Şehristani, a. g. e. s. 105. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 143337 Şehristani, a. g. e. s. 148. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 143338 Şehristani, a. g. e. s.169. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 142-143339 Şehristani, a. g. e. s. 237. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 143340 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 143-144

insanların fiillerinin zati, nefsi iyi ve kötü oluşları sözkonusu değildir. Güzel, şeriatın yapanını övdüğü, çirkin de yapanını şeriatın yerdiği şeydir. Bu konuda tek ölçü şeriattır. Ancak Seneviye, Tenasuhçular, Brahmanlar, Havariç, Kerramiyye ve Mu’tezile güzel-çirkin, Husun-Kubuh bahsinde aklı ölçü kabul ederek fiillerin zati iyilik ve kötülükleri oluşlarını benimsemişlerdir.Hz. Peygamberin şeriatı genelde ma'kuldur. Aklın onu anlaması imkan dahilindedir. Ancak eşyanın özelliklerini ve varlıkların mahiyetlerini her insanın aynı tarzda anlaması güçtür. Bu konudaki anlaşmazlığın kaynağı bu noktadır.Allah'ın fiillerinden ve yaratmasında bir illet ve amaç aranmaz. Onun fiillerinde salah ve aslah'a da yer yoktur. Ancak, O hakim'dîr. Fiillerinde hikmet vardır. O'nun fiillerini bir takım kayıtlar altına almak doğru değildir. O dilediğini işler. Kullarını rızıklandırır. Onlara belli bir vakte kadar ecel tayin etmiştir.341

Nübüvvet

Allahu Teala alemin yaratıcısı ve sahibidir. Yaratma, mülk ve emir O'na ait tir. O, kulları hakkında emirlerini ve yasaklarını bildirme yetkisine haizdir. Bunun için aralarından birini seçerek insanlara iradesini tebliğ edebilir. Bu konuda bir imkansızlık sözkonusu değildir. Bunun böyle olması aklın tecviz ettiği, caiz gördüğü hususlardandır. Akıl nübüvveti caiz görür, kabul eder, Peygamberliğin aslını sıdk, doğruluk oluşturur. Bu da:1- Peygamberin davasıyla birlikte mu'cize'nin bulunuşu,2- Mu'cize'nin, peygamberin Allah katından gönderildiğini ispat edişi ve onun doğruluğuna delil oluşu, çıkar.3- Doğruluğun, sadık peygamberin meydan okuyuşuna bağlı oluşunda ortaya Peygamberi te'yid ve tasdik eden, onu insanlara gönderen Allah'tır. Mu'cize;1- Alışılmış olanı engellemek, men etmek.2- Alışılmamışı ortaya koymak.gibi iki şekilde tezahür eder.342 Burada Şehristani'nin Bakıllani'den etkilendiği gözleniyor.Peygamberler büyük günahlardan olduğu gibi küçük günahlardan da masumdur. Aksi takdirde çelişki meydana gelir. Zira küçük günah devam ederse büyük günah olur. Onlar için aklen ve şer'an caiz olan, birbirine tekabül eden, birbiriyle aynı durumda olan iki işten birini terk etmektir. Ayrıca onların zelle, ayak sürçme türünden çok ufak hatalarında büyük sırlar gizlidir. Öyleyse durumların hallerin oluşuna değil, sonun gizliliklerine bakmak gerekir.Hz. Muhammed’in doğruluğuna Kur'an en beliğ delildir. Kur'an'ın meydan okuyuşu onbeş asırdır cevapsızdır, herkesi aciz bırakmaktadır.Nübüvvet, peygamberin şahsına bağlı bir sıfat olmayıp Allah’ın ona bir rahmeti ve nimetidir. Bunu Kur'an ayetleri açıklar.343

Ahiret

İslam şeriatında Haşr ve Diriliş ile ilgili bilgiler diğer dinlerden çok fazladır. Cismani haşirle ilgili akli ve nakli pek çok delil vardır. Kabir sorgusu ile ilgili sahih haberler mevcuddur. Mizan, Havz, Şeriat haktır.İman ve İslam konusunda i'tikadi ekollerin kendilerine özgü tarifleri vardır.344

İmamet

İmamet i'tikad usulünden değildir, ancak bilinmesi gerekli bir konudur. Bütün İslam mezhepleri vücubu, gerekliliği konusunda birlik halindedirler. İmametin vücubu konusunda, ümmetin ilk asırdan itibaren yeryüzünün bir imamdan boş kalmadığı mevzuunda ittifak etmesidir.İmametin nass ile mi, yoksa icma’ ile mi tayini konusunda ihtilaf vardır.Evliya'nın kerameti aklen caiz olup, buna delil vardır. Allah'ın kullarına en büyük kerameti hayır sebeplerini kolaylaştırması, şer vasıtalarını zorlaştırmasıdır.Şehristani, Nihayetu'l-Akdam'ı uzunca bir dua ve el-Cevheru'l-Ferd'e ayırdığı bir zeyil ile bitiriyor. O, cismin, bölünme, parçalanma vasfını kabul etmeyecek bir hadde kadar bölünmesinin, parçalanmasının mümkün olduğunu kabul eder.Abdu'l-Kerim Şehristani, Nihayetu'l-Akdam'da zaman zaman Eş'arileri tenkid etmekle birlikte Sünni bîr Kelâmcı olarak İslam akaidinin akli bir savunucusu ve açıklayıcısı görünümünde ve bu metodunda fevkalade başarılıdır. İfadeleri gayet açık, planlı ve düzenli bir şekilde çeşitli görüşleri belirterek meseleyi net ve anlaşılır bir tarzda ortaya koymakladır.Ahiret konusunun Nihayetu'l-Akdam'da fazla uzunca yer almayışının sebebi, bu konuyu Risaletu'l-Maad'de ele 341 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 144342 Şehristani, a. g. e. s. 423. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 145343 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:144-145344 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:145

almış olması, bunu orada zikretmesidir. Şehristani'nin Sünni Kişilik 345 ve kimliği imamet meselesini işlerken özellikle belirgin bir hal alıyor. O böylece hakkındaki söylentileri kendi ifadesiyle yazılı olarak yalanlamış oluyor.Ebû'1-Feth Abdu'l-Kerim Şehristani Kelâm Tarihinde Nass'a bağlı akılcı kişiliğiyle felsefi Kelâm'ın Gazzali sonrası, Razi öncesi en önemli simalarından biridir.346

NUREDDİN es-SABUNİ (580/1184)

Kimlik

Nureddin es-Sabuni adıyla şöhret bulan, ancak el-İmam Lakabıyla da anılan Buhara’da yetişip orada vefat ettiği için el-Buhari diye de bilinen es-Sabuni'nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Hayatını Buhara’da devam ettiren, zengin ve itibarlı bir aileye mensup olan es-Sabuni'nin öğrenim hayatı hakkında pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Tacu't-Teracim'de İbn Kutluboğa, Keşfu'z-Zunun'da Katip Çelebi, el-Fevaidu'1-Behiyye'de Leknevi, es-Sabuni hakkında kısa bilgiler sunmaktadırlar. Bunlara göre es-Sabuni, Şemsu'l-Eimme el-Kerderi'den (562/1167) ders almıştır.Sabun imal eden veya satan anlamına es-Sabuni nisbeti tam olarak bilinemeyen Nureddin es-Sabuni'nin arapçaya vakıf olduğu, Kelâm'ın karmaşık meselelerini açık ve anlaşılır bir tarzda çok güzel ifade ettiği eserlerinin tetkikinden anlaşılmaktadır. O'nun Kelâm'dan başka ilim dallarında eser verip vermediği henüz açıklığa kavuşmuş değildir. Acak Kelâm bilim dalında verdiği eserlerin tanındığı, özellikle el-Bidaye'nin bir çok defa istinsah edildiği görülmektedir.Sade ve mütevazi bîr hayat yaşayan Nureddin es-Sabuni'nin Şeyh Reşidu'd-Din ile "Ma'dumun görülüp-görülemeyeceği" konusunda Farsça münazara yaptığı 347 Fahru'd-Din Razi ile Ru'yetu'llah, tekvin ve mükevven, Beka sıfatı konularında münazaralarda bulunduğu bilinmektedir.348

Fahru'd-Din er-Razi ile olan münazaraları onun hayatının sonlarına doğru Buhara’da cereyan etmiştir.349

Nureddin es-Sabuni'nin vefat tarihi 16 Safer 580/30 Mayıs 1184 olarak kaynaklar tarafından verilmektedir.350

Eserleri

Bekir Topaloğlu'nun beyanına göre Nureddîn es-Sabuni'nin üç eseri mevcuttur. Bunlar1- Munteka2- el-Kifaye3- el-Bidaye1- el-Munteka, Şeyh Ebû'l-Huseyn el-Beşagari'ye ait Keşfu'l-Gavamid Fi Ahvali'l Enbiya adlı eserinin, es-Sabuni tarafından anlaşılmasını kolaylaştırmak ve hacmini küçültmek için yeniden ele alınmış şeklidir. Sabuni bu eserinde asıl müellife sadık kalmakla birlikte Ebû'1-Muin en-Nesefi'nin Tabsıra’sından da nakillerde bulunur. el-Muntaka' min İsmet'l-Enbiya isimli Sabuni'nin eseri konusunda, tatmin edici eski bir kaynağın zayi olmasını önlemiş olması ve nübüvvetin bazı önemli meselelerine dair değerli bilgiler ihtiva etmesi bakımından önem taşımaktadır.351

Fahru'd-Din er-Razi'nin aynı konuda yazdığı İsmetu'l-Enbiya isimli eseri, Sabuni'nin eserinden daha kısadır. O nisbette yeterli ve tatmin edici değildir.es-Sabuni, el-Münteka’da, peygamber göndermenin ilahi hikmetinden ve peygamberin başer olmasının gerekliğinden bahisle, peygamberlerde üstünlük, sayılan, günahsızlıkları gibi konulara yer verir. Daha sonra Hz. Adem, Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Yakup, Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. Süleyman, Hz. Eyyub, Hz. Yunus, Hz. Zekeriyya, Hz. İsa ve Hz. Meryem, son olarak Hz. Muhammed'den (s.a.v.) söz edilir.2- el-KifayeNureddin es-Sabuni'nin el-Kifaye fi'1-Hidaye isimli eseri Laleli Aşirefendi kütüphanesinde yazma olarak mevcuttur. Hacimli bir Kelâm kitabı olan el-Kifaye, tertip, üslup, usul ve ifade bakımından Maturidi Kelâmının önemli kaynaklarından biridir. Sabuni, bu kitabını el-Bidaye isimli eseriyle kısaltmıştır.3- el-BidayeSabuni'nin en yaygın eseri el-Bidaye fi Usuli'd-Din, kendi ifadesiyle el-Kifaye’nin kısaltılmış şeklidir.Klasik Kelâm kitaplarının bütün ana konularını ihtiva eden el-Bidaye vasıtasıyla. Nureddin es-Sabuni'nin Kelâm 345 Şehristani, a. g. e. s. 469. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 146346 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 145-146347 Ebul-Berekat en-Nesefi, el-İtimad Varak 35a-37a. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 147348 Fahru'd-Din er-Razi, Munazarat, s. 7-9. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 147349 B. Topaloğlu, Maturidiyye Akaidi s. 19-20. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 147350 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 147351 B.TopaloğIu,a.g.e.s.31. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 148

ilmindeki ve tarihindeki yerini tayin etme imkanı bulunabilmektedir.352

Görüşleri

Nureddin es-Sabuni, Maturidi Kelâm mektebine bağlı bir Kelâmcı olarak el-Bidaye’de söz konusu çizgiden ayrılmamakta, Maturidiliğin samimi ve mu'tedil bir savunucusu sıfatıyla Kelâm konularını açık ve sade bir tarzda ele alıp işlemektedir.353

Bilgi

İlim, bilgi kadim ve hadis olmak üzere ikiye ayrılır.Kadim, Allah'ın zatı ile beraber bulunan ilimdir ki yaratılmış olanın bilgisine benzemez.Hadis bilgi ise zaruri ve iktisabi; zorunlu ve kazanılmış olarak ikiye ayrılır. Zaruri bilgi, Allah Teala’nın "bilen'in nefsinde -kendisinin irade gayreti olmaksızın-meydana getirdiği bilgidir. Kişinin kendi varlığını ve açlık, susuzluk, haz, elem gibi değişik hallerini hissedip, kesin şekilde bilmesi buna örnektir. Bu tür bilgi bütün canlılarda mevcuttur.İktisabi, kazanılmış bilgi, Allah'ın sebeplerine tavessül edip yapışan kişinin kendi gayret ve iradesiyle, onda meydana getirdiği bilgidir.Bilgi edinme yolları, duyular, doğru haber ve aklın tefekkürü olmak üzere üçtür. Akıl, insanlara farklı şekilde dağıtılmıştır. Ancak "akıl" ismiyle yad edilebilecek kadar bir anlama gücünün bulunuşu, yaratıcı Allah'ın bilinmesi için yeterlidir. Böyle bir kişi Allah'ı bilmemekte özürlü sayılmaz.354

Alem

Alem, Allah’dan başka var olanların adıdır. Çünkü alamet kökünden gelen alem yaratıcısının varlığını gösteren belirtidir.Alem, ayan ve arazlardan meydana gelir. Ayan (Aynlar) ise ya basit veya mürekkeptir. Basit olan cevherdir. Cüz'ü La yetecezza'dır. Mürekkep ise cisim olup en az iki cevherden oluşur. Cisimdeki parçaların bir araya gelişi Allah'ın icadıyladır.Aynların (Ayan) arazlardan ayrı kalması düşünülemez. Arazlar hadis olduğundan arazlardan ayrı bulunmayan aynlar'da hadistir. Onları kadim varlık Allah yaratmış, onların iftirak, içtima, hareket ve sükun halinde olmalarım yaratıcı Allah sağlamıştır.355

Allah

Allah Teala Bir'dir, Ortağı yoktur. O, mutlaka kendinden ötürü ve zarureten var olmalıdır. Bu ise tek olarak düşünülür. Seneviyye, Mecusiler. Hristiyanlar, Tabiatçılar ve Eflakiyye'nin (felekçilerin) görüşleri yanlıştır.Kainatın yaratıcısı Allah'ın cisim, cevher veya araz olması, suret ve şekil taşıması bir yönde veya yerde bulunması muhal'dir. Allah'ta asla ve kat'a yaratılmışlık belirtileri bulunmaz.Mücessime ve Müşebbihenin istidlal ettikleri bazı müteşabih ayetlerle ilgili olarak Ehl-i Sünnetin takibettiği iki yol vardır.1- Bu tür nass'ları kabul ve tasdik etmek ve iç manalarını Allah'a havale eylemek... Yüce Allah'ı zatına layık olmayacak şeylerden tenzih etmek. Bu, Selef-i Salihinin, öncekilerin yoludur.2- Bu tür Nass'ları kabul etmekle beraber Allah'ın zatına layık olacak ve arap dilini konuşanların kullanışına uygun tarzda tevillerini araştırmak. Bununla birlikte yapılan te'vilin illa Allah'ın muradı olduğuna kesinlikle hükmetmemek, Bu da halefin, sonrakilerin benimsediği yoldur.Selef metodu daha selametli, halef metodu ise daha sağlam ve kullanışlıdır.Allah Teala kemal ifade eden sıfatlarla 356 vasıflanmıştır. Eksiklik, acz ve devamsızlık belirten şeylerden de uzaktır. Onun sıfatları sonradan var olup, daha sonra yok olan arazlar cinsinden değildir. Onlar ezelidir, ebedidir, kadimdir, zatıyla mevcuttur. Bu sıfatlar hiç bir yönden yaratılmışlarınkine benzemezler. Allah'ın diğer sıfatlarıyla birlikte tekvin sıfatı da ezeli ve ebedidir.Allah, ahirette görülecektir. Dünyada, rüyada ise Hz. Ömerin "Kalbim Rabbimi gördü" demesine dayanarak görülebileceği mümkündür.357

352 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 148353 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 149354 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 149355 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 149-150356 Nureddin es-Sabuni, el-Bidaye, Maturidiyye Akaidi, s. 72. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 150357 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 150

Nübüvvet

Ehl-i Hakkın büyük çoğunluğu "Allah Teala’nın peygamber göndermesi mümkündür, akıl bunu kabul eder" demiştir. Bir kısmı "Hikmetin gereği olarak vacipdir" demiştir.Yüce Allah'ta kullarına ait emir ve yasakların çıkması, akılların idrak edemeyeceği dünya ve ahiret mutluluğuna dair hususları onlara bildirmesi imkansız değildir. Hatta bu hikmettir, uygun bir şeydir. Allah bu işler için vahiy ile birini görevlendirir. Ve ona bir delil, alamet olmak üzere Mu'cize verir. Bu benzerini getirmekten insanların aciz kaldığını isbat eden şeydir. Yani münkirlere meydan okuduğu bir sırada nübüvvet iddia eden zatın elinde, tabiat kanunlarına aykırı olan bir hadisenin benzerini getirmekten inkarcıları aciz bırakacak şekilde vuku' bulmasıdır.Peygaberin nübüvveti kendisinin haber vermesiyle sübut bulur.Hz. Muhammed'in nübüvvetinin sübutu mu'cizeleriyle olmuştur. Bunlar akli, hissi ve haberi mu'cizelerdir. Akli mu'cizesi Kur'an-i Kerim'dir. Kur'an-i Kerim meydan okuyarak mu'cize olduğunu ortaya koymuş, onun henüz bir benzeri getirilememiş ve getirilemeyecektir. Hissi mu'cizeler de zatıyla ilgili olan ve olmayan şeklinde kısımlara ayrılmıştır. Geçmişe ve geleceğe dair verdiği haberler ise haberi mu'cizelere örnek teşkil eder. Peygamber insanların en akıllısı olduğu gibi en güzel ahlaka sahip olanıdır. O aynı zaman da günahsızdır, masumdur.358

Keramet

Keramet hak olup velilerin keramet göstermesi caizdir.

İnsan Ve Kaderi

Allah adalet ve hikmet sahibidir. O zulümden uzaktır.İnsan, isteğe bağlı fiillerini yapmada istitaat, güç sahibidir. Bu güç fiille birlikte bulunur.İnsan, kesb olarak vasıflandırılan iradi fiilini seçme hakına sahiptir. Kesbin yaratılması Allah'a ait olup seçimi ve sorumluluğu insana aittir. İnsan irade ve kudretini, istitatını kullanarak kesbinde doğrudan söz sahibidir. Yaratıcı Allahtır, kesbedici, fiili kendine mal edici insandır. İnsan fiillerini seçmede ve yapmada hür olup sorumluluk sahibidir."Allah insanı güç yetiremediği şeylerle yükümlü tutmaz. Bakara suresinin son ayetinin başlangıç kısmında "Allah hiç bir kimseyi gücünün yeteceğinden başkasıyla mükellef tutmaz" buyurmaktadır. Ayetin sonuna doğru "Ey rabbimiz takat getiremeyeceğimiz şeyleri bize yükleme" buyurulmaktadır. Teklif ve tahmil ayn şeylerdir. Teklif, yapana zahmet ve külfet verecek bir işi sınamak için emretmek demektir. Yaparsa mükafat, yapmazsa ceza alır. Bu ise insanın yapabileceği hususlarda düşünülebilir. İmkansız olan hususlarda teklif söz konusu olamaz.Meydana getirilen her şey Allah'ın iradesi, kaza ve kaderiyle olur."Allah'ın iradesi ilmi ile beraber yürür" dendiği gibi, "irade fiil ile beraber yürür" de denmiştir.Allah kafirin küfrünü bildiğine göre, kafir Allah'ın ilim dairesinin dışına çıkamaz. Gerçekte Allah Teala, kafirin küfrünü imana kudreti olmakla beraber, onun kendi irade, ihtiyar ve seçimiyle dilemiştir. Aynı şekilde kafirin küfrünü ilim sıfatıyla da bilmiştir. Bu sebeple de Allah'ın emri, nehyi, mükafat ve cezası yerinde olmuştur. Allah Teala'nın irade ve ilminin taalluk ettiği şey, kulun, insanın, iradi ihtiyari fiili olunca, bunun faili olan insanın cebir, zorlama altında bulunduğu nasıl iddia olunabilir. Üstelik Allah Teala, insanın iradeye sahip olduğunu, "Dileyen iman etsin, dileyen de küfretsin" 359 ayetiyle açıkça beyan etmiştir. Allah'ın insanın fiillerine ait iradesi hem nakil, hem de akıl yönünden sabittir, insan ise iradesinin olduğunu kendi içinde inkarına yol bulunmayacak tarzda zorunlu olarak hissetmektedir. Öyleyse bu iki iradenin hiç birini inkara imkan yoktur.360

Küfür Allah Teala'nın kazası değil, kazasının eseridir. Çünkü onun kazası aynı zamanda O'nun sıfatıdır. Küfür ise, kulun, insanın sıfatıdır. Allah'ın buradaki kazası küfrü kafirin nefsinde kötü, çirkin ve batıl bir nesne olarak yaratmasıdır. Fakat bu insanın ebedi azabı hak edecek şekilde küfrü irade ve ihtiyür etmesi halinde olur. "Kazama razı olmayan, belama sabretmeyen ve nimetime şükretmeyen kimse kendisine benden başka bir rab arasın" 361 mealindeki kudsi hadisdeki kaza'dan maksad, insana kendi iradesi olmadan isabet eden hastalık ve musibetlerdir, insanın kendi iradesi ile giriştiği (küfür, isyan, günah gibi) fiillere ise nasihate muhtaç olmadan razı olacağı şübhesizdir. O halde bu tür şeyler yukarıdaki hadisin kapsamına girmez.362

358 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 151359 Kehf: 18/29. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 152360 N. Sabuni, a. g. e. s. 151. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 152361 Suyuti el-Camiu-s-Sağir, md, Aliyyul-Kari, el-Ahadisu’1-Kudsiyye. hadis. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 152362 N. Sabuni, a. g. e. s. 162. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 152

Hidayet, Allah'ın insanda iradesi ve ihtiyarı olmakla birlikte, hidayeti doğru yola girmeyi yaratması demek olurken dalalet te aynı şekilde Allah'ın insanda sapıklığı yaratmasıdır.Büyük günah işleyen ne kafir, ne münafık olur, imandan çıkmaz. Ancak büyük günah işleyen haramı helal saymaması ve yasağı hafife almaması gerekir.Kişi aklıyla Allah'ı bulmak, bilmek ve ona inanmak zorundadır, iman akıl yoluyla vaciptir, ancak mükafat ve cezalar nass ile bilinebilir.İman kalp ile tasdik olup, dil ile ikrar islam hükümlerinin uygulanabilmesi için şarttır.Ahiret, kıyamet, kabir halleri için varid olan haberler haktır. Zira "Vuku bulması aklen mümkün olan bir şey hakkında nass varid olunca, onu kabul etmek ve ona inanmak gereklidir." 363

FAHRU'D-DİN er-RAZİ (543-606/1149-1210)

Kimlik

Adı Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyn b. Hasan b, Ali olan Fahru'd-din er-Razi Rey şehrinde doğmuş Herat şehrinde ölmüştür.Kelâm ilminde büyük bir şöhretin sahibi ve imam olarak kabul edilen Razi, aynı zamanda büyük bir Müfessir, felsefe bilgini, edip ve şair olarak da ün yapmıştır. Babasına izafetle İbn-i Hatibi'r-Rey, rey hatibinin oğlu dendiği gibi ilminden ve şöhretinden dolayı "Fahru'd-Din er-Razi "el-Fahr b. el-Hatip" gibi lakaplarla anılmış, "Fahreddin Razi lakap ve nisbetiyle bilinmiş ve tanınmıştır.Fahreddin Razi, ilköğrenimini babası Ziyaeddin Ömer'den yapmıştır. O, pek çok bilim dalıyla meşgul olmuştur, özellikle Fıkıh, Fıkıh Usulü, Tefsir, Felsefe, Tıp, Edebiyat, Şiir, Mantık bilimleriyle ilgilenen Razi, sözü edilen bilim dallarında ciddi eserler birakmışür.İlim ve fikir hayatı bakımından zengin ve verimli bir zaman ve mekan kesitinde hayat süren Razi'nin memleketi Rey şehri daha başka Razilerin de yetişmesine şahid olmuş, onlara isim babalığı yapmıştır. Bunlar; Ebu Zekeriyya Yahya b. Muaz er-Razi, Meşhur tabip Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyya er-Razi, İbn Ebi Hatim er-Razi, Ebû Bekr er-Razi el-Cessas, Kutbu'd-din er-Razi gibi bilginlerdir.Fahreddin Razi, önce babasından okudu, sonra el-Kemali's-Semnani'ye giderek orada öğrenimine devam etti. Rey'de ve Merağ'da tahsilini tamamlayan Razi, bir Şafii ve Eş'ari olarak ilim dünyasına katıldı.Harezm'de, Buhara'da, Semerkant’ta ve Serahs'ta bulundu, Buralarda Mu'tezile, Kerramiyye Batınilik v. b. bid'at ehli mezheplerle münazara ve münakaşalar yaptı. Gazne ve Hindistan'a seyahatta bulunan Razi, Harzemşah sultanı Alaeddin'in himayesinde Herat'a yerleşti. Burada Şeyhu'l-İslam lakabıyla kalabalık bir talebe kitlesine dersler verdi.Fahreddin Razi, seyahatleri, münazara ve münakaşaları ile gerek halk gerekse devlet adamları ve seçkinler katında büyük bir şöhretin sahibi oldu. Kendisi "Münazarat" isimli eserini bu konulara tahsis etmiştir. Ancak şöhretiyle birlikte aralarında kardeşi Rükneddin'in de bulunduğu bazılarının hased ve kıskançlığını da üzerine çeker. Razi'nin ölümünün Kerramiler'in zehirlemesiyle olduğu rivayet edilir 364

Büyük bir servetin sahibi olarak zengin bir hayat süren Fahreddin Razi, devlet adamları ve hükümdarların dostluğunu ve yakınlığını kazanmış, geriye pek çok talebe ve eser bırakmış, sünni büyük bir alimdir. Hakkında Şiiliğe temayül olduğuna dair iddialar varsa da bunu eserleri ve görüşleri tekzip etmektedir.Derslerinde akıcı bir üslup ve lisan kullanır, dinleyene tesir ederdi. Ders halkasının ön sıralarında öğrencilerinin büyükleri, orta ve arka sıralarda derecelerine göre diğerleri yer alırdı. Mes'elelerin çözümü önce öğrencilerine bırakır, konu çözümlenemezse açık ve en iyi bir şekilde müdahele eder ve problemi hallederdi. Fevkalade fasih ve beliğ bir ifadesi olan Razi'nin derslerini arapça ve farsça olarak takrir ettiği bilinmektedir.365

Eserleri

Fahreddin Razi'nin eserlerini kendisine ait olanlar ve şüpheli olanlar şeklinde bir tasnife tabi tutarak 194 sayısına kadar çıkaranlar vardır.Onun eser verdiği bilim dalları itibariyle bazılarının isimlerini vermek gerekirse şunları zikredeceğiz:Tefsirde: et-Tefsiru'1-Kebir (Mefatihu'1-Ğayb)Kelâm'da: el-Erbain fi usuli'd-Din, Esasu't-Takdis, el-Hamsun fi Usuli'd-Din, İsmetu'l-Enbiya, el-Mealim fi Usuli'd-Din, Şerhu Esmai'l-lahi'l-Hüsna.Mantık, Felsefe ve Ahlakta: el-Ayatu'1-Beyyinat fi'1-Mantık, Ta'cizu'l-Felasife, el-Ahlak, Şerhu'l-İşarat ve't-Tenbihat (İbn Sina), Şerhu Uyuni'l-Hikme (İbn Sina) Lübabu'l-İşarat, el-Mebahisu'1-Meşrıkıyye, en-Nefs ve'r-Ruh.Hem Kelâm ve hem Felsefe'de: Muhassal, el-Metalibu'1-Aliyye.363 N. Sabuni, a. g. e. s. 185. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 151-153364 N.Sabuni .a.g.e. s. 185. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 156365 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 155-156

Cedel ve Hilafiyatta: el-CedelFıkıh Usulünde: Şerhu'l-Veciz (Gazzali) el-Mahsul, el-MealimEdebiyatta: Şerhu Nehci'l-Belağa, Nihayetu'1-İcaz,Tarihte: Fedailu'l-ashab, Menakibu'1-İmam eş-ŞafiiMatematik ve astronomide: el-Hendese, Risale fi İlmi'l-Hey'eTıp da: el-Eşribe, et-Teşrih, Şerhu'l-Kanun (İbn Sina), et-Tıbbu'1-Kebir,Sihir ve Astrolojide: el-Ahkamu'1-Alaiyye fı'1-A'lami's-Semaviyye es-Sirru'l-Mektum.Mezhepler Tarihinde: İ'tikadatu'l-Firaki'l-Müslimin ve'l-Müşrikin,Ansiklopedide: Camiu'1-Ulum (Bütün ilimlere dair) (sözü edilen bilim dallarında)Fahreddin Razi'ye nisbet edilen yüz kadar eser ismi daha zikredilmektedir. Bütün bunlar Fahreddin Razi'nin ilminin genişliğine ve ilgi duyduğu bilim dallarının çokluğuna delalet etmektedir. Şüphesiz o, burada bizi daha çok, bir Kelâmcı olarak ilgilendirmekte, Kelâm ilmiyle ilgili olarak yazdıkları ve söyledikleri bizi daha çok meşgul etmektedir.366

Kelâmda Râzî:

İmam Gazzali Makasıdu'l-Felasifede filozofları ve felsefelerini tarafsız bir gözlemci sıfatıyla ele alır. Orada amaçlarını açıklar. Tehafütü'l-Felasife'sinde ise filozoflara ve felsefelerine karşı açık tavır alır. Onları tenkid eder, yerer, Aynı Gazali, filozofların alet ilmi durumundaki Mantıklarının hararetli savunucusudur. Onun Mantık bilim alanında kaleme aldığı kitap ve risale sayısı birden fazladır. Sünni düşünce akımı içerisinde Mantık'a ilk sahip çıkan O' dur. Mantık'ı sünni geleneğin ayrılmaz parçası haline getiren İmam Gazzali'nin üstün gayretleri olmuştur. Şu halde filozoflar ve felsefeleriyle ilk temas sünni İslam dünyasında Gazzali ile başlamış oluyor.Abdu'l-Kerim Şehristani, İmam Gazzali’den sonra, Fahru'd-Din Razi'den önce, ara bir yerde bulunmaktadır. Onun filozoflara ve felsefelerine karşı tavrı Nihayetu'l-Akdam da, ne tam olarak red, ne de tam olarak kabuldür. Ancak görülen odur ki Şehristani, filozoflara ve felsefelerine ilgi duymakta, eserinde onların görüşlerini müstakil başlıklar halinde verme ihtiyacını duymaktadır. Onunla birlikte sünni düşünceye felsefe bir adım daha atmış oluyor.Fahru'd-din Razi'ye gelince; o İslam filozoflarının benimseyip geliştirdikleri Aristo geleneğindeki felsefeyi en iyi anlayan ve onu Kelâm'ın ayrılmaz bir parçası haline getiren hiç şüphesiz Tefsir-i Kebir sahibi Razi olmuştur. Başka bir ifadeyle felsefeyi Kelâmlaştıran Fahru'd-Din Razi'dir. Neticede Ehl-i Sünnet anlayışında Kelâm'la felsefe birleşmiş, Razi ile birlikle "Felsefi Kelâm" dönemi başlamıştır. Ancak bu şu demek değildir. Kelâm ile Felsefe anlaşarak uzlaşmıştır. İlahiyat Nübüvvet ve ahiret gibi bazı ana konularda Kelâm'ın Felsefe'ye olan itirazları son bulmuştur şeklinde bir birleşme asla söz konusu değildir. Kelâm ana konularda kendi gündemini muhafaza etmiş, varlık ve bilgi gibi konularda felsefe'den fazlaca istifade yolu tutulmuştur. Felsefi Kelâm'da İmam Gazzali öncesi oluşturulan Kelâm'ın temel konuları felsefi, başka bir deyişle çok daha akli bir perspektifden ele alınmış, bununla birlikte Felsefe'ye ve konularına bakış yumuşatılmış, ona olan muhalefet azalmış, Felsefe adeta Kelâm'ın bünyesine dahil edilerek muhafaza altına alınmıştır. Sözü edilen Felsefi Kelâm'ın İbn Arabi'de Felsefi Tasavvuf şeklinde büründüğü görülür.Fahru'd-Din Razi Felsefe'yi Kelâm'a sokmakla, bu bilim dalına Aristo geleneğine göre bir yön tesbit etmiştir.367

Bu yeni anlayış Sünni Kelâm geleneğinde yeni bir metod değişikliğinin habercisi olmuş, daha sonraki Kelâmcılara tesir etmiş ve bundan Eş'ari'lik fazlasıyla yararlanmış, Maturidiliğin aleyhine daha kolay yayılma imkanı bulmuştur. Öte yandan Felsefenin Kelâm'a sığınması, bu disiplinde özgün şahısların yetişmesine ve eserler vermesine engel teşkil etmiş, her iki disiplin, Kelâm ve Felsefe birbirlerine yaklaşmakla kazanacakları, gelişecekleri yerde kayba uğramışlardır. İmam Gazzali'nin herhangibir art niyet almaksızın samimiyetle karşı çıktığı Felsefe'yi Fahru'd-Din Razi Kelâm'a dahil etmekle, aslında Felsefe meşruluk kazanıyor, ancak istiklalini ve benliğini kaybettiği için bundan zararlı çıkan topyekün Felsefe oluyor.368

Görüşleri

Fahru'd-Din Razi, Kelâm'ın büyük imamı olarak bıraktığı eserlerde Felsefe ve Mantık'a fazlaca yer vermiştir. Belki o, Kelâm ve felsefeyi kaynaştırmada büyük mesafe almış, şöhretini bu alanda özellikle yapmıştır. Razî'nin yaptığı felsefeyi Kelâm'ın hizmetine başarıyla sunmak veya onu faydalı bir tarzda kullanmak olmuştur. O bunu vasiyyetindeki kendi ifadesiyle "Kur'an'da bulduğu faydaya eşit bir fayda gördüğü için yapmıştır.369

Bilgi

366 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 156-157367 Prof. Dr. H. Atay, Kelam'a giriş, (el-Muhassal) s. 2. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 158368 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 157-158369 F. Razi, Vasıyyet, s. 7; ez-Zerkan, F. Razi, Beyrut. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 158

Bilginin kaynağı duyumların algıladığı ve aklın kavradığı nesneler olur. Bunlar tasavvuru oluşturur. Tasavvurun tasdik haline gelmesi bir takım zihni faaliyetleri gerektirir. Tasdiklerin hepsinin bedihi, olmadığı açıktır.Bilginin duyular ve akılla oluşması konusunda değişik görüşler vardır. Duyularla elde edilen bilgileri kabul edenlerin yanısıra reddedenler de bulunmaktadır.Akli bilgiler kunusunda da aynı anlaşmazlıklar görülür. Akli bilgilerin kesinliğini benimseyenler olduğu gibi itirazlarını yükseltenler de olmuştur. Ancak istidlal'in bilgi ürettiği bir gerçektir, istidlal, Nazar başka hükümlere ulaşmak için bir takım önermeleri düzenlemektir. Bu şekilde yeni bilgilerin elde edilmesi Eş'ari'ye göre adet, gelenek, Mu'tezile'ye göre tevellüd, doğuş yoluyladır.370

Varlık Ve Yokluk

Varlığın ve yokluğun tasavvur edilmesi apaçıktır. Zira "varlığımı" bilmem, var olduğumu bilmemden bir cüz'dür.Yok, ya gerçekleşmesi mümkün olmayan bir nesnedir ki bu halis olumsuzluktur. Varlık ve yokluk konusunda da çeşitli görüşlerin ortaya konduğu bir vak'adır.Varlık ikiye ayrılır1- Zatından dolayı sübütu gereklidir. Bu, Vacibu'l-Vücud olan Allah Teala’dır.2- Zatı bakımından varlığı mümkündür. Bu da Allah'tan başka olan bütün varlıklardır.Varlık bir başka yönden;1- Kadim, öncesiz2- Hadis, sonradan olan, şeklinde ikiye ayrılır. Kadim varlık Allah'tır. Başlangıcı olan varlıklar Allah'ın dışında diğer bülün varlıklardır.Yaratılan bülün varlıklar, cisimler, cevher ve arazlardan oluşmuştur. Arazlar çeşitli şekillerde taksim edilmiş, bu konuda değişik görüşler beyan edilmiştir.Cisimlerin unsurları ve oluşumları konusunda değişik görüşler ortaya atılmıştır. Özet olarak bu görüşler şöyledir.1- Cisim, zati ve sıfatlarıyla hadis'tir.2- Cisim zati ve sıfatlarıyla kadim'dir.3- Cisim, zatıyla kadim, sıfatlarıyla hadis'tir.4- Cisim, zatıyla hadis sıfatlarıyla kadim'dir.Cismin zatı ve sıfatlarıyla hadis olduğunu Müslümanlar, Hristiyanlar, Yahudiler ve Mecusilerin çoğunluğu kabul etmiştir.Buna göre, cisimlerden oluşan kainatın ezeli olması imkansızdır. Bu imkansızlık mahiyete gerekli ise, daima imkansız kalması gerekirdi.371

Allah

Kainat, cevherler ve arazlardan ibarettir. Allah'ın varlığına bunlarla delil getirilir.Kainatın mümkün veya hadis olmasına göre yaratanın varlığına delil getirme dört şekilde olur.1- Cisimler hadistir, bu Hz. İbrahim'in Allah'ın "Ben sönüp gidenleri sevmem"372 ayetinde tuttuğu yoldur.Kainat muhdestir. Her muhdesin bîr muhdisi vardır. Bu muhdis Allah'tır.2- Cisimler mümkün varlıklardır. Onların imkan dahiline gelişi bir müessir, müreccih vasıtasıyla olmuştur. Onların varlıklarını yokluklarını tercih eden, yok iken var eden Allah'tır.3- Arazlar sonradan oluşur, insanın nutfeden kana, ete, kemiğe dönüşerek oluşması buna misaldir. İnsanın meydana gelmesinde, kendisi, anası ve babası müessir değildir. Burada bir başka müessirin olması gerekmektedir. Nutfenin bizzat kendisinin müessir olmadığı aşikardır. Nutfenin ve ondan oluşan insanın yaratılmasında hikmet sahibi bir müessir olduğunu kabul etmek gerekecektir ki bu, Allah Teala'dır.4- Arazlar mümkün varlıklardır. Bunun böyle olduğu açıktır. Sonsuz sayıda arazın mümkün olduğunu duyularla ve akılla insan her an müşahede edip durmaktadır. Her mümkünün bir müessire ihtiyacı olduğu da kesindir.Netice olarak kainat varlıklar manzumesi, bir Vacibu"l-Vücud olan Allah'ın yaratmasıyla hasıl olmuştur. Onun idaresine muhtaçtır. Kainatın yaratanı vardır. Delilimiz, eğer var olmasaydı, yok olmuş olurdu. Yok sırf olumsuzluk olup onda bir öncelik gerçekleşme ve imtiyaz olmadığı için Tanrılığı yaraşmaz.Allah'ın mahiyeti, zatı bileşik olmadığı gibi diğer mahiyetlere de zıttır. O hiç bir şeye hulul etmez, girmez. O cisim ve araz değildir. O, bir yönde olmadığı gibi bir mekanda da değildir.Allah'ın sübuti sıfatları vardır. O kudret sahibidir. Bütün varlıklar buna tanıklık etmektedir. Eserleri meydandadır, işlerinin sağlam ve muhkem oluşu, onun ilmine delalet eder. Bu da duyularla algılanmakta ve

370 F. Razi, el-Muhassal, (Kelam'a giriş, H. Atay Trc.) s. 41. Ank. 1978. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 159371 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 159-160372 En'am: 6/76.

