ROZDZIA 1 CO TO JEST PROGRAMOWANIE NEUROLINGWISTYCZNE (Neuro-Linguistic Programming*) Zastanawiajc si. jak rozpocz t ksik, przypomniaem sobie o nie dawnym spotkaniu z moim przyjacielem. Nie widzielimy si jaki czas, wic po przywitaniu zapyta mnie, czym si aktualnie zajmuj. Odpowiedziaem, e pisz ksik. To wspaniale! odpowiedzia. O czym jest ta ksika? Nie zastanawiajc si, odpowiedziaem: O programowaniu neurolingwistycznym. Nastpio krtkie, wymowne milczenie. .Nawzajem powiedzia. A, co w rodzinie? Moja odpowied bya w pewnym sensie zarwno dobra, jak i za. Jeli chciaem przerwa konwersacj, postpiem trafnie. Ksika ta rzeczywicie dotyczy sposobu mylenia o ideach i ludziach okrelanego mianem programowania neurolingwistycznego. Tym niemniej mj przyjaciel chcia dowiedzie si, co robi, w sposb dla niego zrozumiay, tak aby mg uczestniczy w tej wymianie zda. Nie mg jednak odnie mojej odpowiedzi do niczego, co byo mu znane. Ja, wiedzc, co mam na myli, nie potrafiem wypowiedzie tego w zrozumiaej dla niego formie. W rzeczywistoci nie udzieliem odpowiedzi na jego pytanie. Czym zatem jest NLP? Co kryje si pod tym hasem? Nastpnym razem, gdy kto zapyta mnie, o czym jest ta ksika, odpowiedziaem, e dotyczy pewnych sposobw badania regu, jakimi kieruj si ludzie odnoszcy sukcesy w rnych dziedzinach, i uczenia ich innych. NLP jest sztuk i nauk tworzenia indywidualnej doskonaoci. Sztuk, poniewa kady wnosi swoj niepowtarzaln osobowo i styl do tego, co robi. nigdy nic uda si zamkn tego w sowa czy techniki. Nauk, poniewa istnieje metoda i proces odkrywania z stosowanych na danym polu przez jednostki wybitne dla osigania wybitnych rezultatw. Proces ten nazywany jest modelowaniem (modelling*), a wzorce, umiejtnoci i techniki odkrywane t drog coraz czciej stosowane s w poradnictwie, edukacji i biznesie dla bardziej efektywnej komunikacji, rozwoju osobowego czy przyspieszonego uczenia si. Czy kiedykolwiek zrobie co tak wspaniale i szybko, e zaparo ci dech w piersiach? Czy pamitasz chwile, w ktrych bye naprawd zachwycony tym, co zrobie i zastanawiae si, jak do tego doszo? NLP pokazuje, w jaki sposb zrozumie i odwzorowa swj wasny sukces, tak aby dowiadcza znacznie wicej takich momentw. Jest to sposb odkrywania i rozwijania twoich indywidualnych, naturalnych zdolnoci, sposb wydobywania tego, co najlepsze w tobie i innych. NLP jest praktyczn umiejtnoci kreowania rezultatw, jakich szczerze pragniemy. Jest refleksj nad pytaniem o to, co decyduje o rnicy pomidzy doskonaoci a przecitnoci. Podaje wreszcie wiele niezmiernie skutecznych technik majcych zastosowanie w edukacji, poradnictwie, biznesie i terapii. SANTA CRUZ, KALIFORNIA 1972 NLP zrodzio si na pocztku lat siedemdziesitych ze wsppracy Johna Grindera, bdcego wwczas docentem lingwistyki w University of California w Santa Cruz, i Richarda Bandlera, studenta psychologii teje uczelni. Richard Bandler interesowa si rwnie psychoterapi. Razem podjli studia nad trzema czoowymi terapeutami : Fritzem Perlsem, twrczym psychoterapeut, ktry zapocztkowa szko terapeutyczn znan jako Gestait, Virgini Satir, nadzwyczajn terapeutk rodzin konsekwentnie rozwizujc trudne relacje

rodzinne uznane przez wielu innych terapeutw za niemoliwe do zmiany, oraz Miltonem Ericksonem, wiatowej sawy hipnoterapeut. Bandier i Grinder nie chcieli stworzy nowej szkoy terapeutycznej, lecz zidentyfikowa metody stosowane przez tych wybitnych psychoterapeutw i przekaza je innym. Nie byli te zainteresowani sam teori: przedstawili modele skutecznej terapii, ktre dziaay w praktyce i ktrych mona byo naucza. Chocia terapeuci, na ktrych si wzorowali, mieli bardzo rne osobowoci, stosowali zadziwiajco podobne reguy. Bandier i Grinder przejli je, udoskonalili i stworzyli model, ktry moe by wyk0rzy5ta1 do efektywnej komunikacji zmiany osobowej przyspieszonego uczenia si i, oczywicie, zwikszenia radoci z ycia. Swoje pierwsze odkrycia zawarli w ksikach opublikowanych w latach 1975-1977: The Structure of Magic 1 wid 2 (Struktura magii 1 i 2) i Patterts 1 wid 2 (Wzorce I i 2). Tematem drugiej jest rwnie praca hipnoterapeutyczna Ericksona. Od tego czasu ukazuje si coraz wicej prac z zakresu NLP. W tamtych latach John i Richard mieszkali blisko Gregoryego Batesofla, brytyjskiego antropologa i pisarza zajmujcego si komunikacj i teori systemw. Bateson pisa na wiele rnych tematw z biologii, cybernetyki, antropologii i psychoterapii. Najbardziej znany jest zwinitej przez siebie teorii podwjnego zwizania w schizofrenii. Jego wkad do NLP by ogromny. By moe dopiero teraz staje si oczywiste, jak bardzo wpywow by osob. Z tych pierwotnych modeli NLP rozwino si w dwch komplementarnych kierunkach: jako proces odkrywania regu doskonaoci w dowolnej dziedzinie i jako efektywne sposoby mylenia i komunikowania si stosowane przez ludzi wybitnych. Wzory te i umiejtnoci mog by stosowane bezporednio, ale wykorzystanie ich moe rwnie samemu procesowi modelowania dostarcza informacji zwrotnych, wzmacniajc go jeszcze bardziej. W roku 1977 John i Richard przedstawiali w caej Ameryce cieszce si wielkim powodzeniem seminaria. NLP rozwijao si szybko; dotychczas w samej Ameryce ponad sto tysicy osb skorzystao z rnych form treningu w zakresie NLP. SANTA CRUZ 1976 Wiosn 1976 roku, w chacie gdzie wrd wzgrz w okolicy Santa Cruz, John i Richard ukadali w jedn cao wszystkie spostrzeenia i odkrycia, ktrych dokonali. Pod koniec trzydziestoszeciogodzinnego maratonu, siedzc przy butelce czerwonego kalifornijskiego wina, zadali sobie pytanie: I jak my to teraz nazwiemy? Okrelili to programowaniem neurolingwistycznym, nieporcznym zwrotem zawierajcym trzy proste idee. Cz neuro NLP wyraa pod stawow ide, i wszystkie nasze zachowania wypywaj z naszych neurologicznych procesw widzenia, syszenia, wchu, smaku oraz dotyku i uczu. Odbieramy wiat dziki naszym piciu zmysom, nadajemy tej informacji sens, a nastpnie podejmujemy stosowne do tego dziaanie. Nasz system nerwowy obejmuje nie tylko nasze niewidzialne procesy mylowe, ale rwnie nasze widoczne, fizjologiczne reakcje na idee i wydarzenia. Jedne stanowi po prostu odzwierciedlenie drugich na poziomie fizycznym. Ciao i umys tworz nierozerwaln cao, istot ludzk. Cz lingwistyczne wskazuje, i do porzdkowania naszych myli i zachowa oraz do komunikacji z innymi ludmi uywamy jzyka. Programowanie odnosi si do sposobu, w jaki decydujemy si organizowa nasze idee i dziaania suce uzyskaniu okrelonych rezultatw. NLP zajmuje si struktur subiektywnego dowiadczenia ludzkiego; bada, w jaki sposb organizujemy to, co widzimy, syszymy i czujemy oraz jak opracowujemy i filtrujemy

zewntrzny wiat poprzez nasze zmysy. Bada rwnie;- jak wyraamy to niezamierzeni jzyku i jak dziaamy, zarwno celowo, jak i niezamierzenie, uzyskujc okrelone rezultaty. MAPY I FILTRY Bez wzgldu na to, jaki rzeczywicie jest wiat, do jego poznawania i sporzdzania jego mapy (map ofreality*) su nam zmysy. wiat jest nieskoczon liczb moliwych wrae zmysowych, a my jestemy zdolni postrzega tylko ich niewielk cz. Ta cz, ktr moemy odebra, ulega nastpnie filtracji przez nasze unikalne dowiadczenia, kultur, jzyk, przekonania, wartoci, zainteresowania i zaoenia. Kady yje w swojej niepowtarzalnej rzeczywistoci stworzonej z naszych wrae zmysowych i indywidualnych yciowych dowiadcze. Dziaamy na podstawie tego, co odbieramy naszym modelem wiata (model of the world*). wiat jest tak rozlegy i bogaty, e aby nada mu znaczenie, musimy go upraszcza. Tworzenie map jest dobr analogi tego, co robimy; mwi o tym, jak nadajemy wiatu znaczenie. Mapy s selektywne, dostarczaj pewnych informacji, opuszczajc inne, stanowi jednak bezcenn pomoc w poznawaniu terytorium. To, jaki rodzaj map tworzysz, zaley od tego, co zauwaasz i dokd chcesz i. Mapa nigdy nie jest dokadnym odzwierciedleniem terenu, dla ktrego zostaa wykonana. Zajmujemy si tym, co nas interesuje, ignorujc inne aspekty otaczajcego wiata. wiat jest znacznie bogatszy ni wyobraenie, jakie o nim posiadamy. Filtry (perceptualfilters*), jakie zakadamy na wrota naszej percepcji, determinuj rodzaj wiata, w jakim yjemy. Kry pewna historia o Picassie, ktrego zaczepi nieznajomy i zapyta, dlaczego nie maluje rzeczy takimi, jakimi s naprawd. Picasso spojrza zaintrygowany. Naprawd nie rozumiem, co pan ma na myli powiedzia. Mczyzna sign po fotografi swojej ony. Prosz spojrze. Tak wyglda w rzeczywistoci moja ona. Picasso popatrzy z powtpiewaniem. Jest bardzo niska, nieprawda? I jakby troch paska. Przechadzajcy si po lesie artysta, drwal i botanik bd zauwaa i dowiadcza zupenie innych rzeczy. Jeli bdziesz szed przez wiat w poszukiwaniu doskonaoci, znajdziesz doskonao. Jeli bdziesz poszukiwa problemw, napotkasz problemy. Jak mwi arabskie przysowie: To, jak wyglda kromka chleba, zaley od tego, czy jeste godny czy nie. Bardzo zawone przekonania, zainteresowania i percepcja uczyni wiat zuboaym, przewidywalnym i nudnym. Dokadnie ten sam wiat moe by bogaty i ekscytujcy. Przyczyna ley nie w samym wiecie, ale w rodzaju futra, przez ktry go postrzegamy. Posiadamy wiele naturalnych, uytecznych i niezbdnych filtrw. Jzyk jest filtrem. Jest map naszych myli i dowiadcze, przeniesion na odleglejszy od realnego wiata poziom. Zastanw si przez chwil nad tym, jakie znaczenie ma dla ciebie sowo pikny. Na pewno masz wspomnienia i dowiadczenia, wewntrzne obrazy, dwiki i uczucia, ktre pozwalaj ci nada temu sowu znaczenie. Tak samo kto inny bdzie mia swoje wspomnienia i dowiadczenia i dla niego to sowo bdzie miao inne znaczenie. Kto ma racj? Obaj, kady w ramach swojej wasnej rzeczywistoci. Sowo nie jest dowiadczeniem, ktre stara si opisa, lecz ludzie bd walczy, a czasami nawet gin dla wiary, e mapa jest terytorium. Nasze przekonania rwnie oddziaywaj jak filtry, powodujc, e dziaamy w pewien sposb i spostrzegamy jedne rzeczy kosztem innych. NLP oferuje jedn z drg mylenia o sobie i o wiecie; samo w sobie jest filtrem. Aby korzysta z NLP, naprawd nie musisz zmienia adnego ze swych przekona czy wartoci, lecz po prostu by ciekawym i gotowym do eksperymentowania. Wszystkie uoglnienia dotyczce ludzi s kamliwe w odniesieniu do

