I HC QUC GIA H NI TRUNG TM NGHIN CU V PH N (CWSvnu) ********************

ti nghin cu c bn:

CC TRNG PHI L THUYT TRONG TM L HC X HI

M S: CB.04.31

n v ch tr: TRUNG TM NGHIN CU V PH N Ch tr ti: CN. Trng Phc Hng Th k ti: CN. L Th Lan Phng

Nm 2005

1

MC LC 1 1 2 2 2 2 2 3 4 6 4 5 6 7 7 7 9 10 11 11 12 14 20 21 21

PHN M U 1. t vn nghin cu 2. Mc ch v nhim v nghin cu 2.1. Mc ch 2.2. Nhim v nghin cu 3. i tng nghin cu 4. Phng php nghin cu 5. Gii hn ni dung nghin cu Phn ni dung Chng I: Nhng vn chung 1. 2. Tm l hc x hi v i tng nghin cu ca TLHXH Phn bit trng phi l thuyt v l thuyt

3.

Cc lnh vc ng dng ca cc trng phi l thuyt TLHXH trn th gii v Vit Nam Chng II: Cc trng phi l thuyt trong tm l hc x hi 1. Trng phi tip cn hnh vi trong tm l hc x hi 1.1. Lch s ca trng phi 1.2. Xu hng chung ca trng phi 1.3. Mt s khi nim ch cht 1.4. Nhng l thuyt chnh 1.4.1. L thuyt v s cng c 1.4.2. L thuyt v s hc v bt chc x hi 1.4.3. Thuyt hc tp x hi hin i 1.5. nh gi v trng phi 2. Trng phi tip cn nhn thc trong tm l hc x hi 2.1. Lch s ca trng phi

2

2.2. Xu hng chung ca trng phi 2.3. Mt s khi nim ch cht 2.4. Nhng l thuyt chnh 2.4.1. Thuyt nhn thc ca Krech v Crutchfield 2.4.2. Thuyt POX ca F.Herder 2.4.3. Thuyt hnh vi giao tip ABX ca Newcomb 2.4.4. Thuyt ng nht (ng dng) ca Osgood v Tannenbaum 2.4.5. Thuyt bt ho nhn thc ca L.Festinger 2.5. nh gi v trng phi 3. Trng phi tip cn phn tm trong tm l hc x hi 3.1. Lch s ca trng phi 3.2. Xu hng chung ca trng phi 3.3. Mt s khi nim ch cht 3.4. Nhng l thuyt chnh 3.4.1. L thuyt ng thi v chc nng nhm 3.4.2. L thuyt v pht trin nhm 3.4.3. L thuyt Firo l thuyt ba chiu v hnh vi lin nhn cch 3.4.4. L thuyt v thi x hi 3.5. nh gi v trng phi 4. Trng phi tip cn mc xt trong tm l hc x hi 4.1. Lch s ca trng phi 4.2. Xu hng chung ca trng phi 4.3. Mt s khi nim ch cht 4.4. Nhng l thuyt chnh 4.4.1. L thuyt v giao tip 4.4.2. L thuyt v nhm 4.4.3. Nhng nghin cu v nhn cch

21 23 27 27 32 33 34 34 36 36 36 38 40 48 48 50 52 54 57 58 58 60 61 64 64 66 69

3

4.5. nh gi v trng phi 5. Trng phi tip cn tng h trong tm l hc x hi 5.1. Lch s ca trng phi 5.2. Xu hng chung ca trng phi 5.3. Mt s khi nim ch cht 5.4. Nhng l thuyt chnh 5.4.1. L thuyt t nhn thc bn thn 5.4.2. L thuyt ci ti nhn qua gng 5.4.3. L thuyt s tng h tng trng 5.4.4. Thuyt vai tr 5.4.5. Thuyt v nhm tham kho/ quy chiu 5.5. nh gi v trng phi Phn kt lun v kin ngh 1. Kt lun 2. Kin ngh PH LC

70 71 71 73 73 75 75 83 84 86 101 102 103 103 104

4

PHN M U

1. t vn nghin cu Tm l hc x hi sau khi ra i (1908) tr thnh mt ngnh khoa hc chuyn nghin cu v cc hin tng TL- XH, nh lin h XH, nh hng v tc ng x hi; cc qu trnh tri gic XH, nh kin XH v.v... C th ni, lnh vc tm l hc x hi c pht trin mt cch rng ri trn th gii ngay t sau chin tranh th nht cho n ngy nay (th k XXI). Gn nh tt c cc kha cnh ca hnh vi x hi (thng mi, gio dc, mi trng, sc kho, h thng php lut, truyn thng, chnh tr x hi, th thao) c a vo thc nghim v tr thnh i tng nghin cu chnh ca tm l hc x hi. Nhng nghin cu ny mang li v s cc s liu lin quan n cc mi quan h x hi, v chng i hi phi c tng hp thnh nhng l thuyt chung ton din hn v cc hnh vi x hi. Cc nh tm l hc x hi rt c gng p ng i hi ny, t hng lot cc l thuyt c ra i gii thch cho cc hin tng x hi ang hnh thnh, bin i. Cc l thuyt rt khc nhau t nhng gi thuyt c th n vic hnh thnh nhng l thuyt khi qut hn. Trn th gii c rt nhiu ti nghin cu v cc tc phm trnh by mt cch khoa hc v c h thng nhng l thuyt c bn ca TLHXH theo cc trng phi v cc hng tip cn khc nhau, chng hn nh trng phi phn tm, trng phi hnh vi, trng phi nhn thc, trng phi macxit, trng phi tng h..., v nhng ng dng linh hot ca chng trong nhiu lnh vc ca x hi. T , TLHXH pht trin v tr thnh mt ngnh khoa hc ng dng trong thc tin cuc sng khng th thiu mi x hi. Tuy vy, Vit Nam, ngnh tm l hc ni chung v tm l hc x hi ni ring hin nay vn cn kh mi m. Cc cng trnh khoa hc, gio trnh v ti liu tham kho v lnh vc ny cn thiu. V vy, sinh vin cng nh cc nh nghin cu khng c iu kin c tip cn v nh gi mt cch khch quan cc trng phi tm l hc x hi trn th gii. iu ny cn tr rt ln n hng th hc tp, nghin cu v trin khai ng dng cc l thuyt vo thc tin cuc sng trong x hi nc ta. Xut pht t nhng l do trn, Trung tm nghin cu v ph n - HQGHN tin hnh nghin cu ti Cc trng phi l thuyt trong tm l hc x hi vi mc ch c c mt ci nhn tng quan v nhng trng phi tm l hc x hi, phc v nghin cu, ging dy v ng dng hiu qu nhng trng phi l thuyt trong cuc sng x hi. Nhim v ca ti t ra l nghin cu v trnh by c ng, sc tch nhng trng phi l thuyt TLHXH trn th gii mt cch logc, c h thng, kt hp vi nhng nhn nh ca nhm nghin cu v u, nhc im ca tng trng phi v so snh cc trng phi vi nhau.

5

2. Mc ch v nhim v nghin cu 2.1. Mc ch

- Trnh by v phn tch mt s trng phi nghin cu c bn trong tm l hcx hi mt cch c h thng. - Nhn nh u, nhc im ca tng trng phi v so snh chng vi nhau. - ng dng kt qu nghin cu ca ti vo thc tin ging dy chuyn : cc trng phi l thuyt trong TLHXH ti cc trng i hc. 2.2. Nhim v nghin cu

- Lit k cc khi nim cng c ca cc trng phi l thuyt trong tm l hc xhi Trnh by c ng, c h thng cc trng phi l thuyt trong TLHXH trn th gii. nh gi mt mnh v mt yu ca cc thuyt.

- a ra mt s kin ngh cho vic ging dy v ng dng cc trng phi lthuyt trong TLHXH vo thc t x hi Vit Nam.

3. i tng nghin cu Mt s trng phi l thuyt trong tm l hc x hi.

4. Phng php nghin cu Nghin cu ti liu c s dng l phng php nghin cu chnh trong ti ny. Da trn vic tng hp cc ti liu, chng ti xem xt lch s, xu hng chung, cc khi nim ch cht, cc hc thuyt tiu biu, ng thi nh gi mt mnh, mt hn ch ca mi trng phi l thuyt trong tm l hc x hi.

5. Gii hn ni dung nghin cu ti tp trung vo 5 trng phi tip cn chnh v ph bin trong tm l hc x hi: - Trng phi tip cn hnh vi - Trng phi tip cn nhn thc - Trng phi tip cn phn tm - Trng phi tip cn Macxit - Trng phi tip cn tng h

6

PHN NI DUNG NGHIN CU Chng I: Nhng vn chung 1. TLHXH v i tng nghin cu ca TLHXH TLHXH l mt b mn mi m, c hnh thnh ch yu trn c s ca hai khoa hc: x hi hc v tm l hc t u th k XX. Ngoi ra, TLHXH cn c mi lin h cht ch vi nhiu ngnh khoa hc v hnh vi v khoa hc x hi khc nh nhn chng hc, kinh t hc, ti phm hc, khoa hc lch s Tr thnh mt ngnh khoa hc c lp, tt nhin TLHXH phi c i tng nghin cu ring ca mnh. C rt nhiu tc gi bn v i tng nghin cu ca TLHXH, nh: TLHXH l ngnh tm l hc nghin cu suy ngh, cm tng v hnh ng ca con ngi b ngi khc tc ng ra sao1. TLHXH l mt phn ngnh ca khoa hc tm l, nghin cu quy lut hnh thnh, pht trin, biu hin ca cc hin tng tm l x hi, ca nhm ln v nhm nh, mi lin h gia cc nhm v con ngi trong nhm2. TLH x hi l khoa hc nghin cu hnh vi mang tnh x hi ca c nhn3 TLHXH l mn khoa hc nghin cu v gii thch cc mi quan h gia nhng c nhn trong nhm, gia nhng nhm bn trong x hi4. TLHXH l s nghin cu nhng lin h phc hp hin c gia cc c nhn, cc nhm, cc thit ch trong mt x hi nht nh, h thng lin h y c quy nh khng ch bi nhng bin s c nhn m bi mi trng x hi in ln h thng y mt hnh thc ring v lm ny sinh ra nhng hnh vi r rt trn bnh din x hi, vn ho5. Nhng quan nim trn xc nh i tng ca TLHXH theo cch ring nhng u thng nht rng i tng ca TLHXH l mi lin h tng tc qua li ca c nhn v x hi. Trn c s l lun ca ti ny, chng ti ng tnh vi quan nim cho rng TLHXH l khoa hc nghin cu hnh vi c nhn vi t cch l chc nng ca cc kch thch x hi6. T khoa hc ng rng ch nhng quan st c thc hin trong nhng iu kin c kim sot ch khng phi nhng nghin cu chung chung mi c coi l d liu ca tm l hc x hi. Vic ch r hnh vi c nhn l mt c gng nhn mnh rng cc nh tm l hc x hi quan1 2

Robert S.Feldman, Nhng iu trng yu trong tm l hc, NXB Thng k 2003, trang 595. Trn Hip, Tm l hc x hi Nhng vn l lun, NXB KHXH, H Ni 1996, trang 18. 3 V Dng, Tm l hc x hi, NXB KHXH, 2000, trang 14. 4 Jo.Godefroid, Nhng con ng ca tm l hc, Bc s Trn Di i ch bin dch, T sch NT, H Ni, 1998, trang 2. 5 Fisher, Nhng khi nim c bn ca tm l hc x hi, NXB Th gii & Trung tm nghin cu tm l tr em, trang 26. 6 Marvin E.Shaw & Philip R. Costanzo, Theories of Social psychology, McGraw-Hill Book Company, 1970, trang 3.

7

tm n cc c nhn l n v phn tch ca mnh, tri vi nhng n v ln hn nh nhm v cc th ch - i tng quan tm ca cc nh nhn chng hc v x hi hc. Cui cng, nhng kch thch x hi m ch con ngi v nhng sn phm ca con ngi. Theo , ngi khc l mt kch thch x hi v nhng th m ngi to ra, nh cc nhm x hi, cc chun mc v cc sn phm x hi khc cng ng vai tr l cc kch thch x hi. R rng l, nhng kch thch x hi bao gm nhng tc ng ca kinh nghim x hi trong qu kh m rng rng nhng tc ng (nhng th m c nhn mang theo ti hin ti) bt ngun t nhng nhn t x hi. Nh vy, tm l hc x hi c th nghin cu nhng tc ng ca cc kch thch x hi c iu chnh bi cc qu trnh lu di nh thi v s tip thu cc chun mc. Mt khc, cc c im nhn cch nh s lo lng biu l ra bn ngoi, s t tin v h thng nhn thc cng l mt i tng nghin cu ca tm l hc x hi.

2. Phn bit trng phi l thuyt v l thuytTheo cc tc gi Marvin E. Shaw v Phillip R. Costanzo, Mt l thuyt l mt tp hp nhng gi thuyt c quan h vi nhau hoc nhng xut lin quan n mt hin tng hoc tp hp cc hin tng7. Mandler & Kessen li cho rng L thuyt l tp hp nhng tuyn b d bo v nhng s kin thuc v kinh nghim m ngi khc c th hiu c8. Nh vy, L thuyt l cng trnh xy dng c h thng ca tr tu, c tnh cht gi thuyt (t nht mt s phn) v tng hp, nhm gii thch mt loi hin tng no 9. Chc nng ca l thuyt l sp xp mt cch c h thng cc d liu thuc v kinh nghim nhng ngha tng minh v ngm n ca chng tr nn c th hiu c. Trng phi l nhm nh khoa hc hoc hoc vn ngh s c chung mt khuynh hng t tng, mt phng php lun hoc phng php sng tc (thng c mt ngi tiu biu ng u)10. Hoc theo mt nh ngha khc, Trng phi l mt tp th cc c nhn cng chia s cc gi thuyt chung, lm vic trn cng cc vn v s dng cng mt phng php 11. Theo , chng ti coi trng phi l thuyt l nhm cc l thuyt c chung mt khuynh hng t tng, mt phng php lun, do mt nh khoa hc tiu biu ng u. Nh vy, cc trng phi l thuyt trong tm l hc x hi u c ngun gc xut pht t cc trng phi l thuyt trong tm l hc v x hi hc. Cc trng phi l thuyt ny ng vai tr quan trng trong TLHXH, t cc thc nghim v ng dng ca tm l hc x hi mi c to ra.7 8

Sd, trang 4. Sd trang 7. 9 Vin ngn ng hc, T in ting Vit, NXB Nng & Trung tm t in hc, 2003, trang 565. 10 Sd , trang 1057. 11 B.R. Hergenhahn, Nhp mn lch s Tm l hc, NXB Thng k, trang 351

8

3. Cc lnh vc ng dng ca cc trng phi TLHXH trn th gii v VNTrn th gii, cc trng phi TLHXH c ng dng trong rt nhiu cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi. Chng hn, trong lnh vc php lut, cc l thuyt TLHXH c ng dng la chn bi thm on, a chng c, tranh tng ca bi thm on v a ra phn quyt cng nh l gii s gia tng ca cc hnh vi phm php. Trong kinh doanh, cc l thuyt TLHXH c ng dng trit c ni lm vic v th trng. l nhng vn thuc v nhu cu v th hiu ca ngi tiu dng, tm l khch hng, ngh thut qung co, ngh thut giao tip trong thng nghip, quan h gia ngi qun l vi ngi sn xut, gia ngi sn xut vi nhauCc l thuyt TLHXH cn nhn mnh n stress v vic thch ng ca con ngi trong lnh vc y t. Bn cnh , cc l thuyt TLHXH cn c ng dng trong i sng chnh tr, c bit trong vic trng cu dn v thm d bu c, s bng n dn s, nn nhim mi trng, t nn ma tu v mi dm, l gii cc cuc xung t trn th gii v.v Tuy nhin, vic ng dng cc l thuyt tm l hc trong x hi hin i ngy nay khng ch trong phm vi mt trng phi l thuyt nht nh m pht trin theo xu hng chit trung s dng tt c cc hc thuyt c mt cch c chn lc v hiu qu nht. T nhng ng dng ny, cc nh tm l hc x hi li tip tc tng hp, sp xp v lin kt cc d liu t thc tin din gii hoc hp nht chng thnh nhng l thuyt mi, pht trin cc trng phi l thuyt c hoc to ra cc trng phi l thuyt mi trong TLHXH. Vit Nam, TLH ni chung v TLHXH ni ring l nhng ngnh khoa hc cn kh mi m. Theo , v mt khoa hc, cc trng phi l thuyt ca TLHXH trn th gii cha c nghin cu ring l hay c h thng m mi ch c thch nghi ho mt phn no vn dng cho ph hp vi iu kin vn ho, x hi ring ca ngi Vit Nam.

