No 10 1994

Kovara Hunerî, Edebî û Çandî

No 10 1994

Kovara Hunerî, Edebî û Çandî

ŞE\ EN SPÎ

t)ostove\ skî

MIŞK Û MIROV

John Sleinbeck

" jV . »

.,.:::: :::..'

1 ''."**** ':'iWê*k: '^ ::'*:::::::;;- ;,:,;: . .-. V:

_J

HÊZL' BEDEWrVAPÊNÛSÊ

Mchiwcd Uzun

UDigel ku ev zêdeyî sed satî ye di ser Dostoyevskî rederbas bûye jî, hê ew bi zewq fl heyecan tê xwendin,berhemên wî mîna piyes li ser dik fl sehneyên cîhanê bixurfJ têne leyistin, ji aliyê temasevanan ve bi balkêşî tênetemaşekirin.

Sedema ku heta niha Dostoyevskî aktuelbûna xwe pa-rastiye ew e, ku ew ji peyvên pûç û vala, ji gotinên tûj ûsloganî dflr, lê bi gotinên tije mane, mîna psîkologekî jîrdadikeve kûraniya ruhuyeta kesan fl dibe şirîkê rebenî ûperîsaniyawan.

Di Şevên Spî de Dostoyevskî perîşanî, şerpezetî,tenêö, rebenî û evîna du mirovên dilpak; Nastenkayahivdeh saB fl xortekî tnstûşeş salî, bi hostctî tîne zinian.

Weşanxaneya me pirtûkxaneya kurdî kiriye xwediyêvê berhema hêja

Bihêviyakuwêbidilêwebe...

Xelatgirê Nobelê yê 1962'an John Stcinbeck, yekji nivîskarên cîhanê yê bi nav fl deng û xwediyê cihekî birûmet e. Herçiqas ew bêtir bi romana xweThe Grapes ofWrath Tiriyên Xezebê" di nava xwendevanên kurd de tênaskirin jî, lê bêtir vê romana wî Of Mice and Men "MişkÛ Mirov" ew kiriye xwediyê cihekî bilind û navekîgerdûnî . Mişk fl Mirov di derheqa du karkerênçiftlikan; Georgeê hûrik fl biaqil fl Lennieê girs fl kêmaqilde ye. Herdu heval ji hev naqetin, ew mîna goşt û neynûkêbi hev ve ne, her tistên xwe bi hev re par ve dikin, heta ewşirîkên xewn û xeyalcn hev in jî.

Ev romana kurt, resimekî jiyana karkeran yênAnierîkaya salên sihî radixe ber çavan. Weşanxaneyame, vê romana ku derbasî zimanê kurdî bûye, bi serbiun-dahî pêşkêşî xwendevanên kurd dike.

IEv pirtûka ku nivîskar bi"Hêz û Bedewiya Pênûsê" na-vandiye, ji nivîsên wî yên kuberê di kovar û rojnameyênkurdan de hatibfln weşandin,pêk tê. Herçiqas ev nivîs berêhatibinwesandinjî, ezbawerim ku wê haya gelek hevwela-tiyên me ji van nivîsan tune be.Ji ber ku gelek ji van nivisan ji

zfl ve, an jî di destpêka salên 80

de hatine weşandin. Nivîskardi van nivîsarên xwe de bigiranî li ser rewş û rolaronakbîrên kurd disckine fl digelek waran de nêrînên balkêşpêşkêş dike.

1)1 KOI.KLORAkl KDÎ 1)1

SERDKSTIYEKK JINAN

Rohal

Her çar pirtûk di nava Weşanên Nûdemê dederketine û dikarin ji navnîşana Nûdemêbêne xwestin. Her du werger liba wan bi40 Kronî, yên din jî bi 50 Kronên Swêdîne. Ji bo aboneyên Nûdem ji scdî 10 er-

yzantlr e.

lîi ohat di sala1955'an de li qezaQcrsê, Kagizmanêhatiye dinyayê. Di74'an de li Ankarayê,di Fakulleya Perwer-diyê de beşapsîkolojiyê xelaskiriye. Di sala1978an de welatêxwe terk dike û koçîEwrûpayê dike. Nihali Swêdê dijî.

Nivîskariya Rohatdigihîje salên wî ycnzaroktiyê.

Lê xebata Rohat lidervcyî welêt bêtir kemilî. Ji bilî berpirsiyarî û endametiya re-daksiyoncn hin kovarên kurdî, wî bêî rawestan di kovar û rojna-mcycn kurdan dc nivîsandiye û hêjî dinivîsîne. Herweha Rohatyek ji nivîskarên kurd yê bi ber e. Wî heta niha bi kurdî û tirkînêzîkî deh pirtûkan nivîsandiye.

Ev pirtûka ku herê hin bcşên wê di kovara NUDEM'ê de der-ketibûn, lêkolîneke cidî ya tema jinan di folklorê de ye.

ŞE\ EN SPÎ

t)ostove\ skî

MIŞK Û MIROV

John Sleinbeck

" jV . »

.,.:::: :::..'

1 ''."**** ':'iWê*k: '^ ::'*:::::::;;- ;,:,;: . .-. V:

_J

HÊZL' BEDEWrVAPÊNÛSÊ

Mchiwcd Uzun

UDigel ku ev zêdeyî sed satî ye di ser Dostoyevskî rederbas bûye jî, hê ew bi zewq fl heyecan tê xwendin,berhemên wî mîna piyes li ser dik fl sehneyên cîhanê bixurfJ têne leyistin, ji aliyê temasevanan ve bi balkêşî tênetemaşekirin.

Sedema ku heta niha Dostoyevskî aktuelbûna xwe pa-rastiye ew e, ku ew ji peyvên pûç û vala, ji gotinên tûj ûsloganî dflr, lê bi gotinên tije mane, mîna psîkologekî jîrdadikeve kûraniya ruhuyeta kesan fl dibe şirîkê rebenî ûperîsaniyawan.

Di Şevên Spî de Dostoyevskî perîşanî, şerpezetî,tenêö, rebenî û evîna du mirovên dilpak; Nastenkayahivdeh saB fl xortekî tnstûşeş salî, bi hostctî tîne zinian.

Weşanxaneya me pirtûkxaneya kurdî kiriye xwediyêvê berhema hêja

Bihêviyakuwêbidilêwebe...

Xelatgirê Nobelê yê 1962'an John Stcinbeck, yekji nivîskarên cîhanê yê bi nav fl deng û xwediyê cihekî birûmet e. Herçiqas ew bêtir bi romana xweThe Grapes ofWrath Tiriyên Xezebê" di nava xwendevanên kurd de tênaskirin jî, lê bêtir vê romana wî Of Mice and Men "MişkÛ Mirov" ew kiriye xwediyê cihekî bilind û navekîgerdûnî . Mişk fl Mirov di derheqa du karkerênçiftlikan; Georgeê hûrik fl biaqil fl Lennieê girs fl kêmaqilde ye. Herdu heval ji hev naqetin, ew mîna goşt û neynûkêbi hev ve ne, her tistên xwe bi hev re par ve dikin, heta ewşirîkên xewn û xeyalcn hev in jî.

Ev romana kurt, resimekî jiyana karkeran yênAnierîkaya salên sihî radixe ber çavan. Weşanxaneyame, vê romana ku derbasî zimanê kurdî bûye, bi serbiun-dahî pêşkêşî xwendevanên kurd dike.

IEv pirtûka ku nivîskar bi"Hêz û Bedewiya Pênûsê" na-vandiye, ji nivîsên wî yên kuberê di kovar û rojnameyênkurdan de hatibfln weşandin,pêk tê. Herçiqas ev nivîs berêhatibinwesandinjî, ezbawerim ku wê haya gelek hevwela-tiyên me ji van nivîsan tune be.Ji ber ku gelek ji van nivisan ji

zfl ve, an jî di destpêka salên 80

de hatine weşandin. Nivîskardi van nivîsarên xwe de bigiranî li ser rewş û rolaronakbîrên kurd disckine fl digelek waran de nêrînên balkêşpêşkêş dike.

1)1 KOI.KLORAkl KDÎ 1)1

SERDKSTIYEKK JINAN

Rohal

Her çar pirtûk di nava Weşanên Nûdemê dederketine û dikarin ji navnîşana Nûdemêbêne xwestin. Her du werger liba wan bi40 Kronî, yên din jî bi 50 Kronên Swêdîne. Ji bo aboneyên Nûdem ji scdî 10 er-

yzantlr e.

lîi ohat di sala1955'an de li qezaQcrsê, Kagizmanêhatiye dinyayê. Di74'an de li Ankarayê,di Fakulleya Perwer-diyê de beşapsîkolojiyê xelaskiriye. Di sala1978an de welatêxwe terk dike û koçîEwrûpayê dike. Nihali Swêdê dijî.

Nivîskariya Rohatdigihîje salên wî ycnzaroktiyê.

Lê xebata Rohat lidervcyî welêt bêtir kemilî. Ji bilî berpirsiyarî û endametiya re-daksiyoncn hin kovarên kurdî, wî bêî rawestan di kovar û rojna-mcycn kurdan dc nivîsandiye û hêjî dinivîsîne. Herweha Rohatyek ji nivîskarên kurd yê bi ber e. Wî heta niha bi kurdî û tirkînêzîkî deh pirtûkan nivîsandiye.

Ev pirtûka ku herê hin bcşên wê di kovara NUDEM'ê de der-ketibûn, lêkolîneke cidî ya tema jinan di folklorê de ye.

Xwedî û Berpirsiyarê Giştî:ChiefEdilor

FiratCEWERÎ

Hejmar: 10

Havîn: 1994

Şertên abonetiyê (salek)Swêd: 190 Skr.

Welatên din 39 $

Postgiro: 636 36 25-2ISSN: 1103-1964

Wêneyên bergên pêş û paş:Ebdilrehman Kelho

Pergala rûpelan: Nûdem

Hevkarên Nûdemê ( Swêd):Mehmed Uzun, Rohat, Zeynela-bidîn Zinar, Xelîl Duhokî, MehfûzMayî, Dilawer Mêqerî. ( Alma-nya): Husên Diizen. (Norvec):Sebrî Botanî. (Austurya): HavizQazî.(Australia): Şahînê B.Sorekiî.( Holanda): BedirxanEpözdemir. (Tirkiye): CemşîdBender.

NavnîşanTermo. 52

175 77Jarfalla/ SWEDEN

Tel û Fax:8-583 564 68

NAVEROK

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ / F.CEWERÎ,3DÊMÊHEREDEBIYATÊBIPEXŞANAWÊXUYADIBE/Tosinê REŞÎD, 6

FELSEFE EVÎN BI XWE YE / Şerefxan CIZÎRÎ, 1 1

EZ JI BER PÊŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ NE XEMGÎN IM /Nacî KUTLAY, 15

EDEBIYAT DIVÊ DI NAVA XELKÊ DE BLTÎ / Şahînê BekirêSOREKLÎ, 19

PEŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ GKÊDAYÎ PÊŞEROJA GELÊ KURD E /Rojen BARNAS, 23

EDEBIYAT JI NÛ VE AI^MDINEKEESTETÎK E/ROHAT, 26

EDEBIYATA KURDÎ XWE SERAST NEKKIYE / Hesenê METÊ, 28

HER STRANEKE KURDÎ ROMANEK E / Mahmûd BAKSÎ, 30

ROMAN HUNERA CIVATÊN PÊŞKETÎ Û MODERN E / MehmedUZUN, 31

DU HELBEST JI / Arjen ARÎ, 40

RÊVINGÊ BÊNAV / Rojan H 41

TÊ BÎRA TE / Mervanê KELEŞ, 47

MÎR CELADET ALÎ BEDK-XAN / Sebrî BOTANÎ, 50

DU HELBEST JI / Jan DOST, 53

PYTHAGORAS / Mustafa DÛZGÖN, 54

SEXTIYAN / Murathan MUNGAN, Werger: Muhsin KIZILKAYA,M. UZUN, 57

FESTÎVALA HELBESTA KURDÎ / Heyderê OMER, 63

MALVA SÎMFONIYEKE TARÎ YE / Sîwan A. MUSTAFA, 71

SÊ HELBEST JI / Necîb BALAYÎ, 76

EZÛHEZ/SuutKJLIÇ,77AZADÎ/KemalAKAY,81MELA MENSURÊ GÊRGAŞÎ / Zeynelabidîn ZINAR, 82

ROJNAMEGERIYA KURDÎ / Mehfûz MAYÎ, 84

TERORÎST/M.ALÎ K.,89FEDÎ/ROJHAT,94KARÎKATORVANÊ KURD EYNAT / M. HEMO, 95

DU KLASÎKÊN BI KURDÎ / Medenî FERHO, 96

DIFOLKLORAKURDÎDESERDESTIYEKEJINAN/N. KUTLAY,99SMIRNOFF/Xelîl DIHOKÎ, 104

KURD 0 MÎTOLOJÎ / Lokman POLAT, 108

ROMANEKE SOSYO-PSÎK0L0JÎK / ROHAT, 1 10

Xwedî û Berpirsiyarê Giştî:ChiefEdilor

FiratCEWERÎ

Hejmar: 10

Havîn: 1994

Şertên abonetiyê (salek)Swêd: 190 Skr.

Welatên din 39 $

Postgiro: 636 36 25-2ISSN: 1103-1964

Wêneyên bergên pêş û paş:Ebdilrehman Kelho

Pergala rûpelan: Nûdem

Hevkarên Nûdemê ( Swêd):Mehmed Uzun, Rohat, Zeynela-bidîn Zinar, Xelîl Duhokî, MehfûzMayî, Dilawer Mêqerî. ( Alma-nya): Husên Diizen. (Norvec):Sebrî Botanî. (Austurya): HavizQazî.(Australia): Şahînê B.Sorekiî.( Holanda): BedirxanEpözdemir. (Tirkiye): CemşîdBender.

NavnîşanTermo. 52

175 77Jarfalla/ SWEDEN

Tel û Fax:8-583 564 68

NAVEROK

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ / F.CEWERÎ,3DÊMÊHEREDEBIYATÊBIPEXŞANAWÊXUYADIBE/Tosinê REŞÎD, 6

FELSEFE EVÎN BI XWE YE / Şerefxan CIZÎRÎ, 1 1

EZ JI BER PÊŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ NE XEMGÎN IM /Nacî KUTLAY, 15

EDEBIYAT DIVÊ DI NAVA XELKÊ DE BLTÎ / Şahînê BekirêSOREKLÎ, 19

PEŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ GKÊDAYÎ PÊŞEROJA GELÊ KURD E /Rojen BARNAS, 23

EDEBIYAT JI NÛ VE AI^MDINEKEESTETÎK E/ROHAT, 26

EDEBIYATA KURDÎ XWE SERAST NEKKIYE / Hesenê METÊ, 28

HER STRANEKE KURDÎ ROMANEK E / Mahmûd BAKSÎ, 30

ROMAN HUNERA CIVATÊN PÊŞKETÎ Û MODERN E / MehmedUZUN, 31

DU HELBEST JI / Arjen ARÎ, 40

RÊVINGÊ BÊNAV / Rojan H 41

TÊ BÎRA TE / Mervanê KELEŞ, 47

MÎR CELADET ALÎ BEDK-XAN / Sebrî BOTANÎ, 50

DU HELBEST JI / Jan DOST, 53

PYTHAGORAS / Mustafa DÛZGÖN, 54

SEXTIYAN / Murathan MUNGAN, Werger: Muhsin KIZILKAYA,M. UZUN, 57

FESTÎVALA HELBESTA KURDÎ / Heyderê OMER, 63

MALVA SÎMFONIYEKE TARÎ YE / Sîwan A. MUSTAFA, 71

SÊ HELBEST JI / Necîb BALAYÎ, 76

EZÛHEZ/SuutKJLIÇ,77AZADÎ/KemalAKAY,81MELA MENSURÊ GÊRGAŞÎ / Zeynelabidîn ZINAR, 82

ROJNAMEGERIYA KURDÎ / Mehfûz MAYÎ, 84

TERORÎST/M.ALÎ K.,89FEDÎ/ROJHAT,94KARÎKATORVANÊ KURD EYNAT / M. HEMO, 95

DU KLASÎKÊN BI KURDÎ / Medenî FERHO, 96

DIFOLKLORAKURDÎDESERDESTIYEKEJINAN/N. KUTLAY,99SMIRNOFF/Xelîl DIHOKÎ, 104

KURD 0 MÎTOLOJÎ / Lokman POLAT, 108

ROMANEKE SOSYO-PSÎK0L0JÎK / ROHAT, 1 10

1M :"*S

w

aamk^ 1 ..?,

-%

Riza Topal Bianka und Mona Lisa als kurdische Hitinnen

1M :"*S

w

aamk^ 1 ..?,

-%

Riza Topal Bianka und Mona Lisa als kurdische Hitinnen

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ

Firat CEWERI

'm dizanin ku edebiyata kurdî yaklasîk gelekî dewlemend e. Herçiqas meberhemên Elî Herîrî, Melayê Cizîrî, FeqiyêTeyran, Ehmedê Xanî û hwd baş nexwendi-bin jî, gava behsa edebiyata kurdî ya klasîkdibe, em dikarin bi hêsanî navên wanbihejmêrin û ji ber hebûna wan xwe di navagel û miletên dinyayê de serbilind hîs bikin.Ev şaîrên me yên klasîk di dema xwe de nekêmî şaîrên miletên cîran bûne. Di aliyê bi-lindbûna zimên, kûraniya felsefê, form, na-verok û dûrbîniyê de, şaîrên me xurt bûn; jiber wê yekê ye ku gava em îro jî berhemênwan dixwînin, em bi zewq dixwînin.Wê jiber vê kûraniya wan ya felsefî be, kuNûredîn Zaza di pêşgotina Memê Alan deEhmedê Xanî beramberî Hegel û Marx dikeû dibêje ku Xanî berî wan bi dîalektîkê

hesiya ye û felsefeyeke kûr di hunera xwede bi kar anî ye.

Lê belê gava em edebiyata klasîk be-ramberî ya îro dikin, em dibînin ku em îrogelekî jar û li paş mane. Ev jarî û

lipaşmayîna me, mixabin ku bi sedemênsiyasî ve girêdayî ne. Di demaîmperetoriya Osmanî de ziman ne qedexebûn, milet nedihatin înkarkirin; her miletîdi hundurê sînorên împeratoriyê dedikarîbû hunera xwe bi pêş bixista, ede-biyata xwe biafiranda, bi zimanê xwe per-werdeya xwe bikira. Lê, bi avakirinaCumhûriyeta Tirkiyê re, ji berdêla ku dêêdî civat bêtir bi pêş biketa, azadî bêtirbibûya, demokrasî û bajarvanî xurttirbibûya; berevajiyê wê bû, Cumhûriyet liser yeknetewetiyê ava bû, perwerdeya bi

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ

Firat CEWERI

'm dizanin ku edebiyata kurdî yaklasîk gelekî dewlemend e. Herçiqas meberhemên Elî Herîrî, Melayê Cizîrî, FeqiyêTeyran, Ehmedê Xanî û hwd baş nexwendi-bin jî, gava behsa edebiyata kurdî ya klasîkdibe, em dikarin bi hêsanî navên wanbihejmêrin û ji ber hebûna wan xwe di navagel û miletên dinyayê de serbilind hîs bikin.Ev şaîrên me yên klasîk di dema xwe de nekêmî şaîrên miletên cîran bûne. Di aliyê bi-lindbûna zimên, kûraniya felsefê, form, na-verok û dûrbîniyê de, şaîrên me xurt bûn; jiber wê yekê ye ku gava em îro jî berhemênwan dixwînin, em bi zewq dixwînin.Wê jiber vê kûraniya wan ya felsefî be, kuNûredîn Zaza di pêşgotina Memê Alan deEhmedê Xanî beramberî Hegel û Marx dikeû dibêje ku Xanî berî wan bi dîalektîkê

hesiya ye û felsefeyeke kûr di hunera xwede bi kar anî ye.

Lê belê gava em edebiyata klasîk be-ramberî ya îro dikin, em dibînin ku em îrogelekî jar û li paş mane. Ev jarî û

lipaşmayîna me, mixabin ku bi sedemênsiyasî ve girêdayî ne. Di demaîmperetoriya Osmanî de ziman ne qedexebûn, milet nedihatin înkarkirin; her miletîdi hundurê sînorên împeratoriyê dedikarîbû hunera xwe bi pêş bixista, ede-biyata xwe biafiranda, bi zimanê xwe per-werdeya xwe bikira. Lê, bi avakirinaCumhûriyeta Tirkiyê re, ji berdêla ku dêêdî civat bêtir bi pêş biketa, azadî bêtirbibûya, demokrasî û bajarvanî xurttirbibûya; berevajiyê wê bû, Cumhûriyet liser yeknetewetiyê ava bû, perwerdeya bi

gelek zimanan dawî hat, înkarkirina hingel û miletan dest pê kir. Bi vê yekê re,gelê kurd jî hate înkarkirin, ziman û herceleb toreya wî hate qedexe kirin.

Gava rewşa Tirkiyê weha be, rewşaziman, edebiyat û kultura kurdî jî li berçavan e. Ziman û edebiyat di binsîstemeke nedemokratîk de bi pêş nakeve.Lê di gel vê jî em dibînin ku lawên

kurdan li ber xwe dane, dest avêtineziman, edebiyat û rewşenbîriya kurdî.Mûsa Anter, Kemal Badilî, Edîp Karahan,Mehmed Emîn Bozarslan hin ji wanrewşenbîrên kurdan in ku dest avêtineziman û edebiyata kurdî, di gel pirzehmetî, girtin, îşkence û surgûnanxebatên xwe domandine, ji me re çendberhem li dû xwe hiştine. Lê xebatên wanmîna dilopek ji behrê bûn. Berhemên wanqedexe bûn, belavkirina wan zehmet bûn,nedigihîştin xelkê. Ji xwe gava mirov jiavakirina Cumhûriyetê û ta 1980 li ede-biyata kurdî dinihêre, mirov dibîne ku biqasî tiliyên destekî jî, berhemên bi kurdînehatine çapkirin.

Xuyaye ku di vê bêdengiya dirêj de, di-bistana salên sihî ya di bin serokatiya Ce-ladet Bedir-Xan de derneketiba pêşberî me,dibû ku îro zimanê kurdî di talûkeyamirinê de bûya.

Gava li Tirkiyê kurd dihatin înkarkirin,zimanê kurdî, zimanê tirkên çiyayî dihatedîtin, Celadet Bedir-Xan daket gund ûbajarên Kurdistanê, dest bi hevdana goti-nan û peyvikên kurdî kirin, dest biweşandina kovarekê kir, di nav weşanênkovarê de dest bi weşandina pirtûkên bi

kurdî kir. Herweha wî gelek xort li doraxwe civandin û ew hînî nivîsandina bikurdî kirin. Ev dibistana ku dikarîbû ji bohemû Kurdistanê bibûya hêviyeke mezin,bi windabûna Celadet Beg re, vemirî, ewhêviya ku li ber geşbûnê bû çilmisî.

Bi vemirandina wê ekola salên sihî re,em dibînin ku di warê xebatên li serzimên û tevgerên edebî de bêdengiyekemezin çêbûye. Li Tirkiyê deng tune ye, liSûriyê deng tune ye, ji Sovyet û Iraqê jîem bêpar in. Vê bêdengiya han heta sala1980 ajot. Herçiqas di navbera salên 70 û80 de hin çirûsk li Tirkiyê pêketin jî,dîsan kêm û bi sînor bûn. Lê piştî 1980,

bi derketina kurdan ya welatên Ewrûpa re,bi xurtbûna hîsên welatperwerî û kurdaye-tiyê re hêdî hêdî li vir û wir, dengênivîskaran hate bihîstin, şaîrên nû derke-tin, di şûna tirkî de zimanê kurdî bûzimanê me yê civakî û siyasî, me civîn ûsemînerên xwe bi kurdî kirin, di kon-greyên xwe de em bi kurdî peyivîn. Vêtevgera bi kurdî bêtir li Swêdê dest pê kir.Ji ber ku kurdên ku hatin Swêdê bêtirkurdên xwende bûn. Herçiqas di destpêka80 de jî hin kesên tûj li hember xebatênşexsî yên şaîr û nivîskarên kurd bi şikbûn jî, piştî demekê ew şik ji navê rabû.Gelek şoreşger û têkoşerên kurd yên ku liTirkiyê ji kurdî bi dûr ketibûn, kurdî ji bîrkiribûn, an jî ji ber hin sedeman nedix-westin bipeyivin, li vî welatî li xwe vege-riyan, xwe zû fêrî kurdî kirin, gelekan jiwan mîna prensîp êdî bi kurdan re hew bitirkî peyivîn; li her derê, li her civîn ûcivatê behsa girîngiya ziman û edebiyata

gelek zimanan dawî hat, înkarkirina hingel û miletan dest pê kir. Bi vê yekê re,gelê kurd jî hate înkarkirin, ziman û herceleb toreya wî hate qedexe kirin.

Gava rewşa Tirkiyê weha be, rewşaziman, edebiyat û kultura kurdî jî li berçavan e. Ziman û edebiyat di binsîstemeke nedemokratîk de bi pêş nakeve.Lê di gel vê jî em dibînin ku lawên

kurdan li ber xwe dane, dest avêtineziman, edebiyat û rewşenbîriya kurdî.Mûsa Anter, Kemal Badilî, Edîp Karahan,Mehmed Emîn Bozarslan hin ji wanrewşenbîrên kurdan in ku dest avêtineziman û edebiyata kurdî, di gel pirzehmetî, girtin, îşkence û surgûnanxebatên xwe domandine, ji me re çendberhem li dû xwe hiştine. Lê xebatên wanmîna dilopek ji behrê bûn. Berhemên wanqedexe bûn, belavkirina wan zehmet bûn,nedigihîştin xelkê. Ji xwe gava mirov jiavakirina Cumhûriyetê û ta 1980 li ede-biyata kurdî dinihêre, mirov dibîne ku biqasî tiliyên destekî jî, berhemên bi kurdînehatine çapkirin.

Xuyaye ku di vê bêdengiya dirêj de, di-bistana salên sihî ya di bin serokatiya Ce-ladet Bedir-Xan de derneketiba pêşberî me,dibû ku îro zimanê kurdî di talûkeyamirinê de bûya.

Gava li Tirkiyê kurd dihatin înkarkirin,zimanê kurdî, zimanê tirkên çiyayî dihatedîtin, Celadet Bedir-Xan daket gund ûbajarên Kurdistanê, dest bi hevdana goti-nan û peyvikên kurdî kirin, dest biweşandina kovarekê kir, di nav weşanênkovarê de dest bi weşandina pirtûkên bi

kurdî kir. Herweha wî gelek xort li doraxwe civandin û ew hînî nivîsandina bikurdî kirin. Ev dibistana ku dikarîbû ji bohemû Kurdistanê bibûya hêviyeke mezin,bi windabûna Celadet Beg re, vemirî, ewhêviya ku li ber geşbûnê bû çilmisî.

Bi vemirandina wê ekola salên sihî re,em dibînin ku di warê xebatên li serzimên û tevgerên edebî de bêdengiyekemezin çêbûye. Li Tirkiyê deng tune ye, liSûriyê deng tune ye, ji Sovyet û Iraqê jîem bêpar in. Vê bêdengiya han heta sala1980 ajot. Herçiqas di navbera salên 70 û80 de hin çirûsk li Tirkiyê pêketin jî,dîsan kêm û bi sînor bûn. Lê piştî 1980,

bi derketina kurdan ya welatên Ewrûpa re,bi xurtbûna hîsên welatperwerî û kurdaye-tiyê re hêdî hêdî li vir û wir, dengênivîskaran hate bihîstin, şaîrên nû derke-tin, di şûna tirkî de zimanê kurdî bûzimanê me yê civakî û siyasî, me civîn ûsemînerên xwe bi kurdî kirin, di kon-greyên xwe de em bi kurdî peyivîn. Vêtevgera bi kurdî bêtir li Swêdê dest pê kir.Ji ber ku kurdên ku hatin Swêdê bêtirkurdên xwende bûn. Herçiqas di destpêka80 de jî hin kesên tûj li hember xebatênşexsî yên şaîr û nivîskarên kurd bi şikbûn jî, piştî demekê ew şik ji navê rabû.Gelek şoreşger û têkoşerên kurd yên ku liTirkiyê ji kurdî bi dûr ketibûn, kurdî ji bîrkiribûn, an jî ji ber hin sedeman nedix-westin bipeyivin, li vî welatî li xwe vege-riyan, xwe zû fêrî kurdî kirin, gelekan jiwan mîna prensîp êdî bi kurdan re hew bitirkî peyivîn; li her derê, li her civîn ûcivatê behsa girîngiya ziman û edebiyata

kurdî kirin. Ji xebatên van mirovan Fede-rasyoneke komeleyên Kurdistanê ava bû,zimanê Federasyonê yê resmî bû bi kurdî;kurdên Mêrdînê, Diyarbekirê, Serhedê,yên Sûriyê, yên îran û Iraqê di bin siya vêFederasyonê de hevdu nas kirin û xebatênxwe li ser kurdî ava kirin. Paşê jî mînaorgana Federasyonê kovarek bi navê Ber-bangê dest bi weşanê kir, gelek şaîr ûnivîskarên kurd di kovarê de nivîsandin ûdi nava rûpelên kovarê de munaqeşeyên li

ser edebiyat, li ser ziman û hwd dest pê kirû ew jî bû sedema ku keç û xortên kurdbêtir teşwîqî nivîskariya kurdî bibin; kul-tura xwe, zimanê xwe, edebiyata xwebêtir nas bikin. Xebateke mîna ya Fedçra-syonê li Parîsê jî, bi avakirina Enstîtuya\ .

Kurdî ya Parîsê re dest pê kir. Di avakiri-na Enstîtuyê de navên gelek şaîr, nivîskarû hunermendên kurd hate bihîstin, ewxebata kulturî û edebî ku di nava ya siyasîde fetisîbû an jî hatibû jibîrkirin, derketpêş, kovareke bi navê Hêvî dest bi weşanêkir, di wê kovara hunerî, edebî û çandî degelek şaîr û nivîskarên kurd nivîsandin.Ji bilî Berbang û Hêviyê gelek kovar ûrojname derketin; êdî ne tenê nivîsênsiyasî û îdeolojîk, herweha gelek nivîsênedebî; çîrok, helbest, hevpeyvîn, lêkolînû hwd di van kovaran de cih girtin. Her-weha gelek kovarên mîzahî, kovarên za-rokan, kovar û rojnameyên din, ger nexwerû bi kurdî bûna jî, mirov di navarûpelên wan de pêrgî çîrok, helbest ûnivîsên din ên kulturî û edebî dihat.

Bi kurtî piştî salên 80 bi gelemperî liderveyî welêt û bi taybetî jî li Swêdê,

ziman û edebiyata kurdî dest bi geşbûnekêkir. Li gorî hewcedariyên vê geşbûnêweşanxaneyên kurdan hatin avakirin, jiwergerandin û çapkirina klasîkên kurdî bi-girin, heta edebiyata kurdên Sovyetakevin û Iraqê jî hatin çapkirin. Di vê navêde ji vir û wir nivîskar gihîştin, pirtûkênçîrokan çap kirin, helbest çap kirin,roman çap karin; ji edebiyata dinyayêgelek werger kirin. Yanî di hundurê dehsalan de hejmara weşanxaneyên kurdantenê li Swêdê bi ser bîstan ket, hejmaranivîskarên kurd gihîşt sihî-çilî. Ewqasî jiwelêt dûr, lê bi hêviya ku wê rojekê berîrojekê vegerin welêt, giranî dane xebatakulturî û edebî. îro bi saya serê vankurdên welathez in ku pirtûkxaneya kurdîbûye xwediyê bi sedan berhemên bi kurdî.Peydabûna nivîskaran, peydabûnaberhemên edebî, peydabûna kovarên edebîhewcedariya munaqeşeya edebiyata kurdî ûteoriya edebiyatê bi giştî anî meydanê.Me jî ji bo zelalkirina hin pirsên edebiy-atê, rola rexne û rexnegiriyê, rewşaroman, çîrok û helbesta kurdî; rewşa ede-biyata kurdî bi giştî ji nivîskarên kurdTosinê Reşîd, Şerefxan Cizîrî, NacîKutlay, Şahînê Bekirê Soreklî, RojenBamas, Rohat, Hesenê Metê, MahmûdBaksî û Mehmed Uzun pirsîn.

Ji bersivên van hevalan jî xuya dibe kuem êdî di destpêka avakirina edebiyatekekurdî ya nûjen û gerdûnî de ne.

Rûpelên Nûdemê ji bo vê pirsgirêkêvekirî ne.

Em li benda nêrîn û nivîsên we ne!. . .

kurdî kirin. Ji xebatên van mirovan Fede-rasyoneke komeleyên Kurdistanê ava bû,zimanê Federasyonê yê resmî bû bi kurdî;kurdên Mêrdînê, Diyarbekirê, Serhedê,yên Sûriyê, yên îran û Iraqê di bin siya vêFederasyonê de hevdu nas kirin û xebatênxwe li ser kurdî ava kirin. Paşê jî mînaorgana Federasyonê kovarek bi navê Ber-bangê dest bi weşanê kir, gelek şaîr ûnivîskarên kurd di kovarê de nivîsandin ûdi nava rûpelên kovarê de munaqeşeyên li

ser edebiyat, li ser ziman û hwd dest pê kirû ew jî bû sedema ku keç û xortên kurdbêtir teşwîqî nivîskariya kurdî bibin; kul-tura xwe, zimanê xwe, edebiyata xwebêtir nas bikin. Xebateke mîna ya Fedçra-syonê li Parîsê jî, bi avakirina Enstîtuya\ .

Kurdî ya Parîsê re dest pê kir. Di avakiri-na Enstîtuyê de navên gelek şaîr, nivîskarû hunermendên kurd hate bihîstin, ewxebata kulturî û edebî ku di nava ya siyasîde fetisîbû an jî hatibû jibîrkirin, derketpêş, kovareke bi navê Hêvî dest bi weşanêkir, di wê kovara hunerî, edebî û çandî degelek şaîr û nivîskarên kurd nivîsandin.Ji bilî Berbang û Hêviyê gelek kovar ûrojname derketin; êdî ne tenê nivîsênsiyasî û îdeolojîk, herweha gelek nivîsênedebî; çîrok, helbest, hevpeyvîn, lêkolînû hwd di van kovaran de cih girtin. Her-weha gelek kovarên mîzahî, kovarên za-rokan, kovar û rojnameyên din, ger nexwerû bi kurdî bûna jî, mirov di navarûpelên wan de pêrgî çîrok, helbest ûnivîsên din ên kulturî û edebî dihat.

Bi kurtî piştî salên 80 bi gelemperî liderveyî welêt û bi taybetî jî li Swêdê,

ziman û edebiyata kurdî dest bi geşbûnekêkir. Li gorî hewcedariyên vê geşbûnêweşanxaneyên kurdan hatin avakirin, jiwergerandin û çapkirina klasîkên kurdî bi-girin, heta edebiyata kurdên Sovyetakevin û Iraqê jî hatin çapkirin. Di vê navêde ji vir û wir nivîskar gihîştin, pirtûkênçîrokan çap kirin, helbest çap kirin,roman çap karin; ji edebiyata dinyayêgelek werger kirin. Yanî di hundurê dehsalan de hejmara weşanxaneyên kurdantenê li Swêdê bi ser bîstan ket, hejmaranivîskarên kurd gihîşt sihî-çilî. Ewqasî jiwelêt dûr, lê bi hêviya ku wê rojekê berîrojekê vegerin welêt, giranî dane xebatakulturî û edebî. îro bi saya serê vankurdên welathez in ku pirtûkxaneya kurdîbûye xwediyê bi sedan berhemên bi kurdî.Peydabûna nivîskaran, peydabûnaberhemên edebî, peydabûna kovarên edebîhewcedariya munaqeşeya edebiyata kurdî ûteoriya edebiyatê bi giştî anî meydanê.Me jî ji bo zelalkirina hin pirsên edebiy-atê, rola rexne û rexnegiriyê, rewşaroman, çîrok û helbesta kurdî; rewşa ede-biyata kurdî bi giştî ji nivîskarên kurdTosinê Reşîd, Şerefxan Cizîrî, NacîKutlay, Şahînê Bekirê Soreklî, RojenBamas, Rohat, Hesenê Metê, MahmûdBaksî û Mehmed Uzun pirsîn.

Ji bersivên van hevalan jî xuya dibe kuem êdî di destpêka avakirina edebiyatekekurdî ya nûjen û gerdûnî de ne.

Rûpelên Nûdemê ji bo vê pirsgirêkêvekirî ne.

Em li benda nêrîn û nivîsên we ne!. . .

DEME HEREDEBIYATÊ BIPEXŞANA WÊXUYA DLBE

Tosinê REŞÎD

NUDEM: Tu dikarî behsa dîroka ede-biyata kurdên Kevnesovyetê bikî? Li ku û

kîjan demê edebiyata kurdî li wir geş bû?Teşwîqji ku dihat?

Tosinê Reşîd: Gava gilî tê ser ede-biyata kurdên Kevnesovyetê divê em berîgişkî li ser edebiyata kurdên Ermenîstanêrawestin. Ji Ermenîstanê der çend kesan Ii

Gurcistanê dinivîsîn, lê ew kes xelkê

Ermenîstanê bûn, li Ermenîstanê xwen-dibûn, berhemên xwe li Ermenîstanê çapdikirin.

Destpêka salên 30'î çend çirûskan liAzerbeycanê jî xuya kir, lê Azeriyan bilez û bi hovîtî ew çirûsî vemirandin.

Edebiyata kurdî li Ermenîstanê ji salên30'î dest pê kir, hema em dikarin bêjin jironahîdîtina rojnama Riya Teze (adar1930). Ev edebiyata bi biryara partiyakomunîst û hukûmeta Ermenîstanê destpê bûye. Ji ber vê yekê jî ne ku wan mi-rovan dest pê kir binivîsin, ewên dayinaXwedê bi wan re bû, merîfeta wan yanivîskariyê hebû, lê hema kî xwendin ûnivîsara kurdî zanîbû, di rê û dirbênçapkirina pirtûkan de jêhatî bûn.

Hinek ji wan bûne bela serê edebiyatame û heya îro jî em nikarin ji wan bifili-tin.

Vê edebiyatê ji cihê vala dest pê kir, tupêwendiyên wê bi edebiyata me ya klasîkû ya wê demê re tune bû. Lewma jînivîskarên wê demê ji bo xwe wek mînakedebiyatên ermeniyan û rûsan hildan.

Wan salan Ercbê Şemo, Heciyê Cindî,Emînê Evdal, Casimê Celîl, WezîrêNadirî, Ehmedê Mirazî di nav edcbiyatakurdî de cihên xwe girlin û berhemên xweçap kirin.

Naveroka vê edebiyatê propogandasosyalîzmê, jiyana nû û rexnekirinajiyanû erf û edetên kevin bû. Edebiyata kurdîwan salan bi tîpên latînî çap dibû.

Bi kêm û kurtiya ve tevayî, ev edebiya-ta ji bo duwarojê bû bingeh. Vê rewşêheta sala 1937' an dom kir. Wê sala reş

DEME HEREDEBIYATÊ BIPEXŞANA WÊXUYA DLBE

Tosinê REŞÎD

NUDEM: Tu dikarî behsa dîroka ede-biyata kurdên Kevnesovyetê bikî? Li ku û

kîjan demê edebiyata kurdî li wir geş bû?Teşwîqji ku dihat?

Tosinê Reşîd: Gava gilî tê ser ede-biyata kurdên Kevnesovyetê divê em berîgişkî li ser edebiyata kurdên Ermenîstanêrawestin. Ji Ermenîstanê der çend kesan Ii

Gurcistanê dinivîsîn, lê ew kes xelkê

Ermenîstanê bûn, li Ermenîstanê xwen-dibûn, berhemên xwe li Ermenîstanê çapdikirin.

Destpêka salên 30'î çend çirûskan liAzerbeycanê jî xuya kir, lê Azeriyan bilez û bi hovîtî ew çirûsî vemirandin.

Edebiyata kurdî li Ermenîstanê ji salên30'î dest pê kir, hema em dikarin bêjin jironahîdîtina rojnama Riya Teze (adar1930). Ev edebiyata bi biryara partiyakomunîst û hukûmeta Ermenîstanê destpê bûye. Ji ber vê yekê jî ne ku wan mi-rovan dest pê kir binivîsin, ewên dayinaXwedê bi wan re bû, merîfeta wan yanivîskariyê hebû, lê hema kî xwendin ûnivîsara kurdî zanîbû, di rê û dirbênçapkirina pirtûkan de jêhatî bûn.

Hinek ji wan bûne bela serê edebiyatame û heya îro jî em nikarin ji wan bifili-tin.

Vê edebiyatê ji cihê vala dest pê kir, tupêwendiyên wê bi edebiyata me ya klasîkû ya wê demê re tune bû. Lewma jînivîskarên wê demê ji bo xwe wek mînakedebiyatên ermeniyan û rûsan hildan.

Wan salan Ercbê Şemo, Heciyê Cindî,Emînê Evdal, Casimê Celîl, WezîrêNadirî, Ehmedê Mirazî di nav edcbiyatakurdî de cihên xwe girlin û berhemên xweçap kirin.

Naveroka vê edebiyatê propogandasosyalîzmê, jiyana nû û rexnekirinajiyanû erf û edetên kevin bû. Edebiyata kurdîwan salan bi tîpên latînî çap dibû.

Bi kêm û kurtiya ve tevayî, ev edebiya-ta ji bo duwarojê bû bingeh. Vê rewşêheta sala 1937' an dom kir. Wê sala reş

rojnama Riya Teze û dibistanên kurdîhatin girtin, jimareke mezin ji kadroyênkurdan, di nav wan de Erebê Şemo,Heciyê Cindî, Ehmedê Mirazî, CerdûyêGênco avêtin girtîgehan û surgûn kirin.Piştî cenga cîhanê ya duwemîn dîsan destbi çapkirina pirtûkên kurdî bû, li hemberîsalên 30'î jimara wan çend caran kêmbûn. Ji sala 1955'an rojnama Riya Teze jinû ve çap bû. Lê ev gişk êdî bi tîpên kirîlîbûn. Edebiyata kurdî li Ermenîstanê didestpêka salên 60'î de geş bû.

Şoreşa Kurdistana başûr, ku YekîtiyaSovyetê wê demê piştgiriya wê dikir ûçapemeniya Sovyetê li ser wê pir dinivîsî,di nav kurdan de hişyarbûneke netewî, yapir pêş de anî. Kurdên Sovyetê bi piraniyaxwe ve, cara yekemîn xwe perçekî gelêkurd didîtin, Kurdistan wek niştiman,welatê xwe, yê netewî dîtin. Tema Kurd û

Kurdistanê cihê xwe yê hêja di nav edebiy-ata kurdî de girt.

Mana duwemîn jî, ew guhastinênmezin bûn, ku di nav jiyana gelênYekîtiya Sovyet ya berê de, piştî mirinaStalîn cih girtin.

Wan salan navên nû ku hatin nav ede-biyata kurdên Yekîtiya Sovyetê, ew bûnku dixwestin ji bandûra edebiyatên biyanîrizgar bibin. Nirxên mirovatiyê û yênnetewî şûna propoganda erzan û sloganênsiyasî girtin.

- Pêşketinê xwe di kîjan şaxê edebiyatêde nîşan dida ? Xwendevan hebûn ?

- Kurdên Yekîtiya Sovyetê ya berê, îro

xwediyê edebiyateke pirşax in, lê ewşaxana wek hev bi pêş ve neçûne. Ez dix-wazim hinekî li ser pirsê rawestim.

Çiqasî jî nivîskarên me yên bi nav ûdeng Erebê Şemo, Heciyê Cindî, EliyêEvdirehaman, Seîdê îbo romanên xwe çapkirin, çiqasî jî ew roman bi giştî ji aliyêxwendevanan ve hatin pejirandin û hetacihekî jî dikarî bêjî ne xerab bûn, lê dîsanjî ew ne anegorî pîvanên edebî, yên rojênme bûn. Lê çawan be jî ew bûne hîm jibo pexşana edebiyata kurdên Sovyetê û didemeke ne dûr de divê romanên hêja derke-vin meydanê. Kesên bikaribin wan roma-nan binivîsin îro hene. Edebiyata me îrobi wan romanan ve avis e.

Di dereca çîrokan de gavên baş hatineavêtin, çend nimûnên baş çap bûne, lêdîsan jî îro li meydanê berhemeke wisantune, ku bi giştî anegorî pîvanên edebî,yên rojê bin. Lê em dikarin ji berhemênnivîskarên cihê berhemeke wisan derxin.

Di dereca şanogeriyê de rewş wek ya ro-manan e. Ji salên 30'î dest pê kirî, gava liErmenistanê şanoya kurdî, ya dewletêhebû, nivîskarên kurd dest bi nivîsarapiyesan kirin. Piştî girtina şanoya kurdîsala 1937' an nivîskarên me terkanivîsandina piyesan kirin. Lê ji salên 70'îgava li Ermenîstanê (Gundê Elegezê) û libajarê Tiblîsê şanoyên kurdî vebûn, ji bowan şanoyan piyes jî hatin nivîsandin.Çendek ji wan piyesan derketin ser dikê,baş hatin pejirandin. Lê ew yek ne ewqasîji başiya piyesan bû, çiqasî ji hisretakurdan bi zimanê xwe şanoyê bibînin.

Bi baweriya min di dereca helbestkariyê

rojnama Riya Teze û dibistanên kurdîhatin girtin, jimareke mezin ji kadroyênkurdan, di nav wan de Erebê Şemo,Heciyê Cindî, Ehmedê Mirazî, CerdûyêGênco avêtin girtîgehan û surgûn kirin.Piştî cenga cîhanê ya duwemîn dîsan destbi çapkirina pirtûkên kurdî bû, li hemberîsalên 30'î jimara wan çend caran kêmbûn. Ji sala 1955'an rojnama Riya Teze jinû ve çap bû. Lê ev gişk êdî bi tîpên kirîlîbûn. Edebiyata kurdî li Ermenîstanê didestpêka salên 60'î de geş bû.

Şoreşa Kurdistana başûr, ku YekîtiyaSovyetê wê demê piştgiriya wê dikir ûçapemeniya Sovyetê li ser wê pir dinivîsî,di nav kurdan de hişyarbûneke netewî, yapir pêş de anî. Kurdên Sovyetê bi piraniyaxwe ve, cara yekemîn xwe perçekî gelêkurd didîtin, Kurdistan wek niştiman,welatê xwe, yê netewî dîtin. Tema Kurd û

Kurdistanê cihê xwe yê hêja di nav edebiy-ata kurdî de girt.

Mana duwemîn jî, ew guhastinênmezin bûn, ku di nav jiyana gelênYekîtiya Sovyet ya berê de, piştî mirinaStalîn cih girtin.

Wan salan navên nû ku hatin nav ede-biyata kurdên Yekîtiya Sovyetê, ew bûnku dixwestin ji bandûra edebiyatên biyanîrizgar bibin. Nirxên mirovatiyê û yênnetewî şûna propoganda erzan û sloganênsiyasî girtin.

- Pêşketinê xwe di kîjan şaxê edebiyatêde nîşan dida ? Xwendevan hebûn ?

- Kurdên Yekîtiya Sovyetê ya berê, îro

xwediyê edebiyateke pirşax in, lê ewşaxana wek hev bi pêş ve neçûne. Ez dix-wazim hinekî li ser pirsê rawestim.

Çiqasî jî nivîskarên me yên bi nav ûdeng Erebê Şemo, Heciyê Cindî, EliyêEvdirehaman, Seîdê îbo romanên xwe çapkirin, çiqasî jî ew roman bi giştî ji aliyêxwendevanan ve hatin pejirandin û hetacihekî jî dikarî bêjî ne xerab bûn, lê dîsanjî ew ne anegorî pîvanên edebî, yên rojênme bûn. Lê çawan be jî ew bûne hîm jibo pexşana edebiyata kurdên Sovyetê û didemeke ne dûr de divê romanên hêja derke-vin meydanê. Kesên bikaribin wan roma-nan binivîsin îro hene. Edebiyata me îrobi wan romanan ve avis e.

Di dereca çîrokan de gavên baş hatineavêtin, çend nimûnên baş çap bûne, lêdîsan jî îro li meydanê berhemeke wisantune, ku bi giştî anegorî pîvanên edebî,yên rojê bin. Lê em dikarin ji berhemênnivîskarên cihê berhemeke wisan derxin.

Di dereca şanogeriyê de rewş wek ya ro-manan e. Ji salên 30'î dest pê kirî, gava liErmenistanê şanoya kurdî, ya dewletêhebû, nivîskarên kurd dest bi nivîsarapiyesan kirin. Piştî girtina şanoya kurdîsala 1937' an nivîskarên me terkanivîsandina piyesan kirin. Lê ji salên 70'îgava li Ermenîstanê (Gundê Elegezê) û libajarê Tiblîsê şanoyên kurdî vebûn, ji bowan şanoyan piyes jî hatin nivîsandin.Çendek ji wan piyesan derketin ser dikê,baş hatin pejirandin. Lê ew yek ne ewqasîji başiya piyesan bû, çiqasî ji hisretakurdan bi zimanê xwe şanoyê bibînin.

Bi baweriya min di dereca helbestkariyê

de pêşketineke baş heye. Ji salên 60'î destpê kirî, bi hinek kêmaniyên zimên ve ,

tevayî çend pirtûkên baş çap bûne. Hel-besta kurdî, bi nimûnên xwe yên baş veîro pirdeng û pircûre ye. Naveroka wêdewlemend e. Di nava wê de hesîhên zêndîşûna temayên zêrandî û maşandî girtine.Helbestvanên îro dixwazin cihê xwe dinav edebiyata kurdî ya giştî de bibînin, ewdixwazin helbesta wan bibe pareke wê ede-biyatê.

Lê em gerek tu caran ji bîr nekin wekîdêmê her edebiyatê berî gişkî bi pexşanawê xuya dibe. Edebiyata xurt di vê xwe-diya pexşana xurt be. Eger em bi vêpîvana edebî beramberî edebiyata kurdênkevnesovyetê bikin ew edebiyat hê jî jiedebiyata cîhanê, ya rojên me bi şûn vedimîne. Problema xwendevanan tim jî lipêşiya me bûye. Jimara mirovên bi kurdîbixwînin tim jî kêm bû.

Hetanî dawiya salên 30'î kurd di gundêncihê de ser hev ( kompakt) diman. Wansalan di gundên kurdan de xwendin bizimanê kurdî bû. Bi wê yekê re, bi tevayîwan salan karekî hêja hate kirin. Ji kurdankêm mirovan xên ji kurdî zimanên mayînzanibûn. Ev şertana gişk ji bo zêdebûnajimara xwendevanên edebiyata kurdî dibûnbingeh. Lê surgûn û zulma salên 30-40'î,dijwariyên aborî, yên salên cenga cîhanîya duwemîn û salên piştî cengê kurd jihev belav kirin. Hejmareke kêm ji kurdandi gundên kurdan de man. Ji ber ku dibis-tanên kurdî êdî nehatin vekirin, tenê di di-bistanên gundên kurdan de heftê du saetanzimanê kurdî dixwendin. Di van şertan de

jimara xwendevanên edebiyata kurdî kêmbûn. Dîsan jî piraniya kurdan, bi xwe fêrîxwendina kurdî dibûn û ji me re dibûnxwendevan. Lê bi baweriya min, gavanivîskarekî kurd pênûsê dixe destê xwe, bibawerî dinivîse, wekî berhemên wî dêrojekê li welêt bêne çapkirin û xwendin.

- Pîvanên edebîçi bûn? Rewşa rexnegi-rançawanbû?

- Pirsa pîvanên edebî û rexnegiriyênexweşiya edebiyata me ya mezintir bû ûwisan jî dimîne. Rojnama Riya Tezeçapemeniya me ya tenê bû û gotarên rex-negiriyê diviya di rûpelên wê de çapbibûna. Lê ji sih û pênc salan zêdetir ber-pirsiyarê wê rojnameyê Mîroyê Eset bû,endamê komîta navendî, ya partiyakomunîst ya Ermenîstanê bû, endamê par-lementoya Ermenîstanê bû. Wî bi temamîrê li pêşiya rexnegiriyê girtibû. Bi bawe-riya wî, eger gotarên rexnegiriyê çapbibûna, ji rojnamê û kesîtiya wî re pro-blem dê çêbibûya. Problema edebiyatakurdî wisan jî ji wî re nebûne xem. Wîkarê xwe yê şexsî di ser derd û kul û pro-blemên edebiyata kurdî re digirtin. Ji sero-katiya Ermenîstanê re mirovên wisan destdidan û wan piştgiriya wî dikirin.

Ji bextê me re îro jî pêşewitiyên gelêkurd nîn in, wekî ew li her cihî bi navêkurdan dipeyivin.

Helbet carinan biryar ji jor dihatin stna-din, ku bêtir guh bidine rexnegiriyê.Hingê rojname neçar dibû gotarekê, du go-taran çap bike. Lê nivîskarin wisan dihatin

de pêşketineke baş heye. Ji salên 60'î destpê kirî, bi hinek kêmaniyên zimên ve ,

tevayî çend pirtûkên baş çap bûne. Hel-besta kurdî, bi nimûnên xwe yên baş veîro pirdeng û pircûre ye. Naveroka wêdewlemend e. Di nava wê de hesîhên zêndîşûna temayên zêrandî û maşandî girtine.Helbestvanên îro dixwazin cihê xwe dinav edebiyata kurdî ya giştî de bibînin, ewdixwazin helbesta wan bibe pareke wê ede-biyatê.

Lê em gerek tu caran ji bîr nekin wekîdêmê her edebiyatê berî gişkî bi pexşanawê xuya dibe. Edebiyata xurt di vê xwe-diya pexşana xurt be. Eger em bi vêpîvana edebî beramberî edebiyata kurdênkevnesovyetê bikin ew edebiyat hê jî jiedebiyata cîhanê, ya rojên me bi şûn vedimîne. Problema xwendevanan tim jî lipêşiya me bûye. Jimara mirovên bi kurdîbixwînin tim jî kêm bû.

Hetanî dawiya salên 30'î kurd di gundêncihê de ser hev ( kompakt) diman. Wansalan di gundên kurdan de xwendin bizimanê kurdî bû. Bi wê yekê re, bi tevayîwan salan karekî hêja hate kirin. Ji kurdankêm mirovan xên ji kurdî zimanên mayînzanibûn. Ev şertana gişk ji bo zêdebûnajimara xwendevanên edebiyata kurdî dibûnbingeh. Lê surgûn û zulma salên 30-40'î,dijwariyên aborî, yên salên cenga cîhanîya duwemîn û salên piştî cengê kurd jihev belav kirin. Hejmareke kêm ji kurdandi gundên kurdan de man. Ji ber ku dibis-tanên kurdî êdî nehatin vekirin, tenê di di-bistanên gundên kurdan de heftê du saetanzimanê kurdî dixwendin. Di van şertan de

jimara xwendevanên edebiyata kurdî kêmbûn. Dîsan jî piraniya kurdan, bi xwe fêrîxwendina kurdî dibûn û ji me re dibûnxwendevan. Lê bi baweriya min, gavanivîskarekî kurd pênûsê dixe destê xwe, bibawerî dinivîse, wekî berhemên wî dêrojekê li welêt bêne çapkirin û xwendin.

- Pîvanên edebîçi bûn? Rewşa rexnegi-rançawanbû?

- Pirsa pîvanên edebî û rexnegiriyênexweşiya edebiyata me ya mezintir bû ûwisan jî dimîne. Rojnama Riya Tezeçapemeniya me ya tenê bû û gotarên rex-negiriyê diviya di rûpelên wê de çapbibûna. Lê ji sih û pênc salan zêdetir ber-pirsiyarê wê rojnameyê Mîroyê Eset bû,endamê komîta navendî, ya partiyakomunîst ya Ermenîstanê bû, endamê par-lementoya Ermenîstanê bû. Wî bi temamîrê li pêşiya rexnegiriyê girtibû. Bi bawe-riya wî, eger gotarên rexnegiriyê çapbibûna, ji rojnamê û kesîtiya wî re pro-blem dê çêbibûya. Problema edebiyatakurdî wisan jî ji wî re nebûne xem. Wîkarê xwe yê şexsî di ser derd û kul û pro-blemên edebiyata kurdî re digirtin. Ji sero-katiya Ermenîstanê re mirovên wisan destdidan û wan piştgiriya wî dikirin.

Ji bextê me re îro jî pêşewitiyên gelêkurd nîn in, wekî ew li her cihî bi navêkurdan dipeyivin.

Helbet carinan biryar ji jor dihatin stna-din, ku bêtir guh bidine rexnegiriyê.Hingê rojname neçar dibû gotarekê, du go-taran çap bike. Lê nivîskarin wisan dihatin

rexnekirinê, ewên ji wan ziyan tune bûn,di destên wan de tu tişt tune bû. Pir caranew berhemên ku dihatin rexnekirin gelekîji yên mayîn baştir bûn. Dema rexnegi-riya dilpak û objektîv tune be, pîvanênedebîjîçênabin.

- Em dizanin ku digel kul û kêmasiyankurdên Sovyetê ji xwe re zimanekî stan-dart ava kiribûn. îro gelek berhem bi wîzimariî û bi alfabeya krilik hene. Lêji berrewşa siyasî û alfabeyên cihê, haya megelek kurdan ji wan berheman tune ye.Gelo mirov dê bikaribe navê çend berhe-man bide, ku hem di edebiyata kurdî de,hem jî di edebiyata cîhanê de xwediyêcihekîbin?

- Çiqas ne pir be jî, lê berhemên wisanîro li meydanê hene; ez li vir navên wanberheman nadim, ji ber ku navdayînbarekî giran e.

- Carinan li hin cihan tê bihîstin kuhilweşandina sîstema Sovyetê ji hemûgeian bêtirji bo kurdên li Sovyetê xerabbû. Gelo ev raste? Ger mirov muqayesekêdi navbera edebiyata kurdî ya berîhilweşandinê û piştî hilweşandinê bike, çiguhertin hene? Rewşa edebiyata kurdînihaliwir çawaye?

- Belê, rast e. Piştî hilweşandinasîstema Sovyetê û sertbûna pêwendiyênnavnetewî, bi milyonana mirov ji cihênxwe bi dûr ketin. Lê eger azerî çûne Azer-beycanê, ermenî çûne Ermenîstanê,alman, yunanî û neteweyên mayîn çûne

welatên bav û kalanên xwe, dewletên wanli wan xwedî deketin, kurd li meydanê bêxwedîman.

Bi sed hezaran kurd bûne penaber, ew bizorê ji malên wan hatin derxistin, malêngelekan hatine şewitandin, lê heta îro jîkesek li wan nebûye xwedî, rêxistinênnavnetewî bi pirsa wan ve mijûl nabin,heta mafê penaberiyê jî nadine wan. Di vêrewşê de pirsên çandî vedikşine ser planaduwemîn.

Ji ber dê ji niha û pêve alîkariyahukûmetê tune be û her kes divêberhemên xwe ji kîsê xwe açp bike, ezbawer nakim di van demên nêzîk de dêtiştek çap bibe.

Lê dîsan jî nivîskarên rast divê di navproblemên rojê de winda nebin û pênûsê jidestê xwe daneynin. Ew nivîskar nihabêtir nêzîkî derd û kul û armanc ûdaxwazên gelê xwe bûne û divê em libenda afirandina berhemên baş bin.

-Va ye tu jî tevlî refê nivîskarênsurgûnê bûyî. Surgûn dijwar e. Piştîsoresa Bolşevîkan gelek nivîskarên ku be-ramberî Tolstoy û Dostoyevskî bûn, jiRûsyayê baz dan.Piraniya wan têk çûn, dinava problemên şexsî û psîkolojîk defetisîn, winda bûn. Digel hezar zehmetiy-an Nabokov û Nîna Berberova navên xweparastin. Ji bo ku nivîskarên kurdjî bika-ribin navên xwe biparêzin û surgûnêji bofêda xwe bi kar bînin divê çi bikin?

- Bi baweriya min problema me û yanivîskarên rûs yên ku piştî şoreşa

rexnekirinê, ewên ji wan ziyan tune bûn,di destên wan de tu tişt tune bû. Pir caranew berhemên ku dihatin rexnekirin gelekîji yên mayîn baştir bûn. Dema rexnegi-riya dilpak û objektîv tune be, pîvanênedebîjîçênabin.

- Em dizanin ku digel kul û kêmasiyankurdên Sovyetê ji xwe re zimanekî stan-dart ava kiribûn. îro gelek berhem bi wîzimariî û bi alfabeya krilik hene. Lêji berrewşa siyasî û alfabeyên cihê, haya megelek kurdan ji wan berheman tune ye.Gelo mirov dê bikaribe navê çend berhe-man bide, ku hem di edebiyata kurdî de,hem jî di edebiyata cîhanê de xwediyêcihekîbin?

- Çiqas ne pir be jî, lê berhemên wisanîro li meydanê hene; ez li vir navên wanberheman nadim, ji ber ku navdayînbarekî giran e.

- Carinan li hin cihan tê bihîstin kuhilweşandina sîstema Sovyetê ji hemûgeian bêtirji bo kurdên li Sovyetê xerabbû. Gelo ev raste? Ger mirov muqayesekêdi navbera edebiyata kurdî ya berîhilweşandinê û piştî hilweşandinê bike, çiguhertin hene? Rewşa edebiyata kurdînihaliwir çawaye?

- Belê, rast e. Piştî hilweşandinasîstema Sovyetê û sertbûna pêwendiyênnavnetewî, bi milyonana mirov ji cihênxwe bi dûr ketin. Lê eger azerî çûne Azer-beycanê, ermenî çûne Ermenîstanê,alman, yunanî û neteweyên mayîn çûne

welatên bav û kalanên xwe, dewletên wanli wan xwedî deketin, kurd li meydanê bêxwedîman.

Bi sed hezaran kurd bûne penaber, ew bizorê ji malên wan hatin derxistin, malêngelekan hatine şewitandin, lê heta îro jîkesek li wan nebûye xwedî, rêxistinênnavnetewî bi pirsa wan ve mijûl nabin,heta mafê penaberiyê jî nadine wan. Di vêrewşê de pirsên çandî vedikşine ser planaduwemîn.

Ji ber dê ji niha û pêve alîkariyahukûmetê tune be û her kes divêberhemên xwe ji kîsê xwe açp bike, ezbawer nakim di van demên nêzîk de dêtiştek çap bibe.

Lê dîsan jî nivîskarên rast divê di navproblemên rojê de winda nebin û pênûsê jidestê xwe daneynin. Ew nivîskar nihabêtir nêzîkî derd û kul û armanc ûdaxwazên gelê xwe bûne û divê em libenda afirandina berhemên baş bin.

-Va ye tu jî tevlî refê nivîskarênsurgûnê bûyî. Surgûn dijwar e. Piştîsoresa Bolşevîkan gelek nivîskarên ku be-ramberî Tolstoy û Dostoyevskî bûn, jiRûsyayê baz dan.Piraniya wan têk çûn, dinava problemên şexsî û psîkolojîk defetisîn, winda bûn. Digel hezar zehmetiy-an Nabokov û Nîna Berberova navên xweparastin. Ji bo ku nivîskarên kurdjî bika-ribin navên xwe biparêzin û surgûnêji bofêda xwe bi kar bînin divê çi bikin?

- Bi baweriya min problema me û yanivîskarên rûs yên ku piştî şoreşa

Bolşevîkan surgûn bûne, ne yek e. Ji bonivîskarên rûs problema mezin ew bû,wekî bi carekê ve her tişt di welatê wan dewergeriya. Ew gelê ku nivîskaran ji bo wîdinivîsî, pirtûkên wan li meydanan diha-tin şewitandin. Dixwestin jiyana xwe biînternasyonalê bimeşînin.

"Em ê cîhana kevin ji binî vehilweşînin"

Piştî şoreşa Bolşevîkan ne netênivîskarên li surgûnê, lê wisan jî geleknivîskarên li welêt an hatin girtin, anhatin kuştin, an winda bûn, an jî wan bixwe, xwekuştin.

Lê nivîskarên rûs, ku di van salên dawîde surgûn bûn, yên wek Soljenîstîn,Brodskî zanîbûn ji wan çi tê xwestin,loma ew winad nebûn.

Ya me jî wisan e. Em zanin gelê me çiji me dixwaze. Gelê me berê xwe ji meneguhertiye. Hela di ser de ew li bendaberhemên me ye. Em gerek tu caran jibîra nekin, wekî barekî giran li ser milême ye. Em divê gelê xwe ji bindestiyaçanda gelê zordar rizgar bikin. Helbet livir problema xwendevanan heye. Lê ezbawer im roj bi roj jimara xwendevanênme wê zêde bibe. Lê divê em tiştekî ji bîranekin, xwendevanê rast haya wî ji edebiy-ata cîhanê heye, ew bi kêmanî ji bilzimanê kurdî zimanek du zimanên din jîdizane û bi wan zimanan hêsantirdixwîne. Ji ber vê jî em gereke wisanbinivîsin, wekî ew xwendevan qîma xwebi berhemên me bîne, nivîsarên me bipe-jirîne. Lê çawan be jî edebiyata baş zû andereng xwendevanê xwe dibîne.

- Tu edebiyata kurdî bi giştî çawandibînî? Tu hêvîheye?

- Gava pirs tê ser edebiyata kurdî, divêem ji bîra nekin, ku edebiyata me bi bêtirji zaravayekî belav dibe. Em dibînin kuedebiyata kurdî ya bi zaravayê kurmancî divan salê dawî de gavine baş avêtiye. Egersalên berê ji bil kurdên Sovyetê çendnivîskaran bi kurdî dinivîsîn, ( rasttir emirov bêje çap dibûn) îro jimara wannivîskaran gelekî zêde bûye û bi sedankes, li hemî perçên Kurdistanê û ji welêtder, dest bi nivîsandina kurdî kirine. Evyeka eger ne îro, wê sibe berê xwe, yêhêja bide.

Tiştekî şabûnê ye, wekî pîvanên edebîçêdibin. Eger 10-15 sal berê li rûpelênkovarên kurdî bêtir helbest û çîrokên sistçap dibûn, ew ên sloganên siyasî bûn û tupêwendiyên wan bi edebiyata rast re tunebûn, îro ji wan kovar û rojnama, yên başxwe ber nivîsarên sist û ne hêja girtine.

Ji alî mayin ve em nikarin nebînin,wekî çiqasî jî bi dijwarî, lê em ber bi zi-manekî stndart diçin, ez bi xwe îro nemîna deh sal berê dinivîsim.

Bi baweriya min ya sereke ew e, wekîçiqas dijwarî be jî, çapemeniya kurdî liwelêt ji xwe re rê dibîne. Bi saya serê vêçapemeniyê, em ê di demeke nêzîk debibin şehedê berhemên hêja

Lê divê em tu caran ji bîr nekin, wekîtenê di şertên hebûna rexnegiriya xurt deedebiyata xuit dikare were meydanê.

10

Bolşevîkan surgûn bûne, ne yek e. Ji bonivîskarên rûs problema mezin ew bû,wekî bi carekê ve her tişt di welatê wan dewergeriya. Ew gelê ku nivîskaran ji bo wîdinivîsî, pirtûkên wan li meydanan diha-tin şewitandin. Dixwestin jiyana xwe biînternasyonalê bimeşînin.

"Em ê cîhana kevin ji binî vehilweşînin"

Piştî şoreşa Bolşevîkan ne netênivîskarên li surgûnê, lê wisan jî geleknivîskarên li welêt an hatin girtin, anhatin kuştin, an winda bûn, an jî wan bixwe, xwekuştin.

Lê nivîskarên rûs, ku di van salên dawîde surgûn bûn, yên wek Soljenîstîn,Brodskî zanîbûn ji wan çi tê xwestin,loma ew winad nebûn.

Ya me jî wisan e. Em zanin gelê me çiji me dixwaze. Gelê me berê xwe ji meneguhertiye. Hela di ser de ew li bendaberhemên me ye. Em gerek tu caran jibîra nekin, wekî barekî giran li ser milême ye. Em divê gelê xwe ji bindestiyaçanda gelê zordar rizgar bikin. Helbet livir problema xwendevanan heye. Lê ezbawer im roj bi roj jimara xwendevanênme wê zêde bibe. Lê divê em tiştekî ji bîranekin, xwendevanê rast haya wî ji edebiy-ata cîhanê heye, ew bi kêmanî ji bilzimanê kurdî zimanek du zimanên din jîdizane û bi wan zimanan hêsantirdixwîne. Ji ber vê jî em gereke wisanbinivîsin, wekî ew xwendevan qîma xwebi berhemên me bîne, nivîsarên me bipe-jirîne. Lê çawan be jî edebiyata baş zû andereng xwendevanê xwe dibîne.

- Tu edebiyata kurdî bi giştî çawandibînî? Tu hêvîheye?

- Gava pirs tê ser edebiyata kurdî, divêem ji bîra nekin, ku edebiyata me bi bêtirji zaravayekî belav dibe. Em dibînin kuedebiyata kurdî ya bi zaravayê kurmancî divan salê dawî de gavine baş avêtiye. Egersalên berê ji bil kurdên Sovyetê çendnivîskaran bi kurdî dinivîsîn, ( rasttir emirov bêje çap dibûn) îro jimara wannivîskaran gelekî zêde bûye û bi sedankes, li hemî perçên Kurdistanê û ji welêtder, dest bi nivîsandina kurdî kirine. Evyeka eger ne îro, wê sibe berê xwe, yêhêja bide.

Tiştekî şabûnê ye, wekî pîvanên edebîçêdibin. Eger 10-15 sal berê li rûpelênkovarên kurdî bêtir helbest û çîrokên sistçap dibûn, ew ên sloganên siyasî bûn û tupêwendiyên wan bi edebiyata rast re tunebûn, îro ji wan kovar û rojnama, yên başxwe ber nivîsarên sist û ne hêja girtine.

Ji alî mayin ve em nikarin nebînin,wekî çiqasî jî bi dijwarî, lê em ber bi zi-manekî stndart diçin, ez bi xwe îro nemîna deh sal berê dinivîsim.

Bi baweriya min ya sereke ew e, wekîçiqas dijwarî be jî, çapemeniya kurdî liwelêt ji xwe re rê dibîne. Bi saya serê vêçapemeniyê, em ê di demeke nêzîk debibin şehedê berhemên hêja

Lê divê em tu caran ji bîr nekin, wekîtenê di şertên hebûna rexnegiriya xurt deedebiyata xuit dikare were meydanê.

10

FELSEFEEVÎN BI XWE

YE

Şerefxan CIZÎRÎ

NÛDEM: Pevgirêdana edebiyatê bifelsefeyê re çi ye ?

Şerefxan Cizîrî: Bi kurtî mirovdikare weha bibêje; pevgirêdana civatê,dîrokê, kultur û jiyana sosyal çiqasî bifelsefê re hebe, ya edebiyatê jî ewqasî pêre heye. Felsefe jiyan bi xwe ye.Nivîsandina edebiyatê çalakiyek sosyal û

kulturî ye. Weke çalakî edebiyat hinekraman û normên estetîk tîne ziman. Dihemû babetên edebiyatê de raman, zimanû pîvanên estetîkî têne şirovekirin. Evpîvanên estetîkî dikarin veşartî an jîvekirî bêne îfadekirin. Çawan bibe bilabibe, di tekstên edebî de sîstemekeîdeolojî heye. Raxistin û îfadekirina ra-manan bi awayekî estetîkî tê nivîsandin.Li ser başbûn an xerabûna estetîkî mirovdikare şirove bike. Lê kesê ku bibêje ditekstên edebî de îdeolojî û felsefe tune, bixwe ji edebiyat û çalakiyên edebî tiştekîfahm nakirine. Di tekst û berhema edebîde, ji sedî sed felsefe heye, îdeolojî heye,jiyana çînayetî heye, sempatî û antîpatî lihember bûyer û kesan heye, bilindkirin anjî biçûkkirina tîpên sosyal û hwd. . . heye.

Li aliyê din jî tiştekî pir vekirî heye.Pirsa felsefê û pirsa metoda xebatê pir jinêzîk ve bi hevdu ve girêdayî ne. Hilbijar-tin û şirovekirina hinek mînak, bûyer ûtîpên sosyal di çalakiyên edebî de, bimetoda xebatê û nêrînên felsefî ve tênexurtkirin û xemilandin. Metoda xebatênormçêkirin e. Metoda xebatê dilbijandine. Metoda xebatê meşrûkirin an jîmehkûmkirina hinek raman, nêrîn ûnormên civakî ne. Metod û felsefe, bihemû awayî pîvanên zanyariyê li bêjingêdixe û ji nava genimê sor zîvan, qirşik ûkeviran derdixe. Metod û felsefe paqijiyamalan dikin. Felsefe evînî ye. Lê evevîndarî evîndariya zanyarî û paqijiyê ye.Edebiyata ku bêî felsefe be, weke girararijî ye û bi zewq nikare bê xwarin. Lêkesên ku girara rijî jî bi zewq dixwinhene!

Em dizanin ku yên çalakiyên edebîdiafirînin mirov in û ev çalakî jî behsa

11

FELSEFEEVÎN BI XWE

YE

Şerefxan CIZÎRÎ

NÛDEM: Pevgirêdana edebiyatê bifelsefeyê re çi ye ?

Şerefxan Cizîrî: Bi kurtî mirovdikare weha bibêje; pevgirêdana civatê,dîrokê, kultur û jiyana sosyal çiqasî bifelsefê re hebe, ya edebiyatê jî ewqasî pêre heye. Felsefe jiyan bi xwe ye.Nivîsandina edebiyatê çalakiyek sosyal û

kulturî ye. Weke çalakî edebiyat hinekraman û normên estetîk tîne ziman. Dihemû babetên edebiyatê de raman, zimanû pîvanên estetîkî têne şirovekirin. Evpîvanên estetîkî dikarin veşartî an jîvekirî bêne îfadekirin. Çawan bibe bilabibe, di tekstên edebî de sîstemekeîdeolojî heye. Raxistin û îfadekirina ra-manan bi awayekî estetîkî tê nivîsandin.Li ser başbûn an xerabûna estetîkî mirovdikare şirove bike. Lê kesê ku bibêje ditekstên edebî de îdeolojî û felsefe tune, bixwe ji edebiyat û çalakiyên edebî tiştekîfahm nakirine. Di tekst û berhema edebîde, ji sedî sed felsefe heye, îdeolojî heye,jiyana çînayetî heye, sempatî û antîpatî lihember bûyer û kesan heye, bilindkirin anjî biçûkkirina tîpên sosyal û hwd. . . heye.

Li aliyê din jî tiştekî pir vekirî heye.Pirsa felsefê û pirsa metoda xebatê pir jinêzîk ve bi hevdu ve girêdayî ne. Hilbijar-tin û şirovekirina hinek mînak, bûyer ûtîpên sosyal di çalakiyên edebî de, bimetoda xebatê û nêrînên felsefî ve tênexurtkirin û xemilandin. Metoda xebatênormçêkirin e. Metoda xebatê dilbijandine. Metoda xebatê meşrûkirin an jîmehkûmkirina hinek raman, nêrîn ûnormên civakî ne. Metod û felsefe, bihemû awayî pîvanên zanyariyê li bêjingêdixe û ji nava genimê sor zîvan, qirşik ûkeviran derdixe. Metod û felsefe paqijiyamalan dikin. Felsefe evînî ye. Lê evevîndarî evîndariya zanyarî û paqijiyê ye.Edebiyata ku bêî felsefe be, weke girararijî ye û bi zewq nikare bê xwarin. Lêkesên ku girara rijî jî bi zewq dixwinhene!

Em dizanin ku yên çalakiyên edebîdiafirînin mirov in û ev çalakî jî behsa

11

jiyana mirovî dike. Cihê ku jiyan lê hebehilbijartin jî lê heye. Mirovê ku hilbijar-tinê nekin jî, di rastiyê de dîsan hinektiştan hildibijêrin. Hilbijartina bûyer, tîpû ramanan li gora metodên felsefî û hinekpîvanên estetîkî têne meydanê. Ziman jibo edebiyatê çi be, felsefe jî ew e.

Aliyekî din yê girîng jî heye ku divê bêdiyarkirin; ger mirov li dîroka edebiyatêbaş binihêre, ew ê çend tiştên bingehîn jibo me zelal bibin. Weke xetên edebî ûmetod, weke têkîliyên edebiyat bi civatêre, weke edebiyata deman, wekeanalîzkirina tekstên edebî û hwd. . . Ez bikurtasî bêjim; bi awayekî giştî edebiyat-van û niyîskarên kurd haya wan ji vanproblemên metod û dîroka edebiyatê tuneye. Bi zanistî li ba kurdan kes metodênMarksîstî, struktualistî, eksistensialistî,rexnegirî û hwd di berhemên edebî de bikar nayine. Edebiyata me heya nuha jişirovekirin û bikaranîna metodên edebîmehrûm maye. Bi raya min ev yekakêmasiyeke pir mezin e û divê zû bêçareserkirin.

- Marksizm bi perspektîveke çawan liedebiyatê dinihêre?

- Bi raya min pîvan û çavkanî divêMarks û Engels bi xwe bin. Pir carankesên weke Zdanov, Stalin an jî hinekserok li vî alî û wî alî li ser navê Marks ûEngels, di warê edebiyat û huner dedîtinan pêşkêş dikin. Lê di rastiya xwe detêkiliyên van dîtin û ramanan bi Mark-sizmê re tune ne.

Teoriyeke Marks û Engels ya bi taybetîheye; materyalîzma dîrokî. Li gora vêteoriyê, civat ji du beşan pêk tê, avaniya

binî û avaniya jorîn. Avaniya binî, bitaybetî çalakiyên ekonomîk û pêşketinamaddî ye. Avaniya jorîn jî bi giştî jiçalakiyên ramanî, hunerî, huqûqî,îdeolojî, kulturî û hwd pêk tê.

Edebiyat û huner beşek ji avaniya jorîye. Bi guherandina avaniya binî avaniyajorîn jî tê guherandin. Di navbera avaniyajorîn û avaniyajêrîn de danûstandinek diy-alektîkî heye. Herdu avanî jî tesîrê lihevdu dikin. Tesîrên ku binî li jorîn dike,ji tesîra ku jorîn li binî dike qalindtir,xurttir û mezintir e. . . Avaniya jorîn tucarînepasîfe.

Pir caran li ser navê materyalîzmadîrokî dîtinên çewt hatine parastin.Nezanê çepan weha gotine; Avaniya binîbi hemû awayî avaniya jorîn li gora xwetekûz dike. Edebiyat û huner jî para xwe jivê yekê digire. Lê li gora dîtinên Marks ûEngels di navbera avaniya binî û edebiyatû hunerê de danûstandineke asîmetrîkheye. Yanî pêşketin û bişkivandina ede-biyat û hunerê raste rast ne girêdayî ava-niya binî ye. Weke mînak, Marks huner ûedebiyata Grekî ya klasîk nîşan dide.Marks dibêje ku heger hunera Grekî yaklasîk hîna jî di pir waran de wekeberhemên mînak têne nîşandan, ev yekaotonomî û "azadiya" huner nîşan dide.

Marks û Engels di jiyana xwe de pirqîmet didan huner û edebiyatê. Li serhuner û edebiyatê dîtinên wan sîstematîknebûn. Di hinek pirtûk, name û xebatênfelsefî û ekonomî de pirsa edebiyatê ûhuner wana aniye ziman. Ji edebiyataklasîk ya Grekî bigirin heta edebiyatahemdemî, Marks û Engels xwediyên hindîtinan bûn. Marks ji berhemên Aischy-los, Goethe, Sheakspeare, Balzak, Dide-

12

jiyana mirovî dike. Cihê ku jiyan lê hebehilbijartin jî lê heye. Mirovê ku hilbijar-tinê nekin jî, di rastiyê de dîsan hinektiştan hildibijêrin. Hilbijartina bûyer, tîpû ramanan li gora metodên felsefî û hinekpîvanên estetîkî têne meydanê. Ziman jibo edebiyatê çi be, felsefe jî ew e.

Aliyekî din yê girîng jî heye ku divê bêdiyarkirin; ger mirov li dîroka edebiyatêbaş binihêre, ew ê çend tiştên bingehîn jibo me zelal bibin. Weke xetên edebî ûmetod, weke têkîliyên edebiyat bi civatêre, weke edebiyata deman, wekeanalîzkirina tekstên edebî û hwd. . . Ez bikurtasî bêjim; bi awayekî giştî edebiyat-van û niyîskarên kurd haya wan ji vanproblemên metod û dîroka edebiyatê tuneye. Bi zanistî li ba kurdan kes metodênMarksîstî, struktualistî, eksistensialistî,rexnegirî û hwd di berhemên edebî de bikar nayine. Edebiyata me heya nuha jişirovekirin û bikaranîna metodên edebîmehrûm maye. Bi raya min ev yekakêmasiyeke pir mezin e û divê zû bêçareserkirin.

- Marksizm bi perspektîveke çawan liedebiyatê dinihêre?

- Bi raya min pîvan û çavkanî divêMarks û Engels bi xwe bin. Pir carankesên weke Zdanov, Stalin an jî hinekserok li vî alî û wî alî li ser navê Marks ûEngels, di warê edebiyat û huner dedîtinan pêşkêş dikin. Lê di rastiya xwe detêkiliyên van dîtin û ramanan bi Mark-sizmê re tune ne.

Teoriyeke Marks û Engels ya bi taybetîheye; materyalîzma dîrokî. Li gora vêteoriyê, civat ji du beşan pêk tê, avaniya

binî û avaniya jorîn. Avaniya binî, bitaybetî çalakiyên ekonomîk û pêşketinamaddî ye. Avaniya jorîn jî bi giştî jiçalakiyên ramanî, hunerî, huqûqî,îdeolojî, kulturî û hwd pêk tê.

Edebiyat û huner beşek ji avaniya jorîye. Bi guherandina avaniya binî avaniyajorîn jî tê guherandin. Di navbera avaniyajorîn û avaniyajêrîn de danûstandinek diy-alektîkî heye. Herdu avanî jî tesîrê lihevdu dikin. Tesîrên ku binî li jorîn dike,ji tesîra ku jorîn li binî dike qalindtir,xurttir û mezintir e. . . Avaniya jorîn tucarînepasîfe.

Pir caran li ser navê materyalîzmadîrokî dîtinên çewt hatine parastin.Nezanê çepan weha gotine; Avaniya binîbi hemû awayî avaniya jorîn li gora xwetekûz dike. Edebiyat û huner jî para xwe jivê yekê digire. Lê li gora dîtinên Marks ûEngels di navbera avaniya binî û edebiyatû hunerê de danûstandineke asîmetrîkheye. Yanî pêşketin û bişkivandina ede-biyat û hunerê raste rast ne girêdayî ava-niya binî ye. Weke mînak, Marks huner ûedebiyata Grekî ya klasîk nîşan dide.Marks dibêje ku heger hunera Grekî yaklasîk hîna jî di pir waran de wekeberhemên mînak têne nîşandan, ev yekaotonomî û "azadiya" huner nîşan dide.

Marks û Engels di jiyana xwe de pirqîmet didan huner û edebiyatê. Li serhuner û edebiyatê dîtinên wan sîstematîknebûn. Di hinek pirtûk, name û xebatênfelsefî û ekonomî de pirsa edebiyatê ûhuner wana aniye ziman. Ji edebiyataklasîk ya Grekî bigirin heta edebiyatahemdemî, Marks û Engels xwediyên hindîtinan bûn. Marks ji berhemên Aischy-los, Goethe, Sheakspeare, Balzak, Dide-

12

rot, Walter Scott, Henrich Henie, Schillerû hwd agahdar bû. Nivîskarê realîzmaburjuvazî li îngilîstanê, Fransayê, Alma-nyayê û welatên Skandinavyayê baş nasdikirin. Marks pir berhemên Sheakspeareji ber dizanî bûn. Balzak li ba Marks ûEngels weke nivîskarekî pir hêja dihatepejirandin. Di dîtina xwe ya polîtîk deSheakspeare, Goethe û Balzak kesê kev-neperest bûn. Digotin ku tiştên em jiBalzak li ser civata kapîtalîstî û çînabûrjûvazî li Fransayê fêr bûne, em tucaran ji dîrokvan, ekonomîst ûstatîstîkvanan fêr nebûne. Di berhemaBalzak de hilweşandin, fen û sextekariyabûrjûvazî hebû. Li ba Balzak çewsandinagundiyan hebû, ji bo peran xwe firotinhebû, qehpetiya bûrjûvazî hebû. Balzak dinivîskariya xwe de xeteke realîstdimeşand. Yanî rastî çi bû, wî ewdinivîsand.

Bi kurtî, wextê ku edebiyat û hunerrealîst bûna, wan dikarîbûn ji xebatê ihnîhîn bêtir zanyarî biafirandina. Gava kuMarks û Engels ji hev re name dişandin ûli ser huner û edebiyatê dîtinên xwedianîne ziman, gotinên weke; Shaekspe-arîzekirin an Schillîrîzekirin bi kardianîn. William Shaekspeare nivîskarekîîngilîz yê navdar e û yek ji pêşkêşêrealîzma edebî ye. Friedrich Schiller jînivîskar û fîlosofekî alman e ku yek jipêşkêşê romantîzma edebî ye. Shaekspea-reîzekirin ji bo metoda realîzma objektîfdihat bikaranîn û Schilirîzekirin jî, ji bometoda subjektîf û romantîk dihat bika-ranîn. Marks û Engels di huner û edebiy-atê de metoda realîzma objektîf diparas-tin.Lê ji bo wan realîzm ne normekî ab-strakt bû û li ser serê pêşketina dîrokî bû.Realîzma Homeros û realîzma Balzak neweke hevdu bûn. Realîzm pêşketinadîrokî bi xwe bû û li gora dema dîrokîdihat guhertin.

Marks û Engels li ser huner û edebiyatapolîtîk jî xwedî dîtin bûn. Ew di maneye-ke teng û dogmatîk de, hergav li dijîpolîtîzekirina edebiyat û hunerê derdike-tin... Ma ku ne weha bûya, wê çawanMarks bikarîba Balzak û Shaekspearebibira ba perê ezmana?

- Di dema Bolşevîkan de behsa edebiya-tapartiyê dihate kirin. Nêrîneke wilo hêjîheye. Tu di derheqa edebiyata partîanjîedebiyata îdeolojiyê de çi difikirî?

- Bersiva vê pirsê bi bersiva yekê vegirêdayî ye. Ez hevalbendê edebiyatarealîst im. Edebiyat dikare realîzma Ho-meros me, dikare edebiyata kurdî ya devkîbe, dikare realîzma Honorê De Balzak be ûdikare realîzma ku Maksîm Gorkî tîneziman be. Baweriya min bi Marksîzmêheye û Marksîzm jî vê yekê wehadinivîsîne. Bi kurtî dîtinên Marksîstî divê mijarê de, min di bersiva yekê de dan.Ew dîtinên han raste rast ji çavkanî ûxebatên Marks û Engels hatibûn neqan-din. Vêca ew kesên ku dixwazin huner ûedebiyat bikevin bin bandora polîtîkayarojê, bi raya min dîtina wan ne li serxeteke Marksîstî ye. Eşkere ye ku ewnêrîn çewt in.

Di dema Bolşevîkan de şiroveke pir kûrû hêja li ser huner û edebiyatê hebû. Wekmînak mirov dikare navê Plechanov,Troçkî û Lunaçarskî binivîsîne. Ewdîtinên ku tu dibêjî di dema Stalîn dehatin ziman. Ev dîtin hemû Bolşevîkannikare girê bide û ewên ku Bolşevîkan jiber kirinên Stalîn biricimîne ew ê rasterast çewtiyê bike.

Lê di vir de divê tiştek baş bêrohnîkirin: Edebiyata partî û edebiyataîdeolojî tiştek e û edebiyata ku kesênxwedî partî û xwedî îdeolojî dinivîsintiştekî din e. Kesên ku endamên partiyên

13

rot, Walter Scott, Henrich Henie, Schillerû hwd agahdar bû. Nivîskarê realîzmaburjuvazî li îngilîstanê, Fransayê, Alma-nyayê û welatên Skandinavyayê baş nasdikirin. Marks pir berhemên Sheakspeareji ber dizanî bûn. Balzak li ba Marks ûEngels weke nivîskarekî pir hêja dihatepejirandin. Di dîtina xwe ya polîtîk deSheakspeare, Goethe û Balzak kesê kev-neperest bûn. Digotin ku tiştên em jiBalzak li ser civata kapîtalîstî û çînabûrjûvazî li Fransayê fêr bûne, em tucaran ji dîrokvan, ekonomîst ûstatîstîkvanan fêr nebûne. Di berhemaBalzak de hilweşandin, fen û sextekariyabûrjûvazî hebû. Li ba Balzak çewsandinagundiyan hebû, ji bo peran xwe firotinhebû, qehpetiya bûrjûvazî hebû. Balzak dinivîskariya xwe de xeteke realîstdimeşand. Yanî rastî çi bû, wî ewdinivîsand.

Bi kurtî, wextê ku edebiyat û hunerrealîst bûna, wan dikarîbûn ji xebatê ihnîhîn bêtir zanyarî biafirandina. Gava kuMarks û Engels ji hev re name dişandin ûli ser huner û edebiyatê dîtinên xwedianîne ziman, gotinên weke; Shaekspe-arîzekirin an Schillîrîzekirin bi kardianîn. William Shaekspeare nivîskarekîîngilîz yê navdar e û yek ji pêşkêşêrealîzma edebî ye. Friedrich Schiller jînivîskar û fîlosofekî alman e ku yek jipêşkêşê romantîzma edebî ye. Shaekspea-reîzekirin ji bo metoda realîzma objektîfdihat bikaranîn û Schilirîzekirin jî, ji bometoda subjektîf û romantîk dihat bika-ranîn. Marks û Engels di huner û edebiy-atê de metoda realîzma objektîf diparas-tin.Lê ji bo wan realîzm ne normekî ab-strakt bû û li ser serê pêşketina dîrokî bû.Realîzma Homeros û realîzma Balzak neweke hevdu bûn. Realîzm pêşketinadîrokî bi xwe bû û li gora dema dîrokîdihat guhertin.

Marks û Engels li ser huner û edebiyatapolîtîk jî xwedî dîtin bûn. Ew di maneye-ke teng û dogmatîk de, hergav li dijîpolîtîzekirina edebiyat û hunerê derdike-tin... Ma ku ne weha bûya, wê çawanMarks bikarîba Balzak û Shaekspearebibira ba perê ezmana?

- Di dema Bolşevîkan de behsa edebiya-tapartiyê dihate kirin. Nêrîneke wilo hêjîheye. Tu di derheqa edebiyata partîanjîedebiyata îdeolojiyê de çi difikirî?

- Bersiva vê pirsê bi bersiva yekê vegirêdayî ye. Ez hevalbendê edebiyatarealîst im. Edebiyat dikare realîzma Ho-meros me, dikare edebiyata kurdî ya devkîbe, dikare realîzma Honorê De Balzak be ûdikare realîzma ku Maksîm Gorkî tîneziman be. Baweriya min bi Marksîzmêheye û Marksîzm jî vê yekê wehadinivîsîne. Bi kurtî dîtinên Marksîstî divê mijarê de, min di bersiva yekê de dan.Ew dîtinên han raste rast ji çavkanî ûxebatên Marks û Engels hatibûn neqan-din. Vêca ew kesên ku dixwazin huner ûedebiyat bikevin bin bandora polîtîkayarojê, bi raya min dîtina wan ne li serxeteke Marksîstî ye. Eşkere ye ku ewnêrîn çewt in.

Di dema Bolşevîkan de şiroveke pir kûrû hêja li ser huner û edebiyatê hebû. Wekmînak mirov dikare navê Plechanov,Troçkî û Lunaçarskî binivîsîne. Ewdîtinên ku tu dibêjî di dema Stalîn dehatin ziman. Ev dîtin hemû Bolşevîkannikare girê bide û ewên ku Bolşevîkan jiber kirinên Stalîn biricimîne ew ê rasterast çewtiyê bike.

Lê di vir de divê tiştek baş bêrohnîkirin: Edebiyata partî û edebiyataîdeolojî tiştek e û edebiyata ku kesênxwedî partî û xwedî îdeolojî dinivîsintiştekî din e. Kesên ku endamên partiyên

13

polîtîk bin dikarin berhemên pir hêjabiafirînin. Lê endambûna nivîskaran dipartiyeke polîtîk de tu caran nabe garantîji bo berhemên hêja û hunerî. Bi raya minmirov divê antî-partî nebe. Mafê hemûcûre partiyan heye ku dîtinên xwe li seredebiyat û hunerê program bike.Nivîskarên ku endamên partiyê bin dika-rin berhemên xwe li gora programapartiyê biafirîneLê belê ev tu caran nikarebibe pîvan ji bo kesên hunermend û ede-biyatvan. Dema ku Bolşevîkan behsa ede-biyata partiyê dikirin, wan behsa edebiya-ta ku ji aliyê endamên partiyê ve dihatenivîsandin dikirin. Diyar e ku mafê hemûpartiyan heye ku ji endamên xwe hinektiştan û sixletan bixwazin. Ma geloNûdem weke kovareke edebî û hunerî jiendamên redaksiyona xwe hinek pîvan ûsixletan naxwaze?

Li ser polîtîzekirina edebiyat û hunerêdîtinên Marks û Engels hene. Di vî warîde xeta edebî ya ku bi navê "Almanyaxort" û li îngilîstanê jî bi navê "Edebiyatabûrjûvazî" tê naskirin, weke mînak, ji boedebiyata polîtîzekirî tê nîşandan. Evherdu xetên edebî, heta ku ji wan dihatberhemên xwe tije sloganên polîtîk diki-rin. Di berhemên edebî dc ew slogan weketiştekî pînekirî dihat xuyanîkirin. Ji bervê yekê jî Marks û Engels ev edebiyatapolîtîzekirî rexne dikirin û digotin ku divêkesê nivîskar dîtinên xwe yên polîtîkvekirî di berhemên xwe de ranexîne.Dîtinên polîtîk divê ji mantiqê bûyerê ûrewşa dîrokî deikeve pêş. Kesê ku zêdegiranî dide slogan û gotinên polîtîk, jialiyê huner de zeîf bûn. Li gora Marks ûEngels kesên ku ji aliyê huner û edebiyatêde xurt bûna, wan daxwaziya polîtîk biawayekî hunerî û edebî karîbûn anîbûnaziman. Yanî polîtîka nikare di şûna ede-biyat û hunerê keve, lê belê hunermcnd ûedebiyatvan bi metoda xwe dikarin

bûyerên polîtîk raxin û bi kar bînin. Ewkesên ku zêde behsa polîtîzekirina edebiy-at û hunerê dikin, ji pir aliyan de bêkêr in.Dixwazin kêmaniyên xwe yên hunerî ûedebî di bin siya sloganên polîtîk û "xetapartiyê de" veşêrin. Lê ez bawer nakim kukesên weha tu caran, li tu welatan û liKurdistanê jî bi ser bikevin û bibinpêşeng ji bo edebiyatê.

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatadinyayê çi fêr bibe? Berpirsiyarênnivîskarên kurd çi ne ?

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatacîhanê pir tiştan fêr bibe. Bi raya min hetaku em edebiyata cîhanê, dûoka edebiyatêû dîroka ramanî û felsefê baş fêr nebin,em ê şaşiyên mezin bikin. Mirov nehewce ye ku Emerîkayê ji nû ve keşfbike, Emerîka berî 500 salî hatiye keşfkirin. Lê ku agahdarî û zanyatiya kurdan liser keşfa Emerîka tune be, bi hêsanî ew êbikaribin Gola Wanê weke Okyanûsa dinavbera Ewrûpa û Emerîkayê de nîşanbidin. Wê çaxê ew ê fereca huner û edebiy-ateke kûr ku li welatê me wekî pêwîstiyanan û avê ye, li paş bikeve û entegrasyonarewşenbîrê kurd bi edebiyat û zanyariyacîhanê re derbeke mezin bixwe. îzolasyonne alîkariya bûrjûvazî ne jî alîkariyasosyalîstan dike. Tiştên ku rewşenbîrênkurd ji cîhanê fêr bibin pir in. Lê ez di wêbaweriyê de me ku cîhan jî dikare pirtiştan ji Kurdistanê fêr bibe. Danasandinahuner û edebiyata Kurdistanê, afirandinaberhemên hêja, naskirina edebiyata kurdîya devkî û lêxwedîderketin û parastinamîrasa kulturî ya welêt, dikeve ser milênrewşenbîrên kuid.

14

polîtîk bin dikarin berhemên pir hêjabiafirînin. Lê endambûna nivîskaran dipartiyeke polîtîk de tu caran nabe garantîji bo berhemên hêja û hunerî. Bi raya minmirov divê antî-partî nebe. Mafê hemûcûre partiyan heye ku dîtinên xwe li seredebiyat û hunerê program bike.Nivîskarên ku endamên partiyê bin dika-rin berhemên xwe li gora programapartiyê biafirîneLê belê ev tu caran nikarebibe pîvan ji bo kesên hunermend û ede-biyatvan. Dema ku Bolşevîkan behsa ede-biyata partiyê dikirin, wan behsa edebiya-ta ku ji aliyê endamên partiyê ve dihatenivîsandin dikirin. Diyar e ku mafê hemûpartiyan heye ku ji endamên xwe hinektiştan û sixletan bixwazin. Ma geloNûdem weke kovareke edebî û hunerî jiendamên redaksiyona xwe hinek pîvan ûsixletan naxwaze?

Li ser polîtîzekirina edebiyat û hunerêdîtinên Marks û Engels hene. Di vî warîde xeta edebî ya ku bi navê "Almanyaxort" û li îngilîstanê jî bi navê "Edebiyatabûrjûvazî" tê naskirin, weke mînak, ji boedebiyata polîtîzekirî tê nîşandan. Evherdu xetên edebî, heta ku ji wan dihatberhemên xwe tije sloganên polîtîk diki-rin. Di berhemên edebî dc ew slogan weketiştekî pînekirî dihat xuyanîkirin. Ji bervê yekê jî Marks û Engels ev edebiyatapolîtîzekirî rexne dikirin û digotin ku divêkesê nivîskar dîtinên xwe yên polîtîkvekirî di berhemên xwe de ranexîne.Dîtinên polîtîk divê ji mantiqê bûyerê ûrewşa dîrokî deikeve pêş. Kesê ku zêdegiranî dide slogan û gotinên polîtîk, jialiyê huner de zeîf bûn. Li gora Marks ûEngels kesên ku ji aliyê huner û edebiyatêde xurt bûna, wan daxwaziya polîtîk biawayekî hunerî û edebî karîbûn anîbûnaziman. Yanî polîtîka nikare di şûna ede-biyat û hunerê keve, lê belê hunermcnd ûedebiyatvan bi metoda xwe dikarin

bûyerên polîtîk raxin û bi kar bînin. Ewkesên ku zêde behsa polîtîzekirina edebiy-at û hunerê dikin, ji pir aliyan de bêkêr in.Dixwazin kêmaniyên xwe yên hunerî ûedebî di bin siya sloganên polîtîk û "xetapartiyê de" veşêrin. Lê ez bawer nakim kukesên weha tu caran, li tu welatan û liKurdistanê jî bi ser bikevin û bibinpêşeng ji bo edebiyatê.

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatadinyayê çi fêr bibe? Berpirsiyarênnivîskarên kurd çi ne ?

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatacîhanê pir tiştan fêr bibe. Bi raya min hetaku em edebiyata cîhanê, dûoka edebiyatêû dîroka ramanî û felsefê baş fêr nebin,em ê şaşiyên mezin bikin. Mirov nehewce ye ku Emerîkayê ji nû ve keşfbike, Emerîka berî 500 salî hatiye keşfkirin. Lê ku agahdarî û zanyatiya kurdan liser keşfa Emerîka tune be, bi hêsanî ew êbikaribin Gola Wanê weke Okyanûsa dinavbera Ewrûpa û Emerîkayê de nîşanbidin. Wê çaxê ew ê fereca huner û edebiy-ateke kûr ku li welatê me wekî pêwîstiyanan û avê ye, li paş bikeve û entegrasyonarewşenbîrê kurd bi edebiyat û zanyariyacîhanê re derbeke mezin bixwe. îzolasyonne alîkariya bûrjûvazî ne jî alîkariyasosyalîstan dike. Tiştên ku rewşenbîrênkurd ji cîhanê fêr bibin pir in. Lê ez di wêbaweriyê de me ku cîhan jî dikare pirtiştan ji Kurdistanê fêr bibe. Danasandinahuner û edebiyata Kurdistanê, afirandinaberhemên hêja, naskirina edebiyata kurdîya devkî û lêxwedîderketin û parastinamîrasa kulturî ya welêt, dikeve ser milênrewşenbîrên kuid.

14

EZ JI BERPÊŞEROJA EDE-BIYATA KURDÎNE XEMGÎN IM

Nacî KUTLAY

NUDEM: Di edebiyata tirkî de hetadeineke dirêj munaqeşeya romana gundanû ya bajaran dihate kirin. Dibe ku ev yekahan li pêşiya edebiyata kurdî be jî. Geloromana gundan û ya bajaran çi ye? Anjîgelo di romanê de klasîfîkasiyoneke wehadicihdeye?

Nacî Kutlay: Di van 20-30 salêndawiyê de, di edebiyata Tirkî de, gelek

munaqeşeyên bi gelek alî çêbûn; wek"romana gundiyan" çî ye û di dema rojanede çima awqas cî digire? Lê di van salênherî dawî de, em dibînin ku ev babet êdînayê munaqeşekirin. Li ser vê babetêgelek lêkolînên giranbiha hatin amadeki-rin. Lewra, di derheqê vê pirsê de, pêwîst eku meriv dûr-dirêj xeber bide. Bi ya min,gelek zehmet e, em niha li vir, di rûpelênNûdem'ê yên bi sînorkirî de li ser biseki-nin. Lê dîsa, kurt be jî, meriv dikare çendtiştan bêje.