konkretnego czowieka, gdy kady z nas jest niepowtarzalny. Tak wic NLP nie zgasza pretensji do stanowienia obiektywnej prawdy. Jest to model, a modele su do tego, by ich uywa. S w NLP pewne podstawowe, bardzo uyteczne idee. Zapraszamy ci, aby zachowywa si tak, jakby byy prawdziwe, i obserwowa, jakie zmiany to spowoduje. Zmieniajc swoje filtry, moesz zmieni swj wiat. Pewne podstawowe filtry NLP czsto przedstawiane s jako ramy behawioralne (behaviouralframes). S to sposoby mylenia o tym, jak dziaamy. Pierwszy z nich, to orientacja raczej na cel (outcome*) ni na problem. Oznacza to odkrywanie, czego ty i inni chcecie, jakie zasoby (resources*) posiadacie, i wykorzystanie ich, by osign swj cel. Orientacja na problem okrelana jest czsto jako rama winy. Oznacza analizowanie w drobnych szczegach, co jest ze, zadawanie pyta typu: Dlaczego ja mam ten problem? Jak to mnie ogranicza? Czyja to wina? Ten rodzaj pyta zazwyczaj nie prowadzi do niczego. Zadawanie ich pogorszy twoje samopoczucie i nie doprowadzi do rozwizania problemu. Druga rama to pyta raczej jak, ni dlaczego. Pytania jak dadz ci zrozumienie struktury problemu. Pytani a dlaczego najprawdopodobniej dostarcz ci uzasadnie i usprawiedliwie bez zmiany czegokolwiek. Trzecia rama to informacja zwrotna (feedback) w przeciwiestwie do poraki (failure). Nie ma czego takiego jak poraka, s tylko rezultaty. Te za mog by wykorzystane jako informacje zwrotne, pomocne korekty, jako znakomita okazja, by nauczy si czego, czego przedtem nie brae pod uwag. Poraka to wanie sposb okrelenia rezultatu, ktrego nie chcielimy. Moesz go uy, aby przeorientowa swoje wysiki. Informacja zwrotna ma na widoku cel. Poraka to ostateczny koniec. Wydarzenie moe by to samo, ale mamy tu dwa zupenie rne sposoby mylenia. Czwarta rama to rozwaa raczej moliwoci ni koniecznoci. Znowu jest to zmiana w koncentracji. Patrz na to, co moesz zrobi, jakie wybory s dostpne, a nie na ograniczenia sytuacji. Czsto bariery s mniej grone, ni si wydaje. W kocu, NLP zaleca raczej ciekawo i fascynacj ni stawianie zaoe. Jest to bardzo prosta idea o gbokich konsekwencjach. Mae dzieci ucz si nieprawdopodobnie szybko, dlatego e s ciekawe wszystkiego. One naprawd nie wiedz i zdaj sobie spraw z tego, e nie wiedz, wic nie martwi si tym, czy nie bdzie gupio zapyta. Pewnego dnia kady jednak wie, e Ziemia kry dookoa Soca, e co ciszego od powietrza nie moe lata i e, oczywicie, przebiec mil w mniej ni cztery minuty jest fizyczn niemoliwoci. Jednak jedyn sta jest nieustanna zmiana. Inn uyteczn ide jest, e wszyscy posiadamy, albo moemy stworzy, wewntrzne zasoby potrzebne do tego, aby osign nasze cele. Masz wiksze prawdopodobiestwo osign sukces, gdy zaczniesz dziaa tak, jakby to bya prawda, ni kwestionujc to przewiadczenie.

UCZENIE, ODUCZANIE I PONOWNE UCZENIE SI Chocia moemy wiadomie przyj tylko niewielk ilo informacji, jakie wiat nam oferuje, to poza nasz kontrol odbieramy i reagujemy na znacznie wicej. Nasza wiadomo jest bardzo ograniczona; wydaje si, e jestemy zdolni do ledzenia maksimum siedmiu zmiennych czy elementw informacji w danym czasie. Idea ta zostaa nakrelona w I 956 roku przez amerykaskiego psychologa Georgea Millera w klasycznej pracy The Magic Number Seyen, Plus or Minus Two (Magiczna liczba siedem, plus minus dwa). Elementy te nie maj okrelonego rozmiaru, moe to by cokolwiek, od prowadzenia samochodu po patrzenie we wsteczne lusterko. Jednym ze sposobw uczenia si jest wiadome doskonalenie drobnych elementw zachowa i skadanie ich w wiksze caoci, tak e staj si nawykowe i niewiadome. Ksztatujemy nawyki i w ten sposb stajemy si wolni do spostrzegania innych rzeczy. Tak wic nasza wiadomo jest ograniczona do siedmiu, plus lub minus dwch, elementw informacji ze wiata wewntrznego naszych myli lub zewntrznego. Nasza niewiadomo, przeciwnie, jest caoci stanowicych ycie procesw naszego ciaa, wszystkim, czego si nauczylimy, naszymi przeszymi dowiadczeniami i wszystkim, co moglibymy zauwaa, lecz nie zauwaamy w obecnej chwili. Niewiadomo jest znacznie bystrzejsza ni wiadoma myl. Pomys, aby mc zrozumie nieskoczenie zoony wiat za pomoc wiadomej myli, ktra obejmuje tylko siedem elementw informacji naraz, jest oczywist niedorzecznoci. Pojcia wiadome (conscious*) i niewiadome (unconscious*) s bardzo wane w tym modelu obrazujcym sposb, w jaki si uczymy. W NLP co jest wiadome, gdy aktualnie zdajesz sobie z tego spraw, tak jak to zdanie dokadnie teraz. Co jest niewiadome, gdy w danym momencie nie zdajemy sobie z tego sprawy. Pozostajce w tle haasy, ktre mgby ewentualnie usysze, byy prawdopodobnie niewiadome, dopki nie przeczytae z kolei tego zdania. Jest prawie pewne, e Wspomnienie twojego pierwszego spojrzenia na nieg pozostaje poza zasigiem twojej wiadomoci. Jeli kiedykolwiek pomagae maemu dziecku uczy si jedzi na rowerze, zdae sobie spraw, jak ta umiejtno staa si dla ciebie niewiadoma. A proces przeksztacania si twojego ostatniego posiku we wosy i paznokcie prawdopodobnie na zawsze pozostanie niewiadomy. W naszej kulturze uwaa si, e wikszo tego, co robimy, robimy wiadomie. Tym niemniej wikszo naszych dziaa, a szczeglnie to, co robimy najlepiej, wykonujemy niewiadomie. Tradycyjne podejcie do uczenia si dzieli je na cztery etapy. Pierwszy to niewiadoma niekompetencja. Nie tylko nie wiesz, jak co robi, ale te nie zdajesz sobie sprawy, e tego nie wiesz. Na przykad, nie jedc nigdy samochodem, nie masz pojcia, jak to jest. Zacze jednak si uczy. Bardzo prdko odkrywasz swoje ograniczenia. Zaliczye kilka lekcji i wiadomie obsugujesz wszystkie przyrzdy, kierujesz, koordynujesz prac sprzga i obserwujesz drog. To wymaga caej twojej uwagi. Nie jeste jeszcze kompetentny, wic jedzisz bocznymi drogami. Jest to etap wiadomej niekompetencji. Ze zgrzytem wrzucasz biegi i zjedasz z drogi, wywoujc atak serca u motocyklisty. Chocia nie jest to przyjemne (szczeglnie dla motocyklisty), na tym etapie uczysz si najwicej. Potem nastpuje etap wiadomej kompetencji. Moesz prowadzi samochd, lecz wymaga to twojej penej koncentracji. Opanowae ju umiejtnoci, lecz ich jeszcze nie udoskonalie. Ostatecznie, jako cel naszych stara, osigamy niewiadom kompetencj. Wszystkie te drobne sprawnoci, ktrych uczye si tak pracowicie, zlewaj si w jedno sprawne dziaanie. Moesz wwczas sucha radia, podziwia krajobraz albo prowadzi konwersacj rwnoczenie z prowadzeniem samochodu. Twoja wiadomo ustanawia zadania i pozostawia niewiadomoci ich realizacj, uwalniajc twoj uwag dla innych spraw.

Jeli praktykujesz co wystarczajco dugo, osigniesz ten czwarty etap i uformujesz nawyki. W tym momencie umiejtno stanie si niewiadoma. Tym niemniej nawyki nie musz by najefektywniejsze dla danego zadania. Nasze filtry mogy spowodowa, e po drodze do niewiadomej kompetencji opucilimy jakie istotne informacje. Przypumy, e grasz w tenisa, ale chcesz gra lepiej. Trener prawdopodobnie przyjrzy si twojej grze i zacznie zmienia takie rzeczy, jak kroki, sposb trzymania rakiety, sposb przemieszczania jej w powietrzu. Innymi sowy, wemie co, co dla ciebie byo jednym elementem na przykad uderzeniem z forhendu rozoy na czci skadowe i przebuduje tak, e uzyskasz lepsze uderzenie. Przejdziesz wstecz poprzez etapy uczenia si do etapu wiadomej niekompetencji i bdziesz si oducza, zanim ponownie si czego nauczysz. Jedynym powodem do robienia tego jest pragnienie zbudowania nowych moliwoci, bardziej wydajnych form dziaania. To samo dokonuje si w nauce NLP. Posiadamy ju umiejtnoci komunikacyjne i poznawcze. NLP proponuje ich udoskonalenie, dostarczenie innych wyborw i wiksz elastyczno w ich stosowaniu. Cztery etapy uczenia si 1 . Niewiadoma niekompetencja; 2. wiadoma niekompetencja; 3. wiadoma kompetencja; 4. Niewiadoma kompetencja. Oduczanie od etapu 4 do 2. Powtrne uczenie si od etapu 2 z powrotem do 4, z wiksz liczb moliwoci. Inne modele uczenia si przedstawia bdziemy w ksice dalej. TRZYMINUTOWE SEMINARIUM Jeli NLP miaoby by przedstawione na trzyminutowym seminarium, wygldaoby ono mniej wicej tak. Przyszedby prezenter i powiedzia: Panie i panowie, aby odnosi w yciu sukcesy, musicie tylko pamita o trzech rzeczach: po pierwsze, wiedzie, czego chcecie, mie klarown ide waszych celw w kadej sytuacji; po drugie, by czujnym i mie otwarte zmysy, tak aby zauwaa, co otrzymujecie; po trzecie, utrzymywa elastyczno i zmienia to, co robicie, dopki nie otrzymacie tego, co chcielicie. Wtedy napisaby na tablicy: Cel Ostro postrzegania Elastyczno i wyszed. Koniec seminarium. Pierwsza jest wiadomo twojego celu. Jeli nie wiesz, dokd zmierzasz, sprawiasz, e ciko tam dotrze.

Istotn czci NLP jest trening ostroci postrzegania (sensory acuity*): gdzie kierowa nasz uwag i jak zmienia i powiksza nasze filtry tak, aby zauwaa to, czego poprzednio nie zauwaalimy. Jest to wiadomo odczu w czasie teraniejszym. Podczas komunikacji z innymi oznacza to odbieranie maych, lecz decydujcych sygnaw, ktre pozwol ci pozna, jak inni reaguj. Podczas mylenia, czyli komunikowania si z sob samym, oznacza to podwyszon wiadomo naszych wewntrznych obrazw, dwikw i uczu. Potrzebujesz takiej ostroci czy wraliwoci, aby spostrzec, czy to, co robisz, daje ci to, co chcesz otrzyma. Jeli to, co robisz, nie dziaa, rb co innego, cokolwiek innego. Musisz sysze, widzie i czu, co nastpuje, i posiada wybr moliwych reakcji. Celem NLP jest da ludziom wicej moliwoci w tym, co robi. Posiadanie tylko jednego sposobu postpowania nie jest adnym wyborem. Czasami wystarczy, czasami nie, wic zawsze bd sytuacje, w ktrych nie bdziesz mg go powieli. Alternatywa stawia ci w dylemacie. Mie wybr oznacza mc zastosowa przynajmniej trzy moliwoci. W kadej interakcji osoba, ktra posiada najwicej moliwoci, najwiksz elastyczno w dziaaniu, bdzie kontrolowa sytuacj. Jeli bdziesz cigle robi to, co zawsze robie, zawsze otrzymasz to, co cigle otrzymywae. Jeli to, co robisz, nie dziaa, rb co innego. Wicej wyborw, to wiksza szansa na sukces. Sposb, w jaki te umiejtnoci dziaaj razem, przypomina to, co dzieje si, kiedy pyniesz kajakiem i penetrujesz rozleg rzek. Decydujesz, gdzie chcesz pyn: twj pocztkowy cel. Zaczynasz wiosowa i obserwujesz kierunek, w jakim podasz: ostro postrzegania. Porwnujesz go z tym, w jakim chciae pyn, i jeli zboczye z kursu, korygujesz go. Powtarzasz ten cykl, dopki nie osigniesz swego celu podry. Wtedy okrelasz nastpny. Moesz zmieni swj cel w kadym momencie cyklu, cieszy si podr i uczy si czego po drodze. Najprawdopodobniej bdziesz porusza si zygzakiem. Bardzo rzadko istnieje absolutnie jasna, prosta cieka, ktra prowadzi tam, gdzie chcesz si dosta. CELE -- Czy mgby mi askawie powiedzie, w ktr stron mam pj std? Zaley to w duym stopniu od tego, w ktr stron zechcesz pj powiedzia kot. Nie zaley mi na tym, w ktr... powiedziaa Alicja. Wic nie ma znaczenia, w ktr stron pjdziesz powiedzia kot. Zacznijmy od celw czy wynikw. Im bardziej precyzyjnie i pozytywnie moesz zdefiniowa, czego pragniesz, im lepiej zaprogramujesz swj mzg, aby poszukiwa i zauwaa moliwoci, tym wiksz masz szans osignicia tego, czego chcesz. Okazje istniej, kiedy rozpoznaje si je jako okazje. Aby y yciem, jakiego pragniesz, musisz wiedzie, czego chcesz. Bycie efektywnym oznacza osiganie rezultatw, ktre sobie zamierzylimy. Pierwszym krokiem jest dokonanie wyboru. Jeli tego nie zrobisz, znajdzie si wiele osb chtnych, by zrobi to za ciebie. W jaki sposb wiesz, czego chcesz? Ty sam sobie to ustalasz. Istniej pewne reguy robienia tego tak, aby mia jak najwiksz szans na sukces. Mwic jzykiem NLP wybierasz dobrze uformowany cel. To znaczy dobrze uformowany pod wzgldem nastpujcych kryteriw (well-forrnedness criteria*).