bedahetle ortada durmaktadır. O'nun hayat sahibi oluşuna delil; kudret ve ilim sahibi oluşudur. Allah irade sahibidir. O'nun işlerinin önce veya sonra hasıl olmasının imkanı varken belli vakitlerde meydana gelmeleri bir tahsis ediciye ihtiyaç göstermesinden dolayıdır. Bu da iradedir.373 o aynı zamanda Gören ve îşiten'dir, Kelâmıyla Konuşan'dır. O Baki olup onun Tekvin sıfatına sahip olduğunu bir kısım Hanefi fakihleri söylemişlerdir. Var olan Allah görülebilir.374

İnsan Ve Fiilleri

İnsan ve fiilleri konusunda değişik görüşler ortaya konmuştur. Oysa şu tesbitler önemlidir.1- İnsanın seçmede mutlak serbestliği yoktur. Bu kesin önermedir.2- İnsan kendi işlerini yapsaydı bütün teferruatını bilmeliydi. Oysa insan yaptığı işlerin tafsilatını bilmemektedir. Buna örnek uyuyan insanın uyku halidir.3- İnsan bir yandan yaratıcı, diğer yandan cansız varlıklar gibi güçsüz olmamakla birlikte, belli oranda varedicidir. Çünkü yasaklar, emirler, övgüler ve yergiler insan içindir. Yasaklardan ve emirlerden tercih etme yetkisi insana verilmiştir. Kur'an'dan on delil getirilmiştir.1- Kur'an'da "iş" insana isnad edilmiştir.2- Kur'an’da imanından dolayı mü'minin övülmesi, küfründen dolayı kafirin yerilmesi, itaata sevap, isyana azap va'di vardır.3- Allah Teala'nın işleri yaratıkların işlerinden dengesizlik, haksızlık ve zulüm bakımından ayrıdır, farklıdır, uzaktır.4- İnsanlar küfür ve isyanlarından dolayı yerilmişlerdir.5- İnsanlar işlerinde muhtar, serbest olup işlerini kendi isteklerine bağlı olarak yaparlar.6- İnsanların iyi işlere koşmaları emredilmiştir.7- Allah Teala yardım dilemeye teşvik etmiştir,8- Peygamberlerin hatalarını itiraf etmeleri ve onları kendilerine isnad etmeleri istenmiştir.9- Kafirler ve asilerin küfür ve isyanlarını itiraf ettikleri belirtilmiştir.10- İnsanlar inkar ve isyan ettiklerini belirterek tekrar dönüş isteklerini ahirette ortaya koyarlar.Bütün bunlar Kur'an'dan insanın fiillerini kendisinin yaptığına dair istidlallerdir, akli delillerdir.Allah Teala bütün varlıkları irade eder ve yaratır. İmanın kafirden meydana gelmeyeceği bilinince, onun kafirden meydana gelmesi imkansız olur. Diğer bütün fiiller için aynı şey söylenebilir. Ayrıca bir nesnenin imkansız olmasını bilen onu istemez.375

Nübüvvet

Mu'cize, peygamberliğin ön şartı olması dolayısıyla, Fahreddin Razi, Muhassal'inde nakli delillerden söz ederken Mu'cizeyi başlangıçta izah etmek ihtiyacını hissetmiştir. Ona göre; harikulade bir iş olup karşı konamaz bir "meydan okumayla" birlikte vuku bulan mu'cize; alışılandan başka bir iş olabilir veya alışılan birisi engelleme, men etme de olabilir.Meydan okumanın bulunuşu, sadık ile yalancıyı ayırdetmek, peygamberin irhas hallerinden ve kerametlerden farklı olduğunu ortaya koymak içindir. Mu'cize kendisine de meydan okumanın bulunduğu harikulade olay olması dolayısıyla büyü, sihir ve göz boyacılık gibi düzenbazlıklardan tamamen farklı Allah'ın peygamberi bir tasdik fiilidir.Nübüvvet'te en önemli ve kesin olay Hz. Muhammed’in (s.a.v.) peygamberliğidir.Hz. Muhammed'in (s.a.v.) peygamberliğine delil pek çoktur. Ancak üç yol önemlidir:1- Hz. Muhammed (s.a.v.) peygamberlik iddiasında bulunmuş ve mu'cize göstermiştir. Onun peygamberlik iddiası bize kadar Tevatür yoluyla gelmiştir.Onun mu'cizeleri üç yöndendir.a- Mu'cize olan Kur'an'ı getirmiştir. Kur'an'ı getirdiği tevatür yoluyla sabittir.b- O, Kur'an'dan başka akli ve hissi mu'cizeler göstermiştir.c- O, gaybtan haber vermiştir. Bu da bir mu'cizedir.2- Hz. Muhammed (s.a.v.) peygamberliğini, ahlakı, işleri, hüküm ve davranışlarını delil getirerek isbattır. Onun bu konudaki bütün fiili, davranış ve ahlakı peygamberliğini isbat eder.3- Önceki peygamberlerin Hz. Muhammed'in (s.a.v.) nübüvvetini haber vermeleri Onun peygamberliğine delildir.Yahudi, Hıristiyan, Tabiatçi ve Brahmanların Hz. Muhammedin (s.a.v.) peygamberliğini inkarla ilgili görüşlerinin temelsizliği aşikardır.376

373 F.Razi .a.g.e.s.l61. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 161374 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 160-161375 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 161162376 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 162-163

Peygamber Göndermenin Faydaları

Peygamber göndermenin faydalarını anlamak için aklın kavrayabildiklerine bakmak gerekir. Akıl;1- Müstakil, kendi başına nesneleri kavrar.2- Müstakil, kendi başına nesneleri kavrayamaz.Birincisi kainatın bir hakîm yaratana muhtaç olduğunu bilmemiz gibi olandır. Bu konuda akli delil, nakli delil ile desteklenerek yükümlü insana özür beyan etme yolu kapatılır. Bunun için Kur'an-ı Kerim'den 4. Nisa suresinin 166. ve 20. Taha suresinin 134. ayetlerini zikretmek mümkündür.a- Allah Teala kendisine ibadet edilmesini istiyorsa, İbadetlerin şekil ve miktarım bildirmesi için peygamberin gerekli olduğunu söyleyenler olmuştur.b- Şehvet ve heveslerin saldırısından insanı kurtarmak için bir uyarıcının bulunması gerektiği hususu da ifade edilmiştir.c- İmanın güzelliği ve küfrün çirkinliği akılla bilinmekle birlikte bunlara verilecek mükafat ve cezanın, yararlı iş yapanın sevabının ve zararlı, çirkin iş yapanın da azabının ne olduğunu akılla bilmek kabil değildir. Öyleyse bu hususları açıklayıcı peygamberin gelmesi yerinde olur.2- Aklın müstakil, kendi başına kavrayamadığı hususları göz önüne alarak peygamber göndermenin faydalarına gelince, bu konuda bazılarını şöyle zikredebiliriz1- Akıl, ancak kendi alanında gereklidir. Fakat görme, işitme, konuşma gibi haberi sıfatlarda nakilden başka vasıta yoktur. Bu konular akılla değil, nakille bilinir.2- Yükümlü, mükellef ibadetlerin ölçüsünü ayarlamakta korkak ve çekingen davranır. Korku ve endişe peygamberlerle ortadan kalkar.3- Çirkin olan her nesne gerçekten çirkin olmayabilir. Akla göre yaşlı, çil yüzlü bir kadının yüzüne bakmak çirkin, güzel bir kızın yüzüne bakmak güzeldir. Oysa şeriate göre durum bunun aksinedir.4- Tıbbın gelişimi, astronomi bilgilerinin artması; irade, ahlak ve siyasette insanların toplu yaşama ilkelerini ve sanatları öğrenmesi peygamberler aracılığı ile olmuştur.5- Akıllar değişiktir. Olgun olan az bulunur, ilahi sırlar pek yüksektir. Bunun için peygamber göndermek ve kitap indirmek gerekmiştir.6- İnsanda organların en şereflisi ve reisi kalp'tir. Kalbin halifesi dimağdır. Oradan kuvvetler bedenin her tarafına yayılır. İnsan da böyle olup ona bir başkan gerekir. Bu da peygamberdir veya onun yerine geçendir. Peygamber alemde kalp gibidir, onun halifesi de dimağ gibidir, ilim ve anlatma kuvveti peygamberin halifesi vasıtasıyla bütün dünya halkına yayılır.Kerametler caizdir. Mucizeden farkı, keramette meydan okuma yoktur.377

Ahîret

İnsanın, cisim olmayan, ancak bütün hayatı boyunca onunla birlikte olan bir "ben"i, bir manevi yönü vardır. İnsan bir yandan doğup büyüyen, gelişen ve sonra toprak olan bir beden, diğer yandan duyan, algılayan, idrak eden, bilen, öğrenen, şuurlu hareket eden bir manevi varlıktır, insanın maddi ve manevi yapısına bakılarak çok değişik görüşler ortaya atılmış ahiret konusunda bu görüşlerin ışığında yaklaşılmış bu bakımdan Müslümanlar, Hıristiyanlar, Materyalistler, Filozoflar farklı beyanlarda bulunmuşlardır.Yok'un iadesi mümkündür. Yok olan nesne, yok iken ya mahiyetinden dolayı veya mahiyetin gereklerinden birisi için imkansızdır. Bu engeller kalkınca yok'un iadesi mümkündür.Dirilişin vuku bulacağını doğru sözlü peygamber haber vermiştir. Diriliş haşr bir imkandır. İmkan ise yapana ve kabul edene göredir. Oysa ikisi de mevcut olduğuna göre, Ahiret hayatı ebedi hayat olacaktır. Ayrıca insanın ölmeyen, yok olmayan manevi yönünü, yani nefsini ve ruhunu asıl kabul ederek ebedi hayatın varlığını izah etmek daha akılcıdır.378

Îman Ve Küfür

İman tasdikten, onaylamaktan ibarettir. Taatler imandan cüz, parça değildir. Büyük günah işleyen mü'min, iman etmesiyle itaatkar, günahıyla asidir.İman artmaz ve eksilmez. Çünkü iman, peygamberin getirdiği zorunlu olarak bilinen her nesneyi tasdik etmenin adı olunca, bu mertebeleşmeyi kabul etmez. Bunun için iman artma ve eksilme kabul etmez. İman artık ve eksik olamaz.İmanın artması ve eksilmesi konusu, dili, lisanı ilgilendirir. Her fırkanın kendine özgü delilleri vardır. Uzlaştırmak için şöyle denebilir. İşler, ameller tasdikin neticeleridir, îmanın artmaz ve eksilmez olduğunu gösteren her nesne imanın aslına aittir. Artar ve eksilebileceğini gösteren de imanın kemaline aittir.377 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 163164378 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 164-165

"İnşaallah mü'minim" demek şüpheyi göstermek için olmayıp teberrük etmek ve durumu sonuca bağlamak içindir.Küfür, peygamberin getirdiği zorunlu olarak bilinen nesneyi inkar etmedir. Bundan dolayı kıble ehlinden hiç kimse kafir görülemez. Çünkü peygamberin getirdiğinden inkar ettikleri zorunlu olarak bilinmeyip istidlalle bilinmektedir.379

İmamet

İmamet'i kabul edip gerekli görenler olduğu gibi onu kabul etmeyip gerekli görmeyenler de vardır. İmameti gerekli görenlerde kendi aralarında akla ve nakle göre gerekli görenler şeklinde ikiye ayrılır.İmameti akla göre görenler de ikiye ayrılır.a- İmamet Allah'ın tayini iledir.b- İmamet insanların tayini iledir.İmameti Allah'ın tayini ile görenler İmamiyye mezhebi taraftarlarıdır.İmametde akla göre tayini insanlara gerekli görenler ise Cahız, Ka'bi ve Ebû Huseyn el-Basridir.İmameti nakle göre gerekli kabul edenler Ehl-i Sünnet ve Mu'tezile'nin çoğunluğudur.İmameti kabul etmeyip gerekli olmadığını söyleyenler ise Hariciler ve Esam'dır.İmamet Ehl-i Sünnete göre gereklidir. Sebebi ise insanlardan zararı savmaktır. Halk için güçlü bir başkan kötülüklerden kaçmak demektir, imametin gerekliliği icma ile sabit olup aklın gereğidir.Fahruddin Razi, büyük bir Kelâmcı olarak bir ara Kelâm'dan Meşşai Felsefesi'ne kaymış ancak daha sonra yine Kelâm'a dönerek Felsefeye hücum etmiştir. O, hayatının sonlarına doğru Kelâmi ve Felsefi konulardan tamamen uzaklaşarak Kur'an ile meşgul olmuştur. Bunu vasiyyetinde beyan etmektedir. 380

Fahruddin Razi bir Eş'ari Kelâmcı olarak bazı noktalarda Eş'arilikten ayrılmış, Mu'tezile ile İbn-i Rüşd’le bazı noktalarda birleşmiştir.Fahruddin Razi el-Mebahisu'l-Meşrikıyye adlı eseriyle özellikle Kadı Beydavi’nin Tavaliu'l-Envar’ı, Sa'du'd-Din Taftazani'nin Şerhu'l-Makasıd'ı ve Adudiddin el-Ici ile Seyyid Şerif’in eseri olan Şerhu'l-Mevakıfı'nın ana kaynağı durumundadır.381 Kendisinden sonraki Kelâm ve Kelâmcılar üzerinde derin tesirleri olan ve Felsefi Kelâm'ın ilk ve en büyük temsilcisi olan Razi, imam unvanına hakkıyla layık, İslam ilim ve düşünce tarihinin en güçlü simalarından ve isimlerinden biridir.382

SEYFU'D-DİN AMlDİ (551-631/1156-1233)

Kimlik

Hicri 551, Miladi 1156 yılında Amid'de, Diyarbakır'da doğdu, buraya nisbetle Amidi diye şöhret bulmuştur. Daha sonraları Hama ve Şam'da bulunduğu için Hamavi ve Dımaşki diye de anılmıştır. Sa'lebi ve Tağlibi olduğu söylenir. Fıkıhta önce Hanbeli sonra Şafıidir. Kelâm'da ise Eş'ari mezhebinin güçlü ve önemli bir temsil cisidir. Lakabı Seyfu'd-din olan Amidi'nin asıl adı Ali b. Ebi Ali b. Muhammed b. Salim'dir.Amidi, ilköğrenimini Diyarbakır'da (Amid) yaptı. Kur'an-i Kerimi ezberledi. Hanbeİi fıkhını öğrendi. Devrinin ilim merkezi Bağdat'a giderek orada Hanbeli fıkhı konusundaki bilgisini derinleştirdi, Hadis okudu.Amidi'nin Bağdat'ta ikametinden bir müddet sonra Şafii mezhebine geçtiği görülür. Bu konuda Şafii bilginlerden İbn Fadlan diye meşhur olan Ebû'l-Kasım Yahya b. Fadıl'ın Amidi üzerinde etkili olduğ anlaşılıyor, İbn Fadlan Fıkıh, Usul-i Fıkıh, Cedel, Kelam ve Mantık bilimlerinde derin vukufıyeti olan bir alim olarak biliniyor. 383 İbn Fadlan'ın Amidi üzerinde özellikle akli ilimlerde derinleşmesinde etkisinin büyük olduğu aşikardır.İbn Fadlan'dan söz konusu ilimlerde derinleşmekle kalmayan Amidi, ondan ayrıca îlm-u Hilafta okuyup bu bilim dalında da temayüz etmiştir.Seyfu'd-Din Amidi bu arada Yahudi ve Hıristiyanlardan Felsefe dersleri aldı. O böylece Kelâm ve Felsefe'de devrinin en yetkili ve bilgili ilim adamı haline geldi. Ancak Felsefe'yi iyi bilmesi ve bu ilim dalıyla meşgul olması fakihlerin tepkisine sebep olunca Şam'a geçmek zorunda kaldı. Ancak orada da akli ilimlerle meşgul olmaya devam etti. Şam'da Şenabeddin Sühreverdi ile tanıştı.Amidi, 592/1195 yılında Şam'dan Mısır'a geçmiştir. Mısır o devirde Selahaddin Eyyubi'nin oğlu Melik el-Aziz yönetiminde bulunuyordu.Mısırda ilmi çalışmalarla dopdolu bir yirmi yıl geçiren Amidi, bir yandan Nasıriyye medresesinde öğretimde

379 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 165380 Fahru'd-Din er-Razi, Vasıyyetu'r-Razi, M. Salih Zerka, Fahreddin Razi eki, s. 640. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 166381 M. Salih Zerka, Fahreddin Razi, S, 628. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 166382 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 165-166 383 İbn Sübki, Tabakat, 5/129 (Beyrut, 1324), İbn Hallikan, Vefeyat 2/455 (Kahire, 1948) Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 167

bulunurken diğer yandan eserlerinin pek çoğunu burada kaleme almıştır.Amidi'nin şöhretinin artması, başarısı ve ilmi faaliyetleri, özellikle bazı fakihleri kıskandırdı. Amidi, imanının bozukluğu suçlamasıyla karşı karşıya kaldı. Akidesinin bozukluğu ve felsefe ile uğraşması ileri sürülerek kanını helal kılan bir fetva sultana takdim edilmiştir. Ancak Sultan insaflı bîr başka bilginin görüşüne uyarak Amidi'yi korudu. Fakat Seyfu'd-Din Amidi, aleyhindeki havadan etkilenerek Mısır'dan gizlice tekrar Şam'a, oradan Hama'ya gidip yerleşti.384

Hama'da Emir Melik el-Mansur, Amidi'yi himaye etti, Mansuriyye medresesinde ders vermekle görevlendirdi. Onu mali bakımdan bol gelir ve maaşla destekledi. Amidi, Hama'da hayatının belki en verimli ve istikrarlı dönemini yaşadı. En önemli eserlerini burada yazdı.Bu eserler arasında bilhassa Kelâm'da Ebkaru'l-Efkar, Mantıkta Dekaiku'l-Hakaik, Felsefede el-Mübin fi Elfazi'l-Hukema ve'l Mütekellimin ve Keşfu't-Temvihat fi şerhi'l-İşarat zikredilmeye değerdir.Emir Melik el-Mansur"un vefatından sonra Dımeşk'e geçen Amidi, orada Emir Melik el-Muazzam onu Aziziye medreselerinin başına getirerek ders vermesini sağlamıştır. Şam'da Usul-i Fıkha önem vererek el-İhkam fi Usul-i el Ahkam ile onun muhtasarı Munteha es-Sul'u yazdı.Melik el-Muazzamm ölümünden sonra Şam emiri olan Melik el-Eşref medreselerinde Tefsir, Hadis ve Fıkıhtan başka ilim okutulamayacağına ve felsefe ile meşgul olanları süreceğine dair ferman çıkardı ve Seyfeddin Amidi’yi de Aziziye medresesi müderrisliğinden azletti. Yaşı epeyce ilerlemiş olan Amidi Hayatının son günlerinde evine çekildi. Nihayet 631/1233, senesinde 80 yaşında iken Şam'da vefat etmiştir.385

Kişllik

Amidi hakkında genel kanaat onun usulcü, mantıkçı, cedelci ve hilafiyatçı olduğu şeklindedir. O dinin iki aslında da eserler sahibidir. O akli ilimlerde imam idi. Devrinin Kelâm, mantık ve usûl ilimlerinde en zekisi ve güçlüsü idi. Gazzali ile başhyan Felsefi Kelâm'ın en seçkin temsilcilerinden biri olan Amidi, Felsefe ve mantığı çok iyi bilmesinden dolayı bu disiplinleri Kelâmi konuları anlatımda ustalıkla kullanmıştır.Hakkında akidesinin bozuk olduğuna dair çıkan dedikoduların yersiz olup, doğru olmadığını İbn-i Kesir söyler.386 Amidi, gerçekte alim, fazıl, inancı sağlam, amelinde salih, samimi, muhakkik ve müdakkik bir kimse idi. Amidi yetiştirdiği talebeler ve bıraktığı eserlerle bunu ispat etmektedir.O Mısır ve Şam ulemasının sultanı unvanını taşıyan İz. b. Abdusselam ile meşhur tarihçiler îbni Ebi Usaybiya ve Ebû Şamme'ye hocalık etmiştir.Amidi bir Kelâmcı olarak devrinin en parlak simasıdır. Kelâmi eserlerinde felsefi izahlara sıkça rastlanır ve mantık kurallarını gayet güzel kullandığı görülür. O, sem'i delilleri sadece semiyat konularında kullanmıştır. İlahiyat bahislerinde nakle müracat ettiği az görülürken nübüvvet konularında kullanmıştır. İlahiyat bahislerinde nakle müracat ettiği az görülüken nübüvvet konularında ise akli izahlara fazlaca raslanır. O, bu metoduyla felsefi Kelâmdan örnekler sunar.Amidi kendisinden önceki Kelâmcılardan ziyadesiyle yararlanmış, Şehristani, Razi, Gazzali, Cüveyni ve Bakıllani'den yer yer iktibaslarda bulunup onlarla aynı itikadları paylaşmışdır.Amidi, İslam dışı dinler ile İslam içi fırkaların görüşlerini açıklıkla münakaşa eder hatta bazen kendisinden önceki ehl-i sünnet Kelâmcıların görüşlerinin aksine görüşler ortaya kor ancak onun asıl amacı muhaliflerin iddialarının batıl, ehl-i hakkın görüşlerinin doğru, hak olduğunu ispat etmektir.387

Eserleri

Amidi çeşitli bilim dallarında 20 kadar eserin sahibidir. Onun eserlerini 3 ana grupta toplamak mümkündür.1. Kelâm1- Gayetu'l Meran fi ilmi'l Kelâm2- Ebkaru'l Efkar3- el-Meahiz ala'l İmam er-Razi4- Risale fi ilmi'l Kelâm5- el-Livau'1-Aziz2. Usul-u Fıkıh1- el-İhkam fi Usuli'l-Ahkam2- Müntehau's Sul3. Felsefe1- Dekaiku'l Hakaik2- el-Mubin fi El-Fazı'l Hukema ve'l Mütekellimin384 İbn Hallikan. a.g. e. 2/455, Ibn Kesir. el-Bidaye 13/141. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 168385 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 167-168386 İbn Kesir. el.Bidaye 13/141. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 169387 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 168-169

3- Rumuzu'l Kunuz4- Tekfu't-Temvihat5- el-Bahir fi ulumi'l-Evail ve'1-EvahirAynca onun Cedel'e, ilm-i Hilafa dair eserleri de vardır.388

Görüşleri

Seyfuddin Amidi'nin Kelâmı görüşlerini bir bütün olarak Gayetu'l Meram fi ilmi'l Kelâmda bulmak mümkündür. O bu eserini 8 kanun üzerine tertip ve tanzim etmiş, daha sonra bu kanunlardan bazılarını kaidelere, kaidelerden bazılarını da taraflara bölmüş, Böylece Kelâm'ın ana konularını bir düzen içinde ele alıp incelemek imkanı bulmuştur. 389

Bilgi

Bilginin kaynağı nazardır, akli araştırmadır, insan akli araştırma ve sebeplerinden yoksun olunca, kendisinde asla kesinlik, kararlılık bulunmaz.İlim, bir takım külli kavramlardan sonra insanda oluşur.Eşyanın bilgisi insanda bilkuvve mevcuttur. Sözgelimi insan ikinin çift olduğunu bilir. Bu bilgi insanda potansiyel olarak vardır. Bedihi ilim aklın bir dış kavrama, delile ihtiyaç duymaksızın tasdik ettiği ilimdir. Delil ile hasıl olan bilgi bedihi değildir.390

Alem-Varlık

Varlık, yok iken var olmuştur. Onun var olması kendi zatından dolayı olmayıp, başkasının onu var etmesi sebebiyledir. Her var olan kendi varlığı itibariyle mümkindir, çünkü varlığı bir başkasına bağlıdır.Adem, yani yokluk varlığı meydana getiremez. Varlığın yok iken var olması için bir müreccîh gereklidir. Bu müreccih ise varlığın dışında bir mümkin varlık olmayıp vacip bir varlıktır. Bu da zatı itibariyle var olan Allah'tır. İçtima, İftirak alemin bu halde oluşu, değişiklikler, çokluklar alemin kendi kendini yaratamadığının delilidir. Alemi ve içindekileri Allah yaratmıştır.391

Allah

Allah'ın zatıyla kaim sıfatları vardır. Bunlar zat üzerine zaid ezeli, vücudi sıfatlar olup bir takım haller değildirler. Kıdem, varlıklardan hiç birisinde bulunmayan Allah'a has bir sıfattır. Allah'ın kadim iradesi vardır. O, bu iradesini yaratma esnasında eşyanın var olmasına tahsis eder. Ancak O, hiç bir zaman ne kendi varlığında ne de bir başkasının yaratmada hiç bir şeye muhtaç değildir. Aynca O, birtakım gayelere de malul değildir, O'nun fiillerinde beşeri anlamda bir amaç, fayda aranmaz. Allah'ın şerleri yaratması, yokluktan varlığa çıkarmasıdır. Şer zaten nisbi bir manadır, izafi bir durumdur, iştir.Allah'ın ilmi bütün varlıklara taalluk eder. Varlıklar ve oluşlar yenilenmek, değişmek ve çeşitlenmekle birlikte, Allah'ın mutlak ve Kadim ilmi bunlara taalluk eder.Kudret sıfatı da bütün mümkünlere taalluk eder, ancak irade sıfatının tahsis ve temyizine göre ilahi takdire uygun olarak kullanılır. O kendisi ile icadın, yaratmanın hemen bulunduğu sıfat değildir. Başka bir deyişle Kudret sıfatı ilahi irade ile uyumlu olarak kullanılmaya hazır bir sıfattır. Allah kadir'dir.Allah'ın Kelâm sıfatı da zatıyla kaim, kadim bir sıfattır. Bunun açıklamasında farklı ifadeler, anlaşmazlıklar vardır. Sebebi ise Kelâm sıfatının nisbetleri, taallukları ve çeşitli tezahürleridir. Kelâm sıfatının taallukları çeşitli ve çok olup Kelâm sıfatı ise bir tektir. İlahi sıfatlar zatla kaim olup, zat asla değildirler. Aynca her sıfat bir başkası da değildir.392

İnsan

İnsanın fiilleri Allah'ın mahlukudur. Onun kudretinin delilindedir. Nitekim insanın fiilleri de ilahi iradenin kapsamı dışında değildir.İnsan fiillerinin bizzat ve bir irade vasıtasıyla yaratıcısı değildir. Bunun böyle olduğu yaşanan dünyada gözlenmektedir, insanın soyut anlamda fiili kendi başına meydana gelmemektedir. Ancak bu fiilin meydana

388 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 169-170389 S. Amidi, Gayetü'l Meram. Kahire-1971. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 170390 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 170391 Amidi, Gayetü’l Meram s. 27/147. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 171392 Amidi, a. g. e. s. 218, 220. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 171

gelmesinde insanın hadis kudretinin tesiri vardır.393 Bu tesir ise asla icad, yaratma değildir. Kesb ile halk arasında fark vardır.Kesb; hadis kudretin makdurudur. Halk ise kadim kudrete muzaf olandır. Kadim kudretin makdurudur.Allah'ın fiililerinde salah ve aslaha riayet mecburiyeti yoktur, o fiillerinî bir maksada bağlı olarak yapmaz. Ancak Allah hakimdir. O işlerini ilim ve iradesine uygun olarak yapar. Fiillerin güzelliği ve çirkinliği zati vasıflarından olmayıp şeriatın onlar hakkında verdiği hükümler dolayısıyladır.394

Nübüvvet

Nübüvvet aklen caiz, fiilen de vukuu bulmuştur.Nübüvvet, Nebi'nin zati vasıflarından, kesb ve ameli sebebiyle kazandığı bir mana değildir. Ayrıca Allah'ı veya kendisinin Peygamber olduğunu bilmesinden kaynaklanan bir sıfat ta değildir. Peygamber, daha önce de Allah'ı bilebilir, fakat bu bilme Peygamber olmayı gerektirmez. Nübüvvet Allah'ın "Rseulüm, Nebim" diyerek seçtiği kimseye O'nun ihsan ve nimetidir.395

Nübüvvet, caiz ve mümkündür. Nebi akim tek başına anlıyamayacaği hususları insana öğretir.Nebi'nin doğru olduğuna mucize delalet eder. Allah mucize ile Peygamberlerini tasdik eder. Mucize kendine özgü şartları taşır. Nübüvetin bilfiil vuku bulmasına en güzel örnek Peygamberimizin Peygamberliği ve onun Kur'an mucizesiyle te'yid ve tasdik edilişidir. Hz. Muhammed'in Peygamberliği ve O'nun Kur'an'ın icazı ile tasdik edilişi bu konuda her türlü bilgiyi ve belgeyi sunmaktadır.396

Ahiret

Varlıkların yok olduktan sonra iadeleri aklen caiz, naklen vaciptir, vuku bulacaktır. Bu konuda cevher olsun, araz olsun fark yoktur.Haşr, neşr, kabir azabı ve suali, sıratın kurulması, mizan, cennet ve cehennem, havz, mü'minlere ve asilere şefaat, sevap, ikab bütün bunlar mümkündürler. Hepsi hakkında kitap, sünnet ve icma'-ı Ümmet'ten deliller vardır, bunları tasdik gerekir.397

Îmamet

İmamet konusu, dinin temel konularından (Usulu'd-Diyanat) olmamakla birlikte Kelâmcılar kitaplarında adet olarak yer verdiklerinden temas etmekte yarar vardır.Aslında imamet vaciptir. Bu Müslümanlara akıl yoluyla değil şeriat yoluyla, başka bir deyişle imamet aklen değil, şer'andır. İmametin Şer'an olduğunun delili, Hz. Peygamberin (s.a.v.)'in vefatından sonra müslümanların icma'ıdır. İmametin vücubuyla ilgili ihtilaf yoktur. Ancak imamet makamına tayin edilecek kişi üzerinde anlaşmazlık vardır.Müslümanların işlerinin görülmesinde, huzur, sükun ve adaletin tesisinde İslam'ın hükümlerini yerine getirmede imam'ın gerekli olduğu ortadadır. Fakat bu konu en fazla ihtilafın bulunduğu bir husustur. İmamiyye, tayinin nassla olduğunu iddia ederken, ehl-i hakk seçimle olduğunu söylemiştir. Ancak İmamiyye'nin iddiasına delil teşkil edebilecek kesin bir nass yoktur.İmamın kendisinde bulunması gereken bazı şartlar vardır, imamette hulefa-i raşidinin sıralanması Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali (r.a.) şeklindedir. Sahabenin hepsini hayırla yad etmek ve onlar hakkında hüsnü zanda bulunmak gerekir.Amidi, Gayetü'l Meram'da değişik görüşleri vermekle birlikte, kendisi ehl-i sünnetin bir temsilcisi sıfatıyla onların anlayışını benimseyip haklılığını ortaya koymaya çalışır.398

KADI BEYZAVİ (585-685/1190-1287)

Kimlik

Mütekellim, Müfessir ve Fakih olan Nasiruddin el-Beyzavi Şiraz kadılığı yaptığı için Kadı Beyzavi olarak şöhret yapmıştır. Doğum tarihi, kesin olarak bilinmez, ancak yüzyıl yaşadığı rivayet edilir. Buna göre 585/1190 yıllarında doğmuş olabilir. Çocukluğu Beyza'da geçmiştir. Gençliğini babasının Fars Atabek'inin yanında Şiraz Kadılığı yapmasından dolayı bu şehirde geçirmiş, burada çok verimli bir ilmi çevre bularak fazlasıyla istifade 393 Amidi, a. g. e. s. 218. 220. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 172394 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 172395 Amidi .a. g. e. s. 317. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 172396 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 172-173397 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 173398 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 173

etmiştir. Devrin geçerli akli ve nakli ilimlerini Şiraz'da tahsil eden Beyzavi, daha sonra bu şehirde kadılık yapmıştır.Kadı Beyzavi çeşitli ilim meclislerine katılmış, İbn Mutahhar el-Hillî (ö.746/1345) ile münakaşalarda bulunmuştur. Görevinden bir ara alınan Beyzavi, bu sırada Tebriz'de kalmış, daha sonra tekrar Şiraz kadılığına tayin edilmiştir. Hayatının sonlarına doğru kadılığı bırakarak Tebriz'e yerleşen, ilimle ve eser yazmakla meşgul olan Kadı Beyzavi kendisini ibadete vermiş ve tasavvuf yoluna sülük etmiştir, ölüm tarihi konusunda değişik tarihler verilmekle birlikte, genelde kabul edilen 685/1287 yılıdır. O Tebriz'de hayata gözlerini yummuştur.399

Kişilik

Pek çok ilim dalında eser veren ve kuvvetli bir ilmi şahsiyete sahip olan Allame unvanlı Kadı Beyzavi, tefsirde "Envaru't-Tenzil", Kelâmda "Tavaliu'l-Envar" ile özellikle ün kazanmıştır."İslam'ın doğru itikat, iyi muamele ve güzel ahlaktan ibaret olduğunu kabul eden Beyzavi'ye göre tefsir din ilimlerinin başı, temel dayanağıdır. Kur'an'ı tefsir etmek için bütün din ilimleri yanında Arap edebiyatını da iyi bilmek gerekir. Tefsir ayet, hadis, sahabe sözü, dil kaideleri ve ulemanın görüşleri dikkate alınarak yapılmalıdır. Bir icaz, ihtisar harikası olarak kabul edilen Envaru't-Tenzil, onun tefsirciliğini gösteren başlıca kaynaktır.Beyzavi Kelâm'da "Tavaliu'l-Envar" in sahibidir. Ona göre Kelâm, din ilimlerinin en şereflisi ve temelidir. O Kelâm'da, daha önce Fahreddin Razi (606/1210) tarafından tesis edilen Kelâm-Felsefe karışımı metodu benimseyip geliştirmiştir. Ancak, o Kelâm ile Felsefeyi birleştirme gayretinde olmakla birlikte daima Kelâmcı kalmış, Kelâmcılann görüşlerini savunmuş, selefin görüşlerini benimsemiş, felsefeyi daima Kelâmi konuların izahında bir araç kabul etmiştir.Beyzavi Tefsir ve Kelâm'ın dışında hayatının sonlarına doğru Tasavvufla meşgul olmuş, bu konuda et-Tehzib ve'1-Ahlak'ı yazmıştır.Beyzavi'nin Fıkıh, Usul-i Fıkıh, Hadis, Mantık, Tarih, Astronomi, Nahiv ve Kozmoğrafya gibi ilim dallarıyla ilgilenmiş ve bu ilim dallarında eserler vermiş olduğu bilinmekledir.400

Görüşleri

İlahiyat

Allah'ın mahiyeti idrak edilemez. O'nun varlığının bilinişi, alemin hadis ve mümkün oluşu ve ayrıca değişikliklere maruz kalışı yoluyladır. Allah; sonlu ve mürekkep bir yarlık değildir. İlahi zatı niteleyen haberi sıfatlarından da mahiyetini bilmek mümkün değildir. Bundan dolayı Onun görülmesi, ru'yetullah dünya şartlarıyla idrak edilemez. Allah'ın sıfatlarını zatından ayrı düşünmek mümkündür ve bu O'nun Vahdaniyetine zarar getirmez.401

İnsan

İnsan, yaptığı fiillerinden sorumludur. Çünkü o fiilin meydana gelmesinde kısmen bir etkiye sahiptir; kendisinde bir güç bulunmaktadır.Husun-Kubuh konusunda, bunlar pratik akılla ve doğuştan bilinecek hususları oluşturuyorsa, aklidirler. Eğer ahirette sevap ve ikabi oluşturan hususlar ise, nakli olup akıl dışıdırlar.402

İman

İmanın hakikati kalp ile tasdikten ibarettir, ancak dil ile ikrar da gereklidir. Çünkü Kur'an'da, dil ile söyleyenler yerilmektedir. Amel imanın rüknünden değildir, bununla birlikte amelsiz iman yeterli değildir. Dini emir ve yasaklar bütün insanlar içindir, kafirler de buna dahildir.403

Nübüvvet

Peygamberlik; Allah'ın irade ve ihsanının tezahürüdür. Peygamberliğin, Peygamberin kendi zatıyla bir ilgisi yoktur. Allah, irade ve ihsanına bağlı olarak insanlığa nübüvveti bahşetmiştir.404

399 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 175400 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 175--176401 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 176402 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 176403 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 176404 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 177

Ahiret

Kıyametin büyük alametlerinden Deccal'ın çıkışı ile Hz. İsa'nın inişi vuku bulacaktır. Kendi öz cevheriyle idrak edici olan insan, esas cevherine dahil olmayan bedeninin yok olmasından, ölümden sonra da bu özelliğini devam ettirir, önceden hissettiği lezzet ve elemleri yine hisseder.Mizan, Cennet ve Cehennem hak olup Cennet, Sidre-i Münteha'nın yanındadır. Cehennemde ebedi olarak kâfirler kalır.Bu görüşlerini Envaru't-Tenzil adlı tefsiriyle ve özellikle Tavaliul-Envar adlı Kelâm kitabında ortaya koyan Kadı Beyzavi'nin Eş'ari ekolünün bir temsilcisi olduğu ifadelerinden açıkça anlaşılır.405

Tavaliu'l-Envar

Beyzavi'nin burada sözkonusu olan yönü onun Kelâmcılığıdır. O Tavaliu'l-Envar ile haklı bir şöhretin sahibi olup Kelâm tarihinde kendine bu eseriyle bilhassa yer bulmuştur.Tavaliul-Envar bir mukaddime ve üç bölümden oluşur.Mudaddimede Mebadi (Nazar, Tasavvur, Tasdik, Bedihi ve Kesbibi bilgiler), tarif (hadd-i tam, hadd-i nakıs, müfret ve mürekkep), kıyas ve çeşitleri (kat’i, zanni, akli ve nakli deliller), nazarın hükmü ve değeri gibi mantık bilim dalıyla ilgili konulara yer vermektedir. Mukaddimenin sonunda Marifetullah konusu işlenir.Tavaliu'l-Envar'ın birinci bölümünde Mümkinat ana başlığı altında Külliyat (Malum, Mevcut-Ma'dum, Zihni varlık, Harici varlık, Allah'ın vücubu, Mahiyet, Hakikat, İmkan, Kelâm, Vahdet, Kesret, İllet, Malul) arazlar (araz, ayan, kemmiyet, keyfiyet, akli ve hissi duyumları) ve cevherler (cevher ve cisimlerin varoluşu, ulvi cisimler, semavi ve iradi nefisler, nüfus-i natıka ve ruhlar) konuları yer alır.İkinci bölümde İlahiyat üçücü bölümde peygamberlik ve buna bağlı olarak Sem'ıyat bahisleri ele alınır.Kitab'ın sonunda Şia'yı red amacıyla imamet bahsi işlenmiştir. Tavaliu'l-Envar, ashabın fazileti ile sona erer.Kadı Beyzavi'nin söz konusu eserinde felsefi konulara fazlaca yer verilmiştir Bundan amacın, Kelâm'ın ana konuları olan Makasıt-i Aliyye denilen İlahiyet Nübüvvet ve Sem'ıyyat konularını ispat ve aklın kavrayışına sunmak olduğu aşikardır. Kadı Beyzavi böylesine bir uygulama ile kendisinden önce Fahreddin Razi ve Seyfuddin Amidi ile başlayan bir geleneği devam ettirmiştir, kendisinden sonraki Kelâmcılar için değerli bir malzeme ve miras bırakmış oluyordu.Tavaliu'l-Envar üzerine pek çok şerhler yazılmıştır. Abdurrahman el-İsfahani'nin (749/1349) Şerhi, bunların en meşhur olanıdır. Ayrıca (s.a.v.) Şerif Cürcani (816/1413) ve diğer bazı bilginlerin bu şerhe haşiyeleri vardır. Hacı Paşa el-Aydıni (816/1413) Abdurrahman el-Kazvini (836/1412) Hoca zade Mustafa b. Yusuf (893/ 1483), Taşköprü zade Ahmet b. Mustafa (969/1561) ve diğer bilginler de Tavali üzerine şerh yazmışlardır. Tavali'nin H. 1165 yılında Türkçeye tercümesi Üsküplü Kadı Hacı Mustafa Sıdkı tarafından yapılmıştır. 406