9

Chng II: Cc trng phi l thuyt trong tm l hc x hi 1. Trng phi tip cn hnh vi trong tm l hc x hi 1.1. Lch s ca trng phi Trng phi hnh vi chnh thc tr thnh mt trng phi l thuyt c lp trong tm l hc t u th k XX, nh du bng s ra i ca hc thuyt iu kin ho kinh in ca Ivan Pavlov; iu kin ho thao tc ca E.Thorndike v vic pht trin hai hc thuyt ny thnh thuyt hnh vi c in (John B. Watson) v thuyt hnh vi mi (B.F. Skinner, A.Bardura). Ivan Pavlov (1849 - 1936)12 qua thc nghim vi con ch i chng minh hc thuyt iu kin ho kinh in. iu kin ho kinh in l mt hnh thc ca hc tp, trong mt kch thch trung gian (kch thch khng to ra phn ng) i cp i vi mt kch thch c iu kin (kch thch c to ra phn ng) lin tc. Sau mt thi gian th ch mnh kch thch trung gian cng gy ra mt p ng v lc ny p ng mang tnh c iu kin. Pavlov quan tm ti sinh l hc hn l tm l hc v tm l hc thi s dng phng php ni quan nghin cu v thc. Nhng Pavlov tin rng ng khm ph ra c ch sinh l ct ngha thuyt lin tng. Theo Pavlov, cc mi lin kt tm thi c hnh thnh bi cc phn x c iu kin chnh l cc lin tng c s ca hot ng tm l13. Ngi ng dng thnh cng nhng nghin cu ca Pavlov trong tm l hc l J.B.Watson (1878-1958), cha ca TLH hnh vi c in. Watson pht trin hc thuyt phn x c iu kin vo nghin cu hnh vi v sng lp ra trng phi hnh vi trong tm l hc (1913). Theo Watson, mc tiu ca tm l hc l: tm cch xc nhn cc d kin v quy lut m khi c kch thch, tm l hc c th tin on phn ng s l g; hay ngc li, khi c phn ng, n c th xc nhn bn cht ca kch thch l g14. ng nhn mnh n nhng hnh vi c nghin cu mt cch khch quan (nhng kch thch, p ng, cng c c quan st mt cch trc tip), bc b, coi thng s hin hu v vai tr ca cc s kin tinh thn nh thc, suy ngh, tng tng Tuy nhin, quan im cc oan ny ca Watson b nhiu nh tm l hc phn i. H pht trin quan im coi ni dung c bn ca tm l hc l hnh vi bn ngoi nhng khng ph nhn tm quan trng ca cc s kin tinh thn trong phn tch hnh vi, to nn trng phi hnh vi mi.12 13

http://www.pbs.org/wgbh/aso/databank/entries/bhpavl.html B.R.Hergenhahn, Nhp mn lch s tm l hc, NXB Thng k, trang 467. 14 B.R.Hergenhahn, Nhp mn lch s tm l hc, NXB Thng k, trang 473.

10

Edward L. Thorndike (1874 1949) nh tm l hc M - c lp nghin cu v cng a ra nhng pht minh tng t vi phn x c iu kin ca Pavlov nguyn tc luyn tp ni ting lm th v sa sai 15. Thorndike cho rng nn tng ca vic hc tp l s hnh thnh mi lin h gia u vo cm gic v s thc y hnh ng. Theo ng, hnh vi c kim sot bi hu qu ca n. V d, hnh vi c li gip mt con vt thot ra khi thng rc ri c khuynh hng c lp li khi con vt c t vo ci thng y mt ln na. ng cho rng mt p ng c nhiu kh nng c to li nu n mang n tho mn v b loi b nu n to nn s khng hi lng cho c th. Trong qu trnh tp nhim x hi, khi con ngi c sc lm th, iu sai s dn dn b loi tr16. B. F. Skinner (1904-1990), h thng ho hc thuyt ca Thorndike thnh thuyt iu kin ho thao tc. iu kin ho thao tc lin quan n s tng hoc gim hnh vi no bng cch thay i mt cch c h thng hiu qu ca hnh vi . A. Bandura pht trin l thuyt hc tp x hi hin i bao hm c nguyn tc iu kin ho kinh in, iu kin ho thao tc v nguyn tc hc qua quan st, nhn mnh vai tr ca nhn thc (t duy, tng tng, nim tin, mong mun,) trong iu chnh hnh vi. L thuyt ca Bandura mang li cho trng phi hnh vi mt din mo mi, khc phc nhng khim khuyt ca ch ngha hnh vi c in ca Watson ch xem xt nhng hnh vi biu hin ra bn ngoi, b qua nhng g din ra bn trong.

1.2. Xu hng chung ca trng phi Cng thc c bn ca trng phi hnh vi l kch thch phn ng (S R). Do , i tng ca tm l hc x hi theo trng phi ny l hnh vi ca con ngi. Theo m hnh hnh vi, mi ngi c xc nh bi mt tp hp nhng hnh vi ca ngi . Cc nh TLHXH hnh vi quan nim rng bt k ci g mt ngi lm l hnh vi, cn ci g mt ngi c l nt tnh cch. Hnh vi c hai phm tr: hnh vi biu hin ra bn ngoi v hnh vi din ra bn trong. Hnh vi bc l ra bn ngoi l nhng g chng ta lm ngi khc c th quan st trc tip c (V d: n, chi, ni, ci, vit,...). Hnh vi din ra bn trong u l nhng g chng ta lm m ngi khc khng th quan st trc tip15 16

Nguyn Khc Vin, T in tm l, NXB VHTT 2001, trang 450. Jo. Godefroid, Nhng con ng ca tm l hc tp 2, T sch NT, H Ni, 1988, tr 252.

11

c (V d: suy ngh tng tng, nghi nh, suy on, tnh cm,...) nhng c th nhn bit thng qua suy lun. Cc nh hnh vi hc s dng m hnh ABC (vit tt cc t Anticedents - tc nhn kch thch; Behaviors - hnh vi; Consequesces - Hu qu, kt qu) m t qu trnh lin tip, hin thi ca nhng tc nhn kch thch thc y hnh vi x hi v hiu qu sau khi hnh vi c trnh din: Hnh 2: M hnh ABC v hnh vi ca con ngi

(A). Tc nhn kch thch ban u l nhng s kin xy ra hoc c mt trc khi hnh vi B din ra, chng to ra nhng iu kin cn v cho hnh vi xy ra. (C). Hu qu l nhng s kin xy ra sau v nh l kt qu ca mt vic thc hin hnh vi. Hu qu c th xy ra ngay hoc mt thi gian sau mi xy ra v nh hng n kh nng sut hin li ca hnh vi ny trong tng lai. Mc d c rt nhiu s kin xy ra trc v theo sau mi hnh vi nhng ch c mt s rt t c nh hng ng k trc tip nh l nhng nhn t ang duy tr s c mt ca hnh vi. Hn na tc nhn kch thch khi u v hu qu duy tr s c mt ca hnh vi theo nhng cch khc nhau. Hu qu thc t ca mt hnh vi c th nh hng trc tip n tng lai, liu hnh vi c xy ra na hay khng? Hu qu mong mun cng c th l kch thch khi ng nh hng n vic liu mt ngi s cam kt thc hin hnh vi vo lc . D on v hu qu c th c

12

cng l mt nhn t xc nh liu nhng iu kin cn v ny c ng cho vic thc hin hnh vi hay khng17. 1.3. Mt s khi nim ch cht Kch thch l s tc ng vo gic quan hoc h thn kinh18. Phn x khng iu kin l nhng phn x t nhin c c th t ng pht ra mi khi xut hin vt kch thch, v d phn x tit nc bt khi nhn thy thc n hoc phn x rt tay li khi chm vo mt vt nng. Phn x c iu kin l sn phm ca s kt hp gia mt kch thch c hiu gy ra mt phn x c ghi trong danh mc phn x ca con vt vi mt kch thch trung tnh. Lc , s kt hp ny lm cho vt kch thch trung tnh, n lt mnh tr nn c kh nng gy ra phn x 19. Cc quy lut ca iu kin ho Cc ng x p li v ng x c hiu lc tun th cc quy lut c trng: Quy lut kt hp (hay gn k): Nu hai kch thch ng thi lm hng phn h thn kinh, chng c nhiu c may c kt hp bi h thn kinh. Vi iu kin ho c in, mt trong hai kch thch ng nhin lm pht ra phn x , d cho khng c mi lin h c bit no gia chng. Quy lut hiu lc (Thorndike): Trong s cc p ng khc nhau do c nhn pht ra trong mt tnh hung no , nhng p ng no lm tho mn c th chc chn s c to ra trong nhng iu kin tng t. Ni mt cch khoa hc, iu c ngha l mi lin h gia hnh ng v kt qu cng mnh m th cng mang li s tho mn cho c th. Ngc li, mi lin h s yu i nu hnh ng gy ra s kh chu hoc khng gy ra hu qu g. Quy lut ny p dng chnh cho qu trnh hc tp th v sai. Nguyn l cng c (Skinner): nguyn l ny duy nht tnh n s kin mt ng x c nguy c ti din thng ng trc mt tnh hung no vn gy cng c. Tc nhn cng c lm tng c may thy xut hin li mt ng x no .

1.4. Nhng l thuyt chnh 1.4.1. L thuyt v s cng c L thuyt v s cng c da trn kt qu nghin cu v Eward L. Thorndike (1898) v Ivan Pavlop (1902) v vai tr ca s c kt, v mi lin h gia kch

17 18

Nguyn Cng Khanh, Tm l tr liu, NXB HQGHN, 2000, trang 87. Vin ngn ng hc, T in ting Vit, NXB Nng v Trung tm t in hc nm 2003, trang 522 19 Jo.Goderfroid, Nhng con ng ca tm l hc tp 2, T sch NT, H Ni, 1998, trang 250.

13

thch v phn ng (S-R). Cc i din tiu biu cho thuyt ny l Tolman, Guthrie, Hull v Skinner. Theo Skinner, s thit lp cc p ng khng phi lun lun l s kin do ngu nhin m thng l kt qu ca s la chn c tin hnh tip theo hnh ng ca mt tc nhn cng c. Tc nhn cng c gm mi s kin hoc mi kch thch khi xut hin hay mt i sau mt p ng no , lm tng c may thy p ng c to lp li tm li tnh hung gy cng c. Xut pht t nguyn l ny, Skinner xy dng k thut hun luyn hnh vi bng vic phng on lin tip ht nhn ca qu trnh iu kin ho c hiu lc. K thut ny bao gm vic lp chng trnh cho mt lot cc giai on nm gia p ng c s c trc mi tp nhim v p ng cui cng do c th tm cch pht ra. Khi , ch cn tng cng dn dn v c h thng mi chuyn on ca hnh ng cho n khi lm cho c th i n chp nhn p ng mong mun. Nh vy, c th dn dn thc hin p ng mong mun, do c thng kt hp vi tng hnh ng i theo chiu hng n p ng cui cng. Skinner v cc nh hnh vi khc cho rng phn ln hnh vi ca con ngi c tp luyn theo cch thc trong cc mt a dng ca i sng x hi. Mi khi mt ngi hay mt th ch mun c c mt hnh vi xut hin t pha mt i tc hoc mt nhm cng dn, c th ngh ra v thit lp cc yu t cng c lm tng ln c may nhn thy cc hnh vi trn c to li. S cng c l thao tc thng qua yu t tng cng c thm vo hoc rt i tip theo mt p ng, lm tng xc xut pht ra p ng . C hai loi cng c: cng c s cp v cng c th cp. Cng c s cp gm vic tho mn cc nhu cu sinh l nh i, kht, ng Cn cng c th cp l tho mn c c bng vic kt hp vi cng c so cp hoc khng. Nhn tin lng hoc giy chng nhn mt vic lm, c c con lc lc i vi a tr hoc nhn hun chng i vi v tng hoc c c uy tn do mt chc v quan trng l nhng yu t cng c th cp cho php tho mn cc nhu cu x hi ca con ngi. Cng c khc vi trng pht. Cng c lun lm tng c may thy din li p ng, cn s trng pht ngc li nhm lm mt i mt p ng hin c, c coi l khng mong mun. Vy, trng pht, ngc vi yu t cng c, bao gm a vo mt vt kch thch gy gh tm (sc in, trn n vo mng) hoc b i mt kch thch gy d chu (mn trng ming hoc s vut ve) mi khi xut hin p ng m ta c gng lm mt i. Skinner v nhiu nh tm l v c bn vt b vic dng trng pht lm phng tin gio dc. H thch dng cc yu t tng cng dng tnh lm tr chp nhn cc p ng m x hi tha nhn hn l dng vic chn li cc p ng khng mong mun. Theo h, cc p ng ny c th d dng mt i nu nh gio dc nht qun trc ht khng v tnh cng c iu m anh ta/ c ta buc phi trng pht sau .

