Normas RAG

Normas ortográ!cas e morfolóxicas do idioma galegoReal Academia Galega

Sección de lingua

REAL ACADEMIA GALEGA

O noso idioma é aquel que, sobre a ruína do antigo Imperio de Lacio, comodixera en frase célebre Saco Arce, naceu e evolucionou na mente, no corazón enos beizos do pobo galego.

Xosé Luís Méndez Ferrín

Sección de lingua


Nor

mas

ort

ográ!c

as e

mor

foló

xica

s do

idio

ma g

aleg

oSe

cció

n de

ling

ua

9 788487987786

ISBN 978-84-8798-778-6

NORMASORTOGRÁFICAS E MORFOLÓXICAS DO IDIOMA GALEGO

~

normas_galego 2012_normas_galego05 12/03/12 10:02 Página 1

•


NORMASORTOGRÁFICAS E MORFOLÓXICAS DO IDIOMA GALEGO

~


1ª edición das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, 1982

23ª edición, marzo 2012

© REAL ACADEMIA GALEGA

Coordinación editorial e produción

EDITORIAL GALAXIA, S. A.

Deseño e maquetación:

DESOÑOS

Deseño da cuberta:

GRUPO REVISIÓN DESEÑO

I.S.B.N.: 978-84-87987-78-6

Depósito Legal: VG 82-2012

Imprime:

CA Gráfica


PRESENTACIÓN Á EDICIÓN DE 2012

Constitúe un motivo de ledicia para a Sección de Lingua da Real Academia Gale-ga e para o conxunto da Institución que as Normas ortográficas e morfolóxicas doidioma galego coñezan unha nova edición.

É función propia e exclusiva desta Academia, por razóns de lei que se asentan noproceso histórico contemporáneo, determinar as normas que deber gobernar o bo usodo noso idioma. Toda a riqueza deste e o cambio lingüístico que no seu corpo incon-mensurábel se produce e se producirá no futuro, para evitar o caos, a disolución, adepreciación, a subalternización a respecto de sistemas alleos en situación de predo-minancia, deber rexerse por normas precisas e claras. Esas son as que, nunha novaedición e sen mudanza respecto a edicións anteriores, ofrece a Academia á sociedadegalega.

O noso idioma é aquel que, sobre a ruína do antigo Imperio de Lacio, como dixe-ra en frase célebre Saco Arce, naceu e evolucionou na mente, no corazón e nos beizosdo pobo galego. É a nosa magna obra colectiva que, neste intre, se encontra aíndaameazada. Sería loucura concibir a salvación da nosa lingua sen o recurso a unha nor-mativa ao alcance de todos os ámbitos do seu uso social: das administracións ás prác-ticas cotiás, pasando pola ciencia e o coñecemento universais, pola literatura e polaescola en todos os seus graos e niveis.

Sen dúbida, a Sección de Lingua e todo o corpo académico non cederán na súavontade de conseguir que o idioma propio se converta en usual e socialmente asumidopola totalidade da poboación de Galicia, na que incluímos as persoas doutras linguase culturas que as circunstancias obrigaron a viren vivir e traballar no noso eido patrio.

XOSÉ LUÍS MÉNDEZ FERRÍN

Presidente da Real Academia Galega


PRESENTACIÓN Á EDICIÓN DE 2003

A Lei de Normalización Lingüística (Lei 3/1983), na súa disposición adicional,recoñécelle á Real Academia Galega o criterio de autoridade para establecer a nor-mativa e ditaminar cal é o uso correcto da lingua. Pídelle tamén a súa actualización erevisión en función do proceso de normalización do uso do galego. A nosa Institución,atenta aos cambios que a sociedade demanda, cumpriu este mandato. Nesta liñadébense interpretar as modificacións á Norma levadas a cabo en 1995 e as efectuadas,con maior profundidade, no ano 2003.

Para levar a cabo esta reforma, e como garantía de maior acerto, a Real Aca demiaGalega nomeou unha Comisión de Estudo, integrada por catro académicos numerarios,tres representantes dos Departamentos de Filoloxía Galega das tres Universidades deGalicia e un representante do Instituto da Lingua Galega. A Comisión estudou durantevarios meses os cambios que, ao seu criterio, deberían introducirse na normativa. Os resultados do traballo da Comisión foille presentado á Real Academia Galega, quenos aprobou na sesión plenaria celebrada o 12 de xullo de 2003.

O modelo lingüístico proposto baséase fundamentalmente na lingua viva faladapolo noso pobo, limpa dos elementos alleos que non son necesarios, tratan de seguir amellor tradición histórica, buscan que nel se sinta representada a maioría dos falan-tes, e procura ser coherente coas demais linguas de cultura.

A busca da concordia lingüística explica que se introducisen aspectos asumiblesdoutras propostas normativas. Esta é a razón da inclusión de solucións dobres, al -gunhas das cales xa estaban presentes nas normas anteriores pero quizais non formula -das coa suficiente claridade.

Estamos seguros de que as Normas que hoxe presentamos, que non supoñen cam-bios radicais con respecto ás anteriores, terán unha acollida social favorable e mesmoentusiasta. Esperamos que sexan un punto de encontro para todos, o que nos permiti-rá avanzar decididamente no proceso de normalización da nosa lingua.

XOSÉ RAMÓN BARREIRO FERNÁNDEZ

Presidente da Real Academia Galega


•


INTRODUCIÓN

A elaboración das presentes Normas ortográficas e morfolóxicas doidioma galego fíxose atendendo aos seguintes principios:

1. A lingua normativa ten que estar ao servizo da cultura dun poboreal e concreto, e por tanto ha de ser necesariamente continuadora da lin-gua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, afin de enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora ben, para que estasbases sexan efectivamente sólidas, a norma debe acoller un galego fiel asi mesmo e limpo de canto de alleo innecesario hai incrustado na fala vivapola presión do castelán. É dicir, a lingua común debe ser o máis galegaposible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atenciónescrupulosa á estrutura e características lingüísticas do galego.

2. O galego normativo ten que ser o vehículo expresivo común eválido para todo o pobo galego, voz apta e dispoñible para as súasmanifestacións tanto escritas coma orais, tanto artísticas coma utilita-rias. Consecuentemente, o galego común non pode basearse nun únicodialecto, senón que debe prestar atención preferentemente á extensiónxeográfica e demográfica das formas para seleccionar as normativas.Ha de ser, pois, supradialectal e lograr que o maior número posible defalantes galegos se identifiquen coas solucións acordadas.

3. O galego común debe seguir as boas tradicións da antiga linguagalega que sexan compatibles coa maneira de ser moderna da lingua, dexeito que as formas tradicionais sexan preferidas ás máis innovadoras eevolucionadas. Debe recoñecer tamén a súa propia literatura e culturamáis recentes, emparentando así con todos os escritores anteriores eaceptando solucións xa consagradas polo uso.


10

4. As escollas normativas deben ser harmónicas coas das outras lin-guas, especialmente coas romances en xeral e coa portuguesa en parti-cular, evitando que o galego adopte solucións insolidarias e unilateraisnaqueles aspectos comúns a todas elas. Para o arrequecemento do léxi-co culto, nomeadamente no referido aos ámbitos científico e técnico, oportugués será considerado recurso fundamental, sempre que esta adop-ción non for contraria ás características estruturais do galego. As esco-llas deben decidirse de acordo cun criterio de coherencia interna, a fin deque o galego común non resulte arbitrario e incongruente.

Unha lingua común asentada na fala, mais depurada de castelanis-mos, supradialectal, enraizada na tradición, coherente e harmónica coasdemais linguas de cultura, esixe:

1. Excluír o diferencialismo radical porque, aínda querendo ser unhapostura de defensa fronte ao castelán, manifesta de feito unha posicióndependente e dominada con respecto a esta lingua. Han de excluírse, conmaior razón, solucións diferencialistas que só sexan falsas analoxías evulgarismos.

2. Excluír tamén a evasión cara á lingua medieval: formas definiti-vamente mortas e arcaicas non deben suplantar outras vivas e galegas.