Kadı Beyzavi'nin Misbahu'l-Ervah ve Munteha'l-Münafi Şerhi Esmaillahi'l-Hüsna isimli yazma halinde Kelâm'a dair iki eseri daha vardır.407

Kadı Beyzavi Kelâm Tarihinde Eş'ari bir Kelâmcı olarak yer almakla birlikte o arapçaya derin vukufıyyeti, felsefe ve mantıka çok iyi derecede nüfuzuyla bu ilimleri Kelâm'ın konularını izahta kullanmaya çalışmış araştırıcı bir alim olarak görülmektedir. O metod bakımından akli metodu kullanırken nakli kesinlikle ihmal etmemiş, geçmiş ilim mirasından fazlasıyla yararlanmıştır.408

ADUDUDDÎN ÎCÎ (680-756/1281-1355)

Kimlik

Adududdin el-İci Abbasiler'in son zamanlannda İlhanlılar devrinde yaşamıştır. Bazısı Şii, bazısı Sünni olan hükümdarlarla münasebeti olan İci, huzurlu günlerini Ebû Said Bahadır zamanında geçirmiştir.Asıl adı Abdurrahman b. Ahmed olan Adududdin el-İci, Şafii mezhebinde Eş'ari Kelâm alimlerinin en meşhurlarındandır.el-İci, Şiraz şehrine bağlı İc (Ig) nahiyesinde dünyaya gelmiştir. Bazı kaynaklarda Hz. Ebû Bekr'in neslinden olduğu zikredilir.409

Hayatının ilk yıllarını Sultaniyye şehrinde geçiren Adududdin, burada büyük bir itibar ve nüfuz sahibi olmuştur. Daha sonra Şiraz'da kadılık ve müderrislik yapmıştır. el-Mevakıf adlı eserini Şiraz'da telif edip hükümdar Ebû

405 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 177406 Şehid Ali Paşa, 42S; Laleli, 786, Süleymaniye 2286. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 178407 Dr. Yusuf Şevki Yavuz, a. g. e. s. 139. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 178 408 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 177-178409 es-Subki Tabakat. c. VI, s. 108. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 179

İshak'a ithaf etmiştir. Devrindeki siyasi şartlar İci'nin fazla seyahat etmesine imkan vermemiştir. O, bulunduğu bölgedeki beylikler arasındaki savaşlarda Şiraz hükümdarı ile Muzafferiler arasında barış müzakerelerine katılmış, ancak daha sonra onun bir kaleye hapsedilmiş ve orada vefat etmiş olduğunu görüyoruz.Onun vefatı ile ilgili bilgiler hapiste iken 756/1355 tarihinde olduğu şeklindedir. Adududdin el-İci, yaşadığı bölgede küçük hükümdarlar arasında kalmakla birlikte ilmiyle onlar nezdinde büyük bir itibarın sahibi olabilmiştir. Tesirli bir ifade gücüne sahip olan İci'nin, aynı zamanda büyük bir servetinin de olduğu rivayet edilir. 410 Vakarlı, olgun bir şahsiyet sahibi olan İci'ye zamanın bütün hükümdarları saygı göstermişlerdir.411

İlmi Kişilik

Adududdin el-İci, döneminin ünlü bilginlerinden öğrenim görmüştür. Beyzavi'nin talebesi Zeynüddin (Tacuddin) el-Hiki’nin (Behiki) derslerine devam ederek ilmi kişiliğini yükseltmiştir. O'nun, Beyzavi'nin talebesi olduğunu bile söyleyenler mevcuttur. 412

Geniş ve derin ilim sahibi el-İci, bu ilmini talebeleri aracılığıyla İslam ülkelerine yaymıştır. Meşhur talebeleri arasında bilhassa Saduddin Taftazani, Ziyauddin el-Afifi el-Kırımi, Şemsuddin el-Kirmani ve Seyfuddin el-Ebheri dikkati çekerler.Kendisinde allame, muhakkik, müdekkik, Kadı'l-Kudatı'l-Meşrık Şeyhu'l-Ulema Adududdîn gibi unvanlarla bansedilen el-İci, akli ilimlerde imam; usul, beyan ve lisan ilimlerinde üstad idi. 413 Onun ilmi kişiliğine sadece hükümdarlar saygı duymakla kalmıyor, aynı zamanda devrin ilim adamları, edip ve şairleri de onun değerini takdir ediyorlardı. Hafız Şirazi onu bir beytinde; Şah Şeyh Ebû İshak'm devrinde Fars ülkesi beş fevkalade şahıs ile mamur idi. Birisi de ilimde padişahlar padişahı olan Adududdin idi ki, eser yazmakta Mevakıf binasını Padişah adına bina etmiştir." diyerek onu övmüştür.414 Talebesi Taftazani ise, "bize, izlerinde yürümekten, eserlerindeki gizli sırlan meydana çıkarmaktan, hatta meyvelerini toplayıp nurlarından ışık almaktan başka birşey kalmamıştır." demiştir.Çok çeşitli bilim dallarıyla meşgul olan İci fıkıh ve usulünde de üstad olduğu gibi, felsefeyi de en iyi bilenlerden biriydi.Adududdin el-İci devrindeki medreselerin öğrenim programlarında yer alan bilim dallarının hemen hepsine dair eserler kaleme almıştır. Onun yazdığı eserlerin başlıcaları şunlardır:1- Tahkikatu't-Tefsir fi Teksiri't-Tenvir: Kadı el-Beyzavi'nin Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Tevil adlı eseri tarzında kaleme alınmış bir eserdir.2- Risaletü'l-Vaz'ıyye: Kendi alanında yazılmış tek eserdir. O bu eserinde ilm-i Vaz'dan kısaca, sistemli bir şekilde banseder. 1311 yılında İstanbul'da Mecmuatü'l-Vaz'ıyye içinde basılmıştır. Bu risalenin muhtelif şerhleri vardır.3- Akaidu'l-Adudîyye: Vefatından 12 gün önce tamamladığı ve en son yazdığı eseridir. Celaluddin Devvani, bu risale için; Dini akaidin usulünden hiç bir kaideyi bırakmamak üzere mühim ve ana meseleleri toplamıştır." demiştir.415

Eserin Türkçe'si olduğu gibi (Nureddin Sadak, 196) pek çok şerhi ve ta'likatı vardır.4- Fevaidü'l-Giyasiyye: İlhanlı Devleti vezirlerinden Gıyasuddin Muhammed'e ithafen yazılan bu eser, Yakup Yusuf es-Sekkaki'nin Miftahu'l-Ulum'unun bir özeti mahiyetindedir.5- Şerhu Muhtasarı İbn Hacib: İbn Hacib'in Muhtasaru'l-Münteha adlı eserinin şerhidir, İstanbul'da basılmıştır. (1307)6- Îşraku't-Tevarih: Hz. Adem' den İmam Gazali'ye kadar, peygamberlerden, peygamberlikten, Aşere-i Mübeşşere'den, Mezhep imamlarından bahseden, tarihden ziyade Kelâmcı için lüzumlu olan tarihi bilgiler ihtiva etmektedir Tarihçi Mustafa b. Ali bu eseri genişleterek Türkçe'ye çevirmiştir, (1008)7- Cevahiru'l-Kelâm: el-Mevakıf in muhtasarı olup vezir Gıyaseddin Muhammed için kaleme almıştır.8- Adabu'l-Allameti'l-Adududdin: Mübahese, münazara adabından bahseden kısa bir risale olup pek çok şerhi vardır.9- Risaletü'l-Ahlak: Ahlaka dair muhtasar bir eserdir. 1281'de İstanbul'da basılan eserin muhtelif şerhleri vardır. Adududdin el-İci'nin kaynaklarda zikredilen başka eserleri de vardır. Hiç şüphesiz onun en önemli ve ünlü eseri el-Mevakıf dır.10- el-Mevakıf:Adududdin el-İci bu eserini Şiraz'da iken kaleme almış ve Şiraz emiri Ebû İshak'a ithaf etmiştir. Üzerinde pek çok şerh ve haşiyenin yapıldığı, halen İslam dünyasında, gerek Kelâm ders kitabı ve gerekse Kelâm ilminin

410 Ebu A. İmad, Şezerat, c.VI, s. 175. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 179411 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 179412 İbn Hacer el-Askalara, ed-Dürerul-kamine, c. I, s. 430. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 180413 Sübki, Tabakat, c VI, s. 108. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 180414 İslam Ansiklopedisi, md., c. v. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 180415 Katip Çelebi. Keşfü'z-Zünun, s. 1144. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 180

önemli kaynak eserlerinden biri olarak kabul edilen el-Mevakıf, Kelâm bilim dalında en sistemli ve mükemmel kitap sayılmaktadır.Ona yapılan şerhlerin en meşhuru ve yaygını hiç şüphesiz Seyyid Şerif Cürcani'ninkidir. Bu şerhe de haşiyeler, talikler ve hamişler yapılmıştır. el-Mevakıf, Cürcani'nin şerhiyle Şerhu'l-Mevakıf haline gelmiş, şerhli eser bu haliyle Cürcani'nin te'lifi olmuş, el-Mevakıf’ın şerhi olduğu unutulmuş, el-İci'nin el-Mevakıf’ı Cürcani tarafından yeniden yazılmıştır. el-Mevakıf’ın ve özellikle Şerhu'l-Mevakıf’ın haşiyeleriyle birlikte İstanbul ve Kahire'de muhtelif baskıları yapılmıştır. el-Mevakıf, altı mevkıftan oluşur, her mevkıf, mirsadlara, mirsadlar da maksatlara ayrılmıştır. el-Mevakıf’ta ilim, Varlık, Araz, Cevher, Cisim, İlahiyat, Sem'iyyat, İmamet konuları vukufla işlenir.416

Görüşleri

Adududdin el-İci'nin Kelâm görüşlerini el-Mevakıf, Cevahiru'l-Kelâm ve Akaid Risalesi adlı eserlerinde bulmak mümkündür. el-Mevakıf, onun en geniş Kelâm kitabı olurken, Cevahir, el-Mevakıf’ın muhtasarı olup, Risaletü'l-Akaid ise son telifi ve bütün Kelâmi görüşlerinin özeti mahiyetindedir. A. el-İci sözkonusu eserlerinin te'lifinde, Fahruddin Razi ve S. Amidi'nin eserlerinden fazlasıyla istifade etmiştir.el-İci'ye göre Kelâm ilmi diğer dini ilimlerin temeli ve en yücesidir. Onun bu ilmî, "Kelâm deliller getirmek suretiyle, dini akideleri isbat ve şüpheleri kaldırmaya kendisiyle muktedir olunan bir ilimdir" 417 şeklindeki tarifi daha sonraki pek çok bilgin tarafından kabul ve tekrar edilmiştir.418

Allah

Allah: Kainatta bulunan herşey Allah'ın varlığına delildir. Sağlam bir akılla düşünen her insan O'nun varlığını kabul ve itiraf eder. Buna akli deliller de nakli deliller de şahitlik eder. O, kemal sıfatlarla nitelenmiş, noksan sıfatlardan uzaktır. O'nun zatı, diğer zatlara benzemez, nasıl ise öyledir.O, vacip, mümkün mümteni... herşeyi bilir. O, mekandan münezzahtir, "şuradadır, buradadır" şeklinde Ona yön belirleyip işaret edilemez.O'nun sıfatları, gerçekte, birdir, olaylara ve varlıklara taalluk bakımından sonsuzdur. Kudretiyle takdir ettiği, ilmiyle bildiği ve iradesiyle dilediği şeyler sonsuzdur. Yaratmasında noksan veya ziyade yapmak O'na aittir.419

Bilgi

Bilgi, bilginin başka bir şeyle tasavvur edilmesine bağlıdır. Bir şey hakkında bilgi edinmek, onu başkasından ayırmak demektir, ayirdetmeden bilgi meydana gelmez. Bilgiler; zaruri, hissi ve bedihi gibi kısımlara ayrılır. Nazari bilgi de sahih ve fasid olmak üzere ikiye ayrılır. Hadîs olan bilgi de Allah'ın adeti üzere yaratmasıyla meydan gelir.Allah'ı bilmek:1- Varlıklarla istidlal ederek,2- Herkese vacip olan icma ile bilmek şeklinde ikiye ayrılır. Allah'ın varlığını sadece aramak vacibtir. Nazar ve istidlal ise, bunu yapabilenlere gereklidir.420

Varlık

Cevher, cisimlerin en küçük parçasıdır, cisim, cevherlerin birleşmesinden meydana gelir. Araz bir mahalle muhtaç olduğundan hadistir. Cevherler de, kendisine arazlar vasıl olduğundan, hadistirler.Kainat var olduğu gibi yok da olabilirdi. Onun varlığını, yokluğunu tercih eden bir Müreccih vardır, o da Allah'tır.421

İman

İman, mutlak tasdiktir. Tasdik, kalbin işidir. Dilin işi ise, Tevhit ve şehadet kelimelerini söylemektir.İman; 1- Zayıflık ve kuvvetlilik,

416 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 179-181417 S. Ş. Cürcani. Şehu’1-Mevakif, c. 1, s. 23, İst 1311. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 182418 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 182419 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 183420 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 182421 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 182

2- İnanılacak hususlar yönünden artma-eksilme kabul eder.Küfür; imansızlık hali olup peygamber'in getirdiği kesin olarak bilinen şeylerin bazısını veya bütününü tasdik etmemektir.Ehl-i Kıble'den olmakla beraber batıl yolda olanlar kafir değildir. İnsanlar, peygamberlere iman yönünden kısımlara ayrılır:1- Müslümanlar hem Hz. Muhammed'in hem de diğer peygamberlerin peygamberliğine inanırlar.2- Yahudi, Hıristiyan ve Mecusiler, inatlarından dolayı Hz. Peygamber'in nübüvvetini inkar ederler.3- Brahmanlar ve Dehriler bütün peygamberleri reddederler.4- Hz. Muhammed'e inanıp da usulde farklı içtihade sahip olanlar çeşitli İslam fırkalarıdır.5- Hz. Peygamber'in nübüvvetini itiraf ve kabul edip delil üzere olanlardır ki, bunlar da Fırka-i Naciye'dir.Akıl, eşyanın güzelliği ve çirkinliği hususunda hüküm veremez. Güzel Şcriat'in güzel, çirkin de yine Şeriat'in çirkin dediği şeydir. Kabihin yapılmayacağında, vacibin de terkedilmeyeceğinde icma-ı ümmet vardır.Allah, güç yetirilemeyecek şeyi insana teklif edebilir. Çünkü O, her dilediğini yapandır. Salah ve aslaha riayet, Allah'a gerekmez.422

Nübüvvet

Nebi, Allah katından haber getirendir. Allah dilediği kimseyi peygamber yapar, Peygamber, nebiliğini isbat için mucize gösterir. Mucizenin kendine özgü şartları vardır.Kur'an-ı Kerim, Mucizedir, Kıyamet'e kadar mucizeliği devam edecektir. Peygamberler günahsızdırlar. Allah onlarda günah yaratmamıştır. Onlar peygamberlikten önce küfürden, peygamberlikten sonra büyük günahlardan uzaktırlar. Peygamber göndermek mümkün ve caizdir.423

Ahiret

Ölümden sonra diriliş vuku bulacaktır. Cesetler haşrolunup ruhlar cesetlere iade olunacaktır. Var iken yok olan şeyi tekrar iade etmek caiz ve daha kolaydır.A. el-İci, imamet, itikadı mezhepler ve Emr-i bi'l-Ma'ruf Nehy-i Ani'l-Münker konularını da işlemiştir.424

SA'DU'D-DÎN TAFTAZANÎ (722-792/1322-1390)

Kimlik

Sa'duddin Me'ud b. Ömer Taftazani 722/1322 yılında Horasan'da Nesa'ya bağlı büyük bir kasaba olan Taftazan'da dünyaya gelmiştir. 792/1390 yılında Semerkand'da vefat eden Taftazani'nin cenazesi Serahs'a nakledilmiştir.425 Gençliğinde iyi bir öğrenim görmüş olan Saduddin, Kadı Adududdin İci ve Kutbuddin Razi'ye (766/ 1364) talebelik etmiştir.Genç yaşından itibaren eser vermeye başlayan Sa'duddin, aynı zamanda devrinin İslam ülkesinin de pek çok merkezini ziyaret etmiştir. Ancak o daha ziyade Serahs'da ikamet etmiştir. Daha onaltı yaşında iken Şerhu Tasrifi'l-İzzi'yi yazan Taftazani Herat, Gücdüvan, Harizm, Semerkand gibi şehirlerde hayatını geçirmiş, bir ara Timur'la birlikte (v. 807/1405) Anadolu'ya geçmiş, Osmanlı alimleriyle görüşmüştür. Onun eserlerinin Osmanlı ilim dünyasında tanınıp itibar kazanmasına bu ziyaretin ve Osmanlı ulemasıyla yaptığı görüşmelerin etkili olduğu açıktır.S.Taftazani'nin mezhebi konusunda değişik görüşler vardır. Onun için Hanefî dendiği gibi Şafii de denmektedir. Buna sebep, onun her iki fıkhı çok iyi bilmesidir. Buna ilaveten, onun Maturidi mi yoksa Eş'ari mi olduğu konusunda da farklı görüşler vardır. Gerçek olan şudur ki, onda sanki itikadi ve ameli mezhepler birleşmiştir. Taftazani, sözü edilen mezheplere dair verdiği eserlerle ilmini isbatlamış müdekkik ve muhakkik büyük bir İslam alimidir.Sa'duddin Taftazani, sadece yaşadığı dönemde değil; daha sonraki asırlara da damgasını vurmuş, eserleri ve görüşleriyle kendisinden daima sözettirmiştir. Yaşadığı devrin ilim ve düşünce dünyasına tam anlamıyla vakıf olan Taftazani ile bir dönemin kapanıp yeni bir çağın açıldığına tanık olunur. Kelâm ilminde bir dönüm noktası teşkil eden, kendisiyle Mütekaddimin, öncekiler döneminin sona erdiği, Müteahhirin, sonrakiler döneminin başladığı İmam Gazzali gibi, Taftazani ile de genel olarak bütün İslami ilimlerde Mütekaddimin döneminin sona erip Müteahhirin döneminin başladığı ifade edilir.426

Taftazani, (s.a.v.) Şerif Cürcani ile birlikte özellikle Kelâm ilminde zirve oluşturmuş, daha sonraki devirlerde, bu 422 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 183-184423 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 184424 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 184425 İbn İmad, Şezerat, C. 6. s. 319; Zirikli, el-Alam, c, 8. s. 113, Beyrut, 1960. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 185

iki seçkin İslam bilgininin Şerhu'l-Makalat ve Şerhu'l-Mevakıf adlı eserleri, araştırmacıların ellerinden düşürmedikleri hem müracaat, hem ders ve hem de kaynak kitapları teşkil etmişlerdir. Adı geçen bu iki bilginin Semerkand'da Timur'un sarayında yaptıkları ilmi münazaralar, gerek kendi devirlerinde, gerekse sonraki dönemlerde derin yankılar uyandırmıştır. Timur'un huzurunda galip geldiği söylenen Cürcani'nin üstün gelişine dayanamayan Taftazani'nin bu üzüntüsünden dolayı vefat ettiğini söyleyenler vardır.Daha sonra bilginlerin, Taftazanici ve Cürcanici gibi sınıflara ayrılarak, tuttukları alîmin haklılığına dair risaleler yazdıkları görülmüştür.427 Taftazani ile Cürcani arasındaki bu ilmi ve fikri rekabet, bilhassa Osmanlı ilim adamlarında fazlasıyla kendini göstermiş, onlar çeşitli yönlerden bu iki değerli ilim adamının, gerek neseb gerek ilmi muhteva bakımından değerlendirmeye tabi tutmuşlardır.Osmanlı ilim zihniyetinin oluşmasında Taftazani'nin eserleri ve görüşleri, ziyadesiyle etkili olmuştur. Hatta Osmanlı medresesinin ve zihniyetinin hocası, Taftazani'dir, diyenler olmuştur.Taftazani'nin görüşlerinin yayılmasında, eserleri kadar yetiştirdiği talebeler de etkili olmuş, bunlar arasında bilhassa şu dördü, mümtaz bir yer işgal etmiştir:1- Haydar b. Muhammed b. İbrahim, eş-Şirazi, el-Herevi (780-854 /1378-1450.)2- Mevlana Celaleddin Yusuf el-Evbehi3- Hüsameddin Hasan b. Ali el-Ebiverdi (v. 816/1413.)4- Alaaddin Ali b. Musa (Koçhisarlı) (841/1413)Ayrıca şu isimler de Taftazani'ye doğrudan ve dolayısıyla talebelik etmişlerdir. Kara Davud (Davud b. Kemal), Burhaneddin b. Kemaleddin, Seyyid Ali Acemi (860/1453), Celaleddin b. Es'ad ed-Devvani (854/1450), Şemseddin Karaca Ahmet, Molla Şemseddin Fenari (853/1430)428

Eserleri

Daha çocuk yaşta iken eser yazmaya başlayan Taftazani, İslami ilimlerin hemen hepsinde kitap ve risale türünde eserler vermiştir. Onun kitapları, İslam dünyasının resmi ve özel bütün medreselerinde ders kitabı olarak asırlar boyu okutulmuş, halen de okutulmaktadır. O, başta Kelâm olmak üzere Tefsir, Hadis, Fıkıh, Fıkıh usulü, Mantık, Sarf, Nahiv, Belagat, Tasavvuf gibi bilim dallarında ölmez eserler bırakmıştır.

Kelâm:

1- el-Mekasıd, Şerhu'l-Makasıd. Taftazani el-Makasıd'ı altı maksat üzere Semerkand'da 784/1383 yılında kaleme almıştır. Kendisine ait bu eseri daha sonra şerhederek Şerhu'l-Makasid haline getirmiştir. Makasıdu'l-Kelâm, Maksıdı't-Talibin, Şerhu Makasıdı't-Talibin fi ilmi Usüli'd-Din gibi değişik isimlerin sahibi olan Şerhu'l-Makasıd, Kelâm ilminde büyük önemi haizdir. Bu eserin pekçok yazma, aynca İstanbul'da yapılmış baskıları (1277 ve 1305) yıllarında) vardır.Taftazani bu hacimli eserinin altı maksadını şöyle tasnif etmiştir.1- "Mebadi" prensipler: Mukaddimat, ilim, nazar.2- Genel kavramlar: Vücud, adem, maiyyet3- Araz: Külliler: Keyfiyet, Kemmiyet, İdrak, İrade, Akıl, Tekvin, Mütekellimler, Filozoflar.4- Cevherler: Cisim, Mücerredler, Nefîs-Akıl.5- İhahiyyat: Zat-Tenzihat, Sıfatlar-Ahval, Efal, isimler.6- Sem'iyyat: Nübüvvet, Mucize, Hz. Muhammed, Melekler, Veli, Sihir, Mead, ahiret, isimler ve Hükümler, İmamet...2- Tehzibu'l-Mantık ve'1-Kelâm. İki kısımdan oluşan eserin birincisi mantık'a, ikinci kısmı Kelâma ayrılmıştır. Tehzibu'l-Kelâm diye anılan bu eser el-Makasıd'ın bir özeti mahiyetindedir. Bu eserin de, yazma ve basılmış pekçok nüshası mevcuttur.3- Şerhu'l-Akaidi'n-Nesefiyye. Maturidi bilgin Ebû Hafs Ömer b. Muhammed Nesefi'nin Akaid metninin şerhidir. Bu eser, kendi alanında, hiç bir kitaba nasib olmayan çok geniş bir çevrenin ilgisini çekmiş, İslam dünyasının her tarafında erişilmez bir rağbete mazhar olmuştur. Sözü edilen eserin pekçok yazma ve basılmış nüshaları mevcut olup, dün olduğu gibi bugün de ellerden düşmemektedir. Şerhu'l-Akaid'in elliden fazla haşiyesi yapılmış, eserin halen dört kadar basılı nüshası ve değişik Türkçe tercümeleri bulunmaktadır.4- Şerhu'l-Akaidi'l-Adudiyye. Taftazani'nin hocası Adududdin el-İci'nin Akaid risalesine yaptığı şerh olup yazma nüshaları bulunmaktadır.429

426 Büyük Tefsir Tarihi, c. 2. s. 574, İst. 1974; Mecm, s. 52,1928 İst.; Ö. N. Bilmen; M. Ali Ayni, Daru’l-Fünun İlahiyat Fk Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 185.427 Taşköprüzade, Şakaik, s. 43,44, İst. 1405/1985; Ö. N. Bilmen, a. g. e., s. 2, 8. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 186428 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 185-186429 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 186-187

Tefsir-Hadis

Sa'duddin Taftazani Tefsir ve Hadisle de ilgilenmiş bu ilim dallarında Haşiye ala'l-Keşşaf, Şerhu'l-Ehadisi'l-Erbeın li'n-Nevevi isimli kitapları telif etmiştir.430

Fıkıh ve Fıkıh Usulü

Taftazani'nin Fıkıh usulüne dair, et-Telvih ila Keşfi Hakaiki't-Tenkih'i ile Şerh ala şerhi'l-Muhtasarı'l-Münteha adlı eserleri çok meşhurdur. O, Fıkıh ile ilgili olarak Şafii fıkhında el-Miftah'ı, Hanefi Fıkhında ise Feteval-Hanefıyye, İhtisaru şerhi Telhisi Camii'l-Kebir ve Şerhu Feraizi's-Secavendi isimli eserleri bırakmıştır.Mantıkla ilgili olarak Şerhu's-Şemsiyye, Şerhu İsaguci, Şerhu'l-Mukaddime fi adabi'1-Bahs ve'1-Muvazene ve Tehzibu'l-Mantık ve'l-Kelâm isimli eserleri telif etmiştir.Sa'duddin Taftazani'nin şöhretini sağlayan sahalardan birisi de, lisaniyyattır. O, dilbilimlerinin değişik alanlarına ilgi duymuş, bu alanlarda değerli eserler kaleme almıştır. Bunlar arasında özellikle, el-Mutavvel veya Şerhut-Telhısi'l-Mutavvel, Muhtasaru'l-Meani adlı eserler, Belagat sahasında, Şerhu't-Tasrifi'1-İzzi, Şerhu'l-Emsileti'l-Muhtelife, el-İrşad ve benzeri iseler Sarf ve Nahiv alanındadır.Sa'duddin Taftazani, Tasavvufa dair, Risale fi vahdeti'l-Vücud'u yazmıştır. Onun bunlardan başka değişik konularda risaleleri mevcuttur.Sa'duddin Taftazani, bilinen ve bilinmeyen, bulunan ve bulunmayan pekçok eseriyle, muhtevaca zengin ve dolgun ilmiyle İslam dininin en iyi şekilde anlaşılması için bütün gayretini harcayan, düşünce tarihimizde seçkin bir yer işgal eden büyük bir alimdir. Ona Allame unvanını verenler, herhalde onun bu yönünü keşfedebilenlerdir. O herşeyden önce Kelâm tarihinde bir dönüm noktasındadır. Bunu da görüşleriyle isbatlamaktadir.431

Görüşleri:

Bilgi:

İnsan bilgisi tabiri, hakikatlerin tasavvurunu ve tasdikini içine aldığı gibi diğer halleri de kapsar. Zaten bilgi, aklın idrakidir. Bu da eşyanın suretinin akılda meydana gelmesidir.432 İnsan, duyu organları ve aklıyla eşyanın gerçekliğini idrak eder. İnsan bu gerçekliğe, zorunlu olarak bilgisiyle ulaşır.İlim, insanda bulunan bir sıfattır. İnsan bu sıfatla bilinmek durumunda olan varlığı tanır bilir. Ayrıca insan bu ilim sıfatıyla, iki şey arasında bir temyiz ve ayırım yapma imkanı bulur.İnsan, duyu organları ve akıldan başka, bilgi vasıtası olarak haberi de kullanır.433

Alem-Varlık

Alem; Allah'tan başka ve O'nun bilinmesine vasıta, araç olan bütün varlıklardır. Bu alem, arazlardan ve cevherlerden oluşmuştur. Varlıklar, cisimler mecmuası olan alem, bütün maddi ve manevi unsurlarıyla sonradan meydana gelmiştir; Allah'ın yaratmasiyla varolmuştur. 434 Çeşitli alemlerden oluşan bu varlıklar düzeni, hareket ve sükunuyla, cevher, araz ve cisimleriyle, hüdusuyla ve bütün varlıkların hal ve vasıflarıyla Allah'ın yaratıcılığına, O'nun varlık ve birliğine, şehadet eder. Alem, Allah'ın varlığına alamettir, işarettir, emaredir.435

Allah

Allah'ın dışındaki bütün mümkün varlıklar O'nun varlığını isbat ederler. Alemin hüdusu da bir mühdisin gerekli olduğunu ortaya koyar. Gerek imkan delili, gerekse hüdus delili, bir müreccihin, bir vacibu'l-Vücudun aklen gerekli olduğunu açıklıyor. Akıl, teselsülün ve devrin batıl olduğunu görerek bir Müreccih'i ve Vacibu'1-Vücud'u benimsiyor. Bu Mürecib, tercih edici, Vacibu'l-Vücud, Zorunlu varlık, Allah Teala'dir. Allah'ın varlığına yer, gök, yerdeki ve gökteki cisimler tanıklık ediyor. Buna Kur'an’da seksenden fazla yerde işaret ediliyor.436 Varlığı aşikar olan Allah, zatı itibariyle mümkün varlıklara asla benzemez. O noksan sıfatlardan uzaktır. O, parçalardan meydana gelmemiş, mürekkep bir zata, vücuda sahip değildir. O, ilim, kudret, irade gibi uluhiyet sıfatlarıyla

430 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 188431 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 188 432 Taftazani, Şerhu'l-Makasıd, c. I, s. 17, İst. 1305. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 188433 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 188-189434 Taftazani, Şerh, c. I, s. 173-286. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 189435 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 189436 Taftazani, Şerh, c. II, s. 57-59. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 189

nitelenmiştir. O'nda cisimlik arazları yoktur. Onun kudreti bütün varlıkları kapsar, bütün varlıklar kudretinin kapsamındadır. Alim oluşuna, muhkem, sağlam işler delildir.Allah’ın sıfatları zatına zaiddir. O'nun mütekellim ve bir Kelâmla muttasıf olduğuna delil; bütün peygamberlerin tevatüren bunu bildirmeleridir.437

İnsan

İnsanın bütün fiilleri kendisine aittir, ancak bu fiillerin yaratıcısı Allah'tır 438 İnsan fiili Allah'ın kudretiyle meydana gelir. Çünkü insanın fiili mümkündür her mümkün Allah'ın yaratmasıdır, makdurudur. Bunun akli izahı böyledir. Ayrıca insan fiilerinin bütün ayrıntılarını bilmez. Böyle olmakla birlikte Kur'an'da ve Sünnet'te kulun fiilini Allah'ın yarattığına dair delil pek çoktur ve bu fiiller Allah'ın kazası dairesindedir.Husun ve Kubuh da Allah'ın yaratmasiyla olup, Şer'idirler. İnsanın fiillerinin güzellik ve çirkinliği Şeriat'le tayin olunur. Akıl, bir fiilin güzel ve çirkin olduğu hükmünü veremez.Güç yetirilemeyen işin teklifi caiz olduğu gibi Allah'ın fiillerinde illet, gaye aranmaz.Hidayet, delalet, rızıklar ve eceller, Allah'ın yaratmasıyladır. Tevfik ve Hızlan da Allah'ın katındandır. Fiatların artıp eksilmesi de yine Allah katındandır. Zira bunlar mala bağlı hususlar olup, gerçekte malları artıran eksilten Allah'tır. 439

Nübüvvet

Nebi, Hakk'tan halka mebûs olan, gönderilendir. Nebi, kendisine vahyedileni tebliğ etmek için Allah'ın gönderdiği insandır. Resul de böyledir, ancak onun şeriati ve kitabı vardır. Peygamber göndermek, Allah katından bir lütuf ve rahmettir. Peygamber göndermede, dünya ve ahiret için sayısız faydalar vardır.Mutezile peygamber göndermeyi Allah'a vacip kabul ederken, filozoflar ise, alemin düzeninin korunması için onun lüzumuna kani olmuşlardır.Peygamber nübüvvetini isbat için mucize gösterir.Hz. Muhammed (s.a.v.) Allah'ın son peygamberidir. Onun peygamberliği, nübüvvetini ilan etmesi ve mucize göstermesiyle sabit olmuş, bu konuda ittifak ve tevatür hasıl olmuştur. Hz. Muhammed (s.a.v.)'in peygamberliğine itirazı olan Yahudi ve Hıristiyanların, onun şeriatine daha fazla ihtiyaçları vardır. Çünkü onların dinleri, tahrifat ve sapık görüşlerle doludur. 440 Veli, Allah'ın arif kuludur. O, itaatlere bağlı, günahlardan kaçınan, lezzetlere ve şevhetlere dalmayan, keramet sahibi, sağlam itikat, güzel ameller ve Hz. Peygamber’e uyan kimsedir.441

Ahiret

Mead, tekrar yaratılış, ilk yaratılış gibidir, hatta aynısıdır. Son'un Başlangıç'tan farkı yoktur, zira yok'un iadesi, ayniyledir. Çünkü Allah; "Önce yaratan, sonra dirilten O'dur. Bu O'un için daha kolaydır..." (Rum: 30/27) buyurmaktadır. Tekrar diriltmek, ölen kimseye ikinci defa vücut vermektir. Birinci vücudu veren, ikincisini daha kolay verir.Bu ikinci yaratılış aynen bu dünyada gibi cismani olacaktır. Haşr, ilk asli unsurların bir araya gelmesiyle olacaktır. Dünyada insan nasıl ölürse ölsün, cesedi, bedeni hangi duruma düşürse düşsün, iade asli unsunların tekrar toplanmasıyla cismani olacaktır.Cennet ve Cehennem şu anda mevcutturlar. Allah kitabında böyle beyan etmektedir. Cennet ve Cehennem'in gerçekte nerede olduğunu konusunu Allah'a bırakmak yerinde olur.Kabir suali vukubulacaktır. Diğer ahiret halleri, haberlerde varit olduğu şekilde, haktır, gerçektir.442

İman ve İslam

İman ve İslam konusu, kişinin aldığı isim ve bu isme bağlı olarak hakkında verilecek hüküm bakımından ele alınıp işlenmiştir.İman, lügatte tasdik etmek anlamınadır. İmana sahip kişi, kendisi emniyet, güven sahibi olduğu gibi tasdik ettiği kişiyi de yalandan ve muhalefetten emin kılar.İman, dilin fiili olmayıp kalbin işidir, bu tasdik olup marifet değildir, buna ameller dahil değildir. Bu açıdan büyük günah işleyen mümin olup fasıktır, günahkardır.437 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 189438 Taftazani, Şerh, c. I, s. 125-136. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 190439 Taftazani, Şerh, c. II, s. 163. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 190440 Taftazani, Şerh, c. II, s. 191. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 190441 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 190-191442 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 191

İslam ve iman birdir. Müslim, aynı zamanda mümin, mümin de müslimdir. Bu kelimeler eş anlamlıdır. İmanın artıp eksilmesi, imanın tarifiyle ilgilidir. Ameller imanın tarifine dahil edilirse, iman artar, eksilir, iman sadece tasdik olarak kabul edilirse iman artmaz, eksilmez.443

İmamet

İmamet, Fıkıh'la ilgili bir kavramdır. Ancak, kendine has şartları, özellikleri taşıyan bir imamı belirlemek, farz-ı kifayedir. Bu, dini ve dünyevi nassları ilgilendiren genel bir iş olup genel düzen ancak onunla kaim olur. Ancak imamet, itikadi bir konu olmayıp tamamen ameli bir konudur. Bununla birlikte ümmete, din ve dünya işleri için bir imam gereklidir, İmamet, din ve dünya işlerinde ammeye riyaset olup Hz. Peygamber'e de hilafettir.İmamete bağlı bir konu da, Mehdi'nin gelişi ve Hz. İsa'nın inişidir. Bu konuda haberler vardır. Ayrıca Hz. Peygamber, on büyük kıyamet alametinden haber vermiştir.444 Sa'duddin Taftazani Şerhu'l-Makasıd'ında Kelâm ilminin bütün konularına dair teferruatlı bilgi sunmaktadır. O, bu eseriyle ve orada serdettiği görüşleriyle İslam düşünce dünyasının parlak ve aydınlık bir düşünürü ve büyük bir bilgini olarak geçmişe ve geleceğe ışık tutmaktadır.445

SEYYİD ŞERİF CÜRCANİ (740-816/1340-1413)

Kimlik

Seyyid Şerif Cürcani 740/1340 yılında İran'da Cürcan'ın Taku nahiyesinde peygamber'imizin soyuna mensup bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Asıl adı Muhammed b. Ali olup, hem ana hem de baba tarafından Hz. Peygamber'in soyuna mensup olduğundan Seyyid Şerif unvanı ile meşhur olmuştur. Onun aynı zamanda Hz. Peygamber'in torunları olan Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'e dayanan bir soy kütüğüne sahip olduğu söylenir. Hz. Hasan'dan gelen kola şerif, Hz. Hüseyin'den gelen kola ise seyyid denilmekte olduğundan Cürcani, her iki unvanı taşımaktadır.Keskin bir zeka ve üstün bir yeteneğe sahip Muhammed b. Ali'nin ilk tahsilinden sonra, yirmi yaşlarında iken akli ilimlerle meşgul olduğu kaydedilmektedir.446

Herat'ta Kutbuddin Razi'den, kendisine ait Şevhu'ş-Şemsiyye ve Şenhu'l-Metali adlı eserleri okuduktan sonra, Kutbuddin'in tavsiyesi üzerine, Mısır'da Mübarek Şah el-Mantıki'nin yanına gitti. Mısır'a giderken Anadolu'ya, Karaman'a uğradı. Anadolu'da Şemseddin Muhammed Fenari (834/1430) ile tanıştı, birlikte Mısır'a gittiler. Mısır'da Mübarek Şah'tan akli, Ekmeleddin Baberti'den de şer'i ilimleri tahsil etti. On yıl Mısır'da kaldıktan sonra Anadolu üzerinden, Bursa'ya da uğrayarak ülkesine döndü ve Şiraz'da müderrisliğe başladı.Sa'duddin Taftazani, Cürcani'yi devrin hükümdarı Şah Şuca'a (ö.1787/1385) takdim eder. Şiraz'da on yıllık tedris, talim ve telif hayatından sonra Timur'un (ö.807/1405) daveti üzerine Semerkant'a giden Cürcani, Timur’un sarayında pek çok ilmi müzakere, mübahese ve münakaşalara katılmış, hepsinde üstünlüğünü, ilminin derinlik ve genişliğini ortaya koymuştur. Semerkant'ta onsekiz yıl kalan, yazdığı eserler ve yetiştirdiği talebeler ile büyük şöhret sahibi olan Cürcani, Timur'un büyük iltifatına mazhar olmuş, hatta Timur'un huzurunda yapılan bir ilmi münazarada Taftezani'ye üstün geldiği ilan edilmiştir. Timur, bu iki bilgin hakkında "Bu iki alimin fazilet ve irfanda eşit olduklarını kabul etsek bile, Seyyid'in nesep üstünlüğü vardır" diyerek Cürcani'ye eğilim göstermiştir.S. Şerif Cürcani, Timur'un ölümünden sonra tekrar Şiraz'a dönmüş ve orada 816/1413 yılında vefat etmiştir.447

Kişilik

Taftazani, İbn Haldun ve Şemseddin el-Fenari vb. ilim adamlarıyla çağdaş olan Cürcani, devrin ilim müesseselerinde okutulan bilim dallarından, başta Kelâm olmak üzere Mantık, Arap Dili ve Edebiyatı ve Münazara gibi disiplinlerde geniş bilgi sahibiydi. Onun zeki, çalışkan derin anlayışlı, güzel ve makul konuşan birisi olduğu hakkında fikir birliği vardır.448

Çocuk yaşta iken eser yazmaya başlayan Cürcani'nin ilmi şöhreti, kısa zamanda, hayatta iken, İran ve Anadolu'da yayılmıştır. O, ilmi kişiliği ile kendisinden sonraki asırlara en fazla etki yapan alimlerden birisidir.