Po pierwsze, musi by postawiony pozytywnie. Jest atwiej ruszy ku czemu, czego chcesz, ni do czego, czego nie chcesz. Tym niemniej nie moesz poda ku czemu, jeli nie wiesz, co to jest. Dla przykadu pomyl przez moment o kangurze. Czy mylisz o kangurze? W porzdku. Teraz przesta myle o kangurze. Postaraj si nie myle o kangurze przez nastpn minut. Czy nie mylisz o kangurze? Teraz pomyl o tym, co bdziesz robi dzi wieczorem... Aby uciec od uporczywie powracajcego kangura, musisz zacz myle o czym innym, pozytywnie okrelonym. Ten trik przekonuje, e mzg moe zrozumie negatywne, tylko zmieniajc je w pozytywne. W celu uniknicia czego musisz wiedzie, czego chcesz unikn i na tym koncentrowa swoj uwag. Musisz o tym myle, aby wiedzie, o czym nie myle, podobnie jak musisz zwrci swoj uwag na przedmiot, w ktry nie chcesz uderzy. To, czemu stawiasz opr, napiera. Jest to jeden z powodw, dla ktrych rzucenie palenia jest tak trudne aby zrezygnowa z palenia, musisz o nim nieustannie myle. Po drugie, musisz odgrywa aktywn rol, cel musi pozostawa w rozsdnym zakresie pod twoj kontrol. Cele, ktre zasadniczo zale od dziaa innych ludzi, nie s dobrze uformowane. Jeli ludzie nie reaguj w sposb, w jaki chcesz, ugrzze. Zamiast tego skoncentruj si na tym, co trzeba zrobi, aby wywoa podane reakcje. Na przykad zamiast czeka, a kto zostanie twoim przyjacielem, pomyl, co mgby zrobi, aby si z nim zaprzyjani. Myl o swoim celu tak szczegowo, jak to moliwe. Co bdziesz widzia, sysza, czu? Wyobra to sobie i opisz, a nawet zanotuj w terminach: kto, co, gdzie, kiedy i jak. Im peniejsza bdzie idea tego, czego pragniesz, tym lepiej twj mzg moe j powtrzy i zauway okazje do jej osignicia. W jakim kontekcie tego chcesz? Czy s okolicznoci, w ktrych tego nie chcesz? Jak bdziesz wiedzia, e osigne swj cel? Jakie s zmysowo okrelone oznaki (sensory-based description*), ktre pozwol ci pozna, e masz to, czego chciae? Co bdziesz widzia, sysza i czu, gdy ju to osigniesz? Pewne cele s tak otwarte, e musielibymy y kilkakrotnie, aby je osign. Mgby rwnie zechcie okreli limit czasu, w jakim tego sobie yczysz. Czy posiadasz zasoby, aby zainicjowa i utrzyma zamierzony wynik? Czego potrzebujesz? Czym ju dysponujesz? Jeli czego ci brak, jak zamierzasz to zdoby? Kwestia ta wymaga dokadnego zbadania. Zasoby te mog by wewntrzne (specyficzne umiejtnoci czy pozytywne stany umysu) i zewntrzne. Jeli okae si, e wymagane s zewntrzne zasoby, moe by potrzebne ustanowienie dodatkowych celw, aby je zdoby. Cel musi posiada odpowiedni wielko. Moe si okaza, e bdzie zbyt duy, i wtedy trzeba bdzie go rozoy na kilka mniejszych, atwiej osigalnych celw. Na przykad, moesz zaoy sobie, e bdziesz czoowym tenisist. Nie stanie si to z pewnoci w nastpnym tygodniu, cel jest zbyt niejasny, a termin zbyt odlegy. Ten cel wymaga rozbicia na kilka mniejszych skadowych. Zadaj wic sobie pytanie: Co powstrzymuje mnie przed osigniciem tego celu? Pytanie to ujawni pewne oczywiste problemy. Na przykad, nie masz dobrej rakiety tenisowej i potrzebujesz profesjonalnego trenera. Przekszta te problemy w cele, pytajc si: Czego wic chc zamiast tego? Chc kupi dobr rakiet i znale trenera. Problem to po prostu cel postawiony w zy sposb. Majc do czynienia z bardzo duym celem, moesz przechodzi ten proces wiele razy, zanim uzyskasz rozsdnej wielkoci i osigalny pierwszy krok. Nawet najdusza podr zaczyna si bowiem od pierwszego kroku (oczywicie w dobrym kierunku).

Z drugiej strony cel moe wydawa si zbyt may i zbyt trywialny, aby ci motywowa. Na przykad, mgbym sobie zaoy, e uporzdkuj swoj pracowni oto mae j niezbyt ekscytujce zadanie. Aby uatrakcyjni je, musz znale poczenie z wikszym, waniejszym i bardziej motywujcym celem. Zadaj wic sobie pytanie: Jeli osign ten cel, co mi to da? W tym przypadku, mogoby si to sta koniecznym posuniciem w celu zrobienia miejsca do pracy nad czym innym, co jest znacznie bardziej interesujce. Stworzywszy to poczenie, mog zabra si do mniejszego zadania z energi czerpan z wikszego. Ostatni ram wok wybranych celw s konsekwencje (ecology*). Nikt nie istnieje w izolacji; jestemy czci wikszych systemw w rodzinie, w pracy, w przyjani czy oglnie w spoecznoci. Musisz rozway konsekwencje, jakie w kontekcie tych szerszych relacji wywoa osignicie twoich celw. Czy nie pojawi si jakie niepodane efekty uboczne? Z czego bdziesz musia zrezygnowa, a co zaakceptowa w tej nowej sytuacji? Na przykad, pragniesz, by twoja praca bya bardziej samodzielna. Moe wtedy pochania wicej twego czasu, wic spdzisz go mniej Z rodzin. Zdobycie wielkiego kontraktu moe stanowi obcienie do tego stopnia, e nie bdziesz w stanie wykona odpowiednio swojej pracy. Upewnij si, czy twj cel pozostaje w harmonii z ca twoj osob. Cele nie polegaj na zdobyciu tego, co chcesz, kosztem innych. Najwartociowszej najbardziej satysfakcjonujce rezultaty osigane s przez negocjacje i wspprac, tak aby ustanowi wsplne cele, dziki czemu kady ma szans sta si zwycizc. Przy takim podejciu automatycznie uwzgldnia si problem konsekwencji. Takie rozwaania mog doprowadzi ci do rewizji twojego celu lub zamiany go na inny, ktry uwzgldni te same intencje bez niepodanych Skutkw Klasycznym przykadem wyboru niewaciwego pod wzgldem konsekwencji celu moe by krl Midas, ktry chcia, aby wszystko, czego dotknie, zamieniao si w zoto. Bardzo prdko odkry, e skaza si na innego rodzaju udrk. Podsumowanie celw Pozytywny Myl raczej o tym, co chcesz, ni o tym, czego nie chcesz. Zapytaj: Co raczej chciabym mie? Czego naprawd chc? Wasna odpowiedzialno Myl o swojej aktywnoci, o tym, co pozostaje pod twoj kontrol. Zapytaj: Co bd robi, aby osign swj cel? Jak zacz i jak utrzyma to, co osign? Szczegowy Wyobra sobie cel tak szczegowo, jak tylko to moliwe. Zapytaj: Kto, gdzie, kiedy, co i jak dokadnie? Oznaki Pomyl o zmysowo okrelonych oznakach, ktre pozwol ci si zorientowa, e osigne to, co chciae. Zapytaj: Co bd widzia, sysza i czu, gdy ju to osign? Na jakiej podstawie bd wiedzia, e ju to mam?

Wielko Czy cel ma odpowiedni wielko? Jeli jest zbyt duy, zapytaj: Co powstrzymuje mnie przed jego osigniciem? Przekszta problemy w mniejsze cele. Spraw, aby byy wystarczajco przejrzyste i osigalne. Jeli jest zbyt may, aby ci motywowa, zapytaj: Jeli osign ten cel, co mi to da? Poruszaj si w gr, dopki nie odniesiesz go do celu, ktry bdzie wystarczajco duy i motywujcy.

Rama konsekwencji (ecology frame) Sprawd konsekwencje, jakie w twoim yciu i twoich relacjach spowoduje osignicie celu. Zapytaj: Kogo innego to dotyczy? Co mogoby si sta, gdybym to osign? Jeli mgbym dosta to od razu, czy bym to przyj? Bd uczulony na swoje uczucia czy wtpliwoci, ktre zaczynaj si od Tak, ale... Jakie wzgldy reprezentowane s przez te uczucia i wtpliwoci? Jak moesz zmieni swj cel, biorc je pod uwag? Teraz przeprowad zmodyfikowany cel przez cay ten proces jeszcze raz, aby sprawdzi, czy wci jest dobrze sformuowany. Ostatnim krokiem jest podj dziaanie. Musisz wykona pierwszy ruch. Kada duga podr zaczyna si od pierwszego kroku. Jeli cel jest dobrze sformuowany, jest osigalny i motywuje do dziaania.

STAN OBECNY I STAN PODANY Jednym ze sposobw mylenia o zmianie w biznesie, rozwoju osobistym czy edukacji jest przedstawianie jej jako podry ze stanu obecnego do stanu podanego (state*). Problem to rnica pomidzy nimi. Okrelajc cel na przyszo, w pewnym sensie stwarzasz problem w teraniejszoci, i odwrotnie, kady dzisiejszy problem moesz zmieni w cel.

Twoje zachowanie (behaviour*), myli i uczucia bd odmienne w stanie obecnym i w stanie podanym. Aby wyruszy z jednego do drugiego, potrzebujesz zasobw. Energia do tej podry pochodzi z motywacji. Stan podany musi by czym, czego rzeczywicie pragniesz, albo musi si w sposb jasny Z czym takim wiza. Musisz rwnie pozostawa zaangaowany wobec celu; rezerwa czsto wskazuje, e konsekwencje nie zostay cakowicie uwzgldnione. Krtko mwic, musisz chcie podj podr i wierzy, e cel jest osigalny i wartociowy. Umiejtnoci, techniki i zasobne Stany wewntrzne (resourceful states*) rodkami do osignicia celw. Mog one by zwizane z twoj fizjologi, odywianiem, si i wytrzymaoci. Umiejtnoci NLP s potnymi zasobami do pokonania barier, przeszkd i oporw. KOMUNIKACJA Komunikacja to wieloznaczne sowo odnoszce si do kadej interakcji z innymi ludmi: zwyczajowej konwersacji, przekonywania, uczenia i negocjacji. Co wic komunikacja oznacza? Samo sowo jest statycznym rzeczownikiem, ale w rzeczywistoci jest cyklem czy ptl obejmujc przynajmniej dwie osoby. Nie moesz komunikowa si z woskowym manekinem; co wobec niego zrobisz, pozostanie bez znaczenia, nie wywoa oddwiku. Kiedy komunikujesz si z drug osob, odbierasz jej odpowied i reagujesz swoimi mylami i uczuciami. Twoje biece zachowanie generowane jest przez wewntrzn odpowied na to, co widzisz i syszysz. Nastpuje dziki zwrceniu uwagi na drug osob, co powoduje, e wiesz, co masz nastpnie powiedzie czy zrobi. Twj partner odpowiada na twoje zachowanie w ten sam sposb.

Komunikujesz si sowami, brzmieniem gosu i ciaem: jego postaw, gestami i ekspresj. Nie moesz si nie komunikowa. Przekazujesz pewne informacje nawet wtedy, gdy nic nie mwisz lub pozostajesz w bezruchu. Komunikacja zawiera wic w sobie przekaz przepywajcy od jednej osoby do drugiej. W jaki sposb wiesz, e przekaz, ktry nadae, jest tym samym, ktry inni odebrali? Zapewne zdarzyo ci si by zdumionym znaczeniem, jakie nadano neutralnym w twoim zamiarze dziaaniom. Jak moesz si upewni, e przekaz, ktry odebrano, jest zgodny Z tym, co zamierzye? Istnieje ciekawe dowiadczenie stosowane w treningu NLP. Wybierasz proste zdanie, na przykad Mamy dzi miy dzie, i trzy emocjonalne przekazy, jakie moesz w nim zawrze. Moesz powiedzie to radonie, z grob albo w sposb sarkastyczny. Mwisz swoje zdanie na trzy rne sposoby drugiej osobie, bez wyjawiania, co w nich aktualnie chcesz wyrazi. Jej zadaniem jest okreli emocjonaln tre, jak w kadym przypadku odebraa. Czasami to, co zamierzye, pokrywa si z tym, co spostrzega. Czsto jednak nie. Moesz wwczas zbada, jak mgby zmieni swj gos i jzyk ciaa, aby uzyska podany rezultat. Komunikacja to znacznie wicej ni sowa, ktre wypowiadamy. Te formuuj tylko ma cz naszej ludzkiej ekspresji. Badania wykazuj, e w wypowiedzi przed grup ludzi

55% efektu uzyskuje si jzykiem ciaa postaw, gestami i kontaktem wzrokowym, 38% tonem gosu i tylko 7% treci naszej wypowiedzi (por. Mehrabian i Ferris, Inference of Attitudes from Nonverbai Cornmunication in Two Channeis w The Journal of Counselling Psychology, Vol. 31, 1967, 5. 248252). Nasze zachowanie bdzie rne w rnych sytuacjach, ale przejrzysty jzyk ciaa i tonalno gosu powoduj olbrzymi rnic w znaczeniu i oddziaywaniu tego, co mwimy. Rnica ley nie w tym, co mwimy, ale w tym, jak mwimy. Margaret Thatcher powicia duo czasu i wysiku na zmian jakoci swego gosu. Tonalno i jzyk ciaa decyduj, czy sowo cze jest niezobowizujcym wiadectwem rozpoznania, grob, zoliwoci czy serdecznym powitaniem. Aktorzy w rzeczywistoci nie pracuj ze sowami, doskonal brzmienie gosu i ekspresj ciaa. Kady aktor powinien umie wyrazi przynajmniej dwanacie znacze sowa nie. Kady z nas wyraa wiele znacze w codziennej konwersacji i prawdopodobnie dysponujemy tuzinem sposobw powiedzenia nie, nie jestemy tylko tego wiadomi. Jeli sowa s treci przekazu, to postawa ciaa, gesty, ekspresja i ton gosu s kontekstem, w ktrym przekaz jest osadzony; dopiero ich poczenie tworzy znaczenie komunikacji.