Di edebiyata Tirkî de cihê romanan, berî1950 ewqas ne fireh bûn. Meriv dikarenavên romanên ku heta wê demê hatibûnçapkirinê bi hêsanî bijmêre. Dixwazimbêjim ku jimara wan ne zêde bûn. Lê piştînîvsedsala bîstî, piştî Şerê Dinyayê yêDuwemîn, rewşa ekonomîk û civatî hateguhartin. Fikrên demokratîk pêşta çûn ûsermayedarî hemleka mezin kir, kirrîn-firotin û teknîka fabrîkeyan gelekî hat gu-hastinê. Li Tirkiyê, heta wê demê gundîkêm dihatin bajaran û têkiliyên wan bi ba-zarwendiyê ve pir qels bû. Partiya ku Tir-kiye îdare dikir nêzîkî faşîstiyê bû, ew jierkê dûr ket û kêm be jî, serbestîke nû hatTirkiyê. Burjûwazî jî hewcedariya karke-ran bû, lewra gelek gundiyan berê xwe danbajaran û hatin li wir bi cî bûn. Erdê wantêre wan nedikir, lê ev gundiyên duh, dibajarên nûhatî de, bûn karkerên bê kalîle.Gelek ji van gundiyan koç kirin çûnEwrûpa, bi taybetî jî çûn Almanya. Dinavbera 1940-1950'î de ji " KöyEnstitiileri"yan gelek xortên nû, hinek jîji gundan bûn, bala civatê kişandin. Wanxwe nêzîkî "xelk"ê didîtin û di bin tesîraklasîkên Yûnanî, edebiyata Fransiz,îngîlîz û bi teybetî jî Rûs'an de mabûn.

15

EZ JI BERPÊŞEROJA EDE-BIYATA KURDÎNE XEMGÎN IM

Nacî KUTLAY

NUDEM: Di edebiyata tirkî de hetadeineke dirêj munaqeşeya romana gundanû ya bajaran dihate kirin. Dibe ku ev yekahan li pêşiya edebiyata kurdî be jî. Geloromana gundan û ya bajaran çi ye? Anjîgelo di romanê de klasîfîkasiyoneke wehadicihdeye?

Nacî Kutlay: Di van 20-30 salêndawiyê de, di edebiyata Tirkî de, gelek

munaqeşeyên bi gelek alî çêbûn; wek"romana gundiyan" çî ye û di dema rojanede çima awqas cî digire? Lê di van salênherî dawî de, em dibînin ku ev babet êdînayê munaqeşekirin. Li ser vê babetêgelek lêkolînên giranbiha hatin amadeki-rin. Lewra, di derheqê vê pirsê de, pêwîst eku meriv dûr-dirêj xeber bide. Bi ya min,gelek zehmet e, em niha li vir, di rûpelênNûdem'ê yên bi sînorkirî de li ser biseki-nin. Lê dîsa, kurt be jî, meriv dikare çendtiştan bêje.

Di edebiyata Tirkî de cihê romanan, berî1950 ewqas ne fireh bûn. Meriv dikarenavên romanên ku heta wê demê hatibûnçapkirinê bi hêsanî bijmêre. Dixwazimbêjim ku jimara wan ne zêde bûn. Lê piştînîvsedsala bîstî, piştî Şerê Dinyayê yêDuwemîn, rewşa ekonomîk û civatî hateguhartin. Fikrên demokratîk pêşta çûn ûsermayedarî hemleka mezin kir, kirrîn-firotin û teknîka fabrîkeyan gelekî hat gu-hastinê. Li Tirkiyê, heta wê demê gundîkêm dihatin bajaran û têkiliyên wan bi ba-zarwendiyê ve pir qels bû. Partiya ku Tir-kiye îdare dikir nêzîkî faşîstiyê bû, ew jierkê dûr ket û kêm be jî, serbestîke nû hatTirkiyê. Burjûwazî jî hewcedariya karke-ran bû, lewra gelek gundiyan berê xwe danbajaran û hatin li wir bi cî bûn. Erdê wantêre wan nedikir, lê ev gundiyên duh, dibajarên nûhatî de, bûn karkerên bê kalîle.Gelek ji van gundiyan koç kirin çûnEwrûpa, bi taybetî jî çûn Almanya. Dinavbera 1940-1950'î de ji " KöyEnstitiileri"yan gelek xortên nû, hinek jîji gundan bûn, bala civatê kişandin. Wanxwe nêzîkî "xelk"ê didîtin û di bin tesîraklasîkên Yûnanî, edebiyata Fransiz,îngîlîz û bi teybetî jî Rûs'an de mabûn.

15

Dixwestin halê gundiyên Tirkiyeyê, bitehrekî nû ku ew hîn bûbûn, nîşan bidin ûbinivîsîn. Wisa jî kirin. Gelek çîrok ûroman hatin nivîsandinê û di wanpirtûkan de babet gundî bûn, halê wan îperîşanî bi tehrekî balkêş dihat qalkirinê.Gelekî jî romantîzma van guhartinênsalên dawiyê tev dikirin û aliyê civatê vehatin qebûl kirin. Kesên paşverû ûmerivên ku rejîma kevn dixwestin ûbûrjûwaziyê mezin ji vê guhastin hez ne-kirin, lê nikaribûn gelek tiştî jî bikin. Bivî tehrî "romana gundV' bû mode. Lêgelek romanên pêşketî çêbûn, çi heye, divê navberê de "populîzm"eke gundîtiyê jîxwe nîşanda. Neheqiya axan, feqîran, gun-diyan, zordestiyajendirme û qaymeqaman,hema hema di van hemû romanan debabeta yekemîn bû. Yên wek YaşarKemal, ev pirsegirekên gundiyan bitehrekî gelekî giranbiha û hunermedînivîsîn. Hinek ji van nivîskarên"romanên gundT', min bi xwe jî nas kirin,bi hinekan re hevaltî kir. Wek, TalipApaydin, Fakir Baykurt, Memet Başaran,Mahmut Makal, Halil Aytekin.

Lê roman, çîrok an helbest wek neynikacivatê ne, pirsên civatê nîşanî meriyadidin. Ji bo wê jî, di wê demê de wek 20-30 salî, çîrokên gundî, romanên gundîdom kirin. Lê belê, êdî ev babet wek berêbala kesî nedikişand, xwendevan êdî ji vanromanan têr bûbûn, mîna berê xweşiknedihat xuyanê. Ya herî mezin jî, êdî civathatibû guhartin. Ew civata gundî kêmbûbû, bajar her zêde bûbûn, gundiyanmeselên xwe bi xwe re anîbûn bajaran.Bêkar, bêxanî û di rewşeke civatiya gelekînizim de jiyan êdî meseleyên sereke bûn.Li bajaran hişyarbûneka civakî her bilinddibû. Gundiyên nexwendî êdî di bajaran detiştên nû hîn dibûn, partî, komelên karke-ran, yê xwendevanan dengekî nû bû. Negelek be jî, radyo û rojname dikete destê

insanan û insan dihatin guhartinê. Lewraêdî romanên gundî wek berê bala kesînedikişand û munaqeşeyên li ser vê babetêdest pê kirin. Piştî cûnta eskeriyê ya sala1971 'ê zorbetiya rejîma eskerî ûbûrjûwaziyê, jiyana kesên bajarî bûnbabetên romanan. Meseleyên civakî, yênbajaran li pêş her tiştî bûn û vê carê jîromanên bajarî hatin nivîsandin û evtiştekî gelekî normal e. Lewra di vanmunaqeşeyan de "romana gundî" û"romana bajarî" hatiye ser ziman. Ev kla-sifikasyona di cî de be, an ne di cî de be,ev ne giring e, lê ev rastiyeke jiyanê ye.Demek hatiye, pirsên civakî yêngundîtiyê li pêş hatine xuyanê û lewra jîev babet di romanan de cî girtiye û paşêcivat hêdî hêdî hatiye guhartinê ûtêkiliyên bûrjûwaziyê di bajaran de bûyemeselên sereke û di edebiyatê de vê babetêgelekî cî girtiye. Em bixwazin an nexwa-zin, ev navkirin û ev babet heqîqetênjiyanê ne. Bi ya min ev tehr wê di ede-biyata Kurdî de jî wisa be. Ana jî wisa ne,mora "gundîtf'yê li ser edebiyata Kurdîye. Ji kerema xwe re li roman, çîrok ûhelbestan binihêrin. Edebiyatê bidin alîkî,babeta gundîtiyê di pir alî ve xwe nîşandide. Ber ku em piranî civateka gundî ne.Hûn navên me yên "anonîm" binihêrin,"Gundî, Gavan, Şivan, Zinar, Çiya, Berx-van..." navên herî zêde ne. Ev tiştekî pirnormal e ku edebiyata me jî wê demekadûr-dirêj "gundT' be.

- Tu rewşa romana kurdîya îro çawandibîrii? Di pîvanên romana roavayî demirov dikare behsa romana kurdî bike ?

- Ya rastî, civat ku pêş de diçe, ji meriyanapirse û meriv zû zû jî ferq nake, lê piştîçend salan meriv dibîne ku civat pêş deçûye. Ev di warê edebiyatê de jî wisa ye.Civata Kurdî, bi taybetî ya Kurdistana

16

Dixwestin halê gundiyên Tirkiyeyê, bitehrekî nû ku ew hîn bûbûn, nîşan bidin ûbinivîsîn. Wisa jî kirin. Gelek çîrok ûroman hatin nivîsandinê û di wanpirtûkan de babet gundî bûn, halê wan îperîşanî bi tehrekî balkêş dihat qalkirinê.Gelekî jî romantîzma van guhartinênsalên dawiyê tev dikirin û aliyê civatê vehatin qebûl kirin. Kesên paşverû ûmerivên ku rejîma kevn dixwestin ûbûrjûwaziyê mezin ji vê guhastin hez ne-kirin, lê nikaribûn gelek tiştî jî bikin. Bivî tehrî "romana gundV' bû mode. Lêgelek romanên pêşketî çêbûn, çi heye, divê navberê de "populîzm"eke gundîtiyê jîxwe nîşanda. Neheqiya axan, feqîran, gun-diyan, zordestiyajendirme û qaymeqaman,hema hema di van hemû romanan debabeta yekemîn bû. Yên wek YaşarKemal, ev pirsegirekên gundiyan bitehrekî gelekî giranbiha û hunermedînivîsîn. Hinek ji van nivîskarên"romanên gundT', min bi xwe jî nas kirin,bi hinekan re hevaltî kir. Wek, TalipApaydin, Fakir Baykurt, Memet Başaran,Mahmut Makal, Halil Aytekin.

Lê roman, çîrok an helbest wek neynikacivatê ne, pirsên civatê nîşanî meriyadidin. Ji bo wê jî, di wê demê de wek 20-30 salî, çîrokên gundî, romanên gundîdom kirin. Lê belê, êdî ev babet wek berêbala kesî nedikişand, xwendevan êdî ji vanromanan têr bûbûn, mîna berê xweşiknedihat xuyanê. Ya herî mezin jî, êdî civathatibû guhartin. Ew civata gundî kêmbûbû, bajar her zêde bûbûn, gundiyanmeselên xwe bi xwe re anîbûn bajaran.Bêkar, bêxanî û di rewşeke civatiya gelekînizim de jiyan êdî meseleyên sereke bûn.Li bajaran hişyarbûneka civakî her bilinddibû. Gundiyên nexwendî êdî di bajaran detiştên nû hîn dibûn, partî, komelên karke-ran, yê xwendevanan dengekî nû bû. Negelek be jî, radyo û rojname dikete destê

insanan û insan dihatin guhartinê. Lewraêdî romanên gundî wek berê bala kesînedikişand û munaqeşeyên li ser vê babetêdest pê kirin. Piştî cûnta eskeriyê ya sala1971 'ê zorbetiya rejîma eskerî ûbûrjûwaziyê, jiyana kesên bajarî bûnbabetên romanan. Meseleyên civakî, yênbajaran li pêş her tiştî bûn û vê carê jîromanên bajarî hatin nivîsandin û evtiştekî gelekî normal e. Lewra di vanmunaqeşeyan de "romana gundî" û"romana bajarî" hatiye ser ziman. Ev kla-sifikasyona di cî de be, an ne di cî de be,ev ne giring e, lê ev rastiyeke jiyanê ye.Demek hatiye, pirsên civakî yêngundîtiyê li pêş hatine xuyanê û lewra jîev babet di romanan de cî girtiye û paşêcivat hêdî hêdî hatiye guhartinê ûtêkiliyên bûrjûwaziyê di bajaran de bûyemeselên sereke û di edebiyatê de vê babetêgelekî cî girtiye. Em bixwazin an nexwa-zin, ev navkirin û ev babet heqîqetênjiyanê ne. Bi ya min ev tehr wê di ede-biyata Kurdî de jî wisa be. Ana jî wisa ne,mora "gundîtf'yê li ser edebiyata Kurdîye. Ji kerema xwe re li roman, çîrok ûhelbestan binihêrin. Edebiyatê bidin alîkî,babeta gundîtiyê di pir alî ve xwe nîşandide. Ber ku em piranî civateka gundî ne.Hûn navên me yên "anonîm" binihêrin,"Gundî, Gavan, Şivan, Zinar, Çiya, Berx-van..." navên herî zêde ne. Ev tiştekî pirnormal e ku edebiyata me jî wê demekadûr-dirêj "gundT' be.

- Tu rewşa romana kurdîya îro çawandibîrii? Di pîvanên romana roavayî demirov dikare behsa romana kurdî bike ?

- Ya rastî, civat ku pêş de diçe, ji meriyanapirse û meriv zû zû jî ferq nake, lê piştîçend salan meriv dibîne ku civat pêş deçûye. Ev di warê edebiyatê de jî wisa ye.Civata Kurdî, bi taybetî ya Kurdistana

16

Tirkiyê, Kurdî nenivîsî ye û nexwendî ye,lewra di hêla edebiyata Kurdî de gelekî şûnde maye. Civat jî piranî gundî bûye, herçiqas van salên dawiyê guhastineke bajarîçêbûye jî, hela hê tesîra xwe di edebiyatêde nîşan nedaye. Divê meriv bê kompleksrastiya xwe qebûl bike. Di warê roman-nivîsandinê de em pir şûn de mane. Bihemberî romana roavayî, ez curet nakimqala romana Kurdî bikim. Bi ya min, anadi vê gavê de, ev ne durust e. Jimararomana Kurdê Tirkiyayê çend heb in, yênkû min bi dest xistin û xwendin ji Kurdêniraq, îran, Sûriye û Rûsya jî ne gelekin.Lewra, ez romana Kurdî qels dibînim, lê,ez gelekî hêvîdar im ku wê di demeke kindepêşdehere.

- Di berhemeke edebî de rola zimên çiye? Ji bo avakirina edebiyateke kurdîyatnodern zimanê kurdî têr dike ? Ger "na " beproblemçine?

- Di berhemeka edebî de du-sê tişt herîgirîng in; wek naverok, hevdemîbûn ûziman. Meriv dikare bêje ku xurtbûna ber-heman bi gelek aliyan ve girêdayî zimanêwê ye. Ziman ne tevlîhev be, rast û bidengekî xweş bê guhê însanan pê kêfxweşdibe û rihet dixwîne. Wek meriv di navdaristanekê, di nav baxçekî de bîlina gulanhilde û bi rê ve here, meriv rûpelên wanberheman bi kêf diguhuze. Bi ya min,tiştê herî girîng ziman e. Lê, waxta kumeriv li zimanê Kurdî mêze dike, dibîneku, Kurdî ne zimanekî teng û feqîr e, lêtiştek heye, bi sed salan nehatiyekaranînê. Zimanê edebî di vî warî de paşde maye. Di jiyanê de hertişt wisa ne,dema ku neyê şuxulandinê, her diçe qels

dibe. Meriv di vê jiyana xwe ya kin de jîdibîne, piştî çend salan em bi xwe jî ferqdikin ku, zimanê me yê edebî pêş deçûye, lewra gerek meriv tucara nesekine,hewl bide xwe her zêde binivîse. Ji bo av-akirina edebiyateka Kurdî ya nûjen, evsalên ku em tê de dijîn, zimanê Kurdî têrênake, meriv dijwariyê dikişîne, lê belê,her roj ev dijwarî her diçe kêm dibe. Piştîdemekê, ez bawer im ku em ê êdî vê dij-wariyê nekişînin. Ziman di gelek warande girêdayî rewşa wê civatê ye, ana, civataKurdî nîv gundî û nîv bajarî ye, ew jîbajarên Kurdistanê ne pêşta çûyî ne, ji bowê jî Kurdiya me hela hê ne pêş de ye.Ser de jî di van salên dawiyê de gundiyênku koçî bajaran kirin, Kurdî hê jî tev lihev bû. Lê piştî waxtekê zimanê me yêbiedile. Divê em vê jî bêjin, Kurdiya ba-jarvaniyên me ne Kurdiyeka paqij e,gelek caran pirs û termên Tirkî biformekî Kurdî girtine. Kurdiya dewle-mend û paqiş di nav xelkê de tê xeberdan.Bi ya min gerek meriv ji tu tiştekî netir-se, ziman jî wek zarokan e, wê mezin ûdewlemend bibe, lê belê demeka dirêj dix-waze. Ji bo ku em ziman ji pirsênnekurdî paqiş bikin, gerek em tişt û he-wildanên bêaqil nekin. Ev di jiyana hemûgelan de weha bûye. Sebireke mezin û he-wildaneke bi aqil dixwaze. Yekê jî, demaku civata Kurdî piranî rencberî û heywanxweyî kirine, bi diyalektîk, bi pirsên vanbabetan ve Kurdî dewlemend e, lê belê dialiyê bajarvaniyê de ne wisa ne, bi yamin, wê bête guhurandinê. Çawa ku emzanin, ziman wek rewşa civatê wisa zûnayê guhartinê.

Problemeke zimanê Kurdî, hela hêgramer û qaîdên Kurdî wek zimanên

17

Tirkiyê, Kurdî nenivîsî ye û nexwendî ye,lewra di hêla edebiyata Kurdî de gelekî şûnde maye. Civat jî piranî gundî bûye, herçiqas van salên dawiyê guhastineke bajarîçêbûye jî, hela hê tesîra xwe di edebiyatêde nîşan nedaye. Divê meriv bê kompleksrastiya xwe qebûl bike. Di warê roman-nivîsandinê de em pir şûn de mane. Bihemberî romana roavayî, ez curet nakimqala romana Kurdî bikim. Bi ya min, anadi vê gavê de, ev ne durust e. Jimararomana Kurdê Tirkiyayê çend heb in, yênkû min bi dest xistin û xwendin ji Kurdêniraq, îran, Sûriye û Rûsya jî ne gelekin.Lewra, ez romana Kurdî qels dibînim, lê,ez gelekî hêvîdar im ku wê di demeke kindepêşdehere.

- Di berhemeke edebî de rola zimên çiye? Ji bo avakirina edebiyateke kurdîyatnodern zimanê kurdî têr dike ? Ger "na " beproblemçine?

- Di berhemeka edebî de du-sê tişt herîgirîng in; wek naverok, hevdemîbûn ûziman. Meriv dikare bêje ku xurtbûna ber-heman bi gelek aliyan ve girêdayî zimanêwê ye. Ziman ne tevlîhev be, rast û bidengekî xweş bê guhê însanan pê kêfxweşdibe û rihet dixwîne. Wek meriv di navdaristanekê, di nav baxçekî de bîlina gulanhilde û bi rê ve here, meriv rûpelên wanberheman bi kêf diguhuze. Bi ya min,tiştê herî girîng ziman e. Lê, waxta kumeriv li zimanê Kurdî mêze dike, dibîneku, Kurdî ne zimanekî teng û feqîr e, lêtiştek heye, bi sed salan nehatiyekaranînê. Zimanê edebî di vî warî de paşde maye. Di jiyanê de hertişt wisa ne,dema ku neyê şuxulandinê, her diçe qels

dibe. Meriv di vê jiyana xwe ya kin de jîdibîne, piştî çend salan em bi xwe jî ferqdikin ku, zimanê me yê edebî pêş deçûye, lewra gerek meriv tucara nesekine,hewl bide xwe her zêde binivîse. Ji bo av-akirina edebiyateka Kurdî ya nûjen, evsalên ku em tê de dijîn, zimanê Kurdî têrênake, meriv dijwariyê dikişîne, lê belê,her roj ev dijwarî her diçe kêm dibe. Piştîdemekê, ez bawer im ku em ê êdî vê dij-wariyê nekişînin. Ziman di gelek warande girêdayî rewşa wê civatê ye, ana, civataKurdî nîv gundî û nîv bajarî ye, ew jîbajarên Kurdistanê ne pêşta çûyî ne, ji bowê jî Kurdiya me hela hê ne pêş de ye.Ser de jî di van salên dawiyê de gundiyênku koçî bajaran kirin, Kurdî hê jî tev lihev bû. Lê piştî waxtekê zimanê me yêbiedile. Divê em vê jî bêjin, Kurdiya ba-jarvaniyên me ne Kurdiyeka paqij e,gelek caran pirs û termên Tirkî biformekî Kurdî girtine. Kurdiya dewle-mend û paqiş di nav xelkê de tê xeberdan.Bi ya min gerek meriv ji tu tiştekî netir-se, ziman jî wek zarokan e, wê mezin ûdewlemend bibe, lê belê demeka dirêj dix-waze. Ji bo ku em ziman ji pirsênnekurdî paqiş bikin, gerek em tişt û he-wildanên bêaqil nekin. Ev di jiyana hemûgelan de weha bûye. Sebireke mezin û he-wildaneke bi aqil dixwaze. Yekê jî, demaku civata Kurdî piranî rencberî û heywanxweyî kirine, bi diyalektîk, bi pirsên vanbabetan ve Kurdî dewlemend e, lê belê dialiyê bajarvaniyê de ne wisa ne, bi yamin, wê bête guhurandinê. Çawa ku emzanin, ziman wek rewşa civatê wisa zûnayê guhartinê.

Problemeke zimanê Kurdî, hela hêgramer û qaîdên Kurdî wek zimanên

17

Ewrûpayî di cihekî de nesekiniye. Hinekkes bi tehrekî din û qaîdên cur bi curkartînin. Wisa tê xuyanê ku ev rewş wêdemekê dom bike. Elifba Latînî, Erebî ûKrîlî karanîn jî nahêle zimanê Kurdî bixurtî pêş de here. Ji bo vê sebebê KurdênBakûr, Başûr û Rojhilat di hêla ziman vegelekî nêzî hev nabin, ev jî dijwariyek e.Ji bo elifbayekê hela hê hemû Kurdpêwîstiyê nabînin, lê ez bawer im kurewşa siyasî û civakî wê me hemûyan jîmecbûr bike.

- Gazina piraniya nivîskarên kurd nex-wendina edebiyata kurdîye. Geloji bo liwelêt entresa xwendin û nivîsandinakurdî zêdetir bibe, divê çi bêne kirin? Kîdêvanbike?

- Ez dikarim ji bo Kurdên Tirkiyêbêjim, hê piraniya civatê gundî ye, xwen-dinê nizane an jî jê hez nake, ev tiştekînormal e. Gelekên wan, van babetan biTirkî dixwînin û him jî, ji bo ku di dibis-tanan de Tirkî xwendine, ji Kurdî zûtir ûrihettir dixwînin. Eger meriv bi serê xweû bi zanebûn li ser nesekine wê wehahere, lewra pêwîst e ku însan bi mêjû ûzanebûn hewl bidin Kurdî binvîsin û bix-winin.

Tiştekî din jî heye, rejîma Tirkiyê gelektade û zordestiyê nîşan dide, hemû kes di-tirsin Kurdî bixwînin û binivîsin. Gelekberhem qedexe ne an jî, însan nikarin liher derê bixwînin, an jî naxwazin kukesên din bizanibin ew, tiştên wehadixwîne. Insan ne serbest in, ji karên xwetên avîtinê, li qereqol û mehkeman têngirtinê. Gerek em qebûl bikin wisa nehêsa ye. Em yên ku li Ewrûpa rûdinin, vê

dijwariyê rind fêhm nakin.Divê meriv dîsa jî qebûl bike ku, rewşa

ekonomîk her diçe giran dibe, pirtûk ûrojname jî ne erzan in, maleka Kurdekî yafeqîr bînin pêş çevên xwe, rojnemek bi 10

hezar û pirtûkek jî kêmasî bi 70-100hezar lîra ye. Rewşa aborî, hejmara xwen-devanan bibê nebê kêm dike. Ev tiştekînormal e ku, gerek hemû kes di hêla xwede hewil bide û xwendevan zêde bibin, mi-xabin ku riyeke din jî tune. " Kî dê vanbikeT' Nûdem dipirse. Birayên delal, ez çibêjim? Gerek hemû kes bikin, ev deynêhustiyê civatê ye, ne tenê yê hinek kesane.

- Tu pêseroja edebiyata kurdî çawandibîriî? Di kîjan şaxî de pêsketin heye ?

- Ez ji ber pêşeroja edebiyata Kurdî nexemgîn im, ev pêşeroj, bi gelek waran vegirêdayî rewşa siyasî û civakî ye. Bi yamin, bi gelek dijwariyên xwe ve, her rojdi vî warî de, pir tişt tên guhartinê ûpêşdeçûyinek li ber çevan e. Kurdên gavênmezin bavêjin. Dinya ber bi aşîtiyê û de-mokrasiyê ve diçe, ev hal wê tesîra xwe liser civata Kurdî û ew welatên ku Kurd têde dijîn jî nîşan bide û edebiyata Kurdî wêji hinek dijwariyan xelas bibe.

Zimanê Kurdî bi deng û rîtmê xwe, jinivîsandina helbestan re her baş e, lewrahozantî pêş de diçe û wê hê jî here. HemûKurd pir hindik dixwazin helbestanbinvîsin, bi taybetî di ciwantiya xwede.Nivîsandina çîrokan jî wek berê nîn e,her diçe berhemên bi kalîte derdikevin.Roman û tiyatro, ev herdu şax di esasêxwe de ne wek helbest û çîrokan in.Pêşdeçûyin di van babetan de, qet nebe divê demê de, ne xuya ye.

18

Ewrûpayî di cihekî de nesekiniye. Hinekkes bi tehrekî din û qaîdên cur bi curkartînin. Wisa tê xuyanê ku ev rewş wêdemekê dom bike. Elifba Latînî, Erebî ûKrîlî karanîn jî nahêle zimanê Kurdî bixurtî pêş de here. Ji bo vê sebebê KurdênBakûr, Başûr û Rojhilat di hêla ziman vegelekî nêzî hev nabin, ev jî dijwariyek e.Ji bo elifbayekê hela hê hemû Kurdpêwîstiyê nabînin, lê ez bawer im kurewşa siyasî û civakî wê me hemûyan jîmecbûr bike.

- Gazina piraniya nivîskarên kurd nex-wendina edebiyata kurdîye. Geloji bo liwelêt entresa xwendin û nivîsandinakurdî zêdetir bibe, divê çi bêne kirin? Kîdêvanbike?

- Ez dikarim ji bo Kurdên Tirkiyêbêjim, hê piraniya civatê gundî ye, xwen-dinê nizane an jî jê hez nake, ev tiştekînormal e. Gelekên wan, van babetan biTirkî dixwînin û him jî, ji bo ku di dibis-tanan de Tirkî xwendine, ji Kurdî zûtir ûrihettir dixwînin. Eger meriv bi serê xweû bi zanebûn li ser nesekine wê wehahere, lewra pêwîst e ku însan bi mêjû ûzanebûn hewl bidin Kurdî binvîsin û bix-winin.

Tiştekî din jî heye, rejîma Tirkiyê gelektade û zordestiyê nîşan dide, hemû kes di-tirsin Kurdî bixwînin û binivîsin. Gelekberhem qedexe ne an jî, însan nikarin liher derê bixwînin, an jî naxwazin kukesên din bizanibin ew, tiştên wehadixwîne. Insan ne serbest in, ji karên xwetên avîtinê, li qereqol û mehkeman têngirtinê. Gerek em qebûl bikin wisa nehêsa ye. Em yên ku li Ewrûpa rûdinin, vê

dijwariyê rind fêhm nakin.Divê meriv dîsa jî qebûl bike ku, rewşa

ekonomîk her diçe giran dibe, pirtûk ûrojname jî ne erzan in, maleka Kurdekî yafeqîr bînin pêş çevên xwe, rojnemek bi 10

hezar û pirtûkek jî kêmasî bi 70-100hezar lîra ye. Rewşa aborî, hejmara xwen-devanan bibê nebê kêm dike. Ev tiştekînormal e ku, gerek hemû kes di hêla xwede hewil bide û xwendevan zêde bibin, mi-xabin ku riyeke din jî tune. " Kî dê vanbikeT' Nûdem dipirse. Birayên delal, ez çibêjim? Gerek hemû kes bikin, ev deynêhustiyê civatê ye, ne tenê yê hinek kesane.

- Tu pêseroja edebiyata kurdî çawandibîriî? Di kîjan şaxî de pêsketin heye ?

- Ez ji ber pêşeroja edebiyata Kurdî nexemgîn im, ev pêşeroj, bi gelek waran vegirêdayî rewşa siyasî û civakî ye. Bi yamin, bi gelek dijwariyên xwe ve, her rojdi vî warî de, pir tişt tên guhartinê ûpêşdeçûyinek li ber çevan e. Kurdên gavênmezin bavêjin. Dinya ber bi aşîtiyê û de-mokrasiyê ve diçe, ev hal wê tesîra xwe liser civata Kurdî û ew welatên ku Kurd têde dijîn jî nîşan bide û edebiyata Kurdî wêji hinek dijwariyan xelas bibe.

Zimanê Kurdî bi deng û rîtmê xwe, jinivîsandina helbestan re her baş e, lewrahozantî pêş de diçe û wê hê jî here. HemûKurd pir hindik dixwazin helbestanbinvîsin, bi taybetî di ciwantiya xwede.Nivîsandina çîrokan jî wek berê nîn e,her diçe berhemên bi kalîte derdikevin.Roman û tiyatro, ev herdu şax di esasêxwe de ne wek helbest û çîrokan in.Pêşdeçûyin di van babetan de, qet nebe divê demê de, ne xuya ye.

18

EDEBIYATDIVÊ DI NAVA

XELKÊ DEBIJÎ

/

Şahînê Bekirê SOREKLÎ

NÛDEM: Gelo mirov dikare îrobehsa edebiyateke kurdîya modern bike?Edebiyata modern çi ye ?

Şahînê Bekirê Soreklî: Divê emberê xuya bikin ka edebiyat çi xwebêjêdide. Ji bo hinan, heye ku edebiyat afiran-dina berhemên wek yên Goethe, Sartre,Thomas Mann, Necîb Mehfûz û yên wek

wan bi nav û deng bin. Xediyê ramanekewisa pêkan e bibêje, na edebiyata kurdînîn e, ji ber ku çi nivîskarên Kurdan nika-ribûne berhemên xwe bigihînin pîvananivîskarên cîliana edebiyatê yên bi rûmet.Li milê din, werin em bixwênin, ka fer-henga OXFORD çi xwebêjê dide bêjeya"edebiyat". Literature: Literary culture;literary production, the literary professi-on; realm ofletters; writing ofa countryor period; writing whose value lies inbeauty orform or emotional effect; thebooks etc, treating ofa subject; printedmalter. Bi gotineke din, nivîsandina kumerov dikare wek berhemên çanda gelekîbi nav bike; nivîsarên welatekî, yan qona-xeke dîrokê; nivîsarên nerxa wan di qencî,babet û bandora atifî de tê dîtin; pirtûk ûyên wek wan; lênerîna bi nivîs û hemîberhemên bi nivîs edebiyat e. Hegermerov vê xwebêja ev ferhenga li cîhanê birûmet bipejirîne, wê demê çi guman nîn eku edebiyata kurdî heye. Bi dîtina min,nivîsandina nameyeke qenc jî edebiyat e.Dema ciwanek nameyekê ji evîndara/evîndarê xwe re binivîsîne û yê/ya namegirtî wê bixwêne û bi gotinên tê de dilşayan dilxemgîn bibe, bêguman ew nameyaberhemeke edebî ye. Heye ku graniya wênameyê ji bo me ne çi granî be, lê ewtiştekî din e.

Li dû gotinên li jor, em dikarin bihêsanî bibêjin ku, erê, merov dikare behsaedebiyateke kurdî ya modem bike. Demaxwendevanekî kurd romaneke MehmedUZUN, Mehmûd BAKSÎ, Bavê NAZÊ ûhwd, yan helbesteke Şêrko Bêkesbixwîne, ji wan fêhm bike û lezetê dixwendina wan de bibîne, wê demê keseknikare bibêje, na, edebiyata kurdî ya

19

EDEBIYATDIVÊ DI NAVA

XELKÊ DEBIJÎ

/

Şahînê Bekirê SOREKLÎ

NÛDEM: Gelo mirov dikare îrobehsa edebiyateke kurdîya modern bike?Edebiyata modern çi ye ?

Şahînê Bekirê Soreklî: Divê emberê xuya bikin ka edebiyat çi xwebêjêdide. Ji bo hinan, heye ku edebiyat afiran-dina berhemên wek yên Goethe, Sartre,Thomas Mann, Necîb Mehfûz û yên wek

wan bi nav û deng bin. Xediyê ramanekewisa pêkan e bibêje, na edebiyata kurdînîn e, ji ber ku çi nivîskarên Kurdan nika-ribûne berhemên xwe bigihînin pîvananivîskarên cîliana edebiyatê yên bi rûmet.Li milê din, werin em bixwênin, ka fer-henga OXFORD çi xwebêjê dide bêjeya"edebiyat". Literature: Literary culture;literary production, the literary professi-on; realm ofletters; writing ofa countryor period; writing whose value lies inbeauty orform or emotional effect; thebooks etc, treating ofa subject; printedmalter. Bi gotineke din, nivîsandina kumerov dikare wek berhemên çanda gelekîbi nav bike; nivîsarên welatekî, yan qona-xeke dîrokê; nivîsarên nerxa wan di qencî,babet û bandora atifî de tê dîtin; pirtûk ûyên wek wan; lênerîna bi nivîs û hemîberhemên bi nivîs edebiyat e. Hegermerov vê xwebêja ev ferhenga li cîhanê birûmet bipejirîne, wê demê çi guman nîn eku edebiyata kurdî heye. Bi dîtina min,nivîsandina nameyeke qenc jî edebiyat e.Dema ciwanek nameyekê ji evîndara/evîndarê xwe re binivîsîne û yê/ya namegirtî wê bixwêne û bi gotinên tê de dilşayan dilxemgîn bibe, bêguman ew nameyaberhemeke edebî ye. Heye ku graniya wênameyê ji bo me ne çi granî be, lê ewtiştekî din e.

Li dû gotinên li jor, em dikarin bihêsanî bibêjin ku, erê, merov dikare behsaedebiyateke kurdî ya modem bike. Demaxwendevanekî kurd romaneke MehmedUZUN, Mehmûd BAKSÎ, Bavê NAZÊ ûhwd, yan helbesteke Şêrko Bêkesbixwîne, ji wan fêhm bike û lezetê dixwendina wan de bibîne, wê demê keseknikare bibêje, na, edebiyata kurdî ya

19

modern nîn e. "Edebiyeta modern" yakurdî ji bo min vê xwebêjê dide:berhemên wek romanan, kurteçîrokan,helbestan, şanoyan, gotarên edebî û fol-klorî û lêkolînan yên di sedsala bîstan deli gor gramera nivîsa kurdî hatinînivîsandin û hejmareke ji kesên dikarin bivî zimanî bixwînin jê fêhm dikin. Bi go-tineke din, hebûna kovareke wekRONAHÎ ya duhu, NÛDEM ya îroj ûpirtûkên nivîskarên Kurd ku îroj têneweşandin îspatên hebûna edebiyatekekurdî ya modern in.

- Tu pêşketinê di kîjan saxê edebiyatakurdî de dibînî?

- Edebiyata kurdî ya soranî di gellekşaxan de pêş ve çûye, lê eger em li virbehsa kurmanciya bi tîpên latînî dikine,wê demê pêşveçûna herî mezin di warêhelbestan de ye, ji yên ber Cigerxwîn, ûCigerxwîn hevalên wî, bigir ta helbes-tvanên me yên wek Ehmed HUSEYNÎ,Jan DOST, Rojen BARNAS û gellekêndin. Li dû helbestan kurteçîrok tên. Tevîku hejmara kurteçîrokan di salên dawîn deber bi pêş çûye jî, kurteçîrokên baş, mixa-bin, gellekî hindik in. Di çend salênborîn de romana kurdî jî pêşve çû, herwe-ha berhemên xwe bi lêkolînê ve eleqedardikin, wek yên Rohat, Malmisanij, Zeye-labidîn Zinar û hwd., lê em hê di destpêkarêdene.

- Tunebûna rexnegiran çi tesîra neyiriîli edebiyata kurdîdike? Rola rexnegirandi edebiyatê de çi ye ?

- Berî rexnegirên baş bi hejmarên layiq

hebin xwendevan pêwîst in. Dema xwen-devan bi deh hezaran, sed hezaran, yan bimilyonan bin, wê demê hejmara rexnegi-ran jî dê bêtir be, lê di rojên îroj de xwen-devanên berhemên kurdî gellekî hindik in.Li milê din, hejmara nivîskaran bi xwe

pirr û pirr bi sînor e. Hema-hema hemîkesên bi kurdî dinivîsîmin, ji dûr ve, yanji nêzik ve hevûdin dinasin. Li gor ku ezji dûr ve dibînim, pirraniya mezin yakesên di derheqê berhemekê de rexneyekêdinivîsînin, yan dostê nivîskêr in, yan jinivîskêr hej nakin. Di dema nivîsandinarexneya xwe de, ew bi şfweyeke kûr dike-vin bin bandora hestên xwe yên atifî û ni-karin bi şêweyeke objektîv wê berhemêbinerxînin. Rexnegeriya kurdî hên didestpêka xwe de ye û çi rexnegirên hoste ûpispor li holê nîn in, ji ber ku nivîsandinabi kurdî bi xwe hên di gavên destpêkê deye. Bêguman e ku rola rexnegiriyê dipêşveçûn û nerxdana edebiyatê de mezin e,lê di derbarey edebiyata modern ya kurdîde, em hê di elif û bayê de ne. Rexnegirîdikare bi sedsalan bajo, wekî di fakûlteyênedebiyatê yên cîhanê de îroj diyar e. Limilê din, nivîskarekî ku îroj qedraberhemên wî nayê girtin, pêkan e li niknifşên pêşerojê bibe nivîskarekî navdar.Ji xwe bîr ramekin, ku KAFKA bermirina xwe ji hevalê xwe tika kiribû, bilahemî berhemên wî bişewitîne. Gelleknivîskarên cîhanê yên bi dehan sal berênan nebû bixwin îroj li dû mirina wanpirtûkên wan di zanîngehan de têyênxwendine. Lê divêt em ji bîr ranekin kurêya li pêş me rêyeke dûr û drêj e. Me nexwendegeh, ne zanîngeh hene û ne jî ma-mostayên fakûlteyên edebiyata kurdîhene. Edebiyata me gellekî li dû edebiya-

20

modern nîn e. "Edebiyeta modern" yakurdî ji bo min vê xwebêjê dide:berhemên wek romanan, kurteçîrokan,helbestan, şanoyan, gotarên edebî û fol-klorî û lêkolînan yên di sedsala bîstan deli gor gramera nivîsa kurdî hatinînivîsandin û hejmareke ji kesên dikarin bivî zimanî bixwînin jê fêhm dikin. Bi go-tineke din, hebûna kovareke wekRONAHÎ ya duhu, NÛDEM ya îroj ûpirtûkên nivîskarên Kurd ku îroj têneweşandin îspatên hebûna edebiyatekekurdî ya modern in.

- Tu pêşketinê di kîjan saxê edebiyatakurdî de dibînî?

- Edebiyata kurdî ya soranî di gellekşaxan de pêş ve çûye, lê eger em li virbehsa kurmanciya bi tîpên latînî dikine,wê demê pêşveçûna herî mezin di warêhelbestan de ye, ji yên ber Cigerxwîn, ûCigerxwîn hevalên wî, bigir ta helbes-tvanên me yên wek Ehmed HUSEYNÎ,Jan DOST, Rojen BARNAS û gellekêndin. Li dû helbestan kurteçîrok tên. Tevîku hejmara kurteçîrokan di salên dawîn deber bi pêş çûye jî, kurteçîrokên baş, mixa-bin, gellekî hindik in. Di çend salênborîn de romana kurdî jî pêşve çû, herwe-ha berhemên xwe bi lêkolînê ve eleqedardikin, wek yên Rohat, Malmisanij, Zeye-labidîn Zinar û hwd., lê em hê di destpêkarêdene.

- Tunebûna rexnegiran çi tesîra neyiriîli edebiyata kurdîdike? Rola rexnegirandi edebiyatê de çi ye ?

- Berî rexnegirên baş bi hejmarên layiq

hebin xwendevan pêwîst in. Dema xwen-devan bi deh hezaran, sed hezaran, yan bimilyonan bin, wê demê hejmara rexnegi-ran jî dê bêtir be, lê di rojên îroj de xwen-devanên berhemên kurdî gellekî hindik in.Li milê din, hejmara nivîskaran bi xwe

pirr û pirr bi sînor e. Hema-hema hemîkesên bi kurdî dinivîsîmin, ji dûr ve, yanji nêzik ve hevûdin dinasin. Li gor ku ezji dûr ve dibînim, pirraniya mezin yakesên di derheqê berhemekê de rexneyekêdinivîsînin, yan dostê nivîskêr in, yan jinivîskêr hej nakin. Di dema nivîsandinarexneya xwe de, ew bi şfweyeke kûr dike-vin bin bandora hestên xwe yên atifî û ni-karin bi şêweyeke objektîv wê berhemêbinerxînin. Rexnegeriya kurdî hên didestpêka xwe de ye û çi rexnegirên hoste ûpispor li holê nîn in, ji ber ku nivîsandinabi kurdî bi xwe hên di gavên destpêkê deye. Bêguman e ku rola rexnegiriyê dipêşveçûn û nerxdana edebiyatê de mezin e,lê di derbarey edebiyata modern ya kurdîde, em hê di elif û bayê de ne. Rexnegirîdikare bi sedsalan bajo, wekî di fakûlteyênedebiyatê yên cîhanê de îroj diyar e. Limilê din, nivîskarekî ku îroj qedraberhemên wî nayê girtin, pêkan e li niknifşên pêşerojê bibe nivîskarekî navdar.Ji xwe bîr ramekin, ku KAFKA bermirina xwe ji hevalê xwe tika kiribû, bilahemî berhemên wî bişewitîne. Gelleknivîskarên cîhanê yên bi dehan sal berênan nebû bixwin îroj li dû mirina wanpirtûkên wan di zanîngehan de têyênxwendine. Lê divêt em ji bîr ranekin kurêya li pêş me rêyeke dûr û drêj e. Me nexwendegeh, ne zanîngeh hene û ne jî ma-mostayên fakûlteyên edebiyata kurdîhene. Edebiyata me gellekî li dû edebiya-

20

ta zimanên wek almanî, înglizî û frensîmaye. Berhemên me yên edebî îroj bipirranî hê negihîştine pîvanên felsefî ûedebî yên bilind, ji ber ku me hema-hemaji sifrê dest pêkiriye. Wek nîşe, ji bo ede-biyateke wek ya almanî, ber Böll û Brechtû Mann,... Heine, Nietzsche, Fontane,...hebûne. Berî wan yên wek Goethe ûSchiller hebûne û herweha. Nivîskarênalmanî ya îroj berhemên edebiyata xwe liser hîmekî lêdikine ku yên ber wan bisedan sal tê de xebiöne. Loma, divêtnivîskarê kurd ji kêmasiyên li holê dilsarnebe û guh nede wan kesan ku iddîa dikinme çi edebiyat nîn e, yan diyar dikin, kubaştir eetnli hêviya damezirandina dewle-teke kurdî bimînin. Heger nivîskarên îrojji yên sibe re hîmekî nehêlin, ew ê jî wekme ji sifrê dest pê bikin. Di bîst salênborîn de gavine pirr mezin di pêşvebirinaedebiyata modem ya kurdî de hatin avêtin.Ew jî bi saya hejmareke bi sînor ji

merovên kurd. Ev fidakariya divêtbidomîne, rexnegirî hebe, nebe.Pêşveçûn û dewlemendbûna edebiyatê dêrexnegiriya rêk û pêk jî, zû-dereng,têbigihîne.

- Bi ya te problêmên edebiyata kurdîyên bingehîn çi ne? Ji bo başkirin û bipêşdexistina edebiyata kurdî divê çi bêtekirin?

- Problêmên edebiyata kurdî pirr in, kubi dîrok, ziman û rewşa îroyîn ya gelêkurd ve grêdayî ne. Gelşa herî mezin îrojnivîsandina bi zarav û elfebayên cuda ye.Dû re tê nebûna xwendevanan. Edebiyataneyê xwendin dibe wek berhemên têkevinentîkxaneyan. Edebiyat divêt di nav xelkê

de bijî, hem bandorê li wan bike, hem jîbandora wan lê bibe. Dema wisa be,nivîskarê baş jî hêzê ji xwendevanên xwedigire û berhemên hê baştir diafirîne.Peyva "nivîskar" wê xwebêjê dide, kukarê wî merovî nivîs e. Di rewşa îroj de,ma gelo çend nivîskarên kurd xwe bipereyên frotina berhemên xwe xwedîdikin, da em bibêjin ku ew rast nivîskarin?! Nivîskarên serkewtî yên neteweyêndin hemî kat û pêkaniya xwe dixin xizme-ta afirandina berhemên xwe. Ji bo wanmerc û şertên hêsan li holê ne. Pirraniyanivîskarên kurd, li milê din, tenê di demarazan û vêsîkirina xwe de dinivîsînin û bihezar bela û axekufê pirtûkeke xwe didinweşandin. Problêmine din: nebûna fer-hengên rêk û pêk, nebûna bêjeyên tekno-lojî û têrmên nûjen, hebûna hejmareke ji"parasîtên" nezan û nîvzan ku bandorekexirab li ziman û edebiyata kurdî dikine,mayîna hin nivîskaran di bin bandorazimanê tirkî de, nebûna dezgehên kurdîyên perwerdekirina nivîskarên sibe, ûgellek gelş û problêm û astengên din.

Li gel hemî kêmasiyan jî, divêt weregotin ku ew nivîskar, hunermend û hemîkesên sûd di panzdeh salên borîn degîhandinî çand û edebiyata kurdî, layiqîrêz û pesindanê ne. Wan bi xîret û fidakarîû xebata xwe beşekî valahiyeke mezin tijikirin. Heger îroj pirtûkên kurdî, rojna-meyên kurdî, kasêtên mûzîka kurdî, ûheta filimên kurdî, hebin, ev ji bo gelekîbindest û bêmaf ne hindik e. Gelinecîhanê yên xwedan dewlet îroj nexwediyên weqa berhem in.

Nedizanim ji bo başkirin û pêşdexistinaedebiyatakurdîçidivêtbêtekirin! Hemîdijwariyên edebiyata me ji nebûna mafên

21

ta zimanên wek almanî, înglizî û frensîmaye. Berhemên me yên edebî îroj bipirranî hê negihîştine pîvanên felsefî ûedebî yên bilind, ji ber ku me hema-hemaji sifrê dest pêkiriye. Wek nîşe, ji bo ede-biyateke wek ya almanî, ber Böll û Brechtû Mann,... Heine, Nietzsche, Fontane,...hebûne. Berî wan yên wek Goethe ûSchiller hebûne û herweha. Nivîskarênalmanî ya îroj berhemên edebiyata xwe liser hîmekî lêdikine ku yên ber wan bisedan sal tê de xebiöne. Loma, divêtnivîskarê kurd ji kêmasiyên li holê dilsarnebe û guh nede wan kesan ku iddîa dikinme çi edebiyat nîn e, yan diyar dikin, kubaştir eetnli hêviya damezirandina dewle-teke kurdî bimînin. Heger nivîskarên îrojji yên sibe re hîmekî nehêlin, ew ê jî wekme ji sifrê dest pê bikin. Di bîst salênborîn de gavine pirr mezin di pêşvebirinaedebiyata modem ya kurdî de hatin avêtin.Ew jî bi saya hejmareke bi sînor ji

merovên kurd. Ev fidakariya divêtbidomîne, rexnegirî hebe, nebe.Pêşveçûn û dewlemendbûna edebiyatê dêrexnegiriya rêk û pêk jî, zû-dereng,têbigihîne.

- Bi ya te problêmên edebiyata kurdîyên bingehîn çi ne? Ji bo başkirin û bipêşdexistina edebiyata kurdî divê çi bêtekirin?

- Problêmên edebiyata kurdî pirr in, kubi dîrok, ziman û rewşa îroyîn ya gelêkurd ve grêdayî ne. Gelşa herî mezin îrojnivîsandina bi zarav û elfebayên cuda ye.Dû re tê nebûna xwendevanan. Edebiyataneyê xwendin dibe wek berhemên têkevinentîkxaneyan. Edebiyat divêt di nav xelkê

de bijî, hem bandorê li wan bike, hem jîbandora wan lê bibe. Dema wisa be,nivîskarê baş jî hêzê ji xwendevanên xwedigire û berhemên hê baştir diafirîne.Peyva "nivîskar" wê xwebêjê dide, kukarê wî merovî nivîs e. Di rewşa îroj de,ma gelo çend nivîskarên kurd xwe bipereyên frotina berhemên xwe xwedîdikin, da em bibêjin ku ew rast nivîskarin?! Nivîskarên serkewtî yên neteweyêndin hemî kat û pêkaniya xwe dixin xizme-ta afirandina berhemên xwe. Ji bo wanmerc û şertên hêsan li holê ne. Pirraniyanivîskarên kurd, li milê din, tenê di demarazan û vêsîkirina xwe de dinivîsînin û bihezar bela û axekufê pirtûkeke xwe didinweşandin. Problêmine din: nebûna fer-hengên rêk û pêk, nebûna bêjeyên tekno-lojî û têrmên nûjen, hebûna hejmareke ji"parasîtên" nezan û nîvzan ku bandorekexirab li ziman û edebiyata kurdî dikine,mayîna hin nivîskaran di bin bandorazimanê tirkî de, nebûna dezgehên kurdîyên perwerdekirina nivîskarên sibe, ûgellek gelş û problêm û astengên din.

Li gel hemî kêmasiyan jî, divêt weregotin ku ew nivîskar, hunermend û hemîkesên sûd di panzdeh salên borîn degîhandinî çand û edebiyata kurdî, layiqîrêz û pesindanê ne. Wan bi xîret û fidakarîû xebata xwe beşekî valahiyeke mezin tijikirin. Heger îroj pirtûkên kurdî, rojna-meyên kurdî, kasêtên mûzîka kurdî, ûheta filimên kurdî, hebin, ev ji bo gelekîbindest û bêmaf ne hindik e. Gelinecîhanê yên xwedan dewlet îroj nexwediyên weqa berhem in.

Nedizanim ji bo başkirin û pêşdexistinaedebiyatakurdîçidivêtbêtekirin! Hemîdijwariyên edebiyata me ji nebûna mafên

21

me yên netewî li Kurdistanê têyên.Gellekî hêsan e merov bibêje, "divêt wisabibe û wisa nebe." Lê di pratîkê de gotinû kirin nabin yek. Bi dîtina min, partiyênKurdistanê divêt roleke mezintir di warêpêşvexistina ziman û edebiyata kurdî debilîzin, lê bêguman, kirineke wisa jîzanistî û pakaniyê dixwaze. Ev partiyanhên ta radeyeke mezin nivîsarên xwe bitirkî, farsî û erebî dinivîsînin, bêyî ku bi-karibin graniyeke mezin bidinpêşvexistina ziman û edebiyateke kurdî yayekgirtî. Ta roja îroj rola şexsan dipêşvebirina edebiyata kurdî de ji yapartiyên kurdî mezintir bûye. Sereketiyapartiyên siyasî divêt alîkariya nivîskarênqenc bikin, bêyî şert û bêyî sînorkirinaazadiya nivîsê, da rola wan di pêşvebirinaedebiyata kurdî de yeke bi nerx be. Ede-biyat û propagandaya siyasî li gel hevnaçin. Dîrokê, ji impiratoriyeta Roma debigir heta jihevbelavbûna YeketiyaSovyêtî, ev yeka îspat kiriye. Rola ede-biyatê di azadiya gelekî de tiştek e, bikar-hanîna edebiyatê ji bo propagandayêtiştekî din e.

Bêyî ziman û edebiyata kurdî kurd nekes in! Merovê hişyar û hêja piştgiriyanivîskar û hunermendên xwe dike. Gellekkurd ne amade ne deh qurşan jî ji bo kirînarojnameyekê, pirtûkekê, yan kasêtekêxerc bikin. De van kesan çi maf heye dax-waza mafan ji hukmatên serdest bikin?! ! !

Dibêjine li Ewropayê nîvmilyon Kurddimînin. Gelo çend ji wan pirtûkekekurdt dikirin?! Li welatên cîhanê yên dinwêne eynî wêne ye. Bi kurtî, divêtmerovê kurd, partiya kurd li çand, ziman ûedebiyata kurdî xwedî derkeve. Heger evnebe pêşveçûna edebiyata kurdî dê bi sîhorbe û dê tenê li ser milên hejmareke biçûkji nivîskar, hunermend û entellektuelênkurd bimîne. Dema rêberekî ziman û ede-biyata gelekî, merovekî mezin yê wek

Celadet Bedirxan, ji berxwedîlêderneketinê di "bîra qederê" dejiyana xwe wenda bike, wê demê netiştekî matmayînê ye ku neteweya likesên wek wî xwedî derneketî di şevreşiyabîra nezantiyê de salên dûr û drêj ji rona-hiya edebiyat û zanistiyê bêpar bimîne.Bila em ji şaştiyên wisa fêrî dersan bibin.

- Wek lê zariîn edebiyata kurdî lidervayê welêt, li sirgûniyê geş dibe,...Gelo rîska ku piştî demekê nivîskarênkurd li sirgûniyê têk herin tuneye?

- Neteweya kurd neteweyeke mezin e.Ne wisa bûya, ew ê ji mêj ve biheliya.Cîhê dax û mixabê ye ku vî gelî dewle-mendiya çand û hunera xwe bi şêweyekedevokîn tenê pêşve biriye. Lê çawa be,hebûna edebiyata kurdî, li gel hemîastengên berê û nuha, wê xwebêjê dide kuev edebiyata ji vir û şûnve, heger pêşveneçe, ew ê paşve jî neçe. Hêvî ew e, ku jivir ta destpêka sedsala 21em gelê kurd dêbi kêmasî li beşekî Kurdistanê, qe nebe,mafên çandî bi dest xe. Berhemênnivîskarên îroj li sirgûniyê dinivîsînin êsûdê bigihînin, û gîhandine, nivîskarên liwelêt jî. Çi bibe, çi nebe, merovên kurd êher li derve jî hebin. Heger ne Swêd be,ew ê li Lubnanê hebin; heger ne Lubnanbe, ew ê li Emerîka hebin,... Li milê din,îroj li Başûrî Kurdistan, li Sûriyê, li Ro-hilatê Kurdistanê û heta li Tirkiyêpirtûkên kurdî têyên çapkirine. Lê tiştêgirîng ew e, ku kurd bi xwe li edebiyataxwe xwedî derkevin, bi kurdî bixwênin ûxwe fêrî rêzgirtina ji pirtûk û berhemênedebî û çandî re bikin, yan bi kêmasîpiştgiriya aborî û manewî bikin.

22

me yên netewî li Kurdistanê têyên.Gellekî hêsan e merov bibêje, "divêt wisabibe û wisa nebe." Lê di pratîkê de gotinû kirin nabin yek. Bi dîtina min, partiyênKurdistanê divêt roleke mezintir di warêpêşvexistina ziman û edebiyata kurdî debilîzin, lê bêguman, kirineke wisa jîzanistî û pakaniyê dixwaze. Ev partiyanhên ta radeyeke mezin nivîsarên xwe bitirkî, farsî û erebî dinivîsînin, bêyî ku bi-karibin graniyeke mezin bidinpêşvexistina ziman û edebiyateke kurdî yayekgirtî. Ta roja îroj rola şexsan dipêşvebirina edebiyata kurdî de ji yapartiyên kurdî mezintir bûye. Sereketiyapartiyên siyasî divêt alîkariya nivîskarênqenc bikin, bêyî şert û bêyî sînorkirinaazadiya nivîsê, da rola wan di pêşvebirinaedebiyata kurdî de yeke bi nerx be. Ede-biyat û propagandaya siyasî li gel hevnaçin. Dîrokê, ji impiratoriyeta Roma debigir heta jihevbelavbûna YeketiyaSovyêtî, ev yeka îspat kiriye. Rola ede-biyatê di azadiya gelekî de tiştek e, bikar-hanîna edebiyatê ji bo propagandayêtiştekî din e.

Bêyî ziman û edebiyata kurdî kurd nekes in! Merovê hişyar û hêja piştgiriyanivîskar û hunermendên xwe dike. Gellekkurd ne amade ne deh qurşan jî ji bo kirînarojnameyekê, pirtûkekê, yan kasêtekêxerc bikin. De van kesan çi maf heye dax-waza mafan ji hukmatên serdest bikin?! ! !

Dibêjine li Ewropayê nîvmilyon Kurddimînin. Gelo çend ji wan pirtûkekekurdt dikirin?! Li welatên cîhanê yên dinwêne eynî wêne ye. Bi kurtî, divêtmerovê kurd, partiya kurd li çand, ziman ûedebiyata kurdî xwedî derkeve. Heger evnebe pêşveçûna edebiyata kurdî dê bi sîhorbe û dê tenê li ser milên hejmareke biçûkji nivîskar, hunermend û entellektuelênkurd bimîne. Dema rêberekî ziman û ede-biyata gelekî, merovekî mezin yê wek

Celadet Bedirxan, ji berxwedîlêderneketinê di "bîra qederê" dejiyana xwe wenda bike, wê demê netiştekî matmayînê ye ku neteweya likesên wek wî xwedî derneketî di şevreşiyabîra nezantiyê de salên dûr û drêj ji rona-hiya edebiyat û zanistiyê bêpar bimîne.Bila em ji şaştiyên wisa fêrî dersan bibin.

- Wek lê zariîn edebiyata kurdî lidervayê welêt, li sirgûniyê geş dibe,...Gelo rîska ku piştî demekê nivîskarênkurd li sirgûniyê têk herin tuneye?

- Neteweya kurd neteweyeke mezin e.Ne wisa bûya, ew ê ji mêj ve biheliya.Cîhê dax û mixabê ye ku vî gelî dewle-mendiya çand û hunera xwe bi şêweyekedevokîn tenê pêşve biriye. Lê çawa be,hebûna edebiyata kurdî, li gel hemîastengên berê û nuha, wê xwebêjê dide kuev edebiyata ji vir û şûnve, heger pêşveneçe, ew ê paşve jî neçe. Hêvî ew e, ku jivir ta destpêka sedsala 21em gelê kurd dêbi kêmasî li beşekî Kurdistanê, qe nebe,mafên çandî bi dest xe. Berhemênnivîskarên îroj li sirgûniyê dinivîsînin êsûdê bigihînin, û gîhandine, nivîskarên liwelêt jî. Çi bibe, çi nebe, merovên kurd êher li derve jî hebin. Heger ne Swêd be,ew ê li Lubnanê hebin; heger ne Lubnanbe, ew ê li Emerîka hebin,... Li milê din,îroj li Başûrî Kurdistan, li Sûriyê, li Ro-hilatê Kurdistanê û heta li Tirkiyêpirtûkên kurdî têyên çapkirine. Lê tiştêgirîng ew e, ku kurd bi xwe li edebiyataxwe xwedî derkevin, bi kurdî bixwênin ûxwe fêrî rêzgirtina ji pirtûk û berhemênedebî û çandî re bikin, yan bi kêmasîpiştgiriya aborî û manewî bikin.

22

PEŞEROJAEDEBIYATA KURDÎ

GIRÊDAYÎPÊŞEROJA GELÊ

KURDE

Rojen BARNAS

NUDEM: Gava etn li dîrokêdinihêrin, em dibînin ku edebiyata kurdîya klasîk dewlemend e, di pîvanên edebîde ne kêmî yên cîranan e. Sedemên wêyên dîrokî û civakî çi ne ?

R. BARNAS: Ji edebiyatên klasîk êncîranan ez bi tenê edebiyata tirkî / osmanîdinasim. Asûrî, Ereb, Ermen û Fariscîranên me ne û yên herî kevin in, lê mi-xabin di bareya edebiyata wan de tiştekînizanim ku bikaribim ya me û yên wanbidim ber hev û bêjim edebiyata me yaklasîk ne kêmî yên wan e an ji yên wançêtir e. Ji edebiyata kurdî jî tiştê ku ez di-karim li serê du gotinan bêjim, edebiyatakurmancî ye.

Di pey vê zelalkirina pêwist de bi dilekîfereh dikarim bêjim ku edebiyata kur-mancî ya klasîk ji aliyê çawahînê (qualitê)ve ji ya tirkî / osmanî qet ne kêmtir e. Jialiyê çendahînê ve jî hejmara şairên meyên klasîk ne hindik in. Lê mixabinberhemên gelek ji wana winda ne an hê

demeketine ronahiyê.Vêca em bên ser sedemên dîrokî û

civakî yên dewlemendiya edebiyata me yaklasîk:

Şairên kurmanc ên klasîk bi piranîmelayên têr xwendî û têrgihîşö yên ilmêndînî yê i'slamê û wekî dinê yê felsefê, ede-biyatê, matematîkê, stêrnasî, tarîxê ûh.w.d bûn. Bi erebî, farisî û tirkî û bitaybetî bi edebiyata Ereb û Farisan baş di-zanibûn.

Hin ji wan ji bo xwendina xwe çûne li'irane, Hindistanê, Sûriyê, Misrê geriyane,alim, edîb û zanayên zemanê xwe nasîn e.

Ji aliyê ilmî û edebî yê li gora zemanêxwe, ew bi xwe otorîte bûn. Di medresey-an de mela digihandin. Hawîrdorên wanxwenda û zana bûn. Ew bi xwe kesênxwedî cihekî girîng yê dîwana siyasî yaotorîteya navçeyî bûn ( dtwana mîr).

Şi'rên wan bi riya mela û feqehên wan( xwenda û zanayên zeman) bi hezkirinî lidîwanên mîr û şêxan (otorîteyên siyasî ûdînî) , li medereseyên dinê (nawendênkultur û entellektuelî) di nav xwenda ûzanayên dinê (rewşenbîrên welat) de belavdibûn. Li gora hêjayiya şi'rê rûmeta şairêwê digirtin.

Ku şair zana û xurt, şi'r hêja û gurr ûxwenda an guhdar an civak têgiha ûrûmetzan be, dawînî dê çawa be?! Dawînîdê bibe maka edebiyateke dewlemend.

- Gelo nivşê îro çiqasî edebiyata xweya klasîk nas dike? Ji bo têgihîştin ûjêfêdedîtina edebiyata kurdî ya klasîkpêwistî bi çi heye?

- Kesê ku edebiyata klasîk a tirkî anfarisî baş nexwendibe û li xwe nexunafti-

23

PEŞEROJAEDEBIYATA KURDÎ

GIRÊDAYÎPÊŞEROJA GELÊ

KURDE

Rojen BARNAS

NUDEM: Gava etn li dîrokêdinihêrin, em dibînin ku edebiyata kurdîya klasîk dewlemend e, di pîvanên edebîde ne kêmî yên cîranan e. Sedemên wêyên dîrokî û civakî çi ne ?

R. BARNAS: Ji edebiyatên klasîk êncîranan ez bi tenê edebiyata tirkî / osmanîdinasim. Asûrî, Ereb, Ermen û Fariscîranên me ne û yên herî kevin in, lê mi-xabin di bareya edebiyata wan de tiştekînizanim ku bikaribim ya me û yên wanbidim ber hev û bêjim edebiyata me yaklasîk ne kêmî yên wan e an ji yên wançêtir e. Ji edebiyata kurdî jî tiştê ku ez di-karim li serê du gotinan bêjim, edebiyatakurmancî ye.

Di pey vê zelalkirina pêwist de bi dilekîfereh dikarim bêjim ku edebiyata kur-mancî ya klasîk ji aliyê çawahînê (qualitê)ve ji ya tirkî / osmanî qet ne kêmtir e. Jialiyê çendahînê ve jî hejmara şairên meyên klasîk ne hindik in. Lê mixabinberhemên gelek ji wana winda ne an hê

demeketine ronahiyê.Vêca em bên ser sedemên dîrokî û

civakî yên dewlemendiya edebiyata me yaklasîk:

Şairên kurmanc ên klasîk bi piranîmelayên têr xwendî û têrgihîşö yên ilmêndînî yê i'slamê û wekî dinê yê felsefê, ede-biyatê, matematîkê, stêrnasî, tarîxê ûh.w.d bûn. Bi erebî, farisî û tirkî û bitaybetî bi edebiyata Ereb û Farisan baş di-zanibûn.

Hin ji wan ji bo xwendina xwe çûne li'irane, Hindistanê, Sûriyê, Misrê geriyane,alim, edîb û zanayên zemanê xwe nasîn e.

Ji aliyê ilmî û edebî yê li gora zemanêxwe, ew bi xwe otorîte bûn. Di medresey-an de mela digihandin. Hawîrdorên wanxwenda û zana bûn. Ew bi xwe kesênxwedî cihekî girîng yê dîwana siyasî yaotorîteya navçeyî bûn ( dtwana mîr).

Şi'rên wan bi riya mela û feqehên wan( xwenda û zanayên zeman) bi hezkirinî lidîwanên mîr û şêxan (otorîteyên siyasî ûdînî) , li medereseyên dinê (nawendênkultur û entellektuelî) di nav xwenda ûzanayên dinê (rewşenbîrên welat) de belavdibûn. Li gora hêjayiya şi'rê rûmeta şairêwê digirtin.

Ku şair zana û xurt, şi'r hêja û gurr ûxwenda an guhdar an civak têgiha ûrûmetzan be, dawînî dê çawa be?! Dawînîdê bibe maka edebiyateke dewlemend.

- Gelo nivşê îro çiqasî edebiyata xweya klasîk nas dike? Ji bo têgihîştin ûjêfêdedîtina edebiyata kurdî ya klasîkpêwistî bi çi heye?

- Kesê ku edebiyata klasîk a tirkî anfarisî baş nexwendibe û li xwe nexunafti-

23

be, zor e ku ji edebiyata klasîk baş fambike û zewq jê bistîne. Zimanê edebiyatame ya klasîk mîna Farisiya Nû tevlîhev e:Yê Osmanî jî wisa ye. Zimanê ya me jibêjeyên erebî, farisî, kurdî û piçek jî jitirkî-mogolî pêk tê. Bêje, carna bi serêxwe tu manekê nade, ew nima (mezmûnan sembol) ye, divê meriv pê bizanibe.Divê meriv ji mîstîzmê-sûfîzmê agahdarbe ku mebesta şair fam bike. Divê merivbi hunerên edebî yên wê bizane da bigihîjezewqa naskirina ziraviya hunermendiyaşair.

Ji bona jê têgihîştinê hînkirina (educa-tion) bingehîn divê, ku Tirk di lîseyan desê salan di gel edebiyata gelêrî, tekyayî ûrojavayî vê didin xwendin. Riyeke dinçapkirin û belavkirina berhemên şairênklasîk bi şerh û tefsîr dê bibe alîkar jibonajê têgihîştinê.

Wek ferd jê feydedîtin li ser daxwaziyameriv e, lê wek gel an netewe jê feydedîtin bi vê riyê dibe ku ewê girêdana dinavbera nifşên niha û pêşerojê bi pêşiyênme re zeximtir bike, serbilindiya nete-weyî dê di giyanê mirovên me de biçîne.

- îro behsa helbesta kurdî ya moderndibe. Pîvanên modernîzmê çi ne? Tu Ce-gerxwîn dixîkîjan kategoriyê?

- Di şi'ra klasîk de hin pîvanên bingehînhebûn: 1. Kêş, erûz bû. 2. Teşe an form,xezel, qesîde, mesnewî, rubaî, mustezad,murabba', muxammes û h.w.d bû. 3.

Ziman, zimanê bilind ê ji erebî, farisî ûkurdî têkel. 4. Aheng, bi beşavendên(qafiye) dawiyê û redîfan dihate dayîn. 5.

Bikaranîna hunerên edebî û mezmûnan(sembolan) nîşana hunermendiya şair bû.

Ji kovara Jîn û pê de em rastî gerriyane-ke (cereyan) dinê dibin: Ew ne edebiyataklasîk e û ne jî ya moderna îroyîn e. 1.

Kêşa kîteyî dewsa erûzê digire. 2.Teşebişihibe xezel an mesnewî jî ne ew in. 3.

Ziman, zimanê gelêrî yê sade ye. 4.

Mijara şi'rê li ser Kurdistanê û miletêKurd e; ji ber vê jî bi piranî di uslûbaşîretkirin, hişyarkirin û navtêdanê de ye.5. Ahenga rêz an malikê li ser beşavendali dawiya rêzê ye; lê beşavend fena yaklasîk ne zengîn an tam e. 6. Endîşeyaşair ya bikaranîna hunerên edebî ji binîtune, ew lê dixebite ku mesaja xweragihîne. Ebdurrehîm Rehmî û OsmanSabrî du nimûnendeyên vê yên herî ber biçavin.

Bi hin şi'rên Cegerxwîn wekî "HevalPol Robson", "Kî me Ez" û hin şi'rênQedrî Can di reng, rûçik û hilma şi'ra kur-mancî de guherîn xuyan bûn. Ev guherînhêjîberdewame.

Meyla îroyîn a şi'rê ber bi vî aliyê veye. Heta niha ez rastî tu pîvanên tesbîtkirînehatime. Lê hin xisûsiyetên muşterek ênvê şi'rê hene:

l.Kêşserbeste.2.Ziman sade ya gelêrî ye.3. Muzîk li gora hunermendiya şa'ir bi

beşavendên hundir, dawîh û redîfan tê pey-dakirin, lê ne ew çend girîng e.

4. Mijara şi'rê bi piranî li ser pirsêncivakî, siyasî û welatî ye. Yên evînî gelekkêm in.

Cegerxwîn di şi'ra kurmancî de pirekegelek xurt û zexm e ku edebiyata klasîk ûya nû digihîne hev. Hersê dîwanên wî yênpêşî xala çara ya vê bendê û lîrîzm ûforma edebiyata klasîk digihînin hevdû ûdi hevûdu de dikeBnin.

24

be, zor e ku ji edebiyata klasîk baş fambike û zewq jê bistîne. Zimanê edebiyatame ya klasîk mîna Farisiya Nû tevlîhev e:Yê Osmanî jî wisa ye. Zimanê ya me jibêjeyên erebî, farisî, kurdî û piçek jî jitirkî-mogolî pêk tê. Bêje, carna bi serêxwe tu manekê nade, ew nima (mezmûnan sembol) ye, divê meriv pê bizanibe.Divê meriv ji mîstîzmê-sûfîzmê agahdarbe ku mebesta şair fam bike. Divê merivbi hunerên edebî yên wê bizane da bigihîjezewqa naskirina ziraviya hunermendiyaşair.

Ji bona jê têgihîştinê hînkirina (educa-tion) bingehîn divê, ku Tirk di lîseyan desê salan di gel edebiyata gelêrî, tekyayî ûrojavayî vê didin xwendin. Riyeke dinçapkirin û belavkirina berhemên şairênklasîk bi şerh û tefsîr dê bibe alîkar jibonajê têgihîştinê.

Wek ferd jê feydedîtin li ser daxwaziyameriv e, lê wek gel an netewe jê feydedîtin bi vê riyê dibe ku ewê girêdana dinavbera nifşên niha û pêşerojê bi pêşiyênme re zeximtir bike, serbilindiya nete-weyî dê di giyanê mirovên me de biçîne.

- îro behsa helbesta kurdî ya moderndibe. Pîvanên modernîzmê çi ne? Tu Ce-gerxwîn dixîkîjan kategoriyê?

- Di şi'ra klasîk de hin pîvanên bingehînhebûn: 1. Kêş, erûz bû. 2. Teşe an form,xezel, qesîde, mesnewî, rubaî, mustezad,murabba', muxammes û h.w.d bû. 3.

Ziman, zimanê bilind ê ji erebî, farisî ûkurdî têkel. 4. Aheng, bi beşavendên(qafiye) dawiyê û redîfan dihate dayîn. 5.

Bikaranîna hunerên edebî û mezmûnan(sembolan) nîşana hunermendiya şair bû.

Ji kovara Jîn û pê de em rastî gerriyane-ke (cereyan) dinê dibin: Ew ne edebiyataklasîk e û ne jî ya moderna îroyîn e. 1.

Kêşa kîteyî dewsa erûzê digire. 2.Teşebişihibe xezel an mesnewî jî ne ew in. 3.

Ziman, zimanê gelêrî yê sade ye. 4.

Mijara şi'rê li ser Kurdistanê û miletêKurd e; ji ber vê jî bi piranî di uslûbaşîretkirin, hişyarkirin û navtêdanê de ye.5. Ahenga rêz an malikê li ser beşavendali dawiya rêzê ye; lê beşavend fena yaklasîk ne zengîn an tam e. 6. Endîşeyaşair ya bikaranîna hunerên edebî ji binîtune, ew lê dixebite ku mesaja xweragihîne. Ebdurrehîm Rehmî û OsmanSabrî du nimûnendeyên vê yên herî ber biçavin.

Bi hin şi'rên Cegerxwîn wekî "HevalPol Robson", "Kî me Ez" û hin şi'rênQedrî Can di reng, rûçik û hilma şi'ra kur-mancî de guherîn xuyan bûn. Ev guherînhêjîberdewame.

Meyla îroyîn a şi'rê ber bi vî aliyê veye. Heta niha ez rastî tu pîvanên tesbîtkirînehatime. Lê hin xisûsiyetên muşterek ênvê şi'rê hene:

l.Kêşserbeste.2.Ziman sade ya gelêrî ye.3. Muzîk li gora hunermendiya şa'ir bi

beşavendên hundir, dawîh û redîfan tê pey-dakirin, lê ne ew çend girîng e.

4. Mijara şi'rê bi piranî li ser pirsêncivakî, siyasî û welatî ye. Yên evînî gelekkêm in.

Cegerxwîn di şi'ra kurmancî de pirekegelek xurt û zexm e ku edebiyata klasîk ûya nû digihîne hev. Hersê dîwanên wî yênpêşî xala çara ya vê bendê û lîrîzm ûforma edebiyata klasîk digihînin hevdû ûdi hevûdu de dikeBnin.

24

- Peywendiyên helbestê bi çîrokê reçi ne? Roman çawanji çîrokê vediqete?

- Di Kurmanciya jêrîn (Soranî) de hel-best ji bona stran (kilam) dibêjin. Me jîvê bêjeyê bi şaşî bi maneya "şi'rê" girt ûbi kar anî, lê "helbest" ne şi'r e û şi'r jî ne"helbest" e.

Du awayê vegotinê hene: Vegotina binezmê û vegotina bi nesrê. Şi'r vegotinabi nezmê ye, lê her perçe-nezm anmenzûme ne şi'r e. Şi'r perçe-nezm anmenzûmeya bi vegotinê gurr û bi pejnêdagirtî ye.

Di edebiyata klasîk de çîrok bi nezmêdihatin nivîsandin. Mem û Zîna EhmedêXanî, Mewlûda Melayê Batê, Leyl ûMecnûn a Şêx Mihemed Can çîrok in ûçîrokên menzûm in. Lê êdî kes îro çîrokanbi vegotina nezmê nanivisîne.

Ji awayê vegotinê çîrok û roman binesrê (pexşan) têne nivîsîn.

Çîrok serpêhatiya kesekî an xelekek jiserpêhatiyên kesekî ye. Di çîrokê dekesekî sereke an qehremanê çîrokê heye,serpêhatiyên kesên dinê yên bi serê xwenînin; serpêhatiyên kesên dinê perçekî jiserpêhatiya qehremanê çîrokê ye, yanî jibilî qehremanê çîrokê kesên dinê fîguranin.

Roman jî serpêhatî ye, lê bûyer xelek bixelek in: Qehremanê an qehremanênromanê di hin xelekan de dibe ku qetxuyan nekin an jî bikevin dereca fîguranî.Di romanê de bûyer ji bûyeran derdikevinan bûyerên ji hevûdu cihê dibin sedemêhin tiştan an bûyeran û ew tişt an bûyertên di xelekekê de digihîjin hevûdu.

Çîrok bi nîsbet romanê kurtir e. Vego-tina çîrokê bi nîsbet ya romanê gurrtir û

kintir e, ji vegotina bi hûrikî (detalj) yatişt û bûyeran direve.

Çîrok û roman hene ku vegotina wanherikandî, teswîrên gurr û bûyerên wanpejinê xwendevan hildikin, wisa ku merivnaxwaze heta dawiyê dev jê ber de: Ji yênvê cureyê re uslûba şi'irkî dibêjin.

- Edebiyata kurdî bi giştî xwediyêpêşerojeke çilo ye ?

- Pêşeroja edebiyata kurdî bi temamîgirêdayî pêşeroja gelê kurd e. Ku gelê mebikare bigîhije mafên xwe yên siyasî û de-mokratîk, ez bawer dikim ku di demekekurt de emê bikarin vê valahiya mezintelafî bikin û bi hindikî bigihîjin sewiyaedebiyata cîranên xwe.

Ku hema bi tenê rojnama Kurdistan,kovara Jîn, Hawar, Ronahî, Roja Nû liTirkiyê nehata qedexe kirin û bidestbiketa, ku hema bê alîkariya dewletê biwajî bi tenê bi Kurdî nivisandin û belavkirinnehata qedexe kirin, ewê rewşa edebiyatame ya kurmancî îro bi awakî dîtir biya.

Em li van deran dikarin malê xwe yê be-lawela berhev bikin, xwedî lê derkevin ûbergeha edebiyata xwe ya pêşerojê ya liwelat xweş û paqij bikin. Edebiyata mile-tekî di nav wî miletî de pêş dikeve û geşdibe.

RASTKIRINHejmar 91. RÛpela pêşî, stûna NAVEROK, rêza

şeşan "JI BO YILMAZ GUNEY / RojenBARNAS, 13" şaş hatiye nivisandin, ras-tiya wê "NIHA NE WEXTÊ MIRINÊ YE /Rojen BARNAS, 13" ye.

2. Rûpel 14, bend 2, rêz 2: bêjeya paşiyarêzê bi şaşî "tewakulê" hatiye nivîsîn, ras-tiya wê "tewekulê" ye. Em ji R. Barnas ûxwendevanên xwe lêborînê dixwazin.

25

- Peywendiyên helbestê bi çîrokê reçi ne? Roman çawanji çîrokê vediqete?

- Di Kurmanciya jêrîn (Soranî) de hel-best ji bona stran (kilam) dibêjin. Me jîvê bêjeyê bi şaşî bi maneya "şi'rê" girt ûbi kar anî, lê "helbest" ne şi'r e û şi'r jî ne"helbest" e.

Du awayê vegotinê hene: Vegotina binezmê û vegotina bi nesrê. Şi'r vegotinabi nezmê ye, lê her perçe-nezm anmenzûme ne şi'r e. Şi'r perçe-nezm anmenzûmeya bi vegotinê gurr û bi pejnêdagirtî ye.

Di edebiyata klasîk de çîrok bi nezmêdihatin nivîsandin. Mem û Zîna EhmedêXanî, Mewlûda Melayê Batê, Leyl ûMecnûn a Şêx Mihemed Can çîrok in ûçîrokên menzûm in. Lê êdî kes îro çîrokanbi vegotina nezmê nanivisîne.

Ji awayê vegotinê çîrok û roman binesrê (pexşan) têne nivîsîn.

Çîrok serpêhatiya kesekî an xelekek jiserpêhatiyên kesekî ye. Di çîrokê dekesekî sereke an qehremanê çîrokê heye,serpêhatiyên kesên dinê yên bi serê xwenînin; serpêhatiyên kesên dinê perçekî jiserpêhatiya qehremanê çîrokê ye, yanî jibilî qehremanê çîrokê kesên dinê fîguranin.

Roman jî serpêhatî ye, lê bûyer xelek bixelek in: Qehremanê an qehremanênromanê di hin xelekan de dibe ku qetxuyan nekin an jî bikevin dereca fîguranî.Di romanê de bûyer ji bûyeran derdikevinan bûyerên ji hevûdu cihê dibin sedemêhin tiştan an bûyeran û ew tişt an bûyertên di xelekekê de digihîjin hevûdu.

Çîrok bi nîsbet romanê kurtir e. Vego-tina çîrokê bi nîsbet ya romanê gurrtir û

kintir e, ji vegotina bi hûrikî (detalj) yatişt û bûyeran direve.

Çîrok û roman hene ku vegotina wanherikandî, teswîrên gurr û bûyerên wanpejinê xwendevan hildikin, wisa ku merivnaxwaze heta dawiyê dev jê ber de: Ji yênvê cureyê re uslûba şi'irkî dibêjin.

- Edebiyata kurdî bi giştî xwediyêpêşerojeke çilo ye ?

- Pêşeroja edebiyata kurdî bi temamîgirêdayî pêşeroja gelê kurd e. Ku gelê mebikare bigîhije mafên xwe yên siyasî û de-mokratîk, ez bawer dikim ku di demekekurt de emê bikarin vê valahiya mezintelafî bikin û bi hindikî bigihîjin sewiyaedebiyata cîranên xwe.

Ku hema bi tenê rojnama Kurdistan,kovara Jîn, Hawar, Ronahî, Roja Nû liTirkiyê nehata qedexe kirin û bidestbiketa, ku hema bê alîkariya dewletê biwajî bi tenê bi Kurdî nivisandin û belavkirinnehata qedexe kirin, ewê rewşa edebiyatame ya kurmancî îro bi awakî dîtir biya.

Em li van deran dikarin malê xwe yê be-lawela berhev bikin, xwedî lê derkevin ûbergeha edebiyata xwe ya pêşerojê ya liwelat xweş û paqij bikin. Edebiyata mile-tekî di nav wî miletî de pêş dikeve û geşdibe.

RASTKIRINHejmar 91. RÛpela pêşî, stûna NAVEROK, rêza

şeşan "JI BO YILMAZ GUNEY / RojenBARNAS, 13" şaş hatiye nivisandin, ras-tiya wê "NIHA NE WEXTÊ MIRINÊ YE /Rojen BARNAS, 13" ye.

2. Rûpel 14, bend 2, rêz 2: bêjeya paşiyarêzê bi şaşî "tewakulê" hatiye nivîsîn, ras-tiya wê "tewekulê" ye. Em ji R. Barnas ûxwendevanên xwe lêborînê dixwazin.

25

EDEBIYATJINÛVE

AFIRANDINEKEESTETÎK E

ROHAT

NUDEM: Edebiyat çi ye, lu dikarîtêkiliyên edebiyatê yên bi folklorê reşirove bikî?

Rohat: Eger em folklorê bi "edebiyatadevkî" bi nav bikin, wê çaxê sînorên fol-klorê û edebiyatê gelekî nêzîkî hev dibin.Hem folklor (berhemên devkî), hem jîedebiyat (berhemên nivîskî) du dewle-mendî û çavkaniyên hunerî ne. Edebiyat,afirandin û ji nûh ve afirandineke estetîk ûbedewiyê nîşan dide. Ji der vê tarîfa teng,edebiyat di babetekê de hemû çavkaniyênnivîskî jî hildiçîne nav xwe. Eger em tenê

tarîfa jorîn bidin ber çavan, folklor û ede-biyat ji alîkî de zêdetir ji hev cuda dibin,ew jî tiştekî şeklî ye, tenê mirov dikarebêje ku nivîskarên berhemên folklorîk nekivş in, lê belê nivîskarên berhemên edebîdiyar in. Dema em ji van gotinên klasîkdûr dikevin, em dibînin ku di navberafoklorê û edebiyatê de têkilî, pêwendî ûnêzîkahiyên gelek jîndar henc.

Civateke wek civata Kurdî bi dirêjahiyasalan di zikê tebiyetê de jiyaye, ziman lêhatiye qedexe kirin, dijmin timê ajotiyeser, vê civatê çawa em dibînin bi sayafolklorê tenê xwe îfade kiriye, dil ûmêjûyê civatê fonksiyonên hunerî,artîstîk ji xwe re peyda kirine. Gelekberhemên hunerî bi salan li ser zar ûzimanê civatê mane, hatine gihîştine vanrojên îroyîn. Folklora me, ji bo edebiya-teke nûjen dewlemendiyeke herî mezin e,ji me re îmkanên bêsînor pêşkêş dike.Eger ev îmkanan neyên zanîn, neyên be-revkirin û neyên lêkolandin, mercên afi-randina edebiyateke nûjen û hevdem tunene. Ji ber ku folklor ne tenê ji aliyêtemayên cuda, ji aliyê stîl, ziman û çandîde pencereyên dewlemendiyên nûh lipêşiya me vedike.

- Gava edebiyata devkî derbasî yanivîskî dibe, divê li çi bête fikirîn ? Tuavakirina romanê ya li ser berhemênfol-klorîk çawan dibînî?

- Berhemên folklorîk dcma tên berevkirin, derbasî ser kaxizê dibin, ji devêxelkê çi derketiye, pêwîst e wisan jî bênivîsîn. Kesên berevkar mafê wî tune yeji ber xwe tiştan tevî van berheman bikean jî van berheman angorî xwe serobino ûberovajî bike. Ji ber ku karê folklorîstanne ajîtasyon û propaganda ye, karê wanberevkirin û şirovekirin e. Dema hemûşax û versiyonên van berheman hatinberev kirin, derbasî ser kaxizê bûn, êdîew dibine malê xelkê, nivîskarek mafê wîtune ye, li van berheman xweyî derkeve ûwek nivîskarê wan xwe bide nîşan kirin.Ji aliyê din nivîskarek dikare bcrhemekefolklorîk ji berhemeke xwe ya nûjen ûedebî re bike bingeh. Lê belê pêwîst e jigiyanê (ruh) vê berhemê yê dîrokî û civakîdûr nekeve. Eger nivîskarek dema dixwaze

26

EDEBIYATJINÛVE

AFIRANDINEKEESTETÎK E

ROHAT

NUDEM: Edebiyat çi ye, lu dikarîtêkiliyên edebiyatê yên bi folklorê reşirove bikî?

Rohat: Eger em folklorê bi "edebiyatadevkî" bi nav bikin, wê çaxê sînorên fol-klorê û edebiyatê gelekî nêzîkî hev dibin.Hem folklor (berhemên devkî), hem jîedebiyat (berhemên nivîskî) du dewle-mendî û çavkaniyên hunerî ne. Edebiyat,afirandin û ji nûh ve afirandineke estetîk ûbedewiyê nîşan dide. Ji der vê tarîfa teng,edebiyat di babetekê de hemû çavkaniyênnivîskî jî hildiçîne nav xwe. Eger em tenê

tarîfa jorîn bidin ber çavan, folklor û ede-biyat ji alîkî de zêdetir ji hev cuda dibin,ew jî tiştekî şeklî ye, tenê mirov dikarebêje ku nivîskarên berhemên folklorîk nekivş in, lê belê nivîskarên berhemên edebîdiyar in. Dema em ji van gotinên klasîkdûr dikevin, em dibînin ku di navberafoklorê û edebiyatê de têkilî, pêwendî ûnêzîkahiyên gelek jîndar henc.

Civateke wek civata Kurdî bi dirêjahiyasalan di zikê tebiyetê de jiyaye, ziman lêhatiye qedexe kirin, dijmin timê ajotiyeser, vê civatê çawa em dibînin bi sayafolklorê tenê xwe îfade kiriye, dil ûmêjûyê civatê fonksiyonên hunerî,artîstîk ji xwe re peyda kirine. Gelekberhemên hunerî bi salan li ser zar ûzimanê civatê mane, hatine gihîştine vanrojên îroyîn. Folklora me, ji bo edebiya-teke nûjen dewlemendiyeke herî mezin e,ji me re îmkanên bêsînor pêşkêş dike.Eger ev îmkanan neyên zanîn, neyên be-revkirin û neyên lêkolandin, mercên afi-randina edebiyateke nûjen û hevdem tunene. Ji ber ku folklor ne tenê ji aliyêtemayên cuda, ji aliyê stîl, ziman û çandîde pencereyên dewlemendiyên nûh lipêşiya me vedike.

- Gava edebiyata devkî derbasî yanivîskî dibe, divê li çi bête fikirîn ? Tuavakirina romanê ya li ser berhemênfol-klorîk çawan dibînî?

- Berhemên folklorîk dcma tên berevkirin, derbasî ser kaxizê dibin, ji devêxelkê çi derketiye, pêwîst e wisan jî bênivîsîn. Kesên berevkar mafê wî tune yeji ber xwe tiştan tevî van berheman bikean jî van berheman angorî xwe serobino ûberovajî bike. Ji ber ku karê folklorîstanne ajîtasyon û propaganda ye, karê wanberevkirin û şirovekirin e. Dema hemûşax û versiyonên van berheman hatinberev kirin, derbasî ser kaxizê bûn, êdîew dibine malê xelkê, nivîskarek mafê wîtune ye, li van berheman xweyî derkeve ûwek nivîskarê wan xwe bide nîşan kirin.Ji aliyê din nivîskarek dikare bcrhemekefolklorîk ji berhemeke xwe ya nûjen ûedebî re bike bingeh. Lê belê pêwîst e jigiyanê (ruh) vê berhemê yê dîrokî û civakîdûr nekeve. Eger nivîskarek dema dixwaze

26

şaxeke edebî ya van berheman ji nûh vebinivîse, pêwîst e bingeh û stûnênberhemên folklorîk zêde nehejîne ûkincên mayîn, kincên "xerîb" li mêrxasênvan berhemên folklorîk neke. Dema hertişt hate guhartin, wê çaxê ew tam ûlezeta ku di wê berhemê de heye, windadibe, berhem dibe berhemeke rijî û bêtam,hejmara "mêrxasên nenas" zêde dibin.Tiştê ku nivîskar di vê berhema nûh de di-karibe nîşan bide, ne guhartina naverokêmêrxas û derdor e, zêdetir îfade, bikaranînazimên û îmkanên hunerî ne. Ev yeka ji boromaneke ku li ser berhemeke folklorîkhatiye nivîsîn jî, derbas dibe.

- Carinan muneqaşeya hebûn û nebûnaromana Kurdî tê kirin. Tu dikarî bi kurtîbehsa dîroka romana kurdî bikî. Rewşaromana kurdî îro çawa ye?

- Ez bawer dikim ku muneqaşeyênhebûn û tunebûna romana kurdî ne ku jiber romanên Kurdî bi hejmar tune ne, evmuneqaşeyan zêdetir li ser "tunebûnaromanên çê" tên kirin. Eger em pêşketinaromanê li Fransê, Ingilterê, Spanyayê,Rûsyayê û Kurdistanê bidin hemberî hev,rûberî hev bikin, hem ji aliyê jimarê, hemji aliyê bilindbûna qenciya van berhemande cudayiyeke mezin heye. Kesên kudibêjin "romana Kurdî tune ye", bawe-riyên xwe li ser van rûberîhevkirinan avadikin. Baweriyên wan ji gazin, lome ûrexnan pêk tên. Ev kesan pey "kvalîtê" di-gerin û baweriyên li ser vê pîvanê formu-ledikin.

Bi baweriya min, ne tenê roman, di herwarê hunerî de pêwîst e mirov rewşa wîwelatî, îmkan, mecal û mercên wî welatîjî bide ber çavan. Li her welatî, çand,huner û edebiyat, angorî pêşketina civatêya dîrokî, civakî û aborî ji xwe re tempo-ke meşê bi dest dixe. Ji ber rewşa Kurdis-tanê ya siyasî, civatê ev firseta pêşketinêdereng bi dest xistiye an jî hewl dide,tekoşînekê dide ku xwe bigihîne vê firsetêû bi dest bixe. Bi kurtî rewşa welatên bin-dest wek Kurdistanê timê ji pêşketineke

çandî re bi dest nade. Ji ber ku di jiyanarojane de çawa em dibînin şerê hebûn ûtunebûnê, mirin û jiyanê li vî welatî dajo.Helbet di nav van dubendiyên jiyanê yêntûj de karên çandî, hunerî û edebî jî, jiîmkanên pêşketinê û xurtbûnê bêpardimînin. Eger em muneqaşeyên " romanênbaş" û "romanênxirab" bavêjin alîkî, emdibînin ku wek destpêk ceribandinên ro-mannivîsê kêm bin jî, hejmara romanênku bi kurdî tên nivisîn bi şermî be jî, rojbi roj zêdetir dibin. Di vî warî de çendnivîskarên Kurdên "Sovyet" wek ErebêŞemo, Heciyê Cindî, Eliyê Evdilrehman,Seyîdê îbo, Egîtê Xudo wek roman çendberhem pêşkêşî xwendevanan kirine. Jider vê, nivşê li dervayî welat jî çend ceri-bandinên mayîn hatin weşandin, wekromanên Bavê Nazê, Mahmud Baksî,Nurî Şemdîn, Mehmet Uzun, ŞahînêSorekî, Hesenê Metê...Eger ew romanênku li Kurdistana Iraq, Iran û Sûriyê hatineweşandin jî, li ser van romanan zêdebikin, hejmara wan ji niha ve bîstî derbasdibe. Ji ber van " statîstîkan" mirov nikarebêje ku romana Kurdî tune ye. Ji aliyê dinçawa em dibînin milletekî wek Kurdan kuji bîst mîlyonan zêdetir e, jê re bîst romandikevin. Dema mirov vê tabloya reş dideber çavan, baweriya "romana Kurdî tuneye" xwe dispêre kîjan dîwarî, mirov vêyekê jî baş dibîne. Mirov vê carê gelekdilsar, bînteng û qudumreş dibe. Ne tenêbaweriya "romana Kurdî tune ye", bawe-riya qet tiştekî me tune ye, bi vî tehrî jixwe re starekê dibîne.

Rast e, gelek tiştên me tune ne. Xwen-devan, rexne, teşvîk û adetên xelatdayînêû gelek tiştên mayîn jî di nav me de tunene. Kurd hela hê kulikekî bidin ser tîpa"U" û tîpa "I" an na, bi salan vê yekêmunaqeşe dikin, rewşa me ev e, ya baştirmirov vî kulikî bide serê xwe, rûnê û bifi-kire. Ji ber ku alfabeyeke ku milletek liser li hev bike, tune be, wê demê mirovtêdigihê ku em ne tenê ji romana Kurdî,hê ji gelek tiştan bêpar in.

Ev e rewşa romanê û rewşa me Kurdan.

27

şaxeke edebî ya van berheman ji nûh vebinivîse, pêwîst e bingeh û stûnênberhemên folklorîk zêde nehejîne ûkincên mayîn, kincên "xerîb" li mêrxasênvan berhemên folklorîk neke. Dema hertişt hate guhartin, wê çaxê ew tam ûlezeta ku di wê berhemê de heye, windadibe, berhem dibe berhemeke rijî û bêtam,hejmara "mêrxasên nenas" zêde dibin.Tiştê ku nivîskar di vê berhema nûh de di-karibe nîşan bide, ne guhartina naverokêmêrxas û derdor e, zêdetir îfade, bikaranînazimên û îmkanên hunerî ne. Ev yeka ji boromaneke ku li ser berhemeke folklorîkhatiye nivîsîn jî, derbas dibe.

- Carinan muneqaşeya hebûn û nebûnaromana Kurdî tê kirin. Tu dikarî bi kurtîbehsa dîroka romana kurdî bikî. Rewşaromana kurdî îro çawa ye?

- Ez bawer dikim ku muneqaşeyênhebûn û tunebûna romana kurdî ne ku jiber romanên Kurdî bi hejmar tune ne, evmuneqaşeyan zêdetir li ser "tunebûnaromanên çê" tên kirin. Eger em pêşketinaromanê li Fransê, Ingilterê, Spanyayê,Rûsyayê û Kurdistanê bidin hemberî hev,rûberî hev bikin, hem ji aliyê jimarê, hemji aliyê bilindbûna qenciya van berhemande cudayiyeke mezin heye. Kesên kudibêjin "romana Kurdî tune ye", bawe-riyên xwe li ser van rûberîhevkirinan avadikin. Baweriyên wan ji gazin, lome ûrexnan pêk tên. Ev kesan pey "kvalîtê" di-gerin û baweriyên li ser vê pîvanê formu-ledikin.

Bi baweriya min, ne tenê roman, di herwarê hunerî de pêwîst e mirov rewşa wîwelatî, îmkan, mecal û mercên wî welatîjî bide ber çavan. Li her welatî, çand,huner û edebiyat, angorî pêşketina civatêya dîrokî, civakî û aborî ji xwe re tempo-ke meşê bi dest dixe. Ji ber rewşa Kurdis-tanê ya siyasî, civatê ev firseta pêşketinêdereng bi dest xistiye an jî hewl dide,tekoşînekê dide ku xwe bigihîne vê firsetêû bi dest bixe. Bi kurtî rewşa welatên bin-dest wek Kurdistanê timê ji pêşketineke

çandî re bi dest nade. Ji ber ku di jiyanarojane de çawa em dibînin şerê hebûn ûtunebûnê, mirin û jiyanê li vî welatî dajo.Helbet di nav van dubendiyên jiyanê yêntûj de karên çandî, hunerî û edebî jî, jiîmkanên pêşketinê û xurtbûnê bêpardimînin. Eger em muneqaşeyên " romanênbaş" û "romanênxirab" bavêjin alîkî, emdibînin ku wek destpêk ceribandinên ro-mannivîsê kêm bin jî, hejmara romanênku bi kurdî tên nivisîn bi şermî be jî, rojbi roj zêdetir dibin. Di vî warî de çendnivîskarên Kurdên "Sovyet" wek ErebêŞemo, Heciyê Cindî, Eliyê Evdilrehman,Seyîdê îbo, Egîtê Xudo wek roman çendberhem pêşkêşî xwendevanan kirine. Jider vê, nivşê li dervayî welat jî çend ceri-bandinên mayîn hatin weşandin, wekromanên Bavê Nazê, Mahmud Baksî,Nurî Şemdîn, Mehmet Uzun, ŞahînêSorekî, Hesenê Metê...Eger ew romanênku li Kurdistana Iraq, Iran û Sûriyê hatineweşandin jî, li ser van romanan zêdebikin, hejmara wan ji niha ve bîstî derbasdibe. Ji ber van " statîstîkan" mirov nikarebêje ku romana Kurdî tune ye. Ji aliyê dinçawa em dibînin milletekî wek Kurdan kuji bîst mîlyonan zêdetir e, jê re bîst romandikevin. Dema mirov vê tabloya reş dideber çavan, baweriya "romana Kurdî tuneye" xwe dispêre kîjan dîwarî, mirov vêyekê jî baş dibîne. Mirov vê carê gelekdilsar, bînteng û qudumreş dibe. Ne tenêbaweriya "romana Kurdî tune ye", bawe-riya qet tiştekî me tune ye, bi vî tehrî jixwe re starekê dibîne.

Rast e, gelek tiştên me tune ne. Xwen-devan, rexne, teşvîk û adetên xelatdayînêû gelek tiştên mayîn jî di nav me de tunene. Kurd hela hê kulikekî bidin ser tîpa"U" û tîpa "I" an na, bi salan vê yekêmunaqeşe dikin, rewşa me ev e, ya baştirmirov vî kulikî bide serê xwe, rûnê û bifi-kire. Ji ber ku alfabeyeke ku milletek liser li hev bike, tune be, wê demê mirovtêdigihê ku em ne tenê ji romana Kurdî,hê ji gelek tiştan bêpar in.

Ev e rewşa romanê û rewşa me Kurdan.

27

EDEBIYATAKURDÎ

XWE SERASTNEKIRIYE

Hesenê METÊ

NÛDEM: Tê gotin ku çîroka kurdîyanûjen cara pêşî di destpêka salên nozde-han de hatiye nivîsandin. Çîroka kurdî îrodi çi merhelê de ye ?

Hesenê Metê: Kî çi dibêje bilabibêje. Zêde ne girîng e ku bi kurmancîçîroka pêşîn di kîjan dem û sedsalê dehatiye nivîsandin. Bêguman weke dîrokîmana xwe heye, lê wisa diyar e ku mînahemû beşên edebiyatê vê çîroka pêşîn jî cî

negirtiye, rûneniştiye. Ez ne serbilindê vêyekê me ku çîroka kurdî nod û çar salberiya nuha hatiye nivisandin, lê ezhêvîşikestî dibim ku piştî van nod û çarsalên xwe jî vê çîroka kurdî ciyê xwe negirtiye. Û di rewşa îro de bi qasî ku ezdibînim, çîroka kurdî di merheleyekeserxew de ye. Mîna teralê ku nû ji xewrabûye û hîn ruyê xwe jî ne şûştiye. Netenê ji bo çîroka kurdî, ez ji bo edebiyatakurdîjîdibêjim.

- Wekhevî û cudayiyên roman û çîrokêçi ne? Kîjan karakter wan ji hev vedi-qetîne?

- Wekheviya roman û çîroka tradisyonelew e ku ev herdu babet jî prosa ne, evherdu babet jî kêm zêde bi hev re derketineqada lîteraturê, ev herdu babet jî bûyerekêvedijîne û lehengên bûyerê bi cî û wextdike.