443 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 191444 Taftazani, Şerhu’l-Makasid, c II,s. 309. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 192445 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 192446 Şevkani, el-Bedr, c I, a. 488; Leknevi, el-Fevaid, s. 125, Taşköprüzade, Mevzuat, c. I, s. 326, İst. 1313.447 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 193448 İsfahanı, Ravdat, c. III, s. 425; İ. Ans. Cürcani Md, c. III, s. 146; İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiyye Teşkilatı; M. Halil Yinanç, S. Şerif Cürcani, s. 19, İst. 1944.

Bıraktığı eserler, Şark İslam medreselerinde ve ilim kurumlarında bugüne kadar okutula gelmiştir.Cürcani hakkında ilim çevreleri şöyle bir kanaate sahiptir, O yeni bir dönemin habercisidir, onunla yeni bir ilmi anlayış başlar. Sa'duddin Taftazani bütün İslami ilimlerde Mütakaddimun alimlerinin sonuncusu olurken, S. Şerif Cürcani, yine bütün İslami ilimler sözkonusu olduğunda Müteahhirun alimlerinin ilkidir.Hayatı, kitap yazmak ve talebe yetiştirmekle geçen Cürcani, ölüm döşeğinde iken bile telifle meşgul olmuş, bitiremediği son eserini oğlu Nureddin Muhammad (ö. 838/1389) tamamlamıştır.449 S. Ş Cürcani, İslami İlimlerin bütün dallarında ölmez eserler bırakmış, bilhassa Kelâm'da Şerhu'l-Mevakif’i ile bir İslam ilimleri terimleri sözlüğü mahiyetindeki Tarifat'ı, çok itibar görmüştür.Cürcani'nin tasavvufla da ilgilendiği, Şeyh Bahaaddîn Nakşibendi'nin (ö.791/1389) halifelerinden Hace Alaaddin Attar'dan (ö.1802/1400) tasavvuf dersleri aldığı, rivayet edilmektedir.İlmi münazaraları ve onların daha sonraki etki ve yankıları ile büyük şöhret sahibi olan Cürcani'nin, Osmanlı ilim dünyası üzerinde de büyük tesirleri vardır. Onun, Timur'un huzurunda Taftazani ile yaptığı münazaralar, asırlar boyu ilim adamlarım meşgul etmiş, değişik risalelerin yazılmasına sebep olmuş, hatta Osmanlı ulemasının, Taftazanici ve Cürcanici dîye iki gruba ayrıldığı görülmüştür. 450

Hanefi olduğu nakledilen Cürcani'nin, Taftazani gibi, Eş'ari mi yoksa Maturidi mi olduğu konusu tam açık değildir. Ancak Şerhu’l-Mevakıf’ta Eş'ari bilginlerinden sıkça sözeder.451

Eserleri

Devrindeki ilim disiplinlerinin hemen hepsinde eser vermiş olan Cürcani'nin, büyüklü-küçüklü 101 eseri vardır. S. Şerif’in Tefsir bilim dalında; Haşiye ala'l-Keşşaf’ı, Haşiye ala Tefsiri'l-Beydavi'si, Tercümanu'l-Kuran'ı. Hadis bilim dalında; Haşiye ala Mişkatil-Beydavi'si, el-Muhtasaru'1-Cami li Marifeti'l-Hadis'i, mevcuttur. O Fıkıh ve Üsul-i Fıkıh alanında, Haşiye ala Şerhi Muhtasari'l-Münteha, Haşiye ala't-Telvih, Talika ala't-Tasdik, Şerhu'l-Feraidi's-Secavendi veya Şerhu's-Siraciye, Haşiye ala'l-Hidaye, adlı eserleri kaleme almıştır.O, Kelâm bilim dalında ise, Haşiye ala Şerhi't-Tecrid'i yazmış, bu eser Osmanlı medreselerinde Haşiye-yi Tecrid adıyla büyük değer kazanmıştır. Nasıruddin Tusi'nin (ö.672/1273) Tecridü'l-Kelâm'ının Şemseddin el-Isfahani (ö.746/1345) tarafından yapılan şerhinin haşiyesi olan bu eser, uzun zaman Osmanlı medreselerinde okutulmuştur. Hatta bu eseri okutan ilim adamlarına da özel ödenek verildiği bildirilir.452 Cürcani, Kadı Beydavi'nin (ö.749/1348) Metaliu'l-Envar'ına şerh yazan Ebû's-Sena el-İsfahani'nin (ö.1685/1286) Tevaliu’l-Envar'ına bir haşiye yapmıştır. Onun kader, kulların fiilleri, Tevhid, el-Esmau'1-Hüsna, ve diğer bazı Kelâmı konulara dair irili-ufaklı risale türünde eserleri de vardır. Onun hiç şüphesiz Kelâmla ilgili en önemli eseri, Şerhu'1-Mevakıf’tır. O bu eserinin ilahiyat bahsine Haşiye bile yapmıştır.Şerhu'l-Mevakıf, Adududdin İci'nin Kelâm ilmiyle ilgili el-Mevakıf’ının şerhidir. Cürcani bu eserini, Taftazani'nin aynı türdeki Şerhu'l-Makasıd adlı eserine bir nazire olarak Semerkant'ta kaleme almış, ancak Şiraz'a dönünce Şiraz sultanı Pir Muhammed İskender'e ithaf etmiştir. S. Şerif’i büyük bir şöhret sahibi yapan söz konusu eser, el-Mevakıf’ın en güzel şerhi durumundadır. Bütün İslam ülkelerinin ve özellikle Osmanlı ilim adamlarının büyük rağbetine mazhar olan Şerhu'l-Mevakıf, Şerhu'l-Makasıd'la birlikte, bazan ona tercih edilmiştir. İstanbul, Luknav, Bulak, Delhi ve Leipzig'de defalarca basılmış olan Şerhu'l-Mevakıf’ta S. Şerif Kelâm ve Felsefeye dair görüşlerini ayrıntılı bir biçimde sunmaktadır.S. Şerif Cürcani'nin Tasavvufla ilgili er-Risaletü'1-Bahaiyye'si, Talika ala Avarifi'l-Maarif’i mevcuttur.O, felsefeyle ilgili olarak da Haşiye ala Şerhi Hıkmeti'1-Ayn, Haşiye ala Şerhi Hidayeti'l-Hıkme, Risale fı'1-Vücud, Risale fi Meratibi'l-Mevcudat adlı eserleri ile Mantık alanında ise Haşiye ala Şerhi Metalii'l-Envar, Haşiye ala Şerhi'ş-Şemsiyye, Isagoci, ve başka pek çok eserin sahibidir. O da Hey'et, Astronomi, Hendese, Geometri, Mübahasa ve münazara adabına dair eserler de kaleme almıştır. Sarf ve Nahiv alanında Arap Dil ve Edebiyatına dair de pek çok risale ve kitabın yazarı olan S. Şerif Cürcani, Tarifat adıyla bir ilim ıstılahları sözlüğü de meydana getirmiştir. Hacim itibariyle küçük ancak, muhteva itibarıyla zengin ve tatmin edici olan bu eser, araştırıcıların müracaat el kitabı durumundadır ve bugün bile büyük değer ifade etmektedir.453

Görüşleri

Bilgi

Bilgi, hüküm veya idrak, algılama olarak kabul edilirse, nisbet vukubulsun veya bulmasın, bu takdirde bilgi, tasdikten ibarettir, yoksa tasavvur halinde kalır. Bilgi, ya tam, sade tasavvurdur, ya da, kendisiyle tasdikin

449 K. Çelebi, Keşf, II, 1370; S. Gümüş, S. Şerif Carcani, s. 93, İst. 1984. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 194450 Taşköprüzade, eş-Şekaik, s. 80; Beyrut 1975. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 194451 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 194452 M.H.Yınanç,a.g.e.,s. 1. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 195453 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 195-196

birlikte bulunduğu tasavvurdur. Tasdik'i, bilginin bir kısmı saymak doğru değildir. Zira tasdik ve tasavvur, birbirlerinden zat itibariyle iki türdürler.454

Hadis, sonradan oluşan ilim; sorunlu ve kazanılmış olarak ikiye ayrılır. Allah'ın ilmi ise kadim olup ne zaruret ve ne de kesb ile nitelenmez.455

Alem-Varlık

Varlık, vücud tasavvuru, bedihidir, küçük çocuklar bile kesin olarak vücutlarını tasavvur edebilirler.Varlık, vacip ve mümkün diye ikiye ayrılır. Ayrıca varlık, cevher ve araz diye de kısımlara ayrılır.Yokluktan varlığa geçen bütün varlıkların, yokluğu muhal olan bir varlığa ihtiyaç duymaları gerekir. 456

İmkan, vücuddan önceki durumdur. Eşyanın kendi nefsinde varolmasının imkanı, onun bir başkası tarafından varlık haline getirilmesidir.Mümkün, müessire ve müreccihe muhtaçdır. Bütün hadisler de bir müessirin eseridir.Cisim, ya bileşiktir veya basittir. Cisim, bir takım cüzlerden oluşmuştur. Ve bu cisimler sonradan meydana gelmişlerdir.457

Allah

Cevher ve arazdan oluşan alemin, bu iki nesnesi, imkan ve hüdus yoluyla Allah'ın varlığını isbat eder. Çeşitli yollarla varlığı isbat edilen Allah'ın varlığı, diğer varlıklara benzemez. O, bir cihette olmadığı gibi, mekanda da değildir. O, bir zamanda da değildir, O'nun vücudu, zaman kaydının dışındadır.Allah'ın, zatına zaid kadim sıfatları vardır. 458 O, bir ilimle alim olup, yine bir kudretle kadirdir. O'nun kudreti, bütün mümkün varlıklara taalluk eder. O'nun ilminin genişliği ve yüceliği, bütün varlıklarda kendini göstermektedir. Allah'ın ilmi, bütün mefhumları kapsar ve kudretten daha geneldir. Kadim bir iradenin sahibi olan Allah, Diridir. Semi ve Basir olan Allah, Kelâm sıfatıyla muttasıftır. O'nun Kelâm sıfatına bütün Peygamberler şehadet etmektedir.Müminler ahirette Allah'ı göreceklerdir.459

İnsan

Kulların ihtiyari fiilleri, Allah'ın kudretiyle meydana gelir, insanların bu fiillerde bir etkisi yoktur. Ancak Allah, insanlarda kudret ve ihtiyar yaratmak suretiyle adetini yürürlüğe kor. Meydana gelen fiil, Allah için yaratık, kul için ise, kesb olur. 460 İnsanın iradesi ve kudreti vardır. Ancak kulun fiillerinden, dilediği olur, dilemediği olmaz.Tevfik ve hidayet, Taate gücün yaratılmasıdır. Hidayetin yaratılması, imandan başka bir şey değildir.Rızık, ister beslenme, ister başka bir şey olsun, canlının kendisinden yararlandığı şeydir. Bu, mubah da, haram da olabilir.Ecelin de takdimi veya tehiri tasavvur olunamaz.Allah'ın dilediği olur, dilemediği olmaz. Bu genel kuraldır. Ancak insanın fiili sözkonusu olduğunda, Allah kulun farz fiilinin vukubulmasını dilerken, onun terkini istemez. Haram fiil için ise, durum bunun aksidir. Allah, gerçekte, bütün oluşumların dileyenidir. O, kafirden küfrü diler, ancak kafirin imana gelmiyeceğini bilir.461

Eşyanın ve fiillerin güzelliği ve çirkinliği Şer'i olup akli değildir. Onların sevaba ve azaba sebep oluşlan; kanun koyucu Allah'ın emri veya yasağı oluşlarından dolayıdır. Allah'tan başka hakim, hüküm koyucu yoktur. O dilediği hükmü, eşya ve fiiller hakkında verir. O'na cücub gerekmez, ayrıca akıl, asla hakim hüküm koyucu değildir.462

Nübüvvet

Nübüvvet; Allah'ın iradesine bağlı bir rahmettir ve bağıştır.Nübüvvetin dünya ve ahiret nizamı için ilahi inayete icabettiğini söyleyenler, filozoflar olmuştur.Mucize, nübüvvet iddiasında bulunanın doğru olduğunu isbata yarar. Onun da şartlan, meydana geliş şekilleri ve

454 Cürcani. Şerh, c. I, s. 88-91, Mısır 1325. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 196455 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 196456 Cürcani, Şerh, c. n, s. 218-219. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 196457 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 196458 Cürcani, Şerh. c. VIII, s. 44-45. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 197459 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 197460 Cürcani bu görüsü. Eş'ari'nin görücü olarak nakleder. Şerh, c. VIII. s. 145-146. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 197461 Cürcani, Şerh, c. VIII, s. 182-183. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 197462 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 198

nübüvvete delil oluşu ayrı ayrı konulardır. Cürcani, Mevakıf’i takiben bu konulan Şerh'inde açıklığa kavuşturur.463 Nübüvvet, imkan dahilinde olan bir keyfiyettir.Hz. Muhammed'in nübüvvetine delil; peygamber olduğunu ilan ederek mucize göstermesidir. Onun peygamberliği, tevatüren ve açıkça müşahede olunmuş, ayrıca Kur'an ve diğer mucizelerini bırakmıştır. Kur’an'ın mucize oluşu, meydan okuması ve buna karşı konulamaması ile sabittir.Hz. Muhammed'in peygamberliğinin sabit oluşuyla ilgili geçmiş bilginler, fevkalade önemli araştırmalar yapıp pek çok gerçekler tesbit etmişlerdir.Peygamberler masumdurlar, onlarla ilgili günah konusunda çeşitli görüşler vardır.464

Ahiret

Yok olan tekrar yaratılacaktır. Cismani haşr, vukubulacaktır. Çünkü yok olan (Ma'dum), daha önce var olmuştur. Var olduktan sonra yok olanın tekrar var olması, kolaydır, ilk varoluşundan daha kolay şekilde var olur.Varlığın, dağılmış, çeşitli, farklı parçaları biraraya gelerek "iade" vakubulacaktır. Çünkü Allah Teala; bütün bu parçaların hangi bedenlere ait olduğunu bilir ve onları biraraya getirerek tekrar yaratmaya kadirdir.Cennet ve Cehennemin şu anda varolduklarına delil; Hz. Adem ile Hz. Havva'nın cennette bulundukları ve daha sonra oradan çıkmaları ile Kuran'da onların hazır olduklarını beyan eden ilahi ifadelerdir.Ahiret hallerinden Sırat, Mizan, Hesap, amel Defterleri, Havz ve organların şehadette bulunmaları, haktır. Bu konudaki haberler doğrudur.465

İman-İslam İman, Şeriat'te özel bir tasdiktir. İmanın yeri kalptir. Amel imana dahil değildir. Farzları yerine getirmek, dindir. Din ise, İslamdır. O halde dini vecibeleri yerine getirmek, imandır.Küfür, imanın hilafıdır.Büyük günah işleyen, mümindir.Ehl-i Kıble, tekfir olunamaz.466

İmamet

Akaid esaslarından olmayan imameti Şiiler, dini esaslardan saymışlardır. Ancak îmam'i belirlemek, ümmete dinen düşen bir görevdir. İmam, dinin uygulanmasında Hz. Peygambere halifelik yapan şahıstır. İmametin kendisine özgü şartlan vardır. Cürcani geniş bir şekilde, Adudiddin İci'nin el-Mevakıf’ının şerhinde konuyu işlemektedir. O, Kelâm'ın ana konularını, sözkonusu kitabın son sayfalannda ele almakta, özlü bilgiler sunmaktadır. Adudiddin İci, temel konularda açıkça Eş’ari bir yol izlediğinden, Cürcani de aynı çizgiyi takip ederek Şerhu'l-Mevakıf’ta Eş'ari bir Cürcani gözlenmektedir.467

5- TAFTÂZÂNÎ SONRASI DÖNEM

Giriş

İmam Gazzali, Kelâm ilminde Müteahhirun'un başlangıcı kabul edilirken, Allame Sa'duddin Taftazani bütün İslam ilimlerinde Muteahirun'un başlangıcı olarak benimsenir. Gerçekte Sa'duddin Taftazani'den sonra yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemin başlatıcısı Taftazani'nin bizzat kendisi olmuştur. Söz konusu dönemin bariz vasfı şerhler ve Haşiyeler dönemi olmasıdır. Allame Taftazani, İslam ilimlerinin hemen hepsinde eser veren bu mütebahhir bilgin, kendi yazdığı esere şerh yapan özgün alimlerden biridir. Makasıdu't-Talibin'i Şerhu'l-Makasıd haline Taftazani getirmiştir.Taftazani'den sonraki dönemde çok aramaktan, çok koşmaktan, çok çalışmaktan ve çok eser vermekten doğan yorgunluk alametleri belirmiştir. Bir de buna pek çok şeyin geçmiş bilginler tarafından halledilmiş olduğu intibaını da ilave, etmek gerekir. Neticede karşımıza özgün eserler ve görüşler üretmek yerine Selefin eserlerini tekrar gözden geçirmek, onlar üzerine Şerhler, Haşiyeler, Talikler kaleme almak şeklinde bir araştırma üzerine çalışma sistemi çıkmıştır, öte yandan bu dönemde müstakil, orijinal eserler verilmemiş değildir. Ancak bu tür çalışmalar fazla yekun tutmamaktadır.İslam Kültür ve Medeniyeti'nin bütün alanlarda şahid olduğu durgunluk, yorgunluk hatta çöküntü Kelâm ilminde 463 Cürcani. Şerh, c. VIII, s. 182-183. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 198464 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 197-198465 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 198-199466 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 199467 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 199

de kendini göstermiş, Kelâmi araştırmalar eski eserler üzerinde dil çalışmaları şeklinde, genelde kendini ortaya koymaya çalışmıştır. Bu dönem belki bir muhafaza, koruma dönemidir. Geçmişin iftirası üzerinde düşünerek yeni atılımlar yapmak eserler ve görüşler üretmek için bir ara dönemdir.Taftazani sonrası Kelâm'ı, istikrar bulmuş, temel konular üzerinde fazla durulmayacak tali konular üzerinde risalelerin de kaleme, alındığı bir Kelâm olarak dikkati çekmektedir. Her alanda olduğu gibi Kelâm alanında da büyük arayışların olmayışı, günün ve geçmişin muhasebesinin yapılmayışı, toplumun kendi halinde bir hayat sürüşü, ister istemez Kelâma da yansımıştır. Bütün bunlarla birlikte Taftazani sonrası Kelâm'ında günümüz Kelam meselelerine ışık tutacak, yol gösterecek yıldızlar, klavuzlar eksik değildir...468

MOLLA FENÂRÎ (750-830/1350-1431)

Kimlik

Tam adı Muhammed Hamza b. Muhammed b. Muhammed Şems'ud-Din el-Fenari olan Molla Fenari Osmanlı Devletinin kuruluş yılllarında Osman Bey'den sonra gelen, beş Osmanlı Padişahı zamanında yaşamıştır.İlk Osmanlı Şeyhül-İslam'i, büyük Müslüman Türk mütefekkiri olan ve Osmanlı ilim geleneğinin kurucusu bulunan Molla Fenariyi sonraki nesillere derin tesiri dolayısiyle ihmal etmek mümkün değildir. Şemsu'd-Din Muhammed b. Hamza'ya Fenari lakabının verilişi konusunda;1- İnegöl taraflannda bulunan doğduğu köy Fenar'a nisbetle olduğunu söyleyenler olduğu gibi,2- Babası Fenerci olduğundan bu lakabı almıştır, diyenler de vardır.3- Muhammed b. Hamza'nın babası Maveraünnehir'de Fenar denilen bir köydedir. O, bu köyden Bursa'ya geldiğinden kendisine el. Fenari denmiştir, diyenler de bulunmaktadır.Babası ilim irfan sahibi birisi olduğundan Muhammed ilk terbiyesini babasından hatta tasavvuf terbiyesini babası vasıtasıyla Sadru'd-Din el-Konevi'den almıştır.Altı çocuk sahibi olan Molla Fenari'nin ailesi hakkında fazla bilgi edinmek güçtür. Ancak altı çocuğundan ikisi babaları gibi fazilet ve irfan sahibi, araştırıcı, ilim adamıdırlar. Bunlar Muhammed Şah ile Yusuf Bali'dir. Muhammed Şah'ın pek çok eseri olmasına rağmen Yusuf Bali'nin Bursa'da kadılık yaptığı bilinmektedir.Şemsu'd-Din Muhammed b. Hamza'nın gençliğinde iyi bir tahsil yaptığı Arapça, Fıkıh, Usul ve Kıraat ilimlerinde derin araştırmalarda bulunduğu anlaşılmaktadır.Molla Fenari devrinin ileri gelen ilim adamları olan Alau’d-Din el-Esved (Kara Hoca) 800/1397, Cemalud-Din Muhammed el-Aksara; 791/1388, Ekmelu'd-Din el-Baberti 768/1384, Şeyh Hamid el-Kayseri 815 1412 v. b. diğer ilim ve irfan sahibi üstadlardan ilim ve feyz almıştır.Molla Fenari ilim tahsili için Mısır'a gitmiş, orada Seyyid Şerif Cürcani'yle 816/1413 birlikte el-Baberti’den Şer'i ilimleri okumuşlardır. Aslen Bayburt’lu olan Ekmelu'd-Din el-Baberti'den icazet alarak yurda dönen Molla Şemsud-Din önce Bursa Kadılığına sonra Manastır Müderrisliğine tayin edilmiştir. Daha sonra şöhreti her tarafa yayılan Molla Fenari'ye Osmanlı Sultanları büyük ilgi göstermiş, kendisine yüksek makamlar tevcih etmişlerdir.Fenari, Şeyhul-İslam olmadan önce Hacca gitmiş, yolculuk esnasında gidişte ve dönüşte Mısır'a uğramış, orada ilmi sohbetlerde bulunmuş, Mısır sultanı Melik Müeyyed'in izzet ve ikramlarına nail olmuştur.Molla Fenari ikinci defa Hacca ve oradan Mısır'a uğramıştır, ikinci haccı, Allah'a, ihsanda bulunduğu bir nimete şükran borcunu ifa içindir. Fenari, toprağın alimlerin cesedini yemiyeceğine dair olan hadisin gerçekliğini öğrenmek için hocası Alau'd-Din. Esved'in kabrini açar. Şeyhinin cesedinin çürümemiş olduğunu görünce, bir ses işitir."Allah gözünü elinden alsın, o bildiğin haberi tasdik ettin mi? Bu söz üzerine gözleri görmez olur, ancak Allah bir müddet sonra gözlerini iyileştirir ve görmeye başlar. O bu nimete şükür olarak tekrar hacca gitmiş, dönüşte Mısır'a uğrayıp ilmi toplantılara katılmıştır. 469

Kişilik

Molla Fenari devrinde yaşamış olan İbn Haldun, Sa'du'd-Din Taftazani ye Seyyid Şerif Cürcani gibi alimlerle aynı seviyede değerli bir bilgindir. O, çok yönlü bir din bilgini olarak şöhret yapmış; Kelâm, Fıkıh, Tefsir, Mantık, Usul, Arapça ve Belagat bilim dallarında eserler vermiştir. Devrinin sultanlarının büyük ilgisine mazhar olan Molla Fenari, II. Murad tarafından en yüksek ilmi makam olan Şeyhül İslamlıkla ilk taltif edilen alim olmuştur.Fenari'nin talebesi olan ve Mısır'da 21 yıl kadılık yapan Îbn Hacer el-Askalani 852/1449 onun için Fenari, arapçayı, belagatı ve kıraat ilimlerini iyi bilen ve her ilimden anlayan bir kimse idi. 470der.

468 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 203469 Taşköprüzade, es-Şakaik, S. 16-21; M. Tahir, Osmanlı Müellifleri, c. 1. s. 313. Dr. H. Aydın, İslam Hukuku ve Molla Fenari, İst 1991. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 205-206470 Taşköprüzade, es-Şakaik, S. 22; Dr. H. Aydın a. g. e. s. 66. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 206

Lekvnevi Fenari için şu övgü dolu ifadeleri sarfeder: "Fenari, büyük bir imam, büyük bir allame, eşsiz ve ilimlerde derin bir bilgindir. Nakli ilimlerde zamanının tek siması akli ilimlerde de akranlarının en üstünüdür. İslami ilimlerde ve edebiyatta devrinin şeyhi, mezhebinde ve ilm-i hilafta asrının müçtehididir.Yaşadığı devirde akli ve nakli bütün ilimlerdcki derin vukuf ve dirayetiyle kendini isbat etmiştir.471

Molla Fenari'nin ilimlere nüfuzu, kavrayışı ve anlayış üstünlüğü darb-i mesel hâline gelmiştir. O, Şer'i meseleleri çözmede büyük bir güç sahibi idi.Molla Fenari yüzden fazla eser yazmıştır. Fakat bunların çoğunluğu müsvedde halinde kalmış, Mantık'tan İsagoci Şerhi Osmanlı medreselerinde uzun müddet ders kitabı olarak okululmuştur.Hiç şüphesiz Molla Fenari'nin en önemli yönü, onun Osmanlı ülkesindeki ulema kolunu Fahreddin Razi’ye bağlayan Orta Asya ekolünün temsilcisi oluşudur. O, gerek verdiği eserler ve yetiştirdiği talebelerle, gerekse oğulları ve torunları olarak aile çevresiyle Osmanlı ilim geleneğinin oluşmasında ilk ve en önemli simadır.Molla Fenari Zahiri ilimlerdeki gücünün ve yetkinliğinin yanısıra, aynı zamanda Tasavvufun Osmanlı ülkesinde ilmi bir disiplin olarak benimsenip yayılmasında önemli rol oynamıştır.Tasavvuf terbiyesini ilk defa Sadruddin Konevi'nin müridi olan babasından alan Molla Fenari, daha sonra Konevi'nin Miftahu'l-Gayb adlı eserine şerh yazmış, tasavvufa dair değerli bilgiler vermiştir. O, Şeyh Hamid el-Kayseri'den de feyz almıştır.Fenari, babası Hamza Efendiden Ekberiyye, Abdullatif el-Kudsiden Zeyniyye, Hamid el-Kayseri'den Erdebeliyye tarikatlarını öğrenmiştir.Molla Fenari, Osmanlı ülkesinde Medrese kolunun reisi olduğu gibi aynı zamanda üç tarikatın (Ekberiyye, Bistamiyye, Zeyniyye) yayılmasında da birinci derecede amil olmuştur.472

İpekçilik yapan, Sade bir hayat yaşıyan, ancak halktan çok büyük bir itibar gören müstesna bir ilim adamıydı. O, doğru, dürüst bir kişi olarak her hususta doğruyu söylerdi.473

Mısır'da meşhur Şair Ahmedi 815/1412, meşhur Tabib Hacı Paşa 820/1417 ile birlikte ders okuyan Molla Fenari, pek çok ilmi toplantılara katılmış, oralarda ilmi üstünlüğünü isbat edip takdir, toplamıştır.İlmiyle amil, fazilet ve üstün ahlaki meziyetlerin sahibi Molla Fenari ağır başlı, vakur ve güleryüzlü bir bilgin olarak gerek yöneticiler ve gerekse halk üzerinde büyük bir itibara sahipti. O'nun ve Emir Buhari'nin 833/1433 Yıldırım Bayezid üzerinde etkilerinin olduğu aşikardır. Yıldırım gerek şahsi ahvalinde ve gerekse adli ıslahatta Molla Fenari'nin görüşlerinden istifade etmiştir.Molla Fenari pek çok talebe yetiştirmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:1) Kafiye isimli nahiv kitabını çok okuttuğu için kafiyeci olarak meşhur Ebû Abdillah Mes'ud el-Kafiyeci 879/1474 Molla Fenariye talebelik yapmıştır. Kafiyeci, Celalu'd-Din es-Suyuti'nin 911/1505 hocasıdır.2) İbn Hacer el-Askalani 852/1449. İbn Hacer, Molla Fenari'den icazet almıştır.3) Şeyh Şemsu'd-Din el-Buhari 833/1429, Emir Buhari olarak şöhret bulan ve Yıldırım Bayezid'in damadı olan Emir Buhari, (s.a.v.) Konevi'nin Miftahu'l Gayb isimli eserini Molla Fenari'den okumuştur.4) Muhammed b. Armağan, Molla Yeğen, Osmanlı Alimlerinin en güçlülerinden biri olan Molla Yeğen Molla Fenari'nin talebesi olmuştur. Molla Yeğen İstanbul'un ilk kadısı Hızır Bey'in hocasıdır.Geride pek çok eser ve talebe bırakan Molla Fenari 1 Receb 834/15.3.1431 tarihinde ruhunu Hakka teslim etmiştir.474

3- Eserler, Görüşler

Bulunduğu görevler gereği eserlerini tam olarak ilim çevrelerinin istifadesine sunamayan Molla Fenari, velud bir müelliftir. Şeyhülislamlık, Osmanlı Sultanlarına müşavirlik, müderrislik görevleri onun yazmasına engel olmamıştır. O, Kelâm, Tefsir, Fıkıh, Tasavvuf, Mantık, Arap Dili, Fıkıh Usulü bilim dallarında eserler kaleme almış, araştırmalar yapmıştır.1- Kelâm alanında Molla Fenari'nin Şerhu'l-Mevakıf’a bir Ta'likat yaptığı bilinmektedir. O bu Ta'lîkatında ince nükteleri ortaya koymuştur.Molla Fenari'nin Kelâm sahasında yaptığı araştırmanın bir başka ömeği; Adudud-Din İci'nin bizzat kendisinin yaptığı el-Mevakıf Muhtasarına, Fenari'nin yazdığı Şerh'tir. Bu Şerhi, Fenari'nin torunu Mevakıf Şerhine yaptığı Haşiye'de zikretmiştir.475 Molla Fenari'nin Tefsir bilim dalında Tefsiru'l-Fatiha’sı, Ta'likat ala Evail-i Keşşaf’ı ve daha başka çalışmaları bulunmaktadır.

471 Leknevi, el-Fevaid, s. 166. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 207472 İ. H. Uzunçarşılı Osmanlı Tarihi c. 1.s.532. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 207473 Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya, c. 2. s. 1123. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 207474 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 206-208475 Taş köprizade eş-Şakaik, s. 24, M. Tahir, Osmanlı Müellifleri c. 1, s. 238. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 208

Fenari, Fıkıh ve Usuli alanında da eserler vermiştir. Fıkıh’ta Şerhu'l-Feraizı's-siraciye, Şerhu Telhıs-i Camii'l-Kebir fi’l-Furu, Şerhu’l-Fıkhı'l-Keydani v. b. çalışmalar. Fıkıh Usulünde ise Haşiye-i Dibaca-i Usul-i Pezdevi, Fusulü’l-Bedayi fi Usuli'ş-Şerayi adlı eserler Molla Fenari'ye aittir.Tasavvuf Molla Fenari'nin ilgi alanındadır. O, Tasavvuf alanında okumuş, okutmuş ve yazmıştır. O'nun bu konuda küçük risaleleri yanında Misbahu'1-Uns isminde Sadru'd-Din Konevi'nin Miftahü'1-Gayb isimli eserini şerheden bir çalışması vardır. Ta'likat ala Istılahatı's-Süfiyye, Cemaleddin el-Kaşani'nin (730/1329) yazmış olduğu esere bir ta'likattır.Fenari, Mantıkla da ilgilenmiş İsagociyi şerhetmiş, onun bu şerhine birçok haşiye yazılmıştır,Fenari'nin muhtelif baskıları olan ve Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak son zamanlara kadar okutulan bu eserine "Fenariyye, Fevaid-i Fenariyye, Risale-i Esiriyye" denmiştir, İsagoci, Esiru'd-Din Mufaddal b. Ömer el. Ebheri'ye 700/ 1300 nisbet edilir.Molla Fenari Arap Diliyle de ilgili araştırmalar yapmış, bu alanda daha önce yazılmış eserlere Şerhler ve Haşiyeler yazmıştır.Sözü edilen eserlerden başka çalışma ve araştırmaları bulunan Molla Fenari, Kelâm Tarihinde bir Kelâmcıdan ziyade daha sonraki Osmanlı İslam ilim dünyasının bir habercisi olması hasabiyle kendisinden bahsedilmesi gereken çok yönlü bir bilgindir. O, hem Kelâmcı, Müfessir, Fakih hem de Mutasavvıf ve Dil alimidir. İslami ilimlerin hepsinde söz sahibi olan Molla Fenari, ilk Osmanlı Şeyhu'l-İslamı olmakla da bir ayrıcalığa sahiptir.476

KEMALEDDİN İBN HUMAM (790-1388/861-1456)

Kimlik

Aslen Sivas'lı olan ve Mısır'da doğup büyüyüp yetişen ve Sivasi nisbesiyle meşhur olan Muhammed b. Abdu'l-Vahid b. Abdulhamid b. Mes'ud Kemaluddin İbn Humam Osmanlı Sultanlarından Sultan 1. Beyazit ve Fatih dönemlerinde yaşadı.Mısır'da, aileden gelen bir teamülle, çok iyi öğrenim gördü. El-Zeratini'den Kur'an, el-Basati'den Fıkıh, Ibnü'l-Basati'den Hadis el-Halvati'den Tasavvuf, el-Hamidi'den Arapça dersleri aldı. Kahire ve İskenderiye'de uzun yıllar kadılık görevinde bulunan İbn Humam, Fethu'l-Kadir isimli Fıkha dair eseriyle özellikle ün yaptı ve Fıkıhta kendisini kabul ettirdi. Fevkalade bir araştırmacı olan İbn Humam, devrinin bilginleri arasında seçkin yere sahipti, ömrünün sonlarına doğru kadılık görevini bırakarak Mensuriye ve Eşrefiyye medreselerinde ders verdi ve bu arada değerli eserler kaleme aldı.Osmanlı Devletinin yükselme devrinde yaşıyan İbn Humamın ilgisini özellikle Fıkıh ve Kelâm bilim dalları çekmiştir. O'nun Tasavvufla ilgilendiği de bilinmektedir, İbn Humam çok yönlü bir İslam bilgini olarak Matematik, Musiki ve Mantık gibi ilimlerle de meşgul olmuştur. îbn Humam'ın bir müddet Halep’te kaldığı, Mekke ve Medine'yi ziyaret ettiği Teracim kitaplarının verdiği bilgiler arasındadır.477

Fıkıh'ta el-Hidaye'nin Şerhi olan Fethül-Kadir'i ile Fıkıh Usulün'de Et-Tahrir'i onun ciddi ilmi çalışmalarının ürünleri olan iki önemli eseridir. İbn Humam, Hanefi mezhebinde Meselede müctehiddir.478

Görüşler

İbn Humam, hiç şüphesiz Kelâm Tarihinde el-Musayere adlı eseriyle yerini almaktadır.479 O bu eserini istek üzere kaleme aldığını hemen başta ifade eder.İbn Humam el-Musayere'sini İmam-ı Gazzali'nin Er-Risaletü'1-Kudsiyye'sini ihtisar etmek için yazmaya başlamış, fakat daha sonra müstakil bir eser ortaya çıkmıştır.480 El-Musayere İmam Gazzali'nin eseriyle birlikte yürüyen, giden anlamınadır. Asıl adı el-Musayere fi'1-Akaidi'l-Münciye fi'1-Ahire'dir. İbn Hümam, kitabının ismiyle asıl maksadını ortaya koyuyor, O da bu dünyadaki sağlam, nezih inancın Ahiretteki kurtarıcı rolüdür.İbn Humam, Müteahhirun Kelâmcılarının metodunu kullanarak klasik tarzda eserini kaleme almıştır. Eseri dört bölüm ve bir Hatime şeklinde düzenlemiştir. Birinci Bölümde Allah'ın zatını ikinci bölümde Allah'ın sıfatlarını, üçüncüsünde Allah’ın fiillerini ve dördüncü bölüm'de ise Ahireti ele alan İbn Hmam Hatime'yi İman ve İslam konularına tahsis etmiştir.481

476 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 208-209477 Taşköprizade, Tabakatü’l-Fukaha, s. 132, Musul, 1370/1971. Taşköprizade, Miftahu's-Saade c.2, s. 270-272, Kahire, 1968. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 211478 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 211479 İbnül-Humam, el-Musayere, Mısır, 1347, Bulak, Mısır, 1317/1900 ve Mısır, 1929 (Muhyiddin Abdül-Hamid Şerhi). Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 211480 M. Şerafeddin, Daru’l-Fünun İlahiyat Fak. Mecm. Sayı: 23, s. 1-19. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 212481 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 211-212

Allah

Allah'ın varlığının bilinmesi Kur'an'da sunulan akli delillerle mümkündür. Bunun için Bakara, 2/164 Vakıa 56/58 -72 ayetlerini delil olarak sunan İbn Humam, Allah-Alem ilişkisi konusunda Kur'an'a dayalı çağdaş bir tutum sergilemekledir.O'na göre; Allah kadim'dir, ebedidir. Cevher, cisim, araz olmayıp belli bir yönde bulunmaz. O, Arş'a istiva eder, gözle görülür, Bir Tek olup ortağı yoktur.Allah'ı insanın bilmeyişi ve tanımayışı kibri, büyüklenmesi yüzündendir, insan böylece itaati Allah'a değil başkasına tahsis eder. Aslında insan Ankebut Suresinin 61. ve 63. ayetlerinde belirtildiği üzere Allah'ı bilir, ancak O'nu İlah olarak tanımaz.482

İnsan

İbn Humam, el-Musayere'de en geniş yeri Allah'ın fiillerine ayırmıştır. Zira, dün ve bugün en mühim problemlerden birisi Allah insan münasebeti ve buna bağlı olarak inanın hürriyeti mesabesi ve insanın kendi başına ve Allah'ın huzurundaki durumudur.İbn Humam'a göre Allah insana isteğe bağlı, ihtiyari fiillerini yapma yetkisi vermiştir, insanın bu konuda tam bir hürriyeti vardır. Allah insana hayrı ve şerri tarif etmiştir, bildirmiştir. Allah ayrıca insana istediği fiili yapma ve terketme kudreti, gücü de vermiştir. Daha sonra Allah insana hayrı işlemesini ve bunu işlediğinde sevab şerri terketmesini ve bunu işlediğinde ikab, ceza vereceğini beyan etmiştir. Bütün bunları Allah insanın isteğine ve gücüne bağlamıştır. Bunların böyle vazedilmesi Allah’ın uluhiyetine asla bir noksanlık getirmez. Aksine bu hususların böyle vazedilmesi normal ve makul, akla uygundur.Özetle ifade etmek gerekirse Allah insanın hayatında işlerini yapmasında irade ve gücünü kullanmasında böyle bir nizam tesis etmiştir. Bu düzen insan şeref ve haysiyetine çok uygundur ve insan hürdür, ancak sorumludur, insana yetki ve sorumluluk bahşedilmiştir.Kaza ve kader, insanlarda azim ve ihtiyarı kaldırmaz, insan azmi, iradesi ve gücü olmakla birlikte Kaza ve Kader dairesinde fiillerini icra eder, işlerini yapar.Gerçekte Allah insanların ne yapacaklarını nasıl bir hayat çizgisi takip edeceklerini bilir.İbn Hümam, Kaza ve Kader meselesini Allah'ın mutlak ilmi ile açıklamak suretiyle konuya genişlik ve derinlik kazandırıyor. O, bu konuda güneş ve ay tutulmalarının önceden bilinmesini Allah'ın insanın fiillerini önceden bilişine misal veriyor.İradesiz, güçsüz ve sonuçta hürriyeti olmayan bir insan anlayışı teklifleri ortadan kaldırır, o zaman dinin, peygamberin hiç bir anlamı kalmaz.İnsanlar Şaki ve Said, cehennemlik ve cennetlik olarak ikiye ayrılır. Şakiler, kötüler Allah'ın adaleti gereği, Saidler, iyiler Allah'ın fazlı, keremi gereği bu niteliklerde olmuşlardır. Ancak şu gerçeği unutmamak gerekir: Allah'ın fazlı keremi, lutfu herkesi kapsar, fakat bu lütuf ve keremden kaçanlar ilahi adalet gereği Şaki olurlar.483