14

15

1.4.2. L thuyt v s hc v bt chc x hi Hai i din tiu biu ca hc thuyt ny l Miller v Dollar. Da trn thuyt v s hc ca Hull, Miller v Dollar (1941) pht trin hc thuyt v s hc v bt chc x hi ca mnh. Thuyt ny trnh by c s ca s hc v qu trnh pht trin, c ch ca s bt chc ca con ngi trong mi trng x hi ho. Phn kh ln vic hc tp ca con ngi xy ra thng qua quan st hnh vi ca ngi khc. Bt k li cnh bo Hy lm nh ti ni ch ng lm nh ti lm, cc c nhn v c bit l tr em c xu hng dng hnh vi ca ngi khc lm mu cho hnh vi ca chnh mnh qu trnh ng nht v bt chc. Miller v Dollar cho rng vic hc tp, mang tnh c nhn hoc mang tnh x hi, u tun th bn nguyn tc c bn l: ng lc, s gi (kch thch), p ng v phn thng. Nhng nguyn tc ny c Miller v Dollar cho rng c quan h vi nhau, c th hon i cho nhau. Do , mt ng lc c th l s gi v s gi c th tr thnh mt ng lc hay phn thng; mt phn thng c th tr thnh s gi v bn thn ng lc c th tr thnh mt p ng. Bt chc l mt thc t thuc v kinh nghim ca con ngi. Khi mt mt no ca qu trnh x hi ho ph hp vi nhng phn ng ca ngi khc tr thnh mt phn ng c thng th xu th bt chc s xy ra. Cng thng xuyn c thng th xu th bt chc cng vng chc. V th, trong trng hp bt chc, (1) hnh vi ca ngi khc ng vai tr l s ch dn; (2) s ch dn ny dn n mt p ng bn trong; (3) p ng bn trong ny to nn xu th bt chc m sc mnh ca n da vo nhng n lc bt chc c thng trc y; (4) xu th bt chc ny kch hot phn ng bt chc; (5) phn ng bt chc dn n phn thng m phn thng ny ngc li dn n vic lm gim xu th v tng kh nng khin cho s bt chc c th xy ra cn c vo nhng n lc tip theo. Miller v Dollard cng nh gi cao c ch hc tp th sai. Trong ng cnh x hi, vic tham gia hoc c quan st hnh vi ca ngi khc trong x hi c th ng vai tr gim tn xut ca vic th v sai trong vic hc tp ca s lin kt ch dn- p ng. Do cc tc gi ny cho rng nu mt ngi quan st hc gn nhng p ng thch hp vi nhng ch dn ca mu (ngha l nu anh ta hc m phng theo) th s bt chc c th gii hn s xut hin ca th v sai, v s thc hin ng c th xy ra sau s quan st n gin hnh vi ca ngi khc. Vai tr ca cc thnh vin ln tui hn trong x hi l xui khin cc thnh vin tr hn thc hin nhng p ng s dn n s khen thng v trnh nhng p ng khng lin quan n vn v khng c thng. Miller v Dollard a ra m hnh khi qut v s hc tp v bt chc:Ch dn (p ng bn trong Xu th) p ng bn ngoi Thng

16

Theo Miller v Dollar, hnh vi bt chc tun th theo ba c ch: hnh vi tng t, hnh vi ph thuc tng ng v sao chp. Hnh vi tng t: xy ra khi hai c nhn p ng mt kch thch c lp c to nn do cng mt s gi , sau mi ngi hc c cch to ra cc p ng thch hp vi bn thn mnh. Mt s v d ph bin l (1) hai ngi cng bt mt chuyn xe bus bi v h ang cng i n mt im v (2) hai ngi ang xp hng i mua v ti phng bn v ca rp ht. Hnh vi ph thuc tng ng: xy ra trong s tng tc gia hai bn m mt trong cc bn l ngi ln tui hn, thng minh hn v kho lo hn ngi kia. V d, nhng a tr s lm cho hnh vi ca chng ph hp v tr nn ph thuc vo nhng ngi ln hn. Suy ra vi tnh hung bt chc , ngi quan st trong mt s cch c x c v tr t lin quan hn vi mu tng ng vi hnh vi ca mu v b ph thuc vo mu v mt vi s gi thch hp khi lm vic . C nhn s lm cho ph hp v ph thuc vo hnh vi ca ngi khc khi vic em li gi tr v phn thng cho mnh. Sao chp: l mt dng bt chc phc tp hn hnh vi ph thuc tng ng, xy ra khi c nhn to ra nhng p ng ging nh nhng p ng ca ngi khc.

1.4.3. Thuyt hc tp x hi hin i Da trn nhng quan im chung v bt chc, Albert Bandura (1925 - ) v cng s a ra thuyt hc tp x hi (c cc nh tm l hc coi l thuyt hc tp x hi hin i). Bandura a ra mt nguyn tc hc mi, hc qua quan st hc mt cch gin tip - v phn bit quan im v bt chc ny vi mt s quan im ph bin khc, bao gm nhng quan im ca Skinner (1953, 1957), Mowrer (1960) v Miller v Dollard (1941). Bandura cho rng, d nhiu ng x, i khi tng i phc tp c th c gii thch bng cc nguyn l ca iu kin ho c hiu lc v k thut to nn chng nhng vn c nhiu ng x x hi ch yu m nn tng l s quan st nhng hnh ng ca nhng ngi gn gi quanh ta lm mu. l s bt chc khng hn khng km hay tp nhim theo hu qu. Tp nhim theo hu qu l ng x c quan st do c nhn thng hp c xt n hu qu ca n ln mu. Cc th nghim trong phng th nghim ca Bandura v cng s cho thy nhiu yu t to nn s thit lp mt tp nhim nh vy. Ngi ta c xu hng bt chc ngi ni ting hoc ngi h knh phc. Tuy vy, s thng hp cc ng x ging ngi mu d dng nu ngi mu cng d n gn c mt thit lp quan h cng nh trnh xy dng ng x. Hn na, mt ngi mu d c hnh ng hung hn, khi c khen thng vn c c may c bt chc hn l khi b trng pht. Ngi ta cn bit l cc ngi mu trong i sng c nhiu c may c bt chc hn l ngi mu chiu trong

17

phim hay c trnh by trong sch, truyn tranh. Bandura cng nhn mnh vai tr ca cc nhn vt trn ti vi lm pht trin hung tnh gii tr. C nhn quan st v nh gi cc hu qu ng x gy ra cho ngi mu, iu ny nh hng n mt s qu trnh nhn thc lm cho c th t kiu tp nhim ny vo loi tip theo. Tuy vy, n vn hn ch trong cc tnh hung c trng, m thng ch c chuyn mt cch kh khn vo cc tnh hung ca i sng thng ngy. Bandura coi l thuyt bt chc ca mnh l thuyt v s k tip nhau ca cc kch thch trung gian. Theo hng tip cn ny, trong giai on by t, kch thch mu gi ra trong cc ch th quan st hnh thc v kt qu ca nhng tri nghim cm gic m trn c s nhng lin tng trc y, chng tr nn ho nhp v kt hp thnh nhng p ng thuc v gic quan. Do , qua nhng kch thch k tip nhau, mt kch thch mu ng trc thc cht c th gi ra s th hin mang hnh nh hoc biu tng ca nhng s kin c kch thch lin quan ngay c khi chng khng bao gi c th hin na (Bandura, 1966). Bandura xut rng mt p ng ca mu i vi nhng ch dn trong mi trng ca nhng kch thch s dn n nhng p ng tng tng bn trong ngi quan st, nhng p ng ny c th c khi phc khi ngi quan st b t vo trng hnh vi. V vy, nu khng c p ng hay c thng th ngi quan st kt hp nhng mi lin lc ch dn trong cc p ng ca mu v trng hnh vi ri theo cch y c th bt chc phn ng ca mu. Kh nng dn nhn bng li cho hnh vi ca mu ngi quan st to iu kin thun li cho qu trnh biu tng ho ny. Nhng p ng mang tnh tng trng ny sinh bn trong ngi quan st, d chng l nhng lin tng bng li hay nhng p ng tng tng cng to nn nhng ch dn ni tm dn xp cc p ng ph hp ca ngi quan st trong trng hnh vi. Do vy, nhng ch dn mang tnh tng trng bn trong tr thnh cc kch thch phn bit cho nhng m hnh hnh vi tng ng bn ngoi. L thuyt ca Bandura cng nghin cu cc tc ng hnh vi trong vic th hin ca ngi quan st i vi nhng kch thch mu. ng cng a ra quan nim ca mnh v s lin quan gin tip ca iu kin ho c in vo qu trnh lm mu. Tc ng hnh vi trong vic by t vi mu. Theo Bandura, vic by t vi mu dn n 3 tc ng chung ngi quan st. l (1) tc ng lm mu m nh ngi quan st t c cc p ng mi thng qua vic kt hp hi ho v mt nhn thc cc ch dn k tip nhau, (2) tc ng kim ch v lm mt i phn x c iu kin thng qua nhng g m mt mc no tn ti trong hnh vi ca ngi quan st b thay i do anh ta quan st nhng p ng ca mu v (3) tc ng to iu kin thun li m nh

18

vic quan st hnh vi ca ngi khc c th to iu kin d dng cho s xut hin nhng p ng c hc nhng khng b hn ch ngi quan st. Tc ng lm mu xy ra trong tnh hung mt ngi quan st t c nhng mu hnh phn ng mi thng qua quan st vic thc hin tt cc p ng mi ca mu. Phn ln cc p ng mi u cha ng cc thnh t hoc cc mng hnh vi hnh thnh trong vn hnh vi c hc ca ngi quan st. Bandura khng nh rng tnh hung hc tp qua quan st gii thiu cho ngi quan st nhng kt hp mi m ca nhng ch dn k tip nhau m anh ta tng hp vo mt mc trung gian nht nh, qua anh ta t n mt mu hnh hnh vi ho hp mi. Do vy, n l b cc c sn ca cc thnh t trong p ng ca mu v nhng thnh t trong hnh vi k tip ca ngi quan st c xc nh l mi l. Thm vo , nhng p ng mi cng c xc nh l xy ra khi nhng mu hnh hnh vi hnh thnh ri vo vng kim sot kch thch mi. Trong trng hp ny, p ng c hc xy ra i vi mt tp hp cc ch dn m khng xy ra trc y i vi kinh nghim quan st c th lin quan. Cc nghin cu ca Bandura ch ra rng tc ng lm mu ny sinh vi ton b cc p ng, bao gm c s gy hn biu hin v mt th cht, t cng c, t p t ln mnh s tr hon ca phn thng, cu trc ngn ng v nhiu p ng khc. Trong tt c cc trng hp ny, ngi quan st theo di mu s dng mt mu hnh p ng nht nh v ri th hin mu hnh p ng khi b t vo trng hnh vi tng t. Vic kt hp v mc ni cc p ng ph hp chc chn xy ra qua cc qu trnh dn xp trung gian mang tnh biu tng v do hnh vi c hc m khng c th nghim. Mt kha cnh quan trng ca vic hc khng th nghim hay hc qua quan st l kh nng tin hnh di dng lp li ngm n cc p ng c thc hin. Bandura lu rng d cc d liu v kinh nghim chng minh cho nhng gii thch ca ng v cc kch thch k tip nhau trong tc ng lm mu nhng s pht hin v vic phn ng ngi quan st tht bi trong vic ti to mu hnh hon thin p ng ca mu ch ra rng s k tip nhau ca kch thch cm gic l iu kin cn nhng khng cho vic hc tp c tnh bt chc. B sung cho qu trnh kt hp chnh ny, Bandura khng nh rng cc nhn t di y ng vai tr to iu kin d dng cho vic to ra tc ng mu: 1. Cng ca ng c gy ch n kch thch. 2. Cm gic v kh nng d tip thu ca ngi quan st da trn s o to trc y v quan st phn bit.

3. S hin din ca cc chiu hng thc y tp trung vo cc p ngquan st. 4. Vic ng dng tt c cc p ng cu thnh cn thit cho chui cc hnh vi tng th trc y ca ngi quan st.

19

Tc ng kim ch v lm mt i phn x c iu kin. Bandura cho rng mt tc ng i lp hay lm mt phn x cng c th xy ra nh mt chc nng ca quan st. Trong trng hp sau ny, quan st vic thc hin ca mu hoc l c thng hoc l khng b trng pht th nhng p ng khng c chp nhn v mt x hi dn n s gia tng cc cp hnh vi tng t hoc s tng thm cc hnh vi khng c x hi tha nhn. S cng c tch cc, tiu cc hoc khng c ca mu c ngi quan st tri nghim mt cch gin tip khi anh ta ang quan st. Thc nghim ch ra rng khi mt ngi quan st chng kin mt ngi mu ngang hng vi mnh phi chu ng hnh pht v tin hnh nhng hot ng b cm th khuynh hng thc hin nhng hnh ng sai lm tng t b gim i. Bandura v nhiu ngi khc chng minh rng khi mt ngi mu ngang hng tin hnh hnh vi gy hn m khng c hu qu tiu cc th n s lm tng kh nng ngi quan st cng s tin hnh nhng hnh vi gy hn b cm on tng t khi b t trong cng mt trng hnh vi. Bandura xem xt ngun gc ca cc tc ng hn ch hoc lm mt i phn x c iu kin l s xut hin ca s cng c c tri nghim gin tip. Nu hnh vi tiu cc ca ngi quan st b kim ch hay c nng ln do quan st mu thc hin hnh vi tng t km theo hu qu c thng hay b pht v bn thn ngi quan st khng t cng c mnh vi nhng hnh ng ny, th s tha nhn c a ra l anh ta tri nghim nhng cng c ca mu v khi b t trong trng hnh vi, anh ta s th hin hoc hn ch nhng p ng c cng c ca mu trong ln th nghim u tin. Cc nghin cu pht hin ra rng s cng c c tri nghim gin tip cng c hiu qu nh cng c trc tip trong vic sinh ra cng hnh vi. Bandura a ra 4 nguyn nhn cho tnh hiu qu ca s cng c c tri nghim gin tip trong vic hn ch hoc lm mt i nhng p ng ca mu: 1. N cung cp cho ngi quan st thng tin v kh nng ca cng c t c qua vic th hin ra nhng p ng c th nht nh.

2. N cung cp cho ngi quan st kin thc v kch thch trong trng hnhvi v gip hng ch ca anh ta vo nhng kch thch ny. 3. N cung cp cho ngi quan st s biu l nhng khch l m anh ta c th nhn c v thc hin mt hnh ng nht nh.

4. N cung cp cho ngi quan st c hi xem xt cc phn ng cm xcca mu khi nhn c mt s cng c nht nh (ngha l n mang li nhng tn hiu v nim vui thch v s au kh cho ngi quan st). Vi nhng phn ng xm kch v sai lm b ngn cm v mt x hi c mu th hin, vic khng c nhng cng c tiu cc cng c sc mnh nh nhng cng c tch cc trong vic lm tng nhng phn ng bt chc ngi quan

20

st. Bandura gi pht hin ny l tc ng cng c i lp. S i lp c ni n y l s i lp gia nhng cng c tiu cc thng thng ca x hi i vi hnh vi sai lm v vic khng c nhng kch thch tiu cc trong tnh hung lm mu c xp t. Tc ng to iu kin thun li cho p ng i vi s th hin ca mu xy ra trong tnh hung m nhng p ng ca mu ng vai tr l nhng kch thch phn bit i vi ngi quan st. Chc nng nhng kch thch phn bit ny ca mu l to iu kin thun li cho s ny sinh nhng p ng tng t ngi quan st. Tc ng ny phn bit vi tc ng lm mu v tc ng hn ch hoc lm mt i phn x c iu kin ch cc p ng c to iu kin thun li l khng mi m nm gn trong vn sng ca ch th v chng nhn chung khng phi l nhng p ng b cm on v mt x hi. V d v nhng hnh vi c th d b nh hng vi tc ng to iu kin thun li ca mu c th l (1) ng gp cho mc ch t thin, (2) tnh nguyn lm vic vt trong nh, (3) nhn ln trn v v s nhng hnh vi khc. iu kin ho c in c tri nghim gin tip trong hnh vi bt chc S tri dy cm xc c tri nghim gin tip. Bandura khng nh rng cc ch dn x hi bo hiu s tri dy cm xc ca mu c th dn n nhng c tch kch thch cm xc ngi quan st thng qua qu trnh iu kin ho c in tng t, qu trnh to ra nhng gi tr tch cc hoc tiu cc ca nhng kch thch thuc v mi trng phi x hi. Do , cc p ng cm xc ca mu i vi tnh hung ch dn c th gi ra nhng p ng cm xc tng t ngi quan st. Vi s ghp i tip tc ca p ng xc cm ca mu vi v cc ch dn x hi ny sinh, bn thn cc ch dn nhn chung t n sc mnh i vi cc p ng cm xc t ngi quan st. Qu trnh ny lin quan nhiu n cc phn ng tng ng hn l nhng ch dn kch thch cm xc t nhin (chng hn, sc, s i tng). ng hn khi nim v s tri dy cm xc c tri nghim gin tip lin quan n s bt chc c tht v nhng p ng cm xc ca mu c ngi quan st chng kin, cho d ngi quan st c trc tip i mt vi ch dn ang ny sinh hay khng. Ngi quan st thc t khng b t vo trng hnh vi bao gm nhng ch dn ang ny sinh tri nghim s tri dy cm xc c tri nghim gin tip. V vy, Bandura khng nh rng s tri dy cm xc c tri nghim gin tip ch c th xy ra t s quan st n thun vic tri nghim cm xc ca ngi khc. iu kin c in c tri nghim gin tip. Khi nhng cm xc c tri nghim gin tip tri dy trong ngi quan st, iu kin c in c tri nghim gin tip c th xy ra nu nhng kch thch gi ln nhng phn ng cm xc mu (v do c tri nghim gin tip trong ngi quan st) lin kt vi nhng kch thch trung tnh trc y. Trong trng hp ny, cc kch thch trung tnh t