Nie ma zatem gwarancji, e inna osoba zrozumie znaczenie, ktre starasz si zakomunikowa. By uzyska oczekiwan reakcj, naley wrci do celu, ostroci postrzegania i elastycznoci. Masz cel dla swojej komunikacji. Zauwaasz, jakie odpowiedzi uzyskujesz, i zmieniasz to, co robisz albo mwisz, dopki nie otrzymasz zamierzonej reakcji. Aby by efektywnym w komunikacji, dziaaj zgodnie z zasad: Znaczeniem komunikacji jest odpowied, jak otrzymujesz. Nieustannie uywamy naszych umiejtnoci komunikacyjnych, aby wpywa na ludzi; kada terapia, zarzdzanie i nauczanie obejmuje oddziaywanie i techniki komunikacyjne. Paradoks tkwi w tym, e chocia nikt nie jest zainteresowany nauk umiejtnoci, ktre nie s efektywne, efektywne umiejtnoci mog by klasyfikowane jako manipulacja. Manipulacja niesie ze sob negatywne konotacje, sugeruje, e zmuszasz w jaki sposb osob do czego, co nie jest dla niej najlepsze. . To z pewnoci nie jest prawd w przypadku NLP, ktre daje wybr I bada konsekwencje na gbokim poziomie. NLP dostarcza zdolnoci Udzielania efektywnej odpowiedzi innym oraz rozumienia i respektowania ich modelu wiata. Komunikacja jest ptl: to, co robisz, wpywa na inne osoby, a to, co robi one, wpywa na ciebie; nie moe by 1 Ty moesz wzi odpowiedzialno za twoj cz ptli. Ju oddziaujesz na innych, jedyny wybr dotyczy tego, czy by wiadomym, czy niewiadomym efektw, ktre stwarzasz. Zastanw si, czy oddziaujesz w zgodzie z samym sob. Czy wpyw, jaki uzyskujesz, pozostaje w zgodzie z uznawanymi przez ciebie wartociami? Techniki NLP s neutralne. Podobnie jest z samochodem: jak jest uywany i do czego, zaley od umiejtnoci i intencji osoby zasiadajcej za kierownic. KONTAKT (rapport*) Jak moesz dosta si w obrb komunikacyjnej ptli? Jak moesz respektowa i doceni model wiata innej osoby, zachowujc swoj wasn integralno? W edukacji, terapii, poradnictwie, biznesie, sprzeday i treningu kontakt czy empatia s decydujce dla stworzenia atmosfery zaufania, pewnoci i wspudziau, ktra sprawi, e ludzie bd czuli si swobodnie. Co naprawd robimy, aby utrzyma kontakt z ludmi, jak stwarzamy relacje zaufania i wzajemnej otwartoci i jak moemy doskonali i rozwija te naturalne umiejtnoci? Aby otrzyma raczej praktyczn, a nie teoretyczn odpowied, rozwa to pytanie z drugiej strony. W jaki sposb wiesz, kiedy dwie osoby pozostaj w kontakcie? Kiedy rozgldasz si dookoa w restauracji, w biurze, w jakimkolwiek miejscu, gdzie ludzie spotykaj si i rozmawiaj, jak rozpoznajesz, ktre osoby maj ze sob kontakt, a ktre nie? Komunikacja ma miejsce, gdy ludzie utrzymuj kontakt; ich ciaa, tak samo jak sowa, dopasowuj si wzajemnie. To, co mwimy, moe go stworzy lub zburzy, ale jest to tylko 7% komunikacji. Jzyk ciaa i ton gosu s waniejsze. Moesz zauway, e ludzie utrzymujcy kontakt maj tendencj do wzajemnego odzwierciedlania (mirroring*) i harmonizowania (natching*) postawy, gestw i wzroku. Przypomina to taniec, w ktrym partnerzy odwzajemniaj i odzwierciedlaj ruch drugiego swoim wasnym ruchem. Zaangaowani s w taniec wzajemnych reakcji. Ich jzyk ciaa pozostaje komplementarny. Czy kiedykolwiek zauwaye podczas satysfakcjonujcej konwersacji z kim, e wasze ciaa przyjmuj podobn postaw? Im gbszy kontakt, tym wiksza tendencja do harmonizacji. Umiejtnoci te zdaj si wrodzone, dlatego nowo narodzone dziecko porusza si w rytm gosu otaczajcych je ludzi. Gdy ludzie nie maj kontaktu, ich ciaa to zdradz

cokolwiek by nie mwili, ich ciaa nie bd pozostaway w harmonii. Nie s zaangaowani we wsplny taniec i moesz to od razu zauway. Ludzie sukcesu stwarzaj kontakt, a kontakt tworzy zaufanie. Moesz go osign z kimkolwiek chcesz, wiadomie doskonalc naturalne umiejtnoci uywane kadego dnia. Harmonizujc i odzwierciedlajc jzyk ciaa i ton gosu, bardzo szybko moesz uzyska kontakt prawie Z kadym. Zharmonizowanie wzroku jest jednym ze sposobw nawizania kontaktu i zazwyczaj jedynym uczonym w kulturze angielskiej, dla ktrej wiadome postrzeganie jzyka ciaa i odpowiedzi na niego pozostaje tabu. Aby stworzy kontakt, docz do taca innych osb, harmonizujc si z ich jzykiem ciaa z wyczuciem i respektem. W ten sposb zbudujesz most pomidzy sob a ich modelem wiata. Harmonizacja to jednak nie naladownictwo, ktre jest zauwaalnym, przesadzonym i niewyszukanym powielaniem ruchw innej osoby, zazwyczaj postrzeganym jako zaczepne. Moesz harmonizowa ruchy rk drobnymi ruchami doni, ruchy ciaa ruchem gowy. Nazywa si to skrzyowanym odzwierciedleniem (cross over mirroring*). Moesz zharmonizowa przemieszczanie wagi ciaa i ogln postaw. Gdy ludzie s podobni, lubi si. Zharmonizowanie oddechu jest bardzo skutecznym sposobem osigania kontaktu. Moe miae okazj zaobserwowa, e ludzie bdcy w gbokim kontakcie oddychaj w rwnym tempie. To s podstawowe elementy kontaktu. Nie przyjmuj jednak tego na wiar. Obserwuj, co dzieje si, gdy odzwierciedlasz innych. Zauwa, co si stanie, gdy przestaniesz. Obserwuj, co robi ludzie, ktrzy pozostaj w kontakcie Zacznij by wiadomy tego, co robisz w sposb naturalny, aby to udoskonali i mc uywa, kiedy zechcesz. Szczeglnie zauwa, co dzieje si, gdy wprowadzasz dysharmoni. Pewni terapeuci odzwierciedlaj i harmonizuj niewiadomie, prawie kompulsywnie A przecie dysharmonizacja (mismatching*) jest bardzo uyteczn umiejtnoci. Najbardziej eleganckim sposobem zakoczenia rozmowy jest odczenie si od taca. Nie moesz jednak odczy si od taca, jeli pocztkowo nie taczye. Najbardziej radykalna dysharmonia powstaje oczywicie poprzez odwrcenie si tyem. Zharmonizowanie gosu jest innym sposobem osigania kontaktu. Dotyczy moe brzmienia, prdkoci, gonoci i rytmu mowy. Przypomina doczenie si do czyjej piosenki czy muzyki wkomponowujesz si i dostrajasz Moesz uy harmonizacji gosu dla uzyskania porozumienia w rozmowie telefonicznej. Moesz rwnie zastosowa dysharmoni, zmieniajc szybko i ton gosu na koniec konwersacji. To bardzo uyteczna umiejtno. Naturalne zakoczenie rozmowy bywa bowiem czasami trudne. Istniej tylko dwa rodzaje ogranicze dla twojej zdolnoci uzyskiwania kontaktu: stopie, do jakiego moesz postrzega u innych ich wzorce postawy, mimiki i wymowy, oraz umiejtno zharmonizowania si z nimi w tacu porozumienia. Relacja bdzie harmonijnym tacem pomidzy twoj integralnoci, tym, co moesz zrobi i w co wierzysz caym sercem, a tym, jak bardzo yczysz sobie zbudowa most czcy ci z modelem wiata drugiej osoby. Zauwa, jak czujesz si, gdy dokonujesz harmonizacji; w odniesieniu do pewnych osb moesz czu si niezrcznie. Z pewnoci bd pewne zachowania, ktrych nie bdziesz chcia harmonizowa bezporednio. Moe tak by w przypadku, gdy czyj sposb oddychania jest znacznie szybszy ni twj naturalny lub masz do czynienia z oddechem astmatycznym. Mgby odzwierciedla oba drobnymi ruchami rk. Ruchy nerwowej osoby mog by subtelnie odzwierciedlone koysaniem twego ciaa. Czasami jest to nazywane skrzyowan harmonizacj, uyciem pewnych analogicznych zachowa zamiast harmonizacji bezporedniej. Jeli opanujesz wiadome uycie tych umiejtnoci, moesz stworzy kontakt z kimkolwiek chcesz. Nie musisz przy tym lubi drugiej osoby po prostu budujesz most dla lepszego jej zrozumienia. Budowanie kontaktu to sprawa wyboru i nie dowiesz si, czy jest efektywne i jakie rodzi rezultaty, dopki tego nie sprbujesz.

Kontakt jest zatem caociowym kontekstem przekazu sownego. Jeli znaczeniem komunikacji jest odpowied, jak wywoujesz, to uzyskiwanie kontaktu jest zdolnoci do wywoywania odpowiedzi.

DOPASOWANIE I PROWADZENIE (pacing* i leading*) Kontakt pozwaa ci zbudowa most do drugiej osoby; macie ten sam punkt widzenia i zdobywacie porozumienie. Uzyskawszy to, moesz zacz zmienia swoje zachowanie, a ona najprawdopodobniej bdzie za tob poda. Moesz prowadzi j w innym kierunku. Najlepsi nauczyciele to ci, ktrzy stwarzaj kontakt i wchodz w wiat uczniw, uatwiajc im w ten sposb dojcie do wikszego zrozumienia ich przedmiotu czy umiejtnoci. yj oni ze swoimi studentami w zgodzie, a dobre relacje sprawiaj, e zadanie staje si atwiejsze. W NLP nazywa si to dopasowaniem i prowadzeniem. Dopasowujc si do kogo, budujesz most, poprzez kontakt i powaanie. Prowadzenie to zmiana zachowania, tak aby druga osoba moga ci naladowa. Prowadzenie nie bdzie dziaa bez kontaktu. Nie moesz przeprowadzi kogo przez most, jeli go najpierw nie zbudujesz. Kiedy powiedziaem mojemu przyjacielowi, e pisz ksik o programowaniu neurolingwistycznym, nie dopasowaem si najpierw do jego sposobu mylenia, nie mogem wic prowadzi go do wyjanienia, czego dotyczyo moje pisanie. Trzymanie si cay czas tych samych zachowa i oczekiwanie, e inni zrozumiej i dopasuj si, jest pewnym moliwym wyborem. Czasami daje dobre rezultaty, czasami nie. Trzymajc si uporczywie swoich wasnych zachowa, uzyskasz wiele rnych rezultatw, z ktrych nie wszystkie bd podane. Jeli jeste gotw na zmiany, jeste na najlepszej drodze do osigania wikszych sukcesw. Technik dopasowania stosujemy cay czas:, aby przystosowa si do rnych sytuacji spoecznych, aby zapewni innym komfort i aby samemu czu si swobodnie. Dopasowujemy si do rnych kultur, respektujc obce zwyczaje. Jeli chcesz wej do wysokiej klasy hotelu, zakadasz krawat. Nie przeklinasz przy osobie duchownej. Idziesz na rozmow w garniturze, jeli na serio jeste zainteresowany zdobyciem pracy. Dopasowanie jest umiejtnoci kontaktu powszechnie uywan podczas rozmowy o wsplnych zainteresowaniach, przyjacioach, pracy czy hobby. Dopasowujemy emocje. Gdy kochana osoba jest smutna, uywamy sympatycznego tonu i sposobu mwienia, a nie haaliwego okrzyku: Gowa do gry!, po ktrym poczuaby si prawdopodobnie jeszcze gorzej. Chciae dobrze, to znaczy miae pozytywne intencje, ale nie uzyskae oczekiwanego efektu. Lepszym wyborem bdzie najpierw odzwierciedli i zharmonizowa postaw ciaa i uy agodnego tonu gosu, co zharmonizuje ci z jej uczuciami. Wtedy stopniowo zmieniaj si i przyjmuj bardziej pozytywn i zaradn postaw. Jeli most zosta zbudowany, druga osoba pody za tob. Niewiadomie spostrzee, e miae szacunek dla jej stanu i bdzie miaa ochot ci naladowa, o ile jest to droga, ktr chce i. Ten rodzaj

emocjonalnego dopasowania i prowadzenia jest potnym narzdziem w poradnictwie i terapii. W przypadku rozzoszczonej osoby, harmonizuj si z jej gniewem na troch niszym poziomie jeli posuniesz si za daleko, istnieje niebezpieczestwo eskalacji. Gdy ju tego dokonasz, zacznij sprowadza j stopniowo do spokojniejszego stanu, tonujc swoje zachowanie. Z kolei w przypadku podekscytowania moesz si dopasowa i zharmonizowa tonem gosu, mwic odrobin goniej i szybciej ni zazwyczaj. Uzyskujesz kontakt, szanujc to, co ludzie mwi. Nie musisz si z nimi zgadza. Bardzo dobrym sposobem wyraenia swego powaania jest wyeliminowanie spjnika ale. Zastp go spjnikiem i. Ale moe by bardzo destruktywne; daje do zrozumienia, e syszae, co zostao powiedziane, a 1 e masz jakie zastrzeenia, ktre warto tej wypowiedzi obniaj. I jest niewinne. Po prostu uzupenia i rozszerza to, co zostao ju powiedziane. Skoro sowa zawieraj same w sobie olbrzymi moc, mgby rozway dokonanie takich zmian. Moe to by trudne, ale prawdopodobnie odkryjesz, e warte jest wysiku. Ostatecznie zyskasz wikszy kontakt. Ludzie nalecy do tej samej kultury maj tendencj do uznawania tych samych wartoci i wyznawania tego samego pogldu na wiat. Wsplne zainteresowania, praca, przyjanie, hobby, upodobania, niechci i polityczne sympatie stwarzaj pewien kontakt. W sposb naturalny yjemy z ludmi, ktrzy podzielaj nasze podstawowe wartoci i prze konania. Dopasowanie i prowadzenie s podstawowymi ideami NLP. Maj na uwadze kontakt i poszanowanie dla modelu wiata drugiej osoby. Zakadaj pozytywne intencje i s wanym sposobem osigania porozumienia czy wsplnych celw. Aby z powodzeniem dopasowywa si i prowadzi innych, musisz zwraca uwag na drug osob i by wystarczajco elastyczny w swoim zachowaniu tylko tak moesz odpowiada na to, co widzisz i syszysz. NLP jest sztuk komunikacji: wdziczn, radosn i bardzo skuteczn.