Ku em werin ser cudayiya roman ûçîrokê, di vî warî de jî heta îro gelek tişthatine gotin. Lê cudayiyeke berbiçav nediyar e û li ser vê yekê li hev jî nekirine.Li ser karekterê çîrokê weke karekterêbingehîn: Kurtbûyîna çîrokê ye, dibêjin.Lê ez ne bawer im ku ev jî cudayiyekerastîn be. Ji ber ku çîrokên bi qasîdirêjayiya romanckê jî hene û hatinenivisîn.

Lê tiştekî din heye: Tradisyona romanêdaye xuyakirin ku romaneke bi qasî durûpelan kurt nehatiye nivisîn. Lê çîrokekebi qasî sed û bîst rûpelan dirêj û zêdetir jîhatiye nivisîn. Bi kurtî tiştê ku ez êbibêjim. Mijar, hûnandin, heta derekêforma çîrok û romanê dikane weke hevbibe. Dirêjayiya çîrokê jî dikane bi qasîromaneke piçûk berfere bibe, lê... lê hetanuha romanek bi qasî çîrokekê kurtnebûye. Ez dibêjim cudayî ev e û çîrokzelalê romanê ye.

- Rewşa romana kurdî îro çawa ye ? Dipîvanên romana navnetewî de merivdikane behsa romana kurdî bike ?

28

EDEBIYATAKURDÎ

XWE SERASTNEKIRIYE

Hesenê METÊ

NÛDEM: Tê gotin ku çîroka kurdîyanûjen cara pêşî di destpêka salên nozde-han de hatiye nivîsandin. Çîroka kurdî îrodi çi merhelê de ye ?

Hesenê Metê: Kî çi dibêje bilabibêje. Zêde ne girîng e ku bi kurmancîçîroka pêşîn di kîjan dem û sedsalê dehatiye nivîsandin. Bêguman weke dîrokîmana xwe heye, lê wisa diyar e ku mînahemû beşên edebiyatê vê çîroka pêşîn jî cî

negirtiye, rûneniştiye. Ez ne serbilindê vêyekê me ku çîroka kurdî nod û çar salberiya nuha hatiye nivisandin, lê ezhêvîşikestî dibim ku piştî van nod û çarsalên xwe jî vê çîroka kurdî ciyê xwe negirtiye. Û di rewşa îro de bi qasî ku ezdibînim, çîroka kurdî di merheleyekeserxew de ye. Mîna teralê ku nû ji xewrabûye û hîn ruyê xwe jî ne şûştiye. Netenê ji bo çîroka kurdî, ez ji bo edebiyatakurdîjîdibêjim.

- Wekhevî û cudayiyên roman û çîrokêçi ne? Kîjan karakter wan ji hev vedi-qetîne?

- Wekheviya roman û çîroka tradisyonelew e ku ev herdu babet jî prosa ne, evherdu babet jî kêm zêde bi hev re derketineqada lîteraturê, ev herdu babet jî bûyerekêvedijîne û lehengên bûyerê bi cî û wextdike.

Ku em werin ser cudayiya roman ûçîrokê, di vî warî de jî heta îro gelek tişthatine gotin. Lê cudayiyeke berbiçav nediyar e û li ser vê yekê li hev jî nekirine.Li ser karekterê çîrokê weke karekterêbingehîn: Kurtbûyîna çîrokê ye, dibêjin.Lê ez ne bawer im ku ev jî cudayiyekerastîn be. Ji ber ku çîrokên bi qasîdirêjayiya romanckê jî hene û hatinenivisîn.

Lê tiştekî din heye: Tradisyona romanêdaye xuyakirin ku romaneke bi qasî durûpelan kurt nehatiye nivisîn. Lê çîrokekebi qasî sed û bîst rûpelan dirêj û zêdetir jîhatiye nivisîn. Bi kurtî tiştê ku ez êbibêjim. Mijar, hûnandin, heta derekêforma çîrok û romanê dikane weke hevbibe. Dirêjayiya çîrokê jî dikane bi qasîromaneke piçûk berfere bibe, lê... lê hetanuha romanek bi qasî çîrokekê kurtnebûye. Ez dibêjim cudayî ev e û çîrokzelalê romanê ye.

- Rewşa romana kurdî îro çawa ye ? Dipîvanên romana navnetewî de merivdikane behsa romana kurdî bike ?

28

- Kêm zêde romana kurdî jî di rewşaçîroka kurdî de ye. Ne tenê çîrok û romanakurdî, ez dikanim bibêjim edebiyata kurdîxwe serast nekiriye. Karekterên edebiyatêne karekterên bi serê xwe ne. Bi gotinekedin edebiyat karekterên xwe ji ziman ûkulturekê, ji dezgeh û akedemiyekê, jiperwerdeyiya xelkê werdigire.

Ciwamêr an jî ciwanikek li mala xwerûdine, bi tena serê xwe tiştina li hevsiwar dike, bi navê romanekê dide çapê ûherweha ew berhem belav dibe. Lê demaku zanistî û otorîta zimanekî tunebin,akademiyên ziman û edebiyatê tunebin,rexnegir û maqûlên vî karî tunebin, xwen-devan û baleke pêwîst tunebin... meriv êbehsa kîjan edebiyat û kîjan romanê bike!Ez dibêjim, ji bo me hîn gelekî zû ye kuem behsa van tiştan bikin. Ji ber ku biawayekî pêwîst tradisyoneke me ûdanûsitendina edebiyateke niviskî pêk ne-hatiye.

Em vegerin ser romanên xwe. Minberhemên hêja bi kurdî jî xwendine.Lezeta roman û novelên ku min jipênûsên biyanî girtiye, di berhemên kurdîde jî ez rastî wan lezetan hatime. Lê mixa-bin, hebûna niviskarekî û romaneke bi vêlezetê ji bo min têr nake ku ez behsaromana kurdî bikim û bidim ber romanênnavnetewî.

- Rexne çi ye? Karên rexnegirên edebiy-atêçine?

- Ez baş nizanim bê rexne çi ye. Lê ezbaş dizanim bê çi ne rexne ye. Serqisê:Rexne ne ew tişt e ku meriv piştî xwendi-na sê romanan dest bi rexna romana çaranbike. (Ez ne bawer im ku Xwedê ew jîrîdabe evdekî xwe î dunyayî.) Rexne ne ewtişt e ku meriv rika xwe li niviskarekîgirêde û bibêje ewko ne realîst e, derewandike. Rexne ne ew tişt e ku rexnegir ji berşerm bike... ji ber şerm bike û bi navênveşartî li ser pirtûk û niviskaran tiştinabibêje. An jî bi awayekî bêmane pesnê ni-viskaran bide û bêsedem wan rakin

ezmanê heftan.Bi qasî ku ez dizanim rexne tiştekî mîna

neynikê ye. Neynikek wisa ye ku niviskardikane li pêş bisekine, xêr û gunehê xwedi wir de bibîne, bipîve û dûre xwe serastbike... Lê mixabin... di roja îroyîn de meneynikên weha tunene. Heta nuha bi navêvan neynikan çend şûşên derizî derketine ûdi wan şûşan de niviskaran xwe ne dîtine,xwendevan veciniqî ne.

Dema ku rexnegirekî xwediyê fonksiyo-na xwe hebe, ew ê bi karên xwe jî bizane.Ne pêwîst e ji min an jî ji yekî weke minbibîhize ka karên wan çi ne.

- Di avakirina edebiyata kurdî detunebûna rexnegiran çi tesîrên neyîriîdikin?

- Ji bo niviskar alîkariyek çênabe kubaşî an jî çewtiyên xwe bibîne û xweserast bike.

Ji bo xwendevan alîkariyek çênabe ku jivalayî û veşartiyên berhemê haydar bibe.

Ji bo çêbûna edebiyatekeke kurdîbextreşiyeke bêyom e.Dema ku rewş evbe pêşketina edebiyatê jî êdî xwe disipêreniviskar. Niviskar û bextê xwe, niviskarû hunera xwe, niviskar û zanebûna xwe...

- Ji bo pêşdexistina edebiyata kurdî rolawergerê çiye?

Gotineke mamoste Celîlê Celîl heye.Dema ku peyv tê ser wergerê hertim evgotina wî tê bîra min. Digot:" Kubariyaher miletekî ye ku Shakespeare bi zimanêwî hebe" . Beriya hertiştî wergen kubariyazimanê kurdî ye, pêşxistina edebiyatakurdî ye, dewlemendiya ferhenga kurdî ye.Ziman tê dapejinandin, ziman li bêjingênzimanê biyanî dikeve, bi wan zimanan redikeve qayişê û di edebiyata biyanî de dibexwedîpar, peyvikên jibîrbûyî an jî nû tênepeydakirin... ev hemû tiştên ha bi rolawergerê dibe...

29

- Kêm zêde romana kurdî jî di rewşaçîroka kurdî de ye. Ne tenê çîrok û romanakurdî, ez dikanim bibêjim edebiyata kurdîxwe serast nekiriye. Karekterên edebiyatêne karekterên bi serê xwe ne. Bi gotinekedin edebiyat karekterên xwe ji ziman ûkulturekê, ji dezgeh û akedemiyekê, jiperwerdeyiya xelkê werdigire.

Ciwamêr an jî ciwanikek li mala xwerûdine, bi tena serê xwe tiştina li hevsiwar dike, bi navê romanekê dide çapê ûherweha ew berhem belav dibe. Lê demaku zanistî û otorîta zimanekî tunebin,akademiyên ziman û edebiyatê tunebin,rexnegir û maqûlên vî karî tunebin, xwen-devan û baleke pêwîst tunebin... meriv êbehsa kîjan edebiyat û kîjan romanê bike!Ez dibêjim, ji bo me hîn gelekî zû ye kuem behsa van tiştan bikin. Ji ber ku biawayekî pêwîst tradisyoneke me ûdanûsitendina edebiyateke niviskî pêk ne-hatiye.

Em vegerin ser romanên xwe. Minberhemên hêja bi kurdî jî xwendine.Lezeta roman û novelên ku min jipênûsên biyanî girtiye, di berhemên kurdîde jî ez rastî wan lezetan hatime. Lê mixa-bin, hebûna niviskarekî û romaneke bi vêlezetê ji bo min têr nake ku ez behsaromana kurdî bikim û bidim ber romanênnavnetewî.

- Rexne çi ye? Karên rexnegirên edebiy-atêçine?

- Ez baş nizanim bê rexne çi ye. Lê ezbaş dizanim bê çi ne rexne ye. Serqisê:Rexne ne ew tişt e ku meriv piştî xwendi-na sê romanan dest bi rexna romana çaranbike. (Ez ne bawer im ku Xwedê ew jîrîdabe evdekî xwe î dunyayî.) Rexne ne ewtişt e ku meriv rika xwe li niviskarekîgirêde û bibêje ewko ne realîst e, derewandike. Rexne ne ew tişt e ku rexnegir ji berşerm bike... ji ber şerm bike û bi navênveşartî li ser pirtûk û niviskaran tiştinabibêje. An jî bi awayekî bêmane pesnê ni-viskaran bide û bêsedem wan rakin

ezmanê heftan.Bi qasî ku ez dizanim rexne tiştekî mîna

neynikê ye. Neynikek wisa ye ku niviskardikane li pêş bisekine, xêr û gunehê xwedi wir de bibîne, bipîve û dûre xwe serastbike... Lê mixabin... di roja îroyîn de meneynikên weha tunene. Heta nuha bi navêvan neynikan çend şûşên derizî derketine ûdi wan şûşan de niviskaran xwe ne dîtine,xwendevan veciniqî ne.

Dema ku rexnegirekî xwediyê fonksiyo-na xwe hebe, ew ê bi karên xwe jî bizane.Ne pêwîst e ji min an jî ji yekî weke minbibîhize ka karên wan çi ne.

- Di avakirina edebiyata kurdî detunebûna rexnegiran çi tesîrên neyîriîdikin?

- Ji bo niviskar alîkariyek çênabe kubaşî an jî çewtiyên xwe bibîne û xweserast bike.

Ji bo xwendevan alîkariyek çênabe ku jivalayî û veşartiyên berhemê haydar bibe.

Ji bo çêbûna edebiyatekeke kurdîbextreşiyeke bêyom e.Dema ku rewş evbe pêşketina edebiyatê jî êdî xwe disipêreniviskar. Niviskar û bextê xwe, niviskarû hunera xwe, niviskar û zanebûna xwe...

- Ji bo pêşdexistina edebiyata kurdî rolawergerê çiye?

Gotineke mamoste Celîlê Celîl heye.Dema ku peyv tê ser wergerê hertim evgotina wî tê bîra min. Digot:" Kubariyaher miletekî ye ku Shakespeare bi zimanêwî hebe" . Beriya hertiştî wergen kubariyazimanê kurdî ye, pêşxistina edebiyatakurdî ye, dewlemendiya ferhenga kurdî ye.Ziman tê dapejinandin, ziman li bêjingênzimanê biyanî dikeve, bi wan zimanan redikeve qayişê û di edebiyata biyanî de dibexwedîpar, peyvikên jibîrbûyî an jî nû tênepeydakirin... ev hemû tiştên ha bi rolawergerê dibe...

29

HER STRANEKEKURDÎ

ROMANEK E

Mahmûd BAKSINÛDEM: Tu dikarî bi kurtî behsa

romana kurdî û rewşa ziman û edebiyatakurdî bikî?

M. Baksî: Romana kurdî ji hebûnaMemê Alan û vir ve heye. Ger îro romanakurdî bi pêş neketibe, zexelî ne zexeliyaromana kurdî ye, zexelî ya nivîskarênkurd e. Yanî keçik heye, lê kesî neçûyeew nexwestiye, kes nêzîkî keçikê nebûye;keçik di mala bavê xwe de pîr bûye, bêmêr maye. Di keçikaniya xwe de xelkêxerîb dest avêtiyê, xelkê ew ji xwe rebiriye.

Romana kurdî jî wilo ye, xelkê xerîb jixwe re biriye, ji xwe re kiriye mal. Yanî

divê em sûc nexin stûyê romana kurdî.Her straneke kurdî romanek e. Lê mixa-bin, em li folklora xwe, li zimanê xwexwedî derneketine. Me ji ziman û edebiya-ta xelkê re xizmet kiriye. Me fedekariyênmezin ji bo ziman, folklor û kulturaxerîban kiriye. Loma zimanê kurdî jî îrotola xwe ji me hiltîne. Dibêje, binêr, hûnli min xwedî derneketin, ez jî li we xwedîdernakevim.Rewşa ku îro em tê de ne, ewtolstandina zimanê kurdî ye.

Niha tête gotin ku li Tirkiyê zimanêkurdî qedexe ye, ji ber vê yekê menikarîbû bi zimanê kurdî binivîsanda. Ezne di wê baweriyê de me. Çunkî li Tirkiyêsosyalîzm û komunîzm jî qedexe bû û digel ku me dizanîbû qedexe ye û li gormadeyên 141-142 ku heft sal û nîv cezawê hebû, lê ji bo ziinanê kurdî mirov tenêdu salan ceze dixwar. Ger te pirtûkek bikurdî binivîsanda, cezayê wê du sal bûn,lê ger te meqaleyek an jî pirtûkek li sersosyalîzm û komunîzmê binivîsanda, heftsal û nîv cezayê wê hebû. Me radibû ji bokomunîzmê heft sal û nîv dida ber çavan,lê em ji du salan direviyan.

Ya dudan jî digotin û dibêjinnivîsandina bi kurdî zehmet e, em nikarinfêr bibin.

Ev jî ne rast e, mirov dikare di heftey-ekê, nebû di mehekê de fêrî nivîsandina bikurdî bibe, lê mirov nikare di sê salan defêrî Kapîtala Marx bibe.

Wilo, me ê biçûya li ku dcrê çi pirtûkekzehmet bi zimanê xelkê hebûya, peydabikira; girtin, zîndan û îşkence bida berçavan, lê em li zimanê xwe hûr nedibûn,di gel ku me dizanîbû ew li ber mirinê ye,me guh nedidayê.

Baş bû ku em derketin derve. Me li we-latekî mîna Swêdê xwe nas kir, şexsiyet ûnivîskarên kurd bêhna xwe berdan, tirsawan ji partî û rêkxistinan neman, ew êdîne bi serê siyasetên xwe, lê bi serê xwefikirîn û berhemên hêja afirandin.

Swêdê jî qîmet da vî karî, sazgehên wêbersiva pirsên aborî dan û îro zimanêkurdî roj bi roj geş dibe.

30

HER STRANEKEKURDÎ

ROMANEK E

Mahmûd BAKSINÛDEM: Tu dikarî bi kurtî behsa

romana kurdî û rewşa ziman û edebiyatakurdî bikî?

M. Baksî: Romana kurdî ji hebûnaMemê Alan û vir ve heye. Ger îro romanakurdî bi pêş neketibe, zexelî ne zexeliyaromana kurdî ye, zexelî ya nivîskarênkurd e. Yanî keçik heye, lê kesî neçûyeew nexwestiye, kes nêzîkî keçikê nebûye;keçik di mala bavê xwe de pîr bûye, bêmêr maye. Di keçikaniya xwe de xelkêxerîb dest avêtiyê, xelkê ew ji xwe rebiriye.

Romana kurdî jî wilo ye, xelkê xerîb jixwe re biriye, ji xwe re kiriye mal. Yanî

divê em sûc nexin stûyê romana kurdî.Her straneke kurdî romanek e. Lê mixa-bin, em li folklora xwe, li zimanê xwexwedî derneketine. Me ji ziman û edebiya-ta xelkê re xizmet kiriye. Me fedekariyênmezin ji bo ziman, folklor û kulturaxerîban kiriye. Loma zimanê kurdî jî îrotola xwe ji me hiltîne. Dibêje, binêr, hûnli min xwedî derneketin, ez jî li we xwedîdernakevim.Rewşa ku îro em tê de ne, ewtolstandina zimanê kurdî ye.

Niha tête gotin ku li Tirkiyê zimanêkurdî qedexe ye, ji ber vê yekê menikarîbû bi zimanê kurdî binivîsanda. Ezne di wê baweriyê de me. Çunkî li Tirkiyêsosyalîzm û komunîzm jî qedexe bû û digel ku me dizanîbû qedexe ye û li gormadeyên 141-142 ku heft sal û nîv cezawê hebû, lê ji bo ziinanê kurdî mirov tenêdu salan ceze dixwar. Ger te pirtûkek bikurdî binivîsanda, cezayê wê du sal bûn,lê ger te meqaleyek an jî pirtûkek li sersosyalîzm û komunîzmê binivîsanda, heftsal û nîv cezayê wê hebû. Me radibû ji bokomunîzmê heft sal û nîv dida ber çavan,lê em ji du salan direviyan.

Ya dudan jî digotin û dibêjinnivîsandina bi kurdî zehmet e, em nikarinfêr bibin.

Ev jî ne rast e, mirov dikare di heftey-ekê, nebû di mehekê de fêrî nivîsandina bikurdî bibe, lê mirov nikare di sê salan defêrî Kapîtala Marx bibe.

Wilo, me ê biçûya li ku dcrê çi pirtûkekzehmet bi zimanê xelkê hebûya, peydabikira; girtin, zîndan û îşkence bida berçavan, lê em li zimanê xwe hûr nedibûn,di gel ku me dizanîbû ew li ber mirinê ye,me guh nedidayê.

Baş bû ku em derketin derve. Me li we-latekî mîna Swêdê xwe nas kir, şexsiyet ûnivîskarên kurd bêhna xwe berdan, tirsawan ji partî û rêkxistinan neman, ew êdîne bi serê siyasetên xwe, lê bi serê xwefikirîn û berhemên hêja afirandin.

Swêdê jî qîmet da vî karî, sazgehên wêbersiva pirsên aborî dan û îro zimanêkurdî roj bi roj geş dibe.

30

ROMAN HUNERACIVATÊN PÊŞKETÎ

Û MODERN E

Mehmed UZUN

NÛDEM: Pirsa yekemîn ez dixwa-zim emji ronesansê destpê bikin. Di vandemên dawîde terma "ronesans" gelekîdinava kurdan de tê bikaranîn. Di ziman ûedebiyata kurdî de behsa ronesansê têkirin. Tu dikarî ronesansê sirove bikî? Didema ronesansê de çi guhertin di huner ûedebiyatê de çêbûne ? Ronesansa ku kurdbehs dikin çi ye?

Mehmed Uzun: Em ji ku dest bi vêpirsa gelekî zehmet bikin? Ji ronesansê,tarîx û tevgera ronesansê? Yan ji rewşaaloz, kambax û tevîhev a kurdan? Heye kuya herî baş destpêkeke basîd e. Hinrastiyên kurdan ên basîd û berbiçav hene;kurd jihevketî ne, welatê kurdan perçe ye,ferq û nakokî di navbera navçe, dever, cîh,eşîr, malbat û hêzên siyasî yên kurdan debêhejmar in. Loma jî di tu meseleyî de, tucarî, yekitîyeke xurt a kurdan nehatiye pê.Loma tiştên ku em li ser rewşê û celebênpêşketinê bibêjin, tu carî, ji bo hemûKurdistanê, derbas nabe. Heye ku ew ji bohin mintiqeyan rast bin, lê ne ji bo hemûwelêt. Ev rastiyek ji rastiyên basîd (lênexweş) ên kurdî ye. Em bên ser rone-sansê...

Ronesans? Ronesansa ziman û edebiya-ta kurdî? Ronesans ku gotineke latînî ye,"mot a mot" zayîn û vejîn e. Nûkirin û jinû ve avakirin e. Ronesansa ku di qirnên15-16-an de, li îtaliyayê hate pê û pê re lihemû Ewrûpayê belav bû, meriv dikarebibêje, ev tişt kir; cîhanê ji dewr ûdewranên kevn qulipand ser dewr ûdewranên nû. Bi her awayî, di her aliyêjiyanê de. Wê rûpeleke kevn a tarîxî girt ûyeka nû vekir, riyên nû pêşkeşî însaniyetêkir, cîhan bi pêş, de, ber bi serfiraziyê bir.Qhana kevn ji eşîr, mal, malbat, mîrekî,bajar û navçeyên biçûk hatibû pê.Dewletên neteweyî (nasyonal) nîn bûn.Axa, beg, mîr û serekên dînî di wê cîhanakevnde hespê xwe taw didan. Cîhan, yawan bû. Ronesansê ev yeka hanê, ji binî,guhert. Wê civat guhert, ziman guhert,rabûn û rûniştin, edet û ûsila civatêguhert, çand û hunera civatê guhert, heş ûbîrê civatê guhert, hîs û nêrînên merivanguhert, pêwendiya serdestî û bindestiyêguhert. Ronesans têkoşîneke piralî ûbêhempa bû, -li hember cîhana kevn.Voltaire di kitaba xwe "Essai sur les

31

ROMAN HUNERACIVATÊN PÊŞKETÎ

Û MODERN E

Mehmed UZUN

NÛDEM: Pirsa yekemîn ez dixwa-zim emji ronesansê destpê bikin. Di vandemên dawîde terma "ronesans" gelekîdinava kurdan de tê bikaranîn. Di ziman ûedebiyata kurdî de behsa ronesansê têkirin. Tu dikarî ronesansê sirove bikî? Didema ronesansê de çi guhertin di huner ûedebiyatê de çêbûne ? Ronesansa ku kurdbehs dikin çi ye?

Mehmed Uzun: Em ji ku dest bi vêpirsa gelekî zehmet bikin? Ji ronesansê,tarîx û tevgera ronesansê? Yan ji rewşaaloz, kambax û tevîhev a kurdan? Heye kuya herî baş destpêkeke basîd e. Hinrastiyên kurdan ên basîd û berbiçav hene;kurd jihevketî ne, welatê kurdan perçe ye,ferq û nakokî di navbera navçe, dever, cîh,eşîr, malbat û hêzên siyasî yên kurdan debêhejmar in. Loma jî di tu meseleyî de, tucarî, yekitîyeke xurt a kurdan nehatiye pê.Loma tiştên ku em li ser rewşê û celebênpêşketinê bibêjin, tu carî, ji bo hemûKurdistanê, derbas nabe. Heye ku ew ji bohin mintiqeyan rast bin, lê ne ji bo hemûwelêt. Ev rastiyek ji rastiyên basîd (lênexweş) ên kurdî ye. Em bên ser rone-sansê...

Ronesans? Ronesansa ziman û edebiya-ta kurdî? Ronesans ku gotineke latînî ye,"mot a mot" zayîn û vejîn e. Nûkirin û jinû ve avakirin e. Ronesansa ku di qirnên15-16-an de, li îtaliyayê hate pê û pê re lihemû Ewrûpayê belav bû, meriv dikarebibêje, ev tişt kir; cîhanê ji dewr ûdewranên kevn qulipand ser dewr ûdewranên nû. Bi her awayî, di her aliyêjiyanê de. Wê rûpeleke kevn a tarîxî girt ûyeka nû vekir, riyên nû pêşkeşî însaniyetêkir, cîhan bi pêş, de, ber bi serfiraziyê bir.Qhana kevn ji eşîr, mal, malbat, mîrekî,bajar û navçeyên biçûk hatibû pê.Dewletên neteweyî (nasyonal) nîn bûn.Axa, beg, mîr û serekên dînî di wê cîhanakevnde hespê xwe taw didan. Cîhan, yawan bû. Ronesansê ev yeka hanê, ji binî,guhert. Wê civat guhert, ziman guhert,rabûn û rûniştin, edet û ûsila civatêguhert, çand û hunera civatê guhert, heş ûbîrê civatê guhert, hîs û nêrînên merivanguhert, pêwendiya serdestî û bindestiyêguhert. Ronesans têkoşîneke piralî ûbêhempa bû, -li hember cîhana kevn.Voltaire di kitaba xwe "Essai sur les

31

moeurs et l'esprit des nations" (Ceribadinli ser edet û ruhê neteweyan) de behsa vêguhertinê dike. Di cîhana kevn de însan neazad bû, ew bi gelek celeb qeydan hatibûgirêdan. însan, mîna şexş û kes, nîn bû,ew mensûbê cîhekî, tiştekî bû. Rone-sansê însan kir însan, însan kir şexs û kes(indiviud). Kitab û ansîklopediyên li serronesansê weha dibêjin; peydakirin ûpêkanîna kesahî û şexsiyeta meriv, bi serêxwe, şoreşeke bêhempa bû. Makyaveli kubi kitaba xwe "Mîr" bû ramangirê siyase-ta gerandina karên dewleta nû, teoriyênxwe li ser ev kes û şexsiyeta nû ava kir.Rêber û pêşewayên heyama ronesansê,mîna Columbus, Copernicus, Luther,Kalvîn, Rabelais, Montaigne, Shakespea-re, Cervantes û hwd. hîmên bingehîn êncîhana ku li ser pişta kes û şexsan e,lêkirin. Bê guman bi hezaran zehmetî. Bêguman tevî muxalefeteke çavsor û dijwara hêz, quwet û berdevkên cîhana kevn arizyayî. Hingî? Hingî, meriv dikarebibêje, ku ronesans şoreşeke guhertinanbû. Wê zikê eva tarî a avis qelaşt ûşoreşeke bêrawest anî pê.

Esas û qayideyên vê şoreşê gelek in. Lême, li vir, ew hemû navên, ji bo bersîvapirsa we, bi tenê yek, dido divên;humanîsm , kitab û lixwevegerîn. Egerronesans û tevgereke cîhanî û hemûcîhan, hêdî hêdî guhert, ev yeka bi sayahumanîsmê û kitaban bû. Humanîsmêdinyaya civat û merivan pir fireh kir, civatû merivan ji qalibên eşîrî, malbatî,mîrekî, navçeyî, berberî û dijminahiyahundirî rizgar kir. Humanîsmê cîhanabêser û bêdawî pêşkeşî meriva kir. Wêkirasê pir teng ê hesûdî, fesadî, dexesî,berberî ku ji nezanî, paştemayin û ceha-letê dihatin pê, çirand û kirasekî nû yê"modernitê" li civatê û merivan kir. Wêcivata merivan û hemû cîhan nêzîkî hevkirin. Herçî kitab bû, ronahî reşand ser

civatê, dinya biçûk kir, cîvat û merivanperwerde kir, rê li îlîm, çand, edebiyat ûhunerê vekir; bîr, heş, hest, ziman û ru-hiyeta meriv nû kir. Kitabê edebiyatacîhanê ji ser lêvan veguhest ser tîpan, ede-biyateke nivîskî ya hemû civatê anî pê,qata zanîn û bîrbirinê bilind kir, pîvanênîlmî û muspet ava kirin... Û lixweve-gerîn, lixwevegerîna ku ji bo kurda jî pirpêwist e; ronesans şoreş bû, nûbûn ûnûkirin bû, lê li ser heyin û medeniyetakevn a pozîtîv. Nivîskar, alîm ûronakbîrên ronesansê li reh û rêçên xwe jîhûr bûn da ku "merivê/a nû yê/ya rona-hiyê" bînin pê. Zanîna ronesans ûpêşketina tevger û heyama ronesansê ji bokurdan û rewşa ku ew tê de ne, gelekîgirîng e. Hem ya giştî hem jî ya herwelatê taybetî. Mesela tevgera ronesansaAlemanyayê ku bala rêberê tevgera vejan-dina ziman û edebiyata kurdî Celadet AlîBedir-Xan jî kişandiye, gelekî balkêş e.Alemanya ku ji mîrekiyên bûçûk dihatepê û ne xwediyê dewleteke neteweyî bû,bi xêra ronesansa alemanî, yekitiya xweava kir. Alemanan pêşî ji zimên dest pêkirin. Wan yekitiya zimên ava kirin, paşêyekitiya edebiyatê û bîr, şiûr û fikra nete-weyî ava kirin û paşê jî yekitiya welatêxwe. Loma eger em bibêjin ku ronasansdestpêka yekîtiya ziman, çand, welatan e,ez bawer im, ew ê ne şaş be.

Baş e, rewşa kurdan? Bi ya min, heyeku ez şaş bim, lê bi qasî ku ez dibînim,Kurdistan îro, bi awayekî giştî, di heya-meke gelekî reş de ye. Tevgcra çekdar lihersê perçên welêt, li perçê Turkiyê, îranû îraqê, xurt e. Bêguman, berxwedana gelêkurd pîroz e, rabûna gelê kurd li Turkiyêheyameke nû ye. Lê digel vê yekê,perçebûn, berberî, dijîtî, ji her carê,zêdetir e. Şer li perçê Turkiyê qata hişyarîû hest û zanîna kurdî, gelekî bi pêş biriye.îro kurd li piyan in, li pey mafên xwe ne.

32

moeurs et l'esprit des nations" (Ceribadinli ser edet û ruhê neteweyan) de behsa vêguhertinê dike. Di cîhana kevn de însan neazad bû, ew bi gelek celeb qeydan hatibûgirêdan. însan, mîna şexş û kes, nîn bû,ew mensûbê cîhekî, tiştekî bû. Rone-sansê însan kir însan, însan kir şexs û kes(indiviud). Kitab û ansîklopediyên li serronesansê weha dibêjin; peydakirin ûpêkanîna kesahî û şexsiyeta meriv, bi serêxwe, şoreşeke bêhempa bû. Makyaveli kubi kitaba xwe "Mîr" bû ramangirê siyase-ta gerandina karên dewleta nû, teoriyênxwe li ser ev kes û şexsiyeta nû ava kir.Rêber û pêşewayên heyama ronesansê,mîna Columbus, Copernicus, Luther,Kalvîn, Rabelais, Montaigne, Shakespea-re, Cervantes û hwd. hîmên bingehîn êncîhana ku li ser pişta kes û şexsan e,lêkirin. Bê guman bi hezaran zehmetî. Bêguman tevî muxalefeteke çavsor û dijwara hêz, quwet û berdevkên cîhana kevn arizyayî. Hingî? Hingî, meriv dikarebibêje, ku ronesans şoreşeke guhertinanbû. Wê zikê eva tarî a avis qelaşt ûşoreşeke bêrawest anî pê.

Esas û qayideyên vê şoreşê gelek in. Lême, li vir, ew hemû navên, ji bo bersîvapirsa we, bi tenê yek, dido divên;humanîsm , kitab û lixwevegerîn. Egerronesans û tevgereke cîhanî û hemûcîhan, hêdî hêdî guhert, ev yeka bi sayahumanîsmê û kitaban bû. Humanîsmêdinyaya civat û merivan pir fireh kir, civatû merivan ji qalibên eşîrî, malbatî,mîrekî, navçeyî, berberî û dijminahiyahundirî rizgar kir. Humanîsmê cîhanabêser û bêdawî pêşkeşî meriva kir. Wêkirasê pir teng ê hesûdî, fesadî, dexesî,berberî ku ji nezanî, paştemayin û ceha-letê dihatin pê, çirand û kirasekî nû yê"modernitê" li civatê û merivan kir. Wêcivata merivan û hemû cîhan nêzîkî hevkirin. Herçî kitab bû, ronahî reşand ser

civatê, dinya biçûk kir, cîvat û merivanperwerde kir, rê li îlîm, çand, edebiyat ûhunerê vekir; bîr, heş, hest, ziman û ru-hiyeta meriv nû kir. Kitabê edebiyatacîhanê ji ser lêvan veguhest ser tîpan, ede-biyateke nivîskî ya hemû civatê anî pê,qata zanîn û bîrbirinê bilind kir, pîvanênîlmî û muspet ava kirin... Û lixweve-gerîn, lixwevegerîna ku ji bo kurda jî pirpêwist e; ronesans şoreş bû, nûbûn ûnûkirin bû, lê li ser heyin û medeniyetakevn a pozîtîv. Nivîskar, alîm ûronakbîrên ronesansê li reh û rêçên xwe jîhûr bûn da ku "merivê/a nû yê/ya rona-hiyê" bînin pê. Zanîna ronesans ûpêşketina tevger û heyama ronesansê ji bokurdan û rewşa ku ew tê de ne, gelekîgirîng e. Hem ya giştî hem jî ya herwelatê taybetî. Mesela tevgera ronesansaAlemanyayê ku bala rêberê tevgera vejan-dina ziman û edebiyata kurdî Celadet AlîBedir-Xan jî kişandiye, gelekî balkêş e.Alemanya ku ji mîrekiyên bûçûk dihatepê û ne xwediyê dewleteke neteweyî bû,bi xêra ronesansa alemanî, yekitiya xweava kir. Alemanan pêşî ji zimên dest pêkirin. Wan yekitiya zimên ava kirin, paşêyekitiya edebiyatê û bîr, şiûr û fikra nete-weyî ava kirin û paşê jî yekitiya welatêxwe. Loma eger em bibêjin ku ronasansdestpêka yekîtiya ziman, çand, welatan e,ez bawer im, ew ê ne şaş be.

Baş e, rewşa kurdan? Bi ya min, heyeku ez şaş bim, lê bi qasî ku ez dibînim,Kurdistan îro, bi awayekî giştî, di heya-meke gelekî reş de ye. Tevgcra çekdar lihersê perçên welêt, li perçê Turkiyê, îranû îraqê, xurt e. Bêguman, berxwedana gelêkurd pîroz e, rabûna gelê kurd li Turkiyêheyameke nû ye. Lê digel vê yekê,perçebûn, berberî, dijîtî, ji her carê,zêdetir e. Şer li perçê Turkiyê qata hişyarîû hest û zanîna kurdî, gelekî bi pêş biriye.îro kurd li piyan in, li pey mafên xwe ne.

32

Lê li milê din, herwekî perçên îran ûîraqê, îro, perçê Turkiyê jî kavil dibe, xelkji ber zulm û zordariyê, koç dike, welatwêran dibe. Di rewşeke weha de ku gelekîzîz e û jê xwîn dirêje, behsa ronesansêkirin, hinekî ji rastiyê bi dûr e. Pêlabilind a hişyariya kurdî li Turkiyê gelekîpîvanên nû yên lebata civatê û bilîbûnaşixulên edebî, çandî, hunerî anîne pê. Jibo vejandina jiyana kurdî, bi hezaran xortû keçên kurd bedenên xwe yên tezebişkovîgorbehîşt kirine. Li Turkiyê rojnameyekekurdî ya hefteyî " WelaC û hin rojname ûkovarên kurdî/tirkî derketine, weşanxanênkurdî hin kitabên kurdî weşandine, hindezgehên çandî yên kurdî jî ava bûne. Evhemû gavên hêja, baş û nû ne. Lê li milêdin zimanê kurdî, bi leza birûskê, dihele ûwinda dibe. Edet û ûsilên kurdî, edebiyatadevkî a kurdî, tarîx û medeniyeta kurdî, jiber van pêşketinên dawî yên teknîkî,winda dibin. Civata kurdî û piraniya tev-gera kurdî, îro, bi zimanê tirkî, xwe îfadedike. hejmara nivîskarên ku bi kurdîdinivîsin, bi tiliyên destan tên hijmartin.Hejmara kitaban pir û pir kêm e. Merivnikare bibêje ku jiyaneke felsefî, îlmî,hunerî û ronakbîrî ya kurdî hatiye pê.

Herçî derveyî welêt û Ewrûpa ye, merivdikare bibêje, tevgera çandî, edebî, hunerîû zimên a kurdî, kêm-zêde bi tenê liSwêdê hinekî xurt e. Lê li Swêde jî, hej-mara kitabên ku di salekê de derdikevin,hemû bi hev re, nagihên sedî. Rast e, diwarê standardîzasyona zimanê kurdî de hingav hatine avêtin, navên nû yên edebiyatakurdî derketine; roman, kurte-çîrokênmodern, şano û kitabên çeşnên nû yênedebiyatê weşiyane, hin kovar û rojnameçap bûne, klasîkên kurdî qulipîne sertîpên latînî, folklora kurdî heta radeyekêhatiye nivîsîn. Lê ka humanîsm, ka civatû jiyana kurdî ya kitaban, ka yekîtî û hev-kariya civat û însanê kurd, ka kûrahiya

tevgerên îlmî yên kurdî, ka tevgera vejan-dina reh û rêçên kurdî? Ka seferberiyênxwendin û nivisîna zimanê kurdî?.. Evpêşketin, kar û şixulên hêja ku min li jorêqal kirin, têra tevgereke ronesansa kurdînakin Heye ku ev, di rojên pêş de, bibintovê (embriyon) ronesansa kurdî. Lê neîro. Hevalên ku îro ji ronesanseke kurdîbehs dikin, ji realîtê bêtir, behsa daxwa-zekê dikin, ew daxwazekê tînin zimên.Roja ku zimanê tevgera ronakbîrî bûkurdî, yekitiya ziman û edebiyata kurdîhate pê, hejmara kitabên kurdî gihîşte dehhezaran, hejmara nivîskar, zane ûronakbîrên kurdan gihîşte hezaran, kitab-xanên kurdî ava bûn, akademî, enstîtu ûyekitiyên îlmî, çandî, edebî yên hemû ne-tewayê kurd hatin pê, wê rojê, belê wêrojê, em ê behsa ronesansa geş a kurdî, ro-nesansa ku îro pir pêwist e, bikin...

- Di şaxê edebiyatê de hunera romanê nezûde ye, nû ye. Don Quijote a Cervantesji romana pêşî tête hesibandin, ev jî bikultura burjûvazî û civaka kapîtalîzmê vetê girêdan. Geloji bo çi roman berhemekecivaka kapîtalîzmê ye? Sedemên wê yêndîrokî û civakî çi ne?

- Di warê hunera romanê de, mînadestpêk, kitabên tarîxa edebiyata cîhanênavê 5 nivîskaran hildidin; Cervantes(îspanya), Grimmelshausen (Alemanya)Defoe û Swîft(Engilistan) û Le Sage(Franse). Gelo van nivîskarên ku bûnenemir, çi kirine? Eger meriv pir bi kurtahîqal bike, wan ev tiştên nû di edebiyatê deanîne pê; şêweyên nû yên vegotinê avakirine, jîn û ruhekî nû dane vegotinê, hîs,pejn, bîr û ruhiyeteke nû jenandine, risan-dine û hûnandine... Wan edebiyatên xweyên neteweyî derxistine qateke bilind, lêherweha pîvanên nû jî dane edebiyatacîhanê, bi berhemên xwe, cîhan biçûktir

33

Lê li milê din, herwekî perçên îran ûîraqê, îro, perçê Turkiyê jî kavil dibe, xelkji ber zulm û zordariyê, koç dike, welatwêran dibe. Di rewşeke weha de ku gelekîzîz e û jê xwîn dirêje, behsa ronesansêkirin, hinekî ji rastiyê bi dûr e. Pêlabilind a hişyariya kurdî li Turkiyê gelekîpîvanên nû yên lebata civatê û bilîbûnaşixulên edebî, çandî, hunerî anîne pê. Jibo vejandina jiyana kurdî, bi hezaran xortû keçên kurd bedenên xwe yên tezebişkovîgorbehîşt kirine. Li Turkiyê rojnameyekekurdî ya hefteyî " WelaC û hin rojname ûkovarên kurdî/tirkî derketine, weşanxanênkurdî hin kitabên kurdî weşandine, hindezgehên çandî yên kurdî jî ava bûne. Evhemû gavên hêja, baş û nû ne. Lê li milêdin zimanê kurdî, bi leza birûskê, dihele ûwinda dibe. Edet û ûsilên kurdî, edebiyatadevkî a kurdî, tarîx û medeniyeta kurdî, jiber van pêşketinên dawî yên teknîkî,winda dibin. Civata kurdî û piraniya tev-gera kurdî, îro, bi zimanê tirkî, xwe îfadedike. hejmara nivîskarên ku bi kurdîdinivîsin, bi tiliyên destan tên hijmartin.Hejmara kitaban pir û pir kêm e. Merivnikare bibêje ku jiyaneke felsefî, îlmî,hunerî û ronakbîrî ya kurdî hatiye pê.

Herçî derveyî welêt û Ewrûpa ye, merivdikare bibêje, tevgera çandî, edebî, hunerîû zimên a kurdî, kêm-zêde bi tenê liSwêdê hinekî xurt e. Lê li Swêde jî, hej-mara kitabên ku di salekê de derdikevin,hemû bi hev re, nagihên sedî. Rast e, diwarê standardîzasyona zimanê kurdî de hingav hatine avêtin, navên nû yên edebiyatakurdî derketine; roman, kurte-çîrokênmodern, şano û kitabên çeşnên nû yênedebiyatê weşiyane, hin kovar û rojnameçap bûne, klasîkên kurdî qulipîne sertîpên latînî, folklora kurdî heta radeyekêhatiye nivîsîn. Lê ka humanîsm, ka civatû jiyana kurdî ya kitaban, ka yekîtî û hev-kariya civat û însanê kurd, ka kûrahiya

tevgerên îlmî yên kurdî, ka tevgera vejan-dina reh û rêçên kurdî? Ka seferberiyênxwendin û nivisîna zimanê kurdî?.. Evpêşketin, kar û şixulên hêja ku min li jorêqal kirin, têra tevgereke ronesansa kurdînakin Heye ku ev, di rojên pêş de, bibintovê (embriyon) ronesansa kurdî. Lê neîro. Hevalên ku îro ji ronesanseke kurdîbehs dikin, ji realîtê bêtir, behsa daxwa-zekê dikin, ew daxwazekê tînin zimên.Roja ku zimanê tevgera ronakbîrî bûkurdî, yekitiya ziman û edebiyata kurdîhate pê, hejmara kitabên kurdî gihîşte dehhezaran, hejmara nivîskar, zane ûronakbîrên kurdan gihîşte hezaran, kitab-xanên kurdî ava bûn, akademî, enstîtu ûyekitiyên îlmî, çandî, edebî yên hemû ne-tewayê kurd hatin pê, wê rojê, belê wêrojê, em ê behsa ronesansa geş a kurdî, ro-nesansa ku îro pir pêwist e, bikin...

- Di şaxê edebiyatê de hunera romanê nezûde ye, nû ye. Don Quijote a Cervantesji romana pêşî tête hesibandin, ev jî bikultura burjûvazî û civaka kapîtalîzmê vetê girêdan. Geloji bo çi roman berhemekecivaka kapîtalîzmê ye? Sedemên wê yêndîrokî û civakî çi ne?

- Di warê hunera romanê de, mînadestpêk, kitabên tarîxa edebiyata cîhanênavê 5 nivîskaran hildidin; Cervantes(îspanya), Grimmelshausen (Alemanya)Defoe û Swîft(Engilistan) û Le Sage(Franse). Gelo van nivîskarên ku bûnenemir, çi kirine? Eger meriv pir bi kurtahîqal bike, wan ev tiştên nû di edebiyatê deanîne pê; şêweyên nû yên vegotinê avakirine, jîn û ruhekî nû dane vegotinê, hîs,pejn, bîr û ruhiyeteke nû jenandine, risan-dine û hûnandine... Wan edebiyatên xweyên neteweyî derxistine qateke bilind, lêherweha pîvanên nû jî dane edebiyatacîhanê, bi berhemên xwe, cîhan biçûktir

33

kirine. Ew hem neteweyî hem jî navnete-weyî bûne. Li ser riya ronesansa neteweyîû navneteweyî, wan ziman, edebiyat ûşêweyên vegotina edebî nû kirine. Wanhîmên çeşneke nû ya edebî danîneroman...

Mîna her tiştî, edebiyat jî bi wext ûheyaman girêdayî ye. Her wext û heyamawa û şêweyên xwe yên taybed yên edebîfine holê. Her pêwendiyeke nû ya civakî,her guherîna şexs û şexsiyetê çeşnên xweyên taybetî yên edebî önin pê. Roman en-cameke riya ronî û dirêj a ronesansê,zaroka heyameke nû ya însaniyetê ye.Mîna ku hûn jî dibêjin, roman huneranûjen a edebî ya heyama kapîtalîzmê ye.Ev nivîskarên ku min li jorê qal kirin, hêzû quweta xwe ya guherîn û nûkirinaziman, huner û vegotinê ji ku stendin?Naxwe wan hêz û quwetek, bîr û şiûrek,hîs û hesteke nû diviya da ku wan bikari-biya çeşn û hunereke nû ya edebî avabikira? Wan ev tişt ji guherînên heyamaxwe wergirtin. Ew dûrbîn û rêber bûn, lipêşiya civatê bûn. Hê di destpêkaguherînan de, wan bîhn, tahm û rengên nûyê guherînan dîtin û berhemên xwe li gorawan ava kirin.

Ne hewce ye ku ez wan guherînan, livir, bi dûr û dûrêjî binivîsim. Haya mehemûyan ji wan heye; cîhana feodalîzmêhildiweşiya, çîneke nû ya desthilat dihatepê, burjuwazî. Digel burzuwazî, cêwikêwê proleterya jî dihate pê. Çîn û komêndin ên nû yên civatê dihatine pê. Hemburjuwazî hem çîn û komên nû, tevîtiştên din, hewcedarî şêweyên nû yên ve-gotinê bûn. Şêweyên welê ku bikaribûnaguherînan salix bidana, ziman û ûslib nûbikirina, nûbûn û vejînê nîşan bidana,"merivê/a nû yê/a ronahiyê" taswîr bikiri-na, xwe bi gel çîn û komên din ên civatêbigîhandina, lê di eynî wextê de, jiberhem û eserên heyamên kevn, ji şêwe û

çêşnên vegotinê yên kevnar jî destkevtîbûna. Çi? Kîjan?

Roman...Belê, roman, hunera romanê, celeba nû

ya vegotinê, weha hate dinê. Romanêweha dest bi jiyana xwe ya dirêj, geş,balkêş û rengîn kir. Roman nû ye, nûyitîye, lê ew li ser hîmên çêşnê kevnar rawes-ta ye. Roman vedibêje, lê ew agahiyêncivakî, tarîxî, siyasî, çandt û edebî jî dide.Roman tevger, şoreş, guherîn û dewr ûdewranên kevn/nû salix dide, lê ew li ruhû hestên şexs û kesan jî hûr dibe. Romanxwendevanan dibe cîhanên cîhê, lê armancanalîz û lêhûrbûna ruhiyeta xwendevan bixwe ye. Roman şihîrî ye lê ne şihîr e;destanî ye, lê ne destan e; şanogerî ye, lêne şano ye; çîrokî û efsanewî ye, lê neçîrok û efsane ye; îlmî ye, lê ne îlm e,felsefî ye lê ne felsefe ye; psîkolojîk e, lêne psîkolojî ye... Ne hewce ye ku merivlîstê dirêj bike. Roman ev hemû tişt in, lêne tiştek ji van e jî. Roman, roman e.Roman hunera civatên pêşketî û moderne, şêweyê vegotina merivên heyamên nûye...

- Roman çawanji destanê tê veqetandin ?

Ferqîyeta wan çi ye ?

- Di bersîva pirsa jorîn de, di warê fer-qiyeta roman û destanê de hin agahî hene.Roman hunera heyama kes û şexsên nûye, lê destan ya heyama kom û komikênkevnare ye. Roman ji aliyê şexs û kesekîtê nivisîn, lê destan avahiyeke civatê ye.Xwediyê romanê diyar e, lê yê destanêhemû civat e. Roman bi hizr, bîr, zanîn,ked û quweta şexsekî ava dibe, lê didestanê de keda hemû civatê û nifşêncivatê heye. Roman encameke xebataşexsî ya nivîskarekî ye, lê destan encame-ke salan, sedsalan a lebata civatê ye.Roman, di destpêkê de, tê nivîsîn, lê

34

kirine. Ew hem neteweyî hem jî navnete-weyî bûne. Li ser riya ronesansa neteweyîû navneteweyî, wan ziman, edebiyat ûşêweyên vegotina edebî nû kirine. Wanhîmên çeşneke nû ya edebî danîneroman...

Mîna her tiştî, edebiyat jî bi wext ûheyaman girêdayî ye. Her wext û heyamawa û şêweyên xwe yên taybed yên edebîfine holê. Her pêwendiyeke nû ya civakî,her guherîna şexs û şexsiyetê çeşnên xweyên taybetî yên edebî önin pê. Roman en-cameke riya ronî û dirêj a ronesansê,zaroka heyameke nû ya însaniyetê ye.Mîna ku hûn jî dibêjin, roman huneranûjen a edebî ya heyama kapîtalîzmê ye.Ev nivîskarên ku min li jorê qal kirin, hêzû quweta xwe ya guherîn û nûkirinaziman, huner û vegotinê ji ku stendin?Naxwe wan hêz û quwetek, bîr û şiûrek,hîs û hesteke nû diviya da ku wan bikari-biya çeşn û hunereke nû ya edebî avabikira? Wan ev tişt ji guherînên heyamaxwe wergirtin. Ew dûrbîn û rêber bûn, lipêşiya civatê bûn. Hê di destpêkaguherînan de, wan bîhn, tahm û rengên nûyê guherînan dîtin û berhemên xwe li gorawan ava kirin.

Ne hewce ye ku ez wan guherînan, livir, bi dûr û dûrêjî binivîsim. Haya mehemûyan ji wan heye; cîhana feodalîzmêhildiweşiya, çîneke nû ya desthilat dihatepê, burjuwazî. Digel burzuwazî, cêwikêwê proleterya jî dihate pê. Çîn û komêndin ên nû yên civatê dihatine pê. Hemburjuwazî hem çîn û komên nû, tevîtiştên din, hewcedarî şêweyên nû yên ve-gotinê bûn. Şêweyên welê ku bikaribûnaguherînan salix bidana, ziman û ûslib nûbikirina, nûbûn û vejînê nîşan bidana,"merivê/a nû yê/a ronahiyê" taswîr bikiri-na, xwe bi gel çîn û komên din ên civatêbigîhandina, lê di eynî wextê de, jiberhem û eserên heyamên kevn, ji şêwe û

çêşnên vegotinê yên kevnar jî destkevtîbûna. Çi? Kîjan?

Roman...Belê, roman, hunera romanê, celeba nû

ya vegotinê, weha hate dinê. Romanêweha dest bi jiyana xwe ya dirêj, geş,balkêş û rengîn kir. Roman nû ye, nûyitîye, lê ew li ser hîmên çêşnê kevnar rawes-ta ye. Roman vedibêje, lê ew agahiyêncivakî, tarîxî, siyasî, çandt û edebî jî dide.Roman tevger, şoreş, guherîn û dewr ûdewranên kevn/nû salix dide, lê ew li ruhû hestên şexs û kesan jî hûr dibe. Romanxwendevanan dibe cîhanên cîhê, lê armancanalîz û lêhûrbûna ruhiyeta xwendevan bixwe ye. Roman şihîrî ye lê ne şihîr e;destanî ye, lê ne destan e; şanogerî ye, lêne şano ye; çîrokî û efsanewî ye, lê neçîrok û efsane ye; îlmî ye, lê ne îlm e,felsefî ye lê ne felsefe ye; psîkolojîk e, lêne psîkolojî ye... Ne hewce ye ku merivlîstê dirêj bike. Roman ev hemû tişt in, lêne tiştek ji van e jî. Roman, roman e.Roman hunera civatên pêşketî û moderne, şêweyê vegotina merivên heyamên nûye...

- Roman çawanji destanê tê veqetandin ?

Ferqîyeta wan çi ye ?

- Di bersîva pirsa jorîn de, di warê fer-qiyeta roman û destanê de hin agahî hene.Roman hunera heyama kes û şexsên nûye, lê destan ya heyama kom û komikênkevnare ye. Roman ji aliyê şexs û kesekîtê nivisîn, lê destan avahiyeke civatê ye.Xwediyê romanê diyar e, lê yê destanêhemû civat e. Roman bi hizr, bîr, zanîn,ked û quweta şexsekî ava dibe, lê didestanê de keda hemû civatê û nifşêncivatê heye. Roman encameke xebataşexsî ya nivîskarekî ye, lê destan encame-ke salan, sedsalan a lebata civatê ye.Roman, di destpêkê de, tê nivîsîn, lê

34

destan tê gotin. Roman tê nivîsîn û karêwê xelas dibe, lê desta tê gotin û veguhes-tin û guhertin, ji nifşekî kevn ta nifşekînû. Di romanê de her celeb şêweyên vego-tinê hene, realîst ne realîst, çêkirî,neçêkirî, û hwd. lê destan, bi giştî,xwediyê şêweyekê ye; nerealîst û efsa-newî. Deh, panzdeh, bîst, sîh, çil, sedşêwe û variyantên romaneke nivisî tunene û nabin, lê yên destanê hene û dikarinhebin. Eger ne bi qesta rabûna karê hunerîû esteökî be, kes nikare li romanekenivîsî zêde bike û awayê xwe bidiyê, lêmeriv dikare li destanekê zêde bike, bigotin û ûsliba xwe bibêje, rengê xwebidiyê. Roman vegotina hîs, pejn, deng,bîr, şiûr û hestan e, lê destan vegotinabûyer, pêwendî û qewimandinan e.

Lê bêguman, gelek roman hene ku bişêweyê destanê hatine nivisîn. Merivnikare wan mîna destanê qebûl bike û bi-sinifîne. Ew, bi zanîn, bi ziman û ûslibadestanê, bi awa û şêweyên vegotinadestanê, hatine nivîsîn. Lê kesê ku wa ni-visiye, diyar e, armanc û hedefên wî diyarin. Eger ez hin mîsalan bidim, nivîskarênmîna Hermann Broch, Per Lagerkvist,Î.B. Singer, Christa Wolf, îtalo Calvino,Michel Tournier, Yaşar Kemal û hwd. jîev celeb nivîskaran in. Ew di romanênxwe de destanan, ji nû ve vedijînin. Lêdestanên wan, ji nû ve, ava bûne; ewroman in.

Kurd jî dikarin, bi rengên nû, destanênxwe vejînin. Destanên kurdî ku mîna le-hiyekê diherikin, dikarin bibin kahniyekebêpayan ya romana kurdî. Gel û nete-wayên din ên cîhanê destanên xwe vegus-tine ser çeşnên nû yên edebî. îlyada ûOdesa bûye kahniya, heye ku, bi hezaranromanan. Destanên latînî, cihû, file,çîrokên încîl û Tewratê bûne bingehênhêja yên romana ewrupayî. Çima kurdênbi van metodan romanên xwe ava nekin?

Kurdên ku ji herkesî bêtir hewcedarê ro-manan in, dikarin, bi alîkariya destanênmîna Memê Alan, Siyabend û Xecê,Zembîlfiroş, Cembeliyê Hekarê ûBinevşa Narîn, Ker û Kulik û yên din,edebiyateke nûjen a gelekî xurt, di demekekurt de ava bikin.

- Mîna ku roman di sedsalên 18 û 19 'ande xurttir bû. Fransizan, rûsan,emerîkiyan gelek deha derxistine.Berhemên wan hê jî bi zewq têne xwen-din, problemên ku wan ariine ziman hêjîaktuel in. Gelo teknolojî û îndustrîalîzmaku bi lez bi pêş dikeve, romanê qelstir,xwendevanên wê bi sînortir dike; an jîpostmodernîzm, bikaranîna stîl û uslûb,tetna û naveroka rotnanê êdîji bo piraniyênebalkêşe?

- Ev pirsiyara we, îro, pirsiyara cîhanarojava, welatên endustriyê û civatênxwende ye. Pirseke weha, bişik, ji bokurdan ku hê nû hunera romanê dinasin ûava dikin, xerîb e. Mîna civat, civatakurdî ne civateke pêşketî ya endustriyê yeû kurd jî, mîna civat, ne xwende ne, egerxwende bin jî ne yên hunera romanê.Loma pirsên weha ji bo kurdan gelekîluks in. Lê civatên rojava vê pirsê, îro, bixurtî munaqeşe dike.

Berî niha bi du salan, Akademiya Swêdêkonferanseke du rojî li ser vê pirsê amadekiribû. Gelek nivîskar û şahîrên navdar êncîhanê hatibûn wê konferansê. Rojaduwemîn, gava dor hate şahîr û feylesofênavdar ê meksîkî Octavio Paz, mîna nihatê bîra min, wî di dereke gotara xwe de,weha got; "heta ku ev cîhana kevnar lidora royê bizivire û însan û însaniyetbijîn, heta ku haletên însanî hebin,rewşên xweş û nexwes, rind û kirêt ênînsanî hebin, hewcedarî bi gotin, vegotin,edebiyat û çesnên edebî hebe. Ne roman

35

destan tê gotin. Roman tê nivîsîn û karêwê xelas dibe, lê desta tê gotin û veguhes-tin û guhertin, ji nifşekî kevn ta nifşekînû. Di romanê de her celeb şêweyên vego-tinê hene, realîst ne realîst, çêkirî,neçêkirî, û hwd. lê destan, bi giştî,xwediyê şêweyekê ye; nerealîst û efsa-newî. Deh, panzdeh, bîst, sîh, çil, sedşêwe û variyantên romaneke nivisî tunene û nabin, lê yên destanê hene û dikarinhebin. Eger ne bi qesta rabûna karê hunerîû esteökî be, kes nikare li romanekenivîsî zêde bike û awayê xwe bidiyê, lêmeriv dikare li destanekê zêde bike, bigotin û ûsliba xwe bibêje, rengê xwebidiyê. Roman vegotina hîs, pejn, deng,bîr, şiûr û hestan e, lê destan vegotinabûyer, pêwendî û qewimandinan e.

Lê bêguman, gelek roman hene ku bişêweyê destanê hatine nivisîn. Merivnikare wan mîna destanê qebûl bike û bi-sinifîne. Ew, bi zanîn, bi ziman û ûslibadestanê, bi awa û şêweyên vegotinadestanê, hatine nivîsîn. Lê kesê ku wa ni-visiye, diyar e, armanc û hedefên wî diyarin. Eger ez hin mîsalan bidim, nivîskarênmîna Hermann Broch, Per Lagerkvist,Î.B. Singer, Christa Wolf, îtalo Calvino,Michel Tournier, Yaşar Kemal û hwd. jîev celeb nivîskaran in. Ew di romanênxwe de destanan, ji nû ve vedijînin. Lêdestanên wan, ji nû ve, ava bûne; ewroman in.

Kurd jî dikarin, bi rengên nû, destanênxwe vejînin. Destanên kurdî ku mîna le-hiyekê diherikin, dikarin bibin kahniyekebêpayan ya romana kurdî. Gel û nete-wayên din ên cîhanê destanên xwe vegus-tine ser çeşnên nû yên edebî. îlyada ûOdesa bûye kahniya, heye ku, bi hezaranromanan. Destanên latînî, cihû, file,çîrokên încîl û Tewratê bûne bingehênhêja yên romana ewrupayî. Çima kurdênbi van metodan romanên xwe ava nekin?

Kurdên ku ji herkesî bêtir hewcedarê ro-manan in, dikarin, bi alîkariya destanênmîna Memê Alan, Siyabend û Xecê,Zembîlfiroş, Cembeliyê Hekarê ûBinevşa Narîn, Ker û Kulik û yên din,edebiyateke nûjen a gelekî xurt, di demekekurt de ava bikin.

- Mîna ku roman di sedsalên 18 û 19 'ande xurttir bû. Fransizan, rûsan,emerîkiyan gelek deha derxistine.Berhemên wan hê jî bi zewq têne xwen-din, problemên ku wan ariine ziman hêjîaktuel in. Gelo teknolojî û îndustrîalîzmaku bi lez bi pêş dikeve, romanê qelstir,xwendevanên wê bi sînortir dike; an jîpostmodernîzm, bikaranîna stîl û uslûb,tetna û naveroka rotnanê êdîji bo piraniyênebalkêşe?

- Ev pirsiyara we, îro, pirsiyara cîhanarojava, welatên endustriyê û civatênxwende ye. Pirseke weha, bişik, ji bokurdan ku hê nû hunera romanê dinasin ûava dikin, xerîb e. Mîna civat, civatakurdî ne civateke pêşketî ya endustriyê yeû kurd jî, mîna civat, ne xwende ne, egerxwende bin jî ne yên hunera romanê.Loma pirsên weha ji bo kurdan gelekîluks in. Lê civatên rojava vê pirsê, îro, bixurtî munaqeşe dike.

Berî niha bi du salan, Akademiya Swêdêkonferanseke du rojî li ser vê pirsê amadekiribû. Gelek nivîskar û şahîrên navdar êncîhanê hatibûn wê konferansê. Rojaduwemîn, gava dor hate şahîr û feylesofênavdar ê meksîkî Octavio Paz, mîna nihatê bîra min, wî di dereke gotara xwe de,weha got; "heta ku ev cîhana kevnar lidora royê bizivire û însan û însaniyetbijîn, heta ku haletên însanî hebin,rewşên xweş û nexwes, rind û kirêt ênînsanî hebin, hewcedarî bi gotin, vegotin,edebiyat û çesnên edebî hebe. Ne roman

35

xelas dibe, ne jî şihîr. Ji ber ku herdu jîneynika însan û însaniyetê ne. însanjîherhewcedarê neynikan e... "

Kî çi dibê bila bibê, kahniya romanênemiçiqiye. Ji bervajiyê, îro ji her carêbêtir roman diweşin. Xelk ji her carê bêtirdixwînin. Lê tiştek heye; civatên ewrûpaû welatên rojava, di nav van çend salêndawîn de, guherînine mezin ên teknolo-jiyê tînin pê. Civat, ji nû ve, li gora vanguherînan, bi rê dikevin. Bêguman e kunivîskar û xwendevanên van civatan jî, ligora guherînan, xwe diguherînin, licelebên nû yên xwendin û nivisînê dige-rin, wan diceribînin, dixwazin di warênivîsîn û xwendinê de heyamên nû avabikin. Edebiyata cîhanê û hunera romanêdewrên weha gelek dîtine. Di her destpêkaheyameke nû de, munaqeşe û guftûguhbûne, gelek caran hatiye gotin ku romanhew tê xwendin. Lê romanê hertim, bi ki-rasekî nû (geh bi kirasê modernîzmê,romantîzmê, geh bi yê naturalîzmê,realîzmê...) xwe daye xwendin ûîspatkirin. Rast e, êdî kes îro mînaromana Tolstoy, romaneke bi çend hezarrûpelan nanivisîne, lê hejmara roman-nivîskarên îro, heye ku hezar car ji demaTolstoy zêdetir be.

Bila kes meraq neke, çawan Dante, Sha-kespeare, Cervantes, Hugo, Goethe, Flau-bert, Dostoyevski, Proust û hwd. do û îronûjen bûn/in, herweha sibê roj jî ew ê jinûjeniya xwe tu tiştî winda nekin û bênxwendin, -tevî nivîskarên heyamên nû-.

- Di cîhaneke ku klasîzm, realîzm, na-turalîzm, romantîzm û bi dehan îzmên dinmunaqeşe kiriye û jiyaye de, rewşa ede-biyat û hunera kurdî çawa ye ?

- Klasîzm, naturalîzm, romantîzm,realîzm û bi dehan îzmên din ku hûn qal

dikin, ne ji bo kurdan e. Edebiyata kurdî,tu carî, heyamên edebî yên weha nejiyaye,tê re derbas nebûye. Ji destpêkê heta îro,edebiyata kurdî bûye edebiyata xwe paras-tin û berxwedana bingehîn. Mîna her tiştêkurdî, ziman û edebiyata kurdî jî bûnehedefên xedar ên serdestên biyanî. Heyeku di dereca yekemîn de. Dijminên kurdanku hertim hebûne, êrîşên gelekî xedarbirine ser ziman û edebiyata kurdî. Di serde, civata kurdî jî her girtî maye ûpêwendiyên xwe yên eşîrî domandiye. Jilewre, ne zimanê kurdî bi pêş ketiye, ne jîedebiyatê karibûye gavên nû bavêje û xwebi heyamên nû yên edebî bigihîne. Gavameriv piçekî çavê xwe li edebiyata kurdîdigerîne, meriv dibîne ku tema, daxwaz ûarmancên edebiyata kurdî her parastinaziman û huwiyeta kurdî bûye. Ji ber rewşakambax a "konstant", nivîskarên kurdanfersend û îmkan nedtne ku pênûsa xwe diwar, çêşn û şêweyên nû yên edebî de bikar bînin. % 99 'ê edebiyata kurdî yanivîskî, bi teknîk û estefîkeke gelekî qelsû sivik, li ser berxwedan, serîhildan,zulim, zordarî, hebûn û mayinê ye. Lomabi ya min, herwekî ku min di gelek cîhande gotiye, edebiyata kurdî edebiyata man ûnemanê ye. Meriv nikare edebiyata kurdtbide ber edebiyatên din ên cîhanê. Şert ûmercên ku edebiyata kurot tê de ye, ji yêndin gelekî cihê ye. Edebiyata kurdî jiîmkan, pêwendî, sazgeh, zanîn û perwer-deyî û bazarên edebiyatên din bêpar e.

Edebiyata kurdî, zaroka sêwî û stûxwara edebiyata cîhanê ye.

Herçî rewşa îro ye, meriv nizane çibibêje. Ez pirsa we li we vegerînim; hûnrewşa ziman û edebiyata kurdî çawandibînin?.. Ez ne bawer im ku tu kes bika-ribe bibêje ku rewşa ziman û edebiyatakurdî baş e. Eger yek bibêje jî, meriv divêpê bawer neke. Ew wê yekê, ji bodilxweşiyê, dibêje. Bi baweriya min, li

36

xelas dibe, ne jî şihîr. Ji ber ku herdu jîneynika însan û însaniyetê ne. însanjîherhewcedarê neynikan e... "

Kî çi dibê bila bibê, kahniya romanênemiçiqiye. Ji bervajiyê, îro ji her carêbêtir roman diweşin. Xelk ji her carê bêtirdixwînin. Lê tiştek heye; civatên ewrûpaû welatên rojava, di nav van çend salêndawîn de, guherînine mezin ên teknolo-jiyê tînin pê. Civat, ji nû ve, li gora vanguherînan, bi rê dikevin. Bêguman e kunivîskar û xwendevanên van civatan jî, ligora guherînan, xwe diguherînin, licelebên nû yên xwendin û nivisînê dige-rin, wan diceribînin, dixwazin di warênivîsîn û xwendinê de heyamên nû avabikin. Edebiyata cîhanê û hunera romanêdewrên weha gelek dîtine. Di her destpêkaheyameke nû de, munaqeşe û guftûguhbûne, gelek caran hatiye gotin ku romanhew tê xwendin. Lê romanê hertim, bi ki-rasekî nû (geh bi kirasê modernîzmê,romantîzmê, geh bi yê naturalîzmê,realîzmê...) xwe daye xwendin ûîspatkirin. Rast e, êdî kes îro mînaromana Tolstoy, romaneke bi çend hezarrûpelan nanivisîne, lê hejmara roman-nivîskarên îro, heye ku hezar car ji demaTolstoy zêdetir be.

Bila kes meraq neke, çawan Dante, Sha-kespeare, Cervantes, Hugo, Goethe, Flau-bert, Dostoyevski, Proust û hwd. do û îronûjen bûn/in, herweha sibê roj jî ew ê jinûjeniya xwe tu tiştî winda nekin û bênxwendin, -tevî nivîskarên heyamên nû-.

- Di cîhaneke ku klasîzm, realîzm, na-turalîzm, romantîzm û bi dehan îzmên dinmunaqeşe kiriye û jiyaye de, rewşa ede-biyat û hunera kurdî çawa ye ?

- Klasîzm, naturalîzm, romantîzm,realîzm û bi dehan îzmên din ku hûn qal

dikin, ne ji bo kurdan e. Edebiyata kurdî,tu carî, heyamên edebî yên weha nejiyaye,tê re derbas nebûye. Ji destpêkê heta îro,edebiyata kurdî bûye edebiyata xwe paras-tin û berxwedana bingehîn. Mîna her tiştêkurdî, ziman û edebiyata kurdî jî bûnehedefên xedar ên serdestên biyanî. Heyeku di dereca yekemîn de. Dijminên kurdanku hertim hebûne, êrîşên gelekî xedarbirine ser ziman û edebiyata kurdî. Di serde, civata kurdî jî her girtî maye ûpêwendiyên xwe yên eşîrî domandiye. Jilewre, ne zimanê kurdî bi pêş ketiye, ne jîedebiyatê karibûye gavên nû bavêje û xwebi heyamên nû yên edebî bigihîne. Gavameriv piçekî çavê xwe li edebiyata kurdîdigerîne, meriv dibîne ku tema, daxwaz ûarmancên edebiyata kurdî her parastinaziman û huwiyeta kurdî bûye. Ji ber rewşakambax a "konstant", nivîskarên kurdanfersend û îmkan nedtne ku pênûsa xwe diwar, çêşn û şêweyên nû yên edebî de bikar bînin. % 99 'ê edebiyata kurdî yanivîskî, bi teknîk û estefîkeke gelekî qelsû sivik, li ser berxwedan, serîhildan,zulim, zordarî, hebûn û mayinê ye. Lomabi ya min, herwekî ku min di gelek cîhande gotiye, edebiyata kurdî edebiyata man ûnemanê ye. Meriv nikare edebiyata kurdtbide ber edebiyatên din ên cîhanê. Şert ûmercên ku edebiyata kurot tê de ye, ji yêndin gelekî cihê ye. Edebiyata kurdî jiîmkan, pêwendî, sazgeh, zanîn û perwer-deyî û bazarên edebiyatên din bêpar e.

Edebiyata kurdî, zaroka sêwî û stûxwara edebiyata cîhanê ye.

Herçî rewşa îro ye, meriv nizane çibibêje. Ez pirsa we li we vegerînim; hûnrewşa ziman û edebiyata kurdî çawandibînin?.. Ez ne bawer im ku tu kes bika-ribe bibêje ku rewşa ziman û edebiyatakurdî baş e. Eger yek bibêje jî, meriv divêpê bawer neke. Ew wê yekê, ji bodilxweşiyê, dibêje. Bi baweriya min, li

36

dinyayê tu edebiyat nîn e ku mîna ede-biyata kurdî di nav rewşeke zîz, nexweş ûkambax de be. (Eger em welatên mîna Ri-wanda ku bi şerên eşîrî, bi sed hezaranmeriv tê de hatine kuştin, li aliyekîbihêlin...) Em divê qebûl bikin ku civatakurdî (bi giştî) û ronakbîrên wê civatê, bişûnde mane, di warê pêwendiyên navnete-weyî de pir girtî ne û nikarin xwe bi lezawext û dewranê bigihîhin. Ji ber rewşa kukurd tê de dijîn, meriv nikare behsa jiya-neke xurt a edebî û ronakbîrî ya kurdîbike. Bêguman hin lebat hene, lê evjiyana edebî û ronakbîrî pir û pir qels e.Hejmara nivîskarên kurd bi qasî tiliyêndestan in, kovar û rojname pir kêm in ûpir kêm belav dibin, kitab (her celeb) pirkêm diweşin. Kurd bi zimanê xwe pirkêm dixwînin. Pêwendiya ku di navberaronakbîr, nivîskar, kovar û rojnameyan dehene, ne baş in...

Jixwe li welêt rewş li ber çavan e.Zordarî û dijminahiya dijminên gelê kurdbêhidûd e. Hema çi bigire li her aliyêwelêt şer heye. Li cîhên ku tê de şer nîn ejî, bandûra şer hilawestiye. Di rewşekeweha de, meriv nikare jiyaneke edebî ûronakbîrî ava bike. Li derveyî welêt jî,kurd peregende û jihevketî ne. Problemênwan in civakî, siyasî û kulturî bê hejmarin. Mixabin wan bi civatên ku tê de dijînre, pêwendiyên baş û bikêr ava nekirine,bi xurtî neketine nav ziman, çand û ede-biyatên din ên cîhanê. Ew îzole dijîn ûecizî û esebiyeta xerîbiyê û surgûnê her liser wan e. Ev ecizî û esebiyet tesîrê liziman, uslib, pêwendî û berhemên wandike. Gava meriv nikaribe xwe nû bike ûbikeve nav ziman, çand, felsefe û ede-biyatên nû û bi ava dewlemendî ûtecrubên wan ku ji bo kurdan pir pêwistin, xwe bişo, hingê meriv li xwe û li yênxwe vedigere û ji bo ku bikaribe xwebiparêze û hebûna xwe nişan bide, wê

ecizî û esebiyeta xwe, bê pîvan û bêpayan, di serê der û dora xwe de, dibarîne.Loma dijîtî û berberiyên şexsî, siyasî,komeletî yên kurdan pir in. Kurd di navderya dijîtiyan de dijîn. Di rewşeke wehade jî meriv nikare jiyaneke xweş û bikêr aedebî, felsefî û ronakbîrî ava bike. Û gavajiyaneke weha jî neyê pê, bêguman,meriv nikare eser û berhem jî biafirîne.

( Eger îro, carina, hin eser derdikevin,em divê ji bîr nekin ku ew bi hezar zeh-metiyan diweşin.)

- Di romanê de bikaranîna zimên girînge. Gelo bi zimanekî mîna kurdî ku bi sed-salan e nebûye zimanê nivîsandinê, avaki-rina romaneke modern ne zehmet e?Romana modern çi ye ?

- Bê guman e ku her kar û şixulê nû yêziman û edebiyata kurdî zehmet e. Hetameriv dikare bibêje, pir zehmet e. Ne ro-maneke modern, bi zimanê kurdî,nivîsîna romanekê bi xwe, bi serê xwe,karekî gelekî dijwar e. Nivîsîna şihîranûjen jî zehmet e, şano jî zehmet e, ceri-bandi jî zehmet e. Zimanê kurdî, cîhanazimanê kurdî, bîhn, tahm û rengênzimanê kurdî ne yên îro û civata îro ne.Ew yên do û civata bihurî ne. Zimanêkurdî, ji ber sebebên nas, nikaribûye xwebi heyamên nû bigihîne. Ev jî rastiyênbasîd ên zimanê kurdî ne.

Lê belê, meriv divê çi bike?..Bi qasî ku ez ji tecrubên xwe dizanim,

rê li ber merivan ne zêde ne; ya meriv êisrar bike û bi kurdî binivîse, yan jîmerivê zimanekî din ku ji kurdî gelekîpêşketî ye, tercîh bike. Kîjan? Di hilbijar-tinê de gelek faktorên şexsî, exlaqî,siyasî, civakî, edebî, aborî û psîkolojîkhene. piraniya kurdên Turkiyê, hema çibigire, % 95'ên wan zimanê tirkî tercîhdikin. Çima ew weha dikin? Berî ku

37

dinyayê tu edebiyat nîn e ku mîna ede-biyata kurdî di nav rewşeke zîz, nexweş ûkambax de be. (Eger em welatên mîna Ri-wanda ku bi şerên eşîrî, bi sed hezaranmeriv tê de hatine kuştin, li aliyekîbihêlin...) Em divê qebûl bikin ku civatakurdî (bi giştî) û ronakbîrên wê civatê, bişûnde mane, di warê pêwendiyên navnete-weyî de pir girtî ne û nikarin xwe bi lezawext û dewranê bigihîhin. Ji ber rewşa kukurd tê de dijîn, meriv nikare behsa jiya-neke xurt a edebî û ronakbîrî ya kurdîbike. Bêguman hin lebat hene, lê evjiyana edebî û ronakbîrî pir û pir qels e.Hejmara nivîskarên kurd bi qasî tiliyêndestan in, kovar û rojname pir kêm in ûpir kêm belav dibin, kitab (her celeb) pirkêm diweşin. Kurd bi zimanê xwe pirkêm dixwînin. Pêwendiya ku di navberaronakbîr, nivîskar, kovar û rojnameyan dehene, ne baş in...

Jixwe li welêt rewş li ber çavan e.Zordarî û dijminahiya dijminên gelê kurdbêhidûd e. Hema çi bigire li her aliyêwelêt şer heye. Li cîhên ku tê de şer nîn ejî, bandûra şer hilawestiye. Di rewşekeweha de, meriv nikare jiyaneke edebî ûronakbîrî ava bike. Li derveyî welêt jî,kurd peregende û jihevketî ne. Problemênwan in civakî, siyasî û kulturî bê hejmarin. Mixabin wan bi civatên ku tê de dijînre, pêwendiyên baş û bikêr ava nekirine,bi xurtî neketine nav ziman, çand û ede-biyatên din ên cîhanê. Ew îzole dijîn ûecizî û esebiyeta xerîbiyê û surgûnê her liser wan e. Ev ecizî û esebiyet tesîrê liziman, uslib, pêwendî û berhemên wandike. Gava meriv nikaribe xwe nû bike ûbikeve nav ziman, çand, felsefe û ede-biyatên nû û bi ava dewlemendî ûtecrubên wan ku ji bo kurdan pir pêwistin, xwe bişo, hingê meriv li xwe û li yênxwe vedigere û ji bo ku bikaribe xwebiparêze û hebûna xwe nişan bide, wê

ecizî û esebiyeta xwe, bê pîvan û bêpayan, di serê der û dora xwe de, dibarîne.Loma dijîtî û berberiyên şexsî, siyasî,komeletî yên kurdan pir in. Kurd di navderya dijîtiyan de dijîn. Di rewşeke wehade jî meriv nikare jiyaneke xweş û bikêr aedebî, felsefî û ronakbîrî ava bike. Û gavajiyaneke weha jî neyê pê, bêguman,meriv nikare eser û berhem jî biafirîne.

( Eger îro, carina, hin eser derdikevin,em divê ji bîr nekin ku ew bi hezar zeh-metiyan diweşin.)

- Di romanê de bikaranîna zimên girînge. Gelo bi zimanekî mîna kurdî ku bi sed-salan e nebûye zimanê nivîsandinê, avaki-rina romaneke modern ne zehmet e?Romana modern çi ye ?

- Bê guman e ku her kar û şixulê nû yêziman û edebiyata kurdî zehmet e. Hetameriv dikare bibêje, pir zehmet e. Ne ro-maneke modern, bi zimanê kurdî,nivîsîna romanekê bi xwe, bi serê xwe,karekî gelekî dijwar e. Nivîsîna şihîranûjen jî zehmet e, şano jî zehmet e, ceri-bandi jî zehmet e. Zimanê kurdî, cîhanazimanê kurdî, bîhn, tahm û rengênzimanê kurdî ne yên îro û civata îro ne.Ew yên do û civata bihurî ne. Zimanêkurdî, ji ber sebebên nas, nikaribûye xwebi heyamên nû bigihîne. Ev jî rastiyênbasîd ên zimanê kurdî ne.

Lê belê, meriv divê çi bike?..Bi qasî ku ez ji tecrubên xwe dizanim,

rê li ber merivan ne zêde ne; ya meriv êisrar bike û bi kurdî binivîse, yan jîmerivê zimanekî din ku ji kurdî gelekîpêşketî ye, tercîh bike. Kîjan? Di hilbijar-tinê de gelek faktorên şexsî, exlaqî,siyasî, civakî, edebî, aborî û psîkolojîkhene. piraniya kurdên Turkiyê, hema çibigire, % 95'ên wan zimanê tirkî tercîhdikin. Çima ew weha dikin? Berî ku

37

meriv rexneyên tûj li wan bigire û wan ta-wanbar bike, divê meriv li ser sebebanserê xwe biêşîne.

Eger em vegerin ser kesên ku zimanêkurdî hildibijêrin, berî her tişö, merivdivê bibêje ku ew hem bi karekî gelekîhêja û giranbiha yê ehleqî radibin, lê dieynî wext de, ew Donkîşotiyeke bêpayandikin. Bi zimanê kurdî nivîsîn, zimanêkurdî parastin û pêşxistin, berî her tişfi, jibo ronakbîrên kurd, wezîfeyeke ehleqî ye.Hez û evîna parastin û pêşxistina zimanêkurdî, hez û evîna însan û însaniyetê ye.Lê digel pîroziya vî karî, jiber rewşa kumin li jorê qal kir, karekî Donkîşotî ye;ziman ne standard e, yekitiya zimênçênebûye, hê ferheng, ansîklopedî,kitabên berdest ên bingehîn nîn in, dezgehû mueseseyên neteweyî yên ziman û ede-biyatê nîn in; civîn, civat û hevûdudîtinênneteweyî yên ziman û edebiyatê nayên pê,mîsalên nûjen ên nivîskî bi qasî tiliyêndestan in...

Rewş weha ye, lê pirsiyar dîsan eynî ye;meriv divê çi bike?.. Eger meriv biryardaye ku rahêje pênûsê û bi zimanê kurdîbinivîse, hingê rê yek e; nivîsîn, nivîsînû nivîsîn... Herkesê ku bi kurdî binivîse,di destpêkê de û heta demeke dirêj, ê pergîzehmetiyên mezin were. Ev weha ye. Jibo min jî weha ye, ji bo kesên din jî wehaye, ji bo bavê tevgera vejandina zimanêkurdî Celadet Alî Bedir-Xan jî weha bû.Heta destpêka salên 1930-î jî, C.A. Bedir-Xan nikarîbû nameyek bi kurdî binivîsa.Lê bi saya nivîsîn, nivîsîn û dîsannivîsînê, wî bîhn û nefeseke nû da zimanêkurdî.

Ez li ser xwe bibêjim, gava min dest binivisîna zimanê kurdî kir, tiştên ku mindinivîsîn, bêyî zimanê kurdî, bi her tiştîdişibiyan. Meriv dikarîbû ew bi her tiştîbi nav bikirina, lê ne mîna "nivîsarênzimanê kurdî..." Hûn nizanin ka rebenê

zimanê kurdî ji destê min çi kişandiye, bidestê min çend caran qetl bûye! Çendîn carmin zulim lê kiriye û nezanî û qelsiyênxwe xistine ser stûyê wî! Lê ez bawer imku îro rewş gelekî cihê ye. Di destpêkasalên 80-an de, gava min dil hebû, dest binivisîna romanekê bikira, hin heval ûdostên min, bi dostî bala min kişandin ûgotin, "ma tu dîn bûyî, ma meriv dikarebi zimanê kurdî tu romanan biafirîne?Çitna tu bi swêdîyanjî bi tirkî nanivîsî?Tu dê bi van zimanan, bi hêsanî, miyeserbî..." Lê min, bi zimanê kurdî, dest binivîsîna romana xwe kir. Ji ber du sebe-ban;

Yek: Ji ber wê berpirsiyariya ehleqî kumin qal kir û bi baweriya min divê hemûronakbîrên kurd hîs bikin. Dido: Bawe-riya min bi nivîsîna kurdî hebû. Ez pêbawer bûm ku meriv ê bikaribûya, bizimanê kurdî, romanek ava bikira. Berîmin, kesinin din ev şixul bi ser xistibûn.Çima min ê nekira?

îro jî ez di eynî baweriyê de me; merivdikare, bi zimanê kurdî, romanan, hetaromanên modern, binivîse. îmkanênzimanê kurdî hene, avahî, vokabuler,rêziman, qayideyên nivisînê û xurtiyazimanê kurdî rê dide vê yekê. Meriv dikareedebiyateke bedew ava bike, bi her awayîxwe bi zimanê kurdî îfade bike, pêbixwîne û binîvîse. Lê bêguman, jê rewext, sebir, xebat, azîm, zanîn, lêger,temrîn û nivîsîn, nivîsîn û dîsan nivîsîndivê... Ji xwe eger weha nebe, egernivîskar û ronakbîrên kurd nikaribin bizimanê kurdî xwe îfade bikin, edebiyatekebedew bînin pê, roman, kurte-çîrok,piyes, şihîra nûjen, ceribandinanbinivîsînin, hingê tu mana nivisîna kurdînamîne. Hingê zimanê kurdî dê ne zimanêcivatê yê zînde, lê zimanekî mirî yê mu-zeyanbe.

Helbet, barê nivîskar, zimanzan û

38

meriv rexneyên tûj li wan bigire û wan ta-wanbar bike, divê meriv li ser sebebanserê xwe biêşîne.

Eger em vegerin ser kesên ku zimanêkurdî hildibijêrin, berî her tişö, merivdivê bibêje ku ew hem bi karekî gelekîhêja û giranbiha yê ehleqî radibin, lê dieynî wext de, ew Donkîşotiyeke bêpayandikin. Bi zimanê kurdî nivîsîn, zimanêkurdî parastin û pêşxistin, berî her tişfi, jibo ronakbîrên kurd, wezîfeyeke ehleqî ye.Hez û evîna parastin û pêşxistina zimanêkurdî, hez û evîna însan û însaniyetê ye.Lê digel pîroziya vî karî, jiber rewşa kumin li jorê qal kir, karekî Donkîşotî ye;ziman ne standard e, yekitiya zimênçênebûye, hê ferheng, ansîklopedî,kitabên berdest ên bingehîn nîn in, dezgehû mueseseyên neteweyî yên ziman û ede-biyatê nîn in; civîn, civat û hevûdudîtinênneteweyî yên ziman û edebiyatê nayên pê,mîsalên nûjen ên nivîskî bi qasî tiliyêndestan in...

Rewş weha ye, lê pirsiyar dîsan eynî ye;meriv divê çi bike?.. Eger meriv biryardaye ku rahêje pênûsê û bi zimanê kurdîbinivîse, hingê rê yek e; nivîsîn, nivîsînû nivîsîn... Herkesê ku bi kurdî binivîse,di destpêkê de û heta demeke dirêj, ê pergîzehmetiyên mezin were. Ev weha ye. Jibo min jî weha ye, ji bo kesên din jî wehaye, ji bo bavê tevgera vejandina zimanêkurdî Celadet Alî Bedir-Xan jî weha bû.Heta destpêka salên 1930-î jî, C.A. Bedir-Xan nikarîbû nameyek bi kurdî binivîsa.Lê bi saya nivîsîn, nivîsîn û dîsannivîsînê, wî bîhn û nefeseke nû da zimanêkurdî.

Ez li ser xwe bibêjim, gava min dest binivisîna zimanê kurdî kir, tiştên ku mindinivîsîn, bêyî zimanê kurdî, bi her tiştîdişibiyan. Meriv dikarîbû ew bi her tiştîbi nav bikirina, lê ne mîna "nivîsarênzimanê kurdî..." Hûn nizanin ka rebenê

zimanê kurdî ji destê min çi kişandiye, bidestê min çend caran qetl bûye! Çendîn carmin zulim lê kiriye û nezanî û qelsiyênxwe xistine ser stûyê wî! Lê ez bawer imku îro rewş gelekî cihê ye. Di destpêkasalên 80-an de, gava min dil hebû, dest binivisîna romanekê bikira, hin heval ûdostên min, bi dostî bala min kişandin ûgotin, "ma tu dîn bûyî, ma meriv dikarebi zimanê kurdî tu romanan biafirîne?Çitna tu bi swêdîyanjî bi tirkî nanivîsî?Tu dê bi van zimanan, bi hêsanî, miyeserbî..." Lê min, bi zimanê kurdî, dest binivîsîna romana xwe kir. Ji ber du sebe-ban;

Yek: Ji ber wê berpirsiyariya ehleqî kumin qal kir û bi baweriya min divê hemûronakbîrên kurd hîs bikin. Dido: Bawe-riya min bi nivîsîna kurdî hebû. Ez pêbawer bûm ku meriv ê bikaribûya, bizimanê kurdî, romanek ava bikira. Berîmin, kesinin din ev şixul bi ser xistibûn.Çima min ê nekira?

îro jî ez di eynî baweriyê de me; merivdikare, bi zimanê kurdî, romanan, hetaromanên modern, binivîse. îmkanênzimanê kurdî hene, avahî, vokabuler,rêziman, qayideyên nivisînê û xurtiyazimanê kurdî rê dide vê yekê. Meriv dikareedebiyateke bedew ava bike, bi her awayîxwe bi zimanê kurdî îfade bike, pêbixwîne û binîvîse. Lê bêguman, jê rewext, sebir, xebat, azîm, zanîn, lêger,temrîn û nivîsîn, nivîsîn û dîsan nivîsîndivê... Ji xwe eger weha nebe, egernivîskar û ronakbîrên kurd nikaribin bizimanê kurdî xwe îfade bikin, edebiyatekebedew bînin pê, roman, kurte-çîrok,piyes, şihîra nûjen, ceribandinanbinivîsînin, hingê tu mana nivisîna kurdînamîne. Hingê zimanê kurdî dê ne zimanêcivatê yê zînde, lê zimanekî mirî yê mu-zeyanbe.

Helbet, barê nivîskar, zimanzan û

38

ronakbîrê kurdan pir giran e. Li milekî ewdivê ziman biparêzin û wî bi kar bînin, limilekî ew divê li xwe, li gencîneyên fol-klora kurdî vegerin û li dewlemendiyênzimanê kurdî ku îro ji bîr bûne, hûr bin ûwan ji nû ve vejînin, di berhem û eserênxwe de bi kar bînin. Li milekî jî ew divêkirasekî nû yê modern li zimanê kurdîbikin, bîhn, tahm û rengên modernbidinê. Yanê ew divê zimanê kurdî bigu-hezînin roja îro, dema nû û bikin zimanêîro yê civat û her celeb tevgerê. Eger wehanebe û zimanê kurdî dernekeve qatazimanên cîran û yên din ên cîhanê, tu xe-lasiya zimanê kurdî nîn e. Ew ê winda be.îro gelek netewe û gel bi vî karî mijûl in.Hinên wan li ser riya serketinê, hin jî bin-ketinê ne. Welatên erebî yên Mixribê, îro,gelekî hewl didin ku zimanê erebî, di warêxwe îfadekirina jiyana edebî, felsefî ûronakbîrî de derkeve qata zimanê fransizî ûli hember zimanê fransizî, xweserîbûnamerivê ereb nîşan bide. Gelek ji welatênAfrîka û Asya Dûr jî li hember zimanênewrûpî seferberiyeke neteweyî îlan kirine.Heye ku ev şer û xebata wan pûç û valaye. Lê ew vî karî dikin. Çima kurd ênekin?

- Problemên edebiyata kurdî yênbingehîn çi ne? Ji bo başkirin û geşkirinawê divê çi bêne kirin ?

- Her cara ku pirseke weha ji min dibe,Platon û şikefta wî tê bîra min; di binêaxê de şikeft heye. Deriyê şikeftê ronî yeû riyeke ronî ji ber devê şikeftê derbasdibe. Di şikeftê de merivin hene, dest, pî,pişt, stû û lingên wan bi zînciran hatinegirêdan. Pişta wan ne bi dîwarê şieftê, jibervajiyê, ber bi deriyê şikeftê ye. Ewderiyê şikeftê, rê û ronahiyê nabînin,çavên wan bi tenê dtwarên tahtên şikeftêdibînin. Ew nikarin serê xwe jî bizi-virînin da ku derî û ronahiyê bibînin. Herû her ew di şikeftê de ne, haya wa ji derve

nîn e. Meriv di riya ber devê derî re derbasdibin, ronahî siya wan li dîwarê şikeftêdixîne. Lê kesên şikeftê, bi tenê, siyameriva dibîhin.

Rewşa kurdan jî, kêm-zêde, weha ye;dest û piyê wan li qeydan ketine, biqehîmî, ew bi hev re hatine girêdan, rûyêwan ji derî, rê û ronahiyê hatiye zivirîn, rêû ronahî li pey wan in. Ew bi tenê dîwar ûsiyên li ser dîwêr dibînin. Û di ser de jî,ew li hev nakin, ji hev hez nakin û bi destû piyan li hev dixin, -dewsa ku alîkariyahevûdu bikin da ku ji wan qeyd û zincîranxwe rizgar bikin.

Problemên bingehîn ên civata kurdî ûherweha yên edebiyata kurdt di nav vê ta-bloya kambax de veşartî ne. Problemênherî mezin tarîtî, nezanî, cehalet, berberîû bêgavî ne. Pêşî kurd divê dev ji berbe-riyên xwe yên bêmane û bêsebeb ku pirîcaran ji nezaniyê tên holê, berdin. Evberberî û dijîtî di her warî de, edebiyat jî têde, hêz, quwet, daxwaz û besta kurdandadixe nikta sifirê. Bi van probleman, nemumkin e ku meriv bikaribe edebiyatekegeş û bedew ava bike. Û ne mumkin e kumeriv xwe bi derî, riya ronî û örêjên rona-hiyê bigihîne. Hin gavên pîroz tên avêtin,li vir, li wir, kesin, komin hin tiştên hêjadikin û hin berhem û eser diafirînin. Ew Uber dilê min pir ezîz û bi qîmet in. Lê ewnikarin xwe li ber pêlên berberî ûperçebûnê rabigirin.

Edebiyata kurdî, îro, hewcedarî germahîû samîmiyetê, biratî û dilsoziyê, zanîn ûpisporiyê, rabûn û geşbûnê, hebûn û ye-kitiyê ye. Ji bo vê yekê jî kampanya û se-ferberiyên mezin û boş pêwist in. Karênweha jî ne karê şexs û kesan in; divêcivat, hêz û quwetên civakî, siyasî û aborîbi karên weba rabin.

Em divê xwe bi mêjî, şêwe, ziman ûûslibên xebatê yên medenî bigihînin.îdeolojî û siyasetên wan çi dibe bila bibe,lê yên medenî. Me dezgeh û mueseseyênmedenî, xebat û lebatên medenî, hedef ûarmancên medenî divên.

39

ronakbîrê kurdan pir giran e. Li milekî ewdivê ziman biparêzin û wî bi kar bînin, limilekî ew divê li xwe, li gencîneyên fol-klora kurdî vegerin û li dewlemendiyênzimanê kurdî ku îro ji bîr bûne, hûr bin ûwan ji nû ve vejînin, di berhem û eserênxwe de bi kar bînin. Li milekî jî ew divêkirasekî nû yê modern li zimanê kurdîbikin, bîhn, tahm û rengên modernbidinê. Yanê ew divê zimanê kurdî bigu-hezînin roja îro, dema nû û bikin zimanêîro yê civat û her celeb tevgerê. Eger wehanebe û zimanê kurdî dernekeve qatazimanên cîran û yên din ên cîhanê, tu xe-lasiya zimanê kurdî nîn e. Ew ê winda be.îro gelek netewe û gel bi vî karî mijûl in.Hinên wan li ser riya serketinê, hin jî bin-ketinê ne. Welatên erebî yên Mixribê, îro,gelekî hewl didin ku zimanê erebî, di warêxwe îfadekirina jiyana edebî, felsefî ûronakbîrî de derkeve qata zimanê fransizî ûli hember zimanê fransizî, xweserîbûnamerivê ereb nîşan bide. Gelek ji welatênAfrîka û Asya Dûr jî li hember zimanênewrûpî seferberiyeke neteweyî îlan kirine.Heye ku ev şer û xebata wan pûç û valaye. Lê ew vî karî dikin. Çima kurd ênekin?

- Problemên edebiyata kurdî yênbingehîn çi ne? Ji bo başkirin û geşkirinawê divê çi bêne kirin ?

- Her cara ku pirseke weha ji min dibe,Platon û şikefta wî tê bîra min; di binêaxê de şikeft heye. Deriyê şikeftê ronî yeû riyeke ronî ji ber devê şikeftê derbasdibe. Di şikeftê de merivin hene, dest, pî,pişt, stû û lingên wan bi zînciran hatinegirêdan. Pişta wan ne bi dîwarê şieftê, jibervajiyê, ber bi deriyê şikeftê ye. Ewderiyê şikeftê, rê û ronahiyê nabînin,çavên wan bi tenê dtwarên tahtên şikeftêdibînin. Ew nikarin serê xwe jî bizi-virînin da ku derî û ronahiyê bibînin. Herû her ew di şikeftê de ne, haya wa ji derve

nîn e. Meriv di riya ber devê derî re derbasdibin, ronahî siya wan li dîwarê şikeftêdixîne. Lê kesên şikeftê, bi tenê, siyameriva dibîhin.

Rewşa kurdan jî, kêm-zêde, weha ye;dest û piyê wan li qeydan ketine, biqehîmî, ew bi hev re hatine girêdan, rûyêwan ji derî, rê û ronahiyê hatiye zivirîn, rêû ronahî li pey wan in. Ew bi tenê dîwar ûsiyên li ser dîwêr dibînin. Û di ser de jî,ew li hev nakin, ji hev hez nakin û bi destû piyan li hev dixin, -dewsa ku alîkariyahevûdu bikin da ku ji wan qeyd û zincîranxwe rizgar bikin.

Problemên bingehîn ên civata kurdî ûherweha yên edebiyata kurdt di nav vê ta-bloya kambax de veşartî ne. Problemênherî mezin tarîtî, nezanî, cehalet, berberîû bêgavî ne. Pêşî kurd divê dev ji berbe-riyên xwe yên bêmane û bêsebeb ku pirîcaran ji nezaniyê tên holê, berdin. Evberberî û dijîtî di her warî de, edebiyat jî têde, hêz, quwet, daxwaz û besta kurdandadixe nikta sifirê. Bi van probleman, nemumkin e ku meriv bikaribe edebiyatekegeş û bedew ava bike. Û ne mumkin e kumeriv xwe bi derî, riya ronî û örêjên rona-hiyê bigihîne. Hin gavên pîroz tên avêtin,li vir, li wir, kesin, komin hin tiştên hêjadikin û hin berhem û eser diafirînin. Ew Uber dilê min pir ezîz û bi qîmet in. Lê ewnikarin xwe li ber pêlên berberî ûperçebûnê rabigirin.

Edebiyata kurdî, îro, hewcedarî germahîû samîmiyetê, biratî û dilsoziyê, zanîn ûpisporiyê, rabûn û geşbûnê, hebûn û ye-kitiyê ye. Ji bo vê yekê jî kampanya û se-ferberiyên mezin û boş pêwist in. Karênweha jî ne karê şexs û kesan in; divêcivat, hêz û quwetên civakî, siyasî û aborîbi karên weba rabin.

Em divê xwe bi mêjî, şêwe, ziman ûûslibên xebatê yên medenî bigihînin.îdeolojî û siyasetên wan çi dibe bila bibe,lê yên medenî. Me dezgeh û mueseseyênmedenî, xebat û lebatên medenî, hedef ûarmancên medenî divên.

39

KEVOKE

Arjen ARÎ

Kevoka aştiyê, kevoka spîvê sibê tu çi dikî di ezmanê Lîcê de?Bazên goştxwir, teyrên xwînî te dîtin?Axa şewitî te dît, bîhna miriyan hate

te?Ne şaxek zeytûnê ne pelek çilo hiştinkevokê, tê xwe li ser çi deynî?

Xwe daneyne kevokê, xwe daneynepeşkên xwînê li te dikevin.Teyrên xwînî bibînin... te çengo

bikin...Çavên min ziwa ne nola kaniyên

miçiqîû nikarim bigirîm kevokê, nikarim

bigirîmhêsrên min Lîcê bûn, bi Lîcê re

teriqîn.

Xwe daneyne kevokê, bifire.Ji aliyekî li hêsrên min bigereger tu layiqî aştiyê bûsilavan lê bike ji kîsê min.Ku bijê biratî: biratî?kevokê,xwîn sor e niha;spî ye aştî. . .

MASIKO

Masîkê ku di nava qeşê de asê mayî,masîko!looo masî!tu di avên derdora Helepçê de bijiyatê şêrîn ba ewqasî?

Reqên qeraxa behran bi xwedî neû ax berdane ji wan re, azad bûne.- çengek ax de biratî- kî navêmasîko,kî navê bijîbin ezmanekî de bi şahî?

lê wer bibînfetisandin ava Munzir de biratî.Newala qesaban veşartî,lê nepirsebinax kirine mirovahî. . .

dîsajîmasîko, dîsa jîli ber xwe bide.

40

KEVOKE

Arjen ARÎ

Kevoka aştiyê, kevoka spîvê sibê tu çi dikî di ezmanê Lîcê de?Bazên goştxwir, teyrên xwînî te dîtin?Axa şewitî te dît, bîhna miriyan hate

te?Ne şaxek zeytûnê ne pelek çilo hiştinkevokê, tê xwe li ser çi deynî?

Xwe daneyne kevokê, xwe daneynepeşkên xwînê li te dikevin.Teyrên xwînî bibînin... te çengo

bikin...Çavên min ziwa ne nola kaniyên

miçiqîû nikarim bigirîm kevokê, nikarim

bigirîmhêsrên min Lîcê bûn, bi Lîcê re

teriqîn.

Xwe daneyne kevokê, bifire.Ji aliyekî li hêsrên min bigereger tu layiqî aştiyê bûsilavan lê bike ji kîsê min.Ku bijê biratî: biratî?kevokê,xwîn sor e niha;spî ye aştî. . .

MASIKO

Masîkê ku di nava qeşê de asê mayî,masîko!looo masî!tu di avên derdora Helepçê de bijiyatê şêrîn ba ewqasî?