3. Valorar a contribución do portugués peninsular e brasileiro, maisexcluír solucións que, aínda sendo apropiadas para esa lingua, sexancontrarias á estrutura lingüística do galego. O punto de partida e de che-gada en calquera escolla normativa ha de ser sempre o galego.

~~~


11

Para aqueles casos en que se ofrecen varias posibilidades, indepen-dentemente de que estas estean na fala ou en usos escritos ou sexan xade uso xeral, o texto destas Normas vai acompañado de notas, impresasen letra máis miúda. Estas notas tratan de explicar as razóns que motivanas propostas normativas, que se apoian, por outra parte, nos principiosanteriormente expostos de maneira xerárquica. Nalgún caso moi concre-to, debido á presenza forte e tradicional de certas solucións, ofréceseprovisoriamente a posibilidade de optar entre unha ou outra propostanormativa, por máis que unha das alternativas apareza presentada comoprioritaria. As propias Normas foron redactadas escollendo, de entre asdobres alternativas, aquelas opcións que pareceron máis recomendables.


•


1. O ALFABETO

O alfabeto galego moderno componse das seguintes letras; xuntocoa letra e co nome dáse a pronuncia máis representativa:

LETRA NOME PRONUNCIAa a [a]b be [b]c ce [T] (ou [s]), [k]d de [d]e e [e], [E]f efe [f]g gue [g] (ou [h])h hache - (cero)i i [i]l ele [l]m eme [m]n ene [n]ñ eñe [!]o o [o], [O]p pe [p]q que [k]r erre [|], [r]s ese [s¡]t te [t]u u [u]v uve [b]x xe [S], [ks¡]z zeta [T] (ou [s])


14

Na ortografía galega moderna utilízanse tamén os seguintes dígrafosque representan un único fonema:

DÍGRAFO NOME PRONUNCIAch ce hache [tS]gu gue u [g] (ou [©])ll ele dobre [¥] (ou [J-])nh ene hache [N]qu que u [k]rr erre dobre [r]

Os nomes románicos das letras proceden, en xeral, do latín. Os elementosconsonánticos do alfabeto romano soletreábanse, despois de Varrón, e en moi-tos casos xa antes, apoiando o son da letra nun e anterior (cando a consoante erafricativa ou líquida: ef, el, em, er, es) ou posterior (cando a consoante era oclu-siva: be, ce [ke:], de, ge [ge:], pe, te). Para o son oclusivo velar xordo habíatamén unha letra grega, k, que se chamaba ka porque así era a primeira sílaba doseu nome grego (kappa). Tamén había unha letra q, que aparecía sempre encombinación con u para indicar que se pronunciaba [kw], e de aí o seu nomelatino ku e romance cu, que se mudou en que por razóns eufemísticas. Todosestes nomes mantéñense en galego con algunha adecuación ocasional: ef > efe,em > eme (porque o galego non tolera palabras rematadas en -f ou -m) e taménele, ene, erre, ese (por solidariedade).

O c latino pronunciábase [k] en calquera posición: COLLUM [kollum],CERAM [ke:ram]. Nas linguas románicas occidentais, incluída a galega, con-servouse como [k] ante a, o, u, pero ante e, i transformouse en [ts] no gale-go antigo: cinco ["tsiNko], cera ["tse|a]. No galego moderno resolveuse en [T](ou [s] nas áreas seseantes): cinco ["TiNko], cera ["Te|a] (ou ["siNko], ["se|a]).Por iso, aínda que non hai documentación ininterrompida do nome destaletra, é verosímil pensar que o nome latino [ke] fose cambiando sucesiva-mente a súa pronuncia en [tse] e máis tarde en [se] ou [Te] (por non citaroutros estadios intermedios), segundo o C + e, i ía transformándose en [ts] e[s] ou [T].


15

Paralelamente, o g latino pronunciábase [g] ante calquera vogal:GALLUM [gallum], GELARE [gelaÜ|e]. Nas linguas románicas consérvase como[g] ante a, o, u, pero ante e, i transformouse en [dZ] e despois en [Z] na épocaantiga: gear [dZe"ar] > [Ze"ar]. Na actualidade o [Z] medieval enxordeceu en[S], confluíndo, deste modo, co [S] procedente doutras orixes. Entón o nomeda letra latina ge [ge], aínda que non está documentado de modo ininterrom-pido, debeu de pasar, entre outras etapas, polas de [dZe] e [Ze]. En galegomoderno o esperado sería [Se], mais resulta incongruente nomear unha letracun son consonántico que non representa nunca o g na grafía galega moder-na. Por iso é preferible designala co nome gue, adecuándolle o soletreo ápronunciación.

O h latino chamábase ha, pronunciado [ha] mentres o latín tivo aspira-ción, e aha, pronunciado [aka] ou [akka] (cf. NIHIL > nichil > aniquilar); deacca resultou o italiano acca e o francés ache (máis tarde hache porque pare-cería incongruente que a letra non figurase no seu nome); do francés pasouo nome da letra a outras linguas, entre elas a nosa; o nome portugués agá for-mouse a partir de aha [a"ha], con substitución do son aspirado polo guturalmáis próximo.

A letra z non existía no alfabeto romano; foi introducida no latín pararepresentar o son [dz] dos préstamos gregos (baptizare) e máis tarde foi adop-tada para o son románico [dz] procedente das sonorizacións e asibilacións deC + e, i (fazer, juizo) e doutras similares; este son [dz] pasou a [s] ou [T] nogalego moderno.

Un caso especial é o do x. Esta letra chamábase en latín eks ou iks, peroningunha lingua románica conserva derivados patrimoniais procedentesdaquelas denominacións. No seu lugar aparece o cultismo (máis ou menosadecuado) ou ben unha denominación nova acorde coa pronuncia. Consecuen-temente, en galego poderiamos chamarlle ex [eks¡] ou ix [iks¡] (adoptando o cul-tismo) ou ben xe [Se], segundo o modelo be, de etc., tomando para o soletreoo seu son máis común. Esta segunda solución é a máis axeitada, sen prexuízode que o cultismo poida tamén ser usado para referirse á pronuncia [ks] doscultismos.


16

En latín empregábase un mesmo grafema para o son vocálico [u] e osemiconsonántico [w]: sub [sub], auis [awis]. Posteriormente [w] converteuseen [B] (["aBe]) e máis tarde en varias linguas en [v] (['ave]); pero non había nin-gunha letra específica que permitise distinguir este novo son do son vocálico[u]: tanto se escribía u en tua coma en uoluer; para diferenciar o u vocálico doconsonántico chamóuselle ao último u ve e máis tarde uve. A partir do Rena-cemento difundiuse o hábito de representar o u consonántico por v e desamaneira quedou salvada a ambigüidade gráfica do u medieval.

Ademais destas letras úsanse tamén outros signos, como j (iota), ç (cedilla), k (ka), w (uve dobre) ou y (y grego), que aparecen tanto enpalabras tomadas doutros idiomas (Jefferson, Eça de Queirós, Kant, kan-tiano, Darwin, darwinismo, wagneriano, byroniano etc.) coma, nalgúnscasos, en textos galegos medievais.

1.1. A GRAFÍA B E V

O b e o v representan un son único. O galego non ten un son labio-dental fricativo [v], distinto de [b] e [B], como teñen o francés ou o por-tugués. Nestas linguas a grafía actual depende da pronuncia: escríbese bcando é bilabial (port. bala, saber, receber, bico, besta, branco; fr. boire,bec, bête, blanc) e v cando é labiodental (port. vala, dever, vinho, viver,povo, cavalo; fr. voire, devoir, vin, vivre, cheval). No galego moderno,como non hai distinción fonolóxica, téndese á distinción gráfica confor-me á etimoloxía (saber, recibir, gabián, goberno, billa, marabilla, móbil,automóbil, bolboreta, bico, besta, branco, deber, pobo, cabalo, cantaba-mos, bidueiro, ribeira..., pero viño, vivir, avó, avoa, varrer, vasoira,verza, voda, vulto, covarde, esvelto, gravar, avogado...).

No galego medieval as grafías b e u (consonántico) non eran arbitrarias; acada unha delas correspondíalle unha pronuncia e unha etimoloxía diferentes: bprocede de -P-, B- e -BB- latinos (saber, boca, abade) e u de V-, -V-, -B-, -F- e -PH- latinos (uiño, leuar, caualo, devesa, Estevo). Estas grafías concordan máisou menos coas que perviven aínda hoxe nalgúns idiomas como o francés e o por-


17

tugués; pero nestas dúas linguas o v é labiodental e por iso practicaron sempre adistinción gráfica entre b/v; en galego, como en castelán, en catalán (en xeral),en gascón ou en vasco, parece que nunca houbo labiodental. Posiblemente houboprimeiro unha diferenza entre o fonema /b/, bilabial oclusivo (representado gra-ficamente por b), e /B/, bilabial fricativo (representado graficamente por v); estaoposición medieval (calquera que fose o trazo pertinente da correlación) poste-riormente desfonoloxizouse. Coa perda desta oposición as grafías b e v repre-sentaban un fonema único, que se realiza como [b] ou [B] segundo o contexto,en distribución complementaria: bilabial oclusivo en posición inicial ou trasnasal e fricativo noutras posicións. Por esta circunstancia xa nos textos galegosmedievais aparecen grafías erradas (b por v as máis das veces). Desde o séculoXV aumentan estas confusións; modernamente eliminouse a distinción gráficamedieval por ser irrelevante, restituíndose unha grafía etimolóxica: b cando apalabra latina tiña B, BB ou -P- e v cando tiña V, -F- e -PH-.

1.2. AS GRAFÍAS C, QU E Z

As grafías c, qu e z presentan usos específicos. Úsase z para repre-sentar [T] (ou [s] no galego seseante) ante a, o, u (zapato, cazar, zoco,cazo, zurrichar, azul), qu para representar [k] ante e, i (queixo, pequeno,quilo, máquina), c co valor de [k] ante a, o, u (caro, macaco, contra,pouco, cunca, bicudo) e de [T] (ou [s] no galego seseante) ante e, i(cento, cocer, cinco, tecido). Polo tanto, as grafías son: ca, que, qui, co,cu e za, ce, ci, zo, zu.

1.3. A GRAFÍA G

As grafías g e gu son complementarias: ante e, i úsase gu (guerra,guiso); no resto dos casos úsase g (gando, gomo, gume, grolo, ignorar,glosa, tuareg).

Para explicitar a pronunciación con gheada utilízase o dígrafo gh (ghato,ghicho, amigho).


18

1.4. A GRAFÍA H

O h é un signo ortográfico sen valor fonético, pero mantense na gra-fía, tanto en posición inicial coma en interior ou final de palabra (horta,prohibir, oh, ah).

Na lingua medieval eliminábase o h en moitas palabras que na súa orixeo tiñan, e por iso atopamos grafías como ome, auer, orta, oje, ora, omildadeetc. (ao lado de home, humildade etc.); noutras, en troques, aparece un h nonetimolóxico (hermida, hermo, ao lado de ermida, ermo). Desde a época rena-centista as linguas románicas de cultura reformaron as súas ortografías en dife-rentes etapas, sobre todo no século XVIII, con tendencia xeral a reproducir asituación latina; por causas coñecidas o galego non participou no seu momen-to da citada reforma, mais non parece conveniente apartalo neste punto dasolución xeral nas outras linguas irmás.

Mantense o h en haber, home, horta, herba, harmonía e en cantaspalabras o tivesen etimoloxicamente, coa excepción dalgúns casos denon reposición como España ou Xoán; en troques, escríbense sen h pala-bras como ermida, ermo, irmán, ola (interx.), ombro, orfo, óso ou ovo,que non o tiñan en latín. Esta fidelidade á etimoloxía mantense tanto coh inicial coma co medial.

En posición interior de palabra o portugués adoptou unha dobre solución:na maior parte dos casos eliminou o h intervocálico (coabitar, desonrar, inu-mano etc.); noutros manteno unindo os prefixos cun guión (pré-histórico,extra-humano, pan-helénico). Esta dobre solución, insolidaria coa seguidapolas outras linguas, explícase pola relativa frecuencia con que se daría asecuencia nh, dígrafo que en portugués representa o son [!], co conseguinteerro de lectura en palabras como anhelar, inhóspito, inhumano etc. Por iso, oportugués eliminou o h tras n, e por extensión en todos os outros casos. Estaeliminación non ten razón de ser en galego, que non representa con nh o cita-do son; desta maneira pódese manter coherentemente unha grafía etimolóxicaen todos os casos: humano e inhumano, hábil e inhábil, herdeiro e coherdeiro,honrar e deshonrar etc. Debe terse en conta ademais que a pronuncia da nasalde anhelar, inhóspito etc. é xeralmente velar [N], polo que a grafía é conse-cuente coa adoptada para este son (unha, algunha etc.).


19

1.5. AS GRAFÍAS LL E Ñ

As consoantes palatais /¥/ e /!/ represéntanse, respectivamente,por ll e ñ.

Tendo en conta que a grafía románica se forma a partir da latina e quemoitas palabras románicas son de etimoloxía transparente, os escribas medie-vais, alfabetizados en latín, adoptaban as letras do alfabeto romano para arepresentación dos sons románicos correspondentes aos latinos. Pero as con-soantes palatais presentan un problema especial, porque o latín, mesmo o latínmedieval, as ignoraba, e as que xorden nas linguas románicas teñen, en xeral,orixe múltipla. Isto é o que sucede co /¥/ e co /!/. O /¥/ galego resulta da pala-talización de L nos grupos latinos LI + vogal (FILIUM > fillo), LLI + vogal(ALLIUM > allo), LLE + vogal (MALLEUM > mallo), -LL- + - final de palabra(MARCELLI > Marcelle), e tamén dos grupos romances C'L, G'L, T'L e B'L (OCU-LUM > oclu > ollo, TEGULAM > tegla > tella, SITULAM > sitla > sella, TRIBULUM

> triblu > trillo). O /!/ procede da palatalización de N nos seguintes grupos:NI+ vogal (SENIOREM > señor), NE + vogal (VINEAM > viña), MNI + vogal (SOM-NIARE > soñar), LNE + vogal (BALNEUM > baño), -GN- (LIGNA > leña); taménacaba reaparecendo como /!/ nas secuencias -INU, -INA > -iño, -iña (VINUM >v )o > viño, GALLINAM > gal¸)a > galiña). Isto é o que provoca na scripta arcai-ca (latinizante) certa vacilación de letras: l, ll (e ocasionalmente li) para /¥/(filo, fillo, filio) e n, nn, ñ (e ocasionalmente ni, nni) para /!/ (senor, sennoretc.). Aínda así, esta vacilación sería tolerable se non houbese tamén fonemasnon palatais que precisasen daquelas letras; pero estes fonemas tamén oshabía: eran o /l/ explosivo, procedente de LL, e o /n/ explosivo, procedente deNN, que se representaban tamén por l e por n (ela, pano) ou, conforme á eti-moloxía, por ll e por nn (ella, panno). Había ademais as secuencias [li], [ni],[lj] e [nj], romances ou en cultismos, grafadas normalmente como li e ni (valia,folia, capelania, animalia, armenio); e había tamén [¥i] e [!i], grafados, nor-malmente, li ou lli, ni ou nni (collia, grunnia).

Esta scripta en que non se fai discriminación gráfica entre /l/ e /¥/ nin entre/n/ e /!/, baseada na etimoloxía (con abundancia de solucións ultracorrectas),dura en territorio galego ata o século XIV. Isto significa que as grafías ll ~ l e


20

nn ~ n tanto podían representar un son alveolar (coitello ~ coitelo, castello ~castelo, fallar ~ falar, anno ~ ano, donna ~ dona, enganno ~ engano) comapalatal (fillo ~ filo, batalla ~ batala, consello ~ conselo, sanna ~ saña ~sana, sennor ~ señor ~ senor). En territorio portugués sucedía o mesmo,mais aquí empezaron a usarse desde o reinado de Afonso III (1248-1279) lhe nh (tomadas da lingua de oc), co valor específico de /¥/ e /!/; desta manei-ra quedaban reservados l e n (ou mesmo ll e nn) para /l/ e /n/. Esta reformaortográfica debida a Afonso III de Portugal é case descoñecida nos docu-mentos medievais galegos, que a partir do século XIV tenden a especializarl e n para os fonemas alveolares e ll e nn (ou a súa forma abreviada ñ) paraos fonemas palatais. Xa queda advertido que ll e nn eran meros grafemas senmáis motivación ca a etimolóxica (e non sempre, porque había moitas pala-bras que se grafaban con ll e nn de modo ultracorrecto); deste xeito queda-ban dispoñibles para seren utilizados co valor especializado de /¥/ e /!/. Estasgrafías foron as utilizadas de forma practicamente unánime na tradiciónescrita galega ata hoxe.

Un caso paralelo ao do galego para a representación do /¥/ é o do francés,aínda que nesta lingua acabou triunfando a grafía ill (conseiller); con todo, haill tras i (fille).

1.6. O N E O M IMPLOSIVOS

Cando unha consoante nasal está en posición implosiva, gráfasecomo m se lle segue b ou p dentro da mesma palabra, e como n en todosos demais casos: camba, ambos, campo, tempo; pero non bebe, nin pode,convén, inverno, ensinar, condenada, inmigrante, comunmente, alguénetc. En cultismos e préstamos o m pode aparecer tamén en posición finale diante doutras consoantes: álbum, amnesia.

A excepción introducida en caso de seguir p ou b débese a unha repo-sición latinizante, que vén sendo aceptada de forma unánime por todas aslinguas irmás.


21

Na lingua medieval, calquera consoante nasal implosiva, final de palabraou non, podía aparecer representada por medio de n, m ou un til sobre a vogalprecedente: non, nom ou nõ. A frecuencia de cada unha destas posibilidadesvaría duns textos a outros, aínda que a terceira parece que era a preferida; nóta-se tamén que non era totalmente indiferente para a grafía que a sílaba trabadapor nasal fose final de palabra ou non, pois m é raro en sílaba medial. As tresposibilidades eran usadas indiferentemente, sen unha regra que condicionase oemprego dunha ou outra: tenpo, emsselado, cãpo.

En galego moderno, a realización fonética desta consoante en posiciónanteconsonántica, medial ou final, é velar, pero pode asimilar o seu punto dearticulación ao da consoante seguinte. En final de palabra, en posición antevo-cálica, realízase como velar [N], de non ser cando seguen as formas o, a, os, asdo pronome ou do artigo a unha forma verbal ou ás palabras quen, alguén, nin-guén, ben, non, tamén, sen e nin; neste caso o -n realízase como alveolar (vide14.1 e 17.2.2).

A grafía que se propón vén esixida polas razóns que se acaban de sinalar.Tamén a esixen as relacións morfofonéticas existentes dentro dunha familialéxica: león, leonino; san, santa; pan, panificar; irmán, irmandade; san, sani-dade, sanitario, sanatorio... Mesmo nos femininos reaparece o n alveolar:lacazán, lacazana. Esta é, ademais, a representación tradicional nas outras lin-guas románicas, que seguen neste punto un criterio etimolóxico. Destas apár-tase o portugués, que non ten unha consoante nasal en posición final, senónunha vogal nasal; esta nasalidade represéntase por un -m ou por un til: canta-ram [kå)n"ta|å)w], cantarão [kå)nta"|å)w)], lã [lå)], assim [a"si‡], mãe [må)j], bem[bå)j]; nas poucas palabras eruditas en que efectivamente se trata dunha conso-ante represéntana con -n: regímen [r´"Zim´n].

1.7. A GRAFÍA NH

O dígrafo nh representa a consoante nasal velar en posición interiorantevocálica: unha, algunha, ningunha.


22

Este son non existía en posición intervocálica en latín nin na lingua medie-val; por iso carece de representación antiga. Os primeiros textos da época moder-na vacilan entre ua, umha, un a, un ha, unha etc., mais axiña se impuxo -nh- comoforma única, mantida como tal pola tradición escrita moderna ata a actualidade.

1.8. AS GRAFÍAS R E RR

Escríbese sempre r en posición inicial de palabra, en posición finalde sílaba e cando segue a outra consoante (rei, cortar, outro, tres, xenro,honra). En posición intervocálica hai oposición /|/ e /r/, que se traducegraficamente por r/rr (caro / carro, fero / ferro). Cando a unha palabraque comeza por r se lle antepón outra ou un prefixo rematados en vogal,non separados dela por guión, hai que duplicar a consoante: rítmico /monorrítmico, rogativa / prerrogativa, redor / arredor, rei / vicerrei,románico / iberorrománico.

1.9. A GRAFÍA X

O grafema x ten máis dun valor en galego moderno: nas palabras patri-moniais pronúnciase prepalatal fricativo xordo (eixe, madeixa, xente, xanei-ro); nos cultismos conserva o valor latino de [ks] (sexo, taxativo). Pero atendencia normal da lingua é pronunciar nestes casos [s¡] (aproximar,exame, éxito etc.), especialmente cando vai en posición implosiva (exterior,externo). Para a adaptación gráfica de palabras cultas con x [ks¡], vide 8.7.

A grafía moderna non corresponde á medieval. O galego arcaico tiña unson prepalatal fricativo sonoro, [Z], representado por g ou j (gesta, geada,gente, janeiro, hoje, beijo), e un son prepalatal fricativo xordo [S], representa-do por x (coxo, eixe, feixe, dixo, peixe, caixa, queixa, baixar). A diferenza doportugués, do catalán, do francés ou do italiano, que conservan os sons sono-ros e teñen que os diferenciar graficamente dos xordos á maneira medieval, ogalego eliminou o son sonoro desde fins da Idade Media, polo que se fixo inne-cesaria a dobre grafía, pois a pronuncia é sempre [S]. Por iso debemos escribirda mesma maneira xente, xaneiro, xesta, hoxe, xeada e coxo, eixe, feixe, dixo,peixe, caixa, queixa etc.


2. A ACENTUACIÓN

2.1. O ACENTO GRÁFICO

Unhas regras de acentuación deben permitir recoñecer a sílaba tóni-ca en todos os casos, ser facilmente memorizables e esixir un uso míni-mo de acentos gráficos.

No galego só se usa un tipo de acento gráfico, o agudo (�).

Noutras linguas úsanse outros tipos de acento gráfico (`,^) para marcar atonicidade e ao mesmo tempo indicar o timbre das vogais e, o. Seguindo estapráctica, tamén se podería marcar en galego a diferenza entre vogal aberta epechada por medio dun acento naqueles casos en que conforme ás regras deacentuación debesen levalo (revés con e aberto e burguês con e pechado, á por-tuguesa, ou ben revès/burgués, como en catalán e francés). Pero isto non nostraería a solución para a indicación das vogais abertas e pechadas, porque amaioría das palabras con e, o aberto non levan acento gráfico segundo as regrasde acentuación propostas, e por iso só unha cantidade mínima destas palabrasse beneficiaría da distinción entre dúas clases de acento. Por outra banda, engalego non son raras as palabras que non presentan vogal aberta ou pechada demaneira uniforme en todo o territorio.

Tense tamén usado o acento circunflexo ou o grave para marcar a contrac-ción de a + a(s), a + o(s): â, ô; à, ò; desta maneira, segundo os partidarios destapráctica, o acento agudo quedaría reservado para indicar tonicidade, e os outrospara indicar contraccións de a + a, a + o. Pero dado que a función do acento édiacrítica, é dicir, vale para axudar a distinguir dúas palabras que se escribenigual, esta misión realízaa perfectamente o acento agudo tamén nos casos de con-tracción: á, ó (fronte a a, preposición ou artigo, e o, artigo); isto sen contar conque as contraccións ó, á en galego se realizan foneticamente como tónicas.


24

2.2. PALABRAS AGUDAS

As palabras agudas ou oxítonas acentúanse graficamente cando sonpolisílabas e rematan en vogal, en vogal + n, en vogal + s ou en vogal +ns: mazá, café, alí, tirizó, calacú, irmán, alguén, ninguén, latín, corazón,algún, ningún, mazás, cafés, cadrís, tirizós, calacús, irmáns, reféns,latíns, corazóns, algúns, comúns.

Segundo o criterio de máxima economía de acentos gráficos, podería pen-sarse en prescindir de acento en palabras rematadas en -í, -ú, -ón, -ún, -ín e -ns, por seren moito máis abundantes ca as graves, pero o criterio dasimplicidade das regras aconsella non introducir excepcións.

Non se acentúan cando son monosílabas nin cando acaban en diton-go decrecente (seguido ou non de n ou s) ou noutra consoante que nonsexa -n ou -s. Así: xa, la, fe, di, si, cu, Xan, can, len, din, don, fun, tres,amei, amou, seguiu, recibiu, colleu, ademais, capitais, papeis, españois,azuis, capital, papel, cantar, nariz, arroz.

Para a acentuación de i, u en hiato, véxase 2.5.

2.3. PALABRAS GRAVES

Levan acento gráfico as palabras graves ou paroxítonas cando rema-tan en consoante distinta de -n ou -s e en grupos consonánticos distintosde -ns. Así: móbil, carácter, alférez, fórceps, bíceps, Félix, clímax.Tamén se acentúan as palabras graves con ditongo decrecente na últimasílaba: amábeis.

En consecuencia, non se acentúan as palabras graves rematadas envogal, vogal + n, vogal + s ou vogal + ns. Así: canta, cantara; cantan,cantaran; cantas, cantaras, lapis; canons, colons, dolmens.

Para a acentuación de i, u en hiato, véxase 2.5.


25

2.4. PALABRAS ESDRÚXULAS

As palabras esdrúxulas ou proparoxítonas levan sempre acento grá-fico: bárbaro, mágoa, tépedo, tónico, túnica.

2.5. ACENTUACIÓN DE I, U EN HIATO

Con independencia do establecido nas epígrafes precedentes, asvogais i, u tónicas acentúanse graficamente cando van inmediatamenteantes ou despois dunha vogal átona, para indicar que ambas as vogaispertencen a sílabas distintas e que, polo tanto, non forman ditongo. Así:acentúo, aínda, baúl, caída, Coímbra, constituíu, egoísmo, miúdo, moía,prexuízo, raíña, raíz, roía, ruído, saía, saín, saír, súa, traía, túa, xuízoetc. Para os efectos de indicar que non forman ditongo coa anterior, asvogais i, u tónicas non se acentúan graficamente cando entre estas e aátona aparece o grafema h: prohibo.

Tamén cabería pensar en adoptar para estes casos o sistema de acentua-ción do portugués, que nos levaría a non marcar a vogal tónica en recua ‘recúa’ou en sabia ‘sabía’ (en troques, si en país), e, consecuentemente, a acentuarrécua ‘recua’ ou sábia ‘sabia’ (mais non saia).

Esa regra presenta, porén, algúns inconvenientes. Acentuar sábia supónconsiderar proparoxítonas as palabras deste tipo, cousa que resulta discutible,pois tan grave é sabia como saia, independentemente de que a secuencia -ia vaianun caso precedida de consoante e no outro precedida de vogal. Así pois, se tantosaia como sabia son palabras paroxítonas, non semella xustificable dispensarllesun tratamento distinto, sobre todo tendo en conta que isto nos levaría a incorrernunha nova incoherencia, a de acentuar caía mais non valia ‘valía’.

Polo demais, sendo necesario, conforme se dixo antes, acentuar grafica-mente Araúxo, cafeína, egoísmo, país etc., empregando o acento para indicarque a vogal con el marcada é silábica, non hai razón ningunha que aconsellenon facelo tamén nos casos de había, María, río etc.


26

Quere isto dicir que, se non levan acento gráfico, as vogais i, u tónicasforman ditongo crecente ou decrecente coa vogal que as segue ou que as pre-cede: bilingüismo, lingüista, puido, partiu, seguiu.

2.6. ACENTUACIÓN DOS ESTRANXEIRISMOS

As palabras estranxeiras de circulación corrente, aínda que non esteanplenamente adaptadas ao galego, seguen as regras de acentuación enun-ciadas anteriormente. Así:

Palabras agudas: autobús, iglú, obús, organdí, popurrí, puré, ralen-tí, tabú, vermú, xampú, iglús, purés, xampús; aerosol, anorak, argot,autocar, autostop, ballet, boicot, coñac, fagot, iceberg, leitmotiv, nece-ser, relax, voleibol.

Palabras graves: accésit, béisbol, cénit, ídem, karaoke, líder, álbum,médium, macádam, quórum, réquiem, smóking, superávit, tándem, télex,tótem; harakiri, ioga, lapilli, mitin, pelotari, penalti, pizza, quimono,ravioli, zombi.

Palabras esdrúxulas: bádminton, búmerang, cárdigan, déficit, hábi-tat, hándicap, ínterim, magníficat, párkinson.

As palabras rematadas graficamente en -y teñen o mesmo tratamen-to ca as rematadas en -i: playboy, spray (coma convoi, samurai), hóckey,hippy, hobby, rugby, whisky.

Neste tipo de palabras pódese prescindir do acento gráfico corres-pondente e manter integramente a grafía propia da lingua de que pro-ceden cando exista conciencia clara de que son estranxeirismos.


27

2.7. CASOS ESPECIAIS DE ACENTUACIÓN

2.7.1. O ACENTO DIACRÍTICO

Utilízase o acento gráfico con función diacrítica para distinguir dúaspalabras que teñen a mesma forma na escrita, pero que se diferencian por-que a vogal tónica ten distinto timbre ou porque unha palabra é tónica ea outra átona (póla/pola, dá/da). En moitos casos non é necesario facerdiferenzas gráficas, porque o significado das palabras resulta claro aoapareceren en contextos diferentes: el colle (o aberto), colle ti (o pecha-do), el mete (e aberto), mete ti (e pechado) etc. Outras veces pode haberconfusións e por iso cómpre poñerlle acento a unha das dúas formashomógrafas; neste caso pónselle sempre acento gráfico á palabra que tenvogal aberta ou á que é tónica. Así:

á (a + a artigo; subst.) a (artigo; pron.; prep.)ás (a + as artigo; subst.) as (artigo; pron.)bóla (‘esfera’) bola (peza de pan)cá (ca + a) ca (conx.)cás (ca + as) cas (prep.)chá (‘plana’) cha (che + a)chás (‘planas’) chas (che + as)có (ca + o) co (con + o)cós (ca + os; subst.) cos (con + os)cómpre (‘é mester’) compre (‘merque’)cómpren (‘son mester’) compren (‘merquen’)dá (pres. e imp. de dar) da (de + a)dás (pres. de dar) das (de + as)dó (‘compaixón’) do (de + o)é (pres. de ser) e (conx.)fóra (adv.) fora (antepret. de ser e ir)má (‘ruín’) ma (me + a)más (‘ruíns’) mas (me + as)máis (adv. e pron.) mais (conx.)nó (subst.) no (en + o)


28

nós (pron. tónico; pl. de nó) nos (pron. átono; en + os)ó (a + o) o (artigo; pron.)ós (a + os) os (artigo; pron.)óso (do corpo) oso (animal)pé (parte do corpo) pe (letra)póla (‘rama’) pola (‘galiña’; por + a)pór (‘poñer’) por (prep.)présa (‘apuro’) presa (‘prendida’; ‘presada’)sé (‘sede eclesiástica’; imp. de ser) se (conx.; pron.)só (adv. e adx.) so (prep.)té (‘infusión’) te (pron.; letra)vén (pres. de vir) ven (pres. de ver; imp. de vir)vés (pres. de vir) ves (pres. de ver)vós (pron. tónico) vos (pron. átono)

Noutros casos o acento só se utilizará en contextos ambiguos e mar-cando sempre graficamente a palabra con vogal aberta: (el) tén / ten (ti).Para os interrogativos e exclamativos véxase 2.7.4.

2.7.2. O VERBO CON PRONOME ENCLÍTICO E COS ALOMORFOS DO

ARTIGO LO(S), LA(S)

Cando os verbos levan pronomes enclíticos, no tocante á acentua-ción gráfica compórtanse coma se fosen unha soa palabra. Por iso escri-bimos cantará / cantara, cantaraa / cantáraa; beberá / bebera, beberaa/ bebéraa; recibirá / recibira, recibiraa / recibíraa; bebérala / beberala;cantárana / cantarana; métese; méteseche; meteuse; metéusenos;tómao; fixéronllelo etc.

Se se utiliza a combinación verbo + variante alomórfica –lo do arti-go, acentúase tamén coma se fose unha única palabra: cóme-lo caldo /come-lo caldo, bebéra-la auga / bebera-la auga etc.

As formas verbais que levan acento diacrítico mantéñeno cando vanseguidas dunha forma átona do pronome: é / élle / éa; dáo / dáme / dálle;ti dálo á forza / dáslle; vélo comprar?


29

2.7.3. OS ADVERBIOS EN -MENTE. PALABRAS COMPOSTAS

Por se tratar de palabras graves rematadas en vogal, resulta inne-cesario o acento gráfico nos adverbios en -mente. Por iso debemosescribir comicamente, comunmente, dificilmente, friamente, habil-mente, rapidamente, rexamente, finxidamente, utilmente... No caso deapareceren varios adverbios en -mente coordinados, esta terminaciónsó aparece no derradeiro, e os anteriores manteñen o seu acento:cómoda e facilmente.

Tampouco mantén o acento gráfico o primeiro termo das palabrascompostas xa soldadas: Riotorto, fervellasverzas, vichelocrego etc.

2.7.4. OUTROS CASOS

A utilización de recursos gráficos para distinguir entre as funciónsgramaticais que pode ter unha mesma palabra debe reducirse a aquelescasos que poidan causar problemas de interpretación do texto escrito.Por outra parte, o acento diacrítico utilízase unicamente para diferen-ciar palabras en principio homógrafas mais non homófonas, polo queo seu uso para diferenciar, por exemplo, este, ese, aquel etc. en funciónsubstantiva, de este, ese, aquel etc. en función adxectiva, supoñería aintrodución dun novo criterio non xustificado. De acordo con isto, nonse acentúan en ningún caso nin os demostrativos nin o indefinido enumeral un: esta mesa, quero esta, mira esa, colle aquela, un can, undeles, dáme un.

Cal, cando, canto, como, onde, que e quen non se acentúan eninterrogativas e exclamativas directas: cal queres?, cando vés?, cantoqueres?, como che vai?, onde está?, que queres?, quen cho deu?, quedesgraza!

Tampouco se acentúan as formas do interrogativo e exclamativocando introducen interrogativas indirectas (pregúntalle cando volve, pre-gúntalle onde está, preguntoulle cal quería), agás cando for preciso para


30

evitar posibles anfiboloxías: dille qué queres, / dille que queres, xasabes qué hai? / xa sabes que hai?, xa sabes cánto lle custou / xasabes canto lle custou etc.


3. O GUIÓN

O guión úsase para partir unha palabra ao final de liña, para separaros dous membros en certas palabras compostas e para unir a variante alo-mórfica -lo do artigo ao adverbio u: dicionario galego-inglés, u-la nava-lla? De se usar o alomorfo -lo do artigo tras unha forma verbal oupronominal rematada en -s ou en -r, únese tamén con guión (cfr. 14.1):tráiovo-lo libro mañá.

3.1. O GUIÓN NAS PALABRAS COMPOSTAS

A grafía das palabras compostas que son substantivos ou adxectivosestá en relación coa súa composición e morfoloxía.

De se realizar a flexión de xénero ou número nas dúas bases, estasescríbense de forma separada: garda civil, gardas civís; porco bravo,porcos bravos, porca brava; terza feira, terzas feiras. O mesmo ocorrese a moción afecta ao primeiro elemento: moble bar, mobles bar; pisopiloto, pisos piloto; sofá cama, sofás cama.

Se a flexión se realiza só no último elemento ou se a palabra com-posta é invariable, a unión entre os seus compoñentes prodúcese directa-mente: cartafol, cartafoles; sapoconcho, sapoconchos; vacaloura,vacalouras; mediodía, mediodías; socioeconómico, socioeconómica;xordomudo, xordomuda; branquiazul, branquiazuis; vagalume, vagalu-mes; benvida, benvidas; malhumor, malhumores; malpocado, malpoca-da; lusquefusque, lusquefusques; reirrei, reirreis; fervellasverzas;picafollas; limpachemineas; gardarríos; cabodano, cabodanos.


32

Escríbense con guión as palabras en que o primeiro elemento é non(non-intervención, non-proliferación, non-aliñados, non-fumadores),asociacións ocasionais non fixadas na lingua (dicionario alemán-galego;estudos xurídico-económicos; condicións político-económicas; manía-co-depresiva; épico-líricos; catalano-aragonesas), palabras complexascomo les-nordeste, les-sueste, nor-nordeste, nor-noroeste, oés-noroeste,oés-suroeste, ou, finalmente, algunhas palabras estranxeiras: foie-gras,fox-terrier, strip-tease, tse-tse, wáter-polo.

Para a grafía particular dos numerais, véxase 16.1. e 16.2.

3.2. O GUIÓN EN FINAL DE LIÑA

Emprégase o guión para partir palabras a final de liña; esta divisiónsó pode facerse mantendo íntegras as sílabas dos dous segmentos. Osdous elementos dun dígrafo non se poden separar, por constituíren arepresentación dun son único: ce-/rra-/lleiro, ma-/chada, co-/rromper,pre-/rrogativa, algu-/nha, ningu-/nha etc. Por razóns estéticas adoita evi-tarse deixar orfa unha vogal a final ou a principio de liña.

Cando un guión que separa dúas palabras ou dous membros dunhapalabra complexa coincide en final de liña, cómpre repetilo ao comezoda liña seguinte: dicionario galego-/-inglés.

3.2.1. UNHA CONSOANTE EN POSICIÓN INTERVOCÁLICA

Cando hai só unha consoante intervocálica, esta é sempre comezo silá-bico: cla-/ri-/da-/de, cle-/ro, exa-/me, fei-/xe, sou-/to, sei-/xo, sa-/quei.

3.2.2. DÚAS CONSOANTES INTERVOCÁLICAS

Nas secuencias de dúas consoantes intervocálicas, na maior parte doscasos a primeira fai sílaba coa vogal anterior. Neste caso, a separación silá-bica faise entre as dúas consoantes: ac-/to, pac-/tar, ab-/dominal, ad-/mitir,


33

ec-/cema, excep-/ción, ac-/ción, amíg-/dala, ob-/xec-/to, sub-/título,adap-/tar, sub-/xec-/tivo, et-/nografía, sig-/nificado, rit-/mo, xen-/ro, om-/nipotente, comun-/mente, des-/viar, ad-/herir.

As secuencias bl, br, pl, pr, cl, cr, gl, gr, dr, tl, tr, fl e fr intervocálicasforman unha unidade e non se poden separar ao final da liña: pro-/blema,do-/brado, desa-/plicar, su-/plantar, pro-/clamar, se-/creto, de-/glutir, se-/gredo, ca-/dro, ca-/tro, re-/flexión, re-/fresco, transa-/tlántico.

3.2.3. MÁIS DE DÚAS CONSOANTES

Cando hai máis de dúas consoantes, se o grupo termina en l ou r, aconsoante que as precede forma sempre sílaba con elas: en-/trar, ex-/tremo, in-/clinación, ins-/truír, subs-/crición, in-/glés, em-/blema, subs-/trato. En todos os demais casos faise a separación antes da últimaconsoante: pers-/picacia, abs-/temio, subs-/tituír, sols-/ticio, cons-/pira-ción, trans-/posición, ins-/titución, supers-/tición.

3.2.4. PREFIXOS

A pesar do dito en 3.1. e 3.2., en palabras derivadas por prefixaciónen que aínda non se perdese a conciencia do prefixo, recoméndase facera partición da palabra ao final de liña entre o prefixo e a base: bis-/avó,des-/abrigar, inter-/académico, super-/abundante; trans-/oceánico; sub-/rogar, sub-/leñoso, ad-/renal, ad-/ligar etc.

Non obstante, naqueles casos en que a silabación habitual así o per-mita, non se considera incorrecta a partición sen ter en conta os elemen-tos mórficos da palabra: tran-/soceánico, bi-/savó, supe-/rabundante.

3.2.5. DÚAS VOGAIS

No caso de haber dúas vogais xuntas, non se poden separar candoforman ditongo crecente ou decrecente: fei-/xe, sei-/xo, sou-/to, ru-/bio,la-/bial, cien-/cia, espe-/cie, exi-/mia, te-/nue, conti-/nuo, ani-/mais,


34

ambi-/guo, ambi-/gua, bilin-/güe, delin-/cuen-/te, lin-/gua, Ma-/nuel,delin-/quiu, viu, sue-/co.

Poden separarse cando constitúen hiato: dí-/as, parti-/amos, ra-/íña,gra-/údo, ca-/ótico, mu-/íño, re-/alidade, co-/ordinar, mi-/údo, afi-/uzar,balu-/arte, xesu-/íta, alu-/arada, perdo-/amos, conclú-/es, conclú-/as,che-/os, are-/al , alde-/án.

3.2.6. MÁIS DE DÚAS VOGAIS

Se hai tres ou máis vogais xuntas pode separarse a primeira sempreque non forme parte dun ditongo ou dun tritongo: ensa-/iar, ensa-/iei,ensa-/iou, afi-/ei, bo-/iei-/ro, la-/ión, xo-/ia, pa-/io-/lo, clare-/ou, are-/ei-/ra, retribu-/íu, ro-/eu, mo-/ia-/mos, cor-/diais, so-/ciais.


4. O USO DAS MAIÚSCULAS

Escríbese inicial maiúscula nos seguintes casos:

a) Ao comezo do escrito, despois de punto e seguido, de punto e áparte e doutros signos (admiración, interrogación e puntos suspensivos)cando equivalen a punto.

b) Nos nomes propios: Lucía, Seoane, Xocas, Lugo, Vedra, Xúpiter.Os alcumes reciben o mesmo tratamento: a Galochas, o Foguetes.

c) Nas formas abreviadas de tratamento: Dra., Dr., Dª., Vde.

d) Na primeira palabra dos títulos de obras literarias e artísticas: A tecedeira de Bonaval, Follas novas. As publicacións periódicas adoi-tan levar maiúscula non só na primeira palabra inicial, senón tamén nasrestantes do título que teñan relevancia semántica: A Nosa Terra, OCorreo Galego, O Tío Marcos da Portela.

e) En todos os substantivos e adxectivos dos nomes de institucións,organismos, empresas e outras entidades formalmente constituídas:Xunta de Galicia, Consello da Cultura Galega, Tribunal Superior deXustiza de Galicia, Cooperativa Vitivinícola do Baixo Miño.

Cando unha palabra con maiúscula inicial comece por un dígrafo, só seescribe en maiúscula o primeiro elemento deste: China, Quintela, Guillade.

As siglas escríbense normalmente en caracteres maiúsculos: ONU, DOG.

Debe terse en conta que a utilización de caracteres maiúsculos nonexime do uso do acento gráfico nos casos prescritos no capítulo 2.


5. A DIÉRESE

Úsase coa letra u para indicar que se pronuncia esta vogal nas síla-bas güe, güi, fronte a gue, gui: antigüidade, bilingüe, argüír, argüían,lingüista, lingüística, mingüedes, ungüento etc.

Úsase tamén coa letra i na primeira e segunda persoas de plural doscopretéritos de indicativo dos verbos rematados en -aer (caer, decaer,recaer, traer, atraer, contraer, distraer, extraer), -oer (roer, corroer, doer,moer, remoer), -aír (saír, sobresaír) e -oír (oír): caïamos, caïades, doïa-mos, doïades, moïamos, moïades, oïamos, oïades, saïamos, saïades,traïamos, traïades etc. A razón de colocar esta diérese é que o i formasílaba en por si (ca-i-a-mos), aínda que é átono. Desta maneira distín-guense estas formas das do presente de subxuntivo, en que o i formaditongo: caiamos, caiades (ca-ia-mos, ca-ia-des). Consecuentemente,tamén levan diérese os copretéritos de indicativo dos verbos en -uír,aínda que neles non haxa posibilidade de homonimia co presente de sub-xuntivo: argüïamos, constituïamos, constituïades.


6. O APÓSTROFO

No galego moderno non se utiliza habitualmente o apóstrofo (’),aínda que se admite o seu uso cando se pretende reproducir fielmente aprosodia do galego oral ou dialectal: n’é verdade, n’o fixen, ont’á noite.

Poderá usarse tamén na citación de títulos ou cabeceiras de publica-cións cando o artigo inicial se integra coas preposicións de ou en: o argu-mento d’A Esmorga; iso está n’Os Eoas.


7. OS SIGNOS DEINTERROGACIÓN E DE ADMIRACIÓN

A entoación interrogativa ou exclamativa márcase ao final do enun-ciado por medio dos signos ? e !, respectivamente: Por que non llelo pre-guntas ti?; Miraches ben?; Vaia, Tomé, por que non calas?; Vaiche boa!;Mira que non o fagas! Para facilitar a lectura e evitar ambigüidades pode-rase indicar o inicio destas entoacións cos signos ¿ e ¡, respectivamente.

Na orixe o signo de interrogación situábase só ao remate, e esta segue sendoa práctica máis frecuente entre as linguas do noso ámbito. Mais hai que ter enconta que en moitas delas a frase interrogativa contén marcas gramaticais quesinalan claramente o inicio da interrogación, sexa un elemento oracional especí-fico (fr. est-ce que, ing. do ou did etc.), sexa a inversión entre o suxeito e o verbo(fr. As-tu mangé?, ing. Are you Galician?, al. Hast du das Buch?). Outras lin-guas, pola contra, carecen destas marcas gramaticais, de xeito que, se non se sina-la graficamente o inicio da entoación interrogativa, esta queda en moitos casossen marcar. Entre estas linguas están o portugués e o italiano (que seguen man-tendo o signo de interrogación só ao final, a pesar das dificultades de lectura queisto supón), o castelán (que, pola contra, optou por situar un signo invertido aoinicio), o catalán (que segue unha vía intermedia, sen que haxa acordo total aorespecto, aconsellando o uso do signo inicial cando a súa ausencia poida supoñerun atranco á lectura correcta: se o signo final coincide noutra liña, se a entoacióninterrogativa non comprende todo o texto, se non hai un adverbio ou pronomeinterrogativo etc.) e o galego. Na nosa lingua, o único que diferencia unha ora-ción interrogativa doutra enunciativa é a distinta entoación xa desde o inicio; paraadvertir o lector desta diferenza, é conveniente marcar cun signo de interrogacióno punto en que se produce o cambio cando houber calquera dúbida de interpre-tación: vou contigo ao teatro, ¿ou queres que quede?; ¿vou contigo ao cine, ouqueres que quede?

En todas as linguas as normas de uso do signo de admiración seguenas dadas para o de interrogación.


8. GRUPOS CONSONÁNTICOS

As palabras patrimoniais establecen cal é a estrutura silábica normaldo noso idioma. Pero os préstamos e mais as palabras cultas con fre-cuencia teñen unha estrutura silábica diferente, e de aí que presentenproblemas de adaptación. Debe terse en conta, con todo, que hai présta-mos sen apenas acomodación e con pronuncias particulares, mesmo degrafías existentes con outro valor en galego: allegro [a"lEV|o], hippy["hipi].

En galego, coma noutras linguas románicas, cómpre distinguir tres clasesde palabras, conforme ao momento histórico da súa entrada no idioma e á súaevolución fonética: palabras patrimoniais, semicultas e cultas.

As palabras patrimoniais son as que tiveron continuidade na lingua desdeo latín falado e sufriron transformacións de acordo coas leis fonéticas: SALTUM

> souto, *MANUCULO > monllo, TENEBRAM > tebra, NOCTEM > noite, VETULUM

> vello, CLAMARE > chamar, APERIRE > abrir etc.

Xunto a elas existen outras palabras tamén patrimoniais, ou tomadas dolatín nos primeiros tempos do idioma, que non evolucionaron de igual forma.Unhas veces a evolución esperable viuse obstaculizada pola influencia da lin-gua da Igrexa ou doutros ámbitos cultos, e outras por entraren nunha época enque xa deixaran de actuar algunhas leis fonéticas. Son os semicultismos. Así:*ECLESIAM > igrexa, CAPITULUM > cabido, DOCTOREM > doutor, CLAVUM >cravo etc.

Ao longo da historia da lingua, o galego incorporou moitas palabraslatinas (e tamén gregas) para designar obxectos ou conceptos novos ou parasubstituír outras xa existentes. Estes vocábulos son os cultismos, que entranno galego coa estrutura que tiñan na lingua de orixe, sufrindo só mínimos


40

cambios para se acomodaren ao sistema da nosa lingua. Así: PELLICULAM >película, DORMITORIUM > dormitorio, EXPERIENTIAM > experiencia etc.

Debido a este triplo resultado, pódese dar a posibilidade en galego de queteñamos unha mesma palabra latina con tres formas romances ou, máis habi-tualmente, con dúas. Así: PLANUM deu chan ‘superficie da terra que pisamos’(pop.), o medieval de pran ‘certamente, realmente’ (semic.) e plano ‘liso’,‘deseño’ (culta); PLENUM deu cheo (pop.), prea(mar) (semic.) e pleno (culta);CLAVICULAM deu chavella ‘peza do carro’ (pop.), caravilla ‘tipo de fecho’(semic.) e clavícula ‘óso do ombro’ (culta). Tamén se poden citar formas alo-trópicas coma artello (pop.) e artigo (semic.), cabido (semic.) e capítulo(culta), chave (pop.) e clave (culta), chamar (pop.) e clamar (culta), chantar(pop.) e plantar (culta) etc.

No tocante ás agrupacións de consoantes, a adaptación gráfica doscultismos e dos préstamos faise de acordo cos criterios xerais seguintes:

a) Mantense a grafía -cc- nos cultismos cando corresponde á pro-nuncia [kT], coma en acceso, acción, micción etc.

b) Mantéñense os grupos formados por dúas consoantes que perten-cen a sílabas distintas, isto é, que forman grupo heterosilábico, sempreque non se trate dunha consoante dobre: obxecto, apto, administrar,atmosfera, máximo [ks¡¡], magma, nafta, himno; acusativo (< ACCUSATI-VUM), cominar (< COMMINARE), gama ‘serie’, ‘abano’ (< gamma), case-te (< cassette). Deste comportamento exceptúanse algunhas palabras decirculación restrinxida ou aínda non plenamente adaptadas, coma súm-mum, gamma ‘letra grega’, enneasílabo, kappa, razzia, pizza, así comaos derivados formados por un prefixo rematado en -n e unha base pro-dutiva iniciada por n-: circunnavegar; connatural, connotar; ennobre-cer; innato, innecesario, innegable, innervar, innobre, innomeable,innovar, innumerable. Téñase en conta que existen formas popularescomo connosco, ennegrecer, ennobelar, ademais das secuencias verbo +pronome persoal átono do tipo chámannos, víronnos, collerannos, sem-pre coa pronuncia [Nn].


41

c) Tamén se manteñen en xeral os grupos de dúas consoantes explo-sivas: ctenóforos, gnomo, mnemotécnico, pneuma, psicópata, pterodác-tilo, atlas, ínclito, perplexo etc.

d) En posición implosiva normalmente non se admiten grupos dedúas consoantes, salvo cando a segunda é s: obsceno, adscribir, externo[ks¡], construír, circunstancia, perspectiva, bíceps, relax [ks¡¡]. Nosdemais casos normalmente pérdese a segunda consoante do grupo: árti-co (lat. ARTICUM), punción (lat. PUNCTIONEM), tintura (lat. TINCTURAM).

Con todo, algúns préstamos estranxeiros manteñen excepcionalmen-te as dúas consoantes en final de sílaba, polo menos graficamente: zinc,hínterland, round, lord, golf, windsurf, búmerang, cámping, iceberg,kirsch, sketch, folk, sprint, test. Da mesma maneira, escríbense con con-soante dobre final palabras como full ou jazz.

8.1. GRUPOS BL, CL, FL, GL, PL, TL

Estes grupos mantéñense inalterados nos cultismos e nos présta-mos ou formacións recentes: ablativo, ablegado, ablución, aclarar,atlántico, atlas, atleta, blasfemar, blindar, bloque, bloquear, bloqueo,clamar, clan, claridade, clarificar, clarín, clarividente, claro, clase,clasificar, cláusula, clemencia, clero, clima, cloro, club, exemplo,explicar, flamante, flan, flexión, flor, fluxo, glaciar, gladiador, glándu-la, glicerina, globo, gloria, glosa, incluír, influír, oblación, oblata,oblicuo, oblongo, obliterar, placa, plano, planta, plasma, plástico, plá-tano, platino, plaxio, plenario, pluma, plumaxe, plural, problema, pro-clamar, proclítico, publicar, público, reflexión, subliminar, sublingual,subliñar, templo, troglodita.

Para a partición de palabras a fin de liña, téñase en conta que nalgúndos exemplos citados bl é heterosilábico (ablegado, obliterar, subliminar,sublingual, subliñar).


42

As palabras latinas semicultas e algúns préstamos antigos doutrosidiomas mudaron o l en r: aprazar, branco, brancura, brando, brasón,compracer, cravar, cravo, cravuñar, cumprir, dobrar, emprazar, empre-gar, escravo, fraco, fraqueza, frauta, frecha, fretar, frota, frouxo, igrexa,nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata, prato, praza, prazo, preamar,pregar, preito, recruta, singradura etc.

8.2. GRUPOS BC, BD, BM, BN, BS, BT, BV E BX

Mantéñense sempre sen alteración: abdicación, abdicar, abdome,abdominal, abnegación, abnegar, absentismo, ábsida, absolutismo,absoluto, absolver, absorber, absorción, absorto, absurdo, abxurar,insubmisión, obcecar, obnubilar, obsequiar, obsequio, observar, obse-sión, obsoleto, obter, obturar, obtuso, obviar, obvio, obxección, obxecti-vidade, obxectivo, obxecto, subcomisión, subconsciente, subdirector,súbdito, submersión, subministrar, subsección, subsidio, subsistir,subsumir, subtítulo, subxectivo, subxugar.

Sutil e a súa familia léxica (sutileza, sutilidade, sutilmente, sutilizar)perderon o b desde as orixes do idioma.

8.3. GRUPO BS + CONSOANTE

Aínda que existe a tendencia popular a eliminar a primeira consoan-te nas palabras con moito uso, na escrita débese manter a solución cultacon conservación do grupo: abstemio, abstención, absterse, absterxente,abstinencia, abstracción, abstracto, abstraer, obsceno, obstáculo, obsti-nado, obstruír, subscrición, subscrito, subscritor, substancia, substan-cial, substantivación, substantivar, substantivo, substitución, substituír,substituto, substrato.

Deben evitarse as formas *substraer, *substracción, *substraendo, tomadasdo castelán. O verbo latino de que derivan era SUBTRAHERE, polo que, se se adop-ta o cultismo latino, débese utilizar subtraer, subtracción e subtraendo.


43

8.4. GRUPOS -CT- E -CC-

Os grupos ct e cc mantéñense nos vocábulos cultos cando os precedenas vogais a, e, o: abstracción, abstracto, abxección, abxecto, acción,accionar, acta, activo, acto, actor, actual, actualidade, actuar, adxectivo,afección, afectar, afectivo, afecto, arquitecto, arquitectura, artefacto,aspecto, atracción, autóctono, cacto, calefacción, calefactor, carácter,caracterizar, circunspección, circunspecto, coacción, cocción, colección,colecta, colectivo, compacto, confección, contacto, contracción, conxectu-ra, conxecturar, corrección, corrector, defectivo, desinfección, desinfectar,detección, detectar, detractor, dialecto, didáctico, dilección, dilecto, direc-ción, directo, director, distracción, ecléctico, eclecticismo, elección, elec-tricidade, electricista, equinoccial, equinoccio, estupefacción, estupefacto,exacción, exactitude, exacto, extracción, extracto, facción, fracción,impacto, imperfección, incorrección, incorrecto, indirecto, infección,infectar, insecticida, insecto, inspección, inspector, insurrección, insurrec-to, intacto, intelecto, intersección, inxección, inxectar, lactante, lácteo, lec-ción, lectivo, lector, lectura, manufactura, néctar, noctámbulo, nocturno,obxección, obxectivo, obxecto, occidente, octaedro, octosílabo, olfactivo,olfacto, pacto, perfección, perfecto, perspectiva, práctica, practicar, predi-lecto, prospecto, protección, protector, proxectar, proxecto, proxector,putrefacción, putrefacto, reacción, reactivo, recto, rectitude, redacción,redactor, reflector, refracción, respectar, respecto, resurrección, retrospec-ción, satisfacción, sección, sector, selección, selectivo, sintáctico, táctica,táctil, tacto, tracción, tractor, traxecto, traxectoria, tumefacto, vector.

Perderon o c as palabras catarata, contratación, contratar, contrato,tratado, tratamento, tratar, trato.

Suprímese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden asvogais i e u: abdución, abdutor, adución, adutor, aflición, aflito, condución,conduta, conduto, condutor, conflito, constrición, constritivo, construción,construtivo, construtor, contradición, contrición, dedución, dedutivo, deli-to, destrución, destrutor, dicionario, distrito, ditado, ditadura, ditame,ditar, estrito, estrutura, flutuación, flutuar, frutífero, frutificar, frutuoso,


44

indución, indutor, introdutor, introdutorio, lutuoso, obstrución, obstrucio-nismo, obstrucionista, obstrutivo, produción, produtivo, produto, produtor,reconstrución, redución, reduto, redutor, reprodución, reprodutor, restri-ción, restritivo, tradutor, vítima, Vítor, vitoria, vitorioso, xurisdición.

Porén, convén manter esta primeira consoante nalgunhas palabraspertencentes a linguaxes especializadas, de escasa presenza na fala oupara evitar homonimias. Son voces como adicción, adicto, amicto, anfic-tión, anfictionia, apodíctico, convicción, convicto, deíctico, dicción, dic-terio, dúctil, ductilidade, ducto, edicto, evicción, ficción, ficticio,flictena, fricción, friccionar, ictericia, ictérico, ictiografía, ictioloxía,ictiomancia (e outras formas con ictio-), indicción, invicto, lictor, mic-ción, nictalope, nictalopía, pictografía, pictórico (e outras formas conpicto-), ricto, succión, succionar, veredicto, vindicta.

Perderon sistematicamente o c as palabras que tiñan en latín cons. +ct, como acupuntura, adxunción, adxunto, antártico, Antártida, Ártico,coartada, coartar, conxunción, conxuntivo, conxunto, conxuntura,defunto, distinto, esfínter, extinto, función, funcionar, instinto, punción,xuntura etc. A mesma redución afectou tamén a autor e aos seus deriva-dos (autoridade, autorizar etc.).

Con respecto a estes grupos cultos, non se debe esquecer que haialgúns semicultismos con vocalización da consoante implosiva en u ouen i: doutor, doutoramento, doutrina; reitor, reitorado, reitoral, reitoría;seita (pero sectario, sectarismo); suxeitar e suxeito. Ás veces, ao ladodestas formas existe a culta correspondente, cun significado menos res-trinxido, como ocorre, por exemplo, en pauto / pacto.

8.5. GRUPO -CN-

Consérvase en todos os casos: acne, arácnido, cnidarios, cnitospo-rídeos, pícnico, picnómetro, picnose, pirotécnico, politécnico, radiotéc-nico, técnica, tecnicismo, tecnocracia, tecnoloxía, zootécnico.


45

8.6. GRUPO -CD-

Mantense o grupo en todos os casos: anécdota, anecdotario, anec-dótico, sinécdoque.

8.7. GRUPO [kS¡] (GRAFÍA -X-)

Mantense sempre na grafía como x: aproximar, asfixia, axila, axilar,axioma, bórax, convexo, elixir, exacto, exame, exceder, excelente, exce-so, exclamar, exilio, eximir, éxodo, exótico, explosión, extra, galaxia,hexágono, laxo, léxico, maxilar, nexo, reflexionar, sexo, sexto, sílex, sin-taxe, téxtil, texto, tórax, tóxico.

Na lingua escrita doutros períodos era frecuente representar o x latino naspalabras cultas por s, debido á tendencia usual a pronuncialo desta maneira,especialmente en posición implosiva (*testo, *misto, *esame, *esilio etc.).Convén escribir x para non romper a coherencia cos outros grupos que mante-ñen a consoante oclusiva: exame, exacto conforme a acto, lección, técnica,obsequio, cápsula etc. Escribindo s romperíase a coherencia na mesma fami-lia léxica: de conexión / conectar, reflexión / reflectir, galaxia / galáctico, pro-filaxe / profiláctico, sintaxe / sintáctico etc.

Por todas estas razóns é preferible usar x, aínda que esta grafía teña odobre valor de [ks¡] e [S] e poida haber algúns casos de lectura equívoca. Namaioría deles pódese facer ben a distinción, tendo en conta que no galegocomún [S] non pode aparecer nunca en posición implosiva (extensión, excepto,expugnar, excelente) e que na maioría das palabras en que aparece x co valorde [ks¡] se trata de elementos ben coñecidos: ex-, exo-, extra-, taxi-, xeno-, xilo-etc. En moi poucos casos a grafía pode levar a unha dobre lectura, sen que, poroutra parte, isto afecte á identificación e ao significado da palabra.

Con todo, algunhas voces moi populares, documentadas xa deste modoen textos medievais, así como os seus derivados, deben escribirse con s:escava, escavar, escavación, escavadora; estender (pero extensión, exten-


46

sivo, extenso, extensor); estrañar, estrañamento, estraño, estrañeza; estran-xeiro, estranxeiría, estranxeirismo; estremar ‘derregar’, estrema, estremo‘linde’ (pero extremar, extremidade, extremismo, extremo, extremoso).

Un caso especial dáse cando na mesma palabra, non composta, apa-rece dúas veces x en posición intervocálica, a primeira vez co valor de[ks¡] e a segunda co de [S]. Nestas palabras pódese optar por substituír oprimeiro x por s (esaxeración, esaxerar, esaxero, esexese, esexético, esi-xencia, esixente, esixir etc.) ou ben por manter inalterado o grupo eti-molóxico (exaxeración, exaxerar, exaxero, exexese, exexético, exixencia,exixente, exixir etc.). Esta posibilidade de elección non afecta aos prefi-xos do tipo ex- seguidos de consoante nin ás palabras compostas, en quesó cabe manter o grupo: expunxir, lexicoloxía, toxicoloxía etc.