ROZDZIA 2 DRZWI PERCEPCJI Jeli ptla komunikacji ma jaki pocztek, to znajduje si on w naszych zmysach. Jak zauway Aldous Huxley, drzwiami percepcji s zmysy, nasze oczy, nos, uszy, usta i skra, i s to nasze jedyne punkty kontaktu ze wiatem. Nawet jednak one nie s tym, czym zdaj si by. We na przykad twoje oczy, twoje okno na wiat. W istocie wcale nim nic s. W kadym razie nie oknem, a nawet nie kamer. Czy zastanawiae si kiedykolwiek, dlaczego kamera nigdy nie potrafi uchwyci istoty wizualnego obrazu, ktry ty postrzegasz? Oczy s znacznie bardziej inteligentne ni kamera. Poszczeglne receptory, prciki i czopki w siatkwce, reaguj nie na wiato samo w sobie, ale na zmiany czy rnice w jego nateniu. Rozwa pozornie atwe zadanie patrzenia na jedno z tych stw. Gdyby twoje oczy i kartka papieru byy doskonale nieruchome, sowo znikoby tak szybko, jak tylko kady z prcikw wyzwoliby reakcj na pocztkowy czarny czy biay bodziec. Aby utrzyma cigo informacji o ksztacie litery, gaki oczne wykonuj nieznaczne i szybkie ruchy, tak e na granicy czerni i bieli nastpuje ciga stymulacja prcikw. W ten sposb utrzymujemy obraz litery. Obraz rzucany na siatkwk jest odwrcony, kodowany w formie elektrycznych impulsw przez prciki i czopki i ponownie skadany w polu wzrokowym kory mzgowej. Obraz bdcy rezultatem tego procesu jest projektowany gdzie tam na zewntrz, ale stworzony zostaje gboko wewntrz mzgu. Widzimy zatem za porednictwem zoonych serii aktywnych filtrw percepcyjnych. To samo dzieje si w przypadku innych naszych zmysw. wiat postrzegany przez nas nie jest wiatem prawdziwym, nie jest terytorium. Jest to mapa stworzona przez nasz neurologi. To, na co kierujemy w mapie uwag, jest nastpnie filtrowane poprzez nasze przekonania zainteresowani a i zaoenia. Moemy uczy si, jak pozwoli naszym zmysom suy nam lepiej. Zdolno do zauwaenia wicej, do dokonywania doskonalszych rozrnie w zakresie wszystkich zmysw moe znaczco wzbogaci jako naszego ycia i jest podstawow umiejtnoci w obszarze wielu prac. Specjalista od win potrzebuje bardzo wysubtelnionego podniebienia, muzyk zdolnoci rozrnieni a niuansw suchowych, kamieniarz i drzeworytnik umiejtnoci wyczucia materiau, aby wydoby z kamienia czy drewna wyobraon figur. Malarz musi by wraliwy na niuanse koloru i ksztatu. Rozwj w tym wzgldzie polega nie tyle na widzeniu wicej ni inni, ile na wiedzy, na co zwraca uwag, na nauce postrzegania rnic, ktre decyduj o rozrnieniach. Rozwinicie bogatej wiadomoci w zakresie kadego ze zmysw to wanie ostro postrzegania, jeden z formalnych celw treningu NLP. SYSTEMY REPREZENTACJI (representation system*) Komunikacja zaczyna si od naszych myli, a jeli chcemy przekaza je drugiej osobie, uywamy sw, brzmienia gosu i jzyka ciaa. Lecz czym s myli? Istnieje wiele rnych naukowych odpowiedzi, tym niemniej kady osobicie wie, czym mylenie jest dla niego. Jednym ze sposobw rozumienia mylenia jest ujcie go jako procesu wewntrznego wykorzystania naszych zmysw. Kiedy mylimy o tym, co widzimy, syszymy i czujemy, odtwarzamy te ksztaty, dwiki i odczucia wewntrznie. Dowiadczamy ponownie informacji w tej zmysowej formie, w jakiej j pocztkowo odebralimy. Czasami jestemy tego wiadomi, a czasami

robimy to niewiadomie. Czy moesz przypomnie sobie, gdzie pojechae na swoje ostatnie wakacje? A teraz, w jaki sposb to sobie przypomniae? Moe obraz miejsca przyszed ci na myl. Moe wypowiedziae jego nazw lub usyszae charakterystyczne dwiki. A moe przywoae to, co czue. Mylenie jest tak oczywist, zwyczajow aktywnoci, ktrej nigdy nie powicamy uwagi. Mamy tendencj do mylenia o tym, o czym wanie mylimy, a nie o tym, jak my to mylimy. Przyjmujemy rwnie, e inni ludzie myl w taki sam sposb jak my. Tak wic jednym ze sposobw, w jaki mylimy, jest wiadome lub niewiadome przypominanie sobie ksztatw, dwikw, odczu, smakw i zapachw, ktrych dowiadczylimy. Za pomoc jzyka moemy nawet tworzy rozmaite wraenia zmysowe, nie dowiadczajc ich aktualnie. Przeczytaj nastpny akapit w maksymalnie wolnym, ale odpowiadajcym ci tempie. Pomyl przez moment o spacerze w lesie sosnowym. Drzewa gruj nad tob, wznoszc si z kadej strony. Podziwiasz koloryt lasu i gr cieni lici na ziemi. Idziesz w plamie soca rozdzierajcej zimn koron lici ponad tob. Kiedy tak wdrujesz, dociera do ciebie cisza przerywana tylko piewem ptakw i chrzstem twoich stp stpajcych po lenej podcice. Czasami jeszcze trzanie nadepnita sucha gazka. Podchodzisz do drzewa i obejmujesz je, czujc chropowato kory pod palcami. Gdy stopniowo uwiadamiasz sobie agodne uderzenia wiatru na twarzy, zauwaasz te aromatyczny zapach sosen wymieszany z bardziej ziemistymi zapachami lasu. Wdrujc pamitasz, e wkrtce bdzie gotowa kolacja i e czeka na ciebie jedno z twoich ulubionych da. Moesz ju prawie czu jego smak w ustach... By nada temu ostatniemu akapitowi sens, przeszede w mylach poprzez opisane dowiadczenia, uywajc swoich zmysw wewntrznie dla odtworzenia tego, co wyczaroway sowa. Prawdopodobnie stworzye scen wystarczajco intensywn, by wyobrazi sobie smak jedzenia w tej wymylonej sytuacji. Jeli kiedykolwiek spacerowae w lesie sosnowym, moge zapamita specyficzne dowiadczenia tej sytuacji. Jeli za nie, moge skonstruowa wyobraenia z podobnych dowiadcze lub uy materiau z telewizji, filmw, ksiek czy innych tego typu rde. Twoje dowiadczenie byo mozaik wspomnie i wyobrani. Wiele z naszego mylenia jest mieszanin takich zapamitanych i skonstruowanych wrae zmysowych. Do wewntrznej reprezentacji (internal representation*) dowiadcze uywamy tych samych neurologicznych cieek, co do ich bezporedniego doznawania. Te same neurony generuj wyadowania elektro chemiczne, ktre mog by obserwowane w zapisie elektromiograficznym. Myli powoduj bezporednie efekty fizyczne, myl i ciao s jednym systemem. Wyobra sobie przez moment, e jesz swj ulubiony owoc. Owoc moe by wyobraony, ale wydzielanie liny ju nie. Uywamy naszych zmysw zewntrznie, aby postrzega wiat, i wewntrznie, aby reprezentowa (representation*) go sobie samym. W NLP sposoby odbierania, magazynowania i kodowania informacji w naszej myli widzenie, syszenie, dotyk, smak i zapach znane s jako systemy reprezentacji. System wzrokowy (visual*), czsto okrelany liter V, moe by uyty zewntrznie (e), gdy spogldamy na wiat zewntrzny (Ve), lub wewntrznie (i), gdy dokonujemy w duchu wizualizacji (visualization*) (Vi). W ten sam sposb system suchowy (auditory*) moe by podzielony na syszenie dwikw zewntrznych (AC) wewntrznych (Aj). Odczucia dotykowe nazwane zostay systemem kinestetycznym (kinesthetic*) (K). Zewntrzna kinestetyka (KC) obejmuje takie doznania czuciowe, jak dotyk, temperatura i wilgotno. Wewntrzna (K) dotyczy rejestrowanych odczu, emocji i wewntrznego zmysu rwnowagi i wiadomoci cielesnej, znanych jako wraenia proprioceptywne, ktre

dostarczaj nam informacji zwrotnej o naszym ruchu. Bez nich nie moglibymy kontrolowa pooenia przestrzennego naszego ciaa z zamknitymi oczami. Ukad przedsionkowy (vestibular system*) jest wan czci systemu kinestetycznego. Odpowiada za nasze poczucie rwnowagi i balans caego ciaa w przestrzeni. Ulokowany jest w ukadzie kanaw ucha wewntrznego. Posiadamy wiele metafor obrazujcych jego d takich jak: straciem rwnowag, ziemia usuna mi si spod ng czy krcio mi si w gowie. Ukad przedsionkowy ma dla nas due znaczenie i czsto traktuje si go jako oddzielny system reprezentacji. Systemy wzrokowy, suchowy i kinestetyczny s podstawowymi stosowanymi w kulturze Zachodu. Zmysy smaku (gustatory*) (G) i wchu (olfactory*) (0) nie s tak wane i nieraz wcza si je w system kinestetyczny. Czsto su jako znaczce i bezporednie dopenienie powizanych z nimi dwikw i obrazw. Uywamy wszystkich trzech podstawowych systemw cay czas, cho nie jestemy wiadomi kadego z nich w rwnym stopniu. Mamy jednak tendencj do faworyzowania jednych kosztem innych. Wielu ludzi, na przykad, posiada gos wewntrzny, ktry w ich systemie suchowym tworzy wewntrzny dialog. Powtarzaj oni argumenty, prze mwienia, tworz odpowiedzi i oglnie omawiaj sprawy sami z sob. Jest to jednak tylko jeden ze sposobw mylenia. Systemy reprezentacji nie wykluczaj si wzajemnie. Moliwa jest rwnoczesna wizualizacja jakiej sceny, dowiadczanie towarzyszcych jej uczu i syszenie dwikw, aczkolwiek pamitanie o wszystkich trzech w tym samym momencie moe si okaza trudne. Pewne obszary naszego procesu mylowego pozostan niewiadome.