Nübüvvet

Akıl, ahirette kurtuluşu sağlayıcı yolu bulamayacağından, peygamber göndermek aklen övgüye değer bir iştir.Peygamber göndermek Allah'ın hikmetli işlerinden birisidir, lütuftur, rahmettir, Peygamber gönderilmesinde pek çok faydalar vardır.İbn Hümam nübüvvet konusunda diğer konulara da temas eder, Sözü Kur'an ve Hz. Muhammcd'e (s.a.v.) getirir.O, Kur'an'ı Hz. Peygamberin Nübüvvetinin en büyük alameti olarak görür ve Kur'an'ı bütün zamanlar boyunca devamlı, en muazzam akli mucize şeklinde değerlendirir. Tabii Hz. Muhammed (s.a.v.) üstün ahlaki meziyetleriyle, bıraktığı en büyük manevi miras Sünnetiyle ve hissi mucizeleriyle son Peygamberdir.484

İmamet

İmametin müslümanlar üzerinde genel tasarruf hakkı olduğunu söyleyen İbn Hümam, İmam tayinin aklen değil naklen vacib olduğunu beyan etmekte bunu dini ve dünyevi işlerin düzenli görülmesinde en önemli husus olarak değerlendirmektedir, Hz. Ebû Bekr'in (r.a.) Hz. Peygamberden (s.a.v.) sonra hak halife olduğunu akli ve nakli delillerle anlatan İbn Hümam, Hz. Ali (r.a.) ile ilgili iddiaları reddetmekte, bu konuda bütün sahabeyi hata ile suçlamanın kökten batıl olduğunu belirtmektedir. Müslümanları ilk devirlerden bugüne kadar fazlasıyla meşgul eden imamet konusunda, özellikle Hz. Ali (r.a.) hakkında geniş açıklamalar yapan İbn Humam, Sünni inanç doğrultusunda Hz. Ali'ye (r.a.) Hulafa-i Raşidin'in dördüncüsü olarak büyük saygı gösterir, O'na göre Sahabenin 482 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 212483 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 212-213484 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 213-214

arasında ayırım yapmak temiz İslami inançla bağdaşmaz. Zira Sahabeyi Allah ve Rasulü sena etmiş, övgüde bulunmuştur, imamda, Devlet Başkanında bulunması gereken şartları müslümanlık, erkeklik, üstün ahlaki meziyeüer, ilim, yeterlilik ve şecaat olarak zikreden İbn Hümam, adil olan imam'a, facir, günahkar olsa da, şeriata muhalefet etmediği müddetçe müslümanların itaat etmelerinin farz olduğunu ifade ediyor.485

Ahiret

İbn Humam, Ahiret konusunu işlerken Kur'an'ın akli delillerini kullanıyor. O'nun bu konuda Lokman Suresinin 28. ve Rum Suresinin 27. ayetinin delil olarak zikretmesi dikkate değerdir.İbn Humam'a göre, iade, yani tekrar yaratma, diriltme, ilk defa yaratmadan farksızdır, tıpkı ilk yaratma gibidir. Allah ilk defa nasıl yarattıysa ikinci defa da aynı şekilde yaratacaktır. Aslında ikinci defa yaratma O'nun için daha kolaydır. Çünkü birincisi modelsiz, ikincisi modellidir.486

Îman Ve İslam

İbn Humam'ın ifadelerinden onun çok samimi bir mümin ve yaşayan dinamik bir müslüman olduğu anlaşılıyor.Kelâm kitabı el-Musayere'nin sonuna eklediği İman ve İslam bahsini işlerken bu durum bariz bir şekilde görülüyor.İbn Humam'a göre iman; Hz. Muhammed’i (s.a.v.) itikad, inanç ve amel olarak tasdik etmektir. Şehadeteyni, söyleyenin bununla mutabakat halinde olması gerekir. Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Risaletine inanan kimsenin Allah'ın kulluğa, ibadet etmeye layık tek varlık olduğunu aksiyon halinde ispat etmesi gerekir, insanın her türlü şirk tavırlardan amellerini temizlemesi, uluhiyette Allah'ın inandığını izhar etmesi icabeder. Küfür, tekzible veya dini hafife almakla vukubulur.Ehl-i Kitap'tan Allah'ı bir tek kabul edenler ve Hz. Muhammed’in arapların müşriklerine veya başkalarına peygamber gönderildiğini söyleyenlerin imanı geçerli değildir. Zira geçerli, Sahih imanda, Hz. Muhammed'in Peygamberliğini kabul esastır.Taatler imana dahil edildikçe iman artar, taatlere bağlı olarak iman artar eksilir. Bunun aksi durum da iman tasdik ve hüküm olarak ne artar ne eksilir.İman, tasdiki ortadan kaldırıcı birşey söylenmedikçe ve yapılmadıkça yok olmaz, kişiyi terketmez. İnsanın bu imanı diri tutması için sürekli onu yenilemesi gerekir.487 Kemalu'd-Din b. Humam Sivas’lı bir kadı ailenin çocuğu olarak Mısır'da yetişmiş, orada eserler vermiş, bir Kelâm bilgini olarak Kelâm Tarihinde seçkin bir yere sahiptir. O her ne kadar Hanefi-Maturidi mezhebine bağlı bir Kelâmcı ise de bazı konularda -Mesela Allah'ın fiili sıfatlarının kadim olup olmaması gibi- Eşarilerin de Maturidiler gibi düşündüğünü söyleyerek iki Ehl-i Sünnet ekolü arasında telif, uzlaşma yapma gayretleri içinde gözükmektedir. Ona göre sanki Eş'ariler de bu konuda aynı görüşü paylaşmaktadırlar.İbn Humam, İslam Kelâm Tarihinde el-Musayere'de açıkladığı görüşleriyle önemli bir yere sahiptir. O, bu eserinde ortaya koyduğu ilmi kanaatleriyle Klasik Kelâm bilgilerinin özlü bir takdimini yaparken kendine has özgün görüşleriyle dikkati çekmektedir. İbn Humam bir yandan eskilerin devamı görünümünde, diğer yandan ise yenilere ışık tutmaktadır, bu tavrıyla tamamen Kur'an'ı Kerim'e dayalı bir Kelâm'ın habercisi durumundadır.488

HIZIR BEY (810-863/1407-1458)

Kimlik

Hızır Bey, Fatih sultan Mehmet'in İstanbul'a tayin ettiği ilk kadı olmasının yanında, taşıdığı ilmi faziletler, gerek yetiştirdiği talebe ve evlatlarıyla, gerekse verdiği eserleriyle ilim ve irfan hayatına yaptığı tesirler, özellikle Kelâm ilmine yaptığı katkılarla Kelâm Tarihinin Osmanlılar bölümünde önemli yer işgal eden bir bilgindir.Hızır Bey, 810/107 yılında babasının kadılık yaptığı Sivrihisar'da dünyaya gelmiştir. Onun meşhur Nasreddin Hoca'nın torunlarından olduğu söylenir.Hızır Bey, ilk tahsilini babasından yapmıştır. O, daha sonra, Molla Mehmet Yeğen adıyla tanınan, Molla Fenari'den sonra Bursa'ya kadı tayin edilen Ahmet b. Armağan'dan ders almıştır. Hızır Bey, Molla Yeğen'den akli ve nakli ilimleri tahsil etmiş, ayrıca onun kızıyla evlenmiştir. Bu evlilikten meydana gelen çocukları, Yusuf Sinan, Yakup ve Ahmet Paşalar, daha sonra değerli birer ilim ve fikir adamları olmuşlardır. 489

Molla Yeğen'den icazet alarak memleketi olan Sivrihisar'a dönen Hızır bey, orada müderrislik görevine 485 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 214486 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 214487 İbn Hümam Kitabül-Musayere, Mısır, 1347. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 215488 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 214-215489 Taşköprüzade, eş-Şekaiku'n-Nu'maniye, s. 55, Beyrut, 1975; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, c. I, s. 337 İst. (Meral Yayınevi); İ. Hakkı Uzun Çarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 652, Ank. 1975. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 217

başlamıştır. Kendisinde ilme karşı büyük bir sevgi vardı. Kuvvetli bir zekaya ve derin bir araştırma zevkine sahip olan Hızır Bey, kısa zamanda haklı bir şöhret sahibi oldu. Hatta Molla Fenari'den sonra en güçlü alim durumuna geldi.Hızır Bey'in Fatih Sultan Mehmet'le tanışması, Edirne'ye gelen bir arap bilgininin sorularına cevap verecek bir bilginin bulunmayışı olayından sonraya rastlar. Bu Arap bilginle boy ölçüşebilecek biri aranır, Sultan'a Hızır Bey'den bahsedilir, derhal başkent Edirne’ye getirilen Hızır Bey, Sultan'ın huzurunda Arap bilgininin güçsüzlüğünü ortaya kor ve bu durumda Sultan Mehmet ziyadesiyle memnun olur. Taşköprüzade'nin deyişiyle "heyecan ve sevincinden yerinden kalkar, oturur". Bu hadiseden sonra Fatih Sultan Mehmet Hızır Bey'i Bursa'daki Mehmet Çelebi Medresesi’ne müderris tayin eder.Hızır Bey için verimli dönem bu tayinden sonra başlar. O, Molla Fenari mektebinin bir devamcısı ve yayıcısı olarak, bir yandan üç oğlunu ve talebelerini yetiştirirken, diğer yandan bir görevden diğerine geçer, İstanbul'un fethine ve oraya ilk kadı oluncaya kadar Bursa'da Yıldırım Bayezid Medresesinde müderrislik, İnegöl'de kadılık, Edirne'de iki medresede müderrislik görevlerinde bulunur. Onun İstanbul kadılığından önce Yanbolu'da kadılık yaptığı görülür.Hızır Bey hareketli hayatı boyunca ilmi ve ibadeti asla bırakmamıştır. O, Taşköprüzade'nin ifadesiyle "doğru tabiatli, süratli anlayışlı, hafızası kuvvetli" idi. Kısa boylu olup, kendisine "ilim dağarcağı" denirdi, ilminin üstünlüğüne örnek olarak, "zade" fiilinin sadece lazım, geçişsiz kullanıldığını iddia eden Molla Gürani'ye Hızır Bey'in Kur’an'dan Bakara suresi onuncu ayetindeki kullanılışı delil getirerek "zade" fiilinin mütaddi, geçişli kullanılabileceğini söylemesi gösterilir.Hızır Bey, Türkçe'nin yanısıra Arapça'ya ve Farsça'ya derin vukufiyeti olan bir zattı. Bu iki dilde eserler verip şiirler yazdığı görülmektedir.Geriye pek çok değerli ilim adamı talebe ve üç oğul bırakan Hızır, Bey, İstanbul kadısı iken 863/1458’de vefat etmiştir. İlim sahibi üç oğlunun yanında Hayati Ahmet Efendi, Hocazade Muslihuddun Mustafa, Kestelli Musliduddin Mustafa özellikle meşhurdurlar.490

Eserleri

Hızır Bey, daha ziyade yetiştirdiği talebelerle kendini isbat etmiştir. O, devrini, yaşadığı sürece, bizzat kendisi ilmi ve fikri varlığıyla süsleyip aydınlatmıştır. Onun yetiştirdiği talebeler ise, ilmi mirası mükemmel bir şekilde yüklenmişler, ilmi araştırma ve çalışmalarıyla devirlerine ve sonraki asırlara, incelenmek ve yararlanmak amacıyla maddi ve manevi değeri yüksek eserler bırakmışlardır.Hızır Bey, daha çok insanla uğraşıp onu eser haline getirirken, burada, anlaşılan manada eser bırakmayı da ihmal etmemiştir. Onun başlıca eserleri şunlardır1- Ucalatu leyletin ev leyleteyn2- Arabiyyettül-Ibare3- Kaside-i Nuniyyeler4- Metali’.Hızır Bey'in Kelâm ilmindeki yerini belirtmek için hiç şüphesiz onun Kaside-i Nuniyye'sini ele almak icabeder. Eseri bu isimle adlandırmasının sebebi, beyitlerin son harfinin "Nun" olmasıdır. Muhtelif baskıları olan Kaside-i Nuniyye 105 beyitten oluşmaktadır.491

Görüşleri

Allah Ve Alem

Kaside-i Nuniyye'nin ilk beş beytini duaya ayıran Hızır Bey, altıncı beyitten itibaren Allah'ın zatı ve sıfatları hakkında Ehl-i Sünnet ve'1-Cemaat'in inançlarını zikretmektedir:"Allah, vücudu zorunlu olan varlıktır. Bütün varlıklar ve onların varlığa çıkmaları, Kadim olan Allah'ın varlığına şahitlik ederler."Alemdeki nizam da Allah'ın varlığına delildir. Hiçbir mümkün Allah'ın zatına benzemez.Allah'ın mahiyeti insan aklınca bilinemez. O'nun ilmi herşeyi kuşatır. Allah'ın ilimden başka hayat, görme, işitme, kudret, irade, Kelâm, yaratma ve diğer sıfatları vardır. O'nun ilmi bir zamana bağlı değildir. İlminde, geçmiş, hal ve gelecek yoktur.Kur'an ve diğer kitaplar Allah'ın Kelâmına delildir. Allah ahirette müminler tarafından görülecektir.Arapça kaleme alınan Kaside-i Nuniyye'nin yirmibeş beyiti Allah, alem münasebetine ve ilahi sıfatlann mahiyet ve işleyişine ayrılmıştır. Hızır Bey Cevahiru'1-Akaid 492 adını verdiği kasidesinde Allah'ın zatı ve sıfatlarından

490 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 217-218491 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 218-219492 Katip Çelebi, Keşfu'z-Zûnun. c. 2. s. 1348-49, İst. 1972. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 219

sonra insan konusunu işlemektedir.493

İnsan

Hızır Bey, insanın fiillerinin yaratıcısının Allah olduğunu belirtiyor. Ona göre, ilahiyat bahsi ile insanın fiilleri konusunun birbirine bağımlılığı çok önemlidir. Başka bir deyişle Hızır Bey, insan ve fiilleri konusunu Allah'ın zatı ve sıfatları konusundan hemen sonra ele almakla Allah-insan münasebetinin önemine işaret ediyor. Otuzbir beyitte işlediği insan fiilleri konusunda Hızır Bey şunları söylüyor:"Yaratan Allah'tır, insan hiçbir şey yaratamaz, insanlardan her ne çıksa ve işlense onun yaratıcısı Allah'tır. Kulun kazancı, kendi isteğiyle yaptığı amelidir. Kul kendi iradesiyle hayrı ve şerri işler."Hızır Bey, insanın fiilleriyle ilgili Kelâm mektepleri arasındaki münakaşalara Ehl-i Sünnet inancı açısından, rızık ve ecel konusu dahil açıklamalar getirdikten sonra, iki beyitte alemin bütün varlıklarıyla birlikte Allah tarafından yaratılmış olduğunu belirtiyor ve daha sonra nübüvvet bahsine geçiyor.494

Nübüvvet

Kaside'de yirmisekiz beyitle yer verilen peygamberlik ve peygamberler konusunda Hızır Bey'in dikkati çeken görüşlerini şöyle özetleyebiliriz:"Allah, hidayete davet eden peygamberler göndermiştir. Onlar davalarını mucizelerle isbat ederler. Halk, peygamberlere muhtaçtır. Peygamberler olmasaydı, yaratıklar, aralarındaki düşmanlık ve kazanma hırsından dolayı dünya ve ahiret mutluluğu bulamazlardı.Hz. Peygamber (s.a.v.) peygamberlerin en faziletlisidir. Onun pek çok mucizesinin yanında en büyüğü Kur'an mucizesidir. Çünkü onun bir suresine benzer bir sure getirmekten zihinler acizdir.Hz. Muhammed'in (s.a.v.) dini, bütün dinleri yürürlükten kaldırmıştır.Bütün peygamberler büyük günah işlemekten uzaktırlar. Onlar meleklerden üstündürler.Velilerin kerametleri vardır.Nebilerden sonra en faziletli insan Hz. Ebû Bekr'dir. Daha sonra üç halife Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali gelir.495

Ahîret

Sözü ahiret bahsine getirince Haşr kelimesini kullanan Hızır Bey, ahirette bedenlerin daha önce var veya yok olmasının eşit olduğunu beyanla, Allah'ın ahirette insanı tekrar yaratacağını, iadede bulunacağını, insanın ruh ve bedeniyle birlikte dirileceğini kısa ve özlü olarak belirtiyor. Hızır Bey Ahiret hayatının cismani olacağını açıkça ifade ediyor, Ahiretin diğer halleri Mizan, Şefaat, Sırat, Cennet ve Cehennem birer birer vuku bulacaktır. Hızır Bey onaltı beyit ayırdığı ahiret bölümünde, tevbenin gerekli ve ölülere faydalı olduğundan da sözeder.496

İman

İmanı, şüphe etmeksizin tasdikten ibarettir, diye tanımlayan Hızır Bey, bu konuya tahsis ettiği on beyitte İslam, amel, Yaratıcı'yı tanımanın gerekliliği, insanın yükümlülüğü v. b. hususlara temas etmektedir.497

İmamet

Kelâm kitaplarında Şiiliğin imamet anlayışından dolayı yer verilmeye başlanan hilafet konusuna Hızır Bey de temas etmiş, çok kısa ve özlü bilgi vermiştir. Ona göre ilk halife, Hz. Ebû Bekir olup onun üzerinde icma vaki olmuştur. Hz. Ali'nin halifeliğine dair nass yoktur.Hz. Peygamber'in (s.a.v.) Ashab'ı (r.a.). hakkında müslümanın görevi, onları hayırla anmaktan başka bir şey değildir. Çünkü onların hepsi din için canlarını bağışlamışlar ve Şeriat'e yardımcı olmuşlardır.İmamete sekiz beyitte yer veren Hızır Bey, son iki beyti duaya ayırmakta ve: "Ya Rabbi, onların sevgisini gönlümüzden çıkarma, Bu duaya amin diyen müminin imanı korunsun, Yeryüzü nisan yağmurundan yeşillendikçe, beni hayır ile anan kardeşlerin parlaklığı ve sevinci devam etsin." diyerek eserini bitirmektedir.498

493 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 219494 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 219-220495 Hızır Bey, Kaside-i Nuniyye, İst. 1331; Manastırlı İsmail Hakkı, Kaside-i Nuniyye Şerhi, İst. 1312. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 220496 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 220-221497 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 221498 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 221

HAYALİ AHMET EFENDİ (842-875/1437-1470)

Kimlik

Molla İzniki Mevlana Şemsuddin Ahmed b. Musa Hayali İznik’lidir. Kadı olan babasından ilköğrenimini görmüştür. Babasından tahsil ettiği ilimlerde kemal, olgunluk derecesine ulaşınca Bursa'da Sultan Medresesinin Müderrisi Hızır Beyi'in yanına gidip O'na Muid, (Asistan) olmuştur. Burada ilmini iyice arttırınca Filibe Medresesine Müderris tayin olunmuştur.Ahmet Hayali Filibe'de görev ifa ederken, talebelik arkadaşı ve Hızır Bey'in seçkin öğrencilerinden Hatipzade İznik Medresesinde Müderris iken vefat edince, onun yerine Fatih Sultan Mehmed tarafından İznik Medresesine tayin olunmuştur.İznik Medresesinde vazifeye başlayışı Hac'tan dönüşünde olmuş Ancak buradaki görevi uzun sürmemiş 33 yaşında İznik Medresesinin Müderrisi iken vefat etmiştir.499

Kişilik

Zeyniyye Tarikatına mensub olduğu rivayet edilen Hayali Ahmet Efendi’nin Kabri Bursa'da Zeynilerde Molla Hüsrev'in yakınındadır.500

Günde bir öğün yemek yiyen bunda da çok azla yetinen Hayali Ahmet Efendi zayıf, incecik, hafif, narin yapılı bir vücuda sahip idi. Katiyyen boş söz konuşmaz, boş vakit harcamaz, daima ilmi çalışmalar ve ibadetle vaktini değerlendirirdi. O'nun ilmi mubahase ve münazara dışında konuştuğu nadir idi. Hocazade'yle ilmi tartışmada üstün gelen tek bilgin Hayali Ahmet Efendi olmuştur.Hayali Ahmet Efendi Fatih devrinde yetişmiş Hocazade Efendi seviyesinde değerli bir bilgindir. Bu Osmanlı alimi, 33 yaşında vefat etmesine rağmen geride değerli eserler bırakmıştır.Şemsuddin Ahmed'e Hayali denmesi veya onun bu mahlasla tanınması ilminin genişliğinden ve derinliğinden kaynaklanmaktadır. O İslam'ın 3 önemli lisanı Arapça, Türkçe ve Farsçaya tam vakıf idi. Her üç lisanda Şiirler yazacak derecede olduğunu eserleri tanıklık etmektedir.501

Eserleri

Hızır Bey'in mümtaz talebelerinden olan Hayali Ahmet Efendi devrinin ilim anlayışına uygun olarak eserler kaleme almıştır. Onlardan kaynaklarda adı geçenler şunlardır:1- Sadeddin Taftazani'nin Şerhu'l-Akaid’ine Haşiye: Eserlerinin en meşhuru olup, Vezir Mahmut Paşa'ya ithaf etmiştir. Fatih'in, bu eserini kendisine ithaf etmediğinden gücendiği rivayet edilir,2- Kaside-i Nuniyye Şerhi: Hocası Hızır Bey'in manzum eserine yaptığı şerhtir. Bu Şerhin Kaside-i Nuniye Şerhlerinin en mükemmeli olduğu belirtilir.3- Sadeddin Taftazani'nin Şerhul-Makasıdı'na Talikat.4- Haşiyetü'l-Feraiz.5- Haşiye ala Evaili't-Tecrid.Hayali'nin ayrıca Vikaye Şerhi ile Sadruş-Şeria'ya Haşiyesi vardır. O'nun manzum olarak tarih söylediği vakidir.502

Görüşleri

Hayali Şemsüddin Ahmet Efendi kısa süren hayatı boyunca önce ilim için gerekli olan alet ilimlerini öğrenmiş, sonra bunları devrindeki ilim anlayışına uygun olarak kullanmış, İslam ilimlerinin hemen hepsinde eserler kaleme almıştır. O'nun Şerhul-Akaid'e yaptığı Haşiye, özellikle Osmanlı alimleri arasında itibar görmüştür. Haşiyenin muhtelif baskıları vardır. 503

Ahmet b. Musa el-Hayali, Haşiyesinde Sadu'd-Din et-Taftazani'nin Şerhinden metinleri ifadesiyle alıyor, onları bazan dil yönünden açıklıyor. Nahiv ve sarf açısından izah ediyor, kelimenin arap dilindeki kullanılış özelliklerini veriyor, bu suretle metinde kasdedilen Mana'nın anlaşılması daha kolay hale geliyor. Ahmed Efendi eserinin bütününde bu metoduna riayet etmektedir. O, bir yandan da kelimelerin zahiri ve mecazi manalarını 499 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 223500 Mecdi Ef. Şakik Terc. s. 158, İ.H. Uzun çarşılı, Osmanlı Tarihi, c.2, s. 6S3. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 223501 Bursa. M Tahir, Osmanlı Müellifleri. c. 1. s. 338. Tapköprüzade, eş-Şakaik, s. 85, Beyrut. 1975. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 223-224502 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 224. 503 El- Akaidu'n-Nesefiyye, Şerh ve Haşiyelerle birlikle, İstanbul, 1326. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 224

vermeyi de ihmal etmiyor kelimelerin Kelâmi yönden ifade ettikleri anlamları ise sistematik bir tarzda maddeler halinde veren Hayali Ahmed Efendi, titizliğini ve fevkalade dikkatinin örneklerini Haşiyesinin her yanında ortaya koyuyor. Bu davranışının çarpıcı ve güzel bir örneğini el-Ahkamu'ş-Şeriyye tabirini izah ederken eserinin hemen başında veriyor, orada hüküm ve şer’i kelimelerini ince bir tahlile tabi tutuyor.Ahmed Efendi eserini monotonluktan kurtarmak, okuyucunun dikkatini çekmek için, soru-cevap metodunu uygulamaktadır, diyerek soruyu soruyor, hemen akabinde diyerek cevabını veriyor ki Haşiye yapma geleneğinde bu tarz bir yöntem esere akıcılık kazandırıyor. O'nun böyle bir uygulamasını Haşiyenin başlarında sayfa 17’de rastlanmaktadır.Hayali Ahmed Efendi Ehl-i Sünnet'e mensup bir ilim adamıdır. S. Taftazani Ehl-i Sünnet ve'1-cemaati Eşariler olarak tarif eder. Ahmed Efendi Horasan, Irak ve Şam’da bunun böyle olduğunu ancak Maveraünnehir'de ise Ehl-i Sünnetin Maturidiler olduğunu beyan eder. Ve İmam Maturidi'yi tanıtır. 21. Sayfada bu bilgileri verirken Ehl-i Hak Tabiriyle murad edilenin de Ehl-i Sünnet olduğunu ifade eder.Hayali Ahmed Efendi açıklamalarında ayetleri ve hadisleri kullanmayı ihmal etmez. 33. Sayfada Peygamberin insan oluşunu ve hükümleri tebliğ için Allah tarafından yaratığa gönderildiğini izah ederken Hac Suresinin 53, ayetiyle Hz. Peygamberin Resullerin sayısının 313 olduğunu belirten hadisini zikrediyor.Hayali Ahmed Efendi'nin Haşiyesinde İmam Ömer Nesefi'nin Akaid metninde ele alınıp S. Taftazani tarafından şerhedilen bütün Kelâmi konular ele alınıp işlenmekte asla sıkıcı ve kuru olmayan akıcı bir üslup ve bilgilendirme titizliği içerisinde okuyucuya sunulmaktadır. Nesefi Akaidinde 67 madde halinde ele alınan bütün Kelâm konuları, eşyanın hakikatından varlıkların tasnifine kadar her konu, Hayali tarafından irdelenmiş, kendine özgü üslup ve ifade güzelliği içerisinde takdim olunmuştur. Hayali Ahmed Efendi Yaratıkların tasnifini ve tafdilini, birbirlerine üstünlüklerini izah ederken Peygamberlerin en üstün olduklarını onların meleklerden daha faziletli olduğunu ifade ediyor Ancak, "Allah'ın fazl, kerem, Lütuf ve azamet sahibi olduğunu söyleyerek, Fazl ve Keremin O'nun katında bulunup dilediğini vereceği gerçeğine dikkati çekerek, kitabına ve sözlerine son veriyor.504

HOCAZADE MUSLIHUDDIN MUSTAFA (893 /-1487)

Kimlik

Mevlana Salih b. Yusuf Muslihuddin Mustafa Bursa'da doğmuştur. Hocazade adıyla meşhur olmuştur. Babası Hoca Yusuf çok zengin bir tüccar idi. Hoca Yusuf bütün oğullarının kendisi gibi tüccar olmasını istiyordu. Ancak Muslihuddin Mustafa ticarete değil, ilme meraklıydı. O'nun bu hali babasını üzüyor, Hoca Yusuf’un oğluna olan ilgisini azaltıyor, ama Muslihuddin Mustafa'nın azminden bir eksilme olmuyordu. Hoca Yusuf’un oğluna harçlığını keser derecede azalttığını, onu uygun biçimde giyindirmediği, gerekli ihtimamı ondan esirgediği kaynaklarda kaydedilir. Muslihuddin Mustafa babasının bütün olumsuz davranışlarına rağmen ilmi merak ve sevgisinden asla uzaklaşmamış, maddi imkansızlıklar yüzünden notlarını helvacı kağıtlarına yazacak durumlara düşmesine ve kitap alamamasına rağmen öğrenime devam etmiştir. O, bir nevi zengin ve tüccar anlamına "Hoca" olan babasının her türlü engellemesiyle birlikte ilim elde etme yolundan dönmemiştir.505

Bursa Medreselerinde, özellikle Hızır Bey'den öğrenim görmüş, Hızır Bey'in Muidi olmuştur. Hemen devrin bütün bilim dallarında kendisini yetiştirmiş olan Hocazade'yi Hızır Bey pek çok iltifat eder, ona ziyadesiyle güvenirdi. Hatta kendisine sorulan bazı soruların cevabı için:"Akl-i Selim'e müracaat ediniz," diyerek Hocazade'yi kasdederek soruyu Hocazade'ye havale ederdi.506

Hızır Bey, Hocazade'yi Sultan Murad Han'a göndererek, Hocazade'nin müderrisliğe hak kazandığım bildirdi. Sultan Murad sefer dönüşü Hocazade'yi Bursa'da Esadiyye Medresesi'ne Müderris tayin etmiştir.Mevlana Muslihuddin Mustafa müderris tayin edildikten sonra da ilmini geliştirmeye devam etmiş, bu arada Mevakıf Şerhini ezberlemiştir.Müderrislik görevini kıt kanaat yürütürken kendi hizmetkarından borç alarak İstanbul'a Fatih Sultan Mehmed'in huzuruna giden Hocazade, Fatih'in ilim meclisine vezir Mahmud Paşa aracılığıyla katılır. Mahmud Paşa O'nu padişah'a "dahi" olarak takdim eder, o anda padişah huzurunda cereyan eden ilmi mubaheseye iştirak eder.Sultan Fatih'le tanışmasından ve Fatih'in O'na büyük ilgi göstermesinden sonra, Hocazade Edirne'ye Kazasker olarak tayin edildi. Edirne'ye oğlunu ziyaret için giden ve oğlundan özür dilemek isteyen Hoca Yusuf’a Hocazade'nin şu sözleri ilgi çekicidir: "Eğer siz bana o ezayı yapmasa idiniz, ben azimli olmaz ve bu mertebeye ulaşamazdım."Hocazade'nin babası Hoca Yusuf’u Padişah'a takdim ettiği bilinmektedir. Edirne'den sonra Hocazade Bursa Sultan Medresesi'ne Başmüderris olarak tayin olunmuştur. O bu görevi yanında kazaskerlik görevini de yürütüyordu.

504 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 224-225505 İ.H. Uzunçarçılı a.g.e. C. 2 s. 651. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 227506 İ.H. Uzunçarçılı a.g.e. C. 2 s. 651. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 227

Bursa'da Sultan Medresesi Başmüderrisliği görevi esnasında Fatih'in emri ile Tuhafut adlı eserini kaleme alan Hocazade daha sonra İstanbul Kadılığı'na getirilmiştir.Hocazade, Karamani Mehmed Paşa'nın Fatih Sultan Mehmed'e yanlış bilgilendirmesi sonucu, İznik'e Kadı ve müderris olarak tayin edildi. Ancak İznikte sadece müderrislik görevini üstlenmiş, Fatih'in ölümüne kadar bu görevi ifa etmiştir.Karamani Mehmed Paşa Hocazade'ye hasedlik eden birisidir. Mehmed Paşa Hocazade'yi gözden düşürmek için Hızır Bey'in talebelerinden Hatipzade ile ilmi tartışma yaptırmak istemiş, Hızır Bey'in oğlu Sinan Paşa, Hocazade'yi hiçbir alimin ilzam edemiyeceğini belirtmiştir.Fatih'in ölümü üzerine Padişah olan Sultan Beyazid, Hocazade'yi Bursa'ya müftü ve Sultan Medresesi'ne Müderris tayin ederek ona büyük ihsanda bulunmuştur.Mevlana Hocazade Bursa'da her iki görevi yürütürken 893/1487 yılında vefat etmiştir.507

Kişilik

Fatih Sultan Mehmed devrinin en ünlü bilginlerinden olan Hocazade Muslihuddin Mustafa, Hızır Bey'e ve o devirdeki diğer ilim adamlarına talebelik yapmış, ilmini özellikle kişisel çabalarıyla geliştirmiştir.Hocazade devrinde çok rağbet gören ilim meclislerinde bilimsel tartışmalarda bilhassa kendi ilmi şahsiyetini, bilimsel yeteneğini ortaya koyma imkanı bulmuştur. Onun ilmi şahsiyeti ve üstünlüğü İran ve Horasan'a kadar gitmiş, kendisine Sultan Hüseyin Baykara (öl. 912/1556) Cülus tebriki için Sultan Bayezid'e gönderdiği elçi ile birlikte, Hocazadeden ders okumak üzere Horasan’lı bir alimi de göndermiştir. Meşhur Ali Kuşçu İstanbul'a gelmeden Anadolu’dan memleketine henüz dönmüş olan meşhur alim Alaaddin Tusi ile görüştüğü sırada, Tusi; "İstanbul'a gittiğinizde Hocazade denilen köse ile hoş geçin, kendisi ilimde fevkalade müdekkik ve muhakkiktir" diyerek tavsiyede bulunmuştur. Hatta İstanbul'a geldiği zaman bir ilmi meselede Ali Kuşçu'nun hatasını düzelten Hocazade hakkında Fatih; "Hocazade'yi nasıl buldunuz" diye sorması üzerine Ali Kuşçu; "Rum'da ve Acem'de emsali yok" deyince Padişah; "Arap'da dahi eşi yok" diyerek Hocazade'yi övmüştür. 508

Hayatı boyunca yaptığı bütün ilmi münakaşaları kazanan Hocazade'nin kaybettiği tek ilmi mübahase Hızır Beyin bir başka öğrencisi Hayali Ahmed Efendi ile yaptığı tartışmadır.Hocazade bütün İslami ilim dallarında geniş bilgi sahibidir. O, fıkıh ilminde de derin ilim sahibi olduğunu kadılık yaptığı yer ve zamanlarda ortaya koymuştur. O'nun herhangi bir fetvayı kitapları incelemeden, hata ederim düşüncesiyle hemen verdiği görülmemiştir.Hocazade'nin içtihad yapacak derecede fıkıh bilgisine sahip olduğu yine bilinen hususlardandır.Hocazade bütün İslami bilim dallarında söz sahibi derinlik ve genişliği olan, mümtaz bir zat ve büyük faziletleri benliğinde toplamış büyük bir İslam bilginidir. O bıraktığı eserlerle bunu isbat etmektedir.509

Eserleri

Hocazade, Kelâm, Fıkıh, İslam Felsefesi ve Arap Dili alanlarında yazdığı eserlerle özellikle tanınır. O'nun eserleri şunlardır:1- Haşiye-i Şerh-i MevakıfAdudu'd-Din İci’nin Mevakıf ının Şerh’ine yapılmış bir haşiyedir. Hocazade bu eseri Bursa'da müftü ve Sultan Medresesinde müderrisken sultan Bayezid Han'ın emri üzerine yazmıştır. Hocazade bu eserini felçli olduğu halde hazırlamıştır.2- Şerh-u TavaliKadı Beydavi'nin eserinin şerhidir.3- Haşiye-i Tenkihu'l Usul li's-Sadri'ş-Şeria:Fıkıh usulüne ait olan bu eser Telvih'in S. Taftazâni tarafından yapılan şerhine haşiyedir.4- Haşiye-i Şerhi Hidayetü'l-Hikme Merginani'nin Hidaye’sinin şerhi olup Fıkıh ile ilgilidir.5- Şerh-u İzziMuhtasar Sarf kitabı olan bu eseri Hocazade şerh etmiştir.6- TehafütHocazade bu eserini Fatih Sultan Mehmed'in emri üzerine kaleme almıştır. Tam ismi Tehafütü'l-Felasife olan bu kitabın, Fatih'in Gazzali ile filozoflar arasında hüküm vermek için Alaaddin Tusi ile birlikte birer eser yazmalarını emretmesi üzerine yazıldığına dair kesin kanaat vardır. Hocazade'nin dört ayda meydana getirdiği bu eser Alaaddin Tusi’nin altı ayda hazırladığı esere üstün gelmiştir.