8.8. GRUPOS -GM-, GN- E -GN-

Mantéñense sempre nos cultismos: agnosticismo, agnóstico, apoteg-ma, benignidade, benigno, bregma, cognitivo, cognoscitivo, consignación,consignar, consignatario, designar, diafragma, diagnosticar, diagnóstico,dignar, dignidade, digno, dogma, dogmático, dogmatismo, estigma,expugnar, flegmón, fragmento, gnómico, gnomo, gnomoloxía, gnomólogo,gnose, gnoseoloxía, gnosticismo, gnóstico, ígneo, ignominia, ignorante,ignorar, ignoto, impregnar, impugnar, incógnito, indignar, indigno, insig-nificante, lignito, magnesio, magnífico, magnolia, persignar, pigmentar,pigmento, pigmeo, pragmática, prognose, prognóstico, pugna, repugnan-te, repugnar, resignar, segmento, sigma, significado, significar, signo.

Por seren semicultismos presentan só -n- asinar, ensinanza, ensinar,ensino, sinalar, sinatura, sino ‘campá’ e outras palabras da mesma fami-lia léxica.

O grupo gn nas palabras patrimoniais dá como resultado ñ [!] (AGNUM >año), en semicultismos elimina o g implosivo (SIGNUM > sino) e nos cultismosmantense conforme á regra xeral (dignidade, benigno etc.). Advírtase que a


47

pronuncia do grupo gn segue sendo popularmente [n], con simplificación dogrupo, ou, nunha pronuncia máis coidada, [Nn] ou [gn].

8.9. GRUPOS MN-, -MN- E -NM-

Mantéñense as dúas consoantes nos cultismos: alumnado, alumno,amnesia, amnistía, anamnese, autumnal, calumnia, columna, columnata,damnificar, himno, indemne, indemnizar, inmaculado, inmanencia, inma-nente, inmaterial, inmaturo, inmediato, inmemorial, inmensidade, inmen-so, inmensurable, inmerecido, inmersión, inmerso, inmigración,inmigrante, inmigrar, inminente, inmiscirse, inmóbil, inmobilizar, inmode-rado, inmodestia, inmodificable, inmolar, inmoral, inmorredoiro, inmortal,inmune, mnemónica, mnemónico, mnemonizar, mnemotécnica, ómnibus,omnímodo, omnipotente, omnipresente, omnívoro, solemne, solemnidade,ximnasio, ximnasta, ximnástico, ximnocarpo, ximnospermas.

A secuencia nm é habitual dentro da fonética do galego (víronme, enma-grecer, enmudecer, conmover etc.), de tal maneira que a súa pronunciación nonresulta insólita. O portugués continental compórtase de maneira inconsecuen-te no tratamento destes grupos, aínda que en xeral os simplifica en favor dasegunda consoante: hino, solene, coluna, pero calumnia, indemne, amnesia. Oportugués do Brasil é máis radical na simplificación destes grupos: calunia,indene, pero amnesia, mnemotécnica.

8.10. GRUPOS -MM- E -NN-

O grupo -MM- simplificouse historicamente en -m-: coma, comenda-tario, cominación, cominar, cominatorio, comisario, gama, xema, xema-ción, xemíparo etc.

Con todo, o nome da letra grega gamma debe escribirse con -mm-, porser unha voz fixada na terminoloxía internacional da física e da astronomía.


48

O grupo latino -NN- simplificouse en -n- nas voces patrimoniais dogalego (lat. CANNAM > cana). Tamén se adaptaron ao galego con -n- as pala-bras cultas que tiñan -NN- etimolóxico: bienio, trienio, cuadrienio, quin-quenio, sexenio, decenio, milenio, aniversario, conectar, conexión etc.

Con todo, convén escribir con -nn- algúns vocábulos cultos de cir-culación moi restrinxida: connubio, enneágono, perenne etc.

Un tratamento á parte merecen as palabras derivadas mediante unprefixo rematado en -n, que se une a unha base que comeza tamén por n-. Neste caso, cando existe no galego a palabra base, consérvase o grupo-nn-: circunnavegar (circun + navegar), connatural (con + natural),innobre (in + nobre) etc. O mesmo sucede cando, aínda non estando vivaa forma primitiva, esta sexa transparente por existiren outras palabras damesma familia ou ben por haber derivados con outros prefixos sobre amesma base: innovar (non existe *novar, pero si novo, e ademais haioutros derivados como anovar, renovar etc.).

Cando non é transparente a base sobre a que se formou o derivado,prodúcese a simplificación en -n-: inocuo, inocencia.

8.11. GRUPO -NS- ANTECONSONÁNTICO

Nas palabras cultas mantense sen reducir: circunscrición, circuns-pección, circunspecto, circunstancia, circunstancial, consciente, conspi-cuo, conspiración, conspirador, conspirar, constancia, constante, constar,constelación, consternar, constipado, constitución, constituír, constru-ción, construír, construtor, inconsciente, inspección, inspector, inspira-ción, inspirar, instalación, instalar, instancia, instante, instar, instaurar,institución, instituír, instituto, instrución, instruír, instrumento, instrutor.

O prefixo trans- mantén o grupo ns cando a base é un cultismo:transbordar, transcendental, transcendente, transcender, transcribir,transcrición, transferencia, transferir, transformación, transformar,


49

translación, transmisor, transmitir, transpirar, transporte, transvasar,transvasamento. Cando se une trans- a unha palabra que comeza por s-hai simplificación das dúas consoantes sibilantes: transecular, transibe-riano, transubstanciación.

Este sufixo reduciuse a tras- en palabras populares como: trasfegar,trasladar, trasler, trasnoitar, traspasar, traspoñer, trastornar.

8.12. GRUPOS -PC-, -PN-, -PS- E -PT-

Como norma xeral mantéñense estes grupos nos cultismos: abrupto,acepción, aceptar, adaptar, adepto, adopción, adoptar, adoptivo, anti-conceptivo, aptitude, apto, baptista, cápsula, captar, captura, catalep-sia, cataléptico, coleóptero, concepción, concepto, conceptual, copto,corrupción, corruptivo, corrupto, corruptor, cripta, críptico, decepción,eclipse, elipse, epiléptico, erupción, eruptivo, escepticismo, estreptomi-cina, eucalipto, excepción, excepto, exceptuar, exipcíaco, exipcio, Exip-to, exiptoloxía, hemoptise, hepta-, hipnose, hipnoterapia, hipnotismo,hipnotizar, imperceptible, inepcia, inepto, interceptar, interrupción, inte-rruptor, irrupción, Neptuno, nupcial, nupcias, opción, optar, optativo,óptica, optimismo, optimista, óptimo, percepción, precepto, preceptor,rapsodia, rapto, raptor, recepción, receptor, réptil, ruptura, sinopse, sus-ceptible, tríptico, voluptuosidade, voluptuoso.

Hai, así e todo, unha serie de palabras que perden o primeiro ele-mento do grupo -pc- ou -pt-, algunhas por seren xa antigas no idioma,outras por teren hoxe un uso frecuente; e o mesmo ocorre cos deriva-dos cultos da familia do latín SCRIPTUS. Así: adscrición, adscrito, cati-var, catividade, cativo, cetro, circunscrición, circunscrito, descrición,descritivo, descrito, descritor, ditongar, ditongo, escrito, escritor,escritorio, escritura, indescritible, inscrición, inscrito, manuscrito,prescrición, prescrito, proscrición, proscrito, setembro, setentrión,setentrional, subscrición, subscrito, subscritor, transcrición, transcri-to, tritongo.


50

Amais disto, existen no galego varios casos de vocalización da con-soante implosiva: receita e receitar; adoitar (‘acostumar’, diferente docultismo adoptar); bautismo e bautizar.

Diferéncianse pola presenza ou ausencia dun p as familias de retar (‘desa-fiar, culpar etc.’, que procede do lat. REPUTARE, a través do francés) e de reptar(do lat. REPTARE ‘andar a rastro’).

8.13. CONSOANTE + PC, CONSOANTE + PT

Cando se trata dos grupos latinos cons. + pc ou cons. + pt pérdesesempre a consoante intermedia -p- en galego: absorción, aprontar, asun-ción, asunto, escultor, escultura, exento, inscultura, irredento, peren-ción, perentoriamente, perentorio, presunción, prontuario, redención,redentor, redentorista, suntuosidade, suntuoso.

8.14. GRUPOS PN-, PS- E PT-

Aparecen en posición inicial en palabras cultas e, segundo a regraxeral, consérvanse na lingua escrita, a pesar de que na fala existe a ten-dencia a non pronunciar a primeira consoante: pneuma, pneumático,pneumonía, pneumopatía, pneumoscopio, pneumoterapia, pneumotóraxetc.; pseudo-, pseudociencia, pseudónimo etc.; psicanálise, psicanalista,psicodiagnóstico, psicofísica, psicoloxía, psicolóxico, psicometría, psi-copatoloxía, psique, psiquiatra, psiquiatría, psíquico etc.; pterobran-quiado, pterodáctilo, pterópodo etc.

Xa non se escriben con p-: salterio, salmista, salmo e salmodiar.

8.15. GRUPO -SC- MEDIAL

Nas palabras cultas consérvase o grupo: adolescencia, adolescente,ascender, ascensor, condescendencia, condescender, consciencia (ao


51

lado de conciencia), delicuescencia, delicuescente, descendencia, des-cender, discente, discernir, disciplina, discípulo, escindir, fluorescente,imprescindible, incandescente, inflorescencia, piscina, plebiscito, pres-cindir, proscenio, rescindir, rescisión, suscitar etc.

Nas palabras patrimoniais houbo redución do grupo a -c-: apacentar,nacer, necio, pacer. Sucede isto sempre nos verbos en -ecer, sexan de forma-ción latina ou romance: coñecer, crecer, florecer, parecer etc.

8.16. GRUPO SC- INICIAL

O grupo latino sc + e, i simplificouse en c- en palabras de entradaantiga: ciencia (e familia léxica), cetro, ciática, cirro, cirrose, cisma (ecismar, cismático etc.). Nas de entrada máis recente o grupo mantenseapoiado nun e protético: escena, escenario, escenografía, escepticismo,escéptico, escindir, escintilar, escisión, esciúrido etc. O mesmo ocorresempre que ao grupo consonántico sigan a, o, u ou consoante: escánda-lo, escola, escorpión, escribir, escrúpulo, escultura etc.

O grupo inicial sc-, igual ca calquera grupo iniciado por s (+ cons.),toma un e protético. Así, conforme a espírito, estrutura, esquema, esmalte,esmeralda, específico, espectáculo, esfera etc., tamén escándalo, escamaetc. Ante e, i, o c- en galego antigo pronunciábase [ts]; desta maneira resul-taba un grupo sc- de dúas consoantes co mesmo punto de articulación (istoé, [sts]), que se resolveu en [ts]. Unha vez que c ante e, i adquiriu unha pro-nuncia interdental [T], distanciada da de s [s¡], as palabras incorporadasmodernamente ao idioma deben seguir a norma xeral: mantemento das dúasconsoantes e adopción dun e- protético. En portugués sc- ante e, i pronún-ciase modernamente [s], e isto explica que siga sendo de regra a simplifica-ción do grupo nas palabras cultas (cena, cenario etc.). A solución galega é,ademais, congruente coa dada arriba para palabras do tipo discípulo, des-cender etc.


52

8.17. GRUPO -ST-

Este grupo consonántico é frecuente nas palabras patrimoniais, enon adoita presentar problemas na escrita do galego. Un caso especial éa alternancia de formas do prefixo post-/pos-: escríbese post- cando vaiseguido dunha base que comeza por vogal (postelectoral, postoperato-rio); úsase pos- cando vai seguido dunha base que comeza por consoan-te (posclásico, posguerra, pospoñer).

8.18. ALGUNHAS OBSERVACIÓNS SOBRE A PRONUNCIA DOSGRUPOS CULTOS

A consoante implosiva dos grupos cultos consonánticos, do tipo cc,cd, cn, x [ks¡], ct, bc, bm, bs, bt, bv, bx, ps, pt, pn, mn, gm etc. pronún-ciase xeralmente relaxada, e mesmo pode desaparecer. Cando estes gru-pos consonánticos van precedidos das vogais e ou o, estas realízansesempre con timbre aberto [E], [O]: obxecto [oB"SEkto].

Nos grupos cc, cd, cn, ct, dm, dn o primeiro elemento pronúnciase[k] ou [d], con maior ou menor grao de relaxación, e mesmo pode desa-parecer. Pero é incorrecta a pronunciación deste elemento como inter-dental [T].

O primeiro elemento dos grupos cultos gm e gn pronúnciase comovelar sonoro (un g relaxado) ou mesmo como un ene velar [N], maisnunca como aspirado.


9. SUFIXOS E TERMINACIÓNS

No referente a sufixos e terminacións, o galego adopta soluciónspropias, que unhas veces son específicas e outras veces coinciden, enxeral, co portugués e, parcialmente, co castelán e con outras linguasrománicas. A continuación faise referencia aos sufixos e terminaciónsque poden presentar algún problema.

9.1. -ANCIA, -ENCIA, -IENCIA, -UENCIA, -CIA, -CIO, -ZA, -ZO

Nas palabras cultas, en xeral as de entrada máis recente, coincide ogalego co castelán e co portugués, pois nos tres idiomas se conservanestas terminacións sen alteración na forma.

Así, teñen -ancia, entre outros, os substantivos abundancia, alter-nancia, arrogancia, circunstancia, constancia, discordancia, distancia,elegancia, extravagancia, exuberancia, ganancia, ignorancia, importan-cia, infancia, petulancia, redundancia, repugnancia, resonancia, subs-tancia, tolerancia, vixilancia etc.

Teñen terminación -encia, -iencia ou -uencia, entre outros, adoles-cencia, aparencia, ascendencia, descendencia, diverxencia, esixencia,incidencia, independencia, indulxencia, inocencia, intelixencia, presi-dencia, procedencia, referencia, residencia, reticencia, urxencia, viru-lencia, vixencia; audiencia, ciencia, conciencia, consciencia,conveniencia, deficiencia, desobediencia, eficiencia, experiencia, impa-ciencia, inconsciencia, inconveniencia, inexperiencia, insuficiencia,obediencia, omnisciencia, paciencia, proveniencia, sapiencia, subcons-ciencia, suficiencia; afluencia, altilocuencia, anuencia, confluencia,


54

consecuencia, delincuencia, efluencia, elocuencia, fluencia, frecuen-cia, grandilocuencia, incongruencia, inconsecuencia, influencia,secuencia etc.

Teñen terminación -cia, entre outros, acacia, audacia, avaricia, con-tumacia, delicia, eficacia, falacia, farmacia, ictericia, impericia, inmun-dicia, malicia, milicia, noticia, pericia, perspicacia, pertinacia,suspicacia etc. Entre estas palabras está Galicia, voz lexítima galega,denominación oficial do país e maioritaria na expresión oral e escritamoderna. Galiza é tamén unha forma lexitimamente galega, amplamen-te documentada na época medieval, que foi recuperada no galego con-temporáneo.

Teñen terminación -cio formas coma anuncio, artificio, beneficio,bulicio, cartapacio, cilicio, comercio, consorcio, desperdicio, divorcio,edificio, exercicio, ficticio, hospicio, maleficio, necio, negocio, nuncio,oficio, orificio, palacio, patricio, precipicio, prefacio, propicio, sacerdo-cio, sacrificio, silencio, socio, vicio, xentilicio etc.

Noutras palabras o galego conserva as formas con solución patrimonial-zo, -za: andazo, avinza, cansazo, cobiza (cobizar, cobizoso etc.), crenza(descrenza), diferenza (indiferenza), doenza, espazo (espazar, espazoso),estanza ('estrofa'), finanza (financeiro), graza (desgraza), habenza, licenza,nacenza (renacenza), novizo, perseveranza, pertenza (xunto ao cultismopertinencia, con significado diferente), postizo, preguiza (preguiceiro, pre-guizoso), presenza, prezo (desprezo, menosprezo, prezar, desprezar), que-renza (benquerenza, malquerenza), sentenza, servizo (servizal), tenza(mantenza), terzo (terza, terzá, terzar), xuízo (axuizar, prexuízo), xustiza(axustizar, inxustiza, xusticeiro). A maioría delas son formas xa amplamen-te documentadas desde antigo na nosa lingua, e algunhas son préstamos quese incorporaron con esta solución (estanza, finanza...).


55

9.2. -CIÓN, -SIÓN

Mantéñense os dous sufixos nas palabras cultas: acción, admiración,aliteración, atención, bendición (ao lado da forma patrimonial beizón),canción, codificación, composición, condenación, disolución, edición,educación, emigración, emoción, indicación, lección, manipulación,nación, perturbación, restauración, vacación etc.; admisión, concesión,confesión, división, evasión, excursión, expansión, invasión, lesión, oca-sión, previsión, revisión, televisión, versión etc.

Levan -zón palabras patrimoniais como doazón, razón, sazón, tor-zón, traizón etc.

A historia destes sufixos e terminacións é diferente en galego e en portu-gués. En galego existe hoxe a variante tradicional -zón e as cultas -ción, -sión;o portugués ten -çao, -zao e -sao. Na época medieval as formas máis estendi-das eran -zon, -çon, -son e -sson; pero posteriormente a historia de cada un dosdous idiomas seguiu rumbos diferentes. O portugués (á parte de conservar asibilante sonora fronte á xorda) mudou esta terminación en -zao, -çao, -sao e -ssao e acomodou a este resultado todas as palabras cultas que foi introducin-do, obrando así cun criterio diferente ao usado para a terminación -cio, -cia. Ogalego incorporou todas estas palabras cultas, coa acomodación fonética indis-pensable da terminación latina (FRACTIONEM > fracción), seguindo un criteriosimilar ao adoptado coa terminación -cio, -cia e cos cultismos en xeral.

9.3. -NTE

Esta terminación permite formar adxectivos ou substantivos sobre abase dun verbo. Os que o fan sobre verbos da primeira e da segunda con-xugacións manteñen inalterada a vogal temática correspondente: can-tante, camiñante; valente, crente, nacente, crecente.

Os relacionados con verbos da terceira conxugación, pola contra,non presentan un resultado uniforme. Os máis deles son cultismos que


56

se remontan á correspondente forma latina, no canto de se formarensobre o verbo romance, polo que presentan como vogal temática e ouie: maldicente, maledicente; producente, contraproducente; incidente,reincidente; transixente, intransixente; lucente, relucente; escribente;constrinxente; insurxente; influente, confluente, afluente; vivente,supervivente; consecuente, subsecuente etc.; ou expediente, conve-niente, proveniente, interveniente, nutriente, recipiente, saliente,sobresaliente etc. Só uns poucos verbos da terceira conxugación pre-sentan unha forma nominal con vogal temática i: concluínte; contri-buínte; saínte; seguinte, conseguinte; oínte ou ouvinte; constituínte,reconstituínte.

Sobre os verbos durmir e servir os derivados esperados deberíanpresentar -ie- (como cultismos) ou -i- (como derivados romances). Enlugar destas formas rexístranse como patrimoniais dormente (adx. esubst.) e servente (subst.).

9.4. -MENTO

Os substantivos formados con este sufixo manteñen en todos oscasos a vogal temática do verbo que lles serve de base: acabamento,regulamento; esquecemento, coñecemento; revestimento, resentimento,seguimento, sentimento.

Son unicamente os derivados de verbos da segunda os que presentanalgún problema, posto que non é infrecuente ver escrito coñecimento, pade-cimento etc., con -i- (coma en castelán e portugués). Tanto no galego actualcoma no medieval son absolutamente maioritarias as formas en -emento(atrevemento, entendemento, nacemento...); por teren apoio na fala e serenpatrimoniais, estas son as escollidas como normativas.


57

9.5. -SE

As voces cultas con orixe nos nomes gregos en -sis adoptan a termi-nación -se e son todas do xénero feminino: análise, antítese, apoteose,arteriosclerose, base, catálise, catequese, crase, crise, diagnose, diátese,diérese, diocese, dose, eclipse, electrólise, elipse, énfase, cirrose, escle-rose, esexese, éxtase, fase, fotosíntese, frase, hemoptise, hidrólise, hip-nose, hipótese, metamorfose, metástase, narcose, neurose, osmose,paráfrase, paréntese, perífrase, prolepse, prótase, prótese, psicose, sim-biose, sindérese, sinopse, síntese, tese, tuberculose, xénese.

Non pertencen a este grupo as palabras oasis e chasis.

9.6. -ITE E -TE

En correspondencia coas palabras do grupo anterior, e por razónssimilares, esta é tamén a adaptación das palabras coas terminacións gre-gas -itis e -tis, todas elas femininas: amigdalite, apendicite, artrite, bron-quite, cardite, colite, conxuntivite, diabete, encefalite, endocardite,enterite, estomatite, farinxite, gastrite, glote, hepatite, larinxite, menin-xite, miocardite, nefrite, neurite, otite, pancreatite, peritonite, pleurite,tendinite etc. Nótese que gratis non pertence a este grupo.

De maneira similar, teñen -e palabras como acrópole, cute, epiderme,metrópole, necrópole, paralaxe, praxe, psique e sintaxe, tamén femininas.

9.7. -BLE / -BEL

A solución moderna para as palabras cultas que teñen o sufixo lati-no -BILIS é -ble ou -bel (pl. -bles ou -beis). Así, amable, apetecible, bebi-ble, estable, indeleble, indisoluble, infalible, perdurable, preferible,realizable, soluble, terrible, variable, xeneralizable etc.; ou amábel, ape-


58

tecíbel, bebíbel, estábel, indelébel, indisolúbel, infalíbel, perdurábel,preferíbel, realizábel, solúbel, terríbel, variábel, xeneralizábel etc.

Consecuentemente, débese escribir establecer, establecemento, res-tablecer e restablecemento, ou ben estabelecer, estabelecemento, resta-belecer e restabelecemento.

A historia do sufixo -BILIS é complexa e diferente no galego e no portu-gués. En textos portugueses medievais aparecen -vel e -vil (plural -viis); máistarde impúxose como única forma -vel (plural -veis). En textos galegos antigosdanse as seguintes solucións (con alternancia gráfica b/v): para o singular, -vele ~ -bele (estavele ~ estabele), -vel ~ -bel (estavel ~ estabel), -vil ~ -bil(estavil ~ estabil), -vle ~ -ble (estavle ~ estable); para o plural, as formas rexis-tradas son -vi(i)s ~ -bi(i)s (semellavi(i)s ~ semellabi(i)s), -viles ~ -biles (con-venaviles ~ convenabiles) e -veles ~ -beles (semellaveles ~ semellabeles). Estaúltima solución é con moito a máis frecuente.

A terminación -ble (pl. -bles) impúxose como solución xeral en todo oterritorio galego, e mesmo se documenta no norte de Portugal. Esta é ademaisa solución adoptada por outras linguas (francés, catalán, castelán...). De porparte, -bel, -beis (amábel, amábeis) ten tamén unha importante presenza nalingua escrita xa desde o século XIX.

A solución -bre usouse moito na literatura desde o século XIX (*posibre,*amabre), debido á tendencia popular a mudar en r o l agrupado con conso-ante (vide 8.1). Esta, en troques, é a única solución correcta para nobre, pala-bra coñecida así desde a Idade Media.

A secuencia -bil (pl. -biles) aparece en palabras como débil, hábil,lábil, móbil, núbil.

9.8. -EO, -EU E -AO, -AU

Cómpre distinguir na escrita as terminacións -eo e -eu, que se corres-ponden cunha diferenza fonética real. Rematan en -eo as palabras popula-


59

res procedentes das latinas rematadas en -AELUM, -ELUM, -OEDUM, -ENUM

(calquera que sexa o timbre da vogal tónica) e as formadas co sufixo -eo apartir de verbos en -ear: ceo, receo, veo, feo, cheo, freo, arqueo, bloqueoetc. Esta secuencia tradicional en galego facilita que os cultismos proce-dentes de palabras rematadas en -EUM, esdrúxulas ou graves, se acomodenen -eo; téñase en conta que, en xeral, a todo -U latino lle corresponde engalego -o, e as palabras deste grupo non fan excepción: aéreo, arbóreo,arxénteo, áureo, cetáceo, ciclópeo, coetáneo, consanguíneo, contemporá-neo, córneo, corpóreo, crustáceo, curvilíneo, cutáneo, erróneo, espontá-neo, larínxeo, linóleo, marmóreo, mediterráneo, momentáneo, núcleo,óleo, óseo, pétreo, petróleo, purpúreo, rectilíneo, róseo, sanguíneo, terrá-queo, térreo, venéreo, violáceo, vítreo; apoxeo, arameo, ateo, camafeo,corifeo, europeo, fariseo, filisteo, hebreo, himeneo, liceo, mausoleo, museo,peritoneo, pigmeo, plebeo, reo, trofeo, xacobeo. Tamén os galicismos oucatalanismos fideo e manteo.

Rematan en -eu as seguintes palabras patrimoniais, ou xa antigas: eu,meu, teu, seu, chapeu, romeu, sandeu (fem. sandía), xubileu, xudeu (fem.xudía). Tamén ten esta terminación a voz leu (pl. lei) ‘unidade monetaria deRomanía’.

O portugués compórtase de modo en parte diferente debido a unha evo-lución fonética particular: mantén a secuencia -eo nos cultismos esdrúxulos(pétreo), mentres que os cultismos graves os acomoda en -eu (ateu, pigmeu),debido a que nas palabras populares non ten senón as terminacións -éu (céu,réu, véu) ou -eio (receio, feio, cheio, freio, arqueio, bloqueio), segundo assúas propias leis de evolución fonética, diferentes das do galego común. Ogalego mantén -eo patrimonial e, aínda que en certas zonas poida xerar uniode sempre que haxa un hiato (a i-auga, ceio, cantaraia, deia), trátase dunfenómeno asistemático: nun mesmo lugar poden darse feio e ceio, fronte acheo e veo, e aínda un mesmo falante pode usar indistintamente unha pala-bra con iode ou sen el. Por esta razón, este fenómeno non debe reflectirse naescrita. Habendo, por tanto, -eo, a acomodación dos cultismos pode ser regu-lar, tanto no masculino coma no feminino (europeo, europea; cf. port. euro-peu, europeia).


60

Rematan en -ao: arao, cacao, callao, grao, nicolao, pardao, peirao,pronao, tao, vao. Rematan en -au: bacallau e pau.

9.9. -EA

O feminino correspondente ás palabras que acaban en -eo, tónico ouátono, é -ea: allea, chea, fea; aérea, arbórea, arxéntea; atea, europea,hebrea, rea. Esta mesma terminación figura en substantivos femininos,de orixe popular ou culta: aldea, avea, azotea, balea, cadea, candea,cea, correa, diarrea, idea, lamprea, manchea, melopea, morea, panacea,prea, rea, serea, tea, urea, vea, verborrea. Tamén nos galicismos chemi-nea, librea, marea, platea, polea, ralea.

O galego adapta regularmente en -a o -e mudo final dos substantivos femi-ninos franceses: malla, vianda, dama, franxa, carabina. A acomodación da ter-minación francesa -ée (cheminée) en -ea (cheminea) é, por tanto, a normal.

9.10. -OA

O galego coñece unha terminación -oa, pronunciada ['oa] ou ['Oa]segundo a súa procedencia (boa, lagoa; avoa, filloa). Mentres que nocaso de boa, lagoa se manteñen sempre as dúas vogais en todo o territo-rio galego, en avoa, filloa etc. prodúcese redución a ["O] en zonas daGalicia suroccidental (avó, filló etc.). Mesmo nestes casos debe ser esco-llida a solución tradicional e absolutamente maioritaria -oa (avoa, filloa,moa, soa -e soamente-, teiroa etc.).

9.11. -US, -UM, -O

Hai algunhas palabras que escapan á regra xeral de acomodación decultismos e manteñen as terminacións latinas -US, -UM: campus, corpus,humus, ómnibus, Venus, virus; álbum, factótum; médium, presídium,parabéllum, súmmum, contínuum, cinefórum, quórum, desiderátum. En


61

xeral son palabras que aínda se senten como non plenamente incorpora-das ao idioma.

Escríbense con -o as voces currículo, espírito, ímpeto, memorando,referendo e tribo.

9.12. -IÑO/-IÑA E -INO/-INA

Nas palabras patrimoniais a terminación latina -INUM/-INAM deu engalego -iño/-iña, que é tamén a forma xeral do diminutivo. Así: andori-ña, campiña, casiña, campesiño, comiño, mariña, mariño, menciña,pequeniño, veciño etc. Remata tamén en -iño mesquiño e pergamiño.

Os préstamos, latinos ou non, adoptan a terminación -ino/-ina:albino, anilina, anxina, aquilino, asasino, aspirina, bencina, bizanti-no, bobina, bovino, brillantina, buguina, canino, cantina, capuchino,carabina, cartolina, casino, clandestino, cocaína, codeína, coralino,cortina, cristalino, destino, disciplina, divino, doutrina, ensino, escar-latina, esquina, estricnina, estudantina, felino, feminino, gabardina,gasolina, glicerina, granadino, guillotina, heroína, interino, intestino,ladino, latino, mandolina, margarina, masculino, matutino, medicina,morfina, muselina, nicotina, nitroglicerina, oficina, ondina, palatino,parafina, penicilina, peregrino, piscina, plastilina, porcino, propina,proteína, rabino, repentino, resina, retina, ruína, sacarina, sibilino,sonatina, supino, taurino, toxina, turbina, ultramarino, vaselina, ves-pertino, vitamina, vitrina, xacobino, xelatina, xenuíno etc.

9.13. -E

Rematan en -e as palabras patrimoniais procedentes de étimos latinosen -INEM (home, virxe, orde, imaxe, chantaxe 'planta', feluxe), os conti-nuadores dos neutros en -MEN (crime, exame, lume, costume etc.) e osgalicismos en -axe (chantaxe 'extorsión', homenaxe, liñaxe, viaxe etc.).


62

De maneira análoga, adóptanse tamén sen nasal final os cultismos:abdome, ditame, exame, nume, réxime, vexame, xerme... Deben mesmoescribirse sen -n as palabras glute, lique, pole, seme, pois non hai razón filo-lóxica ningunha para separalas das anteriores. Exceptúanse o latinismolumen (unidade da física do sistema internacional) e o bretonismo dolmen.

O portugués mantivo a nasalidade primitiva (homem, virgem, ordem, ima-gem etc.) e aínda a estendeu analoxicamente a algunhas outras palabras(nuvem, ontem) e de modo sistemático ás palabras formadas co sufixo galo-rrománico -age (homenagem, linhagem, viagem etc.). Como xa se indicou, aspalabras tradicionais procedentes dos neutros latinos en -MEN resolvéronse en-e tanto en galego coma en portugués (lume etc.). Pero os cultismos son trata-dos polo portugués de modo vacilante: en xeral, suprime -n (ditame, exame,vexame etc.), algunhas veces manteno (sémen, líquen, pólen, glúten) e en bas-tantes casos admite as dúas solucións (ligame / ligâmen, abdome / abdômen,germe / gérmen etc.).

Advírtase que a evolución da nasalidade da terminación medieval -e éparalela tanto en galego coma en portugués á doutras vogais finais átonas nasa-lizadas. Compárense as formas medievais órfão, Estévão, órgão, orégão..., quese manteñen en portugués en órfão, Estévão, órgão, orégão e que en galego seresolven en orfo, Estevo, orgo, ourego.

9.14. MASC. -ÁN / FEM. -Á, MASC. -ANO / FEM. -ANA

Nas palabras populares, a terminación latina -ANUM presenta tressolucións distintas no dominio lingüístico galego: -ao/-án/-á (irmao /irmán / irmá). En troques, a correspondente forma feminina -ANAM sóten dous resultados: -á/-án (irmá / irmán).

Estas formas pódense atopar na fala con distintas combinacións, perodesde o século XIX os escritores veñen mostrando unha preferencia poloseguinte esquema, hoxe unanimemente aceptado na lingua escrita:


63

(meu) irmán (miña) irmá(meus) irmáns (miñas) irmás

A este esquema incorpóranse tamén outras palabras co masculinoacabado en -án, aínda que este -án non proceda etimoloxicamente dunsufixo -ANU. Teremos, xa que logo: alazán, alazá; aldeán, aldeá; ancián,anciá; artesán, artesá; barregán, barregá; bosquimán, bosquimá; capi-tán, capitá; chan, chá; cidadán, cidadá; cirurxián, cirurxiá; comarcán,comarcá; concidadán, concidadá; cortesán, cortesá; cotián, cotiá; cris-tián, cristiá; curmán, curmá; ermitán, ermitá; escribán, escribá; gar-dián, gardiá; gran e gra; insán, insá; irmán, irmá; livián, liviá; louzán,louzá; malsán, malsá; marrán, marrá; musulmán, musulmá; nugallán,nugallá; pagán, pagá; rufián, rufiá; san, sa; sancristán, sancristá; sul-tán, sultá; tecelán, tecelá; temperán, temperá; temporán, temporá;truán, truá; van, va; verán; vilán, vilá.

Este é un dos sufixos produtivos con que conta o galego para a for-mación de xentilicios. Seguen este modelo afgán, afgá; alemán,alemá; castelán, castelá; catalán, catalá; coimbrán, coimbrá, e, espe-cialmente, os referidos a entidades de poboación galegas: aresán,aresá; arousán, arousá; arzuán, arzuá; bergantiñán, bergantiñá; cal-delán, caldelá; carnotán, carnotá; compostelán, compostelá; ferrolán,ferrolá; fisterrán, fisterrá; mariñán, mariñá; muradán, muradá;muxián, muxiá; ourensán, ourensá; ponteareán, ponteareá; pontecal-delán, pontecaldelá; redondelán, redondelá; ribeirán, ribeirá; salne-sán, salnesá; ullán, ullá; vilagarcián, vilagarciá.

Algúns xentilicios galegos poden conservar a súa forma local -ao / -á: arnoiao, arnoiá; burelao, burelá; courelao, courelá; caldelao, calde-lá (do Castro Caldelas); dezao, dezá; lancarao, lancará; limiao, limiá;mariñao, mariñá (da Mariña luguesa); masidao, masidá; meirao, meirá;melidao, melidá; ribeirao, ribeirá (do Ribeiro) etc. Pola mesma razón,admitirase tamén a forma feminina local -án en casos como unha car-notán, unha fisterrán, unha muradán etc.


64

Nas palabras cultas incorporadas con posterioridade á época en quedeixou de operar a lei da caída do -n- intervocálico, a terminación latina -ANUM, -ANAM foi adaptada conforme á norma xeral de acomodación decultismos. Levan esta terminación -ano (fem. -ana): africano, americano,anglicano, arcano, artesiano, asturiano, australiano, bacteriano, bolivia-no, colombiano, cubano, decano, diluviano, franciscano, fulano, grego-riano, hispano, humano, inhumano, italiano, lusitano, luterano,mahometano, meridiano, metropolitano, miliciano, mundano, oufano, pai-sano, peruano, pondaliano, profano, provinciano, puritano, republicano,romano, rosaliano, semana, soberano, tirano, transmontano, ultramonta-no, urbano, valenciano, veterano, vexetariano, xermano etc.

Como xa foi indicado (cf. 9.13), cando esta terminación latina eraátona, a evolución en palabras patrimoniais foi diferente e o resultadofinal en galego é -o/-a: Estevo, orfo / orfa, orgo, ourego, ravo (planta),saba. Relacionadas con estas, aínda que doutra orixe, están as termina-cións en -o de Cristovo e soto.

As palabras cultas conservan o sufixo latino sen cambiar; isto afec-ta tamén os vocábulos que teñen esta terminación, aínda que a súa orixenon sexa latina. Así, bibliómano, bímano, cleptómano, cocainómano,diáfano, ébano, melómano, mitómano, morfinómano, órgano, pínfano,plátano, tétano, tímpano.

9.15. MASC. -ÁN / FEM. -ANA

A terminación -án / -ana aparece nunha serie de nomes, substantivose adxectivos, que xeralmente actúan como caracterizadores pexorativos:balandrán, balandrana; baleigán, baleigana; barbuzán, barbuzana;barrigán, barrigana; barullán, barullana; bocalán, bocalana; brután,brutana; buleirán, buleirana; burrán, burrana; burricán, burricana;cabezán, cabezana; cachamoulán, cachamoulana; cachán, cachana;cacholán, cacholana; cagán, cagana; canelán, canelana; cangallán,cangallana; carallán, carallana; carcamán, carcamana; carneirán, car-neirana; carroulán, carroulana; chalán, chalana; charlatán, charlatana;


65

cornelán, cornelana; farfallán, farfallana; folán, folana; folgazán, folga-zana; galbán, galbana; guedellán, guedellana; lacazán, lacazana; lan-grán, langrana; larpán, larpana; leilán, leilana; lerchán, lerchana;lorán, lorana; lordán, lordana; loubán, loubana; mentirán, mentirana;orellán, orellana; paduán, paduana; pailán, pailana; palafustrán, pala-fustrana; papán, papana; parvallán, parvallana; paspán, paspana; pas-trán, pastrana; pelandrán, pelandrana; pertegán, pertegana; pillabán,pillabana; porcallán, porcallana; ruán, ruana; tangueleirán, tanguelei-rana; testalán, testalana; testán, testana; toleirán, toleirana; vergallán,vergallana; zalapastrán, zalapastrana; zampallán, zampallana.

9.16. MASC. -ÓN / FEM. -OA, -ONA

Forman o feminino en -oa unha serie de adxectivos e substantivos enque -ón non pode analizarse como sufixo: anfitrión, anfitrioa; bretón,bretoa; campión, campioa; ladrón, ladroa (que tamén ten un femininoladra); león, leoa; patrón, patroa; saxón, saxoa; teutón, teutoa.

Rematan en -ón / -ona as palabras en que esta terminación é un sufi-xo aumentativo ou deverbal pexorativo: homón, mullerona, zapatón,casona; abusón, abusona; acusón, acusona; faltón, faltona; preguntón,preguntona etc.

Existe ademais un grupo de palabras cultas coa terminación -onátona: canon, colon, corion, décathlon, épsilon, ípsilon, micron, epíplo-on, cripton, isquion, necton, neon, newton, ómicron, párkinson, radon,taxon, telson. O anglicismo nylon adáptase ao galego como nailon.

9.17. -DE

A terminación latina vogal + TEM resólvese en galego, tanto en pala-bras cultas coma populares, en vogal + -de: almude, alude, ataúde, cala-midade, céspede, hóspede, laúde, parede, rede, saúde, sede, soidade,verdade, virtude etc.


66

9.18. -DADE, -TADE

O sufixo latino -TATEM resolveuse en -tade en posición posconso-nántica (dificultade, facultade, maxestade, potestade, tempestade, vonta-de) e en -dade en posición posvocálica (enfermidade, novidade,puridade, realidade). Ás veces unha síncope vocálica antiga provocouque -dade poida aparecer en posición posconsonántica (BONITATEM >bondade, CRUDELITATEM > crueldade, HEREDITATEM > herdade, LEGALI-TATEM > lealdade, MORTALITATEM > mortaldade, TRINITATEM > trindade,VERITATEM > verdade, VIRGINITATEM > virxindade etc.). A partir destasformas, -dade estendeuse a bases non sincopadas rematadas en r: liber-dade, puberdade.

9.19. -DADE / -EDADE / -IDADE

No galego actual, -dade presenta tres alomorfos: -dade, -edade e -idade. O primeiro aparece só nunha relación pechada de palabras popu-lares que sufriron, segundo se indicou en 9.18, a síncope da vogal pre-cedente (verdade, herdade, bondade, trindade etc.). As outras dúasvariantes, as únicas produtivas no galego actual, presentan distribucióncomplementaria e aparecen en palabras introducidas por vía culta e maisen derivados romances: -edade combínase con bases adxectivas en -io(notoriedade, solidariedade, variedade...) e -idade nos casos restantes(capacidade, probabilidade, soidade, novidade...). As únicas excepciónsa esta regra son necidade e sucidade.

9.20. -ARÍA /-ERÍA

Os substantivos formados con este sufixo referíanse orixinariamentea cousas e indicaban o lugar onde se fabricaban, onde se vendían ou ondehabía abundancia delas. A forma -aría, maioritaria no galego medieval,era o resultado fonético regular da correspondente latina -ARÍA. Por isodebe dárselle preferencia a esta solución: armaría, artillaría, bruxaría,


67

camisaría, carnizaría, carpintaría, cervexaría, cestaría, chancelaría,charlatanaría, chocolataría, enfermaría, enxeñaría, ferraría, gandaría,infantaría, lavandaría, leprosaría, libraría, moblaría, panadaría, pape-laría, pedraría, peixaría, perfumaría, pradaría, refinaría, reloxaría,tesouraría, tinturaría, zapataría...

Con esta solución conflúen tamén aqueloutros vocábulos derivadosco sufixo -ía sobre bases en -ario: comisaría, notaría, secretaría, testa-mentaría etc., derivados a partir de comisario, notario, secretario e tes-tamentario, respectivamente.

A solución -ería, documentada tamén no galego medieval, fíxose casexeral no galego moderno, polo que se admite así mesmo como normativa.

En calquera caso, téñase en conta que algúns galicismos modernos,como batería, galantería, galería ou mercería presentan unicamente aterminación -ería.

Á forma iberorrománica -aría correspondía a francesa -erie, que, coma outrossufixos galorrománicos, se documenta na Península desde época moi temperá.Desta maneira entran as dúas en conflito; e en castelán e catalán impúxose doada-mente -ería, unha vez que o sufixo latino -ARIUS terminou dando cast. -ero e cat. -er (caballero-caballería, cavaller-cavalleria). Pero esta non foi a única causa dotriunfo de -ería, pois en italiano, onde non hai -ero, tamén se impuxo -eria (libraio-libreria). En portugués tamén penetrou moito o novo sufixo (Livro de Montería,século XV) e aínda hoxe hai moitas palabras con el (carroceria, parceria, crista-leria, correria, grosseria, bateria, bilheteria, sorveteria, loteria, bijuteria).

Por ultracorrección úsase ás veces un falso sufixo *-eiría, creado a partirdos substantivos derivados en -eiro e non dos primitivos. Así, de ferreiro fíxo-se *ferreiría ou de leiteiro, *leiteiría etc. Estas formas deben evitarse.


10. OUTRAS PARTICULARIDADES

10.1. ALTERNANCIA CUA-/CA-/CO-; GUA-/GA-/GO-

Nas palabras patrimoniais o galego mostrou sempre tendencia a eli-minar o elemento labiovelar u dos grupos orixinarios qua-, gua-, a seme-llanza do francés e en contra do que sucede en portugués e en castelán,que tenderon a conservalo. En galego hai tamén zonas que manteñen ogrupo orixinario; pero demográfica e literariamente é moito máis usada asolución que perdeu o u, de aí que a escolla se resolva a favor deste resul-tado tanto nas palabras patrimoniais coma nas cultas máis popularizadas.

Aparece caen caderna, caderno, cadrado, cadrar, cadrelo, cadril,cadro, cal, calidade, calquera, cando, cantidade, canto, cartos ‘diñeiro’,case, casemente, catorce, catro, catrocentos.

Aparece cua- nos cultismos e, en xeral, nas palabras derivadas cul-tas. Así, cuadr- (cuadrangular, cuadrante, cuadratura, cuadraxesimal,cuadraxésimo, cuadrícula, cuadrienal, cuadrienio, cuadriforme, cuadri-ga, cuadrilátero, cuadrilla, cuadrilleiro, cuadrimestre, cuadrimotor,cuadriplicar, cuadrisílabo, cuadrivio, cuadrúpede, cuádruplo, escua-dra), cual- (cualificar, cualitativo), cuant- (cuantía —ao lado de con-tía—, cuantificación, cuantificar, cuantioso, cuantitativo), cuart-(cuarta, cuartear, cuarteirón, cuartel, cuarteleiro, cuarteto, cuartilla,cuartillo, cuarto ‘1/4 parte’ ‘dependencia’) e cuater- (cuaternario).Tamén as palabras cuáquero, cuarzo, cuasia e cuasina.

Un caso especial de evolución témolo nas formas corenta, corente-na, corentón e coresma, onde o ditongo ua se reduciu a o; o mesmo oco-rre en corta feira (ou cuarta feira) ‘mércores’.


69

Hai outras formas que tiñan orixinariamente o grupo coa-, que sereduciu a ca-, como no grupo cua- xa citado: callada, callado, callar,calleira, calleiro, callo ‘presoiro’. O grupo coa- mantense nos cultismos:coagulable, coagulante, coagulación, coagular, coágulo.

Aparece ga- en gadaña, gadaño, galardón, galdrapo, garda, gardar,gardián. Tamén en préstamos como garantía, garantir, garita etc.

Noutras palabras aparece gua-: guante, guapo, guata.

E, finalmente, a solución go- aparece en gorir (tamén guarir), gore-cer (tamén guarecer), gornecer (tamén guarnecer).

Os derivados e compostos manteñen a evolución da palabra primiti-va sobre a que se forman. Por tanto, agardar, gadañar, gadañeiro, gar-dabarreira, gardalama, gardarríos, gardarroupa etc.; garda civil, gardaforestal, garda mariña etc.; gornición (tamén guarnición); gorida(tamén guarida) etc.

Son dialectalismos cuando (e condo), cuanto (e conto), cuase, cuasemen-te etc.; guadaña, guardar etc.; coallar etc.

10.2. DITONGO OI

O ditongo resultante das secuencias latinas a) O*CT b) O¤CT, U*CT, U¤CT,U*LT; c) ORI + vogal, URI + vogal na maior parte do territorio galego é oi:a) noite, oito; b) troita, loita, froita, loito, moito; c) coiro, lavadoiro,vasoira, agoiro.

Con todo, existen zonas reducidas en que se dan outros resultados:unha zona do occidente da Coruña presenta sempre ui (nuite; luita,muito; lavaduiro, varreduiro etc.); o sur de Pontevedra presenta tresresultados, segundo os casos: a) oi: noite; b) ui: luitar, muito; c) ou:vasoura; na franxa máis oriental do dominio lingüístico galego alternan


70

dúas solucións: a) oi: noite; b) ui: luitar, muito —con puntos de u, mutoe mutio, escutar e escutiar—; c) oi: vasoira, coiro.

Adóptase como normativa a solución oi en todos os casos por sermaioritaria demográfica e xeograficamente e por ser a máis difundida natradición literaria moderna: coitelo, enxoito, froita, loita, moi, moito,troita, varredoiro, vasoira etc. E así tamén en coidar, coita, coitado etc.

10.3. DITONGOS OU/OI

O galego mantén diferenciados os ditongos ou e oi, de acordo coassúas diferentes orixes: ou < AU, AL + cons. etc. (cousa, louro, ouro,pouco, tesouro, touro; couce, fouce, outro, souto; dous), oi < OCT, UCT,U*LT, ORI + vogal, URI + vogal (oito, noite; troita, loita; moito, voitre;coiro, lavadoiro, tesoira, vasoira; agoiro etc. vide 10.2).

Unicamente en palabras concretas e en zonas e lugares illados houboalgunha confusión de ou e oi: oitro por outro, noute por noite, vasoura porvasoira etc. Normativamente hai que aterse á solución fonética regular.

10.4. DITONGOS IE, UE

As secuencias latinas -IE- e -UE- en palabras cultas mantéñense engalego como ie e ue, respectivamente: aliciente, ambiente, ciencia, clien-te, coeficiente, conciencia, conveniencia, conveniente, deficiencia, defi-ciente, eficiencia, eficiente, estupefaciente, expediente, experiencia,incipiente, inconveniente, obediencia, obediente, omnisciencia, pacien-cia, sapiencia, sobresaliente, suficiente etc.; afluencia, afluente, anuen-cia, anuente, congruencia, congruente, delincuencia, delincuente,elocuencia, elocuente, secuela, secuestro etc. (cf. 9.1 e 9.3).

Algunhas veces, por disimilación ou por ultracorrección, as secuencias ie,ue substitúense por e, o (*concencia, *ambente, *freconte); estas substitucións


71

deben evitarse. Con todo, hai formas aceptables como comenencia ‘intere-se’, diferente xa do cultismo novamente reintroducido conveniencia. Nóte-se que tamén hai casos como aparencia, beneficencia etc., que carecen deie xa en latín.

10.5. DISIMILACIÓN, METÁTESE E EPÉNTESE DE R

O r mantén, en xeral, a súa posición etimolóxica dentro da pala-bra, independentemente das síncopes vocálicas: prado (< PRATUM),cabra (< CAPRAM), disfrazar, labrar (< LABORARE), Carlos (< CARO-LUS), merla (< MERULAM), tenro (< TENERUM), xenro (< GENERUM),venres (< VENERIS). Hai, con todo, casos de metáteses xa consumadas:bradar (< BALATRARE), prebe (< PIPER), preguiza (< PIGRITIAM), burgo(< BRUCHUM).

Preguntar é a forma máis documentada na Idade Media e maiorita-ria no galego moderno; correspóndese ademais co étimo *PRAECUNCTA-RE. Debe ser, por tanto, a normativa.

Esporadicamente algunhas palabras perderon o r interno por disimi-lación con outro r dentro da mesma palabra (arado, frade, madrasta,padrasto, rodo, e mesmo o semicultismo propio, do lat. PROPRIUM, ederivados, documentado maioritariamente sen o segundo r xa na épocamedieval). Fronte a estes casos de perda por disimilación, en xeral houbounha tendencia á conservación da consoante, e por iso temos hoxe arras-trar, rastro, rexistrar, rexistro, rostro etc.

A maioría destas palabras conservan tamén o -r- nos textos gale-gos medievais. En troques, nos textos portugueses medievais vense xacasos de perda xunto a outros de conservación; pouco a pouco foiseimpoñendo a forma sen -r-, que hoxe é máis usual, chegándose ásveces a diferenzas de significado, como rosto ‘cara dunha persoa’ / ros-tro ‘bico das aves’.


72

A forza da disimilación de r nunca chegou a ser operativa no gale-go, que mesmo nalgúns casos favoreceu o fenómeno contrario: restra,restreba, restrollo.

Ademais destes casos de repercusións de r, a epéntese desta conso-ante afecta a un número grande de palabras, especialmente no contextost + vogal: estrela, estropallo, estralar, estraloque, mastro, congostra...;croque, faldra... Nalgunhas destas palabras xa non existe a variante senr, mentres que noutras as dúas variantes se reparten dialectalmente.

10.6. ENCONTROS VOCÁLICOS

Na lingua escrita do século XIX e da primeira metade do XX era fre-cuente o uso do apóstrofo para representar certas elisións vocálicas quese producen ao se encontraren a vogal final dunha palabra e a inicial daseguinte, cando pertencen ao mesmo grupo fónico. Na ortografía actualnon se utiliza o apóstrofo, e nos casos de elisión optouse ou ben polaamálgama das dúas palabras (do, no, deste, naquel etc.) ou ben pola gra-fía plena de cada unha delas (entre as árbores). Aínda que non se repre-sente graficamente este fenómeno, as palabras que acaban en -e,especialmente as gramaticais, perden na fala a vogal final cando vanseguidas doutra palabra que comeza por vogal (vide 6): desde América["dezDa"mE|ika], dixo que andara moito ["diSokan"da|a"mojto], este amigo[es¡ta"miVo], preguntou se había traballo [preVun"tows¡a"Biatra"Ba¥o],sempre anda con contos ["s¡Em"prandakoN"kontos¡], deixoume alí[dej"Sowma"li].


11. FORMACIÓN DO PLURAL

11.1. PALABRAS REMATADAS EN VOGAL OU EN DITONGO

As palabras rematadas en vogal, tónica ou átona, ou en ditongo for-man o plural engadindo -s: mesa, mesas; custo, custos; irmá, irmás;café, cafés; israelí, israelís; lei, leis; rei, reis; bocoi, bocois etc.

Os estranxeirismos acabados en vogal forman o plural engadindo -sou ben respectando a forma de plural da lingua de orixe: spray, sprays;hippy, hippys ou hippies.

11.2. PALABRAS REMATADAS EN -R E -Z

As rematadas en -r e -z engaden o morfema -es sobre o singular:mar, mares; calor, calores; luz, luces.

Os estranxeirismos adecúanse á regra xeral (palier, palieres; somier,somieres; húsar, húsares; dólar, dólares...), a non ser algúns casos depalabras pouco integradas, que poden formar o plural engadindo -s: pós-ter, pósteres ou pósters; gángster, gángsteres ou gángsters; júnior, júnio-res ou júniors.

11.3. PALABRAS REMATADAS EN -S E -X [ks¡]

As agudas acabadas en -s forman o plural engadindo -es: deus, deu-ses; compás, compases, a non ser as que rematan en grupo consonántico(incluíndo entre estas as acabadas en -x [ks¡]): luns, fax, lux, unisex, quepermanecen invariables.


74

As graves e esdrúxulas acabadas en -s ou -x [ks¡] son invariables e pre-sentan, xa que logo, a mesma forma no singular e no plural: choromicas,lapis, martes, oasis, xoves, mércores, bíceps, tórax, clímax, télex etc.

11.4. PALABRAS REMATADAS EN -N

As rematadas en -n engaden -s: can, cans; lambón, lambóns; laca-zán, lacazáns; dolmen, dolmens; mitin, mitins; xilin, xilins etc.

Nas palabras patrimoniais oxítonas a lingua falada ofrece tres posibilida-des de formación de plural para estas voces: cans, cas e cais. A primeira delasocupa o occidente de Galicia e comprende a área de maior densidade demo-gráfica; a segunda, propia do galego central, é de maior extensión xeográfica;a terceira, reducida á franxa máis oriental do dominio lingüístico galego, éminoritaria demograficamente. Ao presentar como normativa a solución -nsconságrase a que xa viña sendo de uso en toda a tradición literaria e gramati-cal, con escolla a favor da forma demograficamente máis estendida.

11.5. PALABRAS REMATADAS EN -L

Os monosílabos rematados en -l engaden o morfema -es: cal, cales;el, eles; fel, feles; fol, foles; gol, goles; mal, males; mel, meles; mil,miles; mol, moles; pel, peles; ril, riles; rol, roles; sal, sales; sol, soles;tal, tales; til, tiles; val, vales; vil, viles; xel, xeles.

Fol, mil, mol, pel e val proceden de palabras que en latín tiñan -LL-medial, que se reduce a unha consoante simple pero non desaparece. O mesmoocorre con el, eles.

Cal (pron.), tal e mal, a diferenza dos anteriores, tiñan -L- intervocálicolatino, que se perdeu na época medieval nas formas de plural. O galego moder-no abandonou a solución medieval e forma o plural destas voces engadindo omorfema -es sobre o singular. Sobre vil fórmase viles, maioritaria xa no gale-go medieval.


75

Fel e mel tiñan -LL- en latín, pero, por seren palabras neutras, non o tiñanno acusativo, caso de que parten as formas romances. Non se documentan osplurais *feis e *meis.

Sol, sal e cal (subst. masc.) son infrecuentes en plural. O resultado espera-do, dado que tiñan -L-, sería *sois, *sais e *cais, de nula ou escasa documenta-ción.

Gol, rol, til e xel, que son estranxeirismos, seguen o sistema de formaciónde plural dos outros monosílabos tradicionais.

No referente ao plural dos monosílabos, o portugués apártase deste resul-tado uniforme do galego, pois presenta varias solucións: foles, moles, peles evales fórmanse sobre un singular rematado en -e; tais, quais, sois, sais, cais evis manteñen o plural tradicional, en tanto que males e feles presentan unhaformación en -es sobre o singular; hai vacilación entre meis e meles.

Nas palabras agudas de máis dunha sílaba, o -l do singular substitú-ese polo morfema -is: animal, animais; aval, avais; papel, papeis; fiel,fieis; cruel, crueis; truel, trueis; civil, civís; español, españois; control,controis; azul, azuis. Téñase en conta que nos acabados en -il a secuen-cia antiga -íis se resolve en -ís (cadrís, non *cadríis).

Na formación do plural destas voces sería posible escoller entre tres solu-cións: animás, animais (que nalgures alterna con animaes) e animales. Delas,as dúas primeiras son solucións tradicionais, con perda do -l- intervocálico. Aterceira probablemente é o resultado dunha recuperación do l a partir do singu-lar, seguindo o modelo de 11.2 e dos monosílabos rematados en -l; como apoioá tese da recuperación dentro do galego, cómpre lembrar que no norte de Por-tugal existe tamén este sistema de formación do plural. Con todo, non podemosdescartar a hipótese do castelanismo, que, cando menos, explicaría o enormeéxito que tivo nos últimos tempos, ata facer recuar as outras formacións.

Canto á extensión xeográfica, a solución animais ocupa unha área moirestrinxida, na parte máis oriental do dominio lingüístico galego, pero ten aoseu favor que dentro dela segue sendo un plural produtivo (caracois, artificiais


76

etc.). A solución animás debería ocupar o resto do territorio, pero só se oe enpalabras illadas (como reás ou cadrís) e ás veces mesmo sen continuidade xeo-gráfica (en puntos illados pódese recoller animás, toxás ou currás, e poucasmáis). A solución animás foi suplantada case totalmente por animales, de talmaneira que hoxe non se rexistran caracós, españós, nacionás, fusís etc.; estamesma suplantación dáse no caso de animais, pero en menor medida.

Descartada animales, por non ser unha formación tradicional, a escollaentre as outras dúas fíxose a favor de animais por ser aínda unha forma tradi-cional produtiva e porque no galego estándar dos últimos tempos vén sendoaceptada sen discusión.

As palabras compostas en que o segundo elemento é algún dosmonosílabos citados máis arriba fan o plural en -les (ollomoles, chucha-meles, papasoles, mirasoles, Miravales...). O plural de aquel é aqueles,pola mesma razón indicada para el, eles.

A pesar da súa aparencia, caracol e aerosol non son compostos de cole sol. Os seus plurais son, xa que logo, regulares: caracois e aerosois.

As palabras graves rematadas en -l forman o plural engadindo omorfema -es: áxil, áxiles; difícil, difíciles; útil, útiles; túnel, túneles;cónsul, cónsules etc. Exceptúase desta regra a terminación -bel, que faio plural en -beis (vide 9.7).

Todas estas palabras entraron na lingua con moita posterioridade á perdado -l- intervocálico; a maior parte delas son mesmo moi recentes. Xa na épocamedieval os cultismos mostraban resistencia á perda de -l- (convenaveles, con-venaviles), aínda que non faltan exemplos de adecuación aos plurais tradicio-nais, convenave(e)s (dun singular convenavel(e)) ou convenavi(i)s (dunsingular convenavil); se as palabras rematadas en -il átono (que son as máisabundantes deste grupo) entrasen en época antiga, o único plural esperadosería *axis, *dificis (nunca documentados). O portugués, que os resolve enfáceis, úteis, férteis, asimilou estas palabras aos plurais das rematadas en -el enon aos das rematadas en -il. Esta solución estruturalmente estraña ao sistemagalego ten tamén certo uso no galego literario moderno.


77

11.6. PALABRAS REMATADAS NOUTRAS CONSOANTES

As voces acabadas en consoantes distintas das vistas en 11.2, 11.3,11.4 e 11.5 son as máis delas estranxeirismos ou cultismos, e forman oplural engadindo -s: club, clubs; pub, pubs; snob, snobs; clac, clacs;coñac, coñacs; frac, fracs; tic, tics; crómlech, crómlechs; sándwich,sándwichs; sketch, sketchs; lord, lords; round, rounds; talmud, tal-muds; rosbif, rosbifs; anorak, anoraks; stick, sticks; búmerang, búme-rangs; iceberg, icebergs; ring, rings; smóking, smókings; álbum,álbums; réquiem, réquiems; slálom, sláloms; tándem, tándems; tótem,tótems; clip, clips; jeep, jeeps; hándicap, hándicaps; boicot, boicots;complot, complots; fagot, fagots; mamut, mamuts; robot, robots;sprint, sprints; test, tests; trust, trusts; leitmotiv, leitmotivs.


12. FORMACIÓN DO FEMININO

O feminino dos substantivos e adxectivos fórmase comunmente coaterminación -a, que se une directamente á forma do masculino se estaacaba en consoante ou vogal tónica (deus / deusa, rapaz / rapaza, avó /avoa, cru / crúa) ou substitúe a vogal final da forma do masculino seremata en vogal átona (sobriño / sobriña, presidente / presidenta). Contodo, hai algúns casos especiais.

12.1. NOMES REMATADOS EN -N

Os substantivos e adxectivos que acaban en -án (< ANUM) forman ofeminino en -á, segundo o establecido en 9.14: ancián / anciá, temperán/ temperá; en troques, os caracterizadores despectivos rematados en -ánfórmano en -ana, conforme ao dito en 9.15: folgazán / folgazana, men-tirán / mentirana.

Para o feminino dos rematados en -ón (león / leoa, mais lambón /lambona), véxase 9.16.

Os acabados en -ín forman o feminino en -ina, coa excepción deruín, que é invariable: bailarín / bailarina, benxamín / benxamina, dan-zarín / danzarina, galopín / galopina, malandrín / malandrina; pero unviño ruín / unha terra ruín.

Os rematados en -ún difiren no seu comportamento: os adxectivoscabrún, cervún, vacún forman o feminino patrimonial cabrúa, cervúa,vacúa; común é invariable; euscaldún engade -a: euscalduna.