Im bardziej osoba zaabsorbowana jest swoim wewntrznym wiatem ksztatw, dwikw i uczu, tym mniej jest zdolna koncentrowa si na wiecie zewntrznym. Znana jest historia synnego szachisty, ktry podczas jednego z midzynarodowych turniejw by tak skoncentrowany na sytuacji widzianej oczyma wyobrani, e zjad dwa obiady jednego wieczoru. Po prostu kompletnie zapomnia, e zjad ju jeden. By za topionym w mylach jest tu bardzo trafnym okreleniem. Ludzie dowiadczajcy silnych emocji wewntrznych s rwnie mniej wraliwi na bl zewntrzny. Nasze zachowanie generowane jest przez mieszanin wewntrznych i zewntrznych dowiadcze zmysowych. W kadym momencie zwracamy uwag na inn cz naszego dowiadczenia. Podczas czytania tej ksiki koncentrujesz si na otwartej stronie i prawdopodobnie niewiadomy jeste odczu pyncych z twojej lewej stopy... dopki o tym nie wspomniaem. Kiedy to pisz, zazwyczaj wiadomy jestem swojego dialogu wewntrznego, dopasowujc go do mojego (bardzo wolnego) tempa pisania na klawiaturze komputera. Zwracanie uwagi na zewntrzne dwiki byoby rozpraszajce. Nie bdc dobrym w maszynopisaniu, patrz na klawisze i czuj je pod palcami, tak wic moje zmysy wzroku i dotyku uywane s zewntrznie. To mogoby ulec zmianie, gdybym przerwa pisanie i zwizualizowa scen, ktr chc opisa. Istniej jednak pewne sygnay przycigajce moj bezporedni uwag: nagy bl, wywoanie mojego imienia, zapach dymu albo, o ile jestem godny, zapach jedzenia. PREFEROWANE SYSTEMY REPREZENTACJ I (preferred system*) Uywamy wszystkich naszych zmysw zewntrznie cay czas, ale na jednym koncentrujemy si bardziej ni na innych, w zalenoci od tego, co robimy. W galerii sztuki uywamy przede wszystkim naszych oczu, na koncercie uszu. Zastanawiajce jest, e podczas mylenia mamy tendencj do faworyzowani a jednego, moe dwch systemw reprezentacji, bez wzgldu na to. o czym mylimy. Jestemy zdolni uywa wszystkich, ale okoo jedenastego czy dwunastego roku ycia posiadamy ju wyrane preferencje. Wiele osb potrafi tworzy w wyobrani obrazy i gwnie na nich opiera swoje mylenie. Dla innych takie podejcie bdzie zbyt trudne, bd preferowa rozmow. Jeszcze inni baz dla swoich dziaa znajd w odczuciach, jakie wywouje w nich dana sytuacja. Gdy kto ma tendencj do nawykowego uycia jednego ze zmysw wewntrznych, w NLP nazywa si ten zmys systemem preferowanym lub podstawowym. Najprawdopodobniej te w systemie tym bdzie on dokonywa subtelniejszych rozrnie ni w innych. Oznacza to, e pewni ludzie s w sposb naturalny lepsi, bardziej utalentowani w jakich zadaniach czy umiejtnociach. Opanowali oni Uycie jednego lub dwch zmysw wewntrznych, co stao si w praktyce pozbawionym wysiku i udziau wiadomoci nawykiem. Czasami jaki system reprezentacji nie jest tak dobrze rozwinity i to w przypadku pewnych umiejtnoci sprawia spore problemy. Na przykad muzyka Staje si bardzo trudn sztuk dla osoby bez umiejtnoci syszenia Wewntrznego. aden system nie jest lepszy od innego w sensie absolutnym, to zaley od tego, co chcesz robi. Lekkoatleta potrzebuje dobrze rozwinitej wiadomoci kinestetycznej, z kolei dobrym architektem trudno by bez zdolnoci tworzenia przejrzystych konstrukcji w wyobrani. Jedyn umiejtnoci podzielan przez jednostki wybitne w rnych dziedzinach jest zdolno swobodnego uywania wszystkich systemw reprezentacji i wybierania najbardziej stosownego dla biecego zadania. Rne szkoy psychoterapeutyczne wybieraj rne systemy reprezentacji. Terapia koncentrujca si na pracy z ciaem jest zasadniczo kinestetyczna, psychoanaliza gwnie

werbalna, suchowa. Terapia poprzez sztuk i symbolizm Junga s przykadami podejcia zorientowanego bardziej wizualnie. JZYK A SYSTEMY REPREZENTACJI Jzyka uywamy, aby komunikowa nasze myli. Nic wic dziwnego, e uywane przez nas sowa odzwierciedlaj sposb, w jaki mylimy. John Grinder opowiada o czasach, gdy Richard Bandier zacz prowadzi grup terapii Gestalt. Smia si z kogo, kto uy stwierdzenia: Widz, co mwisz. Pomyl o tym literalnie powiedzia do Johna. Co to mogo znaczy? C odrzek John podejdmy do tego dosownie. Przypumy, i oznacza to, e ludzie tworz obrazy znacze sw, ktrych uywasz. Bya to interesujca idea. Podczas dalszych wicze spontanicznie zastosowali cakowicie now procedur. Zabrali zielone, te i czerwone kartki i polecili wszystkim opowiedzie o swoich powodach uczestniczenia w treningu. Osoby, ktre uyway wielu sw i fraz mwicych o odczuciach, otrzymay kartki te. Osoby uywajce sw i zwrotw zwizanych ze syszeniem i z dwikami otrzymay kartki zielone. Te za, u ktrych dominoway wypowiedzi odnoszce do widzenia, otrzymay kartki czerwone. Potem nastpio bardzo proste wiczenie. Osoby posiadajce kartki tego samego koloru siaday razem i rozmawiay przez pi minut. Nastpnie rozmawiay ze sob osoby majce kartki rnego koloru. Rnice, jakie zaobserwowali w kontakcie midzy ludmi, byy ogromne. Osoby posiadajce kartki tego samego koloru porozumieway si znacznie lepiej. Grinder i Bandier uwaali, e byo to fascynujce i znaczce. PREDYKAT (predicates*) Uywamy sw, aby opisa nasze myli, wic dobr sw wskazuje, ktry system reprezentacji stosujemy. Rozwa przypadek trzech osb, ktre wanie czytaj t sam ksik. Pierwsza mogaby zaznaczy, jak wiele w i d z i w tej ksice, e dla z i l u s t r o w a n i a tematu dobrane zostay trafne przykady i e zostaa napisana b y s o t 1 i w y m stylem. Druga mogaby zgosi zastrzeenia do t o n u ksiki: posuono si zbyt k r z y k l i w y m prozatorskim stylem. W rzeczywistoci wcale nie w s p b r z m i on z pogldami autora. S to uwagi, ktre chciaaby mu osobicie powiedzie. Trzecia czuje, e ksika podejmuje waki temat w w y w a o n y sposb. Podoba jej si sposb, w jaki autor dotyka gwnych zagadnie i z atwoci w y c h w y c i a nowe idee. Czuje sympati dla autora. Wszystkie czytaj t sam ksik. Moesz zauway, e kada osoba wyraa si o niej w inny sposb. Bez wzgldu na to, co o niej myl, to j a k myl byo odmienne. Jeden myla o b r a z a m i, drugi dwikami, a trzeci uczuciami. Te oparte na doznaniach zmysowych sowa, przymiotniki, przyswki i czasowniki nazywa si w literaturze NLP predykatami. Nawykowe uycie jednego rodzaju predykatw wskazuje na preferowany system reprezentacji osoby. Moliwe jest rozpoznanie preferowanego systemu autora dowolnej ksiki przez zwrcenie uwagi na jzyk, jakiego on uywa. (Z wyjtkiem ksiek z dziedziny NLP, ktrych autorzy mog reprezentowa bardziej skalkulowane podejcie do stosowanych sw.) Natomiast wielka literatura zawsze zawiera bogactwo i rnorodno predykatw, uywa wszystkich systemw reprezentacji rwnoczenie, co czyni j atrakcyjn dla wielu czytelnikw.

Sowa takie jak rozpozna, rozumie, myle i proces nie s oparte na doznaniach zmysowych, wic z punktu widzenia systemu reprezentacji pozostaj neutralne. Akademickie rozprawy maj tendencj do stosowania ich w miejsce terminw zmysowych; by moe z powodu nieuwiadamianego przekonania, e te s dla piszcego i czytelnika bardziej osobiste, a wic i mniej obiektywne. Tymczasem neutralne Sowa zostan przetumaczone odmiennie przez czytelnikw z nastawieniem kinestetycznym, suchowym i wzrokowym, co spowoduje wiele dyskusji, czsto wanie nad znaczeniem sowa. Kady bdzie myla, ze jego podejcie jest suszne. Moesz zechcie uwiadomi sobie w cigu najbliszych tygodni, jakie sowa preferujesz w normalnej konwersacji. Fascynujce bdzie rwnie suchanie innych i odkrywanie ich preferowanej orientacji zmysowej. Jeli masz skonno do mylenia obrazowego, moesz zobaczy, czy potrafisz rozpozna ksztaty form jzykowych ludzi ci otaczajcych. Jeli mylisz kinestetycznie, mgby postara si odczu sposoby, w jaki przedstawiaj oni swoje argumenty. Jeli za mylisz dwikami, powiniene sucha uwanie i dostroi si do tego, jak rni ludzie mwi. Pyn z tego doniose konsekwencje dla kontaktu. Sekret dobrej komunikacji kryje si nie tyle w tym, co mwisz, lecz w tym, jak mwisz. Aby stworzy kontakt, zharmonizuj z drug osob predykaty. Bdziesz przemawia jej jzykiem i prezentowa idee dokadnie w taki sposb, w jaki ona o nich myli. Twoja zdolno osignicia tego zaley od dwch rzeczy: po pierwsze, od ostroci postrzegania w zakresie zauwaania, syszenia i przejmowania wzorcw jzykowych innych osb; po drugie, od posiadania odpowiedniego zasobu sw w danym systemie reprezentacji po to, aby adekwatnie odpowiedzie. Konwersacja nie bdzie w caoci prowadzona w jednym systemie, ale zharmonizowanie jzyka okae si bardzo pomocne w stworzeniu kontaktu. Masz wiksze prawdopodobiestwo uzyskania kontaktu z osob, ktra myli w taki sam sposb jak ty, co moesz stwierdzi, suchajc sw, jakich uywa, niezalenie od tego, czy zgadzasz si z nimi, czy nie. Moesz odczu, e jestecie na jednej fali, e patrzycie na sprawy w podobny sposb. Gdy zwracasz si do grupy osb, powiniene uywa starannie wymieszanych predykatw. Pozwl wzrokowcom zobaczy, o czym mwisz. Niech suchowo zorientowani sysz ci wystarczajco gono i wyranie, i w w to caego siebie, tak aby mylcy kinestetycznie mogli uchwyci sens twojej wypowiedzi. W przeciwnym razie dlaczego mieliby ci sucha? Jeli ograniczysz si do wyjanie tylko w jednym systemie reprezentacji, ryzykujesz, e dwie trzecie twoich suchaczy nie bdzie poda za twoj myl. SYSTEM WPROWADZAJCY (lecid system*) Podobnie jak dla naszego wiadomego mylenia mamy preferowany system reprezentacji, mamy rwnie ulubiony sposb wprowadzania tam informacji. Kompletne wspomnienie zawiera cao widokw, dwikw, odczu, smakw i zapachw oryginalnego dowiadczenia, ale dla jego przywoania mamy skonno zwraca si tylko do jednej z tych kategorii. Wr w mylach do swoich wakacji. Co pojawia si pierwsze? Obraz, dwik czy uczucie? To jest wanie system wprowadzajcy, wewntrzny zmys uywany przez nas, aby poradzi sobie z przywoaniem pamici. To tak wanie informacja osiga poziom wiadomoci. Mgbym, na przykad, przypomnie sobie moje wakacje i by wiadomy uczucia relaksu, jakie temu towarzyszyo. Pocztkowa myl miaa jednak form obrazu. W

tym przypadku moim systemem wprowadzajcym jest wizualny, a preferowanym kinestetyczny. System wprowadzajcy jest czym podobnym do programu startowego komputera nierzucajcy si w oczy, ale niezbdny, by komputer w ogle pracowa. Czasami nazywa si go systemem wejciowym, jako e dostarcza materiau do wiadomego mylenia. Wikszo ludzi posiada preferowany system wejciowy i nie jest konieczne, by by on identyczny z systemem podstawowym. Mona mie rne systemy wprowadzajce dla rnych typw dowiadcze. Na przykad, mona stosowa obrazy, aby wej w kontakt z dowiadczeniami bolesnymi, a dwiki, aby przenie si do przyjemnych. Od czasu do czasu osoba moe nie umie wprowadzi jednego z systemw reprezentacji do wiadomoci. Stwierdza, na przykad, e nie widzi w wyobrani adnego obrazu. O ile jest to w jej rzeczywistoci prawd, o tyle jest to albo faktycznie niemoliwe, albo nie potrafi ona rozpozna ludzi czy opisa przedmiotw. Nie jest po prostu wiadoma obrazu widzianego wewntrznie. Jeli ten niewiadomy system generuje bolesne obrazy, moe czu si le, nie wiedzc dlaczego. Jest to czsty ze sposobw ksztatowania si zazdroci. SYNESTEZJA (synesthesicl*), NAKADANIE (overlcip*) I PRZEKAD Czy spostrzege lili bia? Nim twe rce jej dotkny? Albo niegu plam ma, Nim twe kroki j przeciy? Weny bobra czy dotkne, Puch ptaka w rku zmie? Czy wchae ry pk, Zapach zi z lenych k? Czy kosztowa z pszcz koszyka? C za biel, jaka mikko, Co za sodycz ci umyka. Ben Jonson 15721637 Bogactwo i zakres naszej myli zaley od naszej zdolnoci do czenia i przemieszczania si od jednego sposobu mylenia do drugiego. Jeli zatem mj system wprowadzajcy jest suchowy, a system preferowany wzrokowy, zazwyczaj przypominam sobie osoby dziki brzmieniu ich gosu, a potem myl o nich w obrazach. Std dopiero wyaniaj si uczucia wobec osoby. Przyjmujemy zatem informacj jednym zmysem, a odtwarzamy j wewntrznie innym. Dwiki mog wyczarowywa obrazy wspomnie lub abstrakcyjnych form. Mamy zwyczaj mwi o odcieniach muzyki, o ciepym brzmieniu, a take o krzykliwych kolorach. Bezporednie i niewiadome poczenie midzy zmysami nazywa si synestezj. Typowym i zazwyczaj silnym wzorcem synestezji dla danej osoby jest charakterystyczne dla niej poczenie systemu wprowadzajcego z preferowanym. Synestezje formuj wan cz naszego sposobu mylenia. Niektre z nich s tak narzucajce si i powszechne, e zdaj si wpisane w nasz mzg od urodzenia. Na przykad, kolory cz si z nastrojami: czerwony z gniewem, a niebieski ze spokojem. Rzeczywicie, zarwno cinienie krwi, jak i szybko ttna podnosz si lekko w czerwonym otoczeniu, a opadaj, gdy dominuje niebieski. Istniej badania potwierdzajce, e ludzie odbieraj pokoje