Reqên qeraxa behran bi xwedî neû ax berdane ji wan re, azad bûne.- çengek ax de biratî- kî navêmasîko,kî navê bijîbin ezmanekî de bi şahî?

lê wer bibînfetisandin ava Munzir de biratî.Newala qesaban veşartî,lê nepirsebinax kirine mirovahî. . .

dîsajîmasîko, dîsa jîli ber xwe bide.

40

REVINGEBÊNAV

Rojan H.

J.i tevazû û dilnizmiya xwe çu carabehsê jiyan û serborîya xwe nedikir. "Jixwe behs kirin" ji wî dûr bû. Eve xasyetawî bû... Dema yekê di nav refek mirov anjî di civatekê da axivtin anîba ser jiyan, karû kiryarên xwe, sor dibû, xûhê di ser ûçavên wî da wekî morikan xûya dikir... Mi-rovekî pirbêj nebû. Bêdeng bû. Lê belê,bêdengîya wî, bêdengîyeke rûmetî û serbi-lindiyê bû... Mirovekî sernerm bû, lê ser-nermîyeke bi xwe bawer... Cihê bêdengîyêbêdeng, lê yê axivtinê jî mirovê gotina xwebû... Bêdengî û axivtina wî di senga şêrêsorda bû : Di her du alîyên wî da jî sehm ûşirînîyek hebû...

Xasyeteke herî başe wî jî ew bû ku xwedida ber hemû zor û zehmetîyên jîyanê. Liber herikîna dijware jîyanê dilsisö jî ji wîdûr bû...

Xwediyê van xasyetên baş û qenc di navcivatê da birûmet û qedir bû...

Xwediyê van delalîya, xwediyê dengekîxweş û zelal jî bû. Ji mewlîd û qesîdênayînî bigre heta stranên koçika û folklorîkwekî pêlên aveke fûr û zelal ji dengê wîbelav dibûn... Strana folklorîke Gelîyê

Qewalê, Kevoka Hesen Cizîrî û MewlîdaBateyî li serê repertuara wî bûn...

Belê xwediyê van delalîya, xwediyêbejn û baleke bedewe şirîn jî bû. Bejn ûbaleke bişêl... Her cil û berg ji bedena wîya mîna tayê spîndara biharê dihatin...Digel dilnizmî û sadetîya xwe, lê herwe-ha mirovekî hejxwekirî jî bû. Li gor hercûre cilên wî aksesuarek hebû. Dema cejnû şahîya şel û şepik berdikirin, şaşikgirêdida, lê herweha gopalê zirave heyze-ran jî ji destê xwe kêm nedikir. Lê belê,dema çakêt û pantol jî berdikirin berçavkaqeytan zêr ji ber çavên xwe yên mînamorikên xwezayî dûr nedikir...

H.Dema em zarok, me ev mirovê mirov-

hez bi van xasyetên herî baş û pakdinasî... Wekî ev abîdê qencî û başîyêbarkirî çûye navçeyeke dî ya welat xelkbi tevayî gelek xemgîn bibû...

Sal bi dûv salan ketin em jî mezinbûn, bûne xort û ciwan... Dema emcareke dî rastî vî mirovê kûbare mirovhezhatî, ew jî bi nav salan ketibû Iê hêj jîgelekî aza û li ser xwe bû...

Digel derbazbûna deh salan, lê çawa emrastî hev hatin heçku ew deh salên borîqet nehatine jîyan wisa dilgermî ûrûkenîyeke ji dil nîşanî me dabû...

Li cihê rasthatina me yê nû, kêm zêdepênc salên me bi hev ra derbaz bûn. Dimidehê van pênc salan da dan û standinênme germ, geş û bilindtir bibûn... Ewnasyarî û peywendîyên dostayeö û hev-welatîyê têr û tijîtir bibûn. Bawerî û we-latperwerîya ji dil bibû hevîrê dan û stan-dinên me yên nû... Heroj nêzîkbûna wîya ji vî alî ve qedir û qîmetê wî mezin ûbilindtir dikir di nav me da... Ew sadetî,tevazû û dilnizmîya di kesînîya wî da jixwe rengekî geştir dida peywendîyênwî... Ew êdî bi vê pêşketinê û pey-

41

REVINGEBÊNAV

Rojan H.

J.i tevazû û dilnizmiya xwe çu carabehsê jiyan û serborîya xwe nedikir. "Jixwe behs kirin" ji wî dûr bû. Eve xasyetawî bû... Dema yekê di nav refek mirov anjî di civatekê da axivtin anîba ser jiyan, karû kiryarên xwe, sor dibû, xûhê di ser ûçavên wî da wekî morikan xûya dikir... Mi-rovekî pirbêj nebû. Bêdeng bû. Lê belê,bêdengîya wî, bêdengîyeke rûmetî û serbi-lindiyê bû... Mirovekî sernerm bû, lê ser-nermîyeke bi xwe bawer... Cihê bêdengîyêbêdeng, lê yê axivtinê jî mirovê gotina xwebû... Bêdengî û axivtina wî di senga şêrêsorda bû : Di her du alîyên wî da jî sehm ûşirînîyek hebû...

Xasyeteke herî başe wî jî ew bû ku xwedida ber hemû zor û zehmetîyên jîyanê. Liber herikîna dijware jîyanê dilsisö jî ji wîdûr bû...

Xwediyê van xasyetên baş û qenc di navcivatê da birûmet û qedir bû...

Xwediyê van delalîya, xwediyê dengekîxweş û zelal jî bû. Ji mewlîd û qesîdênayînî bigre heta stranên koçika û folklorîkwekî pêlên aveke fûr û zelal ji dengê wîbelav dibûn... Strana folklorîke Gelîyê

Qewalê, Kevoka Hesen Cizîrî û MewlîdaBateyî li serê repertuara wî bûn...

Belê xwediyê van delalîya, xwediyêbejn û baleke bedewe şirîn jî bû. Bejn ûbaleke bişêl... Her cil û berg ji bedena wîya mîna tayê spîndara biharê dihatin...Digel dilnizmî û sadetîya xwe, lê herwe-ha mirovekî hejxwekirî jî bû. Li gor hercûre cilên wî aksesuarek hebû. Dema cejnû şahîya şel û şepik berdikirin, şaşikgirêdida, lê herweha gopalê zirave heyze-ran jî ji destê xwe kêm nedikir. Lê belê,dema çakêt û pantol jî berdikirin berçavkaqeytan zêr ji ber çavên xwe yên mînamorikên xwezayî dûr nedikir...

H.Dema em zarok, me ev mirovê mirov-

hez bi van xasyetên herî baş û pakdinasî... Wekî ev abîdê qencî û başîyêbarkirî çûye navçeyeke dî ya welat xelkbi tevayî gelek xemgîn bibû...

Sal bi dûv salan ketin em jî mezinbûn, bûne xort û ciwan... Dema emcareke dî rastî vî mirovê kûbare mirovhezhatî, ew jî bi nav salan ketibû Iê hêj jîgelekî aza û li ser xwe bû...

Digel derbazbûna deh salan, lê çawa emrastî hev hatin heçku ew deh salên borîqet nehatine jîyan wisa dilgermî ûrûkenîyeke ji dil nîşanî me dabû...

Li cihê rasthatina me yê nû, kêm zêdepênc salên me bi hev ra derbaz bûn. Dimidehê van pênc salan da dan û standinênme germ, geş û bilindtir bibûn... Ewnasyarî û peywendîyên dostayeö û hev-welatîyê têr û tijîtir bibûn. Bawerî û we-latperwerîya ji dil bibû hevîrê dan û stan-dinên me yên nû... Heroj nêzîkbûna wîya ji vî alî ve qedir û qîmetê wî mezin ûbilindtir dikir di nav me da... Ew sadetî,tevazû û dilnizmîya di kesînîya wî da jixwe rengekî geştir dida peywendîyênwî... Ew êdî bi vê pêşketinê û pey-

41

wendîyên nû ketibû nav rêzên welatper-werîya têkoşer...

m.Di têkoşîna jîyana rojane da bedeldan

carek be, di têkoşîna bawerî û welatper-werîyê da ev bedele ducar û hetta zêdetire... Helbet bedela herî mezin jîserîdane... Heke mafê herî mezinî mirovjîyan be hingê mana û naveroka serîdanêbaş tête zanîn...

Ev mirovê netirs pêşîyê kete navdezgehê şkence û zindana... Piştîzindanîya du meha dema derketî û hatîyenav mal, eyal û hevalên xwe, ken ji devêwî kêm nebibû. Ne xem, ne hêrs û ne jîtirs... Herwekî tiştek nebûy wî hewayêgerme berê di navbera xwe û dost ûhevalên xwe da domandibû...

Lê belê, wî carekê xezeba hêzên dijgelîû dewletê kişandibû ser xwe. Ketibûn serdewsa vî mirovê dilsoze welatparêz. Ligorî destûr û sistema wan ya azar, şkenceû kuştinê êdî mafê jîyana wî nemabû !iser rûyê erdê... Divîyabû ku rojek zûtirvî mirovê pake têkoşer, dilsozê xebat ûserketina gel û welatê xwe kêm bikin jinifûsa gel... Divîyabû ku ew êdî nejî,bêhna wî çik bibe... Qol û qirar dabûncarekê dijminên gel. Li hêvîya keysekêbûn. Pêşîyê girtin, du meha hefs kirin.Divîya demekî dirêj nekeve navberê. Jiser derketina wî sê meh derbaz nebûnvêca fermana sekinandina dilê wî yê ku jibo gel û welat davêt, dan...

IV.Zivistaneke dijwar û hişkesar bi ser

payîza direng da hat. Mij û moranaserbajêrê dewleta dagîrker û şevdirêjîyazivistanê bi kêrî nijdevanên dijmindihat...

Meha Kanûna 79-ê ber bi xilasbûnê vebû. Digel vê mehê salek dî jî dikete nav

rûpelên dîrokê. Hazirîya sala nû xûyadikir... Gelek plan dihatin danîn, xewn ûxiyal dihatin kirin, fantezîyeke kûr ûfireh peyda dibû di serê mirovan da ji bosala nû...

V.Wekî heroj, sibê zû ji xew hişyar bû.

Li ser cihê xwe ser û çavên xwe perixan-din, bawişî... Pê hesîya ku îro leşê wîpiçekê giran bûye... Xwe vî alî wî alîbada û paşê yekcar da xwe û rabû serpiya... Pêşîyê destê xwe avête saeta xweku li destê xwe girêde... Dûdilî bû gelobiçe serşokê avekê li xwe bike an ne...Paşê biryar da ku aveke sivik li xwebike. Saeta xwe girêneda û dîsa danî serkomodînê... Derî hêdîka vekir ku jin ûzaro hişyar nebin. Eve adetê wî bû. Çucara digel hişyarbûna xwe nedixwest kesji vê xewa şirîne spêdê hişyar bin.Lewma gelek bi bêdengî radibû...

Çû serşokê xwe rûs kir. Sûrik vekir,piçekê ma heta av germ bû. Li serşokê jîhizirî ku gelo aveke sivik li xwe bike anqederekê bimîne û hestîyên xwe başgerm bike di nav ava kelegerm da... Lêbelê, dîsa zû biryar da ku wext nekuje,zû aveke sivik li xwe bike û ji karê xweradirengnemîne...

Ew nêzîkî sih salan bû dixebitî. Çucara direng nemabû bo kar... "Her tişt liwextê xwe" prensîba wî bû... Bi van bîrû hizra û bi lez avek li xwe kir, rabûxwe zûha kir, rihên xwe tiraşîn, ava gulali rûye xwe'y nerme hilû kir, pora xweşe kir û ji serşokê derket... Çû mezelanivistinê cilên xwe derxistin û li kolanêxwe cilik kir... Dîsa vegerî serşokê û liawênê nêrî. Şeyekî dî jî avête pora xwe ûderket... Rûnişte ser kursîya li kolanê ûpêlava xwe kire pê xwe û benên wêgirêdan. Êdî hazirî çûna kar bû... Sakoyêxwe yê dirêj û bi kemer berkir, şewqê

42

wendîyên nû ketibû nav rêzên welatper-werîya têkoşer...

m.Di têkoşîna jîyana rojane da bedeldan

carek be, di têkoşîna bawerî û welatper-werîyê da ev bedele ducar û hetta zêdetire... Helbet bedela herî mezin jîserîdane... Heke mafê herî mezinî mirovjîyan be hingê mana û naveroka serîdanêbaş tête zanîn...

Ev mirovê netirs pêşîyê kete navdezgehê şkence û zindana... Piştîzindanîya du meha dema derketî û hatîyenav mal, eyal û hevalên xwe, ken ji devêwî kêm nebibû. Ne xem, ne hêrs û ne jîtirs... Herwekî tiştek nebûy wî hewayêgerme berê di navbera xwe û dost ûhevalên xwe da domandibû...

Lê belê, wî carekê xezeba hêzên dijgelîû dewletê kişandibû ser xwe. Ketibûn serdewsa vî mirovê dilsoze welatparêz. Ligorî destûr û sistema wan ya azar, şkenceû kuştinê êdî mafê jîyana wî nemabû !iser rûyê erdê... Divîyabû ku rojek zûtirvî mirovê pake têkoşer, dilsozê xebat ûserketina gel û welatê xwe kêm bikin jinifûsa gel... Divîyabû ku ew êdî nejî,bêhna wî çik bibe... Qol û qirar dabûncarekê dijminên gel. Li hêvîya keysekêbûn. Pêşîyê girtin, du meha hefs kirin.Divîya demekî dirêj nekeve navberê. Jiser derketina wî sê meh derbaz nebûnvêca fermana sekinandina dilê wî yê ku jibo gel û welat davêt, dan...

IV.Zivistaneke dijwar û hişkesar bi ser

payîza direng da hat. Mij û moranaserbajêrê dewleta dagîrker û şevdirêjîyazivistanê bi kêrî nijdevanên dijmindihat...

Meha Kanûna 79-ê ber bi xilasbûnê vebû. Digel vê mehê salek dî jî dikete nav

rûpelên dîrokê. Hazirîya sala nû xûyadikir... Gelek plan dihatin danîn, xewn ûxiyal dihatin kirin, fantezîyeke kûr ûfireh peyda dibû di serê mirovan da ji bosala nû...

V.Wekî heroj, sibê zû ji xew hişyar bû.

Li ser cihê xwe ser û çavên xwe perixan-din, bawişî... Pê hesîya ku îro leşê wîpiçekê giran bûye... Xwe vî alî wî alîbada û paşê yekcar da xwe û rabû serpiya... Pêşîyê destê xwe avête saeta xweku li destê xwe girêde... Dûdilî bû gelobiçe serşokê avekê li xwe bike an ne...Paşê biryar da ku aveke sivik li xwebike. Saeta xwe girêneda û dîsa danî serkomodînê... Derî hêdîka vekir ku jin ûzaro hişyar nebin. Eve adetê wî bû. Çucara digel hişyarbûna xwe nedixwest kesji vê xewa şirîne spêdê hişyar bin.Lewma gelek bi bêdengî radibû...

Çû serşokê xwe rûs kir. Sûrik vekir,piçekê ma heta av germ bû. Li serşokê jîhizirî ku gelo aveke sivik li xwe bike anqederekê bimîne û hestîyên xwe başgerm bike di nav ava kelegerm da... Lêbelê, dîsa zû biryar da ku wext nekuje,zû aveke sivik li xwe bike û ji karê xweradirengnemîne...

Ew nêzîkî sih salan bû dixebitî. Çucara direng nemabû bo kar... "Her tişt liwextê xwe" prensîba wî bû... Bi van bîrû hizra û bi lez avek li xwe kir, rabûxwe zûha kir, rihên xwe tiraşîn, ava gulali rûye xwe'y nerme hilû kir, pora xweşe kir û ji serşokê derket... Çû mezelanivistinê cilên xwe derxistin û li kolanêxwe cilik kir... Dîsa vegerî serşokê û liawênê nêrî. Şeyekî dî jî avête pora xwe ûderket... Rûnişte ser kursîya li kolanê ûpêlava xwe kire pê xwe û benên wêgirêdan. Êdî hazirî çûna kar bû... Sakoyêxwe yê dirêj û bi kemer berkir, şewqê

42

xwe kire serê xwe û vê carê çû ber awênali kolanê û berê xwe da bejn û balê... Wêbejn û bala zirave tenik... Niha î timambû. Berê xwe da derî, destê xwe avêtê kuveke, lê sekinî, digel hizirîneke kurt derîvekir û derket. Digel derketina xwe derîgelek hêdî û bi qayde girt...

Bi pêlekana ve berjêr bû, hate tebeqabinî û berê xwe da derîyê mezinî avahîku derkeve... Rastî du kesan hat. Bêhemdpiçekê sekinî li wan nêrî û derbaz bû...Destê xwe avête derî ku veke, ji pişt vedemance dirêjî pişta wî kirin û gotinê kunebizive û rast derkeve...

Ew li pêşîyê, kuştedar li paş derke-tin...

Berê spêdê saet 7. Spêdehîyeke reş ûtarîye zivistanê. Li derve sir û seqem,mij û moran... Dinya ker û kip... Hercarvê demê hat û çûn pir bûn. Lê mîrata wêrojê hûnê bêjin ku erd ker bûye û mirovtê da winda bûne... Ne hatin ne jîçûnek...

Herdu xwûnrêjan ew dane pêşîya xweber bi avahîyekî nû destpêkirî birin. Sirû seqemê, mij û moran û tarîtîya berêspêdê hewa gelek bêhnçik kiribû...Qederê du sed gava wisa bêdeng çûn...Ketine nav kavilê avahî. Xwûnrêj nea-xivtin, deng jê derneket... Ew birine serçala kişlê. Sekinîn...

Spêdehîyeke zû û tarî, spîtîya kişlê jîlê tarî bû... Wî zanî eve sekinîna dawîyêye... Destên xwe qet ji berûkên sakoyêxwe dernexistin. Hizirî... Jîyan wekîfilmekê li ber çavan derbaz bû... Ne tirsî,lê xemgîn bû... Zû diçû... Hêj jîyaba dêbaş biba... Xwe ne livand, lavayîxwûnrêja nekir... Bêhneke biçûk wisaman... Gel, welat, serketin, azadî û jin,zarok hemû di maweyê saniyekê daherikîn li ber wan çavên delal...

Teqandin... Yek, du... û pênc gule te-qandin... Ji pişt ve... Neyar bitirs bûn...

Neyar egît nebûn... Mêrane demance ne-teqandin... Bi tûlekî û ji paş ve teqan-din...

Ne ax, ne ay!.. Ket... Kete rexê çalakişlê... Xwûna sore biriqî û pak herikî...Tevî nav kişla sîsespî bû...

Dengê pênc guleyan nehate bihîstin.Male nêzîk bû... Lê ma kê ew hizir dikirku ew dê necamêrane û di tarîtîyaspêdehîyeke zû da bête kuştin...

Dem ne sekinî bû, pêşve diçû, lê mi-xabin dilê polayî yê wî sekinandi bûn...

Adetê wî bû. Heroj berî nîvro li malêdigerîya, halê zarok û xanimê dipirsî...Wê rojê jî jin û zarok li hêvîya telefonababê malê bûn... Lê nehat... Piştî qede-rekê telefonek hat... Xanimê ahîzerakir... Xwe hazir kiribû ku bêjê çimadireng ma bo telefonê... Lê belê, dengekînenas li ser telefonê bû û xeberekînebixêr dida!.. Xanim serwext nebû, şaşmehtel jê pirsî ku çi dibêje... Dengê litelefonê axivtina xwe didomand ku malaWî ye an ne... Xanimê got belê...Xeberê reş dubare kir û jê xwest ku jimal dernekevin û li hêvîya polisbimînin... Xanim ji xwe çû... Ahîzekete erdê. Wê gavê zarokê malê yê biçûknû ji dibistanê hatibû. Bezî diya xwe. Lêdiya wî li xwe nebû... Zarokî xwe şaşnekir, ahîze rakir û pirsî ku çiqewimîye... Dengê li ser telefonê xeberêdilsoj dubare kir û jê xwest ku li mal lihêvîya polis bimînin... Zarokî got bila ûtelefon girt...

Zarokekî 12 salî, lê li ser hemda xwe ûdilpolayî dîsa xwe şaş nekir, çû piçeklewante anî li ser û rûyê diya xwe kir...Piştî demekî kurt diya wî bi ser xwe vehat lê girîn jê kêm nebû... Di wê gavê dapolisan derî quta... Zarokî derî vekir...Polisan bûyer jê ra gotin û jê xwestin kudigel wan bêt û bi hev ra biçin "kuşö"nas bikin... Bi hev ra çûn kavilê avahîyê

43

xwe kire serê xwe û vê carê çû ber awênali kolanê û berê xwe da bejn û balê... Wêbejn û bala zirave tenik... Niha î timambû. Berê xwe da derî, destê xwe avêtê kuveke, lê sekinî, digel hizirîneke kurt derîvekir û derket. Digel derketina xwe derîgelek hêdî û bi qayde girt...

Bi pêlekana ve berjêr bû, hate tebeqabinî û berê xwe da derîyê mezinî avahîku derkeve... Rastî du kesan hat. Bêhemdpiçekê sekinî li wan nêrî û derbaz bû...Destê xwe avête derî ku veke, ji pişt vedemance dirêjî pişta wî kirin û gotinê kunebizive û rast derkeve...

Ew li pêşîyê, kuştedar li paş derke-tin...

Berê spêdê saet 7. Spêdehîyeke reş ûtarîye zivistanê. Li derve sir û seqem,mij û moran... Dinya ker û kip... Hercarvê demê hat û çûn pir bûn. Lê mîrata wêrojê hûnê bêjin ku erd ker bûye û mirovtê da winda bûne... Ne hatin ne jîçûnek...

Herdu xwûnrêjan ew dane pêşîya xweber bi avahîyekî nû destpêkirî birin. Sirû seqemê, mij û moran û tarîtîya berêspêdê hewa gelek bêhnçik kiribû...Qederê du sed gava wisa bêdeng çûn...Ketine nav kavilê avahî. Xwûnrêj nea-xivtin, deng jê derneket... Ew birine serçala kişlê. Sekinîn...

Spêdehîyeke zû û tarî, spîtîya kişlê jîlê tarî bû... Wî zanî eve sekinîna dawîyêye... Destên xwe qet ji berûkên sakoyêxwe dernexistin. Hizirî... Jîyan wekîfilmekê li ber çavan derbaz bû... Ne tirsî,lê xemgîn bû... Zû diçû... Hêj jîyaba dêbaş biba... Xwe ne livand, lavayîxwûnrêja nekir... Bêhneke biçûk wisaman... Gel, welat, serketin, azadî û jin,zarok hemû di maweyê saniyekê daherikîn li ber wan çavên delal...

Teqandin... Yek, du... û pênc gule te-qandin... Ji pişt ve... Neyar bitirs bûn...

Neyar egît nebûn... Mêrane demance ne-teqandin... Bi tûlekî û ji paş ve teqan-din...

Ne ax, ne ay!.. Ket... Kete rexê çalakişlê... Xwûna sore biriqî û pak herikî...Tevî nav kişla sîsespî bû...

Dengê pênc guleyan nehate bihîstin.Male nêzîk bû... Lê ma kê ew hizir dikirku ew dê necamêrane û di tarîtîyaspêdehîyeke zû da bête kuştin...

Dem ne sekinî bû, pêşve diçû, lê mi-xabin dilê polayî yê wî sekinandi bûn...

Adetê wî bû. Heroj berî nîvro li malêdigerîya, halê zarok û xanimê dipirsî...Wê rojê jî jin û zarok li hêvîya telefonababê malê bûn... Lê nehat... Piştî qede-rekê telefonek hat... Xanimê ahîzerakir... Xwe hazir kiribû ku bêjê çimadireng ma bo telefonê... Lê belê, dengekînenas li ser telefonê bû û xeberekînebixêr dida!.. Xanim serwext nebû, şaşmehtel jê pirsî ku çi dibêje... Dengê litelefonê axivtina xwe didomand ku malaWî ye an ne... Xanimê got belê...Xeberê reş dubare kir û jê xwest ku jimal dernekevin û li hêvîya polisbimînin... Xanim ji xwe çû... Ahîzekete erdê. Wê gavê zarokê malê yê biçûknû ji dibistanê hatibû. Bezî diya xwe. Lêdiya wî li xwe nebû... Zarokî xwe şaşnekir, ahîze rakir û pirsî ku çiqewimîye... Dengê li ser telefonê xeberêdilsoj dubare kir û jê xwest ku li mal lihêvîya polis bimînin... Zarokî got bila ûtelefon girt...

Zarokekî 12 salî, lê li ser hemda xwe ûdilpolayî dîsa xwe şaş nekir, çû piçeklewante anî li ser û rûyê diya xwe kir...Piştî demekî kurt diya wî bi ser xwe vehat lê girîn jê kêm nebû... Di wê gavê dapolisan derî quta... Zarokî derî vekir...Polisan bûyer jê ra gotin û jê xwestin kudigel wan bêt û bi hev ra biçin "kuşö"nas bikin... Bi hev ra çûn kavilê avahîyê

43

nêzîkî mala wan... Çi bibînin!.. Ewşêrezelam ketîye rexê çala kişlê... Ewxwûna sore pak kişil sor kirîye... Zarokîdîsa xwe şaş nekir. Gelek bi xwûnsarî ûmetaneteke mirovên mezin got ku ewbabê wî ye...

Polisan ambûlans anîn û ew rakirinbirin morga nexweşxana mezine bajêr...Zarok bêyî rondikek çava vegerî malê...Cîran li ser girîna dayîka wî kombibûn... Aşkera kir ku babê wî hatîyekuştin...

VI.Xeberê reş û dilsoj zû belav dibe...

Şehadeta wî deng veda... Heval, dost, kesû karên wî ref ref li malê kom bûn... Lêbelê, çu hewayê şînê li mal nebû...Xwûnrêj aşkera bûn... Hêzên tarîyedewletê ev kare kiribûn... Lewma, her diserî da jin û zarok, kes û kar tevî dost ûhevalên wî xem û kula xwe kirin rikatêkoşîna dijî dijmin û hêzên xwûnrêjedewletê... Rondikên çavên xwe werandinnav dilên xwe û xwe pê bihêz kirin...Digel vê dilqaîmîyê jî xem, kul û keserawî digel valahîya wî xûya dikir di malêda...

Dezgehên resmîye dijmin ketine tirs ûxofeke mezin û bi lez û bez ew ji'morg'ê revandin û birin gor kirin...Xema mezin eve bû. Şehîdê gel û welatji gel û welatê wî dihate dûr kirin... Evenedihate qebûl kirin... Biryar hate dan kuji nav axa dewleta dijmine xwûnxwarbête derxistin... Digel hazirîyeke rêk ûpêk ew ji nav axa dewleta dagîrker hatederxistin û bi refeke dost, heval û kes ûkaran ber bi welat ve hate rêkirin...

VII.Zivistaneke dijwar, sir û seqem.. Mij û

moran, hewayekî bêhnçik... Demaotobûs bi rê ketî bêdengîya nav otobûsê

bi dengê girîneke dilsoj dengveda. Lêdirêj nekir. Girîneke kurt... Heq bû. Evçend roj bû ku rondikên çava werîyabûnenav dil û hinavan... Dil qaîm kiribûn...Hemû dilpolayî bibûn... Carekê, tenêcarekê dengê girîneke bilind û çendrondik... Gelek nebû...

Otobûsê sinyal da milê rastê û bi rêket. Yên mayî destmalên sor hejandin...Otobûs hêj ji derîyê garajê derneketîrefek ciwanan rê li otobûsê birîn, otobûssekinî. Şofêr derîyê otobûsê vekir, ciwanhatin ber derî. Yek ji wan hate jor,qevdek gulên sor di destî da her li rexêkursîya şofêr sekinî... Bi serê xwe silavda û axivtinek kurt li ser Wî kir... Dîsabi serê xwe silav li giyanê şehîdê pakînemir da, qevda gulên sor danî ber pence-ra otobûsê û derket... Digel yên li derveyên di otobûsê da jî dest bi çepikankirin... Otobûs bi van çepikan ji derîyêgarajê derket û berê xwe da ser riya welatû ber bi Kurdistana delal ve hêl dagazê...

Pişfî bêdengîyeke kurt, êdî yên diotobûsê da jî vebûn... Axivtin, suhbetdirêj û kûr kirin. Stran ji teypa otobûsênehate birîn. Şîn nebû. Kes ne mirîbû... Ma dê bo çi bi kel û girî bûna...Şehîdê gel û welat bi şahîyeke geş ber biaxa xwe ve diçû...

VIILZivistana dijwar, sir û seqem... Lê

belê, ne mij û ne jî moran... Esmansîrsahî... Belê bayekî hişk, çeq û tayêndarên rût û tazî dihejîne, befra toze sîsspîli der û dora belav dike... Hewayê welat,zivistana welat jî, ji ya welatê dijmincûdatir e... Hewayekî bêhnfireh ku gavamirov dikişîne nav dil û hinavaxweşîyeke bijûn dide mirov...

Pêlên gola Wanê bilind in... Digel wîhewayê vekirî û sahî, ji alîyekê bayê

44

nêzîkî mala wan... Çi bibînin!.. Ewşêrezelam ketîye rexê çala kişlê... Ewxwûna sore pak kişil sor kirîye... Zarokîdîsa xwe şaş nekir. Gelek bi xwûnsarî ûmetaneteke mirovên mezin got ku ewbabê wî ye...

Polisan ambûlans anîn û ew rakirinbirin morga nexweşxana mezine bajêr...Zarok bêyî rondikek çava vegerî malê...Cîran li ser girîna dayîka wî kombibûn... Aşkera kir ku babê wî hatîyekuştin...

VI.Xeberê reş û dilsoj zû belav dibe...

Şehadeta wî deng veda... Heval, dost, kesû karên wî ref ref li malê kom bûn... Lêbelê, çu hewayê şînê li mal nebû...Xwûnrêj aşkera bûn... Hêzên tarîyedewletê ev kare kiribûn... Lewma, her diserî da jin û zarok, kes û kar tevî dost ûhevalên wî xem û kula xwe kirin rikatêkoşîna dijî dijmin û hêzên xwûnrêjedewletê... Rondikên çavên xwe werandinnav dilên xwe û xwe pê bihêz kirin...Digel vê dilqaîmîyê jî xem, kul û keserawî digel valahîya wî xûya dikir di malêda...

Dezgehên resmîye dijmin ketine tirs ûxofeke mezin û bi lez û bez ew ji'morg'ê revandin û birin gor kirin...Xema mezin eve bû. Şehîdê gel û welatji gel û welatê wî dihate dûr kirin... Evenedihate qebûl kirin... Biryar hate dan kuji nav axa dewleta dijmine xwûnxwarbête derxistin... Digel hazirîyeke rêk ûpêk ew ji nav axa dewleta dagîrker hatederxistin û bi refeke dost, heval û kes ûkaran ber bi welat ve hate rêkirin...

VII.Zivistaneke dijwar, sir û seqem.. Mij û

moran, hewayekî bêhnçik... Demaotobûs bi rê ketî bêdengîya nav otobûsê

bi dengê girîneke dilsoj dengveda. Lêdirêj nekir. Girîneke kurt... Heq bû. Evçend roj bû ku rondikên çava werîyabûnenav dil û hinavan... Dil qaîm kiribûn...Hemû dilpolayî bibûn... Carekê, tenêcarekê dengê girîneke bilind û çendrondik... Gelek nebû...

Otobûsê sinyal da milê rastê û bi rêket. Yên mayî destmalên sor hejandin...Otobûs hêj ji derîyê garajê derneketîrefek ciwanan rê li otobûsê birîn, otobûssekinî. Şofêr derîyê otobûsê vekir, ciwanhatin ber derî. Yek ji wan hate jor,qevdek gulên sor di destî da her li rexêkursîya şofêr sekinî... Bi serê xwe silavda û axivtinek kurt li ser Wî kir... Dîsabi serê xwe silav li giyanê şehîdê pakînemir da, qevda gulên sor danî ber pence-ra otobûsê û derket... Digel yên li derveyên di otobûsê da jî dest bi çepikankirin... Otobûs bi van çepikan ji derîyêgarajê derket û berê xwe da ser riya welatû ber bi Kurdistana delal ve hêl dagazê...

Pişfî bêdengîyeke kurt, êdî yên diotobûsê da jî vebûn... Axivtin, suhbetdirêj û kûr kirin. Stran ji teypa otobûsênehate birîn. Şîn nebû. Kes ne mirîbû... Ma dê bo çi bi kel û girî bûna...Şehîdê gel û welat bi şahîyeke geş ber biaxa xwe ve diçû...

VIILZivistana dijwar, sir û seqem... Lê

belê, ne mij û ne jî moran... Esmansîrsahî... Belê bayekî hişk, çeq û tayêndarên rût û tazî dihejîne, befra toze sîsspîli der û dora belav dike... Hewayê welat,zivistana welat jî, ji ya welatê dijmincûdatir e... Hewayekî bêhnfireh ku gavamirov dikişîne nav dil û hinavaxweşîyeke bijûn dide mirov...

Pêlên gola Wanê bilind in... Digel wîhewayê vekirî û sahî, ji alîyekê bayê

44

Nemrûd û Sîpanê Xelat, li alîyê dî jîbayê deşta Wanê ji gupika çiyayê Arakêpêlên golê bilind û gur dike... Gol hêçbûye... Çu cara pêlên xwe wisa bi hêrs ûrik li rex û lêvên reşahî nedaye... Lê vêcarê cûdayî rojên dî ye... Bayê Nemrûd,Sîpan û Arakê gotina xwe kirine yek ûpêlên golê rakirine... Hersê çiyayên ber-zebilindên navça Bidlîs û Wanê digelgolê qol û qirar dane hev ku hatina wîdeng vedin, hêrs û rika xwe nîşanbidin...

Dema otobûs gihiştîye ber deşta çiyayêNemrûd refa dost û hevalan xûya kir...Otobûs êdî bitenê nebû. Di wan riyêntenge dijwar da otobûs bi refeqeta çendînotomobîlên hevalan riya xwe domand...Dengê ba û pêlên Gola Wanê her diçû bi-lindtir dibûn... Dema kêşa otobûs ûotomobîlan gihişte Tetwanê fîrîna ba ûpêlên golê silav didan... Pêlên gurebilind bi rik û hêleke mezin lêvên reşahîdialîstin... Eve silav bû. Silava şehîdêpakî nemir bû. Silava wî bû...

Piştî kurtedemekê otobûs û kêşaotomobîla ber bi Wanê ve bi rê ketin.Digel slogan, çepik û hejandina dest ûdestmalên kesk, sor û zer otobûsê agirêgaza xwe zêde kir li ser riya Wanê...

Kêm mabû bo Wanê... Wan!.. Bajarêdelale rengîn. Mirarîya Kurdistanê.Bajarê wî... Xema wî bi ser bajêrketibû... Lê dîsa xema xwe nîşannedida... Wekî otobûs û kêşa otomobîlagihiştiye ber navça Westanê, dengê pêlêngolê bilindtir bû. Bayê çiyayên hindavaWestanê difîrîn... Eve jî silava wî bû...Silaveke ji dil. Wî demeke dirêj liWestanê xizmeta gelê xwe kiribû...Çiyayên hindava Westanê deng vedida kuwî çendtn cara qedem dabû û çûbû nêçîrapezkûvî û kewan...

Otobûs li pêşîyê û kêşa otomobîlan lipaş hêdî hêdî di ber Westanê da ber bi

Wanê ve herikî... Silava çiya û pêlêngolê dom dikir. Wî silava wan bê bersivnehêla. Deng veda li çiyayên Westanê :

Westan e Westan eXweş Westan eCihê dost û hevalanWarê mêr û egîdan eEve jî silav û dilsozîya wî bû li be-

ramber silava çiyayên Westanê û pêlêngure bilindên Gola Wanê...

LX.Roj êdî bi direngî ketibû... Rojên

kurte zivistanê keys neda ku ew gerekekurt li nav bajarê Wanê bide. Leza wîhebû... Demekî zû dixwest bigiheElbakê. Elbaka xopan... Cih û warê babû kalên wî... Deşta Elbakê. Deşta bi xêrû bereket... Cihê bûyîn û mezinbûnawî... Cihê xortî û ciwanîyê... Elbak!..Xewn û xiyala wî bû Elbak.... Sofîyêwarê xwe bû. Çi gava demekî valayîdirêj ji karê xwe bigirta, bêhna xwe liElbakê vedida.... Ji xwe çemê Kêlegomêcihê geşt û şahîyên wî bû...

Kêşa otobûs û otomobîla berî ku bigi-hin bajarê Wanê qederê 20 Km badanmilê rastê û ber bi deşta Qesrik û Xoşebêve lezandin... Roj daketîbû. Dema kêşgihişte sêriya Qesrik, Wan û Xoşebêrefeke mezine dost û hevalan li hêvîyarefa wî bûn. Piştî sekinîneke kurt hemûmakîne bûne rêz... Rêza otomobîla bûkêşeke dirêj... Otobûsa ku tabûta wî têda li pêşîyê û paşê jî makînên dî li peyhev dane rê...

Dema otobûs û otomobîl ji ser piraXoşebê derbaz bûyî silava wî gihişteKela Xoşebê. Kela bilinde dîrokî...Xwezî dem û keys heba û bêhneke dirêjli Xoşebê sekinîban... Lê mixabin, nedem ne jî mecal hebû... Otobûs ûotomobîlan xwe dane ber evrazê "GedûkaÇûxê"... Hewayê pake bijûn dil û hinav

45

Nemrûd û Sîpanê Xelat, li alîyê dî jîbayê deşta Wanê ji gupika çiyayê Arakêpêlên golê bilind û gur dike... Gol hêçbûye... Çu cara pêlên xwe wisa bi hêrs ûrik li rex û lêvên reşahî nedaye... Lê vêcarê cûdayî rojên dî ye... Bayê Nemrûd,Sîpan û Arakê gotina xwe kirine yek ûpêlên golê rakirine... Hersê çiyayên ber-zebilindên navça Bidlîs û Wanê digelgolê qol û qirar dane hev ku hatina wîdeng vedin, hêrs û rika xwe nîşanbidin...

Dema otobûs gihiştîye ber deşta çiyayêNemrûd refa dost û hevalan xûya kir...Otobûs êdî bitenê nebû. Di wan riyêntenge dijwar da otobûs bi refeqeta çendînotomobîlên hevalan riya xwe domand...Dengê ba û pêlên Gola Wanê her diçû bi-lindtir dibûn... Dema kêşa otobûs ûotomobîlan gihişte Tetwanê fîrîna ba ûpêlên golê silav didan... Pêlên gurebilind bi rik û hêleke mezin lêvên reşahîdialîstin... Eve silav bû. Silava şehîdêpakî nemir bû. Silava wî bû...

Piştî kurtedemekê otobûs û kêşaotomobîla ber bi Wanê ve bi rê ketin.Digel slogan, çepik û hejandina dest ûdestmalên kesk, sor û zer otobûsê agirêgaza xwe zêde kir li ser riya Wanê...

Kêm mabû bo Wanê... Wan!.. Bajarêdelale rengîn. Mirarîya Kurdistanê.Bajarê wî... Xema wî bi ser bajêrketibû... Lê dîsa xema xwe nîşannedida... Wekî otobûs û kêşa otomobîlagihiştiye ber navça Westanê, dengê pêlêngolê bilindtir bû. Bayê çiyayên hindavaWestanê difîrîn... Eve jî silava wî bû...Silaveke ji dil. Wî demeke dirêj liWestanê xizmeta gelê xwe kiribû...Çiyayên hindava Westanê deng vedida kuwî çendtn cara qedem dabû û çûbû nêçîrapezkûvî û kewan...

Otobûs li pêşîyê û kêşa otomobîlan lipaş hêdî hêdî di ber Westanê da ber bi

Wanê ve herikî... Silava çiya û pêlêngolê dom dikir. Wî silava wan bê bersivnehêla. Deng veda li çiyayên Westanê :

Westan e Westan eXweş Westan eCihê dost û hevalanWarê mêr û egîdan eEve jî silav û dilsozîya wî bû li be-

ramber silava çiyayên Westanê û pêlêngure bilindên Gola Wanê...

LX.Roj êdî bi direngî ketibû... Rojên

kurte zivistanê keys neda ku ew gerekekurt li nav bajarê Wanê bide. Leza wîhebû... Demekî zû dixwest bigiheElbakê. Elbaka xopan... Cih û warê babû kalên wî... Deşta Elbakê. Deşta bi xêrû bereket... Cihê bûyîn û mezinbûnawî... Cihê xortî û ciwanîyê... Elbak!..Xewn û xiyala wî bû Elbak.... Sofîyêwarê xwe bû. Çi gava demekî valayîdirêj ji karê xwe bigirta, bêhna xwe liElbakê vedida.... Ji xwe çemê Kêlegomêcihê geşt û şahîyên wî bû...

Kêşa otobûs û otomobîla berî ku bigi-hin bajarê Wanê qederê 20 Km badanmilê rastê û ber bi deşta Qesrik û Xoşebêve lezandin... Roj daketîbû. Dema kêşgihişte sêriya Qesrik, Wan û Xoşebêrefeke mezine dost û hevalan li hêvîyarefa wî bûn. Piştî sekinîneke kurt hemûmakîne bûne rêz... Rêza otomobîla bûkêşeke dirêj... Otobûsa ku tabûta wî têda li pêşîyê û paşê jî makînên dî li peyhev dane rê...

Dema otobûs û otomobîl ji ser piraXoşebê derbaz bûyî silava wî gihişteKela Xoşebê. Kela bilinde dîrokî...Xwezî dem û keys heba û bêhneke dirêjli Xoşebê sekinîban... Lê mixabin, nedem ne jî mecal hebû... Otobûs ûotomobîlan xwe dane ber evrazê "GedûkaÇûxê"... Hewayê pake bijûn dil û hinav

45

paqij kirin... Vîrajên evrazê "Mila Çûxê"xwe li ber leza otobûs û otomobîla rane-digirt... Dema gihiştine serê milê êdîgupikên gir û çiyayên deşta Elbakê xûyadikirin... Elbaka rengîn... Evîna wî...Elbaka xopan... Kul û kesera wî...

XI.Zivistana mîrat roj kurt kiribûn... Eva-

reke direng gihiştin nav bajêrkê Elbakê.Befrê, deşta Elbakê sîsspî kiribû. Ditarîgewirka êvarê da ev deşta bilinde şirîndibiriqî li bin perda spîye befrê...

Esman sîrsahî bû.. Digel sahîya esmansira êvarê jî zêde bibû... Lambênelektrîka bajêrkê Elbakê digel delalî ûxemla befrê diteyisî...

Elbak li hêvîya wî bû. Çarsû û dikangirtîbûn... Eve rêz û sîyaneta wî bû...Xelk, dost, nas, heval, kes û karên wîhemû, jin, zaro, kal û ciwan pêkve ref refhatin pêşîya wî... Elbakê ji zû ve xwehazirî ragirtina Wî kiribû... Elbakê carapêşîn bû ku şeveke geş, bi deng û boşahîdidît... Heta spêdê ew nema bitenê...

Elbakî biçûk mezin, jin û mêr bûne rêzû hatin silava wî... Sirûdên têkoşîn ûwelatparêzîyê ji ber serê wî kêm nebûn...Ne şîn, ne jî xem... Şahîya şehîdê gel ûwelat bû... Şahîya mirovê dilsozê gel ûwelat bû... Ev şahîye li gorî dilê wî bû.Xûya bû... Ew di nav xeweke kûre şirînda bû, lê di wêneyên dest û bersingêndost û hevalên wî da bi rûkenîyeke esîl ûdelal dida xûya kirin...

XII.Bû spêde... Ne bangê dîkan ne jî bangê

mela Elbak hişyar kir. Hewce nebû...Elbak, ev du şev û roj bû ku li ser piyabû... Elbak pêkve çike hişyar bû...

Heval, dost û hemû Elbakî li ber derîyêhewşa mizgeftê kombûn. Hazirîya dawînbû... Heval bezîn. Hevalên bawerî ûtekoşînê li pêşîyê bezîn... Darbestaşehîdê gel rakirin û ketin pêşîya civatê...

Bi rêz û siyaneteke mezin ew boşahîyamirovan wekî lehîyê ji nav bajêr raderbaz bû... Axa şirîne Elbakê koşa xwevekiribû bo hêjayê xwe... Bêhn û hêlmabijûn ji axa welat bilind dibû... Darbestdanîn ber lêva gorê... Elbakî û dost ûhevalên wî yên riya dirêj hemû li ser piyasekinîbûn... Eve sekinîn û silava dawînbû... Digel silava bilinde têkoşer, ewteslîmî axa wî kirin... Axa pake paqij...Axa welat... Axa ku serî li ber haöyedan...

Axê şehîdê xwe bi rûmet û serbilindt jidost û hevalên wî yên têkoşer wergirt ûbi dilgermî û dilsozîyeke mezin da bersingê xwe û rapêça...

Ew î şa bû... Serê xwe bi serbilindîdanî... Axa welat ew germ kiribû... Axawelat bi danîna serê Wî yê ezîz gavek dîjî nêzîkî rizgarî û serxwebûnê bibû...

Digel axivtin û silava dawîya dost,heval, nas, kes û kar û hemû Elbakîyankêl hatin danîn... Berî belavbûnê tovêmêrg, çîmen, gul û kulîlka hate reşandinli ser gora şehîdê pakî nemir...

xm.Esman sîrsahî, tîrên hetavê ji serê

baskên berze bilinde Elbakê hewa germkiribû... Befira sîsespî di bin tîrên hetavêda dibiriqî... Hetav bilind bibû... Rojenîvro nava bajêr ji boşahîya mirovanmişt bibû...

Dema vegerê hatibû... Vegereke bixem, kul û keser... Lê herweha vegerekeşa... Vegereke bêyî Wî, lê vegereke dil-niya ku ew teslîmî axa wî bibû... Çav lipaş neman... Xem di dêm û rûyan daman, rondik dîsa werîyane nav dil û hina-van... Otobûs bi rê ket... Destan silav daû destmal hatin hejandin... Eve jî silavaji dileElbaka Wîbû...

Kanûn 1992

46

paqij kirin... Vîrajên evrazê "Mila Çûxê"xwe li ber leza otobûs û otomobîla rane-digirt... Dema gihiştine serê milê êdîgupikên gir û çiyayên deşta Elbakê xûyadikirin... Elbaka rengîn... Evîna wî...Elbaka xopan... Kul û kesera wî...

XI.Zivistana mîrat roj kurt kiribûn... Eva-

reke direng gihiştin nav bajêrkê Elbakê.Befrê, deşta Elbakê sîsspî kiribû. Ditarîgewirka êvarê da ev deşta bilinde şirîndibiriqî li bin perda spîye befrê...

Esman sîrsahî bû.. Digel sahîya esmansira êvarê jî zêde bibû... Lambênelektrîka bajêrkê Elbakê digel delalî ûxemla befrê diteyisî...

Elbak li hêvîya wî bû. Çarsû û dikangirtîbûn... Eve rêz û sîyaneta wî bû...Xelk, dost, nas, heval, kes û karên wîhemû, jin, zaro, kal û ciwan pêkve ref refhatin pêşîya wî... Elbakê ji zû ve xwehazirî ragirtina Wî kiribû... Elbakê carapêşîn bû ku şeveke geş, bi deng û boşahîdidît... Heta spêdê ew nema bitenê...

Elbakî biçûk mezin, jin û mêr bûne rêzû hatin silava wî... Sirûdên têkoşîn ûwelatparêzîyê ji ber serê wî kêm nebûn...Ne şîn, ne jî xem... Şahîya şehîdê gel ûwelat bû... Şahîya mirovê dilsozê gel ûwelat bû... Ev şahîye li gorî dilê wî bû.Xûya bû... Ew di nav xeweke kûre şirînda bû, lê di wêneyên dest û bersingêndost û hevalên wî da bi rûkenîyeke esîl ûdelal dida xûya kirin...

XII.Bû spêde... Ne bangê dîkan ne jî bangê

mela Elbak hişyar kir. Hewce nebû...Elbak, ev du şev û roj bû ku li ser piyabû... Elbak pêkve çike hişyar bû...

Heval, dost û hemû Elbakî li ber derîyêhewşa mizgeftê kombûn. Hazirîya dawînbû... Heval bezîn. Hevalên bawerî ûtekoşînê li pêşîyê bezîn... Darbestaşehîdê gel rakirin û ketin pêşîya civatê...

Bi rêz û siyaneteke mezin ew boşahîyamirovan wekî lehîyê ji nav bajêr raderbaz bû... Axa şirîne Elbakê koşa xwevekiribû bo hêjayê xwe... Bêhn û hêlmabijûn ji axa welat bilind dibû... Darbestdanîn ber lêva gorê... Elbakî û dost ûhevalên wî yên riya dirêj hemû li ser piyasekinîbûn... Eve sekinîn û silava dawînbû... Digel silava bilinde têkoşer, ewteslîmî axa wî kirin... Axa pake paqij...Axa welat... Axa ku serî li ber haöyedan...

Axê şehîdê xwe bi rûmet û serbilindt jidost û hevalên wî yên têkoşer wergirt ûbi dilgermî û dilsozîyeke mezin da bersingê xwe û rapêça...

Ew î şa bû... Serê xwe bi serbilindîdanî... Axa welat ew germ kiribû... Axawelat bi danîna serê Wî yê ezîz gavek dîjî nêzîkî rizgarî û serxwebûnê bibû...

Digel axivtin û silava dawîya dost,heval, nas, kes û kar û hemû Elbakîyankêl hatin danîn... Berî belavbûnê tovêmêrg, çîmen, gul û kulîlka hate reşandinli ser gora şehîdê pakî nemir...

xm.Esman sîrsahî, tîrên hetavê ji serê

baskên berze bilinde Elbakê hewa germkiribû... Befira sîsespî di bin tîrên hetavêda dibiriqî... Hetav bilind bibû... Rojenîvro nava bajêr ji boşahîya mirovanmişt bibû...

Dema vegerê hatibû... Vegereke bixem, kul û keser... Lê herweha vegerekeşa... Vegereke bêyî Wî, lê vegereke dil-niya ku ew teslîmî axa wî bibû... Çav lipaş neman... Xem di dêm û rûyan daman, rondik dîsa werîyane nav dil û hina-van... Otobûs bi rê ket... Destan silav daû destmal hatin hejandin... Eve jî silavaji dileElbaka Wîbû...

Kanûn 1992

46

TEBIRATE?...

W ^tmm. j0^(kW^ *V~ f»TM

i mhiIi. 4& «fcA1

Mervanê KELEŞ

Ji bo Leyla... Yarawar û kavilan

Tê bîra tedemaez û tuman bi tenê

ûoda tey li ser me

xemgînreş li xwe kir.

Tê bîra telaşê tey germ

tiliyên min îbi tirs buhirîn

li ser.

Tê bîra te,çavên tey fedyokîli min nerîn

u

li ser lêvansed rengê gulan

vebûnez û tu

ûodate

em

hilgirtin mijekêem

kirin ewru

baran bariyahûr...hûr

li serfediya te

ûtirsa min

llU

rê da lêvên teû

tiliyên min...

Tê bîra te,çend kanî herikîn

hingêji hinarên sînga te

Tê bîra te,çawa tiliyên minwinda dibûn

di navhevrimêşê porê te

Tê bîra te,dema

47

TEBIRATE?...

W ^tmm. j0^(kW^ *V~ f»TM

i mhiIi. 4& «fcA1

Mervanê KELEŞ

Ji bo Leyla... Yarawar û kavilan

Tê bîra tedemaez û tuman bi tenê

ûoda tey li ser me

xemgînreş li xwe kir.

Tê bîra telaşê tey germ

tiliyên min îbi tirs buhirîn

li ser.

Tê bîra te,çavên tey fedyokîli min nerîn

u

li ser lêvansed rengê gulan

vebûnez û tu

ûodate

em

hilgirtin mijekêem

kirin ewru

baran bariyahûr...hûr

li serfediya te

ûtirsa min

llU

rê da lêvên teû

tiliyên min...

Tê bîra te,çend kanî herikîn

hingêji hinarên sînga te

Tê bîra te,çawa tiliyên minwinda dibûn

di navhevrimêşê porê te

Tê bîra te,dema

47

şikest fediya teû

hilanî bi xwe retirsa min

hingêçenöt germ bû

livîna meû

çendî seyr bûdîlana sûretên

li serdtwarên oda te

odate...

Tê bîra te,demaşefeq bi şerm derketdemate got: gerek tu herîçawa ez rabûm

ûçawa deriyê mala te

li ser megiriyadema te ezhimbêz kirimli ber cara dawî. . .

Tê bîra te,çendîsiya min

ûwestiyayîhêdîbihêdîmeşiya li dû min

Tê bîra te,hêsirên ku cobar bûn

liserdêmate

ûşewata digvaşt

dilê min.

Tê bîra te,ku me vênexistibûçiraodate

demate ez bi rê kirim

ûmin nedît

hingêbejna te.

Tê bîra te,çendîxweş bûnsozên meçenutme ava kirin

xewn û hêvîçenatem keniyan

ûçendîem giriyan

ûçendî zor bûjihevbûna me.

Tê bîra te,riyên dirêjku me dan ber xwe.

Tê...Bîrateçendîli qoziyên welat

me,dest dan hevçendî,me deng dikir

ûçenotem diman bê deng.

Tê bîra te,Newroz

48

şikest fediya teû

hilanî bi xwe retirsa min

hingêçenöt germ bû

livîna meû

çendî seyr bûdîlana sûretên

li serdtwarên oda te

odate...

Tê bîra te,demaşefeq bi şerm derketdemate got: gerek tu herîçawa ez rabûm

ûçawa deriyê mala te

li ser megiriyadema te ezhimbêz kirimli ber cara dawî. . .

Tê bîra te,çendîsiya min

ûwestiyayîhêdîbihêdîmeşiya li dû min

Tê bîra te,hêsirên ku cobar bûn

liserdêmate

ûşewata digvaşt

dilê min.

Tê bîra te,ku me vênexistibûçiraodate

demate ez bi rê kirim

ûmin nedît

hingêbejna te.

Tê bîra te,çendîxweş bûnsozên meçenutme ava kirin

xewn û hêvîçenatem keniyan

ûçendîem giriyan

ûçendî zor bûjihevbûna me.

Tê bîra te,riyên dirêjku me dan ber xwe.

Tê...Bîrateçendîli qoziyên welat

me,dest dan hevçendî,me deng dikir

ûçenotem diman bê deng.

Tê bîra te,Newroz

48

u

govenda dilên mekirasê tey kesk

ûxeml

ûdaholênli dora me.

Tê bîra te,ew

ciyê hanew

gulên li ser masêûew

ava

derdibûli kêleka meûew

xortê dirêjdikeniyajibome.

Tê bîra te,hevalên mebîna çinîna genim

ûhêlînên qitikanşevbêrkên devê

deriyankelandina

danûkan.

Tê bîra te,serê kaniyêsiya darên havînê

û

ew zarokênli nav avê.

Tê bîra te,çendtpir bûn

kulênşîn hatinli nav rehên

xwîna medema,

ji ber çavan kirinewçend

hevalên me.

Tê bîra te,çendîxweş

bûtama

nanêdiyate

tê bîra tetê bîra te. . .

Tê bîra te,dematu ma şiyarta berbanga

sibêdemaez

derbûm

j»welêt

tê bîra tetê bîra te?!

Swêd, 11.2.1991

49

u

govenda dilên mekirasê tey kesk

ûxeml

ûdaholênli dora me.

Tê bîra te,ew

ciyê hanew

gulên li ser masêûew

ava

derdibûli kêleka meûew

xortê dirêjdikeniyajibome.

Tê bîra te,hevalên mebîna çinîna genim

ûhêlînên qitikanşevbêrkên devê

deriyankelandina

danûkan.

Tê bîra te,serê kaniyêsiya darên havînê

û

ew zarokênli nav avê.

Tê bîra te,çendtpir bûn

kulênşîn hatinli nav rehên

xwîna medema,

ji ber çavan kirinewçend

hevalên me.

Tê bîra te,çendîxweş

bûtama

nanêdiyate

tê bîra tetê bîra te. . .

Tê bîra te,dematu ma şiyarta berbanga

sibêdemaez

derbûm

j»welêt

tê bîra tetê bîra te?!

Swêd, 11.2.1991

49

MIR CELADET ALIBEDIR-XAN

Sebrî BOTANI

Celadet bi Hawara xwe tenûrdadaCewerî bi Nûdema xwe nan pêveda

S. Botanî

kOla Mîr Celadet Alî Bedir-Xan ûxwendingeha wî di dîroka rewşenbîrî ûhişyarbûna gelê kurd de mezin e.Berî hertiştî perwerdekirin û gihandina hinek jikurdên ronakbîr e, ku bi zimanê kurdî,nemaze bi vê ABC'ya tekûz û kêrhatî yabi tîpên latînî ye. Me got, xwendingeh,çunkî bi rastî jî kovarên Celadet ûnivîsarên wî ji her alî ve, li gorî rewşaku gelê kurd tê de bû, di wê dema teng û

tarî de, bi tevayî xwendingehek mezinbû.

Nemaze kurd bi şîret û gazinên Xanîên dijwar hişyar nebûbûn. Herweha gerçîberî vê xwendingeha Celadet bi sih salîrojnameya Kurdistan dest pê kiribû, lêew bi zor û stema dijminê me hatibûherişandin û bi tundî hatibû qedexekirinjî. Celadet û hevalên xwe hatin ji nû vebi vê xwendingehê dest pê kirin. Celadetzanayekî dûrbîn bû, lewre wî piştîşikestinên şoreş û tevgerên 1925-28-30(1)

dest bi xebata zanyarî kir. Wî tibabekxortên jîr û welatperwer li dora xwe ci-vandin û bi şîretên xwe, bi çapkirinaHawara xwe û bi alîkariya wan, alarewşenbîrî û hişyarkirina miletê kurdbilind kir. Aha li vir em dişên bibêjineger vî mirovê çist û çeleng baweriyekmezin bi hişyarbûna miletê xwetunebûya, wî piştî wan şikestinên dijwarû di wê pergala şepirze de ew bizavazanyarî nedikir, wî hînkirina milet jixwe re nedikir kar û pîşeyê herdemî, lêçunkî ji miletê xwe bêhêvî nebûbû, wî jiher tiştî bêtir xwe kiribû seydayê xwen-din û nivîsandina zimanê kurdî.

Piştî Celadetê rehmetî, ronakbîrên vêxwendingehê bi bîr û baweriyên nete-weyî, bi helbest û nivîsarên xwe û hembi xwîn û xwêdana xwe jî karwanêrewşenbîrî û hişyarbûna gelê kurd ajotin,ta gihandin vê dema me. Lewre em dişênbibêjin ev rewşenbîrî û hişyarbûna me jixwendingcha Mîr Ccladct dest pê dike, lêma çiye gelo, kurdino eger me got, ewşoreşek rewşenbîrî bû ronakbîrên wêxwendingehê bi rûpelên Hawarê dayisan-din? Kurd pê hişyar kirin, dijmin pê leri-zandin. Bi rastî jî wilo ye, va ye em biçavên serê xwe dibînin, berdewam e ûpêta wê qet û qet danaxume. Lê digel vêrastiyê jî em ji bîr nekin ku hinek ji

50

MIR CELADET ALIBEDIR-XAN

Sebrî BOTANI

Celadet bi Hawara xwe tenûrdadaCewerî bi Nûdema xwe nan pêveda

S. Botanî

kOla Mîr Celadet Alî Bedir-Xan ûxwendingeha wî di dîroka rewşenbîrî ûhişyarbûna gelê kurd de mezin e.Berî hertiştî perwerdekirin û gihandina hinek jikurdên ronakbîr e, ku bi zimanê kurdî,nemaze bi vê ABC'ya tekûz û kêrhatî yabi tîpên latînî ye. Me got, xwendingeh,çunkî bi rastî jî kovarên Celadet ûnivîsarên wî ji her alî ve, li gorî rewşaku gelê kurd tê de bû, di wê dema teng û

tarî de, bi tevayî xwendingehek mezinbû.

Nemaze kurd bi şîret û gazinên Xanîên dijwar hişyar nebûbûn. Herweha gerçîberî vê xwendingeha Celadet bi sih salîrojnameya Kurdistan dest pê kiribû, lêew bi zor û stema dijminê me hatibûherişandin û bi tundî hatibû qedexekirinjî. Celadet û hevalên xwe hatin ji nû vebi vê xwendingehê dest pê kirin. Celadetzanayekî dûrbîn bû, lewre wî piştîşikestinên şoreş û tevgerên 1925-28-30(1)

dest bi xebata zanyarî kir. Wî tibabekxortên jîr û welatperwer li dora xwe ci-vandin û bi şîretên xwe, bi çapkirinaHawara xwe û bi alîkariya wan, alarewşenbîrî û hişyarkirina miletê kurdbilind kir. Aha li vir em dişên bibêjineger vî mirovê çist û çeleng baweriyekmezin bi hişyarbûna miletê xwetunebûya, wî piştî wan şikestinên dijwarû di wê pergala şepirze de ew bizavazanyarî nedikir, wî hînkirina milet jixwe re nedikir kar û pîşeyê herdemî, lêçunkî ji miletê xwe bêhêvî nebûbû, wî jiher tiştî bêtir xwe kiribû seydayê xwen-din û nivîsandina zimanê kurdî.

Piştî Celadetê rehmetî, ronakbîrên vêxwendingehê bi bîr û baweriyên nete-weyî, bi helbest û nivîsarên xwe û hembi xwîn û xwêdana xwe jî karwanêrewşenbîrî û hişyarbûna gelê kurd ajotin,ta gihandin vê dema me. Lewre em dişênbibêjin ev rewşenbîrî û hişyarbûna me jixwendingcha Mîr Ccladct dest pê dike, lêma çiye gelo, kurdino eger me got, ewşoreşek rewşenbîrî bû ronakbîrên wêxwendingehê bi rûpelên Hawarê dayisan-din? Kurd pê hişyar kirin, dijmin pê leri-zandin. Bi rastî jî wilo ye, va ye em biçavên serê xwe dibînin, berdewam e ûpêta wê qet û qet danaxume. Lê digel vêrastiyê jî em ji bîr nekin ku hinek ji

50

komunîstên kurd li dijî xebatarewşenbîriya kurdî ya millî bûn.

Ez ê li vir bersiva xwe rawesönim ûrola Celadet û kovarên wî ji heval ûşagirtên wî, ronakbîr û navdarên zemanêwî bipirsim. Werin em ji Enwer Mayîdest pê bikin.

Mayî digot: "Mîr Celadet bo miletêkurd hawarek bû, ronahiyek bû, rojek nûbû, navên kovarên wî bi ser wî ve bûn,ji sifatê wî bûn. Wî bi wan kovarên xwezimanê kurdî paqij û nerm û zelal kir".(2)

Nûredîn Zaza: Di xwendin ûnivîsandina kurmancî de Osman Sebrî jîşagirtê rehmetî Mîr Celadet Bedir-Xanbû. Gotiye "jî", yanî şagirtek ji şagirtênWÎ bÛ. (3)

Hesen Hişyar: "Em hemû şagirtên di-bistana Mîr Celadet in, şagirtên vê dibis-tana kurdî li pirraniya deverên Kurdistanêhebûn û gelek ji wan xwedî berhemênneçapkirî ne, ku ez bi xwe jî yek ji wanim".(4)

Cegerxwîn: "Erê, rast e, berî çapkirinakovarên Mîr Celadet jî ez şaîr bûm, Iêheta ew kovarên wî nehatin çapkirin ez jîbaş nehatim naskirin. Celadet bi vankovarên xwe xizmetek pir mezin jimiletê xwe re kir. Wî alîkariya min jîdikir".(5)

Mîrê biçûk Kamiran Bedir-Xan:" Berîçapkirina Hawarê bi salekê Celadetêrehmetî ji min û dost û hevalên xwe regot, gerek me rojnameyek hebe, da kuseyda û xwendevanên me xwe pê bigirinû hev nas bikin û miletê xwe jî pêhişyar bikin". (6)

Qanatê Kurdo:" Eger ew kovarên Cela-det tunebûna, ew helbestên Cegerxwîn jîqetçapnedibûn".(7)

Lîsteya navan dirêj e kurdino, nihahew nabe, lê ji destûra we, ez ê rola Ce-ladet û kovarên wî di dîroka rewşenbîrî ûhişyarbûna gelê kurd de, ji hevalê wîîhsan Nûrî paşa bipirsim, ka ew çidibêje?

îhsan Nûrî Paşa: "Di sala 1971'ê de liTehranê min xwe gihandê. (8) Min libekji belavokek ya ku bi navê wî û bi tir-kiya Osmanî di sala 1925'an de li Bexda-Çapxana îstiqlal hatiye çapkirin- pêşkêşîwî kir, pir kêfa wî pê hat, xwend û got:" Dîsan spas, vê belavokê hinek tiştênku li bîra min nemabûn niha anîn bîramin".

Min jê pirsî: " Te kovarên Mîr Celadetdidîtin?"

Got: " Erê, min didîtin. Ma tiştekîqenc maye ku wî nekiriye? Lê ax. . . "

Li dawiya axaftina xwe got " Lê MîrCeladet ji karên xwe yên rewşenbîrî me-zintir bû, ew di kar û barên siyasî ûşoreşan de jî şareza bû, lê axxx. . . "

Vê axîna qomandarê şoreşa çiyayêAgirî têra pirtûkekê dikir.

Min gotê: " Di pirtûka Barzan ElMezlûme de gotinek heye ku efserê kurdîzet Ebdulezîz ji alî hukûmeta Iraqê ve biendametiya Xoybûnê hatiye sûcdarkirin,hûn çi dibêjin? Û em hez dikin tiştekî diderheqa wan efserên endam de bizanin,wek rola wan û nav û hejmara wan.(9)Wî bi kurfî pirsa me wilo bersivand: "

Bil ji îzet û hevalên wî jî li Iraqê hebûn,li hemû deveran hebûn, ez bi xwe jî yekji wan bûm, heta Celadet bi xwe jî efserbû, lê Celadet tiştekî din bû".

Silavên me û dilovaniya Xwedê lipêşengê rewşenbîriya me Mîr Celadet ûhemû hevalên wî be, cihê wan bihişt be.

51

komunîstên kurd li dijî xebatarewşenbîriya kurdî ya millî bûn.

Ez ê li vir bersiva xwe rawesönim ûrola Celadet û kovarên wî ji heval ûşagirtên wî, ronakbîr û navdarên zemanêwî bipirsim. Werin em ji Enwer Mayîdest pê bikin.

Mayî digot: "Mîr Celadet bo miletêkurd hawarek bû, ronahiyek bû, rojek nûbû, navên kovarên wî bi ser wî ve bûn,ji sifatê wî bûn. Wî bi wan kovarên xwezimanê kurdî paqij û nerm û zelal kir".(2)

Nûredîn Zaza: Di xwendin ûnivîsandina kurmancî de Osman Sebrî jîşagirtê rehmetî Mîr Celadet Bedir-Xanbû. Gotiye "jî", yanî şagirtek ji şagirtênWÎ bÛ. (3)

Hesen Hişyar: "Em hemû şagirtên di-bistana Mîr Celadet in, şagirtên vê dibis-tana kurdî li pirraniya deverên Kurdistanêhebûn û gelek ji wan xwedî berhemênneçapkirî ne, ku ez bi xwe jî yek ji wanim".(4)

Cegerxwîn: "Erê, rast e, berî çapkirinakovarên Mîr Celadet jî ez şaîr bûm, Iêheta ew kovarên wî nehatin çapkirin ez jîbaş nehatim naskirin. Celadet bi vankovarên xwe xizmetek pir mezin jimiletê xwe re kir. Wî alîkariya min jîdikir".(5)

Mîrê biçûk Kamiran Bedir-Xan:" Berîçapkirina Hawarê bi salekê Celadetêrehmetî ji min û dost û hevalên xwe regot, gerek me rojnameyek hebe, da kuseyda û xwendevanên me xwe pê bigirinû hev nas bikin û miletê xwe jî pêhişyar bikin". (6)

Qanatê Kurdo:" Eger ew kovarên Cela-det tunebûna, ew helbestên Cegerxwîn jîqetçapnedibûn".(7)

Lîsteya navan dirêj e kurdino, nihahew nabe, lê ji destûra we, ez ê rola Ce-ladet û kovarên wî di dîroka rewşenbîrî ûhişyarbûna gelê kurd de, ji hevalê wîîhsan Nûrî paşa bipirsim, ka ew çidibêje?

îhsan Nûrî Paşa: "Di sala 1971'ê de liTehranê min xwe gihandê. (8) Min libekji belavokek ya ku bi navê wî û bi tir-kiya Osmanî di sala 1925'an de li Bexda-Çapxana îstiqlal hatiye çapkirin- pêşkêşîwî kir, pir kêfa wî pê hat, xwend û got:" Dîsan spas, vê belavokê hinek tiştênku li bîra min nemabûn niha anîn bîramin".

Min jê pirsî: " Te kovarên Mîr Celadetdidîtin?"

Got: " Erê, min didîtin. Ma tiştekîqenc maye ku wî nekiriye? Lê ax. . . "

Li dawiya axaftina xwe got " Lê MîrCeladet ji karên xwe yên rewşenbîrî me-zintir bû, ew di kar û barên siyasî ûşoreşan de jî şareza bû, lê axxx. . . "

Vê axîna qomandarê şoreşa çiyayêAgirî têra pirtûkekê dikir.

Min gotê: " Di pirtûka Barzan ElMezlûme de gotinek heye ku efserê kurdîzet Ebdulezîz ji alî hukûmeta Iraqê ve biendametiya Xoybûnê hatiye sûcdarkirin,hûn çi dibêjin? Û em hez dikin tiştekî diderheqa wan efserên endam de bizanin,wek rola wan û nav û hejmara wan.(9)Wî bi kurfî pirsa me wilo bersivand: "

Bil ji îzet û hevalên wî jî li Iraqê hebûn,li hemû deveran hebûn, ez bi xwe jî yekji wan bûm, heta Celadet bi xwe jî efserbû, lê Celadet tiştekî din bû".

Silavên me û dilovaniya Xwedê lipêşengê rewşenbîriya me Mîr Celadet ûhemû hevalên wî be, cihê wan bihişt be.

51

(1) Kurdê hêja Hakim Reşîd Bacelan jidevê polîsekî kurd dibêje: " Gava ku MîrCeladet bi girtî ji îranê anîn Iraqê, ez hazirbûm, min jê pirsî: Çima tu hatiyî girtin?"Celadet Got: " Çunkî ez kurd im, sibe dorate ye jî".

(2) Bîranînên min- Kongreya mamos-teyên kurd li Şeqlawe 1959. Cegerxwînxwe kenand û got: Seydayoooo, EnwerêEnwer, xwe şaş neke, Roja NÛ, ne ya Cela-det e". Enwer Mayî gotê: "Kamiran jî Cela-det e, herdu yek in".

(3) Dîwana Osman Sebrî, sal Û cih Û

çapxane nehatine nivîsandin.(4) Mehekê berdewam ew û ez li Gelale bi

hev re bûn, rehmetî navên gelek xwedîberhem anîn ziman, lê tenê navên KemalBadilî, Enwer Mayî, Musa Enter, MihemedEmîn Etman û Mela Xelîl li bîra min mane.

(5) Du hevpeyvîn bi Cegerxwîn re, liBexda û Gelale.

(6) Kurdên Libnan bi navê " Mîrê Biçûk"nav kiribûn û ji Celadet re jî "Mîrê Mezin"digotin. Du caran ez çûme cem Û carekê jî wîez xwestime cem xwe.

(7) Dîwana Zend-Avesta, Cegerxwîn-pêşgotina Qanatê Kurdo.

(8) ÇÛna min û Faiq Akreyî bi seredanî.Paşê di sala 1975'an de jî li Şîno ez çûmcem.

(9) îzzet Ebdilezîz û hersê hevalên xwe:Mistefa Xoşnaw, Xeyrî Ebdilkerîm û Mehe-med mahmod Qudsî, ji wan efserên kurd bûnên ku beşdarî di şoreşa Barzan 1943-1945de kiribûn û bi Barzaniyê rehmetî re çûbûnMehabad jî, lê piştî hilweşîna Komara Kur-distanê vegeriyan û xwe spartin dewletokaIraqê Û li roja 19.6.1947 hatin dar de kirin.

Ev nivîsa han ji bo bîranîna sedsaliyaCeladet Alî Bedir-Xan ji Sebrî Botanîhatibû xwestin, lê mixabin ji ber ku ewdereng gihîşte me, me nikarîbÛ di hejmara8'an de biweşanda. Em ji Sebrî Botanî û jixwendevanan lêborînê dixwazin.

BINGEHENGRAMERA

KURDMANCÎ

Ccladet Alî Bedir-Xan

-£ş(Wm}"

Cihê Hawarê Û xwedî û berpirsiyarê wêCeladet Alî Bedir-Xan, di dîroka hişyarî ûîntelektueliya gelê kurd de bilind e. Mamiletekî bê ziman çi ye? Gelekî bê kultur,bê huner, bê edebiyat ji çi re dibe?

Ev e, Celadet Beg xwest ku miletê kurdji cîhaneke tarî, kirêt Û cahîl derxe, berêwî bide ser riyeke rohnî, medenî û zana.Loma wî tavilê dest avête zimanê kurdî, jibo ku bike zimanekî edebî û yênivîsandinê, dest bi weşandina kovaraxwe kir Û bi xêra wê kovarê ye ku em îroxwediyê zimanekî nivîskî yê standart in.

Ev pirtûka biçûk, lê wek nan û avêgirîng, ji xebatên Celadet Beg yên diHawarê de pêk hatiye. Di vê xebata ku zi-manzanê me bi Bingehên Gramera Kurd-mancî navandiye, li ser navdêr, mêjer,tewang, veqetandek, pronav, rengdêr ûgelek term Û formên din yên gramerî têterawestandin.

Bi munasebeta bîranîna sedsaliya Cela-det Alî Bedir-Xan û bi hêviya ku wê xwen-devan û nivîskarên kurd vê pirtûkê ji berserê xwe hilneynin, weşanxaneya me wêpêşkêşî pirtûkxaneya kurdî dike.

Navnîşana xwestinê:Termov. 52, 175 77 Jarfalla/

Sweden Tel û Fax: 8-58356468

52

(1) Kurdê hêja Hakim Reşîd Bacelan jidevê polîsekî kurd dibêje: " Gava ku MîrCeladet bi girtî ji îranê anîn Iraqê, ez hazirbûm, min jê pirsî: Çima tu hatiyî girtin?"Celadet Got: " Çunkî ez kurd im, sibe dorate ye jî".

(2) Bîranînên min- Kongreya mamos-teyên kurd li Şeqlawe 1959. Cegerxwînxwe kenand û got: Seydayoooo, EnwerêEnwer, xwe şaş neke, Roja NÛ, ne ya Cela-det e". Enwer Mayî gotê: "Kamiran jî Cela-det e, herdu yek in".

(3) Dîwana Osman Sebrî, sal Û cih Û

çapxane nehatine nivîsandin.(4) Mehekê berdewam ew û ez li Gelale bi

hev re bûn, rehmetî navên gelek xwedîberhem anîn ziman, lê tenê navên KemalBadilî, Enwer Mayî, Musa Enter, MihemedEmîn Etman û Mela Xelîl li bîra min mane.

(5) Du hevpeyvîn bi Cegerxwîn re, liBexda û Gelale.

(6) Kurdên Libnan bi navê " Mîrê Biçûk"nav kiribûn û ji Celadet re jî "Mîrê Mezin"digotin. Du caran ez çûme cem Û carekê jî wîez xwestime cem xwe.

(7) Dîwana Zend-Avesta, Cegerxwîn-pêşgotina Qanatê Kurdo.

(8) ÇÛna min û Faiq Akreyî bi seredanî.Paşê di sala 1975'an de jî li Şîno ez çûmcem.

(9) îzzet Ebdilezîz û hersê hevalên xwe:Mistefa Xoşnaw, Xeyrî Ebdilkerîm û Mehe-med mahmod Qudsî, ji wan efserên kurd bûnên ku beşdarî di şoreşa Barzan 1943-1945de kiribûn û bi Barzaniyê rehmetî re çûbûnMehabad jî, lê piştî hilweşîna Komara Kur-distanê vegeriyan û xwe spartin dewletokaIraqê Û li roja 19.6.1947 hatin dar de kirin.

Ev nivîsa han ji bo bîranîna sedsaliyaCeladet Alî Bedir-Xan ji Sebrî Botanîhatibû xwestin, lê mixabin ji ber ku ewdereng gihîşte me, me nikarîbÛ di hejmara8'an de biweşanda. Em ji Sebrî Botanî û jixwendevanan lêborînê dixwazin.

BINGEHENGRAMERA

KURDMANCÎ

Ccladet Alî Bedir-Xan

-£ş(Wm}"

Cihê Hawarê Û xwedî û berpirsiyarê wêCeladet Alî Bedir-Xan, di dîroka hişyarî ûîntelektueliya gelê kurd de bilind e. Mamiletekî bê ziman çi ye? Gelekî bê kultur,bê huner, bê edebiyat ji çi re dibe?

Ev e, Celadet Beg xwest ku miletê kurdji cîhaneke tarî, kirêt Û cahîl derxe, berêwî bide ser riyeke rohnî, medenî û zana.Loma wî tavilê dest avête zimanê kurdî, jibo ku bike zimanekî edebî û yênivîsandinê, dest bi weşandina kovaraxwe kir Û bi xêra wê kovarê ye ku em îroxwediyê zimanekî nivîskî yê standart in.

Ev pirtûka biçûk, lê wek nan û avêgirîng, ji xebatên Celadet Beg yên diHawarê de pêk hatiye. Di vê xebata ku zi-manzanê me bi Bingehên Gramera Kurd-mancî navandiye, li ser navdêr, mêjer,tewang, veqetandek, pronav, rengdêr ûgelek term Û formên din yên gramerî têterawestandin.

Bi munasebeta bîranîna sedsaliya Cela-det Alî Bedir-Xan û bi hêviya ku wê xwen-devan û nivîskarên kurd vê pirtûkê ji berserê xwe hilneynin, weşanxaneya me wêpêşkêşî pirtûkxaneya kurdî dike.

Navnîşana xwestinê:Termov. 52, 175 77 Jarfalla/

Sweden Tel û Fax: 8-58356468

52

NANPEJ te çavên xweli girikek hevîrê din

pelandin...

Dipirsimtenê vê dipirsim

tanihate çend nan

şewitandin?!!

Stembol, 17.12.93

Jan DOST REŞ Û GEWR

"Ji wê re...di payizeke xweş de

min dilê xwe winda kir.

Te ev dil

weke girikek hevîrê sor stiraAwirên te

tîrek ji dara tuyê bûnDilê min tenik kirte ew dilê tenik

Li ser sêla sozên derewîn danîSêl sincirî bû

te dilê min li serji bîr kir

Teberfdîtî?!Weke tacek spî boz e

Li zozanaEw e porê çiyayên meSpî bûyeJiberjana!!

Te ev dîtî?!Li dora gerdena cîhanWeke maranXwe pêça ye

Ew e cîhanLi ser wan kuştiyên me reş girê dane! !

53

NANPEJ te çavên xweli girikek hevîrê din

pelandin...

Dipirsimtenê vê dipirsim

tanihate çend nan

şewitandin?!!

Stembol, 17.12.93

Jan DOST REŞ Û GEWR

"Ji wê re...di payizeke xweş de

min dilê xwe winda kir.

Te ev dil

weke girikek hevîrê sor stiraAwirên te

tîrek ji dara tuyê bûnDilê min tenik kirte ew dilê tenik

Li ser sêla sozên derewîn danîSêl sincirî bû

te dilê min li serji bîr kir

Teberfdîtî?!Weke tacek spî boz e

Li zozanaEw e porê çiyayên meSpî bûyeJiberjana!!

Te ev dîtî?!Li dora gerdena cîhanWeke maranXwe pêça ye

Ew e cîhanLi ser wan kuştiyên me reş girê dane! !

53

PYTHAGORASDîtin û Dinyabîniya

Wî

MustafaDÛZGÛN

IP,ythagoras (580-500) ji Samos e,ku niha wek Girava Sîsam tê bi navkirin. Hê di salên xortaniya xwe de ji wirderbasê Italîa Başûr dibe, li bajarêKrotonê cîwar dibe û jîna xwe li wirdidomîne.

Li gel dîtinên xwe yên felsefî bi bîr ûbaweriyên dînî ve jî xwe diwestîne ûterîqetek taybefî ava dike. Pythagoraspêyrevê dînê Orpheusî ye.

Avakarê vê baweriyê bi navê Orpheusdengbêjek dastanî û mîsök bû. Li gorşirovekirina hinek zana û fîlosofênnavdar, wek gelek tiştên Yewnana qedîmev rêça dînî jî ji Misrê hatiye wergirtin.Lê Yewnaniyan jî hinek reng û dîtinênxwe pê ve zêde kirine, bi vî awayî evdînêOrpheusî pêkhatiye.

Dûkeö an pêyrevên dînê Orpheus wisabawer in ku ruh tucar namire, hebûnaxwe tim û tim didomîne, ji bedenekêderdikeve û dikeve bedeneke din. Angohebûna xwe ya di bedena mirovekî de,yan jî di bedena heywanekî de berdewamdike.

Divê mirin ji bo ruh mîna rêyekxilasbûn û rizgarbûnê bê dîtin. Bo kubedenê, mîna dîwarekî der û dora ruh gir-tiye, nahêle ruh li gor gotina xwe azad ûserbest hereket bike. Bi kurfî ruh di navabedenê de bîhnteng bûye, asê bûye,

maye. Ji ber vê yekê, ji bo rizgarkirinaruh divê mirov eza û cefayê li bedenaxwe bikin! Ku bikaribin ruh ji vê bar ûnerehetiyê rizgar bikin, an vê rewşa giranqct nebe hebekî sivik bikin.

Pêyrevên vê baweriyê tim parêz digirinû goştê heywanan naxwin. Ji wan rewesa tê ku kesên ku pez serjê dikin,mirovên pezkuj, bi awakî birayên xwean mirovan dikujin û her goştê mirovandixwin. Ji ber ku ew ruha niha di heywa-nekî de hebûna xwe dimeşîne, berê dimirovekî de bûye. Piştî ji holê rabûnawê bedenê, derbasî bedena wî heywanîbûye... Lewma kî ku heywanan dikuje ûgoştê wan dixwe, divê mîna mirovkuj bêhesibandin, li gor Orpheusiyan.

Li gor gotinao, dema ku Pythagoras liMisrê bûye, Persa êrîş kirine ser wir.Pişfî şer, gelek kes êxsîr bûye û Persanew kesên êxsîr bi xwe re anîne îranê.Dibêjin Pytliagoras jî di nav wan êxsîrande bûye.

Ku çûye îranê, li wir Pythagoras biZerdeşt re rûbirû bûye, li hev nasîne, danû standinek germ di nava wan de çêbûye.Hinek şirovekar û lêkolînerên Pythago-ras dibêjin ku Pythagoras di bin tesîradîtin û dinyabîniya Zerdeşt de maye.Hinek jî hê pêve zêde dikin, dibêjin, Pyt-hagoras ji îranê jî çûye Hindistanê. Liwir jî bi Budha ve rûbirû bûye û hînî fel-sefe û baweriya wî jî bûye. Bi mînakîdubendiya yek û cotê, cîhguhartina ruh,goşt nexwafinê, azebmayînê, di bindîsiplînek sext û dijwar de bi hev rejiyînê, bi xwe hîşyarbûn (xwe kontrolkirin) û kûr û dûr hizirandinê, ji mirovanhezkirin û bi wan bawerbûnê ji Budhahîn bûye.

Her weha ronahî û tarî ku du esasênbingehîn ên hebûnê ne; nerm, sivik ûgermbûna ronahiyê û li himber vê sar,terr, hişk û giranbûna tariyê jî ji Zerdeşthîn bûye...

Em nikarin rastî û şaşiya van gotinanbi awakî zanistî diyar bikin. Her wehazana û fîlosofan jî ev gotin mîna texmîn

54

PYTHAGORASDîtin û Dinyabîniya

Wî

MustafaDÛZGÛN

IP,ythagoras (580-500) ji Samos e,ku niha wek Girava Sîsam tê bi navkirin. Hê di salên xortaniya xwe de ji wirderbasê Italîa Başûr dibe, li bajarêKrotonê cîwar dibe û jîna xwe li wirdidomîne.

Li gel dîtinên xwe yên felsefî bi bîr ûbaweriyên dînî ve jî xwe diwestîne ûterîqetek taybefî ava dike. Pythagoraspêyrevê dînê Orpheusî ye.

Avakarê vê baweriyê bi navê Orpheusdengbêjek dastanî û mîsök bû. Li gorşirovekirina hinek zana û fîlosofênnavdar, wek gelek tiştên Yewnana qedîmev rêça dînî jî ji Misrê hatiye wergirtin.Lê Yewnaniyan jî hinek reng û dîtinênxwe pê ve zêde kirine, bi vî awayî evdînêOrpheusî pêkhatiye.

Dûkeö an pêyrevên dînê Orpheus wisabawer in ku ruh tucar namire, hebûnaxwe tim û tim didomîne, ji bedenekêderdikeve û dikeve bedeneke din. Angohebûna xwe ya di bedena mirovekî de,yan jî di bedena heywanekî de berdewamdike.

Divê mirin ji bo ruh mîna rêyekxilasbûn û rizgarbûnê bê dîtin. Bo kubedenê, mîna dîwarekî der û dora ruh gir-tiye, nahêle ruh li gor gotina xwe azad ûserbest hereket bike. Bi kurfî ruh di navabedenê de bîhnteng bûye, asê bûye,

maye. Ji ber vê yekê, ji bo rizgarkirinaruh divê mirov eza û cefayê li bedenaxwe bikin! Ku bikaribin ruh ji vê bar ûnerehetiyê rizgar bikin, an vê rewşa giranqct nebe hebekî sivik bikin.

Pêyrevên vê baweriyê tim parêz digirinû goştê heywanan naxwin. Ji wan rewesa tê ku kesên ku pez serjê dikin,mirovên pezkuj, bi awakî birayên xwean mirovan dikujin û her goştê mirovandixwin. Ji ber ku ew ruha niha di heywa-nekî de hebûna xwe dimeşîne, berê dimirovekî de bûye. Piştî ji holê rabûnawê bedenê, derbasî bedena wî heywanîbûye... Lewma kî ku heywanan dikuje ûgoştê wan dixwe, divê mîna mirovkuj bêhesibandin, li gor Orpheusiyan.

Li gor gotinao, dema ku Pythagoras liMisrê bûye, Persa êrîş kirine ser wir.Pişfî şer, gelek kes êxsîr bûye û Persanew kesên êxsîr bi xwe re anîne îranê.Dibêjin Pytliagoras jî di nav wan êxsîrande bûye.

Ku çûye îranê, li wir Pythagoras biZerdeşt re rûbirû bûye, li hev nasîne, danû standinek germ di nava wan de çêbûye.Hinek şirovekar û lêkolînerên Pythago-ras dibêjin ku Pythagoras di bin tesîradîtin û dinyabîniya Zerdeşt de maye.Hinek jî hê pêve zêde dikin, dibêjin, Pyt-hagoras ji îranê jî çûye Hindistanê. Liwir jî bi Budha ve rûbirû bûye û hînî fel-sefe û baweriya wî jî bûye. Bi mînakîdubendiya yek û cotê, cîhguhartina ruh,goşt nexwafinê, azebmayînê, di bindîsiplînek sext û dijwar de bi hev rejiyînê, bi xwe hîşyarbûn (xwe kontrolkirin) û kûr û dûr hizirandinê, ji mirovanhezkirin û bi wan bawerbûnê ji Budhahîn bûye.

Her weha ronahî û tarî ku du esasênbingehîn ên hebûnê ne; nerm, sivik ûgermbûna ronahiyê û li himber vê sar,terr, hişk û giranbûna tariyê jî ji Zerdeşthîn bûye...

Em nikarin rastî û şaşiya van gotinanbi awakî zanistî diyar bikin. Her wehazana û fîlosofan jî ev gotin mîna texmîn

54

û rîvayet hesibandine. Ne wek dîtineksedî de sed rast û xwedî belge. Lê belêwek dixuye dînê Pythagoras gelek moövû taybetiyên Zerdeştiyê û Bûdîstiyê dinaveroka xwe de diparêze. An di navberadînê Pythagoras û ya Zerdeşt û ya Budhade gele reng û xetên lihevçûyî, heta yênwek hev hene. Gelo ev tiştên mişterekçawa û bi çi awayî pêk hatine? Her çiqasbersîva vê pirsiyarê hê zelal nebûye jî, biçi awayî dibe bila bibe wisa dixuye kuPythagoras ji heyî û naveroka dînêZerdeşt û ya Budha agahdar e.

Pythagoras mîna ewliyayekî xwedî sirû kirametê hatiye nasîn. Dîtinên wî jialiyê xwende û pêyrevên wî ve hatineberhev kirin û pêşkeş bûne. Bilînivîsarên xwendeyên Pythagoras, jiberhemên wî yên nivîskariyê tiştek didest de nemaye. Qasî ku hevrêyên wîdibêjin, bîr û baweriya wî bicîhguhartina ruhan hebûye. Bi mînakî,çawa ku Ksenophanes digerîne, carek mi-rovek bi tundî li segê xwe dide û kujînîbi segî dikeve. Pythagoras ku dengê segîdigire pir nerehet dibe û deng li xwediyêsegî dike û dibeje «Êdî bese! Lê mede!Ruhê mirovekî dost di wî segî de ye. Kumin dengê wî bîhîst, min ew (ruhê wîmirovî) nas kir».

Li gel vê yekê dîrokzan Herodotos jî diTarîxa xwe de, nav nade lê behsa dîtinênPythagorasiyan dike û weha dibêje:

«Misriyan bîr û bawerî bi nemirbûnaruhan û pişö mirinê ku bedena mirov jinav de radibe, derbasê bedenek dinê bûnawê dianîn. Her weha rih, sê hezar sal dinav heyiyên erd û ezman û yên avê de di-geriya û vêga dikete bedenek nû. LêHellen wisa didin nasîn ku ev bîr û ba-weriya her tenê ya wan bûye. Ez navênwan kesan dizanim, lê naxwazim eşkerabikim. »

Belê ji vê gotinên Herodotos jî derdike-ve ku dinyabîniya Pythagoras bi giranîgirêdayî bi dîn û terîqeta wî ye. Li gel vêyekê ew û pêyrevên wî her bi siyaset ûçand û felsefê ve jî mijûl bûne. Bi

mînakî bajarê Kroton de hewl didin kuhukmê bi dest bixin. Di vî warî de biser dikevin û her dibin hukumdar jî. Lêpişö demeke kurt li dijî wan kutdayekçêdibe û Pythagorasî ji hukm dikevin ûmirovên wan di xwînê de tên gewizan-din.

Pythagoras û bendeyên wî li ser Mate-matîkê jî dixebitin û lêdikolînin kunihêniyên hejmaran eşkere bikin. Li gordîtina wan, giş hebûn ji hejmaran pêkhatiye. Tu tişt û prensîbên hebûnê, bêhejmaran û bê pêywendiyên navbera hej-maran nikarin bêne nasîn.

Her weha hejmar wek madeyekzayîndar û afiraner, bingeh û binyatahebûnê ye û her tişt ji hejmaran pêydabûye. Bi mînakî dadparêzî, ruh, bîr ûhwd. her tişt xwedî hejmarek taybeö yean ser bi wê ye.

Mirov ku serê xwe bi vê dîtina Pytha-gorasiyan ve diêşîne, bi rehetî dikarebîbîne ku ew êdî di rêça FîlosofênXwezayê ên beriya xwe de nameşin,ango tiştek an madeyek berbiçav wekewil-prensîb pêşniyar bikin. Bi vê dîtinû pêçûna xwe ve ew êdî derbasêmefhûmên miceret bûne û her bi awakîberfireh difikrin. Her weha ew, hejmarêhê wek mefhûmek miceret nagirinberçav, belku hê haydarê micerefî ya hej-maran nebûne.

Pyfhagorasî bêsînor û bisînor bûnahejmaran, di bahsa bersîva pirsapêydabûna kaînatê de wek şertekbingehîn pêşkeş dikin. Hejmara yek, ligor wan, bêsînor e û hîmdara hemûtiştan e. Li gel vê yekê yek her cot bixwe ye jî. Yek, him bêsînoriyê him jîbisînoriyê di naveroka xwe de dicivîne.Lê ji vê rewşê tu ecibiyek sadir nabe; boku yek û cot ne dijberî hev in. Di rasfîde navbera wan de harmoniyek xweşikheye. Ji ber vê hebûna harmoniyê yek ûzêde, çep û rast, nêr û mê, sekinî ûherikî, baş û nebaş, çarkoşe û sêkoşe...bi hevre tên xûyan. Çawa yek him yek eû him du ye, hatine ba hev bûne yek; her

55

û rîvayet hesibandine. Ne wek dîtineksedî de sed rast û xwedî belge. Lê belêwek dixuye dînê Pythagoras gelek moövû taybetiyên Zerdeştiyê û Bûdîstiyê dinaveroka xwe de diparêze. An di navberadînê Pythagoras û ya Zerdeşt û ya Budhade gele reng û xetên lihevçûyî, heta yênwek hev hene. Gelo ev tiştên mişterekçawa û bi çi awayî pêk hatine? Her çiqasbersîva vê pirsiyarê hê zelal nebûye jî, biçi awayî dibe bila bibe wisa dixuye kuPythagoras ji heyî û naveroka dînêZerdeşt û ya Budha agahdar e.

Pythagoras mîna ewliyayekî xwedî sirû kirametê hatiye nasîn. Dîtinên wî jialiyê xwende û pêyrevên wî ve hatineberhev kirin û pêşkeş bûne. Bilînivîsarên xwendeyên Pythagoras, jiberhemên wî yên nivîskariyê tiştek didest de nemaye. Qasî ku hevrêyên wîdibêjin, bîr û baweriya wî bicîhguhartina ruhan hebûye. Bi mînakî,çawa ku Ksenophanes digerîne, carek mi-rovek bi tundî li segê xwe dide û kujînîbi segî dikeve. Pythagoras ku dengê segîdigire pir nerehet dibe û deng li xwediyêsegî dike û dibeje «Êdî bese! Lê mede!Ruhê mirovekî dost di wî segî de ye. Kumin dengê wî bîhîst, min ew (ruhê wîmirovî) nas kir».

Li gel vê yekê dîrokzan Herodotos jî diTarîxa xwe de, nav nade lê behsa dîtinênPythagorasiyan dike û weha dibêje:

«Misriyan bîr û bawerî bi nemirbûnaruhan û pişö mirinê ku bedena mirov jinav de radibe, derbasê bedenek dinê bûnawê dianîn. Her weha rih, sê hezar sal dinav heyiyên erd û ezman û yên avê de di-geriya û vêga dikete bedenek nû. LêHellen wisa didin nasîn ku ev bîr û ba-weriya her tenê ya wan bûye. Ez navênwan kesan dizanim, lê naxwazim eşkerabikim. »

Belê ji vê gotinên Herodotos jî derdike-ve ku dinyabîniya Pythagoras bi giranîgirêdayî bi dîn û terîqeta wî ye. Li gel vêyekê ew û pêyrevên wî her bi siyaset ûçand û felsefê ve jî mijûl bûne. Bi

mînakî bajarê Kroton de hewl didin kuhukmê bi dest bixin. Di vî warî de biser dikevin û her dibin hukumdar jî. Lêpişö demeke kurt li dijî wan kutdayekçêdibe û Pythagorasî ji hukm dikevin ûmirovên wan di xwînê de tên gewizan-din.

Pythagoras û bendeyên wî li ser Mate-matîkê jî dixebitin û lêdikolînin kunihêniyên hejmaran eşkere bikin. Li gordîtina wan, giş hebûn ji hejmaran pêkhatiye. Tu tişt û prensîbên hebûnê, bêhejmaran û bê pêywendiyên navbera hej-maran nikarin bêne nasîn.

Her weha hejmar wek madeyekzayîndar û afiraner, bingeh û binyatahebûnê ye û her tişt ji hejmaran pêydabûye. Bi mînakî dadparêzî, ruh, bîr ûhwd. her tişt xwedî hejmarek taybeö yean ser bi wê ye.

Mirov ku serê xwe bi vê dîtina Pytha-gorasiyan ve diêşîne, bi rehetî dikarebîbîne ku ew êdî di rêça FîlosofênXwezayê ên beriya xwe de nameşin,ango tiştek an madeyek berbiçav wekewil-prensîb pêşniyar bikin. Bi vê dîtinû pêçûna xwe ve ew êdî derbasêmefhûmên miceret bûne û her bi awakîberfireh difikrin. Her weha ew, hejmarêhê wek mefhûmek miceret nagirinberçav, belku hê haydarê micerefî ya hej-maran nebûne.

Pyfhagorasî bêsînor û bisînor bûnahejmaran, di bahsa bersîva pirsapêydabûna kaînatê de wek şertekbingehîn pêşkeş dikin. Hejmara yek, ligor wan, bêsînor e û hîmdara hemûtiştan e. Li gel vê yekê yek her cot bixwe ye jî. Yek, him bêsînoriyê him jîbisînoriyê di naveroka xwe de dicivîne.Lê ji vê rewşê tu ecibiyek sadir nabe; boku yek û cot ne dijberî hev in. Di rasfîde navbera wan de harmoniyek xweşikheye. Ji ber vê hebûna harmoniyê yek ûzêde, çep û rast, nêr û mê, sekinî ûherikî, baş û nebaş, çarkoşe û sêkoşe...bi hevre tên xûyan. Çawa yek him yek eû him du ye, hatine ba hev bûne yek; her

55

weha dijên ku di naveroka hebûnan bixwe de her hene, jixwe ji ber vê sedemêtim bi hev re dijîn. Ango di navberadijan de harmoniyek berdewam her heye.Û ew ji bo her tişö mîna prensîbekbingehîn xwe diyar dike.

Diyar e ku Pythagoras û bendeyên wî,hejmaran bi awakî tevatur şirove dikin ûwan mîna tîştên mîstik û xwedînihêniyan didin nasandinê. Didinyabîniya xwe de jî tim dikevindualîtiyê (îng. dualîsme) û nikarin xwe jivê dubendiyê rizgar bikin.

Pythagorasî di derheqa Ezmannasî (As-tronomî) de xwedî têbîniyên gele balkêşin. Ewilcar ew dinyayê mîna navenda(merkez) kaînatê nabînin. Ew wê wekkureyek girover bi nav dikin.

Dîsa ew dibêjin, di valayiya kaînatê deagirekî nexûyayî heye û dinya li dora vîagirî tim di rewşa geranê de ye. Lê dinyavê gerana xwe ne bi awakî serbixwe,ser bi deh cîsmên gerok teva dike. Evdeh cîsmên gerok jî her li dora wî agirênexûyayî de rêz bûne. Erd, ji rojavayêber bi rohilatê diherike.

Wek tê xûyan bi saya vê fikr û dîtinahêja êdî ji bo têoriya Kopernîkus rêhêsan bûye.

Wek di serî de jî hatibû gotin Pythago-ras bi awakî nivîsarî tiştek li dû xwenehiştiye. Tiştên ku di derheqa wî û fel-sefa wî de tên zanîn, xasima gotin ûşiroveyên pêyrev û xwendeyên wî ne, kuli ser navê wî hatine pêşkeş kirinê.Yekek ji wan pêyrevan hekîm Alkmaîone. Pişö mirina Pythagoras terîqeta Pyt-hagoras geş û belav bûye, lê dîtinên wîji alî Phîlolaos ve -ku hevdemê Sokratese- derbasê Atökayê bûne.

ÇEND RÎVAYET Û GOTINÊNKEVJN

DI DERHEQA PYTHAGORAS DE*

1. Ksenophanes di derheqa Pythagorasde hinek hêkatan neqil dike.

Dibêje:"Rojek îşkence bi segekî dikirin. Di

wê saetê de Pythagoras di wir re derbasdibe. Bi kujîniya wî segî dihese û wesadeng li xwe dike: «Êdî bese! Lê mede!Ruhê mirovekî dost di wî segî de ye. Kumin dengê wî bîhîst min ew (ruhê wîmirovî) nas kir.»

2. Empedoklesl:"Di nav wan de zanayekî herî bilind

hebû.Xwedî xezîna fikrê ya herî mezintir,pir çêtir jê fêm dikir ji hemû cûrên

karê zanatiyê.Bi qewet û qudreta aqlê xwe ve ku

dirêjêjordibûBi rehefî hebûnên heyî yek bi yek

didîtinTa berê (neslê) dehemîn û bîstemîn ê

mirovan."3. Dibêjin Pythagoras gotiye:"Rojek wê bê ku ez ê bi vî gopalê xwe

ve dîsan werim hizûra we. Dê dersê ji were bibêjim."

4. Herakleîtos:"Kurê Mnesarkhos Pythagorasî, ji her

kesî bêtir lêgerîn û lêpirsîn çêkirine, dûre ji van nivîsaran hinek helbijartine ûfelsefeya xwe daniye li ser wan: pir-tişt-zanîn ango dek û lîstok. Pir-tişt-zanînbaqilbûnê nîşan nade (hînkirin nade); Kuwesa bûya (hînkirin bidaya) li Hesîodos,Pythagoras û her li Ksenophanes û He-rakleîtos dida hîn kirin. Pythagorasserekê derewan e."

* Ev gotinên ku di vî beşî de cîh digirin, me jikitêba Felsefeya Antîk a Walther Kranz , yawergêra Tirkî (Antik Felsefe/Metinler veAçiklamalar, Tiirkçesi: Suad Y. Baydur, SosyalYayinlar, 1984) girtine.