79

O único nome en -én susceptible de moción xenérica é invariable: unrefén americano / unha refén americana.

12.2. NOMES REMATADOS EN VOGAL OU DITONGO TÓNICOS

Os substantivos rematados en vogal tónica tenden a engadir -a, entanto que os adxectivos tenden a ser invariables: un avó somalí / unhaavoa somalí. Con todo, algúns substantivos son invariables: unha chim-pancé adulta; entre os adxectivos, nu, cru e recrú, só e mao ‘ruín’ for-man os femininos núa, crúa e recrúa, soa e má: o peixe cru / a carnecrúa, un só día / unha casa soa, o ollo mao / unha má ocasión.

Presentan características morfolóxica especiais grou / grúa, xudeu /xudía e sandeu / sandía.

12.3. NOMES REMATADOS EN -ÉS

Os xentilicios que acaban en -és presentan un feminino en -esa:cambadés / cambadesa, chinés / chinesa, noruegués / norueguesa, por-tugués / portuguesa, romanés / romanesa. O mesmo ocorre con outrosadxectivos, coma burgués / burguesa, camoés / camoesa, canchés / can-chesa, montés / montesa e palmés / palmesa; algúns, en troques, soninvariables: estilo cortés / mirada cortés.

12.4. FORMACIÓNS ESPECIAIS

Algunhas palabras de xénero feminino presentan terminacións espe-ciais, sobre a mesma base léxica: heroe / heroína, tsar / tsarina; galo /galiña; rei / raíña; abade / abadesa; barón / baronesa; príncipe / prin-cesa; sacerdote / sacerdotisa, profeta / profetisa, poeta / poetisa; empe-rador / emperatriz; actor / actriz etc.


13. COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS

Ao lado das formas analíticas, úsanse tamén para bo, malo ou mao,grande e pequeno os comparativos sintéticos mellor, peor, maior ou mei-rande e menor.

Para a formación de superlativos absolutos úsase o sufixo -ísimo:altísimo, grandísimo. Este sufixo, sentido normalmente como propiodun rexistro elevado, ás veces engádese á raíz culta da palabra e non ápatrimonial: antigo, antiquísimo; fiel, fidelísimo; nobre, nobilísimo. Nosadxectivos rematados en -ble ou -bel este superlativo ten sempre a ter-minación -bilísimo: amable ou amábel, amabilísimo; estable ou estábel,estabilísimo.

En rexistros elevados aparecen os superlativos co sufixo -érrimo,como son celebérrimo, libérrimo, misérrimo, paupérrimo, pulquérrimo,que corresponden, respectivamente, aos adxectivos célebre, libre, míse-ro, pobre e pulcro.


14. O ARTIGO

14.1. O ARTIGO DETERMINADO

14.1.1. FORMAS

O artigo determinado presenta en galego as seguintes formas:

Estas son as formas do galego común. Na maior parte do galego de Astu-rias, no canto de o úsase para o masculino el ou a forma elidida l.

Existe tamén unha variante alomórfica lo, la, los, las, que é de usoobrigatorio tras da preposición por (vai polo carreiro) e do adverbio u(ant. *ub) (u-lo libro?).

A forma do artigo primitivo era lo, la, los, las, pero o l en posiciónintervocálica desapareceu, tanto en interior de palabra coma dentro de gru-pos fónicos de palabras, co conseguinte resultado o, a, os, as (para locampo > para o campo); esta forma estendeuse analoxicamente a outroscontextos en que o l non fose precedido dentro do mesmo grupo fónico por-s, -r, -b ou -n. Se estaba precedido por -n (son las tres), tras unha fase -nn-(son nas tres), o resultado foi -n- (son as tres, con pronuncia ["s¡onas¡"tres¡]),

MASCULINO

SINGULAR o a

os asPLURAL

FEMININO


82

que se interpreta como a consoante final da palabra precedente e non como a ini-cial do artigo; o artigo, por tanto, segue sendo o, pero os efectos desa asimilacióne posterior redución perduran aínda no feito de que ese n poida ser alveolar e nonvelar (compárese, como exemplo, o -n de non había ["noNa‡"Bia] e o de non o vexo["no)no "BeSo], o de tocan ["tOkaN] e os de tócana ["tOkana] e tocan a muiñeira["tOkana mui"!ejra]). Cando a consoante anterior era -r, -s ou -b (dar las tres, dáslas tres, ub lo gato?), a asimilación foi regresiva e nun primeiro momento deucomo resultado -ll- (dal las tres, ul lo gato?), posteriormente -l- (da-las tres, u-logato?); deste modo o artigo seguiu mantendo a forma primitiva, pero o verbo oua palabra anterior viron modificada a súa consoante final.

Non sempre houbo acordo no tocante ao tratamento destes alomorfos nalingua escrita. Os textos medievais galegos e portugueses mostran unha clarapreferencia pola representación das dúas formas do artigo na distribución indi-cada, marcadas en portugués ata o século XVIII. O galego do Rexurdimentovacila entre a representación e a non representación, vacilación que continúaata hoxe. Con todo, téñase en conta que o alomorfo lo(s), la(s) é un trazo mor-folóxico que ademais é xeral a todo o territorio, se exceptuamos unha peque-na zona dentro da provincia de Ourense que non as conserva xa en ningún caso(facer o viño, por o camiño etc.).

Ademais de nos casos mencionados, pódense representar na escritaas variantes lo, la, los las nos seguintes contextos:

a) Despois de infinitivo, das formas verbais conxugadas que rema-ten en -r ou -s e dos pronomes enclíticos nos, vos e lles: vou colle-laslaranxas, perdíche-los cartos, collémo-lo saco, ti e-lo demo, xa sábe-loque pasou, tomóuno-lo pelo, dóuvo-la boneca, quitóulle-las ganas de rir.

b) Despois dos pronomes tónicos nós e vós cando van seguidosdunha precisión numérica: nó-los dous, vó-los sete.

c) Despois de ambos, entrambos e todos, cos seus femininos, da pre-posición tras, da conxunción copulativa (e) mais: ámbalas dúas, fixéro-no entrámbolos dous, tódolos días e tódalas noites, estalle tralos montesde acolá, fomos eu e mailo fillo do señor Miguel.


83

A asimilación indicada en a) e b) pode non darse se despois da pala-bra rematada en -r ou en -s hai unha pausa.

Na fala pode haber outros casos de asimilación, mesmo co -s do plural;ao non seren xerais a todo o galego e aínda producírense esporadicamentenunha fala local ou individual, levalos a unha normativa esixiría unha casuís-tica demasiado complexa e pouco económica (a doce peséta-lo quilo, tocádo-los extremos). É este un fenómeno que se presenta tamén, e de xeito máisacentuado, nas formas do pronome persoal (cando ménolo penses, vin polo ver,os nosos pecados ben purgádolos temos xa). Nin no caso do artigo nin no dopronome se levan á grafía estas asimilacións.

Aínda que non se represente graficamente, a única pronunciaciónrecomendable é a que reproduce a segunda forma nos contextos sinala-dos: vender a casa [ben1"dela"kas¡a].

14.1.2. CONTRACCIÓNS

14.1.2.1. CONTRACCIÓNS COAS PREPOSICIÓNS

As preposicións a, con, de e en contraen co artigo:

OART.PREP.

A

CON

DE

EN

ao / ó á aos / ós ás

coas

das

nas

cos

dos

nos

co

do

no

coa

da

na

A OS AS


84

O encontro da preposición a co artigo masculino o(s) resólvese gra-ficamente como ao(s) ou ó(s). A pronuncia correcta, sexa cal for a súarepresentación, é [O], que é a única que se rexistra en practicamente todoo dominio lingüístico galego.

Para a concorrencia da preposición por cos artigos determinados, vide14.1.1.

Con máis a resólvese na fala en coa ou en ca. Establécese como norma-tiva coa e non ca porque, estando as dúas formas vivas na fala de hoxe convitalidade semellante e alternando nun mesmo lugar e aínda nun mesmo falan-te, a forma plena coa debe ser favorecida sobre a forma reducida e innovado-ra ca. Desta maneira mantéñense tamén diferentes a contracción de con + a ea conxunción comparativa ca.

A adopción da preposición para como forma estándar (vide 19, nota) impi-de a súa contracción gráfica co artigo. En caso de necesitar usar a forma reduci-da pra, esta contrae co artigo en pró, prá, prós, prás: cantan os galos pró día.

Estas contraccións realízanse tamén cando o artigo dos topónimosvai precedido dunha destas preposicións: veño da Coruña, estou naPobra do Caramiñal, vou ao/ó Carballiño.

Mais non se realizan cando a preposición non rexe o substantivodeterminado polo artigo: antes de os galos cantaren.

14.1.2.2. ENCONTRO DO ARTIGO COA CONXUNCIÓN COMPARATIVA CA

O encontro da conxunción comparativa ca co artigo determinadorepreséntase ca o(s), ca a(s) ou có(s), cá(s) (é máis ruín ca o / có demo,Betanzos é máis pequeno ca A / cá Coruña), aínda que a pronuncia xeralé [kO], [ka:].

De adoptárense as formas contractas, escríbense con acento para mar-car a diferenza de articulación entre co (con + o) e có (ca + o), cos e cós,


85

ca (conxunción) e cá (ca + a), cás. Así, debemos escribir dálle co meu, peroé máis grande có meu; é máis vello ca min, pero é máis vello cá miña etc.

Cando a conxunción vai seguida da preposición a nunca se repre-senta a contracción na lingua escrita, aínda que de feito se realice nafala: quéreme máis a min ca a ti. Consecuentemente, tampouco serepresenta a contracción cando a preposición vai contraída co artigo:quérolle ao meu fillo máis ca ao de ninguén, caeulle máis auga á nosaca á deles.

Cómpre sinalar que se está facendo referencia só ás contraccións da con-xunción comparativa ca, non ás de que, que non se representan nunca na lin-gua escrita, nin cando ten valor comparativo nin con calquera outro: sábememellor a laranxa que o limón, deilles aos meus nenos máis que aos de Felisa,díxome que o teu é peor, é máis novo do que o meu.

14.2. O ARTIGO INDETERMINADO

14.2.1. FORMAS

O artigo indeterminado presenta as seguintes formas:

MASCULINO

SINGULAR un unha

uns unhasPLURAL

FEMININO


86


As preposicións con, de e en contraen co artigo indeterminado:

Se a preposición non forma parte da mesma frase ca o artigo, non serealiza a contracción: de un médico estar alí, salvaríalle a vida (= deestar alí un médico, salvaríalle a vida).

Para a resolución dos encontros das preposicións con, de e en conumeral e indefinido un, véxase 15.4.3 e 16.1.

UNART.PREP.

CON

DE

EN

cunhas

dunhas

nunhas

cuns

duns

nuns

cun

dun

nun

cunha

dunha

nunha

UNHA UNS UNHAS


15. PRONOMES

15.1. PERSOAIS

O paradigma dos pronomes persoais establécese como segue:

15.1.1. SERIE TÓNICA

Como forma de suxeito para a segunda persoa de singular existe tamén nafala o pronome tu. A escolla a favor de ti non fai senón reflectir unha elecciónfeita xa no galego escrito; ademais, ti está desprazando a forma tu de maneiraespontánea no galego falado.

Para o masculino da terceira persoa existen tamén dúas variantes: el e il(eles e iles). A escolla a favor da primeira, maioritaria xeográfica e demogra-ficamente, vén sendo aceptada nos últimos tempos de forma practicamenteunánime (vide 15.3.1).

PERSOA

SINGULAR

NÚMERO

PLURAL

comigocontigo

connosco

convosco

------

------

consigo

consigo

min1ª eu

siti

el, elanós / nosoutros, -asvós / vosoutros, -as

eles, elas si

1ª

2ª

2ª

3ª

3ª

SUXEITO

FORMAS OBLICUAS

LIGADASLIBRES

NON REFL. NON REFL.REFL. REFL.


88

A forma el tamén se utiliza como neutro en construcións coma el é certoque chegaron ricos de Australia; el é verdade que fostes andando aos Ancares?

Para a terceira persoa había ademais unha forma neutra elo, inusual engalego moderno. Cómpre indicar que é unha forma xenuinamente galega,paralela das correspondentes formas neutras do demostrativo, aínda que o usoque ás veces se fai dela na lingua escrita sexa calco do castelán ello. A posibi-lidade de funcionar como suxeito probablemente non a desenvolveu nunca;hoxe só aparece formando parte dalgunhas expresións fixas, como estar a elo.É preciso ter isto en conta ao usala, así como que os seus usos primitivos foronasumidos polo pronome persoal masculino e polos demostrativos neutros.

Na primeira e segunda persoas de plural utilízanse como formas non mar-cadas, polo tanto válidas en todos os contextos, nós e vós. Ao lado delas exis-ten tamén nosoutros, nosoutras e vosoutros, vosoutras, aínda que cunsignificado específico oposto ao das outras, que desde a orixe se mantén aíndaen grandes zonas do territorio lingüístico galego. Nosoutros e vosoutros deli-mitan un grupo, establecido no contexto ou coñecido polo interlocutor, dei-xando fóra dese plural (“eu e mais estoutros”, “ti e mais esoutros”) todos osque non pertenzan a el; nós e vós, en troques, non establecen ningunha deli-mitación con respecto aos demais (imos repartir o traballo: vosoutros talladeso papel e vosoutros preparades o debuxo; nosoutras non pensamos coma el).Esta diferenza tradicional nalgunhas zonas de Galicia eliminouse a favor dundos dous pronomes concorrentes (nós e vós ou nosoutros e vosoutros). Nós evós son demográfica e xeograficamente maioritarias, e por iso deben ser pre-feridas en caso de renunciar á distinción mencionada.

As formas de cortesía son vostede e vostedes, que esixen verbo enterceira persoa de singular ou plural, respectivamente.

A escolla a favor destas formas vén dada xa pola tradición escrita desdeo século XIX. As formas tradicionais, hoxe dificilmente recuperables, eran vóse el (ela, eles, elas), aínda vivas en certas zonas.


89

As preposicións en e de contraen co pronome persoal de terceira per-soa, segundo se indica no cadro seguinte:

Estas contraccións non teñen lugar cando a preposición non rexedirectamente o pronome: De eles chegaren en tempo, imos xuntos.

15.1.2. SERIE ÁTONA

As formas o, lo e no (cos correspondentes femininos e plurais) sonvariantes combinatorias, de maneira que cada unha delas aparece nunscontextos fonéticos específicos en que non poden aparecer as outras: loúsase cando o pronome é enclítico dunha forma verbal (excluído o par-ticipio) ou pronominal rematada en -s ou -r (coller - collelo, colles -

ELPRON.PREP.

EN

DE

nelas

delas

neles

deles

nel

del

nela

dela

ELA ELES ELAS

PERSOA E XÉNERO

SINGULAR

NÚMERO

PLURAL

teo, lo, no

os, los, nos

a, la, na

as, las, nas

nos

vos

che

lle se

selles

me1ª

MASC.

FEM.

MASC.

FEM.

1ª

2ª

2ª

3ª

3ª

NON REFLEXIVOREFLEX.

ACUS.DAT.


90

cóllelo) e tras o adverbio u (antes *ub: ulo?); no úsase tras as formas ver-bais que acaban en ditongo (fai - faino; dei - deina; comeu - comeuna;feriu - feriuno; deixou - deixouna); o, en fin, úsase en todos os outroscasos (collo - cólloo, collín - collino, fan - fano, non vexo - non o vexo,mal vexo - mal o vexo etc.).

Para a xustificación histórica destas formas véxase o dito a propósito doartigo en 14.1.1 e tamén o dito en 17.2.2.

A lingua medieval tras ditongo presenta uniformemente o (a, os, as), quecon frecuencia alteraba considerablemente as vogais do ditongo ao se unir a el(colleo “colleuno”, cantoo “cantouno”). Posteriormente en galego, tras as for-mas verbais rematadas en ditongo, aparece usado un alomorfo no, que seimpón de tal xeito que hoxe esta solución é case xeral. Unicamente pequenasáreas periféricas manteñen a solución tradicional; cómpre dicir que a localiza-ción e a extensión destas áreas dependen do ditongo de que se trate (p. ex. dei-xouo e deixoa, pero saudeino; deixouno e saudeino, saudeina, pero haias). Ouso deste alomorfo tras ditongo é un trazo innovador propio do galego, conimplantación case total na lingua moderna, que vén sendo unanimementeaceptado como normativo na lingua escrita xa desde os primeiros textos daépoca moderna.

Cómpre chamar a atención sobre o dativo de plural lles, xa que en granparte do dominio lingüístico existe unha única forma lle, sen distinción denúmero. Escóllese o sistema con oposición numérica por ser máis completo eclaro, ao non presentar a mencionada neutralización.

A concorrencia dos pronomes en dativo co acusativo de terceira per-soa resólvese como segue:


91

15.2. POSESIVOS

O paradigma dos pronomes posesivos presenta en galego modernounha única serie:

O/LOACUS.DAT.

ME

CHE

LLE

NOS

VOS

LLES

mas

chas

llas

mos

chos

llos

mo

cho

llo

nolo nola nolas nolas

volo vola volos volas

llelo llela llelos llelas

ma

cha

lla

A/LA OS/LOS AS/LAS

MASC. FEM. MASC. FEM.

PERSOA

SING.

PLUR.

1ª

2ª

3ª

1ª

2ª

3ª

miñas

túas

súas

meus

teus

seus

meu

teu

seu

noso nosa nosos nosas

voso vosa vosos vosas

seu súa seus súas

miña

túa

súa

SINGULAR PLURAL


92

As formas do masculino singular meu, teu, seu, noso, voso, seu,pódense usar precedidas de de, sen variación de xénero e número: temostres casas de noso (‘da nosa propiedade’), é boa de seu (‘en por si’).

Existe tamén un posesivo de respecto, mi, que acompaña a madre,padre, ocasionalmente a tío e aínda a outros substantivos de tratamento(amo, señor).

Hai ademais unhas formas de posesivo ligadas a un distributivo, quenon presentan variación de forma en relación coa categoría de persoa:cadanseu, cadansúa, cadanseus, cadansúas: déronnos (a) cadanseulibro; foron miña nai e mais ela, e colleron (a) cadansúa peza de pan;compraron (a) cadanseus zapatos.

Entre as variantes existentes na fala (cadanseu, cadaseu, cadaun-seu), escóllese cadanseu como normativa por ser a de maior extensiónxeográfica e a máis empregada.

15.3. DEMOSTRATIVOS

15.3.1. PARADIGMA DOS PRONOMES DEMOSTRATIVOS

O paradigma dos pronomes demostrativos establécese como segue:


93

No galego moderno coexisten tres paradigmas de demostrativos, con dis-tribución xeográfica propia cada un deles, ademais dalgún paradigma mixtoresultado do cruzamento dos anteriores e con vixencia só en puntos illados.Estes paradigmas son os seguintes:

a) Este, esta, esto etc. É o que ocupa maior extensión xeográfica e o máisdocumentado nos textos galegos medievais. Aínda así, foi mirado con reticen-cia por coincidir en gran parte co do castelán. Na maior parte do galego deAsturias o plural do masculino é o etimolóxico: estos, esos, aquelos.

b) Iste, esta, esto etc. As formas masculinas con i- (iste, ise, aquil e il) for-man unha zona compacta que comprende a maior parte da provincia de Ouren-se e o sur de Lugo.

c) Este, esta, isto etc. Este sistema con hipercaracterización da forma neu-tra, resultado dun fenómeno fonético nada estraño ao galego, aparece en dúasáreas descontinuas moi poboadas (unha que comprende a metade sur da pro-vincia de Pontevedra e outra o nordés da Coruña).

PROX. NÚM.

I

III

II

SING.

SING.

PL.

PL.

PL.

SING.

este

estes

ese

isto

---

iso

esas ---eses

aquela aquiloaquel

aqueles aquelas ---

esta

estas

esa

FEM.MASC. NEUTRO


94

Tense adoptado un sistema de demostrativos con i- en todos os casos, tra-tando de fuxir do que se consideraba castelán ou pouco diferencial; pero o usodas formas ista, isa, aquila (e ila) é abusivo, pois non existen máis ca nalgúnpunto illado, e mesmo alí esporadicamente, por extensión analóxica do demos-trativo masculino ou neutro. Este mesmo criterio diferencialista levou a esco-ller como normativo o paradigma c), coas formas neutras isto, iso, aquilo.

15.3.2. COMBINACIÓN CO INDEFINIDO OUTRO

O demostrativo combínase co indefinido outro, dando lugar en cadacaso á formación dunha nova palabra, xa que só o segundo elementoadmite morfemas de xénero e número:

Aínda que estas son as formas habituais para o masculino e o femi-nino, existen tamén as formas plenas, que son as únicas posibles para oneutro: estes outros, aquilo outro.

PROX. NÚM.

I

III

II

SING.

SING.

PL.

PL.

PL.

SING.

estoutra

estoutras

esoutra

esoutros esoutras

aqueloutro aqueloutra

aqueloutros aqueloutras

estoutro

estoutros

esoutro

FEM.MASC. FEM.


95

15.3.3. CONTRACCIÓNS COAS PREPOSICIÓNS EN E DE

O mesmo ca o pronome persoal tónico de terceira persoa, o prono-me demostrativo contrae coas preposicións en e de: deste, neste, destou-tra, nesoutra, daquilo, daqueloutros, naquela etc.

Estas contraccións non teñen lugar cando a preposición non rexeo substantivo modificado polo demostrativo: de estas razóns serenadmitidas.

15.4. CUANTIFICADORES E IDENTIFICADORES

15.4.1. FORMAS DOS CUANTIFICADORES

algún, algunha, algúns, algunhasalguén algoningún, ningunha, ningúns, ningunhas ninguén nada ren ou resun, unha, uns, unhasvarios, variaspouco, pouca, poucos, poucasbastante, bastantesabondo, abonda, abondos, abondasmoito, moita, moitos, moitasbendemasiado, demasiada, demasiados, demasiadasmáismenostanto, tanta, tantos, tantastodo, toda, todos, todascada; cadaquénambos, ambas; entrambos, entrambas


96

No galego moderno as formas ninguén e ningún rexístranse sempre con ina primeira sílaba (o mesmo que o adverbio ningures); as variantes que serexistran con respecto a estas formas non afectan ao vocalismo da sílaba ini-cial (niñún, ningúa etc.). Por outra parte, aínda que no galego medieval coe-xisten as formas con ne- e con ni-, as segundas son as únicas documentadasnalgúns textos (cf. 18.6). Esta solución é congruente coa de lingua, minguaretc. En portugués a situación é diferente, pois a carón de ninguém hai nenhum(e nenhures).

Para as razóns da escolla a favor de moito e canto, véxase respectiva-mente 10.2. e 10.1.

15.4.2. FORMAS DOS IDENTIFICADORES

outro, outra, outros, outrascalquera; quenqueratal, talesmesmo, mesma, mesmos, mesmaspropio, propia, propios, propiaso demais, a demais, os demais, as demais o máis, a máis, os máis, as máiscerto, certa, certos, certasdeterminado, determinada, determinados, determinadas

Calquera é a forma de case todo o territorio lingüístico galego, coavariante calqueira rexistrada nalgún punto illado e motivada polo presente desubxuntivo moderno do verbo querer. Recórdese que actualmente é sempreinvariable (pode facelo calquera, faicho calquera nena; colle un libro calque-ra, colle uns libros calquera).

Para as razóns da escolla a favor de propio véxase 10.6.

As formas o máis, a máis, os máis e as máis son variantes tradicionais deo demais, a demais, os demais, as demais: Vin eu só porque os máis (ou osdemais) tiñan outras cousas que facer. Fóra disto, teñen tamén o valor propiocuantitativo de ‘a maior parte’: A máis da xente pronunciouse en contra.


97


Algún e outro, cos seus femininos e plurais, contraen coas prepo-sicións en e de: nalgún, nalgunha...; dalgún, dalgunha...; noutro, nou-tra...; doutro, doutra... Con alguén e algo non se marca contracciónna escrita.

Se o cuantificador ou o identificador está iniciado por un(s), unha(s)ou por o(s), a(s) (uns cantos, un pouco, o demais, o máis, ...), as con-traccións son as indicadas para os artigos (vide 14.1.2. e 14.2.2.).

O indefinido un(s), unha(s), cando actúa como adxectivo, presentaas mesmas contraccións ca o artigo indeterminado (vide 14.2.2): falou-nos duns problemas que non demos entendido; cuns veciños podemosfalar, con outros é imposible. Cando se usa como pronominal xeralmen-te represéntase a contracción coas preposicións de e en, dando lugar ásformas dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s): están sempre a falar maldun; a resposta hai que buscala nun mesmo; por contra, non se repre-senta na escrita a contracción coa preposición con: tanto se comprome-tía con un coma con outro; cada domingo ía ao teatro con unha, nuncao viamos coa mesma rapaza.

15.5. RELATIVOS, INTERROGATIVOS E EXCLAMATIVOS

Para o relativo e interrogativo ou exclamativo o galego ten catro for-mas: dúas sen variación de xénero e número, que e quen; outra que admi-te morfema de plural, cal (pl. cales); e outra que pode ter morfemas dexénero e número, canto (canta, cantos, cantas). Existe ademais un rela-tivo posesivo cuxo, que presenta flexión de xénero e número (cuxa,cuxos, cuxas).

Aínda que na lingua popular o relativo cuxo non ten uso, a linguaculta moderna recuperouno a partir da forma medieval cujo.


16. NUMERAIS

16.1. CARDINAIS

cero vinte e un / vinte e unhaun/unha vinte e dous / vinte e dúas etc.dous/dúas trintatres trinta e un, trinta e unha etc.catro corentacinco cincuentaseis sesentasete setentaoito oitentanove noventadez cenonce cento un, cento unha etc.doce douscentos / duascentastrece trescentos / trescentascatorce catrocentos / catrocentasquince cincocentos / cincocentas, quiñentos/ -asdezaseis seiscentos / seiscentasdezasete setecentos / setecentasdezaoito oitocentos / oitocentasdezanove novecentos / novecentasvinte mil

Entre as variantes dezaseis e dazaseis, dezasete e dazasete etc., as dúascon moita presenza na fala, escolleuse a primeira por manter claramente a vin-culación con dez; con respecto ao a da segunda sílaba, cómpre indicar que nonse trata, como puidera pensarse, dunha alteración fonética do e copulativosenón dun resto da conxunción latina AC.


99

Para a forma corenta, vide 10.1.

As formas sasenta, satenta, de ampla representación na lingua falada,aparecen xa documentadas na época medieval. A escolla como normativas dasvariantes sesenta e setenta, máis próximas das etimolóxicas, débese a que sevinculan claramente a seis e sete.

As formas antigas duzentos e trezentos na lingua moderna foron substi-tuídas polas máis transparentes douscentos e trescentos.

Cando os numerais vinte, trinta, corenta..., noventa van seguidos daconxunción e, contraen na pronunciación a súa vogal final coa conxun-ción e nunha realización [E]: vinte e sete ["bintE"sEte], trinta e dúas ["trin-tE"Duas], oitenta e catro [oj"tEntE"katro].

Cento, millón, billón, trillón, aínda que expresan número, funcionancomo substantivos, igual que ducia, decena, centena.

Os numerais un, unha, cando son adxectivos, contraen con de, ene con, da mesma maneira ca os artigos indeterminados (vide 14.2.2.).Pola contra, cando son pronominais, normalmente contraen coas pre-posicións en e de, pero non coa preposición con, da mesma maneiraca o indefinido un(s), unha(s): equivocouse nunha ou en dúas respos-tas; con unha xa me abonda.


100

16.2. ORDINAIS

primeiro décimo sétimosegundo décimo oitavoterceiro décimo novenocuarto vixésimoquinto vixésimo primeirosexto vixésimo segundo etc.sétimo trixésimooitavo cuadraxésimonoveno quincuaxésimodécimo sesaxésimoundécimo / décimo primeiro septuaxésimoduodécimo / décimo segundo octoxésimodécimo terceiro nonaxésimodécimo cuarto centésimodécimo quinto milésimodécimo sexto millonésimo

Todas estas formas admiten morfemas de xénero e número, que nasformas compostas só se unen ao último elemento (décimo primeira).

16.3. MULTIPLICATIVOS

dobre; duplo, duplatriplo, triplacuádruplo, cuádruplaquíntuplo, quíntuplaséxtuplo, séxtuplaséptuplo, séptuplaóctuplo, óctuplanónuplo, nónupladécuplo, décuplacéntuplo, céntupla


101

Os restantes fórmanse mediante o cardinal correspondente seguidoda palabra veces.

16.4. PARTITIVOS

medio, -a noveno, -aterzo, -a décimo, -acuarto, -a onceavo, -aquinto, -a doceavo, -asexto, -a centésimo, -asétimo, -a milésimo, -aoitavo, -a millonésimo, -a

Nótese que a partir de 1/11 (e exceptuados 1/100, 1/1000,1/1.000.000) o partitivo faise engadindo ao cardinal o sufixo -avo: (1/16)un dezaseisavo, (2/29) dous vinte e noveavos, (7/345) sete trescentoscorenta e cincoavos.

Metade, aínda que expresa fracción, é un substantivo.

A forma medio, calquera que sexa a función que desempeñe (substantivo,adxectivo ou adverbio), é maioritaria en galego moderno. No galego antigo, áparte de meogo ou meiogo ‘lugar medio ou central dun espazo’ (eno meogo daeigreja), rexístranse as formas populares meo e meio, que tiñan principalmen-te valor numeral. Tamén se rexistra, xa desde mediados do século XIII, o cul-tismo médeo, medio, perfectamente intercambiable con meo ~ meio.

A forma culta acabou triunfando de maneira definitiva, polo cal debe serconsagrada como única normativa. Consecuentemente, tamén os antigosmeão, mear, meados etc. foron substituídos por mediano, mediar, mediadosetc.; á parte están os cultismos do tipo mediante, mediación etc., que nuncativeron forma popular previa.


17. VERBO

17.1. PARADIGMAS REGULARES

I Conxugación II Conxugación III ConxugaciónANDAR VARRER PARTIR

INDICATIVO

PRESENTE

ando varro partoandas varres partesanda varre parteandamos varremos partimosandades varredes partidesandan varren parten

COPRETÉRITO

andaba varría partíaandabas varrías partíasandaba varría partíaandabamos varriamos partiamosandabades varriades partiadesandaban varrían partían

PRETÉRITO

andei varrín partínandaches varriches partichesandou varreu partiuandamos varremos partimosandastes varrestes partistesandaron varreron partiron


103

ANTEPRETÉRITO

andara varrera partiraandaras varreras partirasandara varrera partiraandaramos varreramos partiramosandarades varrerades partiradesandaran varreran partiran

FUTURO

andarei varrerei partireiandarás varrerás partirásandará varrerá partiráandaremos varreremos partiremosandaredes varreredes partiredesandarán varrerán partirán

POSPRETÉRITO

andaría varrería partiríaandarías varrerías partiríasandaría varrería partiríaandariamos varreriamos partiriamosandariades varreriades partiriadesandarían varrerían partirían

SUBXUNTIVO

PRESENTE

ande varra partaandes varras partasande varra partaandemos varramos partamosandedes varrades partadesanden varran partan


104

PRETÉRITO

andase varrese partiseandases varreses partisesandase varrese partiseandásemos varrésemos partísemosandásedes varrésedes partísedesandasen varresen partisen

FUTURO

andar varrer partirandares varreres partiresandar varrer partirandarmos varrermos partirmosandardes varrerdes partirdesandaren varreren partiren

IMPERATIVO

anda varre parteandade varrede partide

INFINITIVO CONXUGADO

andar varrer partirandares varreres partiresandar varrer partirandarmos varrermos partirmosandardes varrerdes partirdesandaren varreren partiren


105

FORMAS NOMINAIS

INFINITIVOandar varrer partir

XERUNDIOandando varrendo partindo

PARTICIPIOandado varrido partido

No verbo regular o lexema permanece invariable (para as alternanciasfonéticas dos verbos da segunda e da terceira, vide 17.2.); no irregular estásometido a variacións explicables só historicamente. Tanto nun coma noutrocaso os morfemas que poñen de manifesto as diferentes categorías (modo,tempo, número e persoa) son, en xeral, coincidentes.

Andabamos, andabades; andaramos, andarades; andariamos, andaria-des; andásemos, andásedes, e as formas correspondentes da segunda e tercei-ra conxugacións. Nas persoas 1ª e 2ª de plural do copretérito, pospretérito eantepretérito de indicativo, e do pretérito de subxuntivo coexisten na fala vivaas acentuacións paroxítonas (cantabamos, cantabades etc.) coas proparoxíto-nas (cantábamos etc.), se ben a vitalidade das formas graves cantasemos ecantasedes é moito menor ca nos outros tempos.

A acentuación paroxítona representa a orixinaria e a esdrúxula unha inno-vación analóxica que non se acabou de consumar. A primeira correspóndese coalatina -ABAMUS, -ABATIS etc., conservada tamén en sardo (cantavámus, cantavá-des etc.), en italiano (cantavamo, cantavate), en occitano (cantavám, cantavátzetc.), e mesmo, aínda que hoxe estea moi disfrazada, en francés (chantions,chantiez etc. < ant. chantiiéns, chantiiéz etc.). Concorda, logo, o galego, e os dia-lectos portugueses limítrofes, con outras linguas irmás; é un trazo conservadorque se debe preservar na lingua normativa, dado que non se trata de ningunhareliquia, senón dunha pronuncia moi común aínda, que ocupa máis da metade


106

sur de Galicia, e mesmo non é allea á parte norte. A regresión das formas canta-bamos, cantabades etc. débese en boa parte a que se toma como modelo decorrección o castelán e, en consecuencia, estas reprímense como vulgares.

En consecuencia, óptase polas formas cantabamos, cantaramos e canta-riamos (e cantabades, cantarades e cantariades) por seren as formas tradicio-nais e manteren unha gran vitalidade no galego actual. Pola contra, no pretéritode subxuntivo prefírense as formas proparoxítonas cantásemos e cantásedes,maioritarias xa no uso moderno. A asimetría cantabamos, cantabades / cantá-semos, cantásedes dáse tamén en linguas como a italiana, onde cantavámo,cantaváte manteñen a acentuación etimolóxica, mentres que en cantássimo,cantáste houbo desprazamento acentual á vogal temática.

Andei, andaches etc. Dáse intencionadamente andar como modelo deparadigma dos verbos da primeira conxugación. Espallados irregularmente,sen formaren áreas compactas (convivindo ás veces nunha mesma localidadee mesmo nun individuo), ao lado das formas regulares (andei, andaches...,andara..., andase...) aparecen paradigmas irregulares no tema de perfecto:andiven, andiveches..., andivera..., andivese... (analóxico de estiven etc.), ouanduven, anduveches..., anduvera..., anduvese... (analóxico de estuven, estu-veches etc.). Andei... andara... andase... son as únicas que se documentan nogalego medieval; aínda que non hai por que descartar unha contaminación ana-lóxica con estar, paralela e independente da ocorrida en castelán, é preferiblefavorecer a forma tradicional, fortemente representada aínda na fala viva, fron-te ás formas innovadoras andiven, anduven etc.

Andaches, varriches, partiches. A desinencia da segunda persoa de per-fecto era en latín -STI. En galego consérvase como -ste (cantaste, varreste, par-tiste) nunha pequena zona nos concellos da Guarda e Tomiño; como -stes (ticantastes, varrestes, partistes) nunha franxa estreita entre Camariñas e San-xenxo ao longo das Rías Baixas; como -ches (cantaches, varriches, partiches)en case todo o resto da Coruña e Pontevedra, así como na parte occidental deOurense e SO de Lugo; e como -che no resto de Lugo, Ourense e na maiorparte do galego exterior. Estas formas con -STI palatalizado xa aparecen docu-mentadas no século XIII, aínda co s sen asimilar ao ch: fezische, quisische etc.


107

Aínda que todas elas son formas xeradas polo propio galego, a escolla(feita xa realmente por toda a tradición literaria moderna) non ofrece dúbidasen favor das maioritarias -che e -ches. Postos aínda a seleccionar unha formaúnica, debemos inclinarnos en favor de -ches, porque é (polo menos demográ-fica e literariamente) a maioritaria. Outro argumento, aínda, en favor da forma-ches é o seguinte: na área de -che (cantache etc.) a énclise dos pronomes deterceira persoa non é, normalmente, a esperada (cantácheo ou cantacho),senón a que supón unha forma verbal acabada en -s (cantáchelo). Isto indicaque a área de cantaches (apoiada pola analoxía con cántalo, cantábalo, cantá-ralo, cantaralo, cántelo, cantáselo) está gañando terreo a expensas da outra.

Varriches. Como vogal tónica na segunda persoa dos perfectos fracos dosverbos da terceira conxugación hai sempre -í- (partiches). Nos da segunda podeaparecer -í- (varriches) ou -é- (varreches). Xeograficamente aparece varriches,e variantes, nunha extensa área que abarca a metade oriental das provincias daCoruña e Pontevedra, a totalidade de Lugo e Ourense, e as falas galegas deAsturias, León e Zamora. A pequena área restante usa varreches e variantes.

Na lingua antiga estas formas tiñan -í-: concebiste, prometiste, cometiste,falecische, rompischi, tollische etc. Mesmo os perfectos fortes, que hoxe teñen-é- [E] en case todo o territorio lingüístico galego, tamén se rexistran no gale-go medieval moi frecuentemente con -í-: creviste ‘criches’, diste, dissisti, fezis-te ou fezische etc. No galego de Asturias a vogal temática é i mesmo nosperfectos fortes: dixiche, faíche ‘fixeches’.

Con estes datos de carácter cronolóxico resulta claro que as formas mino-ritarias con -e- (varreste(s) ou varreche(s)) son as innovadoras fronte ás quetiñan -i- (varriste(s) e varriche(s)). Estas son, xa que logo, lexitimamente gale-gas: a desinencia latina -I *STI @ resólvese conforme ás leis fonéticas do galegoen -iste e -iche. A presenza de -e- ["e] (comeste(s), comeche(s)) xustifícase porunha extensión analóxica a partir de comemos, comestes, comeron, comera,comese..., que teñen -e- etimolóxico.

O ser unha forma tradicional e ocupar unha área máis extensa determinaa escolla a favor de comiches fronte a comeches.


108

Varreu, partiu. A desinencia da terceira persoa dos perfectos fracos dasegunda conxugación é (varr)-eu ou (varr)-iu, con variantes a que se fará refe-rencia máis abaixo; -iu aparece ao N dunha liña que una A Laracha con Muros;-eu aparece no resto do territorio lingüístico galego.

Na terceira conxugación danse as mesmas desinencias, pero coa seguintedistribución xeográfica: partiu aparece na mesma área da provincia da Coruñaen que se di varriu, e volve aparecer, con solución de continuidade, en todo oL e S de Lugo, case todo Ourense, metade S de Pontevedra e todo o galego dafranxa exterior. Entremedias das dúas áreas de partiu, en sentido transversal deNL a SO, hai unha franxa de parteu.

Resumindo, a metade NO de Galicia unifica as conxugacións 2ª e 3ª nestapersoa dos perfectos fracos, unhas veces a expensas da 2ª (varriu = partiu) eoutras veces a expensas da 3ª (parteu = varreu). A outra metade mantén eti-moloxicamente diferentes os dous paradigmas: varreu / partiu.

Aínda que ambos os procesos son xa antigos (hai exemplos de parteu ede comiu no galego medieval), débese dar preferencia ás formas conservado-ras, que, ademais de seren maioritarias na tradición escrita moderna, estánrepresentadas na fala actual en territorios compactos e extensos. A estas razónsdebe sumarse o feito de que este paradigma permite diferenciar as desinenciasde varreu e partiu.

Outro problema é o referido ao -u final. Nos verbos da primeira nonaparece senón -u (cantou), pronunciado como semivogal. Mais nos verbosda segunda e da terceira, tanto nas zonas onde se produciu a unificacióncoma nas outras, pode aparecer -o na fala actual (varreo, partío), pronun-ciado como sílaba. Estas formas acabadas en -o rexístranse xa en textos doséculo XIII (dormío, meteo), pero son raras fronte ás acabadas en -u, queson as etimolóxicas. A innovación de substituír -u (asilábico) por -o (silábi-co) debe ter orixe nunha propagación analóxica que parte dos perfectos for-tes (ant. disso, estevo, fezo, podo etc.) onde o -o, por ir precedido deconsoante, é núcleo de sílaba.


109

Tendo en conta que -o é innovación e que aínda hoxe non abarca senónáreas xeográficas moi restrinxidas, adóptase como normativa a forma que tena desinencia u, que xa vén sendo usual na tradición literaria. Desta maneiramantense, ademais, un sistema simétrico: comeu e partiu = cantou.

Andastes, varrestes, partistes. Na segunda persoa do plural dos per-fectos a desinencia máis común en todo o galego actual é -stes (cantastes,varrestes, partistes). Ao lado desta, en zonas compactas pero descontinuas,aparece unha forma hipercaracterizada con dous morfemas de segunda per-soa de plural: -stes (do perfecto) e -des (dos outros tempos): cantástedes,varréstedes, partístedes. Estes resultados aparecen sobre todo arredor da ríada Arousa, na zona de Fisterra e entre Pontedeume e Ortigueira. Noutrazona, tamén compacta, arredor de Laxe, aparece unha forma (vós cantachesetc.), con sincretismo da 2ª de singular e de plural (como en cantaras etc.).Esporadicamente aparece tamén cantáchedes etc. (que é unha suma de can-taches con cantades). Todas son formas xeradas espontaneamente polo pro-pio galego. Neste caso o criterio de área maior é suficiente para a escolla afavor de cantastes etc.; é ademais a forma que se corresponde co galegoantigo e a que deriva directamente da latina -STIS.

Andase, andara. As formas en -ra funcionan tamén como pretérito desubxuntivo; nalgunhas construcións mesmo son as únicas posibles: Se non ofixeches, fixéralo. Non obstante, agás nestes últimos casos, recoméndase man-ter ben discriminados os usos dos dous tempos (-ra coma antepretérito de indi-cativo e -se coma pretérito de subxuntivo).

Futuro de subxuntivo. É un tempo desaparecido da fala viva, onde sóse mantén fosilizado en refráns e fórmulas. Porén, tivo un amplo uso naépoca medieval e aínda a súa presenza é significativa na literatura decimo-nónica, con continuidade, ás veces con usos incorrectos, na lingua literariado século XX. Así pois, dada a súa lexitimidade histórica e a súa rendibili-dade en certos rexistros lingüísticos, como por exemplo a linguaxe xurídica,cómpre restaurar o seu uso, sempre dentro dos límites da corrección esta-blecidos pola gramática.


110

17.2. OBSERVACIÓNS

17.2.1. ALTERACIÓNS GRÁFICAS

Hai algunhas alteracións gráficas reguladas polas leis de distribuciónde grafemas expostas en 1.2 e 1.3: c/qu, g/gu e z/c alternan na represen-tación gráfica da raíz do verbo segundo que a vogal que siga sexa a, o oue, i respectivamente:

(sacar) saco, sacas / saque,(delinquir) delinco, delinca / delinque, delinquía,(segar) sego, segas / segue,(erguer) ergo, erga / ergue, erguía,(cazar) cazo, cazas / cace,(cocer) cozo, coza / coce, cocía.

17.2.2. ASIMILACIÓNS

A primeira persoa de plural perde o -s cando leva enclítico o prono-me nos: vémonos.

Cando unha forma verbal rematada en -s ou en -r vai seguida polospronomes lo, la, los, las, elimínanse, por asimilación total, o -s e o -r:cantar lo > cantalo, cantas la > cántala.

Para o comportamento do alomorfo lo do artigo tras formas verbaisen -r ou -s, vide 14.1.1.

Cando a forma verbal remata en -n, estas variantes convertéronse enno, na, nos, nas, e a secuencia nn simplificouse: comeron las > comé-ronnas > coméronas (cf. 14.1.1).

Esta última asimilación é tamén a que se dá cando o pronome lo, la, los, lasvai detrás de quen, ben, nin, non, sen, tamén, alguén, ninguén, ou cando o artigovai detrás dunha forma verbal acabada en -n: quen o quere?; non o quero; alí véno gaiteiro. A articulación alveolar do n manifesta isto claramente: ["kEno"kE|e /


111

"nõno"kE|o / a"li"BEnoVaj"tej|o]. A grafía habitual non dá conta da asimilaciónnestes casos, aínda que non faltan representacións espontáneas que mostran a pro-nuncia alveolar do n: non-o quero, no-no quero ou nono quero.

Grafías arbitrarias do tipo comeronno obrigan a unha pronuncia[ko"me|oNno], que representa unha fase da fala practicamente superada. A súareintrodución na escritura só se explica por adopción do sistema fonético emorfolóxico do portugués, moi diferente neste punto ao do galego, xa queaquel idioma mantén a nasalidade vocálica.

17.2.3. VERBOS EN -CER E -CIR

Os verbos en -cer (menos facer e derivados) e en -cir (menos dicir ederivados) son completamente regulares (a menos que teñan algunha dasalternancias vocálicas de que se falará máis adiante en 17.2.5). Por exemplo:

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO

FUTURO POSPRETÉRITO FUTURO F. NOMINAIS

ANTEPRETÉRITO PRETÉRITO INF. CONX.

COPRETÉRITO PRESENTE

obedecíaobedecíasobedecíaobedeciamosobedeciadesobedecían

obedezaobedezasobedezaobedezamosobedezadesobedezan

obedece

obedecede

obedezoobedecesobedeceobedecemosobedecedesobedecen

obedecínobedecichesobedeceuobedecemosobedecestesobedeceron

obedecereiobedecerásobedeceráobedeceremosobedeceredesobedecerán

obedeceríaobedeceríasobedeceríaobedeceriamosobedeceriadesobedecerían

obedecerobedeceresobedecerobedecermosobedecerdesobedeceren

INF.obedecerXER.obedecendoPART.obedecido

obedeceraobedecerasobedeceraobedeceramosobedeceradesobedeceran

obedeceseobedecesesobedeceseobedecésemosobedecésedesobedecesen

obedecerobedeceresobedecerobedecermosobedecerdesobedeceren

SUBXUNTIVOIMPERATIVO

OBEDECER


112

Traduce, traduz. É sabido que calquera -e final átono (<-E, -I) tras l, r,s, z, n desaparece, conforme ás leis fonéticas do galego (mal, cantar, portu-gués, cruz, can). Pero tras das outras consoantes o galego non enmudeceu o-e (golpe, sebe, pote, parede, duque, sangue etc.; mesmo r, l, agrupados, pre-servaron o -e: libre, simple). A lei da perda do -e, con todo, cancélase candopode ter repercusións morfolóxicas; desta maneira evítase a anomalía de queo presente de subxuntivo de cantar sexa cante, cantes, cante e o de calarsexa *cal, cales, *cal. Nótese que no futuro de subxuntivo o -e, aínda sendomorfema, desaparece sempre porque non se dá a circunstancia de que vaiaprecedido unhas veces por consoantes tolerables en posición final e outrasprecedido por consoantes non tolerables; precede sempre -r, por iso a caídado -e é xeral, sen excepcións: souber, souberes, souber; tiver, tiveres, tiver;cantar, cantares, cantar.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




traducíatraducíastraducíatraduciamostraduciadestraducían

traduzatraduzastraduzatraduzamostraduzadestraduzan

traduce

traducide

traduzotraducestraducetraducimostraducidestraducen

traducíntraducichestraduciutraducimostraducistestraduciron

traducireitraducirástraducirátraduciremostraduciredestraducirán

traduciríatraduciríastraduciríatraduciriamostraduciriadestraducirían

traducirtraducirestraducirtraducirmostraducirdestraduciren

INF.traducirXER.traducindoPART.traducido

traduciratraducirastraduciratraduciramostraduciradestraduciran

traducisetraducisestraducisetraducísemostraducísedestraducisen

traducirtraducirestraducirtraducirmostraducirdestraduciren


TRADUCIR


113

En contra da lei morfolóxica da conservación de -e, que acabamos demencionar, en galego antigo había algunhas formas verbais en que o -e desa-parecía case por regra; ocorría isto tras z [dz], nos verbos acabados en -zer, zir(< vog. + CERE, vog. + CERE; vog. + CIRE): faz, jaz, praz, diz, aduz, nuz. Taménpasaba isto con fiz (< FECI) e fez (FECIT). Carecemos de noticias de se se podíatamén dicir coz (de cozer) e luz (de luzir). En troques, tras c [ts] o -e non desa-parecía nunca (vence, torce, nace, coñoce), porque a súa falta daría lugar a ungrupo consonántico insólito: *torç [tOrts], *naç [nats] (antes [nasts]). Destamaneira quedaba establecida unha distribución complementaria entre os ver-bos con raíz rematada en consoante africada alveolar: e tras [ts], -ø tras [dz],debido a que se mantiña a correlación de sonoridade: coñoce / aduz. Esta dis-tribución é a que aínda con carácter bastante sistemático se mantén en portu-gués (aínda que o [ts] pasase a [s] e o [dz] a [z]: agradece / faz; debe notarseo paralelismo con disse / quis). De todas as maneiras hai vacilacións mesmono portugués normativo, pero sempre con tendencia a recuperar o -e: impera-tivo diz ou dize, faz ou faze, conduz ou conduze.

En galego, coa confluencia /ts/-/dz/ en /T/ (ou /s/) desapareceu a con-dición que gobernaba aquela distribución complementaria e repúxose o -ede modo constante, cousa que non é casual, dado que a desfonoloxizaciónse resolveu precisamente en favor da consoante xorda, é dicir, da que esixíaconstantemente -e.

Debe usarse, por tanto, prace, xace, aduce, conduce, reduce etc. Taninxustificado resulta escribir conduz como resultaría escribir naz.

Para a sorte de diz, faz e fiz véxase máis abaixo dicir (17.3.5) e facer(17.3.8). Nuzir perdeuse.

No galego antigo había tamén outro caso de perda case sistemática de -e:a que se producía nos verbos rematados en -ler (valer) e -rer (querer): val,quer. De todas as maneiras, xa en textos antigos aparecen vale e quere co -erecuperado. Na fala actual, aínda que é posible documentar val e quer, son for-mas xa minoritarias; o propio portugués optou de modo definitivo por valecomo forma normativa única; en canto á outra forma, mantén vacilación: quere


114

cando leva enclítico un pronome de terceira persoa (quere-o), quer no resto doscasos. Normativamente as únicas formas aceptables en galego son vale e quere.

A forma antiga quer quedou fosilizada como conxunción disxuntiva.

17.2.4. VERBOS CON RADICAL ACABADO EN VOGAL

17.2.4.1. Verbos acabados en -ear, -oar

Son completamente regulares:

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




nomeabanomeabasnomeabanomeabamosnomeabadesnomeaban

nomeenomeesnomeenomeemosnomeedesnomeen

nomea

nomeade

nomeonomeasnomeanomeamosnomeadesnomean

nomeeinomeachesnomeounomeamosnomeastesnomearon

nomeareinomearásnomearánomearemosnomearedesnomearán

nomearíanomearíasnomearíanomeariamosnomeariadesnomearían

nomearnomearesnomearnomearmosnomeardesnomearen

INF.nomearXER.nomeandoPART.nomeado

nomearanomearasnomearanomearamosnomearadesnomearan

nomeasenomeasesnomeasenomeásemosnomeásedesnomeasen

nomearnomearesnomearnomearmosnomeardesnomearen


NOMEAR


115

17.2.4.2. Verbos acabados en -iar, -uar

Entre os acabados en -iar, -uar, aínda que regulares sempre, cómpredistinguir: a) aqueles en que ia, io, ie ou ua, uo, ue son sempre ditongo(cambio, cambia, cambie; minguo, mingua, mingüe), e b) os que teñenaquelas secuencias conservadas como hiato (afío, afía, afíe, e mesmo a-fi-ar, ou acentúo, acentúa, acentúe).

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




amontoabaamontoabasamontoabaamontoabamosamontoabadesamontoaban

amontoeamontoesamontoeamontoemosamontoedesamontoen

amontoa

amontoade

amontooamontoasamontoaamontoamosamontoadesamontoan

amontoeiamontoachesamontoouamontoamosamontoastesamontoaron

amontoareiamontoarásamontoaráamontoaremosamontoaredesamontoarán

amontoaríaamontoaríasamontoaríaamontoariamosamontoariadesamontoarían

amontoaramontoaresamontoaramontoarmosamontoardesamontoaren

INF.amontoarXER.amontoandoPART.amontoado

amontoaraamontoarasamontoaraamontoaramosamontoaradesamontoaran

amontoaseamontoasesamontoaseamontoásemosamontoásedesamontoasen

amontoaramontoaresamontoaramontoarmosamontoardesamontoaren


AMONTOAR


116

No resto do paradigma non hai diferenza acentual, pero fonetica-mente as secuencias -ia-, -ie- pronúncianse como ditongo nos verbos doprimeiro tipo cam-bia-mos, cam-bia-des, cam-bia-ba, cam-bie-des,cam-bia-rei, cam-biar etc.) e como hiatos nos do segundo tipo (a-fi-a-mos, a-fi-a-ba, a-fi-a-rei, a-fi-ar).

Os do tipo a) constitúen o grupo maioritario; son, nomeadamente, osque se corresponden con substantivos en -io, -ia: cambiar, oficiar, viciaretc. (cf. os substantivos correspondentes: cambio, oficio, vicio etc.).

Os do tipo b) son menos abundantes; correspóndense case semprecos substantivos en -ío, -ía: adiar, agoniar, arrefriar, asubiar, aviar,chiar, confiar, espiar, fiar, guiar, liar, miar, variar, vixiar, xunto conoutros membros das mesmas familias léxicas (desafiar, desconfiar,porfiar etc.) (cf. os substantivos día, agonía, frío, asubío, avío, chío,espía, fío, guía, vixía etc.). Conxúganse tamén conforme este modeloansiar e paliar.

Na lingua popular dáse algunha transferencia dos verbos en -iar (do tipocambiar) para os verbos en -ear (vide 17.2.4.1); non é infrecuente oír cambeo,cambeas, cambea etc., ao lado de cambio, cambias, cambia etc. Desde unpunto de vista normativo é preferible manter separados -iar/-ear, conforme átradición. Advírtase que os verbos en -iar (do tipo cambiar) xeran substantivosen -io (cambio), e os verbos en -ear substantivos en -eo (troulear, trouleo).A inexistencia dun substantivo *cambeo é suficiente para facer menos acepta-bles cambeo, cambeas, cambea etc. do que cambio, cambias, cambia etc.

PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

cambiecambiescambiecambiemoscambiedescambien

cambia

cambiade

cambiocambiascambiacambiamoscambiadescambian

a) CAMBIAR


afíeafíesafíeafiemosafiedesafíen

afía

afiade

afíoafíasafíaafiamosafiadesafían

b) AFIAR


117

17.2.4.3. Verbos acabados en -aer, -oer, -aír, -oír

Caer (decaer, recaer), choer, doer (condoer), moer (remoer), proer,roer (corroer), oír (desoír, entreoír), saír (sobresaír), os derivados de traer(atraer, distraer...) etc., son regulares, pero intercalan un -i- sen valor mor-folóxico entre a raíz e a desinencia, cando esta empeza por o ou por a.

PRES. IND. COPRETÉR. PRES. SUBX.PRETÉRITO IMPERATIVO

caíacaíascaíacaïamoscaïadescaían

caíncaíchescaeucaemoscaestescaeron

caiacaiascaiacaiamoscaiadescaian

cae

caede

caiocaescaecaemoscaedescaen

CAER


moíamoíasmoíamoïamosmoïadesmoían

moínmoíchesmoeumoemosmoestesmoeron

moiamoiasmoiamoiamosmoiadesmoian

moe

moede

moiomoesmoemoemosmoedesmoen

MOER


saíasaíassaíasaïamossaïadessaían

saínsaíchessaíusaímossaístessaíron

saiasaiassaiasaiamossaiadessaian

sae

saíde

saiosaessaesaímossaídessaen

SAÍR


118

Traer, pero non os seus derivados, ten outras irregularidades que severán en 17.3.25.

Caer, caír. Na lingua moderna dise caer nas provincias da Coruña eLugo, en boa parte das de Pontevedra e Ourense e nas falas galegas de Astu-rias e Zamora. Din caír o resto de Pontevedra e Ourense, puntos illados deLugo e gran parte do galego de León. No galego medieval practicamente eradescoñecida outra forma que non fose caer. Os verbos en -aer e -aír tiñan encomún algunhas formas: caía = saía, caí(n) = saí(n), caio = saio, caia = saiaetc. Destas formas comúns resultou a nivelación analóxica caír = saír. Perotendo en conta a maior tradición de caer e a maior extensión na fala actual,débese escoller esta forma como normativa.

Caes, cae, caen. En xeral, as formas do tipo caes, cae, caen mantéñensecomo ["kaes¡], ["kae], ["kaeN], aínda que exista unha tendencia, segundo aszonas, a pronunciacións ou [kajs¡], [kaj], [kajN] (zona oriental), ou [kas¡], [kaj],[kaN] (noutras zonas); de todos os modos, estas pronunciacións [kajs¡], [kas¡]etc. conviven sempre coas formas plenas (caes, cae, caen).

Foneticamente cabería esperar unicamente pronunciacións do tipo [kajs¡](zona oriental) / [kas¡] (resto do dominio lingüístico galego), paralelas a ani-mais / animás, ladrois / ladrós, ladróns. Pero contra esta tendencia fonéticadisgregadora hai o freo reconstrutor da morfoloxía. Se -es, -e, -en son a marcade número e persoa non é económico morfoloxicamente facer deles dous tiposde alomorfos [e], [es¡], [eN] tras consoante (bebes, bebe, beben) e [js¡], [j], [jN]ou [s¡], [j], [N] tras vogal ([mOjs¡], [mOj], [mO)jN] ou [mOs¡], [mOj], [mO)N]).


oíaoíasoíaoïamosoïadesoían

oínoíchesoíuoímosoístesoíron

oiaoiasoiaoiamosoiadesoian

oe

oíde

oiooesoeoímosoídesoen

OÍR


119

Advírtase tamén que esta mesma explicación xustifica a persistencia do -etanto en portugués coma en galego no presente de subxuntivo dos verbos en -oar: amontoe, amontoes, amontoen; neste caso o o é pechado, pero isto é irre-levante. Podemos observar que o -e se interpreta como [e] e non como [j] por-que a énclise do pronome non esixe o alomorfo no, na, nos, nas como ocorrecando a terminación do verbo é realmente un ditongo: seino, hainas, leveinos,moeunas etc., pero el móeo, el remóea.

Estas mesmas consideracións referentes a -es, -e, -en son aplicables aosverbos en -aír, oír e -uír (vide 17.2.4.4).

Moio, moia etc. Presentan tamén unha mostra de solidariedade morfoló-xica. De MOLO e CADAM esperariamos mó (cf. FASEOLUM > *freixoo > freixó) e*cá (cf. Triavada > Triabá). Para manter regulares as formas conservouse ohiato (moo, *caa) e mesmo se reforzou cun -i-, que axuda a marcar a frontei-ra silábica: moio, caia. Este -i- estendeuse despois a outras persoas, mesmocando non separaba vogais idénticas, para evitar irregularizar novamente overbo; así, conforme a caia fíxose caio e conforme a moio fíxose moia. (Nocaso de caia, caio o -i- podería xustificarse tamén mediante un hipotético*CADEAM, *CADEO, se temos en conta que CADE*RE pasou a *CADE¤RE en épocamoi antiga). Hoxe caio, caia etc. son formas únicas en todo o galego; moio emoia (fronte a moo, moa) son maioritarias. Esta é a razón pola que se escollenas formas con -i-.

Sairei (vide 17.3.1, nota caberei).

Oír (vide 17.3.13).

17.2.4.4. Verbos en -uír

Verbos en -uír: argüír, -cluír (concluír, recluír...), diluír, estatuír,fluír e derivados, imbuír, -stituír (destituír, restituír...), -struír (construír,destruír...), -tribuír (atribuír, contribuír...). Son regulares:


120

Inclúes, inclúe, inclúen. Para a xustificación de -es, -e, -en véxanse osargumentos expostos en 17.2.4.3 a propósito de caes, cae, caen. Obviamente,nestes verbos non ten por que aparecer ningún -i- antihiático coma o de moioou caia, porque a distancia entre u (última vogal do radical) e as vogais dadesinencia -o, -e e -a é tan grande que non hai crase posible e a fronteira silá-bica está perfectamente marcada pola diferente articulación dos dous fonemasu/o, u/e, u/a.

Estes verbos en -uír, igual ca os que veremos máis adiante en 17.2.5.2,non admiten en galego alternancia do timbre vocálico na raíz (non se coñecenen galego formas como *constroes, *constroe, *constroen nin *constrois,*constroi, *constroin).

17.2.4.5. Verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir)