o kolorze niebieskim jako zimniejsze ni te, mimo e w rzeczywistoci mog one by odrobin cieplejsze. Synestezje szczeglnie widoczne s w muzyce: umiejscowienie nuty na piciolinii powizane jest z wysokoci brzmienia, a wielu kompozytorw kojarzy dwiki z okrelonymi kolorami. Synestezja zachodzi automatycznie. Czasami jednak chcemy poczy wewntrzne zmysy w sposb celowy, aby na przykad uzyska dostp do caego systemu reprezentacji, ktry pozostaje poza nasz wiadomoci. Przypumy, e komu sprawia wielk trudno wizualizacja. Najpierw mgby zaproponowa mu powrt do szczliwych, miych wspomnie, na przykad do wakacyjnego pobytu nad morzem. Popro go o wewntrzne wsuchanie si w szum morza i odgos rozmw, jakie miay tam miejsce. Utrzymujc te doznania w mylach, moe naoy na nie smaganie wiatru po twarzy, ar soca na skrze i szorstko piasku pomidzy palcami. Std ju tylko jeden krok, by zobaczy obraz tego piasku pod stopami i soca wysoko na niebie. Taka technika nakadania moe przywrci cao wspomnienia: obrazy, dwiki i odczucia. Przekad z jednego jzyka na drugi zachowuje znaczenie, cakowicie zmieniajc form. W podobny sposb mona dokona przekadu dowiadczenia midzy wewntrznymi zmysami. Moesz, na przykad widzie wyjtkowo zabaaganiony pokj, czu si w nim niedobrze i chcie co zmieni. Wygld tego pokoju nie zrobi jednak adnego wraenia r twoim przyjacielu, co nie pozwoli mu zrozumie, dlaczego czujesz si tak le. Nie majc dostpu do wiata twoich dowiadcze, moe zaklasyfikowa ci jako wyjtkowo przewraliwionego. Dasz mu szans zrozumienia tego, jak si czujesz, gdy powiesz, e przypomina to przykre swdzenie wywoane wat szklan. Przekadajc to z kolei na dwiki, moesz porwna swoje doznania do suchania rozstrojonego instrumentu. Tak analogi zrozumie kady muzyk; w kocu zaczniesz mwi jego jzykiem. WZROKOWE WSKAZWKI SYSTEMU REPREZENTACJI (eye ciccessing cues*) Z atwoci moemy pozna, czy dana osoba myli obrazami, dwikami, czy odczuciami. Gdy myli w okrelony sposb, w jej ciele nastpuj widoczne zmiany. Sposb, w jaki mylimy, oddziauje na nasze ciao, a sposb, w jaki uywamy naszego ciaa, wpywa na sposb mylenia. Jaka jest pierwsza rzecz, ktr spostrzegasz po przekroczeniu progu swego domu? Aby odpowiedzie na to pytanie, prawdopodobnie spojrzae w gr i na lewo. W gr i na lewo tak wanie wikszo praworcznych ludzi przypomina sobie obrazy. Teraz uwiadom sobie, jakie doznanie wywouje dotyk aksamitu trzymanego przy skrze. W tym przypadku najprawdopodobniej spojrzae w d i na prawo, co dla wikszoci ludzi jest sposobem uzyskiwania kontaktu ze swymi wraeniami dotykowymi. Poruszamy oczami w rnych kierunkach, zalenie od sposobu, w jaki mylimy. Badania neurologiczne pokazuj, e ruchy oczu, zarwno boczne, jak i wertykalne, s zwizane z aktywizacj rnych czci mzgu. Ruchy te w literaturze neurologicznej nazywa si ruchami bocznymi oczu (LEM). W NLP nazwano je wzrokowymi wskazwkami systemu reprezentacji, poniewa dostarczaj nam sygnaw umoliwiajcych rozpoznanie sposobw, jakimi ludzie zdobywaj informacje. Istnieje pewne wrodzone powizanie neurologiczne pomidzy ruchami oczu a systemami reprezentacji, funkcjonujce wedle tego samego wzorca na caym wiecie (z wyjtkiem regionu Baskw w Hiszpanii). Gdy wizualizujesz co ze swej przeszoci, twoje oczy zwracaj si ku grze i na lewo. Gdy tworzysz obraz ze sw lub starasz si wyobrazi sobie co, czego nigdy nie widziae,

twoje oczy kieruj si ku grze i na prawo. Dla dwikw przypominanych poruszaj si w poprzek na lewo, a dla konstruowanych w poprzek na prawo. Gdy przywoujesz uczucia, oczy zazwyczaj opadaj na prawo. Gdy mwisz do siebie, opadaj na lewo. Zwrcenie oczu przed siebie, patrzenie w bezkresn dal, rwnie sugeruje wizualizacj. Wikszo praworcznych osb odpowiada wzorcom przedstawionym na diagramie. Mog one by odwrcone dla osb leworcznych, ktre bd patrze na prawo dla obrazw i dwikw przypominanych i na lewo dla konstruowanych. Wzrokowe wskazwki systemu reprezentacji pozostaj jednak stae dla danej osoby, nawet jeli zaprzecza ona temu modelowi. Na przykad, leworczna osoba moe patrze w d na lewo w przypadku kontaktu z uczuciami i w d na prawo, gdy prowadzi dialog wewntrzny. Tym niemniej bdzie robi to konsekwentnie, bez przypadkowego mieszania sygnaw. Oczywicie zawsze istniej wyjtki patrz wic uwanie, zanim zastosujesz powysze oglne zasady do kogokolwiek. Rozwizaniem nie jest generalizacja, lecz konkretny, znajdujcy si przed tob czowiek. Chocia moliwe jest wiadome poruszanie oczami w dowolnym kierunku podczas mylenia, zastosowanie danego systemu reprezentacji jest znacznie atwiejsze, gdy dopuszczamy odpowiednie, naturalne ruchy oczu. S to sposoby precyzyjnego dostrojenia mzgu do mylenia okrelonego typu. Jeli chcesz przypomnie sobie co, co widziae poprzedniego dnia, najodpowiedniej bdzie popatrze w gr i na lewo albo skierowa wzrok przed siebie. Trudno jest wspomina obrazy, gdy patrzymy w d.

Przedstawione tak jak postrzega to druga osoba. Zazwyczaj nie jestemy wiadomi ruchw bocznych, jakie wykonuj nasze oczy, i nie ma powodu, dla ktrego bymy mieli by, ale patrzenie na tego typu informacje w pewnych sytuacjach moe by bardzo uyteczn umiejtnoci. Wskazwki te umoliwiaj nam identyfikacj sposobu, w jaki myli druga osoba i dlatego te wana cz treningu NLP dotyczy wanie rozpoznawania tych sygnaw. Jedn z metod jest zadawanie rnego rodzaju pyta i ledzenie ruchu oczu, a nie odpowiedzi. Jeli zapytam na przykad Jaki kolor ma dywan w twoim pokoju?, bez wzgldu na kolor musisz najpierw wyobrazi sobie sam pokj. Moesz sprbowa wykona wraz z przyjacielem nastpujce wiczenie. Sidcie razem w spokojnym miejscu. Zadawaj mu pytania, obserwujc ruchy jego oczu. Jeli chcesz, moesz je sobie notowa. Popro go, by przez chwil utrzymywa w sobie odpowied lub by skin gow, gdy j znajdzie. Gdy skoczysz, zamiecie si miejscami i zadaniami. Celem tego wiczenia nie jest udowodnienie czegokolwiek ani zapanie kogo na czym, lecz zaspokojenie ciekawoci, jak mylimy.

Pytania, na ktre odpowiedzi zawsze zwizane s ze wspomnieniami wizualnymi: Jaki kolor maj drzwi wejciowe twojego domu? Co widzisz po drodze do najbliszego sklepu? Jak wygldaj ctki na futrze tygrysa? Jak wysoki jest budynek, w ktrym mieszkasz? Ktry z twoich przyjaci ma najdusze wosy? Pytania, na ktre odpowiedzi wymagaj tworzenia konstrukcji wizualnych: Jak wygldaby twj pokj z tapet w rowe ciapki? Jeli mapa wisi gr w d, gdzie jest kierunek poudniowo-wschodni? Wyobra sobie purpurowy trjkt wewntrz czerwonego kwadratu. Przeliteruj swoje imi od koca. Aby spowodowa wspomnienia suchowe, mgby zapyta: Czy moesz odtworzy w pamici twj ulubiony utwr muzyczny? Ktre drzwi w twoim domu trzaskaj najgoniej? Jaki jest sygna zajcia w twoim telefonie? Czy trzecia nuta w hymnie narodowym jest wysza czy nisza od drugiej? Czy moesz przypomnie sobie piew skowronka? Pytania powodujce konstrukcje suchowe: Jak gono by si zrobio, gdyby dziesi osb naraz zaczo krzycze? Jak twj gos brzmiaby pod wod? Pomyl o swoim ulubionym utworze odegranym dwa razy szybciej. Jaki dwik wydaoby pianino strcone z dziesitego pitra? Jaki odgos dawaaby pia acuchowa pracujca w blaszanej szopie? Pytania wywoujce dialog wewntrzny: Jakiego tonu uywasz, gdy mwisz sam z sob? Wyrecytuj po cichu wierszyk dziecicy. Gdy rozmawiasz z sob w mylach, skd dochodzi do ciebie dwik? Co mwisz do siebie, gdy sprawy id kiepsko? Pytania wywoujce wraenia kinestetyczne (z zapachami i smakami wcznie): Jakie to uczucie, zaoy mokre skarpetki? Jak to jest, gdy wkadasz stopy do zimnego basenu? Jak twoja skra odczuwa dotyk weny? Ktra twoja rka jest teraz cieplejsza, prawa czy lewa?

Jakie to uczucie, zanurzy si w ciepej, miej kpieli? Jak czujesz si po dobrym posiku? Przypomnij sobie zapach amoniaku. Jak smakuje yka bardzo sonej zupy? Proces mylowy to to, co aktualnie zachodzi, a nie ostateczna odpowied. Nie jest nawet konieczne, aby uzyska sown reakcj. Pewne pytania mog by rozwaane w rny sposb. Na przykad, aby uwiadomi sobie, ile stron ma moneta pidziesiciogroszowa, moesz albo j sobie zwizualizowa i policzy, albo moesz je policzy, wyobraajc sobie, e dotykasz jej krawdzi. Jeli zatem zadae pytanie, ktre winno wywoa wizualizacj, a oczy danej osoby sugeruj co innego, jest to wiadectwem elastycznoci i kreatywnoci tej osoby. Nie musi to wcale znaczy, e oglny wzorzec jest bdny albo, e co jest nie tak z t osob. W razie wtpliwoci zapytaj: O czym mylae? Ruchy oczu nastpuj bardzo szybko i musisz je wszystkie zaobserwowa. Obrazuj one sekwencj systemw reprezentacji uywanych przez osob w odpowiedzi na twoje pytanie. Jeli na przykad zadae pytanie o najgoniej trzaskajce drzwi w mieszkaniu, moe ona najpierw zwizualizowa kade z drzwi, odczu w wyobrani siebie zamykajc je i wtedy usysze dwik. By moe bdzie musiaa zrobi to kilka razy, zanim udzieli odpowiedzi. Zazwyczaj ludzie, aby odpowiedzie na pytanie, kieruj si pocztkowo ku swemu systemowi wprowadzajcemu. Jeli bdzie to system wzrokowy, kto taki. w przypadku pytania o dwiki lub uczucia, przed przywoaniem odpowiednich wrae bdzie tworzy obrazy rnych sytuacji. INNE WSKAZWKI SYSTEMU REPREZENTACJI (accessing cues*) Ruchy oczu nie s jedynymi wskazwkami systemu reprezentacji, chocia prawdopodobnie s najatwiejszymi do zaobserwowania. Jako e ciao i myl s nierozdzielne, nasze mylenie zawsze si gdzie ujawni o ile wiemy, gdzie patrze. W szczeglnoci ujawnia si to w sposobie oddychania, kolorze skry i postawie ciaa. Osoba, ktra myli obrazami, generalnie bdzie mwia szybciej i na wyszym tonie ni inni. Obrazy pojawiaj si w mzgu szybko i by nady za nimi, trzeba rwnie szybko mwi. Osoba taka bdzie miaa pytki oddech, bardzo napite minie, szczeglnie w ramionach, gow podniesion, a skr bledsz ni zazwyczaj. Osoby mylce dwikami oddychaj rwnomiernie ca klatk piersiow. Czsto wykonuj drobne rytmiczne ruchy ciaa, gos maj jasny, ekspresyjny i doniosy. Gow trzymaj prosto lub lekko pochylaj, tak jak przy suchaniu kogo. Osoby, ktre rozmawiaj z sob, czsto skaniaj gow na jedn stron, opierajc j na doni lub pici. Jest to tzw. pozycja telefoniczna, gdy przypomina mwienie do niewidzialnej suchawki. Niektrzy ludzie powtarzaj to, co wanie sysz, wraz z oddechem. Bdziesz mg zaobserwowa u nich ruch warg. Ludzi o orientacji kinestetycznej charakteryzuje gbokie oddychanie przepon, ktremu czsto towarzyszy relaksacja mini. Gow schylaj, ich gos ma nisze brzmienie, mwi zazwyczaj wolniej, z duszymi przerwami. Synna rzeba Rodina Myliciel niewtpliwie myli kinestetycznie. Poruszenia i gesty rwnie wskazuj, jak kto myli. Wiele osb zwraca si do organw zmysu, ktrego uywa wewntrznie: bd dotyka uszu, gdy sysz w swej gowie dwiki, oczu, gdy wanie co wizualizuj, lub odka, jeli odczuwaj co mocno. Znaki te nie powiedz ci, o czym kto myli, ale jak myli. Jest to jzyk ciaa znacznie hardziej wyrafinowany i subtelniejszy, ni si go zazwyczaj interpretuje.