1 Empedokles behsa mirovên pêşiya xwe dike,ku ser bi neslê beriya wî ne. Pythagoras jî yekek jiwan kesan e, ku bawerî bi gerana ruhê (inkorpo-ration) lieye. Empedokles bi van gotinên xwe vedemek dûr û dirêj tîne bîra xwe.

56

weha dijên ku di naveroka hebûnan bixwe de her hene, jixwe ji ber vê sedemêtim bi hev re dijîn. Ango di navberadijan de harmoniyek berdewam her heye.Û ew ji bo her tişö mîna prensîbekbingehîn xwe diyar dike.

Diyar e ku Pythagoras û bendeyên wî,hejmaran bi awakî tevatur şirove dikin ûwan mîna tîştên mîstik û xwedînihêniyan didin nasandinê. Didinyabîniya xwe de jî tim dikevindualîtiyê (îng. dualîsme) û nikarin xwe jivê dubendiyê rizgar bikin.

Pythagorasî di derheqa Ezmannasî (As-tronomî) de xwedî têbîniyên gele balkêşin. Ewilcar ew dinyayê mîna navenda(merkez) kaînatê nabînin. Ew wê wekkureyek girover bi nav dikin.

Dîsa ew dibêjin, di valayiya kaînatê deagirekî nexûyayî heye û dinya li dora vîagirî tim di rewşa geranê de ye. Lê dinyavê gerana xwe ne bi awakî serbixwe,ser bi deh cîsmên gerok teva dike. Evdeh cîsmên gerok jî her li dora wî agirênexûyayî de rêz bûne. Erd, ji rojavayêber bi rohilatê diherike.

Wek tê xûyan bi saya vê fikr û dîtinahêja êdî ji bo têoriya Kopernîkus rêhêsan bûye.

Wek di serî de jî hatibû gotin Pythago-ras bi awakî nivîsarî tiştek li dû xwenehiştiye. Tiştên ku di derheqa wî û fel-sefa wî de tên zanîn, xasima gotin ûşiroveyên pêyrev û xwendeyên wî ne, kuli ser navê wî hatine pêşkeş kirinê.Yekek ji wan pêyrevan hekîm Alkmaîone. Pişö mirina Pythagoras terîqeta Pyt-hagoras geş û belav bûye, lê dîtinên wîji alî Phîlolaos ve -ku hevdemê Sokratese- derbasê Atökayê bûne.

ÇEND RÎVAYET Û GOTINÊNKEVJN

DI DERHEQA PYTHAGORAS DE*

1. Ksenophanes di derheqa Pythagorasde hinek hêkatan neqil dike.

Dibêje:"Rojek îşkence bi segekî dikirin. Di

wê saetê de Pythagoras di wir re derbasdibe. Bi kujîniya wî segî dihese û wesadeng li xwe dike: «Êdî bese! Lê mede!Ruhê mirovekî dost di wî segî de ye. Kumin dengê wî bîhîst min ew (ruhê wîmirovî) nas kir.»

2. Empedoklesl:"Di nav wan de zanayekî herî bilind

hebû.Xwedî xezîna fikrê ya herî mezintir,pir çêtir jê fêm dikir ji hemû cûrên

karê zanatiyê.Bi qewet û qudreta aqlê xwe ve ku

dirêjêjordibûBi rehefî hebûnên heyî yek bi yek

didîtinTa berê (neslê) dehemîn û bîstemîn ê

mirovan."3. Dibêjin Pythagoras gotiye:"Rojek wê bê ku ez ê bi vî gopalê xwe

ve dîsan werim hizûra we. Dê dersê ji were bibêjim."

4. Herakleîtos:"Kurê Mnesarkhos Pythagorasî, ji her

kesî bêtir lêgerîn û lêpirsîn çêkirine, dûre ji van nivîsaran hinek helbijartine ûfelsefeya xwe daniye li ser wan: pir-tişt-zanîn ango dek û lîstok. Pir-tişt-zanînbaqilbûnê nîşan nade (hînkirin nade); Kuwesa bûya (hînkirin bidaya) li Hesîodos,Pythagoras û her li Ksenophanes û He-rakleîtos dida hîn kirin. Pythagorasserekê derewan e."

* Ev gotinên ku di vî beşî de cîh digirin, me jikitêba Felsefeya Antîk a Walther Kranz , yawergêra Tirkî (Antik Felsefe/Metinler veAçiklamalar, Tiirkçesi: Suad Y. Baydur, SosyalYayinlar, 1984) girtine.

1 Empedokles behsa mirovên pêşiya xwe dike,ku ser bi neslê beriya wî ne. Pythagoras jî yekek jiwan kesan e, ku bawerî bi gerana ruhê (inkorpo-ration) lieye. Empedokles bi van gotinên xwe vedemek dûr û dirêj tîne bîra xwe.

56

SEXTIYAN

Murathan MUNGAN

1.

zê dixurişin ji dolên Dêrsimêlehiyên wan qedîfe, kupikên wan bêrîkû dendikên bêrîkanqurban û diyarî ne ji zarokên ji gunehan re emanetkirî

niha ev huwiyeta rêving ê bide pey kîjan şopa xwe?feodal, wekî çiqleke ziravhilkişiyayî simbêlê minew aska jîr a golên ji xwe hezkirîsextiyana ku li pey nêçîr û nêçîrvanan mayeku bi hêdîka xwe rûbarî me dikegava ew xwe digihîne daristana siransirê kefenkirî yê tarîxê berpêş dike, kêmbûna wê jî ber vê yekê yehelbet dewran ê bibihure, roj ê bibihurin, umir ê bibihure

57

SEXTIYAN

Murathan MUNGAN

1.

zê dixurişin ji dolên Dêrsimêlehiyên wan qedîfe, kupikên wan bêrîkû dendikên bêrîkanqurban û diyarî ne ji zarokên ji gunehan re emanetkirî

niha ev huwiyeta rêving ê bide pey kîjan şopa xwe?feodal, wekî çiqleke ziravhilkişiyayî simbêlê minew aska jîr a golên ji xwe hezkirîsextiyana ku li pey nêçîr û nêçîrvanan mayeku bi hêdîka xwe rûbarî me dikegava ew xwe digihîne daristana siransirê kefenkirî yê tarîxê berpêş dike, kêmbûna wê jî ber vê yekê yehelbet dewran ê bibihure, roj ê bibihurin, umir ê bibihure

57

ez şahîr im spartiyê çiyanku tu kesî nedîtiye, ax!

3.çavên min, ew çiksayiya hesinîhesinkerên pîroz ên efsanên kevnarerengê çavên min, bi laneta çîroka min hatiye kutandinbi hezaran robaran av danê, qerisî,wekî sahiyekê, agirê xwe li xwe kelemçe kiriyeçavên min, niha guhdara koran

ji bo vê çendê ye maneya şidandî ku di awirê min de digerekêmahiya çavên min nefta wan

tevî hemahilka stûhê min, danê êvareke havînê ku xwîn jê dereji deh salan û vir ve

ew edet û ûsila eşîrî ku bi gulên mihemedî nîşana xwe li eniya min xistiyederdikeve huzûra tarîxê, li huwiyeta xwe dipirsedilê min di bin berfê de yedûjeh koçer inû rqjekê bêbedena min, ew heyama tixûban ê xwe bide zanîn

jixwe ma kî dikare hemû dûjehên civateke dest bi sanayiyê kirî binivîseeger kitab rast hatibine xwendin -jiyanek 'gelek' umir hatibin jiyîn,êdî di her dijîtiyekê de bedewiyeke dramê, nazenîniya tragedya ku xwe ji lorîneke zîz

dawdişîne,li rexekî min ew aska yeman -ku ez nikarim ji bilî daristanan li derekî bigerînim-,bi dû re taritiya murekebê - tenêtiya min a demên nivisînê-,di can û çermê min de, bi hemû kûrahiya xwe, sextiyan -ku li pey nêçîr û

nêçîrvanan mayî-û nîşana ku di navenda birûyên min de diheze

yanê kêmasiya bavên wan in hemû panikiya hin zarokan

4.eger bêdeng be, çiya dê bêdeng begeliyê ku întîxarê bi bîr tîne -devê bîra tirsê ku gavên me li doraliyê digerin-her kilam gûzaneke bêdeng -ku bêdengiyan tûj kiriye-dol û şikevtên ku em bi tirs behs dikinêdeşta bê ser û bin ku me wext nedît jê hez bikinem ji evîna te bêpar hatin berdan/li pey me siwarên rewansalteneta beyaran bi havînê dest pê dikir, nobeta umrê me, û cendirme

58

ez şahîr im spartiyê çiyanku tu kesî nedîtiye, ax!

3.çavên min, ew çiksayiya hesinîhesinkerên pîroz ên efsanên kevnarerengê çavên min, bi laneta çîroka min hatiye kutandinbi hezaran robaran av danê, qerisî,wekî sahiyekê, agirê xwe li xwe kelemçe kiriyeçavên min, niha guhdara koran

ji bo vê çendê ye maneya şidandî ku di awirê min de digerekêmahiya çavên min nefta wan

tevî hemahilka stûhê min, danê êvareke havînê ku xwîn jê dereji deh salan û vir ve

ew edet û ûsila eşîrî ku bi gulên mihemedî nîşana xwe li eniya min xistiyederdikeve huzûra tarîxê, li huwiyeta xwe dipirsedilê min di bin berfê de yedûjeh koçer inû rqjekê bêbedena min, ew heyama tixûban ê xwe bide zanîn

jixwe ma kî dikare hemû dûjehên civateke dest bi sanayiyê kirî binivîseeger kitab rast hatibine xwendin -jiyanek 'gelek' umir hatibin jiyîn,êdî di her dijîtiyekê de bedewiyeke dramê, nazenîniya tragedya ku xwe ji lorîneke zîz

dawdişîne,li rexekî min ew aska yeman -ku ez nikarim ji bilî daristanan li derekî bigerînim-,bi dû re taritiya murekebê - tenêtiya min a demên nivisînê-,di can û çermê min de, bi hemû kûrahiya xwe, sextiyan -ku li pey nêçîr û

nêçîrvanan mayî-û nîşana ku di navenda birûyên min de diheze

yanê kêmasiya bavên wan in hemû panikiya hin zarokan

4.eger bêdeng be, çiya dê bêdeng begeliyê ku întîxarê bi bîr tîne -devê bîra tirsê ku gavên me li doraliyê digerin-her kilam gûzaneke bêdeng -ku bêdengiyan tûj kiriye-dol û şikevtên ku em bi tirs behs dikinêdeşta bê ser û bin ku me wext nedît jê hez bikinem ji evîna te bêpar hatin berdan/li pey me siwarên rewansalteneta beyaran bi havînê dest pê dikir, nobeta umrê me, û cendirme

58

nubihara ku li hember her tiştî radiwesta, mîna zaroktiya me ya vegerî bûhemû ew dolên veşartîşikevt,çiya,tarîtîtarîöniha hemû jibîrkirina demsalekê ne

havîneke stûr bêtirs û kêşaneke cîxarê ya zarokekî

5.

di kûrahiyên tarîxên çiyan de navnîşanên spartiyên çiyanher çiyayekî rawestana xwe heyesir û penyên asê (jibîrkirî, yan jî qiflekirî)ku bi tenê xezal dinasin, bi tenê gol, bi tenê daristanku mijê hemû vegirtiye,mîna mufrezan ji deştê herikîne -tew carekê jî li pey xwe nezivirîne û nenihêrîne-

sextiyan ku li pey evîn û sewdayên bi xetên destan nivisî maye

6.tiştê ku ez ji çiyan hîn bûmrawestana jîr û zane ya sebrêdilê min ku pişö binketinên dijwar li min vedigere, dibe ya mindilê min yanê heyama mayinandi tirsa wî de qanûnên tixûban,di rohelata wî de ew sûretê te yê spartî yên çiyan

7.di fotografên te yên peregende deniha hin mirîçaxa hêviya min dîl dikeveevîna min dîl eez ê çawan ji xurbeta bedeneke dîlpirsiyar bikim?

tu min meraq mekeez baş im, baş im

8.gava me serê xweji kitabên ku me dixwendin radikiringava çavên me bi hevûdu diketingava bi hevûdu diketin çavên meme fahm dikir ku em dixwînin

59

nubihara ku li hember her tiştî radiwesta, mîna zaroktiya me ya vegerî bûhemû ew dolên veşartîşikevt,çiya,tarîtîtarîöniha hemû jibîrkirina demsalekê ne

havîneke stûr bêtirs û kêşaneke cîxarê ya zarokekî

5.

di kûrahiyên tarîxên çiyan de navnîşanên spartiyên çiyanher çiyayekî rawestana xwe heyesir û penyên asê (jibîrkirî, yan jî qiflekirî)ku bi tenê xezal dinasin, bi tenê gol, bi tenê daristanku mijê hemû vegirtiye,mîna mufrezan ji deştê herikîne -tew carekê jî li pey xwe nezivirîne û nenihêrîne-

sextiyan ku li pey evîn û sewdayên bi xetên destan nivisî maye

6.tiştê ku ez ji çiyan hîn bûmrawestana jîr û zane ya sebrêdilê min ku pişö binketinên dijwar li min vedigere, dibe ya mindilê min yanê heyama mayinandi tirsa wî de qanûnên tixûban,di rohelata wî de ew sûretê te yê spartî yên çiyan

7.di fotografên te yên peregende deniha hin mirîçaxa hêviya min dîl dikeveevîna min dîl eez ê çawan ji xurbeta bedeneke dîlpirsiyar bikim?

tu min meraq mekeez baş im, baş im

8.gava me serê xweji kitabên ku me dixwendin radikiringava çavên me bi hevûdu diketingava bi hevûdu diketin çavên meme fahm dikir ku em dixwînin

59

an jî her rêzê cîhê xwe di şihîrê de werdigirtda ku di mêjiyê me de tu nezelalî nemîne

helbet min jî hinek alîyên nedagirfî heneku min wext nedîtiye bihûnim, ku wextê têr nekiriyeyan jî hin tiştên dinem bêjin ev heyamên bê demsalanku mîna ewrên reş ketine navbera me û tavêeger jiyana min, şihîra minji tiştên biçûk, ji kitekitên rojane bêpar ineger dilê minher evînê mîna çîrokekê, her çîrokê mîna destanekê dijîeger siya caxên hesinî çavên min dikutinhingî bihîstiyariya min niha mecbûrî di gerê de yeli ser gopikên wan çiyayên maxrûrevîna min, hingî herçiqas em li ber xwe bidin jîem û tarîxê pêşberî hev bin jîevşer, ev bahoza feodal xelas nabehingî diyar eku desthilatiya çiyan her berdewam e di cografyayê delê te got, ez xemgîn im?na, naxêr, tu min meraq meke

ez baş im, baş im

9.birîna min bigire bide ber sînga xweez nizanim ka meriv çawan dikeve nav axa hepsekêkî ji me li derve ye, -ew jî behseke din e-di nav rêzên te de qalikên xalî yên fîşekan digerînez vê bêdengiya te ya xayin nas dikimgaziyeke eşîrî ye her cara ku tu serê xwe li ber xwe xwar dikî-çaxa tu serê xwe radikî, çavên te bi awayekî din in-her name ji dirandinê zor xilas bûyedi her namê de bi hezaran tiştên nîvçemayîdestên xwe li min dirêj dikinmîna ku te ji rabirduya xwe ya eşîrî daye ser şopa lez û beza tarîxêmîna ku tu dibêjî;têkoşîna me ku hûtekî bi hezar serî, bi hezar şaşî bû,dê îlam car bi car ji nû ve derbasî nav û nîşana tarîxê bibe

te got, ez şaş û mat im?na, naxêr, tu min meraq mekeez baş im, baş im

60

an jî her rêzê cîhê xwe di şihîrê de werdigirtda ku di mêjiyê me de tu nezelalî nemîne

helbet min jî hinek alîyên nedagirfî heneku min wext nedîtiye bihûnim, ku wextê têr nekiriyeyan jî hin tiştên dinem bêjin ev heyamên bê demsalanku mîna ewrên reş ketine navbera me û tavêeger jiyana min, şihîra minji tiştên biçûk, ji kitekitên rojane bêpar ineger dilê minher evînê mîna çîrokekê, her çîrokê mîna destanekê dijîeger siya caxên hesinî çavên min dikutinhingî bihîstiyariya min niha mecbûrî di gerê de yeli ser gopikên wan çiyayên maxrûrevîna min, hingî herçiqas em li ber xwe bidin jîem û tarîxê pêşberî hev bin jîevşer, ev bahoza feodal xelas nabehingî diyar eku desthilatiya çiyan her berdewam e di cografyayê delê te got, ez xemgîn im?na, naxêr, tu min meraq meke

ez baş im, baş im

9.birîna min bigire bide ber sînga xweez nizanim ka meriv çawan dikeve nav axa hepsekêkî ji me li derve ye, -ew jî behseke din e-di nav rêzên te de qalikên xalî yên fîşekan digerînez vê bêdengiya te ya xayin nas dikimgaziyeke eşîrî ye her cara ku tu serê xwe li ber xwe xwar dikî-çaxa tu serê xwe radikî, çavên te bi awayekî din in-her name ji dirandinê zor xilas bûyedi her namê de bi hezaran tiştên nîvçemayîdestên xwe li min dirêj dikinmîna ku te ji rabirduya xwe ya eşîrî daye ser şopa lez û beza tarîxêmîna ku tu dibêjî;têkoşîna me ku hûtekî bi hezar serî, bi hezar şaşî bû,dê îlam car bi car ji nû ve derbasî nav û nîşana tarîxê bibe

te got, ez şaş û mat im?na, naxêr, tu min meraq mekeez baş im, baş im

60

rojhelat, xalxalka hemû zîzî û bihîstiyariya me ye, ez baş dizanim

10.ev ê girtîbûna min a dawîn be, te gotibûew fotografa ku gava te simbêlên xwe şeh dikirin, kêşiyayeli ber serê min hilwestaye-kela dawîn a umrê min ku min li hember jiyanê diparêze-ûîcarjîezbi vî sûretê xwe yê fanîsilavên germîn li te,li evîndara min a qedirbilinddikim

11.(Siwarên çirûskên polayê, dengê nalan mîna xenîmetekê hêlan û derbas bûn di nav

damarên min re)ez bi dengê deryayê hişyar bûmmilekî min bi bayên çiyan xwîhdayî -xewnên min-milekî min bahoza Behra Spî -ew kişwer-ma mumkin e? helbet tu hatiyî bîra minya rasfî, ez bi te re hişyar bûm-hilma bi mij û dûman a rojhelatê, di nîvê şevekê de, li dora Behra Spî,di bîhnvedaneke havînê de, xewa min birî û ez bi sûretê te bi tenê hîştim-

heta sibê ez nikarîbûm razama

12.bi dirêjiya qeraxên avê heyv, şev, tenêtîpirsiyarên rûçikzerbûyî di kûrahiyên mêjiyê min deû şihîrek, şihîreke dostekî: "ew demanca ku te xistiye ber cêniga xwe

ew dijminê veşartî ku tu di hundirê xwe de mezin dikînîşandeka pirsê ye di serê min deewçend stûr mîna rûpeleke marksîzmêku hê nehatiye nivisîn"

di serê min de nîşandeka pirsêev şihîr, ev havîn, ev romana xelasnebûyîyanê serfiraziya kêmaniyeke qalkirîbi dilê me yê girs, destên me yên girs, xewnên me yên girsçîroka pêwendiyan ku em hewl didin damezrîninbi dû re zanayên ku navên wan qemçîkirî neweledên tarîxê, marx, freud, nietzcheû li vê dera min a hanê ew êşa dil a bi tîpên kevn

61

rojhelat, xalxalka hemû zîzî û bihîstiyariya me ye, ez baş dizanim

10.ev ê girtîbûna min a dawîn be, te gotibûew fotografa ku gava te simbêlên xwe şeh dikirin, kêşiyayeli ber serê min hilwestaye-kela dawîn a umrê min ku min li hember jiyanê diparêze-ûîcarjîezbi vî sûretê xwe yê fanîsilavên germîn li te,li evîndara min a qedirbilinddikim

11.(Siwarên çirûskên polayê, dengê nalan mîna xenîmetekê hêlan û derbas bûn di nav

damarên min re)ez bi dengê deryayê hişyar bûmmilekî min bi bayên çiyan xwîhdayî -xewnên min-milekî min bahoza Behra Spî -ew kişwer-ma mumkin e? helbet tu hatiyî bîra minya rasfî, ez bi te re hişyar bûm-hilma bi mij û dûman a rojhelatê, di nîvê şevekê de, li dora Behra Spî,di bîhnvedaneke havînê de, xewa min birî û ez bi sûretê te bi tenê hîştim-

heta sibê ez nikarîbûm razama

12.bi dirêjiya qeraxên avê heyv, şev, tenêtîpirsiyarên rûçikzerbûyî di kûrahiyên mêjiyê min deû şihîrek, şihîreke dostekî: "ew demanca ku te xistiye ber cêniga xwe

ew dijminê veşartî ku tu di hundirê xwe de mezin dikînîşandeka pirsê ye di serê min deewçend stûr mîna rûpeleke marksîzmêku hê nehatiye nivisîn"

di serê min de nîşandeka pirsêev şihîr, ev havîn, ev romana xelasnebûyîyanê serfiraziya kêmaniyeke qalkirîbi dilê me yê girs, destên me yên girs, xewnên me yên girsçîroka pêwendiyan ku em hewl didin damezrîninbi dû re zanayên ku navên wan qemçîkirî neweledên tarîxê, marx, freud, nietzcheû li vê dera min a hanê ew êşa dil a bi tîpên kevn

61

û ez ji xwe dipirsimbi cesareteke înöxarî veem çawan di nîvê şevekê de li xwe vegeriyan

heyv diçe ava, derya bêxewdamanên harmaniya min gewrehiya pêlanguh mediyê evîna min! helbet di her hesretekê de bahozeke nîvçemayî ya havînê

heye

13.nebûye, kêm maye, bi paşte xistineçendîn şevên havînê mîna robarên xwîhdayîmilên min hew digihîne hevez ê li ku peyda bikimwî tiştê kêmbûyî ku êdî tu havîn nikare têxe dewsêku kî dizane di kîjan heyv, kîjan stêrikê de bûye sir

keleha dawîn a umrê min jî ketçend havîn di ser re bihurînçendînjîbûngiröniha ez dendikeke fîşekê me ku emanetî gunehan bûyeneftiya çavên min ji dûriya wan e û aliyekî rûyê min sextiyana nijmtu li min nenihêre, guhê xwe mede min evîna mintevî hemahilka stûyê minev deh sal in ez baş im, baş im.

Tebax 1981Wergera ji tirkî: Muhsîn Kizilkaya

Mehmed Uzun

Murathan Mungan; ji Mêrdînê, ji malbata mezin Munganan e. Ew yek ji şaîrênTirkiyê yê mezintirîn tê hesibandin. Wî zimanekî taybetî yê nivîsandinê, li gora xwe avakiriye. Zimanê wî yê edebî li ser sembol, gotin, adet û usûlên kevin, nêrînên nûjen, pîvanênronakbîrî hatiye pê. Ew hem şiîr hem jî pexşanê dinivîsîne. Şanoyên wî, "Trîlojiya Mezo-potamya" car bi car li tiyatroyên Tirkiyê dilîzin. Ev şiîra jorîn ji pirtûka wî ya şiîran "Sah-tiyan" hatiye wergerandin. Gotina Sahtiyan çermê ask û xezalan e.

M. Kizilkaya M. Uzun.

62

û ez ji xwe dipirsimbi cesareteke înöxarî veem çawan di nîvê şevekê de li xwe vegeriyan

heyv diçe ava, derya bêxewdamanên harmaniya min gewrehiya pêlanguh mediyê evîna min! helbet di her hesretekê de bahozeke nîvçemayî ya havînê

heye

13.nebûye, kêm maye, bi paşte xistineçendîn şevên havînê mîna robarên xwîhdayîmilên min hew digihîne hevez ê li ku peyda bikimwî tiştê kêmbûyî ku êdî tu havîn nikare têxe dewsêku kî dizane di kîjan heyv, kîjan stêrikê de bûye sir

keleha dawîn a umrê min jî ketçend havîn di ser re bihurînçendînjîbûngiröniha ez dendikeke fîşekê me ku emanetî gunehan bûyeneftiya çavên min ji dûriya wan e û aliyekî rûyê min sextiyana nijmtu li min nenihêre, guhê xwe mede min evîna mintevî hemahilka stûyê minev deh sal in ez baş im, baş im.

Tebax 1981Wergera ji tirkî: Muhsîn Kizilkaya

Mehmed Uzun

Murathan Mungan; ji Mêrdînê, ji malbata mezin Munganan e. Ew yek ji şaîrênTirkiyê yê mezintirîn tê hesibandin. Wî zimanekî taybetî yê nivîsandinê, li gora xwe avakiriye. Zimanê wî yê edebî li ser sembol, gotin, adet û usûlên kevin, nêrînên nûjen, pîvanênronakbîrî hatiye pê. Ew hem şiîr hem jî pexşanê dinivîsîne. Şanoyên wî, "Trîlojiya Mezo-potamya" car bi car li tiyatroyên Tirkiyê dilîzin. Ev şiîra jorîn ji pirtûka wî ya şiîran "Sah-tiyan" hatiye wergerandin. Gotina Sahtiyan çermê ask û xezalan e.

M. Kizilkaya M. Uzun.

62

FESTIVALAHELBESTA

KURDÎ

Heyderê OMER

IP,eyv, viyangiyaneke bi hêrs û bihêz, dîlîtiyeke berdewam, şînoyekerojane û nêrîneke nû gihan hev û helbes-teke nûjen ji wan peyda bû; ronahiyatariyê ramûsand û helbestvan avêt navaagirekî bê tebat, da roj bi roj bisote ûtariyê biqelêşe, destên xwe têxe qirikacîrawestînê û pûtên paşvenêrîna sarbişkîne û kelepûra me bide ber nêrînekehemdem û pêşve bide, an careke dîtir wêbi awayekî nûjen biafirîne.

Helbesta kurdî li Sûriyê bi vî awayî ûji ber vê mebestê dixebite û gavên sozdar

di vê penavê de pêş ve davêje û tevî kuew bi xwe jî ta îro keça demeke kurt e,lê belê bîna pêşerojeke geş û bi rewneqjê tê.

Ev yeka, nîşankirina vê helbestanûjen, yek bû ji gelek meremên komîtaamadekirina (Mehrîcana yekem, ya hel-besta kurdî li Sûriyê ) dabû ber xwelewre jî ew xebitî bû, da bikaribe hindeng û rûyên nû, di wê rojê de, pêşkêşbike.

Vê komîtê danûstandin û hevpeyvînênxwe, li derdora heyvekê domand û dawî,roja 22.10.1993 ji bo lidarxistina Meh-recana yekem, ya helbesta kurdî liSûriyê di cî de dît.

Çima ev roj?Wek em giş dizanin, Seyda Ce-

gerxwîn, helbestvanê ku demek dûr ûdirêj û bi cefa di guhên miletê xwe dediqêrî û heşt dîwan çap kirine û hinêndin yên neçapkirî li dû xwe hiştine, divê rojê de, sala 1984'an de li Stock-holmê, koç kir. Ji vê boneyê komîtêdîtibû ku mehrecanê di vê rojê de li darbixe, da bikaribe hinekî ji deynê wîmirovê hêja, ji stûyê xwe û yên helbes-tvanên îro derxînin û rola ku ew ûhemdemên wî, di helbest û toreya kurdîde lîstine, bi bîr bînin. Çimkî wêkomîtê, di daxuyaniya xwe, ya ku dimehrecanê de belav kiribû, weha gotibû:" Helbestvanê me yê hêja, mîna Celadetû Kamûran Bedrirxan, Osman Sebrî,Qedrî Can, Tîrêj, Keleş bi gelemperî, û"Cegerxwîn" bi taybetî, helbesta kurdî liSûriyê şên kirin û a niha hinek ji wanbi me re wê av didiri'.

Roja HelbestêLê xuya bû ne tenê ev yeka mebest û

daxwaza komîtê bû, lê belê ji vê kûrtir ûnerxtir bû jî, ji ber ku di mehrêcanê de(Roja helbesta kurdî) jî li Sûriyê hatenîşankirin, ku roja 22 çireyê pêşî bi vînavî bête naskirin. Daxuyana komîtêweha dibêje: "Lewre piştî hevpeyvîneke

63

FESTIVALAHELBESTA

KURDÎ

Heyderê OMER

IP,eyv, viyangiyaneke bi hêrs û bihêz, dîlîtiyeke berdewam, şînoyekerojane û nêrîneke nû gihan hev û helbes-teke nûjen ji wan peyda bû; ronahiyatariyê ramûsand û helbestvan avêt navaagirekî bê tebat, da roj bi roj bisote ûtariyê biqelêşe, destên xwe têxe qirikacîrawestînê û pûtên paşvenêrîna sarbişkîne û kelepûra me bide ber nêrînekehemdem û pêşve bide, an careke dîtir wêbi awayekî nûjen biafirîne.

Helbesta kurdî li Sûriyê bi vî awayî ûji ber vê mebestê dixebite û gavên sozdar

di vê penavê de pêş ve davêje û tevî kuew bi xwe jî ta îro keça demeke kurt e,lê belê bîna pêşerojeke geş û bi rewneqjê tê.

Ev yeka, nîşankirina vê helbestanûjen, yek bû ji gelek meremên komîtaamadekirina (Mehrîcana yekem, ya hel-besta kurdî li Sûriyê ) dabû ber xwelewre jî ew xebitî bû, da bikaribe hindeng û rûyên nû, di wê rojê de, pêşkêşbike.

Vê komîtê danûstandin û hevpeyvînênxwe, li derdora heyvekê domand û dawî,roja 22.10.1993 ji bo lidarxistina Meh-recana yekem, ya helbesta kurdî liSûriyê di cî de dît.

Çima ev roj?Wek em giş dizanin, Seyda Ce-

gerxwîn, helbestvanê ku demek dûr ûdirêj û bi cefa di guhên miletê xwe dediqêrî û heşt dîwan çap kirine û hinêndin yên neçapkirî li dû xwe hiştine, divê rojê de, sala 1984'an de li Stock-holmê, koç kir. Ji vê boneyê komîtêdîtibû ku mehrecanê di vê rojê de li darbixe, da bikaribe hinekî ji deynê wîmirovê hêja, ji stûyê xwe û yên helbes-tvanên îro derxînin û rola ku ew ûhemdemên wî, di helbest û toreya kurdîde lîstine, bi bîr bînin. Çimkî wêkomîtê, di daxuyaniya xwe, ya ku dimehrecanê de belav kiribû, weha gotibû:" Helbestvanê me yê hêja, mîna Celadetû Kamûran Bedrirxan, Osman Sebrî,Qedrî Can, Tîrêj, Keleş bi gelemperî, û"Cegerxwîn" bi taybetî, helbesta kurdî liSûriyê şên kirin û a niha hinek ji wanbi me re wê av didiri'.

Roja HelbestêLê xuya bû ne tenê ev yeka mebest û

daxwaza komîtê bû, lê belê ji vê kûrtir ûnerxtir bû jî, ji ber ku di mehrêcanê de(Roja helbesta kurdî) jî li Sûriyê hatenîşankirin, ku roja 22 çireyê pêşî bi vînavî bête naskirin. Daxuyana komîtêweha dibêje: "Lewre piştî hevpeyvîneke

63

geş, me pêwîst dît ku roja 22.10. rojakoçkirina Cegerxwîn bibe roja helbestakurdî li Sûriyê û her sal mehrecanên hel-bestê di vê rojê de pêk bên... Weha emhelbestvan û hemî beşdarên li vir, roja22.10. bi navê Roja Helbesta Kurdî liSûriyê li dar dixin".

MehrecanRoj în bû, dem sibe bû. Cîgeh newqa

Kurdaxê; keleha Horî Pêxember bû.Mehrecanê li wir, di hemêza siruştê de,bi beşdariya 25 helbestvanan û derdora400 kesên guhdar, dest pê kir. Lidestpêkê hemû helbestvan, guhdarênbeşdar, ji bo giyanê Seydayê rehme lêCegerxwîn û her kesên ku di dozagelparêziyê de çûne, piçekî rawestîn û didû re birêvebirê mehrecanê; helbestvanêHawarê Gundî, bi navê komîtê,xêrhatina hemû beşdaran kir û helbestvanŞêrko Bedirxan pêşkêş kir, dapêşewaziya mehrecanê bixwîne. Wî jî binavê komîtê xêrhatina hemûyan kir ûdawî got: " Wek em dizanin, Seyda Ce-gerxwîn di sala 1903 'an de, ji dayikbûye... Lê mixabin dîroka wêjeya kurdîroja jidayikbûna Seydayê Zindî, nizane,ji ber wê, mêlag bikin ku di kîjan mehêde, 90 sal, di ser roja dayikbûna Seydatêper bûye, lewre em dixwazin sala1993 'an bikin cejna derbasbûna 90 salîdi ser roja zayina Seydayê me, helbes-tvanê tnezin; Cegerxwîn" . Di dû re hel-bestvan Rûxweşê Zîvar daxuyanakomîtê xwend.

Helbestên ku li mehrecanê hatibûnexwendin, ji du cureyan bûn, wek çawahelbestvan jî, li ser du dibistanên hunerîparve dibûn; dibistana klasîk ku Cizîrî,Xanî û Cegerxwîn bi me bîr anî û yênûjen ku bi hêrs û bi hêz, bi hebûna hinhelbestvanên nûjen, pêşve diçe û şûnapeyên xwe di zemîna helbesta kurdî denîşan dike.

Helbesta KlasîkEger ev helbesta kevneşop ji zû ve, di

Seydayê Tîrêj

toreya kurdî dc peyda bûye û Herîrî,Teyran û Cizîrî bi me bîr tîne, wisa jî taîro bi destê hin helbestvanên rûmetdar,wek Tîrêj, berdewam e, lê bi naverokaxwe, ji ya kevnaran cuda ye. LewreKlasîka nû jê re lê gotin. Peyvên wê bi-jarte ne, hevokên wê bi hêz in, awaza wêdervayî û sert e, rêzbenda wê beloq û berze û babetên rojane li wan alavên hunerîsiwar in.

Lê tevlî ku pêşveçûna helbestê li durvêwê siwar e, ne li naverokê, dîsan jî giyanû hestê kurd, pirî car bi vê hclbestaklasîk mest û kêfxweş dibin. Cimkîpirrê têkiliyên jiyana kurd jî, ta îroklasîk in û pirrê kurdan hê rêncber ûgundî ne, ji bajarvaniyê û şarezayiyêevqas ne nêzîk in. Lewre ev helbest zû-zû û bi hêsanî rê ji ya nûjen re bernade,ji bo vê yekê û hin sedemcn dîtir, evcure helbest, ta îro li nik pirr kesan ciyêpesnê ye. Ev yeka han di roja mehrccanêde berçav bû. Çimkî pirrê beşdarênguhdar, bi deng û awaza helbestcn Tîrêjre mest bûn... Bi rastî jî Seyda Tîrêjkarîbû bi helbestên xwe yên bijarte, kêfa

64

geş, me pêwîst dît ku roja 22.10. rojakoçkirina Cegerxwîn bibe roja helbestakurdî li Sûriyê û her sal mehrecanên hel-bestê di vê rojê de pêk bên... Weha emhelbestvan û hemî beşdarên li vir, roja22.10. bi navê Roja Helbesta Kurdî liSûriyê li dar dixin".

MehrecanRoj în bû, dem sibe bû. Cîgeh newqa

Kurdaxê; keleha Horî Pêxember bû.Mehrecanê li wir, di hemêza siruştê de,bi beşdariya 25 helbestvanan û derdora400 kesên guhdar, dest pê kir. Lidestpêkê hemû helbestvan, guhdarênbeşdar, ji bo giyanê Seydayê rehme lêCegerxwîn û her kesên ku di dozagelparêziyê de çûne, piçekî rawestîn û didû re birêvebirê mehrecanê; helbestvanêHawarê Gundî, bi navê komîtê,xêrhatina hemû beşdaran kir û helbestvanŞêrko Bedirxan pêşkêş kir, dapêşewaziya mehrecanê bixwîne. Wî jî binavê komîtê xêrhatina hemûyan kir ûdawî got: " Wek em dizanin, Seyda Ce-gerxwîn di sala 1903 'an de, ji dayikbûye... Lê mixabin dîroka wêjeya kurdîroja jidayikbûna Seydayê Zindî, nizane,ji ber wê, mêlag bikin ku di kîjan mehêde, 90 sal, di ser roja dayikbûna Seydatêper bûye, lewre em dixwazin sala1993 'an bikin cejna derbasbûna 90 salîdi ser roja zayina Seydayê me, helbes-tvanê tnezin; Cegerxwîn" . Di dû re hel-bestvan Rûxweşê Zîvar daxuyanakomîtê xwend.

Helbestên ku li mehrecanê hatibûnexwendin, ji du cureyan bûn, wek çawahelbestvan jî, li ser du dibistanên hunerîparve dibûn; dibistana klasîk ku Cizîrî,Xanî û Cegerxwîn bi me bîr anî û yênûjen ku bi hêrs û bi hêz, bi hebûna hinhelbestvanên nûjen, pêşve diçe û şûnapeyên xwe di zemîna helbesta kurdî denîşan dike.

Helbesta KlasîkEger ev helbesta kevneşop ji zû ve, di

Seydayê Tîrêj

toreya kurdî dc peyda bûye û Herîrî,Teyran û Cizîrî bi me bîr tîne, wisa jî taîro bi destê hin helbestvanên rûmetdar,wek Tîrêj, berdewam e, lê bi naverokaxwe, ji ya kevnaran cuda ye. LewreKlasîka nû jê re lê gotin. Peyvên wê bi-jarte ne, hevokên wê bi hêz in, awaza wêdervayî û sert e, rêzbenda wê beloq û berze û babetên rojane li wan alavên hunerîsiwar in.

Lê tevlî ku pêşveçûna helbestê li durvêwê siwar e, ne li naverokê, dîsan jî giyanû hestê kurd, pirî car bi vê hclbestaklasîk mest û kêfxweş dibin. Cimkîpirrê têkiliyên jiyana kurd jî, ta îroklasîk in û pirrê kurdan hê rêncber ûgundî ne, ji bajarvaniyê û şarezayiyêevqas ne nêzîk in. Lewre ev helbest zû-zû û bi hêsanî rê ji ya nûjen re bernade,ji bo vê yekê û hin sedemcn dîtir, evcure helbest, ta îro li nik pirr kesan ciyêpesnê ye. Ev yeka han di roja mehrccanêde berçav bû. Çimkî pirrê beşdarênguhdar, bi deng û awaza helbestcn Tîrêjre mest bûn... Bi rastî jî Seyda Tîrêjkarîbû bi helbestên xwe yên bijarte, kêfa

64

guhdaran bi cî bianiya û çepikên wangerm bikira. Lê mixabin nimûneyên wanhelbestan di destên me de nîn in. Ev hel-besta klasîk, di mehrecanê de, ji bilîTîrêj bi deng û xwendina Omerê Lalê,Dr. Hesen, Hişyar û Diya Ciwanbeşdar bû. Lê dîsan mixabin, tenê hel-besta Diya Ciwan di destên me de hcye.

Diya Ciwan

Diya Ciwan xwediya berhevoka PêlekJi Deryayê Kovanên Min e. Wêdcng û xwaziya jina kurd li mehrecanêbilind kir û dilêşiya ku jin tê de dijîn, dinavbera peyvine nazik û hulmeke gennre, şanî me da. Evîn nc ji mafê keçê ye ûeger carekê jî dilê wê lê de, pêwîsl e ewdilê xwe bin pê bike, kovan û xwaziyênxwe tevlîhev bike, bi tenê wan bicû.Çimkî evîndarî ne ji mafê wê ye û biryarne di destên wê de ye.

"Ji ber ku keç im, evînî ne ji tnafêmin e.

Biryarî ne bi destê min ePişlî wî Xwedayê mezin,Jîn û mirin bi destê bira û bavê min

e".

Vêca ev keça evîndar, wê çi bike? Wêdil û evîna xwe bin pê bike û bêjeevîndarê xwe:

Xwe li ber min melûl nekeKulên xwejî li min bar nekeNe tu tenê li min bûyî evîndar,Ji te pê ve gelek tnan bê cî û warKu bêjitn ez evîndar im,Wê tifû û lanet li tnin bibarinKu bêjim ez evîndar im,Gunehê min pir mezin eBi ku ve herim, bi ku ve baz dimMirina reş her li hêviya min e.

Dêrsim jî hin helbestên xweklasîk xwendin û keserên xwe ûwelêt, tê de lorandin:

Te lêv sor in ji xwîna minTe çav kil danji reşka dilTu yî dîlber û yara minTu yî rihan û lala tninRonî der bû ji sîngê teDil û ceger pê dax daneJi ber êş û evîna teMe axûoxû nal dane.

yênyên

Dêrsim

65

guhdaran bi cî bianiya û çepikên wangerm bikira. Lê mixabin nimûneyên wanhelbestan di destên me de nîn in. Ev hel-besta klasîk, di mehrecanê de, ji bilîTîrêj bi deng û xwendina Omerê Lalê,Dr. Hesen, Hişyar û Diya Ciwanbeşdar bû. Lê dîsan mixabin, tenê hel-besta Diya Ciwan di destên me de hcye.

Diya Ciwan

Diya Ciwan xwediya berhevoka PêlekJi Deryayê Kovanên Min e. Wêdcng û xwaziya jina kurd li mehrecanêbilind kir û dilêşiya ku jin tê de dijîn, dinavbera peyvine nazik û hulmeke gennre, şanî me da. Evîn nc ji mafê keçê ye ûeger carekê jî dilê wê lê de, pêwîsl e ewdilê xwe bin pê bike, kovan û xwaziyênxwe tevlîhev bike, bi tenê wan bicû.Çimkî evîndarî ne ji mafê wê ye û biryarne di destên wê de ye.

"Ji ber ku keç im, evînî ne ji tnafêmin e.

Biryarî ne bi destê min ePişlî wî Xwedayê mezin,Jîn û mirin bi destê bira û bavê min

e".

Vêca ev keça evîndar, wê çi bike? Wêdil û evîna xwe bin pê bike û bêjeevîndarê xwe:

Xwe li ber min melûl nekeKulên xwejî li min bar nekeNe tu tenê li min bûyî evîndar,Ji te pê ve gelek tnan bê cî û warKu bêjitn ez evîndar im,Wê tifû û lanet li tnin bibarinKu bêjim ez evîndar im,Gunehê min pir mezin eBi ku ve herim, bi ku ve baz dimMirina reş her li hêviya min e.

Dêrsim jî hin helbestên xweklasîk xwendin û keserên xwe ûwelêt, tê de lorandin:

Te lêv sor in ji xwîna minTe çav kil danji reşka dilTu yî dîlber û yara minTu yî rihan û lala tninRonî der bû ji sîngê teDil û ceger pê dax daneJi ber êş û evîna teMe axûoxû nal dane.

yênyên

Dêrsim

65

Helbesta NûjenJi van pê ve, piraniya helbestên ku li

mehrecanê hatibûne xwendin, li deriyênûjeniyê didan û didane xuyakirin ku hel-besta kurdî ya nûjen li Sûriyê, wê rojekene dûr, cihê xwe dagire.Mebesta me, jivê gotarê, ne nirxandina wan helbestan e,lê merem ji vê yekê ew e ku em hinnimûneyan ji wan bi xwendevanênNÛDEM'ê bidin nasîn.

Mûm

Mûm yek c ji wan helbestvanên kubcr bi nûjeniya dûrv diçe, lê hêdî hêdîgavên xwe davêje. Mûm wisa evîna xwedirêsc:

Evîna tnin!...Dizanim gûtnanê bikeve,Xewnê bişewitePêjn ê bireveDerya yê ziwa beAngo titn û titnWê ji hev bişeleLê dil qet ranakeve:

Lê... Yarê!Tazîbûnê hokirim ku belengazî detnek

bê bihar eÛ Xwedêtî, yekbûnek romansî yeDilxwaziya tac e...Şêrgel jî yeke ji wan helbestvanên u

roj dû rojê helbestên xwe, bcr ve durvênû têvedide. Wî li mehrecanê sê hel-bestên xwe xwendin. Di yekê ji wan deweha xwaziyên xwe pêşkêş dike:

Xwazî darek bama!. . .

Li çiyakî bilindLi ser kaniyekêÇûk û çivîk li min bicivînaŞivan, gavan, pêrî û rêwî,bihêwirîna siya min...Min ê pirsa te ji wan bikira...

Dizanim ku narvînÇekeke zingarîye; bê ber e.

Xemgînê Remo

Hger Şêrgel di helbesta xwe de pirsêdike, Xemgînê Remo tiliya xwe dideser birîna kûr û ber ken û xemên xwe jiSalar re, vî mendalê ku nû dighîne û azarû êşan li ser milên xwe dibîne, ji Salarêhestînerm ê ku hêviyan bi fermêskan avdide re Xemgînc Remo dilorîne:

66

Helbesta NûjenJi van pê ve, piraniya helbestên ku li

mehrecanê hatibûne xwendin, li deriyênûjeniyê didan û didane xuyakirin ku hel-besta kurdî ya nûjen li Sûriyê, wê rojekene dûr, cihê xwe dagire.Mebesta me, jivê gotarê, ne nirxandina wan helbestan e,lê merem ji vê yekê ew e ku em hinnimûneyan ji wan bi xwendevanênNÛDEM'ê bidin nasîn.

Mûm

Mûm yek c ji wan helbestvanên kubcr bi nûjeniya dûrv diçe, lê hêdî hêdîgavên xwe davêje. Mûm wisa evîna xwedirêsc:

Evîna tnin!...Dizanim gûtnanê bikeve,Xewnê bişewitePêjn ê bireveDerya yê ziwa beAngo titn û titnWê ji hev bişeleLê dil qet ranakeve:

Lê... Yarê!Tazîbûnê hokirim ku belengazî detnek

bê bihar eÛ Xwedêtî, yekbûnek romansî yeDilxwaziya tac e...Şêrgel jî yeke ji wan helbestvanên u

roj dû rojê helbestên xwe, bcr ve durvênû têvedide. Wî li mehrecanê sê hel-bestên xwe xwendin. Di yekê ji wan deweha xwaziyên xwe pêşkêş dike:

Xwazî darek bama!. . .

Li çiyakî bilindLi ser kaniyekêÇûk û çivîk li min bicivînaŞivan, gavan, pêrî û rêwî,bihêwirîna siya min...Min ê pirsa te ji wan bikira...

Dizanim ku narvînÇekeke zingarîye; bê ber e.

Xemgînê Remo

Hger Şêrgel di helbesta xwe de pirsêdike, Xemgînê Remo tiliya xwe dideser birîna kûr û ber ken û xemên xwe jiSalar re, vî mendalê ku nû dighîne û azarû êşan li ser milên xwe dibîne, ji Salarêhestînerm ê ku hêviyan bi fermêskan avdide re Xemgînc Remo dilorîne:

66

Belê Salar belê...Karwanê me titn li rê yeLi ser rêça girtin û kustinê yeLi ser rêça ronîkirina jînê ye...Salarê min!...Li çiyan û deştên tne,bahoze... baroveye,Zeviyên mejehrkirî ne...Gulîstanên tne berbat û talankirî ne...Û kevokên aştiyê, li ezmanê welatê me

serjêkirî ne.Salarê min!...Bi azar tifîxanên girtiyanBi xwîna şehîdan,Gulên me geş dibin...Ûgiya di bin keviran de namîne Salar.De mezin bibin... Mezin bibin!...Çem û kaniyên welatê me çi sêrîn

in!A..Û em tî nin... gelekî tî nin...

Bi rastî em dikarin bêjin hemû helbes-tvanên kurd, di vê babetê de nalîna welêt,hevpar û hevpişk in. Hunermendên kurdheya di bilindtirîn pêlekên ezîtiyê de jî,nalînên tevayî li gel yên ezîtî dirêse ûwan li hevdu ba dide û dalîne û çend latgiran be jî Sîzif wî ji ser milên xwenavêje. Xwêdanê ji eniya xwe paqij dikeû ber xwe dide... Roja ku latê xwe diserê çiyê de biçikîne, her û her di hiş ûbîra wî de bi rewneq û ronak e.

Na...Ez ê binêrim...Bila dilopa dawiyê,Ji roniya çavên min bikeve!...Ez ê binêrim.Ez ê çend dilopên roniyêJi tîrêjên çavên te bidizimPêlênporê dîlbera min,Nazik nazik hevdu tnaç dikin.Qermîçekên bêzariyêLi ser rûyê wê wek sînorê welatê min

riîgar bûnDîsan digot:

Bes e... Çavên xwe bi nêrîna çiyan ûgiran

biwestînebêsîn e!...Bes e!...

Bi vî awayî Şêrko Bedirxan nalînên

xwe yên dîlberê û yên welêt, di gel hevdistirê û hevîrê nanê xwe, yê rojane, jêamade dike û evîna xwe li bejn û giyanêhejmara (yek) dipêçe:

Mamostê min,hercar, reqema "çaran" dibêje...Lê ezjî, ji reqema "yek" hez dikim.Egerji min dipirse:Yek û yek û yek û dîsan, çend in?Bersivê didim,Û dibêjim yek...Wilo jî bi ser kelepûrê kurdî de û hin

wateyên xwe jê digre û bi awayekî nûjenderpêş dike:

Şêrîn e!...Wek dilopa şebnemêLi serpelê gulsora rûçikên "Zînê"dicejna "Newrozê" de,bi ser lêvên "Mem"ê de

dikeve!...Şêrîn e!...Eger hin helbestvanên me, mîna Feqê

Teyran çelengiya dîlberê ji ya siruştê bi-lindtir dibînin, siruşt li nik Ş. Bedirxanji qeşengî û çelengiya dîlberê çavteng ûtengezar dibe:

Şêrîna min!...Sirûştê bi xwe, bi min re got:"Ezji memikên şêrîna te,Çavteng dibim.Bi xwe, li xwenaBi xwe, li xwena.Pirrên helbestvanên me, sûdeyê ji

kelepûrê kurdî digirin û wî deziyê ku dinavbera nûjeniyê û kelepûr de heye, berzdikin, çimkê çande, bi xwe gewdeyekîzindî ye, ku bi hezarê salan temen kirîdike. Pêş û paş, serî û nigên wê ji hevdunaqetin, wek çawa mirov bê nig, şel ûlenger e, wisa jî çande, bê bingeh, lengere. Çawa mirov bê serî, ker, kor, gêj ûmirî ye, wisa jî şande bê pêşvebirin ûnûjenkirin mirî ye. . . Ev wate li nik pirrêhelbestvanên me bi cî bûye. H Gundîjî di vê penavê de ye:

Çavên te havîngeh inYezdan bêhna xwe lê dike derPêxember li kêlekê nimêj dikinFerhad û Memaxînên dil lê sar dikinÇitna îro şîn û keseranli wandicivînî?!...

67

Belê Salar belê...Karwanê me titn li rê yeLi ser rêça girtin û kustinê yeLi ser rêça ronîkirina jînê ye...Salarê min!...Li çiyan û deştên tne,bahoze... baroveye,Zeviyên mejehrkirî ne...Gulîstanên tne berbat û talankirî ne...Û kevokên aştiyê, li ezmanê welatê me

serjêkirî ne.Salarê min!...Bi azar tifîxanên girtiyanBi xwîna şehîdan,Gulên me geş dibin...Ûgiya di bin keviran de namîne Salar.De mezin bibin... Mezin bibin!...Çem û kaniyên welatê me çi sêrîn

in!A..Û em tî nin... gelekî tî nin...

Bi rastî em dikarin bêjin hemû helbes-tvanên kurd, di vê babetê de nalîna welêt,hevpar û hevpişk in. Hunermendên kurdheya di bilindtirîn pêlekên ezîtiyê de jî,nalînên tevayî li gel yên ezîtî dirêse ûwan li hevdu ba dide û dalîne û çend latgiran be jî Sîzif wî ji ser milên xwenavêje. Xwêdanê ji eniya xwe paqij dikeû ber xwe dide... Roja ku latê xwe diserê çiyê de biçikîne, her û her di hiş ûbîra wî de bi rewneq û ronak e.

Na...Ez ê binêrim...Bila dilopa dawiyê,Ji roniya çavên min bikeve!...Ez ê binêrim.Ez ê çend dilopên roniyêJi tîrêjên çavên te bidizimPêlênporê dîlbera min,Nazik nazik hevdu tnaç dikin.Qermîçekên bêzariyêLi ser rûyê wê wek sînorê welatê min

riîgar bûnDîsan digot:

Bes e... Çavên xwe bi nêrîna çiyan ûgiran

biwestînebêsîn e!...Bes e!...

Bi vî awayî Şêrko Bedirxan nalînên

xwe yên dîlberê û yên welêt, di gel hevdistirê û hevîrê nanê xwe, yê rojane, jêamade dike û evîna xwe li bejn û giyanêhejmara (yek) dipêçe:

Mamostê min,hercar, reqema "çaran" dibêje...Lê ezjî, ji reqema "yek" hez dikim.Egerji min dipirse:Yek û yek û yek û dîsan, çend in?Bersivê didim,Û dibêjim yek...Wilo jî bi ser kelepûrê kurdî de û hin

wateyên xwe jê digre û bi awayekî nûjenderpêş dike:

Şêrîn e!...Wek dilopa şebnemêLi serpelê gulsora rûçikên "Zînê"dicejna "Newrozê" de,bi ser lêvên "Mem"ê de

dikeve!...Şêrîn e!...Eger hin helbestvanên me, mîna Feqê

Teyran çelengiya dîlberê ji ya siruştê bi-lindtir dibînin, siruşt li nik Ş. Bedirxanji qeşengî û çelengiya dîlberê çavteng ûtengezar dibe:

Şêrîna min!...Sirûştê bi xwe, bi min re got:"Ezji memikên şêrîna te,Çavteng dibim.Bi xwe, li xwenaBi xwe, li xwena.Pirrên helbestvanên me, sûdeyê ji

kelepûrê kurdî digirin û wî deziyê ku dinavbera nûjeniyê û kelepûr de heye, berzdikin, çimkê çande, bi xwe gewdeyekîzindî ye, ku bi hezarê salan temen kirîdike. Pêş û paş, serî û nigên wê ji hevdunaqetin, wek çawa mirov bê nig, şel ûlenger e, wisa jî çande, bê bingeh, lengere. Çawa mirov bê serî, ker, kor, gêj ûmirî ye, wisa jî şande bê pêşvebirin ûnûjenkirin mirî ye. . . Ev wate li nik pirrêhelbestvanên me bi cî bûye. H Gundîjî di vê penavê de ye:

Çavên te havîngeh inYezdan bêhna xwe lê dike derPêxember li kêlekê nimêj dikinFerhad û Memaxînên dil lê sar dikinÇitna îro şîn û keseranli wandicivînî?!...

67

Çwnadicivînî?!...U gava dixwaze tîna xwe bi ava lêvên

yarê bişkîne, wan lêvan ji sirûşta welêtbi dûr naxe:

Lêvên te şêrîn in,wek avkaniya SîtnanêSozdar in, wek memikên HelebçeKu zanîbû, bin barîna reşbaranê.Çawan mendalan bimêjîne.Çawan hestiyên kuzurî biguvêşe,Şahiyêjê derîne...Çima îro çilmisî xuya dibîU wan lêvan dimiçiqînî?!Çima dimiçiqînî?!

Xwediyê berhevoka helbestî GoristanaBê Gor Rûxweşê Zîvar jî bi sê hel-bestan beşdarî Mehrecanê bû. Kesê kuhelbestên Goristana Bê Gor û yên kuRûxweş di dû re afirandine, bide berhevdu, dikare bêje Rûxweş gavine fireh ûberçav pêşve diçe û li pey pêkanînadengekî xweser dixebite. Lê gupkên wîdengî hê nepeqîne. Çimkî hefsarê (kurte-helbesta ramankî) ya ku Rûxweş li

Rûxweşê Zîvar

deriyê wê dide, hê di destê Şêrko Bêkesde ye. Lê belê xuya ye wê Rûxweş. bika-ribe cihê pêyên xwe di helbesta zaravayêkurmancî de dûz bike. Nimûneyek ji hel-

bestên ku wî di mehrecanê de xwandineeve:

Xewn û hêviyên wî dizînLê hay nebû...Ken û peyvên wî girê danLi ber wan neket...Hestên wî kurmî kirin,Lê nepirsî,Li giyanê wî siwar bûn,xwe nelivand.Nav lê kirin "ker",Pengirî...Xuya ye ev kurte-helbest ji ber hin

sedemên derûnî û hinên ezîtî, ku bi hel-bestvan ve girêdayî ne, wê cihê xwe dipenava nivîsa kurdî de dagire. Nemaze linik cîlê nû. Çimkî piraniya wan, di vêdema bê tebat de, li deriyê wê kurte-helbestê didin. Hoşeng yeke ji wan hel-bestvanan, ku hin kurte-helbestên xwe,li mehrecanê xwendin. Nimûneyek ji yênwî ev e:

Dema ku xewnek,ji xewnên tnin helçenîWê çaxê...Min seh kir, ku heyvek ji esmanê tnin

vemirt.Min nav lê kir: (lava).Nimûneyek din ji yên Hoşeng ev e:Kelikeke tazîli ber temenê min îpêçayîbi îske îska,serîtewandxatir xwastBar kirTa nilia,ne kêlîk vegeriya,û ne jî temen hêvî birrîn.Ev hêviya ku li ba Hoşeng nehatiye

birrîn, li nik M. Hemo jî berz û beloqe. Çimkî di helbesta xwe de weha dibêje:

Êger ez nanek bûma,Divê tnin rojekê, Zikekî birçî têr

bikira.Lê eger helbestek bûma,Bi navê azadî,bilwtama xwandinmin ê xwe berda vî miletîJi bîr nedibûm ta roja serbestî...Di destpêka vê panoramê de, em li der

û dora helbesta nûjen peyivîn û me hinnimûne jî ji wê berçav kirin. Lê em ê

68

Çwnadicivînî?!...U gava dixwaze tîna xwe bi ava lêvên

yarê bişkîne, wan lêvan ji sirûşta welêtbi dûr naxe:

Lêvên te şêrîn in,wek avkaniya SîtnanêSozdar in, wek memikên HelebçeKu zanîbû, bin barîna reşbaranê.Çawan mendalan bimêjîne.Çawan hestiyên kuzurî biguvêşe,Şahiyêjê derîne...Çima îro çilmisî xuya dibîU wan lêvan dimiçiqînî?!Çima dimiçiqînî?!

Xwediyê berhevoka helbestî GoristanaBê Gor Rûxweşê Zîvar jî bi sê hel-bestan beşdarî Mehrecanê bû. Kesê kuhelbestên Goristana Bê Gor û yên kuRûxweş di dû re afirandine, bide berhevdu, dikare bêje Rûxweş gavine fireh ûberçav pêşve diçe û li pey pêkanînadengekî xweser dixebite. Lê gupkên wîdengî hê nepeqîne. Çimkî hefsarê (kurte-helbesta ramankî) ya ku Rûxweş li

Rûxweşê Zîvar

deriyê wê dide, hê di destê Şêrko Bêkesde ye. Lê belê xuya ye wê Rûxweş. bika-ribe cihê pêyên xwe di helbesta zaravayêkurmancî de dûz bike. Nimûneyek ji hel-

bestên ku wî di mehrecanê de xwandineeve:

Xewn û hêviyên wî dizînLê hay nebû...Ken û peyvên wî girê danLi ber wan neket...Hestên wî kurmî kirin,Lê nepirsî,Li giyanê wî siwar bûn,xwe nelivand.Nav lê kirin "ker",Pengirî...Xuya ye ev kurte-helbest ji ber hin

sedemên derûnî û hinên ezîtî, ku bi hel-bestvan ve girêdayî ne, wê cihê xwe dipenava nivîsa kurdî de dagire. Nemaze linik cîlê nû. Çimkî piraniya wan, di vêdema bê tebat de, li deriyê wê kurte-helbestê didin. Hoşeng yeke ji wan hel-bestvanan, ku hin kurte-helbestên xwe,li mehrecanê xwendin. Nimûneyek ji yênwî ev e:

Dema ku xewnek,ji xewnên tnin helçenîWê çaxê...Min seh kir, ku heyvek ji esmanê tnin

vemirt.Min nav lê kir: (lava).Nimûneyek din ji yên Hoşeng ev e:Kelikeke tazîli ber temenê min îpêçayîbi îske îska,serîtewandxatir xwastBar kirTa nilia,ne kêlîk vegeriya,û ne jî temen hêvî birrîn.Ev hêviya ku li ba Hoşeng nehatiye

birrîn, li nik M. Hemo jî berz û beloqe. Çimkî di helbesta xwe de weha dibêje:

Êger ez nanek bûma,Divê tnin rojekê, Zikekî birçî têr

bikira.Lê eger helbestek bûma,Bi navê azadî,bilwtama xwandinmin ê xwe berda vî miletîJi bîr nedibûm ta roja serbestî...Di destpêka vê panoramê de, em li der

û dora helbesta nûjen peyivîn û me hinnimûne jî ji wê berçav kirin. Lê em ê

68

M. Hemohin helbestvanên ku nû derbasî penava

helbestê dibin û nûjenî dane ber xwe, bixwendevanan bidin nasîn.

Tiştê ku cihê pesnê bû, mehrecanê ûkomîta wê karîbûn hin helbestvanên nûû di toreya kurdî de nenas, bidana nasîn.Lewre em jî dixwazin cihekî taybetî ûberz, li vir bidin wan.

Yek ji van helbestvanan, keça dilsoz ûdil bi xem Axîn e ku nû li deriyê hel-besta kurdî dide û xuya ye wê bi serbi-lindî cihê xwe di vê penavê de çêbike. Ezberî mehrecanê bi wê keçikê ne nas bûmû ne jî min tu tişt ji afirandinên wêxwendibû. A niha, tenê du kurte-helbestên wê yên ku li mehrecanê xwan-dine, di destên min de peyda dibin. Lewreez nikarim nêrîneke cîgirtî der mafê wêkeçikê de bidim, lê wek hatiye gotin"Dîkê çê di hêkê de xuya ye" ez dikarimbêjim ez du kurte-helbestên Axîn'êdestpêkine sozdar in û mizgînadayikbûna helbestvaneke jîr didine me.Nimûneyek ji afirandinên Axîn'ê ev e:

Ji çîrokên şevbihêrkadişevên tarîde,Ji axîna dildaradiferhenga evînaara

AxînJi dengê bilûra dil bi xemÛ weşandina pelên dara,Ji rohilata û roava,Dilê tnin ji evîna te helbestek danîbû.Lê gava ew bayê xurt hat,Û bahozek rabûRûpelên wêfiryan,Bûn ewrek li ezmanaBi hêsirên şîn,hêdî hêdî giriyan.Şêlan jî yeke ji van kescn ku nû

pênûsa xwe ji kulavê kişandiye, hestênxwe li helbestê dipêçin û siwar dikin.Ew jî li mehrecanê, bi hin helbestên xweyên kurt beşdar bû. Ev kurte-helbestênwî, mizgînekê didin:

Her car buhar tê,ez nizanim çiqas kulîlk diçînitn.Ne ji bo dilê min,Bonadilête...Iro tnin û buharê çavên hev

ramûsandin.Kulîlk ji tnin pirsîn:Kanî yara te kengî tê ?

Min hêsirên xwe li ber weşandin,Û min got:Bila buharek din bê!...Eger helbestên Şêlan mizgînî didin,

69

M. Hemohin helbestvanên ku nû derbasî penava

helbestê dibin û nûjenî dane ber xwe, bixwendevanan bidin nasîn.

Tiştê ku cihê pesnê bû, mehrecanê ûkomîta wê karîbûn hin helbestvanên nûû di toreya kurdî de nenas, bidana nasîn.Lewre em jî dixwazin cihekî taybetî ûberz, li vir bidin wan.

Yek ji van helbestvanan, keça dilsoz ûdil bi xem Axîn e ku nû li deriyê hel-besta kurdî dide û xuya ye wê bi serbi-lindî cihê xwe di vê penavê de çêbike. Ezberî mehrecanê bi wê keçikê ne nas bûmû ne jî min tu tişt ji afirandinên wêxwendibû. A niha, tenê du kurte-helbestên wê yên ku li mehrecanê xwan-dine, di destên min de peyda dibin. Lewreez nikarim nêrîneke cîgirtî der mafê wêkeçikê de bidim, lê wek hatiye gotin"Dîkê çê di hêkê de xuya ye" ez dikarimbêjim ez du kurte-helbestên Axîn'êdestpêkine sozdar in û mizgînadayikbûna helbestvaneke jîr didine me.Nimûneyek ji afirandinên Axîn'ê ev e:

Ji çîrokên şevbihêrkadişevên tarîde,Ji axîna dildaradiferhenga evînaara

AxînJi dengê bilûra dil bi xemÛ weşandina pelên dara,Ji rohilata û roava,Dilê tnin ji evîna te helbestek danîbû.Lê gava ew bayê xurt hat,Û bahozek rabûRûpelên wêfiryan,Bûn ewrek li ezmanaBi hêsirên şîn,hêdî hêdî giriyan.Şêlan jî yeke ji van kescn ku nû

pênûsa xwe ji kulavê kişandiye, hestênxwe li helbestê dipêçin û siwar dikin.Ew jî li mehrecanê, bi hin helbestên xweyên kurt beşdar bû. Ev kurte-helbestênwî, mizgînekê didin:

Her car buhar tê,ez nizanim çiqas kulîlk diçînitn.Ne ji bo dilê min,Bonadilête...Iro tnin û buharê çavên hev

ramûsandin.Kulîlk ji tnin pirsîn:Kanî yara te kengî tê ?

Min hêsirên xwe li ber weşandin,Û min got:Bila buharek din bê!...Eger helbestên Şêlan mizgînî didin,

69

Dr. E. Şêxo

helbesta Şiyê jî ji nişkave "Awazê Kaio" li qadahelbesta kurdî, wekdareke gewre, bilind ûberşêrîn nîşan dike."Awaz" bê destûr û bihêz derbasî vê penavêdibe û helbestvanekî jîrû jêhatî tê xuyakirin.Em pêşerojeke gewre ûbi rewneq jê re texmîndikin û bawer dikin kupara Awaz di pêşvebirinû nûjenkirina helbestakurdî de wê pir û berzbe. Helbesta Şiyê binîşanên vê yekê avis e,gava tu wê dixwînî,dibînî çawa peyv li serzimanê Awaz bi hêsanî ûnerm diherikin:

Rojekê...Ramûsanek bê dawî,Li ser gerdenê çiyayekî evîndar

reng vedan!..."Şiyê" îroj keçek e,li ber awazên bilûra bayê "Cêrcim",Sibehên xwe, hevd bi hevde dihûne...

Ev tenga ku Awaz daye ber xwe û dix-waze bi destê xwe ve bîne, hin xurtêdîtir, di wê rêkê diçin. Yek ji wan RufetŞêxo ye yê ku di helbesta erebî decigehê xwe, bi xebata berçav, dûz kirî ûîro jî berê xwe daye tore û helbestakurdî. Em bawer in ku eger R. Şêxoalavên derbirîna zimanê kurdî bi dest xweve bîne, wê karibe roleke berçav dipêşvebirina helbesta kurdî de bilîze. Hel-bestên wî, yên destpêkê, vê yekê numadikin:

Ji nişka ve,Mistek gezkirin weşî ser goştê

ratnanek sêwî.Nimûneyek dîtir ji helbestên R. Şêxo

eve:Mîx gêj bû,Gava ku xwestBi qoçên xweHêlînekê di bîna tnin de bikole.Wek me li destpêkê gotibû, ji bo der-

basbûna 90 salî di ser bûyina Ce-

gerxwîn û 9 sal di serkoçkirina wî re, evfestîval pêk hatibû. Jibo vê yekê jî Ce-gerxwîn çi bi bandûraxwe ya hunerî, çi bihelbest û navê xwe ûçi jî bi bîranîn, limehrecanê amade bû.Lewre, helbesta "Liser riya Cegerxwîn"ya M. Bêkes cîgirtibû.

M. Bêkes di penavahelbesta kurdî de,dengckî nû ye. Angoberî niha navê wî ne-hatibû bihîstin. Lêtevî ku gavên wîdestpckî ne jî, em hel-besta wî wekmizgînekê dibînin ûdikarin bêjin, eger ew

bi vî awayî bcrdewam bike, wêpêşerojeke bi ronî bibîne. Ev kîtekc jihelbesta wî ye:

Ey tneyxana evînê'...Vegere li tninMin bike helbestek û li ser gora Ce-

gerxwînbilorîne...

Vegere li minBîranînên te sirûdên îlahî neVegere li minDilê min dax nede bi dûrbînê...

Ev mehrecan, wê di dîroka toreya kurdîde xaleke bi nîşan bimîne û wê wan hel-bestvanên ku lê beşdar bûne, di dîrokê derûmetdar bike.

Ev mehrecan bi vî awayê ku me di vêpanoramê de berçav kiribû, me wilodîtibû, ji ber ku ein lê amade bûn û tê dehevpar bûn. Lê eger me hin nav negoti-bin, wek Tengezar, îbo, F.Huseynî û B. Cîger û tu nimûne jihelbestên wan pêşkêş nekiribin, emhêvîdar in wê bibûrin, ji bcr ku hcl-bestên wan di deslê me de nîn in.

Gotina yekê di mehrecanê de bi "Sibawe xweş" dest pê kir û bi "Şeva wexweş" dawî hat.

70

Dr. E. Şêxo

helbesta Şiyê jî ji nişkave "Awazê Kaio" li qadahelbesta kurdî, wekdareke gewre, bilind ûberşêrîn nîşan dike."Awaz" bê destûr û bihêz derbasî vê penavêdibe û helbestvanekî jîrû jêhatî tê xuyakirin.Em pêşerojeke gewre ûbi rewneq jê re texmîndikin û bawer dikin kupara Awaz di pêşvebirinû nûjenkirina helbestakurdî de wê pir û berzbe. Helbesta Şiyê binîşanên vê yekê avis e,gava tu wê dixwînî,dibînî çawa peyv li serzimanê Awaz bi hêsanî ûnerm diherikin:

Rojekê...Ramûsanek bê dawî,Li ser gerdenê çiyayekî evîndar

reng vedan!..."Şiyê" îroj keçek e,li ber awazên bilûra bayê "Cêrcim",Sibehên xwe, hevd bi hevde dihûne...

Ev tenga ku Awaz daye ber xwe û dix-waze bi destê xwe ve bîne, hin xurtêdîtir, di wê rêkê diçin. Yek ji wan RufetŞêxo ye yê ku di helbesta erebî decigehê xwe, bi xebata berçav, dûz kirî ûîro jî berê xwe daye tore û helbestakurdî. Em bawer in ku eger R. Şêxoalavên derbirîna zimanê kurdî bi dest xweve bîne, wê karibe roleke berçav dipêşvebirina helbesta kurdî de bilîze. Hel-bestên wî, yên destpêkê, vê yekê numadikin:

Ji nişka ve,Mistek gezkirin weşî ser goştê

ratnanek sêwî.Nimûneyek dîtir ji helbestên R. Şêxo

eve:Mîx gêj bû,Gava ku xwestBi qoçên xweHêlînekê di bîna tnin de bikole.Wek me li destpêkê gotibû, ji bo der-

basbûna 90 salî di ser bûyina Ce-

gerxwîn û 9 sal di serkoçkirina wî re, evfestîval pêk hatibû. Jibo vê yekê jî Ce-gerxwîn çi bi bandûraxwe ya hunerî, çi bihelbest û navê xwe ûçi jî bi bîranîn, limehrecanê amade bû.Lewre, helbesta "Liser riya Cegerxwîn"ya M. Bêkes cîgirtibû.

M. Bêkes di penavahelbesta kurdî de,dengckî nû ye. Angoberî niha navê wî ne-hatibû bihîstin. Lêtevî ku gavên wîdestpckî ne jî, em hel-besta wî wekmizgînekê dibînin ûdikarin bêjin, eger ew

bi vî awayî bcrdewam bike, wêpêşerojeke bi ronî bibîne. Ev kîtekc jihelbesta wî ye:

Ey tneyxana evînê'...Vegere li tninMin bike helbestek û li ser gora Ce-

gerxwînbilorîne...

Vegere li minBîranînên te sirûdên îlahî neVegere li minDilê min dax nede bi dûrbînê...

Ev mehrecan, wê di dîroka toreya kurdîde xaleke bi nîşan bimîne û wê wan hel-bestvanên ku lê beşdar bûne, di dîrokê derûmetdar bike.

Ev mehrecan bi vî awayê ku me di vêpanoramê de berçav kiribû, me wilodîtibû, ji ber ku ein lê amade bûn û tê dehevpar bûn. Lê eger me hin nav negoti-bin, wek Tengezar, îbo, F.Huseynî û B. Cîger û tu nimûne jihelbestên wan pêşkêş nekiribin, emhêvîdar in wê bibûrin, ji bcr ku hcl-bestên wan di deslê me de nîn in.

Gotina yekê di mehrecanê de bi "Sibawe xweş" dest pê kir û bi "Şeva wexweş" dawî hat.

70

MALVA SIMFONIYEKETARÎ YE

Sîwan A. MUSTAFA

^li/mer Hemdî (Malva) ligundê Tellnayif-Hisîçe,1951, ji dayik bûye.Endamêsendîka hunerên spehî yaSÛriyê ye. Endamê yekîtiyagiştî ya hunermendê ereban,endamê yekîtiya huner-mendên Awistirya, endamêyekîtiya hunermendênşêwekarî -UNESKO-Paris e.

Li ser jiyan û xebata wî dupirtûk derketine; yek bizimanê erebî, 1976; ya dinbi zimanê almanî, hatinenivîsandin. Navê wî ketiyeferhenga hunerê cîhanê, yaku ji aliyê kovara Flash Artve tê derxistin. Pêşangehênhevbeş li Sûriyê û li derveyîwelêt; Bexda, Kuwêt, Urdin,îskenderyê, Cezaîr, Lîbya,Sofiya, Buxarist, Prag,Moskova, Belgrad, Berlîn,Parîs, Roma, Estland;Pêşangehên şexsî(îndîvîduel) li Hisîçe,Heleb, Şam, Viyana, NewYork, Şîkago, Tînsî, Buda-pest, Moskova, Madrîd, S.Fransisco, Monaco, Frak-furt.

MALVA ( Omer Hetndî)

71

MALVA SIMFONIYEKETARÎ YE

Sîwan A. MUSTAFA

^li/mer Hemdî (Malva) ligundê Tellnayif-Hisîçe,1951, ji dayik bûye.Endamêsendîka hunerên spehî yaSÛriyê ye. Endamê yekîtiyagiştî ya hunermendê ereban,endamê yekîtiya huner-mendên Awistirya, endamêyekîtiya hunermendênşêwekarî -UNESKO-Paris e.

Li ser jiyan û xebata wî dupirtûk derketine; yek bizimanê erebî, 1976; ya dinbi zimanê almanî, hatinenivîsandin. Navê wî ketiyeferhenga hunerê cîhanê, yaku ji aliyê kovara Flash Artve tê derxistin. Pêşangehênhevbeş li Sûriyê û li derveyîwelêt; Bexda, Kuwêt, Urdin,îskenderyê, Cezaîr, Lîbya,Sofiya, Buxarist, Prag,Moskova, Belgrad, Berlîn,Parîs, Roma, Estland;Pêşangehên şexsî(îndîvîduel) li Hisîçe,Heleb, Şam, Viyana, NewYork, Şîkago, Tînsî, Buda-pest, Moskova, Madrîd, S.Fransisco, Monaco, Frak-furt.

MALVA ( Omer Hetndî)

71

Jana nav xwe û ya gelê xwe derî çavdike.

"Şapeyek e û çavên min dadigire...reng ji destên min dirijin, xwe berdidinnav kêlekên çiya û lûtikeyên çandî bizeytûn û hinê. Di gotinan de ez dibimçûkekî bê reng û bê çeng ji bo ku xemle-ke nûji rûyê xwe re destriîşan bidim".

Malva

Li gundê Tellnayif-Hisîçe, dihawîrgehekê de ku hunerê kevnare,şehremanî û rengxweş li hev dikin; disala 1951'ê de di malbateke kurd de, hu-nermend Omer Hemdî (Malva) ji dayikbû.

Lihevkirin û întegrasyona di navberaronak, reng û livandinê de siya xweavêtin ser canê wî yê zarokî û hestê wîhişyar kirin. Ji ber ku Malva bi xwe jîxwedî hestekî nazik bû, hê di şeş saliyawî de daxwaza wênekêşê ciyê xwe dicîhana wî ya zaroktiyê de girt, lê bavê wîrê nedayê û bi gir pê da zanîn ku divêberî her tiştî ew fêrî xwendin ûnivîsandinê bibe. Ji ber vê yekê bavê wîtabloyeke reş û biçûk jê re kirî da xwe liser fêrî xwendin û nivîsandinê bike.Kirîna tabloyê şer di hundurê wî de geşkir, di navbera nivîsandinê ji rexekî ve ûwênekêşiyê ji rexekî din ve; cvî şerî hiştku nivîsandin li cem wî riyeke nû bigireû rengekî nû bistîne. Formên tîpan bûnewêne û dîmenên sozdayî ji mirovan ûhawîrgehê û perîşaniyê re û qonaxawênekêşiyê bi dizîkî- ji tirsa bavê- dijiyana wî de dest pê kir. Vî tiştî hişt kuhin pirtir di nava wî de bicive û şer dihundurê wî de xurt bibe. Her weha jibêçareyî di wê demê de wî bi bavê xwe re

karê giran û zehmet dikir, ji bo bikaribepariyek nan peyda bike û wênekêşiyaxwe berdewam bike.

Vê zaroktiya giran mentalîteta wênekêşû hunermendekî rasteqînî li cem wîçêkir, di ber re jî wî xwendina xwe berde-wam kir û mamostayeö di sala 1968'ande tewaw kir. Hêdî hêdî Omer Hemdîdest bi beşdarbûnê di pêşangehan de kir.Yekemîn car bi tabloyeke tenê bûbeşdarê pêşangeha turîzmê li Keşmîr(Hindistan) di sala 1965'an de, navê wêtabloyê "Dayikö di reşê de" bû.

Piştre wî di çiriya pêşîn ya 1966'an de,xelata serekane ya cirîda hunerên spehîhatibû organîzekirin ji aliyê navendarewşenbîrî ve li Hisîçê, stand. Di çiriyapêşîn ya 1967'an de qonaxa yekemîn dijiyana wî de, hunermendekî xwedîbingeh dest pê kir. Wî di vê demê deyekemîn pêşangeha tabloyên xwe di na-venda rewşenbîriya Hisîçê de çêkir.

Hunerê ku wî di wê pêşangehê depêşkêş kiribû, hunereke realîst bû.Wêneyên rasteqînî ji jiyana cotkar û kar-keran pêşkêş kirin. Gelek tablo hebûnku di her yekî ji wan de gelek element ûmirov hebûn, ew element û mirov herdem di şer û berberiyê de bûn. Bi erdê re,bi bênderan re, bi tîbûn û birçîbûnê re,bi tîrêjên rojê re, yên ku wî kişandibûn,bi rengên sor û zer û meydanên berfirehji rûyê tabloyê dabûna wan. Tabloyênpêşangeha yekemîn gelekî realîstîk ûderbirîn bûn. O. Hemdî bi germî û bihêz derbirînî ya ku ji hêrsan dagirtîdanûstandin bi wan re kiribû, loma jîhêrsên wî bi hêztir dihatin ji firçê û jigermareng ya ku ji şefeqa rojê û xwêdanacotkar û karkeran, wergirtibû. Girîngtirîn

72

Jana nav xwe û ya gelê xwe derî çavdike.

"Şapeyek e û çavên min dadigire...reng ji destên min dirijin, xwe berdidinnav kêlekên çiya û lûtikeyên çandî bizeytûn û hinê. Di gotinan de ez dibimçûkekî bê reng û bê çeng ji bo ku xemle-ke nûji rûyê xwe re destriîşan bidim".

Malva

Li gundê Tellnayif-Hisîçe, dihawîrgehekê de ku hunerê kevnare,şehremanî û rengxweş li hev dikin; disala 1951'ê de di malbateke kurd de, hu-nermend Omer Hemdî (Malva) ji dayikbû.

Lihevkirin û întegrasyona di navberaronak, reng û livandinê de siya xweavêtin ser canê wî yê zarokî û hestê wîhişyar kirin. Ji ber ku Malva bi xwe jîxwedî hestekî nazik bû, hê di şeş saliyawî de daxwaza wênekêşê ciyê xwe dicîhana wî ya zaroktiyê de girt, lê bavê wîrê nedayê û bi gir pê da zanîn ku divêberî her tiştî ew fêrî xwendin ûnivîsandinê bibe. Ji ber vê yekê bavê wîtabloyeke reş û biçûk jê re kirî da xwe liser fêrî xwendin û nivîsandinê bike.Kirîna tabloyê şer di hundurê wî de geşkir, di navbera nivîsandinê ji rexekî ve ûwênekêşiyê ji rexekî din ve; cvî şerî hiştku nivîsandin li cem wî riyeke nû bigireû rengekî nû bistîne. Formên tîpan bûnewêne û dîmenên sozdayî ji mirovan ûhawîrgehê û perîşaniyê re û qonaxawênekêşiyê bi dizîkî- ji tirsa bavê- dijiyana wî de dest pê kir. Vî tiştî hişt kuhin pirtir di nava wî de bicive û şer dihundurê wî de xurt bibe. Her weha jibêçareyî di wê demê de wî bi bavê xwe re

karê giran û zehmet dikir, ji bo bikaribepariyek nan peyda bike û wênekêşiyaxwe berdewam bike.

Vê zaroktiya giran mentalîteta wênekêşû hunermendekî rasteqînî li cem wîçêkir, di ber re jî wî xwendina xwe berde-wam kir û mamostayeö di sala 1968'ande tewaw kir. Hêdî hêdî Omer Hemdîdest bi beşdarbûnê di pêşangehan de kir.Yekemîn car bi tabloyeke tenê bûbeşdarê pêşangeha turîzmê li Keşmîr(Hindistan) di sala 1965'an de, navê wêtabloyê "Dayikö di reşê de" bû.

Piştre wî di çiriya pêşîn ya 1966'an de,xelata serekane ya cirîda hunerên spehîhatibû organîzekirin ji aliyê navendarewşenbîrî ve li Hisîçê, stand. Di çiriyapêşîn ya 1967'an de qonaxa yekemîn dijiyana wî de, hunermendekî xwedîbingeh dest pê kir. Wî di vê demê deyekemîn pêşangeha tabloyên xwe di na-venda rewşenbîriya Hisîçê de çêkir.

Hunerê ku wî di wê pêşangehê depêşkêş kiribû, hunereke realîst bû.Wêneyên rasteqînî ji jiyana cotkar û kar-keran pêşkêş kirin. Gelek tablo hebûnku di her yekî ji wan de gelek element ûmirov hebûn, ew element û mirov herdem di şer û berberiyê de bûn. Bi erdê re,bi bênderan re, bi tîbûn û birçîbûnê re,bi tîrêjên rojê re, yên ku wî kişandibûn,bi rengên sor û zer û meydanên berfirehji rûyê tabloyê dabûna wan. Tabloyênpêşangeha yekemîn gelekî realîstîk ûderbirîn bûn. O. Hemdî bi germî û bihêz derbirînî ya ku ji hêrsan dagirtîdanûstandin bi wan re kiribû, loma jîhêrsên wî bi hêztir dihatin ji firçê û jigermareng ya ku ji şefeqa rojê û xwêdanacotkar û karkeran, wergirtibû. Girîngtirîn

72

Cafê de Wien, 160 x 120 ctn, 1988

tabloyên vê pêşangehê ev bûn: Rcalîtame, Jineke kurd, cotkarê îro, Palahî,Berxwcdana li gund, Piştî kar, Xoragerî,Zarok, Dakyiktî û hwd. . .( 1 )

Caxa O. Hemdî li rewşa gclê xwe yêku li hêviya pêşerojeke baştir de bû, di-meyizand; hcst û hêrsên xurt di hundurêwî de dikelîn. Loma jî wî di wêneyênrealîtîk yên wê çaxê de xwest bi alîkariyareng û wênekêşiya hundurê mirovan ligel hemî hest û jan û derdên wî-nerxêndcrbirînî rêze û di tabloyên xwe de riwênşîngirtî û laşên westiyayî di bin zordestîû bizava rojane de pêşandan.

Hestên wî yên nazik û dîmenên trajedîyên ji jiyana rojane nîşaneke gelek bilî û

taybctmend li cem wî çêkirin, ev nîşanîşîn bû ku xwe berdabû kûrahiya heyinawî û xwe avêtibû ser hemû tabloyên wî.Di pêşangehên xwe yên diwayhafî de wîhemû tabloyên xwe di bin navê MALVAde pêşkêş kirin; ev nav bû wekeperçeyekî ji hunerê wî û li hemû cîhanêhate naskirin bi navê MALVA û gava kudi hevpcyvînekê de pirsa vî navî jê rekirin, got: " Ev nav naverokcke wî yagelek û gelck mezin heye. "Malva"malbat û bi xwedîbûn e. Ew rengê sor eli ser şahîkdirêjahiyeke spî û derbirînênmirovanî ( şîn, jan, westandtn, pcrçcbûn,evîn, şahî...) kirin wêne û rengê xak, anjî keçek an jî dayikek an jî zaroktiyê di

73

Cafê de Wien, 160 x 120 ctn, 1988

tabloyên vê pêşangehê ev bûn: Rcalîtame, Jineke kurd, cotkarê îro, Palahî,Berxwcdana li gund, Piştî kar, Xoragerî,Zarok, Dakyiktî û hwd. . .( 1 )

Caxa O. Hemdî li rewşa gclê xwe yêku li hêviya pêşerojeke baştir de bû, di-meyizand; hcst û hêrsên xurt di hundurêwî de dikelîn. Loma jî wî di wêneyênrealîtîk yên wê çaxê de xwest bi alîkariyareng û wênekêşiya hundurê mirovan ligel hemî hest û jan û derdên wî-nerxêndcrbirînî rêze û di tabloyên xwe de riwênşîngirtî û laşên westiyayî di bin zordestîû bizava rojane de pêşandan.

Hestên wî yên nazik û dîmenên trajedîyên ji jiyana rojane nîşaneke gelek bilî û

taybctmend li cem wî çêkirin, ev nîşanîşîn bû ku xwe berdabû kûrahiya heyinawî û xwe avêtibû ser hemû tabloyên wî.Di pêşangehên xwe yên diwayhafî de wîhemû tabloyên xwe di bin navê MALVAde pêşkêş kirin; ev nav bû wekeperçeyekî ji hunerê wî û li hemû cîhanêhate naskirin bi navê MALVA û gava kudi hevpcyvînekê de pirsa vî navî jê rekirin, got: " Ev nav naverokcke wî yagelek û gelck mezin heye. "Malva"malbat û bi xwedîbûn e. Ew rengê sor eli ser şahîkdirêjahiyeke spî û derbirînênmirovanî ( şîn, jan, westandtn, pcrçcbûn,evîn, şahî...) kirin wêne û rengê xak, anjî keçek an jî dayikek an jî zaroktiyê di

73

guriya şina aram ujan û perçebûn ûdiltengiyê de, dawan . (2)

Salekê piştîpêşangeha xwe yayekemîn, O.Hemdî tabloyênxwe û xemên xwehilgirtin û berêxwe da Şamê bihêviyeke mezin kubikaribe li bajarêmezin û mişt jimirovan, bajarêhunermendênmezin,pêşangehekêpêşkêş bike. Û bivî awayî pêşangehaxwe ya diwemîn disala 1968'an de liNavenda rewşenbîrîli Şamê çêkir.

Ev pêşangeh derbirînî bû û bi jiyanaCizîrê ve girêdayî bû. Bi xwezayê ve ûbi hêrs û hestên mirovanî ve girêdayîbû.

Tabloyên vê pêşangehê hatibûkêşandin tenha bi rengê sor û pişfî bidumahîkbûna pêşangehê hunermend kesnizane ji bo çi- hemû tablo şewitandin.

Di hevpeyvîna digel rojnamevanekî de,ew li ser wan tabloyên şewitandî, dibêje:" Hê di bîra min de ye, ta nuha jî, ezbîna diwê şewata tabloyan dikitn. Mirovdikare bêje ku pêşangeha min şutikekesor e pêçayî bû li salona spî û pêsangehdi tevahiya xwe de jî hawîrgeha bakurîSûriyê bû, bi alîkariya rengê sor min

weneya mirovan

bi derbirîneke bihêrs û tûjdikêşand. Minwêneyên cotkar ûkesên dora xwekêşandin. Ewserpêhatiyeke hişkbû, sêplên li serwê heta niha jî bimin re dimînin" .

(3)

Pişfî wê bûyerêO. Hemdî berde-wam ma li serwênekêşiyê ûbeşdarbûnê dipêşangehênhevbeş (kolekfîv)de li Sûriyê ûderveyî wê.

Di gulana

L 'amour - P 'huil sur canava - 122 x 200 cm - 1990

1976'an de, pêşangeha xwe ya sêyemîndi destpêkê de li Helebê, piştre li Şamêbi awayekî nû; pêşkêş kir. Di vêpêşangehê de ew ji zordestiya rengê sorazad bû û kategoriya şêwekarî (teşkîlî) licem wî pêş ve çû û girîngiyeke pirtir jiberê da pîvanan û valahiyê. Hunermendnema weke berê, serpêhatiyên wî ûzanîna li cem wî kombûyî, hiştin, ku ewbikaribe hest û hêrsan organîze bike; ûbi awayekî wî derbirînên navxweyî yênmirovan û şîna xwe di rengên şewifî deparast (qehweyî û soretarî) û di riwênşîngirtî û laşên westiyayî de.

Di wê dema ku li Şamê dima nivîskarîû rexnegiriya hunerî dikir, wî berhemên

74

guriya şina aram ujan û perçebûn ûdiltengiyê de, dawan . (2)

Salekê piştîpêşangeha xwe yayekemîn, O.Hemdî tabloyênxwe û xemên xwehilgirtin û berêxwe da Şamê bihêviyeke mezin kubikaribe li bajarêmezin û mişt jimirovan, bajarêhunermendênmezin,pêşangehekêpêşkêş bike. Û bivî awayî pêşangehaxwe ya diwemîn disala 1968'an de liNavenda rewşenbîrîli Şamê çêkir.

Ev pêşangeh derbirînî bû û bi jiyanaCizîrê ve girêdayî bû. Bi xwezayê ve ûbi hêrs û hestên mirovanî ve girêdayîbû.

Tabloyên vê pêşangehê hatibûkêşandin tenha bi rengê sor û pişfî bidumahîkbûna pêşangehê hunermend kesnizane ji bo çi- hemû tablo şewitandin.

Di hevpeyvîna digel rojnamevanekî de,ew li ser wan tabloyên şewitandî, dibêje:" Hê di bîra min de ye, ta nuha jî, ezbîna diwê şewata tabloyan dikitn. Mirovdikare bêje ku pêşangeha min şutikekesor e pêçayî bû li salona spî û pêsangehdi tevahiya xwe de jî hawîrgeha bakurîSûriyê bû, bi alîkariya rengê sor min

weneya mirovan

bi derbirîneke bihêrs û tûjdikêşand. Minwêneyên cotkar ûkesên dora xwekêşandin. Ewserpêhatiyeke hişkbû, sêplên li serwê heta niha jî bimin re dimînin" .

(3)

Pişfî wê bûyerêO. Hemdî berde-wam ma li serwênekêşiyê ûbeşdarbûnê dipêşangehênhevbeş (kolekfîv)de li Sûriyê ûderveyî wê.

Di gulana

L 'amour - P 'huil sur canava - 122 x 200 cm - 1990

1976'an de, pêşangeha xwe ya sêyemîndi destpêkê de li Helebê, piştre li Şamêbi awayekî nû; pêşkêş kir. Di vêpêşangehê de ew ji zordestiya rengê sorazad bû û kategoriya şêwekarî (teşkîlî) licem wî pêş ve çû û girîngiyeke pirtir jiberê da pîvanan û valahiyê. Hunermendnema weke berê, serpêhatiyên wî ûzanîna li cem wî kombûyî, hiştin, ku ewbikaribe hest û hêrsan organîze bike; ûbi awayekî wî derbirînên navxweyî yênmirovan û şîna xwe di rengên şewifî deparast (qehweyî û soretarî) û di riwênşîngirtî û laşên westiyayî de.

Di wê dema ku li Şamê dima nivîskarîû rexnegiriya hunerî dikir, wî berhemên

74

modern û hevçax di kovar û rojnameyênSûriyê û Lubnanê de belav kirin. Ewkarî riyeke nû di montaja rojnamevaniyêde veke, ku beriya wî tu kesî di Sûriyêde bi kar neanîbû.

Herweha gelek motîv ji helbest ûgotarên rojnaman re çêkirin. Motîvên wîroleke gelek mezin di pêşvebirina deste-ke hunermendên nûhaö de û bi taybetîyên kurd de leyistin.(4) Di sala 1978'ande, hunermend derbederî welat bû, ewdewlemendiya xwe ya hunerî,serpêhatiyên xwe û jana xwe bi xwe rehilgirt û berê xwe da Kanada û ji wê derêjî çû Viyanayê.

Li wê derê, li biyaniyê, tirs bû elemen-tekî berdewam di jiyana wî de. Ew pêredi odeyeke biçûktir dijî û di nîvenê deradiza; vê tirsê bingeha hunerekî nû licem wî peyda kir û siya xwe avête serhemû tabloyên wî û lehengên wî yênwestiyayî, şîngirtî bi riwên xwe yên biz-diyayî, çavên beloq, dest û lepên tarî ûqîrên bêdeng di rengên volkanî de, forme-ke nû standin.

Malva hewl da vê formê wekepêşangeh pêşkêş bike "lê hesabê malê ûbênderê li hev derneket" û diyar bû kuxewn û hêviyên wî yên dûrbûn ji realênjiyanê li Awistiryê û nikarî di destpêkêde heyina xwe di meydana hunerê Ewrûpîde bi cî bîne. Vî tiştî jî hevdijîtî di nav-bera wî û hunerê Ewrûpî de xurt kir ûhişt ku hunermend MALVA xwe bigu-here û serrûkeke devbiken ji xwe redeyne, da bikaribe bi regan nan bikire.

Di havîna 1980 de, li pêşangeha nav-netewî ya Frankfurtê de, di quncikekemelûl de sê tabloyên xwe li ser navê sa-loneke bazirganî pêşkêş kirin. Ev hersê

tabloyan bi xurtî bala bazirganekî hunerji Amerîka bi navê Herbert Arnot kişand.Vî bazirganî dest pê kir û li hunermendMalva geriya û ew li Viyanê dît. Demaku H. Arnot derbasî oda wî ya biçûk ûbû û gifîkên rengan ên erzan li vir û wirdîtin, wî bawer nekir ku ev bû huner-mendê yê ku ew tablo kêşandî. Wîhemû tabloyên Malva kirîn ûpêşangehek ji 27 tabloyan jê re li Şîkagoçêkir. Ev gav bû destpêka serkevtinekemezin, hunermend piştî wê navekî cîhanîstand û pêşangehên xwe yên biserkevtî ligelek welatan, pêşkêş kirin.

Piştî 15 salan ji derbederiyê Malva ve-digere Sûriyê û berî çend mehan dupêşangehan li Şamê pêşkêş kirin.Tabloyên pêşangeha yekemîn bişêweyekî Imprisionizmê dilrevîn, hateçêkirin. Pêşangeha duwem tabloyênmezin bûn û bi şêweyekî expresionizmêhatibûn çêkirin. Tablo pêk ve dewlemendbûn bi rengan û hêza derbirînî, huner-mend bi ceger di gel wan dabû û stan-dibû.(5)

Bi vî awayî hunermend Malva bûpeydabûneke xuyane di hunerê şêwekarîyê kurdî û cîhanî de. Bi riya danehênerêxwe yê serbixwe û dijwariya rengan yênku xemla xwe ji rengên stranvanekî ûsîmfonî girtibûn, ku jana hundurê wî ûgelê wî çavdiynr kirin.

Serekanî:

(1) Xelîl Safiye, kovara Al-Şebîba-1976, Şam.(2) Mahmûd Za'rûr, rojnama Al-Destûr-1977,

Eman.(3) Selaheddîn Mihemed, rojnama Al-Baas-

1988, Şam.(4) Mehmûd Şahîn, rojnama Tişrîn.1993, Şam.(5) Ased Ûrabî, kovara Al-Manbir-1992, No

63,Paris.

75

modern û hevçax di kovar û rojnameyênSûriyê û Lubnanê de belav kirin. Ewkarî riyeke nû di montaja rojnamevaniyêde veke, ku beriya wî tu kesî di Sûriyêde bi kar neanîbû.

Herweha gelek motîv ji helbest ûgotarên rojnaman re çêkirin. Motîvên wîroleke gelek mezin di pêşvebirina deste-ke hunermendên nûhaö de û bi taybetîyên kurd de leyistin.(4) Di sala 1978'ande, hunermend derbederî welat bû, ewdewlemendiya xwe ya hunerî,serpêhatiyên xwe û jana xwe bi xwe rehilgirt û berê xwe da Kanada û ji wê derêjî çû Viyanayê.

Li wê derê, li biyaniyê, tirs bû elemen-tekî berdewam di jiyana wî de. Ew pêredi odeyeke biçûktir dijî û di nîvenê deradiza; vê tirsê bingeha hunerekî nû licem wî peyda kir û siya xwe avête serhemû tabloyên wî û lehengên wî yênwestiyayî, şîngirtî bi riwên xwe yên biz-diyayî, çavên beloq, dest û lepên tarî ûqîrên bêdeng di rengên volkanî de, forme-ke nû standin.

Malva hewl da vê formê wekepêşangeh pêşkêş bike "lê hesabê malê ûbênderê li hev derneket" û diyar bû kuxewn û hêviyên wî yên dûrbûn ji realênjiyanê li Awistiryê û nikarî di destpêkêde heyina xwe di meydana hunerê Ewrûpîde bi cî bîne. Vî tiştî jî hevdijîtî di nav-bera wî û hunerê Ewrûpî de xurt kir ûhişt ku hunermend MALVA xwe bigu-here û serrûkeke devbiken ji xwe redeyne, da bikaribe bi regan nan bikire.

Di havîna 1980 de, li pêşangeha nav-netewî ya Frankfurtê de, di quncikekemelûl de sê tabloyên xwe li ser navê sa-loneke bazirganî pêşkêş kirin. Ev hersê

tabloyan bi xurtî bala bazirganekî hunerji Amerîka bi navê Herbert Arnot kişand.Vî bazirganî dest pê kir û li hunermendMalva geriya û ew li Viyanê dît. Demaku H. Arnot derbasî oda wî ya biçûk ûbû û gifîkên rengan ên erzan li vir û wirdîtin, wî bawer nekir ku ev bû huner-mendê yê ku ew tablo kêşandî. Wîhemû tabloyên Malva kirîn ûpêşangehek ji 27 tabloyan jê re li Şîkagoçêkir. Ev gav bû destpêka serkevtinekemezin, hunermend piştî wê navekî cîhanîstand û pêşangehên xwe yên biserkevtî ligelek welatan, pêşkêş kirin.

Piştî 15 salan ji derbederiyê Malva ve-digere Sûriyê û berî çend mehan dupêşangehan li Şamê pêşkêş kirin.Tabloyên pêşangeha yekemîn bişêweyekî Imprisionizmê dilrevîn, hateçêkirin. Pêşangeha duwem tabloyênmezin bûn û bi şêweyekî expresionizmêhatibûn çêkirin. Tablo pêk ve dewlemendbûn bi rengan û hêza derbirînî, huner-mend bi ceger di gel wan dabû û stan-dibû.(5)

Bi vî awayî hunermend Malva bûpeydabûneke xuyane di hunerê şêwekarîyê kurdî û cîhanî de. Bi riya danehênerêxwe yê serbixwe û dijwariya rengan yênku xemla xwe ji rengên stranvanekî ûsîmfonî girtibûn, ku jana hundurê wî ûgelê wî çavdiynr kirin.

Serekanî:

(1) Xelîl Safiye, kovara Al-Şebîba-1976, Şam.(2) Mahmûd Za'rûr, rojnama Al-Destûr-1977,

Eman.(3) Selaheddîn Mihemed, rojnama Al-Baas-

1988, Şam.(4) Mehmûd Şahîn, rojnama Tişrîn.1993, Şam.(5) Ased Ûrabî, kovara Al-Manbir-1992, No

63,Paris.

75

SE DERI JI BO WELATEKÎ ZÎNDANKIRÎ

Necîb BALAYÎ

Nelson MandelaDêmê te yê reşdozek paqij pawan dike.Eniya teya ji rengê xwehdana hejaranperestgeha rastîperestan e.Tîkên li rûyên tebûne çemên evînê û..

ketine pêlan

Ey Mandêla!Rojhilata çerxê jiyanê!Te kevneperesö ûpeyvakirêt 'ATATURK'xelatê xwînê li paş xwe hêlaHespê te rêya rasöyê girtîyetu siwarekî kêl î.

Ew welatêbi şîrhên asê hatiye perçekirinte bi simên hespê xwe kêla

Ey Mandêla!Silav dikî xîvet û kulkên jaranji împeratorî û hikimdaranberê xwe werdigerîEy dengê bilind ê welatê zîndankiri!Ey dengê spî li kêşwerê reş!Ey şahidê dîroka azadiyê!dengê tepeser û gaziya roja heşrê!Tu li serê duriyana azadiyê rawestayî ûte deravê rêbaza jiyanê veguhast.Te destê pîroz ji xelatê bênivêj parast....û tu çûye rêya rast

ber bi welatekî zîndankirî ketiyerê.