21

c sc mnh lm ny sinh nhng p ng cm xc c mu hay ngi thc hin v ngi quan st. Bandura v Rosenthal (1966) pht hin ra rng cp tri dy ban u ca ngi quan st trc y vi chui hnh ng iu kin c tri nghim gin tip lm gim i cng ca nhng p ng tri nghim gin tip c iu kin ho ca anh ta. V vy, mc ngy cng tng ca s tri dy cm xc ban u dn n cng ngy cng tng ca nhng p ng c iu kin ho tu vo mt im tim cn pha trn - im lm tng mc tri dy - gim i cng ca nhng p ng xc cm tri nghim gin tip c iu kin ho. Bandura gii thch pht hin ny bng tuyn b rng ngi quan st cc mc cao ca s tri dy iu kin c trc s thng xuyn gi ln cc chin lc kch thch trung tnh hay n gin hn l nhng p ng cnh tranh chin u vi nhng tc ng ca s tri dy gia tng. Bandura khng nh rng ch khi nhng p ng ca ngi quan st c th c iu kin ho gin tip d mang tnh cng c hay mang tnh c in thng qua s th hin i vi mu, chng cng c th b gip tt gin tip qua quan st n thun. Vic ngi quan st chng kin mu tip cn kch thch m anh ta (ngi quan st) lun trn trnh nhn chung s chu s tiu hu gin tip ca nhng p ng trn trnh nu anh ta quan st thy mu tri nghim nhng hu qu bt li. Bandura cng nhn rng qu trnh sau ny s lin quan nhiu n tm l tr liu v thay i hnh vi. Bn thn Bandura (1977) ch r, mu dy cho ngi quan st nhng vic s dng bi hc tu thuc rt nhiu vo mc hot ho cm xc ca c nhn thi im y, cng nh tu thuc vic c nhn nh gi hon cnh lc ca mnh nh th no. Ni mt cch khc, tp nhim thay th ch to ra mt du vt trong no, nhng chnh cc qu trnh nhn thc lun lun can thip vo phn tch bi cnh i sng thng ngy, ri tu tnh hung, a c th n da hay khng da vo tp nhim thay th20. Do , qu trnh hc qua quan st ch n gin to li ng x tu theo hu qu ca n ch khng phi cu trc li cc thng tin nhm lp chng trnh cho mt ng x mi nh trong trng hp tp nhim thc s nn n vn c xp vo mt loi ng x c hiu lc. Thuyt hc tp x hi ca Bandura l l thuyt ton din nht v vic hc tp qua bt chc hin c trong tm l hc x hi tnh t l thuyt c in ca Miller v Dollard. Bt k nh tm l hc x hi no cng cn tham kho l thuyt ca Bandura nh gi kh nng th nghim ca n. Nhng chng minh m Bandura a ra cho khi nim ca mnh v vic hc tp tri nghim gin tip khng th nghim qua mu qu thc l rt n tng.

20

Jo.Goderfroid, Nhng con ng ca tm l hc tp 2, T sch NT, H Ni, 1998, trang 259, 260.

22

1.5. nh gi v trng phi: Trng phi hnh vi em li cho tm l hc ni chung v tm l hc x hi ni ring mt hng i mi, tp trung vo nghin cu cc hnh vi x hi, chng minh rng chng c th nhn bit v iu khin c. Tuy nhin, nhng nguyn tc ca trng phi hnh vi gy tr ngi ln cho vic nghin cu cc hin tng tm l x hi khi hon ton b qua cc nghin cu v cc qu trnh hot ng v pht trin ca nhm. Chnh khi nim nhm trong trng phi hnh vi ch c xem nh mt nhm nh gm hai nhn vt. iu ny khin trng phi hnh vi tr thnh trng phi l thuyt mang t tnh x hi nht trong cc l thuyt ca tm l hc x hi.

2. Trng phi tip cn nhn thc trong tm l hc x hi 2.1. Lch s ca trng phi Trng phi nhn thc m mt xu hng tiu biu trong tm l hc hin i, xut hin vo nhng nm 50 60 ca th k XX. Mc ch ban u ca xu hng ny l nghin cu nhng bin i tch cc ca cc thng tin cm gic t thi im c kch thch vo c quan cm gic n khi xut hin phn ng. V sau, nhim v nghin cu chnh ca trng phi ny l chng minh vai tr quyt nh ca nhn thc trong hnh vi con ngi. Trng phi nhn thc l trng phi s dng cc nh hng l lun chung lm ni bt nhng qu trnh then cht nh thi , quan im, mong i trong vic gii thch hnh vi. Tuy nhin n c th tng phn vi cch tip cn ca trng phi hnh vi, trng phi nhn mnh nhng yu t th yu (cc kch thch, s thay i c tnh cht phn ng) gii thch hnh vi con ngi. Trng phi nhn thc lin quan mt thit vi tm l hc Gestalt v l thuyt trng ca Lewin khi tp trung vo nhng tri nghim c thc lin quan n cc qu trnh nhn thc v suy ngh. Tuy nhin, trng phi ny khi l gii cc l thuyt c s khc bit v mt bn cht so vi tm l hc Gestalt v l thuyt trng, th hin s khng tn thnh hc thuyt Gestalt v nhn thc ca ngi bn x c u th hn ngi nhp c, v s ng ng tm l, v s sng sut trong vic gii quyt tt c cc vn v v nhng ng c n giu trong thuyt ngun gc ca vic lng qun; ng thi cng khng hon ton ng tnh vi quan nim ca Lewin v khng gian sng v p lc tm l, vi cc m hnh hnh hc v vi quan im cng nhc ca ng v tnh c mc ch bt bin ca hnh vi21.

2.2. Xu hng chung ca trng phi21

Marvin E.Shaw v Philip R. Costanzo, Theories of Social Psychology, McGraw-Hill Book Company, trang 172.

23

Trng phi nhn thc quan nim rng con ngi khng phi l sinh vt ch yu th ng, duy nht nm di s kim tra ca mi trng. Cung cch con ngi phn ng vi cc tnh hung v cc s kin gp phi sinh ra t s hiu bit v nhn thc v chng. Khi s hiu bit nhn thc da trn cc nim tin khng hp l thng gy ra cc hn lon cm xc v cc ng x khng thch ng. Ni cch khc i, chnh nhng ngh khng hp l hoc tai hi ng trc cc tnh hung hot ho phn ln gy ra cc ri nhiu hnh vi. Ngoi ra, theo Rotter (1966) cung cch cm nhn cch ng x v hu qu ca chng tu thuc rt nhiu vo cc c im nhn cch ca chng ta. Nh vy, mt s ngi thng c xu hng quy gn hnh ng ca mnh vi cc nguyn nhn t bn trong, mt s ngi khc th cho l nguyn nhn t bn ngoi. Vy hai kiu ngi ny khc nhau s thc hin vic kim sot hnh ng ca h, c Rotter phn bit thnh ngi hng ni v hng ngoi. Ngi hng ngoi tin rng mi thi im h u c th tc ng ln mi trng v cui cng h lun chu trch nhim v cc iu xy ra vi h. l nhng ngi nng ng, ch ng, c khuynh hng phn tch cc vic phi lm v nhn nhn hot ng nhm pht hin cc yu t km, cc im mnh ca tnh hung v hnh ng ca h. Khi tht bi h khng ngn ngi v t buc ti mnh l thiu c gng, thiu kin tr. Ngc li, nhng ngi hng ni li cho rng s kim tra c t bn ngoi cc iu kin khc nhau trong cuc i h v cung cch h thay i l do ngi khc hoc do s may mn tnh c. l nhng con ngi th ng hn, km kh nng, d dng gn tht bi ca mnh do vic thiu nng lc ca bn thn22. Cc tc gi theo trng phi nhn thc truyn thng tin vo nhng suy ngh hp l hay khng hp l ca c nhn tn ti t khi sinh ra. Nhng kh nng suy ngh ny c tng cng qua thi gian c thit lp v kh thay i hoc mt i. Mc d cm xc v hnh vi c th ng mt vai tr quan trng trong cuc sng ca c nhn nhng cc nh tm l hc nhn thc tin rng nhng suy ngh khng hp l c th c thay th bng nhng suy ngh hp l trong hu ht cc tnh hung khn cp. Cn cc tc gi theo trng phi nhn thc c quan im cp tin li nhn mnh cch xy dng thc t ca chng ta da vo s tng tc phc tp gia suy ngh, hnh ng v cch cm nhn th gii vi s sng to c o ca mi c nhn, to nn s duy nht trong h thng ngha ca mi ngi. H cho rng mi c nhn l mt thc th phc tp v phong ph, c th c nhng ng c v thc lin tc thch nghi nhn thc trong nhng n lc to nn ngha ca th gii. Nhn chung cc nh tm l hc nhn thc cho rng c nhn c th thay i v khng b quy nh bi kinh nghim thi th u. Cch nhn hin ti ca c nhn v th gii l cha kho to nn s thay i 23.22

Jo. Godefroid, Nhng con ng ca tm l hc tp ba, T sch NT, H Ni 1998, trang 28.23

E.D. Neukrug, The world of the counselors, Brooks / Cole Publishing Company, 1999, trang 95.

24

2.3. Mt s khi nim ch cht Nhn thc v cu trc nhn thc a s cc tc gi theo thuyt nhn thc u s dng khi nim nhn thc m khng nh ngha n mt cch r rng v h tin rng n c s dng ph bin n ni khng cn phi nh ngha na. Tuy nhin, mt s ngi vn c gng nh ngha khi nim ny. Scheerer (1954) nh ngha nhn thc l qu trnh trung gian i din cho cc s kin ni tm v ngoi tm: N l hnh thc t chc cc hin tng nm gia ngun kch thch v s iu chnh hnh vi (Sheerer, 1954, trang 99). Festinger (1957) nh ngha cc thnh t nhn thc l s nhn thc, iu m c nhn bit v bn thn, v hnh vi v mi trng xung quanh mnh. Neisser (1967) pht biu rng nhn thc l thut ng ch cc qu trnh m qua bt c cm gic no c tip nhn vo c th cng b bin i, lm gim bt, lm cho tinh vi hn, lu gi v s dng. V vy, nhn thc l nhng g c nhn bit hoc l tri thc c c thng qua kinh nghim c nhn24. Hay ni cch khc, nhn thc l qu trnh hoc kt qu phn nh v ti hin hin thc vo trong t duy, nhn bit v hiu bit th gii khch quan.25 Khc vi nhn thc, cu trc nhn thc thng c nh ngha rt r rng: Zajonc (1960) nh ngha: cu trc nhn thc l mt tp hp c t chc nhng vt tng trng m c nhn s dng xc nh v phn bit mt i tng hoc s vt c th26. Theo Zajonc, cc thuc tnh ca cu trc nhn thc l tnh khc bit, tnh phc tp, tnh duy nht v tnh c t chc Scott (1963) s dng thut ng cu trc nhn thc ni v nhng cu trc m thnh t ca n bao gm cc tng c thc hoc tp hp cc tng ca c nhn v s nhn thc c thc c gi tr lin quan (Scott, 1962). Tc gi cho rng thnh phn ca kinh nghim c sp xp vo cc nhm c cu trc phc tp hn v nhng cu trc ny a ra ngha cho tng thnh t c th (nh nim tin c th, tri thc, gi tr v nhng mong i). Nhng cu trc nhn thc ny ng vai tr quan trng trong hc tp, tri gic v cc qu trnh tm l tng t. T , Scott cho rng c 3 thuc tnh quan trng ca cu trc nhn thc: tnh khc bit, tnh lin quan v tnh tch hp. C Zajonc v Scott u cho rng cu trc nhn thc bao gm cc phn khc nhau ( tng, quan im, v.v), cc thnh phn ny u lin quan n nhau theo mt24

Marvin E.Shaw v Philip R. Costanzo, Theories of Social Psychology, McGraw-Hill Book Company, 1970, trang 173. 25 Vin ngn ng hc, T in ting Vit, NXB Nng, 2003, trang 712. 26 Marvin E.Shaw v Philip R. Costanzo, Theories of Social Psychology, McGraw-Hill Book Company, 1970, trang 173

25

t chc tch hp nht nh. Cc cu trc nhn thc ny cho php c nhn ng ph vi mi trng phc tp theo cch thc c ngha nht nh27. ngha ngha l khi nim trung tm ca trng phi nhn thc v ng vai tr ln trong vic gii thch l lun cho hu ht cc qu trnh tm l phc tp. Ausubel (1965) cho rng ngha l mt sn phm mang tnh hin tng thuc v kh cht ca vic hc tp c ngha. Trong qu trnh hc tp nhng ngha tim n, nhng g vn c trong cc biu tng (hoc tp hp cc biu tng) c bin thnh nhng ni dung nhn thc khc nhau nh h thng t chc ca hnh nh, cc khi nim hay cc xut ( chnh l cu trc nhn thc). Mi lin h ca thnh phn mi ny vi cu trc nhn thc s to nn nhng ngha mi. Ausubel khng ph nhn cc s kin thuc v thn kinh c th n di ngha nh l mt hin tng nhn thc nhng ng coi nhng s kin nh th to nn mi quan h c s vi ngha. Ngha l, khng c mi lin h nhn qu no gia ngha v cc s kin thuc v thn kinh28. Trong quan im ca Bruner (1957) v s sn sng nhn thc, ng pht biu rng ngha ca bt c iu g c nhn bit u bt ngun t cc cp tri gic. ngha l kt qu ca qu trnh phn loi c bn ca tri gic. Cc qu trnh tm l chn lc Tri gic Theo cc nh nhn thc hc, tri gic khng ch n thun l s tip nhn th ng v s din gii t ng ca cc kch thch m l mt qu trnh ch ng trong nhng d liu nhp vo lin h mt cch c chn lc vi cu trc nhn thc ang tn ti. l mi lin h gia u vo (d liu cm gic) vi t chc ca cc thnh t nhn thc (cu trc nhn thc) cho php quyt nh v a ra ngha cho nhng th c tri gic29. S hc tp Cc nh nhn thc hc tiu biu nhn ra rng c nhiu hn mt kiu hc tp v vic gi nhng nguyn tc gii thch cho mt kiu l khng ph hp vi cc loi khc. Ausubel (1961) xc nh 4 kiu hc tp: hc tip thu, hc khm ph, hc vt v hc c ngha. Hc tip thu l ngi hc ch cn tip thu nhng ti liu c sn, khng i hi phi tm ti khm ph.

27

Marvin E.Shaw v Philip R. Costanzo, Theories of Social Psychology, McGraw-Hill Book Company, 1970, trang 174. 28 Sd, trang 176 29 Sd, trang 176, trang 178.