Os verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir), como crer, descrer; ler, reler,trasler; sobreser e rir, sorrir, son parcialmente irregulares. De todas asmaneiras, cómpre ter en conta algúns encontros vocálicos que na fala ena escrita (xa desde a época medieval) se resolven en contracción. Estesencontros son os seguintes: -eé- > é (ex.: leer > ler), -ée- > -é- (lees >les), -eí- > -í- (leía > lía), -eï- > -i- (leïamos > liamos), -íe- > -í- (ríes >ris), -ií- > -í- (riíches > riches), -iï- > -i- (riïamos > riamos).

PRES. IND. COPRETÉR. PRES. SUBX. IMPERATIVO

incluíaincluíasincluíaincluïamosincluïadesincluían

inclúainclúasinclúaincluamosincluadesinclúan

inclúe

incluíde

inclúoinclúesinclúeincluímosincluídesinclúen

INCLUÍR


121

Para ver e derivados, que en parte da súa conxugación habería queincluír nesta epígrafe, vide 17.3.27.

As secuencias -eo, -ea, -eas, -ean nos verbos non xeran un iode antihiáti-co polas mesmas razóns vistas para os substantivos e adxectivos en 9.8 e 9.9.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




líalíaslíaliamosliadeslían

lealeaslealeamosleadeslean

le

lede

leoleslelemosledeslen

linlichesleulemoslestesleron

lereilerásleráleremosleredeslerán

leríaleríasleríaleriamosleriadeslerían

lerlereslerlermoslerdesleren

INF.lerXER.lendoPART.lido

leralerasleraleramosleradesleran

leselesesleselésemoslésedeslesen

lerlereslerlermoslerdesleren


LER


122

17.2.5. ALTERNANCIAS VOCÁLICAS NO RADICAL DO VERBO

17.2.5.1.Verbos en -er

Os verbos en -er que teñen -e-, -o- como últimas vogais do lexemapresentan unha alternancia ["E]/["e], ["O]/["o], cando son tónicas, segundoa seguinte distribución: ["E], ["O] na 2ª e 3ª persoas de singular e na 3ª deplural do presente de indicativo; ["e], ["o] no resto. En posición átona sonsempre pechadas.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




ríaríasríariamosriadesrían

ríaríasríariamosriadesrían

ri

ride

ríorisririmosridesrin

rinrichesriurimosristesriron

rireirirásriráriremosriredesrirán

riríariríasriríaririamosririadesrirían

rirriresrirrirmosrirdesriren

INF.rirXER.rindoPART.rido

rirarirasrirariramosriradesriran

riserisesriserísemosrísedesrisen

rirriresrirrirmosrirdesriren


RIR


123

Queda excluída desta alternancia no presente de indicativo outraserie de verbos que por razóns históricas teñen vocalismo radical tónico,ou sempre aberto ([E]: querer, quecer, esquecer; [O]: poder), ou semprepechado ([e]: deber, crer, ler, e sobreser, así como os derivados de todoseles; e, en boa parte do territorio lingüístico galego, tamén os verbosrematados en -cer: parecer etc.).

Esta alternancia non ten repercusións gráficas. Unicamente as podeter cando, por razóns de clareza, queiramos diferenciar parellas homó-grafas: (el) cóme / come (ti). Neste caso acentuarase graficamente a pala-bra en que apareza a vogal aberta.

17.2.5.2. Alternancias vocálicas nos verbos en -ir

A maioría dos verbos da terceira conxugación manteñen inalterada aúltima vogal do radical ao longo de todo o paradigma. Ocorre isto, senexcepción ningunha, cando é a (partir, invadir, sobresaír, persuadir etc.)ou cando é i (finxir, incidir, dividir, transmitir, vivir, corrixir etc.). Para omodelo de paradigma véxase partir en 17.1.

17.2.5.2.1. Verbos con e como vogal final do lexema no infinitivo

Estes verbos (advertir, servir etc.) poden presentar dous tipos dealternancia:


beba ["e]bebas ["e]beba ["e]------beban ["e]

bebe ["e]

---

bebo ["e]bebes ["E]bebe ["E]------beben ["E]

BEBER


coma ["o]comas ["o]coma ["o]------coman ["o]

come ["o]

---

como ["o]comes ["O]come ["O]------comen ["O]

COMER


124

a) Hai un grupo que troca o e en i nas formas do presente de indica-tivo e imperativo en que a raíz é tónica e, ademais, en todo o presente desubxuntivo:

Conforme ao modelo anterior conxúganse os seguintes verbos:adherir; advertir, divertir; agredir, transgredir; conferir, diferir, inferir,preferir, proferir, referir, transferir; competir, repetir; concernir, discer-nir; espelir; espir; dixerir, inxerir, suxerir; inserir; medir; pedir e deri-vados; reflectir; vestir, investir, revestir.

b) Hai outro grupo que presenta unha variación tripla no vocalismoda raíz: en posición átona sempre e [e] (agás no presente de subxunti-vo); en posición tónica hai e ["E] nas persoas 2ª, 3ª de singular e 3ª deplural do presente de indicativo e i na persoa 1ª de singular do presentede indicativo, na 2ª de singular do imperativo e en todo o presente desubxuntivo.


advirtaadvirtasadvirtaadvirtamosadvirtadesadvirtan

advirte

advertide

advirtoadvirtesadvirteadvertimosadvertidesadvirten

ADVERTIR


sirvasirvassirvasirvamossirvadessirvan

sirve

servide

sirvoserves ["E]serve ["E]servimos [e]servides [e]serven ["E]

SERVIR


125

O mesmo paradigma é o dos verbos ferir, mentir, sentir, seguir e dosseus derivados e compostos: malferir; desmentir; asentir, consentir,resentir; conseguir, perseguir e proseguir (advírtase que conferir, inferiretc. non son derivados de ferir, senón que se remontan á base latina -FERRE).

Sirve ti. O portugués ten nesta persoa do imperativo o mesmo vocalismoradical ca as formas rizotónicas do presente de indicativo; ao contrario do gale-go, usa serve tu [E], con solución análoga á que segue nos verbos da segunda:bebe tu [E]. Tanto para un tipo de verbos coma para o outro, o galego e o por-tugués son coherentes, aínda que con solucións específicas en cada lingua: seo portugués ten no imperativo, como se dixo, o mesmo vocalismo ca no pre-sente de indicativo (ele corre ["O], corre tu ["O]; ele segue ["E], segue tu ["E]), ogalego en troques ten no imperativo o mesmo vocalismo ca no presente de sub-xuntivo (corra vostede ["o], corre ti ["o]; siga vostede, sigue ti).

Seguir, advertir e repeler. Os verbos do tipo seguir tenden a eliminar atripla alternancia e a incorporarse ao modelo do grupo anterior (advirto), máisregular morfoloxicamente. En realidade, o paradigma dado para servir e simi-lares é o histórico, pero ten xa moi escaso apoio na fala popular, en que setende a utilizar sirvo, sirves, sirve etc., segundo o modelo de advertir. Estasregularizacións non están motivadas por castelanismo, senón xeradas polo pro-pio galego; malamente o castelán mientes pode xerar un galego mintes. Diga-mos de camiño que variantes do tipo segues / sigues, serves / sirves etc. (omesmo ca dormes / durmes etc., que veremos despois) tamén as houbo en por-tugués desde finais do século XIV, pero na lingua estándar foron posterior-mente reducidas a segues, serves (dormes) etc. No portugués trasmontanoevítase a alternancia: firo, fires; sigo, sigues etc.

Adóptase como normativa a variante con alternancia por ser a tradicio-nal e porque está en harmonía cos verbos da segunda en -e...er, -o...er(17.2.5), que a manteñen constantemente, e mesmo cos verbos da terceira en-u...ir, que conservan moito máis viva na fala a alternancia tradicional(17.2.5.2.2).


126

Cómpre ter en conta que os verbos en -e...ir non patrimoniais (do tipoadvertir) presentan problemas de adecuación a un modelo de paradigma.Realmente, o modelo tradicional destes verbos era o que practicaba a alter-nancia de tres membros (["i]/[e]/["E]: sirvo / servimos / serves), con todo pos-terior xa a unha fase medieval en que a alternancia era só de dous membros(["e]/["E]: servio / serves); pero os verbos cultos (agredir, divertir, inferir, dixe-rir, competir etc.) encaixaban mal neste tipo de paradigma. Por esta razón seacudiu á creación dun paradigma novo que os tolerase mellor, cunha alter-nancia de dous membros só (["i]/[e]: advirto, advirtes, advertimos...). Peroaínda así a solución non é plenamente satisfactoria para todos os verbos, demaneira que algúns deles tenden a manter o e constantemente (somerxo,somerxes, somerxe; somerxa etc.); desta forma resultaría que os verbos destetipo terían unha conxugación mixta: serían da segunda as formas rizotónicasdo presente de indicativo e do imperativo (somerxo, somerxes, somerxe,somerxen; somerxe ti) e o presente de subxuntivo (somerxa, somerxas etc.) eda terceira as formas arrizotónicas (somerxir; somerximos, somerxides; etc.),pero isto é anómalo tamén; e desta anormalidade téndese a saír por douscamiños: ou ben incorporando o verbo integramente á segunda (compeler,expeler, impeler, propeler, repeler; emerxer, somerxer; converxer, diverxer) encontra da solución habitual, porque a segunda conxugación é improdutivadesde hai séculos; ou ben conxugando este tipo de verbos pola terceira, o quedaría lugar a formas rizotónicas pouco aceptables. Recoméndase, fundamen-talmente para facilitar a conxugación regular, seguir para estes verbos omodelo da segunda (vide 17.1).

17.2.5.2.2. Verbos con u como vogal final do lexema no infinitivo

Os verbos que teñen u como vogal final do lexema no infinitivo (dis-cutir, fuxir etc.) poden presentar dúas posibilidades de conxugación:

a) Verbos do tipo discutir

Hai verbos en -u...ir (discutir, conducir etc.) que son completamen-te regulares e seguen o modelo de partir (vide 17.1).


127

Son os seguintes (a maioría deles de procedencia culta): argüír, asu-mir, atuír, -cluír (concluír, excluír, incluír, recluír), -cumbir (incumbir,sucumbir...), cumprir ‘completar’, -cutir (discutir, percutir, repercutir...),curtir, derruír, diluír, diminuír, -ducir (aducir, conducir, deducir, inducir,reducir, seducir, traducir...), embutir, escapulir, esculpir, estatuír, gruñir,fluír e derivados (afluír, confluír, influír, refluír...), fulxir (e refulxir), -fundir(fundir ‘derreter’, afundir, confundir, difundir, infundir, refundir), imbuír,insurxir, -ludir (aludir, eludir), nutrir, presumir, resumir, rustrir, -stituír(constituír, destituír, instituír, prostituír, reconstituír, restituír, substi-tuír...), -struír (construír, destruír, instruír, obstruír, reconstruír...), suplir, -tri-buír (atribuír, contribuír, distribuír, retribuír...), tupir e derivados (entupir,desentupir), unir e derivados (desunir, reunir), unxir, urxir, zurcir.

b) Verbos do tipo fuxir

Hai outro grupo de verbos en -u...ir, menos numeroso, que presentaunha alternancia tradicional u/o: [O] nas persoas 2ª e 3ª de singular e 3ªde plural do presente de indicativo, [u] no resto do paradigma:

Conforme a este modelo, conxúganse tamén os seguintes verbos:acudir, bulir (e rebulir), cubrir e derivados (descubrir, encubrir, recu-brir), cumprir ‘ser mester’, cuspir, durmir, engulir, fundir ‘render’, fuxir,lucir e derivados (deslucir, entrelucir, relucir, translucir, tremelucir),mulir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir (e os seus derivadosconsumir e ensumir), tusir, ulir, urdir, xunguir, xurdir.


fuxafuxasfuxafuxamosfuxadesfuxan

fuxe

fuxide

fuxofoxes ["O]foxe ["O]fuximosfuxidesfoxen ["O]

FUXIR


128

Cumprir, fundir. Advírtase que estes verbos teñen cada un dúas acep-cións ben diferenciadas: cumprir ‘completar’ e ‘ser mester’; fundir ‘derreter’ e‘render’ Só coas respectivas segundas acepcións teñen alternancia.

Fuxe ti. Para o timbre vocálico desta persoa do imperativo, tanto en gale-go coma en portugués, véxase o dito en 17.2.5.2.1 a propósito de sirve ti.

Fuxo, foxes. O sistema galego medieval separaba mellor ca o actual osverbos sen alternancia dos que a tiñan. En xeral, presentábana os que en latíntiñan -O *- (DORMIRE); despois incorporáronse os que tiñan -O ¤- ou -U *- (-CUTERE, BULLIRE, COPERIRE, CONSPUERE, *INGULLIRE, RUGIRE, SUFERRE, TUSSI-RE, SURGERE); carecían normalmente de alternancia os que en latín tiñan -U¤-(LUCERE, -DUCERE etc.). Modernamente, nos verbos patrimoniais mantense asituación medieval, coa excepción de lucir, que se incorpora ao grupo dos ver-bos con alternancia. Os verbos que entraron por vía culta adheríronse en bloqueao grupo dos que non tiñan alternancia, tanto se tiñan -U*- (-CUMBERE, FUNDERE,URGERE etc.) coma se tiñan -U¤- (-LUDERE, NUTRIRE etc.).

Actualmente hai unha tendencia a regularizar o paradigma dos verbosdo tipo fuxir, mantendo como vocalismo radical sempre u (fuxo, fuxes, fuxeetc.); esta tendencia é paralela á que tamén opera nos verbos do tipo servir(sirvo, sirves etc.); con todo, a alternancia nos verbos do tipo fuxir manténmaior vitalidade ca nos do tipo servir. Para a escolla como normativo doparadigma con alternancia véxase o dito en 17.2.5.2.1, nota seguir, advertire repeler.

Durmir, dormir. Advírtase a seguinte falta de paralelismo: os verbos queteñen vogal palatal como última vogal do radical nas formas arrizotónicas man-teñen aínda o timbre etimolóxico, sexa e (advertir, servir) ou i (dividir). Polocontrario, os verbos que no galego antigo tiñan o no radical mudárono en u nasformas arrizotónicas. Desta maneira os antigos acodir, bolir, cospir, dormir,foxir, polir, roxir, sobir, somir, sortir, tosir etc. (igual que moitas palabras quetiñan a secuencia o...i: sotil, Loís, moíño, resocitar, roindade...), harmonizáron-se en u...i: bulir, -cudir etc. Este cambio (e ás veces o inverso: lucir > locir, fun-dir > fondir) é xa antigo no idioma e hoxe está practicamente concluído. En


129

portugués, en posición pretónica as vogais da serie velar neutralízanse en [u],de maneira que se pronuncia igual o u de bulir ca o o de dormir. Escribir acu-dir, bulir, cuspir, fugir, subir etc., fronte a cobrir, dormir, engolir, tossir etc., éunha incoherencia gráfica sen ningún apoio fonético nin etimolóxico.

Sufrir, sofrer; tusir, toser. A alternancia axuda a acentuar as interferen-cias entre a segunda e terceira conxugacións (dormes, dorme, dormen ["O],comes, come, comen ["O]). Estas formas comúns provocan ás veces intercam-bios nas dúas direccións: os orixinarios sofrer e tusir admiten tamén as varian-tes alternativas sufrir e toser. Tusir e sufrir son hoxe as formas máisestendidas; por esta razón deben ser preferidas ás outras.

17.2.6. PRODUTIVIDADE DA 2ª E 3ª CONXUGACIÓNS

Mantéñense como verbos da segunda: converxer, emerxer, encher,erguer, esparexer, fender, ferver, premer, render, repeler, rexer, toller,xemer. Tamén se conservan como verbos da segunda os derivados debater (abater, combater, debater, rebater), correr (concorrer, decorrer,discorrer, escorrer, incorrer, ocorrer, percorrer, recorrer, socorrer, trans-correr), romper (corromper, interromper, irromper, prorromper) e verter(converter, inverter, perverter, reverter, subverter; pero advertir e diver-tir). Para caer e traer véxase 17.2.4.3 e 17.3.25, respectivamente.

Pasaron á terceira concibir, escribir, vivir, dicir, elixir e derivados, asícomo aducir, recibir e os restantes membros da familia léxica (véxaseunha explicación máis detallada en dicir, 17.3.5).

As vacilacións entre a segunda e terceira conxugación e mesmo a fuga xaconsumada de verbos da segunda para a terceira explícanse pola existencia deforzas niveladoras que operan en favor dunha ou doutra. Actúan a favor da ter-ceira: a) a maior produtividade deste modelo, que é o que recibe (coma no por-tugués e no castelán) a maioría dos verbos cultos procedentes da 2ª, 3ª e 4ªconxugacións latinas; b) que nos tempos en que hai coalescencia morfolóxicaentre a 2ª e 3ª prevalecen as desinencias propias da 3ª (vogal temática í ouausencia de vogal temática): comín, comiches, partía, partías etc. = partín,


130

partiches, partía, partías etc.; coma etc. = parta etc. Actúa en favor da segun-da a existencia dun verbo patrimonial próximo, pola forma e polo significado,á base latina de que proceden os derivados cultos (combater = bater, recorrer= correr).

17.3. PARADIGMAS DOS VERBOS IRREGULARES

17.3.1. CABER

Caibo, caiba, caibas etc. Na lingua moderna rexístranse as seguintessolucións, entre outras que son irrelevantes para o que agora interesa: caibo,caiba en puntos illados escasos, máis densos no NL da Coruña, no NO deLugo, no SO de Ourense e no de Pontevedra; cabio, cabia nunha franxaoriental do dominio galego e na parte central de Ourense; cabo, caba por

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




cabíacabíascabíacabiamoscabiadescabían

caibacaibascaibacaibamoscaibadescaiban

cabe

cabede

caibocabescabecabemoscabedescaben

coubencoubechescoubocoubemoscoubestescouberon

cabereicaberáscaberácaberemoscaberedescaberán

caberíacaberíascaberíacaberiamoscaberiadescaberían

coubercouberescoubercoubermoscouberdescouberen

INF.caberXER.cabendoPART.cabido

couberacouberascouberacouberamoscouberadescouberan

coubesecoubesescoubesecoubésemoscoubésedescoubesen

cabercaberescabercabermoscaberdescaberen



131

todas as partes, pero con maior densidade, formando case unha área com-pacta, na metade occidental de Galicia; queipo, queipa aparecen de modoesporádico só no N.

No galego medieval non temos documentacións para a primeira persoa dopresente de indicativo; hainas, en troques, para o presente de subxuntivo: cabiae caiba, e mesmo caibia.

As formas antigas cabio e caibo, cabia e caiba (e mesmo caibio e caibiacon anticipación de iode) son as esperadas historicamente do lat. CAPIO, CAPIAM

(obsérvese o paralelismo con agua, auga, augua). Estas formas continúan nogalego actual. Cabo, caba etc. (igual que chova, como, durmo etc., ant. chovia,comio ~ coimo, dormio etc.) son formas analóxicas innovadoras. As varianteshíbridas queipo, queipa son castelanismos, motivados quizais polo escaso arrai-gamento do verbo caber, que está sendo suplantado polo semanticamente afíncoller.

Normativamente non cabe escoller senón entre as formas galegas e deentre elas debe descartarse cabo, caba por ser unha innovación aínda nonconsumada; entre cabio/caibo, cabia/caiba etc. débese dar preferencia ásegunda por ser, das dúas, a maioritaria, e por ser a solución congruente conpoida e queira.

O dito neste comentario vale tamén para as formas correspondentes desaber, coa excepción da primeira persoa do presente de indicativo, que é sei.Tamén cómpre advertir que na maioría dos casos hai coincidencia caiba/saiba,pero non necesariamente.

Couben, coubera, coubese, couber. Para o tema de perfecto no galegoactual rexístranse as seguintes raíces: coub-, dispersa por todo o dominio gale-go, pero formando unha rede bastante densa na parte occidental (case com-pacta na provincia da Coruña); coup-, dispersa tamén por todo o galego, peropredominantemente na zona oriental; cab- (fraca), tamén esporadicamente aolongo das Rías Baixas. No galego histórico unicamente se documentan formascoa raíz coub-.


132

Coub- ten xustificación satisfactoria dentro das leis da fonética históricagalega: sonoriza a consoante oclusiva intervocálica (CAPUIT > coubo e, parale-lamente, SAPUIT > soubo), de modo idéntico a outros casos (PLACUIT > prougo,POTUIT > puido). Non se dispón de datos suficientes para saber se coup- é gale-ga tamén; a falta de documentación antiga e que coub- e soub- se rexistren naactualidade mesmo máis alá do río Navia (nos concellos de Allande e Cangasde Narcea) é un dato negativo. Seguramente coup-, o mesmo que no tema depresente queip-, é unha forma híbrida, resultante do cruzamento do galegocoub- co castelán cup-. Finalmente cab- (cabín, cabiches...) é o resultado dapropagación analóxica do tema de presente ao tema de perfecto, ou sexa, asubstitución do perfecto forte tradicional por un perfecto fraco regular.

Normativamente non se pode favorecer ningunha forma senón a tradicio-nal coub-.

O dito neste comentario é totalmente aplicable a souben, soubera, soube-se, souber.

Coubeches, coubera, couberas, couberamos, coubese, coubésemos etc. Avogal temática de perfecto dos verbos irregulares é un [E] nas formas arrizotóni-cas, tanto en posición tónica (dixeches, dixera, dixese, dixer) como átona (dixe-ramos), mentres que nas rizotónicas do pretérito de indicativo a vogal temática éun e pechado na 1ª persoa de singular (dixen) e ø na 3ª persoa de singular (dixo).

Caberei, cabería. É ocioso lembrar que o futuro é totalmente regular; for-mas sincopadas do tipo cabrei, sabrei son castelanismos. O galego antigocoñecía tamén futuros sincopados paralelos aos do castelán, pero dábanse uni-camente en verbos que (no protogalego) acababan en -ler ~ -lir, -ner ~ -nir, e-rer ~ -rir: valrei, salrei, terrei, porrei, marrei, verrei; querrei, morrei, guarrei.Non existiron nunca en galego futuros con d epentético, do tipo *valdrei etc.Todos estes verbos, menos os que se perderon, reconstruíron un futuro regular:valerei, sairei, terei... Con máis razón teñen hoxe futuro regular (non sincopa-do) os que o tiveron durante toda a historia do galego, como caberei, saberei.Quedan, evidentemente, fóra desta regularización os futuros de dicir e facer(direi, farei), como en case todas as linguas románicas, porque a súa irregula-ridade non se debe a unha síncope.


133

17.3.2. CAER (vide 17.2.4.3)

17.3.3. CRER (vide 17.2.4.5)

17.3.4. DAR

Dei, din. No galego actual rexístranse fundamentalmente as formas dei edin; ambas aparecen en todo o galego en proporción similar, pero a densidadede dei é maior na zona occidental e a de din na oriental. No galego antigo nonse rexistra senón dei, que é a forma etimolóxica; a forma moderna din é ana-lóxica de vin (pretérito de ver).

Tendo en conta que a vitalidade da forma tradicional dei é aínda moigrande, normativamente debe ser a única recomendable.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




dabadabasdabadabamosdabadesdaban

deadeasdeadeamosdeadesdean

dá

dade

doudásdádamosdadesdan

deidechesdeudemosdestesderon

dareidarásdarádaremosdaredesdarán

daríadaríasdaríadariamosdariadesdarían

derderesderdermosderdesderen

INF.darXER.dandoPART.dado

deraderasderaderamosderadesderan

desedesesdesedésemosdésedesdesen

dardaresdardarmosdardesdaren



134

Deu, dou. Na terceira persoa de singular do perfecto rexístranse, funda-mentalmente, dúas variantes, xeograficamente complementarias: deu e dou.Esta última ocupa case integramente a provincia da Coruña (excepto ao nortedas Pontes) e a parte setentrional da de Pontevedra (o que queda ao N da ríade Pontevedra); no resto do dominio lingüístico galego aparece deu; dentro daárea de deu rexístrase tamén algunha vez diu. Cómpre con todo advertir quedeu admite dúas pronuncias: [dEw], que é a etimolóxica (DE*DIT), e [dew], enque hai unha analoxía con veu [bew] (< *VE¤NO en vez de VE¤NIT) ou ben unhaharmonización entre [E] e mais [-w] (como en meu, que tamén ten dobre pro-nunciación). No galego antigo case é exclusivo deu, pero xa existen exemplosde dou en diversos textos medievais.

A forma deu, calquera que sexa a súa pronuncia, é a etimolóxica. Dou éanalóxica dos verbos en -ar: da proporción cantei = dei resulta cantou = dou;nótese que no tema de presente dar é da primeira e isto axuda a igualar a ecua-ción mencionada. Diu (igual que din, diches, dimos, distes, diron, dira, dise,que tamén existen, case sempre nos mesmos puntos) está motivada por unhanivelación con viu (de ver) e cos perfectos fracos da terceira; esta trasfega dostempos do tema de perfecto á terceira debeu de empezar pola segunda persoade singular do pretérito, diste, que xa é antiga ao lado de deste.

Normativamente a escolla debe favorecer a forma tradicional deu, quesegue tendo un amplo apoio na fala.

Dea, deas etc. A fala actual ofrece dúas solucións maioritarias: dea, deasetc. e día, días etc. O dominio de dea comprende as provincias da Coruña ePontevedra, así como as metades SO de Lugo e NO de Ourense; o resto ocú-pao a forma día. En cinco puntos illados do Atlas Lingüístico Galego rexís-transe tamén deña ou dé, en catro deles convivindo con dea. Nos textos antigosdocuméntanse fundamentalmente as formas dé, dés etc., pero xa hai testemu-ños medievais de día e de dea.

O resultado dé, dés etc. correspóndese etimoloxicamente co latín DEM,DES etc. Con todo, este subxuntivo foi considerado “irregular”, porque se inter-pretou de- como raíz (igual que le- no verbo ler), incrementándose co sufixo


135

modo-temporal propio dos verbos en -er (cf. lea, leas etc.); lembremos queo verbo dar, aínda que nos tempos do tema de presente é da primeira, nostempos do tema de perfecto é da segunda. De aí resultou dea, deas etc. Cro-noloxicamente este fenómeno foi recorrente: apareceu por primeira vez naépoca prerrománica un *DEA, *DEAS, que explica as formas dea do romanés,e día do galego oriental, asturiano e italiano (cun tratamento do hiato -éa-idéntico ao de MEA, *HABÉAM -por HABEBAM- etc.); a segunda vez foi enépoca máis recente (cando xa o hiato -ea- se resolvera en -ía-); desta segun-da onda de regularizacións son os dea do castelán, do portugués e do gale-go. Ora, o portugués e o castelán, coa presión da lingua culta e co freo danorma académica, lograron manter os dea como vulgarismos. Pero o gale-go, libre de prexuízos cultistas, logrou facer completamente normal o quenos outros idiomas é unha forma reprimida pola norma. Ao desaparecerenos dé, dés etc. non hai dentro da propia fala outras formas con que contras-tar as novas; o contraste só se pode facer co castelán e co portugués. Por iso,as dúas únicas formas galegas lexítimas só poden ser día ou dea, ambasxeradas polo propio galego. Destas, a forma máis usada na tradición escri-ta moderna é dea, que é a maioritaria no galego falado, e por iso se escollecomo normativa.


136

17.3.5. DICIR

Conxúganse tamén así os derivados de dicir: contradicir, desdicir,predicir. No galego actual existe unha tendencia maioritaria a conxugaros verbos bendicir e maldicir de maneira totalmente regular (bendice,bendicirá, bendiza, bendiciu etc.), se ben tampouco parece condenable,sobre todo no presente de indicativo e subxuntivo, a conxugación seguin-do o modelo de dicir.

Dicir, decer, decir, dicer. Dizer é a forma antiga, documentada desde asorixes do idioma. É a única forma rexistrada nos glosarios do Cancioneiro daAjuda, dos Miragres de Santiago ou da Crónica Xeral. Tamén era a forma leo-nesa antiga e aínda a recolle B. Vigón en Colunga en 1896, ao lado de decir.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




dicíadicíasdicíadiciamosdiciadesdicían

digadigasdigadigamosdigadesdigan

di

dicide

digodisdidicimosdicidesdin

dixendixechesdixodixemosdixestesdixeron

direidirásdirádiremosdiredesdirán

diríadiríasdiríadiriamosdiriadesdirían

dixerdixeresdixerdixermosdixerdesdixeren

INF.dicirXER.dicindoPART.dito

dixeradixerasdixeradixeramosdixeradesdixera

dixesedixesesdixesedixésemosdixésedesdixesen

dicirdiciresdicirdicirmosdicirdesdiciren



137

Con todo, axiña se foi introducindo a variante dezer (con vogal radical -e-, eli-minando desta maneira a secuencia -i...er, infrecuente en verbos da segunda).Quizais tras das formas dezía e similares, que xa se documentan ao lado dedizía nas Cantigas de Santa María, nos Miragres de Santiago, na CrónicaXeral, na Crónica Troiana etc., hai un infinitivo dezer (aínda que pode habertamén dezir, dizer ou dizir; nestes dous últimos casos dezía sería variante dedizía por disimilación de vogais). O que é seguro é que tras do xerundio dezen-do das Cantigas de Santa María hai forzosamente un infinitivo dezer, rexis-trado tamén nun documento de Montederramo do 1291 e noutro de Ourensedo 1292, e que volvemos a achar noutros documentos do século XV. Taménpide un primitivo dezer o contradezer que usa Gil Vicente (1523). Esta forma,ou a que xa ten o -z- enxordecido (decer), aparece en diferentes textos gale-gos dos século XVII e XVIII. Segue aparecendo con abundancia no séculoXIX nos primeiros textos do Rexurdimento e aínda hoxe non esmoreceu total-mente na fala viva. Dezer continúa tamén dialectalmente en portugués. Peroen galego o antigo dizer non é substituído só por decer, senón por dicir edecir. O infinitivo dezir encontrámolo xa nun documento de Ribas de Sil de1405, e coa grafía desyr noutro de Rianxo de 1457. Sarmiento, que escribe amediados do século XVIII, non usa senón estas dúas formas (dicir ~ decir);nos textos do século XIX citados antes aparecen tamén estas mesmas formas(ao lado de decer). Na lingua oral moderna continúanse usando as dúasvariantes, aínda que na escrita adoitaba dárselle preferencia a decir. A formadicer ou dizer empregada por algúns escritores modernos non ten apoio na lin-gua actual.

Dizer é unha forma definitivamente morta en galego. Para substituíla acu-diuse a decer, que harmoniza a vogal radical coa temática, ou a dicir, que har-moniza a vogal temática coa radical, evitando así un verbo de vocalismoinsólito. O paso de dizer a dezer ou decer foi favorecido polas formas en quea vogal temática era tónica (dizer, dizendo, dizemos, dizedes > decer, decendo,decemos, decedes, segundo o modelo de temer, temendo, tememos, temedes).O paso a dicir foi favorecido por aqueles casos en que a 2ª e 3ª conxugaciónsestaban neutralizadas: dizes, dize, dizen, dizía, e mesmo digo, diga, dixe; estasformas fan imprevisible un infinitivo dizer ou dicer e mesmo favorecen o pasoá terceira, que é, das dúas, o modelo produtivo. Tanto decer coma dicir están,


138

pois, dentro da deriva do propio galego e foron xeradas sen intervención deinfluxos alleos. Por razóns transparentes decer non pode ser castelanismo; porrazóns case tan transparentes tampouco o pode ser dicir. Xustificar dicir comocastelanismo supón xustificar coa mesma causa o paso dos antigos cinger(aínda no século XIV) a cingir (xa no século XIII, despois cinxir); imprimer ereprimer (en port. aínda no século XV) a imprimir e reprimir en portugués een galego; outro tanto ocorre (e aquí o paralelismo con dizer > dicir aínda émaior) co paso do ant. aduzer (en circulación aínda no século XV) para adu-cir (en portugués aducir e aduzir). Habería mesmo que xustificar o antigo riír(hoxe rir) como castelanismo, en paga do esperado rier (que houbo no leonése que nin no galego nin no portugués se documenta). Téñase en conta, ade-mais, que a vogal radical nos verbos da segunda (e da terceira) conxugacióncumpre unha función de reforzo da vogal temática, é dicir, axuda a indicar aclase mórfica dun verbo: i, u no radical non poden ser senón de verbos da ter-ceira, e nunca da segunda, que só presentan a, e, o. A situación de excepcio-nalidade en que quedaban os verbos dizer, escriber e viver explica o seu pasoou ben á segunda conxugación (decer, escreber), ou ben, máis frecuentemen-te, á terceira (dicir, escribir, vivir). Mesmo a forma decir, que normalmente sedescarta como castelanismo, pode ter xustificación tamén dentro da propiaderiva do galego (e do portugués), se temos en conta que a secuencia e...ir sefixo habitual no galego coa incorporación de verbos cultos do tipo advertir (cf.17.2.5.2.1). Con todo, só a presión do castelán parece xustificar a ampla exten-sión de decir fronte ao mantemento xeral de escribir e vivir.

Entre unha forma arcaica ou préstamo do portugués (dicer), un posible prés-tamo do castelán (decir), unha forma galega viva pero de escasa representaciónna fala (decer) e unha forma viva amplamente representada na fala e libre de todasospeita de préstamo (dicir), normativamente debe optarse por esta última.

Os argumentos expostos ata aquí son aplicables tamén a escribir e a vivir.Con respecto ao primeiro destes verbos, na época medieval rexístranse escri-ver, escrever e escrivir en proporcións diferentes. Escriver é a forma esperadade SCRIBERE, paralela a dizer e viver. Escrever harmoniza a vogal radical coatemática (como dezer, vever) e escrivir (con algunha variante como iscrivir ouescrevir) harmoniza a vogal temática coa radical (como dicir e vivir). A forma


139

escriver, xa minoritaria na época medieval, esmoreceu sen deixar rastro. Dasoutras dúas, escribir (documentada xa a mediados do século XIII), é practica-mente a única forma do galego moderno, mentres que escrever é a forma doportugués. Tendo en conta que escribir é forma galega desde sempre e quehoxe apenas hai testemuños de escreber en territorio lingüístico galego, a esco-lla da forma que se xustifica no uso maioritario non ofrece dúbida.

Con respecto a vivir, viver, a segunda é a forma antiga, pero xa no séculoXIV empezan a documentarse formas como viviu, que poden supor un infini-tivo vivir. Nin na fala actual nin na literatura galega moderna aparecen teste-muños de viver, de non ser como portuguesismo consciente. A neutralizaciónfonolóxica de b/v, xa antiga en galego, fixo imposible que prosperase a solu-ción vever (paralela á de decer) e mesmo a de vevir (paralela a decir) (ambasdocumentadas por Huber), porque darían lugar a homonimias ocasionalmenteembarazosas; formas do tipo vevía, vevías (que son o resultado da disimilaciónde vivía, vivías etc., e posiblemente non copretéritos dos escasos vever e vevir),non deron callado. Con vistas a propoñer unha forma normativa vale tamén odito a propósito de dicir e escribir, coa vantaxe de que neste caso non haisenón unha solución moderna: vivir.

Dis, di, din. Na fala viva hai fundamentalmente dous dominios: dices,dice, dicen, que ocupa todo o galego oriental e puntos illados no S de Ponte-vedra, e dis, di, din, que ocupa A Coruña e Pontevedra e o occidente de Lugoe de Ourense. Na época medieval as formas correspondentes eran dizes, dizeou diz, dizen, de onde proceden as do portugués moderno.

As formas apocopadas son xenuinamente galegas e xustifícanse da seguin-te maneira: a forma antiga diz (de 3ª p. sing.) reduciuse a di por analoxía con dá(nótese que dicir e dar teñen unha base morfolóxica común en varias formas:direi = darei, diría = daría, di = dá etc.). Nas zonas de seseo final, hai unha causacoadxuvante: despois da desafricación e do enxordecemento do -z, diz quedabaconvertida en *dis, que foi interpretada como di + -s, cunha desinencia -s insó-lita nunha terceira persoa; por iso foi reducida a di (isto é, di + -º). Non é, sendúbida, casual que as formas dis, di, din aparezan na área de seseo final (hoxepropagadas contra oriente) e dices, dice, dicen onde non o hai.


140

Por seren maioritarias xeográfica e demograficamente, tradicionais naescrita moderna e homólogas a fas, fai, fan (vide 17.3.8), dis, di, din son as for-mas escollidas como normativas.

17.3.6. DOER (vide 17.2.4.3)

17.3.7. ESTAR

Os verbos arrestar, contrastar, obstar, prestar, restar, derivados lati-nos de STARE, por seren hoxe semanticamente opacos, son totalmenteregulares: resto, restaba, restei...

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




estabaestabasestabaestabamosestabadesestaban

esteaesteasesteaesteamosesteadesestean

está

estade

estouestásestáestamosestadesestán

estivenestivechesestivoestivemosestivestesestiveron

estareiestarásestaráestaremosestaredesestarán

estaríaestaríasestaríaestariamosestariadesestarían

estiverestiveresestiverestivermosestiverdesestiveren

INF.estarXER.estandoPART.estado

estiveraestiverasestiveraestiveramosestiveradesestiveran

estiveseestivesesestiveseestivésemosestivésedesestivesen

estiverestiveresestiverestivermosestiverdesestiveren



141

Estar, tar. No galego oral existen dúas variantes, repartidas xeografica-mente: a forma plena estar, moito máis estendida, e a forma con aférese tar. Aforma plena é a normativa.

Estea, esteas etc. Na fala actual hai fundamentalmente dous resultados:(es)teña, (es)teñas, (es)teña, que ocupa un dominio comprendido por unha liñaque, partindo de Ribadeo, baixa ata Carballedo (Lugo) e volve a subir ata a ríada Coruña; o resto de Galicia di (es)tea, (es)teas, (es)tea etc. Na zona orientalexterior hai restos de (es)tía, (es)tías, (es)tía etc.; na provincia de Ourense haipuntos illados de esté, estés, esté (case sempre convivindo con estea); en douspuntos da raia limega hai estexa, estexas [Z], como en portugués. Na épocamedieval non se documenta senón esté, estés, esté. Estas formas son as queresponden ás latinas STEM, STES, STET, STEMUS, STETIS, STENT. (Es)tía, (es)tías,(es)tía correspóndense cunha forma protorrománica *STEAM, *STEAS, *STEAT

etc., que se conserva tamén no romanés (3ª sg. sa * stea, 3ª pl. sa * stea), no ita-liano (stia, stia, stia, stiamo, stiate, stiano) e no occitano antigo (estía, estías,estía, estían); nótese o paralelismo con día, días etc. As formas (es)teña,(es)teñas etc. son analóxicas de teña, do verbo ter; estexa é analóxica de sexa;e (es)tea é xerada polo mesmo procedemento mencionado antes para dea (vide17.3.4): (es)te- considérase radical (como le-, de ler) e increméntaselle un sufi-xo modo-temporal a (como le-a); igual ocorrera xa na época latina: a ste-engadíuselle o sufixo modo-temporal de FIAM.

Aínda que todas as formas son xeradas polo propio galego, escólleseestea como normativa por ser a que ocupa unha área maior.


142

17.3.8. FACER

Conxúganse do mesmo xeito os derivados de facer (afacer, desfacer,refacer, satisfacer).

Fas, fai, fan. No galego actual danse basicamente dúas solucións: fas, fai,fan, que ocupa a provincia da Coruña e Pontevedra e case todo Lugo e Ouren-se, e fais, fai, fain nunha franxa estreita que comprende o oriente de Lugo eOurense e o galego exterior. Na época medieval documéntanse, fundamental-mente, fazes, faze ou faz, fazen; no imperativo (2ª sing.) faz, fas ou fais.

Houbo varias forzas colaborando simultaneamente na transformación dasformas antigas nas modernas: faz (3ª sing.), nas zonas onde cruz dá crus, con-

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




facíafacíasfacíafaciamosfaciadesfacían

fagafagasfagafagamosfagadesfagan

fai

facede

fagofasfaifacemosfacedesfan

fixenfixechesfixofixemosfixestesfixeron

fareifarásfaráfaremosfaredesfarán

faríafaríasfaríafariamosfariadesfarían

fixerfixeresfixerfixermosfixerdesfixeren

INF.facerXER.facendoPART.feito

fixerafixerasfixerafixeramosfixeradesfixeran

fixesefixesesfixesefixésemosfixésedesfixesen

facerfaceresfacerfacermosfacerdesfaceren



143

verteríase en *fas (el fas), que era unha terceira persoa insólita, pois acababaen -s, en contra do habitual; igualmente insólito era que a 2ª sing. do impera-tivo acabase en -s (fas ou fais), cando o normal é que acabe tamén en -º; poroutra parte estaba o futuro farei, en que hai unha segunda raíz fa- (fronte aofaz- esperado). O resultado foi a nivelación destas persoas coas do verbo haber,que semanticamente é afín; así, segundo has, hai, han resultaron fas, fai, fan.Na zona oriental, seguindo a proporción fai = poi (‘el pon’), creáronse as for-mas analóxicas fais (= pois) e fain (= poin).

Escóllense como normativas as formas fas, fai, fan, por seren as de maiorextensión xeográfica e estaren xa consagradas pola tradición escrita moderna.

Fixen, fixera, fixese, fixer. Na fala actual ao lado da raíz maioritaria fix-(fixen, fixeches, fixo, fixemos..., fixera..., fixese..., fixer...), que ocupa toda aprovincia da Coruña, Pontevedra case íntegra e a maior parte das provincias deLugo e Ourense, hai tamén unha raíz fiz- (ficen, ficeche(s), fizo, ficemos..., fice-ra..., ficese..., ficer...), propia de puntos do galego oriental; e fig- (figuen, figue-che(s), figo, figuemos..., figuera..., figuese..., figuer...), en puntos illados deOurense, especialmente no SO. Aínda hai outras posibilidades, pero teñenunha representación escasa (fex-, fez- etc.). Nos textos medievais o paradigmamáis común era fiz, feziste, fez(o), fezemos..., fezera..., fezesse..., fezer...; comoformas innovadoras aparecen documentadas xa no século XIII eu fige e eu fixe ademais a raíz fiz- (en vez de fez-) en varias persoas, á parte da primeira dosingular do pretérito.

As formas galegas modernas coa raíz fiz- continúan o paradigma medie-val; as que teñen a raíz fix- débense a unha innovación galega motivada porunha analoxía cos antigos quige, quigeste, quijo. Esta analoxía reforzouse nomomento en que as antigas formas disse, disseste, disso pasaron a dixen, dixe-ches, dixo, xa na Idade Media. O criterio de área maior aconsella escoller comonormativas fixen etc., consagradas xa pola tradición escrita moderna.


144

17.3.9. HABER

Habemos, habedes. Na lingua oral hai basicamente dous resultados:habemos, habedes e hemos, hedes. Estas dúas últimas formas aparecen dis-persas un pouco por todo o dominio lingüístico galego, ás veces convivindocon habemos, habedes; a súa densidade maior dáse na zona oriental. Na linguaantiga predominan as formas plenas.

A aparición das formas reducidas é facilmente xustificable se temos enconta que o futuro as pide: as formas comúns cantarei, cantarás, cantará, can-tarán = hei, has, ha, han pide tamén a nivelación de habemos, habedes concantaremos, cantaredes, e polo tanto o resultado hemos, hedes.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




habíahabíashabíahabiamoshabiadeshabían

haxahaxashaxahaxamoshaxadeshaxan

---

---

heihasha, haihabemoshabedeshan

houbenhoubecheshoubohoubemoshoubesteshouberon

habereihaberáshaberáhaberemoshaberedeshaberán

haberíahaberíashaberíahaberiamoshaberiadeshaberían

houberhoubereshouberhoubermoshouberdeshouberen

INF.haberXER.habendoPART.habido

houberahouberashouberahouberamoshouberadeshouberan

houbesehoubeseshoubesehoubésemoshoubésedeshoubesen

haberhabereshaberhabermoshaberdeshaberen



145

Tanto hemos coma habemos son galegas, pero o seren máis tradicionais eteren unha extensión maior fai preferibles as formas sen reducir, coa mesmaraíz do resto do paradigma.

17.3.10. IR

O verbo derivado latino preterir carece de motivación semántica;nas persoas en que non é defectivo conxúgase como advertir(17.2.5.2.1), e non como derivado de ir.

Imos, vamos, ides, vades. Na fala actual séntense as formas imos /vamos por todo o territorio galego, distribuídas, sen formaren áreas com-pactas, nunha proporción similar. A parella ides / vades non ten unha distri-bución simétrica da anterior, pois hai predominio de ides; os vades están

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




íaíasíaiamosiadesían

vaiavaiasvaiavaiamosvaiadesvaian

vai

vamoside

vouvasvaiimosidesvan

funfuchesfoifomosfostesforon

ireiirásiráiremosiredesirán

iríairíasiríairiamosiriadesirían

forforesforformosfordesforen

INF.irXER.indoPART.ido

foraforasforaforamosforadesforan

fosefosesfosefósemosfósedesfosen

iriresirirmosirdesiren



146

dispersos por todo o territorio, pero abundan máis na zona oriental. Na lin-gua antiga non hai senón imos, ides.

As formas vamos, vades adoitan explicarse por castelanismo e poida quehaxa algo de interferencia do castelán en transferir estas formas do presente desubxuntivo ao presente de indicativo. Probablemente a interferencia co caste-lán explique tamén que na fala viva sexa máis abundante vamos ca vades (por-que a primeira é común co castelán e a segunda só parcialmente). Por estarazón, é mellor dar preferencia ás tradicionais e diferenciais imos, ides. Iso nonquita que a forma vamos teña os seus usos específicos dentro do paradigma,pero non como presente de indicativo, senón como imperativo, e sometida portanto ás mesmas regras de uso ca vai e ide.

Ía, ías etc. No galego oral a forma iba, ibas etc. é a única en case todo odominio lingüístico. A tradicional ía, ías etc. só se rexistra, xeralmente a carónde iba, ibas etc., no oeste e sur de Pontevedra, no SO de Ourense e nalgúnpunto de Zamora. A forma innovadora iña, iñas etc. (analóxica de viña, viñasetc.) é propia da área fisterrá. Nos textos medievais documéntase fundamen-talmente ía, ías etc., pero tamén iva, ivas etc.

Adoita explicarse iba, ibas etc. como castelanismo, e realmente o feito deseren escasas estas formas nos textos antigos e abundaren na actualidade, candoaumentou a presión do castelán sobre o galego, son argumentos de peso enfavor da hipótese castelanista. Así e todo, non se pode negar que a recuperaciónda forma iba tamén conta coa axuda doutros factores á parte da interferencia cocastelán. Advirtamos que no propio castelán iba é unha forma anómala, que sesalvou de pasar a *ía pola mesma forza que fixo (ou axudou a) que o galego íavolvese a iba, ou mesmo se conservase. O galego ía (ou mesmo a forma cas-telá esperada, *ía) resulta de escaso corpo fonético, e polo tanto necesitaba,como moitas formas do verbo ir en todas as linguas románicas, un reforzo; eo reforzo neste caso non podía ser outro que un elemento que estivese xa nopropio copretérito: o sufixo modo-temporal ba (propio dos verbos da primei-ra) ou a terminación -iña do seu antónimo vir. Posiblemente non foi alleo árestauración de ía en iba ou iña (e á preservación de iba en castelán) o feitode haber outro ía (= había), funcionando en perífrases que non eran aínda


147

definitivamente opacas: cataría, cata-los-ía. Ademais, hai outros datos parafacer ver que non se pode acudir sen máis ao expediente fácil do castelanismopara explicar unha coincidencia moderna do galego co castelán; lembremos sóque as formas iba, ibas etc. son tamén frecuentes nos dialectos do norte de Por-tugal, terra que ten estado máis libre do castelanismo do que a propia Lisboaou Coímbra.

Mesmo tendo en conta a posibilidade de que iba sexa unha forma xeradapolo propio galego, é mellor dar preferencia á tradicional, aínda que minorita-ria, ía, libre de toda sospeita de interferencia.

Fuches. No galego central e oriental a forma totalmente maioritaria éfuche(s), mentres que no galego occidental se rexistran as formas foste(s) efoche(s) con innovación na vogal radical. No galego antigo a forma máisdocumentada (dentro da escaseza de documentacións) é fuste, con raíz fu-xustificada etimoloxicamente polo -i (*FUSTI). As formas modernas con fo-débense a unha nivelación analóxica con fomos, fostes, foron, fora etc. Enconsecuencia, por ser fuches maioritaria, tradicional e congruente coa solu-ción comiches escollida e xustificada máis arriba (vide 17.1), debemos pre-ferila como normativa.

Fomos, fostes, fora, fose, for. A vogal radical de fomos, fostes, foron,fora... fose..., for... é sempre pechada, agás na maior parte dos falares da áreaasturiana, onde o timbre é aberto.

17.3.11. LER (vide 17.2.4.5)

17.3.12. MOER (vide 17.2.4.3)


148

17.3.13. a) OÍR (vide ademais 17.2.4.3)

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




oíaoíasoíaoïamosoïadesoían

oiaoiasoiaoiamosoiadesoian

oe

oíde

oiooesoeoímosoídesoen

oínoíchesoíuoímosoístesoíron

oireioirásoiráoiremosoiredesoirán

oiríaoiríasoiríaoiriamosoiriadesoirían

oíroíresoíroírmosoírdesoíren

INF.oírXER.oíndoPART.oído

oíraoírasoíraoiramosoiradesoíran

oíseoísesoíseoísemosoísedesoísen

oíroíresoíroírmosoírdesoíren



149

17.3.13.b) OUVIR

Oír, ouvir, ouguir. O latín AUDIRE no infinitivo e no resto das formas arri-zotónicas (AUDIMUS, AUDIEBAM, AUDIVI...) resólvese nunha forma antiga ouír(ouímos, ouía, ouí...). Esta forma está documentada nos textos máis arcaicosdo idioma e de maneira esporádica aínda no século XV. Pero a secuencia ou +vogal, aínda que común en casos de sandhi (cantou a cántiga), en interior depalabra resultaba de pronunciación incómoda e polo tanto inestable. A linguaten que facer tres movementos sucesivos, glissando, sen apoio ningún nopadal; e, ao facelo á velocidade normal da fala, tiveron lugar dous resultadosdiferentes. Un deles consistiu na redución do ditongo (ouir > oír), soluciónmaioritaria xa no galego medieval; e o outro no reforzamento da fronteira silá-bica, mediante a introdución dunha consoante labial ([ow"i|] > [ow"Bi|], que éa base de [ow"Bi|]) ou velar ([ow"i|] > [ow"Vwi|] ou [ow"Vi|]).

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




ouvíaouvíasouvíaouviamosouviadesouvían

ouzaouzasouzaouzamosouzadesouzan

ouve

ouvide

ouzoouvesouveouvimosouvidesouven

ouvínouvichesouviuouvimosouvistesouviron

ouvireiouvirásouviráouviremosouviredesouvirán

ouviríaouviríasouviríaouviriamosouviriadesouvirían

ouvirouviresouvirouvirmosouvirdesouviren

INF.ouvirXER.ouvindoPART.ouvido

ouviraouvirasouviraouviramosouviradesouviran

ouviseouvisesouviseouvísemosouvísedesouvisen

ouvirouviresouvirouvirmosouvirdesouviren



150

Todas estas formas están representadas na fala actual: ouír vive nunhaárea compacta no interior de Pontevedra, en puntos da área fisterrá e da astu-riana e nalgúns outros illados; ouguir é forma exclusiva de puntos do galegode Asturias, mentres que ouvir é propia de puntos pontevedreses do BaixoMiño e do Condado, dunha franxa en terras ourensás ao longo da raia de Por-tugal e do galego de Zamora, amais de ser forma característica do portugués.Estatisticamente na fala actual oír está fronte ás outras solucións todas, nunhaproporción de 10:1. Xeograficamente oír é máis ben lucense (en termos roma-nos), o mesmo que choer, loar, goír, Goián, coella etc. e ouvir é máis ben bra-carense, igual que chouvir, louvar, gouvir, Gouvián, couve etc.; grosso modo,porque non todas as palabras citadas están documentadas en toda a xeografíade Galicia e Portugal, nin a fronteira da forma setentrional e meridional coin-cide en todas elas. Por razóns de representatividade demográfica e de tradi-ción histórica e literaria admítense normativamente oír e ouvir. Advírtase que,por coherencia, non deben mesturarse formas dos dous paradigmas.

Oio, ouzo. O que acabamos de dicir para oír e para as outras formas arri-zotónicas vale tamén para oes, oe, oen (fronte a ouves, ouve, ouven). Tanto nostextos antigos coma na fala actual hai correspondencia absoluta. Pero outracousa diferente son a primeira persoa do presente de indicativo e o presente desubxuntivo enteiro. Neste caso, aínda que na fala actual hai, en termos xerais,unha correspondencia xeográfica entre oio e oír, ouvo e ouvir, ozco e ouguir,esta correspondencia non é antiga, senón moderna, establecida por vía analó-xica (menos no caso de ozco, ozca, que proceden de AUDISCO, AUDISCAM). Ogalego medieval, na medida en que nos é coñecido, non ofrece senón ouço,ouça, ouças etc., que son o resultado fonético esperado de AUDIO, AUDIAM,AUDIAS etc. As formas medievais pronunciadas hoxe ouzo ou ouso, ouza ouousa etc., viven aínda pola banda de Fisterra, ao occidente dunha liña que setrace desde Malpica a Outes (en case todos os puntos convivindo xa con oio,oia etc.); tamén hai restos de ouzo e ouso en Pontevedra, pero xa sen formarenáreas compactas.

Certamente, a conxugación ouço, oes, oe, oímos..., oía..., oí(n)..., oíra...,ouça..., oísse... ou ben ouço, ouves, ouve, ouvimos..., ouvía..., ouví(n)..., ouvi-ra..., ouça..., ouvisse... era irregular; oes, oe, oímos ou ouves, ouve, ouvimos


151

non fan previsible que a forma da primeira persoa poida ser ouço (hoxe ouzo).Por esa razón se regularizou maioritariamente en oio, conforme a oes, oe,oímos etc., ou en ouvo, conforme a ouves, ouve, ouvimos etc., precisamente damesma maneira que se regularizaron posso, arço, menço, perço, peço, coños-co etc. en podo, ardo, minto, perdo, pido, coñezo (conforme a podes, ardes,mintas, perdes, pides, coñeces).

17.3.14. PARIR

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




paríaparíasparíapariamospariadesparían

pairapairaspairapairamospairadespairan

pare

paride

pairoparespareparimosparidesparen

parínparichespariuparimosparistespariron

parireiparirásparirápariremospariredesparirán

pariríapariríaspariríapaririamospaririadesparirían

parirpariresparirparirmosparirdespariren

INF.parirXER.parindoPART.parido

pariraparirasparirapariramospariradespariran

pariseparisespariseparísemosparísedesparisen

parirpariresparirparirmosparirdespariren



152

17.3.15. PODER

Podo, poida. No galego actual hai basicamente os resultados seguintes:

PRES. IND. PRES. SUBX.podo ["O] poda, podas etc. ["O]poido ["O] poida, poidas etc. ["O]podio ["O] podia, podias etc. ["O]podo ["o] poda, podas etc. ["o]poido ["o] poida, poidas etc. ["o]

podia, podias etc. ["o]

A distribución xeográfica destas formas é bastante anárquica. Por outraparte, non sempre hai congruencia entre o presente de indicativo e o de sub-xuntivo: non sempre a podo lle corresponde poda etc. Na primeira persoa do

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




podíapodíaspodíapodiamospodiadespodían

poidapoidaspoidapoidamospoidadespoidan

pode

podede

podopodespodepodemospodedespoden

puidenpuidechespuidopuidemospuidestespuideron

podereipoderáspoderápoderemospoderedespoderán

poderíapoderíaspoderíapoderiamospoderiadespoderían

puiderpuiderespuiderpuidermospuiderdespuideren

INF.poderXER.podendoPART.podido

puiderapuideraspuiderapuideramospuideradespuideran

puidesepuidesespuidesepuidésemospuidésedespuidesen

poderpoderespoderpodermospoderdespoderen



153

presente de indicativo a forma maioritaria é podo; no presente de subxuntivo aforma correspondente, poda, podas etc. ["O], rexístrase aproximadamente naquinta parte do territorio galego, formando unha área compacta no NO (fiste-rrán) e no SL de Galicia. Poido ["O] e poido ["o] aparecen, de modo disperso,no N de Galicia e en escasos puntos illados doutras zonas; poida ["O] e poida["o] ocupan unha gran franxa transversal aos lados dun eixe que vai desde Orte-gal á Guarda. Podio ["O] e podia ["O], podia ["o] son formas surorientais (e, enxeral, non exclusivas, senón concorrentes con outras).

No galego medieval as únicas formas documentadas son posso, possa,possas etc., que continúan o lat. POSSUM e *POSSAM (por POSSIM) etc. Delas nonqueda resto ningún no galego moderno.

Todas as formas modernas se deben a nivelacións analóxicas, pero non coparadigma regular (que regularizaría este verbo en podo ["o], podes ["O], pode["O]... poda ["o], podas ["o] etc.), senón partindo do propio paradigma e do para-digma do verbo tamén modal querer. Así, podo ["O] con vogal radical aberta,coma podes ["O] e quero ["E]; poida ["O] e poida ["o], con iode coma queira.Como todas son formas xeradas polo galego, a escolla faise segundo o criteriode área maior. Por tanto podo ["O] e poida, poidas etc. ["O] (para o cambio daantiga forma posso en podo vide 17.3.13, nota oio, ouzo).

Puiden, puidera, puidese, puider. No galego actual o radical puid- (máisraramente poid-) forma unha zona compacta que abrangue a parte centro--setentrional da Coruña e de Lugo e todo o galego de Asturias (agás as terrasde Ibias), mentres que pud- é o radical xeral do resto do dominio lingüísticogalego, con algunhas áreas espalladas de puid-, tanto en Pontevedra (terras deMondariz e Ponteareas) coma en Ourense (terras de Verín e Cualedro).

No galego medieval rexístranse as formas seguintes: (eu) puide ~ poide[o] ~ pudi ~ pude; (tu) podischi ~ podiste ~ podeste; (el) pode [o] ~ podo [o]~ pude ~ pudo; (nós) podemos; (vós) podestes, (eles) poderon; podera, podes-se, poder (o timbre vocálico de o deducímolo filoloxicamente). Da súa distri-bución xeográfica non hai aínda datos, pero pódese supoñer que hai algunhasformas (puide, pudo) que eran exclusivamente galegas.


154

O que se pode comprobar cos datos modernos é que se produciu unhapropagación analóxica de vocalismo da raíz da primeira persoa do pretérito(como sucedeu noutros casos: fixe(n), tive(n), puxe(n) etc.); esta propagaciónpartiu unhas veces de puide(n) e outras de pude(n). Desta nivelación o portu-gués salvou a terceira persoa do pretérito (ele pôde); o galego non salvou nada.

Con vistas a unha escolla normativa calquera das formas é aceptable.Puden, pudeches, pudo etc. ten a seu favor ocupar unha área maior; puiden,puideches etc. conta coa vantaxe de ser a forma máis utilizada na tradiciónescrita moderna, quizais por ser diferencial con respecto á correspondente cas-telá. Esta é a razón que leva a adoptala como normativa.

Poderei (vide 17.3.1).

17.3.16. a) POÑER

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




poñíapoñíaspoñíapoñiamospoñiadespoñían

poñapoñaspoñapoñamospoñadespoñan

pon

poñede

poñoposponpoñemospoñedespoñen

puxenpuxechespuxopuxemospuxestespuxeron

poñereipoñeráspoñerápoñeremospoñeredespoñerán

poñeríapoñeríaspoñeríapoñeriamospoñeriadespoñerían

puxerpuxerespuxerpuxermospuxerdespuxeren

INF.poñerXER.poñendoPART.posto

puxerapuxeraspuxerapuxeramospuxeradespuxeran

puxesepuxesespuxesepuxésemospuxésedespuxesen

poñerpoñerespoñerpoñermospoñerdespoñeren



155

17.3.16. b) PÓR

Conxúganse igual que poñer e pór os seus derivados, tanto os for-mados con prefixos cultos coma cos populares. Así, os formados conante-, a-, com-, contra-, de-, descom-, dis-, ex-, im-, indis-, o-, predis-,presu-, pro-, re-, recom-, su-, super-, tras-, xusta-.