Simê hespê te bi rê dakefte tizbîyên ji morîkênSefewî, Osmanî û Ataturkî hatine

vehandinte bizdandin.Xewnên toraniyante li ber piyan ser jê kirin.şihîna hespê te...û peyvên te yên şêrînli ser mînbera rastiyêji çerxê bindestîyê re bûne

navûnîşan.

BeşikçiWelatê kubihara wî bi xwînê hişîn dibeTu dizanî kîjan welat e.Welatê kubi birînên gelê xwe hatî navkirintu dizanî kîjan welat e.Welatê ku avahiya wîji kuloxên şehîdan ava bûyetu dizanî kîjan welat e.Ew welatêmalavayîya vî çerxîdi birîna HELEBÇE da derbas kirîtu dizanî kîjan welat e.Ey welatê kederan!dema Beşikçî silavî derazînka te

dikesê caran rabe û rûne.

Medam MîteranHo sitîyê!Xanima çerxa bîstê!(Miryem)a çerxa kurdînîyê!Dergehê Diyarbekrê yê li taq e.Bêrîvan û Zekiya Alkanli frîngeha şehîdanpêşwazîya te dikin.Li rêya azaîdyêpolîsên me dê bine kevokpasportê ji te naxwazin.Wêneyê tebi pora pemeyî û çavên keskbejna zirav mîna ala meli hemê cade ê kolanên me hatiye

çiklandin.Her sal bîranîna (Enfal)ê tête mîna zaroyê enfalkirîdi dergûşa welatê me da himbêz

dike.Dihok, 2.3. 1994

76

SE DERI JI BO WELATEKÎ ZÎNDANKIRÎ

Necîb BALAYÎ

Nelson MandelaDêmê te yê reşdozek paqij pawan dike.Eniya teya ji rengê xwehdana hejaranperestgeha rastîperestan e.Tîkên li rûyên tebûne çemên evînê û..

ketine pêlan

Ey Mandêla!Rojhilata çerxê jiyanê!Te kevneperesö ûpeyvakirêt 'ATATURK'xelatê xwînê li paş xwe hêlaHespê te rêya rasöyê girtîyetu siwarekî kêl î.

Ew welatêbi şîrhên asê hatiye perçekirinte bi simên hespê xwe kêla

Ey Mandêla!Silav dikî xîvet û kulkên jaranji împeratorî û hikimdaranberê xwe werdigerîEy dengê bilind ê welatê zîndankiri!Ey dengê spî li kêşwerê reş!Ey şahidê dîroka azadiyê!dengê tepeser û gaziya roja heşrê!Tu li serê duriyana azadiyê rawestayî ûte deravê rêbaza jiyanê veguhast.Te destê pîroz ji xelatê bênivêj parast....û tu çûye rêya rast

ber bi welatekî zîndankirî ketiyerê.

Simê hespê te bi rê dakefte tizbîyên ji morîkênSefewî, Osmanî û Ataturkî hatine

vehandinte bizdandin.Xewnên toraniyante li ber piyan ser jê kirin.şihîna hespê te...û peyvên te yên şêrînli ser mînbera rastiyêji çerxê bindestîyê re bûne

navûnîşan.

BeşikçiWelatê kubihara wî bi xwînê hişîn dibeTu dizanî kîjan welat e.Welatê kubi birînên gelê xwe hatî navkirintu dizanî kîjan welat e.Welatê ku avahiya wîji kuloxên şehîdan ava bûyetu dizanî kîjan welat e.Ew welatêmalavayîya vî çerxîdi birîna HELEBÇE da derbas kirîtu dizanî kîjan welat e.Ey welatê kederan!dema Beşikçî silavî derazînka te

dikesê caran rabe û rûne.

Medam MîteranHo sitîyê!Xanima çerxa bîstê!(Miryem)a çerxa kurdînîyê!Dergehê Diyarbekrê yê li taq e.Bêrîvan û Zekiya Alkanli frîngeha şehîdanpêşwazîya te dikin.Li rêya azaîdyêpolîsên me dê bine kevokpasportê ji te naxwazin.Wêneyê tebi pora pemeyî û çavên keskbejna zirav mîna ala meli hemê cade ê kolanên me hatiye

çiklandin.Her sal bîranîna (Enfal)ê tête mîna zaroyê enfalkirîdi dergûşa welatê me da himbêz

dike.Dihok, 2.3. 1994

76

EZ U HEZ

Suut KILIÇ

1 v bû mehek ku jiyan, bêyî minderbas dibe. Dilê min dixewire, hildibe,lê dike nake firseta herikandinê nabîne.Ev mehek e ku min xwe ji bîr kiriye. Lialiyekî Ezê min, berê xwe dide cihekî ûli aliyê din Hezê min, ji qehra, xwe dixenav hezarpizrûkên xwe. Ji hev belavbûn,qey wiha ye. Cihê raketina min li derekêye û cihê xwarina min li dereke din e.Porê min xwe li cihekî şeh dike, licihekî jî sola xwe ji bîr dikim.

Li vî bajarî min kevneşopên xwe jî -

ku gava bi tenê dimam, min xwe lêdatanî - ji bîr kiriye. Eza min, min biçolbirî, li vî bajarî digerand; bê war û bê

kar bûm. Heza min bi çolbirî di kolanande derbas dibû û li quncikên xemilandîdinêrî; bê yar bûm.

* * *

Şev ronahiya dil bû. Di vê ronahiyê deHeza min, xwe bi aramî vedizeland. Roj,durûtiya mêjî bû; Eza min di vê durûtiyêde rû bi xwe re nebiştibû. Ez nikarîbûHez ragirta. Di nav vê atmosferê de minxwe du şeq didît. Lê xelkê min yek didît.Ji van şeqan yek Eza min, siyek tarî bû,bi siya Hez re li hev nedikir. Ji ber kuHez, siyek sipî bû (di ronahiya dil de di-biriqî), siya reş belek belek dikir.

* * *

Min xwe hew nasdikir (di bêdemiyajiyanê de bê hejmar mabûm).

Êdî guhê min, ji bêdengiya xwe, devêmin jî ji dengê xwe ditirsiya. Rû, jiçavan şerm nedikir ku, çav li hizûra Aşaşa'detiyê bide jî. Mêjî deyndarê nigan bû,ji bêhişiya xwe, ava reş dilopî solankiribû.

Heza min, wek her car, serî li ber Ezdanetanî, lê carinan jî ji ber Ez, Hezê jifediya rûyê dilê xwe qul dikir. Ji ber vîawayî carinan hesta Hezê, wek pêlênbahrê radibûn an dadihatin. Di nav vanpêlan de newalok çêdibûn. Wek newa-lokên jiyana roj bi roj, bîhna Hezêdiçikand. Dil, di vê tengasiyê de xwenedigirt û diherikî. Ji xwe re golên avêçêdikir ji van bîhnçikandinan. Hezê divan golan de ku wek bahrê bê av bûn, jixwe re Ez difetisand. Hew marê kuştî jînedikarîbû bi Hez veda. Êdî Hez dibûmarekî sipî ku siya wî jî sipî bû. Lêbelê ev tiştan giş, xewnek mijgewr bûku Hezê ji xwe re çêdikir.

Bi yek carî min xwe jihevxisfî didît.

77

EZ U HEZ

Suut KILIÇ

1 v bû mehek ku jiyan, bêyî minderbas dibe. Dilê min dixewire, hildibe,lê dike nake firseta herikandinê nabîne.Ev mehek e ku min xwe ji bîr kiriye. Lialiyekî Ezê min, berê xwe dide cihekî ûli aliyê din Hezê min, ji qehra, xwe dixenav hezarpizrûkên xwe. Ji hev belavbûn,qey wiha ye. Cihê raketina min li derekêye û cihê xwarina min li dereke din e.Porê min xwe li cihekî şeh dike, licihekî jî sola xwe ji bîr dikim.

Li vî bajarî min kevneşopên xwe jî -

ku gava bi tenê dimam, min xwe lêdatanî - ji bîr kiriye. Eza min, min biçolbirî, li vî bajarî digerand; bê war û bê

kar bûm. Heza min bi çolbirî di kolanande derbas dibû û li quncikên xemilandîdinêrî; bê yar bûm.

* * *

Şev ronahiya dil bû. Di vê ronahiyê deHeza min, xwe bi aramî vedizeland. Roj,durûtiya mêjî bû; Eza min di vê durûtiyêde rû bi xwe re nebiştibû. Ez nikarîbûHez ragirta. Di nav vê atmosferê de minxwe du şeq didît. Lê xelkê min yek didît.Ji van şeqan yek Eza min, siyek tarî bû,bi siya Hez re li hev nedikir. Ji ber kuHez, siyek sipî bû (di ronahiya dil de di-biriqî), siya reş belek belek dikir.

* * *

Min xwe hew nasdikir (di bêdemiyajiyanê de bê hejmar mabûm).

Êdî guhê min, ji bêdengiya xwe, devêmin jî ji dengê xwe ditirsiya. Rû, jiçavan şerm nedikir ku, çav li hizûra Aşaşa'detiyê bide jî. Mêjî deyndarê nigan bû,ji bêhişiya xwe, ava reş dilopî solankiribû.

Heza min, wek her car, serî li ber Ezdanetanî, lê carinan jî ji ber Ez, Hezê jifediya rûyê dilê xwe qul dikir. Ji ber vîawayî carinan hesta Hezê, wek pêlênbahrê radibûn an dadihatin. Di nav vanpêlan de newalok çêdibûn. Wek newa-lokên jiyana roj bi roj, bîhna Hezêdiçikand. Dil, di vê tengasiyê de xwenedigirt û diherikî. Ji xwe re golên avêçêdikir ji van bîhnçikandinan. Hezê divan golan de ku wek bahrê bê av bûn, jixwe re Ez difetisand. Hew marê kuştî jînedikarîbû bi Hez veda. Êdî Hez dibûmarekî sipî ku siya wî jî sipî bû. Lêbelê ev tiştan giş, xewnek mijgewr bûku Hezê ji xwe re çêdikir.

Bi yek carî min xwe jihevxisfî didît.

77

Perçakî mêjiyê min di kolanekê de,xewnên nîvco di xaniyekî de, pêjnek bêhêvî li bin darekê hatibûn jibîrkirin.

Derbasbûn jî derbas dibûn. Saet nesekinî bûn, lê zû bi zû digeriyan, dibûnzîzok. Ji gera wan, çavên min şaş dibûn,hişê min î bêhiş, di kundirê serî de xwewenda dikir. Dotir, do, îro, sibe ûdahatû, min di vê wendakirinê de bihu-randibû.

Mehek ji heyvên payizê bû. Mehadarrûtinê kestanên dev ji hev (ku libenda evînê bûn) û qelişî, kelmezotabirçîbûnê difûrandin ser çavênnetêrxwarî.

Bê war, bê kar û bê yar bûm di vîbajarê gêrgêrîkan de. Jiyanok, di şikeftênçaralî de xwe nixwumandibûn. Ji min reşikeftek çaralî jî tune bû Ii vî bajarî kujiyanokek nixwamtî tê de heba.

Xwestek, bê bilêt, di îskela keştiyan deli hêviya otobusên belediyê bû ku ewotobus, heta dev bi nexwestekan hatibûndagirtin. Li vî bajarî ji dêlva keştiyênhêviyan keştiyên silûetên mirovan çûn ûhatin di pêl avê bahrê de dikirin. Xwes-tek û daxwaz, di nav pêlên pelê bi sûretde hatibûn veşartin.

Tenêbûna min dimir li vî bajarî.Bi hisreta hêviyên hatibûn dizî, Heza

min di ferhengan de "libendemabûn"nehiştibû. Di demsala jibîrkirinê de bûmku ew demsal, bi xwe re xewnên mij-gewr anî bû. Di van xewnên mijgewr debi per, min bazik difirandin ji hêviyahatibû dizî re. Ewrên bê reng, ku biasoyê ve zeliqî bûn, mijgewrbûnaxewnên min diherimandin.

Hebûn bûbû hewbûn. Di vê hewbûnêde Heza min, biryara tevavbûnê dida. Lê

Ez, ev yek qebûl nedikir. "Tevavbûnhêviyek e" digot Ezê. "Hêviya binavbanêye ku ew ji a nemabûnê ye û di wênemabûnê de Hez, wê Ez ji xwe re bikequrban" digot Ezê.

Ez tirsonek bû, lê Hez bêtirs bû. Evbêtirsbûna Hez, qidûmê nigan dişkenand.Ew nigên ku radibûn ser piyan, ji dêlvapiyan, radipelikîn ser çavan, ji ber vêbêtirsbûna Hezê niha bêmecal difisiyan.

Hez hêvî bû, lê hêvî ji hêla jiyanaderewîn ve hatibû dizîn. Ji ber vê yekêHez, nedixwest li jiyana derewîn bima,wî dixwest biçe devera dijjiyanê, warêbêdawîbûnê, cem Mazdayê mezin. Êdî jiber Gaviyên nûjen li vî bajarî dilşewafîjî nemabû.

Hezê rojekê di xewna xwe de dît kuRîzergeyek, jê re qala warê bêdawîbûnêdike. Bi zimanê van kesan, li gorîRîzerge, navê vî warî Binrastî bû.Rîzerge çîroka warê Binrastiyê bi vîawayî digot ji Hez re:" Ên ku gava bix-wazin biçin wir, hewce ye ku heft qatadakeve bin erdê û mêjiyê xwe û hisê xwebidin masiyekî da ku ew masî mêjî ûhiş bixwe û karibe biçe warêbêdawîbûnê, dinya Binrastiyê. Li goriRîzerge ev cihê ku masî lê ye, îskeleyaragihandina warê Binrastiyê ye. Ev îskeleli ser tîrçemekî hatiye avakirin. Di çemde her masiyek, ji bo mirovên dinyaderewîn hatine amadekirin. Pişfî ku ewkesê mêjî û hişê xwe da masî, wê bikari-be lê siwar be û çavê xwe bigire. Ewêmasî wî kesî di fitlanek û zîvironekênqelşê bin erdê de derbas bike. Di nav vanqelşan de ziyayên heftserî, hûtê tilîmisasû yek çav, pîrhebokên hincikbel cin ûacinî, marên kor û ji xeynî van tebanan

78

Perçakî mêjiyê min di kolanekê de,xewnên nîvco di xaniyekî de, pêjnek bêhêvî li bin darekê hatibûn jibîrkirin.

Derbasbûn jî derbas dibûn. Saet nesekinî bûn, lê zû bi zû digeriyan, dibûnzîzok. Ji gera wan, çavên min şaş dibûn,hişê min î bêhiş, di kundirê serî de xwewenda dikir. Dotir, do, îro, sibe ûdahatû, min di vê wendakirinê de bihu-randibû.

Mehek ji heyvên payizê bû. Mehadarrûtinê kestanên dev ji hev (ku libenda evînê bûn) û qelişî, kelmezotabirçîbûnê difûrandin ser çavênnetêrxwarî.

Bê war, bê kar û bê yar bûm di vîbajarê gêrgêrîkan de. Jiyanok, di şikeftênçaralî de xwe nixwumandibûn. Ji min reşikeftek çaralî jî tune bû Ii vî bajarî kujiyanokek nixwamtî tê de heba.

Xwestek, bê bilêt, di îskela keştiyan deli hêviya otobusên belediyê bû ku ewotobus, heta dev bi nexwestekan hatibûndagirtin. Li vî bajarî ji dêlva keştiyênhêviyan keştiyên silûetên mirovan çûn ûhatin di pêl avê bahrê de dikirin. Xwes-tek û daxwaz, di nav pêlên pelê bi sûretde hatibûn veşartin.

Tenêbûna min dimir li vî bajarî.Bi hisreta hêviyên hatibûn dizî, Heza

min di ferhengan de "libendemabûn"nehiştibû. Di demsala jibîrkirinê de bûmku ew demsal, bi xwe re xewnên mij-gewr anî bû. Di van xewnên mijgewr debi per, min bazik difirandin ji hêviyahatibû dizî re. Ewrên bê reng, ku biasoyê ve zeliqî bûn, mijgewrbûnaxewnên min diherimandin.

Hebûn bûbû hewbûn. Di vê hewbûnêde Heza min, biryara tevavbûnê dida. Lê

Ez, ev yek qebûl nedikir. "Tevavbûnhêviyek e" digot Ezê. "Hêviya binavbanêye ku ew ji a nemabûnê ye û di wênemabûnê de Hez, wê Ez ji xwe re bikequrban" digot Ezê.

Ez tirsonek bû, lê Hez bêtirs bû. Evbêtirsbûna Hez, qidûmê nigan dişkenand.Ew nigên ku radibûn ser piyan, ji dêlvapiyan, radipelikîn ser çavan, ji ber vêbêtirsbûna Hezê niha bêmecal difisiyan.

Hez hêvî bû, lê hêvî ji hêla jiyanaderewîn ve hatibû dizîn. Ji ber vê yekêHez, nedixwest li jiyana derewîn bima,wî dixwest biçe devera dijjiyanê, warêbêdawîbûnê, cem Mazdayê mezin. Êdî jiber Gaviyên nûjen li vî bajarî dilşewafîjî nemabû.

Hezê rojekê di xewna xwe de dît kuRîzergeyek, jê re qala warê bêdawîbûnêdike. Bi zimanê van kesan, li gorîRîzerge, navê vî warî Binrastî bû.Rîzerge çîroka warê Binrastiyê bi vîawayî digot ji Hez re:" Ên ku gava bix-wazin biçin wir, hewce ye ku heft qatadakeve bin erdê û mêjiyê xwe û hisê xwebidin masiyekî da ku ew masî mêjî ûhiş bixwe û karibe biçe warêbêdawîbûnê, dinya Binrastiyê. Li goriRîzerge ev cihê ku masî lê ye, îskeleyaragihandina warê Binrastiyê ye. Ev îskeleli ser tîrçemekî hatiye avakirin. Di çemde her masiyek, ji bo mirovên dinyaderewîn hatine amadekirin. Pişfî ku ewkesê mêjî û hişê xwe da masî, wê bikari-be lê siwar be û çavê xwe bigire. Ewêmasî wî kesî di fitlanek û zîvironekênqelşê bin erdê de derbas bike. Di nav vanqelşan de ziyayên heftserî, hûtê tilîmisasû yek çav, pîrhebokên hincikbel cin ûacinî, marên kor û ji xeynî van tebanan

78

pîra bi gopal heye. Ji van tebana yek jêheye ku pir bi talûke ye; pîra bi gopal.Ev pîra bi gopal, bi dengekî ewqas xweşdistirê ku kerrekî sedsale jî (ji meraqan)dibihîse. Korekî sedsale ji ber dengêxwe§ (ji meraqan) çavê xwe vedike.Heger tu çavê xwe (ji meraqan) veke û livê pîrê binêre, tê bibî kevir. Gelek heb(kes) çûn lê gava ku di wir re derbas bûn,ji meraqa dengxweşbûnê çavê xwe veki-rin (bê ka ev dengxweşa hanê jinekeçawa ye) û bûn kevir. Ku tu bi xwebawer be, bi çavgirönkê karibe gopalêwê ji destê wê derxîne, wê ew pîra bigopal bibe qîzek û tê wê bi xwe re bibî(bi jintî) warê Binrastiyê. roka pîra bigopal jî wiha ye: Pîra bi gopal, qîzapadîşahê cina ye ku ji ber hezkirinaxortekî, ji aliyê bavê xwe ve hatiye ceza-kirin. Navê wê yê rastîn Gula Gulavê ye.Ew dengê xweş, ji bo xapandina xortan eku ev nifir jî, ji aliyê diya wê ve lêhatiyê kirin. Kîjan xort karibe çavê xwe(ji meraqan) veneke û gopalê wê ji destwê derxe, wê Gula Gulavê bibe jina wî.Lê heta vê gavê di riya warê Binrastiyêde gelek xort, xwestiye vî gopalî ji destderxîne, lê tu kes bi ser neketiye û jimeraqa dengxweşiya wê, çavên xwe veki-rine û bûne sfenksekî kevir. Lê heger tecesaret nekir û te ew derbas kir, çavê xwevenekir û pê ve, wê masî ji te re bibêjeêdî tu dikare çavê xwe veke. Piştîçavvekirinê, tu ê çel salî li pişta masî,biçe. Çel salên welatê Binrastiyê, wekbîhnsitendinek vê dinya derewîn e. Li dûçel salî, çem her diçe wê fireh bibe ûavek zelal, ji şîr sipîtir, dest pê bike.Misqalekî din jî hunê biçin. Li rexê avê,însan wê hebin. Ji dûr ve timtêlên wan

sor (çeksor) wê xuya bibin, lê gava ku tenêzîkahî li wan kir, di nav wan de kesênku timtêlên wan sipî (çeksipî) ji xuyabibin.

Ew kesên timtêl sipî, paşeroja te ye.Yanî kesên ku li dinya derewîn mirî ne,kalikê te, pîrika te û merivê ku tu nasdike, giş li wir in.

Ew kesên timtêl sor, paşeroja te,dahatûya te ye. Di nav wan de ji zariyê te(yên ku wê çêbiban), zariyên zariyê te (lê ji ber ku tu ji dinya derewîn diçe, dêev zarokan jî, ruh biguherînin û bibinyên mirovekî li dinya derewîn dijî) akesên ku hîna nehatine dinya derewîn,hemû timtêl sor in. Li wê dinya Binras-tiyê Ez tune, Hew bi tenê Hez hene.Gava tu mêjî û hişê xwe dide masî, liwir Ezê te jî dimire. Binrastî, warêbêdawîbûnê, tevavbûn û nemabûn e(mabûn, peyvek dinya derewîn e, ji boxapandina mirovan) e. Li wir,Rîzermezinek heye ku ew her roj, jidêlva jiyanê dijjiyanê di wê ava zelal kuji şîr sipîtir e, ava dike. Li warê Binras-tiyê xwarin tune, raketin, kar û kelmezo-ta birçîbanê jî tune. Bi tenê gulpek av,têra rojekê dike. Li vî warî jiyan, bêdeme, şev û roj, tevlîhev bûne, wek xewnekmijgewr".

* * *

Ev xewnên mijgewr, Hez ji ava şîrsipîserxweş dixist. Ev xewnan, hêviya warêbêdawîbûnê, dinya Binrastiyê, ji Hez reçêdikir. Rîzergê, wek xapînoka şivanan,Hezê serxweş bi çiyayê xewnên mijgewrve dixist. Lê, rastiya jiyana dinyaderewîn û Ez, ev hêviyan vedimirandin.

Her mirov xwedî Ez û Hezekê bû. Lêkes ne wek min bû; ne wek kesî jî bûm.

79

pîra bi gopal heye. Ji van tebana yek jêheye ku pir bi talûke ye; pîra bi gopal.Ev pîra bi gopal, bi dengekî ewqas xweşdistirê ku kerrekî sedsale jî (ji meraqan)dibihîse. Korekî sedsale ji ber dengêxwe§ (ji meraqan) çavê xwe vedike.Heger tu çavê xwe (ji meraqan) veke û livê pîrê binêre, tê bibî kevir. Gelek heb(kes) çûn lê gava ku di wir re derbas bûn,ji meraqa dengxweşbûnê çavê xwe veki-rin (bê ka ev dengxweşa hanê jinekeçawa ye) û bûn kevir. Ku tu bi xwebawer be, bi çavgirönkê karibe gopalêwê ji destê wê derxîne, wê ew pîra bigopal bibe qîzek û tê wê bi xwe re bibî(bi jintî) warê Binrastiyê. roka pîra bigopal jî wiha ye: Pîra bi gopal, qîzapadîşahê cina ye ku ji ber hezkirinaxortekî, ji aliyê bavê xwe ve hatiye ceza-kirin. Navê wê yê rastîn Gula Gulavê ye.Ew dengê xweş, ji bo xapandina xortan eku ev nifir jî, ji aliyê diya wê ve lêhatiyê kirin. Kîjan xort karibe çavê xwe(ji meraqan) veneke û gopalê wê ji destwê derxe, wê Gula Gulavê bibe jina wî.Lê heta vê gavê di riya warê Binrastiyêde gelek xort, xwestiye vî gopalî ji destderxîne, lê tu kes bi ser neketiye û jimeraqa dengxweşiya wê, çavên xwe veki-rine û bûne sfenksekî kevir. Lê heger tecesaret nekir û te ew derbas kir, çavê xwevenekir û pê ve, wê masî ji te re bibêjeêdî tu dikare çavê xwe veke. Piştîçavvekirinê, tu ê çel salî li pişta masî,biçe. Çel salên welatê Binrastiyê, wekbîhnsitendinek vê dinya derewîn e. Li dûçel salî, çem her diçe wê fireh bibe ûavek zelal, ji şîr sipîtir, dest pê bike.Misqalekî din jî hunê biçin. Li rexê avê,însan wê hebin. Ji dûr ve timtêlên wan

sor (çeksor) wê xuya bibin, lê gava ku tenêzîkahî li wan kir, di nav wan de kesênku timtêlên wan sipî (çeksipî) ji xuyabibin.

Ew kesên timtêl sipî, paşeroja te ye.Yanî kesên ku li dinya derewîn mirî ne,kalikê te, pîrika te û merivê ku tu nasdike, giş li wir in.

Ew kesên timtêl sor, paşeroja te,dahatûya te ye. Di nav wan de ji zariyê te(yên ku wê çêbiban), zariyên zariyê te (lê ji ber ku tu ji dinya derewîn diçe, dêev zarokan jî, ruh biguherînin û bibinyên mirovekî li dinya derewîn dijî) akesên ku hîna nehatine dinya derewîn,hemû timtêl sor in. Li wê dinya Binras-tiyê Ez tune, Hew bi tenê Hez hene.Gava tu mêjî û hişê xwe dide masî, liwir Ezê te jî dimire. Binrastî, warêbêdawîbûnê, tevavbûn û nemabûn e(mabûn, peyvek dinya derewîn e, ji boxapandina mirovan) e. Li wir,Rîzermezinek heye ku ew her roj, jidêlva jiyanê dijjiyanê di wê ava zelal kuji şîr sipîtir e, ava dike. Li warê Binras-tiyê xwarin tune, raketin, kar û kelmezo-ta birçîbanê jî tune. Bi tenê gulpek av,têra rojekê dike. Li vî warî jiyan, bêdeme, şev û roj, tevlîhev bûne, wek xewnekmijgewr".

* * *

Ev xewnên mijgewr, Hez ji ava şîrsipîserxweş dixist. Ev xewnan, hêviya warêbêdawîbûnê, dinya Binrastiyê, ji Hez reçêdikir. Rîzergê, wek xapînoka şivanan,Hezê serxweş bi çiyayê xewnên mijgewrve dixist. Lê, rastiya jiyana dinyaderewîn û Ez, ev hêviyan vedimirandin.

Her mirov xwedî Ez û Hezekê bû. Lêkes ne wek min bû; ne wek kesî jî bûm.

79

Jihevketin, tê bê qey para min bû. Minxwe wek sê kesan didît. Sê kes di laşekîde wê çawa li hev bikiran?

Nigên min laş ranedigirtin û hebûnênmin, li dû xwe dihiştin. Bîranîn ji mêjîre tu tişt netanî ji xeynî jibîrkirinê pêve. Ziman bûbû goştê bê hestî, di dev demabû bi sisö. Wî hew xweziya dil, jimêjî re bilêv nedikir, lê ji Ez re bûbûberdevk, wî hay ji Hez tune bû. Di navvê jibîrkirin û belavbûnê de min rojekê,nigên xwe wenda kir li kolanek bajêr (arastî ne wendakirin jî bû, nigan ji minbazda bûn). Êdî bê nig mabûm. Bidestan, min xwe dixişikand li ser kevirênşoprêkê. Di nav heriyê de, di nav tozê de,bîhna nigên xelkê, pozê mindişewitandin, lê pozê Ezê minnedişewîtî. Hew ba jî di pozê min denedisekinî. Diran jî, di dev de, hingî libenda hestiyan mabûn, bûbûn hestî.

Rojekê min bihîst ku bi şev pozê min,ji şerma, riya xwe girtiye û çûye. Piştaxwe dabû oxirê û berê xwe dabû bayêfelekê. Bê poz û bê nig mabûm. Bîhnanigên xelkê jî hew nedihat min, bîhnakelmezota birçîbûnê jî...

Êdî yekcarî min xwe belavbûyî didît.Min hew xwe nasnedikir (bê nasna-

meyê, bê nasnamê mayî). Rûyê bêçermhew li neynikan (ji fediya) nedinêri. Mindigot gelo.bûme tiştekî din?

Ji ber çend perçebûn û xwenasneki-ribûnê, di bîra miçiqî ya bê bîranînan defetisîbûm. Kes li min bixwedi jî dernedi-ket. Di navbera Min de û di navbera Ez ûHez de mabûm; neçar, bêxwedî û sêpar...

Rojê din li pey hev; çerm, goşt û piştîwan jî hestiyan, riya xwe girtin û ji laşêbêwar, bar kirin çûn. Li kêleka riyekê, li

ser şoprêkê mabûm; bê serê xwe. Ê kudiçûn û dihatin, carinan hesinên bi sûretdavêtin pêşiya min. Ez, zû bi zû, li vanhesinên bi sûret xwedî derdiket. Çav,dev û rûyê bêçerm, pêşmêrtiya Ez dikirinbi alîkariya destên gunehkar. Hez mabûbi tenêbûna dilê reben. Hew nig jinemabûn ku kariban Hez, bibiran warekîdin, warê tevavbûn, bêdawîbûn û belkî jîwek gotina Rîzergê, warê Binrastiyê.

Debariya Hez nemabû û her diqirqilî.Ezê min êdî ji Hez aciz bûbû û dixwest

ku jê xelas biba, lewra Hez ji hesînên bisûret heznedikir. Ez, Hez danîbû ber firo-tinê.Rojekê Ezek hat pêşiya min û biEzê min re bazarek kirin, ji bo kirînaHezê min. Ew Eza bê Hez bû û ji xwe reli Hezekî digeriya. Ezê min bê fedî, Hezji xwe re kir berdêlî. Li hember Hez, jixwe re nigek sitend, da ku Ez, bi vî nigîxwe êvaran bavêje biniya pirekê. Ezê kuHezê min ji xwe re kirî, Rîzergeyek bû,bê fesal û bê rû bû.

Jihevketina min temam bûbû, lê tevavnebabû. Êdî Hez tune bû, bê serê xwemabû Ez. Min xwe bi xwe digot: "Kî wêji min re bi çolbirî, li kolanên bajêrbigere li yaran, di quncikên xemilandîde".

Ew Ezê min, bi destê gunehkar, çavênzelûl, rûyê bê çerm, zimanê bê hesti û bêhêvî, dijiyan li vî bajarî...

2.11.1993, Stembol

Hez: Ev bêjeya bi wateya Eza duwemînhatiye bikaranîn, ango 'binhiş' temsîldike. Wek ku tê zanîn di zirnanê Kurdî de tubêje bi dengderan dest pê nakin û yê ku destpê dikin jî istisna ne. îcar bêjeya Ez wek kutîpa 'H' ji ber ketibe min hesibandiye û ezbi xwe ji vê yekê re dibêjim Eza jibîrkirî,ango ya ku di mirovan de di plana duwemînde maye.

80

Jihevketin, tê bê qey para min bû. Minxwe wek sê kesan didît. Sê kes di laşekîde wê çawa li hev bikiran?

Nigên min laş ranedigirtin û hebûnênmin, li dû xwe dihiştin. Bîranîn ji mêjîre tu tişt netanî ji xeynî jibîrkirinê pêve. Ziman bûbû goştê bê hestî, di dev demabû bi sisö. Wî hew xweziya dil, jimêjî re bilêv nedikir, lê ji Ez re bûbûberdevk, wî hay ji Hez tune bû. Di navvê jibîrkirin û belavbûnê de min rojekê,nigên xwe wenda kir li kolanek bajêr (arastî ne wendakirin jî bû, nigan ji minbazda bûn). Êdî bê nig mabûm. Bidestan, min xwe dixişikand li ser kevirênşoprêkê. Di nav heriyê de, di nav tozê de,bîhna nigên xelkê, pozê mindişewitandin, lê pozê Ezê minnedişewîtî. Hew ba jî di pozê min denedisekinî. Diran jî, di dev de, hingî libenda hestiyan mabûn, bûbûn hestî.

Rojekê min bihîst ku bi şev pozê min,ji şerma, riya xwe girtiye û çûye. Piştaxwe dabû oxirê û berê xwe dabû bayêfelekê. Bê poz û bê nig mabûm. Bîhnanigên xelkê jî hew nedihat min, bîhnakelmezota birçîbûnê jî...

Êdî yekcarî min xwe belavbûyî didît.Min hew xwe nasnedikir (bê nasna-

meyê, bê nasnamê mayî). Rûyê bêçermhew li neynikan (ji fediya) nedinêri. Mindigot gelo.bûme tiştekî din?

Ji ber çend perçebûn û xwenasneki-ribûnê, di bîra miçiqî ya bê bîranînan defetisîbûm. Kes li min bixwedi jî dernedi-ket. Di navbera Min de û di navbera Ez ûHez de mabûm; neçar, bêxwedî û sêpar...

Rojê din li pey hev; çerm, goşt û piştîwan jî hestiyan, riya xwe girtin û ji laşêbêwar, bar kirin çûn. Li kêleka riyekê, li

ser şoprêkê mabûm; bê serê xwe. Ê kudiçûn û dihatin, carinan hesinên bi sûretdavêtin pêşiya min. Ez, zû bi zû, li vanhesinên bi sûret xwedî derdiket. Çav,dev û rûyê bêçerm, pêşmêrtiya Ez dikirinbi alîkariya destên gunehkar. Hez mabûbi tenêbûna dilê reben. Hew nig jinemabûn ku kariban Hez, bibiran warekîdin, warê tevavbûn, bêdawîbûn û belkî jîwek gotina Rîzergê, warê Binrastiyê.

Debariya Hez nemabû û her diqirqilî.Ezê min êdî ji Hez aciz bûbû û dixwest

ku jê xelas biba, lewra Hez ji hesînên bisûret heznedikir. Ez, Hez danîbû ber firo-tinê.Rojekê Ezek hat pêşiya min û biEzê min re bazarek kirin, ji bo kirînaHezê min. Ew Eza bê Hez bû û ji xwe reli Hezekî digeriya. Ezê min bê fedî, Hezji xwe re kir berdêlî. Li hember Hez, jixwe re nigek sitend, da ku Ez, bi vî nigîxwe êvaran bavêje biniya pirekê. Ezê kuHezê min ji xwe re kirî, Rîzergeyek bû,bê fesal û bê rû bû.

Jihevketina min temam bûbû, lê tevavnebabû. Êdî Hez tune bû, bê serê xwemabû Ez. Min xwe bi xwe digot: "Kî wêji min re bi çolbirî, li kolanên bajêrbigere li yaran, di quncikên xemilandîde".

Ew Ezê min, bi destê gunehkar, çavênzelûl, rûyê bê çerm, zimanê bê hesti û bêhêvî, dijiyan li vî bajarî...

2.11.1993, Stembol

Hez: Ev bêjeya bi wateya Eza duwemînhatiye bikaranîn, ango 'binhiş' temsîldike. Wek ku tê zanîn di zirnanê Kurdî de tubêje bi dengderan dest pê nakin û yê ku destpê dikin jî istisna ne. îcar bêjeya Ez wek kutîpa 'H' ji ber ketibe min hesibandiye û ezbi xwe ji vê yekê re dibêjim Eza jibîrkirî,ango ya ku di mirovan de di plana duwemînde maye.

80

AZADI

Kemal AKAY

Min dixwest lawekî min hebe,navê wî azad,keçeke min hebe,navê wê azad,birayekî min,xuşkeke min,gundiyekî min,cîranekî min,hevalekî min,evîneke mindijminekî min hebe,

navê wî azadçiqas tî bû me ji azadiyê re.

Ji esirekî re,kesekî bi muebetê xistiyeewê ku bi qeydê xistiyeji jinekêre,xebatkarekî refikrekê re,mirina bi rûmet reçiqas tiyê te me

hey azadî.

Hemû tişt azad,hemû tişt azadî be.

Mirov azad,ceza,

moral,exlaq,erf û edet.Sînor,sîlah,pere,

egoîzm-karherb tune be,min çiqas dixwestwelatekî min hebe

navê wî azad be.

Em birçiyê azadiyê ne,mîna,çemêMûradêGola XamirpêlêÇiyayê XanşerefêSîpan,Agirî,mînaevîndarekî bibêjimez ji te hez dikim.Qasî guliyên gulêwek kokberdana fîdanekêbi qasî rojên azad. . .

Kemal Akay ev helbesta xwe jipirtûka xwe ya bi tirkî "XamirpêtinSevdasi" ku di nava weşanên Berhetnê dederketibû, wergerandiye kurdî û ji me reşandiye. Em diweşînin û hêvîdar in ku wêşaîrê mc ji niha pê ve şiîrên xwe bi kurdîbinivîse.

81

AZADI

Kemal AKAY

Min dixwest lawekî min hebe,navê wî azad,keçeke min hebe,navê wê azad,birayekî min,xuşkeke min,gundiyekî min,cîranekî min,hevalekî min,evîneke mindijminekî min hebe,

navê wî azadçiqas tî bû me ji azadiyê re.

Ji esirekî re,kesekî bi muebetê xistiyeewê ku bi qeydê xistiyeji jinekêre,xebatkarekî refikrekê re,mirina bi rûmet reçiqas tiyê te me

hey azadî.

Hemû tişt azad,hemû tişt azadî be.

Mirov azad,ceza,

moral,exlaq,erf û edet.Sînor,sîlah,pere,

egoîzm-karherb tune be,min çiqas dixwestwelatekî min hebe

navê wî azad be.

Em birçiyê azadiyê ne,mîna,çemêMûradêGola XamirpêlêÇiyayê XanşerefêSîpan,Agirî,mînaevîndarekî bibêjimez ji te hez dikim.Qasî guliyên gulêwek kokberdana fîdanekêbi qasî rojên azad. . .

Kemal Akay ev helbesta xwe jipirtûka xwe ya bi tirkî "XamirpêtinSevdasi" ku di nava weşanên Berhetnê dederketibû, wergerandiye kurdî û ji me reşandiye. Em diweşînin û hêvîdar in ku wêşaîrê mc ji niha pê ve şiîrên xwe bi kurdîbinivîse.

81

MELA MENSUREGÊRGAŞÎ

Zeynelabidîn ZINAR

1.'edewî û rindiya her tiştî, bêgumanbi hostatî û hunermendiya hunermendanve, rewşen û şanaziya xwe diyar dikin.Çewa ku xwarin bi hunerên kebaniyênhunermend, xweştir û zewqdartir dibin,herweha ziman û nivîsar jî eynî wisan bixameya xamekêşên hunermend, rindî ûşênîtiya xwe radixêlin.

Ev jî li diyarî çavan e, heta ku mirovnexweşî û kulekiyan nebîne, mirovbihayê xweşî û rastiyê jî kêm dinase. Lêzivistaneke xedar gava ku hovîtiya xwedadixîne holê, ewçax bihayê bihararengîn jî zêdetir payedariya xwe dadixînepêberî çavên ramandar.

Erê, bihar û xweşiya biharê, xwînahemû ganiyan germ dikin û her wisan jîbi agirê vîn û evîneke dijwar dikelînin.Lewra bihar, jiyaneke nû dixe xwezayê ûreng û rû lê şên dike, bevz û madê hertiştî geş dike, rewş û tewra nîvmirî digu-herîne ser tewrekî hewesdar ku bê daxwazû vîna dilan be jî, qulçavkên dilê xemdar

têne heyteholê û dibin mîna Dîcle ûFiratê bindest.

Bi hatina biharê re, jiyaneke nû dest pêdike. Ji xwezayê zêdetir, şênîtiya ganiyanjî şêntir dibe; teyr û tirûd dest bi çêkirinahêlînan dikin, rawil û tebayên çolanepiştî gonievêneke kurt têjik û kudikênxwe tînin û ew bi dilovanî xwedî dikin.Herweha ew bi deng û qîrên pirtexlît jî,bihna xwe berdidin û dev bi reqs û cola-nine xwezayî dikin.

Ew awe, tewr û tore li nava mirovan jîher wisan çêdibe; ji aliyekî ve geşt ûseyran, ji aliyekî ve kar û xebat, ji hinaliyan ve jî Newroz û şahî li pey hevdukaşerêz dibin û dixulxulin.

Lê demsala biharê, ji Neteweyê Kurd recuda ye; ji aliyekî ve şênî ye û ji aliyekîve jî şînî ye. Ji hersê mchan jî, xasmaya biharê...

Erê, vê biharê çi kir û çi nekir! Biharê,Kurdan bi Newrozê şad û şadan kiriye, lêji gelek aliyan ve jî ew xemdar û perîşankirine; rûxandina Serhildana 1925-an ûqirkirina Helebçeya Şehîn, di 1988-ande...

Mensûrê Girgaşî nizanibû ku dêhewqas reşî û belengazî bi serê Neteweyêwî ve bêtin. Eger wî zanibiya, bêgumanwî hewqas pesn û wesyetê delalî ûkêlsima biharê nedida. Lê, de her çi be,dîsan jî giyana wî di gorê de şad û şênbe, ku hewqas rindiya Bihara Kurdistanêbi xameya xwe aniye zimên û vêjeyakurdî bi nexş û nimûşan ve kiriye rewne-qa cîhana mirovatiyê.

Berî destpêkirina helbestên li serxweşikayî û delaltiya bihara rengîn aKurdistanê, em ê berê xwe bidin hinçavkaniyên ku behsa Girgaşî kirine û ewbi nav û nîşan dane nasandin.

Helbestvanê hêja Mensûrê Girgaşî, liKurdistanê, ji helbestvanî û nivîskariyabi zimanê kurdî bêtir, bi pîşeya xwe ya"mele"tiyê menşûr bûye û ji gundêGirgaşê ye. Lê li gorî hin çavkaniyan,ew bi eslê xwe ji herêma Botan e. îcarew kengê û bo çi çûye li başûrê Kurdis-

82

MELA MENSUREGÊRGAŞÎ

Zeynelabidîn ZINAR

1.'edewî û rindiya her tiştî, bêgumanbi hostatî û hunermendiya hunermendanve, rewşen û şanaziya xwe diyar dikin.Çewa ku xwarin bi hunerên kebaniyênhunermend, xweştir û zewqdartir dibin,herweha ziman û nivîsar jî eynî wisan bixameya xamekêşên hunermend, rindî ûşênîtiya xwe radixêlin.

Ev jî li diyarî çavan e, heta ku mirovnexweşî û kulekiyan nebîne, mirovbihayê xweşî û rastiyê jî kêm dinase. Lêzivistaneke xedar gava ku hovîtiya xwedadixîne holê, ewçax bihayê bihararengîn jî zêdetir payedariya xwe dadixînepêberî çavên ramandar.

Erê, bihar û xweşiya biharê, xwînahemû ganiyan germ dikin û her wisan jîbi agirê vîn û evîneke dijwar dikelînin.Lewra bihar, jiyaneke nû dixe xwezayê ûreng û rû lê şên dike, bevz û madê hertiştî geş dike, rewş û tewra nîvmirî digu-herîne ser tewrekî hewesdar ku bê daxwazû vîna dilan be jî, qulçavkên dilê xemdar

têne heyteholê û dibin mîna Dîcle ûFiratê bindest.

Bi hatina biharê re, jiyaneke nû dest pêdike. Ji xwezayê zêdetir, şênîtiya ganiyanjî şêntir dibe; teyr û tirûd dest bi çêkirinahêlînan dikin, rawil û tebayên çolanepiştî gonievêneke kurt têjik û kudikênxwe tînin û ew bi dilovanî xwedî dikin.Herweha ew bi deng û qîrên pirtexlît jî,bihna xwe berdidin û dev bi reqs û cola-nine xwezayî dikin.

Ew awe, tewr û tore li nava mirovan jîher wisan çêdibe; ji aliyekî ve geşt ûseyran, ji aliyekî ve kar û xebat, ji hinaliyan ve jî Newroz û şahî li pey hevdukaşerêz dibin û dixulxulin.

Lê demsala biharê, ji Neteweyê Kurd recuda ye; ji aliyekî ve şênî ye û ji aliyekîve jî şînî ye. Ji hersê mchan jî, xasmaya biharê...

Erê, vê biharê çi kir û çi nekir! Biharê,Kurdan bi Newrozê şad û şadan kiriye, lêji gelek aliyan ve jî ew xemdar û perîşankirine; rûxandina Serhildana 1925-an ûqirkirina Helebçeya Şehîn, di 1988-ande...

Mensûrê Girgaşî nizanibû ku dêhewqas reşî û belengazî bi serê Neteweyêwî ve bêtin. Eger wî zanibiya, bêgumanwî hewqas pesn û wesyetê delalî ûkêlsima biharê nedida. Lê, de her çi be,dîsan jî giyana wî di gorê de şad û şênbe, ku hewqas rindiya Bihara Kurdistanêbi xameya xwe aniye zimên û vêjeyakurdî bi nexş û nimûşan ve kiriye rewne-qa cîhana mirovatiyê.

Berî destpêkirina helbestên li serxweşikayî û delaltiya bihara rengîn aKurdistanê, em ê berê xwe bidin hinçavkaniyên ku behsa Girgaşî kirine û ewbi nav û nîşan dane nasandin.

Helbestvanê hêja Mensûrê Girgaşî, liKurdistanê, ji helbestvanî û nivîskariyabi zimanê kurdî bêtir, bi pîşeya xwe ya"mele"tiyê menşûr bûye û ji gundêGirgaşê ye. Lê li gorî hin çavkaniyan,ew bi eslê xwe ji herêma Botan e. îcarew kengê û bo çi çûye li başûrê Kurdis-

82

tanê bi cih bûye, hê jî rind nehatiyezanîn.

Gigaş (yan jî Gêrgaş) dikeve rojhilatabajarê Amêdiyê. Ji mêj ve ye ku li wêherêmê lavje, stiran û helbest têne gotin.Her çiqasî ku tarîxeke xwepêgir a rast bojidayîkbûn û çûna dilovaniya Girgaşî lipêşberî çavan tune, lê belê li gorî hindelîl û belgeyan, ew di Sedsala Şanzde ûya Hivde yên Zayînê de jiyaye. Herwehadi dem û çaxê Mele Ehmed HiseynêBateyî dejîbûye.

Mamosteyê nemir Enwer Maî gotiyeku Mele Mensûr: "Ji gundê Gêrgaşê yeyê ku dikevite başûrê rojhelata Amêdiyê,di Sedê Yanzdê Mişexfî da jiye. Çendhozanêt cuda-cuda, ne ku bi rengêdîwanekê bi zimanê kurdî û bi awayêklasîkî hene, ji hemî hozan û helbestênwî yên spehî û taze berêkana hozanva-niyê ye digel hozanvanê Hekarî yê mezinMelayê Bateyê ye." Bi vê rastiya li jorê,îcar diyar dibe ku Girgaşî di dema MelaHiseynê Bateyî de bûye. Doktor BileçŞêrko û Micerson jî, gotine ku: Bateyîdi Sedsala Pazdehan de, di navbera salên1417-1490-ê Zayînê de jiye. MamosteElaedîn Secadî jî, vê gotina li jorî peji-randiye û gotiye ku: Girgaşî hevdemêMele Ehmed Hiseyn Bateyî bûye.

Nexwe madem ku Bateyî di navberasalên 1417-1490-î de jiye, îcar kêm-zêdemirov dikare bêje ku tarîxa çêbûn ûmirina Girgaşî jî, her li dengyê wansalan bûye.

Ev nivîskar û kurdologên bi navûdengên ku li jorê behsa navên wan hate kirin,herweha kek Evdilreqîb Ûsiv jî digelwan, hemiyan gotiye ku, di navberaGirgaşî û Bateyî de helbesteke munazerehatiye gotin.

Ew helbesta munazere ya ku di navberaGirgaşî û Bateyî de çêbûye, bi temamiyaxwe heft malik in. Çar ji wan ên Girgaşîne û her yekê şeş rêzan in. Lê malikênBateyî sisê ne, ew jî her yekê şeş rêz in.Destpêka wan ev e:

Mela Mensûrê Gêrgaşî:Silava min seherxêzîLi te, ey Bate her karîJi şehbazan şekirdîz îJi 'eqda dirr û mirwarîJi mewca fitneengîz îJi lutfa Xaliqê barî

Melayê Bateyî:Ji lutfê û InayatêTu yî Mensûrê rehmanîHere goşê xirabatêBibîn fincan û xaqanîJi sîmaya bit û latêXuyabû sira Subhanî

Belê helbestvanê bi navûdeng Girgaşî,ne tenê helbesta Bihara Kurdistanê ris-tiye, herweha wî gelek helbest û qesîdenedin jî ristine û dewlemendiya vêjeyazimanê kurdî kiriye şox û şaneşînaevîndaran:...

Delala nazika rend îŞepal î, dêm weku find îBi rastî ayeta zend îBihar û xweşiya can î

Tu daxwaza min î, dîlberJi min tu çak bike bawerJi bihişt û Zemzem û KewserBi tenha min tu yazan î

Çavkanî:1- Nimûne Ji Gencîneya Çanda Qedexekirî, Z.

Zinar, Stockholm, 1991,rûpel: 153-157.2- Çavkaniyên ku mamoste Sadiq Behaedînê

Amêdî di Hozanvanêt Kurd de (Bexdad, 1970,rûpel: 243-259)

nivîsîne:a) Enwer Maî, El Ekradu fî Behdînan,

Metbe'et-ul Hissan, Musil 1960, s: 204.b) Diktor Bileç Şêrko, El Qeziyet-ul Kurdiyetî,

1930, elQahîre,s:21.c) Mêcerson. Kirmancî ya zimanê Kurdî,

Lenden, 1913, berperê

AGAHDARÎDi hejmara NÛDEMê ya Nehan, rûpet: 40 de,

şaşiyek di tarîxa çêbûn û mirina Xalid AxayêZêbarî de çêbûye. Ew şaşî ev e: (1827-1828).Herweha ew şasî di stûn: didu, peregraf: sisê dejî, dubare bûye.

Jixwe tarîxa mirina Zîbarî, ta niha jî nehatiyediyarkirin. Lê tarîxa jidayîkbûna wî, 1243-yêHicrî ye ku beramberî ya Miladî dike 1827-1828.

Em ji ber vê şaşiyê ji xwendevanên xwelêborîn dixwazin.

83

tanê bi cih bûye, hê jî rind nehatiyezanîn.

Gigaş (yan jî Gêrgaş) dikeve rojhilatabajarê Amêdiyê. Ji mêj ve ye ku li wêherêmê lavje, stiran û helbest têne gotin.Her çiqasî ku tarîxeke xwepêgir a rast bojidayîkbûn û çûna dilovaniya Girgaşî lipêşberî çavan tune, lê belê li gorî hindelîl û belgeyan, ew di Sedsala Şanzde ûya Hivde yên Zayînê de jiyaye. Herwehadi dem û çaxê Mele Ehmed HiseynêBateyî dejîbûye.

Mamosteyê nemir Enwer Maî gotiyeku Mele Mensûr: "Ji gundê Gêrgaşê yeyê ku dikevite başûrê rojhelata Amêdiyê,di Sedê Yanzdê Mişexfî da jiye. Çendhozanêt cuda-cuda, ne ku bi rengêdîwanekê bi zimanê kurdî û bi awayêklasîkî hene, ji hemî hozan û helbestênwî yên spehî û taze berêkana hozanva-niyê ye digel hozanvanê Hekarî yê mezinMelayê Bateyê ye." Bi vê rastiya li jorê,îcar diyar dibe ku Girgaşî di dema MelaHiseynê Bateyî de bûye. Doktor BileçŞêrko û Micerson jî, gotine ku: Bateyîdi Sedsala Pazdehan de, di navbera salên1417-1490-ê Zayînê de jiye. MamosteElaedîn Secadî jî, vê gotina li jorî peji-randiye û gotiye ku: Girgaşî hevdemêMele Ehmed Hiseyn Bateyî bûye.

Nexwe madem ku Bateyî di navberasalên 1417-1490-î de jiye, îcar kêm-zêdemirov dikare bêje ku tarîxa çêbûn ûmirina Girgaşî jî, her li dengyê wansalan bûye.

Ev nivîskar û kurdologên bi navûdengên ku li jorê behsa navên wan hate kirin,herweha kek Evdilreqîb Ûsiv jî digelwan, hemiyan gotiye ku, di navberaGirgaşî û Bateyî de helbesteke munazerehatiye gotin.

Ew helbesta munazere ya ku di navberaGirgaşî û Bateyî de çêbûye, bi temamiyaxwe heft malik in. Çar ji wan ên Girgaşîne û her yekê şeş rêzan in. Lê malikênBateyî sisê ne, ew jî her yekê şeş rêz in.Destpêka wan ev e:

Mela Mensûrê Gêrgaşî:Silava min seherxêzîLi te, ey Bate her karîJi şehbazan şekirdîz îJi 'eqda dirr û mirwarîJi mewca fitneengîz îJi lutfa Xaliqê barî

Melayê Bateyî:Ji lutfê û InayatêTu yî Mensûrê rehmanîHere goşê xirabatêBibîn fincan û xaqanîJi sîmaya bit û latêXuyabû sira Subhanî

Belê helbestvanê bi navûdeng Girgaşî,ne tenê helbesta Bihara Kurdistanê ris-tiye, herweha wî gelek helbest û qesîdenedin jî ristine û dewlemendiya vêjeyazimanê kurdî kiriye şox û şaneşînaevîndaran:...

Delala nazika rend îŞepal î, dêm weku find îBi rastî ayeta zend îBihar û xweşiya can î

Tu daxwaza min î, dîlberJi min tu çak bike bawerJi bihişt û Zemzem û KewserBi tenha min tu yazan î

Çavkanî:1- Nimûne Ji Gencîneya Çanda Qedexekirî, Z.

Zinar, Stockholm, 1991,rûpel: 153-157.2- Çavkaniyên ku mamoste Sadiq Behaedînê

Amêdî di Hozanvanêt Kurd de (Bexdad, 1970,rûpel: 243-259)

nivîsîne:a) Enwer Maî, El Ekradu fî Behdînan,

Metbe'et-ul Hissan, Musil 1960, s: 204.b) Diktor Bileç Şêrko, El Qeziyet-ul Kurdiyetî,

1930, elQahîre,s:21.c) Mêcerson. Kirmancî ya zimanê Kurdî,

Lenden, 1913, berperê

AGAHDARÎDi hejmara NÛDEMê ya Nehan, rûpet: 40 de,

şaşiyek di tarîxa çêbûn û mirina Xalid AxayêZêbarî de çêbûye. Ew şaşî ev e: (1827-1828).Herweha ew şasî di stûn: didu, peregraf: sisê dejî, dubare bûye.

Jixwe tarîxa mirina Zîbarî, ta niha jî nehatiyediyarkirin. Lê tarîxa jidayîkbûna wî, 1243-yêHicrî ye ku beramberî ya Miladî dike 1827-1828.

Em ji ber vê şaşiyê ji xwendevanên xwelêborîn dixwazin.

83

ROJNAMEGERIYAKURDÎ

Mehfûz MAYI

L.ri ser rûyê vê dinyayê sal, heyam ûzeman derbas dibin, çendî diçe jiyana mi-rovatiyê û şaristanî her pêşde diçe.Mirovê ku di dcmekê de mîna heywanênkûvî bûn, şev û roj li deşt, çiya û beriy-an ji xwe re li xwarina xwe ya rojane di-geriya, niha ji ser heyvê jî derbas bûye,li ser banê stêrkên li asmanî digere. Evpêketin jî gelek bi lez di vê çerxê me dederbas dibe, ku êdî di jiyana me a rojanede, tiştine wisa çedibin ku mirov nemadikare di mejiyê serê xwe de kom bike ûjê fêhm bike.

Yek j i aliyên pêşketina şaristaniyê,pêşketina ferheng û edebiyatê ye, ku jiwê jî ROJNAMEGERÎ şaxê herî pêşketî

û modern di pêşketina edebiyatê de ye.îro di cîhana pêşketî de rojnamegerî birêya kompyoterê di pileya herî bilind deye. Di tclevizyona di nav mala mirovîde, (text tv) dikare karê çend rojname ûkovaran bi cih bîne.

ROJNAMEGERÎ ÇI YE?Peyva ROJNAMEGERÎ, peyveke îranî

ye, ROZNAMEGERÎ ji sê peyvên bihev re girêdayî pêk tê: ROZ- NAME-GERÎ. Roz; yanî roj. Name; yanîniviştok, yan reşbelek. Gerî; yanî kirin,anku; karê rojnameyî. Ev peyve bêtir jibo rojnameke rojane dipejire, ji ber kuRojname mebest pê nameya rojê ye. Lêdi karê praktîk de ji wê gazetê re têgotin, ku rojê, heta inehê carekê derdikc-ve, ji bultenê mezintir û ji kovarêbiçûktir e.

Ji bo ku em baştir rewşa peydabûnaRojnamegeriya Kurdî bizanin, baştir eem bi lez jî be, çavekî li tarîxapeydabûna çapemenî û rojnamegeriyê liRojhilata Navîn, yan nêzîktir bêjîn; wanmilletên ku cîranên Kurdan in, lêbinêrin, ew jî Ereb, Tirk û Fars in. Wekem dizanin, heta berî şerê cihanê yêyekemîn 1914-1918 gelê Kurd û Kurdis-tan di bin destê du hakiman de hatibûnpcrçckirin, cw jî Tirkên Osmanî ûFarsên Ecem bûn. Di herdu perçan de jîgel kole û tepeser bû. Di bin siya Osma-niyan de, gelên Ereb û Ermanî jî mînagelê Kurd kole û bindest bûn, cudahiyekbiçûk hebû. ew jî ew bû ku gelê Misrêhinek serxwebûna xwe hebû, tîrojkênroniya şoreşa Fransê zû gehiştibûn wêderê.

Her ji ber wc jî bû, ku yekemîn rojna-

84

ROJNAMEGERIYAKURDÎ

Mehfûz MAYI

L.ri ser rûyê vê dinyayê sal, heyam ûzeman derbas dibin, çendî diçe jiyana mi-rovatiyê û şaristanî her pêşde diçe.Mirovê ku di dcmekê de mîna heywanênkûvî bûn, şev û roj li deşt, çiya û beriy-an ji xwe re li xwarina xwe ya rojane di-geriya, niha ji ser heyvê jî derbas bûye,li ser banê stêrkên li asmanî digere. Evpêketin jî gelek bi lez di vê çerxê me dederbas dibe, ku êdî di jiyana me a rojanede, tiştine wisa çedibin ku mirov nemadikare di mejiyê serê xwe de kom bike ûjê fêhm bike.

Yek j i aliyên pêşketina şaristaniyê,pêşketina ferheng û edebiyatê ye, ku jiwê jî ROJNAMEGERÎ şaxê herî pêşketî

û modern di pêşketina edebiyatê de ye.îro di cîhana pêşketî de rojnamegerî birêya kompyoterê di pileya herî bilind deye. Di tclevizyona di nav mala mirovîde, (text tv) dikare karê çend rojname ûkovaran bi cih bîne.

ROJNAMEGERÎ ÇI YE?Peyva ROJNAMEGERÎ, peyveke îranî

ye, ROZNAMEGERÎ ji sê peyvên bihev re girêdayî pêk tê: ROZ- NAME-GERÎ. Roz; yanî roj. Name; yanîniviştok, yan reşbelek. Gerî; yanî kirin,anku; karê rojnameyî. Ev peyve bêtir jibo rojnameke rojane dipejire, ji ber kuRojname mebest pê nameya rojê ye. Lêdi karê praktîk de ji wê gazetê re têgotin, ku rojê, heta inehê carekê derdikc-ve, ji bultenê mezintir û ji kovarêbiçûktir e.

Ji bo ku em baştir rewşa peydabûnaRojnamegeriya Kurdî bizanin, baştir eem bi lez jî be, çavekî li tarîxapeydabûna çapemenî û rojnamegeriyê liRojhilata Navîn, yan nêzîktir bêjîn; wanmilletên ku cîranên Kurdan in, lêbinêrin, ew jî Ereb, Tirk û Fars in. Wekem dizanin, heta berî şerê cihanê yêyekemîn 1914-1918 gelê Kurd û Kurdis-tan di bin destê du hakiman de hatibûnpcrçckirin, cw jî Tirkên Osmanî ûFarsên Ecem bûn. Di herdu perçan de jîgel kole û tepeser bû. Di bin siya Osma-niyan de, gelên Ereb û Ermanî jî mînagelê Kurd kole û bindest bûn, cudahiyekbiçûk hebû. ew jî ew bû ku gelê Misrêhinek serxwebûna xwe hebû, tîrojkênroniya şoreşa Fransê zû gehiştibûn wêderê.

Her ji ber wc jî bû, ku yekemîn rojna-

84

meya li Efrîqa û rojhilata navîn, hetaberî Stenbolê û Tehranê jî li Misrêderket. Ew jî rojnameya (Al-weqaî'Al-Misriyeh) bû, ku di sala 1828an'de libajarê Qahîre derket.

ÇAPEMENÎYekemîn çapxane ku gehişte devera

Rojhelata Navîn di sala 16201 da, li(Dêrhezqa) li Lubnanê bû. Sala 1686vê jîli Sûriyê, bajarê (Helebê) çapxane peydabû.

Wilo, hêdî hêdî çapxane zêde bûn. Disala 1728van da li Stenbolê û sala1798*an Napolyon çapxane anî Qahîre,navê wê kirin (çapxana Al- Ahliye).

Yekemîn çapa bi tîpên erebî (ew tîpênku yekemîn rojnameya kurdî pê derke-tibû) li bajarê (Fano) li îtalya, di sala1514van da, li ser destê (Papa Yolyos)peyda bû.

Yekemîn rojnameya erebî (Al-weqalAl-Misriye) di sala 1828'an de li Qahîrederket. Di sala 1860'î da (Al-Cewanib) liStenbolê derket.

Di demên berê da, çapxane li musul-manan heram bûn, heta di sala 1728'anda (şêxul-îslam) li Stenbolê destûr da kuçapxane bêne danîn -herçende ew bi riyadêr û kenîsan jî hatibûn-. Ew sal bi saladestpêka çapkirinê li Stenbolê tête hej-martin. Di sala 1840'î da yekemînçapxana hikûmetê ya resmî hat danîn ûher wê salê jî yekemîn rojnameya tirkî(Osmanî) bi navê (Teqwîm Weqa'î)derket.

Di destpêka sedsaliya 17'an da û biriya dêr û kenîseyên ermenî çapkirin ge-hijte îranê. Yekemîn rojnameya îranî(Exbar û Weqaî x) di sala (1253'ê hicrî-

qemerî) ango di nîva sedsaliya nozdehande, mîna bulteneke xeberî derdiket.Yekmîn rojnameya îranî a rojane (Xula-set Al-Hewadis)"9" di sala 1850xî daderket û heta sala 19501 dom kir.

ROJNAMEGERIYA KURDÎGelê me devgirö, destgirêdayî, ketiye

ber pêlên dijwar yên ragehandina neya-ran, nahêlin ew baweriya xwe bêje. Gelêkurd ji derbirîna kesatiya xwe a netewîbêpar e. . . ji dengbilindkirinê bêpar e. . . jirêyên derbrîna gotina xwe bêpar e... jiwê jî ku ew bi xwe re deng bike bêpare...

Bi milyonan ji gelê kurd çaverêyîradiyo, rojname û nûçexaneyê cîhanê ye,ku ew jî her na gihîjin wî, ne ji berxwendevaniyê, yan nezaniya zimanênbiyanî, yan nebûna rojnameyên kurdîyên ku tiştê ji bo wî û li dij wî tê gotin,ji wî re wergerînin, agehdarîbûn jî li serwî qedexekirî ye, pejanên bilind û bi dirrîli derdora wî danîne.Yanî ew ji mafêagehdarbûnê jî bêpar e. . . nahêlin ku ewjî gotina xwe bêje? Bi azadî baweriyaxwe li ser tiştê dixwaze, tiştê ku li serwî tê gotin û programên ku ji wî re tênçêkirin bêje?

Ev gel di zivrokek bi stirî (dirî) de di-zivre... cama wî bi "paşketin"ê gunehkardikin. Di rastiyê de jî sedema paşketinawî ew bixwe ne, yên ku bi rasistiyaxwe, wî paşketî dihêlin. . . ji vê jî mezin-tir, ew dikin û dixwazin ku ew "paşkeö"be. Ji ber ku gelê zana zûtir, mezin ûbirêkxistinek xurttir, li dij sedemên bin-desö û kolebûna xwe şoreş dike. Bi herbuhayekî giran be jî, rizgariya xwe dix-waze.

85

meya li Efrîqa û rojhilata navîn, hetaberî Stenbolê û Tehranê jî li Misrêderket. Ew jî rojnameya (Al-weqaî'Al-Misriyeh) bû, ku di sala 1828an'de libajarê Qahîre derket.

ÇAPEMENÎYekemîn çapxane ku gehişte devera

Rojhelata Navîn di sala 16201 da, li(Dêrhezqa) li Lubnanê bû. Sala 1686vê jîli Sûriyê, bajarê (Helebê) çapxane peydabû.

Wilo, hêdî hêdî çapxane zêde bûn. Disala 1728van da li Stenbolê û sala1798*an Napolyon çapxane anî Qahîre,navê wê kirin (çapxana Al- Ahliye).

Yekemîn çapa bi tîpên erebî (ew tîpênku yekemîn rojnameya kurdî pê derke-tibû) li bajarê (Fano) li îtalya, di sala1514van da, li ser destê (Papa Yolyos)peyda bû.

Yekemîn rojnameya erebî (Al-weqalAl-Misriye) di sala 1828'an de li Qahîrederket. Di sala 1860'î da (Al-Cewanib) liStenbolê derket.

Di demên berê da, çapxane li musul-manan heram bûn, heta di sala 1728'anda (şêxul-îslam) li Stenbolê destûr da kuçapxane bêne danîn -herçende ew bi riyadêr û kenîsan jî hatibûn-. Ew sal bi saladestpêka çapkirinê li Stenbolê tête hej-martin. Di sala 1840'î da yekemînçapxana hikûmetê ya resmî hat danîn ûher wê salê jî yekemîn rojnameya tirkî(Osmanî) bi navê (Teqwîm Weqa'î)derket.

Di destpêka sedsaliya 17'an da û biriya dêr û kenîseyên ermenî çapkirin ge-hijte îranê. Yekemîn rojnameya îranî(Exbar û Weqaî x) di sala (1253'ê hicrî-

qemerî) ango di nîva sedsaliya nozdehande, mîna bulteneke xeberî derdiket.Yekmîn rojnameya îranî a rojane (Xula-set Al-Hewadis)"9" di sala 1850xî daderket û heta sala 19501 dom kir.

ROJNAMEGERIYA KURDÎGelê me devgirö, destgirêdayî, ketiye

ber pêlên dijwar yên ragehandina neya-ran, nahêlin ew baweriya xwe bêje. Gelêkurd ji derbirîna kesatiya xwe a netewîbêpar e. . . ji dengbilindkirinê bêpar e. . . jirêyên derbrîna gotina xwe bêpar e... jiwê jî ku ew bi xwe re deng bike bêpare...

Bi milyonan ji gelê kurd çaverêyîradiyo, rojname û nûçexaneyê cîhanê ye,ku ew jî her na gihîjin wî, ne ji berxwendevaniyê, yan nezaniya zimanênbiyanî, yan nebûna rojnameyên kurdîyên ku tiştê ji bo wî û li dij wî tê gotin,ji wî re wergerînin, agehdarîbûn jî li serwî qedexekirî ye, pejanên bilind û bi dirrîli derdora wî danîne.Yanî ew ji mafêagehdarbûnê jî bêpar e. . . nahêlin ku ewjî gotina xwe bêje? Bi azadî baweriyaxwe li ser tiştê dixwaze, tiştê ku li serwî tê gotin û programên ku ji wî re tênçêkirin bêje?

Ev gel di zivrokek bi stirî (dirî) de di-zivre... cama wî bi "paşketin"ê gunehkardikin. Di rastiyê de jî sedema paşketinawî ew bixwe ne, yên ku bi rasistiyaxwe, wî paşketî dihêlin. . . ji vê jî mezin-tir, ew dikin û dixwazin ku ew "paşkeö"be. Ji ber ku gelê zana zûtir, mezin ûbirêkxistinek xurttir, li dij sedemên bin-desö û kolebûna xwe şoreş dike. Bi herbuhayekî giran be jî, rizgariya xwe dix-waze.

85

Em nabêjin kugelê me di vî warî dekêmasî kiriye, yanheta niha, ji bo aza-diya xwe qurbanînedane.

Weke di xwendinadîrokê de eşkere ye,torevan (edîb) ûzanayên kurd gelekqurbanî ji bo damez-randina, zengînkirinû pêşdebirina rojna-megeriya xwe dane.Hinek ji wan hene jî,ku bi tenê ji bonivîsandin, çap û be-lavkirinêjiyane.

Danerê rojnameya Kurdistan M. Mîtliet Bedirxan

Mîna (Mîdhet û Celadet Bedirxan,Huznî Mukryanî, Pîremêrd, Ela'eddînSicadî... û yên din) ji serkêşên rojname-geriyê û mêrên serhildana çanda kurdî.

Dîsa jî belê dibe ku ew hemû hewil-danên ji dil kirin jî dihatin rawestandin,piranî ji ber sedemên siyasî, ji wan jîsedemên netewî bûn. Anku rawestandinû qedexekirina wan bi tenê ji ber ku ewbi zimanê kurdî bûn.

Heta rawestandina ji ber sedemên madîjî, bi awakî objektîv girêdayî her wanegerên aborî, civakî, siyasî û çandaveşartî dibin rewşa bêparkirinê û bindes-tiya netewî de bûn. Xasma wêbêdengkirina siyasî, ku gelên din jî mînagelê Kurd girtibû, êdî hîn kovanên rojna-megeriya kurdî zêdetir û girantir bûn.

Nexweşiya herî mezin di perçebûna vîmiletî de ye, di rewşa wî ya ku ne xwedîbiçûktirîn mafê xwe yê netewî û civakî

deye.Rewşa koletî,

dûrbûn ji serbestiyasiyasî û civakî, dûr jiserbestiyabîrûbaweran,weşandin û axiftinê.Herwisa nebûnadelîvên (firset)pêşdeçûnaroşinbîriyê, nemazeger bikaranînazimanê netewî li mi-letekî hat qedexeki-rin, ew dibe egerapeydabûna astengandi rêya çêbûn, şînbûnû pêşdeçûna çanda

gelerî ya her miletekî, ji wê jî û berîher tiştî rojnamegriya wî miletî.

Yekemîn çapxana kurdî dîrokzan û roj-namevanê kurd (Huznî Mukriyanî) disala 1915~an de li (Heleb)ê daniye. Ev jîbûyereke din di dîroka çanda kurdî de ye,ku yekemîn çapxana kurdî li derveyîwelêt û bi xwe jî li bajarekî erebî çêbibe!ku yekemîn rojnameya kurdî jî li derveyîwelêt û her li welatekî erebî derketibû.

Rewşa Kurdistanê, rewşa xelkê Kurd dibin barê bindestiyê de, bêparkirin ji mafêaxiftin û nivîsandninê û bêparbûn ji hermafekî mirovatî, ev hemû sedem û rewşagelê Kurd bûn ku yekemîn rojnameyakurdî li penaberiyê, dûr ji destê zalim ûdagîrkeran ji dayik bibe.

Roşenbîr û dilsozên Kurdistanê, yênku dilê wan ji bo gelê wan dişewite,nema wê bindestiyê qebûl bikin. Nemazeroşenbîrê ku ji malbatek kurdpcrwer û

86

Em nabêjin kugelê me di vî warî dekêmasî kiriye, yanheta niha, ji bo aza-diya xwe qurbanînedane.

Weke di xwendinadîrokê de eşkere ye,torevan (edîb) ûzanayên kurd gelekqurbanî ji bo damez-randina, zengînkirinû pêşdebirina rojna-megeriya xwe dane.Hinek ji wan hene jî,ku bi tenê ji bonivîsandin, çap û be-lavkirinêjiyane.

Danerê rojnameya Kurdistan M. Mîtliet Bedirxan

Mîna (Mîdhet û Celadet Bedirxan,Huznî Mukryanî, Pîremêrd, Ela'eddînSicadî... û yên din) ji serkêşên rojname-geriyê û mêrên serhildana çanda kurdî.

Dîsa jî belê dibe ku ew hemû hewil-danên ji dil kirin jî dihatin rawestandin,piranî ji ber sedemên siyasî, ji wan jîsedemên netewî bûn. Anku rawestandinû qedexekirina wan bi tenê ji ber ku ewbi zimanê kurdî bûn.

Heta rawestandina ji ber sedemên madîjî, bi awakî objektîv girêdayî her wanegerên aborî, civakî, siyasî û çandaveşartî dibin rewşa bêparkirinê û bindes-tiya netewî de bûn. Xasma wêbêdengkirina siyasî, ku gelên din jî mînagelê Kurd girtibû, êdî hîn kovanên rojna-megeriya kurdî zêdetir û girantir bûn.

Nexweşiya herî mezin di perçebûna vîmiletî de ye, di rewşa wî ya ku ne xwedîbiçûktirîn mafê xwe yê netewî û civakî

deye.Rewşa koletî,

dûrbûn ji serbestiyasiyasî û civakî, dûr jiserbestiyabîrûbaweran,weşandin û axiftinê.Herwisa nebûnadelîvên (firset)pêşdeçûnaroşinbîriyê, nemazeger bikaranînazimanê netewî li mi-letekî hat qedexeki-rin, ew dibe egerapeydabûna astengandi rêya çêbûn, şînbûnû pêşdeçûna çanda

gelerî ya her miletekî, ji wê jî û berîher tiştî rojnamegriya wî miletî.

Yekemîn çapxana kurdî dîrokzan û roj-namevanê kurd (Huznî Mukriyanî) disala 1915~an de li (Heleb)ê daniye. Ev jîbûyereke din di dîroka çanda kurdî de ye,ku yekemîn çapxana kurdî li derveyîwelêt û bi xwe jî li bajarekî erebî çêbibe!ku yekemîn rojnameya kurdî jî li derveyîwelêt û her li welatekî erebî derketibû.

Rewşa Kurdistanê, rewşa xelkê Kurd dibin barê bindestiyê de, bêparkirin ji mafêaxiftin û nivîsandninê û bêparbûn ji hermafekî mirovatî, ev hemû sedem û rewşagelê Kurd bûn ku yekemîn rojnameyakurdî li penaberiyê, dûr ji destê zalim ûdagîrkeran ji dayik bibe.

Roşenbîr û dilsozên Kurdistanê, yênku dilê wan ji bo gelê wan dişewite,nema wê bindestiyê qebûl bikin. Nemazeroşenbîrê ku ji malbatek kurdpcrwer û

86

welatparêz, malbata ku bi sed salane serêxwe ji bo serxwebûna Kurdistanê hildayêû di navçayên dagîrkeran de qîrandiye ûdibêje ; na, bindestiyê naxwazim. Belêmalbata Bedirxaniyan ku taca serê me ne,vê malbatê yekemîn gaziya serxwebûnaKurdistanê di asmanê welatê me de bilindkir, ku îro jî heroj dilsozên welêt ji bowê serxwebûnê mal û giyanê xwequrbanî dikin.

Belê, ji xêra serê lawê wê binemalêMidhet Bedirxan Begê destpêka tarîxarojnamegeriya me jî çêbû. Wî di 22nisana 1898'an de dayika rojnamênkurdî, bi xweştrîn û şêrîntrîn nav (Kur-distan) û bi savik û şêrîntirîn ziman kuzimanê Ehmedê Xaniye li derbederiyê, liwelatê Misrê derxist. Çawa Ehmedê Xanîbi (Mem û Zîn)a xwe bersiva wan dijmi-nan da yên ku digotin Kurd ne xwedîtarîx û ferheng in, wisa Midhet Bedirxanjî bi rojnama KURDISTAN bersiva wandilreşan da, yên ku digotin Kurd nezan ûpaşdemayî ne.

Du sedemên serekî hebûn ku yekemînrojnameya kurdî li Misrê derkeve:

Egera yekem ew bû, ku li Misrê şertêndîrokî yên baş peyda bûn, tê de çand biserbestiyê, carna jî serbestiya berfirehxweş bû. Ji ber vê jî heta niha Misrêcihê xwe yê cuda heye, bêyî ku mirov lirejîmên wê mêze bike.

Egera din ew bû ku roşenbîrên kurd ûdaxwazkerên azadiyê, yên li gelê xwexwedî derdiketin, li alê herdu dewletênîranî û Osmanî ve dihatin girtin ûkuştin. Ew di nava organên siyasî-civakîyên hevpişk de, mil bi milê xebafkarênEreb û Ermen ve li dijî Osmaniyan dixe-bitîn....

Ev du eger bûne sedema wê, ku ewbûyera dîrokî di dîroka gelê kurd de biqe-wime, ew jî derketina yekemîn rojna-meya kurdî li Misrê.

Eger (Mehemed Ebde) û (CemaliddînEl-Efganî) ji bo serbestiya gotinê pena(hewar) biribû Parîsê û rojnameya (Al-Urwe Al-Wesqî) di sala 1883van de der-xistibû, Midhet Bedirxan jî ji Stenbolêpena bire Qahîreyê ji bo geryan li dû ser-bestiya gotina bi kurdî û rojnama xwederbixe.

Hokarên bindestbûn, bêparbûn ûpaşdemana civakî û çandî wekir kuyekemîn rojnameya kurdî nêzîkî nîv qern(sedsalî) paşî derketina rojnameya wangelên ku Kurd li deverê pêre dijî derkeve.

PROBLEMÊN ROJNAMEGE-RIYA KURDÎ

Em Kurd, weke milletekî ji hevqetyayî û ne xwedî dewlet û hêjta bin-dest, problem di her warê jiyanê de zehfin. Di warê rojnamegerî de jî barê meû giriftariyên me pir in, lê yên herîberçav ev in:

1- Hebûna çend diyalektan, ji wan jî duyên serekî, ku rewşa me ya bindestî,parçebûyî û jihevqetyayî wilo kir ku biderbasbûna sal û zemanên dirêj, millet jihev dûr û sinorê dewletan ew ji hev dûrkiriye, êdî gel nema ji dialektên hevdufehm bike. Tiştê ku hîn vî barî di vêxalê de gran dike, bikaranîna du alfa-beyên cuda-cuda ye, eger em nebêjin sê.

2- Ji vê xalê jî giringtir, nebûnaazadiyê ye. Nimûneya wê jî ew e, ku herji ber nebûna serbestî û azadiyê bû kudayika rojnamên kurdî "Kurdistan" li mi-haciriyê ji dayik bibe. Heta îro jî bi

87

welatparêz, malbata ku bi sed salane serêxwe ji bo serxwebûna Kurdistanê hildayêû di navçayên dagîrkeran de qîrandiye ûdibêje ; na, bindestiyê naxwazim. Belêmalbata Bedirxaniyan ku taca serê me ne,vê malbatê yekemîn gaziya serxwebûnaKurdistanê di asmanê welatê me de bilindkir, ku îro jî heroj dilsozên welêt ji bowê serxwebûnê mal û giyanê xwequrbanî dikin.

Belê, ji xêra serê lawê wê binemalêMidhet Bedirxan Begê destpêka tarîxarojnamegeriya me jî çêbû. Wî di 22nisana 1898'an de dayika rojnamênkurdî, bi xweştrîn û şêrîntrîn nav (Kur-distan) û bi savik û şêrîntirîn ziman kuzimanê Ehmedê Xaniye li derbederiyê, liwelatê Misrê derxist. Çawa Ehmedê Xanîbi (Mem û Zîn)a xwe bersiva wan dijmi-nan da yên ku digotin Kurd ne xwedîtarîx û ferheng in, wisa Midhet Bedirxanjî bi rojnama KURDISTAN bersiva wandilreşan da, yên ku digotin Kurd nezan ûpaşdemayî ne.

Du sedemên serekî hebûn ku yekemînrojnameya kurdî li Misrê derkeve:

Egera yekem ew bû, ku li Misrê şertêndîrokî yên baş peyda bûn, tê de çand biserbestiyê, carna jî serbestiya berfirehxweş bû. Ji ber vê jî heta niha Misrêcihê xwe yê cuda heye, bêyî ku mirov lirejîmên wê mêze bike.

Egera din ew bû ku roşenbîrên kurd ûdaxwazkerên azadiyê, yên li gelê xwexwedî derdiketin, li alê herdu dewletênîranî û Osmanî ve dihatin girtin ûkuştin. Ew di nava organên siyasî-civakîyên hevpişk de, mil bi milê xebafkarênEreb û Ermen ve li dijî Osmaniyan dixe-bitîn....

Ev du eger bûne sedema wê, ku ewbûyera dîrokî di dîroka gelê kurd de biqe-wime, ew jî derketina yekemîn rojna-meya kurdî li Misrê.

Eger (Mehemed Ebde) û (CemaliddînEl-Efganî) ji bo serbestiya gotinê pena(hewar) biribû Parîsê û rojnameya (Al-Urwe Al-Wesqî) di sala 1883van de der-xistibû, Midhet Bedirxan jî ji Stenbolêpena bire Qahîreyê ji bo geryan li dû ser-bestiya gotina bi kurdî û rojnama xwederbixe.

Hokarên bindestbûn, bêparbûn ûpaşdemana civakî û çandî wekir kuyekemîn rojnameya kurdî nêzîkî nîv qern(sedsalî) paşî derketina rojnameya wangelên ku Kurd li deverê pêre dijî derkeve.

PROBLEMÊN ROJNAMEGE-RIYA KURDÎ

Em Kurd, weke milletekî ji hevqetyayî û ne xwedî dewlet û hêjta bin-dest, problem di her warê jiyanê de zehfin. Di warê rojnamegerî de jî barê meû giriftariyên me pir in, lê yên herîberçav ev in:

1- Hebûna çend diyalektan, ji wan jî duyên serekî, ku rewşa me ya bindestî,parçebûyî û jihevqetyayî wilo kir ku biderbasbûna sal û zemanên dirêj, millet jihev dûr û sinorê dewletan ew ji hev dûrkiriye, êdî gel nema ji dialektên hevdufehm bike. Tiştê ku hîn vî barî di vêxalê de gran dike, bikaranîna du alfa-beyên cuda-cuda ye, eger em nebêjin sê.

2- Ji vê xalê jî giringtir, nebûnaazadiyê ye. Nimûneya wê jî ew e, ku herji ber nebûna serbestî û azadiyê bû kudayika rojnamên kurdî "Kurdistan" li mi-haciriyê ji dayik bibe. Heta îro jî bi

87

dehan rojname û kovarên kurdî li derbide-riyê, li welatên biyanî derdikevin, kudestê xelkê Kurdistanê nagihîje wan.

Astenga herî pêşîn problemabêparkirin, bêdengkirin, nehêlan û bin-destkirinê ye... çunkî di hinek serdemênkin de, ku hinek azadî hebû, rojnameyênkurdî derdiketin. Mîna serdemê hikmetaşêx Mehmûd, serdema Komara Meha-badê, serdema pişö şorişa 14'ê gelawêjêli Iraqê û serdema piştî beiannama 11 'êadara 1970'yî li başûrê Kurdistanê.

3- Ji astengên rojnamegeriya kurdî, jibilî azadiya weşanê, problemên çapkirinêû belavkirinê, rewşa diravî û kadroyanû. . .hwd.) trajediyeke bi serê xwe ye. Jibo behskirina wê rûpelên dirêj divê, livir delîveya wê tune ye. Lê em werin sernaveroka mijara vê nivîsa xwe:

4- Bilindiya hejmara nexwendevana dinav gelê Kurd da, ku ev jî her ji sedemabindestiyê tê. Rojnamên ku bi kêmaniyaxwe derdikevin jî, kesên ku dixwîninhindik in. Di vê xalê de başûrê Kurdis-tanê ji perçên din baştir e, ew jî ji ber kuher ji sala 1970'î ve, xwendina kurdî didibistanan de heye.

5- Rojnamegeriya ne bi zimanê kurdî.Ev jî her ji rewêa bindestiyê tê. Yek jisexletên rojnamegeriya kurdî ew e, kuher ji dayikbûna wê bi zimanên nekurdî, yên cuda-cuda derketiye"27" rewşapaçebûn, bêbahirkirin û bindestbûna net-weya kurd bû sedema wê ku rêxistin, hêzû partiyên kurdî rojnamegeriya xwe (yaku taybet bi civata kurdî û doza wî veye) pir caran bi zimanên biyanî, carna jîtêkel, kêm caran jî bi kurdî derbixin.

Hosa rojnamegeriya kurdî ya bi tirkî,farisî û erebî peyda bû. Yan jî ya têkel,kurdî-tirkî, kurdî-farisî û kurdî-erebî. Evrewş heya îro jî dom dike, xasma rojna-meyên rêkxistinên kurdî li Kurdistana

Trkiyê.Li Iraqê jî rojnameyên kurdî yên rojane

bi zimanê erebî derketin, mîna (Xebat) disalên 1959-1961. Rojnama (Al-Ta"axî) jimeha nîsanê sala 1967, heta tîrmeha sla1968 (di peryoda yekem da). Rojnameya(Ennor) di salên 1968-1970 (peryodaduwem) da.

Yanî rojnamegeriya kurdî bi zimanê sêneteweyên cuda, bi zimanê kurdî (herdudiyalîkt û elfeba erebî û latînî) derke-tiye....

Bi Milyonan gelê me ji zimanê bab ûkalan hatiye qedexekirin, roşenbîrên mejî mela û feqî bûn, bi zimanê erebî vemijûl dibûn, êdî dema niviştok jîdinivîsandin, bi zimanê serdest dinivîsînda ku xelk ji nivîsîna wa fehm bike.

Hêz û rêkxistinên siyasî jî, yên ku dix-wazin gel ji bindestyê rizgar bikin, eynîrolê dilîzin. Ji ber ku gel nexwenda ye,yan yê xwenda jî zimanê biyanî jizimanê Kurdî baştir dizane, êdî ewrêkxistin jî, ji bo ku dengê wan bighîjepirtir kesî, rojname û niviştokên xwe bizimanê biyanî derdixin. Helbet ev jî ziy-anek mezin dide zimanê kurdî, kesê kurdû tevgera rizgariya kurdî.

Çavkanî:1- Mêjûy edebî kurdî.Ela'eddîn Siccadî bexda,

1952.2- Rojnamegeriya kurdî li bakûrê Kurdistanê û

Tirkiyê, Malmisanj û Mehmûd Lewendî, Swêd.1989.

3- Derbarê rojnamegeriya kurdî.Dr, îzeddînMistefa, Bexda, 1973.bi erebî.

4- Sabir Elî Elimed, miletê ne xwedî rojnamekerojane, Kurdistan, 1989. bi erebî.

5- Jiyana rewşenbîrî û siyaaî ya Kurdan, .Dr.Celîlê Celîl, w: Hî-sêr, Swêd 1985.

6- Çend rûpel ji dîroka gelê Kurd,Dr, KemalMezher, w: Elî-şêr, swêd, 1991.

7- Kurd le sedey 19& 20 da, Kris Koçêra,w:Mehemed Riyanî, Teliran 1989.

8-Mêjûy wêjey kurd, Siddîq Borekeyî, Banê-Kurdistan, 1991.

dehan rojname û kovarên kurdî li derbide-riyê, li welatên biyanî derdikevin, kudestê xelkê Kurdistanê nagihîje wan.

Astenga herî pêşîn problemabêparkirin, bêdengkirin, nehêlan û bin-destkirinê ye... çunkî di hinek serdemênkin de, ku hinek azadî hebû, rojnameyênkurdî derdiketin. Mîna serdemê hikmetaşêx Mehmûd, serdema Komara Meha-badê, serdema pişö şorişa 14'ê gelawêjêli Iraqê û serdema piştî beiannama 11 'êadara 1970'yî li başûrê Kurdistanê.

3- Ji astengên rojnamegeriya kurdî, jibilî azadiya weşanê, problemên çapkirinêû belavkirinê, rewşa diravî û kadroyanû. . .hwd.) trajediyeke bi serê xwe ye. Jibo behskirina wê rûpelên dirêj divê, livir delîveya wê tune ye. Lê em werin sernaveroka mijara vê nivîsa xwe:

4- Bilindiya hejmara nexwendevana dinav gelê Kurd da, ku ev jî her ji sedemabindestiyê tê. Rojnamên ku bi kêmaniyaxwe derdikevin jî, kesên ku dixwîninhindik in. Di vê xalê de başûrê Kurdis-tanê ji perçên din baştir e, ew jî ji ber kuher ji sala 1970'î ve, xwendina kurdî didibistanan de heye.

5- Rojnamegeriya ne bi zimanê kurdî.Ev jî her ji rewêa bindestiyê tê. Yek jisexletên rojnamegeriya kurdî ew e, kuher ji dayikbûna wê bi zimanên nekurdî, yên cuda-cuda derketiye"27" rewşapaçebûn, bêbahirkirin û bindestbûna net-weya kurd bû sedema wê ku rêxistin, hêzû partiyên kurdî rojnamegeriya xwe (yaku taybet bi civata kurdî û doza wî veye) pir caran bi zimanên biyanî, carna jîtêkel, kêm caran jî bi kurdî derbixin.

Hosa rojnamegeriya kurdî ya bi tirkî,farisî û erebî peyda bû. Yan jî ya têkel,kurdî-tirkî, kurdî-farisî û kurdî-erebî. Evrewş heya îro jî dom dike, xasma rojna-meyên rêkxistinên kurdî li Kurdistana

Trkiyê.Li Iraqê jî rojnameyên kurdî yên rojane

bi zimanê erebî derketin, mîna (Xebat) disalên 1959-1961. Rojnama (Al-Ta"axî) jimeha nîsanê sala 1967, heta tîrmeha sla1968 (di peryoda yekem da). Rojnameya(Ennor) di salên 1968-1970 (peryodaduwem) da.

Yanî rojnamegeriya kurdî bi zimanê sêneteweyên cuda, bi zimanê kurdî (herdudiyalîkt û elfeba erebî û latînî) derke-tiye....

Bi Milyonan gelê me ji zimanê bab ûkalan hatiye qedexekirin, roşenbîrên mejî mela û feqî bûn, bi zimanê erebî vemijûl dibûn, êdî dema niviştok jîdinivîsandin, bi zimanê serdest dinivîsînda ku xelk ji nivîsîna wa fehm bike.

Hêz û rêkxistinên siyasî jî, yên ku dix-wazin gel ji bindestyê rizgar bikin, eynîrolê dilîzin. Ji ber ku gel nexwenda ye,yan yê xwenda jî zimanê biyanî jizimanê Kurdî baştir dizane, êdî ewrêkxistin jî, ji bo ku dengê wan bighîjepirtir kesî, rojname û niviştokên xwe bizimanê biyanî derdixin. Helbet ev jî ziy-anek mezin dide zimanê kurdî, kesê kurdû tevgera rizgariya kurdî.

Çavkanî:1- Mêjûy edebî kurdî.Ela'eddîn Siccadî bexda,

1952.2- Rojnamegeriya kurdî li bakûrê Kurdistanê û

Tirkiyê, Malmisanj û Mehmûd Lewendî, Swêd.1989.

3- Derbarê rojnamegeriya kurdî.Dr, îzeddînMistefa, Bexda, 1973.bi erebî.

4- Sabir Elî Elimed, miletê ne xwedî rojnamekerojane, Kurdistan, 1989. bi erebî.

5- Jiyana rewşenbîrî û siyaaî ya Kurdan, .Dr.Celîlê Celîl, w: Hî-sêr, Swêd 1985.

6- Çend rûpel ji dîroka gelê Kurd,Dr, KemalMezher, w: Elî-şêr, swêd, 1991.

7- Kurd le sedey 19& 20 da, Kris Koçêra,w:Mehemed Riyanî, Teliran 1989.

8-Mêjûy wêjey kurd, Siddîq Borekeyî, Banê-Kurdistan, 1991.

TERORIST

M. Alî K.

t^val, hezar û nehsed û heftê û yek e; bûyerek ku li gundekî Mêrdînê diqewume,rojcva Turkîyê dagir dike û ji hêla raya giştî ve bi baldarî tê taqîp kirin.

Li gor agahdarîyên rojnameyan li vê navçeyê terorîstek peyda bûbû. Lê, dîsan li gorşiroveyên wan ev terorîstekî gelekî xweser bû û bi tu diruvê teroristekî din ve ne diçû:di dîroka Turkîyê de ku ji vê hêlê de zengîn bû, heta nuha mînakên wusan ne hatibûndîtin. Rojname zêdetir li ser metodcn wî disekinîn û digotin;" Ew metodên ku terorîstbikar tînc taybetî ne! Ew êrîşên xwe bi şevê, dema hîvtarî ye dike. Û heta nuha jî ewêrîşên xwe li ser leşkerên ku harisê tixûbê Sûrîyê ne dike. Gelekî balkêş e ku hetanuha vî terorîstî hêj fîşek ne teqandiye. Tenê di taritîya şevê de ew digre ser kozikênleşkeran û ji nişka ve wan diqutifîne. Bi vî babeti heta nuha sê leşker şehît xistine!"

Lewra, rojnamevanê ku ev nivîs nivîsî bû, hezar caran poşman bû ku çavên xwe livê dunyaya fanî vekirîye û şîrê diya xwe mêtiye! Ji ber ku ordiya tirk eva li xwe wekeheqaretck mezin qebûl kir û bi çeplê rojnamevan girtin, ew avêtin zindanê û ji wê rojêû virde, ji vî rojnamevanî kcsekî tu salox nema hilanî!

Paşê jî serokgeneralê ordiyê xwe mecbûr dît û di radyo û elevizyonê de gotarek da; di

89

TERORIST

M. Alî K.

t^val, hezar û nehsed û heftê û yek e; bûyerek ku li gundekî Mêrdînê diqewume,rojcva Turkîyê dagir dike û ji hêla raya giştî ve bi baldarî tê taqîp kirin.

Li gor agahdarîyên rojnameyan li vê navçeyê terorîstek peyda bûbû. Lê, dîsan li gorşiroveyên wan ev terorîstekî gelekî xweser bû û bi tu diruvê teroristekî din ve ne diçû:di dîroka Turkîyê de ku ji vê hêlê de zengîn bû, heta nuha mînakên wusan ne hatibûndîtin. Rojname zêdetir li ser metodcn wî disekinîn û digotin;" Ew metodên ku terorîstbikar tînc taybetî ne! Ew êrîşên xwe bi şevê, dema hîvtarî ye dike. Û heta nuha jî ewêrîşên xwe li ser leşkerên ku harisê tixûbê Sûrîyê ne dike. Gelekî balkêş e ku hetanuha vî terorîstî hêj fîşek ne teqandiye. Tenê di taritîya şevê de ew digre ser kozikênleşkeran û ji nişka ve wan diqutifîne. Bi vî babeti heta nuha sê leşker şehît xistine!"

Lewra, rojnamevanê ku ev nivîs nivîsî bû, hezar caran poşman bû ku çavên xwe livê dunyaya fanî vekirîye û şîrê diya xwe mêtiye! Ji ber ku ordiya tirk eva li xwe wekeheqaretck mezin qebûl kir û bi çeplê rojnamevan girtin, ew avêtin zindanê û ji wê rojêû virde, ji vî rojnamevanî kcsekî tu salox nema hilanî!

Paşê jî serokgeneralê ordiyê xwe mecbûr dît û di radyo û elevizyonê de gotarek da; di

89

gotara xwe de got ku:"Mehmetçîk ji tu tişfî û tu kesî natirse! Yên ku tersî vê dibênxayînên milet û dewleta me ne!" Bi dû de jî ferman da ordîyê ku çi pêwist be bikin ,

ji bo ku vî terorîstî sax an mirî bi dest bixin. Ji bo vê vatiniyê jî tabûrek qumandorêkirin navçeyê.

Tabûra qumando di navçeyê de dest bi operasyonan kir û piştî çend rojan jî nefîcegirt: statîstîka operasyonan, çar gundên şewutî, panzdeh zilamên ku bi işkencê seqetmabûn û sêsed gundiyên girtî bûn.

Gundîyan hewar û gazîya xwe gihandin nûnerên xwe ku di parlamentoyê de bûn.Nûneran ji gundîyan re gotin ku ew ê nikaribin tu sozê bidine wan, ji ber ku eva me-seleke leşkerîn bû. Lê dîsan jî tiştê ku ji destê wan bihata ê kiribana, diva bû şikagundiyan ji vê yekê tuneba, ji ber ku aha dîsan wexta hilbijartinê bû û pêwistiya wangelekî ji dengên gundiyan hebû.

Rîspîyên gundiyan hêj li Ankarê, li hêviya bersiva parlamenterên xwe bûn , demaku ji navçeyê saloxên xêrê bihîstin. Parlamenterên ku ne dixwestin xwe bi carî gun-diyan bixin , bi dû van saloxên xêrê re , hatin xwe zû zûka gihandin gundiyan û gotinku hikûmetê bi ya wan kiriye û loma ev operasyonana hatine rawestandin. Lê heqîqethelbet bi babetekî din bû, ji ber ku hemû gundên navçeyê nesîbê xwe ji van operasy-onên tabûra qumando girtibûn.

Di wê navbênê re jî êrîşên "terorist" rawestibûn. Lê herkesî eva bi hilatina hîvê vegirê dida û digotin:"Dema ku dîsan hîvtarî bibe ewê terorîst dest bi êrîşên xwe bike!"

Bi rastî jî ew her panzdeh şevên ku tava hîvê bû, tu deng û salox ji terorîst demeke-tin. Û heta bi dû hersê şevên ku hîvtarîbû jî tiştek neqewumî. Lê şeva çaran terorîstdîsan êrîşek biribû ser wan û di vê êrîşê de leşkerekî din kuştibû. Sibehî dema ku kon-trol çûbû ser kozikan, ji bo ku harisan biguhere, leşkerek di kozika xwe de mirîdîtibûn. Karbidestên leşkerî zû dest danîn ser vê meselê û nehiştin ku di vê derbarê detu înformasyon belav bibe.

Lê, eger ne bi tevayî bû jî dîsan di rojnameyan de hin salox belav bûbûn. Li gor vansaloxan MÎT'ê di derheqê vî terorîsö de hin agahdarî bi dest xistibûn û hêvî dikirin kudi wextekî kin de ewê wî bigirin.

Çend roj şûnde di hemû rojnameyên Turkîyê, di bergê pêşî de, xeberekhebû;"Terorîst girtin!" Û li bin vê xeberê jî wêneyek hebû. Di wêne de, zilamekînavser bi rî û şaşik li ber kerekî rawestibû. Li gor saloxên rojnameyan, terorîst hetanuha êrîşên xwe li ser vî kerî dikirin. Di êrîşa dawîn de, şopa ker hatibû derxistin ûçend şopgerên jêhatî şop gerandibûn û terorîst li mal, li gel kerê wî zeft kiribûn. Hetadigotin ku ew di amadekirina êrîşin nû jî de bû...

Wê rojê li Turkîyê, êdî li sûka reş jî rojname peyda ne dibûn. Ew kesên ku di jiyanaxwe de qet rojname ne kirîbûn û nexwendibûn jî çûbûn rojnameyek sitandibûn. Rojti-ra din gelek rojnameyan çapa xwe ducar kiribûn.

Bi dû çend rojan de hate famkirin ku yê weke terorîst hatiye girtin melayê gundê P.ye. Mela herçendî gotibû ku bêguneh e, dîsan jî kesekî jê bawer nekiribû. Dadistên di

90

gotara xwe de got ku:"Mehmetçîk ji tu tişfî û tu kesî natirse! Yên ku tersî vê dibênxayînên milet û dewleta me ne!" Bi dû de jî ferman da ordîyê ku çi pêwist be bikin ,

ji bo ku vî terorîstî sax an mirî bi dest bixin. Ji bo vê vatiniyê jî tabûrek qumandorêkirin navçeyê.

Tabûra qumando di navçeyê de dest bi operasyonan kir û piştî çend rojan jî nefîcegirt: statîstîka operasyonan, çar gundên şewutî, panzdeh zilamên ku bi işkencê seqetmabûn û sêsed gundiyên girtî bûn.

Gundîyan hewar û gazîya xwe gihandin nûnerên xwe ku di parlamentoyê de bûn.Nûneran ji gundîyan re gotin ku ew ê nikaribin tu sozê bidine wan, ji ber ku eva me-seleke leşkerîn bû. Lê dîsan jî tiştê ku ji destê wan bihata ê kiribana, diva bû şikagundiyan ji vê yekê tuneba, ji ber ku aha dîsan wexta hilbijartinê bû û pêwistiya wangelekî ji dengên gundiyan hebû.

Rîspîyên gundiyan hêj li Ankarê, li hêviya bersiva parlamenterên xwe bûn , demaku ji navçeyê saloxên xêrê bihîstin. Parlamenterên ku ne dixwestin xwe bi carî gun-diyan bixin , bi dû van saloxên xêrê re , hatin xwe zû zûka gihandin gundiyan û gotinku hikûmetê bi ya wan kiriye û loma ev operasyonana hatine rawestandin. Lê heqîqethelbet bi babetekî din bû, ji ber ku hemû gundên navçeyê nesîbê xwe ji van operasy-onên tabûra qumando girtibûn.

Di wê navbênê re jî êrîşên "terorist" rawestibûn. Lê herkesî eva bi hilatina hîvê vegirê dida û digotin:"Dema ku dîsan hîvtarî bibe ewê terorîst dest bi êrîşên xwe bike!"

Bi rastî jî ew her panzdeh şevên ku tava hîvê bû, tu deng û salox ji terorîst demeke-tin. Û heta bi dû hersê şevên ku hîvtarîbû jî tiştek neqewumî. Lê şeva çaran terorîstdîsan êrîşek biribû ser wan û di vê êrîşê de leşkerekî din kuştibû. Sibehî dema ku kon-trol çûbû ser kozikan, ji bo ku harisan biguhere, leşkerek di kozika xwe de mirîdîtibûn. Karbidestên leşkerî zû dest danîn ser vê meselê û nehiştin ku di vê derbarê detu înformasyon belav bibe.