26

Hc khm ph: Ngi hc phi tm ti, khm ph v o su suy ngh nhng ni dung hc. Chng hn vic hnh thnh cc khi nim, vic gii quyt vn mt cch c ngha, v cc nhim v hc tp tng t. Hc khm ph i hi nhiu hn s tip thu ni dung n thun. Do , qu trnh hc l qu trnh sp xp v tp hp li thng tin vo cu trc nhn thc m cc thng tin ny li tip tc c sp xp, bin i v tp hp cp cao hn. Tt c qu trnh ny xy ra trc vic tip thu v sau nhng ni dung c khm ph s c tip thu ging nh trong vic hc tip thu. Hc vt: Hc vt ch tnh hung m trong ngi hc c nh ghi nh nguyn vn ti liu nh mt tp hp tu tin ca nhng t c lin quan. Hc c ngha: Hc c ngha ch tnh hung c t nht 2 c im: (1) ti liu hc c nhiu ngha tim n; (2) khuynh hng ca ngi hc l lin kt nhng lnh vc ch cht ca cc khi nim hoc thng tin mi vi cc thnh phn lin quan ca cc cu trc nhn thc ang tn ti. T nhng nh ngha trn y, chng ta c th thy r rng hc tip thu ging vi hc vt v hc khm ph ging vi hc c ngha. Khi cn tm hiu mt vn no , hc vt tng ng vi vic hc th v sai, cn hc c ngha th tng xng vi vic gii quyt sng sut vn . M hnh t chc nhn thc ca Ausubel (1963) v vic hc c ngha khng nh rng cu trc nhn thc bao gm mt t chc c th bc nhng du vt nhn thc nhng biu trng ang c duy tr ca kinh nghim qu kh trong cu trc nhn thc. Quan im ca Ausubel c nhiu nh nhn thc hc k tha v pht huy. Chng hn, Bruner coi vic hc v gii quyt vn l cc loi c ngha hn ca vic hc tp. Bruner, Wallach v Galanter (1959) khng nh rng phn nhiu ca vic hc v gii quyt vn l nhim v xc nh nhng trng thi u u c tnh nh k trong mi trng, i hi mt m hnh nhng trng thi u u m ngi hc c th mn mt m hnh c sn hoc nu khng c th phi xy dng mt ci mi. Cn Newell, Simon v Shaw (1958) trong thuyt x l thng tin cng a ra nhng quan im tng t. H cho rng h thng x l thng tin c kh nng lu gi ln nhng chng trnh hoc cc chin lc phc tp m thnh phn ca chng phn ln l nhng kinh nghim trc y. Nhng chin lc ny c th c gi ln bi cc kch thch quyt nh mt hay nhiu th trong chin lc l ph hp. Kt qu ca h thng lu gi ny l s p ng tch cc vi cc kch thch bng cc hnh vi phc tp c la chn. Vic hc xy ra khi mt p ng ca h thng vi s th hin thnh cng ca kch thch tng ng to ra nhiu hn hoc t hn s thay i trong vic p ng ca h thng. ng gp ca cc nh nhn thc hc v cc kiu hc tp rt ng ghi nhn. Hc vt, diu kin ho v cc kiu hc tp tng t lun xy ra nhng li c xem l nhng dng thc khng quan trng i vi hnh vi phc hp ca con ngi. Kiu

27

hc tp m Ausubel (1961) gi l hc tp c ngha c nhn mnh l kiu hc tp c ch nht v ng gp nhiu nht cho s tin b trong kin thc v s thnh vng ca con ngi. Kiu hc tp phc hp ny i hi s tham gia tch cc ca ngi hc v lin quan mt thit vi cc qu trnh ni tm phc tp nh s sp xp, xc nh nhng tnh trng u u c tnh nh k v vic gi ln cc chin lc. ng c v S cng c Trng phi nhn thc nhn chung chng li vic nhn mnh vai tr ca ng c v kch thch trong vic hc tp v hnh vi. Tuy nhin, a phn cc nh nhn thc hc u tha nhn s tn ti ca nhu cu nhn thc hoc cu trc nhn thc. Cohen, Stotland v Wolfe (1955) nh ngha nhu cu nhn thc l nhu cu to nn nhng tnh hung lin quan trong cc cch thc to nn ngha v s thng hp. C nhn cn hiu th gii ca mnh v c nhn ang tri nghim n; c nhn cn to nn s hp l cho th gii ca mnh. C l khi nim ng c vi t cch l trng thi cng thng v nh cho rng tt c s cng c bao gm vic gim trng thi cng thng l nhng iu m cc nh nhn thc cc lc phn i. Tuy nhin, mt s nh nhn thc hc vn s dng khi nim cng c trong cc l thuyt ca mnh v s cn bng nhn thc, in hnh l thuyt POX ca Heider (1946), thuyt ng nht (ng dng) ca Osgood v Tannenbaum (1955) hay thuyt Bt ng nhn thc ca Festinger (1957) m chng ta s xem xt mt cch c th hn trong phn sau.

2.4. Nhng l thuyt chnh 2.4.1. Thuyt nhn thc ca Krech v Crutchfield Thuyt nhn thc ca Krech v Crutchfied (1948) phn nh s c gng y tham vng ca h trong vic to nn mt l thuyt nhn thc ca tm l hc x hi. H bt u bng vic a ra nhng nguyn tc c bn ca thuyt nhn thc, sau ng dng chng vo cc hnh vi x hi. C l nhng g m h th hin l nhng tuyn b r rng v chnh xc nht v s hin din ca l thuyt nhn thc. V v l do , cn thit phi xem xt nhng nh ca h vi in hnh xut sc l thuyt nhn thc. Nhng xut ny c chia thnh 3 nhm sau: ng lc ca ng c, qu trnh tri gic, v t chc li tri gic. ng lc ca ng c Thut ng ng c c Krech v Crutchfied (1948) s dng rt rng, bao gm c tnh cm v cc gi tr. Cc nguyn tc c bn ca ng c c tm lc trong cc nh : nh 1: Chnh th chnh ca php phn tch ng c l hnh vi phn t, lin quan n nhu cu v mc tiu. Hnh vi phn t khng ch bao hm nhng hnh

28

ng bn ngoi m cn c c suy ngh, tri gic, nhu cu v.v v nhng mi lin h gia cc n v ny ca hnh vi. V con ngi l mt chnh th nn nhng thnh t ny lin kt vi nhau v khng th b tch ri mt cch tu tin. nh 2: ng lc ca hnh vi phn t ny sinh t nhng thuc tnh ca trng tm l gn nht. nh ny lin quan n hai vn : mt l vn ng lc trc tip: gii quyt nhu cu v mc tiu ca mt ngi nht nh trong mt tnh hung nht nh; hai l vn ngun gc, tr li cho cu hi nhng nhu cu v mc tiu ny c pht trin nh th no. Krech v Crutchfield nhn mnh rng s phn tch ng c khng cn phi i tm nhng nguyn nhn hnh vi trong qu kh v tt c cc ng c c th c xem l hin thi. T , vic phn tch hnh vi ng c tr thnh phn tch ng lc ca trng tm l. nh 3: Tnh khng n nh ca trng tm l to ra trng thi cng thng m tc ng ca chng ln tri gic, nhn thc v hnh ng c xu hng hay i trng theo s nh hng ca mt cu trc n nh hn. Bt c lc no t chc ca trng tm l c v c s mu thun l trng thi cng thng li tng ln. Nhng trng thi cng thng ny sinh ra s tng quan nhn thc nh nhng cm gic day dt khng r rng, cm xc v nhu cu v nhng i hi c th nhn thy c t mi trng. Trng thi cng thng tn ti dai dng cho n khi nhng hnh vi gii quyt thc y hnh ng hng ti mc tiu, t chc li nhn thc hoc cu trc li tng th trng tm l . nh 4: Tht vng trong vic t c mc tiu v tht bi trong vic gim thiu trng thi cng thng c th dn n hng lot nhng hnh vi thch nghi hoc thch nghi khng tt. Khi ng c b ngn cn khin cho c nhn khng th t c mc tiu, s tht vng s xy ra. S tht vng ca ng c c th xut pht t nhn t mi trng (vt cht hoc x hi) hoc nhn t c nhn (sinh l hoc tm l). C nhn c th p ng vi nhng hnh vi thch nghi nh tng cng s n lc t c mc tiu, t chc li trng tri gic hoc thay th mc tiu khng th t c bng mc tiu d t c hn. Mt khc, p ng ca c nhn vi s tht vng c th khng thch nghi vi ngha rng chng gy tr ngi cho vic thc hin cc chc nng lnh mnh ca c nhn. Nhng phn ng khng thch nghi bao gm s gy hn, s thoi b, s rt lui, s hp l ho, bnh t k v nhng phn ng tng t. nh 5: Cc phng thc c trng ca vic t c mc tiu v gim cng thng c th c hc v lu truyn bi cc c nhn. Mc d Krech v Crutchfield cho rng tnh khng n nh ca trng tm l c th lm tng trng thi cng thng v s lm ny sinh nhng hnh vi hng ti s cn bng trng thi cng thng ny nhng h vn khng nh qu trnh ny khng bt nh hay mang tnh my mc m l mt qu trnh ch ng, dn n cc cp t chc cao hn v thnh cng hn. V trng tm l ca c nhn ht sc phc tp nn t chc cc nhu cu v mc tiu ca c nhn cn phi trnh nhng hnh vi hn lon.

29

Cu trc tri gic v nhn thc Theo Krech v Crutchfield, tt c cc hnh vi phn t ca c nhn c cu thnh bi quan nim ca ring anh ta v th gii. V th rt cn phi m t th gii x hi c c nhn nhn thc v tm ra nhng nguyn tc chung cho vic tri gic v nhn thc. Cc nh sau cp n s cu thnh cc nguyn tc ca tri gic v nhn thc da trn nhng thc nghim ng tin cy. Cc yu t cu trc (kch thch vt cht v phn ng thn kinh) v yu t chc nng (nhu cu v kinh nghim trong qu kh ca c nhn) u c cp n trong cc nh . nh 1: Trng tri gic v nhn thc v bn cht c sp xp v c ngha. nh ny c lm r bng xu hng con ngi hnh thnh nhng n tng tng hp i v ngi khc, a ra nhng cch gii quyt v cng li nhng thay i thi . nh 2: Tri gic c tnh chn lc chc nng. C nhn bc l mt chui ln cc kch thch c th nhn thc c, nhng r rng l khng th ch n tt c chng. Thay vo , ch nhng i tng nht nh ng vai tr quan trng trong tri gic nhng i tng c ngha chc nng nht nh i vi c nhn. Bng cch ny, c nhn c th tng hp tri gic ca mnh vo cu trc nhn thc ang tn ti vi t s e do nht cho s n nh. nh 3: Nhng thuc tnh ca tri gic v nhn thc nm trong mt cu trc c quyt nh phn ln bi nhng thuc tnh ca cu trc m n thuc v. Ngha l, s tri gic nht nh ch c ngha trong mi lin h vi cu trc nhn thc m n gn b. nh ny tr nn d hiu hn, cc tc gi chia chng thnh hai nh nh: 1. Khi mt c nhn c coi l mt thnh vin trong nhm, mi mt tnh cch ca c nhn ph hp vi c tnh ca nhm s b tc ng bi cc thnh vin trong nhm, tc ng ny c th dn n s ng ho hay mu thun. nh ny c minh ho bi nhng tc ng ca khuynh hng nhm cc c nhn da vo chng tc, nim tin tn gio, tng lp x hi v.v.. c trong nhn thc ca chng ta v cc c nhn ring bit; 2. V nhng th khc cn bng nn s thay i c a vo trng tm l s c hp th theo cch thc to ra tc ng nh nht ln mt cu trc vng chc. nh ny ch ra trn thc t nhng cu trc nhn thc vng chc nht ti thiu th cng d nh hng n s ph v cc p ng. nh 4: i tng v s kin c lin h mt thit vi nhau v khng gian/ thi gian hoc ging nhau c xu hng c nhn bit l mt phn ca mt cu trc ph bin. nh ny r rng l da trn cc nguyn tc ca trng phi Gestalt coi s tng ng v gn gi l nhng yu t quyt nh ca tri gic. Tuy nhin, cc tc gi ny khng chp nhn quan im ca trng phi Gestalt cho rng cc bin ny ch mang tnh cu trc. Thay vo , vn ho v s o to l nhng nhn t quan trng trong vic quyt nh ci g s c xem l tng t v t

30

quyt nh vic t chc tri gic. Krech v Crutchfield tin rng cc nhn t x hi ng vai tr nht nh trong vic t chc tri gic.

T chc li nhn thc Cc cu trc nhn thc thay i khng ngng p ng li s thay i kinh nghim ca c nhn. Nhng thay i ny c th ny sinh t nhng thay i tnh hung (hc tp), t nhng thay i trong trng thi tm l ca c nhn hay t nhng tc ng ca cc nhn t ng lc lin quan n tr nh (s qun). Nhng nh c cp trong phn ny gii quyt s t chc li nhn thc v bao gm c s t chc li vic hc tp, suy ngh, gii quyt vn , s qun v s bin i sinh l. nh 1: Chng no cn c s ba vy ca vic t c mc ch chng s t chc li nhn thc c khuynh hng din ra; bn cht ca s t chc li nhn thc l gim i trng thi cng thng gy ra bi nhng tnh hung khng va lng. Bn cht ca s t chc li nhn thc b quy nh bi mt s yu t nh sc mnh ca nhu cu, cch thc p ng c trng ca c nhn v s tri gic ca anh ta v nhng tr ngi t c mc tiu. nh 2: Qu trnh t chc li nhn thc c trng bao gm nhng chui c th bc cc t chc lin quan. nh ny ch ra thc t l mi mt bc thnh cng ca qu trnh hc tp c t chc mt cch c ngha. Thc t ny c mt s n quan trng lin quan n kinh nghim hc tp: (1) nhng tnh hung c lp li to nn c hi tip theo cho s t chc li nhn thc hn l to ra mt s xy dng tng bc mt cu trc cui cng; (2) cc kinh nghim tc ng n s t chc li l nhng kinh nghim c c nhn nhn bit; v (3) s gio dc trc tip c ch v cng quan trng trong vic to thnh s t chc li nhn thc. Krech v Crutchfield nhn mnh rng qu trnh t chc li nhn thc c s thng nht v ph thuc ln nhau. nh 3: Cc cu trc nhn thc theo thi gian tri qua nhng thay i mang tnh tin trin theo cc nguyn tc ca s t chc. im chnh ca nh ny l s t chc li nhn thc c th xy ra c lp vi nhu cu, ngha l khng phi tt c s t chc nhn thc u xy ra do s cn tr t mc ch v s gim trng thi cng thng tip sau. Mt vi thay i quan trng xy ra trong sut thi gian hnh thnh v thc hin chc nng trong hnh vi ca c nhn. nh ny cng khng nh rng s qun c th xy ra v lun xy ra. Tuy nhin khng phi tt c s qun u c xem l nhn t ph hng cc cu trc nguyn bn. Cc nguyn tc t chc quyt nh cu trc nguyn bn qua thi gian to nn nhng tc ng tng t nh chng lm khi bt u. Nhng thay i c th trong cu trc nhn thc theo thi gian c coi l nhng thuc tnh mang tnh cu trc

31

v chc nng ca t chc nhn thc nguyn bn v c mi lin h gia cc thuc tnh ca cu trc nguyn bn vi s tri gic ny sinh. nh 4: S d dng v nhanh chng ca qu trnh t chc li nhn thc l chc nng ca s c lp nhng im ring bit v tnh cng nhc ca cu trc nhn thc nguyn bn. Krech v Crutchfield cho rng nhng vn v tc t chc li v nhng khc bit ca c nhn trong vic t chc li d dng v nhanh chng c th t c bng s phn tch cc thuc tnh ca cu trc nhn thc hn l phn tch nhng c im sinh l ca c nhn. Nhn chung, cc cu trc n gin v tch bit d t chc li hn nhng cu trc khc bit v lin kt vi nhau. Cc nhn t quyt nh s a linh hot ca cu trc nhn thc bao gm: (1) kh nng sinh hc ca c nhn, (2) nguyn tc ca t chc, (3) iu kin to ra cu trc nguyn bn, (4) nhu cu v tnh cm, trong nhu cu v tnh cm c tc ng ln nht n tnh cng nhc ca cu trc nhn thc. Tm li, mc d mt s nh ngha v l gii ca trng phi nhn thc c th cha thc s r rng nhng theo Krech v Crutchfield, trng phi nhn thc tr thnh mt trng phi kh ph bin, vi nhng nguyn tc chnh sau:

1. Hnh vi phc tp c th c hiu ch bng vic xem xt ci gi l cc khinim mang tnh tinh thn nh i tng tri gic, tng, hnh nh v s mong i. Ngi ta phi phn tch nhng qu trnh c tnh trung tm ny hiu chnh xc nhng hnh thc phc tp v quan trng hn ca hnh vi con ngi. 2. Phng php thch hp phn tch l tip cn chnh th lun hoc tip cn phn t. S khng th hiu c hnh vi n nht bng vic nghin cu cc thnh t phn t.