Pór, poñer. Na fala viva hai basicamente dous resultados: pór e poñer.Pór rexístrase na maior parte de Ourense e Pontevedra, nalgúns puntos illadosda Coruña e Lugo e no galego de Zamora. Poñer ocupa o resto do dominio lin-güístico. Formas arcaicas do tipo poer persisten no galego de Asturias. Con-gruentemente, a mesma área que pór ocúpana pomos, pondes; puña, puñas,puña, puñamos, puñades, puñan; ponde; porei, porás etc.; poría, porías etc.;pondo. A mesma área que poñer ocúpana poñemos, poñedes; poñía, poñías,

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




puñapuñaspuñapuñamospuñadespuñan

poñapoñaspoñapoñamospoñadespoñan

pon

ponde

poñoposponpomospondespon

puxenpuxechespuxopuxemospuxestespuxeron

poreiporásporáporemosporedesporán

poríaporíasporíaporiamosporiadesporían

puxerpuxerespuxerpuxermospuxerdespuxeren

INF.pórXER.pondoPART.posto

puxerapuxeraspuxerapuxeramospuxeradespuxeran

puxesepuxesespuxesepuxésemospuxésedespuxesen

pórporespórpormospordesporen



156

poñía, poñiamos, poñiades, poñían; poñede; poñerei, poñerás etc.; poñería,poñerías etc.; poñendo.

Na época medieval non hai senón põér; põémos, põédes; põía etc., sem-pre acentuadas na desinencia. Destas formas, por motivos analóxicos diversos,orixináronse os resultados duplos citados antes. Por unha parte, segundo aequivalencia poño = teño, pões = tees, põe = tee, põen = teen, poña = teña,poñas = teñas etc., creouse un infinitivo acentuado na raíz, pór = tér (< teér),e así o resto das formas da primeira serie: pomos = temos, pondes = tendes etc.(nótese que ter, temos, tendes etc. eran orixinariamente tamén formas arrizotó-nicas: teér, teémos, teédes etc., pero aquí a crase vocálica está xustificada porseren vogais idénticas). Neste proceso de redución de -oé- > -ó- (poémos >pómos), que tamén se dá en portugués, aínda hai unha forza máis a colaborar,naquelas zonas do galego en que -ões se reduce a -ós (calções > calzós; pões> pos): esta forza reside nas equivalencias do tipo pos = dás, que provocan quea equivalencia se estenda a pór, pomos (= dar, damos). Por outra parte, dos pre-sentes poño, poña, poñas etc. extraeuse unha raíz poñ- que se xeneralizou aoresto das formas arrizotónicas do tema de presente: poñer, poñemos, poñendo,poñerei etc.

Un caso algo especial constitúeo o copretérito. As formas medievais eranpõía ~ po˜ıa ~ poíña ~ puíña. Estes dous últimos resultados tiñan un hiato -oí-,-uí- habitual no galego (cf. moíño e muíño). A substitución de poíña (~ puíña),poíñas (~ puíñas) etc., por poñía, poñías etc., é tamén analóxica, similar á depõer, põemos por poñer, poñemos. En troques, ao paso a puña, puñas etc. puidocontribuír tamén a analoxía con tiña, tiñas etc. (lémbrese que a analoxía coverbo ter foi a que provocou tamén o paso de poér > pór, poemos > pomos,como se indicou máis arriba).

Desde un punto de vista normativo calquera dos resultados (pór e poñer,pomos e poñemos etc.) é aceptable, porque ambos os dous son galegos. Xeo-graficamente a extensión de pór é algo máis reducida ca a de poñer; en troques, historicamente, a solución pór é a máis documentada. Parece reco-mendable darlle preferencia a poñer, que é máis produtivo como base paraformar derivados (poñedora, pero non *podora).


157

Pos, pon, poñen. As formas do presente de indicativo de 2ª e 3ª per-soas de singular e 3ª de plural teñen a vogal tónica aberta ["O].

Poñerei (vide 17.3.1).

17.3.17. PRACER

Os derivados apracer, compracer e despracer son regulares en todoo paradigma.

Pracer. Este verbo non pertence senón a un rexistro literario elevado.Coloquialmente foi substituído por gustar, agradar e outros verbos ou expre-sións sinónimas. Case sempre é unipersoal, o mesmo ca os seus derivados.

Prace, praz (vide 17.2.3).

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




pracíapracíaspracíapraciamospraciadespracían

prazaprazasprazaprazamosprazadesprazan

prace

pracede

prazopracespracepracemospracedespracer

prouguenprouguechesprougoprouguemosprouguestesprougueron

pracereipraceráspracerápraceremospraceredespracerán

praceríapraceríaspraceríapraceriamospraceriadespracerían

prouguerprougueresprouguerprouguermosprouguerdesprougueren

INF.pracerXER.pracendoPART.pracido

prougueraprouguerasprougueraprougueramosprougueradesprougueran

prougueseprouguesesprougueseprouguésemosprouguésedesprouguesen

pracerpracerespracerpracermospracerdespraceren



158

Prougo, prouguera, prouguese, prouguer. A pouca frecuencia de usodeste verbo fai que a mecánica da lingua tenda a facelo fraco nos tempos deperfecto (como lles ocorreu a outros perfectos fortes antigos: adusse > adu-cín); é dicir, a conxugalos regularmente: praceu, pracera etc. Pero xa que é unverbo que pertence a un rexistro culto e se usa conscientemente como arcaís-mo, é preferible manter as formas antigas maioritarias, tal como figuran noparadigma proposto. En portugués moderno prougue etc. consolidouse comoprouve etc. (por analoxía con houve). Pero en galego, aínda que hoxe xa nonse rexistre na fala, prougo etc. debeu ter unha vitalidade moi considerable,mesmo despois do século XV. Doutra maneira non se explicaría como o pre-térito tradicional de traer (que aínda no século XV era case exclusivamentetrouxe, trouxeste etc.) puido xerar en galego moderno unha forma trouguen,trougueches etc., que se dá en case todo o dominio lingüístico ao lado da formatradicional (trouxen); este troug- é analóxico de proug-. Por esta razón é pre-ferible, de usar o arcaísmo, adoptar a forma histórica galega prougo.

17.3.18. QUERER

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




queríaqueríasqueríaqueriamosqueriadesquerían

queiraqueirasqueiraqueiramosqueiradesqueiran

quere

querede

queroqueresquerequeremosqueredesqueren

quixenquixechesquixoquixemosquixestesquixeron

querereiquererásquereráquereremosquereredesquererán

quereríaquereríasquereríaquereriamosquereriadesquererían

quixerquixeresquixerquixermosquixerdesquixeren

INF.quererXER.querendoPART.querido

quixeraquixerasquixeraquixeramosquixeradesquixeran

quixesequixesesquixesequixésemosquixésedesquixesen

quererquereresquererquerermosquererdesquereren



159

Os derivados cultos de querer (adquirir, inquirir, requirir) son inmo-tivados semanticamente; seguen por tanto a lei xeral de incorporación deverbos cultos (vide 17.2.6).

Quero, queres, quere, queren. A vogal radical das 1ª, 2ª e 3ª persoas dosingular e da 3ª de plural do presente de indicativo ten timbre aberto [E].

Quererei (vide 17.3.1).

17.3.19. RIR (vide 17.2.4.5)

17.3.20. ROER (vide 17.2.4.3)

17.3.21. SABER

Para a xustificación de certas escollas, véxase o dito a propósito decaber en 17.3.1.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




sabíasabíassabíasabiamossabiadessabían

saibasaibassaibasaibamossaibadessaiban

sabe

sabede

seisabessabesabemossabedessaben

soubensoubechessoubosoubemossoubestessouberon

sabereisaberássaberásaberemossaberedessaberán

saberíasaberíassaberíasaberiamossaberiadessaberían

soubersouberessoubersoubermossouberdessouberen

INF.saberXER.sabendoPART.sabido

souberasouberassouberasouberamossouberadessouberan

soubesesoubesessoubesesoubésemossoubésedessoubesen

sabersaberessabersabermossaberdessaberen



160

17.3.22. SAÍR (vide 17.2.4.3 E 17.3.1, CABEREI)

17.3.23. SER

O verbo defectivo sobreser, por ser inmotivado semanticamente, éregular nos tempos e persoas en que se conxuga (vide 17.2.4.5).

Es. No occidente de Pontevedra, e na maior parte do galego oriental diseeres para a segunda persoa de singular do presente de indicativo. No resto dodominio galego dise es (en concorrencia algunha vez con eres). No galegoantigo documéntanse escasamente tanto es, coma eres (ou sees). Aínda queeres fose unha forma galega (que non é descartable), o criterio de área maior eo de forma tradicional fan preferible es.

Fuches (vide 17.3.10).

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




eraeraseraeramoseradeseran

sexasexassexasexamossexadessexan

sé

sede

sones [E]é [E]somossodesson

funfuchesfoifomosfostesforon

sereiserásseráseremosseredesserán

seríaseríasseríaseriamosseriadesserían

forforesforformosfordesforen

INF.serXER.sendoPART.sido

foraforasforaforamosforadesforan

fosefosesfosefósemosfósedesfosen

serseressersermosserdesseren



161

Sexa, sexas, sexa etc. Na fala actual é maioritario o paradigma sea, seas,sea etc.; ao lado deste hai tamén un paradigma seña, señas etc. (formado sobreteña, teñas etc.), que ocupa a metade N da provincia de Lugo e o NL da pro-vincia da Coruña. Quedan tamén restos escasos de sía, sías etc., e sexa, sexasetc., estes últimos en puntos dispersos. Nos textos antigos documéntase sea,seia, seja e sía (con diferentes grafías). Sea, seia e seja proceden de SEDEAM,onde o -DE- [dj] deu lugar a un triplo resultado idéntico ao que se dá noutraspalabras xenuinamente galegas (MEDIUM > ant. meo, MODIUM > moio, HODIE >ant. hoje); faltan estudos de dialectoloxía medieval que nos dean indicios de seeste triplo resultado de SEDEAM tiña unha distribución xeográfica complemen-taria ou se podía atopar nun punto máis dunha forma; isto último é o máis pro-bable tendo en conta que tamén hoxe se poden rexistrar nunha mesmalocalidade raio e raxo, raiola e raxeira (ou mesmo raza ou razada), -ear e-exar (varear e varexar). Sía, sías etc. representa un lat. vulgar *SIAM, *SIAS

etc. (postulado tamén polo sardo, italiano, retorrománico, francés, occitano ecatalán); que na actualidade se manteña aínda este arcaísmo (de ESSE e non deSEDERE) nunha zona arcaizante (en puntos do galego de Asturias) non resultanada estraño, pois esta zona móstrase conservadora tamén en moitos outrosaspectos.

Pero aínda que todas as formas puidesen ter unha xustificación fonéticaou analóxica dentro do propio galego, o certo é que o éxito da forma actual-mente maioritaria, sea, débelle moito á interferencia do castelán. É preferi-ble adoptar como normativa sexa, oralmente minoritaria, pero libre decalquera influxo alleo; ademais, esta é a forma consagrada pola tradiciónescrita moderna.


162

17.3.24. TER

Os derivados abster, ater, conter, deter, entreter, manter, reter e sos-ter conxúganse igual que ter.

Tende(s) / tede(s). A forma medieval teedes ou tedes (como vıdes ouvıdes) resolveuse en galego moderno nas formas duplas mencionadas, reparti-das xeograficamente en zonas complementarias (como gado / gando). Tendes(e vindes) ocupa, aproximadamente case toda a provincia de Ourense (menosunha franxa ao N), case toda a provincia de Pontevedra (menos as terras deLalín e os arredores) e, na provincia da Coruña, o que queda ao occidentedunha liña que una Ribadulla con Camariñas; tedes (e vides) ocupa o dominiocomplementario. A distribución xeográfica das formas do imperativo tende etede é practicamente a mesma.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




tiñatiñastiñatiñamostiñadestiñan

teñateñasteñateñamosteñadesteñan

ten

tede / tende

teñotestentemostendes / tedesteñen

tiventivechestivotivemostivestestiveron

tereiterásteráteremosteredesterán

teríateríasteríateriamosteriadesterían

tivertiverestivertivermostiverdestiveren

INF.terXER.tendoPART.tido

tiverativerastiverativeramostiveradestiveran

tivesetivesestivesetivésemostivésedestivesen

terterestertermosterdesteren



163

Tratándose de dúas formas galegas, de plena vitalidade, e de áreas apro-ximadamente iguais, normativamente son aceptables ambas.

Teñen, ten. A forma medieval teen resólvese foneticamente no galegomoderno en ten e tein e, por vía analóxica (propagando a raíz teñ- de teño, teñaetc.), en teñen (paralelamente veen > vén, vein, veñen). Tein (e vein) ocupa amesma franxa oriental que di (coraz)-ois; teñen (e veñen), o territorio galegocomplementario; dentro do dominio de teñen hai puntos illados de ten (e vén),máis densos no S e no O. Sen dúbida, houbo un tempo en que ten (e vén) ocu-paba toda a parte complementaria de tein (e vein); pero o sincretismo el ten /eles ten (el vén / eles vén) favoreceu a propagación da forma analóxica teñen(veñen), que permite diferenciar a 3ª persoa de singular da 3ª de plural (nóte-se que teñen e veñen non aparecen nunca en territorio de tein e vein, porquenesta área seguen diferenciándose el ten / eles tein, el vén / eles vein de modosimilar a como se facía na época medieval). Por esta razón e por ser a formade maior vitalidade na lingua falada e escrita moderna, teñen (e veñen), aíndasendo unha forma innovadora, debe ser preferida como normativa.

Tiven, tiveches, tivo, tivemos, tivestes, tiveron, tivera, tivese, tiver. Nogalego moderno hai fundamentalmente dúas raíces: tiv-, que se conserva enpuntos dispersos por toda Galicia, máis densos nas provincias da Coruña ePontevedra ca nas outras dúas; e tuv-, que aparece en todo o dominio lingüís-tico, exceptuados aqueles puntos en que sobrevive tiv- (pero, mesmo nestes,convivindo ás veces as dúas formas). No galego medieval a raíz era tiv-, tev-(tive, teviste, tevo, tevemos, tevestes, teveron, tevera, tevesse, tever); é poucoabundante a presenza de touv- e tov- (antecedente do moderno tuv-) nos textosantigos. Os radicais tev-, touv- e tov- rexístranse actualmente en puntos dogalego de Asturias.

As bases latinas TENUI, TENUISTI etc. non deixaron ningún descendentefonético no galego antigo; en lugar das formas esperadas (quizais *tinve,*tenviste etc., cf. valve, valviste etc. < VALUI, VALUISTI), encóntranse tive,teviste etc., analóxicas de sive, seviste etc., do verbo seer. A raíz touv- e tov-xurdiu por analoxía con ouv-, motivada pola parentela semántica entre teer eaver. Non é improbable que na aparición de tov- (e tuv-) tivese algo de res-


164

ponsabilidade a interferencia co castelán; tívoa, sen dúbida, no éxito modernode tuv-. Por esta razón debemos preferir as formas tradicionais con raíz tiv-,aínda que sexan xa minoritarias.

Terei (vide 17.3.1).

17.3.25. TRAER

Os derivados abstraer, atraer, contraer, distraer, extraer, retraer esubtraer, por seren semanticamente inmotivados, son regulares en todosos tempos: distraio, distraía, distraín, distraera, distraerei, distraería,distraia, distraese, distraer (vide 17.2.4.3).

Traer, traio, traes..., traía..., traerei..., traería..., traia... No galego moder-no o infinitivo máis común é traer, repartido por todo o territorio lingüístico;

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




traíatraíastraíatraïamostraïadestraían

traiatraiastraiatraiamostraiadestraian

trae

traede

traiotraestraetraemostraedestraen

trouxentrouxechestrouxotrouxemostrouxestestrouxeron

traereitraerástraerátraeremostraeredestraerán

traeríatraeríastraeríatraeriamostraeriadestraerían

trouxertrouxerestrouxertrouxermostrouxerdestrouxeren

INF.traerXER.traendoPART.traído

trouxeratrouxerastrouxeratrouxeramostrouxeradestrouxeran

trouxesetrouxesestrouxesetrouxésemostrouxésedestrouxesen

traertraerestraertraermostraerdestraeren



165

disperso por todo o dominio, con bastante densidade aínda, aparece traguer;hai tamén algunha salpicadura de traír (sempre en concorrencia con traer etraguer) e unha pequena zona de trer no galego de Asturias. De modo parale-lo, as formas arrizotónicas do tema de presente (excepto o presente de sub-xuntivo) teñen as variantes correspondentes: traemos, traedes, traía... traendo;traguemos, traguedes, traguía... traguendo; traímos, traídes, traía... traíndo;tremos, tredes, tría... trendo. Na primeira persoa do presente de indicativo e entodo o presente de subxuntivo rexístranse os temas trai- (traio, traia, traias...),formando unha área bastante compacta no galego occidental, e traig- (traigo,traiga, traigas...), constituíndo unha área tamén bastante compacta no galegooriental. Na 2ª e 3ª persoas de singular e na 3ª de plural do presente de indica-tivo rexístranse, espallados de maneira irregular por todo o dominio do galego,os temas seguintes: tra- (ti tras en 53 puntos dos 167 explorados para o ALGa;el tra, nun punto; e eles tran, en 50 puntos); trai- (ti trais, en 22 puntos; el trai,en 79; eles train, en 21); e trae- (ti traes, en 96; el trae, en 87; eles traen, en108). Hai ademais algún esporádico traies, traie, traien e tragues, trague, tra-guen. Con frecuencia nun mesmo punto existen dúas ou tres formas conco-rrentes.

No galego medieval o verbo era trager (lat. *TRAGERE, postulado portodos os idiomas románicos). No tema de presente tiña dúas raíces: [traV-],para a primeira persoa do presente de indicativo e todo o presente de subxun-tivo (trago, traga, tragas, traga...) e [traZ-], para o resto (trages, trage, trage-mos, tragedes, tragen, tragía..., tragerei, trageria, trager, tragendo). Só oimperativo tiña formas algo anómalas: trei, treide.

As solucións modernas xustifícanse por unha substitución analóxica encadea entre os verbos aduzer (e dizer), fazer e trager:

1. As terminacións comúns aduzer, aduzes, aduz(e), aduzemos etc. (oudizer, dizes, diz(e), dizemos etc.) = fazer, fazes, faz(e), fazemos etc. provoca-ron que faço, faça, faças etc. se transformasen en fago, faga, fagas etc., con-forme a adugo, aduga, adugas etc. (ou digo, diga, digas etc.). Desta maneiraresultaban nivelados na primeira persoa do presente de indicativo e todo opresente de subxuntivo os verbos fazer e trager: fago, faga, fagas... = trago,


166

traga, tragas... Nótese que a raíz [traV-] chegou a xeneralizarse a expensas de[traZ-] ao infinitivo e a outras formas fracas do tema de presente (traguer, tra-guemos, traguendo etc., que aínda perduran hoxe; lémbrese poñer = poño,para unha xeneralización similar).

2. Nunha época posterior, as formas comúns fago = trago, faga = tragaetc. provocaron que sobre fas ~ fais, fai, fan ~ fain se creasen tras ~ trais, trai,tran ~ train (en portugués deuse a mesma nivelación: trazes, traz, trazem =fazes, faz, fazem; e aínda máis: trazer, trazemos etc. = fazer, fazemos etc.).

3. Á súa vez, o paralelismo de tras, trai, tran (ou variantes) con cas, cai,can (ou variantes) permitiu extraer un infinitivo traer, analóxico de caer.

4. De modo similar, o resto das formas acabaron asimilándose ao para-digma de caer: traio = caio, traemos = caemos, traía = caía, traia = caia. Ánivelación de trager con caer contribuíu, sen dúbida, o verbo retraer ‘contar,referir’, de uso frecuente aínda no século XV; este verbo, aínda que se remon-te a *RETRAGERE, ten xa na época medieval a forma retraer (e non *retrager),porque é préstamo do occitano retraire. A conxugación de retraer era idénticaá de caer.

5. Traio, traia etc., por influxo do castelán, acabaron pasando nalgunhazona a traigo, traiga etc. Cada un destes estadios cronolóxicos que acabamosde enumerar na súa secuencia aproximada non supón a anulación do anterior.Iso explica que na sincronía actual haxa restos de cada unha das etapas.

Normativamente debemos excluír aquilo que é alleo (traigo, traiga etc.),ou o que é moi marxinal (trer, traír) e o que, sendo galego, é minoritario (tra-guer). Queda, por tanto, un verbo traer, cunha conxugación idéntica á de caerno tema de presente. Desta maneira escóllense as formas maioritarias xeogra-ficamente, que por outra parte son as máis utilizadas pola tradición escritamoderna.

Trouxen, trouxera, trouxese, trouxer. Aínda que na fala actual existen asraíces troux- (trouxen etc.), troix- (troixen), trux- (truxen), troug- (trouguen),


167

trug- (truguen), trui- (truien) e tru- (truen), a forma máis común, dispersa portodo o territorio lingüístico, é troux-; é tamén a forma tradicional e, por tanto,a escollida como normativa.

17.3.26. VALER

Conxúgase da mesma maneira o derivado equivaler.

Vallo, valla, vallas, vallamos, vallades, vallan. No galego actual alternanvallo / val(i)o, valla / val(i)a etc. A segunda forma é unha creación modernamotivada pola extensión analóxica da raíz val- (de valer, vales, vale etc.); a pri-meira é a etimolóxica, a única documentada na época antiga. Por esta razón éa escollida como normativa.

Valerei (vide 17.3.1).

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




valíavalíasvalíavaliamosvaliadesvalían

vallavallasvallavallamosvalladesvallan

vale

valede

vallovalesvalevalemosvaledesvalen

valínvalichesvaleuvalemosvalestesvaleron

valereivalerásvalerávaleremosvaleredesvalerán

valeríavaleríasvaleríavaleriamosvaleriadesvalerían

valervaleresvalervalermosvalerdesvaleren

INF.valerXER.valendoPART.valido

valeravalerasvaleravaleramosvaleradesvaleran

valesevalesesvalesevalésemosvalésedesvalesen

valervaleresvalervalermosvalerdesvaleren



168

17.3.27. VER

Conxúganse igual os derivados motivados: entrever, prever, rever.Prover conxúgase como ver nos tempos do tema de presente e nas for-mas nominais (provexo, provés...; provía...; proverei...), mentres quenos tempos do tema de perfecto tende a facerse regular: provín, provi-ches, proveu, provemos, provestes, proveron; provera etc.; provese etc.;prover etc.

Vin, viches, viu... vira... vise... vir... Aínda que no tema de presente overbo ver é da segunda, no tema de perfecto é da terceira. Iso significa que naterceira persoa do pretérito, na fala actual, alternan viu / veu, cunha distribu-ción xeográfica idéntica á de partiu / parteu (vide 17.1). A forma normativa é,por tanto, viu, como partiu.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




víavíasvíaviamosviadesvían

vexavexasvexavexamosvexadesvexan

ve

vede

vexovesvevemosvedesven

vinvichesviuvimosvistesviron

vereiverásveráveremosveredesverán

veríaveríasveríaveriamosveriadesverían

virviresvirvirmosvirdesviren

INF.verXER.vendoPART.visto

viravirasviraviramosviradesviran

visevisesvisevísemosvísedesvisen

ververesververmosverdesveren



169

17.3.28. VIR

Conxúganse igual os derivados de vir (advir, convir, contravir, des-convir, desavir, devir, intervir, previr, provir, reconvir, sobrevir), aíndaque no tema de perfecto algúns deles tendan a conxugarse polo modeloregular (vide advertir, en 17.2.5.2.1).

Vindes / vides, vido / vindo. Cf. o indicado para tendes / tedes en 17.3.24.Debe sinalarse que a forma vindo, que en principio debera ocupar a mesmaárea que vindes (e tendes), só se rexistra nun punto do ALGa. Quizais fose ahomonimia co xerundio o que motivou a regresión do participio vindo, enfavor da forma máis regular vido, que segue o modelo dos demais verbos daterceira conxugación (ir: ido, vir: vido). A pesar do paralelismo entre vindes evindo, a situación minoritaria da forma vindo na fala aconsella dar preferencianormativamente a vido.

INDICATIVO

PRESENTE

PRETÉRITO




viñaviñasviñaviñamosviñadesviñan

veñaveñasveñaveñamosveñadesveñan

ven

vinde / vide

veñovésvénvimosvindes / videsveñen

vinviñechesveuviñemosviñestesviñeron

vireivirásviráviremosviredesvirán

viríaviríasviríaviriamosviriadesvirían

viñerviñeresviñerviñermosviñerdesviñeren

INF.virXER.vindoPART.vido

viñeraviñerasviñeraviñeramosviñeradesviñeran

viñeseviñesesviñeseviñésemosviñésedesviñesen

virviresvirvirmosvirdesviren



170

Veñen, vén. Cf. o indicado para teñen, ten en 17.3.24.

Veu. Na fala actual, para a terceira persoa do pretérito (prescindindo devariantes sen importancia neste caso), alternan veu / viu / vén. Veu ocupa amaior parte de Galicia; é a forma esperada a partir do medieval v˜eo. Viu exis-te nunha zona compacta do sur de Pontevedra e nalgúns outros puntos disper-sos; é unha forma analóxica moderna baseada na proporción partir : partiu =vir : viu. Na zona occidental da provincia da Coruña (onde se di varriu, fronteao máis común varreu, conforme vimos en 16.1), esperariamos que veu setransformase en *viu; esta redución non chegou a darse para evitar unha homo-nimia con viu (de ver); a homonimia preveuse mantendo veu, en contra do espe-rado, ou apelando á forma vén, coincidente coa do presente (el vén onte).

Normativamente débese dar preferencia á forma maioritaria e tradicionalveu [bEw].

Virei (vide 17.3.1).


18. ADVERBIOS E LOCUCIÓNS ADVERBIAIS

18.1. DE LUGAR

á beira ao lado / ó lado diantea carón ao pé / ó pé embaixoa contramán ao redor / ó redor en frontea rente(s) aquén encimaabaixo aquí enribaacá arredor fóraacó arriba lonxeacolá atrás ninguresadiante avante ondeaí cerca pretoalá debaixo u?alén dentro velaíalgures derredor velaquíalí derriba xalundesaló detrás

Aquí, alí. As dúas formas conviven no galego actual con aiquí, ailí; eiquí,eilí; e mesmo equí, elí (con [E]). No galego antigo non se documentan senónas formas que empezan por a-. Por seren as tradicionais e maioritarias e pormanteren o paralelismo con outras palabras semántica e etimoloxicamenteafíns (da familia dos deícticos: aquel; acá, alá; acó, aló), débese dar prefe-rencia a aquí e alí. No galego moderno entrou a formar parte da serie taménaí, realizada ás veces eí [E"i]; normativamente non cabe tampouco senón aí. Aspalabras compostas con algún dos elementos anteriores deben ser consecuen-tes coas escollas mencionadas: velaquí, velaí.


172

Aí. No galego antigo era i, grafado ás veces hi (como u ~ hu) ou y. Seman-ticamente o seu valor era o dun derivado pronominal, máis amplo ca o do actualaí, similar ao y do francés moderno. O a- protético foi gañado polo paralelismocon aquí e alí, que o teñen etimolóxico. O -h- con que se viña escribindo non tiñasenón unha xustificación diacrítica. O uso do acento permite diferenciar aí de ai,co cal resulta redundante e inxustificado o uso castelanizante do -h-.

Preto. No galego moderno non se rexistra senón preto, que ten unicamentevalor adverbial (sinónimo de cerca). No galego antigo documéntase preto maio-ritariamente, tanto con valor adverbial (‘cerca’), coma adxectivo (‘negro’); haitamén algún testemuño escaso de perto. En portugués, a través dunha especiali-zación fonético-semántica, viven as dúas formas: perto ‘cerca’ e preto ‘negro’.

Normativamente non cabe escoller senón preto, por ser practicamenteforma tradicional e por ser case a única representada na fala de hoxe.

U. Este adverbio interrogativo só se usa seguido de artigo determinado ouformas átonas do pronome persoal de 3ª persoa en enunciados sen verbo: u-lomeu sombreiro?; tráeme a chaqueta, e ula? Pero non *ulos puxeches?

18.2. DE TEMPO

a cada canto ao outro día / ó outro día de alí a poucoa cada pouco ao pouco / ó pouco de aquí a poucoa deshora ao raro / ó raro de camiñoa destempo aos poucos / ós poucos de cando en candoa diario arestora de cando en veza miúdo arreo de momentoa tempo ás veces de raro en raroacotío asemade de tempo en tempoagora atrás de vez en candoaínda axiña decontadoantano cando decontinoantes cedo decoteantes de antonte cerca decotíoantonte daquela deica pouco


173

deica un pouco hoxe por vecesdeseguida hoxe en día pouco a poucodeseguido inda pouco e poucodespois logo pretodetrás mañá prontodiante mentres seguidoen diante namentres sempreen tempo noutrora tardeendexamais nunca trasantonteendoutro día o outro antonte xaenseguida onte xacandoentón outrora xamaisentrementres para o outro díahogano pasadomañá

Antonte. É a forma maioritaria en Galicia para designar ‘o día antes deonte’. Para este mesmo concepto rexístranse na fala actual nantronte (que pre-domina na provincia de Pontevedra) e noutronte, antronte, antontes, antointe,antoite etc., en puntos illados. As formas antonte, antontes, antointe, antoite enoutronte son aínda de formación transparente; nantronte e antronte son oresultado dun cruzamento entre antonte e noutronte.

Normativamente debe ser preferida (á parte da forma analítica antes deonte) a forma maioritaria e máis próxima á orixinaria: antonte.

Consecuentemente, para ‘o día antes de antonte’, ademais de trasantonte,recoméndanse as formas analíticas antes de antonte e o outro antonte, de usotan frecuente coma a forma sintética.

Despois. É a forma maioritaria no galego moderno xunto coa súavariante fonética dispois; escasamente documentadas están dempois, despós,despous (e dispous). No galego antigo, ao lado de pois ‘despois’, habíadepois, despois, depós, depús e despós, documentadas todas desde as orixesdo idioma.


174

Normativamente só cabe escoller despois.

Aínda, inda. No galego actual rexístranse as dúas variantes en propor-cións case iguais, mesmo a nivel individual. A aparición dunha ou da outradepende do ritmo da frase. Ambas as formas (amais de eínda) están documen-tadas desde os textos do século XIII. Normativamente son aceptables inda eaínda como absolutamente sinónimas.

Mentres. No galego moderno rexístranse moi abundantemente, case apartes iguais, mentres e mentras; con frecuencia aparece mentes, e de modomoi esporádico namentres, entrementres, namentes, entrementes, enmentres,namentras, entramentras, mentramentras. No galego antigo predomina men-tre sobre mentres, enmentre, enmentres; non hai formas acabadas en -a(s).

Normativamente deben excluírse todas as formas en -as; entre as restan-tes debe darse preferencia a mentres e ás acabadas en -mentres, que son as tra-dicionais.

18.3. DE CANTIDADE E PRECISIÓN

a medias de sobra moitoabondo de todo nadaalgo demasiado por aíapenas de vez poucobastante logo sóben máis soamentecanto malamente talmentecase medio tancasemente menos tantodabondo mesmamente xustamentede máis mesmo xustode menos moi


175

18.4. DE MODO

a correr ao dereito / ó dereito de repentea dereitas ao fin / ó fin de socatea eito ao xeito / ó xeito de socatoa escape ás présas de súpetoa feito ás toas devagará fin asemade en baldeá mantenta así engordeá présa ben gratisa propósito como mala treo de balde melloradrede de face paseniñoamodo de golpe peorao cabo / ó cabo de pronto secasíao chou / ó chou de propósito

Adverbios en -mente. Os adverbios de modo constitúen unha serie aber-ta. Moitos adxectivos inmobilizados na súa forma masculina poden funcionarocasionalmente como adverbios de modo (falar alto, correr lixeiro etc.).Tamén se habilitan adverbios de modo a partir de adxectivos na súa formafeminina seguidos da terminación -mente: boamente, docemente, caladiña-mente. A mecanización de -mente (nas súas orixes substantivo) é total, de xeitoque pode mesmo adherirse a palabras que orixinariamente non eran adxecti-vos; neste caso resultan máis ben adverbios de cantidade (ou precisión): soa-mente, talmente, propiamente, mesmamente, outramente, casemente.

18.5. DE AFIRMACIÓN

abofé de certo taménasí mesmo si xaora


176

18.6. DE NEGACIÓN

nin non xa tampouconon sequera

Nin. No galego moderno só se rexistra a forma nin. No galego antigo estádocumentado case exclusivamente nen; pero aparece nin xa na Corónica deIria. De todas as maneiras, a vacilación nen/nin xa é anterior; doutra maneiranon se explicaría como, en palabras derivadas en que entra esta conxuncióncomo prefixo privativo (< NEC), aparece nin- desde os textos máis antigos, enon só en posición antevocálica, onde o paso ne > ni é explicable pola perdado carácter vocálico do -e (ni un, n ı un, nin un), senón tamén en posición ante-consonántica (ninmigalla, nimigalla; ningún; ninguén). Estas palabras, que nogalego antigo tamén podían empezar por ne(n)- (ne un, ne un, nen un; nenmi-galla, nemigalla; nengún; nenguén), acabaron fixándose en galego modernosempre con nin- (ningún, ninguén, ningures). Xa Sarmiento, que usa indistin-tamente nin e nen, non utiliza senón ningún, ninguén, nin migalla. Cómpreadvertir que a distribución xeográfica port. nenhum, gal. ningún xa parte daIdade Media, o cal non quita que aínda nos dialectos do N de Portugal se sigadicindo ninhum (e tamén nim).

A resolución das vacilacións nengún / ningún, nenguén / ninguén, nemi-galla / nimigalla, nengures / ningures en favor da segunda forma acabou levan-do tamén a que a vacilación nen / nin se resolvese en nin. A esta simplificaciónde variantes axudou, sen dúbida, a transparencia etimolóxica dalgúns dos inde-finidos mencionados, definitivamente resoltos en nin- (como ao revés, a faltade transparencia etimolóxica mantivo o ninguém do portugués a salvo da res-tauración en nenguém).

18.7. DE DÚBIDA

acaso quizabes seicaao mellor / ó mellor quizais talvezdisque se cadrapoida que se callar


177

Quizais, quizabes. Quizais, propia do galego oriental, é a forma que pre-senta maior vitalidade no galego moderno, fronte a quizabes, que ten un usomáis restrinxido. Existen tamén outras variantes de certa circulación, comoquizá, quizás ou as formas metatizadas cecais e cicais, pero normativamenterecoméndanse quizais e quizabes.


19. PREPOSICIÓNS E LOCUCIÓNS PREPOSITIVAS

a aquén de debaixo deá beira de arredor de deicaa carón de arriba de dendea causa de ata dentro dea diferenza de até derredor dea forza de atrás de derriba dea par de baixo desá parte de baixo de desdea pesar de bardante despois dea poder de bardante de detrás dea por de beira de diante dea prol de cabo durantea rente(s) de cabo de ena respecto de canda en canto aa son de canto a en favor dea través de cara a en fronte deabaixo de cas en lugar deacerca de cas de en par deademais de cerca de en troques deaga cima de en vez deagás co gallo de encima dealén de con encol deamais de con respecto a enriba deante conforme (a) entreantes de consonte exceptoao par de / ó par de contra fóraao pé de / ó pé de contra de fóra deao redor de / ó redor de de fronte aapós de par de lonxe de


179

malia por medio de senmediante por mor de senónmenos preto de sono canto de quitando sobreonda respecto a sobre depara respecto de tocante aperante riba de traspor sacado tras depor ante sacando verbo depor causa de salvante xuntapor cousa de salvo xunto apor culpa de segundo xunto de

Ata, até. Trátase dunha preposición común a case todas as linguas ibero-rrománicas, frecuente en todas as épocas e con múltiplas variantes en cadaunha das linguas, non sempre doadas de explicar. O punto de partida é, sendúbida, o arabismo h¢áttà.

Na lingua medieval a forma máis usada era ata; séguelle en frecuencia atrae moitas outras variantes minoritarias co mesmo significado, mais non sempreda mesma orixe (aata, ataa, ta, taa, ate, até, atés, atee, atees, atees, ateen,ateena, ateinas, te, tee, tee), atro, atroen, atroes, atroena, tro, trões e mesmo oscastelanismos fasta e fata. Posteriormente introduciuse asta, modificado con fre-cuencia en astra. Estes castelanismos tiveron moita expansión, ata o punto deque case eliminaron a forma tradicional, hoxe escasamente documentada; enportugués triunfou a forma até, propia do territorio que está ao sur da Beira.

Normativamente admítese a forma tradicional galega, ata, e tamén aforma até, con tradición na lingua literaria do século XX.

Desde, dende, des. A forma máis usada na lingua medieval é des (< DE

EX), aínda viva hoxe tanto como preposición (moi minoritaria) como parte dalocución conxuntiva des que. Dende (< DE INDE) aparece usada tamén na IdadeMedia, aínda que daquela non se empregaba como sinónima da anterior. Desdeé máis moderna, formada sobre des (como dendes de e outras formacións simi-lares), e practicamente substituíu na lingua actual a forma primitiva. Normati-


180

vamente calquera das tres é aceptable, se ben debe terse en conta o escaso usode des no galego actual.

Entre. Na lingua medieval documéntanse tres variantes (ontre, antre,entre), de uso desigual: delas, a máis frecuente en galego era ontre, desapare-cida no paso ao galego moderno; antre era máis usual no portugués arcaico doque en textos galegos, e aínda é popular tanto en Portugal coma en Galicia;entre tamén está amplamente documentada desde as orixes do idioma. Delas,sendo todas tradicionais, é preferible escoller como normativa entre, maiorita-ria hoxe e máis acorde coa etimoloxía.

Para. Na lingua antiga as formas máis documentadas eran para e pera;no galego moderno, en troques, a máis estendida é pra, de que xa hai exem-plos medievais. Normativamente debe optarse por para, pois, aínda que hoxeé minoritaria, é congruente co criterio de darlles preferencia ás formas plenassobre as reducidas.

Segundo. Esta é a forma tradicional, aínda viva no galego moderno. Hoxedocuméntanse tamén as variantes asegún e según, conforme á evolución tradicio-nal do castelán. Normativamente debe dárselle preferencia á forma galega e tradi-cional segundo, fronte a formas dubidosamente galegas como según e asegún.

Sen. Na lingua medieval unicamente se documenta a forma sen, quesegue sendo a do portugués e que en galego moderno se rexistra moi escasa-mente. A forma sin, hoxe maioritaria, explícase máis facilmente por castela-nismo do que por unha evolución interna do galego. Normativamente debedárselle preferencia á forma galega e tradicional sen.

So. Esta preposición coñécese hoxe só en pequenas zonas do territoriogalego, pero o seu uso na lingua antiga era moito maior. O portugués, por uncriterio cultista, recuperou, cando menos na escrita, a consoante final latina;non hai razón ningunha para proceder do mesmo xeito en galego.

Sobre (de). Na fala moderna existen algunhas variantes minoritarias(sóbor, sober), continuación doutras medievais. En todas as épocas do idiomasobre foi a forma maioritaria. Por esta razón é adoptada como normativa.


20. CONXUNCIÓNS E LOCUCIÓNS CONXUNTIVAS

20.1. COPULATIVAS

a mais e mais nine mais

E. En parte do dominio lingüístico galego a conxunción copulativa e tendúas realizacións fonéticas, [E] e [j]. Aparece [E] sempre ante consoante, e [j]pode aparecer ante vogal, provocando xeralmente a abertura desta. No restodo galego a única realización é [E], por iso se propón e como representacióngráfica única.

Nin (Vide 18.6).

20.2. DISXUNTIVAS E DISTRIBUTIVAS

ben...ben ou volta...voltacal...cal ou...ou xa... xanin...nin (que)...queora...ora quer...quer

20.3. ADVERSATIVAS

a menos queaga queagás queagora benagora que

aínda queasí e todobardante quecon todoe iso que

emporisoen troquesexcepto quefóra de queinda que


182

Pero, mais, porén. No galego moderno rexístranse as formas peró (noleste de Lugo e no galego de Asturias), pero e pro, estas dúas últimas por todasas partes no resto do dominio galego. O antigo pero (que debía de ser casesempre peró) é forma amplamente documentada no galego medieval xa covalor que ten modernamente, e con algún máis, que perdeu. A forma peró dogalego actual é a máis próxima á etimolóxica (< PER HOC); dela resulta a formasincopada pro. A forma pero explícase por un troco do índice de perceptibili-dade das dúas sílabas ao deixar de ter usos como partícula adversativa tónica.Cf. tamén un caso similar en porque, conque. Normativamente prefírese aforma plena e maioritaria pero.

Ademais, no galego actual teñen certo uso, sobre todo como formas lite-rarias, as conxuncións mais e porén, de escasa presenza nos rexistros colo-quiais. Estas dúas formas considéranse normativamente admisibles a carón damáis usual pero.

20.4. CONCESIVAS

a pesar de que inda que nin quea pouco que máis que por (+ adx.) queaínda que mal que por máis queasí malia que por moito queben que mesmo que por pouco que

20.5. CONDICIONAIS

a menos que a non ser se aga sea nada que a pouco que agás que

maismenos quementres (que)no entantonon obstante

ora benora queperoporénpor iso

quitado que, quitando quesacado que, sacando quesenónsenón quesó que


183

a non ser que aga que agás sebardante que en caso de que sacado secando excepto que sacando quecaso de que excepto se sacando secatar se onda non salvo quecon que quitado que salvo secon tal de que quitado se secon tal que quitando que sempre quede non ser que quitando se senón quede non ser se sacado que

20.6. CAUSAIS

como por causa de que posto quecomo queira que por cousa de que quedado que por culpa de que visto quepois por mor de que xa quepois que porque

20.7. CONSECUTIVAS

(así) pois de maneira que por conseguinte(así) que de modo que por tantoconque de xeito que tan(to)... quedaquela entón xa que logode aí que logode forma que polo tanto

20.8. FINAIS

a fin de que en favor de que porquea que para que que


184

20.9. LOCATIVAS

onde onde queira que

20.10. TEMPORAIS

antes de que decontado que inda ben nonantes que deica que logo queao que / ó que dende que malapenas des que mentresasemade desde que mentres tantoasí que deseguida que namentresata que despois de que non benaté que despois que (por) en cantoaxiña que en canto sempre quecada vez que en tanto tan prestocando entre tanto tan prontocando queira que entrementres

Mentres (Para a terminación -es, vide 18.2).

20.11. MODAIS

(así) como consonte segundoben como de forma que sen quecoma se de maneira que (tal) calcomo queira que de modo que (tal) comocomo se de xeito que tal e comoconforme mal como


185

20.12. COMPARATIVAS

ca comocoma que

20.13. COMPLETIVAS

que se


ÍNDICE ALFABÉTICO DE FORMAS

a (art.), 2.7.1a (letra), 1a (prep.), 19a (pron.), 14.1.1; 14.1.2.1; 15.1.2-a (fem.), 12á (a+a 'ala'), 2.7.1á (a+a art.), 2.7.1; 14.1.2.1-á (fem.), 12.1; 9.14abade, 1.1; 12.4abadesa, 12.4abaixo, 18.1abaixo de, 19abater, 17.2.6abdicación, 8.2abdicar, 8.2abdome, 8.2; 9.13abdominal, 3.2.2; 8.2abdución, 8.4abdutor, 8.4á beira, 18.1á beira de, 19ablativo, 8.1ablegado, 8.1ablución, 8.1abnegación, 8.2abnegar, 8.2abofé, 18.5abonda, 15.4.1abondas, 15.4.1abondo, 15.4.1; 18.3abondos, 15.4.1abrir, 8abrupto, 8.12absentismo, 8.2ábsida, 8.2absolutismo, 8.2absoluto, 8.2absolver, 8.2absorber, 8.2absorción, 8.2; 8.13absorto, 8.2abstemio, 3.2.3; 8.3abstención, 8.3

abster, 17.3.24absterse, 8.3absterxente, 8.3abstinencia, 8.3abstracción, 8.3; 8.4abstracto, 8.3; 8.4abstraer, 8.3; 17.3.25absurdo, 8.2abundancia, 9.1abusón, 9.16abusona, 9.16abxección, 8.4abxecto, 8.4abxurar, 8.2acá, 18.1acabamento, 9.4acacia, 9.1a cada canto, 18.2a cada pouco, 18.2a carne crúa, 12.2a carón, 18.1a carón de, 19acaso, 18.7a causa de, 19accésit, 2.6acceso, 8acción, 3.2.2; 8; 8.4; 9.2accionar, 8.4acentúa, 17.2.4.2acentúe, 17.2.4.2acentúo, 2.5; 17.2.4.2acepción, 8.12aceptar, 8.12acerca de, 19aclarar, 8.1acne, 8.5acó, 18.1acolá, 18.1a contramán, 18.1a correr, 18.4acotío, 18.2acrópole, 9.6acta, 8.4

activo, 8.4acto, 3.2.2; 8.4; 8.7actor, 8.4; 12.4actriz, 12.4actual, 8.4actualidade, 8.4actuar, 8.4acudir, 17.2.5.2.2acupuntura, 8.4acusativo, 8acusón, 9.16acusona, 9.16ad-, 3.2.4adaptar, 3.2.2; 8.12ademais, 2.2a demais, 15.4.2ademais de, 19adepto, 8.12a dereitas, 18.4a deshora, 18.2a destempo, 18.2adherir, 3.2.2; 17.2.5.2.1adiante, 18.1adiar, 17.2.4.2a diario, 18.2adicción, 8.4adicto, 8.4a diferenza de, 19adligar, 3.2.4administrar, 8admiración, 9.2admisión, 9.2admitir, 3.2.2*a doce peséta-lo quilo, 14.1.1adoitar, 8.12adolescencia, 8.15; 9.1adolescente, 8.15adopción, 8.12adoptar, 8.12adoptivo, 8.12adquirir, 17.3.18adrede, 18.4adrenal, 3.2.4


188

adscribir, 8adscrición, 8.12adscrito, 8.12aduce, 17.2.3aducín, 17.3.17adución, 8.4aducir, 17.2.5.2.2; 17.2.6; 17.3.5adutor, 8.4advertide, 17.2.5.2.1advertides, 17.2.5.2.1advertimos, 17.2.5.2.1advertir, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2;

17.2.6; 17.3.5; 17.3.10; 17.3.28advir, 17.3.28advirta, 17.2.5.2.1advirtades, 17.2.5.2.1advirtamos, 17.2.5.2.1advirtan, 17.2.5.2.1advirtas, 17.2.5.2.1advirte, 17.2.5.2.1advirten, 17.2.5.2.1advirtes, 17.2.5.2.1advirto, 17.2.5.2.1adxectivo, 8.4adxunción, 8.4adxunto, 8.4a eito, 18.4-aer, 5; 17.2.4.3aérea, 9.9aéreo, 9.8aerosois, 11.5aerosol, 2.6; 11.5a escape, 18.4afacer, 17.3.8afección, 8.4afectar, 8.4afectivo, 8.4afecto, 8.4a feito, 18.4afgá, 9.14afgán, 9.14afía, 17.2.4.2afiaba, 17.2.4.2afiade, 17.2.4.2afiades, 17.2.4.2afiamos, 17.2.4.2afían, 17.2.4.2afiar, 17.2.4.2afiarei, 17.2.4.2afías, 17.2.4.2afíe, 17.2.4.2afiedes, 17.2.4.2

afiei, 3.2.6afiemos, 17.2.4.2afíen, 17.2.4.2afíes, 17.2.4.2á fin, 18.4a fin de que, 20.8afío, 17.2.4.2afiuzar, 3.2.5aflición, 8.4aflito, 8.4afluencia, 9.1; 10.4afluente, 9.3; 10.4afluír, 17.2.5.2.2a forza de, 19africano, 9.14afundir, 17.2.5.2.2aga, 19a Galochas, 4aga que, 20.3; 20.5agardar, 10.1agás, 19aga se, 20.5agás que, 20.3; 20.5agás se, 20.5agnosticismo, 8.8agnóstico, 8.8agoiro, 10.2; 10.3agonía, 17.2.4.2agoniar, 17.2.4.2agora, 18.2agora ben, 20.3agora que, 20.3agradar, 17.3.17agradece, 17.2.3agredir, 17.2.5.2.1*agua, 17.3.1ah, 1.4ai, 18.1aí, 18.1a i-auga, 9.8*ailí, 18.1aínda, 2.5; 18.2aínda que, 20.3; 20.4*aiquí, 18.1-aír, 5; 17.2.4.3alá, 18.1alazá, 9.14alazán, 9.14albino, 9.12álbum, 1.6; 2.6; 9.11; 11.6álbums, 11.6aldea, 9.9

aldeá, 9.14aldeán, 3.2.5; 9.14alemá, 9.14alemán, 9.14alemán-galego, 3.1alén, 18.1alén de, 19alférez, 2.3algo, 15.4.1; 15.4.3; 18.3alguén, 1.6; 2.2; 15.4.1; 15.4.3;

17.2.2alguén, 2.2algún, 2.2; 15.4.1; 15.4.3algunha, 1.4; 1.7; 3.2; 15.4.1algunhas, 15.4.1algúns, 2.2; 15.4.1algures, 18.1alí, 2.2; 18.1aliciente, 10.4aliteración, 9.2alí vén o gaiteiro, 17.2.2allea, 9.9allegro, 8allo, 1.5almude, 9.17aló, 18.1alternancia, 9.1altilocuencia, 9.1altísimo, 13aluarada, 3.2.5alude, 9.17aludir, 17.2.5.2.2alumnado, 8.9alumno, 8.9amábeis, 2.3amábel, 9.7;13amabilísimo, 13amable, 9.7; 13*amabre, 9.7a mais, 20.1a máis, 15.4.2amais de, 19á mantenta, 18.4ámbalas dúas, 14.1.1ambas, 15.4.1*ambente, 10.4ambiente, 10.4ambigua, 3.2.5ambiguo, 3.2.5ambos, 1.6; 14.1.1; 15.4.1a medias, 18.3amei, 2.2


189

a menos que, 20.3; 20.5americano, 9.14amicto, 8.4amígdala, 3.2.2amigdalite, 9.6a miúdo, 18.2amnesia, 1.6; 8.9amnistía, 8.9amodo, 18.4amontoa, 17.2.4.1amontoaba, 17.2.4.1amontoabades, 17.2.4.1amontoabamos, 17.2.4.1amontoaban, 17.2.4.1amontoabas, 17.2.4.1amontoaches, 17.2.4.1amontoade, 17.2.4.1amontoades, 17.2.4.1amontoado, 17.2.4.1amontoamos, 17.2.4.1amontoan, 17.2.4.1amontoando, 17.2.4.1amontoar, 17.2.4.1amontoara, 17.2.4.1amontoará, 17.2.4.1amontoarades, 17.2.4.1amontoaramos, 17.2.4.1amontoaran, 17.2.4.1amontoarán, 17.2.4.1amontoaras, 17.2.4.1amontoarás, 17.2.4.1amontoardes, 17.2.4.1amontoaredes, 17.2.4.1amontoarei, 17.2.4.1amontoaremos, 17.2.4.1amontoaren, 17.2.4.1amontoares, 17.2.4.1amontoaría, 17.2.4.1amontoariades, 17.2.4.1amontoariamos, 17.2.4.1amontoarían, 17.2.4.1amontoarías, 17.2.4.1amontoarmos, 17.2.4.1amontoaron, 17.2.4.1amontoas, 17.2.4.1amontoase, 17.2.4.1amontoásedes, 17.2.4.1amontoásemos, 17.2.4.1amontoasen, 17.2.4.1amontoases, 17.2.4.1amontoastes, 17.2.4.1amontoe, 17.2.4.1; 17.2.4.3

amontoedes, 17.2.4.1amontoei, 17.2.4.1amontoemos, 17.2.4.1amontoen, 17.2.4.1; 17.2.4.3amontoes, 17.2.4.1; 17.2.4.3amontoo, 17.2.4.1amontoou, 17.2.4.1amou, 2.2-án, 9.15; 12.1-án (<anu), 9.14-ana, 9.14; 9.15; 12.1a nada que, 20.5análise, 9.5anamnese, 8.9-ancia, 9.1anciá, 9.14; 12.1ancián, 9.14; 12.1anda, 17.1andaba, 17.1andabades, 17.1andabamos, 17.1andaban, 17.1andabas, 17.1andaches, 17.1andade, 17.1andades, 17.1andado, 17.1andamos, 17.1andan, 17.1andando, 17.1andar, 17.1andara, 17.1andará, 17.1andarades, 17.1andaramos, 17.1andaran, 17.1andarán, 17.1andaras, 17.1andarás, 17.1andardes, 17.1andaredes, 17.1andarei, 17.1andaremos, 17.1andaren, 17.1andares, 17.1andaría, 17.1andariades, 17.1andariamos, 17.1andarían, 17.1andarías, 17.1andarmos, 17.1andaron, 17.1

andas, 17.1andase, 17.1andásedes, 17.1andásemos, 17.1andasen, 17.1andases, 17.1andastes, 17.1andazo, 9.1ande, 17.1andedes, 17.1andei, 17.1andemos, 17.1anden, 17.1andes, 17.1*andiveches, 17.1*andiven, 17.1*andivera, 17.1*andivese, 17.1ando, 17.1andoriña, 9.12andou, 17.1*anduveches, 17.1*anduven, 17.1*anduvera, 17.1*anduvese, 17.1anécdota, 8.6anecdotario, 8.6anecdótico, 8.6anfictión, 8.4anfictionia, 8.4anfitrioa, 9.16anfitrión, 9.16anglicano, 9.14anhelar, 1.4anilina, 9.12*animaes, 11.5animais, 3.2.5; 11.5; 17.2.4.3animal, 11.5*animales, 11.5*animás, 11.5; 17.2.4.3aniversario, 8.10-ano, 9.14a non ser que, 20.5a non ser se, 20.5anorak, 2.6; 11.6anoraks, 11.6A Nosa Terra, 4anovar, 8.10ansiar, 17.2.4.2antano, 18.2antártico, 8.4Antártida, 8.4


190

ante, 19antes, 18.2antes de, 19antes de antonte, 18.2antes de onte, 18.2antes de os galos cantaren,

14.1.2.1antes de que, 20.10antes que, 20.10anticonceptivo, 8.12antigo, 13antigüidade, 5antiquísimo, 13antítese, 9.5*antointe, 18.2*antoite, 18.2*antontes, 18.2*antre, 19*antronte, 18.2anuencia, 9.1; 10.4anuente, 10.4anuncio, 9.1anxina, 9.12ao, 14.1.2.1-ao, 9.8; 9.14ao cabo, 18.4ao chou, 18.4ao dereito, 18.4ao fin, 18.4ao lado, 18.1ao mellor, 18.7ao outro día, 18.2ao par de, 19ao pé, 18.1ao pé de, 19ao pouco, 18.2ao que, 20.10ao raro, 18.2ao redor, 18.1ao redor de, 19aos, 14.1.2.1aos poucos, 18.2ao xeito, 18.4apacentar, 8.15a par de, 19aparencia, 9.1; 10.4á parte de, 19apenas, 18.3; 20.10apendicite, 9.6a pesar de, 19a pesar de que, 20.4apetecíbel, 9.7

apetecible, 9.7a poder de, 19apodíctico, 8.4a por de, 19após, 19apotegma, 8.8apoteose, 9.5a pouco que, 20.4; 20.5apoxeo, 9.8apracer, 17.3.17aprazar, 8.1á présa, 18.4a prol de, 19aprontar, 8.13a propósito, 18.4aproximar, 1.9; 8.7aptitude, 8.12apto, 8; 8.12a que, 20.8aquel, 11.5; 15.3.1; 18.1aquela, 15.3.1aquelas, 15.3.1aqueles, 11.5; 15.3.1*aquelos, 15.3.1aqueloutra, 15.3.2aqueloutras, 15.3.2aqueloutro, 15.3.2aqueloutros, 15.3.2aquén, 18.1aquén de, 19aquí, 18.1*aquil, 15.3.1*aquila, 15.3.1aquilino, 9.12aquilo, 15.3.1aquilo outro, 15.3.2arácnido, 8.5arado, 10.5arameo, 9.8arao, 9.8Araúxo, 2.5arbórea, 9.9arbóreo, 9.8arcano, 9.14ardes, 17.3.13ardo, 17.3.13areal, 3.2.5areeira, 3.2.6a rente(s), 18.1a rente(s) de, 19aresá, 9.14aresán, 9.14

a respecto de, 19arestora, 18.2argot, 2.6argüïamos, 5argüían, 5argüír, 5; 17.2.4.4; 17.2.5.2.2-aría, 9.20armaría, 9.20arnoiá, 9.14arnoiao, 9.14arousá, 9.14arousán, 9.14arqueo, 9.8arquitecto, 8.4arquitectura, 8.4arrastrar, 10.5arredor, 1.8; 18.1arredor de, 19arrefriar, 17.2.4.2arreo, 18.2arrestar, 17.3.7arriba, 18.1arriba de, 19arrogancia, 9.1arroz, 2.2artefacto, 8.4artello, 8arteriosclerose, 9.5artesá, 9.14artesán, 9.14artesiano, 9.14Ártico, 8.4ártico, 8artificiais, 11.5artificio, 9.1artigo, 8artillaría, 9.20artrite, 9.6arxéntea, 9.9arxénteo, 9.8arzuá, 9.14arzuán, 9.14as (art.), 2.7.1; 14.1.1as (pron.), 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2ás (a+as art.), 14.1.2.1ás ('alas'), 2.7.1asasino, 9.12ascendencia, 9.1ascender, 8.15ascensor, 8.15as demais, 15.4.2*asegún, 19


191

asemade, 18.2; 18.4; 20.10asentir, 17.2.5.2.1asfixia, 8.7así, 18.4; 20.4(así) como, 20.11así e todo, 20.3así mesmo, 18.5asinar, 8.8(así) pois, 20.7(así) que, 20.7así que, 20.10as máis, 15.4.2a son de, 19aspecto, 8.4aspirina, 9.12ás présas, 18.4*asta, 19ás toas, 18.4*astra, 19asturiano, 9.14asubiar, 17.2.4.2asubío, 17.2.4.2asumir, 17.2.5.2.2asunción, 8.13asunto, 8.13ás veces, 18.2ata, 19ata que, 20.10ataúde, 9.17até, 19atea, 9.9A tecedeira de Bonaval, 4a tempo, 18.2atención, 9.2ateo, 9.8até que, 20.10ater, 17.3.24atlántico, 8.1atlas, 8; 8.1atleta, 8.1atmosfera, 8atracción, 8.4atraer, 5; 17.2.4.3; 17.3.25atrás, 18.1; 18.2atrás de, 19a través de, 19a treo, 18.4atrevemento, 9.4atribuír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2atuír, 17.2.5.2.2-au, 9.8audacia, 9.1

audiencia, 9.1auga, 17.3.1*augua, 17.3.1áureo, 9.8australiano, 9.14autobús, 2.6autocar, 2.6autóctono, 8.4automóbil, 1.1autor, 8.4autoridade, 8.4autorizar, 8.4autostop, 2.6autumnal, 8.9avais, 11.5aval, 11.5avante, 18.1avaricia, 9.1avea, 9.9aviar, 17.2.4.2avinza, 9.1avío, 17.2.4.2-avo, 16.4avó, 1.1; 9.10; 12avoa, 1.1; 9.10; 12avogado, 1.1-axe, 9.13áxil, 11.5axila, 8.7axilar, 8.7áxiles, 11.5axiña, 18.2axiña que, 20.10axioma, 8.7axuizar, 9.1axustizar, 9.1azotea, 9.9azuis, 2.2; 11.5azul, 1.2; 11.5b, 1; 1.1bacallau, 9.8bacteriano, 9.14bádminton, 2.6bailarín, 12.1bailarina, 12.1baixar, 1.9baixo, 19baixo de, 19balandrán, 9.15balandrana, 9.15balea, 9.9baleigán, 9.15

baleigana, 9.15ballet, 2.6baluarte, 3.2.5baño, 1.5baptista, 8.12bárbaro, 2.4barbuzán, 9.15barbuzana, 9.15bardante, 19bardante de, 19bardante que, 20.3; 20.5barón, 12.4baronesa, 12.4barregá, 9.14barregán, 9.14barrigán, 9.15barrigana, 9.15barullán, 9.15barullana, 9.15base, 9.5bastante, 15.4.1; 18.3bastantes, 15.4.1bater, 17.2.6batería, 9.20baúl, 2.5bautismo, 8.12bautizar, 8.12bc, 8.2; 8.18bd, 8.2be, 1beba, 17.2.5.1beban, 17.2.5.1bebas, 17.2.5.1bebe, 17.2.5.1beben, 17.2.5.1bebera, 2.7.2beberá, 2.7.2beberaa, 2.7.2bebéraa, 2.7.2beberala, 2.7.2bebérala, 2.7.2bebera-la auga, 2.7.2bebéra-la auga, 2.7.2bebes, 17.2.5.1bebíbel, 9.7bebible, 9.7bebo, 17.2.5.1beira de, 19béisbol, 2.6beizón, 9.2-bel, 9.7; 13ben, 1.6; 15.4.1; 17.2.2; 18.3; 18.4


192

ben...ben, 20.2bencina, 9.12ben como, 20.11bendice, 17.3.5bendición, 9.2bendicir, 17.3.5bendicirá, 17.3.5bendiciu, 17.3.5bendiza, 17.3.5beneficencia, 10.4beneficio, 9.1benignidade, 8.8benigno, 8.8ben que, 20.4benquerenza, 9.1benvida, 3.1benvidas, 3.1benxamín, 12.1benxamina, 12.1bergantiñá, 9.14bergantiñán, 9.14besta, 1.1bibliómano, 9.14bíceps, 2.3; 8; 11.3bico, 1.1bicudo, 1.2bidueiro, 1.1bienio, 8.10bilingüe, 3.2.5; 5bilingüismo, 2.5-bilísimo, 13billa, 1.1billón, 16.1bímano, 9.14bis-, 3.2.4bisavó, 3.2.4bizantino, 9.12bl, 8.1blasfemar, 8.1-ble, 9.7;13blindar, 8.1bloque, 8.1bloquear, 8.1bloqueo, 8.1; 9.8bm, 8.2; 8.18bn, 8.2bo, 13boa, 9.10boamente, 18.4bobina, 9.12boca, 1.1bocalán, 9.15

bocalana, 9.15bocoi, 11.1bocois, 11.1boicot, 2.6; 11.6boicots, 11.6boieiro, 3.2.6bola, 2.7.1bóla, 2.7.1bolboreta, 1.1boliviano, 9.14bondade, 9.18; 9.19bórax, 8.7bosquimá, 9.14bosquimán, 9.14bovino, 9.12bradar, 10.5branco, 1.1; 8.1brancura, 8.1brando, 8.1branquiazuis, 3.1branquiazul, 3.1brasón, 8.1bregma, 8.8bretoa, 9.16bretón, 9.16brillantina, 9.12bronquite, 9.6brután, 9.15brutana, 9.15bruxaría, 9.20bs, 8.2; 8.18bs+cons., 8.3bt, 8.2; 8.18buguina, 9.12buleirán, 9.15buleirana, 9.15bulicio, 9.1bulir, 17.2.5.2.2búmerang, 2.6; 8; 11.6búmerangs, 11.6burelá, 9.14burelao, 9.14burgo, 10.5burgués, 12.3burguesa, 12.3burrán, 9.15burrana, 9.15burricán, 9.15burricana, 9.15bv, 8.2; 8.18bx, 8.2; 8.18byroniano, 1

c, 1; 1.2; 8.4ç, 1ca, 1.2ca (conx.), 2.7.1; 14.1.2.2; 20.12ca-, 10.1cá, 2.7.1; 14.1.2.2*ca, 14.1.2.1ca a, 14.1.2.2*caa, 17.2.4.3ca as, 14.1.2.2cab-, 17.3.1*caba, 17.3.1cabalo, 1.1cabe, 17.3.1cabede, 17.3.1cabedes, 17.3.1cabemos, 17.3.1caben, 17.3.1cabendo, 17.3.1caber, 17.3.1; 17.3.21caberá, 17.3.1caberán, 17.3.1caberás, 17.3.1caberdes, 17.3.1caberedes, 17.3.1caberei, 17.2.4.3; 17.3.1; 17.3.22caberemos, 17.3.1caberen, 17.3.1caberes, 17.3.1cabería, 17.3.1caberiades, 17.3.1caberiamos, 17.3.1caberían, 17.3.1caberías, 17.3.1cabermos, 17.3.1cabes, 17.3.1cabezán, 9.15cabezana, 9.15cabía, 17.3.1*cabia, 17.3.1cabiades, 17.3.1cabiamos, 17.3.1cabían, 17.3.1cabías, 17.3.1cabido, 8; 17.3.1*cabio, 17.3.1cabo, 19*cabo, 17.3.1cabodano, 3.1cabodanos, 3.1cabo de, 19cabra, 10.5


193

*cabrei, 17.3.1cabrúa, 12.1cabrún, 12.1cacao, 9.8cace, 17.2.1cachamoulán, 9.15cachamoulana, 9.15cachán, 9.15cachana, 9.15cacholán, 9.15cacholana, 9.15cacto, 8.4cada, 15.4.1cadanseu, 15.2cadanseus, 15.2cadansúa, 15.2cadansúas, 15.2cadaquén, 15.4.1*cadaseu, 15.2*cadaunseu, 15.2cada vez que, 20.10cadea, 9.9caderna, 10.1caderno, 10.1cadrado, 10.1cadrar, 10.1cadrelo, 10.1*cadríis, 11.5cadril, 10.1cadrís, 2.2; 11.5cadro, 3.2.2; 10.1cae, 17.2.4.3; 17.2.4.4caede, 17.2.4.3caedes, 17.2.4.3caemos, 17.2.4.3; 17.3.25caen, 17.2.4.3; 17.2.4.4caer, 5; 17.2.4.3; 17.2.6; 17.3.2;

17.3.25caeron, 17.2.4.3caes, 17.2.4.3; 17.2.4.4caestes, 17.2.4.3caeu, 17.2.4.3café, 2.2; 11.1cafeína, 2.5cafés, 2.2; 11.1cagán, 9.15cagana, 9.15*cai, 17.2.4.3; 17.3.25*caí, 17.2.4.3caia, 17.2.4.3; 17.2.4.4; 17.3.25caía, 17.2.4.3; 17.3.25caiades, 5; 17.2.4.3

caïades, 5; 17.2.4.3caiamos, 5; 17.2.4.3caïamos, 5; 17.2.4.3caian, 17.2.4.3caían, 17.2.4.3caias, 17.2.4.3caías, 17.2.4.3caiba, 17.3.1caibades, 17.3.1caibamos, 17.3.1caiban, 17.3.1caibas, 17.3.1*caibia, 17.3.1*caibio, 17.3.1caibo, 17.3.1caíches, 17.2.4.3caída, 2.5caín, 17.2.4.3*cain, 17.2.4.3caio, 17.2.4.3; 17.3.25*caír, 17.2.4.3*cais, 11.4; 11.5; 17.2.4.3caixa, 1.9cal, 2.7.4; 10.1; 11.5; 15.5*cal, 17.2.3cal...cal, 20.2calacú, 2.2calacús, 2.2caladiñamente, 18.4calamidade, 9.17calar, 17.2.3caldelá, 9.14caldelán, 9.14caldelao, 9.14calefacción, 8.4calefactor, 8.4cales, 11.5; 15.5; 17.2.3calidade, 10.1callada, 10.1callado, 10.1callao, 9.8callar, 10.1calleira, 10.1calleiro, 10.1callo, 10.1calor, 11.2calores, 11.2*calqueira, 15.4.2calquera, 10.1; 15.4.2calumnia, 8.9camafeo, 9.8camba, 1.6