507 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 227-228508 İ. H. Uzunçarşılı a.g.e. C. 2 S. 651. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 229509 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 228-229

Bu eser hakkında geniş bilgi M. Türker'in "Üç Tehafüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti" adlı eserinde bulunmaktadır. 510

4- Görüşler

Allah

Allah bîrdir, ancak onun Vacibu'l-Vücud olması aklidir, felsefidir. Vacibu'l-Vücud'un mahiyet olmadığı ancak araz kabul edildiği düşünülürse bu takdirde çok sayıda Vacibu'l-Vücud kabul etmek mümkündür. Hocazade Allah'ın birliğini izahta meselenin özüne vakıf orjinal bir tesbitte bulunarak filozoflardan alınan Vacibu'l-Vücud kavramında terkipden kurtulmanın mümkün olmadığını ortaya koyar.Allah Evveldir, ilktir. Evvel, cins ve fasıldan mürekkep olmaz, dolayısıyla tarifi yapılamaz.Allah cisim değildir. Onun sıfatlan vardır. Bu sıfatlar zat'a aittir. Bu ziyade oluşun sebebi ilahi zattır.Allah hem zatını hem zatından başkasını bilir. O, cüz'ileri de bilir.511

. Alem

Allah alemi hür iradesi ile yaratmayı dilemiş, ve kudreti ile yaratmıştır. Alem hadistir, kadim değildir. Hocazade alemin yaratılmışlığı konusunda Kur'an'a uyar. Hocazade'ye göre; "Alemi icad hususunda gereken şeyler ezeli olsaydı günlük hadiseler de ezeli olurdu. Oysa muhdesdirler.512 Çünkü alemin ezelde vücudu memnudur, imkansızdır. Müessir, alemin imkanını ihdas edebilir ve olan da budur.513

İnsan

İnsan, ruh ve bedenden oluşur. Ruh ve bedenin ayrı oluşu dine aykırı değildir.514

Nübüvvet

Peygamberlik, özellikle onların ellerindeki ispat aracı mucize, Allah'ın iradesine bağlı bir husustur. Ve imkan dahilindedir.515

Ahîret

İnsanlar ruh ve bedenleriyle dirilirler. Ceza ve mükafat, ruh ve beden ikisine birdendir. Çünkü zevk sadece idrak değildir. Bir takım şartlarla şartlanmış idraktir.516 Üstelik cismani zevkten, ruhani olanları ortadan kaldırmamakta sadece onlara tercih edilmektedir. Ruhların zevklerinin ebediyetine hükmedilemez. Bedenler ebediyyen var olarak baki olacaklardır. Beden; Allah'ın üzerinde hayat, ilim, irade yaratmış olduğu cismanı cüzlerden oluşmuştur. Hayat hiç bir şarta bağlı olmadan Allah'ın cisimde yarattığı vasıftır. Allah'ın adeti bozması mümkündür. Allah vasıf olan bu hayatı ebediyyen yaratma gücüne sahiptir. Söz konusu beden ruh için yük değildir. Beden akli ve hissi zevkleri ruhla birlikle tadarsa bu daha iyidir. Böylece ruh iki saadeti birlikte gerçekleştirmiş olur.Hocazade'ye göre cesetlerin cismani haşri şer'idir. Bunu reddetmenin akıl için başka yollar aramanın anlamı yoktur. Allah’ın kudreti ve iradesi için her şey imkan dahilinde olup Allah'ın mülkünü akıl terazisi ile tartmaya çalışmak, açıkça dalalettir sapıklıktır.517

Hocazade, bıraktığı eserlerle Kelâm tarihinin Osmanlı döneminde üzerinde durulması gereken bir sima olarak kendisini kabul ettirmiştir. O, aklın dini hakikatlerle çelişki halinde olmadığını ancak aklın kendi başına bu hakikatlere ulaşamıyacağını da benimseyen bir ilim ve fikir adamıdır. Onun Allah, Alem, İnsan, Nübüvvet, İman ve İslam, ruh, ahiret, v. b. temel İslami konularda görüşlerini diğer eserleri de gözden geçirilmek suretiyle araştırılması hem Hocazade açısından, hem de Kelâm tarihinin Osmanlı dönemini aydınlatması açısından önemini korumaktadır.518

510 M. Türker, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe-Din Münasebeti Ankara, 1956. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 229-230511 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 230512 M.Türker,a.g.e..s.262. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231513 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231514 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231515 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231516 M.Türker,a.g.e.,s. 113. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231517 M.Türker,a.g.c.,s. 113. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231518 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 231-232

KESTELLİ MUSLİHUDDÎN MUSTAFA (-901 /-1495)

Kimlik

Mevlana Muslihuddin Mustafa Kastalani, Kastelli adıyla şöhret bulmuştur. Kestel, Bursa yakınlarında bir kasabanın adıdır. Aydın'ın Nazilli ilçesine bağlı Kestel adıyla da bir köy bulunmaktadır. Muslihuddin Mustafa'nın Kestelli olduğu kesindir. Ama hangi Kestel'den olduğu kesinlikle bilinmemektedir. Bursa'lı M. Tahir onun Nazilli Kestel’inden olduğunu ifade eder.Mevlana Musliduddin Mustafa ilköğreniminden sonra Bursa'da Sultan Medresesi müderrisi Hızır Bey'in yanına giderek Mevlana Hayali ve Mevlana Hocazade ile birlikte O'na nıuid, öğretim yardımcısı olmuş ve Hızır Bey'den tahsilini tamamlamıştır. Burada Îslamın üç lisanını iyice öğrenen Kestelli çeşitli müderrisliklerde bulunmuş, daha sonra Fatih Semaniyye medreselerinden birini ona ihsan eylemiştir. O, bu medreselerde ders verirken ilim ve faziletini geliştirmiş büyük bir olgunluğa erişmiştir. Kendisi "Seman Medreselerinin cümlesi bana sadaka olursa, her bir medresede günde üç ders vermeye kadir idim" diyerek ilim ve kavrayışını ortaya koymuştur.519 Hızır Bey'in damadı da olan Kestelli Sahn-ı Seman Medreselerindeki öğretim görevlerinden sonra Edirne ve İstanbul kadılıklarında bulunmuştur. Fatih'in saltanatının son döneminde Kazaskerlik makamına tayin olunmuştur.Hocazade Muslihuddin Mustafa'nın arkadaşı olan Kestelli hakkında O sitayişkar Kelâmda bulunmuş, onu övmüştür. Hocazade, Kestelli’nin ilmine ve özelliklerine değer verirdi.Hicri 901/1495 yılında vefat eden Kestelli Eyub el Ensari civarına defnolunmuştur.520

Kişilik

Fatih, Sultan Mehmed zamanında yetişmiş ve Hızır Bey'e muidlik yapmış olan Mevlana Kestelli dönemin önde geîcn ilim adamlanndandır. .Arapça, Farsça ve Türkçeyi gayet mükemmel bir şekilde bilen Kestelli'nin geniş fıkıh bilgisi olduğu da bir gerçektir. Zira O, Edirne ve İstanbul kadılıkları yapmış, devrin en büyük rütbesi olan kazaskerlik makamına getirilmiştir.Dini ilimlerinin yanında Tıp ilminde de derin bilgi sahibi olan Kestelli'nin İbn Sina'nın el-Kanun fi-t-Tıbb'ını ve Şifa'sını iyi tanıdığı kaynaklarca ifade edilmektedir.Kestelli'nin, devrindeki diğer bilginler gibi, pek çok ilim dalında ansiklopedik bilgiye sahip olduğu anlaşılmaktadır.Kestelli'nin hayatı ders vermek ve kadılık yapmakla geçmişiir. Bu yüzden eserleri pek fazla değildir. Ancak o yine boş durmayarak isimlerini vereceğimiz şu eserleri bırakmıştır.521

Eserleri

1- Haşiye-i Şerh-i Akaid. Ömer Nesefi Akaid’ine Sa'duddin Taftazani’nin yaptığı şerhin Haşiyesidir.2- Talikat: Adududdin İci'nin Mevakıf’ının Cürcani tarafından yapılan şerhindeki güç ve şüpheli yedi mesele hakkında yazılmış bir risaledir.3- Mukaddemat-ı Erbaa’ya Haşiye, Büyük alim Sadru’s-Şeria'nın Mukaddemat-ı Erbaa’sına yapılmış bir haşiyedir.Bunlara ilaveten: Risale fi Cihatı'l-Kıble ile iki haşiyesi daha okluğu zikredilmektedir.522 Onun Arapça bir fıkıh kitabı kaleme aldığı da ifade edilmektedir. Kestelli’yi şöhret sahibi yapan şüphesiz onun Akaidle ilgili Haşiyesidir.523

Görüşleri

Nesefi Akaid metninin Taftazani Şerhi üzerine yapılan Haşiyede Kestelli'nin başarılı olduğu görülür. Asıl metinde ve onun şerhinde Kelâmın bütün konuları ele alınır. Kestelli Haşiyesinde sözü edilen Kelâm konularına açıklık getirir. O, bütün konulan tek tek ele alarak izahlar yapmaktadır. Kestelli Haşiyesi Hayali’ninki ile kıyaslandığında, Kestelli’ninki daha geniş ve daha kapsamlıdır.

519 Mecdi Efendi, Şakaik Terc. s. 166; Bursalı M. Tahir Osm. Müellifleri 1. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 233520 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 233521 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 233-234522 Mecdi Efendi, Şakaik Terc s. 166; Bursalı M. Tahir Osm. Müellifleri 1. s. 377. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 234523 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 234

O, bu eserinde takip ettiği metodu baştan sona kadar muhafaza eder ve hiç değiştirmez. O, Şerh-i Akaid'in her hangi bir cümlesini ele alır. (Kavluhu) lafzını ekler ve ifade ettiği anlamı kapsamlı bir şekilde izah eder. Bazan de cümleleri parçalar halinde ele alır. Ayrı ayrı inceler ve izah eder. O, kelimeler ve cümleleri açıklarken lafızların çeşitli anlamlarını da verir. Bu sırada Arap Dil ve edebiyatına hakimiyet ve vukufiyetinin örneklerini sergiler. Kestelli'nin bütün gayreti Ehl-i Sünnet akidesinin doğruluğunu ve haklılığını ortaya koymaktır. O, hemen eserin başında geçen Ehlü'l-Hakk tabirinin Ehl-i Sünnet olduğunu beyan eder. Ehl-i Hakkın karşısında olanlar şüphesiz Ehl-i Bidattırlar ve onlar yanlış yoldadırlar. Kestelli bu konuda çeşitli deliller getirir.Kestelli ayetleri delil olarak kullandığında Tefsirlerden nakiller yapar. Onun Haşiyesinde Beydavi ve Keşşaf tefsirlerini kullandığı müşade edilir.Mevlana Muslihuddin Kestelli Hadisleri de delil olarak kullanır. Bu konuda "Haber" lafzını benimser ve Hadis usulündeki derecelerine göre Hadisleri ele alır ve kuvvet derecelerini belirten lafızlara yer verir. Delil olarak yer verdiği hadislerin kaynaklarını verirken mecmuaların rumuzları olan harfleri kullanır. Sözgelimi Buhari için harfini zikrettiği görülür.Kestelli, Şerh-i Akaid’deki Kelâm konularını yeniden ele alıp yorumlayan bir bilgin olarak Kelâm Tarihindeki yerini almıştır.524

CELÂLUD-DÎN DEVVÂNİ (828-908/1424-1502)

Kimlik

Celalud-Din ed-Devvani Kelâm tarihinde Adudud-Din el-İci'nin Akaidine yaptığı şerhle özellikle dikkati çekmektedir. O'nun bu şerhi ve İsmail Celebevi'nin Haşiyesi eserin İslam ilim dünyasında daha ziyade tanınmasına sebep olmuştur. Devvani'nin şerhinin Osmanlı ilim adamlanndan İskilipli Serbestzade Ahmed Hamdi Efendi tarafından tercümesi yapılmış. 1311’de Tosya'da tamamlanan bu eser Trabzon'da bastırılmıştır.Asıl adı Muhammed b. Sadu'd-Din es-Sıddık olan ed-Devvani İran'da Kazanın şehrinin Devvan nahiyesinde doğmuş ve orada vefat etmiştir. O, Kelâm, Matematik ve Felsefe bilim dallarında Arapça ve Farsça eserlerin sahibi bir bilgindir. Soy kütüğü Hz. Ebûbekir’e kadar giden Celalüd-Din ed-Devvani ilköğrenimini Kazarun'da babasının yanında yapmıştır. Daha sonra Şiraz'da tahsiline devam eden Devvani, öğrenimini bitirince Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah'm (ölm. 1476) Tebriz’deki Muzafferiyye medresesinde müderrislik yapmıştır. Bu sırada eserlerini yaymaya başlayan Devvani, daha sonra Uzun Hasan'ın hizmetine girerek Şiraz'da müderrislikte bulunmuştur. Şiraz'da iken şöhreti her tarafa yayılan Devvani'ye Maveraünnehir, Horasan ve Anadolu’dan pek çok talebe gelmiştir.Tebriz’de Gülşeniye tarikatının kurucusu İbrahim Gülşeni ile tanışmış ve münasebette bulunmuştur. Akkoyunlulann îdari yapısını çok iyi tanıyan Celalüd-Din Devvani bu konuda Arz-name isimli eserinde faydalı bilgiler sunmakladır.Celalüd-Din ed Devvani uzun Hasan'ın oğullarından Yakub (1478-1490) ve Murad (1496-1508) zamanında Fars eyaleti kadılığı yapmıştır.525

Kişilik, Eserler, Görüşler

Celalüd-Din ed Devvani'nîn eserlerinden bazıları şunlardır.1- Haşiye ala't-Tasavvurat, İst. 12922- Risale-fı İsbatı'l-Vacib3- Ahlak-i Celali4- Şerhi Tehzibi’l-Mantık ve’l-Kelâm5- Şerhu Akaidi’l-Adudîyye (İst. 1316)Kelâm ve Felsefe konularına daha çok ilgi duyan Celalüd-Din Devvani Osmanlı Padişahı II. Beyazid'in teveccühüne mazhar olup yıllık 500 altın tahsisat almıştır.Sarih Devvani İci'nin Akaid’ini şerhederken öncelikle Eşari Mezhebinin görüşleri olmak üzere Hak mezheplerin kanaatlerini ortaya kor, sonra Bidat mezheplerin özellikle Mutezilenin görüşlerini zikreder. Bazen de bunun tersini yapar, fakat en sonunda kendi görüşünü belirtir.Devvani'nin şerhi klasik şerh tipine mükemmel bir örnektir. Orada önceki Kelâm ve Felsefe bilgilerinin sözlerinden iktibaslara sıkça rastlanır.İci'nin Akaid metnine bağlı kalınarak genel hatlarıyla Şerh'te şu konulara temas edilmektedir.Fırka-i Naciye Eşarilerdir.526

Alem Hadistir. Alem Allah'ın sonsuz kudreti ile yok iken var olmuştur. Marifet için nazar şer'an vaciptir. Sahih nazarla marifet hasıl olur. Alemin Kadim ezeli ve ebedi bir sahibi vardır.524 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 234-235525 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 237526 Celalüd-Din ed-Devvâni, Şerh, s. 35 İst. 1316. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 238

Allah'ın zatı bütün kemal sıfatlarla muttasif olup noksan sıfatlardan münezzehtir.Allah bilinmesi gereken her şeyi bilir. O bütün mümkünlere kadir, bütün kainatı müriddir.Küfür ve masiyetler, Allah'ın yaratması ve yüksek iradesi iledir. Yüce zatına nisbetle kabih yoktur. Eşyanın hüsün ve kubhunda, fiilin sevab ve ikaba sebep olmasında aklın hükmü yoktur. Hasen şer'in güzel gördüğü kabih te takbih ettiği şeydir.Allah'ın melekleri vardır. Kur'an ve diğer ilahi kitaplar Allah Kelâmı olup yaratılmış değildir.Ahirette cismani haşr haktır.Ahiret ahvali hak olup cennet ve cehennem yaratılmışlardır. Mü'minler cennette, kafirler cehennemde ebedi kalacaklardır.Tövbesiz büyük ve küçük günahın afvı caizdir. Peygamberin şefaati haktır.Peygamberler vahiyden önce de sonra da küfürden ve bilerek büyük günah işlemekten masumdurlar.Evliyanın kerameti haktır.Allah dilediğini o kerametlerle ikramda bulunur ve dilediğine ilahi rahmetini tahsis eder.Hilafetteki sıralama, Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali şeklindedir.Küfür imanın yokluğudur.Kıble ehlinden hiç bir kimse tekfir olunamaz.Daha başka Kelâm konularını akli ve nakli delillerle zenginleştirerek izah ve şerh eden Celalüd-Din ed-Devvani'nin bu eserini İsmail Gelenbevi daha sonra Haşiyesine esas alacaktır.527

ÎBN KEMAL (873-940/1468-1533)

Kimlik

Kemal Paşazade Şemseddin Ahmed Osmanlı İnparatorluğunun yükseliş döneminde yetişmiş bir devlet ve çok yönlü bir ilim adamıdır,Kemal Paşazade'nin doğum yeri hakkında çeşitli görüşler vardır. O'nun Edirne'de doğduğunu söyleyenler olduğu gibi Amasya'da dünyaya geldiğini belirtenler de olmuştur. Ancak Tokat'ta doğduğunu ve Tokat'lı olduğunu işaret edenler de vardır. Zaten O'nun Tokatlı olduğu konusunda ihtilaf yoktur.İbn Kemal'in babası Süleyman Çelebi ile dedesi Kemal Paşa II. Beyazıt ve Fatih Sultan Mehmed devrinin tanınmış kumandanlarıdır. Annesi ise Fatih devrinin ünlü bilginlerinden İbn Küpeli'nin kızıdır.Babası tarafından asker, annesi tarafından ilim ile meşgul bir aileye mensup olan Kemal Paşazade, iyi bir öğrenim görmüş, baba mesleği askerliğe intisap etmiştir.İbn Kemal'in askerlikten ilim mesleğine geçmesine sebep olan hadiseyi anlatmakta yarar vardır:"II. Bayezid zamanında genç bir sipahi olarak, Çandarlı Halil Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa'nın maiyyetinde bulunduğu 897/1492 yılında yapılmış olan Arnavutluk seferi dönüşünde ordu Filibe'de konaklar ve İbrahim Paşa'nın huzurunda bir toplantı yapılır. Bu toplantıya Filibe'de otuz akçe ile müderris olan Molla Lütfi de iştirak eder. İbrahim Paşa'nın huzuruna giren Molla Lütfi, huzurda bulunan Paşa ve Beylere hiç önem vermeden ve bilhassa cesaret ve kahramanlığı ile Osmanlı Devleti ordusunda büyük bir şöhreti olan Evranos-zade Ali Bey'in üst tarafına geçip oturur."Bu olay, İbn Kemal'in hayatında bir dönüm noktasıdır, O'nun hayat çizgisinin değişmesine sebep olmuştur. O, şöyle düşünmüştür: Sıradan bir müderris bu kadar değerli kumandan ve beylerden daha yüksek bir yere oturabilmektedir. Kendisi ne kadar çalışırsa çalışsın, Evranos-zade'nin kazanmış olduğu askeri şöhreti elde edemiyeceğini; buna karşılık, çalışırsa ikinci bir Molla Lütfi olmasının mümkün olabileceğini anlar, askerlikten ayrılıp ilim mesleğine geçer.İbn Kemal, ordu ile Edirne'ye döner dönmez, askerlikle ilgisini kesip hemen, bu sırada Edirne'deki Daru'l-Hadis'e tayin edilmiş olan Molla Lütfi'nin derslerine başlar, kendisinden Şerhu'l-Metali ve haşiyelerini okur, daha sonra Kestelli ve Hatipzade'den usul ve tefsir dersleri alır.528

İbn Kemal'in ilmiyye mesleğindeki ilk görevi Taşlık Medresesi Müderrisliği olup, bu arada Sultan II. Bayezid'den Türkçe bir Osmanlı Tarihi yazma görevi de alır. Çeşitli görevlerden sonra Yavuz Sultan Selim zamanında Anadolu Kazaskeri olarak Mısır Seferine katılır. Mısır dönüşü, Şam'da Muhyiddin İbn Arabi'nin türbesinin yapımı için sultana fetva verir. Bu seferden dönüşle, atının ayağından sıçrayan çamurun Yavuz'un harmanisini kirletmesi üzerine Sultan:"Ulemanın atının ayağından sıçrayan çamurlar medar-ı ziynet ve bais i mefharet olur" der ve bu çamurlu harmaniyi ölümünden sonra sandukasının üzerine örtülmesi vasiyetinde bulunur.Kanuni Sultan Süleyman zamanında, Zenbilli Ali Efendi'nin 932/1525 yılında vefatı üzerine Şeyhu'l-İslam olan İbn Kemal, bu vazifesinde iken din ve mezhep düşmanlarına karşı, ilim, fikir ve yazılarıyla mücadele eder,

527 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 237-239528 Taşköprizade, eş-Sakaik, s. 226; Bursalı Tahir. Osmanlı Müellifleri, c. I, s. 352. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 242

Kanuni'nin seferlerine katılır. Molla Kabız'ın iddialarını çürütür.529

Kişilik, Görüşleri ve Eserleri

İbn Kemal, başta dini ilimler olmak üzere, dil, tarih, edebiyat sahalarında eserler vermiş, görüşler serdetmiş, çok yönlü velud bir bilgindir. O'nun şöhreti şer'i konulara dair verdiği fetvalarla özellikle artmıştır. O'nun hem insanlara ve hem de cinlere fetva verdiği, bundan dolayı kendisine, 'Mufti's-Sakalayn" yani iki alemin müftüsü unvanı verildiği bilinmektedir.İbn Kemal'in şairliği de vardır. O, türkçe bir divan şairidir. O, ayrıca türkçe Yusuf ile Zeliha'nın, Kaside-i Burde'nin manzum tercümesinin ve manzum darb-i mesellerin sahibidir. "Besle kargayı gözlerini oysun" İbn Kemal'e ait bir darbı meseldir.Türkçe, Farsça ve Arapçaya tam anlamıyla vakıf olan Kemal Paşazade Şemseddin Ahmed'in Farsça şiirleri bulunmaktadır.İbn Kemal'in eserlerinin çoğunluğunu risaleler oluşturur. Nihal Atsız'ın yaptığı bir araştırmaya göre, 19’u türkçe, 7'si farsça ve 183'ü arapça olmak üzere 209 eserinin bulunduğu görülmüştür. O'nun bilhassa Tefsir ve Tevarih-i Al-i Osman adlı eserlerinin bazı bölümleri risale olarak müstakil eser şeklinde tanınmıştır. Eserlerinin bir tasnifi yapıldığında şöyle bir tablo ile karşılaşılmaktadır: Kur'an-ı Kerim'e dair 12 Hadis'e dair 8

Fıkh'a dair 43

Kelâın'a dair 50

Edebiyyat'a dair 22

Mantık'a dair 8 Tasavvufa dair 2

Ahlak'a dair 2

Ansiklopedik konulara dair 7

Arap Diline dair 21

Fars Diline dair 2

Çeşitli konulara dair 6Kemal Paşazade'nin eserlerinden neşredileni fazla değildir. O'nun 36 tane risalesi Ahmed Cevdet tarafından (İst. 1316) Resail-i İbn Kemal adıyla yayımlanmıştır. Ayrıca Muferricu'l-Kulub (1268), Risaletü'l-Mumeyyize (1296), Risale fi Evsafı Ummi'l-kitab (1264) ve diğer bazı risaleleriyle Divan'ı Ahmed Cevdet tarafından (1313) neşredilmiştir.O'nun meşhur eseri Tevarih-i Al-i Osman'ı tam olarak ilim dünyasının istifadesine sunulmamıştir, kısmi yayınları yapılmıştır. O, bu eseriyle Osmanlı tarih, kültür ve medeniyetinin önemli kaynaklarından birini oluşturmaktadır.Kemal Paşazade'nin değişik eser ve risalelerinden, O'nun Kelâmî konulara bakışını genel tarzda şöyle ifade etmek mümkündür:İbn Kemal Kelâm Tarihinde Müteahhirun denen sonrakiler Kelâm geleneğine bağlıdır. Ancak O, çeşitli eserlerinde geçmiş Mütekellim ve filozofları çok iyi tanıdığını, yer yer onlara iştirak edip bazen de onlardan ayrıldığını ortaya koymuştur.Kemal Paşazade'ye göre, "Allah'ta zorunluluk ve genel imkan vardır. Bunlar birbirlerine aykırı değillerdir. Zorunluluğa karşı olan ancak özel imkandır ve genel imkan bu özel imkanı taşır."530

Çünkü Allah, zorunlu varlıktır, Vacibu'l-Vücud’dur. Vacibu'l-Vücud, varlığında başkasından müstağni olandır.Allah'ın ilmi zamana bağlı değildir. Dolayısıyla O'nun bilmesi sonradan olma değildir, önce olma, sonra olma gibi hususlar zamana bağlı olan şeyler arasında cereyan eder. Bütün hadisler ve mümkünler zaman nisbetlerinden uzak Allah’ın ilminin huzuri olduğunu söyleyenler çıkmıştır. Bundan maksat bilinenin (malum) vücudunun hariçte bulunmasıdır.531 Kemal Paşazade Allah'ın zatı ve sıfatları hakkında kaleme aldığı Risale fil-Vacib mucibim bi'z-Zat adlı kitab hacmindeki risalesinde, bu konudaki görüşlerini ifade eder.

529 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 241--242530 A. Aslan, Şeyhu’l-İslam İbn Kemal, s.118, Ank.1986. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 244 531 Prof. Dr. Ş. Gölcük, Şeyhul-İslam İbn Kemal, s. 174, Ank, 1986. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 244

İbn Kemal, Kelâm bilim dalında 50 civarında eserin sahibi olarak, devrinin şartları da dikkate alındığında, önemli bir sima olarak karşımıza çıkmaktadır. O, Haşiye ala Şerhi'1-Mevakıf’ı yazmıştır.el-Mevakıf’ın ve onun Şerhinin İslam ilim dünyasındaki itibarı bu Haşiye'nin değerini artırmaktadır.O'nun bir başka Haşiyesi, Haşiye ale't-Tehafut adıyla Hocazade Muslihuddin Mustafa'nın Tehafutu't-Tehafut'una yaptığı haşiyedir.İbn Kemal'in Haşiyeler zincirinde Haşiye ala Şerhi't-Tecrid adıyla Şii bilgin Nasıruddin Tusi'nin Tecrid'ine yaptığı haşiye de yer almaktadır.İbn Kemal'in haşiyeleri, son devirde yazılan Felsefi Kelâm türündeki eserler üzerinedir. O, bu yönüyle Kelâmı ve Felsefeyi iyi tanıyan yönüyle temayüz etmektedir.Kemal Paşazade'nin Kelâm'ın değişik konularına yazdığı risaleler, Onun Kelâm ilmine vukufiyetinin açık işaretleridir.O, nübüvvet konusunda Molla Kabız'ın Hz. İsa'nın üstünlüğüne dair kışkırtıcı iddialarına karşı Risale fi Fazileti'n-Nebi ala Sairi'1-Enbiya'yı yazmıştır.O, Vücud ve Mahiyet konusunda, Risale fi Ziyadati'l-Vücud ala'l-Mahiyet, Akıl hakkında, risale fi Beyani'1-Akıl, Yaratma konusunda, Risale fi Mana el-Ca'l risalesini kaleme almıştır. Bir fikir vermek için Risalelerinin bazılarının isimlerini zikretmekte yarar vardır:1- Risale fil-Kaza ve'1-kader2- Risale fi Tahkik Mana el-Eys ve'1-Leys3- Risale fi’l-Vücudi'z-Zihni4- Risale fi Takdimi'1-İllet ala'l-Ma'lul5- Risale fi Halkı’l-Kur'an6- Risale fi Beyanı'r-Ruh ve'1-Cesed7- Risale fi'1-İman8- Risale fi Tahkiki'l-Mu'cize 9- Risale fi Tahkiki'l-Haşr'il-Ecsad 10- Risale fi Hakikati'1-Maad11- Risale fi'1-Cenne12- Risale fı'1-Ecel13- Risale fi İhtilaf Beyne'l-Eşariyye ve’l-Maturidiyyeİbn Kemal, Kelâm ve Felsefenin içiçe girdiği mes'elelerde risaleler yazıp görüşler belirtmiştir.Kemal Paşazade İslam itikadi mezhepleri hakkında da sağlam bilgilere dayanmaktadır. el-Cebr ve'1-Kader isimli risalesinin sonunda, Ehl-i Sünnet'in yolunun en güzel şekilde takrir edildiğinden bahisle, bu akidenin zulmü tecviz etmeyeceğini beyan etmektedir. O'na göre, insanı Mevla'sıyla eşit kılanın Tevhid ayında kesif bir karanlık başlamıştır.O, kaynaklarının sağlamlığıyla ve ilk elden oluşuyla, üslup ve ifadesinin açıklık ve akıcılığıyla, Arap Dilinin önceliklerine vakıf olup onu rahatça yazı dili olarak kullanışıyla, Kelâm Tarihinde orijinal bir alim olarak yerini almıştır. Ehl-i Sünnet'in iki kolu Eşariler ile Maturidiler arasındaki görüş ayrılıklarını on iki konuda özetleyen İbn Kemal'in bu tasnifi İzmirli Hakkı tarafından Yeni İlm-i Kelâmda kullanılmıştır.İbn Kemal, askeriyyeden ilmiyye'ye geçerek, bıraktığı eserlerle ilmin hakkını vermiştir. O'nu S. Taftazani ve S. Şerif Cürcani ile mukayese edenler haksız değillerdir. Zira O, geçmiş İslam alimleri ile aynı faziletlere sahip büyük bir İslam bilginidir.532

ALÎYYÜ'L-KARİ (-1014/1606)

Kimlik

Molla Aliyyu'1-Kari olarak şöhret bulan Ali b. Sultan Muhammed el-Herevi el-Hanefi Herat'ta dünyaya gelmiş; ancak Mekke'ye göç ederek orada Ebû'l-Hasan el-Bekri, Ahmed b. Hacer el-Mekki ve Kutbuddin el Mekki gibi üstadlardan ilim tahsilinde bulunmuştur.Hayatını Mekke'de geçiren Molla Aliyyu'l Kari yine bu şehirde 1014 /1606 yılında vefat etmiştir, doğum tarihi kesin olarak tesbit edilemeyen Aliyyu'l-Kari'nin hicri onuncu asrın önemli ilim adamlarından birisi olduğu kabul edilir. Hicri 1014 yılında vefat ettiğinde, haber Mısır'a ulaşınca Ezher uleması büyük bir cemaat halinde Aliyyu'l-Kari'nin gaib cenaze namazını kılmışlardır.533

Kişilik

Molla Aliyyu'1-Kari çok yönlü araştırmacı bir ilim adamıdır. Onun pek çok bilim dalında eser verdiği görülür. Bıraktığı eserlerin sayısı 150 civarındadır ve Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm, Dil ve Edebiyat v,b. alanlarda 532 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 242-245533 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 247

çalışmalar yapmıştır. Rahat ve bol yazan Aliyyu'l-Kari'nin pek çok risalesinin yanında cildler tutan hacimli eserleri bulunmaktadır.Mutaassıb derecede Hanefi olan Molla Aliyyu'l-Kari'nin mezhebine bağlılığı yüzünden diğer mezhep imamlarına ve ehline karşı müsamahasızlığı dikkati çeker. O, samimi tavizsiz bir Hanefi olarak mezhebini heyecanla savunmuştur.Mütevazi ve sade bir hayat yaşıyan Aliyyu'1-Kari, kötü söz ve işten uzak bir halde, hayatını Kur'an istinsahı ile kazanır, her yıl yazıp etrafını süslediği mushafları satmak suretiyle geçimini temin ederdi. Bütün vaktini araştırmaya ve telife veren Aliyyu'l-Kari, sabırla ve dikkatle faydalı eserler bırakmıştır, ifadeleri açık ve anlaşılır, işlediği konular doyurucu ve özgün olan Molla Ali b. Sultan Muhammed pek çok eserin şerhini yapmıştır.Aliyyu'1-Kari yazdığı eserler ve serdettiği görüşler dolayısıyla tenkidlere de maruz kalmıştır. O, sofilerle düşmüş, uydurma hadisler konusunda kaleme aldığı eserle dikkatleri üzerine çekmiş, bazı fıkhi meselelerde İmam Şafii ve İmam Malik'e aykırı görüşler ileri sürmüş, İmam Azam'ın Fıkh-ı Ekber'ine yaptığı Şerh'te Hz. Peygamberin ebeveyni hakkında uygun ifade kullanmamıştır. Bunlar ve benzeri görüşleri Aliyyu'l-Kari'yi ister istemez tartışma ortamına çekmiş, lehinde ve aleyhinde değişik kanaat ve görüşler ortaya atılmıştır.Bütün İslami konulara ilgi gösteren ve hemen her konuda yazan Aliyyu'l-Kari'nin eserlerinin çok faydalı olduğunu belirten Leknevi, onu 2. bin yılının müceddidi mertebesine çıkarmaktadır.Aliyyu'l-Kari'nin eserlerinden bazılarının isimlerini veriyoruz.1- el-Esraru'1-Merfua fi'1-Ahbari'l-Mevzua2- Envaru'l-Kur'an ve Esraru'l-Furkan3- el-Masnu fi Marifeti’1-Mevzu4- Cem'u'l-Vesail Fi Şerhi'ş-Şemail5- Haşiyetü ala Fethi'l-Kadir6- Haşiyetü ala'l-Mevahibi'l-Ledünniye7- Reddu'l-Fusus8- Şerhu Risaleti'l-Kuşeyriyye 9- Şerhu Sahih-i Müslim10- Şerhu'ş-Şifa li'l-Kadı lyaz11- Şerhu'l-Hidaye li'i Merginani12- Şerhu Mişkati'l-Mesabih13- Menku'r-ravzi'l-ezher fi Şerhil-Fıkhi'l-Ekber. 534

Her konuda görüş belirten ve eser veren Aliyyu'l-Kari'nin burada bizim için önemli olan son eseri İmam Azam'ın el-Fıkhu'1-Ekber'ine yaptığı şerhtir.Aliyyu'1-Kari, İmam Azam Ebû Hanife'nin el Fıkhu'l-Ekber'ini akli ve nakli delillerle genişleterek onu bir Kelâm kitabı haline getirmiştir. el-Fıkhu'l-Ekber'de yer verilmeyen ancak Aliyyu'l-Kari'nin yaşadığı döneme kadar uzun bir zaman aralığında gelişen ve genişleyen Kelâm konularını söz konusu Şerh'te bulmak mümkündür.Aliyyu'l-Kari, el-Fıkhu'1-Ekber'in hemen başında yer alan iman esaslarına temastan sonra Kelâm'ın ana konularına özetle şu ifadelerle ele almaktadır:535

Allah

Allah’ın bütün sıfatları ezelidir ve yaratılmış değildir. Kur'an Allah Kelâmı olup yaratılmamıştır. Allah'ın Kelâmı kullarınki gibi vasıtalı değildir. Allah ezelde herşeyi bilendir. O her şeyi yoktan varetmiştir. Müteşabih ayetler tevil edilemez. Kaza ve Kader Allah'ın sıfatlarıdır.536

İnsan

İnsanın işi kendi iradesi ile meydana gelir. Küfür de iman da insanın kendi kazancıdır. Allah insanları küfre zorlamaz, insan fiilinin yaratıcısı değildir.Büyük günah işlemekle mümin kafir olmaz, imanla ölen ebediyyen cehennemde kalmaz.İnsandan hiç bir surette teklifler düşmez. Allah'ı akıl ile bulmak herkese farzdır, İman ile İslam birdir, iman artmaz, eksilmez, imanda itibar sonucadır. Mukallidin imanı geçerlidir.537

Nübüvvet

534 Leknevi, el-Fevaid. s. 8; el-Masnu, Tahkik Abdü'l-Fettah Ebû Gudde, 1979 d-esrarul-Merfua, Tahkik Mustafa sibai, Lübnan, 1971. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 248

535 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 247-248536 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 249537 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 249

Peygamberler masumdur. Hz. Peygamber küçük, büyük hiç bir günah işlememiştir.Hiç bir velî Peygamber derecesine ulaşamaz.538

Ahîret

Allah fazlı ile ihsan eder, Adaleti ile ceza verir. Kabirde soru sorulması ve kabir azabı haktır. Ahirette peygamberlerin şefaati ve amellerin tartılması haktır.Cennet ve cehennem hayatı ebediyyen sürüp gidecektir.Aliyyu'1-Kari yukarıda bazı başlıklarını aktardığımız Şerh'inde daha pek çok ameli konuya temas etmekte, o günün ve bu günün özellikle tartışma konusu olan meselelerine kitabında yer vermektedir. Eser bu yönüyle bilhassa imam azam Ebû Hanife'nin bir eserinin şerhi olması dolayısıyla haklı bir itibar ve şöhret sahibi olmuş, ifadesinin açıklığı, anlaşılırlığı, kısa ve özlü bilgi verişi bu itibarının artmasına vesile olmuştur.Muhtelif baskıları ve tercümeleri olan Şerh'in son kısmı küfür sözlere tahsis edilmiştir.Kitapta hilafet konusu Ehl-i Sünnet'in görüşleri doğrultusunda ele alınır, dört halifenin gerçek halife olduğu belirtilir.539

KEMALETTİN BEYADİ (1044-1097/163-1686)

Kimlik Ve Kişilik

Kemaleddin Ahmet b. Hasan el-Beyadi, el Bosnevi, er-Rumi Beyadizade olarak tanınmıştı. Babası Bosnalı olup kendisi İstanbul'da doğmuştur. Osmanlı Devletinde yetişen eser ve görüş sahibi ilim ve fazilet sahibleri arasında seçkin bir yeri vardır. Üstün ahlaki meziyetlerin taşıyıcısı olan Kemaleddin Beyadi ilköğrenimini babasından, daha sonra Allame Yahya Minkari'den öğrenim görmüştür.Babasıyla Mekke'ye giden Kemaleddin orada ilmini geliştirmiştir. Uzun müddet Kadılık yapan Beyadi, Halep ve Bursa Kadılık görevlerinde bulunmuş, buralarda iken eserler kaleme almıştır.Kemaleddin Beyadi Mekke Kadılığında da bulunmuştur. Onu Mekke’den sonra Şam'da görüyoruz. Kemaleddin Beyadi'nin daha sonra önce Rumeli Kazaskerliği, sonra da Osmanlı Devleti Kazaskerliği görevlerini deruhde ettiğine şahid oluyoruz.Kemaleddin Beyadi'nin Osmanlı Devletinin çeşitli vilayetlerinde Kadılık ve Kazaskerlik görevlerinde iken büyük bir ciddiyet, salahiyet ve adaletle vazifesini ifa ettiği görülür. O bu görevlerinde iken boş durmamış İmamı Azam Ebû Hanife'nin sadık ve verimli bir talebesi olarak onun eserlerini incelemiş ve ona olan bağlılığının güzel bir ifadesini "İşaratü’l-Meram Min İbarati'l-İmam" eserini meydana getirerek ortaya koymuştur.Kemaleddin Beyadi'nin altı ilimden bahseden "Sevahihu'l-Ulum'u ile Tefsiru'1-Levaih" isimli bir risalesi vardır. Aynca Kitabu'l-Vasiyye ile el-Fıkhu'l-Ebsat'ı da şerhetmişür. Beyadi'nin bir de Sakk'ı vardır.1097/1686 yılında vefat eden Beyadi'nin Tasavvufi yönü de vardır. O, Nakşi tarikatına bağlı zikir ve ibadet ehli muttaki bir ilim adamı idi.Kabri Üsküdar’da Divitçizade Tekkesi bitişiğindedir. 540

Görüşler

"Işaratül-Meram Min İbarati'1-İmam" Kemaleddin Beyadi'nin görüşlerini topladığı kitaptır. O, burada İmam Azam Ebû Hanife'nin Kelâma dair risalelerini bir araya getirerek onların şerhini yapmakta, bu risalelerin daha iyi anlaşılmasını sağlamakladır.Eserine geniş ve uzun bir Mukaddime ile giren Beyadi, burada Kelâm'ın bir tarihçesini vermekte, özellikle Sünni Kelâm’ın savunmasını yaparak Kelâm ilminin gerekli oluşuna işaret etmektedir. Daha sonra eserini üç bölüm halinde takdim eden Kemaleddin Beyadi, birinci bölümde Allah Tealayı tanımanın vücubunu, ikinci bölümde onun zati sıfatlarını, üçüncü bölümde Fiili sıfatları ele almaktadır. Ancak bu bölümler içerisinde Kelâm'ın bütün ana konuları ve bağlı alt konuları işlenmektedir. Eserinde pek çok iktibas yapan Beyadi, ayni zamanda kendi kanaatlerini de vermektedir. O, sanki Ebû Hanife’nin Risalelerini hareket noktası yaparak bu vesileyle pek çok konuya temas etme imkanı bulmaktadır. O'nun temel Kelâmi konularda özetle görüşleri şöyledir.541

Alem

538 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 249539 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 249-250540 Yusuf Abdurrezzak İşaratül-Meral mîn İbarati’l-İmam Muh; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri c. 1 s. 289, Mu’cemi’l-Müellifin c. ı, s. 192, Brockelman; 435,436,11, 525. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 251541 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 252

Alem hadis olup onun muhdisi Allah'tır. Cevherler ve arazlar Allah’ın kudretinin kapsamındadırlar.Allah'ın varlığının bilinmesinde nazar, akıl yürütmek gereklidir. Akıl aslında nefs-i natıkadır veya onun kuvvetidir. Ancak O ilimden başka bir şeydir.Vücud mevcudun aynıdır.542

Allah

Allah, eşi, benzeri, ortağı olmayışı yönünden bir tektir. Allah, beş duyunun hedefi olan algılanır niteliklerle vasıflanmaz. Yaratıklarda söz konusu olan değişme, intikal, zaman, mekan işgal etme gibi durumlar O'nda bulunmaz. Baki'liği iki zamanda varlığının bulunması anlamına değildir.Allah Teala Selbi ve izafi sıfatların sahibidir. Ancak anlaşmazlık, bu sıfatların O'nun zatına zaid hakiki sıfatlar mı yoksa itibari sıfatlar mı olduğu noktasındadır.Beyadi, sıfatlar konusunu önceki Kelâmcıların eserlerinden istifade ederek, filozoflara ve Mutezililere cevaplar vermek suretiyle, çok başarılı bir şekilde akli bir zeminde ele alıp incelemektedir. O, burada her sıfata ayrı ayrı temas edip faydalı bilgiler sunmaktadır.543

İnsan

İnsan Allah'ın adaleti ile fazlı arasında, yaratmak Allah'a ait bir işlem olmak kaydıyla, fiillerini irade eder ve yapar.Hidayet ve dalalet Allah'a aittir, insan için bu iki hali yaratan Allah'tır, ancak bu iki halden birisinin kendisine sıfat olmasını isteyen insandır.İnsana gücü yetmiyeni teklif yoktur.İnsanın bütün amelleri Allah'ın yaratmasıyladır. Ancak fiilin oluşumuna Allah'ın ve insanın kudreti, birlikte tesir ederler. Böyle bir anlayış Hakka, doğruya en yakın anlayış olup Cebr ile Kader arasında orta bir anlayıştır.544

Kemaleddin Beyadi, insan anlayışını ortaya koyarken de, diğer konularda olduğu gibi, çok titiz davranmakta, konuyu derinliğine araştırmakta, musbet ve menfi görüşleri serdedip onları incelemekte, en sonunda doğru, hak, sevab olan anlayışı ortaya koymaya çalışmaktadır.545

Nübüvvet

Kemaleddin Beyadi, Nübüvvet konusuna, Mucizelerin yaratılması konusuna da temas etmekte, önce Miraç hakkındaki hadisleri ve görüşleri belirtip daha sonra nübüvvetle ilgili ana meseleleri izah etmektedir. 546