3. Khng ch hnh vi l t chc phn t m nhn thc cng l mt nhn t quantrng bc nht trong t chc ny. Do , tri gic c xem l mt qu trnh lin kt cc d liu u vo cho cu trc nhn thc u ra v hc tp l mt qu trnh t chc li nhn thc. 4. Hc tp v hnh vi khc c th l h qu ca trng thi cng thng v gim cng thng nhng s thc hin kh nng t nht cng quan trng nh nhau trong vic quyt nh thnh vi. 5. Cc s kin thuc v h thn kinh c th n di cc hin tng tm l nhng khng nht thit phi c c mi quan h nhn qu gia cc s kin sinh l v s kin tm l. Tt c nhng nguyn l ny c th c gp vo mt nh chung, rng hnh vi c t chc, t chc ny l phn t v nguyn t quan trng nht l nhn thc30.30

Marvin E.Shaw v Philip R. Costanzo, Theories of Social Psychology, McGraw-Hill Book Company, 1970, trang, 182-187.

32

2.4.2. Thuyt POX ca F.Heider Thuyt P O X ln u tin c Heider a ra nm 1946, sau c pht trin v hon chnh nm 1958 di tn gi Tm l hc v quan h lin nhn cch. Thuyt ny th hin mi lin h cm xc ca mt c nhn (P = Person) i vi c nhn khc (O = another person) v i tng khch quan (X). Sau , cng thc trn pht trin mc phc tp hn, khng ch l mi lin h gia mt s t c nhn vi nhau m cn ch mi quan h lin nhn cch ni chung. Mi quan h gia P, O, X Heider a ra 2 kiu quan h trong h thng P O X: quan h lin kt v quan h cm xc. Quan h lin kt cng c hai dng: lin kt (quan h tch cc (+)) v khng lin kt (quan h tiu cc (-)). Quan h lin kt l s hp tc gia hai hoc nhiu c nhn. Quan h khng lin kt l cc thnh vin khng c s phi hp, lin h vi nhau. Trong hc thuyt ca mnh, Heider rt quan tm n c cu ca s lin kt. Theo ng, trong c cu ny, s ng nht v dn tc, tn gio, gia nh , c nh hng ln n quan h lin nhn cch. Quan h cm xc ph thuc vo gi tr no ca c nhn. N bao gm cc quan h nh: yu thch, khm phc, tn thnh, t chi, khng thch, ch trch, tn knh, say m v cc hnh vi c cng nh hng gi tr. Cng ging nh quan h lin kt, quan h cm xc c th l tch cc (+), c th l tiu cc (-). Thuyt P O X l thuyt c tnh logic cao. u im ln nht ca thuyt ny l cung cp c s cho s pht trin cc h thng khc, trc tip hoc gin tip c nh hng n qu trnh t chc nghin cu. 2.4.3. Thuyt hnh vi giao tip ABX ca Newcomb Thuyt A B X c Newcomb v Svehla nghin cu t nm 1937 nhng sau nhiu nm vn cha c chnh thc ho v c mt s bin i. Tuy vy, cch thc tin hnh v cc nguyn l c bn ca n th vn c gi nguyn. Thuyt A B X khng khc thuyt P O X v n cng tm hiu vn giao tip ca cc c nhn v mi quan h ca c nhn vi nhm. Nhng khi nim c bn ca h thng A B X l hnh vi giao tip, nh hng, s phi hp v s xung t ca h thng. Hnh vi giao tip l s truyn t thng tin t phn truyn n phn nhn. Chng hn, c nhn (A) truyn thng tin n c nhn khc (B) v vn g c lin quan n (X). Theo Newcomb, c hai loi h thng nh hng: h thng c nhn v h thng nhm.

33

H thng c nhn l quan h c thc hin bi mt c nhn. Nu c nhn A bt u quan tm th quan h s l A hng n B v X, tri gic ca A thuc v nh hng ca B. H thng nhm c thit k cho giao tip ca hai c nhn v th hin cc kha cnh: Hnh vi giao tip xy ra trong tnh hung tc ng trc tip ca cc c nhn; hnh vi giao tip l hnh vi c ch nh; hnh vi giao tip nhm mc ch hng n s lnh hi; cc thnh vin ca nhm trong tm trng lin kt vi nhau. u im chnh ca thuyt A B X l m rng, pht trin nguyn tc cn bng i vi quan h gia cc c nhn. Newcomb phn tch su sc nhiu kha cnh ca tnh hung lin nhn cch v a ra cc gi thuyt khoa hc c gi tr lin quan n hnh vi lin nhn cch. Thuyt A B X c hai nhc im chnh: 1) Mt s nh v nh ngha cha r rng. Khi nim xung t v qu trnh bin i xung t cha hon ton c xc nh; 2) Lin quan n yu t cn bng trong tnh hung lin nhn cch, Osgood (1960) ph phn Newcomb xem nh vai tr c nhn trong bi cnh ca nhm. Khi gii thch hc thuyt ca mnh, Newcomb khng phn bit r rng h thng c nhn v h thng nhm.

34

2.4.4. Thuyt ng nht (ng dng) ca Osgood v Tannenbaum Thuyt ng nht (ng dng) do Osgood v Tannenbaum a ra nm 1955. y l m hnh l thuyt c thit k tnh ton hu ht cc bin s c ngha trong thay i thi . Thuyt ng nht (ng dng) lin quan n vic d on thay i thi trong tnh hung thc nghim c trng m giao tip c thc hin t s c gng ng nht ca mt c nhn (ch th) nhm chp nhn quan im thc t i vi mt s c nhn khc (khch th). Osgood v Tannenbaum tin tng rng m hnh ca h c th cho php d on nh hng v s lng ca s thay i thi i vi c hai pha v i tng ca thi . Nguyn tc ng nht (ng dng) m Osgood v Tannenbaum a ra l: ng nht v li ch: S ng nht v li ch ch ny sinh khi hai hay mt s c nhn c lin quan n nhau v quyn li. Thay i nh hng: Khi mt c nhn kt hp vi mt c nhn khc th v tr ph hp ca c nhn ny theo phm vi gi tr lun lun bng mc phn cc i vi c nhn khc v khi c th c hai c cng nh hng gi tr (quyn li tch cc) hoc c nh hng gi tr i lp nhau (quyn li tiu cc). S lng v s phn b p lc: Tng s v s phn b p lc i vi s ng nht c th c bt ngun t nguyn tc mt, cng c th bt u t nguyn tc hai. Cng thc ca nguyn tc ba l: S thay i theo nh gi thi ca i tng (thay i thi ) bng mc phn cc ca cc thnh vin c nh hng khng hp tc chia cho tng mc phn cc ca cc thnh vin c nh hng khng hp tc v mc phn cc ca thi i tng i vi nh hng quan tm, nhn vi tng s p lc nhm thay i nh gi thi i tng.

2.4.5. Thuyt bt ho nhn thc ca L.Festinger Thuyt bt ho nhn thc c L. Festinger a ra nm 1957, trn c s cc quan im ca Heider (1946) v cc hc thuyt ph hp khc. Hc thuyt ny khc vi cc l thuyt khc hai im quan trng: 1) Thuyt ny c ch nh gii quyt hnh vi nhn thc ni chung ch khng n thun l hc thuyt v hnh vi x hi; 2) S nh hng ca thuyt ny trong nghin cu tm l hc x hi v phng din thit k nghin cu nhiu hn cc thuyt v nhn thc khc. C s ct li ca thuyt bt ho nhn thc th hin cc kha cnh sau:

- Nhng quan h khng ph hp v nhn thc lm tng thm s bt ho.- S bt ho v nhn thc lm ny sinh p lc gim bt s khc bit ny. - Kt qu ca p lc th hin trong thay i nhn thc, thay i hnh vi, trong la chn thng tin v quan im mi.

35

Thuyt bt ho nhn thc ca Festinger cho rng nhng kin thc ca chng ta v th gii v v bn thn chng ta c th xem nh mi lin h ca nhng yu t nhn thc khc nhau. Gia cc khu ca mi lin h ny c th c cc quan h ho hp, khng ho hp v bng quan. Bng quan: A v B khng c quan h vi nhau (v d hiu bit ca ti v vic M cung cp v kh cho Ixraen v v ngun gc chng tc ca Anhxtanh.) Khng ho hp: Nu c A th B khng th tn ti ng thi (v d hiu bit v u th qun s ca mi bn). Ho hp: C A th do c B (v d nhng hiu bit ca ti v bn cht xm lc ca M v nhng hiu bit ca ti v lp trng ca chnh ph M trong vn Ixraen). Festinger khng gii thch cm gic ho hp ta quan st thy trong trng hp c quan h ho hp. Tin c bn ca Festinger l s khng ho hp gia hai hay nhiu yu t nhn thc dn n s cng thng tm l, s cng thng ny thc y c nhn hnh ng hay thc y xy dng mt quan nim gim bt hoc loi tr s cng thng. ny n lt n li ph thuc vo tm quan trng ca cc yu t c nhn thc khng ho hp vi nhau v ng thi chu nh hng ca quan h, hay ni chnh xc hn ca t l gia nhng yu t nhn thc ho hp v khng ho hp vi mt yu t nht nh no 31. Theo Festinger, bt ho v nhn thc c th tng ln t cc nguyn nhn nh: thiu logic, hiu bit v vn ho, nguyn tc v quan im, kinh nghim qu kh.

2.5. nh gi v trng phi Trng phi nhn thc c gng a ra cch gii thch cho cc hot ng x hi ca con ngi. Vic s dng s thch ng v nhn thc lm cch gii thch c bn khin nhng hc thuyt ca trng phi ny buc phi n gin ho chnh hot ng tm l ca con ngi v mc nhin cng nhn rng bn cht ca con ngi l hng n trng thi cn bng. Hn th na, khi nim th no l trng thi cn bng cng khng r rng v rt m h. Trng phi nhn thc c c s con ngi ho cc tng tm l hc x hi (khi so snh vi trng phi hnh vi). D sao, nhiu yu t tm l hc x hi c th nh tnh x hi tch cc ca nhn cch cng cha c ch trng n mt cch y trng phi ny.

31

H. Hips v M. Phorvec, Nhp mn tm l hc x hi Mc xt, NXBKHXH, 1984, trang 198, 199.

36

3. Trng phi tip cn phn tm trong tm l hc x hi 3.1. Lch s ca trng phi Phn tm hc l mt trng phi rt ni ting, khng ch nh hng n tm l hc ni chung v tm l hc x hi ni ring m cn nh hng n nhiu khoa hc khc. Do , phn tm hc c rt nhiu nh tm l hc cng nh cc nh khoa hc thuc cc lnh vc khc quan tm, tm hiu. Sigmund Freud (1856 1939), l ngi khi xng v t nn mng cho phn tm hc. ng trin khai m hnh phn tm hc ca mnh trong thi gian gn na th k t 1880 1930. Mc d c o to l mt bc s, nhng l thuyt phn tm i su vo cc mi quan h nhm khm ph ng c v nhng xung t v thc trong cc c nhn b nhiu tm, lo u do dn nn ca Freud nhanh chng c chp nhn trong tm l hc v a Freud tr thnh mt trong nhng nh tm l hc li lc nht th gii. C tc gi nhn nh: S. Freud l mt trong nhng nh khoa hc sng to nhiu hn ht trong thi i ca chng ta. Nh Freud m ngy nay chng ta c c nhng ngh rt khc nhau v chnh mnh. Mt nh ph bnh hi hc nhn xt: i vi ngi i, do s ph bin hc thuyt phn tm, Freud ni ln nh mt k ph bnh v i nht trong lch s t tng nhn loi. ng bin i s giu ct v nhng nim vui nh nhng ca con ngi thnh nhng hin tng dn nn b him v su thm, tm thy s hn th trong ngun gc yu thng, c ngay trong lng s u ym, lon lun trong tnh yu thng gia cha m v con ci, ti li trong thi i lng v trng thi ca s cm ut b dn nn ca mi ngi cha nh l mt th c lu truyn ca nhn loi32. Qu trnh hnh thnh v pht trin hc thuyt ca Freud c th chia ra ba giai on: Giai on 1 (1897-1905): Phn tm hc v c bn s dng phng php cha bnh tm thn vi nhng th nghim ring l. Freud c gng rt ra nhng nhn nh chung v c im ca i sng tinh thn. Cc cng trnh chnh ca Freud trong giai on ny l: L gii v gic m (1900), Tm l bnh hc ca cuc sng hng ngy (1901), Phn tch v bnh tm thn (1905), Ba khi lun v hc thuyt tnh dc (1905). Trong cun L gii v gic m, Freud a ra l thuyt v h thng i sng tinh thn l mt cu trc gm 3 mc : thc, tin thc v v thc. Trong giai on ny, phn tm hc bt u gy c s quan tm, ch ca mi ngi. Xung quanh Freud hnh thnh mt nhm nh gm nhng ngi c cc ngh nghip khc nhau (bc s, nh vn, ho s) nghin cu v ng dng phn tm hc vo thc tin. Giai on 2 (1906-1918): Hc thuyt Freud bin thnh hc thuyt tm l hc v nhn cch v s pht trin ca nhn cch. Freud xc nh nhng nguyn tc32

Sigmund Freud, Phn tm hc nhp mn, Nguyn Xun Hin, NXB HQG HN 2002, iv.