cambadés, 12.3cambadesa, 12.3*cambea, 17.2.4.2*cambeas, 17.2.4.2*cambeo, 17.2.4.2cambia, 17.2.4.2cambiaba, 17.2.4.2cambiade, 17.2.4.2cambiades, 17.2.4.2cambiamos, 17.2.4.2cambian, 17.2.4.2cambiar, 17.2.4.2cambiarei, 17.2.4.2cambias, 17.2.4.2cambie, 17.2.4.2cambiedes, 17.2.4.2cambiemos, 17.2.4.2cambien, 17.2.4.2cambies, 17.2.4.2cambio, 17.2.4.2camiñante, 9.3camisaría, 9.20camoés, 12.3camoesa, 12.3campesiño, 9.12cámping, 8campiña, 9.12campioa, 9.16campión, 9.16campo, 1.6campus, 9.11can, 2.2; 11.4; 17.2.3*can, 17.2.4.3; 17.3.25cana, 8.10canchés, 12.3canchesa, 12.3canción, 9.2canda, 19candea, 9.9cando, 2.7.4; 10.1; 18.2; 20.5;

20.10cándo, 2.7.4*cando ménolo penses, 14.1.1cando queira que, 20.10canelán, 9.15canelana, 9.15cangallán, 9.15cangallana, 9.15canino, 9.12canon, 9.16canons, 2.3cans, 11.4


194

cansazo, 9.1canta (pron.), 15.5canta (verbo), 2.3cantabades, 17.1cantábalo, 17.1cantabamos, 1.1; 17.1*cantábamos, 17.1*cantache, 17.1*cantáchedes, 17.1cantáchelo, 17.1*cantácheo, 17.1cantaches, 17.1*cantaches (vós), 17.1*cantacho, 17.1cantades, 17.1cántala, 17.2.2cantalo, 17.2.2cántalo, 17.1cantan, 2.3*cantan os galos pró día, 14.1.2.1cantante, 9.3cantar, 2.2; 17.2.3cantara, 2.3; 2.7.2cantará, 2.7.2; 17.3.9cantaraa, 2.7.2cantáraa, 2.7.2*cantaraia, 9.8cantaralo, 17.1cantáralo, 17.1cantaran, 2.3cantarán, 17.3.9cantarana, 2.7.2cantárana, 2.7.2cantaras, 2.3cantarás, 17.3.9cantaredes, 17.3.9cantarei, 17.3.9cantaremos, 17.3.9cantares, 17.2.3cantas, 2.3; 15.5cantáselo, 17.1*cantaste, 17.1*cantástedes, 17.1cantastes, 17.1*cantastes (ti), 17.1cante, 17.2.3cantei, 17.3.4cántelo, 17.1cantes, 17.2.3cantidade, 10.1cantina, 9.12canto (pron), 2.7.4; 10.1; 15.4.1;

15.5

canto (verbo), 18.3cánto, 2.7.4canto a, 19cantos, 15.5cantou, 17.1; 17.3.4ca o, 14.1.2.2ca os, 14.1.2.2caótico, 3.2.5capacidade, 9.19capitá, 9.14capitais, 2.2capital, 2.2capitán, 9.14capítulo, 8cápsula, 8.7; 8.12captar, 8.12captura, 8.12capuchino, 9.12cara a, 19carabina, 9.9; 9.12caracois, 11.5caracol, 11.5*caracós, 11.5carácter, 2.3; 8.4caracterizar, 8.4carallán, 9.15carallana, 9.15caravilla, 8carcamán, 9.15carcamana, 9.15cárdigan, 2.6cardite, 9.6Carlos, 10.5carneirán, 9.15carneirana, 9.15carnizaría, 9.20carnotá, 9.14carnotán, 9.14caro, 1.2; 1.8carpintaría, 9.20carro, 1.8carroulán, 9.15carroulana, 9.15cartafol, 3.1cartafoles, 3.1cartapacio, 9.1cartolina, 9.12cartos, 10.1cas (prep.), 2.7.1; 19cás (ca+as), 2.7.1; 14.1.2.2*cas, 11.4; 17.2.4.3; 17.3.25cas de, 19

case, 10.1; 18.3casemente, 10.1; 18.3; 18.4casete, 8casino, 9.12casiña, 9.12caso de que, 20.5casona, 9.16castelá, 9.14castelán, 9.14catalá, 9.14catalán, 9.14catalano-aragonesas, 3.1catalepsia, 8.12cataléptico, 8.12catálise, 9.5*cata-los-ía, 17.3.10catarata, 8.4cataría, 17.3.10catar se, 20.5catequese, 9.5cativar, 8.12catividade, 8.12cativo, 8.12catorce, 10.1; 16.1catro, 3.2.2; 10.1; 16.1catrocentas, 16.1catrocentos, 10.1; 16.1cazar, 1.2; 17.2.1cazas, 17.2.1cazo, 1.2; 17.2.1cc, 8.18-cc-, 8; 8.4-cd-, 8.6cd, 8.18ce, 1; 1.2cea, 9.9*cecais, 18.7cedilla, 1cedo, 18.2ce hache, 1*ceio, 9.8celebérrimo, 13célebre, 13cen, 16.1cénit, 2.6centena, 16.1centésimo, 16.2; 16.4cento, 1.2; 16.1cento un, 16.1cento unha, 16.1céntupla, 16.3céntuplo, 16.3


195

ceo, 9.8-cer, 17.2.3; 17.2.5.1cera, 1cerca, 18.1; 18.2cerca de, 19cero, 16.1cerralleiro, 3.2certa, 15.4.2certas, 15.4.2certo, 15.4.2certos, 15.4.2cervexaría, 9.20cervúa, 12.1cervún, 12.1céspede, 9.17cestaría, 9.20cetáceo, 9.8cetro, 8.12; 8.16ch, 1cha, 2.7.1; 15.1.2chá, 2.7.1; 9.14chalán, 9.15chalana, 9.15chámannos, 8chamar, 8chan, 8; 9.14chancelaría, 9.20chantar, 8chantaxe, 9.13chapeu, 9.8charlatán, 9.15charlatana, 9.15charlatanaría, 9.20chas, 2.7.1; 15.1.2chás, 2.7.1chasis, 9.5chave, 8chavella, 8che, 15.1.2*-che, 17.1chea, 9.9cheminea, 9.9cheo, 8; 9.8cheos, 3.2.5-ches, 17.1chiar, 17.2.4.2China, 4chinés, 12.3chinesa, 12.3chío, 17.2.4.2cho, 15.1.2chocolataría, 9.20

choer, 17.2.4.3; 17.3.13choromicas, 11.3chos, 15.1.2*chouvir, 17.3.13chova, 17.3.1*chovia, 17.3.1chuchameles, 11.5ci, 1.2-cia, 9.1ciática, 8.16*cicais, 18.7ciclópeo, 9.8cidadá, 9.14cidadán, 9.14ciencia, 3.2.5; 8.16; 9.1; 10.4cilicio, 9.1cima de, 19cinco, 1; 1.2; 16.1cincocentas, 16.1cincocentos, 16.1cincuenta, 16.1cinefórum, 9.11cinxir, 17.3.5-cio, 9.1-ción, 9.2-cir, 17.2.3circunnavegar, 8; 8.10circunscrición, 8.11; 8.12circunscrito, 8.12circunspección, 8.4; 8.11circunspecto, 8.4; 8.11circunstancia, 8; 8.11; 9.1circunstancial, 8.11cirro, 8.16cirrose, 8.16; 9.5cirurxiá, 9.14cirurxián, 9.14cisma, 8.16cismar, 8.16cismático, 8.16civil, 11.5civís, 11.5cl, 8.1clac, 11.6clacs, 11.6clamar, 8; 8.1clan, 8.1clandestino, 9.12clareou, 3.2.6claridade, 3.2.1; 8.1clarificar, 8.1clarín, 8.1

clarividente, 8.1claro, 8.1clase, 8.1clasificar, 8.1cláusula, 8.1clave, 8clavícula, 8clemencia, 8.1cleptómano, 9.14clero, 3.2.1; 8.1cliente, 10.4clima, 8.1clímax, 2.3; 11.3clip, 11.6clips, 11.6cloro, 8.1club, 8.1; 11.6clubs, 11.6-cluír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2cn, 8.18-cn-, 8.5cnidarios, 8.5cnitosporídeos, 8.5co, 1.2; 2.7.1; 14.1.2.1; 14.1.2.2co-, 10.1có, 2.7.1; 14.1.2.2coa, 14.1.2.1coa-, 10.1coacción, 8.4coagulable, 10.1coagulación, 10.1coagulante, 10.1coagular, 10.1coágulo, 10.1*coallar, 10.1coartada, 8.4coartar, 8.4coas, 14.1.2.1cobiza, 9.1cobizar, 9.1cobizoso, 9.1cocaína, 9.12cocainómano, 9.14cocción, 8.4coce, 17.2.1cocer, 1.2; 17.2.1cocía, 17.2.1codeína, 9.12codificación, 9.2coeficiente, 10.4coella, 17.3.13coetáneo, 9.8


196

co gallo de, 19cognitivo, 8.8cognoscitivo, 8.8coherdeiro, 1.4coidar, 10.2coimbrá, 9.14Coímbra, 2.5coimbrán, 9.14*coimo, 17.3.1coiro, 10.2; 10.3coita, 10.2coitado, 10.2coitelo, 10.2colección, 8.4colecta, 8.4colectivo, 8.4coleóptero, 8.12colite, 9.6colle, 2.7.1colle aquela, 2.7.4collelo, 15.1.2cóllelo, 15.1.2coller, 17.3.1collerannos, 8colleu, 2.2collino, 15.1.2cólloo, 15.1.2colombiano, 9.14colon, 9.16colons, 2.3columna, 8.9columnata, 8.9coma, 8.10; 17.2.5.1; 17.2.6;

20.12coman, 17.2.5.1comarcá, 9.14comarcán, 9.14comas, 17.2.5.1coma se, 20.11combater, 17.2.6come, 17.2.5.1; 17.2.5.2.2*comeche, 17.1*comeches, 17.1cóme (el), 17.2.5.1come-lo caldo, 2.7.2cóme-lo caldo, 2.7.2comemos, 17.1comen, 17.2.5.1; 17.2.5.2.2comendatario, 8.10comenencia, 10.4comera, 17.1comercio, 9.1

comeron, 17.1coméronas, 17.2.2*comeronno, 17.2.2comes, 17.2.5.1; 17.2.5.2.2comese, 17.1*comeste, 17.1comestes, 17.1*comestes (ti), 17.1come (ti), 17.2.5.1comeu, 17.1comeuna, 15.1.2comicamente, 2.7.3comiches, 17.1; 17.2.6; 17.3.10comigo, 15.1.1comín, 17.2.6cominación, 8.10cominar, 8; 8.10cominatorio, 8.10comiño, 9.12*comio, 17.3.1comisaría, 9.20comisario, 8.10; 9.20*comiu, 17.1como (adv.), 2.7.4; 18.4como (conx.), 20.6; 20.12como (verbo), 17.2.5.1; 17.3.1cómoda e facilmente, 2.7.3como queira que, 20.6; 20.11como se, 20.11compacto, 8.4compás, 11.3compases, 11.3compeler, 17.2.5.2.1competir, 17.2.5.2.1complot, 11.6complots, 11.6composición, 9.2compostelá, 9.14compostelán, 9.14compracer, 8.1; 17.3.17compraron (a) cadanseus zapatos,

15.2compre, 2.7.1cómpre, 2.7.1compren, 2.7.1cómpren, 2.7.1común, 12.1comunmente, 1.6; 2.7.3; 3.2.2comúns, 2.2con, 14.1.2.1; 14.2.2; 19*concencia, 10.4concepción, 8.12

concepto, 8.12conceptual, 8.12concernir, 17.2.5.2.1concesión, 9.2concibir, 17.2.6concidadá, 9.14concidadán, 9.14conciencia, 8.15; 9.1; 10.4conclúas, 3.2.5conclúes, 3.2.5concluínte, 9.3concluír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2concorrer, 17.2.6condenación, 9.2condenada, 1.6condescendencia, 8.15condescender, 8.15*condo, 10.1condoer, 17.2.4.3conduce, 17.2.3condución, 8.4conducir, 17.2.5.2.2conduta, 8.4conduto, 8.4condutor, 8.4conectar, 8.7; 8.10conexión, 8.7; 8.10confección, 8.4conferir, 17.2.5.2.1confesión, 9.2confiar, 17.2.4.2conflito, 8.4confluencia, 9.1confluente, 9.3confluír, 17.2.5.2.2conforme, 20.11conforme (a), 19confundir, 17.2.5.2.2congostra, 10.5congruencia, 10.4congruente, 10.4conmover, 8.9connatural, 8; 8.10connosco, 8; 15.1.1connotar, 8connubio, 8.10conque, 20.3; 20.5; 20.7con respecto a, 19cons.+pc, 8.13cons.+pt, 8.13consanguíneo, 9.8consciencia, 8.15; 9.1


197

consciente, 8.11consecuencia, 9.1consecuente, 9.3conseguinte, 9.3conseguir, 17.2.5.2.1Consello da Cultura Galega, 4consentir, 17.2.5.2.1consignación, 8.8consignar, 8.8consignatario, 8.8consigo, 15.1.1consonte, 19; 20.11consorcio, 9.1conspicuo, 8.11conspiración, 3.2.3; 8.11conspirador, 8.11conspirar, 8.11constancia, 8.11; 9.1constante, 8.11constar, 8.11constelación, 8.11consternar, 8.11constipado, 8.11constitución, 8.11constituïades, 5constituïamos, 5constituínte, 9.3constituír, 8.11; 17.2.5.2.2constituíu, 2.5constrición, 8.4constrinxente, 9.3constritivo, 8.4*constroe, 17.2.4.4*constroen, 17.2.4.4*constroes, 17.2.4.4*constroi, 17.2.4.4*constroin, 17.2.4.4*constrois, 17.2.4.4construción, 8.4; 8.11construír, 8; 8.11; 17.2.4.4;

17.2.5.2.2construtivo, 8.4construtor, 8.4; 8.11cónsul, 11.5cónsules, 11.5consumir, 17.2.5.2.2contacto, 8.4con tal de que, 20.5con tal que, 20.5contemporáneo, 9.8conter, 17.3.24contía, 10.1

contigo, 15.1.1continuo, 3.2.5contínuum, 9.11*conto, 10.1con todo, 20.3contra, 1.2; 19contracción, 8.4contra de, 19contradición, 8.4contradicir, 17.3.5contraer, 5; 17.3.25contraproducente, 9.3contrastar, 17.3.7contratación, 8.4contratar, 8.4contrato, 8.4contravir, 17.3.28contribuínte, 9.3contribuír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2contrición, 8.4controis, 11.5control, 11.5contumacia, 9.1convén, 1.6conveniencia, 9.1; 10.4conveniente, 9.3; 10.4converter, 17.2.6converxer, 17.2.5.2.1; 17.2.6convexo, 8.7convicción, 8.4convicto, 8.4convir, 17.3.28convoi, 2.6convosco, 15.1.1conxectura, 8.4conxecturar, 8.4conxunción, 8.4conxuntivite, 9.6conxuntivo, 8.4conxunto, 8.4conxuntura, 8.4coñac, 2.6; 11.6coñacs, 11.6coñecemento, 9.4coñecer, 8.15coñeces, 17.3.13*coñecimento, 9.4coñezo, 17.3.13Cooperativa Vitivinícola do

Baixo Miño, 4coordinar, 3.2.5copto, 8.12

coralino, 9.12*(coraz)-ois, 17.3.24corazón, 2.2corazóns, 2.2cordiais, 3.2.6corenta, 10.1; 16.1corentena, 10.1corentón, 10.1coresma, 10.1corifeo, 9.8corion, 9.16cornelán, 9.15cornelana, 9.15córneo, 9.8corpóreo, 9.8corpus, 9.11corra vostede, 17.2.5.2.1correa, 9.9corrección, 8.4corrector, 8.4correr, 17.2.6correr lixeiro, 18.4corre ti, 17.2.5.2.1corrixir, 17.2.5.2corroer, 5; 17.2.4.3corromper, 3.2; 17.2.6corrupción, 8.12corruptivo, 8.12corrupto, 8.12corruptor, 8.12corta feira, 10.1cortar, 1.8cortesá, 9.14cortesán, 9.14cortina, 9.12cos, 2.7.1; 14.1.2.1; 14.1.2.2cós, 2.7.1; 14.1.2.2costume, 9.13cotiá, 9.14cotián, 9.14coub-, 17.3.1coubeches, 17.3.1coubemos, 17.3.1couben, 17.3.1couber, 17.3.1coubera, 17.3.1couberades, 17.3.1couberamos, 17.3.1couberan, 17.3.1couberas, 17.3.1couberdes, 17.3.1couberen, 17.3.1


198

couberes, 17.3.1coubermos, 17.3.1couberon, 17.3.1coubese, 17.3.1coubésedes, 17.3.1coubésemos, 17.3.1coubesen, 17.3.1coubeses, 17.3.1coubestes, 17.3.1coubo, 17.3.1couce, 10.3*coup-, 17.3.1courelá, 9.14courelao, 9.14cousa, 10.3*couve, 17.3.13covarde, 1.1coxo, 1.9coza, 17.2.1cozo, 17.2.1crase, 9.5cravar, 8.1cravo, 8; 8.1cravuñar, 8.1crecente, 9.3crecer, 8.15crente, 9.3crenza, 9.1crer, 17.2.4.5; 17.2.5.1; 17.3.3crime, 9.13cripta, 8.12críptico, 8.12cripton, 9.16crise, 9.5cristalino, 9.12cristiá, 9.14cristián, 9.14Cristovo, 9.14crómlech, 11.6crómlechs, 11.6croque, 10.5cru, 12; 12.2crúa, 12; 12.2crueis, 11.5cruel, 11.5crueldade, 9.18crus, 17.3.8crustáceo, 9.8cruz, 17.2.3; 17.3.8-ct-, 8.4ct, 8.18ctenóforos, 8

cu, 1.2; 2.2*cu (letra), 1cua-, 10.1cuadr-, 10.1cuadrangular, 10.1cuadrante, 10.1cuadratura, 10.1cuadraxesimal, 10.1cuadraxésimo, 10.1; 16.2cuadrícula, 10.1cuadrienal, 10.1cuadrienio, 8.10; 10.1cuadriforme, 10.1cuadriga, 10.1cuadrilátero, 10.1cuadrilla, 10.1cuadrilleiro, 10.1cuadrimestre, 10.1cuadrimotor, 10.1cuadriplicar, 10.1cuadrisílabo, 10.1cuadrivio, 10.1cuadrúpede, 10.1cuádrupla, 16.3cuádruplo, 10.1; 16.3cual-, 10.1cualificar, 10.1cualitativo, 10.1*cuando, 10.1cuant-, 10.1cuantía, 10.1cuantificación, 10.1cuantificar, 10.1cuantioso, 10.1cuantitativo, 10.1*cuanto, 10.1cuáquero, 10.1cuart-, 10.1cuarta, 10.1cuarta feira, 10.1cuartear, 10.1cuarteirón, 10.1cuartel, 10.1cuarteleiro, 10.1cuarteto, 10.1cuartilla, 10.1cuartillo, 10.1cuarto, 10.1; 16.2; 16.4cuarzo, 10.1*cuase, 10.1*cuasemente, 10.1cuasia, 10.1

cuasina, 10.1cuater-, 10.1cuaternario, 10.1cubano, 9.14cubrir, 17.2.5.2.2-cudir, 17.2.5.2.2-cumbir, 17.2.5.2.2cumprir, 8.1; 17.2.5.2.2cun, 14.2.2cunca, 1.2cunha, 14.2.2cunhas, 14.2.2cuns, 14.2.2*cup-, 17.3.1curmá, 9.14curmán, 9.14*currás, 11.5currículo, 9.11curtir, 17.2.5.2.2curvilíneo, 9.8cuspir, 17.2.5.2.2custo, 11.1custos, 11.1cutáneo, 9.8cute, 9.6-cutir, 17.2.5.2.2cuxa, 15.5cuxas, 15.5cuxo, 15.5cuxos, 15.5d, 1da, 2.7.1; 14.1.2.1dá, 2.7.1; 17.3.4; 17.3.5Dª., 4daba, 17.3.4dabades, 17.3.4dabamos, 17.3.4daban, 17.3.4dabas, 17.3.4dabondo, 18.3-dade, 9.18; 9.19dade, 17.3.4dades, 17.3.4dado, 17.3.4dado que, 20.6d'A Esmorga, 6da-las tres, 14.1.1dalgún, 15.4.3dalgunha, 15.4.3*dal las tres, 14.1.1dálle, 2.7.2dálle co meu, 14.1.2.2


199

dama, 9.9dáme, 2.7.2dáme un, 2.7.4damnificar, 8.9damos, 17.3.4; 17.3.16dan, 17.3.4dando, 17.3.4danzarín, 12.1danzarina, 12.1dáo, 2.7.2daquela, 18.2; 20.7daqueloutros, 15.3.3daquilo, 15.3.3dar, 17.3.4; 17.3.5; 17.3.16dará, 17.3.4darán, 17.3.4darás, 17.3.4dardes, 17.3.4daredes, 17.3.4darei, 17.3.4; 17.3.5daremos, 17.3.4daren, 17.3.4dares, 17.3.4daría, 17.3.4; 17.3.5dariades, 17.3.4dariamos, 17.3.4darían, 17.3.4darías, 17.3.4*dar las tres, 14.1.1darmos, 17.3.4Darwin, 1darwinismo, 1das, 2.7.1; 14.1.2.1dás, 2.7.1; 17.3.4; 17.3.16*dás las tres, 14.1.1dáslle, 2.7.2*dazaseis, 16.1*dazasete, 16.1de (letra), 1de (prep.), 14.1.2.1; 14.2.2;

15.1.1; 15.3.3; 15.4.3; 19de-, 17.3.4-de, 9.17*dé, 17.3.4dea, 17.3.4; 17.3.7deades, 17.3.4de aí que, 20.7de alí a pouco, 18.2deamos, 17.3.4dean, 17.3.4de aquí a pouco, 18.2deas, 17.3.4

debaixo, 18.1debaixo de, 19de balde, 18.4debater, 17.2.6deber, 1.1; 17.2.5.1débil, 9.7decaer, 5; 17.2.4.3de camiño, 18.2de cando en cando, 18.2de cando en vez, 18.2decano, 9.14décathlon, 9.16*decedes, 17.3.5*decemos, 17.3.5decena, 16.1*decendo, 17.3.5decenio, 8.10decepción, 8.12*decer, 17.3.5de certo, 18.5deches, 17.3.4décimo, 16.2; 16.4décimo cuarto, 16.2décimo noveno, 16.2décimo oitavo, 16.2décimo primeira, 16.2décimo primeiro, 16.2décimo quinto, 16.2décimo segundo, 16.2décimo sétimo, 16.2décimo sexto, 16.2décimo terceiro, 16.2*decir, 17.3.5decontado, 18.2decontado que, 20.10decontino, 18.2decorrer, 17.2.6decote, 18.2decotío, 18.2décupla, 16.3décuplo, 16.3dedución, 8.4deducir, 17.2.5.2.2dedutivo, 8.4de estas razóns seren admitidas,

15.3.3de face, 18.4defectivo, 8.4deficiencia, 9.1; 10.4deficiente, 10.4déficit, 2.6de forma que, 20.7; 20.11

defunto, 8.4deglutir, 3.2.2de golpe, 18.4dei, 17.3.4*deia, 9.8deica, 19deica pouco, 18.2deica que, 20.10deica un pouco, 18.2deíctico, 8.4deina, 15.1.2*deixoa, 15.1.2deixoume alí, 10.6deixouna, 15.1.2deixouno, 15.1.2*deixouo, 15.1.2del, 15.1.1dela, 15.1.1delas, 15.1.1deles, 15.1.1delicia, 9.1delicuescencia, 8.15delicuescente, 8.15delinca, 17.2.1delinco, 17.2.1delincuencia, 9.1; 10.4delincuente, 3.2.5; 10.4delinque, 17.2.1delinquía, 17.2.1delinquir, 17.2.1delinquiu, 3.2.5delito, 8.4de máis, 18.3de maneira que, 20.7; 20.11demasiada, 15.4.1demasiadas, 15.4.1demasiado, 15.4.1; 18.3demasiados, 15.4.1de menos, 18.3de modo que, 20.7; 20.11de momento, 18.2demos, 17.3.4*dempois, 18.2dende, 19dende que, 20.10dendes de, 19de non ser que, 20.5de non ser se, 20.5dentro, 18.1dentro de, 19*deña, 17.3.4de par de, 19


200

de pronto, 18.4de propósito, 18.4der, 17.3.4dera, 17.3.4derades, 17.3.4deramos, 17.3.4deran, 17.3.4de raro en raro, 18.2deras, 17.3.4derdes, 17.3.4deren, 17.3.4de repente, 18.4deres, 17.3.4dermos, 17.3.4deron, 17.3.4déronnos (a) cadanseu libro, 15.2derredor, 18.1derredor de, 19derriba, 18.1derriba de, 19derruír, 17.2.5.2.2des-, 3.2.4des, 19*dés, 17.3.4desabrigar, 3.2.4desafiar, 17.2.4.2desaplicar, 3.2.2desavir, 17.3.28descendencia, 8.15; 9.1descender, 8.15; 8.16desconfiar, 17.2.4.2desconvir, 17.3.28descrenza, 9.1descrer, 17.2.4.5descrición, 8.12descritivo, 8.12descrito, 8.12descritor, 8.12descubrir, 17.2.5.2.2desde, 19desde América, 10.6desde que, 20.10desdicir, 17.3.5dese, 17.3.4désedes, 17.3.4deseguida, 18.2deseguida que, 20.10deseguido, 18.2désemos, 17.3.4desen, 17.3.4desentupir, 17.2.5.2.2deses, 17.3.4

desfacer, 17.3.8desgraza, 9.1deshonrar, 1.4desiderátum, 9.11designar, 8.8desinfección, 8.4desinfectar, 8.4deslucir, 17.2.5.2.2desmentir, 17.2.5.2.1desobediencia, 9.1de sobra, 18.3de socate, 18.4de socato, 18.4desoír, 17.2.4.3desperdicio, 9.1despois, 18.2despois de, 19despois de que, 20.10despois que, 20.10*despós, 18.2*despous, 18.2despracer, 17.3.17desprezar, 9.1desprezo, 9.1des que, 19; 20.10deste, 10.6; 15.3.3*deste, 17.3.4destes, 17.3.4destino, 9.12destituír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2destoutra, 15.3.3destrución, 8.4destruír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2destrutor, 8.4desunir, 17.2.5.2.2de súpeto, 18.4desviar, 3.2.2detección, 8.4detectar, 8.4de tempo en tempo, 18.2deter, 17.3.24determinada, 15.4.2determinadas, 15.4.2determinado, 15.4.2determinados, 15.4.2de todo, 18.3detractor, 8.4detrás, 18.1; 18.2detrás de, 19deu, 17.3.4deus, 11.3; 12deusa, 12

deuses, 11.3devagar, 18.4de vez en cando, 18.2devir, 17.3.28de xeito que, 20.7; 20.11dez, 16.1dezá, 9.14dezanove, 16.1dezao, 9.14dezaoito, 16.1dezaseis, 16.1dezaseisavo, 16.4dezasete, 16.1di, 2.2; 17.3.5día, 17.2.4.2*día, 17.3.4; 17.3.7diabete, 9.6diáfano, 9.14diafragma, 8.8diagnose, 9.5diagnosticar, 8.8diagnóstico, 8.8dialecto, 8.4diante, 18.1; 18.2diante de, 19diarrea, 9.9días, 3.2.5*días, 17.3.4; 17.3.7diátese, 9.5dicción, 8.4dice*, 17.3.5dicen*, 17.3.5dicer*, 17.3.5dices*, 17.3.5diches*, 17.3.4dicía, 17.3.5diciades, 17.3.5diciamos, 17.3.5dicían, 17.3.5dicías, 17.3.5dicide, 17.3.5dicides, 17.3.5dicimos, 17.3.5dicindo, 17.3.5dicionario, 8.4dicir, 17.2.3; 17.2.6; 17.3.1;

17.3.5dicirdes, 17.3.5diciren, 17.3.5dicires, 17.3.5dicirmos, 17.3.5dicterio, 8.4


201

didáctico, 8.4diérese, 9.5diferenza, 9.1diferir, 17.2.5.2.1difícil, 11.5difíciles, 11.5dificilmente, 2.7.3dificultade, 9.18difundir, 17.2.5.2.2diga, 17.3.5digades, 17.3.5digamos, 17.3.5digan, 17.3.5digas, 17.3.5dignar, 8.8dignidade, 8.8digno, 8.8digo, 17.3.5dilección, 8.4dilecto, 8.4diluír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2diluviano, 9.14diminuír, 17.2.5.2.2*dimos, 17.3.4din, 2.2; 17.3.5*din, 17.3.4diocese, 9.5dirá, 17.3.5*dira, 17.3.4dirán, 17.3.5dirás, 17.3.5dirección, 8.4directo, 8.4director, 8.4diredes, 17.3.5direi, 17.3.1; 17.3.5diremos, 17.3.5diría, 17.3.5diriades, 17.3.5diriamos, 17.3.5dirían, 17.3.5dirías, 17.3.5*diron, 17.3.4dis, 17.3.5discente, 8.15discernir, 8.15; 17.2.5.2.1disciplina, 8.15; 9.12discípulo, 8.15; 8.16discordancia, 9.1discorrer, 17.2.6discutir, 17.2.5.2.2*dise, 17.3.4

disfrazar, 10.5disolución, 9.2*dispois, 18.2*dispous, 18.2disque, 18.7distancia, 9.1*diste, 17.3.4*distes, 17.3.4distinto, 8.4distracción, 8.4distraer, 5; 17.2.4.3; 17.3.25distraera, 17.3.25distraerei, 17.3.25distraería, 17.3.25distraese, 17.3.25distraia, 17.3.25distraía, 17.3.25distraín, 17.3.25distraio, 17.3.25distribuír, 17.2.5.2.2distrito, 8.4ditado, 8.4ditadura, 8.4ditame, 8.4; 9.13ditar, 8.4dito, 17.3.5ditongar, 8.12ditongo, 8.12*diu, 17.3.4divertir, 17.2.5.2.1; 17.2.6diverxencia, 9.1diverxer, 17.2.5.2.1dividir, 17.2.5.2; 17.2.5.2.2divino, 9.12división, 9.2divorcio, 9.1*dixe, 17.3.5dixeches, 17.3.1; 17.3.5; 17.3.8dixemos, 17.3.5dixen, 17.3.1; 17.3.5; 17.3.8dixer, 17.3.1; 17.3.5dixera, 17.3.1; 17.3.5dixerades, 17.3.5dixeramos, 17.3.1; 17.3.5dixeran, 17.3.5dixeras, 17.3.5dixerdes, 17.3.5dixeren, 17.3.5dixeres, 17.3.5dixerir, 17.2.5.2.1dixermos, 17.3.5dixeron, 17.3.5

dixese, 17.3.1; 17.3.5dixésedes, 17.3.5dixésemos, 17.3.5dixesen, 17.3.5dixeses, 17.3.5dixestes, 17.3.5dixo, 1.9; 17.3.1; 17.3.5; 17.3.8*diz, 17.2.3do, 2.7.1; 10.6; 14.1.2.1dó, 2.7.1doazón, 9.2dobrado, 3.2.2dobrar, 8.1dobre, 16.3doce, 16.1doceavo, 16.4docemente, 18.4doenza, 9.1doer, 5; 17.2.4.3; 17.3.6DOG, 4dogma, 8.8dogmático, 8.8dogmatismo, 8.8doïades, 5doïamos, 5dólar, 11.2dólares, 11.2dolmen, 9.13; 11.4dolmens, 2.3; 11.4don, 2.2dorme, 17.2.5.2.2dormen, 17.2.5.2.2dormente, 9.3dormes, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2*dormio, 17.3.1*dormir, 17.2.5.2.2dormitorio, 8dos, 14.1.2.1dose, 9.5dou, 17.3.4*dou, 17.3.4dous, 10.3; 16.1douscentos, 16.1doutor, 8; 8.4doutoramento, 8.4doutra, 15.4.3doutrina, 8.4; 9.12doutro, 15.4.3Dr., 4Dra., 4dúas, 16.1duascentas, 16.1


202

ducia, 16.1-ducir, 17.2.5.2.2dúctil, 8.4ductilidade, 8.4ducto, 8.4dun, 14.2.2; 15.4.3dunha, 14.2.2; 15.4.3dunhas, 14.2.2; 15.4.3duns, 15.4.3duns, 14.2.2duodécimo, 16.2dupla, 16.3duplo, 16.3duque, 17.2.3durante, 19*durmes, 17.2.5.2.1durmir, 9.3; 17.2.5.2.2durmo, 17.3.1*duzentos, 16.1e (conx.), 2.7.1; 20.1e (letra), 1-e, 9.13é, 2.7.1; 2.7.2; 17.3.23-ea, 17.2.4.5-ea, 9.9éa, 2.7.2-éa-, 17.3.4-ean, 17.2.4.5-ear, 17.2.4.1; 17.3.23-eas, 17.2.4.5ébano, 9.14é boa de seu, 15.2Eça de Queirós, 1eccema, 3.2.2eclecticismo, 8.4ecléctico, 8.4eclipse, 8.12; 9.5-edade, 9.19edición, 9.2edicto, 8.4edificio, 9.1educación, 9.2efe, 1eficacia, 9.1eficiencia, 9.1; 10.4eficiente, 10.4efluencia, 9.1egoísmo, 2.5*eí, 18.1*eilí, 18.1*eínda, 18.2*eiquí, 18.1

*-eiría, 9.20-eiro, 9.20e iso que, 20.3eixe, 1.9el, 11.5; 15.1.1*el (art.), 14.1.1ela, 1.5; 15.1.1elas, 15.1.1ele, 1elección, 8.4el é certo que, 15.1.1electricidade, 8.4electricista, 8.4electrólise, 9.5ele dobre, 1elegancia, 9.1eles, 11.5; 15.1.1*eles ten, 17.3.24*eles vén, 17.3.24el é verdade que, 15.1*elí, 18.1elipse, 8.12; 9.5elixir, 8.7; 17.2.6élle, 2.7.2elo, 15.1.1elocuencia, 9.1; 10.4elocuente, 10.4eludir, 17.2.5.2.2el vén, 17.3.24(e) mais, 14.1.1e mais, 20.1é máis grande có meu,

14.1.2.2é máis novo do que o meu,

14.1.2.2é máis ruín ca o / có demo,

14.1.2.2é máis vello ca min, 14.1.2.2é máis vello cá miña, 14.1.2.2embaixo, 18.1emblema, 3.2.3embutir, 17.2.5.2.2eme, 1emerxer, 17.2.6; 17.2.5.2.1emigración, 9.2emoción, 9.2emperador, 12.4emperatriz, 12.4emporiso, 20.3emprazar, 8.1empregar, 8.1

en, 14.1.2.1; 14.2.2; 15.1.1;15.3.3; 15.4.3; 19

én, 12.1en balde, 18.4en canto, 20.10en canto a, 19en caso de que, 20.5encefalite, 9.6encher, 17.2.6-encia, 9.1encima, 18.1encima de, 19encol de, 19encubrir, 17.2.5.2.2endexamais, 18.2en diante, 18.2endocardite, 9.6endoutro día, 18.2ene, 1ene hache, 1énfase, 9.5en favor de, 19en favor de que, 20.8enfermaría, 9.20enfermidade, 9.18en fronte, 18.1en fronte de, 19engorde, 18.4engulir, 17.2.5.2.2en lugar de, 19enmagrecer, 8.9*enmentre, 18.2*enmentres, 18.2enmudecer, 8.9enneágono, 8.10enneasílabo, 8ennegrecer, 8ennobelar, 8ennobrecer, 8en par de, 19enriba, 18.1enriba de, 19ensaiar, 3.2.6ensaiei, 3.2.6ensaiou, 3.2.6enseguida, 18.2ensinanza, 8.8ensinar, 1.6; 8.8ensino, 8.8; 9.12ensumir, 17.2.5.2.2en tanto, 20.10en tempo, 18.2


203

entendemento, 9.4enterite, 9.6entón, 18.2; 20.7entrambas, 15.4.1entrambos, 14.1.1; 15.4.1*entramentras, 18.2entrar, 3.2.3entre, 19entre as árbores, 10.6entrelucir, 17.2.5.2.2*entrementes, 18.2entrementres, 18.2; 20.10entreoír, 17.2.4.3entre tanto, 20.10entreter, 17.3.24; 17.3.27en troques, 20.3en troques de, 19entupir, 17.2.5.2.2en vez de, 19enxeñaría, 9.20enxoito, 10.2-eo, 9.8; 17.2.4.5épico-líricos, 3.1epiderme, 9.6epiléptico, 8.12epíploon, 9.16épsilon, 9.16*equí, 18.1equinoccial, 8.4equinoccio, 8.4equivaler, 17.3.26-er, 17.2.4.5; 17.2.5.1era, 17.3.23erades, 17.3.23eramos, 17.3.23eran, 17.3.23eras, 17.3.23*eres, 17.3.23erga, 17.2.1ergo, 17.2.1ergue, 17.2.1erguer, 17.2.1; 17.2.6erguía, 17.2.1-ería, 9.20ermida, 1.4ermitá, 9.14ermitán, 9.14ermo, 1.4erre, 1erre dobre, 1-érrimo, 13erróneo, 9.8

erupción, 8.12eruptivo, 8.12es, 17.3.23-es, 11.5és, 12.3esa, 15.3.1*esame, 8.7esas, 15.3.1esaxeración, 1.5; 8.7esaxerar, 1.5; 8.7esaxero, 1.5; 8.7escama, 8.16escándalo, 8.16escapulir, 17.2.5.2.2escarlatina, 9.12escava, 8.7escavación, 8.7escavadora, 8.7escavar, 8.7escena, 8.16escenario, 8.16escenografía, 8.16escepticismo, 8.12; 8.16escéptico, 8.16escindir, 8.15; 8.16escintilar, 8.16escisión, 8.16esciúrido, 8.16esclerose, 9.5escola, 8.16escorpión, 8.16escorrer, 17.2.6escravo, 8.1*escreber, 17.3.5escribá, 9.14escribán, 9.14escribente, 9.3*escriber, 17.3.5escribir, 8.16; 17.2.6; 17.3.5escrito, 8.12escritor, 8.12escritorio, 8.12escritura, 8.12escrúpulo, 8.16escuadra, 10.1esculpir, 17.2.5.2.2escultor, 8.13escultura, 8.13; 8.16*escutar, 10.2*escutiar, 10.2ese (demos.), 15.3.1ese (letra), 1

eses (demos.), 15.3.1esexese, 1.5; 8.7; 9.5esexético, 1.5; 8-7esfera, 8.16esfínter, 8.4*esilio, 8.7esixencia, 1.5; 8.7; 9.1esixente, 1.5; 8.7esixir, 1.5; 8.7esmalte, 8.16esmeralda, 8.16*esos, 15.3.1esoutra, 15.3.2esoutras, 15.3.2esoutro, 15.3.2esoutros, 15.3.2España, 1.4españois, 2.2; 11.5español, 11.5*españós, 11.5esparexer, 17.2.6espazar, 9.1espazo, 9.1espazoso, 9.1especie, 3.2.5específico, 8.16espectáculo, 8.16espelir, 17.2.5.2.1espía, 17.2.4.2espiar, 17.2.4.2espir, 17.2.5.2.1espírito, 8.16; 9.11espontáneo, 9.8esquecemento, 9.4esquecer, 17.2.5.1esquema, 8.16esquina, 9.12esta, 15.3.1está, 17.3.7estaba, 17.3.7estabades, 17.3.7estabamos, 17.3.7estaban, 17.3.7estabas, 17.3.7estábel, 9.7; 13estabelecemento, 9.7estabelecer, 9.7estabilísimo, 13estable, 9.7; 13establecemento, 9.7establecer, 9.7estade, 17.3.7


204

estades, 17.3.7estado, 17.3.7estalle tralos montes de acolá,

14.1.1esta mesa, 2.7.4estamos, 17.3.7están, 17.3.7estando, 17.3.7estanza, 9.1estar, 17.1; 17.3.7estará, 17.3.7estar a elo, 15.1.1estarán, 17.3.7estarás, 17.3.7estardes, 17.3.7estaredes, 17.3.7estarei, 17.3.7estaremos, 17.3.7estaren, 17.3.7estares, 17.3.7estaría, 17.3.7estariades, 17.3.7estariamos, 17.3.7estarían, 17.3.7estarías, 17.3.7estarmos, 17.3.7estas, 15.3.1estás, 17.3.7estatuír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2este, 15.3.1(es)te-, 17.3.7*esté, 17.3.7estea, 17.3.7(es)tea, 17.3.7esteades, 17.3.7este amigo, 10.6esteamos, 17.3.7estean, 17.3.7(es)teas, 17.3.7esteas, 17.3.7estender, 8.7*(es)teña, 17.3.7*(es)teñas, 17.3.7estes, 15.3.1*estés, 17.3.7estes outros, 15.3.2Estevo, 9.13; 9.14*estexa, 17.3.7*estexas, 17.3.7*(es)tía, 17.3.7*(es)tías, 17.3.7estigma, 8.8

estilo cortés, 12.3estiveches, 17.3.7estivemos, 17.3.7estiven, 17.3.7*estiven, 17.1estiver, 17.3.7estivera, 17.3.7estiverades, 17.3.7estiveramos, 17.3.7estiveran, 17.3.7estiveras, 17.3.7estiverdes, 17.3.7estiveren, 17.3.7estiveres, 17.3.7estivermos, 17.3.7estiveron, 17.3.7estivese, 17.3.7estivésedes, 17.3.7estivésemos, 17.3.7estivesen, 17.3.7estiveses, 17.3.7estivestes, 17.3.7estivo, 17.3.7*esto, 15.3.1estomatite, 9.6*estos, 15.3.1estou, 17.3.7estou na Pobra do Caramiñal,

14.1.2.1estoutra, 15.3.2estoutras, 15.3.2estoutro, 15.3.2estoutros, 15.3.2estralar, 10.5estraloque, 10.5estranxeiría, 8.7estranxeirismo, 8.7estranxeiro, 8.7estrañamento, 8.7estrañar, 8.7estrañeza, 8.7estraño, 8.7estrela, 10.5estrema, 1.5; 8.7estremar, 8.7estremo, 1.5; 8.7estreptomicina, 8.12estricnina, 9.12estrito, 8.4estropallo, 10.5estrutura, 8.4; 8.16estudantina, 9.12

estupefacción, 8.4estupefaciente, 10.4estupefacto, 8.4*estuveches, 17.1*estuven, 17.1esvelto, 1.1etnografía, 3.2.2eu, 15.1.1-eu, 9.8eucalipto, 8.12europea, 9.8; 9.9europeo, 9.8euscaldún, 12.1euscalduna, 12.1evasión, 9.2evicción, 8.4ex, 1ex-, 1.5; 8.7exacción, 8.4exactitude, 8.4exacto, 8.4; 8.7exame, 1.9; 3.2.1; 8.7; 9.13-exar, 17.3.23exaxeración, 1.5; 8.7exaxerar, 1.5; 8.7exaxero, 1.5; 8.7exceder, 8.7excelente, 8.7excepción, 3.2.2; 8.12excepto, 8.7; 8.12; 19excepto que, 20.3; 20.5excepto se, 20.5exceptuar, 8.12exceso, 8.7exclamar, 8.7excluír, 17.2.5.2.2excursión, 9.2exemplo, 8.1exento, 8.13exercicio, 9.1exexese, 1.5; 8.7exexético, 1.5; 8.7exilio, 8.7eximia, 3.2.5eximir, 8.7exipcíaco, 8.12exipcio, 8.12Exipto, 8.12exiptoloxía, 8.12éxito, 1.9exixencia, 1.5; 8.7exixente, 1.5; 8.7


205

exixir, 1.5; 8.7exo-, 8.7éxodo, 8.7exótico, 8.7expansión, 9.2expediente, 9.3; 10.4expeler, 17.2.5.2.1experiencia, 8; 9.1; 10.4explicar, 8.1explosión, 8.7expugnar, 8.7; 8.8expunxir, 1.5; 8.8éxtase, 9.5extensión, 8.7extensivo, 8.7extenso, 8.7extensor, 8.7exterior, 1.9externo, 1.9; 8extinto, 8.4extra, 8.7extra-, 8.7extracción, 8.4extracto, 8.4extraer, 5; 17.3.25extravagancia, 9.1extremar, 1.5; 8.7extremidade, 1.5; 8.7extremismo, 1.5; 8.7extremo, 1.5; 3.2.3; 8.7extremoso, 8.7extremoso, 1.5exuberancia, 9.1f, 1facción, 8.4facede, 17.3.8facedes, 17.3.8facemos, 17.3.8facendo, 17.3.8facer, 17.2.3; 17.3.1; 17.3.8facerdes, 17.3.8faceren, 17.3.8faceres, 17.3.8facermos, 17.3.8facer o viño, 14.1.1facía, 17.3.8faciades, 17.3.8faciamos, 17.3.8facían, 17.3.8facías, 17.3.8factótum, 9.11facultade, 9.18

faga, 17.3.8; 17.3.25fagades, 17.3.8fagamos, 17.3.8fagan, 17.3.8fagas, 17.3.8; 17.3.25fago, 17.3.8; 17.3.25fagot, 2.6; 11.6fagots, 11.6fai, 17.3.5; 17.3.8; 17.3.25*fain, 17.3.8; 17.3.25faino, 15.1.2*fais, 17.3.8; 17.3.25falacia, 9.1falar alto, 18.4faldra, 10.5faltón, 9.16faltona, 9.16fan, 17.3.5; 17.3.8; 17.3.25fano, 15.1.2fará, 17.3.8farán, 17.3.8farás, 17.3.8faredes, 17.3.8farei, 17.3.1; 17.3.8faremos, 17.3.8farfallán, 9.15farfallana, 9.15faría, 17.3.8fariades, 17.3.8fariamos, 17.3.8farían, 17.3.8farías, 17.3.8farinxite, 9.6fariseo, 9.8farmacia, 9.1fas, 17.3.5; 17.3.8; 17.3.25*fas, 17.3.8fase, 9.5fax, 11.3faz, 17.3.8*faz, 17.2.3*faz-, 17.3.8fe, 2.2fea, 9.9*feio, 9.8*feis, 11.5feito, 17.3.8feixe, 1.9; 3.2.1; 3.2.5fel, 11.5feles, 11.5felino, 9.12Félix, 2.3

feluxe, 9.13feminino, 9.12fender, 17.2.6feo, 9.8ferir, 17.2.5.2.1feriuno, 15.1.2fero, 1.8ferraría, 9.20*ferreiría, 9.20ferreiro, 9.20ferro, 1.8ferrolá, 9.14ferrolán, 9.14fervellasverzas, 2.7.3; 3.1ferver, 17.2.6*fex-, 17.3.8*fez-, 17.3.8fiar, 17.2.4.2ficción, 8.4*ficeche(s), 17.3.8*ficemos, 17.3.8*ficen, 17.3.8*ficer, 17.3.8*ficera, 17.3.8*ficese, 17.3.8ficticio, 8.4; 9.1fidelísimo, 13fideo, 9.8fieis, 11.5fiel, 11.5; 13*fig-, 17.3.8*figo, 17.3.8*figueche(s), 17.3.8*figuemos, 17.3.8*figuen, 17.3.8*figuer, 17.3.8*figuera, 17.3.8*figuese, 17.3.8filisteo, 9.8fillo, 1.5filló, 9.10filloa, 9.10financeiro, 9.1finanza, 9.1finxidamente, 2.7.3finxir, 17.2.5.2fío, 17.2.4.2*fires, 17.2.5.2.1firo, 17.2.5.2.1fisterrá, 9.14fisterrán, 9.14fix-, 17.3.8


206

fixeches, 17.3.8fixemos, 17.3.8fixen, 17.3.8; 17.3.15fixer, 17.3.8fixera, 17.3.8fixerades, 17.3.8fixeramos, 17.3.8fixeran, 17.3.8fixeras, 17.3.8fixerdes, 17.3.8fixeren, 17.3.8fixeres, 17.3.8fixermos, 17.3.8fixeron, 17.3.8fixéronllelo, 2.7.2fixérono entrámbolos dous,

14.1.1fixese, 17.3.8fixésedes, 17.3.8fixésemos, 17.3.8fixesen, 17.3.8fixeses, 17.3.8fixestes, 17.3.8fixo, 17.3.8*fiz, 17.2.3*fiz-, 17.3.8*fizo, 17.3.8fl, 8.1flamante, 8.1flan, 8.1flegmón, 8.8flexión, 8.1flictena, 8.4flor, 8.1florecer, 8.15fluencia, 9.1fluír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2fluorescente, 8.15flutuación, 8.4flutuar, 8.4fluxo, 8.1fo-, 17.3.10*foche(s), 17.3.10foi, 17.3.10; 17.3.23foie-gras, 3.1fol, 11.5folán, 9.15folana, 9.15foles, 11.5folgazán, 9.15; 12.1folgazana, 9.15; 12.1folk, 8

Follas novas, 4fomos, 17.3.10; 17.3.23fomos eu e mailo fillo do señor

Miguel, 14.1.1for, 17.3.10; 17.3.23fora, 2.7.1; 17.3.10; 17.3.23fóra, 2.7.1; 18.1; 19fóra de, 19fóra de que, 20.3forades, 17.3.10; 17.3.23foramos, 17.3.10; 17.3.23foran, 17.3.10; 17.3.23foras, 17.3.10; 17.3.23fórceps, 2.3fordes, 17.3.10; 17.3.23foren, 17.3.10; 17.3.23fores, 17.3.10; 17.3.23formos, 17.3.10; 17.3.23foron, 17.3.10; 17.3.23fose, 17.3.10; 17.3.23fósedes, 17.3.10; 17.3.23fósemos, 17.3.10; 17.3.23fosen, 17.3.10; 17.3.23foses, 17.3.10; 17.3.23fostes, 17.3.10; 17.3.23*foste(s), 17.3.10fotosíntese, 9.5fouce, 10.3foxe, 17.2.5.2.2foxen, 17.2.5.2.2foxes, 17.2.5.2.2fox-terrier, 3.1frac, 11.6fracción, 8.4; 9.2fraco, 8.1fracs, 11.6frade, 10.5fragmento, 8.8franciscano, 9.14franxa, 9.9fraqueza, 8.1frase, 9.5frauta, 8.1frecha, 8.1*freconte, 10.4frecuencia, 9.1freo, 9.8fretar, 8.1friamente, 2.7.3fricción, 8.4friccionar, 8.4frío, 17.2.4.2

froita, 10.2fronte a, 19frota, 8.1frouxo, 8.1frutífero, 8.4frutificar, 8.4frutuoso, 8.4fuches, 17.3.10; 17.3.23fulano, 9.14full, 8fulxir, 17.2.5.2.2fun, 2.2; 17.3.10; 17.3.23función, 8.4funcionar, 8.4fundir, 17.2.5.2.2-fundir, 17.2.5.2.2fusís, 11.5fuxa, 17.2.5.2.2fuxades, 17.2.5.2.2fuxamos, 17.2.5.2.2fuxan, 17.2.5.2.2fuxas, 17.2.5.2.2fuxe, 17.2.5.2.2*fuxe, 17.2.5.2.2*fuxes, 17.2.5.2.2fuxe ti, 17.2.5.2.2fuxide, 17.2.5.2.2fuxides, 17.2.5.2.2fuximos, 17.2.5.2.2fuxir, 17.2.5.2.2fuxo, 17.2.5.2.2g, 1; 1.3; 1.9ga-, 10.1gabardina, 9.12gabián, 1.1gadaña, 10.1gadañar, 10.1gadañeiro, 10.1gadaño, 10.1gado, 17.3.24galáctico, 8.7galantería, 9.20galardón, 10.1galaxia, 8.7galbán, 9.15galbana, 9.15galdrapo, 10.1galego-inglés, 3; 3.2galería, 9.20Galicia, 9.1galiña, 1.5; 12.4Galiza, 9.1


207

galo, 12.4galopín, 12.1galopina, 12.1gama, 8; 8.10gamma, 8; 8.10ganancia, 9.1gandaría, 9.20gando, 1.3; 17.3.24gángster, 11.2gángsteres, 11.2gángsters, 11.2garantía, 10.1garantir, 10.1garda, 10.1gardabarreira, 10.1garda civil, 3.1; 10.1garda forestal, 10.1gardalama, 10.1garda mariña, 10.1gardar, 10.1gardarríos, 3.1; 10.1gardarroupa, 10.1gardas civís, 3.1gardiá, 9.14gardián, 9.14; 10.1garita, 10.1gasolina, 9.12gastrite, 9.6gl, 8.1glaciar, 8.1gladiador, 8.1glándula, 8.1glicerina, 8.1; 9.12globo, 8.1gloria, 8.1glosa, 1.3; 8.1glote, 9.6glute, 9.13-gm-, 8.8gm, 8.18gn-, 8.8-gn-, 8.8gnómico, 8.8gnomo, 8; 8.8gnomólogo, 8.8gnomoloxía, 8.8gnose, 8.8gnoseoloxía, 8.8gnosticismo, 8.8gnóstico, 8.8go-, 10.1goberno, 1.1

Goián, 17.3.13*goír, 17.3.13gol, 11.5goles, 11.5golf, 8golpe, 17.2.3gomo, 1.3gorecer, 10.1gorida, 10.1gorir, 10.1gornecer, 10.1gornición, 10.1*Gouvián, 17.3.13gouvir, 17.3.13gra, 9.14gran, 9.14granadino, 9.12grande, 13grandilocuencia, 9.1grandísimo, 13grao, 9.8gratis, 9.6; 18.4graúdo, 3.2.5gravar, 1.1graza, 9.1gregoriano, 9.14grolo, 1.3grou, 12.2grúa, 12.2gruñir, 17.2.5.2.2gu, 1; 1.3gua-, 10.1*guadaña, 10.1guante, 10.1guapo, 10.1*guardar, 10.1guarecer, 10.1guarida, 10.1guarir, 10.1guarnecer, 10.1guarnición, 10.1guata, 10.1gue, 1guedellán, 9.15guedellana, 9.15guerra, 1.3gue u, 1guía, 17.2.4.2guiar, 17.2.4.2Guillade, 4guillotina, 9.12guiso, 1.3

gume, 1.3gustar, 17.3.17h, 1; 1.4ha, 17.3.9habedes, 17.3.9habemos, 17.3.9habendo, 17.3.9habenza, 9.1haber, 1.4; 17.3.8; 17.3.9haberá, 17.3.9haberán, 17.3.9haberás, 17.3.9haberdes, 17.3.9haberedes, 17.3.9haberei, 17.3.9haberemos, 17.3.9haberen, 17.3.9haberes, 17.3.9habería, 17.3.9haberiades, 17.3.9haberiamos, 17.3.9haberían, 17.3.9haberías, 17.3.9habermos, 17.3.9había, 2.5; 17.3.9; 17.3.10habiades, 17.3.9habiamos, 17.3.9habían, 17.3.9habías, 17.3.9habido, 17.3.9hábil, 1.4; 9.7habilmente, 2.7.3hábitat, 2.6hache, 1hai, 17.3.8; 17.3.9*haias, 15.1.2hainas, 17.2.4.3han, 17.3.8; 17.3.9hándicap, 2.6; 11.6hándicaps, 11.6harakiri, 2.6harmonía, 1.4has, 17.3.8; 17.3.9haxa, 17.3.9haxades, 17.3.9haxamos, 17.3.9haxan, 17.3.9haxas, 17.3.9hebrea, 9.9hebreo, 9.8hedes, 17.3.9hei, 17.3.9


208

hemoptise, 8.12; 9.5hemos, 17.3.9hepatite, 9.6hepta-, 8.12herba, 1.4herdade, 9.18; 9.19herdeiro, 1.4heroe, 12.4heroína, 9.12; 12.4hexágono, 8.7hidrólise, 9.5himeneo, 9.8himno, 8; 8.9hínterland, 8hipnose, 8.12; 9.5hipnoterapia, 8.12hipnotismo, 8.12hipnotizar, 8.12hipótese, 9.5hippies, 11.1hippy, 2.6; 8; 11.1hippys, 11.1hispano, 9.14hobby, 2.6hóckey, 2.6hogano, 18.2home, 1.4; 9.13homenaxe, 9.13homón, 9.16honra, 1.8honrar, 1.4horta, 1.4hóspede, 9.17hospicio, 9.1houbeches, 17.3.9houbemos, 17.3.9houben, 17.3.9houber, 17.3.9houbera, 17.3.9houberades, 17.3.9houberamos, 17.3.9houberan, 17.3.9houberas, 17.3.9houberdes, 17.3.9houberen, 17.3.9houberes, 17.3.9houbermos, 17.3.9houberon, 17.3.9houbese, 17.3.9houbésedes, 17.3.9houbésemos, 17.3.9houbesen, 17.3.9

houbeses, 17.3.9houbestes, 17.3.9houbo, 17.3.9hoxe, 1.9; 18.2hoxe en día, 18.2humano, 1.4; 9.14humus, 9.11húsar, 11.2húsares, 11.2i, 1ía, 17.3.10iades, 17.3.10iamos, 17.3.10ían, 17.3.10-iar, 17.2.4.2ías, 17.3.10*iba, 17.3.10*ibas, 17.3.10iberorrománico, 1.8iceberg, 2.6; 8; 11.6icebergs, 11.6*-iche, 17.1ictericia, 9.1ictericia, 8.4ictérico, 8.4ictio-, 8.4ictiografía, 8.4ictioloxía, 8.4ictiomancia, 8.4-idade, 9.19ide, 17.3.10idea, 9.9ídem, 2.6ides, 17.3.10ido, 17.3.10; 17.3.28ie, 10.4-iencia, 9.1iglú, 2.6iglús, 2.6ígneo, 8.8ignominia, 8.8ignorancia, 9.1ignorante, 8.8ignorar, 8.8ignorar, 1.3; 8.8igrexa, 8.1igrexa, 8*il, 15.1.1; 15.3.1*ila, 15.3.1*iles, 15.1.1imaxe, 9.13imbuír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2

imos, 17.3.10impaciencia, 9.1impacto, 8.4impeler, 17.2.5.2.1imperceptible, 8.12imperfección, 8.4impericia, 9.1ímpeto, 9.11importancia, 9.1impregnar, 8.8imprescindible, 8.15imprimir, 17.3.5impugnar, 8.8-ín, 12.1-ina, 9.12; 12.1incandescente, 8.15incidencia, 9.1incidente, 9.3incidir, 17.2.5.2incipiente, 10.4inclinación, 3.2.3ínclito, 8inclúa, 17.2.4.4incluades, 17.2.4.4incluamos, 17.2.4.4inclúan, 17.2.4.4inclúas, 17.2.4.4inclúe, 17.2.4.4inclúen, 17.2.4.4Inclúes, 17.2.4.4incluía, 17.2.4.4incluïades, 17.2.4.4incluïamos, 17.2.4.4incluían, 17.2.4.4incluías, 17.2.4.4incluíde, 17.2.4.4incluídes, 17.2.4.4incluímos, 17.2.4.4incluír, 8.1; 17.2.5.2.2inclúo, 17.2.4.4incógnito, 8.8incongruencia, 9.1inconsciencia, 9.1inconsciente, 8.11inconsecuencia, 9.1inconveniencia, 9.1inconveniente, 10.4incorrección, 8.4incorrecto, 8.4incorrer, 17.2.6incumbir, 17.2.5.2.2inda, 18.2


209

inda ben non, 20.10inda que, 20.3; 20.4indelébel, 9.7indeleble, 9.7indemne, 8.9indemnizar, 8.9independencia, 9.1indescritible, 8.12indicación, 9.2indicción, 8.4indiferenza, 9.1indignar, 8.8indigno, 8.8indirecto, 8.4indisolúbel, 9.7indisoluble, 9.7indo, 17.3.10indución, 8.4inducir, 17.2.5.2.2indulxencia, 9.1indutor, 8.4inepcia, 8.12inepto, 8.12inexperiencia, 9.1infalíbel, 9.7infalible, 9.7infancia, 9.1infantaría, 9.20infección, 8.4infectar, 8.4inferir, 17.2.5.2.1inflorescencia, 8.15influencia, 9.1influente, 9.3influír, 8.1; 17.2.5.2.2infundir, 17.2.5.2.2inglés, 3.2.3inhábil, 1.4inhóspito, 1.4inhumano, 1.4; 9.14inmaculado, 8.9inmanencia, 8.9inmanente, 8.9inmaterial, 8.9inmaturo, 8.9inmediato, 8.9inmemorial, 8.9inmensidade, 8.9inmenso, 8.9inmensurable, 8.9inmerecido, 8.9inmersión, 8.9

inmerso, 8.9inmigración, 8.9inmigrante, 1.6; 8.9inmigrar, 8.9inminente, 8.9inmiscirse, 8.9inmóbil, 8.9inmobilizar, 8.9inmoderado, 8.9inmodestia, 8.9inmodificable, 8.9inmolar, 8.9inmoral, 8.9inmorredoiro, 8.9inmortal, 8.9inmundicia, 9.1inmune, 8.9innato, 8innecesario, 8innegable, 8innervar, 8innobre, 8; 8.10innomeable, 8innovar, 8; 8.10innumerable, 8-ino, 9.12inocencia, 8.10; 9.1inocuo, 8.10inquirir, 17.3.18insá, 9.14insán, 9.14inscrición, 8.12inscrito, 8.12inscultura, 8.13insecticida, 8.4insecto, 8.4inserir, 17.2.5.2.1insignificante, 8.8inspección, 8.4; 8.11inspector, 8.4; 8.11inspiración, 8.11inspirar, 8.11instalación, 8.11instalar, 8.11instancia, 8.11instante, 8.11instar, 8.11instaurar, 8.11instinto, 8.4institución, 3.2.3; 8.11instituír, 8.11; 17.2.5.22instituto, 8.11

instrución, 8.11instruír, 3.2.3; 8.11; 17.2.5.2.2instrumento, 8.11instrutor, 8.11insubmisión, 8.2insuficiencia, 9.1insurrección, 8.4insurrecto, 8.4insurxente, 9.3insurxir, 17.2.5.2.2intacto, 8.4intelecto, 8.4intelixencia, 9.1inter-, 3.2.4interacadémico, 3.2.4interceptar, 8.12ínterim, 2.6interino, 9.12interromper, 17.2.6interrupción, 8.12interruptor, 8.12intersección, 8.4interveniente, 9.3intervir, 17.3.28intestino, 9.12intransixente, 9.3introdutor, 8.4introdutorio, 8.4invadir, 17.2.5.2invasión, 9.2inverno, 1.6inverter, 17.2.6investir, 17.2.5.2.1invicto, 8.4inxección, 8.4inxectar, 8.4inxerir, 17.2.5.2.1inxustiza, 9.1-iña, 9.12*iña, 17.3.10*iñas, 17.3.10-iño, 9.12ioga, 2.6iota, 1ípsilon, 9.16ir, 17.3.10; 17.3.28-ir, 17.2.4.5; 17.2.5.2irá, 17.3.10irán, 17.3.10irás, 17.3.10irdes, 17.3.10iredes, 17.3.10


210

irei, 17.3.10iremos, 17.3.10iren, 17.3.10ires, 17.3.10iría, 17.3.10iriades, 17.3.10iriamos, 17.3.10irían, 17.3.10irías, 17.3.10irmá, 9.14; 11.1irmán, 1.4; 1.6; 2.2; 9.14irmandade, 1.6irmáns, 2.2irmao, 9.14irmás, 11.1irmos, 17.3.10irredento, 8.13irromper, 17.2.6irrupción, 8.12*isa, 15.3.1*ise, 15.3.1-ísimo, 13iso, 15.3.1isquion, 9.16israelí, 11.1israelís, 11.1*ista, 15.3.1*-iste, 17.1*iste, 15.3.1isto, 15.3.1italiano, 9.14-ite, 9.6ix, 1j, 1; 1.9jazz, 8jeep, 11.6jeeps, 11.6Jefferson, 1júnior, 11.2júniores, 11.2júniors, 11.2k, 1ka, 1Kant, 1kantiano, 1kappa, 8karaoke, 2.6kirsch, 8l, 1; 1.5-l, 11.5la, 2.2; 14.1.1la (pron.), 15.1.2; 17.2.2

labial, 3.2.5lábil, 9.7labrar, 10.5lacazán, 1.6; 9.15; 11.4lacazana, 1.6; 9.15lacazáns, 11.4lactante, 8.4lácteo, 8.4ladino, 9.12ladra, 9.16ladroa, 9.16*ladrois, 17.2.4.3ladrón, 9.16ladróns, 17.2.4.3*ladrós, 17.2.4.3lagoa, 9.10laión, 3.2.6lambón, 11.4; 12.1lambona, 12.1lambóns, 11.4lamprea, 9.9lancará, 9.14lancarao, 9.14langrán, 9.15langrana, 9.15lapilli, 2.6lapis, 2.3; 11.3larínxeo, 9.8larinxite, 9.6larpán, 9.15larpana, 9.15las, 14.1.1las (pron.), 15.1.2; 17.2.2latín, 2.2latino, 9.12latíns, 2.2laúde, 9.17lavadoiro, 10.2; 10.3*lavaduiro, 10.2lavandaría, 9.20laxo, 8.7le-, 17.3.4; 17.3.7le, 17.2.4.5lea, 17.2.4.5; 17.3.4leades, 17.2.4.5lealdade, 9.18leamos, 17.2.4.5lean, 17.2.4.5leas, 17.2.4.5; 17.3.4lección, 8.4; 8.7; 9.2lectivo, 8.4lector, 8.4

lectura, 8.4lede, 17.2.4.5ledes, 17.2.4.5lei, 9.8; 11.1leilán, 9.15leilana, 9.15leis, 11.1*leiteiría, 9.20leiteiro, 9.20leitmotiv, 2.6; 11.6leitmotivs, 11.6lemos, 17.2.4.5len, 2.2; 17.2.4.5lendo, 17.2.4.5leña, 1.5leo, 17.2.4.5leoa, 9.16; 12.1león, 1.6; 9.16; 12.1leonino, 1.6leprosaría, 9.20-ler, 17.2.3ler, 17.2.4.5;17.2.5.1; 17.3.4;

17.3.7; 17.3.11lera, 17.2.4.5lerá, 17.2.4.5lerades, 17.2.4.5leramos, 17.2.4.5leran, 17.2.4.5lerán, 17.2.4.5leras, 17.2.4.5lerás, 17.2.4.5lerchán, 9.15lerchana, 9.15lerdes, 17.2.4.5leredes, 17.2.4.5lerei, 17.2.4.5leremos, 17.2.4.5leren, 17.2.4.5leres, 17.2.4.5lería, 17.2.4.5leriades, 17.2.4.5leriamos, 17.2.4.5lerían, 17.2.4.5lerías, 17.2.4.5lermos, 17.2.4.5leron, 17.2.4.5les, 17.2.4.5lese, 17.2.4.5lésedes, 17.2.4.5lésemos, 17.2.4.5lesen, 17.2.4.5leses, 17.2.4.5


211

lesión, 9.2les-nordeste, 3.1les-sueste, 3.1lestes, 17.2.4.5leu, 9.8; 17.2.4.5leveinos, 17.2.4.3léxico, 8.7lexicoloxía, 1.5; 8.7lía, 17.2.4.5liades, 17.2.4.5liamos, 17.2.4.5lían, 17.2.4.5liar, 17.2.4.2lías, 17.2.4.5liberdade, 9.18libérrimo, 13libraría, 9.20libre, 13; 17.2.3librea, 9.9licenza, 9.1liceo, 9.8liches, 17.2.4.5lictor, 8.4líder, 2.6lido, 17.2.4.5lignito, 8.8limiá, 9.14limiao, 9.14limpachemineas, 3.1lin, 17.2.4.5lingua, 3.2.5; 15.4.1lingüista, 2.5; 5lingüística, 5linóleo, 9.8liñaxe, 9.13lique, 9.13liviá, 9.14livián, 9.14ll, 1; 1.5lla, 15.1.2llas, 15.1.2lle, 15.1.2llela, 15.1.2llelas, 15.1.2llelo, 15.1.2llelos, 15.1.2lles, 14.1.1; 15.1.2llo, 15.1.2llos, 15.1.2lo, 3; 14.1.1lo (pron.), 15.1.2; 17.2.2*loar, 17.3.13

logo, 18.2; 18.3; 20.7logo que, 20.10loita, 10.2; 10.3loito, 10.2lonxe, 18.1lonxe de, 19lorán, 9.15lorana, 9.15lord, 8; 11.6lordán, 9.15lordana, 9.15lords, 11.6los, 14.1.1los (pron.), 15.1.2; 17.2.2loubán, 9.15loubana, 9.15louro, 10.3louvar*, 17.3.13louzá, 9.14louzán, 9.14lucente, 9.3luces, 11.2Lucía, 4lucir, 17.2.5.2.2-ludir, 17.2.5.2.2Lugo, 4*luita, 10.2*luitar, 10.2lume, 9.13lumen, 9.13luns, 11.3lusitano, 9.14lusquefusque, 3.1lusquefusques, 3.1luterano, 9.14lutuoso, 8.4lux, 11.3luz, 11.2m, 1; 1.6ma, 2.7.1; 15.1.2má, 2.7.1; 12.2macaco, 1.2macádam, 2.6machada, 3.2madeixa, 1.9madrasta, 10.5magma, 8magnesio, 8.8magníficat, 2.6magnífico, 8.8magnolia, 8.8mágoa, 2.4

mahometano, 9.14maior, 13mais, 2.7.1; 20.1; 20.3máis, 2.7.1; 15.4.1; 18.3máis que, 20.4mal, 11.5; 18.4; 17.2.3; 20.10malamente, 18.3malandrín, 12.1malandrina, 12.1mal como, 20.11maldicente, 9.3maldicir, 17.3.5maledicente, 9.3maleficio, 9.1males, 11.5malferir, 17.2.5.2.1malhumor, 3.1malhumores, 3.1malia, 19malia que, 20.4malicia, 9.1malla, 9.9mallo, 1.5malo, 13mal o vexo, 15.1.2malpocada, 3.1malpocado, 3.1mal que, 20.4malquerenza, 9.1malsá, 9.14malsán, 9.14mamut, 11.6mamuts, 11.6manchea, 9.9mandolina, 9.12maníaco-depresiva, 3.1manipulación, 9.2mantenza, 9.1manteo, 9.8manter, 17.3.24Manuel, 3.2.5manufactura, 8.4manuscrito, 8.12mañá, 18.2mao, 12.2; 13máquina, 1.2mar, 11.2marabilla, 1.1Marcelle, 1.5marea, 9.9mares, 11.2margarina, 9.12


212

María, 2.5mariña, 9.12mariñá, 9.14mariñán, 9.14mariñao, 9.14mariño, 9.12marmóreo, 9.8marrá, 9.14marrán, 9.14martes, 11.3mas, 2.7.1; 15.1.2más, 2.7.1masculino, 9.12masidá, 9.14masidao, 9.14mastro, 10.5matutino, 9.12mausoleo, 9.8maxestade, 9.18maxilar, 8.7máximo, 8mazá, 2.2mazás, 2.2me, 15.1.2mediación, 16.4mediados, 16.4mediano, 16.4mediante, 16.4; 19mediar, 16.4medicina, 9.12medio, 16.4; 18.3mediodía, 3.1mediodías, 3.1medir, 17.2.5.2.1mediterráneo, 9.8médium, 2.6; 9.11meirá, 9.14meirande, 13meirao, 9.14meis*, 11.5mel, 11.5meles, 11.5melidá, 9.14melidao, 9.14mellor, 13; 18.4melómano, 9.14melopea, 9.9memorando, 9.11menciña, 9.12meninxite, 9.6menor, 13menos, 15.4.1; 18.3; 19

menosprezo, 9.1menos que, 20.3-mente, 2.7.3; 18.4mente, 2.7.3*mentes, 18.2mentir, 17.2.5.2.1mentirán, 9.15; 12.1mentirana, 9.15; 12.1-mento, 9.4*mentramentras, 18.2*mentras, 18.2*mentre, 18.2mentres, 18.2; 20.10mentres (que), 20.3mentres tanto, 20.10mercería, 9.20mércores, 11.3meridiano, 9.14merla, 10.5mesa, 11.1mesas, 11.1mesma, 15.4.2mesmamente, 18.3; 18.4mesmas, 15.4.2mesmo, 15.4.2; 18.3mesmo que, 20.4mesmos, 15.4.2mesquiño, 9.12metade, 16.4metamorfose, 9.5metástase, 9.5mete, 2.7.1métese, 2.7.2méteseche, 2.7.2meteuse, 2.7.2metéusenos, 2.7.2metrópole, 9.6metropolitano, 9.14meu, 9.8; 15.2; 17.3.4(meu) irmán, 9.14meus, 15.2(meus) irmáns, 9.14mi, 15.2mi amo, 15.2miar, 17.2.4.2micción, 8; 8.4micron, 9.16mil, 11.5; 16.1milenio, 8.10miles, 11.5milésimo, 16.2; 16.4milicia, 9.1

miliciano, 9.14millón, 16.1millonésimo, 16.2; 16.4mi madre, 15.2min, 15.1.1mingua, 17.2.4.2minguar, 15.4.1mingüe, 17.2.4.2mingüedes, 5minguo, 17.2.4.2mintas, 17.3.13mintes, 17.2.5.2.1minto, 17.3.13miña, 15.2(miña) irmá, 9.14miñas, 15.2(miñas) irmás, 9.14miocardite, 9.6mi padre, 15.2miraches ben?, 7mirada cortés, 12.3mira esa, 2.7.4mira que non o fagas!, 7mirasoles, 11.5Miravales, 11.5mi señor, 15.2mísero, 13misérrimo, 13*misto, 8.7mitin, 2.6; 11.4mitins, 11.4mi tío, 15.2mitómano, 9.14miúdo, 2.5; 3.2.5-mm-, 8.10-mn-, 8.9mn, 8.18mn-, 8.9mnemónica, 8.9mnemónico, 8.9mnemonizar, 8.9mnemotécnica, 8.9mnemotécnico, 8mo, 15.1.2moa, 9.10*moa, 17.2.4.3móbil, 1.1; 2.3; 9.7moblaría, 9.20moble bar, 3.1mobles bar, 3.1moe, 17.2.4.3moede, 17.2.4.3


213

moedes, 17.2.4.3moemos, 17.2.4.3moen, 17.2.4.3móeo, 17.2.4.3moer, 5; 17.2.4.3; 17.3.12moeron, 17.2.4.3moes, 17.2.4.3moestes, 17.2.4.3moeu, 17.2.4.3moeunas, 17.2.4.3moi, 10.2; 18.3*moi, 17.2.4.3moia, 17.2.4.3moía, 2.5; 17.2.4.3moiades, 17.2.4.3moïades, 5; 17.2.4.3moiamos, 3.2.6; 17.2.4.3moïamos, 5; 17.2.4.3moian, 17.2.4.3moían, 17.2.4.3moias, 17.2.4.3moías, 17.2.4.3moíches, 17.2.4.3moín, 17.2.4.3*moin, 17.2.4.3*moíño, 17.3.16moio, 17.2.4.3; 17.2.4.4*mois, 17.2.4.3moita, 15.4.1moitas, 15.4.1moito, 10.2; 10.3; 15.4.1; 18.3moitos, 15.4.1mol, 11.5moles, 11.5momentáneo, 9.8*mon, 17.2.4.3monllo, 8monorrítmico, 1.8montés, 12.3montesa, 12.3*moo, 17.2.4.3morea, 9.9morfina, 9.12morfinómano, 9.14mortaldade, 9.18mos, 15.1.2mos*, 17.2.4.3muíño, 3.2.5; 17.3.16*muito, 10.2mulir, 17.2.5.2.2mullerona, 9.16mundano, 9.14

muradá, 9.14muradán, 9.14muselina, 9.12museo, 9.8musulmá, 9.14musulmán, 9.14*mutio, 10.2*muto, 10.2muxiá, 9.14muxián, 9.14muxir, 17.2.5.2.2n, 1; 1.4; 1.5; 1.6-n, 11.4na, 14.1.2.1; 15.1.2na (pron.), 17.2.2nace, 17.2.3nacemento, 9.4nacente, 9.3nacenza, 9.1nacer, 8.15nación, 9.2*nacionás, 11.5nada, 15.4.1; 18.3nafta, 8nailon, 9.16nalgún, 15.4.3nalgunha, 15.4.3*namentes, 18.2*namentras, 18.2namentres, 18.2; 20.10*nantronte, 18.2naquela, 15.3.3narcose, 9.5nariz, 2.2nas, 14.1.2.1; 15.1.2nas (pron.), 17.2.2navegar, 8.10neceser, 2.6necidade, 9.19necio, 8.15; 9.1necrópole, 9.6néctar, 8.4necton, 9.16nefrite, 9.6negocio, 9.1nel, 15.1.1nela, 15.1.1nelas, 15.1.1neles, 15.1.1*nen, 18.6neon, 9.16Neptuno, 8.12

nesoutra, 15.3.3neste, 15.3.3neurite, 9.6neurose, 9.5n'é verdade, 6newton, 9.16nexo, 8.7nh, 1; 1.4; 1.7nicolao, 9.8nicotina, 9.12nictalope, 8.4nictalopía, 8.4nin, 1.6; 17.2.2; 18.6; 20.1nin-, 18.6nin...nin, 20.2*ningúa, 15.4.1ninguén, 1.6; 2.2; 15.4.1; 17.2.2;

18.6ningún, 2.2; 15.4.1; 18.6ningunha, 1.7; 3.2; 15.4.1ningunhas, 15.4.1ningúns, 15.4.1ningures, 15.4.1; 18.1; 18.6nin migalla, 18.6nin pode, 1.6nin que, 20.4*niñún, 15.4.1nitroglicerina, 9.12nm-, 8.9-nm-, 8.9-nn-, 8; 8.10nó, 2.7.1no (en+o), 2.7.1; 10.6; 14.1.2.1no (pron.), 15.1.2; 17.2.2nobilísimo, 13nobre, 8.1; 9.7; 13no canto de, 19noctámbulo, 8.4nocturno, 8.4no entanto, 20.3n'o fixen, 6noite, 8; 10.2; 10.3nola, 15.1.2nolas, 15.1.2nolo, 15.1.2nolos, 15.1.2nó-los dous, 14.1.1nomea, 17.2.4.1nomeaba, 17.2.4.1nomeabades, 17.2.4.1nomeabamos, 17.2.4.1nomeaban, 17.2.4.1


214

nomeabas, 17.2.4.1nomeaches, 17.2.4.1nomeade, 17.2.4.1nomeades, 17.2.4.1nomeado, 17.2.4.1nomeamos, 17.2.4.1nomean, 17.2.4.1nomeando, 17.2.4.1nomear, 17.2.4.1nomeara, 17.2.4.1nomeará, 17.2.4.1nomearades, 17.2.4.1nomearamos, 17.2.4.1nomearan, 17.2.4.1nomearán, 17.2.4.1nomearas, 17.2.4.1nomearás, 17.2.4.1nomeardes, 17.2.4.1nomearedes, 17.2.4.1nomearei, 17.2.4.1nomearemos, 17.2.4.1nomearen, 17.2.4.1nomeares, 17.2.4.1nomearía, 17.2.4.1nomeariades, 17.2.4.1nomeariamos, 17.2.4.1nomearían, 17.2.4.1nomearías, 17.2.4.1nomearmos, 17.2.4.1nomearon, 17.2.4.1nomeas, 17.2.4.1nomease, 17.2.4.1nomeásedes, 17.2.4.1nomeásemos, 17.2.4.1nomeasen, 17.2.4.1nomeases, 17.2.4.1nomeastes, 17.2.4.1nomee, 17.2.4.1nomeedes, 17.2.4.1nomeei, 17.2.4.1nomeemos, 17.2.4.1nomeen, 17.2.4.1nomees, 17.2.4.1nomeo, 17.2.4.1nomeou, 17.2.4.1non, 1.6; 17.2.2; 18.6non-aliñados, 3.1nonaxésimo, 16.2non bebe, 1.6non ben, 20.10non-fumadores, 3.1non había, 14.1.1

non-intervención, 3.1non obstante, 20.3non o quero, 17.2.2*non-o quero, 17.2.2*no-no quero, 17.2.2*nono quero, 17.2.2non o vexo, 14.1.1; 15.1.2non-proliferación, 3.1nónupla, 16.3nónuplo, 16.3non xa, 18.6nor-nordeste, 3.1noruegués, 12.3norueguesa, 12.3nós, 2.7.1nos (en+os), 2.7.1; 14.1.1;

14.1.2.1nos (pron.), 15.1.2; 17.2.2nós (pron.), 14.1.1; 15.1.1nosa, 15.2nosas, 15.2n'Os Eoas, 6noso, 15.2nosos, 15.2nosoutras, 15.1.1nosoutros, 15.1.1notaría, 9.20notario, 9.20noticia, 9.1notoriedade, 9.19*noute, 10.3noutra, 15.4.3noutro, 15.4.3*noutronte, 18.2noutrora, 18.2nove, 16.1novecentas, 16.1novecentos, 16.1noveno, 16.2; 16.4noventa, 16.1novidade, 9.18; 9.19novizo, 9.1novo, 8.10-ns-, 8.11-nte, 9.3nu, 12.2núa, 12.2núbil, 9.7núcleo, 9.8nugallá, 9.14nugallán, 9.14*nuite, 10.2

nume, 9.13nun, 14.2.2; 15.4.3nunca, 18.2nuncio, 9.1nunha, 14.2.2; 15.4.3nunhas, 14.2.2; 15.4.3nuns, 14.2.2; 15.4.3nupcial, 8.12nupcias, 8.12nutriente, 9.3nutrir, 17.2.5.2.2*nuzir, 17.2.3ñ, 1.5o (art.), 2.7.1; 14.1.1o (letra), 1o (pron.), 2.7.1; 15.1.2-o, 9.11ó (a+o), 14.1.2.1-oa, 9.10; 9.16-oar, 17.2.4.1; 17.2.4.3oasis, 9.5; 11.3obcecar, 8.2obedece, 17.2.3obedecede, 17.2.3obedecedes, 17.2.3obedecemos, 17.2.3obedecen, 17.2.3obedecendo, 17.2.3obedecer, 17.2.3obedecera, 17.2.3obedecerá, 17.2.3obedecerades, 17.2.3obedeceramos, 17.2.3obedeceran, 17.2.3obedecerán, 17.2.3obedeceras, 17.2.3obedecerás, 17.2.3obedecerdes, 17.2.3obedeceredes, 17.2.3obedecerei, 17.2.3obedeceremos, 17.2.3obedeceren, 17.2.3obedeceres, 17.2.3obedecería, 17.2.3obedeceriades, 17.2.3obedeceriamos, 17.2.3obedecerían, 17.2.3obedecerías, 17.2.3obedecermos, 17.2.3obedeceron, 17.2.3obedeces, 17.2.3obedecese, 17.2.3


215

obedecésedes, 17.2.3obedecésemos, 17.2.3obedecesen, 17.2.3obedeceses, 17.2.3obedecestes, 17.2.3obedeceu, 17.2.3obedecía, 17.2.3obedeciades, 17.2.3obedeciamos, 17.2.3obedecían, 17.2.3obedecías, 17.2.3obedeciches, 17.2.3obedecido, 17.2.3obedecín, 17.2.3obedeza, 17.2.3obedezades, 17.2.3obedezamos, 17.2.3obedezan, 17.2.3obedezas, 17.2.3obedezo, 17.2.3obediencia, 9.1; 10.4obediente, 10.4oblación, 8.1oblata, 8.1oblicuo, 8.1obliterar, 8.1oblongo, 8.1obnubilar, 8.2obrigar, 8.1obsceno, 8; 8.3obsequiar, 8.2obsequio, 8.2; 8.7observar, 8.2obsesión, 8.2obsoleto, 8.2obstáculo, 8.3obstar, 17.3.7obstinado, 8.3obstrución, 8.4obstrucionismo, 8.4obstrucionista, 8.4obstruír, 8.3; 17.2.5.2.2obstrutivo, 8.4obter, 8.2obturar, 8.2obtuso, 8.2obús, 2.6obviar, 8.2obvio, 8.2obxección, 8.2; 8.4obxectividade, 8.2obxectivo, 8.2; 8.4

obxecto, 3.2.2; 8; 8.2; 8.4; 8.18ó cabo, 18.4ocasión, 9.2occidente, 8.4ó chou, 18.4O Correo Galego, 4ocorrer, 17.2.6octaedro, 8.4octosílabo, 8.4octoxésimo, 16.2óctupla, 16.3óctuplo, 16.3o demais, 15.4.2ó dereito, 18.4oe, 17.2.4.3; 17.3.13oen, 17.2.4.3; 17.3.13-oer, 5; 17.2.4.3oes, 17.2.4.3; 17.3.13oés-noroeste, 3.1oés-suroeste, 3.1oficiar, 17.2.4.2oficina, 9.12oficio, 9.1; 17.2.4.2ó fin, 18.4o Foguetes, 4oh, 1.4oi, 10.2; 10.3oia, 17.2.4.3; 17.3.13oía, 17.2.4.3; 17.3.13oiades, 17.2.4.3; 17.3.13oïades, 5; 17.2.4.3; 17.3.13oiamos, 17.2.4.3; 17.3.13oïamos, 5; 17.2.4.3;17.3.13oian, 17.2.4.3; 17.3.13oían, 17.2.4.3; 17.3.13oias, 17.2.4.3; 17.3.13oías, 17.2.4.3; 17.3.13oíches, 17.2.4.3; 17.3.13oíde, 17.2.4.3; 17.3.13oídes, 17.2.4.3; 17.3.13oído, 17.3.13oímos, 17.2.4.3; 17.3.13oín, 17.2.4.3; 17.3.13oíndo, 17.3.13oínte, 9.3oio, 17.2.4.3; 17.3.13; 17.3.15-oír, 5; 17.2.4.3oír, 5; 17.2.4.3; 17.3.13oirá, 17.3.13oíra, 17.3.13oirades, 17.3.13oiramos, 17.3.13

oirán, 17.3.13oíran, 17.3.13oirás, 17.3.13oíras, 17.3.13oírdes, 17.3.13oiredes, 17.3.13oirei, 17.3.13oiremos, 17.3.13oíren, 17.3.13oíres, 17.3.13oiría, 17.3.13oiriades, 17.3.13oiriamos, 17.3.13oirían, 17.3.13oirías, 17.3.13oírmos, 17.3.13oíron, 17.2.4.3oíse, 17.3.13oísedes, 17.3.13oísemos, 17.3.13oísen, 17.3.13oíses, 17.3.13oístes, 17.2.4.3; 17.3.13oitavo, 16.2; 16.4oitenta, 16.1oito, 10.2; 10.3; 16.1oitocentas, 16.1oitocentos, 16.1*oitro, 10.3oíu, 17.2.4.3; 17.3.13ola, 1.4ó lado, 18.1óleo, 9.8olfactivo, 8.4olfacto, 8.4ollo, 1.5ollomoles, 11.5o máis, 15.4.2ombro, 1.4ó mellor, 18.7ómicron, 9.16ómnibus, 8.9; 9.11omnímodo, 8.9omnipotente, 3.2.2; 8.9omnipresente, 8.9omnisciencia, 9.1; 10.4omnívoro, 8.9-ón, 9.16; 12.1-ona, 9.16once, 16.1onceavo, 16.4onda, 19


216

onda non, 20.5onde, 2.7.4; 18.1; 20.9ónde, 2.7.4onde queira que, 20.9ondina, 9.12ont'á noite, 6onte, 18.2ONU, 4o ollo mao, 12.2o outro antonte, 18.2ó outro día, 18.2ó par de, 19opción, 8.12ó pé, 18.1ó pé de, 19o peixe cru, 12.2ó pouco, 18.2optar, 8.12optativo, 8.12óptica, 8.12optimismo, 8.12optimista, 8.12óptimo, 8.12ó que, 20.10ora...ora, 20.2ora ben, 20.3ora que, 20.3ó raro, 18.2orde, 9.13ó redor, 18.1ó redor de, 19orellán, 9.15orellana, 9.15orfa, 9.14orfo, 1.4; 9.13; 9.14organdí, 2.6órgano, 9.14orgo, 9.13; 9.14orificio, 9.1ós, 2.7.1; 14.1.2.1os (art.), 2.7.1; 14.1.1os (pron.), 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2os demais, 15.4.2óseo, 9.8os máis, 15.4.2osmose, 9.5oso, 2.7.1óso, 1.4; 2.7.1ós poucos, 18.2O Tío Marcos da Portela, 4otite, 9.6ou, 10.2; 10.3; 20.2

ou...ou, 20.2oufano, 9.14*ouguir, 17.3.13*ougüir, 17.3.13ourego, 9.13; 9.14ourensá, 9.14ourensán, 9.14ouro, 10.3*ousa, 17.3.13*ouso, 17.3.13outra, 15.4.2outramente, 18.4outras, 15.4.2outro, 1.8; 10.3; 15.3.2; 15.4.2;

15.4.3outrora, 18.2outros, 15.4.2ouve, 17.3.13ouven, 17.3.13ouves, 17.3.13ouvía, 17.3.13ouviades, 17.3.13ouviamos, 17.3.13ouvían, 17.3.13ouvías, 17.3.13ouviches, 17.3.13ouvide, 17.3.13ouvides, 17.3.13ouvido, 17.3.13ouvimos, 17.3.13ouvín, 17.3.13ouvindo, 17.3.13ouvinte, 9.3ouvir, 17.3.13ouvira, 17.3.13ouvirá, 17.3.13ouvirades, 17.3.13ouviramos, 17.3.13ouviran, 17.3.13ouvirán, 17.3.13ouviras, 17.3.13ouvirás, 17.3.13ouvirdes, 17.3.13ouviredes, 17.3.13ouvirei, 17.3.13ouviremos, 17.3.13ouviren, 17.3.13ouvires, 17.3.13ouviría, 17.3.13ouviriades, 17.3.13ouviriamos, 17.3.13ouvirían, 17.3.13

ouvirías, 17.3.13ouvirmos, 17.3.13ouviron, 17.3.13ouvise, 17.3.13ouvísedes, 17.3.13ouvísemos, 17.3.13ouvisen, 17.3.13ouvises, 17.3.13ouvistes, 17.3.13ouviu, 17.3.13*ouvo, 17.3.13ouza, 17.3.13ouzades, 17.3.13ouzamos, 17.3.13ouzan, 17.3.13ouzas, 17.3.13ouzo, 17.3.13; 17.3.15ovo, 1.4ó xeito, 18.4*ozca, 17.3.13*ozco, 17.3.13p, 1; 1.6pacer, 8.15paciencia, 9.1; 10.4pactar, 3.2.2pacto, 8.4*padecimento, 9.4padrasto, 10.5paduán, 9.15paduana, 9.15pagá, 9.14pagán, 9.14pailán, 9.15pailana, 9.15paiolo, 3.2.6paira, 17.3.14pairades, 17.3.14pairamos, 17.3.14pairan, 17.3.14pairas, 17.3.14pairo, 17.3.14país, 2.5paisano, 9.14palacio, 9.1palafustrán, 9.15palafustrana, 9.15palatino, 9.12paliar, 17.2.4.2palier, 11.2palieres, 11.2palmés, 12.3palmesa, 12.3