Lê, eger ne bi tevayî bû jî dîsan di rojnameyan de hin salox belav bûbûn. Li gor vansaloxan MÎT'ê di derheqê vî terorîsö de hin agahdarî bi dest xistibûn û hêvî dikirin kudi wextekî kin de ewê wî bigirin.

Çend roj şûnde di hemû rojnameyên Turkîyê, di bergê pêşî de, xeberekhebû;"Terorîst girtin!" Û li bin vê xeberê jî wêneyek hebû. Di wêne de, zilamekînavser bi rî û şaşik li ber kerekî rawestibû. Li gor saloxên rojnameyan, terorîst hetanuha êrîşên xwe li ser vî kerî dikirin. Di êrîşa dawîn de, şopa ker hatibû derxistin ûçend şopgerên jêhatî şop gerandibûn û terorîst li mal, li gel kerê wî zeft kiribûn. Hetadigotin ku ew di amadekirina êrîşin nû jî de bû...

Wê rojê li Turkîyê, êdî li sûka reş jî rojname peyda ne dibûn. Ew kesên ku di jiyanaxwe de qet rojname ne kirîbûn û nexwendibûn jî çûbûn rojnameyek sitandibûn. Rojti-ra din gelek rojnameyan çapa xwe ducar kiribûn.

Bi dû çend rojan de hate famkirin ku yê weke terorîst hatiye girtin melayê gundê P.ye. Mela herçendî gotibû ku bêguneh e, dîsan jî kesekî jê bawer nekiribû. Dadistên di

90

derheqê mela û kirinên wî de dosyek ji dused rûpelî amade kiribû û ji bo mela tawanêherî giran, dardekirin xwestibû.

Rojnamekê jî di derheqê mele û jiyana wî ya terorîstî de lêkolînek çêkiribû û evaperçe bi perçe heroj çap dikir. Li gor saloxên rojnamê têkilîyên mela bi Ermenîstan ûYewnan re jî çêbûbûn û ji van dewleta pere distandin, ji bo ku li Kurdistanê serhilda-nekê li darxe û Turkîyê perçe bike. Rojekê jî rojnamê secereya bav û ejdadên melêweşand û bi vê riyê mele hate agahdarkirin ku di eslê xwe de ew ne ji Neqşebendiyan,lê ji Bedirxaniyan e; bavê wî û Emîn Bedirxanê ku mîrê kurd yê dawîn bû pismamênhevedin bûn. Wekî din jî xezûrê bavê melê di serhildana Şêx Saîd de beşdar bûbû.Rojnamê lê zêde dikir û digot ku;"Mele li pey heyfa bav û kalê xwe ye!"

Mele di rewşeke xirab de bû, û dizanî bû ku şensê wî tuneye, ji bo ku bikaribebêgunehiya xwe îspat bike. Hemû kesî û hemû tişfî li dij wî digot! Di rewşeke wusanneçar de, mîna hemû mirovên dîndar melê jî li ocaxên xwe, yên mîna Şêx EvdilqadirêGeylanî, kire hewar û gazî û li hêviya derîyekî xêrê ma.

Pişö demekê, di wexteke ku mehkemeya melê nêzîk dibû û hêvîya wî kêm bûbû, tedigo qey ocaxên melê dengê wî bihîstibûn û bi hewara wî ve hatibûn. Ji ber ku dîsanleşkerek li ber tixûb di kozika xwe de mirî hatibû dîtin. Ew jî mîna yên din navqeöbûbû, lê bi şêwê fermî digotin ku "hatiye fetisandin". Lê ya baş ji bo melê ew bû ku,li ser kozika yê leşker şopa pîkola kerekî hatibû dîtin. Eva delîleke xurt bû ku terorîsthêj nehatiye girtin. Ji ber ku kerê melê weke unsûrekî tawanê melê li hêviya mehke-meyê, li axurê belediyê girêdayî bû.

Bi dû vê bûyerê de, karbidestên leşkerî yên heremê biryar dan ku wan kesên xwedîker in teva bigrin bin çav. Bi dû vê fermanê de li heremê bi hezaran kerên bêxwedî ûberadayî bi çolê de terqiya bûn! Lê di vê navbênê re tabûra qumando jî dest bi operasy-onên xwe kiribû. Di operasyonan de kerek li kû didîtin ew gulebaran dikirin ûdikuştin. Bi vî babetî wan dixwest rê li "terorîst" teng bikin.

Wusan hêj qumandoyan kuştina keran didomand û ji nişka ve vê bûyerê rengekînavnetewî girt. Ji ber ku çend wêneyên kerên gulebarankirî di rojnameyên Ewropî de jîçap bûbûn. Van wêneyan tesîra xwe li hîsên Ewropîyan yên ji vî alî de nazik, kiribûnû dilê teva şewutandibû. Loma jî hemû komikên heywanparêz seferber bûbûn û birêya Konseya Awropî dewleta Turkîyê protesto kiribûn. Di protestoyê de xwestinek jîhebû ku Turkîyê divê problemên xwe yên etnîk bi rêyên demokrasî hal bike.

Serokwezîrê Turkîyê, Cengîzxan Selçûkê ku heta nuha xwe di qultixê xwe de girankiribû û ne xwestibû van bûyeran şirove bike, rabû di televizyonê de axaftinek kir. Diaxaftina xwe de, serokwezîr, weke welat serxwebûna Turkîyê paraztibû û gotibûku;"Mafê welatên din tuneye ku têkilî karên Turkîyê yên hundurîn bibin. Dewlet himli mirovê xwe dixe û him jî ji wan hez dike, eva kesekî din eleqedar nake! Ya din jî liTurkîyê tu meseleke etnîkî tuneye. Ew tirkên ku weke kurd tên nasîn li Turkîyê hem-welatîyên di dereca yekemîn de ne! Lê li welatê me li vê herema paşmayî, meseleketerorê heye. Di eslê xwe de evana Ermenî ne û ji Yewnan jî alîkariyê werdigrin ji bo

91

derheqê mela û kirinên wî de dosyek ji dused rûpelî amade kiribû û ji bo mela tawanêherî giran, dardekirin xwestibû.

Rojnamekê jî di derheqê mele û jiyana wî ya terorîstî de lêkolînek çêkiribû û evaperçe bi perçe heroj çap dikir. Li gor saloxên rojnamê têkilîyên mela bi Ermenîstan ûYewnan re jî çêbûbûn û ji van dewleta pere distandin, ji bo ku li Kurdistanê serhilda-nekê li darxe û Turkîyê perçe bike. Rojekê jî rojnamê secereya bav û ejdadên melêweşand û bi vê riyê mele hate agahdarkirin ku di eslê xwe de ew ne ji Neqşebendiyan,lê ji Bedirxaniyan e; bavê wî û Emîn Bedirxanê ku mîrê kurd yê dawîn bû pismamênhevedin bûn. Wekî din jî xezûrê bavê melê di serhildana Şêx Saîd de beşdar bûbû.Rojnamê lê zêde dikir û digot ku;"Mele li pey heyfa bav û kalê xwe ye!"

Mele di rewşeke xirab de bû, û dizanî bû ku şensê wî tuneye, ji bo ku bikaribebêgunehiya xwe îspat bike. Hemû kesî û hemû tişfî li dij wî digot! Di rewşeke wusanneçar de, mîna hemû mirovên dîndar melê jî li ocaxên xwe, yên mîna Şêx EvdilqadirêGeylanî, kire hewar û gazî û li hêviya derîyekî xêrê ma.

Pişö demekê, di wexteke ku mehkemeya melê nêzîk dibû û hêvîya wî kêm bûbû, tedigo qey ocaxên melê dengê wî bihîstibûn û bi hewara wî ve hatibûn. Ji ber ku dîsanleşkerek li ber tixûb di kozika xwe de mirî hatibû dîtin. Ew jî mîna yên din navqeöbûbû, lê bi şêwê fermî digotin ku "hatiye fetisandin". Lê ya baş ji bo melê ew bû ku,li ser kozika yê leşker şopa pîkola kerekî hatibû dîtin. Eva delîleke xurt bû ku terorîsthêj nehatiye girtin. Ji ber ku kerê melê weke unsûrekî tawanê melê li hêviya mehke-meyê, li axurê belediyê girêdayî bû.

Bi dû vê bûyerê de, karbidestên leşkerî yên heremê biryar dan ku wan kesên xwedîker in teva bigrin bin çav. Bi dû vê fermanê de li heremê bi hezaran kerên bêxwedî ûberadayî bi çolê de terqiya bûn! Lê di vê navbênê re tabûra qumando jî dest bi operasy-onên xwe kiribû. Di operasyonan de kerek li kû didîtin ew gulebaran dikirin ûdikuştin. Bi vî babetî wan dixwest rê li "terorîst" teng bikin.

Wusan hêj qumandoyan kuştina keran didomand û ji nişka ve vê bûyerê rengekînavnetewî girt. Ji ber ku çend wêneyên kerên gulebarankirî di rojnameyên Ewropî de jîçap bûbûn. Van wêneyan tesîra xwe li hîsên Ewropîyan yên ji vî alî de nazik, kiribûnû dilê teva şewutandibû. Loma jî hemû komikên heywanparêz seferber bûbûn û birêya Konseya Awropî dewleta Turkîyê protesto kiribûn. Di protestoyê de xwestinek jîhebû ku Turkîyê divê problemên xwe yên etnîk bi rêyên demokrasî hal bike.

Serokwezîrê Turkîyê, Cengîzxan Selçûkê ku heta nuha xwe di qultixê xwe de girankiribû û ne xwestibû van bûyeran şirove bike, rabû di televizyonê de axaftinek kir. Diaxaftina xwe de, serokwezîr, weke welat serxwebûna Turkîyê paraztibû û gotibûku;"Mafê welatên din tuneye ku têkilî karên Turkîyê yên hundurîn bibin. Dewlet himli mirovê xwe dixe û him jî ji wan hez dike, eva kesekî din eleqedar nake! Ya din jî liTurkîyê tu meseleke etnîkî tuneye. Ew tirkên ku weke kurd tên nasîn li Turkîyê hem-welatîyên di dereca yekemîn de ne! Lê li welatê me li vê herema paşmayî, meseleketerorê heye. Di eslê xwe de evana Ermenî ne û ji Yewnan jî alîkariyê werdigrin ji bo

91

ku welatê me perçe bikin. Lê dewleta me bi hêz e û ewê vê meselê çareser bike. Û divê çareserkirinê de jî dewlet û qewetên leşkerîn tu carî jî ji prensîbên demokrasî ê dûrnekevin, bila şika tukesî ji vê çênebe! Ewropî dibên hêzên leşkerî ker gulebaran kirine,eva jî ne rast e û propaganda terorîstan e; tenê li cihekî erebeyek leşkerîn li binguhêkerekê ketiye û ev kera mirîye, lê eva tenê qezeyek e û qezên wusan li Ewropa jîçêdibin!" Bi dû axaftina serokwezîr re, li Turkîyê minaqeşa li ser terorê û talûkaperçekirina welêt gurr bûbû. Rojnameyan heroj li ser têkilîyên terorîstan ku bi Ermenîû Yewnan re hebûn, dinivisîn. Li gor saloxên rojnameyan; heremên rojhilat tijî çek ûcepxane bûbûn, bi gotineke din digotin;"Bûye kodika barûdê!" ha diteqiya, ha dite-qiya... Heta rojnameyekê nivisî bû ku; "Dehlîzek binerdê di navbêna Agirî û Êrîvanêde hatiye tespît kirin û çekên ku hatine welêt hemû di vê dehlîzê re derbas bûne" Lêçend roj şûnde hate famkirin ku eva ne tu dehlîz, tenê şikeftek bû!

Di hengameyek wusan de, rojekê serokgeneral derket di radyo û televizyonê de gota-rek da. Got ku:"Terorist ê pêşin di ser cenazê min re derbas bin û paşê vî welatî ê perçebikin!" Bi dû vê gotarê re hêj çend roj nebuhurîbûn û generalan hemû hikum kirindestê xwe.

Rojekê di televizyonê de xeyala zatê serokgeneral û çend qumandanên wî xweyanîbûn. Bi dû bêhnikeke bêdeng re serokgeneral şekirek şikenand û dest bi axaftinê kir: Diaxaftina xwe de da famkirin ku parlamento fesex kiiiye û serokwezîr jî avêtiye zindanê.Paşê jî da famkirin ku ew ê ji bo demekê him serokwezîr û him jî serokkomar be. Lêdîsan jî ji bo ku şaş neyê famkirin ê kincên leşkerîn ji xwe nekirina!

Eva dihate wê manê ku hemû tiştên çapemenî û weşanî dikete bin kontrola hêzênleşkerî. Ji ber vê yekê jî tu salox û agahdarî di derheqê bûyerên ku li vê navçeyaMêrdînê dibûn, nema gihişt raya giştî û heqîqeta vê meselê ji xelkê veşartî ma. Hêzênleşkerî bi carekê perdeyek kişandin ser vê meselê û bi vî babetî mesele tefandin.

Lê dibên, zeman hakimê adil e, û eva gelekî jî rast e. Ji ber ku berya demekêpirtûkek lêkolîner û kurdnasê Rûsî îskenderovê Baba çap bûbû. Di vê pirtûkê de î.Baba, çend nivîskar û şaîrên kurd yên vê demê jî, li gel berhemên wan dide nasîn. Jiherema Mêrdînê jî behsa nivîskarekî bi navê "Xwînherê Kurdî" dike. î. Baba heyfa xwelê öne ku di derheqê jiyan û navê vî nivîskar yê rastîn de, tu agahdarî bi dest nexistiye.Tenê çend nivîs û şiîrên vî nivîskarî ku bi dest xistiye, di pirtûka xwe de weşandiye.Xwînherê Kurdî, di bin serniviseke; "Ji nifşê ku bê re!" bûyerên wê demê jî kat dike ûrastiya li paş van bûyeran bi vî babetê jêrîn şirove dike: "Eva serê demekê ye ku zilmû zordariya dewleta tirk û hêzên wê yên leşkerî, li vê navçeya me bêhawe zêde bûye.Heta nuha pênc gundên nêzî xeta tixûbê Sûrîyê bi carekê ve şewutandine; bi sedangundî bê sedem hatine girtin û işkence kirin. Dewlet ji gundîyan re dibê hûn terorîstanvedişêrin û ev terorîst bi şevê digrin ser kozikên leşkeran û wan difetisînin, lê heqîqetameselê ne wusa ye.

Li gundekî navçeyê kerekî bêxwedî hebû û eva hertim nêzî xeta tixûb ji xwe rediçêriya. Ez nizanim bê ji ber çi sedemê bû, lê vî kerî qet ji leşkerên tirk hez nedikir û

92

ku welatê me perçe bikin. Lê dewleta me bi hêz e û ewê vê meselê çareser bike. Û divê çareserkirinê de jî dewlet û qewetên leşkerîn tu carî jî ji prensîbên demokrasî ê dûrnekevin, bila şika tukesî ji vê çênebe! Ewropî dibên hêzên leşkerî ker gulebaran kirine,eva jî ne rast e û propaganda terorîstan e; tenê li cihekî erebeyek leşkerîn li binguhêkerekê ketiye û ev kera mirîye, lê eva tenê qezeyek e û qezên wusan li Ewropa jîçêdibin!" Bi dû axaftina serokwezîr re, li Turkîyê minaqeşa li ser terorê û talûkaperçekirina welêt gurr bûbû. Rojnameyan heroj li ser têkilîyên terorîstan ku bi Ermenîû Yewnan re hebûn, dinivisîn. Li gor saloxên rojnameyan; heremên rojhilat tijî çek ûcepxane bûbûn, bi gotineke din digotin;"Bûye kodika barûdê!" ha diteqiya, ha dite-qiya... Heta rojnameyekê nivisî bû ku; "Dehlîzek binerdê di navbêna Agirî û Êrîvanêde hatiye tespît kirin û çekên ku hatine welêt hemû di vê dehlîzê re derbas bûne" Lêçend roj şûnde hate famkirin ku eva ne tu dehlîz, tenê şikeftek bû!

Di hengameyek wusan de, rojekê serokgeneral derket di radyo û televizyonê de gota-rek da. Got ku:"Terorist ê pêşin di ser cenazê min re derbas bin û paşê vî welatî ê perçebikin!" Bi dû vê gotarê re hêj çend roj nebuhurîbûn û generalan hemû hikum kirindestê xwe.

Rojekê di televizyonê de xeyala zatê serokgeneral û çend qumandanên wî xweyanîbûn. Bi dû bêhnikeke bêdeng re serokgeneral şekirek şikenand û dest bi axaftinê kir: Diaxaftina xwe de da famkirin ku parlamento fesex kiiiye û serokwezîr jî avêtiye zindanê.Paşê jî da famkirin ku ew ê ji bo demekê him serokwezîr û him jî serokkomar be. Lêdîsan jî ji bo ku şaş neyê famkirin ê kincên leşkerîn ji xwe nekirina!

Eva dihate wê manê ku hemû tiştên çapemenî û weşanî dikete bin kontrola hêzênleşkerî. Ji ber vê yekê jî tu salox û agahdarî di derheqê bûyerên ku li vê navçeyaMêrdînê dibûn, nema gihişt raya giştî û heqîqeta vê meselê ji xelkê veşartî ma. Hêzênleşkerî bi carekê perdeyek kişandin ser vê meselê û bi vî babetî mesele tefandin.

Lê dibên, zeman hakimê adil e, û eva gelekî jî rast e. Ji ber ku berya demekêpirtûkek lêkolîner û kurdnasê Rûsî îskenderovê Baba çap bûbû. Di vê pirtûkê de î.Baba, çend nivîskar û şaîrên kurd yên vê demê jî, li gel berhemên wan dide nasîn. Jiherema Mêrdînê jî behsa nivîskarekî bi navê "Xwînherê Kurdî" dike. î. Baba heyfa xwelê öne ku di derheqê jiyan û navê vî nivîskar yê rastîn de, tu agahdarî bi dest nexistiye.Tenê çend nivîs û şiîrên vî nivîskarî ku bi dest xistiye, di pirtûka xwe de weşandiye.Xwînherê Kurdî, di bin serniviseke; "Ji nifşê ku bê re!" bûyerên wê demê jî kat dike ûrastiya li paş van bûyeran bi vî babetê jêrîn şirove dike: "Eva serê demekê ye ku zilmû zordariya dewleta tirk û hêzên wê yên leşkerî, li vê navçeya me bêhawe zêde bûye.Heta nuha pênc gundên nêzî xeta tixûbê Sûrîyê bi carekê ve şewutandine; bi sedangundî bê sedem hatine girtin û işkence kirin. Dewlet ji gundîyan re dibê hûn terorîstanvedişêrin û ev terorîst bi şevê digrin ser kozikên leşkeran û wan difetisînin, lê heqîqetameselê ne wusa ye.

Li gundekî navçeyê kerekî bêxwedî hebû û eva hertim nêzî xeta tixûb ji xwe rediçêriya. Ez nizanim bê ji ber çi sedemê bû, lê vî kerî qet ji leşkerên tirk hez nedikir û

92

li kû didîtin êrîş dibire ser wan. Eva carekê min bi çavên xwe dît. Rojekê leşkeran bitirumpêlekê girtin ser gund ku saxfî bikin. Dema ku leşker li nav gund belav bûn, mindît ku ev ker nêzî tirumpêla wan bû û bi zîtirkan herdu lempeyên wê yên pêşinşikenandin. Bêşik yê ku bi şevê jî êrîş dibire ser wan ev kera bû; û di êrîşa dawîn de jîşehît ket!

Di wexteke ku mêrê kurd bi xwe li dewa xwe xwedî dernediket, kirinên vî kerî ji bomin serefrazîyek bûn û ez bi kirinên wî dilşa dibûm û bi mirina wî re jî gelek êşiyam.Ez ji nifşê ku bê, hêvî dikim ku kirinên vî kerî ji bîr nekin."

Eger ne ji Xwînherê Kurdî ba, ê rastiya vê bûyerê jî mîna gelek bûyerên din, di tari-tiya dîroka me de winda bibaya. Herweha ji xeyn zimên, berî ku ez li vir niqteyekêdeynim, ez ê wê şiîra Xwînherê Kurdî jî pêşkêşî we dikim:

KERE BI NAMUS

Bi tarîxa heftê û yekê liîva dehan bîst û yekêLi serxetê li ber qelêç leşker girt dora gundekîWisa neyar wisa dijmin tifing dagirtfifişekê.Şevek reş îpir tarî bû saet li duwnzdeh û yekê

Kerek hebû qut î kem bû himjî kor bû bi çavekîRengê wî reş qama wî kin umrê wî li dor çar û yekêBeradayî bê xwedî bû kesî ne dihewand malekêBi namûs û pir zana bû û zû neyaran nas dikîHimfêris û qehreman bû çêtirji şêr ûfilekîWî ieşker dît li ber benê hetna bi lez hicûm dikîBi zir zirê û qor qorê leşker li erdê dirêj dikîPaşê li ser pîkolê dikîQudûm şikest nav qetiha bi ser de mîza zer dikîNavê wîya Dûrtnîş bû û navê bajarê wî HendekêQumandan hat ser lê nerî dît ew çawan sikratê dikî"Eywah oglum şehit duştun" kerjî zir zira xwe dikîGundî civand zirta dikî wana davêjefeleqêTemo weke mêran qîrek dayê tu çi dawê li tne dikîQutifiye leşkerê teji kerê qut îketn bi çavekîRabûn bi lez leşker civand wîna davêjin cemsekêBerî bighin nexweşxanê can da nema çav bel dikî!

93

li kû didîtin êrîş dibire ser wan. Eva carekê min bi çavên xwe dît. Rojekê leşkeran bitirumpêlekê girtin ser gund ku saxfî bikin. Dema ku leşker li nav gund belav bûn, mindît ku ev ker nêzî tirumpêla wan bû û bi zîtirkan herdu lempeyên wê yên pêşinşikenandin. Bêşik yê ku bi şevê jî êrîş dibire ser wan ev kera bû; û di êrîşa dawîn de jîşehît ket!

Di wexteke ku mêrê kurd bi xwe li dewa xwe xwedî dernediket, kirinên vî kerî ji bomin serefrazîyek bûn û ez bi kirinên wî dilşa dibûm û bi mirina wî re jî gelek êşiyam.Ez ji nifşê ku bê, hêvî dikim ku kirinên vî kerî ji bîr nekin."

Eger ne ji Xwînherê Kurdî ba, ê rastiya vê bûyerê jî mîna gelek bûyerên din, di tari-tiya dîroka me de winda bibaya. Herweha ji xeyn zimên, berî ku ez li vir niqteyekêdeynim, ez ê wê şiîra Xwînherê Kurdî jî pêşkêşî we dikim:

KERE BI NAMUS

Bi tarîxa heftê û yekê liîva dehan bîst û yekêLi serxetê li ber qelêç leşker girt dora gundekîWisa neyar wisa dijmin tifing dagirtfifişekê.Şevek reş îpir tarî bû saet li duwnzdeh û yekê

Kerek hebû qut î kem bû himjî kor bû bi çavekîRengê wî reş qama wî kin umrê wî li dor çar û yekêBeradayî bê xwedî bû kesî ne dihewand malekêBi namûs û pir zana bû û zû neyaran nas dikîHimfêris û qehreman bû çêtirji şêr ûfilekîWî ieşker dît li ber benê hetna bi lez hicûm dikîBi zir zirê û qor qorê leşker li erdê dirêj dikîPaşê li ser pîkolê dikîQudûm şikest nav qetiha bi ser de mîza zer dikîNavê wîya Dûrtnîş bû û navê bajarê wî HendekêQumandan hat ser lê nerî dît ew çawan sikratê dikî"Eywah oglum şehit duştun" kerjî zir zira xwe dikîGundî civand zirta dikî wana davêjefeleqêTemo weke mêran qîrek dayê tu çi dawê li tne dikîQutifiye leşkerê teji kerê qut îketn bi çavekîRabûn bi lez leşker civand wîna davêjin cemsekêBerî bighin nexweşxanê can da nema çav bel dikî!

93

FEDIROJHAT

Ji dil û can dixwaze bikeFedî dike vedişêreNaxwaze kes bibîneBi hev re çawa dijînNaxwaze kes pê biheseSer dibe mîna cemedêNaxwaze kes bibihîzeBi dil nexweş dikevinDixwazin wenda bibinHer yek bi alîkî deDi ronahiya findeke nîvmirî de

Bi kenekî kelegirîBi dilekî bê dilîTe dihebînim wek mêvanekîJi te sar in bi rastîLê naxwazin tu pê bihesîNe ji ber tiştekî ewqas girîng eJi ber bi tenê raketineke bêdil e

Bimîne neçe dibêjin bi devRabe biqewite dibêjin ji dilHinek bê silav wenda dibinDi tariya nîvê şevê deDi ronahiya findeke vemirî de

Ji çavên wan tê xwendinBi mirûz dibên hereBi dev dibên bimîneHerdu jî qet naxwazinWê şevê bi tenê razinXewnên ji hev cuda bibînin

Befkî tirsa wanJi biyaniya mêvanHiltînin wê kirinêJi bo şeva li dû tê

Xwastina wan ne tiştekî zêde bûTenê çend kêliyên ji xwe çûyin bûDemekpirkinbejîXwe di hev de dîtin bûDi ronahiya tariyê deLi ber findeke vêsiyayîDi nav cihekî germ deRamûsanek ji agir bûBi ser du bedenên qefilî deBi ser du bedenên xwîdayî de

Kanibûn xwestina xwe bianîna cihNe xema mêvan bûLê nedixwestin kes pê biheseJi bilî çend kesanDi ronahiya tariyê deLi ber finda vêsiyayî

Wê şevê xew neket çavanNe mêvan ji xew ve çûNe agirê temirî sar bûBelkî yar jî nebûn ji dil deTenê xwestibûn agirekî vêsîninWê şevê di bin cih de

Di xew de pilepila wanMêvan fam nekirJi bayê xewanBelkî jî di xewnan deGihîştibûn armancan

Di tariya heyva spî deDi bin nivînek diheziya deLi ber findên vêsiyayîBelkî jî mêvan ketibûn xewnêJi ku derketibûn wê nîvê şevêHimjî bê dawetAv li agir kiribûnAgirê vênedisiya bi ava cemedê

Bi rastî ne sûcê wan eKevneşopiyek eJi bav Û kalan mayeJi salan jê re gotineŞermeFedîyeBê rûmetî ye

Bênamûsî bû mêzekirina li hevSedema kuştinê bû bi hev re bûnTewanê giran hesibandin hinek wek 6n dinLi ber melekîAngo li ser masekêMarkirina li hevûdinYanî tapikuina li ser hevIlevÛdin xapandinaBi kelepçeke zêrînTiştckî bi rûmet dîtine

Lê ji bo xwarin û vexwarinêQet şertek danenîneJi bo zaranînê jîTiştekî xerab negotineKêmaqilekî aqil daye bav û kalanTiştên nemînin tên serê pisên pisanNe mafê tu mirovî yeBinêre li dostekîBi dilekî sar ê cemidîLi ber findekê diperpite nîvmirî

94

FEDIROJHAT

Ji dil û can dixwaze bikeFedî dike vedişêreNaxwaze kes bibîneBi hev re çawa dijînNaxwaze kes pê biheseSer dibe mîna cemedêNaxwaze kes bibihîzeBi dil nexweş dikevinDixwazin wenda bibinHer yek bi alîkî deDi ronahiya findeke nîvmirî de

Bi kenekî kelegirîBi dilekî bê dilîTe dihebînim wek mêvanekîJi te sar in bi rastîLê naxwazin tu pê bihesîNe ji ber tiştekî ewqas girîng eJi ber bi tenê raketineke bêdil e

Bimîne neçe dibêjin bi devRabe biqewite dibêjin ji dilHinek bê silav wenda dibinDi tariya nîvê şevê deDi ronahiya findeke vemirî de

Ji çavên wan tê xwendinBi mirûz dibên hereBi dev dibên bimîneHerdu jî qet naxwazinWê şevê bi tenê razinXewnên ji hev cuda bibînin

Befkî tirsa wanJi biyaniya mêvanHiltînin wê kirinêJi bo şeva li dû tê

Xwastina wan ne tiştekî zêde bûTenê çend kêliyên ji xwe çûyin bûDemekpirkinbejîXwe di hev de dîtin bûDi ronahiya tariyê deLi ber findeke vêsiyayîDi nav cihekî germ deRamûsanek ji agir bûBi ser du bedenên qefilî deBi ser du bedenên xwîdayî de

Kanibûn xwestina xwe bianîna cihNe xema mêvan bûLê nedixwestin kes pê biheseJi bilî çend kesanDi ronahiya tariyê deLi ber finda vêsiyayî

Wê şevê xew neket çavanNe mêvan ji xew ve çûNe agirê temirî sar bûBelkî yar jî nebûn ji dil deTenê xwestibûn agirekî vêsîninWê şevê di bin cih de

Di xew de pilepila wanMêvan fam nekirJi bayê xewanBelkî jî di xewnan deGihîştibûn armancan

Di tariya heyva spî deDi bin nivînek diheziya deLi ber findên vêsiyayîBelkî jî mêvan ketibûn xewnêJi ku derketibûn wê nîvê şevêHimjî bê dawetAv li agir kiribûnAgirê vênedisiya bi ava cemedê

Bi rastî ne sûcê wan eKevneşopiyek eJi bav Û kalan mayeJi salan jê re gotineŞermeFedîyeBê rûmetî ye

Bênamûsî bû mêzekirina li hevSedema kuştinê bû bi hev re bûnTewanê giran hesibandin hinek wek 6n dinLi ber melekîAngo li ser masekêMarkirina li hevûdinYanî tapikuina li ser hevIlevÛdin xapandinaBi kelepçeke zêrînTiştckî bi rûmet dîtine

Lê ji bo xwarin û vexwarinêQet şertek danenîneJi bo zaranînê jîTiştekî xerab negotineKêmaqilekî aqil daye bav û kalanTiştên nemînin tên serê pisên pisanNe mafê tu mirovî yeBinêre li dostekîBi dilekî sar ê cemidîLi ber findekê diperpite nîvmirî

94

KARIKATORVANE KURD EYNAT

Ibu. arîkatorvan û hunermendê hêjaEynat di sala 1964'an de li gundê Qêsim,ji malbateke navdar, malbata Dîkê hatiyedinyayê. Malbata Dîkê ji malmezinênÇiyayê kurmênc e.

Eynat xwendina xwe ya lîseyê ( bckelo-riya) li bajarê Helebê xelas kiriye.

Mamoste Eynat çi bi latînî, çi jî bierebî xêzkêşekî gelekî jîr e û herwehatembûrvan û dengbêjekî koma "Aşîtî" ye.

M. HEMOEynat Dîko

Karîkatorekî Eynat Dîko

95

KARIKATORVANE KURD EYNAT

Ibu. arîkatorvan û hunermendê hêjaEynat di sala 1964'an de li gundê Qêsim,ji malbateke navdar, malbata Dîkê hatiyedinyayê. Malbata Dîkê ji malmezinênÇiyayê kurmênc e.

Eynat xwendina xwe ya lîseyê ( bckelo-riya) li bajarê Helebê xelas kiriye.

Mamoste Eynat çi bi latînî, çi jî bierebî xêzkêşekî gelekî jîr e û herwehatembûrvan û dengbêjekî koma "Aşîtî" ye.

M. HEMOEynat Dîko

Karîkatorekî Eynat Dîko

95

Du KlasîkênBi Kurdî

PVÊÎSI S.PÎ

po&toyevski

Medenî FERHO

V,ê biharê du pirtûk;yek jê Mişk û Mirov yaJohn Steinbcck ya din jîŞevên Spî ya Dostoy-evskî ji aliyê FiratCewerî ve hatin wergeran-din û di nava weşanênNÛdemê dc li Swêdê derke-tin. Erê, we şaş nexwend:Wergera zimanê kurdî...Pirtûkên klasîk, bi zimanêkurdî. . .

Van çend rêzên min dil-germik nebînin. Ger ji navagotinan hilma germ bifûrejî, bidin xatirê dilşahiyanivîskar.

Ber, kar, pir mezin e ! . . .

Bi qasî mezinbûna xwe jîkarekî pir girîng e!...

Karekî hêja, karekî pêwîste!...

Karê wergera pirtûkan,karên wilo giran karê dewle-tan e. Ne kes, dewlet vankaran didin ser milên xwe.Kes nikare hilgirin. Kes kudi vî nirxî de binbar bibe.

rabûna wî/wê zehmct e, timli ser çogan dimîne, dawîçogên wî/wê diqerimin,dikeve. Ya duduyan aliyêaborî... Di nîrxê wergerapirtûkan de dilojarê ye!...Weyn e!... Waweylê ye!...Haveynê mecalê nade!...Pêşî xweş e, paşî reş e.

Mixabin dewleta mekurdan tune ye. Dev jidewletê berdin, hebûn ûnebûna me kurdan bi tayckîxav ve girêdayî ye. îro liKurdistanê şerê hebûn ûnebûnê tê dayîn. Xwezî cihêxwe daye hêviyê. Hêvîmezin e . . .

îcar, karê dewletê ji aliyêMîrza Cewerî ve hatiyepêkanîn. Di war û nîrxêedebî û çandî de karekîdîrokî ye. Pîrozî, dilxelatî,wesif û pesin hcqê wî ne.

Firat Cewerî bi wergcrun-din Û weşandina van herdupirtûkan agirê ocaxa edebîgeş kiriye. Bexçên ku bidcstên hostcnecaran hatineçandin û bijartin, bi vî karîxemle û bargir kir. Bo bcr-destîkên cîlên nû, rûniştinaber vî agirê geş, gera navbcxçên têr xemle û bargir wêpir xweş be.

Gelo kîjan hunermendî jiklasîkan para xwe nestan-diye? Nivîskar be, wênekarbc, hozan Û dcngbêj be... Dibingeha wî de, di xerc û ava-niya hewngiiiya wî de, distewihandina mêjiyê wî de.para wan huncrmendênklasîk tune ye?

Yekemîn:Dostoyevskî! ...

Yê din nivîskarê Amcrîkî:John Steinbeck! ...

Dabaşa me ji herdunivîskar Û du pirtûkên wanin.

Du nivîskarên nemir Û dupirtûkên wan yên kudergehên jiyana berdcwamli rûyê wan vekirine... Jiherdu nivîskaran jî, xwcn-devan, têra xwe agahdar in.Wan xwcş nas dikin. Ji hêlajiyana wan jî, ji hêlaberhemên wan jî... Ji ber vêsedemê, heya ji min wcrc,ez ê ji bo xwendevanên hêjadi war û nîrxê cuda de qalawan bikim. Lê bi gumanamin, li ser van nivîskaran,di çi nîrxc hcbc de, bê qalki-rin, bê nivîsandin, pirtiştcn nuh wê tune bin. Hertiştên ku bên gotin, rona-hiya rojê dîtine. Tiştên nuh,di derheqa wan de, galgalakurdî ye... Ev jt pir mezin ûgirîng e. Bi kurdînivîsandina her nirxî nuh e.

Nivîskarê pêşî Dostoy-evskî ye... Çavkaniyek jiçandî, edebî û hewngîriyacîhanê ye. Pirtûka wîŞevên Spî...

Dostoyevskî di hemûberhemên xwe dc bûye palêmirovatiyê. Tim xcr xwes-tiye... Xweşî Û ronahî dilkiriyc. Lê mixabin, her demreş û tarî derketiye berhemêza wî. Ji jiyana xêr Û

têr ronahî. ji danûslandinamirovatiyê têr ncbûye.Girtin û sirgun bûne heval-bendcn wî. Perçek ji jiyanawî zor û zehmetî yc. Jiya-nek lêr qerqaşÛn hcya sala1866 domandiye. Di vê salêde Sûc û Ceze weşandiye.Dabaş hemû azadî û scrbcstîye. Kesên ku hatinepelçiqandin, belengaz,elemoyî, yên hatine maraz-dan bûne dabasa pirtûkênwî. Ew kesên hatinepêlckirin. bi rcwşekepsîkolojîk ji xwe re kirine

96

Du KlasîkênBi Kurdî

PVÊÎSI S.PÎ

po&toyevski

Medenî FERHO

V,ê biharê du pirtûk;yek jê Mişk û Mirov yaJohn Steinbcck ya din jîŞevên Spî ya Dostoy-evskî ji aliyê FiratCewerî ve hatin wergeran-din û di nava weşanênNÛdemê dc li Swêdê derke-tin. Erê, we şaş nexwend:Wergera zimanê kurdî...Pirtûkên klasîk, bi zimanêkurdî. . .

Van çend rêzên min dil-germik nebînin. Ger ji navagotinan hilma germ bifûrejî, bidin xatirê dilşahiyanivîskar.

Ber, kar, pir mezin e ! . . .

Bi qasî mezinbûna xwe jîkarekî pir girîng e!...

Karekî hêja, karekî pêwîste!...

Karê wergera pirtûkan,karên wilo giran karê dewle-tan e. Ne kes, dewlet vankaran didin ser milên xwe.Kes nikare hilgirin. Kes kudi vî nirxî de binbar bibe.

rabûna wî/wê zehmct e, timli ser çogan dimîne, dawîçogên wî/wê diqerimin,dikeve. Ya duduyan aliyêaborî... Di nîrxê wergerapirtûkan de dilojarê ye!...Weyn e!... Waweylê ye!...Haveynê mecalê nade!...Pêşî xweş e, paşî reş e.

Mixabin dewleta mekurdan tune ye. Dev jidewletê berdin, hebûn ûnebûna me kurdan bi tayckîxav ve girêdayî ye. îro liKurdistanê şerê hebûn ûnebûnê tê dayîn. Xwezî cihêxwe daye hêviyê. Hêvîmezin e . . .

îcar, karê dewletê ji aliyêMîrza Cewerî ve hatiyepêkanîn. Di war û nîrxêedebî û çandî de karekîdîrokî ye. Pîrozî, dilxelatî,wesif û pesin hcqê wî ne.

Firat Cewerî bi wergcrun-din Û weşandina van herdupirtûkan agirê ocaxa edebîgeş kiriye. Bexçên ku bidcstên hostcnecaran hatineçandin û bijartin, bi vî karîxemle û bargir kir. Bo bcr-destîkên cîlên nû, rûniştinaber vî agirê geş, gera navbcxçên têr xemle û bargir wêpir xweş be.

Gelo kîjan hunermendî jiklasîkan para xwe nestan-diye? Nivîskar be, wênekarbc, hozan Û dcngbêj be... Dibingeha wî de, di xerc û ava-niya hewngiiiya wî de, distewihandina mêjiyê wî de.para wan huncrmendênklasîk tune ye?

Yekemîn:Dostoyevskî! ...

Yê din nivîskarê Amcrîkî:John Steinbeck! ...

Dabaşa me ji herdunivîskar Û du pirtûkên wanin.

Du nivîskarên nemir Û dupirtûkên wan yên kudergehên jiyana berdcwamli rûyê wan vekirine... Jiherdu nivîskaran jî, xwcn-devan, têra xwe agahdar in.Wan xwcş nas dikin. Ji hêlajiyana wan jî, ji hêlaberhemên wan jî... Ji ber vêsedemê, heya ji min wcrc,ez ê ji bo xwendevanên hêjadi war û nîrxê cuda de qalawan bikim. Lê bi gumanamin, li ser van nivîskaran,di çi nîrxc hcbc de, bê qalki-rin, bê nivîsandin, pirtiştcn nuh wê tune bin. Hertiştên ku bên gotin, rona-hiya rojê dîtine. Tiştên nuh,di derheqa wan de, galgalakurdî ye... Ev jt pir mezin ûgirîng e. Bi kurdînivîsandina her nirxî nuh e.

Nivîskarê pêşî Dostoy-evskî ye... Çavkaniyek jiçandî, edebî û hewngîriyacîhanê ye. Pirtûka wîŞevên Spî...

Dostoyevskî di hemûberhemên xwe dc bûye palêmirovatiyê. Tim xcr xwes-tiye... Xweşî Û ronahî dilkiriyc. Lê mixabin, her demreş û tarî derketiye berhemêza wî. Ji jiyana xêr Û

têr ronahî. ji danûslandinamirovatiyê têr ncbûye.Girtin û sirgun bûne heval-bendcn wî. Perçek ji jiyanawî zor û zehmetî yc. Jiya-nek lêr qerqaşÛn hcya sala1866 domandiye. Di vê salêde Sûc û Ceze weşandiye.Dabaş hemû azadî û scrbcstîye. Kesên ku hatinepelçiqandin, belengaz,elemoyî, yên hatine maraz-dan bûne dabasa pirtûkênwî. Ew kesên hatinepêlckirin. bi rcwşekepsîkolojîk ji xwe re kirine

96

armanc. Mîna pêxemberekîli merivan xwedî derketiye.Bi gotin û nivîsandinên xwedi hawara wan de hatiye.

Ev e ku mohra Dostoy-evskî li hemdema 19'anketiye. Ew mohr jî bû nîşanîû armanca hostetiyê.

Di destpêka Şevên Spî deev dabaş li bîra wî ye. Yadilê xwe û hêviyên di navamêjiyê xwe de, bi wê avakîmyewî ku tê hilbijartin,tîne ziman. "Şevên wiloxwes. ..(..) ku mirov ancaxdikare sevên wilo di xorta-niya xwe de bibîneV'Xortanî jiyan e.Jiyana ciwa-nik û gewrik... Hêviyênronahî, xweş Û geşiyê ye.Dostoyevskî li jiyana ciwa-nik û gewre digere.Hetadawiya emrê xwe ew geraxwe didomîne. Gotina wî ya" Hest salên min in ez li Pe-tersburgê dijîm, lê min hêjî, ji xwe re nasek peyda ne-kiriyeV' Gelo ew nas kî ye,ku ew tim lê digere? Gelo ewnas ne jiyana di dilê wî dekat daye; di nava ava mêjiyêwî ê kîmyewî ku pêlêntêrkel dide, de ye?"Dilşahiya wan dilşahiyamin, xemgîniya wanxemgîniya min e" . Ev gotinjî daxwaza nivîskar e... Bomirovan nîşan dide. Xweberpirsiyarê hemdema xwedibîne. Berpirsiyarê jiyanêû merivan...

Kalo jî.Matroniya, Nas-tenkaya delal jî, cîran,rêwingî, gerok, tevnepîrk,dîwar, boyaxa zpîzer, belen-gazî, kursî, gulfiroşaxweşik, bihar, xanî, pace,dar, kuçe, kolan, fayton,kinc, şifqe, ax, kevir, erd ûezman... HemÛ hevalê wîne. Bi kurtî jiyana berçav.

ku bi destan tê girtin, jiyanaku bi destan nayê girtin, biçavan nayê dîtin, hevalê wîne. Her tim biharê dixwa-ze... Ew cîhaneke jar ûnexweş naxwaze. Ew... "...Keçikek ciwan û bêhawexweşik" dixwaze. Ewmêrikên belakir, lumpenannaxwaze... Ew, jinika diçengê xwe de, delal Û kubardixwaze. Ew rêwingtiya bitenê naxwaze. Bi hev re,tevayî dixwaze. Jiyaneketevayî, jiyaneke hevaltî,hogirtî, têr têkilî dixwaze...

Ew di dawiya pirtûka xwede jî dibêje:

" Bila ezmanê le her timsayî be, bila bişirînên leyên dilovan sewq û şahiyênxwe winda nekin.. . "

Daxwaza wî, pêşî Û paşîyek e. Pêşî çi dixwaze, paşîjî daxwaz ew e.Xwedêyo!... Ew çi demekexweş u dirêj bû\... Ma qeydemeke wilo ji bo temenêmirovekî têr nake ?"

Destpêka pirtûkê çi dix-west, bi galgala dawî jî, ewdaxwaz bi rewşeke din îhostenecarî tê meydanê.

Şevên Spî ceribandine-ke nivîsandinê ya nû ye. Dihêla nivîsandinê de, ji cîlêxwe jî, ji cîlên berî xwe jîcuda ye. Nivîskar têkîlî bixwendevanan re daniye. Dinava tevgera pirtûkê de, dinava avahiya pirtûkê denivîskar serûbinî kesêyekemîn e. Ew xwendevan jîdikişîne nava tevgerê.Xwendevan bê hemdê xwedikeve nava tevgera pirtûkê.Ev ji her nivîskarî nayê.Hostetiyek pir mezin jê redivê. Lê, nivîskarê ŞevênSpî, Dostoyevskî ye. Ewmezin e, pîr e, pîrê

nivîskaran e. Çavkanî ye...Ev şiklê nivîsandinê, di ro-manan de riyek nû ye.Nivîskar rewşa nû, ceriban-dinek serbixwe, bi cesare-tek pir mezin daniyemeydanê. Xweş pêk aniye...

Bê xilafî, divê meriv ji vêçavkaniya mezin, gurr ûgeş, têr ronahî pir avêvexwe.

MIŞK V MIROV

1 John StrantseckI >' f

,., ,

Nivîskarê duyemîn:John Steinbeck e.

John Steinbeck xelatgirêNobelê yê 1962'an e. Bêguman, Steinbeck ji xwen-devanên kurd re ne biyanîye. Xwendevanên kurd wî ûberhemên wî baş nas dikin.Ji ber ku berhemên hêja ûnemir xwe didin xwendin.Di dilê mirovan de cihênxwe çêdikin. Salifên wan,dabaşên wan, bi galgal ûrewşa axaftinê, di serê meri-van de dicemidin, cî digirin.Ji ber ku bi havênê jiyanê têhevîrkirin. Bi agirê mirova-tiyê tên germkirin. Bidestên hunermendên çê jî,xweş û rind tê pejirandin.Perçek ji jiyana rojê re, yanmehê re, yan salê re,demsalê didin xuyakirin.Dibe neynika roj, meh û

97

armanc. Mîna pêxemberekîli merivan xwedî derketiye.Bi gotin û nivîsandinên xwedi hawara wan de hatiye.

Ev e ku mohra Dostoy-evskî li hemdema 19'anketiye. Ew mohr jî bû nîşanîû armanca hostetiyê.

Di destpêka Şevên Spî deev dabaş li bîra wî ye. Yadilê xwe û hêviyên di navamêjiyê xwe de, bi wê avakîmyewî ku tê hilbijartin,tîne ziman. "Şevên wiloxwes. ..(..) ku mirov ancaxdikare sevên wilo di xorta-niya xwe de bibîneV'Xortanî jiyan e.Jiyana ciwa-nik û gewrik... Hêviyênronahî, xweş Û geşiyê ye.Dostoyevskî li jiyana ciwa-nik û gewre digere.Hetadawiya emrê xwe ew geraxwe didomîne. Gotina wî ya" Hest salên min in ez li Pe-tersburgê dijîm, lê min hêjî, ji xwe re nasek peyda ne-kiriyeV' Gelo ew nas kî ye,ku ew tim lê digere? Gelo ewnas ne jiyana di dilê wî dekat daye; di nava ava mêjiyêwî ê kîmyewî ku pêlêntêrkel dide, de ye?"Dilşahiya wan dilşahiyamin, xemgîniya wanxemgîniya min e" . Ev gotinjî daxwaza nivîskar e... Bomirovan nîşan dide. Xweberpirsiyarê hemdema xwedibîne. Berpirsiyarê jiyanêû merivan...

Kalo jî.Matroniya, Nas-tenkaya delal jî, cîran,rêwingî, gerok, tevnepîrk,dîwar, boyaxa zpîzer, belen-gazî, kursî, gulfiroşaxweşik, bihar, xanî, pace,dar, kuçe, kolan, fayton,kinc, şifqe, ax, kevir, erd ûezman... HemÛ hevalê wîne. Bi kurtî jiyana berçav.

ku bi destan tê girtin, jiyanaku bi destan nayê girtin, biçavan nayê dîtin, hevalê wîne. Her tim biharê dixwa-ze... Ew cîhaneke jar ûnexweş naxwaze. Ew... "...Keçikek ciwan û bêhawexweşik" dixwaze. Ewmêrikên belakir, lumpenannaxwaze... Ew, jinika diçengê xwe de, delal Û kubardixwaze. Ew rêwingtiya bitenê naxwaze. Bi hev re,tevayî dixwaze. Jiyaneketevayî, jiyaneke hevaltî,hogirtî, têr têkilî dixwaze...

Ew di dawiya pirtûka xwede jî dibêje:

" Bila ezmanê le her timsayî be, bila bişirînên leyên dilovan sewq û şahiyênxwe winda nekin.. . "

Daxwaza wî, pêşî Û paşîyek e. Pêşî çi dixwaze, paşîjî daxwaz ew e.Xwedêyo!... Ew çi demekexweş u dirêj bû\... Ma qeydemeke wilo ji bo temenêmirovekî têr nake ?"

Destpêka pirtûkê çi dix-west, bi galgala dawî jî, ewdaxwaz bi rewşeke din îhostenecarî tê meydanê.

Şevên Spî ceribandine-ke nivîsandinê ya nû ye. Dihêla nivîsandinê de, ji cîlêxwe jî, ji cîlên berî xwe jîcuda ye. Nivîskar têkîlî bixwendevanan re daniye. Dinava tevgera pirtûkê de, dinava avahiya pirtûkê denivîskar serûbinî kesêyekemîn e. Ew xwendevan jîdikişîne nava tevgerê.Xwendevan bê hemdê xwedikeve nava tevgera pirtûkê.Ev ji her nivîskarî nayê.Hostetiyek pir mezin jê redivê. Lê, nivîskarê ŞevênSpî, Dostoyevskî ye. Ewmezin e, pîr e, pîrê

nivîskaran e. Çavkanî ye...Ev şiklê nivîsandinê, di ro-manan de riyek nû ye.Nivîskar rewşa nû, ceriban-dinek serbixwe, bi cesare-tek pir mezin daniyemeydanê. Xweş pêk aniye...

Bê xilafî, divê meriv ji vêçavkaniya mezin, gurr ûgeş, têr ronahî pir avêvexwe.

MIŞK V MIROV

1 John StrantseckI >' f

,., ,

Nivîskarê duyemîn:John Steinbeck e.

John Steinbeck xelatgirêNobelê yê 1962'an e. Bêguman, Steinbeck ji xwen-devanên kurd re ne biyanîye. Xwendevanên kurd wî ûberhemên wî baş nas dikin.Ji ber ku berhemên hêja ûnemir xwe didin xwendin.Di dilê mirovan de cihênxwe çêdikin. Salifên wan,dabaşên wan, bi galgal ûrewşa axaftinê, di serê meri-van de dicemidin, cî digirin.Ji ber ku bi havênê jiyanê têhevîrkirin. Bi agirê mirova-tiyê tên germkirin. Bidestên hunermendên çê jî,xweş û rind tê pejirandin.Perçek ji jiyana rojê re, yanmehê re, yan salê re,demsalê didin xuyakirin.Dibe neynika roj, meh û

97

salên ku bên jî. Xwendevandi jiyana xwe de, di bîranîn ûxeyalên xwe de, (qenc-xerab) xwe di nava wêavahiyê de dibînin.

Gelê Amerîkî ji hêla rastîû bê xapandinê ve, ji kesênmîna John Steinbeckhatiye diyar kiri'n. Bê xap ûderew... Ew gavanê kirineqehreman, mêr û ciwanmêrji terefê kesên wilo ve,xweşik û bê xilafî hatinenaskirin. Ew kesên ku di şevû rojekê de, rewşa cîhanê di-guherin, komên mêran diku-jin, lê ew qet nayên kuştin,kesên sêhrdayî, têr çekênelektronîk, qet neanînemeydanê. Ji ber ku ne rast e.Kes û kûs ne xapandine.Gotin ew kes kilê çavênqîzan e, hêviya xortên bizend û bend in... Rastiyajiyanê jî ev e. Heke nivîskarberpirsiyarê jiyanê ye,gerek wilo be.

John Steinbeck diMişk û Mirov de, ev rastîweke ku heye, bi her awayîdaniye ber çavan.

Gelo kîjan mirov dikarebêje ez ne George im, an jîne Lennie me ?...Mirov jihêlekê ve George, ji hêlekêve jî Lennie ye. Jiyana têrqerqeşûn, têr perçiqandin,têr xwîn, mirov diperçiqîne.Mêjiyê mirov tevlihev dike.Ji hêla aqil û psîkolojî ve,bê wasele dihêle. Ku goşt bêwasele ma, xav dibe. Xavîtîhin bi aqil e, hin bê aqil e.Hin li ser piya ye, hin bi serhevdu de hêrifö ye.

Di pirtûka Mişk û Mirov

de, xwendevan ne bes têkîlîmirovan dibe. Ne bes xwe dicewibandina aqil ûpsîkolojîk de dibîne. Ewjiyana ku ne dûrî ye; jiyanaxwezayî; Mar, av, çem, he-rikandina ava zîvî, çîtik ûpûş, qirşik, bayê sivik,bayê giran, pelê çinarê,patos, dexl, germ, xwêdan,paleyî, toz, remedîlk,bablîsok, kibrît, agir, rê,şivîle, rêwingî, tifik, xwari-na serê çiya, westandin,gazî, bang, hawar û hwd...Jiyana gundiyekî-jiyanakurdî- nîşan dide. JohnSteinbeck ne bes jiyanaGeorge û Lennie, kefteleftaaborî bi tenê datîne berçavan. Ev tiştên ku em nebiyaniyên wan in, nîşanîme dide... Bi axaftin ûgalgalên wan jî, biserpêhatiyên wan jî, jiyaname datîne ber çavan. Evjiyan, ya gundî û rêncberêndinyayê teva ye. Yamirovên bi aqil û bê aqil e...Çi gundî, çi bajarî!...

Zimanê kurdî xweş e, divêdi her war û nirxî de bêxilmet kirin. Bê xilafîdibêjim; min hê ji nÛ, xweşîû geşiya hewngîriya Dos-toyevskî û John Stein-beck dît. Çiqas kêmasiyênwergera herdu pirtûkanhebin jî, têgihîştina dabaşaromanan, avahiya tevgeraromanan, jiyana kesan pirxweşî û geşî daye dilê min.Zimanê kurdî, ew hûnandinû pêçandina edebî; tevgeratêr şax Û per, pirdengî, pir-rengiya danûstandina miro-

van, lezîzbûna hew jêxweştir daniye meydanê.Firat Cewerî hakimêziman e, hakimê hunandin ûpêçana romanan bi xwe yejî. Wî têkîlî ji hevdu perçenekiriye. Qetandin tê de ne-kiriye. Ji bo vê yekê jî, riqaji kîsê xwe lê neda ne. Beshinek gotin hene li ser wanbê şor kirin. Di dewsa wangotinan de, gotinên kurdîhebûn. Lê ew nabekêmasiyeke mezin, ji ber kuxwendevan ne biyaniyênwan gotinan in.

Xwendevan ji armancanivîsandin û dabaşapirtûkan dûr nakeve. Ducaredikim, karê wergera vanpirtûkên klasîkî, bi kurdîkarekî pir mezin Û hêja ye.Xemla bexçeyê çanda kurdîye. Jiyana pirdengî, pir-rengî, pirxweşî ye...

Herdu çavkanî pir mezin,gur û geş in...

Ava wan çavkaniyan têrronahî ye. Ava jiyana ber-dewame!...

Ava nemirinê ye!... Ab-iheyat e!...

Divê mirov ji wançavkaniyan têr vexwe!...

Ev herdu pirtûkên ku dinava Weşanên Nûdemêde derketine, dikarin jinavnîşana Nûdemê bênexwestin. Buhayê wan 40Kronên Swêdî ye.

Ji bo aboneyên Nûdemê jisedî deh erzantir e.

Ji bo xwestina pirtûkanan ji Nûdemê re telefonêvekin, an faxê bişînin, an jîçend rêzan binivîsin.

98

salên ku bên jî. Xwendevandi jiyana xwe de, di bîranîn ûxeyalên xwe de, (qenc-xerab) xwe di nava wêavahiyê de dibînin.

Gelê Amerîkî ji hêla rastîû bê xapandinê ve, ji kesênmîna John Steinbeckhatiye diyar kiri'n. Bê xap ûderew... Ew gavanê kirineqehreman, mêr û ciwanmêrji terefê kesên wilo ve,xweşik û bê xilafî hatinenaskirin. Ew kesên ku di şevû rojekê de, rewşa cîhanê di-guherin, komên mêran diku-jin, lê ew qet nayên kuştin,kesên sêhrdayî, têr çekênelektronîk, qet neanînemeydanê. Ji ber ku ne rast e.Kes û kûs ne xapandine.Gotin ew kes kilê çavênqîzan e, hêviya xortên bizend û bend in... Rastiyajiyanê jî ev e. Heke nivîskarberpirsiyarê jiyanê ye,gerek wilo be.

John Steinbeck diMişk û Mirov de, ev rastîweke ku heye, bi her awayîdaniye ber çavan.

Gelo kîjan mirov dikarebêje ez ne George im, an jîne Lennie me ?...Mirov jihêlekê ve George, ji hêlekêve jî Lennie ye. Jiyana têrqerqeşûn, têr perçiqandin,têr xwîn, mirov diperçiqîne.Mêjiyê mirov tevlihev dike.Ji hêla aqil û psîkolojî ve,bê wasele dihêle. Ku goşt bêwasele ma, xav dibe. Xavîtîhin bi aqil e, hin bê aqil e.Hin li ser piya ye, hin bi serhevdu de hêrifö ye.

Di pirtûka Mişk û Mirov

de, xwendevan ne bes têkîlîmirovan dibe. Ne bes xwe dicewibandina aqil ûpsîkolojîk de dibîne. Ewjiyana ku ne dûrî ye; jiyanaxwezayî; Mar, av, çem, he-rikandina ava zîvî, çîtik ûpûş, qirşik, bayê sivik,bayê giran, pelê çinarê,patos, dexl, germ, xwêdan,paleyî, toz, remedîlk,bablîsok, kibrît, agir, rê,şivîle, rêwingî, tifik, xwari-na serê çiya, westandin,gazî, bang, hawar û hwd...Jiyana gundiyekî-jiyanakurdî- nîşan dide. JohnSteinbeck ne bes jiyanaGeorge û Lennie, kefteleftaaborî bi tenê datîne berçavan. Ev tiştên ku em nebiyaniyên wan in, nîşanîme dide... Bi axaftin ûgalgalên wan jî, biserpêhatiyên wan jî, jiyaname datîne ber çavan. Evjiyan, ya gundî û rêncberêndinyayê teva ye. Yamirovên bi aqil û bê aqil e...Çi gundî, çi bajarî!...

Zimanê kurdî xweş e, divêdi her war û nirxî de bêxilmet kirin. Bê xilafîdibêjim; min hê ji nÛ, xweşîû geşiya hewngîriya Dos-toyevskî û John Stein-beck dît. Çiqas kêmasiyênwergera herdu pirtûkanhebin jî, têgihîştina dabaşaromanan, avahiya tevgeraromanan, jiyana kesan pirxweşî û geşî daye dilê min.Zimanê kurdî, ew hûnandinû pêçandina edebî; tevgeratêr şax Û per, pirdengî, pir-rengiya danûstandina miro-

van, lezîzbûna hew jêxweştir daniye meydanê.Firat Cewerî hakimêziman e, hakimê hunandin ûpêçana romanan bi xwe yejî. Wî têkîlî ji hevdu perçenekiriye. Qetandin tê de ne-kiriye. Ji bo vê yekê jî, riqaji kîsê xwe lê neda ne. Beshinek gotin hene li ser wanbê şor kirin. Di dewsa wangotinan de, gotinên kurdîhebûn. Lê ew nabekêmasiyeke mezin, ji ber kuxwendevan ne biyaniyênwan gotinan in.

Xwendevan ji armancanivîsandin û dabaşapirtûkan dûr nakeve. Ducaredikim, karê wergera vanpirtûkên klasîkî, bi kurdîkarekî pir mezin Û hêja ye.Xemla bexçeyê çanda kurdîye. Jiyana pirdengî, pir-rengî, pirxweşî ye...

Herdu çavkanî pir mezin,gur û geş in...

Ava wan çavkaniyan têrronahî ye. Ava jiyana ber-dewame!...

Ava nemirinê ye!... Ab-iheyat e!...

Divê mirov ji wançavkaniyan têr vexwe!...

Ev herdu pirtûkên ku dinava Weşanên Nûdemêde derketine, dikarin jinavnîşana Nûdemê bênexwestin. Buhayê wan 40Kronên Swêdî ye.

Ji bo aboneyên Nûdemê jisedî deh erzantir e.

Ji bo xwestina pirtûkanan ji Nûdemê re telefonêvekin, an faxê bişînin, an jîçend rêzan binivîsin.

98

Di Folklora Kurdîde

Serdestiyeke Jinan

m I-Ot.KI.OR4Kt RȔ 1)1.

SEROESTiYKKE JBiAN

Roiiat

NacîKUTLAY

Lin bi xwe Rohat, herçiqas em hevnavçeyî jî bin,berî mihacirîya Swêdê, nasnedikir. Lê belê, di demekekurt de, wî, bala mindikişand. Bi jîyan, xûy-xisyet û tiştên ku pê ve mijûldibû, ne wek Kurdên me yêndin bûn. Ji xwendin, tiştêncivatî û çandî hez dikir. Hu-nermend, ne wek yên dinêne. Ew jî wisa bû. Mehênpêşîn, ev rewşên wî, bi minecêb dihat. Tu dinhêrî, dicivînekê de hemû heval dike-nin, lê, Rohat, wek wan nînbû. An jî, tiştê ku kes pê na-kenin, lê, Rohat dibetiqînîya wî, bi deqîqan,kenekî bilind û xweş pêgirtîye. Gerek meriv Rohatbaş fêhm bike.

Lê, ez bi alîkî wî hesîyamû min bala xwe dayê. Rohatjîr, zîrek û tiştên ku bala kesînedikişand, wî didît. Tiliya

xwe dida ser tiştên gelekî en-teresan.

Ez bi Kurdnasên nav ûdeng, bi saya Rohat agahdarbûm. Wî, bi Tirkî, "Kurdoloji Biliminin 200Yilhk Geçmişi, 1787-1987" pirtûka, ' 200 SalîyaUlmê Kurdolojîyê, 1787-1987* nivîsîbû. Ya rastî jî,pirtûkeke pir hêja bû, mehemûya jî hewcedarîyapirtûkeke awha dikir.

" Di Çavkanîyên Swêdî deMotîvên Kurdî" derket paşê.Meriv dibîne ku, carcaran emhine tiştan dixwînin, lê, bibalkêşî li ser nasekinin.Wek, sed-dused salî berê,gerokên -seyah- ku çûneKurdîstanê, an jî,mîsyonerên ku li Kurdîstanêjîyane, çi nivîsîne û çigotine. Lê, Rohat wek menenihêrîye. Ew kom kirine ûçûye li ser van tiştan lêkolînkirîye.

Di hemû cureyên edebîyataTirkî de, li ser şopa ' Kurdangerîyaye û bi Tirkî pirtûka "Çagdaş Ttirk EdebiyatindaKiirtler" ' Di Edebîyata Tirkîya Nûjen de Kurd~ nivîsîye.

Wek van babetan, em giştYaşar Kemal, nivîskarê ku bieslê xwe Kurd e û bi Tirkînivîsîye, qet nebe, jipirtûkên wî, wî nas dikin.Lê, bala kesî nekişandîyeku, Yaşar Kemal di romanênxwe de hertim qala Wanê ûEdeneyê, bi hev re dike. Dê-bavê Yaşar Kemal ji Wanê neû hatine li Edenê bi cî bÛne.Y. Kemal di romanên xwe de,hertim folklora Kurdî Û

realîta Kurdî nivîsîye.Rohat, bi Tirkî lêkolînaYaşar Kemal'in YapitlanndaKurt Gerçegi", " Di berhemênYaşar Kemal de Realîta

Kurdî" çap kir. Ne cîyê wê yeku, em niha li ser van babe-tan dûr Û dirêj bisekinin;min xwest ku, tenê, ezbînim bîra xwendevanan.

Wck van, Rohat " ZiyaGökalp'in Bûyiik ÇilesiKUrtler " Dilêşîya mezin yaZiya Gökalp, Kurd"nivîsîye. Tirk wî wek bavêTirkîtîyê dibînin Û jê hezdikin. Kurd jî, wî wek eslêxwe winda kirîye û bûyexayînê Kurdan, lewre biçavekî pir xirab lê dinhêrin.Lê, Rohat, li sebebê vanherdu rewşan digere, geloçito halekî rûhî li ser ZîyaGokalp tesîr dikir? Jîyanawî, li ber van sebebanhertim sero-bino bû.

Rohat, ji folklora Kurdîpir hez dike, ez wî ji nêzîk venas dikim, dikarim di vî warîde rehet bipeyivim. Lê, çawamin li jor jî got, ew, di fol-klora Kurdî de li tiştên ente-resan digere. Wek, ' DiStranên Kurdî de NavçekeErotîk. Memik." Rohat,nivîsareke dirêj bi vî navîberê di kovara Nûdemê denivîsî bû, paşê wî ewnivîsara xwe fireh kiriye, liser zêde kiriye û kiriyepirtûkek.

Bi vê têkilîyê, ez du-sêpirsan dîsa bêjim û em bênser babeta xwe. Di van salêndawîyê de, em Kurd diderheqê jinan de ne wek berêne. Min bala xwe dayê, em direwşa bindestî Û neser-bestîya wan de gele tiştênbaş dibêjin Û dinivîsîn. Digelek kovar û rojnaman denivîsên balkêş derketin. Lê,bi gelemperî, gelek ji me, dijîyana xwe de ne wisa ne, newek gotinên xwe ne. Divêkirinên me jî, wek gotinên

99

Di Folklora Kurdîde

Serdestiyeke Jinan

m I-Ot.KI.OR4Kt RȔ 1)1.

SEROESTiYKKE JBiAN

Roiiat

NacîKUTLAY

Lin bi xwe Rohat, herçiqas em hevnavçeyî jî bin,berî mihacirîya Swêdê, nasnedikir. Lê belê, di demekekurt de, wî, bala mindikişand. Bi jîyan, xûy-xisyet û tiştên ku pê ve mijûldibû, ne wek Kurdên me yêndin bûn. Ji xwendin, tiştêncivatî û çandî hez dikir. Hu-nermend, ne wek yên dinêne. Ew jî wisa bû. Mehênpêşîn, ev rewşên wî, bi minecêb dihat. Tu dinhêrî, dicivînekê de hemû heval dike-nin, lê, Rohat, wek wan nînbû. An jî, tiştê ku kes pê na-kenin, lê, Rohat dibetiqînîya wî, bi deqîqan,kenekî bilind û xweş pêgirtîye. Gerek meriv Rohatbaş fêhm bike.

Lê, ez bi alîkî wî hesîyamû min bala xwe dayê. Rohatjîr, zîrek û tiştên ku bala kesînedikişand, wî didît. Tiliya

xwe dida ser tiştên gelekî en-teresan.

Ez bi Kurdnasên nav ûdeng, bi saya Rohat agahdarbûm. Wî, bi Tirkî, "Kurdoloji Biliminin 200Yilhk Geçmişi, 1787-1987" pirtûka, ' 200 SalîyaUlmê Kurdolojîyê, 1787-1987* nivîsîbû. Ya rastî jî,pirtûkeke pir hêja bû, mehemûya jî hewcedarîyapirtûkeke awha dikir.

" Di Çavkanîyên Swêdî deMotîvên Kurdî" derket paşê.Meriv dibîne ku, carcaran emhine tiştan dixwînin, lê, bibalkêşî li ser nasekinin.Wek, sed-dused salî berê,gerokên -seyah- ku çûneKurdîstanê, an jî,mîsyonerên ku li Kurdîstanêjîyane, çi nivîsîne û çigotine. Lê, Rohat wek menenihêrîye. Ew kom kirine ûçûye li ser van tiştan lêkolînkirîye.

Di hemû cureyên edebîyataTirkî de, li ser şopa ' Kurdangerîyaye û bi Tirkî pirtûka "Çagdaş Ttirk EdebiyatindaKiirtler" ' Di Edebîyata Tirkîya Nûjen de Kurd~ nivîsîye.

Wek van babetan, em giştYaşar Kemal, nivîskarê ku bieslê xwe Kurd e û bi Tirkînivîsîye, qet nebe, jipirtûkên wî, wî nas dikin.Lê, bala kesî nekişandîyeku, Yaşar Kemal di romanênxwe de hertim qala Wanê ûEdeneyê, bi hev re dike. Dê-bavê Yaşar Kemal ji Wanê neû hatine li Edenê bi cî bÛne.Y. Kemal di romanên xwe de,hertim folklora Kurdî Û

realîta Kurdî nivîsîye.Rohat, bi Tirkî lêkolînaYaşar Kemal'in YapitlanndaKurt Gerçegi", " Di berhemênYaşar Kemal de Realîta

Kurdî" çap kir. Ne cîyê wê yeku, em niha li ser van babe-tan dûr Û dirêj bisekinin;min xwest ku, tenê, ezbînim bîra xwendevanan.

Wck van, Rohat " ZiyaGökalp'in Bûyiik ÇilesiKUrtler " Dilêşîya mezin yaZiya Gökalp, Kurd"nivîsîye. Tirk wî wek bavêTirkîtîyê dibînin Û jê hezdikin. Kurd jî, wî wek eslêxwe winda kirîye û bûyexayînê Kurdan, lewre biçavekî pir xirab lê dinhêrin.Lê, Rohat, li sebebê vanherdu rewşan digere, geloçito halekî rûhî li ser ZîyaGokalp tesîr dikir? Jîyanawî, li ber van sebebanhertim sero-bino bû.

Rohat, ji folklora Kurdîpir hez dike, ez wî ji nêzîk venas dikim, dikarim di vî warîde rehet bipeyivim. Lê, çawamin li jor jî got, ew, di fol-klora Kurdî de li tiştên ente-resan digere. Wek, ' DiStranên Kurdî de NavçekeErotîk. Memik." Rohat,nivîsareke dirêj bi vî navîberê di kovara Nûdemê denivîsî bû, paşê wî ewnivîsara xwe fireh kiriye, liser zêde kiriye û kiriyepirtûkek.

Bi vê têkilîyê, ez du-sêpirsan dîsa bêjim û em bênser babeta xwe. Di van salêndawîyê de, em Kurd diderheqê jinan de ne wek berêne. Min bala xwe dayê, em direwşa bindestî Û neser-bestîya wan de gele tiştênbaş dibêjin Û dinivîsîn. Digelek kovar û rojnaman denivîsên balkêş derketin. Lê,bi gelemperî, gelek ji me, dijîyana xwe de ne wisa ne, newek gotinên xwe ne. Divêkirinên me jî, wek gotinên

99

me bin. Min ev çend pirsan,ji bo kêmasîyên me yên di vîwarî de, zû ji holê rabin,nivîsîn.

" Di Folklora KurdîDe Serdestîyeke Jinan"ji aliyê " WeşanênNûdem"ê, 1994, îsal hatweşandinê. Çapa wê pirsipehî û xweşik e. Pirtûk153 rûpel e.

Pirtûk, bi pêşgotinekêdest pê dike. Rohat bi xwepêşgotin nivîsîye. Di vêpêşgotinê de, Rohat, qedir ûqîmetekî gelekî giranbihadide folklora Kurdî. Balahemû Kurda dikişîne ku,hemû Kurd xîret bikin, fol-klora Kurdî binivîsînin ûtêxin kaset û fîlman ku, bilaev folklora bêhempa windanebe, nehele û ji dest derne-keve. Rohat, tîne bîra meku, teknîk û nûbûna dinyayêher diçe tiştên folklorîk qelsdikin û ji holê radikin.

Rohat, dîsa qebûl dike ku,ev lêkolîna wî, ne tiştekî kûrû sînorfireh e. Lê, ev lêkolîndestpêk e. Ya rastî jî wisa ne,berê, gele Kurdnasên bîyanîû Kurd, folklora Kurdî berhevkirine, xizmetên gelekî gi-ranbiha anîne cî, lê, li serbabeta jinan û folkloraKurdî, ya ku ez zanim, hetaniha, tu lêkolîn-analîzçênebûne. Ji bo vê jî,lêkolîn her bi qîmet e.

Pirtûk ji çar beşanavabûye. Her beşê mezin jî,di nav xwe de, bi beşên piçûkve hatîye beşkirinê.

Beşa yekemîn î mezin:" Stûneke Çîrokbêjîya

Kurdî: Xelasîya Jinan. "Li vir, Rohat, bi kurtî qala

çîrokên Kurdî dike û di navfolklora Kurdî de cîyekîmezin dide wan. Di van

çîrokan de, jin bi çi tehrî tênnîşandanê? Ji bo ku vêbabetê analîz bike, ev beşêmezin jî parvekirîye. Paraewlîn:

Welatê Hat- Nehatê.Di vê beşê de ew çîrokên

ku, mêr ji bo zewacê, " ewxwe davêjin nav agirênmezin, ji bo jinan canê xwedidin" hene. " Ew kesandiçin derdikevin welatêdêwan, cinan...", " vegerawan ewqas ne hêsaye..."

Rohat, ji van welatên kumêr bo jinê diçe re, dibê, "welatê hat-nehatinê." MînaÇîyayê Qaf, Çîn, Maçîn...Di vê beşê de, mîsala çîroka" Herzemê Qolan" dide.

Keçên PadîşahanRohat, behsa, " gelek

kesên şivan, gavan, kesênbelengaz û xizan dike.Piranîya wan hewl didin, bikeça padîşah û paşan re bize-wicin" dike. Çîroka MîrzeMehmûd an Mîrze Mihemedjî mîsal daye.

Çembera Dora JinanTeng Dibe

Di vê babetê de jî qala ewkesên ku xweyî jin in, lêbelê dixwazin bi jinên dinêve jî jîyana eşqê, bi dizîbijîn, hatîye kirin. Hinek jiwan padîşah, mele, terzî ûwezîr in. Lê, di van çîrokande, tiştên weha, yê tore Û

edeba însanan re nedurust in,tê pîskirin û bêrûmetkirin.Rohat, çîrokên, " Jin ûPadîşa, Jina Wezîr Ya Biaqil,Gulê û ÇÛko, Terzî, Keçelokû Qîzika Amûtam, Kû MerivBixwaze, Çavreş LinganDiweşîne" bi mîsal analîzkirine.

Motîfa "Keça Biaqil"Di bin vî navî de, qala

"jinên zane, femdar, xebat-

hez, qenc, helal û rastgo"hatîye kirinê. Çîrokên,"Eloyê Newêrek, SilêmanêNewêrek, Mêrê Şevê, QîzaSerwext, Bûka Biaqil", weknimûne cî girtine.

Komên Jinên XirabDi hinek çîrokên Kurdî de,

jinên bi xirabî tên naskirinêcî girtine. Wek "damarî,xasî, hêwî, jintî, dayikênbêbav û dilkevir..."

Çîrokên "Tûdî Qûşî, Elik ûFatik, Pepûk, Sûrîeyar,Bûka Gulsûn, Mêrê DuJinan, Gulançikzêrîn, MîrzeMehmûd û Xûşka Wî, Gulê,Ava Heyatê-Sêva Xelatê,Benglîboz, Silo û Rehmo,Silqo, Bila Ew Nan û MastêXwe Bixwe..." hatine qalki-rinê.

Jinên DestgiranDi vê beşê de qala "jinên

ku bi kêrî tiştekî nayên" têkirinê. Çîrokên, "MenaKomekê Jî Goö Hebe, Ardu,Rîya Şixrê" wek mîsal in.

Çend Çîrokên Jîyana RealJi bo hinek çîrokên Kurdî,

"çîrokên rastî (real) tên binavkirin. Di jîyana rojanede, ev bûyer li ser mirovan ûli ser civatê re derbas bûne,wek neynika civatê ne..."dibêje Rohat. Çîrokên,"Sûto û Tato, RevandinaQereçîyekê" mîsal dide.Paşê, çend nimûne ji Alek-sandr Jaba pêşkêş dike. A.Jaba konsolosê RÛsyayê yêli Erzûrûmê bû. Sed û pêncîsal berê, li wir Kurdî hîndibe, folklor û edebîyataKurdî meraq dike û di vî warîde pir tiştan kom dike û dibePetersbûrgê. Ev tişt paşêtêne çapkirinê. Hinek jivan, çîrokên Kurdî ne.Rohat, qala çîrokênheyştan, donzdehan û noz-

100-

me bin. Min ev çend pirsan,ji bo kêmasîyên me yên di vîwarî de, zû ji holê rabin,nivîsîn.

" Di Folklora KurdîDe Serdestîyeke Jinan"ji aliyê " WeşanênNûdem"ê, 1994, îsal hatweşandinê. Çapa wê pirsipehî û xweşik e. Pirtûk153 rûpel e.

Pirtûk, bi pêşgotinekêdest pê dike. Rohat bi xwepêşgotin nivîsîye. Di vêpêşgotinê de, Rohat, qedir ûqîmetekî gelekî giranbihadide folklora Kurdî. Balahemû Kurda dikişîne ku,hemû Kurd xîret bikin, fol-klora Kurdî binivîsînin ûtêxin kaset û fîlman ku, bilaev folklora bêhempa windanebe, nehele û ji dest derne-keve. Rohat, tîne bîra meku, teknîk û nûbûna dinyayêher diçe tiştên folklorîk qelsdikin û ji holê radikin.

Rohat, dîsa qebûl dike ku,ev lêkolîna wî, ne tiştekî kûrû sînorfireh e. Lê, ev lêkolîndestpêk e. Ya rastî jî wisa ne,berê, gele Kurdnasên bîyanîû Kurd, folklora Kurdî berhevkirine, xizmetên gelekî gi-ranbiha anîne cî, lê, li serbabeta jinan û folkloraKurdî, ya ku ez zanim, hetaniha, tu lêkolîn-analîzçênebûne. Ji bo vê jî,lêkolîn her bi qîmet e.

Pirtûk ji çar beşanavabûye. Her beşê mezin jî,di nav xwe de, bi beşên piçûkve hatîye beşkirinê.

Beşa yekemîn î mezin:" Stûneke Çîrokbêjîya

Kurdî: Xelasîya Jinan. "Li vir, Rohat, bi kurtî qala

çîrokên Kurdî dike û di navfolklora Kurdî de cîyekîmezin dide wan. Di van

çîrokan de, jin bi çi tehrî tênnîşandanê? Ji bo ku vêbabetê analîz bike, ev beşêmezin jî parvekirîye. Paraewlîn:

Welatê Hat- Nehatê.Di vê beşê de ew çîrokên

ku, mêr ji bo zewacê, " ewxwe davêjin nav agirênmezin, ji bo jinan canê xwedidin" hene. " Ew kesandiçin derdikevin welatêdêwan, cinan...", " vegerawan ewqas ne hêsaye..."

Rohat, ji van welatên kumêr bo jinê diçe re, dibê, "welatê hat-nehatinê." MînaÇîyayê Qaf, Çîn, Maçîn...Di vê beşê de, mîsala çîroka" Herzemê Qolan" dide.

Keçên PadîşahanRohat, behsa, " gelek

kesên şivan, gavan, kesênbelengaz û xizan dike.Piranîya wan hewl didin, bikeça padîşah û paşan re bize-wicin" dike. Çîroka MîrzeMehmûd an Mîrze Mihemedjî mîsal daye.

Çembera Dora JinanTeng Dibe

Di vê babetê de jî qala ewkesên ku xweyî jin in, lêbelê dixwazin bi jinên dinêve jî jîyana eşqê, bi dizîbijîn, hatîye kirin. Hinek jiwan padîşah, mele, terzî ûwezîr in. Lê, di van çîrokande, tiştên weha, yê tore Û

edeba însanan re nedurust in,tê pîskirin û bêrûmetkirin.Rohat, çîrokên, " Jin ûPadîşa, Jina Wezîr Ya Biaqil,Gulê û ÇÛko, Terzî, Keçelokû Qîzika Amûtam, Kû MerivBixwaze, Çavreş LinganDiweşîne" bi mîsal analîzkirine.

Motîfa "Keça Biaqil"Di bin vî navî de, qala

"jinên zane, femdar, xebat-

hez, qenc, helal û rastgo"hatîye kirinê. Çîrokên,"Eloyê Newêrek, SilêmanêNewêrek, Mêrê Şevê, QîzaSerwext, Bûka Biaqil", weknimûne cî girtine.

Komên Jinên XirabDi hinek çîrokên Kurdî de,

jinên bi xirabî tên naskirinêcî girtine. Wek "damarî,xasî, hêwî, jintî, dayikênbêbav û dilkevir..."

Çîrokên "Tûdî Qûşî, Elik ûFatik, Pepûk, Sûrîeyar,Bûka Gulsûn, Mêrê DuJinan, Gulançikzêrîn, MîrzeMehmûd û Xûşka Wî, Gulê,Ava Heyatê-Sêva Xelatê,Benglîboz, Silo û Rehmo,Silqo, Bila Ew Nan û MastêXwe Bixwe..." hatine qalki-rinê.

Jinên DestgiranDi vê beşê de qala "jinên

ku bi kêrî tiştekî nayên" têkirinê. Çîrokên, "MenaKomekê Jî Goö Hebe, Ardu,Rîya Şixrê" wek mîsal in.

Çend Çîrokên Jîyana RealJi bo hinek çîrokên Kurdî,

"çîrokên rastî (real) tên binavkirin. Di jîyana rojanede, ev bûyer li ser mirovan ûli ser civatê re derbas bûne,wek neynika civatê ne..."dibêje Rohat. Çîrokên,"Sûto û Tato, RevandinaQereçîyekê" mîsal dide.Paşê, çend nimûne ji Alek-sandr Jaba pêşkêş dike. A.Jaba konsolosê RÛsyayê yêli Erzûrûmê bû. Sed û pêncîsal berê, li wir Kurdî hîndibe, folklor û edebîyataKurdî meraq dike û di vî warîde pir tiştan kom dike û dibePetersbûrgê. Ev tişt paşêtêne çapkirinê. Hinek jivan, çîrokên Kurdî ne.Rohat, qala çîrokênheyştan, donzdehan û noz-

100-

dehan dike.Jinên RawirînDi vê beşê de, Rohat,

analîza Kurd, tebîet û heywa-nan dike. Kurd bi heywanxweyîkirinê ku mijûl bûne,rawiran -heywan- di jîyanawan de cî kî giring girtîye.Rohat, van têkîlîyan rindderdixe pêş. Di hinekçîrokan de rawir hene ku, bizêdetir pêwendîyê wan bijinan re heye.

Çîrokên, "Zewaca Qijik ûKevokê, Kund û Bilbil, KêzXatûn, Mar, Hemend,Şahmaran" hinek ji vançîrokan in.

Jinên ÇîrokîDi çend çîrokên Kurdî de,

"jin hene tenê jinên çîrokî ûmîtolojîk in, ne meriv, ne jîrawir in." Rohat qala vançîrokan dike û "SilêmanêZindî, Meymûn Xanim ûMîrze Memûd, Şarûr Bilbil,Nêçîra Çîyayê Reş" jî weknimûne nîşan dide.

Tekoşîn Û KefteleftaJinan

Rohat, çend nimûne dideku, di wan çîrokan de, jin bixurtî dijî neheqîyên li wanbûyî derdikevin, "§er dikin,ji alîkî de jî wek pêşeng ûrêber bi zanebûn û famdarîyaxwe ve rê nîşanî mêrandidin." Ev çend çîrok nîşandidin ku, hertim "jin ne tebîêmêr e."

Wek mîsal, çîrokên, "MêrNeşên Bibin Kevanî, QirxSaçlîyê, Jina Bêter,Masîyên Bejî, UsifêTenbûrvan."

Paşê di pirtûka Rohat de,em tên beşa duemîn a mezin.

" Di Gotinên Pêşîya DeAnalîzeke ZîhnîyetênJinparêz"

Rohat, berê li ser gotinên

pêşîya disekine. RQmetekamezin dide wan. Di folkloraKurdî de, ji wan re, caran, "bendên pêşîya" jî dibêjin.Qala xebete Prof. HecîyêCindî, Ordîxanê Celîl ûCelîlê Celîl dike û navê "Meselok û Xeberokêd Cima-eta Kurd" dide.

Rohat, di vê beşê de gelekpirsên giranbiha, weknimûne dide. Ez nikarim divan rûpelên bi sînorkirî dewan bînim ser ziman. Lê,Rohat, ev gotinên pêşîya jîbeş kirine. Bi dor, navê wan:" Jin Kanîya Jiyînê ye, JinWek Avakara Malê, CîhêDayîkan Tijî Nabe,Wekhevîya Jin û Mêran,Motîva Jina Baş û JinaXirab, Salên Keçanîyê, ŞerêBûk û Xasîyê, NeçarîyaJinebîyan, Protestoke DijîPirjinîyê, Jin û Namûs."

Beşa sêemîn a mezin:" Di Destanên Kurdî De

Berxwedan û SerdestîkeJinan"

Rohat, rewşa jinan, didestanên Kurdî de analîzdike, paşê, dibêje ku, " dinav van destan,serpêhatîyên bi nav û dengde em rastî serdestîke jinantên, jin xwedî erk û ber-pirsîyar in, di hevsazî ûpêşketina bûyerên van de-stanan de roleke mezindilîzin, ew timê li dijî neheqîÛ bêdadîyê radiwestin, berxwe didin..."

Ev babet jî, beş bi beşhatîye analîzkirinê:

" Di Destanên Kurdî DeStruktura Bingehîn: Dijay-etîya SêserT'

Rohat bala me dikişîne ku,di jîyana evîndarîyê ûromantîk de, di destanênKurdî de gelek caran du keç

dilê xwe didin xortekî, an jî,du xort dibin dilketîyêkeçekê. Sê kes di nav xwe dedixwazin pêş kevin. "ŞêxFerx û Hatûn Astî, HesenêMûsa, Memê Alan û ZînaZêdan, Laz û Xezal" wekmîsal hatine nîşandanê.

Dijminên Du Dilan ÛÇar Çevan

Rohat, di vî warî de wilodibêje; "bêbextî, nokerî,xayîntî, dilreşî Û fêlbazî wekelement-motîfên negatîf didestanê Kurdî de gelek carandibin sedemên bêmirazî ûbêbextîyê."

Wek, hinek kes dikevinnavbera dilketîyan û hevhe-zan. Yê herî bi nav û dengUekoyê Ewanv e ku dikevenav Memê Alan û Zînê. Di vêbabetê de, destana ŞorMehmûd û Merzîngan jî têanalîzkirinê.

Çend Keçperî ûPîrejin

Di hinek destanan dekeçên perî an jî pîrejin heneku alîkarîya însanan ûdilketîyan dikin. Di vêbabetê de, Rohat, li ser wanjî çend pirsan dibêje û di de-stana Memê Alan de, Tavba-no, Hîvbano û Stêrbanomîsal dide. Di destana SêvaHecî de qala keçên wekperîya, Gulçîçeka Dilan,Pîra Miraza, Qîza Qenc dike.Ev hersêk di şaxên cure curede bi nav in. DestanaRustemê Zal jî wek nimûnetê gotinê.

Jin Di Rêke Rast DeDimeşin

Rohat, di vê beşa piçûkde, dibêje ku dûrdîtinîyajinan serdikeve û ew di rêkerast de dimeşin, şaşîtîyênakin. Memê Alan û ZînaZêdan, Sîyabend û Xecê tê

101

dehan dike.Jinên RawirînDi vê beşê de, Rohat,

analîza Kurd, tebîet û heywa-nan dike. Kurd bi heywanxweyîkirinê ku mijûl bûne,rawiran -heywan- di jîyanawan de cî kî giring girtîye.Rohat, van têkîlîyan rindderdixe pêş. Di hinekçîrokan de rawir hene ku, bizêdetir pêwendîyê wan bijinan re heye.

Çîrokên, "Zewaca Qijik ûKevokê, Kund û Bilbil, KêzXatûn, Mar, Hemend,Şahmaran" hinek ji vançîrokan in.

Jinên ÇîrokîDi çend çîrokên Kurdî de,

"jin hene tenê jinên çîrokî ûmîtolojîk in, ne meriv, ne jîrawir in." Rohat qala vançîrokan dike û "SilêmanêZindî, Meymûn Xanim ûMîrze Memûd, Şarûr Bilbil,Nêçîra Çîyayê Reş" jî weknimûne nîşan dide.

Tekoşîn Û KefteleftaJinan

Rohat, çend nimûne dideku, di wan çîrokan de, jin bixurtî dijî neheqîyên li wanbûyî derdikevin, "§er dikin,ji alîkî de jî wek pêşeng ûrêber bi zanebûn û famdarîyaxwe ve rê nîşanî mêrandidin." Ev çend çîrok nîşandidin ku, hertim "jin ne tebîêmêr e."

Wek mîsal, çîrokên, "MêrNeşên Bibin Kevanî, QirxSaçlîyê, Jina Bêter,Masîyên Bejî, UsifêTenbûrvan."

Paşê di pirtûka Rohat de,em tên beşa duemîn a mezin.

" Di Gotinên Pêşîya DeAnalîzeke ZîhnîyetênJinparêz"

Rohat, berê li ser gotinên

pêşîya disekine. RQmetekamezin dide wan. Di folkloraKurdî de, ji wan re, caran, "bendên pêşîya" jî dibêjin.Qala xebete Prof. HecîyêCindî, Ordîxanê Celîl ûCelîlê Celîl dike û navê "Meselok û Xeberokêd Cima-eta Kurd" dide.

Rohat, di vê beşê de gelekpirsên giranbiha, weknimûne dide. Ez nikarim divan rûpelên bi sînorkirî dewan bînim ser ziman. Lê,Rohat, ev gotinên pêşîya jîbeş kirine. Bi dor, navê wan:" Jin Kanîya Jiyînê ye, JinWek Avakara Malê, CîhêDayîkan Tijî Nabe,Wekhevîya Jin û Mêran,Motîva Jina Baş û JinaXirab, Salên Keçanîyê, ŞerêBûk û Xasîyê, NeçarîyaJinebîyan, Protestoke DijîPirjinîyê, Jin û Namûs."

Beşa sêemîn a mezin:" Di Destanên Kurdî De

Berxwedan û SerdestîkeJinan"

Rohat, rewşa jinan, didestanên Kurdî de analîzdike, paşê, dibêje ku, " dinav van destan,serpêhatîyên bi nav û dengde em rastî serdestîke jinantên, jin xwedî erk û ber-pirsîyar in, di hevsazî ûpêşketina bûyerên van de-stanan de roleke mezindilîzin, ew timê li dijî neheqîÛ bêdadîyê radiwestin, berxwe didin..."

Ev babet jî, beş bi beşhatîye analîzkirinê:

" Di Destanên Kurdî DeStruktura Bingehîn: Dijay-etîya SêserT'

Rohat bala me dikişîne ku,di jîyana evîndarîyê ûromantîk de, di destanênKurdî de gelek caran du keç

dilê xwe didin xortekî, an jî,du xort dibin dilketîyêkeçekê. Sê kes di nav xwe dedixwazin pêş kevin. "ŞêxFerx û Hatûn Astî, HesenêMûsa, Memê Alan û ZînaZêdan, Laz û Xezal" wekmîsal hatine nîşandanê.

Dijminên Du Dilan ÛÇar Çevan

Rohat, di vî warî de wilodibêje; "bêbextî, nokerî,xayîntî, dilreşî Û fêlbazî wekelement-motîfên negatîf didestanê Kurdî de gelek carandibin sedemên bêmirazî ûbêbextîyê."

Wek, hinek kes dikevinnavbera dilketîyan û hevhe-zan. Yê herî bi nav û dengUekoyê Ewanv e ku dikevenav Memê Alan û Zînê. Di vêbabetê de, destana ŞorMehmûd û Merzîngan jî têanalîzkirinê.

Çend Keçperî ûPîrejin

Di hinek destanan dekeçên perî an jî pîrejin heneku alîkarîya însanan ûdilketîyan dikin. Di vêbabetê de, Rohat, li ser wanjî çend pirsan dibêje û di de-stana Memê Alan de, Tavba-no, Hîvbano û Stêrbanomîsal dide. Di destana SêvaHecî de qala keçên wekperîya, Gulçîçeka Dilan,Pîra Miraza, Qîza Qenc dike.Ev hersêk di şaxên cure curede bi nav in. DestanaRustemê Zal jî wek nimûnetê gotinê.

Jin Di Rêke Rast DeDimeşin

Rohat, di vê beşa piçûkde, dibêje ku dûrdîtinîyajinan serdikeve û ew di rêkerast de dimeşin, şaşîtîyênakin. Memê Alan û ZînaZêdan, Sîyabend û Xecê tê

101

analîz kirinê. Jin dibînin,xirabî ne tiştekî baş e ûdawîyê de jinxasîyê nîşandidin. Di destana Ker û Kulikde jî, dîya Kulik jinekafamdar, rastzanîn û dûrdîtîye. Rohat, paşê qala destanaFilîtê Quto dike, dîya Filîtwek nimûne li pêş derdixe.

Ji Bo Mêran DanînaÇend Merc Û Hoyan

Di hinek destanên Kurdî deçend kar û mercên mezindixin pêş mêran û paşê jinandidin wan. Di destana SêvaHecî, Nasir û Malmal, ŞorMehmûd û Merzingan wisaye.

Çima Mêr DikevinRola Şivanan?

Rohat dibêje ku, " jinmêrkirinên bêdil û reva bizorê tu wext qebÛT nakin, salderbas bibin jî, ew nedilşane, dîsa jî li rîya xelasîyê di-gerin..." Destana UinefşaNarîn û Cembelîyê Hekarê'analîz dike. Di jîyanagundên Kurdan de, keçhertim bi şivanan hevdûdibînin û firsetên wan heyeku xeber bidin û bi tev diçinbêrîyê. Lewre, di destanênKurdan de, ev pêwendî, pircaran haûye ser ziman.

Sînorên Namûs ÛBênamûsîyê

Di vê beşê de destanênZembîlfiroş, Ûsif û Zelêxe,Mem û Eyşê hatine analîzkirinê. Di van destanan desînorê namûs û bênamûsîyênêzî hev dibin. Lê, dîsajî didestanan de temayeka biedeb û însanî tê xuyanê.

Nefreta Kontra-Mîlîter

Kurdan di jîyana xwe de jileşkeran pir telî û dijwarîdîtîye. " Ji ber vê yekê jî, difolklora Kurdî de element û

motîfên kontra-mîlîtercîhekî bingehîn digrin"dibêje Rohat. Jin dijî esker ûzordestîya wan derdikevin.Menşa Elîyê Selîm Axa,Saliho û Nûrê, Bişarê Çeto,Mehr û Wefa, Dimdim,Rustemê Zal, bi vî avayîhatine lêkolînê.

Welatê Şahîyê: Eldo-rado

Di gelek destanên Kurdîde, xort û keç nagihêjinmirazê xwe û jîyanekadijwarî dijîn. Lê, kêm be jî,hinek ji wan ne wisa ne.Hemû kes digihêjin mirazêxwe, dilşa dibin û " wek cen-neteke derewîn- welatêxweşîyê, şahîyê (eldorado)timê mirov bi mirazê xwe şadibin..."

Destanên, Sêva Hecî,Behram Û Gulendam wisa ne.

Em tên bêşa mezin açaremîn.

" Di Stranên Kurdî DeNavçeka Erotîk: Memik"

Ev beşa, berê di kovaraNûdem'ê, hejmara 4'an dehatibû weşandinê. Rohat,hinekî din li ser xebitîye û lêzêde kirîye.

Di stranên Kurdî de temaevînê û memikan bi taybetîye. Rohat, dûr-dirêj li ser vêbabetê disekine. Berê, wek "peyveke erotîk: Memik"serê beşê vedike, qalaanatomî û fonksîyona me-mikan dike. Fonksîyonaerotîk jî, yek ji vanfonksîyonan e.

" Pêşkêşa Memikan, LiDora Memikan BarîkatênEdebî Tên Kişandin,Fonksîyonên Memikan YênDuwemîn, Motîva Mêrên JiHeqên Memikan Dernake-vin, Navkirina Formên Me-mikan, Gîhîştina Memikan

Û Serhildana Wan, Guhasti-na Formê Memikan, DizêMemikan Û MûcîzeyaVebûna Bişkokan, Cengê LiSer Memikan, Çend MoÖfênDînî Û Memik, PeydabûnaTema Jinên Memikfiroş,tema yên bi serê xwe ne. Dûrû dirêj hatine lêkolînê û binimûne ew stran jî hatinenivîsandinê. Ya rastî,lêkolîneka balkêş e.

Ji bo vê pirtûka Rohat,meriv dikare gelek tiştanbêje. Lê belê, ez niha vêzehmetîyê dikişînim.Sebebê yekemîn, min ku evpirtûk xwend, min bi xwe jîdixwest ku ez hê zêde hînbibim. Lewra ez nikarimbêjim ku, min bi çavekî rex-nevanî lê nihêrî. Lê dîsajîezê çend dîtinên xwe pêşkêşbikim.

Cara ewlîn li ser folkloraKurdî, bi vî tehrî lêkolîn têkirinê. Wekî hemû tiştên nû,kêmasî hebûn, tiştekî tebîye. Ji bo Rohat jî wisa. Lê,ya girîng ew e ku, Rohat,pêwîstbûna van babetanrind fêhm kirîye; ez bawerim, di rojên pêş de, ew êlêkolînên her giranbihapêşkêşî civatê bike.

Rohat divê qebûl bike ku,kûraya lêkolînê ne gelekîzêde ye. Di hinek cîyan deme hîşyar dike, bala medikişîne, lê, ji wê zêde pêş denaçe. Wek, " KeçênPadîşahan. rûp, 11", kesênfeqîr û xizan dixwazin bikeçên padîşahan û paşan rebizewicin. Meriv dikare bi-fikire ku, Tceçên dewlemen-danv tê armanc kirin. Embixwazin Û nexwazin jî, divê babetê de, gerek " meselaçînî-sinifî-" bê xeberdanê.Gelo, vê dîtinê bi çi tehrî

102

analîz kirinê. Jin dibînin,xirabî ne tiştekî baş e ûdawîyê de jinxasîyê nîşandidin. Di destana Ker û Kulikde jî, dîya Kulik jinekafamdar, rastzanîn û dûrdîtîye. Rohat, paşê qala destanaFilîtê Quto dike, dîya Filîtwek nimûne li pêş derdixe.

Ji Bo Mêran DanînaÇend Merc Û Hoyan

Di hinek destanên Kurdî deçend kar û mercên mezindixin pêş mêran û paşê jinandidin wan. Di destana SêvaHecî, Nasir û Malmal, ŞorMehmûd û Merzingan wisaye.

Çima Mêr DikevinRola Şivanan?

Rohat dibêje ku, " jinmêrkirinên bêdil û reva bizorê tu wext qebÛT nakin, salderbas bibin jî, ew nedilşane, dîsa jî li rîya xelasîyê di-gerin..." Destana UinefşaNarîn û Cembelîyê Hekarê'analîz dike. Di jîyanagundên Kurdan de, keçhertim bi şivanan hevdûdibînin û firsetên wan heyeku xeber bidin û bi tev diçinbêrîyê. Lewre, di destanênKurdan de, ev pêwendî, pircaran haûye ser ziman.

Sînorên Namûs ÛBênamûsîyê

Di vê beşê de destanênZembîlfiroş, Ûsif û Zelêxe,Mem û Eyşê hatine analîzkirinê. Di van destanan desînorê namûs û bênamûsîyênêzî hev dibin. Lê, dîsajî didestanan de temayeka biedeb û însanî tê xuyanê.

Nefreta Kontra-Mîlîter

Kurdan di jîyana xwe de jileşkeran pir telî û dijwarîdîtîye. " Ji ber vê yekê jî, difolklora Kurdî de element û

motîfên kontra-mîlîtercîhekî bingehîn digrin"dibêje Rohat. Jin dijî esker ûzordestîya wan derdikevin.Menşa Elîyê Selîm Axa,Saliho û Nûrê, Bişarê Çeto,Mehr û Wefa, Dimdim,Rustemê Zal, bi vî avayîhatine lêkolînê.

Welatê Şahîyê: Eldo-rado

Di gelek destanên Kurdîde, xort û keç nagihêjinmirazê xwe û jîyanekadijwarî dijîn. Lê, kêm be jî,hinek ji wan ne wisa ne.Hemû kes digihêjin mirazêxwe, dilşa dibin û " wek cen-neteke derewîn- welatêxweşîyê, şahîyê (eldorado)timê mirov bi mirazê xwe şadibin..."

Destanên, Sêva Hecî,Behram Û Gulendam wisa ne.

Em tên bêşa mezin açaremîn.

" Di Stranên Kurdî DeNavçeka Erotîk: Memik"

Ev beşa, berê di kovaraNûdem'ê, hejmara 4'an dehatibû weşandinê. Rohat,hinekî din li ser xebitîye û lêzêde kirîye.

Di stranên Kurdî de temaevînê û memikan bi taybetîye. Rohat, dûr-dirêj li ser vêbabetê disekine. Berê, wek "peyveke erotîk: Memik"serê beşê vedike, qalaanatomî û fonksîyona me-mikan dike. Fonksîyonaerotîk jî, yek ji vanfonksîyonan e.

" Pêşkêşa Memikan, LiDora Memikan BarîkatênEdebî Tên Kişandin,Fonksîyonên Memikan YênDuwemîn, Motîva Mêrên JiHeqên Memikan Dernake-vin, Navkirina Formên Me-mikan, Gîhîştina Memikan

Û Serhildana Wan, Guhasti-na Formê Memikan, DizêMemikan Û MûcîzeyaVebûna Bişkokan, Cengê LiSer Memikan, Çend MoÖfênDînî Û Memik, PeydabûnaTema Jinên Memikfiroş,tema yên bi serê xwe ne. Dûrû dirêj hatine lêkolînê û binimûne ew stran jî hatinenivîsandinê. Ya rastî,lêkolîneka balkêş e.