37

c bn cho hc thuyt ca mnh, miu t v phn tch cc qu trnh tm l t ba kha cnh: ng thi, p lc v kinh t . Trong giai on ny, Freud xut bn cc cng trnh: Phn tch s pht trin ca tr 5 tui (1909), Leona de Vanxi (1910), Vt t v s cm k (1913), Hai nguyn tc ca hot ng tm l (1911). Vo thi im ny, phn tm hc c ph bin nhiu nc. Nm 1909, Freud c mi sang M v ging bi ti i hc tng hp Klarcov. Ti y, Freud ging 5 bi v phn tm hc tuyn truyn phn tm hc M. Giai on 3: Freud bin nhng lun im ca mnh thnh nhng t tng trit hc. Nm 1920, Freud vit cun Nguyn tc ca s tho mn, Ci ti v ci n (1923). Trong tc phm ny, Freud trnh by cu trc ca nhn cch. Ngoi ra, Freud cn ph bin, tuyn truyn hc thuyt ca mnh trong cc lnh vc vn ho v i sng x hi nh: tn gio, nhn chng hc, tm l hc x hi33 L thuyt ca Freud a ra gi l phn tm hc c in. V sau, cc quan im ca phn tm hc c in c mt s tc gi k tha, iu chnh v pht trin, tr thnh trng phi phn tm mi m tiu biu l Carl Jung, Alfred Adler, Anna Freud, Harry Stack Sullivan v.v 3.2. Xu hng chung ca trng phi L thuyt ca Freud nhm tm hiu ngun gc ca hnh vi con ngi xut pht t nhng khm ph ca ng v cc qu trnh v thc v ca cc c ch phng v c nhng ngi ln c nhng xo trn xc cm s dng nhm t che ch cho bn thn trc nhng kinh nhim au bun v hoc khng chu ni m h khng sc i ph. Ngoi ra Freud cn a ra nhng kin c tnh khi nim v s hnh thnh nhn cch (cc quan nim v bn nng, xung ng, bn ng v siu ng; nhn cch; v s pht trin tm l tnh dc)34. Carl Jung (1875-1961) l mt ng nghip ca Freud ly khai khi Freud v khng ng vi quan im bi quan cng nhc ca ng v con ngi cng nh mt s quan im v tnh dc thi th u. Thay vo Jung tin tng mt cch lc quan rng chng ta c th thc c nhng ng nng v thc v c th m rng tri thc vo phng cch sng lnh mnh hn 35. Theo cc tc gi Kathryn Geldard v David Geldard, phn ng gp quan trng nht trong cng trnh ca Jung l vic ng trin khai tng ca Freud v v thc. Jung (1933) gi l c mt v thc tp th hnh thnh t nhng ng c nguyn thu ca loi ngi36. Khng ging nh v thc c nhn ca Freud, v thc tp th khng phi33 34

V Dng, Tm l hc x hi, NXB KHXH, H Ni 2000, 68, 69. Kathryn Geldard & David Geldard, Cng tc tham vn tr em- Gii thiu thc hnh - tp 1, Nguyn Xun Ngha v L Lc dch, NXB H M bn cng Thnh ph H Ch Minh, 2000, trang 46. 35 E.D. Neukrug, The world of the counselors, Brooks / Cole Publishing Company, 1999, trang 81. 36 Kathryn Geldard & David Geldard, Cng tc tham vn tr em- Gii thiu thc hnh - tp 1, Nguyn Xun Ngha v L Lc dch, NXB H M bn cng Thnh ph H Ch Minh, 2000, trang 55.

38

l nhng ci t c bi c nhn37. V thc tp th ghi gi li cc kinh nghim chung m loi ngi c qua cc thi i38. Jung thu nh vai tr ca v thc c th v li ch ca v thc tp th bm sinh v truyn qua cc th h t hng triu nm qua. V thc tp th cha ng nht l cc mu hnh c s (nhng hnh tng ban s) th hin ch yu trong cc gic mng a con ngi n phn ng i vi mt s tnh hung theo cung cch ring cho tt c mi ngi thuc cc nn vn ho39. Alfred Adler (1870 1973) cng l mt ng nghip ca Freud v c o to v phn tm truyn thng. Tuy nhin, do khng ng vi Freud v mt s nguyn l c bn c bit l nhng l thuyt tm l tnh dc, Adler pht trin l thuyt ring mnh . ng thu hp ng k tm quan trng ca nhc dc trong s pht trin v nhn mnh hn n " mun c quyn lc" m theo ng s tr thnh xung nng nn tng c mt mi ngi t lc sinh ra. Nim mong mun t ra mnh hn ng loi l ng lc chnh trong thi c x ca mi ngi. y chnh l s m rng tng v "mc cm t ti", mc cm thc gic mi c nhn c gng c mt vi hot ng ngi khc tha nhn mnh. Adler tin rng con ngi c th thay i, sng to tng lai, to nn ngha ca cuc sng v iu ny c th lin quan trc tip hoc khng trc tip vi nhng s kin trong qu kh. Thnh cng trong cuc i ca mi ngi c th c nh gi thng qua s hng th x hi ca c nhn hoc nhng cm gic trong s giao tip vi ngi khc, vi cng ng rng ln. Theo Adler, con ngi cng vi s pht trin thnh nhng c nhn cng pht trin bn trong mt cu trc x hi: mi c nhn tu thuc vo ngi khc. ng cng bc b quan nim v thng pht v tp trung s ch vo nhng hu qu lun l t nhin ca hnh vi con ngi40. Anna Freud (1895-1982), con gi t ca Freud, l cng tc vin c lc, y t, ngi k tc tinh thn, mt "ng t gi n" ca cha. B thin v tm l hc thch nghi rt thnh hnh M, ch trng cc c ch t v, coi chng nh l nhng p ng vi nhng xm kch ca ngoi gii. Khc vi phn tm hc truyn thng b ngh phn tch tm l theo nhng tuyn ng pht trin ca tr em41.

37 38

Edward Amstrong Bennet, Jung thc s ni g, NXB Vn ha th thao, 2002, trang 74. B.R. Hergenhahn, Nhp mn lch s tm l hc, NXB Thng k, trang 595. 39 Jo.Godefroid, Nhng con ng ca Tm l hc tp 3, NXB Pierre Mardage Liege - Bruxelles 1987, Trung tm nghin cu Tm l tr em, T sch NT 1998, trang 32. 40 Kathryn Geldard & David Geldard, Cng tc tham vn tr em- Gii thiu thc hnh - tp 1, Nguyn Xun Ngha v L Lc dch, NXB H M bn cng Thnh ph H Ch Minh, 2000, trang 57 41 Nguyn Khc Vin, T in Tm l hc, NXB Vn ho thng tin HN 2001, trang 435

39

Harry Stack Sullivan nhn mnh n yu t x hi trong i sng ca c nhn v vai tr ca n i vi vic hnh thnh nhng ri lon tm tr. Sullivan cm thy rng hc thuyt ca Freud c nhng thiu ht v n khng tha nhn tm quan trng ca cc mi quan h x hi hoc nhng nhu cu ca c nhn v s chp nhn, knh trng v tnh yu thng. Do vy ng tm nghin cu, tm cch hiu nhn cch ca c nhn qua nhng mu ng x: "Ci g ngi lm vi ngi khc", "Ci g ngi ni vi ngi khc" v "ci g ngi tin ngi khc". Theo cch nhn ca Sullivan, mi c nhn xy dng h thng t iu chnh ch ng lo u xung mc c th chu ng c. ng cho rng mi c nhn c th vt qua nhng vn (ri nhiu) ca h khi hiu ht nhng quan h lin c nhn theo nhng cch thc ph hp vi cch nhn ca nhng ngi lin i nh "tt", "xu", "c php" v "khng c php". Cc tc gi ca trng phi phn tm mi s dng nhiu gio l v quan im ca phn tm hc c in nhng ch hn n nhng bin i tm l v nhng bin i ny c lin quan n nhng quy nh v mt x hi ca hnh vi v nhn cch c nhn nh l kt qu pht trin nhn cch trong cc qu trnh tng tc x hi. Bion, Benis v Shepard, Schutz v nhiu tc gi khc ng dng nhng thnh tu ca trng phi phn tm c in, phn tm mi vo nghin cu cc vn ca tm l hc x hi, a ra nhng l thuyt ring ca h v s pht trin nhm, mi quan h lin nhn cch, thi x hi... m chng ta s cungf xem xt trong phn sau ca ti ny.

3.3. Mt s khi nim ch cht Trong l thuyt ca Freud, c ba vn ln m chng ta cn lu . l: nng lng thit yu ca sc mnh cuc sng (libido); cuc sng tinh thn ca c nhn v nhn cch ca c nhn. Ngoi ra, nhng quan im ca Freud v cc giai on pht trin tm l tnh dc, v nhm cng l nhng vn quan trng cn cp. Nng lng thit yu ca sc mnh cuc sng - Libido (Ham mun tnh dc, nhc dc) l mt trong nhng khi nim c bn nht ca phn tm hc. Theo Freud, mi c nhn c mt nng lng thit yu, di do (c gi l Libido). Libido xem nh l loi nng lng tinh thn c tnh bm sinh, khc vi nng lng sinh l xut pht t cc nhu cu sinh hc nh i v kht. N l xung lc hay nng lng sng42 cho mi hot ng ca con ngi.42

David Stafford-Clark, Freud thc s ni g, NXB Th gii, HN 1998, trang 272.

40

Cuc sng tinh thn ca c nhn: thc, tin thc v v thc Khi bt u hc thuyt, Freud phn bit gia thc, tin thc v v thc. thc l hon cnh m hnh vi ca con ngi ph hp vi nhn thc ca anh ta. thc l s bng lng ca con ngi m c nhn nhn thc c mi ci xut hin trong thi im . thc l hnh thc ti cao trong trng thi tm l ca con ngi, l ngi thng soi ca cc yu t tm l. Tin thc l mt b phn c gi tr thc s i vi thc. Tin thc c th d dng chuyn thnh thc thng qua s lin kt cc t tng. Tin thc l th c lu tr trong k c ca con ngi, mt thi n thuc v thc nhng quan h vi tnh hung trc tip khng ln nn b trc xut khi thc, ch nm gn vi thc m thi. V d vic nh cc s in thoi, tn v a ch bn b v cc k c khng gy chn ng khc, mc d khng b mt thc vo mt lc nht nh no nhng c th gi ra khi cn. V thc l mt b phn tch ri thc, nm xa hn, tng su ca kt cu tm l. V thc gm cc k c ang c tch cc kim ch, nm ngoi thc v v th n ch tr thnh thc vi rt nhiu c gng. N l vng rng ln nht ca thc, ng vai tr quan trng nht trong h thng l thuyt ca Freud. N bao hm nhiu qu trnh ca i sng tinh thn. Cc qu trnh ny l ci m c nhn khng nhn bit c nhng li nh hng n hnh vi ca c nhn. Trong v thc, nhng lc i khng c th tn ti m khng c xung t. V thc c c trng bi cm xc, dc vng v bn nng ca con ngi. Loi bn nng dc vng ny c sc cha nng lng tm l mnh lit, phc tng nguyn tc khoi lc, lun lun bc thit tm cch biu hin ra ngoi, mun thm su vo thc c c s tho mn. Theo Freud, con ngi vi t cch l mt thc th tn ti ca x hi nn lun lun dng thc tm cch che giu bn nng ging ng vt trong tm linh ca mnh, do m t ch n vn v thc. Nhng khng ch ti khng c ngha l n khng tn ti v v thc l ht nhn ca kt cu tm l con ngi. Chng ta c th thy s khc bit r rt gia v thc v thc th hin nhng c im c bn c trnh by trong bng so snh di y:

41

Bng 1: S khc nhau ca v thc v thc im so snh Tnh nguyn thu V thc thc

V thc l nhn t cp thp nht, n gin thc l cp cao nht, c bn nht ca tm l, l im xut pht nht ca tm l con ca tm l con ngi d xt bt c gc ngi no. S cu to, c ch v cng nng ca n cha thc s hon thin. V thc lun lun mun c thc hin, n thc c t trong khng nm yn v tr b p ch m lun tm s kim ch ca cc c hi biu hin ra ngoi trong i sng chun mc. thc tin ca con ngi. Do b p ch cc ln nn n c sc mnh trng thnh vn ln rt mnh. Tnh ch ng v sc sng ca v thc c quyt nh tnh nguyn thu.

Tnh ch ng

Tnh phi V thc c nh sn mang mt du n c thc mang tnh logic logic tnh phi logic. Khi xut hin, n c gng tm v o c cao. cho c bn ng thc hin, to cho c nhn mt n tng hon ton bt chp o l, thiu tnh lin quan n nhn qu. Tnh phi Do v thc cn nm trong trng thi nguyn thc l hnh thi cao ngn thu, hn n nn n khng th s dng t ca s dng ngn ng v ngn ng. N ch c th s dng cc loi ng. hnh tng, tng c th biu t s vt. Tnh phi V thc ch ly bn ng ca bn thn lm thc ly o c, o c trung tm bt chp tt c cc nguyn tc o chun mc lm trung c. tm.

Nhn cch ca c nhn Freud tm lc v m rng cc quan im v thc, tin thc v v thc vi cc nim ca ng v ba thnh phn ca cu trc nhn cch: ci N (Id), ci Ti (Ego) v ci Siu Ti (super ego). Theo Freud, nhn cch ca c nhn c lin quan cht ch vi qu trnh ca thc v Libido. Nng lng Libido c th hin trong h thng lin nhn cch v c phn b theo h thng cu trc gm ba thnh t c bn l ci N, ci Ti v ci Siu ti. Ci N l ci cha ng tt c nhng nng lng tinh thn. H thng ci N l ton b ci v thc v chc nng da trn c s ca qu trnh nguyn thu. Khi con ngi sinh ra, h thng ci N cu thnh ton b h thng nng lng tm l

42

ca con ngi. Cc xung lc bn nng c da trn cc nhu cu sinh hc l ci nn vn hnh cc nguyn tc cu to tm l v t y cc xung lc ny l cc b phn cu thnh ca h thng ci N. T khi ci N l h thng v thc th tt c cc c trng gn vi v thc u gn vi ci N. Do , ci N l ci phi o c, ci nguyn thu theo thi gian, khng b kim duyt t bn trong v c iu khin bi nguyn tc khoi lc c gng u tranh gim bt bin i t nhng cng thng mnh m ca cc xung lc bn nng. Ci Ti thc v cc nhu cu ca c bn nng ln ca th gii bn ngoi v cng vic ca n l phi hp hai th ny. Ni cch khc, cng vic ca ci Ti l lm cho cc c mun ca ci n ph hp vi cc thc ti tng ng ca th gii bn ngoi. V vy, ngi ta ni ci Ti hot ng nhm phc v ci n. Ci ti b chi phi bi nguyn tc thc t v cc i tng m n cung cp phi dn n s tho mn thc s mt nhu cu ch khng phi mt s tho mn tng tng43. Ci Siu ti. Trong s phi hp cc nhu cu ca ci N vi cc iu kin c gi tr trong mi trng bn ngoi, ci Ti cn phi i ph vi nhng i hi ca thnh t th ba trong cu trc nhn cch ca Freud l ci Siu ti. Ci Siu ti cha ng cc chun mc vn ho, cc gi tr x hi v cc ch trch ph phn. Ci Siu ti l s tip thu ca c nhn t x hi. Mc du vy, nng lng ca ci Siu ti cng ging nh tt c cc nng lng tinh thn khc c tip thu t ci N v tr thnh mt b phn ca ci Ti. Ci Siu ti l phn tri hn, chim u th ca h thng v thc. Nh vy, ci Siu ti c to thnh thng qua cc quy tc ni tm ho v vt ra khi phm vi nhn thc ni tm. Ci Siu ti pht trin trn c s thc hin hnh vi ph hp vi quy tc x hi. Nhng quy tc ny c b m truyn t cho a tr thng qua nhng c ch hot ng tinh vi ca s thng v pht. Hnh vi no a tr c php v hnh vi no khng c php thc hin. Nm 1948, Freud nhn mnh rng ci Siu ti l s tha k ca xung t Oedipus (ip mc cm lon lun). Theo Freud v nhiu nh nghin cu, ci Siu ti l s kim sot cht ch, r rng hnh vi b tc ng trc tip ca xung lc. Trong khi ci N c gng u tranh t c s khoi lc th ci Siu ti li u tranh t c s rn luyn hon ho. nhiu kha cnh, ci N th hin s xung t ca mnh vi mc ch rn luyn o c mt cch hon ho ca ci Siu ti. Do vy, ci Siu ti v ci n l nhng lc lng i lp. Nhng nhu cu v mong mun ca ci N v ci Siu ti u th hin thng qua ci Ti. Ci Ti c nhim v chnh l thng nht nhng nhu cu v mong mi ca c ci N cng nh ci Siu ti cng nh ci Siu ti v ci Ti c mt chin lc hnh ng lm va v tho mn c c hai. S pht trin tm l tnh dc43

B.R. Hergenhahn, Nhp mn lch s tm l hc, NXB Thng k, 587.