217

pan, 1.6panacea, 9.9panadaría, 9.20pancreatite, 9.6panificar, 1.6pano, 1.5papán, 9.15papana, 9.15papasoles, 11.5papeis, 2.2; 11.5papel, 2.2; 11.5papelaría, 9.20para, 14.1.2.1; 19parabéllum, 9.11parafina, 9.12paráfrase, 9.5paralaxe, 9.6*para lo campo, 14.1.1para o campo, 14.1.1para o outro día, 18.2para que, 20.8pardao, 9.8pare, 17.3.14parecer, 8.15; 17.2.5.1parede, 9.17; 17.2.3paren, 17.3.14paréntese, 9.5pares, 17.3.14paría, 17.3.14pariades, 17.3.14pariamos, 17.3.14parían, 17.3.14parías, 17.3.14pariches, 17.3.14paride, 17.3.14parides, 17.3.14parido, 17.3.14parimos, 17.3.14parín, 17.3.14parindo, 17.3.14parir, 17.3.14parira, 17.3.14parirá, 17.3.14parirades, 17.3.14pariramos, 17.3.14pariran, 17.3.14parirán, 17.3.14pariras, 17.3.14parirás, 17.3.14parirdes, 17.3.14pariredes, 17.3.14parirei, 17.3.14

pariremos, 17.3.14pariren, 17.3.14parires, 17.3.14pariría, 17.3.14paririades, 17.3.14paririamos, 17.3.14parirían, 17.3.14parirías, 17.3.14pariron, 17.3.14parise, 17.3.14parísedes, 17.3.14parísemos, 17.3.14parisen, 17.3.14parises, 17.3.14paristes, 17.3.14pariu, 17.3.14párkinson, 2.6; 9.16parta, 17.1; 17.2.6partades, 17.1partamos, 17.1partan, 17.1partas, 17.1parte, 17.1parten, 17.1partes, 17.1*parteu, 17.1; 17.3.27partía, 17.1; 17.2.6partiades, 17.1partiamos, 3.2.5; 17.1partían, 17.1partías, 17.2.6partiches, 17.1; 17.2.6partide, 17.1partides, 17.1partido, 17.1partimos, 17.1partín, 17.1; 17.2.6partindo, 17.1*partío, 17.1partir, 17.2.5.2; 17.2.5.2.2;

17.3.28; 17.1partira, 17.1partirá, 17.1partirades, 17.1partiramos, 17.1partiran, 17.1partirán, 17.1partiras, 17.1partirás, 17.1partirdes, 17.1partiredes, 17.1partirei, 17.1

partiremos, 17.1partiren, 17.1partires, 17.1partiría, 17.1partiriades, 17.1partiriamos, 17.1partirían, 17.1partirías, 17.1partirmos, 17.1partiron, 17.1partise, 17.1partísedes, 17.1partísemos, 17.1partisen, 17.1partises, 17.1*partiste, 17.1*partístedes, 17.1partistes, 17.1*partistes (ti), 17.1partiu, 2.5; 17.1; 17.3.27; 17.3.28*partiu, 17.1parto, 17.1parvallán, 9.15parvallana, 9.15pasadomañá, 18.2paseniño, 18.4paspán, 9.15paspana, 9.15pastrán, 9.15pastrana, 9.15patricio, 9.1patroa, 9.16patrón, 9.16pau, 9.8paupérrimo, 13pauto, 8.4-pc-, 8.12pe, 1; 2.7.1pé, 2.7.1pedir, 17.2.5.2.1pedraría, 9.20peirao, 9.8peixaría, 9.20peixe, 1.9pel, 11.5pelandrán, 9.15pelandrana, 9.15peles, 11.5película, 8pelotari, 2.6penalti, 2.6penicilina, 9.12


218

peor, 13; 18.4pequeniño, 9.12pequeno, 1.2; 13perante, 19percepción, 8.12percorrer, 17.2.6percutir, 17.2.5.2.2perdes, 17.3.13perdo, 17.3.13perdoamos, 3.2.5perdurábel, 9.7perdurable, 9.7peregrino, 9.12perención, 8.13perenne, 8.10perentoriamente, 8.13perentorio, 8.13perfección, 8.4perfecto, 8.4perfumaría, 9.20pergamiño, 9.12pericia, 9.1perífrase, 9.5peritoneo, 9.8peritonite, 9.6pero, 20.3*peró, 20.3perplexo, 8perseguir, 17.2.5.2.1perseveranza, 9.1persignar, 8.8perspectiva, 8; 8.4perspicacia, 3.2.3; 9.1persuadir, 17.2.5.2pertegán, 9.15pertegana, 9.15pertenza, 9.1pertinacia, 9.1pertinencia, 9.1*perto, 18.1perturbación, 9.2peruano, 9.14perverter, 17.2.6pétreo, 9.8petróleo, 9.8petulancia, 9.1picafollas, 3.1pícnico, 8.5picnómetro, 8.5picnose, 8.5picto-, 8.4pictografía, 8.4

pictórico, 8.4pides, 17.3.13pido, 17.3.13pigmentar, 8.8pigmento, 8.8pigmeo, 8.8; 9.8pillabán, 9.15pillabana, 9.15pínfano, 9.14pirotécnico, 8.5piscina, 8.15; 9.12piso piloto, 3.1pisos piloto, 3.1pizza, 2.6; 8pl, 8.1placa, 8.1plano, 8; 8.1planta, 8.1plantar, 8plasma, 8.1plástico, 8.1plastilina, 9.12plátano, 8.1; 9.14platea, 9.9platino, 8.1plaxio, 8.1playboy, 2.6plebeo, 9.8plebiscito, 8.15plenario, 8.1pleno, 8pleurite, 9.6pluma, 8.1plumaxe, 8.1plural, 8.1pn, 8.18pn-, 8.14-pn-, 8.12pneuma, 8; 8.14pneumático, 8.14pneumonía, 8.14pneumopatía, 8.14pneumoscopio, 8.14pneumoterapia, 8.14pneumotórax, 8.14pobo, 1.1pobre, 13*poda, 17.3.15*podas, 17.3.15pode, 17.3.15podede, 17.3.15podedes, 17.3.15

podemos, 17.3.15poden, 17.3.15podendo, 17.3.15poder, 17.2.5.1; 17.3.15poderá, 17.3.15poderán, 17.3.15poderás, 17.3.15poderdes, 17.3.15poderedes, 17.3.15poderei, 17.3.15poderemos, 17.3.15poderen, 17.3.15poderes, 17.3.15podería, 17.3.15poderiades, 17.3.15poderiamos, 17.3.15poderían, 17.3.15poderías, 17.3.15podermos, 17.3.15podes, 17.3.13; 17.3.15podía, 17.3.15*podia, 17.3.15podiades, 17.3.15podiamos, 17.3.15podían, 17.3.15podías, 17.3.15*podias, 17.3.15podido, 17.3.15*podio, 17.3.15podo, 17.3.13; 17.3.15*podora, 17.3.16*poer, 17.3.16poeta, 12.4poetisa, 12.4*poi, 17.3.8*poid-, 17.3.15poida, 17.3.1; 17.3.15poidades, 17.3.15poidamos, 17.3.15poidan, 17.3.15poida que, 18.7poidas, 17.3.15*poido, 17.3.15*poin, 17.3.8pois, 20.6*pois, 17.3.8pois que, 20.6pola, 2.7.1póla, 2.7.1pole, 9.13polea, 9.9politécnico, 8.5


219

político-económicas, 3.1polo tanto, 20.7pomos, 17.3.16pon, 17.3.16pondaliano, 9.14ponde, 17.3.16pondes, 17.3.16pondo, 17.3.16ponteareá, 9.14ponteareán, 9.14pontecaldelá, 9.14pontecaldelán, 9.14poña, 17.3.16poñades, 17.3.16poñamos, 17.3.16poñan, 17.3.16poñas, 17.3.16poñede, 17.3.16poñedes, 17.3.16poñedora, 17.3.16poñemos, 17.3.16poñen, 17.3.16poñendo, 17.3.16poñer, 17.3.16poñerá, 17.3.16poñerán, 17.3.16poñerás, 17.3.16poñerdes, 17.3.16poñeredes, 17.3.16poñerei, 17.3.16poñeremos, 17.3.16poñeren, 17.3.16poñeres, 17.3.16poñería, 17.3.16poñeriades, 17.3.16poñeriamos, 17.3.16poñerían, 17.3.16poñerías, 17.3.16poñermos, 17.3.16poñía, 17.3.16poñiades, 17.3.16poñiamos, 17.3.16poñían, 17.3.16poñías, 17.3.16poño, 17.3.16popurrí, 2.6por, 2.7.1; 14.1.1; 14.1.2.1; 19pór, 2.7.1; 17.3.16por (+adx) que, 20.4porá, 17.3.16por aí, 18.3porán, 17.3.16

por ante, 19porás, 17.3.16porca brava, 3.1porcallán, 9.15porcallana, 9.15por causa de, 19por causa de que, 20.6porcino, 9.12porco bravo, 3.1por conseguinte, 20.7porcos bravos, 3.1por cousa de, 19por cousa de que, 20.6por culpa de, 19por culpa de que, 20.6pordes, 17.3.16poredes, 17.3.16porei, 17.3.16poremos, 17.3.16poren, 17.3.16porén, 20.3(por) en canto, 20.10pores, 17.3.16porfiar, 17.2.4.2poría, 17.3.16poriades, 17.3.16poriamos, 17.3.16porían, 17.3.16porías, 17.3.16por iso, 20.3por máis que, 20.4por medio de, 19por moito que, 20.4por mor de, 19por mor de que, 20.6pormos, 17.3.16por o camiño, 14.1.1por pouco que, 20.4porque, 20.6; 20.8por tanto, 20.7portugués, 12.3; 17.2.3portuguesa, 12.3por veces, 18.2pos, 17.3.16pos-, 8.17posclásico, 8.17posguerra, 8.17*posibre, 9.7pospoñer, 8.17post-, 8.17postelectoral, 8.17póster, 11.2

pósteres, 11.2pósters, 11.2postizo, 9.1posto, 17.3.16postoperatorio, 8.17posto que, 20.6pote, 17.2.3potestade, 9.18pouca, 15.4.1poucas, 15.4.1pouco, 1.2; 10.3; 15.4.1; 18.3pouco a pouco, 18.2pouco e pouco, 18.2poucos, 15.4.1pra, 19*pra, 14.1.2.1*prá, 14.1.2.1prace, 17.2.3; 17.3.17pracede, 17.3.17pracedes, 17.3.17pracemos, 17.3.17pracen, 17.3.17pracendo, 17.3.17pracer, 8.1; 17.3.17pracerá, 17.3.17*pracera, 17.3.17pracerán, 17.3.17pracerás, 17.3.17pracerdes, 17.3.17praceredes, 17.3.17pracerei, 17.3.17praceremos, 17.3.17praceren, 17.3.17praceres, 17.3.17pracería, 17.3.17praceriades, 17.3.17praceriamos, 17.3.17pracerían, 17.3.17pracerías, 17.3.17pracermos, 17.3.17praces, 17.3.17*praceu, 17.3.17pracía, 17.3.17praciades, 17.3.17praciamos, 17.3.17pracían, 17.3.17pracías, 17.3.17pracido, 17.3.17práctica, 8.4practicar, 8.4pradaría, 9.20prado, 10.5


220

praga, 8.1pragmática, 8.8praia, 8.1*prás, 14.1.2.1prata, 8.1prato, 8.1praxe, 9.6praza, 8.1; 17.3.17prazades, 17.3.17prazamos, 17.3.17prazan, 17.3.17prazas, 17.3.17prazo, 8.1; 17.3.17prea, 9.9preamar, 8; 8.1prebe, 10.5precepto, 8.12preceptor, 8.12precipicio, 9.1predicir, 17.3.5predilecto, 8.4prefacio, 9.1preferíbel, 9.7preferible, 9.7preferir, 17.2.5.2.1pregar, 8.1preguiceiro, 9.1preguiza, 9.1; 10.5preguizoso, 9.1preguntar, 10.5preguntón, 9.16preguntona, 9.16preito, 8.1premer, 17.2.6prerrogativa, 1.8; 3.2presa, 2.7.1présa, 2.7.1prescindir, 8.15prescrición, 8.12prescrito, 8.12presenza, 9.1presidencia, 9.1presidenta, 12presidente, 12presídium, 9.11prestar, 17.3.7presumir, 17.2.5.2.2presunción, 8.13preterir, 17.3.10preto, 18.1; 18.2preto de, 19prever, 17.3.27

previr, 17.3.28previsión, 9.2prexuízo, 2.5; 9.1prezar, 9.1prezo, 9.1primeiro, 16.2princesa, 12.4príncipe, 12.4pro, 20.3*pró, 14.1.2.1probabilidade, 9.19problema, 3.2.2; 8.1procedencia, 9.1proclamar, 8.1; 3.2.2proclítico, 8.1producente, 9.3produción, 8.4produtivo, 8.4produto, 8.4produtor, 8.4proer, 17.2.4.3profano, 9.14proferir, 17.2.5.2.1profeta, 12.4profetisa, 12.4profiláctico, 8.7profilaxe, 8.7prognose, 8.8prognóstico, 8.8prohibir, 1.4prohibo, 2.5prolepse, 9.5pronao, 9.8pronto, 18.2prontuario, 8.13propeler, 17.2.5.2.1propia, 15.4.2propiamente, 18.4propias, 15.4.2propicio, 9.1propina, 9.12propio, 10.5; 15.4.2propios, 15.4.2prorromper, 17.2.6*prós, 14.1.2.1proscenio, 8.15proscrición, 8.12proscrito, 8.12proseguir, 17.2.5.2.1prospecto, 8.4prostituír, 17.2.5.2.2prótase, 9.5

protección, 8.4protector, 8.4proteína, 9.12prótese, 9.5proug-, 17.3.17prougo, 17.3.1; 17.3.17prougueches, 17.3.17prouguemos, 17.3.17prouguen, 17.3.17prouguer, 17.3.17prouguera, 17.3.17prouguerades, 17.3.17prougueramos, 17.3.17prougueran, 17.3.17prougueras, 17.3.17prouguerdes, 17.3.17prougueren, 17.3.17prougueres, 17.3.17prouguermos, 17.3.17prougueron, 17.3.17prouguese, 17.3.17prouguésedes, 17.3.17prouguésemos, 17.3.17prouguesen, 17.3.17prougueses, 17.3.17prouguestes, 17.3.17provemos, 17.3.27proveniencia, 9.1proveniente, 9.3prover, 17.3.27provera, 17.3.27proverei, 17.3.27proveron, 17.3.27provés, 17.3.27provese, 17.3.27provestes, 17.3.27proveu, 17.3.27provexo, 17.3.27provía, 17.3.27proviches, 17.3.27provín, 17.3.27provinciano, 9.14provir, 17.3.28proxectar, 8.4proxecto, 8.4proxector, 8.4ps-, 8.14-ps-, 8.12ps, 8.18pseudo-, 8.14pseudociencia, 8.14pseudónimo, 8.14


221

psicanálise, 8.14psicanalista, 8.14psicodiagnóstico, 8.14psicofísica, 8.14psicoloxía, 8.14psicolóxico, 8.14psicometría, 8.14psicópata, 8psicopatoloxía, 8.14psicose, 9.5psique, 8.14; 9.6psiquiatra, 8.14psiquiatría, 8.14psíquico, 8.14pt, 8.18-pt-, 8.12pt-, 8.14pterobranquiado, 8.14pterodáctilo, 8; 8.14pterópodo, 8.14pub, 11.6puberdade, 9.18publicar, 8.1público, 8.1pubs, 11.6*pud-, 17.3.15*pudeches, 17.3.15*puden, 17.3.15*pudo, 17.3.15pugna, 8.8puid-, 17.3.15puideches, 17.3.15puidemos, 17.3.15puiden, 17.3.15puider, 17.3.15puidera, 17.3.15puiderades, 17.3.15puideramos, 17.3.15puideran, 17.3.15puideras, 17.3.15puiderdes, 17.3.15puideren, 17.3.15puideres, 17.3.15puidermos, 17.3.15puideron, 17.3.15puidese, 17.3.15puidésedes, 17.3.15puidésemos, 17.3.15puidesen, 17.3.15puideses, 17.3.15puidestes, 17.3.15puido, 2.5; 17.3.1; 17.3.15

pulcro, 13pulir, 17.2.5.2.2pulquérrimo, 13punción, 8; 8.4puña, 17.3.16puñades, 17.3.16puñamos, 17.3.16puñan, 17.3.16puñas, 17.3.16puré, 2.6purés, 2.6puridade, 9.18puritano, 9.14purpúreo, 9.8putrefacción, 8.4putrefacto, 8.4puxeches, 17.3.16puxemos, 17.3.16puxen, 17.3.15; 17.3.16puxer, 17.3.16puxera, 17.3.16puxerades, 17.3.16puxeramos, 17.3.16puxeran, 17.3.16puxeras, 17.3.16puxerdes, 17.3.16puxeren, 17.3.16puxeres, 17.3.16puxermos, 17.3.16puxeron, 17.3.16puxese, 17.3.16puxésedes, 17.3.16puxésemos, 17.3.16puxesen, 17.3.16puxeses, 17.3.16puxestes, 17.3.16puxo, 17.3.16qu, 1; 1.2que, 1.2; 2.7.4;14.1.2.2;15.5;

20.6; 20.8; 20.13que, 20.12qué, 2.7.4que (letra), 1(que)...que, 20.2quecer, 17.2.5.1*queip-, 17.3.1*queipa, 17.3.1*queipo, 17.3.1queira, 17.3.1; 17.3.15; 17.3.18queirades, 17.3.18queiramos, 17.3.18queiran, 17.3.18

queiras, 17.3.18queixa, 1.9queixo, 1.2quen, 1.6; 2.7.4; 15.5; 17.2.2quen o quere?, 17.2.2quenquera, 15.4.2*quer, 17.2.3quer...quer, 20.2quere, 17.2.3; 17.3.18querede, 17.3.18queredes, 17.3.18quéreme máis a min ca a ti,

14.1.2.2queremos, 17.3.18queren, 17.3.18querendo, 17.3.18querenza, 9.1querer, 17.2.3; 17.2.5.1; 17.3.15;

17.3.18quererá, 17.3.18quererán, 17.3.18quererás, 17.3.18quererdes, 17.3.18quereredes, 17.3.18quererei, 17.3.18quereremos, 17.3.18quereren, 17.3.18quereres, 17.3.18querería, 17.3.18quereriades, 17.3.18quereriamos, 17.3.18quererían, 17.3.18quererías, 17.3.18querermos, 17.3.18queres, 17.3.18quería, 17.3.18queriades, 17.3.18queriamos, 17.3.18querían, 17.3.18querías, 17.3.18querido, 17.3.18quero, 17.3.15; 17.3.18quero esta, 2.7.4quérolle ao meu fillo máis ca ao

de ninguén, 14.1.2.2que u, 1qui, 1.2quilo, 1.2quimono, 2.6quince, 16.1quincuaxésimo, 16.2quinquenio, 8.10


222

Quintela, 4quinto, 16.2; 16.4quíntupla, 16.3quíntuplo, 16.3quiñentas, 16.1quiñentos, 16.1quitado que, 20.3; 20.5quitado se, 20.5quitando, 19quitando que, 20.3; 20.5quitando se, 20.5quixeches, 17.3.18quixemos, 17.3.18quixen, 17.3.18quixer, 17.3.18quixera, 17.3.18quixerades, 17.3.18quixeramos, 17.3.18quixeran, 17.3.18quixeras, 17.3.18quixerdes, 17.3.18quixeren, 17.3.18quixeres, 17.3.18quixermos, 17.3.18quixeron, 17.3.18quixese, 17.3.18quixésedes, 17.3.18quixésemos, 17.3.18quixesen, 17.3.18quixeses, 17.3.18quixestes, 17.3.18quixo, 17.3.18quizá, 18.7quizabes, 18.7quizais, 18.7quizás, 18.7quórum, 2.6; 9.11-r, 11.2r, 1; 1.8-ra, 17.1rabino, 9.12radiotécnico, 8.5radon, 9.16raíña, 2.5; 3.2.5; 12.4raio, 17.3.23raiola, 17.3.23raíz, 2.5ralea, 9.9ralentí, 2.6rapaz, 12rapaza, 12rapidamente, 2.7.3

rapsodia, 8.12rapto, 8.12raptor, 8.12rastro, 10.5ravioli, 2.6ravo, 9.14raxeira, 17.3.23raxo, 17.3.23raza, 17.3.23razada, 17.3.23razón, 9.2razzia, 8rea, 9.9reacción, 8.4reactivo, 8.4realidade, 3.2.5; 9.18realizábel, 9.7realizable, 9.7*reás, 11.5rebater, 17.2.6rebulir, 17.2.5.2.2recaer, 5; 17.2.4.3receita, 8.12receitar, 8.12receo, 9.8recepción, 8.12receptor, 8.12recibir, 1.1; 17.2.6recibira, 2.7.2recibirá, 2.7.2recibiraa, 2.7.2recibíraa, 2.7.2recibiu, 2.2recipiente, 9.3recluír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2reconstituínte, 9.3reconstituír, 17.2.5.2.2reconstrución, 8.4reconstruír, 17.2.5.2.2reconvir, 17.3.28recorrer, 17.2.6recrú, 12.2recrúa, 12.2recruta, 8.1rectilíneo, 9.8rectitude, 8.4recto, 8.4recubrir, 17.2.5.2.2redacción, 8.4redactor, 8.4rede, 9.17redención, 8.13

redentor, 8.13redentorista, 8.13redondelá, 9.14redondelán, 9.14redor, 1.8reduce, 17.2.3redución, 8.4reducir, 17.2.5.2.2redundancia, 9.1reduto, 8.4redutor, 8.4refacer, 17.3.8reféns, 2.2referencia, 9.1referendo, 9.11referir, 17.2.5.2.1refinaría, 9.20reflectir, 8.7; 17.2.5.2.1reflector, 8.4reflexión, 3.2.2; 8.1; 8.7reflexionar, 8.7refluír, 17.2.5.2.2refracción, 8.4refresco, 3.2.2refulxir, 17.2.5.2.2refundir, 17.2.5.2.2regulamento, 9.4rei, 1.8; 11.1; 12.4reincidente, 9.3reirrei, 3.1reirreis, 3.1reis, 11.1reitor, 8.4reitorado, 8.4reitoral, 8.4reitoría, 8.4relax, 2.6; 8reler, 17.2.4.5reloxaría, 9.20relucente, 9.3relucir, 17.2.5.2.2remóea, 17.2.4.3remoer, 5; 17.2.4.3ren, 15.4.1renacenza, 9.1render, 17.2.6renovar, 8.10reo, 9.8repeler, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2;

17.2.6repentino, 9.12repercutir, 17.2.5.2.2


223

repetir, 17.2.5.2.1reprimir, 17.3.5reprodución, 8.4reprodutor, 8.4reptar, 8.12réptil, 8.12republicano, 9.14repugnancia, 9.1repugnante, 8.8repugnar, 8.8réquiem, 2.6; 11.6réquiems, 11.6requirir, 17.3.18-rer, 17.2.3res, 15.4.1rescindir, 8.15rescisión, 8.15resentimento, 9.4resentir, 17.2.5.2.1residencia, 9.1resignar, 8.8resina, 9.12resonancia, 9.1respectar, 8.4respecto, 8.4respecto a, 19respecto de, 19restaba, 17.3.7restabelecemento, 9.7restabelecer, 9.7restablecemento, 9.7restablecer, 9.7restar, 17.3.7restauración, 9.2restei, 17.3.7restituír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2resto, 17.3.7restra, 10.5restreba, 10.5restrición, 8.4restritivo, 8.4restrollo, 10.5resumir, 17.2.5.2.2resurrección, 8.4retar, 8.12; 17.3.24reticencia, 9.1retina, 9.12retraer, 17.3.25retribuír, 17.2.5.2.2retribuíu, 3.2.6retrospección, 8.4reunir, 17.2.5.2.2

rever, 17.3.27reverter, 17.2.6revestimento, 9.4revestir, 17.2.5.2.1revisión, 9.2rexamente, 2.7.3rexer, 17.2.6réxime, 9.13rexistrar, 10.5rexistro, 10.5ri, 17.2.4.5ría, 17.2.4.5riades, 17.2.4.5riamos, 17.2.4.5rían, 17.2.4.5rías, 17.2.4.5riba de, 19ribeira, 1.1ribeirá, 9.14ribeirán, 9.14ribeirao, 9.14riches, 17.2.4.5ricto, 8.4ride, 17.2.4.5rides, 17.2.4.5rido, 17.2.4.5ril, 11.5riles, 11.5rimos, 17.2.4.5rin, 17.2.4.5rindo, 17.2.4.5ring, 11.6rings, 11.6río, 2.5; 17.2.4.5Riotorto, 2.7.3rir, 17.2.4.5; 17.3.5; 17.3.19rira, 17.2.4.5rirá, 17.2.4.5rirades, 17.2.4.5riramos, 17.2.4.5riran, 17.2.4.5rirán, 17.2.4.5riras, 17.2.4.5rirás, 17.2.4.5rirdes, 17.2.4.5riredes, 17.2.4.5rirei, 17.2.4.5riremos, 17.2.4.5riren, 17.2.4.5rires, 17.2.4.5riría, 17.2.4.5ririades, 17.2.4.5

ririamos, 17.2.4.5rirían, 17.2.4.5rirías, 17.2.4.5rirmos, 17.2.4.5riron, 17.2.4.5ris, 17.2.4.5rise, 17.2.4.5rísedes, 17.2.4.5rísemos, 17.2.4.5risen, 17.2.4.5rises, 17.2.4.5ristes, 17.2.4.5rítmico, 1.8ritmo, 3.2.2riu, 17.2.4.5robot, 11.6robots, 11.6rodo, 10.5roer, 5; 17.2.4.3; 17.3.20roeu, 3.2.6rogativa, 1.8roía, 2.5rol, 11.5roles, 11.5romanés, 12.3romanesa, 12.3románico, 1.8romano, 9.14romeu, 9.8romper, 17.2.6rosaliano, 9.14rosbif, 11.6rosbifs, 11.6róseo, 9.8rostro, 10.5round, 8; 11.6rounds, 11.6rr, 1; 1.8ruán, 9.15ruana, 9.15rubio, 3.2.5rufiá, 9.14rufián, 9.14rugby, 2.6ruído, 2.5ruín, 12.1ruína, 9.12ruptura, 8.12rustrir, 17.2.5.2.2ruxir, 17.2.5.2.2s, 1; 1.5-s, 11.3


224

-s, 11.1sa, 9.14saba, 9.14sabe, 17.3.21sabede, 17.3.21sabedes, 17.3.21sabemos, 17.3.21saben, 17.3.21sabendo, 17.3.21saber, 1.1; 17.3.1; 17.3.21saberá, 17.3.21saberán, 17.3.21saberás, 17.3.21saberdes, 17.3.21saberedes, 17.3.21saberei, 16.3.21; 17.3.1saberemos, 17.3.21saberen, 17.3.21saberes, 17.3.21sabería, 17.3.21saberiades, 17.3.21saberiamos, 17.3.21saberían, 17.3.21saberías, 17.3.21sabermos, 17.3.21sabes, 17.3.21sabía, 17.3.21sabiades, 17.3.21sabiamos, 17.3.21sabían, 17.3.21sabías, 17.3.21sabido, 17.3.21*sabrei, 17.3.1sacado, 19sacado que, 20.3; 20.5sacado se, 20.5sacando, 19sacando que, 20.3; 20.5sacando se, 20.5sacar, 17.2.1sacarina, 9.12sacas, 17.2.1sacerdocio, 9.1sacerdote, 12.4sacerdotisa, 12.4saco, 17.2.1sacrificio, 9.1sacudir, 17.2.5.2.2sae, 17.2.4.3saen, 17.2.4.3saes, 17.2.4.3*saí, 17.2.4.3

saia, 17.2.4.3saía, 2.5; 17.2.4.3saiades, 17.2.4.3saïades, 5; 17.2.4.3saiamos, 17.2.4.3saïamos, 5; 17.2.4.3saian, 17.2.4.3saían, 17.2.4.3saias, 17.2.4.3saías, 17.2.4.3saiba, 17.3.21saibades, 17.3.21saibamos, 17.3.21saiban, 17.3.21saibas, 17.3.21saíches, 17.2.4.3saíde, 17.2.4.3saídes, 17.2.4.3saímos, 17.2.4.3saín, 2.5; 17.2.4.3saínte, 9.3saio, 17.2.4.3saír, 2.5; 5; 17.2.4.3; 17.3.22sairei, 17.2.4.3; 17.3.1saíron, 17.2.4.3*sais, 11.5saístes, 17.2.4.3saíu, 17.2.4.3sal, 11.5sales, 11.5saliente, 9.3salmista, 8.14salmo, 8.14salmodiar, 8.14salnesá, 9.14salnesán, 9.14salterio, 8.14salvante, 19salvo, 19salvo que, 20.5salvo se, 20.5samurai, 2.6san, 1.6; 9.14sanatorio, 1.6sancristá, 9.14sancristán, 9.14sandeu, 9.8; 12.2sandía, 9.8; 12.2sándwich, 11.6sándwichs, 11.6sangue, 17.2.3sanguíneo, 9.8

sanidade, 1.6sanitario, 1.6santa, 1.6sapiencia, 9.1; 10.4sapoconcho, 3.1sapoconchos, 3.1saque, 17.2.1saquei, 3.2.2*sasenta, 16.1*satenta, 16.1satisfacción, 8.4satisfacer, 17.3.8saúde, 9.17saudeina, 15.1.2saudeino, 15.1.2saxoa, 9.16saxón, 9.16sazón, 9.2-sc-, 8.15; 8.16sc+e i, 8.16-se, 9.5sé, 2.7.1; 17.3.23se (conx.), 2.7.1; 20.5; 20.13se (pron.), 2.7.1; 15.1.2*sea, 17.3.23*seas, 17.3.23sebe, 17.2.3se cadra, 18.7se callar, 18.7secasí, 18.4sección, 8.4secretaría, 9.20secretario, 9.20secreto, 3.2.2sectario, 8.4sectarismo, 8.4sector, 8.4secuela, 10.4secuencia, 9.1secuestro, 10.4sede, 9.17; 17.3.23seducir, 17.2.5.2.2segar, 17.2.1segas, 17.2.1segmento, 8.8sego, 17.2.1segredo, 3.2.2segue, 17.2.1segues, 17.2.5.2.1seguido, 18.2seguimento, 9.4seguinte, 9.3


225

seguir, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2seguiu, 2.2; 2.5*según, 19segundo, 16.2; 19; 20.11sei, 17.3.1; 17.3.21seica, 18.7seino, 17.2.4.3seis, 16.1seiscentas, 16.1seiscentos, 16.1seita, 8.4seixo, 3.2.1; 3.2.5selección, 8.4selectivo, 8.4sella, 1.5semana, 9.14seme, 9.13sempre, 18.2sempre que, 20.5; 20.10sen, 1.6; 17.2.2; 20.5sendo, 17.3.23senón, 19; 20.3senón que, 20.3; 20.5sen que, 20.11sentenza, 9.1sentimento, 9.4sentir, 17.2.5.2.1*seña, 17.3.23*señas, 17.3.23señor, 1.5Seoane, 4septuaxésimo, 16.2séptupla, 16.3séptuplo, 16.3sequera, 18.6ser, 17.3.23será, 17.3.23serán, 17.3.23serás, 17.3.23serdes, 17.3.23serea, 9.9seredes, 17.3.23serei, 17.3.23seremos, 17.3.23seren, 17.3.23seres, 17.3.23sería, 17.3.23seriades, 17.3.23seriamos, 17.3.23serían, 17.3.23serías, 17.3.23sermos, 17.3.23

serve, 17.2.5.2.1serven, 17.2.5.2.1servente, 9.3serves, 17.2.5.2.1servide, 17.2.5.2.1servides, 17.2.5.2.1servimos, 17.2.5.2.1servir, 9.3; 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2servizal, 9.1servizo, 9.1sesaxésimo, 16.2sesenta, 16.1sete, 16.1setecentas, 16.1setecentos, 16.1setembro, 8.12setenta, 16.1setentrión, 8.12setentrional, 8.12sétimo, 16.2; 16.4seu, 9.8; 15.2seus, 15.2sexa, 17.3.7; 17.3.23sexades, 17.3.23sexamos, 17.3.23sexan, 17.3.23sexas, 17.3.23sexenio, 8.10sexo, 1.9; 8.7sexto, 8.7; 16.2; 16.4séxtupla, 16.3séxtuplo, 16.3si, 2.2; 18.5si (pron.), 15.1.1*sía, 17.3.23*sías, 17.3.23sibilino, 9.12sido, 17.3.23siga vostede, 17.2.5.2.1sigma, 8.8significado, 3.2.2; 8.8significar, 8.8signo, 8.8sigo, 17.2.5.2.1*sigues, 17.2.5.2.1sigue ti, 17.2.5.2.1silencio, 9.1sílex, 8.7simbiose, 9.5simple, 17.2.3*sin, 19sinalar, 8.8

sinatura, 8.8sindérese, 9.5sinécdoque, 8.6singradura, 8.1sino, 8.8sinopse, 8.12; 9.5sintáctico, 8.4; 8.7sintaxe, 8.7; 9.6síntese, 9.5-sión, 9.2sirva, 17.2.5.2.1sirvades, 17.2.5.2.1sirvamos, 17.2.5.2.1sirvan, 17.2.5.2.1sirvas, 17.2.5.2.1sirve, 17.2.5.2.1*sirve, 17.2.5.2.1*sirves, 17.2.5.2.1*sirves, 17.2.5.2.2sirve ti, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2sirvo, 17.2.5.2.1; 17.2.5.2.2sketch, 8; 11.6sketchs, 11.6slálom, 11.6sláloms, 11.6smóking, 2.6; 11.6smókings, 11.6snob, 11.6snobs, 11.6so, 2.7.1; 19só, 2.7.1; 12.2; 18.3soa, 9.10; 12.2soamente, 9.10; 18.3; 18.4*sober, 19soberano, 9.14*sóbor, 19sobre, 19sobre de, 19sobresaír, 5; 17.2.4.3; 17.2.5.2sobresaliente, 9.3; 10.4sobreser, 17.2.4.5; 17.2.5.1;

17.3.23sobrevir, 17.3.28sobriña, 12sobriño, 12sociais, 3.2.6socio, 9.1socioeconómica, 3.1socioeconómico, 3.1socorrer, 17.2.6sodes, 17.3.23sofá cama, 3.1


226

sofás cama, 3.1*sofrer, 17.2.5.2.2soidade, 9.17; 9.19*sois, 11.5sol, 11.5solemne, 8.9solemnidade, 8.9soles, 11.5solidariedade, 9.19solsticio, 3.2.3solúbel, 9.7soluble, 9.7somerxa, 17.2.5.2.1somerxas, 17.2.5.2.1somerxe, 17.2.5.2.1somerxen, 17.2.5.2.1somerxer, 17.2.5.2.1somerxes, 17.2.5.2.1somerxe ti, 17.2.5.2.1*somerxides, 17.2.5.2.1*somerximos, 17.2.5.2.1*somerxir, 17.2.5.2.1somerxo, 17.2.5.2.1somier, 11.2somieres, 11.2somos, 17.3.23son, 17.3.23son as tres, 14.1.1sonatina, 9.12*son las tres, 14.1.1*son nas tres, 14.1.1soñar, 1.5só que, 20.3sorrir, 17.2.4.5soster, 17.3.24soto, 9.14soub-, 17.3.1soubeches, 17.3.21soubemos, 17.3.21souben, 17.3.21souber, 17.2.3; 17.3.21soubera, 17.3.21souberades, 17.3.21souberamos, 17.3.21souberan, 17.3.21souberas, 17.3.21souberdes, 17.3.21souberen, 17.3.21souberes, 17.2.3; 17.3.21soubermos, 17.3.21souberon, 17.3.21soubese, 17.3.21

soubésedes, 17.3.21soubésemos, 17.3.21soubesen, 17.3.21soubeses, 17.3.21soubestes, 17.3.21soubo, 17.3.1; 17.3.21souto, 3.2.1; 3.2.5; 8; 10.3spray, 2.6; 11.1sprays, 11.1sprint, 8; 11.6sprints, 11.6ste-, 17.3.7*-ste, 17.1*-stes, 17.1stick, 11.6sticks, 11.6-stituír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2strip-tease, 3.1-struír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2súa, 2.5; 15.2súas, 15.2sub-, 3.2.4subcomisión, 8.2subconsciencia, 9.1subconsciente, 8.2subdirector, 8.2súbdito, 8.2subir, 17.2.5.2.2subleñoso, 3.2.4subliminar, 8.1sublingual, 8.1subliñar, 8.1submersión, 8.2subministrar, 8.2subplantar, 3.2.2subrogar, 3.2.4subscrición, 3.2.3; 8.3; 8.12subscrito, 8.12subscrito, 8.3subscritor, 8.3; 8.12subsección, 8.2subsecuente, 9.3subsidio, 8.2subsistir, 8.2substancia, 8.3; 9.1substancial, 8.3substantivación, 8.3substantivar, 8.3substantivo, 8.3substitución, 8.3substituír, 3.2.3; 8.3; 17.2.5.2.2substituto, 8.3

*substracción, 8.3*substraendo, 8.3*substraer, 8.3substrato, 3.2.3; 8.3subsumir, 8.2subtítulo, 3.2.2; 8.2subtracción, 8.3subtraendo, 8.3subtraer, 8.3; 17.3.25subverter, 17.2.6subxectivo, 3.2.2; 8.2subxugar, 8.2succión, 8.4succionar, 8.4sucidade, 9.19sucumbir, 17.2.5.2.2sueco, 3.2.5suficiencia, 9.1suficiente, 10.4sufrir, 17.2.5.2.2sultá, 9.14sultán, 9.14sumir, 17.2.5.2.2súmmum, 8; 9.11suntuosidade, 8.13suntuoso, 8.13super-, 3.2.4superabundante, 3.2.4superávit, 2.6superstición, 3.2.3supervivente, 9.3supino, 9.12suplir, 17.2.5.2.2susceptible, 8.12suscitar, 8.15suspicacia, 9.1sutil, 8.2sutileza, 8.2sutilidade, 8.2sutilizar, 8.2sutilmente, 8.2suxeitar, 8.4suxeito, 8.4suxerir, 17.2.5.2.1t, 1tabú, 2.6táctica, 8.4táctil, 8.4tacto, 8.4-tade, 9.18tal, 11.5; 15.4.2(tal) cal, 20.11


227

(tal) como, 20.11tal e como, 20.11tales, 11.5; 15.4.2talmente, 18.3; 18.4talmud, 11.6talmuds, 11.6talvez, 18.7tamén, 1.6; 17.2.2; 18.5tampouco, 18.6tan, 18.3tándem, 2.6; 11.6tándems, 11.6tangueleirán, 9.15tangueleirana, 9.15tan presto, 20.10tan pronto, 20.10tanta, 15.4.1tantas, 15.4.1tanto, 15.4.1; 18.3tan(to)... que, 20.7tantos, 15.4.1tao, 9.8*tar, 17.3.7tarde, 18.2taurino, 9.12taxativo, 1.9taxi-, 8.7taxon, 9.16-te, 9.6té, 2.7.1te (letra), 1; 2.7.1te (pron.), 2.7.1; 15.1.2tea, 9.9tebra, 8tecelá, 9.14tecelán, 9.14tecido, 1.2técnica, 8.5; 8.7tecnicismo, 8.5tecnocracia, 8.5tecnoloxía, 8.5tede, 17.3.24tedes, 17.3.24; 17.3.28*tein, 17.3.24teiroa, 9.10televisión, 9.2télex, 2.6; 11.3tella, 1.5telson, 9.16temedes, 17.3.5tememos, 17.3.5temendo, 17.3.5

temer, 17.3.5temos, 17.3.16; 17.3.24temos tres casas de noso, 15.2temperá, 9.14; 12.1temperán, 9.14; 12.1tempestade, 9.18tempo, 1.6; 8.1temporá, 9.14temporán, 9.14ten, 2.7.1; 17.3.24; 17.3.28tén, 2.7.1tende, 17.3.24tendes, 17.3.16; 17.3.24; 17.3.28tendinite, 9.6tendo, 17.3.24tenro, 10.5tenue, 3.2.5tenza, 9.1teñ-, 17.3.24teña, 17.3.7; 17.3.16; 17.3.23;

17.3.24teñades, 17.3.24teñamos, 17.3.24teñan, 17.3.24teñas, 17.3.16; 17.3.23; 17.3.24teñen, 17.3.24; 17.3.28teño, 17.3.16; 17.3.24tépedo, 2.4ter, 17.3.7; 17.3.24terá, 17.3.24terán, 17.3.24terás, 17.3.24terceiro, 16.2terdes, 17.3.24teredes, 17.3.24terei, 17.3.1; 17.3.24teremos, 17.3.24teren, 17.3.24teres, 17.3.24tería, 17.3.24teriades, 17.3.24teriamos, 17.3.24terían, 17.3.24terías, 17.3.24termos, 17.3.24terráqueo, 9.8térreo, 9.8terríbel, 9.7terrible, 9.7terza, 9.1terzá, 9.1terza feira, 3.1

terzar, 9.1terzas feiras, 3.1terzo, 9.1; 16.4tes, 17.3.24tese, 9.5tesoira, 10.3tesouraría, 9.20tesouro, 10.3test, 8; 11.6testalán, 9.15testalana, 9.15testamentaría, 9.20testamentario, 9.20testán, 9.15testana, 9.15*testo, 8.7tests, 11.6tétano, 9.14teu, 9.8; 15.2teus, 15.2teutoa, 9.16teutón, 9.16*tev-, 17.3.24téxtil, 8.7texto, 8.7ti, 15.1.1tic, 11.6tics, 11.6ti dálo á forza, 2.7.2tido, 17.3.24til, 11.5tiles, 11.5tímpano, 9.14tintura, 8tinturaría, 9.20tiña, 17.3.16; 17.3.24tiñades, 17.3.24tiñamos, 17.3.24tiñan, 17.3.24tiñas, 17.3.16; 17.3.24tirano, 9.14tirizó, 2.2tirizós, 2.2título, 3.2.2tiv-, 17.3.24tiveches, 17.3.24tivemos, 17.3.24tiven, 17.3.15; 17.3.24tiver, 17.2.3; 17.3.24tivera, 17.3.24tiverades, 17.3.24tiveramos, 17.3.24


228

tiveran, 17.3.24tiveras, 17.3.24tiverdes, 17.3.24tiveren, 17.3.24tiveres, 17.2.3; 17.3.24tivermos, 17.3.24tiveron, 17.3.24tivese, 17.3.24tivésedes, 17.3.24tivésemos, 17.3.24tivesen, 17.3.24tiveses, 17.3.24tivestes, 17.3.24tivo, 17.3.24tl, 8.1*tocádo-los extremos, 14.1.1tocan, 14.1.1tócana, 14.1.1tocan a muiñeira, 14.1.1tocante a, 19toda, 15.4.1tódalas noites, 14.1.1todas, 15.4.1todo, 15.4.1tódolos días, 14.1.1todos, 14.1.1; 15.4.1toleirán, 9.15toleirana, 9.15tolerancia, 9.1toller, 17.2.6tómao, 2.7.2tónico, 2.4tórax, 8.7; 11.3torce, 17.2.3torzón, 9.2*toser, 17.2.5.2.2tótem, 2.6; 11.6tótems, 11.6touro, 10.3*touv-, 17.3.24*tov-, 17.3.24*toxás, 11.5tóxico, 8.7toxicoloxía, 1.5; 8.7toxina, 9.12*tra, 17.3.25tracción, 8.4tractor, 8.4traduce, 17.2.3traducen, 17.2.3traduces, 17.2.3traducía, 17.2.3

traduciades, 17.2.3traduciamos, 17.2.3traducían, 17.2.3traducías, 17.2.3traduciches, 17.2.3traducide, 17.2.3traducides, 17.2.3traducido, 17.2.3traducimos, 17.2.3traducín, 17.2.3traducindo, 17.2.3traducir, 17.2.3; 17.5.2.2traducira, 17.2.3traducirá, 17.2.3traducirades, 17.2.3traduciramos, 17.2.3traduciran, 17.2.3traducirán, 17.2.3traduciras, 17.2.3traducirás, 17.2.3traducirdes, 17.2.3traduciredes, 17.2.3traducirei, 17.2.3traduciremos, 17.2.3traduciren, 17.2.3traducires, 17.2.3traduciría, 17.2.3traduciriades, 17.2.3traduciriamos, 17.2.3traducirían, 17.2.3traducirías, 17.2.3traducirmos, 17.2.3traduciron, 17.2.3traducise, 17.2.3traducísedes, 17.2.3traducísemos, 17.2.3traducisen, 17.2.3traducises, 17.2.3traducistes, 17.2.3traduciu, 17.2.3tradutor, 8.4*traduz, 17.2.3traduza, 17.2.3traduzades, 17.2.3traduzamos, 17.2.3traduzan, 17.2.3traduzas, 17.2.3traduzo, 17.2.3trae-, 17.3.25trae, 17.3.25traede, 17.3.25traedes, 17.3.25

tráeme a chaqueta, e ula?, 18.1traemos, 17.3.25traen, 17.3.25traendo, 17.3.25traer, 5; 17.2.4.3; 17.2.6; 17.3.17;

17.3.25traerá, 17.3.25traerán, 17.3.25traerás, 17.3.25traerdes, 17.3.25traeredes, 17.3.25traerei, 17.3.25traeremos, 17.3.25traeren, 17.3.25traeres, 17.3.25traería, 17.3.25traeriades, 17.3.25traeriamos, 17.3.25traerían, 17.3.25traerías, 17.3.25traermos, 17.3.25traes, 17.3.25*traga, 17.3.25*tragas, 17.3.25*trago, 17.3.25*trague, 17.3.25*traguedes, 17.3.25*traguemos, 17.3.25*traguen, 17.3.25*traguendo, 17.3.25*traguer, 17.3.25*tragues, 17.3.25*traguía, 17.3.25trai-, 17.3.25*trai, 17.3.25traia, 17.3.25traía, 2.5traía, 17.3.25traiades, 17.3.25traïades, 5; 17.3.25traiamos, 17.3.25traïamos, 5; 17.3.25traian, 17.3.25traían, 17.3.25traias, 17.3.25traías, 17.3.25*traídes, 17.3.25traído, 17.3.25*traie, 17.3.25*traien, 17.3.25*traies, 17.3.25traig-, 17.3.25


229

*traiga, 17.3.25*traigo, 17.3.25*train, 17.3.25*traíndo, 17.3.25traio, 17.3.25tráiovo-lo libro, 3*traír, 17.3.25*trais, 17.3.25traizón, 9.2*tran, 17.3.25trans-, 3.2.4; 8.11transatlántico, 3.2.2transbordar, 8.11transcendental, 8.11transcendente, 8.11transcender, 8.11transcorrer, 17.2.6transcribir, 8.11transcrición, 8.11; 8.12transcrito, 8.12transecular, 8.11transferencia, 8.11transferir, 8.11; 17.2.5.2.1transformación, 8.11transformar, 8.11transgredir, 17.2.5.2.1transiberiano, 8.11transixente, 9.3translación, 8.11translucir, 17.2.5.2.2transmisor, 8.11transmitir, 8.11; 17.2.5.2transmontano, 9.14transoceánico, 3.2.4transpirar, 8.11transporte, 8.11transposición, 3.2.3transubstanciación, 8.11transvasamento, 8.11transvasar, 8.11tras-, 8.11tras, 14.1.1; 19*tras, 17.3.25trasantonte, 18.2tras de, 19trasfegar, 8.11trasladar, 8.11trasler, 8.11; 17.2.4.5trasnoitar, 8.11traspasar, 8.11traspoñer, 8.11trastornar, 8.11

tratado, 8.4tratamento, 8.4tratar, 8.4trato, 8.4traxecto, 8.4traxectoria, 8.4trece, 16.1*tredes, 17.3.25tremelucir, 17.2.5.2.2*tremos, 17.3.25*trendo, 17.3.25*trer, 17.3.25tres, 1.8; 2.2; 16.1trescentas, 16.1trescentos, 16.1*trezentos, 16.1*tría, 17.3.25tribo, 9.11-tribuír, 17.2.4.4; 17.2.5.2.2Tribunal Superior de Xustiza de

Galicia, 4trienio, 8.10trillo, 1.5trillón, 16.1trindade, 9.18; 9.19trinta, 16.1trinta e un, 16.1trinta e unha, 16.1tripla, 16.3triplo, 16.3tríptico, 8.12tritongo, 8.12trixésimo, 16.2trofeo, 9.8troglodita, 8.1troita, 10.2; 10.3*troix-, 17.3.25*troixen, 17.3.25*troug-, 17.3.17; 17.3.25*trougueches, 17.3.17*trouguen, 17.3.17; 17.3.25troulear, 17.2.4.2trouleo, 17.2.4.2troux-, 17.3.25trouxe, 17.3.17trouxeches, 17.3.25trouxemos, 17.3.25trouxen, 17.3.17; 17.3.25trouxer, 17.3.25trouxera, 17.3.25trouxerades, 17.3.25trouxeramos, 17.3.25

trouxeran, 17.3.25trouxeras, 17.3.25trouxerdes, 17.3.25trouxeren, 17.3.25trouxeres, 17.3.25trouxermos, 17.3.25trouxeron, 17.3.25trouxese, 17.3.25trouxésedes, 17.3.25trouxésemos, 17.3.25trouxesen, 17.3.25trouxeses, 17.3.25trouxeste, 17.3.17trouxestes, 17.3.25trouxo, 17.3.25*tru-, 17.3.25truá, 9.14truán, 9.14trueis, 11.5truel, 11.5*truen, 17.3.25*trug-, 17.3.25*truguen, 17.3.25*trui-, 17.3.25*truien, 17.3.25trust, 11.6trusts, 11.6*trux-, 17.3.25*truxen, 17.3.25tsar, 12.4tsarina, 12.4tse-tse, 3.1*tu, 15.1.1túa, 2.5; 15.2tuareg, 1.3túas, 15.2tuberculose, 9.5tumefacto, 8.4túnel, 11.5túneles, 11.5túnica, 2.4tupir, 17.2.5.2.2turbina, 9.12tusir, 17.2.5.2.2*tuv-, 17.3.24u (adv.), 14.1.1; 15.1.2; 18.1u (letra), 1-uar, 17.2.4.2ue, 10.4-uencia, 9.1ui, 10.2-uír, 5; 17.2.4.4


230

u-la navalla?, 3ulir, 17.2.5.2.2ullá, 9.14ullán, 9.14*ul lo gato?, 14.1.1ulo?, 15.1.2u-lo gato?, 14.1.1u-lo libro?, 14.1.1u-lo meu sombreiro?, 18.1*ulos puxeches?, 18.1ultramarino, 9.12ultramontano, 9.14-um, 9.11un, 14.2.1; 15.4.1; 16.1-ún, 12.1un avó somalí, 12.2un can, 2.7.4undécimo, 16.2un deles, 2.7.4ungüento, 5unha, 1.4; 1.7; 14.2.1; 15.4.1;

16.1unha avoa somalí, 12.2(unha) carnotán, 9.14unha casa soa, 12.2unha chimpancé adulta, 12.2(unha) fisterrán, 9.14unha má ocasión, 12.2(unha) muradán, 9.14unha refén americana, 12.1unhas, 14.2.1; 15.4.1unir, 17.2.5.2.2unisex, 11.3un refén americano, 12.1uns, 14.2.1; 15.4.1un só día, 12.2unxir, 17.2.5.2.2urbano, 9.14urdir, 17.2.5.2.2urea, 9.9urxencia, 9.1urxir, 17.2.5.2.2-us, 9.11útil, 11.5útiles, 11.5utilmente, 2.7.3uve, 1uve dobre, 1v, 1; 1.1va, 9.14vacación, 9.2vacaloura, 3.1

vacalouras, 3.1vacúa, 12.1vacún, 12.1vades, 17.3.10vagalume, 3.1vagalumes, 3.1vai, 17.3.10vaia, 17.3.10vaia, Tomé, por que non calas?, 7vaiades, 17.3.10vaiamos, 17.3.10vaian, 17.3.10vaias, 17.3.10vaiche boa!, 7vai polo carreiro, 14.1.1val-, 17.3.26val, 11.5val*, 17.2.3*valdrei, 17.3.1vale, 17.2.3; 17.3.26valede, 17.3.26valedes, 17.3.26valemos, 17.3.26valen, 17.3.26valenciano, 9.14valendo, 17.3.26valente, 9.3valer, 17.2.3; 17.3.26valera, 17.3.26valerá, 17.3.26valerades, 17.3.26valeramos, 17.3.26valeran, 17.3.26valerán, 17.3.26valeras, 17.3.26valerás, 17.3.26valerdes, 17.3.26valeredes, 17.3.26valerei, 17.3.1; 17.3.26valeremos, 17.3.26valeren, 17.3.26valeres, 17.3.26valería, 17.3.26valeriades, 17.3.26valeriamos, 17.3.26valerían, 17.3.26valerías, 17.3.26valermos, 17.3.26valeron, 17.3.26vales, 11.5; 17.3.26valese, 17.3.26valésedes, 17.3.26

valésemos, 17.3.26valesen, 17.3.26valeses, 17.3.26valestes, 17.3.26valeu, 17.3.26valía, 17.3.26*val(i)a, 17.3.26valiades, 17.3.26valiamos, 17.3.26valían, 17.3.26valías, 17.3.26valiches, 17.3.26valido, 17.3.26valín, 17.3.26*val(i)o, 17.3.26valla, 17.3.26vallades, 17.3.26vallamos, 17.3.26vallan, 17.3.26vallas, 17.3.26vallo, 17.3.26vamos, 17.3.10van, 9.14; 17.3.10vao, 9.8varear, 17.3.23varexar, 17.3.23variábel, 9.7variable, 9.7variar, 17.2.4.2varias, 15.4.1variedade, 9.19varios, 15.4.1varra, 17.1varrades, 17.1varramos, 17.1varran, 17.1varras, 17.1varre, 17.1*varreche, 17.1*varreches, 17.1varrede, 17.1varredes, 17.1varredoiro, 10.2*varreduiro, 10.2varremos, 17.1varren, 17.1varrendo, 17.1*varreo, 17.1varrer, 1.1; 17.1varrera, 17.1varrerá, 17.1varrerades, 17.1


231

varreramos, 17.1varreran, 17.1varrerán, 17.1varreras, 17.1varrerás, 17.1varrerdes, 17.1varreredes, 17.1varrerei, 17.1varreremos, 17.1varreren, 17.1varreres, 17.1varrería, 17.1varreriades, 17.1varreriamos, 17.1varrerían, 17.1varrerías, 17.1varrermos, 17.1varreron, 17.1varres, 17.1varrese, 17.1varrésedes, 17.1varrésemos, 17.1varresen, 17.1varreses, 17.1*varreste, 17.1*varréstedes, 17.1varrestes, 17.1*varrestes (ti), 17.1varreu, 17.1; 17.3.28(varr)-eu, 17.1varría, 17.1varriades, 17.1varriamos, 17.1varrían, 17.1varrías, 17.1*varriche, 17.1varriches, 17.1varrido, 17.1varrín, 17.1*varriste, 17.1*varristes (ti), 17.1(varr)-iu, 17.1*varriu, 17.1; 17.3.28varro, 17.1vas, 17.3.10vaselina, 9.12vasoira, 1.1; 10.2; 10.3vasoira, 1.1*vasoura, 10.2; 10.3Vde., 4ve, 17.3.27vea, 9.9

veces, 16.3veciño, 9.12vector, 8.4vede, 17.3.27vedes, 17.3.27Vedra, 4*vein, 17.3.24velaí, 18.1velaquí, 18.1vello, 8vélo comprar?, 2.7.2vémonos, 17.2.2vemos, 17.3.27vén, 2.7.1; 17.3.28vence, 17.2.3vender a casa, 14.1.1ven (de ver), 2.7.1; 17.3.27vendo, 17.3.27*vén (eles), 17.3.24venéreo, 9.8ven (imp. de vir), 17.3.28*vén (perf.), 17.3.28venres, 10.5Venus, 9.11veña, 17.3.28veñades, 17.3.28veñamos, 17.3.28veñan, 17.3.28veñas, 17.3.28veñen, 17.3.24; 17.3.28veño, 17.3.28veño da Coruña, 14.1.2.1veo, 9.8ver, 17.2.4.5; 17.3.4; 17.3.27verá, 17.3.27verán, 17.3.27; 9.14verás, 17.3.27verbo de, 19verborrea, 9.9verdade, 9.17; 9.18; 9.19verdes, 17.3.27veredes, 17.3.27veredicto, 8.4verei, 17.3.27veremos, 17.3.27veren, 17.3.27veres, 17.3.27vergallán, 9.15vergallana, 9.15vería, 17.3.27veriades, 17.3.27veriamos, 17.3.27

verían, 17.3.27verías, 17.3.27vermos, 17.3.27vermú, 2.6versión, 9.2verter, 17.2.6verza, 1.1ves, 2.7.1; 17.3.27vés, 2.7.1; 17.3.28vespertino, 9.12vestir, 17.2.5.2.1veterano, 9.14veu, 17.3.4; 17.3.27; 17.3.28vexa, 17.3.27vexades, 17.3.27vexame, 9.13vexamos, 17.3.27vexan, 17.3.27vexas, 17.3.27vexetariano, 9.14vexo, 17.3.27vía, 17.3.27viades, 17.3.27viamos, 17.3.27vían, 17.3.27vianda, 9.9vías, 17.3.27viaxe, 9.13vicerrei, 1.8vichelocrego, 2.7.3viches, 17.3.27viciar, 17.2.4.2vicio, 9.1; 17.2.4.2vide, 17.3.28vides, 17.3.24; 17.3.28vido, 17.3.28vil, 11.5vilá, 9.14vilagarciá, 9.14vilagarcián, 9.14vilán, 9.14viles, 11.5vimos, 17.3.27; 17.3.28vin, 17.3.4; 17.3.27; 17.3.28vinde, 17.3.28vindes, 17.3.24; 17.3.28vindicta, 8.4vindo, 17.3.28*vin polo ver, 14.1.1vinte, 16.1vinte e dous, 16.1vinte e dúas, 16.1


232

vinte e noveavos, 16.4vinte e un, 16.1vinte e unha, 16.1viña, 1.5; 17.3.10; 17.3.28viñades, 17.3.28viñamos, 17.3.28viñan, 17.3.28viñas, 17.3.10; 17.3.28viñeches, 17.3.28viñemos, 17.3.28viñer, 17.3.28viñera, 17.3.28viñerades, 17.3.28viñeramos, 17.3.28viñeran, 17.3.28viñeras, 17.3.28viñerdes, 17.3.28viñeren, 17.3.28viñeres, 17.3.28viñermos, 17.3.28viñeron, 17.3.28viñese, 17.3.28viñésedes, 17.3.28viñésemos, 17.3.28viñesen, 17.3.28viñeses, 17.3.28viñestes, 17.3.28viño, 1.1; 1.5violáceo, 9.8vir, 17.3.10; 17.3.27; 17.3.28vira, 17.3.27virá, 17.3.28virades, 17.3.27viramos, 17.3.27viran, 17.3.27virán, 17.3.28viras, 17.3.27virás, 17.3.28virdes, 17.3.27; 17.3.28viredes, 17.3.28virei, 17.3.28viremos, 17.3.28viren, 17.3.27; 17.3.28vires, 17.3.27; 17.3.28viría, 17.3.28viriades, 17.3.28viriamos, 17.3.28virían, 17.3.28virías, 17.3.28virmos, 17.3.27; 17.3.28viron, 17.3.27víronme, 8.9

víronnos, 8virtude, 9.17virulencia, 9.1virus, 9.11virxe, 9.13virxindade, 9.18vise, 17.3.27vísedes, 17.3.27vísemos, 17.3.27visen, 17.3.27vises, 17.3.27vistes, 17.3.27visto, 17.3.27visto que, 20.6vitamina, 9.12vítima, 8.4Vítor, 8.4vitoria, 8.4vitorioso, 8.4vítreo, 9.8vitrina, 9.12viu, 3.2.5; 17.3.4; 17.3.27*viu, 17.3.28vivente, 9.3*viver, 17.3.5vivir, 1.1; 17.2.5.2; 17.2.6; 17.3.5viviu, 17.3.5vixencia, 9.1vixésimo, 16.2vixésimo primeiro, 16.2vixésimo segundo, 16.2vixía, 17.2.4.2vixiar, 17.2.4.2vixilancia, 9.1voda, 1.1voitre, 10.3vola, 15.1.2volas, 15.1.2voleibol, 2.6volo, 15.1.2volos, 15.1.2vó-los sete, 14.1.1volta...volta, 20.2voluptuosidade, 8.12voluptuoso, 8.12vontade, 9.18vos, 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2vós, 2.7.1; 14.1.1; 15.1.2vosa, 15.2vosas, 15.2voso, 15.2vosos, 15.2

vosoutras, 15.1.1vosoutros, 15.1.1vostede, 15.1.1vostedes, 15.1.1vou, 17.3.10vou ao Carballiño, 14.1.2.1vulto, 1.1w, 1wagneriano, 1wáter-polo, 3.1whisky, 2.6windsurf, 8-x, 11.3x, 1; 1.5; 1.9-x- [ks], 8.7x [ks], 8.18xa, 2.2; 18.2xa... xa, 20.2xacando, 18.2xace, 17.2.3xacobeo, 9.8xacobino, 9.12xalundes, 18.1xamais, 18.2xampú, 2.6xampús, 2.6Xan, 2.2xaneiro, 1.9xaora, 18.5xa que, 20.6xa que logo, 20.7xe, 1xeada, 1.9xel, 11.5xelatina, 9.12xeles, 11.5xema, 8.10xemación, 8.10xemer, 17.2.6xemíparo, 8.10xeneralizábel, 9.7xeneralizable, 9.7xénese, 9.5xeno-, 8.7xenro, 1.8; 3.2.2; 10.5xente, 1.9xentilicio, 9.1xenuíno, 9.12xermano, 9.14xerme, 9.13xesta, 1.9xesuíta, 3.2.5


233

zalapastrán, 9.15zalapastrana, 9.15zampallán, 9.15zampallana, 9.15zapataría, 9.20zapato, 1.2zapatón, 9.16zeta, 1zinc, 8-zo, 9.1zo, 1.2zoco, 1.2zombi, 2.6-zón, 9.2zootécnico, 8.5zu, 1.2zurcir, 17.2.5.2.2zurrichar, 1.2

xilin, 11.4xilins, 11.4xilo-, 8.7ximnasio, 8.9ximnasta, 8.9ximnástico, 8.9ximnocarpo, 8.9ximnospermas, 8.9Xoán, 1.4Xocas, 4xoia, 3.2.6xordomuda, 3.1xordomudo, 3.1xoves, 11.3xubileu, 9.8xudeu, 9.8; 12.2xudía, 9.8; 12.2xuízo, 2.5; 9.1xunguir, 17.2.5.2.2

xunta, 19Xunta de Galicia, 4xunto a, 19xunto de, 19xuntura, 8.4Xúpiter, 4xurdir, 17.2.5.2.2xurídico-económicos, 3.1xurisdición, 8.4xustamente, 18.3xusticeiro, 9.1xustiza, 9.1xusto, 18.3y, 1y grego, 1z, 1; 1.2-z, 11.2za, 1.2-za, 9.1


ÍNDICE DE MATERIAS

Presentación á edición de 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Presentación á edición de 2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Introdución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. O ALFABETO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.1. A grafía b e v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.2. As grafías c, qu e z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.3. A grafía g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.4. A grafía h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181.5. As grafías ll e ñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.6. O n e o m implosivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.7. A grafía nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.8. As grafías r e rr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.9. A grafía x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2. A ACENTUACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.1. O acento gráfico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232.2. Palabras agudas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242.3. Palabras graves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242.4. Palabras esdrúxulas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.5. Acentuación de i, u en hiato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.6. Acentuación dos estranxeirismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.7. Casos especiais de acentuación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.7.1. O acento diacrítico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.7.2. O verbo con pronome enclítico e cos alomorfos do artigo lo(s), la(s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28


236

2.7.3. Os adverbios en -mente. Palabras compostas . . . . . . . . . . . 292.7.4. Outros casos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

3. O GUIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3.1. O guión nas palabras compostas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313.2. O guión en final de liña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323.2.1. Unha consoante en posición intervocálica . . . . . . . . . . . . . . 323.2.2. Dúas consoantes intervocálicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323.2.3. Máis de dúas consoantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.2.4. Prefixos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.2.5. Dúas vogais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.2.6. Máis de dúas vogais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4. O USO DAS MAIÚSCULAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

5. A DIÉRESE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

6. O APÓSTROFO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

7. OS SIGNOS DE INTERROGACIÓN E DE ADMIRACIÓN . . . . . . . . . . . 38

8. GRUPOS CONSONÁNTICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

8.1. Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418.2. Grupos bc, bd, bn, bs, bt, bv e bx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428.3. Grupos bs + consoante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428.4. Grupos -ct- e -cc- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438.5. Grupo -cn- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448.6. Grupo -cd- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448.7. Grupo [ks¡] (grafía -x-) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458.8. Grupos -gm-, gn- e -gn- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468.9. Grupos mn-, -mn- e -nm- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478.10. Grupos -mm- e -nn- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478.11. Grupo -ns- anteconsonántico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48


237

8.12. Grupos -pc-, -pn-. -ps- e -pt- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498.13. Consoante + pc, consoante + pt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508.14. Grupos pn-, ps- e pt- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508.15. Grupo -sc- medial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508.16. Grupo sc- inicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518.17. Grupo -st- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528.18. Algunhas observacións sobre a pronuncia dos grupos cultos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

9. SUFIXOS E TERMINACIÓNS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

9.1. -ancia, -encia, -iencia, -uencia, -cia, -cio, -za, -zo . . . . . . . . . 539.2. -ción, -sión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559.3. -nte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559.4. -mento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569.5. -se . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579.6. -ite e -te . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579.7. -ble / -bel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579.8. -eo, -eu e -ao, -au . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589.9. -ea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 9.10. -oa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609.11. -us, -um, -o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609.12. -iño/-iña e -ino/-ina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619.13. -e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619.14. Masc. -án / fem. -á, masc. -ano /fem. -ana . . . . . . . . . . . . . 629.15. Masc. -án / fem. -ana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649.16. Masc. -ón / fem. -oa, -ona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659.17. -de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659.18. -dade, -tade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669.19. -dade, -edade, -idade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669.20. -aría, -ería . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

10. OUTRAS PARTICULARIDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

10.1. Alternancia cua-/ca-/co-; gua-/ga-/go- . . . . . . . . . . . . . . . . . 6810.2. Ditongo oi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69


238

10.3. Ditongo ou/oi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7010.4. Ditongos ie, ue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7010.5. Disimilación, metátese e epéntese de r . . . . . . . . . . . . . . . . . 7110.6. Encontros vocálicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

11. FORMACIÓN DO PLURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

11.1. Palabras rematadas en vogal ou en ditongo . . . . . . . . . . . . . 7311.2. Palabras rematadas en -r e -z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7311.3. Palabras rematadas en -s e -x [ks¡] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7311.4. Palabras rematadas en -n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7411.5. Palabras rematadas en -l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7411.6. Palabras rematadas noutras consoantes . . . . . . . . . . . . . . . . 77

12. FORMACIÓN DO FEMININO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

12.1. Nomes rematados en -n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7812.2. Nomes rematados en vogal ou ditongo tónicos . . . . . . . . . . 7912.3. Nomes rematados en -és . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7912.4. Formacións especiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

13. COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

14. O ARTIGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

14.1. O artigo determinado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8114.1.1. Formas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8114.1.2. Contraccións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

14.1.2.1. Contraccións coas preposicións . . . . . . . . . . . . . . . 8314.1.2.2. Encontro do artigo coa conxunción comparativa ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

14.2. O artigo indeterminado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8514.2.1. Formas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8514.2.2. Contraccións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86


239

15. PRONOMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

15.1. Persoais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8715.1.1. Serie tónica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8715.1.1. Serie átona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

15.2. Posesivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9115.3. Demostrativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

15.3.1. Paradigma dos pronomes demostrativos . . . . . . . . . . . 9215.3.2. Combinación co indefinido outro . . . . . . . . . . . . . . . . . 9415.3.3. Contraccións coas preposicións en e de . . . . . . . . . . . . 95

15.4 Cuantificadores e identificadores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9515.4.1. Formas dos cuantificadores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9515.4.2. Formas dos identificadores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9615.4.3. Contraccións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

15.5. Relativos, interrogativos e exclamativos . . . . . . . . . . . . . . . 97

16. NUMERAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

16.1. Cardinais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9816.2. Ordinais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10016.3. Multiplicativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10016.4. Partitivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

17. VERBO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102

17.1. Paradigmas regulares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10217.2. Observacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

17.2.1. Alteracións gráficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11017.2.2. Asimilacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11017.2.3. Verbos en -cer e -cir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11117.2.4. Verbos con radical acabado en vogal . . . . . . . . . . . . . 114

17.2.4.1. Verbos acabados en -ear, -oar . . . . . . . . . . . . . . . . 11417.2.4.2. Verbos acabados en -iar, -uar . . . . . . . . . . . . . . . . . 11517.2.4.3. Verbos acabados en -aer, -oer, -aír,-oír . . . . . . . . . 11717.2.4.4. Verbos acabados en -uír . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119


240

17.2.4.5. Verbos en -er (< -eer) e -ir (< -iir) . . . . . . . . . . . . 12017.2.5. Alternancias vocálicas no radical do verbo . . . . . . . . . 122

17.2.5.1. Verbos en -er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12217.2.5.2. Alternancias vocálicas nos verbos en -ir . . . . . . . . 123

17.2.5.2.1. Verbos con e como vogal final do lexema no infinitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12317.2.5.2.2. Verbos con u como vogal final dolexema no infinitivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

17.2.6. Produtividade da 2ª e 3ª conxugacións . . . . . . . . . . . . . 12917.3. Paradigmas dos verbos irregulares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

17.3.1. Caber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13017.3.2. Caer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13317.3.3. Crer (vide 16.2.4.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13317.3.4. Dar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13317.3.5. Dicir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13617.3.6. Doer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13917.3.7. Estar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14017.3.8. Facer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14217.3.9. Haber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14417.3.10. Ir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14517.3.11. Ler (vide 16.2.4.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14717.3.12. Moer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14717.3.13. a) Oír (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14817.3.13. b) Ouvir (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14917.3.14. Parir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15117.3.15. Poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15217.3.16. a) Poñer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15417.3.16. b) Pór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15517.3.17. Pracer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15717.3.18. Querer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15817.3.19. Rir (vide 16.2.4.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15917.3.20. Roer (vide 16.2.4.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15917.3.21. Saber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15917.3.22. Saír (vide 16.2.4.3 e 16.3.1, caberei) . . . . . . . . . . . . . 16017.3.23. Ser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160


241

17.3.24. Ter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16217.3.25. Traer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16417.3.26. Valer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16717.3.27. Ver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16817.3.28. Vir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

18. ADVERBIOS E LOCUCIÓNS ADVERBIAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171

18.1. De lugar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17118.2. De tempo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17218.3. De cantidade e precisión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17418.4. De modo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17518.5. De afirmación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17518.6. De negación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17618.7. De dúbida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

19. PREPOSICIÓNS E LOCUCIÓNS PREPOSITIVAS . . . . . . . . . . . . . . . .178

20. CONXUNCIÓNS E LOCUCIÓNS CONXUNTIVAS . . . . . . . . . . . . . . .181

20.1. Copulativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18120.2. Disxuntivas e distributivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18120.3. Adversativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18120.4. Concesivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18220.5. Condicionais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18220.6. Causais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18320.7. Consecutivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18320.8. Finais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18320.9. Locativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18420.10. Temporais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18420.11. Modais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18419.12 Comparativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18519.13. Completivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

ÍNDICE ALFABÉTICO DE FORMAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187


Normas ortográ!cas e morfolóxicas do idioma galegoReal Academia Galega

Sección de lingua


O noso idioma é aquel que, sobre a ruína do antigo Imperio de Lacio, comodixera en frase célebre Saco Arce, naceu e evolucionou na mente, no corazón enos beizos do pobo galego.

Xosé Luís Méndez Ferrín

Sección de lingua


Nor

mas

ort

ográ!c

as e

mor

foló

xica

s do

idio

ma g

aleg

oSe

cció

n de

ling

ua

9 788487987786

ISBN 978-84-8798-778-6

Normas RAG

Documents

Transcript of Normas RAG