Hz. Muhammed (s.a.v.) Kur'an'la gaybtan haber vermekle ve alışılmışın aksine harikulade fiiller ortaya koymakla, nübüvvetini izhar etmiştir. Nübüvetin şartları: İsmet, günahsız olmak, erkek olmaktır. Ayrıca aklın kemali, rey sahibi olmak, her türlü noksanlıktan uzak olmak gibi özellikleri de gerektirir. Hz. Muhammed bütün insanlara ve cinlere peygamber gönderilmiştir."İşaratül-Meram Min İbarati'1-İmam"ın son kısmını itikadi mezheplere ayıran, bu arada Nesh ve Keramet konularını da ihmal etmiyen Kemaleddin Beyadi, yaşadığı dönem itibariyle Kelâm'ın ana konularını yüksek bir zaviyeden ele alıp temellendirmekle, pek çok eserden görüşler naklederek, açık ve anlaşılır ifadelerle onları izah etmektedir. Bu orijinal ve değerli araştırmada Kemaleddin Beyadi'yi başarıya götüren etkenler hiç şüphesiz onun fevkalade iyi işleyen zeka seviyesi ve zihin kapasitesi, Osmanlı Devletinin çeşitli yerlerinde kadılık yaparken iyi bir gözlemci olarak ufkunu geliştirmesi ve ilmini arttırması, geçmiş bilginlerin eserlerine müracaatla onlardan istifade etmesini bilmesidir. Kemaleddin Beyadi'nin Osmanlı Kazaskerliği gibi en büyük ilmi makama gelmesi herhalde sahip olduğu ilmi, ahlaki ve dini faziletlerinden dolayıdır,"Îşaratül-Meram Min İbarati'1-İmam" , Kemaleddin Beyadi'nin İmam Azam Ebû Hanife ile birlikte ebediyyete doğru akıp giden bir ilim ve irfan ırmağıdır.547

GELENBEVİ (GELENBELİ) İSMAİL EFENDİ (1143-1205/1730-1791)

Kimlik Ve Kişilik

Gelenbevi İsmail Efendi, son devir Osmanlı alimlerinin en meşhurlarından olup akli ve nakli ilimleri kendisinde toplamış bir allamedir. Bir yandan tabii ilimler ve matematik (riyaziyye), diğer yandan Kelâm, Mantık, Fıkıh 542 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 252543 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 252-253544 Beyadi, İşarat, s. 256. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 253545 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 253546 Beyadi, İşarat, s. 311 ve dv. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 253 547 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 253-254

bilim dallarında derin bilgisi ve eserleri olan İsmail Efendi, 1143/1730 yılında bugünkü Manisa ilinin Kırkağaç ilçesinin Gelenbe kasabasında dünyaya gelmiştir. Gelenbe'ye nisbetle Gelenbevi İsmail Efendi olarak ün yapmıştır.İsmail Efendi'nin dedeleri Gelenbe'de müftülük ve müderrislik yapmış kimselerdi. İlim hayatına aşina bir ailenin çocuğu olan İsmail, daha bebek dönecek yaştayken babası Mahmut Efendi'yi kaybetmiş, bundan dolayı ilim tahsiline başlayamamıştı. Birgün sokakta arkadaşlarıyla 12-13 yaşlarında bulunduğu sırada, oynarken, babasının dostlarından birinin ikazı üzerine önce Gelenbe'de, sonra İstanbul'da ilim tahsiline başlamıştır. Babasının dostunun şu sözü, İsmail'in çocuk ruhu üzerinde derin etki yapmıştır: "Yazıklar olsun sana! Dedelerin ilim sahibi oldukları halde, sen ilme heves etmeyip, böyle, sokaklarda oyun oynuyorsun!"İsmail Efendi, İstanbul'da zamanın ünlü bilginlerinden Yasincizade (1187/1773) ve Ayaklı Kütüphane namıyla meşhur Muhammed Emin Efendilerden ders görerek 1177/1763 yılında müderris olmuştur. Bu sırada yazdığı "Burhan" adındaki Mantık'la ilgili risalesini, Ayaklı Kütüphane olarak bilinen hocası Muhammed Efendi'ye arzettiğinde, o, geçmiş müelliflerin eserlerini incelemeden eser yazmasını erken bulmuştur.Sultan Selim Han'ın saltanatının ilk devirlerinde, Kağıthane'de bir tören sırasında humbara birkaç kere atıldığı halde hedef isabet etmeyince Sultan hiddetlenmiş, bunun üzerine Gelenbevi tavsiye neticesinde Padişah'ın huzuruna davet edilerek kendisine, humbaranın hedefe isabeti emri verilmişiir. İsmail Gelenbevi, matematik ve geometrik hesaplar sonucu humbaranın üç defa hedefe tam isabet ettirilmesini sağladığından Sultan Üçüncü Selim'in memnuniyetini temin ederek takdirini kazanmış, Padişah, Gelenbevi'ye günde dört okka pirinç tahsis ve tayin etmiştir.1204 yılında İsmail Gelenbevi Yunanistan'da, Teselya'da Yenişehir Fenar Mevleviliği ve Kadılığına tayin olunmuştur. Burada iken Şeyhu'l-İslam Mustafa Efendi'den kendisini üzüntüye boğan bir yazı almış, daha sonra, teessüründen nüzul hastalığına yakalanarak 1205/1790 yılında vefat etmiştir. Kabri orada olup mezartaşına arapça ibare ile "Sabık Yenişehir Kadısı, sonraki bilginlerin en faziletlisi ve müelliflerin reisi İsmail Gelenbevi'nin ruhu için Fatiha" yazılmaktadır.548

Eserleri ve Görüşleri

İsmail Gelenbevi, bıraktığı eserlerle, bilhassa dikkati çekmektedir. Ancak o, pek çok bilgin gibi hayatını darlık ve sıkıntılar içerisinde geçirmiştir, İsmail Gelenbevi hem matematikçi ve hem de Kelâmcı olarak tanınmıştır. Onun matematikçiliği, Sultan Birinci Abdülhamid zamanında Mühendishane-i Bahri-i Hümayuna matematik hocası olarak tayininden ve bu okulda iken özellikle temayüz etmiştir. Cevdet Paşa Tarih'inde İsmail Gelenbevi'nin Logaritmayı eski matematik usullerine tatbik ederek icad etmiş olduğunu kaydeder. Ancak, İsmail Efendi'nin Logaritmaya dair eser yazdığı doğrudur ve olay şöyle cereyan etmiştir.I. Abdülhamid zamanında İstanbul'a gelen bir Fransız mühendis Logaritma cetvelini Bab-ı Ali'ye takdim ederek" bu ilim dalının ne olduğunu ve açıklanmasını isteyerek, bunu Doğu'da bilen yoktur" iddiasında bulunur. Bunun üzerine Fransız mühendis Gelenbevi'nin evine götürülür. Hocanın kılık-kıyafetine bakarak ona fazla değer vermeyen mühendise Gelenbevi bir gece içinde logaritma risalesi yazarak, takdim etmiştir. Fransız Mühendis, İsmail Gelenbevi için "Bu adam Avrupa'da olsa idi, ağırlığınca altın değerinde olurdu" ifadeleriyle övgüde bulunmuştur. Gerçekte Logaritma cetveli, Padişah III. Mustafa zamanında Türkçe'ye kazandırılmıştı. Gelenbevi ise risalesini bu eserden sonra kaleme almıştır. Ayrıca, İsmail Efendi Logaritma risalesini yazarken, 1783 Paris'te basılmış olan Calet Lodi Logaritma risalesini yazarken kullanmıştır. Önemli olan, İsmail Gelenbevi'nin Logaritmayı bildiği, hatta bu alanda risale yazacak kadar ihtisas sahibi olduğudur. Onun için Salih Zeki Bey "Kamus-ı Riyaziyyat"ta Logaritma icadı şerefine lüzum yoktur, hayatının sonlarında telif ettiği Cebir Kitabı, ismini ziyadesiyle sürekli kılmaya yeterlidir", demektedir. Gelenbevi asıl şöhretini, Kelâm ilminde, telif ettiği Adududdin el-İci'nin (756/1355) Akaid’ine Celauddin ed-Devvani’nin (908/1502) şerhine yaptığı haşiye ile bilhassa sağlamıştır. Onun bu haşiyesi İstanbul'da Mercani ve Halkali'ninkileriyle birlikte 1316'da basılmıştır.Cevdet Paşa'nın "Eğer Gelenbevi hoca gelmeseydi, asrın malumatına dair ortada hiç bir şey olmayacaktı." dediği İsmail Gelenbevi, eserlerinin pek çoğunu Arapça yazmıştır. Onun Haşiyesi de Arapça'ya fevkalade bir tarzda vakıf oluşunun şaheser bir örneğidir. Ayrıca o, bu eserinde Kelâm ilminin en ince konularına hakkıyla vukufiyet kesbettiğini göstermektedir. Kendisi hakkında Ruşen Ferid Kam’ın "Fıtratın nadir yetiştirdiği bilim harikalarındandır" sözünü sarfettiği İsmail Gelenbevi, Celal Haşiyesinde, bilimsel ölçüler içerisinde Mantık kurallarını kullanarak bütün Kelâm mekteplerinin görüşlerini aktardığı gibi, İslam filozoflarının da kanaatlerine sık sık temas etmiştir. Kitabın mukaddimesinde Kelâm ilminin ilimlerin en şereflisi ve bilgilerin en faziletlisi olduğundan bahsederek, dostlar için bir tezkire, talebeler için de bir tekmile olması düşüncesiyle, Kelâm ilmiyle ilgili bazı konuları Celaluddin ed-Devvani'nin şerhini esas alarak yazdığını ifade eder. Haşiyenin son cümlelerinden biri ise, "Kelâm'ı imanla sona erdirelim, bunun da devamını Melik ve Mennan olan Allah'tan dileyelim", şeklindedir. İki cilt ve toplam 507 büyük boy sayfa hacminde olan Gelenbevi Haşiyesi, Kelâm'ın en 548 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 255-256

önemli ve temal konusu olan "Allah'ın Zatı, Sıfatları ve Sıfatların Mahiyeti ve taalluku" ile ilgili olarak geniş bilgi ihtiva etmektedir. Allah'ın sıfatlarıyla ilgili olarak Osmanlı Medreseleri'nde önemli bir yer tutan Devvani'nin Şerhinin Gelenbevi'nin Haşiyesi değerli bir bilgi hazinesidir.Çeşitli sahalarda telifte bulunan İsmail Gelenbevi'nin eserleri şunlardır:1- Hisabü'l-Küsur, cebir kitabı olup Türkçe'dir.2- Şerhu Cedavili'l-Ensab, Logaritma şerhi diye tanınır.3- Üsul-i Cedavil-i Ensab-i Sittin, Logaritma cetveli ve kullanılışından bahseder.4- Risale fi Resmi'l-Müzevvele ve'1-Münharife5- Risale fi Sütuhi'l-Münharifat6- Risaletü Rub’ı’l-Müceyyib.7- Adla-i Müsellasat. (Basılmıştır.)8- Kitabu'l-Merasıd... Bu eserleri matematikle ilgilidir.9- Haşiye ale’l-Celal (Basılmıştır.)10- Burhan fi ilmi'l-Mizan (Mizan-ı Burhan adıyla basılmıştır.)11- Risale fi Tahkiki Hudusi’l-Alem.12- Risale fi Tahkiki Mahiyeti'l-Mumteni.13- Risale fi Tahkiki ilmi Allah el-müteallak bi'1-Eşya.14- Ta'likat ala Haşiyeti's-Seylkuti.15- Risale fi Beyanı Vahdet-i Vücud16- Haşiye ala Haşiyeti'l-Hayali17- Risale fi Hakkı’l-Mümkin ve'l-Vacip ve’l-Mümteni;18- Risale fi Hakkı ilmi Allah bi'l-Malumat19- Haşiye ala Kadı Mir ve Kefevi (Basılmıştır.)20- Şerhu İsaguci (Basılmıştır.)21- Haşiyetü't-Tehzib. (Basılmıştır.)22- Risaletü'l-İmkan. (Basılmıştır)23- Risale minel-Adabı'l-Münazara. (Basılmıştır.)24- Rasailü'l-İmtihan. (Basılmıştır.)25- Talikat ala'l-Fevaidi'z-Ziyaıyya li'l-Cami.26- Dekaiku'l-Beyan fi Kıbleti’l-Buldan. (Basılmıştır.)27- Satranç Risalesi.28- Barut İmaline Dair Risale.Daha başka risalelerin sahibi olan İsmail Gelenbevi, yaşadığı dönemde revaçta olan dîni ve tabii ilimler sahasında eserler vermiş, devrine ilmiyle ışık tutmaya gayret etmiştir. Eserleri arasında "Satranç Risalesi'nin bulunuşunu kendisi, "Bu oyunu sevişim, hesap üzerine mebni olmasındandır, yani matematiğe dayanmasındandır", sözüyle haklılık kazandırmak istemiştir.549

Bibliyografya

1)- Salih Zeki, asar-ı Bakiye, İstanbul 1326, Kamus-ı Riyaziyyat, İst. Ünv. Kütüph. Türkçe Yazma No: 909.2)- A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İst. 1970, s. 185.3)- Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İst. 1973, c. IV, s. 353.4)- Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, İst. 1975, c. 111, s.261.5)- İsmail el-Gelenbevi, Haşiye ala şerhi Celal, İst. 1316.6)- M. Zahid el-Kevseri, Makalat, Mısır 1372, s. 487-511, 1968, s. 598. 610.7)- Ebû'1-Ula Mardin, Huzur Dersleri, İst. 1966, c. 11,111, s. 262-265,931-945.550

8)- Ruşen Ferid Kara, Sırat-ı Müstakim, c. VII, s. 243.1327.

MUHAMMED ABDUH (1266-1323/1849-1905)

Kimlik

Muhammed Abduh aşağı Mısır'da bir köyde dünyaya geldi. Orta halli bir Mısır ailesinin çocuğu olan, M. Abduh'un babası çiftçi idi. M. Abduh'un ailesinin Aşağı Mısır'a çok eskilerden yerleşmiş bir Türkmen ailesi olduğunu söyleyenler de vardır. 551

549 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 256-258550 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 258551 Muhammed Abduh. Risaletü’t-Tevhid. (Expose'dela Religion musulmane) Fransızca Paris. 1963; Muhammed El Behiy, Çağdaş İslam Düşüncesinin Oluşumu, D. İ. Sarımış, İstanbul, 1986; Muhammed Abduh Risaletü’t-Tevhid. Doç. Dr. Sabri Hizmetli, Terc. Ankara, 1986. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 259

Abduh ilköğrenimine köyünde başladı. O kendi ifadesiyle "önce evlerinde" okuma yazmayı öğrenmiş, daha sonra Kur'an okuluna giderek orada hıfzını tamamlamıştır.Abduh'un başlangıçta ilme karşı hevesi yoktu. Öğrenim için gönderildiği Tanta'dan kaçmıştır. Onun ilme ısındırılışı şeyh Derviş Hıdır isminde bir Tasavvuf şeyhinin yönlendirmesi ve ona İslam ve Tasavvuf haklarında sağlıklı ve doğru bilgiler vermesi sayesinde olmuştur.M. Abduh 1866 yılında Ezher Üniversitesine girdi. Orada klasik İslam ilimlerini okudu. Bir ara kendisini iyice tasavvufa ve zühd hayatına verdi.Bu sırada yıl 1872, M. Abduh İslam fikir, eylem ve hareket adamı Cemalettin Afgani ile tanıştı. O'nun fevkalede tesirinde kaldı. Şeyh Derviş Hıdır Abduh'un erginlik çağındaki mürşidi olurken, Afgani ise olgunluk çağındaki mürşidi olarak ona gerçeklerin kapısını açtı. Afgani ile birlikte Tasavvuf, Mantık, Felsefe, Kelâm, Fıkıh ve Astronomi kitapları okuyan M. Abduh'un önünde yeni bir dünya keşfedilmişti. Tasavvufi ve Kelâmı düşüncelerinin ürünü olan Risaletü’l-Varidat'ı bu sırada kaleme aldı. Adududdin İci'nin Akaid’ine şerhi de bu zamanda yaptı.Afgani’nin tesiriyle Abduh önce Fransızca öğrendi ve Afgani gibi bir hareket adamı olmaya başladı. Mısır'ın ünlü gazetesi Ahram'da yazıları çıkmaya başladı, gazetecilik yapmaya başlamıştı. Ancak o herşeyden önce uzun süren öğretim hayatını tedrise talime yani öğretime göre ayarlamıştı. O'nun asıl amacı İslamı öğretmekti.Ezher’de ders okutmaya başladı. Mantıktan İsagoci'yî, Kelâm'dan S. Taftazani"nin şerhül-Akaid’ini ders kitabı olarak öğrenciye, ilk defa bu tür kitapları okuttu. Geceleride talebeleriyle sohbetler yaptı.Cemaleddin Afgani’nin faaliyetleri dikkati çekince O Mısır dışına, Abduh da köyüne gönderildi. Daha sonra köyünden getirilerek Resmi Gazete'nin başına geçirilmiştir. Burada 1882 yılına kadar görev yaptı.Afgani inkılapcı, Abduh ise inkılapların kademeli yapılması taraftan idi. Aslında mizacları farklıydı. Abduh eğitim ve öğretimin ıslahından yana idi.1882 yılı sonunda Mısır'dan sürülen Abduh Paris'te Afgani ile buluşarak Urvatü’l-Vuska cemiyetini kurarak Urvatü’l-Vuska dergisini yayınladılar. Hedefleri Asr-ı Saadet dönemindeki İslam idi.İki arkadaşın Paris’teki bu faaliyetleri başarısızlıkla sonuçlandı, zira çok tepki almışlardı. 1885 yılında Abduh Beyrut'a döndü. Beyrut’ta eğitim ve öğretimle meşgul oldu. Burada Tevhid, Fıkıh, Mantık, Tarih ve Edebiyat dersleri verdi. Fıkıh dersinde Mecelle’yi okuttu.Daha sonra ülkesi Mısır'a dönen Abduh önce Yasama Konseyine girdi. 1899 yılında Mısır Müftüsü tayin edildi. 1891 yılından itibaren Ezher’de kurduğu İdare Heyeti vasıtasıyla Ezher’de büyük değişiklikler yaptı. Ezher’de Kelâm, Tefsir, Mantık ve Belagat dersleri okuttu. Mısır’daki bu hukuki, dini ilmi ve idari görevlerini yürütürken 11 Temmuz 1905 günü aniden hayata gözlerini yumdu.552

Kişilik

M. Abduh, Doğuda ve Batıda kendisinden ziyadesiyle söz edilen bir ilim ve düşünce adamıdır. O, bütün ilim ve Fikir adamları gibi yaşadığı dönemin şartlarından etkilenmiştir. Onun yaşadığı dönem Batı'nın güçlü olduğu bir devir olup İslam dünyası ise bir arayış döneminin ilk ışıltılarını veriyordu.M. Abduh C. Afgani ile birlikte İslam dünyasında ihya, ya da Tecdid, Dinin Dirilişi veya Yenilenme hareketlerinin temsilcisi olarak ortaya çıktı. Afgani daha ziyade siyasi boyutta bir inkılap peşinde koşarken, M. Abduh İslami öğretim ve ilmi faaliyet üzerinde duruyordu. Afgani ve Abduh'un reformist ve modernist oldukları iddia edilir. Bunların görüşleri derinliğine incelendiğinde Batılı ve Hıristiyani anlamda böyle olmadıkları görülür. Zira İslam reforma muhtaç değildir ve modernizme gerek yoktur. Bunlar İslamı çağın insanına sunmak için dönemin malzemesini kullanırken bazen yanlışlar yapmış, yorumlarında bazen aşırılığa kaçmışlar, ancak İslamın itikad, ibadet ve muamelattan oluşan temel esaslarının reforme edilmesi gibi ortaya batıl bir fikir atmamışlardır. Tavırlarını geniş anlamak iyi niyetle yorumlamak gerekir, M. Abduh'un asıl amacının kendi ifadesiyle; düşünceyi taklidden kurtarmak, dini tefrikaya düşmeden önce ilk müslümanların anladıkları şekilde, anlamak onu aklın aşırılıklarından korumaktır. Bu onun birinci amacını oluştururken ikincisi arapcayı ıslah etmektir. 553

O din anlayışında Kur’an’a ve Kur'an geleneğine bağlıdır. O dini akıl tarafından kavranılabilen akli kavramlar bütünü olarak görür. O'nun din anlayışında hurafelere yer yoktur. O, geniş bir müsamahaya sahip bir düşünür ve alim olarak bütün Kelâm mekteplerine aynı gözle bakmış, hatta Hz. Peygamberin ümmetinin 73 fırkaya bölüneceği yolundaki hadisini çok geniş açıdan tefsir ve tevil ederek her mezhebin kurtuluşa eren mezhep olduğunu benimseyeceğini ve bununla övüneceğini ifade ederek her mezhebin bu katagoride bulunabileceğini ortaya atmıştır. O, böylece mezhepler arasında çok geniş bir hoşgörünümün hakim olmasını istiyordu.M, Abduh dinin ahlaki rolüne işaret ederken onun sosyal yönünü de özenle vurgulamıştır.554

552 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 259-260553 M. Abduh Risaletü’t-Tevhid önsözü, S. Hizmetli. S. 49. Ankara. 1986. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 261554 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 260-261

Eserleri

M. Abduh fazla yazmamıştır. O, daha ziyade okutmuş, tedrise önem vermiştir. O İslami ilimlere yeni bir metod ve muhteva da getirmemiştir. Ancak yaptığı bazı konulara alışılmışın dışında yaklaşım göstermiştir. İşlediği konular da İslami İlimlerin geleneksel konularıdır.M. Abduh'un başlıca eserlerinden bazılan şunlardır:1- Risaletül-Varidat: Kelâm ve Tasavvufla ilgilidir. Kahire 1290/18742- Haşiye ala Şerhi'd-Devvani li'l Akaidi'l-Adudiyye, Kahire 1292/18763- Risaletu'r-Redd ala'l-Dehriyyin. Mataryalist doktrinleri rededen bir kitapdır. (C. Afgani’nin Farsça eserinin Arapçaya çevirisidir.) Beyrut, 1303/18964- Şerhu Nehcil-Belaga, Hz. Ali'ye atfedilen Nehcü'l-Belağa'nın Şerhidir. Beyrut. 1302/18865- Risaletü't-Tevhid, Beyrut ikameti sırasında yazmıştır. Kelâm kitabıdır. Muhtelif baskıları ve tercümeleri yapılmıştır.M. Abduh'un Mantık, Felsefe, Tarih konularında kitap ve makaleleri Amme Cüzü, Asır Suresi tefsirleri çeşitli dergi ve gazetelerde yazdığı pek çok makalesi, Mısır'ın dini, hukuki, idari yapısıyla ilgili raporları bulunmakladır. Bunların bir kısmı talebesi Reşid Rıza tarafından kitab haline getirilmiştir. Ayrıca Reşit Rıza onun hakkında Tarihu'l-İmam'ı yazmıştır. Mustafa Abdurrazık da M. Abduh'un iyi bir biyografisini yapmış, Risaletu't-Tevhid'in Fransızca tercümesinin girişinde bu bilgileri aktarmıştır.M. Abduh hakkında İslam ülkelerinde ve Batı'da pek çok araştırma ve çalışma yapılmıştır. Lehinde ve aleyhinde görüşler serdedilmektedir. En güzeli ve iyisi her halde M. Abduh'u kendi söylediklerinden ve bıraktığı yazılardan tanımak olacaktır. O'nun Kelâmı sahada bıraktığı başlıca eseri Risaletü't-Tevhid'dir. O, bu eserinde döneminin bir Kelâm bilgini olarak kendine özgü görüşlerini ortaya koymuştur.555

Görüşleri

Allah

M. Abduh, Tevhid ilmini gerçek ilmin rüknü kabul ettiğinden eserine Risaletü't-Tevhid ismini vermiştir. O bu eserinde Kelâm'da asıl olan kısalık olduğundan Akaid konularında selef yoluna uymuş, ancak halefin görüşlerine hücum etmemiş, mezhepler arası münakaşalara girmemiştir.556

M. Abduh Tevhid Risalesinde bir kaç temel konuya temasla yetinmiştir. Bunlar: Bilgi türleri, Allah ve sıfatları, Kulların fiilleri, Peygamberlik, Hz.Muhammed'in Peygamberliği, Vahyin imkanı, Kuran-ı Kerim İslam Dini gibi ana konulardır. O, bu konuları ele alırken, bazılarında nakilci ve gelenekçi olmakla birlikte, akılcı bir tutum izler. O yer yer Sosyolojik ve Felsefi bir tutum sergiler, bununla birlikte Vacibü'l-Vücud'u isbat konusunda Eşari ve Gazzali çizgisindedir. Ancak Kur'an-ı Kerim, Rabbımızın izin verdiği veya bilmemizi zaruri saydığı ölçüde Allah'ın sıfatlarını bize öğretir. Ona göre din ile akıl ilk defa ve bizzat Allah'ın Kelâm'ı Kur'an'da ve O'nun Peygamberinin dilinde kardeş olmuşlardır.Eserinin hemen başında Kur'an'a ve sahih Sünnet'e dayandığını belirten M. Abduh Risalesinin ilk sayfalarında Kelâm Tarihi yapar. Kelâm mekteplerini ve Kelâmcıları veciz bir şekilde değerlendirir. Bilgi türleri, müstahil, mümkin, vacip konularında klasik bilgileri naklettikten sonra Hayat, İlim, İrade, Kudret, Vahdet sıfatlarını söz konusu eder. M. Abduh, Allah'ın zatı ve sıfatları konusunu, Hz. Peygamberin (s.a.v.)"Allah'ın yarattıkları üzerinde tefekkür ediniz, fakat O'nun zatını düşünme yoluna gitmeyiniz, aksi halde mahvolursunuz." hadisi etrafında işlemekte, bu konuda akla fazla yer vermemektedir.557 Allah'ın fiilleri Hikmetinin örnekleriyle doludur. O'nun fiillerine hakim olan Hikmet, ilim ve iradesinde kamil oluşunun zorunlu sonucudur.558

İnsan

İnsan, akıl, duygu, hafıza, muhayyile ve tefekkür sahibidir, tnsan manevi dünyasıyla fiillerini yaparken hür olduğunu hisseder, bilir. O aynı zamanda bütün idrak vasıtalarını kullanarak kendi varlığını tanıdığı gibi sorumlu olduğunu da kavrar, insan kendisini ve Rabbını tanıdıktan sonra mutluluğun rükünlerinin iki olduğunu görür.1- İnsan irade ve kudreti2- İlahi kudretİnsanın fiillerinin güzelliği, çirkinliği konusunda M. Abduh'un Matüridi Kelâm okulunun görüşlerini benimsediği ve bunu psikolojik tarzda fevkalede başarılı bir tarzda ifade ettiği görülür. Fiillerin bir kısmı yani 555 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 261-262556 M. Abduh Risaletü’t-Tevhid s. 4 Kahire, 1386/1966; Tevhid Risalesi s. 70-71, (S. Hizmetli Terc.) Ankara, 1986. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 262557 M, Abduh, Risaletü’t-Tevhid, s, 38, Tevhid Risalesi s. 104. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 263558 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları:262-263

ihtiyari fiiller ya zatları gereği ya da özellikleri ve amel üzerindeki tesirleri itibariyle güzel veya çirkindirler. İnsanın aklı veya duyuları bir nassa dayanma ihtiyacı duymaksızın bunları temyiz edebilir. Bunun yanında bazı fiiller ve eşya ise nassın yani şeriatın bildirmesiyle güzel veya çirkindirler. Sözgelimi ahiretle ilgili hususlar, namazları, rekatları, hac ve bazı diğer ibadetlerle ilgili hususlar ancak şeriatın bildirmesiyle güzel ve iyidirler. Akıl bunların künhünü kavrayamaz. Güzelliğini kavrayamadığımız emirler veya çirkinliğini anlayamadığımız hareketler vardır. Bu tür amellerin güzelliği emredilmiş olmalarından çirkinlikleri de yasaklanmalarından kaynaklanır; yani emredildikleri için güzel, yasaklandıklan için de çirkindirler. Doğrusunu Allah bilir.559

Peygamberlik

M. Abduh Risalesinde Peygamberliğe geniş yer ayırır, onu aklen ve naklen izah eder. Ona olan ihtiyacı belirtir. Sosyolojik, Psikolojik açıklamalar yapar. Peygamberliği genel çerçevede Sünni anlayış doğrultusunda ele alır. O Peygamberlik için "Fert için aklın önemi ne ise beşeriyet için de Peygamberliğin önemi o dur" der.560 Peygamberlikle özdeş kavram vahiydir. Peygamber Allah'tan vahiy alır, bu imkan dahilindedir, ayrıca Allah Peygamberi Mucize ile teyid ve tasdik eder.Peygamberler, Allah'ın insanları arasındaki elçileri olarak, insanlığın dini, hukuki, içtimai, siyasi, ahlaki önderleridirler ve onların son halkası insanlığa Kur'an-ı Kerim’i Allah katından getiren Hz. Muhammed'dir. Kur'an her türlü tebdil, tahrif ve tağyirden uzaktır. Hz. Muhammed de son Peygamber olduğuna göre yapılacak iş, o'nun risaletini tasdik, o'na inen Kitabta yazılan herşeye iman etmek ve uygulamaktır.M. Abduh, Risalesinin son kısmını İslam Dinine ayırarak Kur'an ayetlerini esas alarak dinin bir değerlendirmesini yapar, İslam'ın son ve en kamil din olduğunu belirtir, akli ve nakli izahlarla İslam'ın yüceliğini ifade eder. Ayrıca O İslam'ın tarihte eşi görülmeyen bir hızla yayılması üzerinde durur. Bunun sebebini İslam'ın özelliklerinde ve güzelliklerinde bulur.M. Abduh, Risaletü’t-Tevhid'inin son iki konusunu, Allah'ın Ahirette görülmesi ile velilerin kerametine ayırmıştır. O, bu iki konuda geçmiş bilgileri ve görüşleri tekrar etmekle yetinir. Ancak aklen bunları imkansız görmek te yerinde değildir.M. Abduh, Rialesinde Fatiha süresiyle başlayıp Nur Suresinin 24-25 ve Cin suresinen 13-28 ayetleriyle bitirmektedir.M. Abduh, İslam dünyasının bunalımlı çıkış yollarının arandığı bir döneminde İslam'ın yücelmesi, müslümanlara hizmet etmesi için arayışlar ve çırpınışlar içinde bulunan bir bilgindir. O, devrin şartlarının çocuğu olarak, görüşlerinde dönemini aksettirmektedir. M. Abduh'un bütün araştırma ve çalışmalarında hüsnüzan besliyerek samimi olduğunu, hakka hizmetten başka gayesinin olmadığını, özellikle Risaletü’t-Tevhid kitabında belirttiği görüşleriyle Kur'an'ın hizmetkarı, Hz. Peygamberin sadık bir ümmeti olduğunu belirtmek yerinde olur.561

İSMAİL HAKKI İZMÎRLÎ (1285-1366/1868-1946)

Kimlik

İzmirli İsmail Hakkı 1285/1868 yılında İzmir'de doğdu. Babası subaydı, ilköğrenimini İkiçeşmelik İlkokulu’nda, orta ve liseyi İzmir'de Rüşdiye mektebinde yaptı.İlköğrenimini babasından yapan İzmirli İsmail Hakkı, dört yaşında başladığı ilkokulu okurken hafızlık yaptı. O, medrese öğretimi üzerine İslami ilimleri Arapça, Farsça, Fransızca, Rumca ve Latince lisanlarını öğrendi. Bu arada Tasavvufta Şazeliye tarikatından icazetname aldı.562

Yüksek öğrenim için İstanbul'a giden İsmail Hakkı, orada yüksek öğretmen okulunda okudu. Bu sırada özel dersler alarak kendisini yetiştirdi, Arap dili ve edebiyatını ve Farsçayı çok iyi bilen Asım Efendi’den, Tasavvuf derslerini Hafız Şakir Efendi'den aldı ve Ahmet Hulusi'den İslami dersler tahsil etti.İsmail Hakkı mektep ve medresenin birlikte bulunduğu bir dönemde her iki kurumda okutulan dersleri öğrenmek mutluluğuna erişmiştir. O, hemen hemen devrinde okutulan bütün dersleri görmüş, Batı ilimlerinin yanı sıra klasik İslam ilimlerini de hazmetmiştir. İsimlendirmek gerekirse O, Batı Felsefesi, Mantık, Sosyoloji, Psikoloji'nin yanında 6-7 dili hakkıyla öğrenmiş, Kur'an ilimleri başta olmak üzere Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf, İslam Tarihi, Dinler Tarihi, İslam Felsefesi v. b. dersleri çok iyi tahsil etmiştir.İlme, öğrenmeye büyük ilgi duyan İzmirli, babasının 1878 yılında Osmanlı-Rus harbinde ölümünden sonra mali sıkıntılara girmesine rağmen çalışarak, özel dersler vererek hem kendine hem de annesine bakmış, maddi bakımdan zor şartlarda okumuştur.

559 M. Abduh, Risaletüt-Tevhid, s. 64,Tevhid Risalesi s. 131. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 263560 M. Abduh, Risaletül-Tevhid, s. 838, Tevhid Risalesi s. 153. 264. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 264561 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 263-264562 İsmail Hakkı İzmirli'nin kimlik ve kişiliği konusunda Prof. Dr. Sabri Hizmetli'nin çalışmalanndan özellikle is tifade edilmiştir. "La Vie et les Qeuvves d' İsmail Hakkı İzmirli, Sorbonne, Paris, 1976. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 265

Yüksek öğrenimini bitirdikten sonra İstanbul'da çeşitli liselerde (Mercan, Daruşşafaka) değişik derslerin öğretmenliğini yapmış, daha sonra İstanbul Üniversitesi (daha önce Daru'l-Fünun) fakültelerinde (İlahiyat, Edebiyat, Hukuk) Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm, Felsefe, İslam Tarihi, Dinler Tarihi, Mantık v. b. pek çok ders tedris etmiştir. O, okuttuğu bütün derslerde hemen hemen eser vermiştir.İsmail Hakkı İzmirli'nin öğretim faaliyeti yanında idare faaliyeti de bir hayli yoğun geçmiştir. O, Daru'l-Fünun Edebiyat ve İlahiyat Fakültelerinin reislikleri yanısıra pek çok ilmi ve idari görevde bulunmuş, kurul üyelikleri yapmıştır. O, en son İslamiyat Enstitüsü Müdürü iken Ord. Prof. olduğu halde emekli olmuştur.563 İzmirli İsmail Hakkı’nın ilk eşinden üç çocuğu, ilk eşinin ölümünden sonra evlendiği ikinci eşinden de bir çocuğu olmuştur.İsmail Hakkı İzmirli sağlam bir bünyeye sahipti. Ve sağlıklı bir hayat sürmüştü. Emekli olduktan sonraki hayatını küçük oğlu Hayrettin'in yanında Ankara'da geçirdi. Emeklilik yıllarında ilmi ve fikri faaliyetine devam eden İsmail Hakkı İzmirli, 78 yıllık ömrünü 2 Şubat 1946'da Ankara'da tamamladı. Geride pek çok ilmi eser bırakarak Hakk'ın rahmetine kavuştu.564

Kişilik

İsmail Hakkı İzmirli yaşadığı dönemin damgasını üzerinde taşıyan bir kişiliğe sahiptir. O, her şeyden önce Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde yetişmiş bir bilgindir. O, mekteple medrese arasını birleştiren bir ilmi ve fikri kişiliğe sahipti. O, bir yandan gelenekçi, diğer yandan çağdaşlığa, modernliğe açıktı. O'nu bazıları devrin Gazzali'si ve İmam-ı Azamı, bazıları İbn Teymiyye taklidçisi, bazıları ise modernist ve reformist olarak değerlendiriyordu.Îzmirli'nin metodu ilim ve akıl temellerine dayanıyordu. O, taklide, fanatizme, yobazlık ve tutuculuğa karşı idi. aynı zamanda inkarcılığa, inançsızlığa da savaş açmıştı. O, hurafelerden tamamen arınmış bir İslam ister.İzmirli, görüşlerini delile dayandırır. O, mezhepler ve tarikatlar üstü bir İslam anlayışına sahiptir. "Hanbeli de değilim Eş'ari de... Hakk taraftarıyım" sözü o'na aittir. O, bir görüşü gerçek olursa ve delile dayanırsa benimser. "Güvenilir bir nakilci olmakla iftihar ederim." sözü de İzmirli'ye aittir. Akılcı ve ilimci bir bakış açısına sahip olan İsmail Hakkı, İslam'ı doğrudan kaynağından almak ve öğrenmek düşüncesindedir."Ancak ve ancak İslam'a mensubum. Hz. Muhammed'in yolundayım. İster filozof ve Sufi, isterse Selefi ve Kelâmcı olsun, hiç bir görüş sahibini uluorta reddetmem, insanların sözlerini eleştiririm, gerçek olanını seçer alırım. Her zaman aldığım söz ve görüş Hz. Peygamberin söz ve görüşüdür. Yalnızca o yüce peygamberin ümmetiyim. O'nun savunucusuyum. "Aklı Hz. Peygamberin yoluna feda et." mısraını okurum." Bu sözlerin de sahibi olan İzmirli, kendisini her mes'elede yetkili görmez. Hadis konularını hadisçilere, fıkhi meseleleri fikıhçılara, Kelâmi meseleleri de Kelâmcılara bırakır. Dinine bağlı bir ilim adamı olan İzmirli, taassuba karşıdır, ancak tasavvuf ve tarikat düşmanı değildir. Gazzali'yi ve İbn Teymiye'yi çok beğendiğini ancak birinin düşmanı, diğerinin çömezi olmadığını ifade eder. O, bu şekilde araştırıcı karakterini, hür ve serbest düşüncesini ortaya koyuyor.İzmirli İsmail Hakkı daha ziyade ilk elden kaynakları kullanır. Ancak bazan istifade ettiği kaynakları zikretmez. Bununla birlikle eserleri düzenli, planlı ve melodiktir. O, kısaca modern ilim anlayışına ve Onun gereği olan metod bilgisine derinden sahipti. O, samimi bir dindar olarak İslam'a bağlı idi. O, İslam'ın meselelerini kitap ve Sünnet'e dayanarak çözme taraftarı idi. Fakat hür düşünceyi araştırıcı bir karaktere sahip idi. Onun tek amacı İslam'ın meselelerini modern ilmin ve mantığın akli verileri ışığında çözüme kavuşturmaktı. Bunun için bir ömür boyu durmak ve yorulmak bilmeksizin çalışmış, araştırmış ve çok eser kaleme almıştır.565

Eserleri

Genel olarak kültür, düşünce ve ilim tarihimizde özel olarak Kelâm tarihînde müstesna bir yeri olan İzmirli İsmail Hakkı, hayatının yarım asra yakın bir zamanında sürekli yazmıştır.İslam ilimlerinin hemen hepsinde eser vermiş olan Îzmirli'nin yazdıklarının pek çoğu Kur'an harfleriyledir. Onların pek azı latin harfleriyle Cumhuriyet neslinin istifadesine sunulabilmiştir. Onun bütün eserlerini Süleymaniye kütüphanesinde kendi adı ile anılan seksiyonda bulmak mümkündür.İsmail Hakkı İzmirli'nin eserlerini konularına göre, başlıcalarını vermek suretiyle, şöyle bir tasnif yapılabilir:566

A- Kuranı Kerim

1- Meani-i Kur'an, İstanbul 1927 ve 1977

563 Celaleddin İzmirli, İsmail Hakkı İzmirli, İstanbul, 1946. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 266564 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 265-266565 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 266-267566 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 267

2- Tarih-i Kur'an, İstanbul 1927 ve 1977 567

B- Hadis

Hadis Tarihi, Mevzu (uydurma) Hadisler. Ahlak ve Tasavvuf kitaplarındaki hadis. Bu çalışmaları basılmamıştır.568