43

Mc d Freud coi ton c th l ngun ca khoi lc tnh dc, ng tin rng khoi lc ny c tp trung cc phn khc nhau ca c th vo cc thi k pht trin khc nhau. tt c cc thi k, khu vc ca c th m khoi lc tnh dc tp trung c gi l vng kch dc (erogenous zone). Cc vng kch dc xc nh cho mi giai on pht trin tn gi ring ca n. Theo Freud, cc kinh nghim m mt a tr c trong mi giai on s quyt nh phn ln nhn cch ca n lc trng thnh. V vy, Freud ngh rng cc nn mng ca nhn cch mt ngi trng thnh c hnh thnh vo lc a tr khong 5 tui44. Trong nm nm u tin ca cuc i, a tr tri qua 3 giai on pht trin tnh dc ch yu (giai on mi ming, giai on hu mn v giai on dng vt). Giai on n tng v giai on sinh dc, cc giai on sau ca qu trnh pht trin, t nh hng n s pht trin nhn cch v l s phn nh cc giai on pht trin trc. Mc d c gi l cc giai on pht trin tm l tnh dc nhng s m ch ca Freud n bn nng tnh dc ca tr c m t nh l kinh nghim lin kt vi s khm ph ca a tr v c th ca chnh n v ngha ca kinh nghim vi cha m a tr (Baker, 1985, trang 27)45. Giai on mi ming. Giai on ny xy ra t lc sinh ra n khi a tr mt tui ri. Trong sut thi gian ny vng kch dc ca a tr l ming. Khoi cm n ch yu nh mi, li v cc hot ng b, nhai, nut. Nu a tr c mt s tho mn qu nhiu hay qu t (ngha l s tht vng) v cc nhu cu ca ming khin to nn mt s c nh giai on pht trin ny, th n tui trng thnh n s mang mt loi tnh cch ming. S c nh xy ra trong phn u ca giai on ming s dn n mt tnh cch khu-nhp. Ngi thuc loi tnh cch ny c khuynh hng nghe gii v m n ung, hn ht hay ht thuc; h cng thng c tnh l thuc v c tin. S c nh xy ra trong phn cui ca thi k mi ming, khi rng bt u mc, s dn n mt tnh cch khoi-khu. Ngi thuc loi tnh cch ny thch chm bim, cay c v thng hiu chin. H cng c khuynh hng ba phi v d thay i t thi cc ny sang thi cc khc v d t thn thin sang th ch v t hiu chin sang thun phc. Giai on hu mn. Xy ra vo nm 2 tui, v vng kch dc l hu mn v mng. Tnh trng c nh giai on pht trin ny dn n loi tnh cch hu mn. Trong phn u ca thi k hu mn, khoi cm n ch yu t cc hot ng nh i i tin. S c nh giai on ny to ra ngi trng thnh c tnh kh hu xut. Ngi thuc loi tnh kh ny thng qung i, d ho ng, hay hoang ph. Sau thi k hu mn, khi t c vic kim sot i tin, khoi cm pht sinh t vic a tr c kh nng nn i tin. S c nh y dn n tnh kh hu kim. Ngi thuc loi tnh cch ny thng l ngi gii su tm v keo kit, trt t v c l cu ton.44 45

Sd, trang 588 E.D.Neukrug, The world of the conselors,

44

Giai on dng vt. Trong sut giai on dng vt, nhng a tr nh nhn ra rng b phn sinh dc ngoi ca chng mang li cho chng s khoi cm (3- 5 tui). Trong thi k ny, xy ra mc cm Oedipus: a con trai by gi rt c mun m n v rt th nghch vi cha ngi tranh ginh tnh yu ca m n. V ngun khoi cm ca n i vi m n l dng vt, v v n thy cha n mnh hn n rt nhiu, nn a con trai bt u cm thy s lo s b thin, khin n kim ch cc khuynh hng tnh dc v hiu chin ca n. a con trai gii quyt chuyn ny bng cch t ng ho vi cha n. Nhng cc c mun b c ch ny khng bin mt; chng tn ti nh l nhng mnh lc trong v thc v c nh hng quan trng cuc i con ngi. Hon cnh ca con gi th rt khc vi con trai. N tri nghim mt cm gic c gi l mc cm Electra (lc u Freud dng thut ng ny trong l thuyt ca ng nhng cui cng ng li loi b n v n c v l mt tri nghim i xng vi mc cm Oedipus ca con trai m ng khng cho rng c s i xng ny. V sau, ng dng thut ng mc cm b thin ch tnh trng ny ca con gi). Ging nh con trai, con gi bt u c mt sc thu ht v gn b mnh vi m n. Nhng n sm bit rng n khng c dng vt v n li cho m n v chuyn ny. Gi y n c c cc tnh cm tch cc ln tiu cc v m n. ng thi n bit rng cha n c ca qu v n mun chia s vi ng. iu ny to ra mt s thu ht tnh dc i vi cha n, nhng s kin cha n c vt qu m n khng c, nn n cm nghim s ghen tung dng vt. Nh th, con gi cng c nhng tnh cm va tch cc va tiu cc v cha n. gii quyt mc cm Electra mt cch hp l, con gi phi kim ch tnh hiu chin ca n i vi m n v s thu ht tnh dc i vi cha n. Th l t , n tr thnh m v chia s vi b. Nhu cu c ch v ng ho mnh trong giai on ny dn n s pht trin y ca ci siu ti. Khi mt a tr t ng ho mnh vi cha hay m cng gii tnh vi n, n a vo ni tm n cc tiu chun o c v cc gi tr ca ngi cha hay m ca n mt cch v thc. Sau khi nhng iu ny c a ra mt cch v thc vo ni tm, chng s chi phi n sut i. V l do ny, ngi ta cho rng s hnh thnh cui cng v hon ton ci siu ti i song song vi vic gii quyt mc cm Oedipus hay Electra. Giai on n tng. Ko di t khong u nm 6 tui n tui dy th. V s kim ch mnh ca giai on dng vt nn trong giai on n tng, hot ng tnh dc l tt c nhng b loi khi thc. c tnh ca giai on ny l a tr c nhiu hot ng thay th nh hc hnh, bn b v s t m su rng v th gii. y l khong thi gian m a tr sn sng cho tui trng thnh. Giai on tnh dc. Ko di t tui dy th cho n ht i. Vi s xut hin ca tui dy th, cc c mun tnh dc tr nn qu mnh khng th kim ch hon ton c, v chng bt u bc l. Tp trung ch lc ny l vo nhng ngi

45

khc phi vi mnh. Cc biu hin ban u ca cc thm mun tnh dc l s tng t, chuyn yu ng tr con v mt s t th nghim gia cc phi. Nu mi chuyn din ra sun s trong cc giai on trc, giai on ny s dn n cc cuc hn h, ri cui cng l hn nhn. Vo thi im ny, ci ti lm ch c s kim sot h thng nhn cch v c nhn nh hng c v thc tin x hi. Tm l hc nhm ca Freud Tm l hc nhm ca Freud c hnh thnh trn c s ca x hi hc v nhn chng hc vn ho hn l t tm l hc x hi. Freud coi x hi l h thng v m ca h thng nhn cch. Nhng ng gp quan trng ca tm l hc nhm ca Freud th hin vic ng rt quan tm n cc yu t x hi nh cu trc ca gia nh, cu trc ca chnh quyn, nh nc, xung t x hi v chin tranh. Freud ch ra mt s nguyn l v chc nng ca nhm trong cc tc phm ca ng: Tm l hc nhm v phn tch ci ti (1921), Nn vn minh v nhng bt mn v n (1928), Vt t v s cm k (1913), Tng lai ca s o tng (1928). l tm nguyn l: Nguyn l 1: Cc chc nng x hi ca nhm nhm ngn cm, hn ch v trn p nhng xung lc bn nng ca c nhn. Trt t x hi gip ci ti thch ng i vi nhng yu cu ca thc tin x hi. Quan im ny ch r trt t x hi v x hi ni chung c th ngn cn hoc hn ch cc c nhn gy ri, lch chun khi th hin cc xung lc bn nng ca mnh. Nguyn l 2: Gia nh c nh hng quan trng n nh hng ca c nhn i vi trt t x hi trong cc giai on pht trin khi c nhn cn cha trng thnh. Trong qu trnh pht trin ca tr, gia nh ng vai tr hn ch nhng biu hin v kht vng bn nng ca tr da trn c s nhng i hi v chun mc chim u th trong trt t x hi. Mc ch ca nhng ngi lm cha m trong gia nh l mong mun a tr chp nhn cc chun mc v s ph phn ca x hi v bin thnh cc chun mc ca n trong hot ng thc tin. Qu trnh x hi ho trong bao gm s qun l ca b m ng vai tr ht sc quan trng trong vic hnh thnh ci siu ti. Nguyn l 3: Trc khi hnh thnh ci siu ti c t chc, a tr c gng m phng xung t gia cc bn nng ca n v vic hnh thnh ci ti thc tin, ng vai tr l ngi trung gian gia nhng cn tr, hn ch x hi v nhng bn nng. Theo Freud, h thng chc nng ca ci ti l iu kin tin quyt cn thit cho s tn ti ca con ngi trong mi trng x hi. Nguyn l 4: Freud quan nim rng con ngi lun lun trong bi cnh xung t do c s i lp gia bn cht ca cc nhu cu con ngi v i hi x hi. Do m hu ht cc c nhn u phi chu ng nhng ngn cn ca x hi v s qun l ca x hi chim u th i vi s xung t ny. Cc yu t thc y s

46

phc tng trt t x hi ca con ngi phn nh p lc ca lc lng bn ngoi (x hi) v s s hi ca c nhn trc s trng pht ca x hi. Freud hnh dung rng con ngi v x hi l nhng k th vi cc khc bit khng th ho gii c. Nguyn l 5: Freud cho rng s hnh thnh x hi v cc nhm cng nh cc c nhn gn b vi nhau, xy ra sau thi k gn b Libido ca c nhn vi cha m. a tr to nn nhng tip xc x hi u tin trong gia nh v s lin kt ny hnh thnh nn nhng kiu mu u tin ca tt c cc mi quan h x hi sau ny. Khi cha m chm sc, bo v v trng pht th h tr thnh hnh mu u tin v nhng ngi lnh o qun l. S bo v v nui dng ca cha m trong iu kin a tr ph thuc, s n p v ngn cn ca h i vi cc bn nng ca tr to nn cm gic v s th ch v s hi ca a tr. Khi cha m tc ng n tr vi t cch l ngi th lnh (qun l) y quyn lc lm cho tr ng nht n vi cha m v tip nhn cc gi tr ca h. S tc ng ny lm gim i v km ch li cc xung lc xm kch ca tr chng li cha m. Xung t Oedipus l dn chng thc t v qu trnh ng ho ca tr vi nhng ngi th lnh (cha m). Theo Freud, s c kt ca cc nhm c da trn c s qu trnh ng nht ca c nhn vi ngi lnh o c quyn lc nht hoc nhm nhng ngi lnh o. Nguyn l 6: Trong quan im v t chc x hi, Freud nhn mnh rng s nh gi x hi c pht trin t tnh cm ghen t v th ch khi cc thnh vin ca nhm hc c t cc thnh vin khc. S ghen t v th ch ny da trn s ganh ua hnh thnh khi ngi lnh o thin v i vi cc thnh vin ca nhm. X hi c th ngn cn hoc tha nhn s ghen t v th ch. Cng bng x hi l biu hin phn ng ca x hi i vi s ghen t. Nguyn l 7: Cc thit ch x hi nh lut php v tn gio to nn trt t bo v con ngi v chng li cc hnh vi xm kch, th ch v tnh dc ca con ngi. Nhng t chc x hi c vai tr ph nhn l cc t chc thc hin vic kim ch, ngn cn nhng biu hin ca c nhn. Nguyn l 8: X hi c cc c ch trn p, hn ch nhng biu hin v xung lc tnh dc ca con ngi mt hoc mt s ngi Tm nguyn l c bn ny th hin nhng quan im tng qut nht ca Freud v nhm, l kim ch nam cho cc l thuyt tm l hc x hi da trn nn tng phn tm hc sau ny.

3.4. Nhng l thuyt chnh46

46

V Dng, Tm l hc x hi, NXB KHXH, 2000, trang 97-117

47

3.4.1. L thuyt v ng thi v chc nng nhm L thuyt v ng thi v chc nng nhm do Bion W.R sng lp. T nm 19481951, Bion cng b mt lot bi bo trong a ra mt h thng l lun nh gi v gii quyt cc vn ca nhm. Nm 1959, cc bi bo ny c cng b di dng mt tuyn tp, trong Bion trnh by l thuyt ca mnh. L thuyt ca Bion c da trn nhng quan st thc tin ca ng v cc nhm tr liu tm l. Sau ng p dng nhng quan st ny vo thc hin chc nng ca tt c cc nhm. Bion s dng cng khai mt s khi nim ca phn tm hc v p dng cc khi nim ny vo nghin cu chc nng ca nhm theo cc nh ca ng. Theo Bion, nhm khng ch l s tp hp, thu np cc c nhn m cn l s thng nht v mt tnh cm v ng c ca cc thnh vin trong nhm. Da trn c s ca phn tm hc, ng ch ra cc vn c bn ca nhc nng nhm: nhu cu v ng c (chc nng ca ci N), mc ch v c ch (chc nng ca ci Siu ti). Bion cho rng nhm cng tri qua cc xung t Oedipus ca c nhn. Trong l thuyt ca mnh, Bion cp n cc vn c bn ca nhm nh: hot ng ca nhm, c s iu hnh ca nhm, c s hnh thnh nhm, tinh thn nhm, vn ho nhm. Hot ng ca nhm l mt nhim v c trng trong vic thc hin mc ch ca nhm. Hot ng ca nhm c thc hin trn c cu qun l nhm hon thnh cc nhim v t ra v trn c s s phi hp gia cc thnh vin ca nhm. Theo Bion, kha cnh quan trng ca chc hot ng nhm l s m bo, gi gn kt cu ca nhm. Bion cho rng, chc nng hot ng ca nhm rt ging chc nng ci N ca c nhn. iu ny th hin cc kha cnh: 1. Chc nng ny c qun l, ch o bi nguyn tc thc tin; 2. Chc nng ny c thc hin bi nhu cu t gi gn; 3. Chc nng ny chuyn vo biu hin xc cm ngn nga xung t; 4. Chc nng ny p ng c cc quy tc v phm vi gii hn ca nhm (ci Siu ti) v cc i hi cm xc ca nhm (ci N). C s hnh thnh ca nhm. Bion khng nh c 3 c s hnh thnh ca nhm, l: S hnh thnh ph thuc, s hnh thnh theo cp v s hnh thnh u tranh u tranh. S hnh thnh ph thuc c to nn trn c s iu kin ph thuc ca nhm. Trong trng hp ny, trt t ca nhm c to nn bi s khuyn khch v ng h ca ngi lnh o. S hnh thnh theo cp: Khi hai thnh vin ca nhm to thnh cp da trn c s ng nht thng tin, nhm c hnh thnh v cc cp c to nn thc hin cc mc ch tnh dc. S hnh thnh ny th hin gii tnh ca cc thanh vin theo cp. Trong s hnh thnh theo cp, quan h tnh dc ng vai tr quan trng.

48

S hnh thnh u tranh - u tranh c to nn khi cc thnh vin ca nhm tp hp li thc hin mc ch u tranh cho ci g . Tinh thn nhm th hin ch nht tr ca nhm, l c ch m chc nng ca nhm c m bo trn c s tho thun gia cc thnh vin. Khi c nhn c hnh vi sai phm trong nhm tc l anh ta vi phm ch v mc