Ji bo vê pirtûka Rohat,meriv dikare gelek tiştanbêje. Lê belê, ez niha vêzehmetîyê dikişînim.Sebebê yekemîn, min ku evpirtûk xwend, min bi xwe jîdixwest ku ez hê zêde hînbibim. Lewra ez nikarimbêjim ku, min bi çavekî rex-nevanî lê nihêrî. Lê dîsajîezê çend dîtinên xwe pêşkêşbikim.

Cara ewlîn li ser folkloraKurdî, bi vî tehrî lêkolîn têkirinê. Wekî hemû tiştên nû,kêmasî hebûn, tiştekî tebîye. Ji bo Rohat jî wisa. Lê,ya girîng ew e ku, Rohat,pêwîstbûna van babetanrind fêhm kirîye; ez bawerim, di rojên pêş de, ew êlêkolînên her giranbihapêşkêşî civatê bike.

Rohat divê qebûl bike ku,kûraya lêkolînê ne gelekîzêde ye. Di hinek cîyan deme hîşyar dike, bala medikişîne, lê, ji wê zêde pêş denaçe. Wek, " KeçênPadîşahan. rûp, 11", kesênfeqîr û xizan dixwazin bikeçên padîşahan û paşan rebizewicin. Meriv dikare bi-fikire ku, Tceçên dewlemen-danv tê armanc kirin. Embixwazin Û nexwazin jî, divê babetê de, gerek " meselaçînî-sinifî-" bê xeberdanê.Gelo, vê dîtinê bi çi tehrî

102

tesir h ser jiyana jinakirîye? Bi ya min, Rohat,gerek çend pirs di vî warî debigota.

Yekê jî, Rohat dikaribû,her zêde li ser zewaca bêdilbisekine, taybetî li ser hêlacivatî û ruhîyetê.

Gelek Kurd, dema kutiştekî dinivîsin, bibêxwestina wan, Tirkî,Farisî an jî Erebî, him di fi-kirandinê de û him jî di struk-tura gotinan de, bibê nebêxwe nîşan dide. Wek nivîsênme hemûyan min bîhna vêrealîteyê di pirtûka Rohat dejî hilda.

Rohat û ez em hevnavçeyîne. Zaravê Qersê, Qerekosêhinekî ji cîyên din cuda ye.Me hemûya hela hê ev zaravênavçeyî ji xwe dûr nexistîye.Ev jî tiştekî normal e, hew-cedarîya zemanekî dirêj dix-waze. Min ev tesîr jî dipirtûkê de dît. Ev herdû dîtin,tiştekî li ser me ferz dike,divê em di nivîsarên xwe dehê jî bi dîqqet bin û bizanebûn pêşîya vankêmasîyan bigrin.

Di destan û stranan dehinek gotin gundî 0 xelqêçawa gotîye, wisa jî hatîyenivîsandinê. Ev rast e. Lê,Rohat bi xwe jî ew gotin wekgundîya û xelqc kar hanîye,ev ne rast e. Wek, rûp. 10. "Husil Cemal, Husil Delal."Di çîrokan de wilo ye. Lê, dinav rêzên ku Rohat bi xwedinivîse jî, bi vî tehrî ne, yarastî gerek ' Husn-u Cemal,husn-u delaP bibûya. Ev neKurdî ne, eslê wan Erebî ye.Dixwazim bêjim ku, zimanêîlmî gerek ne mîna zimanêgundîya be, ziman bi vî tehrîpêş de naçe û serrast nabe.

Wck van, di xeberdana

xelkê de, hinck herf kêmbûne, jê ketine. Lê belê, dizimanê nivîsandinê de,gerek ya rastî bê karanîn.Wek, min di pirtûka Rohatde dîtin:

Awa nameşe Awhanameşe (Rûp. 16)

Carkedin Carekadin(Rûp. 16)

Pêlî damara Pê lidamara (RÛp. 16)

Bal Liha(Rûp. 17)

Çetna(Rûp.17) Kurdên Erîvanê vêpirsê kar tînin, ji Tirkî pirsa(çetin) tê, li tu cî Kurdîstanêbi kar nayê.

"... teyrê dewletê tê serêwê rûdinê." (RÛp.17.) Teyrrûnanên, teyr 'datînin'.

Ev tiştên awha, ne awqasin, min wek nimûne nîşanda. Lê, ev kêmasîyan, ji gi-ranbihayîya pirtûkê tu tiştîkêm nakin. Meriv zimanêRohat baş fêhm dike ûbêzehmet dixwîne.

GARDIYAN, Bûbê Eser,di nava Weşanên Roja NÛ dederketiye. Li ser rewşagirtîgeha Diyarebekrê ûîşkenceyên wê ne.

Navnîşana xwestinê:G.Vag. 186 A, 161 36

Bromma/ Sweden

u WIK

LÊVÊN KEVIRAN

ÇIK MMN

LI WIR I^EVEN KE-VIRAN ÇÎK DIDINPirtûka şaîrê kurd HusênHebeş ya nû ye. Ev pirtûkanivîskarê Nûdemê yê berde-wam Husên Hebeş, ji 58 hel-bestan pêk hatiye. Giraniyahelbestan li ser welatheziyêû rewşa Kurdistanê ye.

Dikare ji navnîşanaNÛdemê bête xwestin.

SIWARÊN EŞEHanHomnis

SIWARE EŞE, FawazHusên, ji neh çîrokanpêkhatiye û di navaWeşanên Welat de derke-tiye.

Navnîşana xwestinê:Box: 41 23, 141 04 Hud-

dinge/ Swcden

103

tesir h ser jiyana jinakirîye? Bi ya min, Rohat,gerek çend pirs di vî warî debigota.

Yekê jî, Rohat dikaribû,her zêde li ser zewaca bêdilbisekine, taybetî li ser hêlacivatî û ruhîyetê.

Gelek Kurd, dema kutiştekî dinivîsin, bibêxwestina wan, Tirkî,Farisî an jî Erebî, him di fi-kirandinê de û him jî di struk-tura gotinan de, bibê nebêxwe nîşan dide. Wek nivîsênme hemûyan min bîhna vêrealîteyê di pirtûka Rohat dejî hilda.

Rohat û ez em hevnavçeyîne. Zaravê Qersê, Qerekosêhinekî ji cîyên din cuda ye.Me hemûya hela hê ev zaravênavçeyî ji xwe dûr nexistîye.Ev jî tiştekî normal e, hew-cedarîya zemanekî dirêj dix-waze. Min ev tesîr jî dipirtûkê de dît. Ev herdû dîtin,tiştekî li ser me ferz dike,divê em di nivîsarên xwe dehê jî bi dîqqet bin û bizanebûn pêşîya vankêmasîyan bigrin.

Di destan û stranan dehinek gotin gundî 0 xelqêçawa gotîye, wisa jî hatîyenivîsandinê. Ev rast e. Lê,Rohat bi xwe jî ew gotin wekgundîya û xelqc kar hanîye,ev ne rast e. Wek, rûp. 10. "Husil Cemal, Husil Delal."Di çîrokan de wilo ye. Lê, dinav rêzên ku Rohat bi xwedinivîse jî, bi vî tehrî ne, yarastî gerek ' Husn-u Cemal,husn-u delaP bibûya. Ev neKurdî ne, eslê wan Erebî ye.Dixwazim bêjim ku, zimanêîlmî gerek ne mîna zimanêgundîya be, ziman bi vî tehrîpêş de naçe û serrast nabe.

Wck van, di xeberdana

xelkê de, hinck herf kêmbûne, jê ketine. Lê belê, dizimanê nivîsandinê de,gerek ya rastî bê karanîn.Wek, min di pirtûka Rohatde dîtin:

Awa nameşe Awhanameşe (Rûp. 16)

Carkedin Carekadin(Rûp. 16)

Pêlî damara Pê lidamara (RÛp. 16)

Bal Liha(Rûp. 17)

Çetna(Rûp.17) Kurdên Erîvanê vêpirsê kar tînin, ji Tirkî pirsa(çetin) tê, li tu cî Kurdîstanêbi kar nayê.

"... teyrê dewletê tê serêwê rûdinê." (RÛp.17.) Teyrrûnanên, teyr 'datînin'.

Ev tiştên awha, ne awqasin, min wek nimûne nîşanda. Lê, ev kêmasîyan, ji gi-ranbihayîya pirtûkê tu tiştîkêm nakin. Meriv zimanêRohat baş fêhm dike ûbêzehmet dixwîne.

GARDIYAN, Bûbê Eser,di nava Weşanên Roja NÛ dederketiye. Li ser rewşagirtîgeha Diyarebekrê ûîşkenceyên wê ne.

Navnîşana xwestinê:G.Vag. 186 A, 161 36

Bromma/ Sweden

u WIK

LÊVÊN KEVIRAN

ÇIK MMN

LI WIR I^EVEN KE-VIRAN ÇÎK DIDINPirtûka şaîrê kurd HusênHebeş ya nû ye. Ev pirtûkanivîskarê Nûdemê yê berde-wam Husên Hebeş, ji 58 hel-bestan pêk hatiye. Giraniyahelbestan li ser welatheziyêû rewşa Kurdistanê ye.

Dikare ji navnîşanaNÛdemê bête xwestin.

SIWARÊN EŞEHanHomnis

SIWARE EŞE, FawazHusên, ji neh çîrokanpêkhatiye û di navaWeşanên Welat de derke-tiye.

Navnîşana xwestinê:Box: 41 23, 141 04 Hud-

dinge/ Swcden

103

Smirnoff

Xeffl DIHOKI

Jii/ ema yekemkurteçîroka Hesenê Metêketiye ber çavên min, hîngêyekser, baweriyeke mukumji bo min çêbû ku ev heval,xwedî behreke (mewhîbe)bilind e. Lê dema pirtûka wî(smîrnoff) ronahî dît ûgihîşte min, piştî xwendinaçîrokan, ez gihîştim bawe-riyekê ku ev berhema hêja yeku mirov li ser binivîse.Hêviya min ew e, ku bikarimnivîskariya wî bisengînim.Her çend yekem kurteçîrokakurdî, di sala 1913 'an de dikovara Rojî Kurd de, ji aliyêFuadê Temo ve belav bûye Û

paşî yên Nûredîn Zaza, QedrîCan û hindekên din jî, dikovarên Ronahî Û Hawarê debelav bûne, lê ya modern kuji aliyê form Û naverokê ve,guherînên bingehîn bi ser dehatîn, li ba me bi kurman-ciya jorî, di van bîst salên

dawiyê de, bi germî hatiyeqada edebiyata kurdî.

Pirtûka Hesenê Metê jiçardeh kurteçîrokanpêkhatiye û hêvênê pirra-niya wan, rewşa civatî,siyasî Û pisîkolojî ya kurdênderveyî welat e. Mirovê kurdyê ku ji kulturcke paşketîhatî Û pirr tiştên nû dibîne.Pirr caran nikare xwe digelbiguncênît, yan jî

beramber hinek karên kunizane, xwe bi şareza ûpispor nîşan dide û ev jî dibeegera peydabûna giriftarî ûserêşiyan. Hesenê Metêşarezayetiyeke baş di civataEwrûpa de heye û zîrekanekariye biçe nav giriftarî, bîrû bawerî û jiyana rojane yaxclkê. Ew desnîşana çendîngiriftariyên welatî û vêre jîdike û me jî agehdarî çendînxalên giringên civatê dike.

Di çîroka (Nivîskarî) de,xortekî kurd bi kar û barênivîsînê ve mijûl e. Jiyan ,

jin û zarokên wî jî, bi tenênivîsîne û ne çi dî. bi şev ûroj li ser masê dinivîse, bêku demeke kurt jî bide jin Û

zarokên xwe ku, wan jî kesêxwe li vê xerîbiyê nîn e. Lêne wî behre heye Û ne jîbihayê nivîskariyê dizane!Mixabin ev karê gelek kesaye. Bi rastî nivîskarî, netiştekî hêsan e û ne jî tenêdem Û serekê tena divê. Lênivîskariyê, behre,rewşenbîrî, têgehiştin ûzanîn, taqet Û şiyanênbilind, dem û serekê tenadivê. Lewre her kes nikarebibe nivîskarekî rasteqîne.Lê ev çende ne tiştekî taybe-te bi milletê kurd ve, belku;di nav tevaya milletêncîhanê de rûdaye û heye.Belê; raste ku, bi sadan kes

dinivîsin, lê çenda ji wankarîne nav û dengê xwepeyda bikin û berhemênjêhatî biafrînin! Lewrepêwîst e mirov xwe binase ûbizane ka heta çi pileyêbehre û şiyanên wî hene û bihinek berhemên lawaz ûbcserûber, xwe neke lêbok Û

pêtirrankê xelkê. Belê; livêre Hesenc Metê divêbigehe sê armancên girîng.Yek ew e bide xuya kirin ku,nivîskarî ne karê her kesekêye. Ya duyê jî ew e ku, jin Û

zarok berpisyariyeke mezinin, carna dibe asteng,nemaze eger xêzan(Jin ûzarok) erk û bihayê nivîsînênizanibe. Ya sê jî ew e ku, livê xerîbiyê xwendevanêkurd nîne û giriftariyên çap ûbelavkirinê jî gelek in. Raste nivîskariyê, demekê dirêj ûserekê tena divê. Her wisa,dibe jin Û zarokên nivîskarîjî, di welatên pêşketî deasteng bin. lê ji aliyê din vejî, jin û zarokên wî jî pêdivîwî ne. Belê; li vêre giriftarîdest pê dike. Di civataewrûpî de, hemî mirov, çijin û çi mêr, xwedî mafênxwe yên taybetî û giştî ne.Anku li vêre, jin nîva civatêye û ya ji bo mêrî dibe, ew jibo jinê jî mafeke. Lê dicivata kurdî de û her wisa ditevaya civatên paşketî de.jin ji gelek mafên xwehatiye bêbeş kirin. Ew bitenê ji bo karên malê, xu-dankirina zarokan ûdilxweşkirina mêrî peydabûye! Ji ber vê çendê jî,dema jin ji neçarî bi hemîferman û sitema civata kur-dewariyê razî dibû, ew li vêrebi wê çendê razî nabe Û

civata pêşketî ya ewrûpa jîvî mafî didiyê. Lewre eger

104

Smirnoff

Xeffl DIHOKI

Jii/ ema yekemkurteçîroka Hesenê Metêketiye ber çavên min, hîngêyekser, baweriyeke mukumji bo min çêbû ku ev heval,xwedî behreke (mewhîbe)bilind e. Lê dema pirtûka wî(smîrnoff) ronahî dît ûgihîşte min, piştî xwendinaçîrokan, ez gihîştim bawe-riyekê ku ev berhema hêja yeku mirov li ser binivîse.Hêviya min ew e, ku bikarimnivîskariya wî bisengînim.Her çend yekem kurteçîrokakurdî, di sala 1913 'an de dikovara Rojî Kurd de, ji aliyêFuadê Temo ve belav bûye Û

paşî yên Nûredîn Zaza, QedrîCan û hindekên din jî, dikovarên Ronahî Û Hawarê debelav bûne, lê ya modern kuji aliyê form Û naverokê ve,guherînên bingehîn bi ser dehatîn, li ba me bi kurman-ciya jorî, di van bîst salên

dawiyê de, bi germî hatiyeqada edebiyata kurdî.

Pirtûka Hesenê Metê jiçardeh kurteçîrokanpêkhatiye û hêvênê pirra-niya wan, rewşa civatî,siyasî Û pisîkolojî ya kurdênderveyî welat e. Mirovê kurdyê ku ji kulturcke paşketîhatî Û pirr tiştên nû dibîne.Pirr caran nikare xwe digelbiguncênît, yan jî

beramber hinek karên kunizane, xwe bi şareza ûpispor nîşan dide û ev jî dibeegera peydabûna giriftarî ûserêşiyan. Hesenê Metêşarezayetiyeke baş di civataEwrûpa de heye û zîrekanekariye biçe nav giriftarî, bîrû bawerî û jiyana rojane yaxclkê. Ew desnîşana çendîngiriftariyên welatî û vêre jîdike û me jî agehdarî çendînxalên giringên civatê dike.

Di çîroka (Nivîskarî) de,xortekî kurd bi kar û barênivîsînê ve mijûl e. Jiyan ,

jin û zarokên wî jî, bi tenênivîsîne û ne çi dî. bi şev ûroj li ser masê dinivîse, bêku demeke kurt jî bide jin Û

zarokên xwe ku, wan jî kesêxwe li vê xerîbiyê nîn e. Lêne wî behre heye Û ne jîbihayê nivîskariyê dizane!Mixabin ev karê gelek kesaye. Bi rastî nivîskarî, netiştekî hêsan e û ne jî tenêdem Û serekê tena divê. Lênivîskariyê, behre,rewşenbîrî, têgehiştin ûzanîn, taqet Û şiyanênbilind, dem û serekê tenadivê. Lewre her kes nikarebibe nivîskarekî rasteqîne.Lê ev çende ne tiştekî taybe-te bi milletê kurd ve, belku;di nav tevaya milletêncîhanê de rûdaye û heye.Belê; raste ku, bi sadan kes

dinivîsin, lê çenda ji wankarîne nav û dengê xwepeyda bikin û berhemênjêhatî biafrînin! Lewrepêwîst e mirov xwe binase ûbizane ka heta çi pileyêbehre û şiyanên wî hene û bihinek berhemên lawaz ûbcserûber, xwe neke lêbok Û

pêtirrankê xelkê. Belê; livêre Hesenc Metê divêbigehe sê armancên girîng.Yek ew e bide xuya kirin ku,nivîskarî ne karê her kesekêye. Ya duyê jî ew e ku, jin Û

zarok berpisyariyeke mezinin, carna dibe asteng,nemaze eger xêzan(Jin ûzarok) erk û bihayê nivîsînênizanibe. Ya sê jî ew e ku, livê xerîbiyê xwendevanêkurd nîne û giriftariyên çap ûbelavkirinê jî gelek in. Raste nivîskariyê, demekê dirêj ûserekê tena divê. Her wisa,dibe jin Û zarokên nivîskarîjî, di welatên pêşketî deasteng bin. lê ji aliyê din vejî, jin û zarokên wî jî pêdivîwî ne. Belê; li vêre giriftarîdest pê dike. Di civataewrûpî de, hemî mirov, çijin û çi mêr, xwedî mafênxwe yên taybetî û giştî ne.Anku li vêre, jin nîva civatêye û ya ji bo mêrî dibe, ew jibo jinê jî mafeke. Lê dicivata kurdî de û her wisa ditevaya civatên paşketî de.jin ji gelek mafên xwehatiye bêbeş kirin. Ew bitenê ji bo karên malê, xu-dankirina zarokan ûdilxweşkirina mêrî peydabûye! Ji ber vê çendê jî,dema jin ji neçarî bi hemîferman û sitema civata kur-dewariyê razî dibû, ew li vêrebi wê çendê razî nabe Û

civata pêşketî ya ewrûpa jîvî mafî didiyê. Lewre eger

104

mêr baweriyê bi vê rastiyêneîne û her li ser yeka xwe yawelatî be, hîngê, bêgomanew dê toşî gelek giriftariyênmezin be û nimone jî pirr in.Belê; li welatên paşdamayî,jin nikare beramber mêrî ra-weste û jê ra bêje, ev dibe û evnabe. Lê li vir, jin ji aliyêaborî ve ne pêdivî mêrî ye,ne jê ditirse û ne jî ji dor ûberên xwe şerim dike. Giştmaf di destê wê de ye Û kesnikare rê lê bigire. Lewre ewpirr bi hêsanî dikare jizelamî re bêje: Pere yên mehema ne û tu nikarî bi keyfadilê xwe bi mezîxî. Tu nikarîpirraniya şeva li kolanênbajêrî bigerî û me bi tenê divê zîndana mezin de bihêlî.Tu nikarî hemî gava dar ûçîvê xwe li ser serê mebihejînî. Ev hemî mafê jinêye û divê mêr razîbe. Çend jibo xwe bivê, hind jî, ji bojinê bivê, çinku herdu mirovin. Lewre jin bi hêsanîdikare ji mêrê xwe re bêje:"Na welle, xwe vedişêre! Sibêheta êvarê di binê qula xênîde mexel dikeve, ji rûniştinêkurmî dibe, kurmî!... nizanebi keçikê re bilîze, peyivînabi min re jî ji bîra kiriye."(Rûpel 29-30)Rast e, girifta-riyên nivîskarekî serketî, diwelatekî pêşketî de, gelekin. Pêdivî demeke dirêj ûserekê tenaye. Lê ew dikarepirograma jiyana xwe çêke ûbi çavekê bilindtir temaşeyîjin û zarokên xwe jî bike,çunkî di vê xerîbiyê de, ew jîbi tenê ne. Erkên nivîskarîgelek in. Lewre divê ew alahilgirê pêşketina civata xwebe. Mîna Nazim Hîkmetîgotiye:" Divê mirov, xwebişewitîne da ku ronahiyêbide xelkê din." Ev e ji

aliyekî ve û ji aliyê din ve jî,xerîbî û derbederiya mirovêkurd bi giştî û ya nivîskarêkurd bi taybetî, karekê xirabli ser psîkolojiya wî dike.Çinku ew ji bo xelkêdinivîse û pêdiviye xwende-vanên wî jî hebe, lê mixa-bin, li vê dûriyê û vê tenhay-iyê, ne xwendevan heye Û nejî bi hêsanî berhem têneçapkirin." Ez dinivîsimlê..lê nuha bihata çapkirin,xwendevan hebûya û bix-wenda..." ( Rûpel 32).Hesenê Metê bi germî li serrewşa Felemerz radiweste ûbi gelek riya jê re dide xuya-kirin ku, nivîskarî ne karêher kesî ye û li dawiyê biaşkerayî dibê:" Ez dibêm, limala xwe binêre. Pêwîstnake ku tu bibî nivîskar.Anku ne karê te ye."(Rûpel34). Lê mixabin ew serhişke. Ne guhê xwe dide peyvênHemreş û ne jî, bi pîlanajinikê dest ji nivîsînê berdi-de. Li dawiyê " rûkenî li rûyêxatûnê vemirî" (Rûpel 35) ûdilê keçkê jî pirr êşiya..Mirovên nezan û di navcivatên paşketî de jî, nikarezû biryarên rast û dirust bide.Lewre pirr caran toşî giriftarîû serêşiya dibe û ji civatê jî,dûr dikeve.

Gelto, xortekî kurd e ûwisa xuya ye ku baweriyekemukum, bi welatên sosyalîstheye. Her çend wî ew welat jinêzîk, nedîtîne, lê her çitiştê guh lêbît, yekser bawe-riyê pê tîne. Ev e jî rewşekxirab ji bo peyda dike. Lewrepirr caran mirovên wilo,xelet di meselan digihên û jibingehên rastiyê dûr dike-vin. Hesenê Metê, divê vêbide xuya kirin ku, diwelatên sosyalîst de jî,

kêmasî hene û karên xirab ûbaş jî rû didin, herwek diwelatên sermayedar de jîhene. Herdu cîn mirovin ûmilletên wan ji, Ji çendînçînên civatê pêkhatîne.Belê; mirovê wisan, rolekebaş di civatê de nabîne û wekBebegayê, çi tiştê jê re bêtegotin, yan guh lê bibe,yekser dubare dike. Rast e,ev çende di nav mirovênsiyasî de mişebû û hetadigehişte wê pileyê ku, biraû hevalên, bîr û bawer, ji hevcuda, sera ku, Sovyet,sosyalîste yan jî revizy-onîst e, ji hevdu bienirrin ûdilê hevdu jî bihêlin. Ev êçendê jî karekê negatîfdikire ser doza kurdî jî.

Çîroka Smîrnoff, çendaliyên jiyana Celto xuyadike ku ew nimûneke dicivata kurdî ji aliyekî ve,mijûlkirina wî bi çendînrengên xwarinê ve û mezax-tina pereyekê zûr ku, ev e dibaweryên mirovekêsosyalîst de, ne gelekpêwîst e, çinku erkên gi-ringtir hene, ji aliyekî dinve jî, dijayetiya gişt karênheta eger baş jî bin welatênsermayedar. lê ew bi xwenizane ku Vodka ew vedix-we, ji Emrîka hatiye û ew bixwe jî li welatekî sermaye-dar dijî û dibe bi perên wanjî, jiyana xwe, bi rêve dibe.

Di civata kurdî ya paşketîdejin ji cîhaneka tarî hatiyeyeka tarîtir. Jin ji mêrîkêmtir e û çi bihayê xwenîne, belku; wekbûkeçûşekê ye tenha ji boxizmeta mêrî hatiye ser rûyêgoka zemîn. Ev çende jî, digelek çîrokên Hesenê Metêde reng dide. Lût, qaremanêçîroka (Zewac), li derveyî

105

mêr baweriyê bi vê rastiyêneîne û her li ser yeka xwe yawelatî be, hîngê, bêgomanew dê toşî gelek giriftariyênmezin be û nimone jî pirr in.Belê; li welatên paşdamayî,jin nikare beramber mêrî ra-weste û jê ra bêje, ev dibe û evnabe. Lê li vir, jin ji aliyêaborî ve ne pêdivî mêrî ye,ne jê ditirse û ne jî ji dor ûberên xwe şerim dike. Giştmaf di destê wê de ye Û kesnikare rê lê bigire. Lewre ewpirr bi hêsanî dikare jizelamî re bêje: Pere yên mehema ne û tu nikarî bi keyfadilê xwe bi mezîxî. Tu nikarîpirraniya şeva li kolanênbajêrî bigerî û me bi tenê divê zîndana mezin de bihêlî.Tu nikarî hemî gava dar ûçîvê xwe li ser serê mebihejînî. Ev hemî mafê jinêye û divê mêr razîbe. Çend jibo xwe bivê, hind jî, ji bojinê bivê, çinku herdu mirovin. Lewre jin bi hêsanîdikare ji mêrê xwe re bêje:"Na welle, xwe vedişêre! Sibêheta êvarê di binê qula xênîde mexel dikeve, ji rûniştinêkurmî dibe, kurmî!... nizanebi keçikê re bilîze, peyivînabi min re jî ji bîra kiriye."(Rûpel 29-30)Rast e, girifta-riyên nivîskarekî serketî, diwelatekî pêşketî de, gelekin. Pêdivî demeke dirêj ûserekê tenaye. Lê ew dikarepirograma jiyana xwe çêke ûbi çavekê bilindtir temaşeyîjin û zarokên xwe jî bike,çunkî di vê xerîbiyê de, ew jîbi tenê ne. Erkên nivîskarîgelek in. Lewre divê ew alahilgirê pêşketina civata xwebe. Mîna Nazim Hîkmetîgotiye:" Divê mirov, xwebişewitîne da ku ronahiyêbide xelkê din." Ev e ji

aliyekî ve û ji aliyê din ve jî,xerîbî û derbederiya mirovêkurd bi giştî û ya nivîskarêkurd bi taybetî, karekê xirabli ser psîkolojiya wî dike.Çinku ew ji bo xelkêdinivîse û pêdiviye xwende-vanên wî jî hebe, lê mixa-bin, li vê dûriyê û vê tenhay-iyê, ne xwendevan heye Û nejî bi hêsanî berhem têneçapkirin." Ez dinivîsimlê..lê nuha bihata çapkirin,xwendevan hebûya û bix-wenda..." ( Rûpel 32).Hesenê Metê bi germî li serrewşa Felemerz radiweste ûbi gelek riya jê re dide xuya-kirin ku, nivîskarî ne karêher kesî ye û li dawiyê biaşkerayî dibê:" Ez dibêm, limala xwe binêre. Pêwîstnake ku tu bibî nivîskar.Anku ne karê te ye."(Rûpel34). Lê mixabin ew serhişke. Ne guhê xwe dide peyvênHemreş û ne jî, bi pîlanajinikê dest ji nivîsînê berdi-de. Li dawiyê " rûkenî li rûyêxatûnê vemirî" (Rûpel 35) ûdilê keçkê jî pirr êşiya..Mirovên nezan û di navcivatên paşketî de jî, nikarezû biryarên rast û dirust bide.Lewre pirr caran toşî giriftarîû serêşiya dibe û ji civatê jî,dûr dikeve.

Gelto, xortekî kurd e ûwisa xuya ye ku baweriyekemukum, bi welatên sosyalîstheye. Her çend wî ew welat jinêzîk, nedîtîne, lê her çitiştê guh lêbît, yekser bawe-riyê pê tîne. Ev e jî rewşekxirab ji bo peyda dike. Lewrepirr caran mirovên wilo,xelet di meselan digihên û jibingehên rastiyê dûr dike-vin. Hesenê Metê, divê vêbide xuya kirin ku, diwelatên sosyalîst de jî,

kêmasî hene û karên xirab ûbaş jî rû didin, herwek diwelatên sermayedar de jîhene. Herdu cîn mirovin ûmilletên wan ji, Ji çendînçînên civatê pêkhatîne.Belê; mirovê wisan, rolekebaş di civatê de nabîne û wekBebegayê, çi tiştê jê re bêtegotin, yan guh lê bibe,yekser dubare dike. Rast e,ev çende di nav mirovênsiyasî de mişebû û hetadigehişte wê pileyê ku, biraû hevalên, bîr û bawer, ji hevcuda, sera ku, Sovyet,sosyalîste yan jî revizy-onîst e, ji hevdu bienirrin ûdilê hevdu jî bihêlin. Ev êçendê jî karekê negatîfdikire ser doza kurdî jî.

Çîroka Smîrnoff, çendaliyên jiyana Celto xuyadike ku ew nimûneke dicivata kurdî ji aliyekî ve,mijûlkirina wî bi çendînrengên xwarinê ve û mezax-tina pereyekê zûr ku, ev e dibaweryên mirovekêsosyalîst de, ne gelekpêwîst e, çinku erkên gi-ringtir hene, ji aliyekî dinve jî, dijayetiya gişt karênheta eger baş jî bin welatênsermayedar. lê ew bi xwenizane ku Vodka ew vedix-we, ji Emrîka hatiye û ew bixwe jî li welatekî sermaye-dar dijî û dibe bi perên wanjî, jiyana xwe, bi rêve dibe.

Di civata kurdî ya paşketîdejin ji cîhaneka tarî hatiyeyeka tarîtir. Jin ji mêrîkêmtir e û çi bihayê xwenîne, belku; wekbûkeçûşekê ye tenha ji boxizmeta mêrî hatiye ser rûyêgoka zemîn. Ev çende jî, digelek çîrokên Hesenê Metêde reng dide. Lût, qaremanêçîroka (Zewac), li derveyî

105

welatî dijî. Navsal e û porêserê wî jî weşyaye. Xuyayepiştî bûye sikrab(çi tênemaye!) dixwaze jinekê jixwe re bîne. Eger ew li welatba, dibû keçeka li gor dilê wîbi dest neketiba, lê ez çi lişansê keçên rindên welatêbindestî û hejariyê bikim,ew neçar in bi cenabê Lût razîbin. Di kultura kurdî de,mirov yek keçê ji xwe re dix-waze, lê cenabê Lût, berovajîxelkê, ew pêncan ji xwe redestnîşan dike. Her çend ewli gor pirinsîbên'll ayînî,dikare çaran, ji xwe re bîne ûmercên ayînî jî, bi hêsanî,tîne berhevkirin, lê dîsa, wîniha yek divê!! Lût, pêncwêneyên xwe yên cihê, jipênc keçên welaû re dişîne.Ne wî keçik dîtîne û ne jîkeçik bi bejna wî şa bûne. Yagirîng ji bo wî ew e ku, keçekji welat bête hinartin, nexone xem e,wî nas bikin û disinc, rewuşt, dîtin û bûçûnênwî bigehin ji xwe ev meselenayê bahskirin û ji boxortên kurd li welatî jî, as-tengeka mezin e. Her

wisa ew jî wan nas nake, lêdibê ji zaroktiyê hindek jiwan dîtibin, yan jî salox-danên wan ji bo wî hatibinevegêran. Bi rastî ev nîşanamirovê lawaz û paşdamayîye. Mirovê ku çendîn sal e liwelatekî ewrûpê dijî, di navwê şarristaniyetê de jiyanêdibe ser, bi vî rengê kirêthizir bike û pîlanên genî jîdarêje.

Belê; Hesenê Metê,zîrekane ev nimûna mirovêbêaqil û mejîhişk destnîşandike. Ew naçîte di nav girif-tariyê de û wê şirove bike, lêew hefsarê qaremanê xweberdide û aza dike. Çewan

hizir dike, wesan xuya bike Û

nimûnên ji vî rengî jî di navcivata me de mişene.Aşkeraye ku vê çendê derdekîgiran ji bo jina kurd yareben, peyda kiriye. Bi rastîpir pêwîst e, bi berdewamî liser vê rewşa kambax bêtenivîsîn, çinku giriftarî ûastengên mezin ji bo civatakurdî bi giştî û ji bo jin ûmêrên kurd bi taybetî peydadike. Dema çîroknivîs,behsa qaremanekî dike,mebest ne tenê miroveke dinav civatê de, belku; mebes-ta girîng ew e ku, ew kes biçîneka milletî ve girêdayiyeû destnîşana kesên nezan Û

kalfam bike Û her wisa jî, lidijî rewuşt û tîtalên kevin,kirêt Û ne jêhatî raweste,çinku ew baş dizane ku , çiastengin di riya pêşketinamilleö de.

Her çend Xalê Çeto, dimizgeftê de, çi tirr nekiribûnjî, lê dîsa Sofî yê tirrken ewgunehbar kir. Belê; dicivatên pêşketî de, ev girêyebi çendîn riya têteçareserkirin û bi hêsanîbersiv peyda dibû, lê dicivatên paşketî de, bersivxencer e. Belê; bi hezarancara, kiryarên wisan bê bihabûne sedemên giriftarî û ten-gaviyên mezin, di nav bine-mal û eşîran de.

Bi vê çîrokê Hesenê Metê,pirr bi dengê xwe hawardike:" Bila adet û rewuştênkirêt binaxbin. Bila derdênezanînê ji nav milletê merabe.

"Di çîroka(Roja Pîrozwer)de, Hesenê Metê, perdê ji serrûyê jina kurd a paşdamayîradike. Ew jina nezan Û gundîa bi sedan sala, di bin deste-seryê û zulma civatê de

dinale. Divê xebateka gerimji bo pêşdabirina wê bêtekirin. Ev e jî ne tenê karêjinê bi xwe ye, belku; erkêmêrê kurde jî. Lê mixabin,pirraniya mêrên kurd dixwa-zin ku, jin her di rewşa bin-destiyê de bimînin, çinkusûd û mifayê wan tê de ye. Evjî paşmayên civata fiodaliyeku, hêşta di mejiyê mêrêkurd de maye û naxwaze xwejê rizgar bike. Hesenê Metê,divê vê bide xuya kirin ku,rewş ne bi tenê di destê mêrîde ye, belku; fere li ser jinêbi xwe jî, xebateka gerimbike û giriftariyên xweçareser bike. Lewre ew binavê xwîşka Şîlandibêje:"Ez dizanim ku anuhadîsa li derekê erzanî çêbûye ûhemûyan berê xwe dane wir,an jî li dêra taxa hemberxwarineke bêpere tê dayînloma...Ez bi xaxên jinên medizanim!.. Mêrê xwedixapînin, peran jê distîninû pê ji zend û sîngê xwe rezêran dikirin. Ma ne gundîne! Çi ji wan tê payîn!.. Jitiştên wisa re çavên xwe çarvedikin, lê...çiqas heyf e kurojên weha pîrozwer jî tewne li ser guhên wan e!.."(Rûpel 79 80) Belê pirrcaran heval hene, gazinda jihindê dikin ku, jina kurdpaşdamayî ye, lê ji bîr dikinku, ev ne bi tenê gunehê Jinêye, belku; ya kultura kirêt ûçepel û astengên din e. Belê;pirr kes hene peyvên mezindavêjin û behsa dîmokrasî,sosyalîzim û mafên jinêdikin, lê ew bi xwe jin ûkeçên xwe, di nav çardîwarên xênî de, girê didin ûnahêlin ronahiyê bi dirustîbibînin. Lê ez bawer dikimku, rewşa jina kurd wisan

106

welatî dijî. Navsal e û porêserê wî jî weşyaye. Xuyayepiştî bûye sikrab(çi tênemaye!) dixwaze jinekê jixwe re bîne. Eger ew li welatba, dibû keçeka li gor dilê wîbi dest neketiba, lê ez çi lişansê keçên rindên welatêbindestî û hejariyê bikim,ew neçar in bi cenabê Lût razîbin. Di kultura kurdî de,mirov yek keçê ji xwe re dix-waze, lê cenabê Lût, berovajîxelkê, ew pêncan ji xwe redestnîşan dike. Her çend ewli gor pirinsîbên'll ayînî,dikare çaran, ji xwe re bîne ûmercên ayînî jî, bi hêsanî,tîne berhevkirin, lê dîsa, wîniha yek divê!! Lût, pêncwêneyên xwe yên cihê, jipênc keçên welaû re dişîne.Ne wî keçik dîtîne û ne jîkeçik bi bejna wî şa bûne. Yagirîng ji bo wî ew e ku, keçekji welat bête hinartin, nexone xem e,wî nas bikin û disinc, rewuşt, dîtin û bûçûnênwî bigehin ji xwe ev meselenayê bahskirin û ji boxortên kurd li welatî jî, as-tengeka mezin e. Her

wisa ew jî wan nas nake, lêdibê ji zaroktiyê hindek jiwan dîtibin, yan jî salox-danên wan ji bo wî hatibinevegêran. Bi rastî ev nîşanamirovê lawaz û paşdamayîye. Mirovê ku çendîn sal e liwelatekî ewrûpê dijî, di navwê şarristaniyetê de jiyanêdibe ser, bi vî rengê kirêthizir bike û pîlanên genî jîdarêje.

Belê; Hesenê Metê,zîrekane ev nimûna mirovêbêaqil û mejîhişk destnîşandike. Ew naçîte di nav girif-tariyê de û wê şirove bike, lêew hefsarê qaremanê xweberdide û aza dike. Çewan

hizir dike, wesan xuya bike Û

nimûnên ji vî rengî jî di navcivata me de mişene.Aşkeraye ku vê çendê derdekîgiran ji bo jina kurd yareben, peyda kiriye. Bi rastîpir pêwîst e, bi berdewamî liser vê rewşa kambax bêtenivîsîn, çinku giriftarî ûastengên mezin ji bo civatakurdî bi giştî û ji bo jin ûmêrên kurd bi taybetî peydadike. Dema çîroknivîs,behsa qaremanekî dike,mebest ne tenê miroveke dinav civatê de, belku; mebes-ta girîng ew e ku, ew kes biçîneka milletî ve girêdayiyeû destnîşana kesên nezan Û

kalfam bike Û her wisa jî, lidijî rewuşt û tîtalên kevin,kirêt Û ne jêhatî raweste,çinku ew baş dizane ku , çiastengin di riya pêşketinamilleö de.

Her çend Xalê Çeto, dimizgeftê de, çi tirr nekiribûnjî, lê dîsa Sofî yê tirrken ewgunehbar kir. Belê; dicivatên pêşketî de, ev girêyebi çendîn riya têteçareserkirin û bi hêsanîbersiv peyda dibû, lê dicivatên paşketî de, bersivxencer e. Belê; bi hezarancara, kiryarên wisan bê bihabûne sedemên giriftarî û ten-gaviyên mezin, di nav bine-mal û eşîran de.

Bi vê çîrokê Hesenê Metê,pirr bi dengê xwe hawardike:" Bila adet û rewuştênkirêt binaxbin. Bila derdênezanînê ji nav milletê merabe.

"Di çîroka(Roja Pîrozwer)de, Hesenê Metê, perdê ji serrûyê jina kurd a paşdamayîradike. Ew jina nezan Û gundîa bi sedan sala, di bin deste-seryê û zulma civatê de

dinale. Divê xebateka gerimji bo pêşdabirina wê bêtekirin. Ev e jî ne tenê karêjinê bi xwe ye, belku; erkêmêrê kurde jî. Lê mixabin,pirraniya mêrên kurd dixwa-zin ku, jin her di rewşa bin-destiyê de bimînin, çinkusûd û mifayê wan tê de ye. Evjî paşmayên civata fiodaliyeku, hêşta di mejiyê mêrêkurd de maye û naxwaze xwejê rizgar bike. Hesenê Metê,divê vê bide xuya kirin ku,rewş ne bi tenê di destê mêrîde ye, belku; fere li ser jinêbi xwe jî, xebateka gerimbike û giriftariyên xweçareser bike. Lewre ew binavê xwîşka Şîlandibêje:"Ez dizanim ku anuhadîsa li derekê erzanî çêbûye ûhemûyan berê xwe dane wir,an jî li dêra taxa hemberxwarineke bêpere tê dayînloma...Ez bi xaxên jinên medizanim!.. Mêrê xwedixapînin, peran jê distîninû pê ji zend û sîngê xwe rezêran dikirin. Ma ne gundîne! Çi ji wan tê payîn!.. Jitiştên wisa re çavên xwe çarvedikin, lê...çiqas heyf e kurojên weha pîrozwer jî tewne li ser guhên wan e!.."(Rûpel 79 80) Belê pirrcaran heval hene, gazinda jihindê dikin ku, jina kurdpaşdamayî ye, lê ji bîr dikinku, ev ne bi tenê gunehê Jinêye, belku; ya kultura kirêt ûçepel û astengên din e. Belê;pirr kes hene peyvên mezindavêjin û behsa dîmokrasî,sosyalîzim û mafên jinêdikin, lê ew bi xwe jin ûkeçên xwe, di nav çardîwarên xênî de, girê didin ûnahêlin ronahiyê bi dirustîbibînin. Lê ez bawer dikimku, rewşa jina kurd wisan

106

namîne û dîrok jî ne erebe yebo paş ve biçît, belku; hemîtişt ber bi pêş de diçe.

Pirr caran dema mirovçîrokeke Hesenê Metêdixwîne, yekser mebest û ar-manca wî dizane. Ev jî ne kuxaleke lawaz e, belku, rewşanaveroka çîrokê, ji wê çendêzêdetir hilnagire. Lê di gelekçîrokan de jî, mebestênveşartî hene û vekirinadergehên girö û ladana tem ûmijiyê li ser berhemî, erkêrexnegirê şareza ye ku,xwendevanî bigihînemebestên nivîskarî.

Di çîroka (Rabiff) de, duxortên kurd digel du hevalênxwe yên, ewrûpî diçine xwa-ringehekê. Ew baş bi zimênjî nizanin û dema lîstaxwarinê tê, da ku xwe binezan nîşan nedin, ew li gorşansê, destê xwe li ser yekêdatînin, lê dema xwarin tê,xuyaye ku, goştê xav e ew jibo mirovekî kurd, tiştekîentîkeye, çinku goştê xav licem me nayê xwarin. Lê jiber ku xortên me naxwazinxwe bi nezan û bêageh nîşanbidin, lewre bi neçarî dixun ûpaşê vedireşin û hetka xwe jîdibin. Belê; pirr caranbiyanî toşî giriftariyênwisan dibin, lê mixabin jiber nezanîn û nefamiya xwe,qûretî û rihbilindiya xwe,rastiya xwe vedişêrin. Gelekcaran hinek mirovên me,dema digel ewrûpiyagêngeşê dikin, wisan xwedidine nasîn ku, em mille-tekî xwedî rewuşt û adetênjêhatî ne û teknolojiya lihemî deverên welatê meheye. Em pêşkeö ne û xwedîmedeniyet in. Rast e, dijmi-nan rê li pêşdeçûna me girti-ne, lê bila em ji bîr nekîn ku,

hêşta feodalîzim di nav mede maye û sera giriftariyekabiçûk, bi sedan kes hevdu di-kujin. Çira em ji kêmasiyênxwe bitirsin. Heta emdestnîşana hele û kêmasiyênxwe nekin, em pêşnakevin.Ya girîng ew e ku em ji bopêşketina xwe xebat û biza-veke gerim bikin. Tevayamilletên cîhanê di qonaxênem tê de, derbaz bûne 0gihane şarristaniyeta nuha.Me di destpêkê de xuyakiribû ku, hêvênê pirrniyaçîrokên Hesenê Metê, li serrewşa kurdên derveyî welatin û babetên hinek çîrokannêzîkî hev in, pê nevêt em liser hemûyan bipeyvîn, lêtiştê giring ew e ku, HesenêMetê çîroknivîsekî xwedîbehreke bilind e ûtaqet ûşiyanên wî cihê rêzên e.Berhemên wîji aliyê form ûnaverokê ve biserketî ne ûpirtûka wî, qulaçeke vala yapirtûkxana kurdî kurman-ciyajorîpir dike.

Her çend hinek kêmasiyênbiçûk di nava çîrokên wî dehene, wek bi karanîna piro-navan, kom û peyvên zêdemîna: Ez û wî, em bi hevre...(Rûpel ll)Ya rast ev e:Ez û ew, em bi hev re... Bikurtî her tiştên wan xweştire.( RÛpel 15) Ya rast ev e: Bikurtî her tiştên wan xweştirin. Lê bi rastî jî tu êdî pîrbûye.( Rûpel 62)Ya rast ev e:Lê bi rsatî tu êdî pîr bûyî.

Lê dîsan zimanê wî, sivikû xweş e, niqteşanî bi ciwanîbikar anîne, hevokên xwerêk û pêk darêjtîne, hewildaye bi kurmanciyeke paqij ûpetî binivîse. Ew hindecaran bi teknîka kevin vegirêdaye û rengê vegêranê bikar aniye, lê pirrniya

çîrokên wî, bi teknîkamodêrin, monolog û dialog,paş û pêşxistina demî ûzincîra rûdanan, heta dawiyêbi hev re girêdayî ye. Herwisa pirr zîrekane kariye qa-remanên xwe bide peyivîn,ne ku gundiyek bi zimanêmamostayekî û ne jî, jinekezana wek yeka nexwende-van. Ew bi zanabûn girifta-riyan pêşçav dike û serketîbûye tê de, çinku Çexofdibêje:" Ne fere li sernivîskarî ku, giriftariyaçareserket, belku; erkê wî yêbingehîn ew e ku, wanberçavket."

Li dawiyê ez hêvîdar im,Hesenê Metê, berhemênjêhatîtir biafrîne û minbawerî bi behre û şiyanên wîheye.

BIBE ABONEYENÛDEMÊ!

Her abonetiyekeNûdemê ji bo avakirina edebiyata kurdîalîkariyek e, tu jî vêalîkariyê bike, bibeaboneyê Nûdemê!

Nûdem ji bo geşkirinû bipêşvexistina zimanû edebiyata kurdî bibiryar e, lê bêî piştgirîû alîkariya te nabe, bibedostekî/dostekeNûdemê!

107

namîne û dîrok jî ne erebe yebo paş ve biçît, belku; hemîtişt ber bi pêş de diçe.

Pirr caran dema mirovçîrokeke Hesenê Metêdixwîne, yekser mebest û ar-manca wî dizane. Ev jî ne kuxaleke lawaz e, belku, rewşanaveroka çîrokê, ji wê çendêzêdetir hilnagire. Lê di gelekçîrokan de jî, mebestênveşartî hene û vekirinadergehên girö û ladana tem ûmijiyê li ser berhemî, erkêrexnegirê şareza ye ku,xwendevanî bigihînemebestên nivîskarî.

Di çîroka (Rabiff) de, duxortên kurd digel du hevalênxwe yên, ewrûpî diçine xwa-ringehekê. Ew baş bi zimênjî nizanin û dema lîstaxwarinê tê, da ku xwe binezan nîşan nedin, ew li gorşansê, destê xwe li ser yekêdatînin, lê dema xwarin tê,xuyaye ku, goştê xav e ew jibo mirovekî kurd, tiştekîentîkeye, çinku goştê xav licem me nayê xwarin. Lê jiber ku xortên me naxwazinxwe bi nezan û bêageh nîşanbidin, lewre bi neçarî dixun ûpaşê vedireşin û hetka xwe jîdibin. Belê; pirr caranbiyanî toşî giriftariyênwisan dibin, lê mixabin jiber nezanîn û nefamiya xwe,qûretî û rihbilindiya xwe,rastiya xwe vedişêrin. Gelekcaran hinek mirovên me,dema digel ewrûpiyagêngeşê dikin, wisan xwedidine nasîn ku, em mille-tekî xwedî rewuşt û adetênjêhatî ne û teknolojiya lihemî deverên welatê meheye. Em pêşkeö ne û xwedîmedeniyet in. Rast e, dijmi-nan rê li pêşdeçûna me girti-ne, lê bila em ji bîr nekîn ku,

hêşta feodalîzim di nav mede maye û sera giriftariyekabiçûk, bi sedan kes hevdu di-kujin. Çira em ji kêmasiyênxwe bitirsin. Heta emdestnîşana hele û kêmasiyênxwe nekin, em pêşnakevin.Ya girîng ew e ku em ji bopêşketina xwe xebat û biza-veke gerim bikin. Tevayamilletên cîhanê di qonaxênem tê de, derbaz bûne 0gihane şarristaniyeta nuha.Me di destpêkê de xuyakiribû ku, hêvênê pirrniyaçîrokên Hesenê Metê, li serrewşa kurdên derveyî welatin û babetên hinek çîrokannêzîkî hev in, pê nevêt em liser hemûyan bipeyvîn, lêtiştê giring ew e ku, HesenêMetê çîroknivîsekî xwedîbehreke bilind e ûtaqet ûşiyanên wî cihê rêzên e.Berhemên wîji aliyê form ûnaverokê ve biserketî ne ûpirtûka wî, qulaçeke vala yapirtûkxana kurdî kurman-ciyajorîpir dike.

Her çend hinek kêmasiyênbiçûk di nava çîrokên wî dehene, wek bi karanîna piro-navan, kom û peyvên zêdemîna: Ez û wî, em bi hevre...(Rûpel ll)Ya rast ev e:Ez û ew, em bi hev re... Bikurtî her tiştên wan xweştire.( RÛpel 15) Ya rast ev e: Bikurtî her tiştên wan xweştirin. Lê bi rastî jî tu êdî pîrbûye.( Rûpel 62)Ya rast ev e:Lê bi rsatî tu êdî pîr bûyî.

Lê dîsan zimanê wî, sivikû xweş e, niqteşanî bi ciwanîbikar anîne, hevokên xwerêk û pêk darêjtîne, hewildaye bi kurmanciyeke paqij ûpetî binivîse. Ew hindecaran bi teknîka kevin vegirêdaye û rengê vegêranê bikar aniye, lê pirrniya

çîrokên wî, bi teknîkamodêrin, monolog û dialog,paş û pêşxistina demî ûzincîra rûdanan, heta dawiyêbi hev re girêdayî ye. Herwisa pirr zîrekane kariye qa-remanên xwe bide peyivîn,ne ku gundiyek bi zimanêmamostayekî û ne jî, jinekezana wek yeka nexwende-van. Ew bi zanabûn girifta-riyan pêşçav dike û serketîbûye tê de, çinku Çexofdibêje:" Ne fere li sernivîskarî ku, giriftariyaçareserket, belku; erkê wî yêbingehîn ew e ku, wanberçavket."

Li dawiyê ez hêvîdar im,Hesenê Metê, berhemênjêhatîtir biafrîne û minbawerî bi behre û şiyanên wîheye.

BIBE ABONEYENÛDEMÊ!

Her abonetiyekeNûdemê ji bo avakirina edebiyata kurdîalîkariyek e, tu jî vêalîkariyê bike, bibeaboneyê Nûdemê!

Nûdem ji bo geşkirinû bipêşvexistina zimanû edebiyata kurdî bibiryar e, lê bêî piştgirîû alîkariya te nabe, bibedostekî/dostekeNûdemê!

107

KURDÛ MÎTOLOJÎ

'ÎTOLOJIYEN.E2ii(>I»OTA!v0rA

Lokman POLAT

iU/estpêka Mîtolojiyê jidîroka anök, ji dema Barba-riyê dest pê dike. Wek têzanîn di dema Barbariyê(dema kevnare- dema qedîm)de nîvsandin tûnebû. Gelênwê demê tiştên ku di serê wande derbas dibûn ku ew demdema tarîtiyê, dema tirs Û

xofê bû- nesil bi nesil ji hevre bi gotin qal dikirin.Bûyerên mîtolojîk bi vêtewirê hat taa dema ku hendîmedeniyet bi pêş ve çû ûxwendin û nivîsandin derketmeydanê. Bi pêşveçûnaşarîstaniyê ve bûyerênMîtolojîk ku bi gotin diha-tin zanîn, hatin nivîsandin.

Di hêla Mîtolojiyê demirov dikare bibêje ku gelênKurd û gelên Grek, yên herîdewlemend in. Hinekmîtolojiyên Kurdan ji aliyêFirdewsî ve di pirtûka wî yabi navê "Şahname" de hatiye

nivîsandin. Firdewsî îranîye. Nivîskarê Kurd Şerefxanjî hinek mîtolojiyên Kurdanku di pirtûka xwe"Şerefname" de qal dike, têtgotin ku ji ber pirtûka Fir-dewsî girtiye.

Firdewsî, hinekmîtolojiyên Kurdan kiriyemalên gelên din, kiriye malêEreban an jî malê Farisan.Firdewsî di "Şehname" xwede weha dibêje: «Di çolê deegîtek hebû. Mirovekî biqedir û qîmet bû. Adîl bû, dihêla alîkariyê de mezin û birûmet bû. Navê wî Merdasbû\... Ew mirov Padîşahbû... Xwediyê bi hezaranheywanên çar ling yên ku şîrji wan dihatin dotin bû. Yênku hewcedariya wan bi şîrhebû, wî di cî de ew daxwa-ziya wan dianî cih.... Li wêderê hespên rewan, yên kupirr baş dibeziyan, hespênEreban hebû.»

Ev cihên ku Firdewsî qaldike Zagros in. Firdewsî, herwek ku ew der Erebîstan e ûMerdas jî Ereb e, qal dike.Têt zanîn ku hespên Erebanbi hezar salan e ku di destêKurd, Faris û Asûriyan dejîhebûne. Firdewsî, weha domdike:«Ev mirovê ola wî pak,kurekî wî hebûye. Wî ji kurêxwe pirr hez dikir. Navê kurêwî Dehak bû. Zarokekî kuxuyê wî pirr pis bû....Rojekê şeytan xwe kir şiklêmirovekî baş û hat cemDehak.... Gotinên Şeytên biDehak xweş hatin. GavaŞeytên dît ku wî Dehak bixwe ve girê da ye, pirr kêfaŞeytên hat.... Şeytan jiDehak xwest ku bavê xwebikuje û di şûna wî de ew bibepadîşah.... Şeytan jê re got;ger tu guhdariya gotinên min

bikî tu ê li cîhanê bibîpadîşah.... Paşê Dehak wekŞeytên kir û bi Şeytan rebavê xwe kuşt û tacapadîşahiyê a Ereban kir serêxwe.»

Firdewsî, Dehak wekpadîşahên Ereban didedanasînê. Di vir de baş têxuyakirin ku, di wê demê de,di nav îranê û Ereban denakokî hebû. Ew li dijîhevdu bûn. Loma jî Fir-dewsî, Dehakê zalim dikeEreb. Cemşîd jî dike Faris.Yanî Dehak Ereb e û yên ku lidijî wî derketine îranî ne.Lê, li gor dîrokê Cemşîdkralê-an padîşahê- Farisannebûye, kralê Gutî'yanbûye. Gutî jî pêşiyên, an jîbapîrên Kurdan bûne.

Çîroka mîtolojiya Dehakdirêj e, ez li vir naxwazimqala hemûyî bikim, lê ez ê bikurtî vê bibêjim; hineknivîskarên berê, yên kevna-re, mîtolojiyên gelekî jigelekî din re kirine mal.Mijara vê nivîsa min ne ew eku ez rexneyek dûr û dirêj lipirtûka Firdewsî bigirim. Ezdixwazim pirtûka"Mîtolojiyên Mezopota-mya"yê bi xwendevananbidim naskirin.

Ev pirtûk, pirtûkek pirrmuhîm û bi qîmet e.Mîtolojiyên ku di pirtûkê dene, ji nivîsa nameya bizmarîhatine wergerandin. Wek têzanîn, medeniyeta cîhanê jiMezopotamyayê dest pêdike. Gelên din nivîsabizmarî ji Sumeran fêr bûne.Destpêka îlmên girîng

108

KURDÛ MÎTOLOJÎ

'ÎTOLOJIYEN.E2ii(>I»OTA!v0rA

Lokman POLAT

iU/estpêka Mîtolojiyê jidîroka anök, ji dema Barba-riyê dest pê dike. Wek têzanîn di dema Barbariyê(dema kevnare- dema qedîm)de nîvsandin tûnebû. Gelênwê demê tiştên ku di serê wande derbas dibûn ku ew demdema tarîtiyê, dema tirs Û

xofê bû- nesil bi nesil ji hevre bi gotin qal dikirin.Bûyerên mîtolojîk bi vêtewirê hat taa dema ku hendîmedeniyet bi pêş ve çû ûxwendin û nivîsandin derketmeydanê. Bi pêşveçûnaşarîstaniyê ve bûyerênMîtolojîk ku bi gotin diha-tin zanîn, hatin nivîsandin.

Di hêla Mîtolojiyê demirov dikare bibêje ku gelênKurd û gelên Grek, yên herîdewlemend in. Hinekmîtolojiyên Kurdan ji aliyêFirdewsî ve di pirtûka wî yabi navê "Şahname" de hatiye

nivîsandin. Firdewsî îranîye. Nivîskarê Kurd Şerefxanjî hinek mîtolojiyên Kurdanku di pirtûka xwe"Şerefname" de qal dike, têtgotin ku ji ber pirtûka Fir-dewsî girtiye.

Firdewsî, hinekmîtolojiyên Kurdan kiriyemalên gelên din, kiriye malêEreban an jî malê Farisan.Firdewsî di "Şehname" xwede weha dibêje: «Di çolê deegîtek hebû. Mirovekî biqedir û qîmet bû. Adîl bû, dihêla alîkariyê de mezin û birûmet bû. Navê wî Merdasbû\... Ew mirov Padîşahbû... Xwediyê bi hezaranheywanên çar ling yên ku şîrji wan dihatin dotin bû. Yênku hewcedariya wan bi şîrhebû, wî di cî de ew daxwa-ziya wan dianî cih.... Li wêderê hespên rewan, yên kupirr baş dibeziyan, hespênEreban hebû.»

Ev cihên ku Firdewsî qaldike Zagros in. Firdewsî, herwek ku ew der Erebîstan e ûMerdas jî Ereb e, qal dike.Têt zanîn ku hespên Erebanbi hezar salan e ku di destêKurd, Faris û Asûriyan dejîhebûne. Firdewsî, weha domdike:«Ev mirovê ola wî pak,kurekî wî hebûye. Wî ji kurêxwe pirr hez dikir. Navê kurêwî Dehak bû. Zarokekî kuxuyê wî pirr pis bû....Rojekê şeytan xwe kir şiklêmirovekî baş û hat cemDehak.... Gotinên Şeytên biDehak xweş hatin. GavaŞeytên dît ku wî Dehak bixwe ve girê da ye, pirr kêfaŞeytên hat.... Şeytan jiDehak xwest ku bavê xwebikuje û di şûna wî de ew bibepadîşah.... Şeytan jê re got;ger tu guhdariya gotinên min

bikî tu ê li cîhanê bibîpadîşah.... Paşê Dehak wekŞeytên kir û bi Şeytan rebavê xwe kuşt û tacapadîşahiyê a Ereban kir serêxwe.»

Firdewsî, Dehak wekpadîşahên Ereban didedanasînê. Di vir de baş têxuyakirin ku, di wê demê de,di nav îranê û Ereban denakokî hebû. Ew li dijîhevdu bûn. Loma jî Fir-dewsî, Dehakê zalim dikeEreb. Cemşîd jî dike Faris.Yanî Dehak Ereb e û yên ku lidijî wî derketine îranî ne.Lê, li gor dîrokê Cemşîdkralê-an padîşahê- Farisannebûye, kralê Gutî'yanbûye. Gutî jî pêşiyên, an jîbapîrên Kurdan bûne.

Çîroka mîtolojiya Dehakdirêj e, ez li vir naxwazimqala hemûyî bikim, lê ez ê bikurtî vê bibêjim; hineknivîskarên berê, yên kevna-re, mîtolojiyên gelekî jigelekî din re kirine mal.Mijara vê nivîsa min ne ew eku ez rexneyek dûr û dirêj lipirtûka Firdewsî bigirim. Ezdixwazim pirtûka"Mîtolojiyên Mezopota-mya"yê bi xwendevananbidim naskirin.

Ev pirtûk, pirtûkek pirrmuhîm û bi qîmet e.Mîtolojiyên ku di pirtûkê dene, ji nivîsa nameya bizmarîhatine wergerandin. Wek têzanîn, medeniyeta cîhanê jiMezopotamyayê dest pêdike. Gelên din nivîsabizmarî ji Sumeran fêr bûne.Destpêka îlmên girîng

108

wekî Matematîk, Geometrî,Medicin(TIP) û Astronomî diMezopotamyayê de hatiyêdanîn.

Ji bo zanîna li serMîtolojiyên Mezopotamy-ayê, divê ev pirtûk miheqcqbê xwendin. Pirtûk 88 rûpele. Tê de şeş(6) wêneyênMîtolojîk yên dema qedîmheye. Nivîskarê pirtûkêEdward PETÎŞKA'yê Bulgarîye. Nivîskar û wergervanêKurd Cemal BATUN pirtûk jizimanê Bulgarî wergeran-diye. Pirtûk di nav weşanênAPEC de hatiye weşandin.'Cemal Batun bi wergera vêpirtûkê karekî hêja kiriye.

Di pirtûkê de, nivîskarêpirtûkê Edwar Petîşka heftrûpel wek pêşgotin li serMezopotamyayênivîsandiye. Pêşgotinekpirr balkêş e. Ev pêşgotin dikovara NÛDEM hejmarayekem de hatibû weşandin.Cemal Batun jî pêşgotineksê rûpel nivîsandiye. Cemaldi pêşgotina xwe de wehadibêje:

«... Mezopotamya û îroKurdistan. Ev Mîtolojî jiMezopotamya digihîştinroja me û di nav nîjadên li virjiyayî, tenê Kurd îro wekîneteweyekî ji hezarên salêndîrokê ve, xwe digihandinroja me. Ji bo bibin xwediyêmîrasê Mezopotamyayê.»

Di pirtûkê de çar Mîtolojîhene.

Mîtolojiya yekem; "a kutê de tê gotin, ku çawa dinyaji laşê xwedayekê hatiyeçêkirin û însan jî ji xwîna vî

xwedayî ne."Mîtolojiya duyem;"a ku tê

de tê gotin, ku çawa xwedayaMezopotamya îştar peyayêcîhana din bûye."

Mîtolojiya sêyem; "a kutê de tê gotin, ku çawa Mîrêbajarê Kîş ê Mezopotomî-Etana, bilindî ezmananbûye."

Mîtolojiya çarem; "a ku têde tê gotin çawa Mîrê Mezo-potamya- Gilgameş linemirîbûnê geriya ye."

Li vir, tiştê balkêş ev e.Grekî jî li hersê Mîtolojiyêndawî xweyî derdikevin. Navêîştar û Etana di navMîtolojiyên Grekiyan depirr derbas dibe. Grekî li wanxwedî derdikevin, wan dikinyên xwe. Navê paytextê wanAthen, ji kralîça mîtolojîkEtanayê tê. Grekî liMîtolojiya Gilgameş jîxweyî derdikevin Û dikin yêxwe. Kurd jî li MîtolojiyaGilgameş xwedî derdikevin.Navê Gilgameş bixwenavekî Kurdî ye. Gilgameş,bi mana Gamcşê mezin e.

Wek min di pêşiy vênivîsê de jî nivîsandibû; Evpirtûk, pirtûkek bi qîmet e,xweş e 0 pirr balkêş e. Dihêla dîroka Mîtolojiyê depirtûkek dewlemend e. Divêbê xwendin!. Ez nivîsa xwebi gotinên nivîskarê pirtûkêve girê didim û dawî lê tînim.

«Ew kesê ku bixwaze li serdîroka kevnare agahdarbibe, bûyerên wê dema herîkevin bizanibe, berê vêpirtûkê veke û bixwîne.»

Zrt iTr\END

Kovareke nû bi navê"Zend" ji aliyêEnstîtuya Kurdî yaStembolê ve derket!

Birêvebirê kovarê yêgiştî Şefîk Beyaz e û re-daksiyon jî ji ŞefîkBeyaz, Raîf Yaman ûFelat Dilgeş pêk tê.

Di hejmara pêşî ya vêkovara sêmehî de giraniyanivîsan li ser zimanê kurdîû problemên zimanê kurdîye.

Nivîsên nivîskarênmîna; F. Huseyin Sagniç,Felat Dilgeş, Jemal Nebez,Baran Rizgar, Ismet ŞerîfVanlî, Malmîsanij, Torî,Rojhat Azadî û FiratCewerî hene.

Navnîşana Xwestinê:Tarlabaşi Bulvari,

No: 128, Beyoglu/Istanbul/Turkey

109

wekî Matematîk, Geometrî,Medicin(TIP) û Astronomî diMezopotamyayê de hatiyêdanîn.

Ji bo zanîna li serMîtolojiyên Mezopotamy-ayê, divê ev pirtûk miheqcqbê xwendin. Pirtûk 88 rûpele. Tê de şeş(6) wêneyênMîtolojîk yên dema qedîmheye. Nivîskarê pirtûkêEdward PETÎŞKA'yê Bulgarîye. Nivîskar û wergervanêKurd Cemal BATUN pirtûk jizimanê Bulgarî wergeran-diye. Pirtûk di nav weşanênAPEC de hatiye weşandin.'Cemal Batun bi wergera vêpirtûkê karekî hêja kiriye.

Di pirtûkê de, nivîskarêpirtûkê Edwar Petîşka heftrûpel wek pêşgotin li serMezopotamyayênivîsandiye. Pêşgotinekpirr balkêş e. Ev pêşgotin dikovara NÛDEM hejmarayekem de hatibû weşandin.Cemal Batun jî pêşgotineksê rûpel nivîsandiye. Cemaldi pêşgotina xwe de wehadibêje:

«... Mezopotamya û îroKurdistan. Ev Mîtolojî jiMezopotamya digihîştinroja me û di nav nîjadên li virjiyayî, tenê Kurd îro wekîneteweyekî ji hezarên salêndîrokê ve, xwe digihandinroja me. Ji bo bibin xwediyêmîrasê Mezopotamyayê.»

Di pirtûkê de çar Mîtolojîhene.

Mîtolojiya yekem; "a kutê de tê gotin, ku çawa dinyaji laşê xwedayekê hatiyeçêkirin û însan jî ji xwîna vî

xwedayî ne."Mîtolojiya duyem;"a ku tê

de tê gotin, ku çawa xwedayaMezopotamya îştar peyayêcîhana din bûye."

Mîtolojiya sêyem; "a kutê de tê gotin, ku çawa Mîrêbajarê Kîş ê Mezopotomî-Etana, bilindî ezmananbûye."

Mîtolojiya çarem; "a ku têde tê gotin çawa Mîrê Mezo-potamya- Gilgameş linemirîbûnê geriya ye."

Li vir, tiştê balkêş ev e.Grekî jî li hersê Mîtolojiyêndawî xweyî derdikevin. Navêîştar û Etana di navMîtolojiyên Grekiyan depirr derbas dibe. Grekî li wanxwedî derdikevin, wan dikinyên xwe. Navê paytextê wanAthen, ji kralîça mîtolojîkEtanayê tê. Grekî liMîtolojiya Gilgameş jîxweyî derdikevin Û dikin yêxwe. Kurd jî li MîtolojiyaGilgameş xwedî derdikevin.Navê Gilgameş bixwenavekî Kurdî ye. Gilgameş,bi mana Gamcşê mezin e.

Wek min di pêşiy vênivîsê de jî nivîsandibû; Evpirtûk, pirtûkek bi qîmet e,xweş e 0 pirr balkêş e. Dihêla dîroka Mîtolojiyê depirtûkek dewlemend e. Divêbê xwendin!. Ez nivîsa xwebi gotinên nivîskarê pirtûkêve girê didim û dawî lê tînim.

«Ew kesê ku bixwaze li serdîroka kevnare agahdarbibe, bûyerên wê dema herîkevin bizanibe, berê vêpirtûkê veke û bixwîne.»

Zrt iTr\END

Kovareke nû bi navê"Zend" ji aliyêEnstîtuya Kurdî yaStembolê ve derket!

Birêvebirê kovarê yêgiştî Şefîk Beyaz e û re-daksiyon jî ji ŞefîkBeyaz, Raîf Yaman ûFelat Dilgeş pêk tê.

Di hejmara pêşî ya vêkovara sêmehî de giraniyanivîsan li ser zimanê kurdîû problemên zimanê kurdîye.

Nivîsên nivîskarênmîna; F. Huseyin Sagniç,Felat Dilgeş, Jemal Nebez,Baran Rizgar, Ismet ŞerîfVanlî, Malmîsanij, Torî,Rojhat Azadî û FiratCewerî hene.

Navnîşana Xwestinê:Tarlabaşi Bulvari,

No: 128, Beyoglu/Istanbul/Turkey

109

ROMANEKESOSYO

PSÎKOLOJÎK

Viibirciitndtimit

ROHAT

iiarv cara pêşîn e ku roma-neke Kurdî pêwendiyên civatû mirovan bi tehrekî vekirîawa fireh radixe ber çavan.Hesenê Metê wek formekîedebî navê vê berhema xwenovel daniye, ev peyvaLatînî di zimanê Ingîlîzî detê maneya romanê, di gelekzimanên mayîn de tê maneyakurteçîrok (serhatî, hikaye).Lê belê ev berhema ji 196rûpelan pêkhatî zêdctirdişibîne romanê Û bîna ro-maneke nûjen jê tê. Evromana Hesenc Metê berîçend mehan li Stockholmê,di nav Weşanên Welat de binavê Labîrenta Cinan derçû.

Di romanê de serpêhatiyamamosteyekî cîh girtiye kugundî bi ayîn, merasim, gilîû gotin Û kirinên xwe ve, wîdîn dikin an jî bi gotinanivîskar hişê wî " celq"

dikin. Civateke ku ji çendgundiyan pêkhatî çawa emdibînin jiyana vî mamosteyîserobino dike û wî hildidebin bandûra xwe. Ji ber vêyekê jî, ev berhema wek ro-maneke sosyo-psîkololjîkdikare bê hesibîn.

Berî ku em li ser romanêbisekinin, ji bo ku mesajaromanê bê zelalkirin pêwîste em peyva labîrentê piçekîvekin û koka wê bikolin. Evpeyva ji latînî tê Û

serpêhatiyeke wê yamîtolojîk jî heye. Angorîmîtolojiyê rojekê ji Mînosre heywanekî beden mirov ûserî boxe çêbûye. Mînos jibo ku vî heywanê hov û bitirs tcxe cîhekî û veşêre, jimîmarên xwe hêvî dike kuavahiycke taybetî çêbikin.Paşê ji vê avahiyê re labîrcnthatiye gotin. Ev avahiya ligirava Gîrîtê hatiye çêkirin.Piştî vê mîtolojiyê peyvalabîrent bi taybetî ji bo cîhêtevlihcv û riya derketinê lêtune ye, hatiye bi kar anîn.Peyva labîrent ji der vêmaneya xwe ya yekemîn, jibo dijwarî, tengasî,tevlîhevî û problemên giranjî tê bi kar anîn. Di romanêde ev peyva bi vê maneyaxwe ya duwemîn hatiye bikar anîn.

Di romana Hesenê Metê decivat û pêwendiyên civakî jibo mamoste Kevanot(mêrxasê romanê) hcdî hêdîwusan giran dibin ku, êdîdemek lê ji wî re tu riyeke xe-lasiyê namîne, di bin vî barîde dipcrpite. Ew gundê kuKevanot lê mainostetiyêdike, ji bo wî dibelabîrentek, nikare ji nav der-keve, hejmara "kuçan" ,

"kolan" û "çivanan" her

diçin lê zcdetir dibin, ew herdiçe li xwe vedigere. Diromanê de peyva labîrenttenê di cîhekî de derbas dibeû peyv ji devê Gebranê Baçoderdikevc yê ku enînivîs,serboriya wî û Kevanotgelck nêzîkî hev in.Gebranê Baço li vî mamos-teyê nûhatî sîretan dike ûbala mamoste dikşîne serlabîrent, sergêjî Û

gêjgerînên ku li vî gundîhene.

Roman bi xebera hatinamamoste Kevanot ve dest pêdike û hatina wî di nav gundde zO belav dibe. Ew û jinaxwe Nêrgiza koçer bi "kev-nelexsî" ya xwe ve tên vîgundê zêde nenaskirî.Nivîskar Hesên Metê navêvî gundî di romanê de nade.Di destpêkê de gundî vî ma-mosteyî wek "kesekî dilo-van Û baş" bi nav dikin, bi vîawayî wî bi nazikî û kubarî"teslîm" digrin, paşê jî êrîşîwî dikin :"...kî tê gundê me,tasek ava gundê me vedixwe,ji me xirabtir dibe". Didestpêka romanê de Kevanotwek mamostekî îdealîst netenê zarokan, wusan jî dilheye û dixwaze alîkariyagundiyan bike Û wanjîbigu-hirîne, bi vê hewas û bi vêkula dilan tê vî gundî. Didawiya romanê de çawa emdibînin, vê carê civat li serwî dibe barekî giran 0 wî di-guhirîne, bi gotinekemayîn, wî difetisîne, çîtî-çîtî dike, davêje ber dîwarêdibistana gund.

Cara pêşîn di derheqa vîgundî de yê ku xof, tirs ûsawcke mezin dibarîne, Ke-vanot agahdarî û zaniya-riyên fireh ji devê sofî,pîremêrekî gund Û Sêvdînê

110

ROMANEKESOSYO

PSÎKOLOJÎK

Viibirciitndtimit

ROHAT

iiarv cara pêşîn e ku roma-neke Kurdî pêwendiyên civatû mirovan bi tehrekî vekirîawa fireh radixe ber çavan.Hesenê Metê wek formekîedebî navê vê berhema xwenovel daniye, ev peyvaLatînî di zimanê Ingîlîzî detê maneya romanê, di gelekzimanên mayîn de tê maneyakurteçîrok (serhatî, hikaye).Lê belê ev berhema ji 196rûpelan pêkhatî zêdctirdişibîne romanê Û bîna ro-maneke nûjen jê tê. Evromana Hesenc Metê berîçend mehan li Stockholmê,di nav Weşanên Welat de binavê Labîrenta Cinan derçû.

Di romanê de serpêhatiyamamosteyekî cîh girtiye kugundî bi ayîn, merasim, gilîû gotin Û kirinên xwe ve, wîdîn dikin an jî bi gotinanivîskar hişê wî " celq"

dikin. Civateke ku ji çendgundiyan pêkhatî çawa emdibînin jiyana vî mamosteyîserobino dike û wî hildidebin bandûra xwe. Ji ber vêyekê jî, ev berhema wek ro-maneke sosyo-psîkololjîkdikare bê hesibîn.

Berî ku em li ser romanêbisekinin, ji bo ku mesajaromanê bê zelalkirin pêwîste em peyva labîrentê piçekîvekin û koka wê bikolin. Evpeyva ji latînî tê Û

serpêhatiyeke wê yamîtolojîk jî heye. Angorîmîtolojiyê rojekê ji Mînosre heywanekî beden mirov ûserî boxe çêbûye. Mînos jibo ku vî heywanê hov û bitirs tcxe cîhekî û veşêre, jimîmarên xwe hêvî dike kuavahiycke taybetî çêbikin.Paşê ji vê avahiyê re labîrcnthatiye gotin. Ev avahiya ligirava Gîrîtê hatiye çêkirin.Piştî vê mîtolojiyê peyvalabîrent bi taybetî ji bo cîhêtevlihcv û riya derketinê lêtune ye, hatiye bi kar anîn.Peyva labîrent ji der vêmaneya xwe ya yekemîn, jibo dijwarî, tengasî,tevlîhevî û problemên giranjî tê bi kar anîn. Di romanêde ev peyva bi vê maneyaxwe ya duwemîn hatiye bikar anîn.

Di romana Hesenê Metê decivat û pêwendiyên civakî jibo mamoste Kevanot(mêrxasê romanê) hcdî hêdîwusan giran dibin ku, êdîdemek lê ji wî re tu riyeke xe-lasiyê namîne, di bin vî barîde dipcrpite. Ew gundê kuKevanot lê mainostetiyêdike, ji bo wî dibelabîrentek, nikare ji nav der-keve, hejmara "kuçan" ,

"kolan" û "çivanan" her

diçin lê zcdetir dibin, ew herdiçe li xwe vedigere. Diromanê de peyva labîrenttenê di cîhekî de derbas dibeû peyv ji devê Gebranê Baçoderdikevc yê ku enînivîs,serboriya wî û Kevanotgelck nêzîkî hev in.Gebranê Baço li vî mamos-teyê nûhatî sîretan dike ûbala mamoste dikşîne serlabîrent, sergêjî Û

gêjgerînên ku li vî gundîhene.

Roman bi xebera hatinamamoste Kevanot ve dest pêdike û hatina wî di nav gundde zO belav dibe. Ew û jinaxwe Nêrgiza koçer bi "kev-nelexsî" ya xwe ve tên vîgundê zêde nenaskirî.Nivîskar Hesên Metê navêvî gundî di romanê de nade.Di destpêkê de gundî vî ma-mosteyî wek "kesekî dilo-van Û baş" bi nav dikin, bi vîawayî wî bi nazikî û kubarî"teslîm" digrin, paşê jî êrîşîwî dikin :"...kî tê gundê me,tasek ava gundê me vedixwe,ji me xirabtir dibe". Didestpêka romanê de Kevanotwek mamostekî îdealîst netenê zarokan, wusan jî dilheye û dixwaze alîkariyagundiyan bike Û wanjîbigu-hirîne, bi vê hewas û bi vêkula dilan tê vî gundî. Didawiya romanê de çawa emdibînin, vê carê civat li serwî dibe barekî giran 0 wî di-guhirîne, bi gotinekemayîn, wî difetisîne, çîtî-çîtî dike, davêje ber dîwarêdibistana gund.

Cara pêşîn di derheqa vîgundî de yê ku xof, tirs ûsawcke mezin dibarîne, Ke-vanot agahdarî û zaniya-riyên fireh ji devê sofî,pîremêrekî gund Û Sêvdînê

110

Selîm dibîhîse. Ew, bi xwe jîne ji vî gundî ye, ji Serhedanhatiye li vî gundî cîwarbûye. Ev

pîremêr qala Sofî Dînodike ku yek ji wan avakarê wîgundî bûye û nav daye. Keva-not di derheqa avakarê vîgundî de tiştên baş nabihîse.

Piştî demekê vê carê ma-moste Kevanot rastî kesekîxwendekar tê, navê wîGebranê Baço ye, "fakultaedebiyatê" di nîvî de berdeyaû niha jî tivdareka xwe dikeku ji vî gundî bar bike, ew ûdiya xwe dixwazin herincîhekî mayîn. Berî ku herepirtûkeke nîvmayî wek dest-nivîs dide mamoste Keva-not. Di vê destnivîsê demalên vî gundî yek bi yektên nasandin, nivîskarHesenê Metê ev navan bijimare di romanê de cî kirine(mal 1-mal 16) û nasandinavan malan beşekî romanê yêbingehîn pêk tînin. Bialîkariya van notan, ma-moste Kevanot bi kurtî be jîdi derheqa gundiyên vî gundê"navdar" de dibe xweyê çendzaniyarî û agahdariyênbingehîn. Çawa tê xuyan evmal û endamên van malan bisedan êş û janên wan hene.Ev destnivîsa bêguman hintiştan di hişê mamoste Keva-not de bi cîh dike. Ji aliyêdin ev notan an jî "pirtûkanîvîhîşö" ji bo wî dibe do-kumenteke bîntengiyê. Evnot xem, keser, kovan ûêşên wî zêde dikin.Bêîmkaniyên dibistanê,mirina zaroka wî û çendtiştên mayîn jî vî mamos-teyî gelek diêşînin ûdihejînin.

Lê belê tiştên ku jiyanamamoste Kevanot ji binî ve

tarî û reş dikin ne tenê ev in.Vî gundî çawa em dibînin bidirêjahiya salan ji xwe regelek efsane, ayîn,merasîm, gilî û gotin li hevanîne, ji xwe re çandekemîstîk û sofîtiyê afirandiye.Bi taybctî goristana gund, dinav goristanê de MekanêMala Dînan ji bo vî gundîbûye hem cihê xof Û tirsekê,hem jî cîhekî wek ziyaretekepîrozî. Gundiyan li ser vancihên pîrozî gelek tişt ji berxwe derxistine û xwe spar-tinê, ji ber van taybetî ûrûçikan, navê vî gundî"Gundê Dînari' jî derketiye.Ew gilî û gotinên gundiyanwusan tîr,tûj û fireh dibin,êdî guhê mamoste Kevanothem hêdî hêdî qul dikin, hemjî mamoste mecbûr dimînevan rîwayetan dike guhar,dixe guhê xwe. Ji aliyê dinjina wî Nêrgiza Koçer jî dibehedefê van rîwayetan, ew jîdi bin bandûra gotinên gun-diyan de dimîne.

Êdî çawa em dibînin ma-moste Kevanot angorî gun-diyan, angorî kirin ûgotinên gundiyan gavênxwe davêje, teslîmî wandibe. Tu însiyatîf û giranîkewî namîne. Gavên xwe êdî bifesal davêje, ruhiyeta wî herdiçe ber bi xirabûnê diçe,pêwendiyên xwe ji civatêdibire, şaş û metel li berdîwarê dibistanê bi rojanmatmayî dimîne. Nîşanênbêfesalî, kêmpeyivînê, kar-nekirinê, êrîşkarî û gelektiştên mayîn yên neçê lêpeyda dibin. Ew, her jicivatê direve û civat jî her biser wî de tê, bi vî tehrîçembera li dora wî her diçeteng dibe. Mamoste per ûbaskê xwe ji dinê diweşîne,gotincn gundiyan yên kumirovan "dîn" dikin jî tênguhê wî. Êdî demek dibuhirevê carê Kevanot hem civataku ji van gundiyan pêkhatî

dijmin dibîne, hem jî qettiştekî nahesibîne. Êdî çawaem dibînin tu riyeke xela-siyê ji mamoste Kevanot renamîne, jiyan ji wî re dibelabîrentek, ev beşê romanêbi hêsanî navê romanê tînebîra mirovan. Di dawiyaromanê de hem zendagundîkî, hem jî zenda xwegez dike. xwe di nav xûnê dedihêle. Eş, jan û kedera wîwusan zêde ye, bi vêxwînberdanê mirov dikarebêje ku ew ji xwe re li"riyeke xelasiyê" digere,dorberê wî, rewşa gund ji vêyekê re gelek dest dide.

Romana Labîrenta Cinannîşan dide ku civatek wekaşekî dikare gelek bi fesal ûbi pergal mirovan hêdî hêdîbihêre, bike pînekî, bavêjealîkî. Hesenê Metê serobi-nobûna jiyana vî mamos-teyî ji destpêkê heta dawiyêbi hostatî di romana xwe dehûnandiye, bi taybetî ewtehluke, mesaj Û gotinên kuji aliyê civatê de hatine afi-randin gelek baş qefandiye ûdîtiye. Erîşkariyên civatê jihêsabûnê ber bi giranbûnêçawa beş beş lod bûne,Hesenê Metê ev prosesan lihev neqelibandine, diromanê de her proses doraxwe dipê. Bi kurtî HesenêMetê zêde tevî bûyeran ûkirinên mêrxasên romanênebûye, gotinên mêrxasandi devê wan de nahêle an jîwek nivîskar niyet û dîtinênxwe tijî devê mêrxasênromanê nekiriye, mecal ûîmkanên mezin ji wan repeyda dike, angorî meş ûherikîna jiyanê, wî bi fesalbûyerên romanê bi hev vegirêdaye, hcvsaziyabûyeran ji cihê xwe neleqan-diye û nelivandiye. Ji ber vêhostatî û zelalbûna zimanênivîskar, mirov dikare bêjeku ev romana delal xwe didexwendinê.

111

Selîm dibîhîse. Ew, bi xwe jîne ji vî gundî ye, ji Serhedanhatiye li vî gundî cîwarbûye. Ev

pîremêr qala Sofî Dînodike ku yek ji wan avakarê wîgundî bûye û nav daye. Keva-not di derheqa avakarê vîgundî de tiştên baş nabihîse.

Piştî demekê vê carê ma-moste Kevanot rastî kesekîxwendekar tê, navê wîGebranê Baço ye, "fakultaedebiyatê" di nîvî de berdeyaû niha jî tivdareka xwe dikeku ji vî gundî bar bike, ew ûdiya xwe dixwazin herincîhekî mayîn. Berî ku herepirtûkeke nîvmayî wek dest-nivîs dide mamoste Keva-not. Di vê destnivîsê demalên vî gundî yek bi yektên nasandin, nivîskarHesenê Metê ev navan bijimare di romanê de cî kirine(mal 1-mal 16) û nasandinavan malan beşekî romanê yêbingehîn pêk tînin. Bialîkariya van notan, ma-moste Kevanot bi kurtî be jîdi derheqa gundiyên vî gundê"navdar" de dibe xweyê çendzaniyarî û agahdariyênbingehîn. Çawa tê xuyan evmal û endamên van malan bisedan êş û janên wan hene.Ev destnivîsa bêguman hintiştan di hişê mamoste Keva-not de bi cîh dike. Ji aliyêdin ev notan an jî "pirtûkanîvîhîşö" ji bo wî dibe do-kumenteke bîntengiyê. Evnot xem, keser, kovan ûêşên wî zêde dikin.Bêîmkaniyên dibistanê,mirina zaroka wî û çendtiştên mayîn jî vî mamos-teyî gelek diêşînin ûdihejînin.

Lê belê tiştên ku jiyanamamoste Kevanot ji binî ve

tarî û reş dikin ne tenê ev in.Vî gundî çawa em dibînin bidirêjahiya salan ji xwe regelek efsane, ayîn,merasîm, gilî û gotin li hevanîne, ji xwe re çandekemîstîk û sofîtiyê afirandiye.Bi taybctî goristana gund, dinav goristanê de MekanêMala Dînan ji bo vî gundîbûye hem cihê xof Û tirsekê,hem jî cîhekî wek ziyaretekepîrozî. Gundiyan li ser vancihên pîrozî gelek tişt ji berxwe derxistine û xwe spar-tinê, ji ber van taybetî ûrûçikan, navê vî gundî"Gundê Dînari' jî derketiye.Ew gilî û gotinên gundiyanwusan tîr,tûj û fireh dibin,êdî guhê mamoste Kevanothem hêdî hêdî qul dikin, hemjî mamoste mecbûr dimînevan rîwayetan dike guhar,dixe guhê xwe. Ji aliyê dinjina wî Nêrgiza Koçer jî dibehedefê van rîwayetan, ew jîdi bin bandûra gotinên gun-diyan de dimîne.

Êdî çawa em dibînin ma-moste Kevanot angorî gun-diyan, angorî kirin ûgotinên gundiyan gavênxwe davêje, teslîmî wandibe. Tu însiyatîf û giranîkewî namîne. Gavên xwe êdî bifesal davêje, ruhiyeta wî herdiçe ber bi xirabûnê diçe,pêwendiyên xwe ji civatêdibire, şaş û metel li berdîwarê dibistanê bi rojanmatmayî dimîne. Nîşanênbêfesalî, kêmpeyivînê, kar-nekirinê, êrîşkarî û gelektiştên mayîn yên neçê lêpeyda dibin. Ew, her jicivatê direve û civat jî her biser wî de tê, bi vî tehrîçembera li dora wî her diçeteng dibe. Mamoste per ûbaskê xwe ji dinê diweşîne,gotincn gundiyan yên kumirovan "dîn" dikin jî tênguhê wî. Êdî demek dibuhirevê carê Kevanot hem civataku ji van gundiyan pêkhatî

dijmin dibîne, hem jî qettiştekî nahesibîne. Êdî çawaem dibînin tu riyeke xela-siyê ji mamoste Kevanot renamîne, jiyan ji wî re dibelabîrentek, ev beşê romanêbi hêsanî navê romanê tînebîra mirovan. Di dawiyaromanê de hem zendagundîkî, hem jî zenda xwegez dike. xwe di nav xûnê dedihêle. Eş, jan û kedera wîwusan zêde ye, bi vêxwînberdanê mirov dikarebêje ku ew ji xwe re li"riyeke xelasiyê" digere,dorberê wî, rewşa gund ji vêyekê re gelek dest dide.

Romana Labîrenta Cinannîşan dide ku civatek wekaşekî dikare gelek bi fesal ûbi pergal mirovan hêdî hêdîbihêre, bike pînekî, bavêjealîkî. Hesenê Metê serobi-nobûna jiyana vî mamos-teyî ji destpêkê heta dawiyêbi hostatî di romana xwe dehûnandiye, bi taybetî ewtehluke, mesaj Û gotinên kuji aliyê civatê de hatine afi-randin gelek baş qefandiye ûdîtiye. Erîşkariyên civatê jihêsabûnê ber bi giranbûnêçawa beş beş lod bûne,Hesenê Metê ev prosesan lihev neqelibandine, diromanê de her proses doraxwe dipê. Bi kurtî HesenêMetê zêde tevî bûyeran ûkirinên mêrxasên romanênebûye, gotinên mêrxasandi devê wan de nahêle an jîwek nivîskar niyet û dîtinênxwe tijî devê mêrxasênromanê nekiriye, mecal ûîmkanên mezin ji wan repeyda dike, angorî meş ûherikîna jiyanê, wî bi fesalbûyerên romanê bi hev vegirêdaye, hcvsaziyabûyeran ji cihê xwe neleqan-diye û nelivandiye. Ji ber vêhostatî û zelalbûna zimanênivîskar, mirov dikare bêjeku ev romana delal xwe didexwendinê.

111

:PêncPirtûkênNûyênWeşanxaneyaPencînar=XWENÇECILDVI

Ev pirtûk weke her pêncwazde Stiranên Dîrokî, b)42 Stiranên Evînî û yênGelêrî. a Beş-II:A a) Şeşmeselokên cihêawe t>)Serpêhatiya Kerrû Kulikû yaŞêxê Sen'anî, c) Heft çîrokenkevnare ku bi awa û tewrinedilşad hatine pêşkêşkirin.Pirtûk280rûpele, 13 5x21cmyeûjieynîkaxiz çêbû

bê teşqele bûye û şûr aniye .

Ew ziya xwe pe kuştiye û mi-

çebuye.

XWENDINAMEDRESEEv yekemîn car e ku pirtûkekwiha li ser medreseyênKurdistanê hatiyenivîsandin. Z.Zinar, tê derewşa^ wê sazgehê,xwedîkirina mele û feqiyan ûew89pirtûkênbabetcuda kudihatin xwendin biA nav ûnîşan nivîsiye. Pirtûk 100rûpeleû 12,5xl9cmye.

cildên pêsiya xwe parekehindik e ku ZeynelabidînZinar çend mist ji deryayaFolklora Kurdî hildane^ jinava xelkê daye hev û rmnapirtûk çap kiriye. Pirtûkji dubeşan amade ye. Beş-I: a)Stiranên têkel, b) heştstiranên evîn û evîndariye.Bes-IL a) Serpêhatiya MîrMehmûde Mtrê CiziraBotan, h) 19 meselok c) 14meseloken rawilan (raDil),d)14 çîrokên kevnare.Pirtûk 266 rûpel e 13,5 x21 cm. yeA u ji kaxezekîspîgewr çebûye.

XWENÇECILDVIIEv cild jî, herji babeta wanşeş cildan e. Beş-I: a) Du-

roveld sax ji zikê wî derke-tiye. Pirtûk 144 rûpel e ûll,5xl9cmye.

BALAFIRAJÎNÊEv pirtûk n bi naveroka xwe,ii babeta Kadina Miskan e:TCurê paşayekî li kerkerokêbayê siwar bûyeûfiriyayeriya xwe şaş kiriye û çûye h ba-jarekî biyanî daniye Li wirxwe kiriye lawê pîrekê. Piştîku ew çavnas bûye, îcar kecaqiralê oajêr revandiye. Lewan di rê de hev wendaldriye. Icarkeçikêxwexistiyeşûfezilaman.Piştre ewbûyeqiralê bajarekî din û hêj KurêPasêdîtiye. Pirtûkl32Trûpeleûll,5xl9cmye.KADINA MIŞKAN

Evpirtûk ÇîrokaAbidêŞkeftêye ku Z. Zinar wê berfirehtirnonaye û pê vêjeya çandakurdt dewlemendtir kiriye.Dema keça Pa^şayê Rojava(Stenbol) ji kurê Pasayê Roj -

nilatê (Diyarbekir) re arûne,di rê de dawetvanî çûne navaxazbaxçeyekî da bihna xweberdin. Lê ziyayeld maranxwe li hawîdore baxçe geran-diye û nehêlay ku ew derke-vin. Ziya xwestiye^ ku zavawere û nere jê re şûrê AbidêŞkeftê bîne da xwe pê bikuie .

Zave naçar maye û çûye li dudinyayên bi tesqele geriyaye,piştre çûye dinyaya sisiyan ku

Navnîşana Xwestinê: Box 3088, 161 03, Bromma-Stockholm-Sweden.

112

:PêncPirtûkênNûyênWeşanxaneyaPencînar=XWENÇECILDVI

Ev pirtûk weke her pêncwazde Stiranên Dîrokî, b)42 Stiranên Evînî û yênGelêrî. a Beş-II:A a) Şeşmeselokên cihêawe t>)Serpêhatiya Kerrû Kulikû yaŞêxê Sen'anî, c) Heft çîrokenkevnare ku bi awa û tewrinedilşad hatine pêşkêşkirin.Pirtûk280rûpele, 13 5x21cmyeûjieynîkaxiz çêbû

bê teşqele bûye û şûr aniye .

Ew ziya xwe pe kuştiye û mi-

çebuye.

XWENDINAMEDRESEEv yekemîn car e ku pirtûkekwiha li ser medreseyênKurdistanê hatiyenivîsandin. Z.Zinar, tê derewşa^ wê sazgehê,xwedîkirina mele û feqiyan ûew89pirtûkênbabetcuda kudihatin xwendin biA nav ûnîşan nivîsiye. Pirtûk 100rûpeleû 12,5xl9cmye.

cildên pêsiya xwe parekehindik e ku ZeynelabidînZinar çend mist ji deryayaFolklora Kurdî hildane^ jinava xelkê daye hev û rmnapirtûk çap kiriye. Pirtûkji dubeşan amade ye. Beş-I: a)Stiranên têkel, b) heştstiranên evîn û evîndariye.Bes-IL a) Serpêhatiya MîrMehmûde Mtrê CiziraBotan, h) 19 meselok c) 14meseloken rawilan (raDil),d)14 çîrokên kevnare.Pirtûk 266 rûpel e 13,5 x21 cm. yeA u ji kaxezekîspîgewr çebûye.

XWENÇECILDVIIEv cild jî, herji babeta wanşeş cildan e. Beş-I: a) Du-

roveld sax ji zikê wî derke-tiye. Pirtûk 144 rûpel e ûll,5xl9cmye.

BALAFIRAJÎNÊEv pirtûk n bi naveroka xwe,ii babeta Kadina Miskan e:TCurê paşayekî li kerkerokêbayê siwar bûyeûfiriyayeriya xwe şaş kiriye û çûye h ba-jarekî biyanî daniye Li wirxwe kiriye lawê pîrekê. Piştîku ew çavnas bûye, îcar kecaqiralê oajêr revandiye. Lewan di rê de hev wendaldriye. Icarkeçikêxwexistiyeşûfezilaman.Piştre ewbûyeqiralê bajarekî din û hêj KurêPasêdîtiye. Pirtûkl32Trûpeleûll,5xl9cmye.KADINA MIŞKAN

Evpirtûk ÇîrokaAbidêŞkeftêye ku Z. Zinar wê berfirehtirnonaye û pê vêjeya çandakurdt dewlemendtir kiriye.Dema keça Pa^şayê Rojava(Stenbol) ji kurê Pasayê Roj -

nilatê (Diyarbekir) re arûne,di rê de dawetvanî çûne navaxazbaxçeyekî da bihna xweberdin. Lê ziyayeld maranxwe li hawîdore baxçe geran-diye û nehêlay ku ew derke-vin. Ziya xwestiye^ ku zavawere û nere jê re şûrê AbidêŞkeftê bîne da xwe pê bikuie .

Zave naçar maye û çûye li dudinyayên bi tesqele geriyaye,piştre çûye dinyaya sisiyan ku

Navnîşana Xwestinê: Box 3088, 161 03, Bromma-Stockholm-Sweden.

112

XELATA NUDEME YA EDEBIYATE

Heta niha nêzîkî deh çîrokan ji bo pêşbaziya Nûdemê ji me re hatine. Piraniya çîrokan jiSûriyê hatine, hinekên wan jî ji Swêdê ne. Em bi xemgînî dibêjin ku li gorî pîvanênçîroka navneteweyî, çîrokênkujiNÛDEMErehatinegelekîqelsin. Menikarîbûjinavavan çîrokan sê çîrok ji bo xelatê hilbijartina. Ji ber ku li ser gelek çîrokan ji naznavekî pêve tiştek tuneye, em nikarin bi xwediyên wan çîrokan re têkilyê deynin. Em tika dikin,yên ku ji me re çîrok şandine û nav û navnîşana xwe nenivîsîne, ji kerema xwe re jiNûdemê re binivîsin, da em li ser çîrokên we agahdariyê bigihînin we û ew pereyên ku meji bo xelatê diyar kiribû, li we deh kesan belav bikin.

Em dixwazin li vir diyar bikin ku wê Xelata Nûdemê Ya Edebiyatê berdewam e, lê biawayekî din. Wê jûriya Nûdemê ji salê carekê, pirtûka ku di salê de derketiye û qîmeta wêya ziman, edebî û hunerî bilind e, xelat bike. Ji bo vê yekê jî em ê di hejmarên pêş de dinava rûpelên Nûdemê de agahdariyê bigihînin we.

BIBE ABONEYE NUDEME!Ger hewesa te li ser helbest, çîrok, roman, rexne. hevpeyvîn, lêkolîn, huner, sînema

û hwd hebe, pêşniyareke me heye; bibe aboneyê NÛDEMÊ!Ger tu dixwazî ji tevgera huner û edebiyatê ya herçar perçeyên welêt haydar bibî û ede-

biyata dinyayê ya kevnar û nûjen bi zimanê kurdî bixwîne, dîsan bibe aboneyêNÛDEMÊ!

NÛDEM dixwaze ji avakirina edebiyata kurdî re bibe alîkar, tu jî alîkariya wê bike,bibe abone!

Ez dixwazim ji avakirina edebiyata kurdî re bibim aBkar. Ji kerema xwe re min bikin aboneyê/aboneya NÛDEMÊ.

Ji bo Swêd salekê 190 Kron, welatên din 39 Dolar.

Nav û paşnav

Navnîşan

Vê kartajor dagirin û kopiya wê li ser navnîşana Nûdemê bişînin. Çer ku ew bigihîje me, em ê NÛDEMÊ digel karta abonetiyê ji we re bişînin.

I I

XELATA NUDEME YA EDEBIYATE

Heta niha nêzîkî deh çîrokan ji bo pêşbaziya Nûdemê ji me re hatine. Piraniya çîrokan jiSûriyê hatine, hinekên wan jî ji Swêdê ne. Em bi xemgînî dibêjin ku li gorî pîvanênçîroka navneteweyî, çîrokênkujiNÛDEMErehatinegelekîqelsin. Menikarîbûjinavavan çîrokan sê çîrok ji bo xelatê hilbijartina. Ji ber ku li ser gelek çîrokan ji naznavekî pêve tiştek tuneye, em nikarin bi xwediyên wan çîrokan re têkilyê deynin. Em tika dikin,yên ku ji me re çîrok şandine û nav û navnîşana xwe nenivîsîne, ji kerema xwe re jiNûdemê re binivîsin, da em li ser çîrokên we agahdariyê bigihînin we û ew pereyên ku meji bo xelatê diyar kiribû, li we deh kesan belav bikin.

Em dixwazin li vir diyar bikin ku wê Xelata Nûdemê Ya Edebiyatê berdewam e, lê biawayekî din. Wê jûriya Nûdemê ji salê carekê, pirtûka ku di salê de derketiye û qîmeta wêya ziman, edebî û hunerî bilind e, xelat bike. Ji bo vê yekê jî em ê di hejmarên pêş de dinava rûpelên Nûdemê de agahdariyê bigihînin we.

BIBE ABONEYE NUDEME!Ger hewesa te li ser helbest, çîrok, roman, rexne. hevpeyvîn, lêkolîn, huner, sînema

û hwd hebe, pêşniyareke me heye; bibe aboneyê NÛDEMÊ!Ger tu dixwazî ji tevgera huner û edebiyatê ya herçar perçeyên welêt haydar bibî û ede-

biyata dinyayê ya kevnar û nûjen bi zimanê kurdî bixwîne, dîsan bibe aboneyêNÛDEMÊ!

NÛDEM dixwaze ji avakirina edebiyata kurdî re bibe alîkar, tu jî alîkariya wê bike,bibe abone!

Ez dixwazim ji avakirina edebiyata kurdî re bibim aBkar. Ji kerema xwe re min bikin aboneyê/aboneya NÛDEMÊ.

Ji bo Swêd salekê 190 Kron, welatên din 39 Dolar.

Nav û paşnav

Navnîşan

Vê kartajor dagirin û kopiya wê li ser navnîşana Nûdemê bişînin. Çer ku ew bigihîje me, em ê NÛDEMÊ digel karta abonetiyê ji we re bişînin.

I I

NUDEMNo 10 1994

NUDEMNo 10 1994