C- Fıkıh

1- Usul-i Fıkıh Dersleri, İstanbul, 19132- Fıkıh Tarihi, İstanbul, 19193- Kitabu'1-İfta ve'l-Kaza. İstanbul, 1910, 1924.4- Usul-i Fıkıh, İstanbul, 19115- İlm-i Hilaf, İstanbul, 19146- Müslüman Türk Hukuku ve Dini. Ankara, 1935.569

D- İslam

1- Din Dersleri, İstanbul, 19222- El-Cevabu's-Sedid. Ankara, 19193- Tezkere-i Hak. İstanbul, 1917. Aynca basılmamış çalışmaları vardır.570

E- İslam Tarihi

1- Siyer-i Nebevi, İstanbul, 19142- Türk Kültürünün Arap Yarımadasındaki İzleri. Ankara, 19373- Altınordu Devletine ait Metinlerin Tenkidi. İstanbul, 1941.571

F- Dînler Tarihî

1- Yahudilik, Hristiyanlık, Müslümanlık, İstanbul, 19262- Anglikan Kilisesine Cevap, İstanbul, 1921.572

G- Ahlak Ve Tasavvuf

1- Tasavvufun Zaferleri mi Mustasvıfe Sözleri mi? İstanbul, 19222- Gazilere Armağan, İstanbul, 19153- Tasavvuf Tarihi ve Mülahhas İlm-i Ahlak. Basılmamıştır.573

H- Mantık

1- Mantık-ı Tatbiki ve Fenn-i Esalib. İstanbul, 19092- İlm-i Mantık, İstanbul, 19213- Mi'yaru'l-Ulum. İstanbul, 13154- Mizanu'l-İtidal, İstanbul, 1913 5- Fenn-i Menahic. İstanbul, 1913.574

I- Felsefe

1- Felsefe Dersleri, İstanbul, 19122- Arap Felsefesi. İstanbul, 19153- Tarih-i Felsefe-i İslamiyye. İstanbul, 1916,1919567 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 267568 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 267569 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 268570 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 268571 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 268572 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 268573 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 268574 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 268-269

4- Felsefe-i Ula. İstanbul, 19175- Arap Filozofu Yakup el-Kindi. İstanbul, 19266- Daru'l-Fünun İlahiyat Fakültesinde değişik konuları işleyen pek çok araştırma ürünü olan makaleler mevcuttur.575

Î- İslam Mezhepleri

1- Dürzi Mezhebi, İstanbul, 19262- Küllabiye Mezhebi. Daru'l-Fünun İlahiyet Fakültesi Dergisi. İstanbul, 19253- Aynca Nusayriyye, Babiyye, Vahhabiyye, Mu'tezile üzerine çalışmaları bulunmaktadır. Ancak basılmamıştır.576

J- Kelâm

1- Yen-i İlm-i Kelâm, İstanbul, 1920, 1927, 1930 Bu eser Sabri Hizmetli tarafından latin harfleri ile neşredilmiştir. Ankara, 19812- Mülahhas İlm-i Tevhid. İstanbul, 1924 3- Muhassalu'l-Kelâm ve’l-Hıkme. İstanbul, 1917 Başka çalışmaları da bulunmaktadır.Eserlerinin başlıcalarını zikrettiğimiz İsmail Hakkı'nın dönemin gazete ve dergilerinde de pek çok makalesi yayınlanmıştır.577

Görüşler

İsmail Hakkı İzmirli'nin Kelâmi Görüşleri ve Kelâm ilmi ile ilgisi önem arzeder. O, Kelâm'a dair yazdığı eserlerinde yeni bir ufka doğru yürümek istemektedir.O'nun Kelâm'dan ne anladığını bu eserlerinden çıkarmak mümkündür.İzmirli'nin Kelâmla ilgili ilk eseri Mülahhas ilm-i Tevhid'dir. O, bu eserin kaleme alınış gerekçesini Giriş'te şöyle açıklamaktadır: "Kelâm ilmi gerçekte müsbet ilimlerden ayrılmaktadır. Çünkü bu ilim bir yandan insana nasıl iman edeceğini, gerçek bir inanca nasıl ulaşacağını öğretmektedir. Diğer yandan da İslam inançlarının temelini oluşturan akideleri incelemektedir. Allah'ın varlığı, ahiret, Allah'ın fiilleri onların başlıcalarını oluşturmaktadır. Ayrıca Kelâm ilmi, konusunu teşkil eden bu meseleleri en güçlü delillerle savunmak durumunda olan bir ilimdir. Onun içindir ki, delillerinin güçlü ve inandırıcı olması lazımdır. Çağın problemlerine çözüm getirmek ve insanların ihtiyaçlarına cevap vermektir.578

İzmirli İsmail Hakkı Mülahhas îlm-i Tevhid adlı eserinde üç bölüm halinde İslamın inanç, ibadet ve Ahlak esaslarını ele alıp incelemektedir. Sanki bu eser daha sonra yazdığı Yeni İlm-i Kelâm'ın muhtasarını oluşturmaktadır.Muhassalu'l-Kelâm ve'1-Hıkme adlı eser İzmirli'nin 579 Kelâm tarihinde ihtiva ettiği bilgiler bakımından önem arzeden ikinci kitabıdır. O, bu eserinin yazılış gerekçesini şu ifadelerle takdim eder, "Müslüman mütefekkirler zaman zaman Kelâm ilminin insanların ihtiyaçlarına cevap veremediğini söylediler. Aynı durum bu gün de söz konusudur. Klasik Kelâm ilmi günümüz insanının problemlerini çözümleyemiyor. Çünkü yetersiz ve aciz duruma düşmüştür. Metod ve delilleri süresini tamamlamıştır. Çağımızın Kelâm ilmi yeni bir metod ve modern delillere muhtaçtır. Çünkü bu elim çağların gelişmesiyle gelişir, kendini yeniler ve olgunlaşır. Çağımızda Kelâm ilminin delilleri ve metodu Batı felsefesi delilleri ve modern ilmin metodu olacaktır. Çünkü eski Kelâm ilmi'nin delil ve metod yönünden yararlandığı Yunan felsefe ve Mantığı artık demode olmuştur. Onun yerini modern Batı Felsefesi almıştır. Ancak temel faktör her zaman olduğu gibi yine vahiy olacaktır, dini veriler esas alınacaktır" Bu yeni ilm-i Kelâm'ın dayanakları hem İslam vahyi ve akıl, hem de Batı Felsefesi ve Mantığı olacaktır..."Kelâm'ın yenilenmesini bu vadide gören, Kelâm'ın yenilenmesi ile vesail'in, vesilelerin yani metodun değiştirilmesini kasteden İsmail Hakkı, sözü edilen kitabında İlahiyat, Nübüvvet ve Sıfatlar konusunu birinci bölümde, İnanç esasları, itikadi ve Fıkhı mezhepleri ikinci bölümde incelemektedir. Bu eserin önemi özellikle mezhepler tarihi açısındandır.Şeriye Vekaleti Tedkikat ve Telifat-ı İslamiyye Heyeti'nin isteği üzerine kaleme alınan Yeni İlm-i Kelâm 580

İsmail Hakkı'nın en önemli eseri olup daha önce yazdığı eserlerin konularını da kapsamaktadır. O'nun buradaki

575 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 269576 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 269577 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 269578 İsmail Hakkı İzmirli, Mülahhas ilm-i Tevhid, İstanbul, 1919.579 İsmail Hakkı İzmirli, Muhassalu’l-Kelâm vel-Hıkme, İstanbul, 1917.580 İsmail Hakkı İzmirli, İstanbul, 1920, 1927, 1930; Ankara, 1981. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 270

amacı, İslam inanç esaslarını yeni bir muhteva ve metod ile takdik edip öğretmektir.İzmirli İsmail Hakkı Yeni İlm-i Kelâm'ın dibacesinde Kelâm hakkında genel bilgi verirken Kelâma kişiliği ile temayüz etmektedir. İlimlerin en şereflisi ve en üstünü olan Kelâm ilmi aynı zamanda başı kavgalı olan ilimdir. Bu ilimde asıl olan kitap ve Sünnete temessüktür, bağlanmaktır. Kelâm ilminin mesaili ve makasıdı İs lam iman esaslarıdır. Bunlar asla değişmez. Zaten İslamın hiç bir zaman hiç bir şeyden pervası yoktur. Ancak Kelâmın meselelerini ve asli konularını ispat ve izahta kullanılan malzeme, metod değişebilir.O'na göre kendi ifadesiyle "Dinimiz Camiul-Mehasin olmakla onda hiç bir vecihle kusur yoktur. Onda kusur aramak abestir, gaflettir, cehalettir. Kusur ancak dinimizi anlamayanlarda, anlatamayanlarda, anlayıp inad ile cidalde bulunanlardadır." 581 Bunun için dini muhabbeti kalplere yerleştirmek lazımdır. Bu hususta görev veliyyü'l-Emr'e düşmektedir. Dinimiz akla rehberdir. O halde bu dini en iyi şekilde anlayıp anlatmak icap etmektedir.Dibacede Kelâm ilmi'nin tarifini, mevzuunu, mesailini, faydasını, gayesini, mertebesini ve nihayet tecedüdünü, yenilenmesini anlatan İzmirli, Kelâm ilmini, ilimler sınıflamasında Fıkh-ı İtikadi olarak benimser. O'na göre Fıkıh üç kısma ayrılır. Bunlar: Fıkh-ı İtikadı, Fıkhı İlmi, Fıkhı Vicdani. Birincisi Fıkhı Ekber, İlm-i Tevhid ve İlm-i Kelâm; ikincisi İlm-i Şerayi ve Ahkam; Üçüncüsü İlm-i Ahlak ve Tasavvuftur.582 Yeni İlm-i Kelâm'da İzmirli, Kelâm'ın yerini belirtmek için geniş bir alanda hareket eder. Önce Ahkam-ı Şer'iyye'yi itikadi, ameli ve ahlaki olarak taksim eder. Şer'i hükümlerin kaynakları olarak Kitap, Sünnet, Kıyas ve icmaı genişçe tarif eder. Akli ve Nakli delilleri beyan eder. İlmin tariflerini, derecelerini, ilmin sebeplerini araştırır. Bilgi nazariyelerinin neler olduğunu ifade eder.Bu genel ve temel bilgilerden sonra İzmirli, İslam ilimlerinin tedvinini ele alır. Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam, Arap Dili, Ahlak ve Tasavvuf, Tarih ve Coğrafya ilimlerinin oluşumunun açıklar. Ehl-i Sünnet ve Bid'at, Selefiyye, Eş'ari'ye, Maturidiyye'ye ve bunların usulleri ile aralarındaki farka işaret eder. İzmirli bu kısımda Kelâm Tarihçesi yapar. O, bu meyanda İslam filozoflarına ve Mutasavvıflarına da ayrı bahisler açar. Batıniyye'yi de ihmal etmeyen İzmirli günümüzde halen yaşayan İslam Mezhep ve fırkalarına da genişçe yer ayırır.Söz Ehl-i Sünnete gelince İzmirli İsmail Hakkı, Fıkıhta söz konusu olan bütün mezhepleri ister mensubu bulunsun, ister bulunmasın teker teker ele alır, onları genişçe izah eder.Fıkıhtan Mantık'a geçen İzmirli İsmail Hakkı, bu ilim dalının muhtevasını genel hatlarıyla özetler. Bundan sonra Kelâm'a zemin teşkil etmesi bakımından birtakım kurumları söz konusu eden İzmirli, Vücud, Zat, mahiyyet terimlerini açıklar. Madde, Ruh, Cisim, Hayat hakkında eski ve yeni bilgileri birlikte sunar. Böylece yeni îlm-i Kelâm'ın birinci kitabı sona erer.Yeni İlm-i Kelâm'ın ikinci cildi veya kitabı "İlahiyat" bahsine ayrılmıştır.İzmirli İsmail Hakkı, Zat'ı Bari'nin ispatında Fıtri delili hemen en başta kullanıyor. İnsanın kendi varlığını Allah'ın varlığına tabii delil olarak kullanan İzmirli, böylece hem Kur'an'ın hem de İmam Eş'ari'den itibaren Doğuda ve Batıda bazı düşünürlerin kullandığı bu delile büyük önem verdiğini ortaya koyuyor."Allah'ın varlığını ispat konusunda hasr ve kasr yoktur. Allah yolları hadsiz ve hesapsızdır" diyen İzmirli bu hususta Kelâmcıların, filozofların eski ve yeni düşünürlerin pek çok delilini kitabına almıştır. Bunlar; İnayet, Hikmet, Itkan, Hudus, İhtira, Varlık, Cisimler, Terkip, Tasvir, İmkan, Hareket, Kemal Aşkı v. b. de lillerdir. Batı filozoflarının delillerine de genişçe yer veren İzmirli, Kelâm'ın yenilenmesi konusunda prensibine burada sadık kaldığını göstermektedir.Isbat-ı Sani hakkındaki şüpheleri de birer birer zikredip onları cevaplayan İzmirli, burada felsefenin itirazlarına dikkat çekmekte Fahru'd-Din Razi'nin bunlan zamanında cevapladığını söyleyerek şimdi de bu vazifeyi kendisi üstlenmektedir.Materyalizme de geniş yer ayıran İzmirli, inanç yönünden bu cereyanın tahribatının önemini görerek, onların da zaflarını ortaya koymakta, şüphelerini çürütmektedir.Allah'ın Sıfatları konusunu, klasik Kelâm bilgileri çerçevesinde inceleyen İzmirli, İsm-i Celal, İsm-i Azam, Zati ve Subuti sıfatları konusunda özet bilgiler sunmakta, Hikmet-i Samedaniyeyi ise genişçe izah etmekte, haberi sıfatlardan sonra Efal-i Bari'ye, Allah'ın fiillerine temas etmektedir.Allah'ın fiillerine bağlı olarak İnsan'ın Fiilleri bahsini işleyen İsmail Hakkı, bu konuda ilk olarak Aslah meselesini ele almaktadır. "Cenab-ı Hakk Hakim'i Müteal'dir. Her şey bir muktezay-ı Hikmet yaratır. Kulları hakkında ister Aslah olsun olmasın ikisini de yaratması caizdir" cümleleriyle konuya giren, ancak her konuda olduğu gibi burada da ayrıntılı bir tarzda Kelâm ekollerinin görüşlerini vermeyen İzmirli, Hidayet ve Dalalet, Ten'im ve Ta'zip konularında kısa bilgiler verdikten sonra Kader meselesine sözü getirmektedir. Kader meselesini bazı Kelâm Ekolleri'nin görüşlerini (Eş'ariyye, Kaderiyye) zikrederek "Kadere İman vaciptir. Fakat onunla inticac caiz değildir. Mesela bir ma'siyeti irtikab edip sonra "kaderim böyle imiş" demek caiz olmadığı gibi kadere itimaden esbaba'a tevessülü terketmek de caiz değildir."583 der.581 İsmail Hakkı İzmirli.Yeni İlm-i Kelâm, s. 5, Ankara 1981. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 271582 İsmail Hakkı İzmirli.Yeni İlm-i Kelâm, s. 45, Ankara 1981. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 271

583 İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelâm, s. 342, Ankara 1981. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 273

Çağdaş filozofların görüşlerine de yer vererek Hayır ve Şer meselesine eğilen İzmirli şerri üçe ayırmaktadır.1- Varlığın tabiaten, doğal olarak eksik yaratılmasıdır. Bu hakikaten şer değildir. Çünkü varlığın eksik olarak bulunması hiç bulunmamasından daha iyidir. O yön gerçekte, bütün varlıklar var olmak itibariyle iyidirler, hayırdırlar, güzeldirler. Yok olmak var olmaktan, kendisinde birtakım hayırlar bulunmak hiç hayır bulunmamaktan daha iyi değildir. Cenab-ı Hakk eksik varlıkla, ilmine, kudretine, cömertliğine, lütuf ve keremine aykırı bir fiilde bulunmuş değildir.2- Manevi şer günah demektir, bu gerçekten bir şerdir. Ancak bu şer insandaki cüz-i iradeden neşet eder. İnsanın cüz-i irade sahibi olması, olmamasından daha iyidir. Aslında insanın cüz-i iradesi olmasaydı günah işlemezdi. Bu takdirde fazilete ve sevaba müstahak olmaz idi. Ancak cüz-i iradesini kötüye kullanarak suç işleyen, şerre sarfeden kişinin kusur kendisindendir, asla Allah'tan değildir. Şu halde şerr-i Manevi Allah'tan olmayıp insanın kendisindendir.3- Cismani şer, elem demektir, alemde elem vardır. Bu elem de aslında cüz-i iradeye dayanır. Lezzet ve elem incelendiğinde görülür ki ne zaman ilahi kanunlara aykırı hareket edilirse orada bir elem vardır. Kısacası elem ilahi eseri ihlal edip bozan fasit iradeden doğar. Çünkü alemdeki tabii düzen güzeldir, ondan elem, şer doğmaz. Netice itibariyle alemi güzel olarak yaratan Allah'tan elem gelmez. Cismani şerrin kaynağı da insanın bizzat kendisidir.Kaza ve Kader meselesine bağlı olarak insanın Allah'ın karşısında konumunu belirlemede en önemli meselelerden biri olan Hayır ve Şer problemine 584 temastan sonra İzmirli rızık ve ecel konularına da akli ve Nakli kısa izahlarla kitabında yer vermektedir.İzmirli İsmail Hakkı, Yeni ilm-i Kelâm'ın bir tekmile ile bitirmektedir. Marifet-i Bari'nin, Allah'ın bilinip tanımasının nazari veya zaruri olmasının ihtilaflı bir konu olduğunu beyan eden İzmirli son olarak Burhan-ı Tevhid'in Felsefi tarihini söz konusu etmektedir. Burada kadim Yunandan Kant'a kadar filozofların Allah'ın varlığı ile görüşlerini çok özet bir takdimini yapmaktadır. Kitabını ise İbrahim (14) suresinin 10. ayetindeki şu ilahi ibare ile bitirmektedir:"Gökleri ve yeri yaratan Allah'tan şüphe mi ediyorsunuz?"İzmirli İsmail Hakkı, İslam düşünce ve ilim tarihi'nin dönüm noktalarından birinde hayat sürmüş devrini ilim fikir hareketlerinin içinde ve onları yakından bilen ve takip eden bir ilim adamıdır. O, Batı felsefe ve ilmini imkanları ölçüsünde tanıyan, İslam ilimlerini ve lisanlarını da iyi hazmetmiş bir düşünür olarak Kelâm ilmi'nin İslam bilim dalları arasında önemini iyi kavramıştır. Kelâm ilminin İslam düşünce sisteminin temelini oluşturduğunu gören İzmirli bu ilim dalının ihtiyaçlara cevap vermesi tekrar harekete geçirici görev ifa etmesi için büyük gayret sarfetmiştir. Kur'an-ı ve Sünnet'i esas alarak Yeni Kelâm'ın oluşmasına çalışmış, metod olarak devrin şartları gereği Batı felsefe ve mantığını benimsemiştir. İzmirli'nin Kelâm tarihindeki önemi, bir eksikliği keşfetmesi bunun giderilmesi için çareler ve çözümler aramasıdır. O, bir yandan Klasik Kelâm'ın konularının ihmal edilemeyeceğini belirtirken, diğer yandan vahiy gerçeğinden hareketle Kelâm ilmini çağın gereklerine cevap verir hale getirmeyi düşünüyordu.Bir geçiş dönemi yaşaması itibariyle onun da eksiklikleri elbette vardır. Hatta yanlış saplantıları da olmuştur. Ancak İzmirli İsmail Hakkı diğer İslam ilimlerinde olduğu gibi bilhassa Kelâm'da kendisinden, gerek şekil gerekse muhteva yönünden, çok şeyler öğrenilecek çalışkan, araştırıcı, verimli, bir İslam alimi ve Kelâm tarihinde yerini alan seçkin bir mütekellimdir.585

SON SÖZ

Çağın İstekleri Ve Kelâm

Kelâm'ı, Kur'an Felsefesi olarak anladığımızı hemen belirtmeliyiz. Bunu en geniş anlamda, Kur'an'ın inançla ilgili 9/10'luk bölümünün akılla yorumlanması şeklinde algılıyoruz. İnsan aklı, dün ve bugün, beşeri kültür ve medeniyetin asıl unsurunu oluşturmuş ve oluşturmaya devam etmektedir. Pek çok ilimlere dayalı gelişmeler, aklın hakemliğinde ve rehberliğinde beşeriyetin hizmetine sunulmaktadır.Kur'an da aklın idrakine sunulan en büyük bağıştır. O insan aklıyla değer kazanır, akıl yoksa Kur'an da bir anlam ifade etmez. Böylesine bir açıdan bakıldığında, Kur'an ve akıl yanyana, biri diğerinin mütemmimi durumundadır.İslam ilim disiplinleri arasında en seçkin yeri işgal eden Kelâm zaman ve zeminlere göre, Kur'an'ın akli yorumudur. Kelâm, diğer Îslam ilimleri gibi bir ihtiyaçtan dolayı tedvin edilmiştir. Onun asıl kaynağı Kur'an olup, o bütün gelişmelerini Kur'an ikliminde yapmıştır. Başlangıçta, yanlış görüş ve kanaat sahiplerini Kur'an zeminine çekmeye çalışan, daha ziyade İslam itikadi fırkaları arasında bir nevi iç mücadele şeklinde varlığını sürdüren ve fevkalade önemli zihni inşa örnekleri sunan Kelâm, daha sonra kendisine rakip olarak Felsefeyi seçmiştir.

584 İsmail Hakkı İzmirli. Yeni İlm-i Kelam, s. 342, Ankara 1982-343. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 273585 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 269-274

Kelâm, Mu'tezili iken de, Sünni iken de aklı vasıta olarak kullanmış; metodunun esasını akli araştırmalar teşkil etmiştir. Zaman zaman bazı fırkalar tarafından naklin ön plana geçtiği veya tersi bir durum olan aklın tercih edildiği durumlar görülüyorsa da Kelâm metod olarak genelde aklı kullanmış, onu istidlal vasıtalarının en üstünü görmüş, amacına ulaşmada aklı kutsal bir vasıta kabul etmiştir.Tarihin seyri içinde müşahade edilen şudur: Kelâm, zaman ve zemine göre metodunu değiştirmekten, ihtiyaçlara cevap verebilmek için aslî maksaddan inhiraf etmeden, vesilelerle oynamaktan hiçbir zaman çekinmemiştir. Kelâm Tarihi bunun sayısız örnekleriyle doludur.Kelâm ve konuları, günümüzde önemini her zamankinden daha şiddetli bir şekilde hissettirmektedir. Ancak Kelâm'ın kendini irdelemesi, bir nefis muhasebesi yapması, çağın istekleri karşısında bir durum muhakemesinde bulunması da o derecede bir zaruret olarak karşımızda durmaktadır. Çağımızda baş döndürücü bir süratle cereyan eden bilimsel ve teknolojik gelişmeler, iletişim vasıtalarının sınır tanımaz aşamaları pek çok değerlerin, inançların, kutsallıkların tekrar gözden geçirilmesine, değerlendirilmesine sebep olmaktadır. Bilim ve teknolojideki bu hızlı gelişme, ferdin ve toplumun değer ölçülerine ve kavramlara ister istemez yansımakta, birtakım sorgulamalar kendiliğinden oluşmaktadır. Değişim o kadar hızlıdır ki, birtakım yıkılmaz sanılan maddi ve manevi tabular, insanı hayrette bırakacak tarzda aniden yıkılıvermekte, onların yerlerine başka inanç, kavram ve değerlerin ikamesi ise hemen mümkün olmamaktadır.Topyekün dünya insanlık aleminin, fert ve toplum olarak, kendisiden nasibini aldığı bu başdöndürücü bilimsel ve teknolojik gelişmeler karşısında Kelâm gibi İslam'ın asıl rüknü olan inançları konu edinen bir bilimsel disiplinin dünü ile bugünün mukayesesini yaparak yarına hazırlanması gerekmektedir.Kelâm'ın dün olduğu gibi bugün de asıl iki konusu vardır; Allah ve İnsan. Bu iki konuyu birbirine tanıtan ve ilgiyi kuran asıl vasıta ise Kur'an'dır, vahiydir. Vahyi anlamada insana bahşedilen büyük araç ise akıldır ve ona yardımcı olan duyu organlarıdır.Dünün Kelâmında Allah'ı ve insanı tanıma ve tanıtmada vahiy kullanılmış, onun anlaşılması için insanı hayrette bırakacak büyük araştırma ve çalışmalar yapılmıştır. Vahyin anlaşılmasına yönelik bütün bu müdevvenat insanlığın müşterek malıdır, müslümanların ise en değerli kültür hazinelerini oluşturmaktadır.Kelâm sözkonusu olduğunda yapılan ve yapılmakta olan daima dünde kalmak, maziyi anlatmak, bir nevi Kelâm Tarihi yapmaktır. Şekil ve muhteva yönünden geçmişi anlatmaktan başka birşey yapılamamaktadır. Kelâmın ana konuları işlenirken, belirli bir sürede, belirli bir süreçte, sürekli tarihte kalınmakla, mezheplerin ve o mezhep içerisinde yer alan belirli kişilerin görüşlerini aktarmaktan ileride, fazla birşey verilememektedir. Bu tarz bir uygulama, dinleyicide ve okuyucuda, bu ister öğrenci, isterse alelade bir kimse olsun, şu kanaati ve soruları uyandırmaktadır: Sözkonusu edilen hususlar, bu konuda Kur'an'ın ne dediğinin öğrenilmesini ve duyulmasını engellemek için bir perde midir? Asıl kaynak Kur'an öğretisinden neden bahsedilmiyor? Vahiy olan Kur'an bu konuda ne diyor? Her çağın kitabı olan Kur'an'ın dedikleri gündeme getirilirse, tarihte kalmaktan daha yararlı bir iş yapılmış olmaz mı? Geçmiştekiler, Kur'an'ı kendi devirlerine göre anlayıp yorumlamışlar, bugün de onların anlayış ve yorumlayışları bir kenara atılmadan, günümüz ilahiyat problemine çağın istekleri doğrultusunda çözümler getirilemez mi? Akla ilk gelen şöyle bir çözüm şekli oluyorKelâm'ın konularını % 25 Kelâm Tarihi, % 25 Klasik Kelâm Konuları ,%50. Kur'an öğretisi olarak Kelâm şeklinde taksim edebiliriz. Böyle bir taksim ile bir yandan tarih ve Klasik Kelâm ihmal edilmemiş olacak, diğer yandan Kur'an Öğretisi olarak Kelâm'ı veya Kur'an Felsefesi olarak Kelâm'ın şekil ve muhteva olarak günün ihtiyaçlarına cevap verir, pratik faydası olan bir disiplin haline gelmesi sağlanmış olacaktır. Kelâm'ı diğer İslami ilimlerde olduğu gibi tarihte kalan, birtakım indi mütalaların aktarılması şeklinde, muallakta kalan bir ilim olmaktan çıkarmanın, onu dinamik, canlı, hayatiyeti olan, bütün İslami disiplinlerin motoru haline getirmenin yolu, bilimsel gelişmelerle ilgisi olan, yakın ve uzak çevrede olup-bitenlerden haberdar olan bir bilimsel disiplin şekline sokmaktır.Kelâm, Kur'an'ın tanıttığı şekilde Allah'ı ve insanı tanıma ve tanıtma kutsal görevinden asla inhiraf etmeyecektir. Bunu yaparken çağın revaçta disiplinlerinden Fizik, Psikoloji, Sosyoloji, Antropoloji, Tıp vb, bilim dallarının verilerinden azamî istifadeyi metodunun ayrılmaz bir parçası olarak kabul edecektir.Kur'an tamamen insanı hedef alan bir kitaptır, nitekim O kendisini "insanlara yol gösterici (huden linnas, Bakara: 2/185)" olarak tanımlamaktadır.586 Ancak, Kur'an aynı zamanda Allah'ın kendisini insanlara tanıttığı kitaptır. Kur'an'ı Allah'ı tanıtan bir kitap olarak ele alıp incelediğimizde orada, bitmek tükenmek bilmeyen bir materyal bolluğu ile karşılaşılır, çeşitli yönlerden Allah'ın niceleği ve niteliği ortaya konur, insanın önünde engin bir ufuk açılır.Allah Yaratıcıdır, insan ve alemin varlığının devamı Allah'a bağlıdır, rahmetin ve adaletin kaynağı Allah olduğu gibi, fert ve toplum olarak insanı hidayete, salaha, yücelmeye ve medeniyete götüren de Allah'tır. Sosyal ve ekonomik hayatın işleyişi, rızkın dağılımı, insanlar arasındaki farklılıklar, renkler, diller hep Allah'ın müdahalesi sonucudur. Allah, sonsuz yücelikte, aynı zamanda sonsuz merhamette olan, alemlerin Rabbıdır.Allah'ın varlığı, düşünen ve aklını iyi kullanan insanlar için sözkonusudur. Münkirin inkar etmesiyle varlığına halel gelmeyen Allah’ın zatını idrak etmekle varlığı, karıştırılan iki konudur. Allah'ı idrak edemeyenler ve

586 Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'an, s. 41, Ankara 1987. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 277

akıllarına böyle bir külfeti fazla görenler Allah'ı inkar etme gibi ucuz ve insan haysiyetine aykın bir zihniyetin girdabına düşmektedir.587

Allah'ın varlığı, akıl dışı anlamsız bir inanç olmayıp tek hakikattir, temel gerçektir. Bununla birlikte Allah'ın varlığını ve birliğini kabul etmek gayba iman etmektir. Bu, hem çok yakın hem çok uzak Allah'a kalbte yer vermektir.Allah'ın varlığını hissedebilmek zor bir iş değildir. Kur'an öğretisi bu konuda çok sade, çok yalın bir şekilde kendisinin, insanın ve çevresinde bulunan herşeyin bir hatırlatıcı olduğunu belirtip herşeyin bir ayet, işaret olduğu üzerinde ısrar ediyor. Yakın ve uzak çevrenin bütün maddi ve manevi unsurları, topyekün alem Allah'ın varlığının aşikar belgeleridir. Sözgelimi, toprak, su, hava, gece, gündüz, ırmaklar, denizler, hayvanlar, yiyecekler, uyku, nihayet hayat ve ölüm bunlar ve daha nice unsurlar Allah'ın varlığının delilleridir. Herşey Allah var olduğu için vardır, herşeyin varlığı ve varlığının devamı Allah'a bağlıdır, ancak O hiçbir şeye bağlı ve bağımlı değildir.Allah'ın yaratıcılığı, buna karşılık Allah'ın dışında olan bütün varlıkların hiçbir şey yaratmadıkları ve yaratamayacakları, belki çağdaş Kelâm'ın üzerinde en fazla durması gereken konu olacaktır. Bütün çağdaş bilim dalları; kimya, fizik, biyoloji, çeşitli tıp bilim dalları, verileriyle bu konuda Kelâm'a yardıma hazır beklemektedir. İnsanın bilimsel ve teknolojik olarak elde ettiği başarılar, Allah'ın koyduğu ve işlettiği tabiat kanunlarından ancak çok cüz'i bir kısmının keşfinden ve pratik alana aktarılmasından ibarettir. Sözkonusu modern ilimler, Kur'an'ın tarif ve tavsif ettiği Allah'ı insan idrakine daha açık daha anlaşılır bir tarzda sunmak için adeta yarış halindedirler.Kelâm'a "Tevhîd İlmi" adını verenler, onun, Allah'ın birtekliği konusu, mesaisinin aslını teşkil ettiğinden böylesine güzel bir ismi ona layık görmüşlerdir. Kur'an baştan sona Allah'ın tevhidini sergiler, bu noktada akla büyük görevler verir, aklın işlevi, kainatın düzenili işleyişine, ahengine bakarak Allah'ın bir tek olduğunu kabul etmek, bu hususta tesadüfe yer olmadığını görmektir. Allah'ı idrak etmek isteyip de idrak edemeyerek inkara saplananlar bile kainattaki mükemmelliği, düzeni her gün seyredip durmaktadırlar.Burada özetle söylemek istediğimiz şu olmaktadır: Kelâm'ın başka bir ifadeyle İslam ilahiyatının temelini oluşturan "Allah'ın varlığı ve birtekliği" demek olan Tevhid konusunda, asrın ihtiyacına cevap verebilecek yeni bir yaklaşımla meseleyi ele almak gerekmektedir. Bu zorunluluk, kendisini, Kelâm'ın ikinci ana unsurunu teşkil eden insan sözkonusu olduğunda da belirgin bir hale gelmektedir.Çağdaş ilimlerin ana hedefi, insanı teşvik etmektir, onlar var gücüyle insana eğilmişlerdir.Sosyoloji, toplumu bütün yönleriyle ele alıp onu müsbet bir ilim haline getirme gayretlerinde bulunurken, psikoloji, küçük alem olarak kabul edilen, varlığın temeli ve merkezi olan insanı iç dünyasıyla anlamaya çalışmaktadır. Ekonomi, toplumun ve ferdin daha müreffeh yaşama şartlarını geliştirip yenidünyalar peşinde koşarken, Tıp, daha sağlıklı bir hayat sunmanın reçetelerini araştırmaktadır. Bu ve benzeri diğer ilimler, insanın kendisini, yakın ve uzak çevresini tanımada ona yeni ufuklar açmaktadır, çok sür'atli bir tempoyla insanın kendisine, geçmişine ve geleceğine yönelik bakış açısını değiştirmektedir. Elbette bütün bunlar, yaşayan bir ilim olan Kelâm'a ve onun asıl konularından olan insan bahsine tesir edecektir.Kur'an insana inmiştir. Kur'an'a ve insana bakıldığında şöyle bir gerçekle karşılaşır: Kainattaki bütün varlıklar Allah'ın iradesine tam teslim olmuşlardır. Onların başka bir tercihlerinin olmadığı açıktır. Bu ilahi kanunun istisnası, insandır, insan, Allah'ın emrine uyup uymamada serbest bırakılmıştır. Teklife muhatap olan insan, onu yerine getirip getirmemede muhayyer bırakılmış, böylece ona, yücelme ve alçalma yolları açılmıştır, insanın önemi bu noktada kendini gösterir.Kur'an, insan sözkonusu olduğunda, onun yaratılışını, yeryüzüne inişini, ona verilen hayatı, manevi dünyasını, iki yönlü oluşunu, birtakım vasıflarını vukufla işler. Psikolojik planda insanın bağımsız bir varlık olduğu, akıl ve şuur sahibi bir ekmel varlık olarak kendi kaderini çizdiği ve neticede, bu kaderine razı olması gerektiği vurgulanır, insanın yücelmesinin ancak imanla gerçekleşebileceği, bunun aksi durumu olan inanmamanın ise, insan haysiyet ve şahsiyetine büyük darbe olacağı belirtilir. Mü'min insanın, salih amellerden geçerek takva doruğuna erişen ahlaki davranışlanndaki bütünlük, güzellik, dünya hayatının amacıdır.İnsan ferd olarak, tek başına alemdir. Fakat o aynı zamanda, toplum düzeninin bir parçasıdır ve sosyal bir varlıktır.İnsana ferd olarak bulaşabilecek birtakım hastalıklar, toplum olarak da bulaşabilir. Bunların başında politeizm, şirk gelir ve bu, Tevhid'in karşıtıdır, insanın, ferd ve toplum olarak ruh ve beden sağlığı, ancak, şirkin her türlüsünden uzak bir iklimde gerçekleşir, insan haysiyetinin korunduğu atmosfer, ekonomik, sosyal, siyasi, hukuki istismarların en az olduğu atmosferdir. Her türlü dengesizlik, eşitsizlik ve adaletsizliğin hüküm sürdüğü toplumlar, ruh dünyaları zengin, inançlı insanların yeşerebileceği toplumlar değildir.Kur'an'ın ferd ve toplum olarak insana bakışı, çağdaş ilimlerin vardığı sonuçlar gözönüne alınarak tekrar ele alınmalıdır. Kelâm'ın belki en önemli konusu, bizce, bu olmalıdır. Kişiden ve yaşadığı toplumun yönlenişinden, istek ve eğilimlerinden soyutlanmış, Kur'an'ın değişmez prensiplerinin yorumunu yapmayan duyarsız bir Kelâm ve insan anlayışının verimli olamayacağı aşikardır.587 Gölcük, Şerafettin, İslam Akaidi, s. 67, Konya, 1989. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 277

Aslında, ferdin ve toplumun benimsediği ahlak esaslarının temeli, ilahidir. Eğitime muhtaç bir yapıda olan insan ve toplumuna gönderilen peygamberler, insanlığın bu kutsal önderleri sayesinde insanlık, maddi planda teknik medeniyetin, manevi planda, yüksek ahlaki değerlerin ve faziletlerin sahibi olmuştur.Kur'an'da sergilenen ferd ve toplum anlayışı, Kelâm'ın benimseyip geliştireceği, modern ilmi verilerle desteklenerek bütün insanlığın istifadesine sunulması gereken büyük bir insanlık ideali olmalıdır. Şu ilmi hakikat, hiçbir zaman unutulmaması gereken düstur olarak hatırlanmalıdır."İnsanlar Allah'ı unutur, O'nu küçümser, O'na isyan ederler, çünkü onlar tabiat olaylarını kendi kendine yeterli görürler ve çeşitli soruların yalnız bu olaylara yönelmekle nihai olarak cevaplanacağını sanırlar. Kainatın kendinden başka bir şeyi gösteren işaret olduğunu anlamazlar. Halbuki bu varlık, yani, Allah olmasaydı, kainat, bütün tabii sebepleriyle bir hiç olurdu. 588

Allah ve insan birbirlerine rakip değildirler. Allah, Rabb'dir. İnsan ise, kuldur. Allah her şeyi insanın yararına yaratan, Rahman ve Rahim, alemlerin sahibidir, însan, en üstün, en şerefli, halife varlık olarak Allah'ı tanıma ve bilme mevkiindedir. Kelâmın ana konuları olan alem, Varlık, Bilgi Nazariyesi, İman, İslam, İlahiyat, Nübüvvet, Ahiret ile, insan kişi ve toplum seviyesinde, Kur'an ışığında, çağımız şartlarında Allah'ı tanımasını sağlamak durumunda olmalıdır. Kelâm bu ulvi görevi ifa ederken, çok uzaklarda değil, yakında olmalı, çok ayrıntılı görüş ve kanaatlerin arasında asıl gaye kaybolup gitmemelidir. Amacı, Kur'an'ın inanç esaslarını şerh, izah, yayma, akli ve nakli delillerle anlaşılır hale getirme ve bu bakımdan gerçek anlamda İslam Felsefesi veya Kur'an Felsefesi olan Kelâm, behemehal metod ve muhteva yönünden tarihdeki tecrübelerinden de istifade ederek yeni diriliş sürecine görmelidir. Kelâm'ın hayatiyet kazanması, diğer İslami disiplinlerin canlanmasına, dinin daha iyi anlaşılıp öğretilmesine sebep olacaktır, İslam kültür ve medeniyetinin kurulup gelişmesinin, bütün insanlığa ışık saçmasının temelinde Kelâmi münakaşaların olduğu bir gerçektir. Temelinde yine Kur'an'ın yer alacağı sağlam bir iman zemini üzerinde İslam Kültür ve Medeniyetinin müslümanlara ve dolayısıyla bütün beşeriyete faydalar sağlaması, çağımızın istek ve gereklerine sırt çevirmeyen bir Kelâm'la mümkün olacaktır.589

Kaynaklar

1- Prof. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'an, Ank. 1987.2- Normes et Valeurs dans l'Islam Comtemporain, Paris. 1966.3- Mevdudi, Hz. Peygamber'in Hayatı, İst. 1985.4- Prof. Dr. Ş. Gölcük, Doç. Dr. S. Toprak, Kelâm, Konya 1988.5- Prof. Dr. Ş. Gölcük, İslam Akaidi, Konya, 1989.6- Prof Dr. Ş. Gölcük, Kur'an'da İnsanın Değeri, İst. 1983.590

588 Fazlurahman. a.e.g. s. 158. Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 280

589 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 275-280590 Prof. Dr. Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, Esra Yayınları: 281