Idea systemw reprezentacji jest bardzo uytecznym sposobem rozumienia tego, jak ludzie myl, a odczytywanie okrelajcych je wskazwek jest bezcenn umiejtnoci dla kadego, kto chce lepiej komunikowa si z innymi. Dla terapeutw i nauczycieli s to umiejtnoci podstawowe. Terapeuci mog rozpozna, jak ich klienci myl, i odkry, jakie zmiany mog wprowadzi. Nauczyciele mog zbada, ktre sposoby mylenia s najlepsze dla danego przedmiotu i uczy odpowiednich umiejtnoci. Istnieje wiele teorii ludzkich typw psychologicznych opartych zarwno na fizjologii, jak i na sposobach mylenia. NLP sugeruje inn moliwo. Zwyczajowe sposoby mylenia pozostawiaj znaki na ciele. Te charakterystyczne postawy, gesty i modele mylenia staj si nawykowe w przypadku jednostek mylcych zasadniczo w jeden, okrelony sposb. Innymi sowy, osoba, ktra mwi szybko, wysokim tonem, ktra oddycha do szybko grn czci puc i ktra wykazuje napicie w okolicy ramion, zapewne bdzie kim, kto zazwyczaj myli obrazami. Osoba, ktra mwi wolno, niskim gosem i oddycha gboko, najprawdopodobniej w duym stopniu opiera si na odczuciach cielesnych. Konwersacja pomidzy osob mylc wizualnie i osob mylc uczuciami moe by dowiadczeniem wybitnie frustrujcym dla obu stron. Mylca wzrokowo bdzie niecierpliwie stukaa stop, podczas gdy mylca kinestetycznie dosownie nie widzi powodu, dla ktrego tamta musi si tak spieszy. Ktokolwiek posiada moliwoci dostosowania si do sposobu mylenia drugiej osoby, z pewnoci uzyska lepsze rezultaty. Trzeba jednak koniecznie pamita, e wszystkie te oglne zasady musz by sprawdzone poprzez obserwacj i dowiadczenie. NLP nie jest kolejnym sposobem segregowania ludzi na kategorie. Powiedzenie, e kto jest typem wizualnym, nie jest bardziej uyteczne, ni stwierdzenie, e ma rude wosy. Jeeli sprawi to, e bdziesz lepy na to, co robi tu i teraz, bdzie to nawet gorsze ni bezuyteczne; stanie si innym sposobem tworzenia stereotypw. Moe by wielk pokus kategoryzowanie siebie i innych na podstawie terminw systemw reprezentacji. Jeli popenisz ten bd, wpadniesz w puapk, ktra zagraa psychologii: ustalisz kategorie i przyporzdkujesz do nich ludzi bez wzgldu na to, czy do nich pasuj czy nie. Ludzie s zawsze bogatsi ni wszelkie o nich uoglnienia. NLP dostarcza wystarczajco bogatego zestawu modeli, aby dopasowa je do tego, co ludzie aktualnie robi, a nie dopasowywa ludzi do stereotypw.

SUBMODALNOCI (submodcilities*) Tyle ju powiedzielimy o trzech gwnych sposobach mylenia w obrazach, dwikach i odczuciach a jest to dopiero pierwszy krok. Jeli zechcesz opisa jak widzian scen, znajdzie si znacznie wicej szczegw, ktre mgby doda. Jakiego jest koloru, a moe jest czarno-biaa? Czy jest to ruchomy film, czy nieruchome zdjcie? Jest blisko czy daleko? Tego rodzaju rozrnie moesz dokona bez wzgldu na to, co widzisz. Podobnie moesz opisywa dwik jako wysoki lub niski, bliski lub daleki, gony lub cichy. Odczucia mog by cikie lub lekkie, ostre lub tpe, lekkie lub intensywne. Majc zatem okrelony generalnie sposb mylenia, naley nastpnie dokona znacznie bardziej szczegowych dookrele w ramach tego systemu. Przyjmij wygodn pozycj i przywoaj jakie przyjemne wspomnienie. Zbadaj jaki jego obraz. Czy widzisz go wasnymi oczami jak uczestnik, pozostajc w asocjacji (associated*), czy te spogldasz na niego z boku jak obserwator, w dysocjacji (dissociated*)? Jeli na przykad widzisz siebie w tym obrazie, wystpujesz jako obserwator. Czy jest on kolorowy? Czy jest to film, czy zdjcie? Trjwymiarowe czy pozbawione gbi?

Jeli bdziesz si wpatrywa w to zdjcie duej, rwnie dobrze moesz dokona innych rozrnie. Zwr nastpnie uwag na jaki dwik zwizany z tym wspomnieniem. Czy jest on gony, czy agodny? Dochodzi z bliska czy z daleka? Skd si wydobywa? Ostatecznie skoncentruj si na uczuciach i doznaniach cielesnych tej sytuacji. Gdzie je odczuwasz? Czy s twarde, czy mikkie? Lekkie czy cikie? Gorce czy zimne? Rozrnienia te znane s w literaturze NLP jako submodalnoci. O ile systemy reprezentacji s modalnociami sposobami dowiadczania wiata, to submodalnoci s jakby klockami, z ktrych zbudowany jest kady obraz, dwik i uczucie. Ludzie uywali idei NLP od wiekw. NLP nie zaistniao na wiecie z chwil utworzenia tej specyficznej nazwy. Ju staroytni Grecy rozprawiali o doznaniach zmysowych, a Arystoteles omwi zagadnienie submodalnoci prawie we wszystkich aspektach, referujc spraw jakoci zmysw. Najczciej rozrniane submodalnoci: Wzrokowe asocjacja (widziane wasnymi oczyma) lub dysocjacja (patrzc na siebie samego) kolorowe lub czarno-biae obramowane lub nieograniczone gbia (dwu- lub trzywymiarowe) lokalizacja (na przykad na lewo lub na prawo, w grze lub na dole) dystans siebie samego do obrazu jasno kontrast przejrzysto (zamglony lub zogniskowany) ruch (jak film lub jak przerocze) prdko (szybciej lub wolniej ni zazwyczaj) ilo (obraz podzielony lub wieloskadnikowy) rozmiar Suchowe stereo lub mono sowa lub dwiki gono (gono lub cicho) ton (agodny lub zgrzytliwy) barwa (peno dwiku) lokalizacja dwiku odlego od rda dwiku czas trwania cigy lub urywany szybko (szybciej lub wolniej ni zazwyczaj) klarowno (jasny lub stumiony) Kinestetyczne lokalizacja intensywno nacisk (silny lub saby) rozlego (jak dua) struktura (szorstka lub gadka) waga (lekka lub cika) temperatura czas oddziaywania (jak dugo pozostaje) ksztat

S to najczciej wyrniane przez udzi submodalnoci, ale nie jest to lista kompletna. Niektre submodalnoci s niecige czy te dwuwartociowe (digital*); tak jak przecznik wiata, ktry moe by wczony albo wyczony, dowiadczenie moe by jednej czy drugiej kategorii. Moesz zatem postrzega co albo jako uczestnik, albo jako obserwator, nie moesz by jednym i drugim jednoczenie. Wikszo submodalnoci zmienia si w sposb cigy, jakby regulowane za pomoc przyciemniacza wiata. Formuj one rodzaj skali ruchomej; tak jest na przykad z klarownoci, jasnoci i gonoci. Analogowy (analogue*) to sowo uywane do okrelenia tych jakoci, ktre zmieniaj si w granicach caego dostpnego sobie zakresu w sposb cigy. Wiele z tych submodalnoci ukrytych jest w powszechnie uywanych przez nas zwrotach. Jeli spojrzysz na list zamieszczon na kocu tego rozdziau, moesz zobaczy je w nowym wietle, co innego moe ci w nich zainteresowa, gdy mwi one wiele o sposobach funkcjonowania naszej myli. Submodalnoci moemy rozumie jako najbardziej fundamentalny kod operacyjny ludzkiego rozumu. Nie jestemy po prostu w stanie pomyle niczego ani przywoa adnego dowiadczenia, ktre nie miaoby submodalnej struktury. atwo nie zdawa sobie z tego sprawy, dopki nie zwrcimy na to wiadomej uwagi. Najbardziej interesujc kwesti dotyczc submodalnoci jest to, co stanie si, gdy zaczniemy je zmienia. Niektre mog by zmieniane bezkarnie, bez powodowania dalszych konsekwencji. Inne mog by decydujce dla charakteru poszczeglnych wspomnie, zmiana ich zmieni cakowicie sposb przeywania danego dowiadczenia. Zazwyczaj wpyw i znaczenie wspomnie i myli jest w wikszym stopniu funkcj kilku podstawowych submodalnoci, a nie samej treci. Gdy co si ju wydarzy, zostaje zamknite i nie moemy tego cofn ani zmieni. Od tej pory nie odpowiadamy ju wicej na samo wydarzenie, lecz na jego wspomnienie, ktre moe by zmienione. Wyprbuj nastpujcy eksperyment. Przypomnij sobie jakie przyjemne dowiadczenie. Upewnij si, e jeste uczestnikiem w tym obrazie, widzisz go wasnymi oczyma. Przeyj to, czego dowiadczasz. Przejd nastpnie na pozycj obserwatora. Sta na zewntrz i obserwuj osob wygldajc i mwic tak jak ty. Nieomal na pewno zmieni to twoje odczucia wobec tego dowiadczenia. Dysocjacja wzgldem wspomnie pozbawia ich emocjonalnej siy. Wspomnienia przyjemne strac swoj przyjemno, a nieprzyjemne swoj bolesno. Gdy zajmujemy si urazami, wane jest, aby pocztkowo zdysocjowa si od emocjonalnego blu. W przeciwnym razie cay epizod moe zosta zablokowany poza wiadomoci i mylenie o nim moe okaza si trudne, jeli nie niemoliwe. Dysocjacja oddala uczucia na bezpieczny dystans, tak e jestemy w stanie nimi si zajmowa. Jest to podstaw leczenia fobii, przedstawionego w rozdziale 8. Nastpnym razem, gdy twj umys wywoa jakie bolesne sceny, zdysocjuj si wzgldem nich. Gdy natomiast chcesz w peni dowiadczy przyjemnych wspomnie, upewnij si, e pozostajesz z nimi w asocjacji. Pamitaj, e moesz zmieni swj sposb mylenia oto podstawowa informacja podrcznika uytkownika mzgu. Przeprowad eksperyment ze zmianami w sposobie mylenia i zaobserwuj, ktre submodalnoci s dla ciebie najbardziej znaczce. Przywoaj specyficzn sytuacj o duym znaczeniu emocjonalnym, ktr pamitasz bardzo dobrze. Uwiadom sobie najpierw wizualn cz tego wspomnienia. Wyobra sobie, e regulujesz pokrtem jasno, tak jak robisz to z obrazem telewizora. Zauwa, jakie rnice wywouje to w twoim dowiadczeniu. Jaka jasno odpowiada ci najbardziej? Na koniec wr do stanu pocztkowego. Nastpnie przysu obraz bliej, potem odsu go. Jakie rnice to powoduje i jakie ustawienie ci odpowiada? Przywr ustawienie pocztkowe.

Teraz, jeli jest kolorowy, zmie go na czarno-biay. Jeli jest czarno-biay, uczy go kolorowym. Jakie s rnice, co wolisz? Wr po raz kolejny do stanu wyjciowego. Czy jest to obraz ruchomy? Jeli tak, spowolnij go, dopki ruch nie ustanie cakowicie. Wtedy sprbuj przyspieszy. Odnotuj swoje preferencje i przywr stan pocztkowy. Na koniec sprbuj zmiany z asocjacji na dysocjacj i na odwrt. Niektre, a moe i wszystkie zmiany, bd miay duy wpyw na to, jak odczuwasz to wspomnienie. Moesz chcie pozostawi je z submodalnociamj, ktre odpowiadaj ci najbardziej. Nie musisz zgadza si z tymi jakociami, ktre narzuca ci mzg. Czy pamitasz o swoich moliwociach wyboru? Teraz przeprowad swj eksperyment z innymi wizualnymi submodalnociami i obserwuj, co si dzieje. Zrb to samo dla suchowej i kinestetycznej czci wspomnienia. Dla wikszoci ludzi dowiadczenie jest najbardziej intensywne 1 znaczce, jeli jest wielkie, jasne, kolorowe, bliskie i zasocjowane. Jeli jest tak w twoim przypadku, lepiej by byo, aby chodzio o dobre wspomnienie. Nieprzyjemne doznania uczy maymi, ciemnymi, biao-czarnymi, oddalonymi i zdysocjowanymi. W obu przypadkach zawarto wspomnienia pozostaje taka sama, zmienia si natomiast sposb, w jaki je pamitamy. Ze rzeczy przydarzaj si, powoduj konsekwencje, z ktrymi musimy y. Nie musz nas jednak przeladowa. Ich sia, sprawiajca, e czujemy si le tu i teraz, wypywa ze sposobu, w jaki o nich mylimy. Musimy dokona zasadniczego rozrnienia midzy rzeczywistym wydarzeniem w danym czasie a jego znaczeniem i si, ktre nadajemy mu poprzez sposb, w jaki go pamitamy. By moe suchasz wewntrznego gosu, ktry ci dokucza. Zwolnij jego tempo. Teraz przyspiesz. Poeksperymentuj ze zmian tonu. Z ktrej strony do ciebie dochodzi? Co stanie si, gdy przeniesiesz go na drug stron? Co stanie si, gdy go wzmocnisz? Lub przyciszysz? Mwienie do siebie samego moesz uczyni prawdziw przyjemnoci. To moe nie by nawet twj wasny gos. Jeli nie jest, zapytaj go, co robi w twojej gowie. Zmiana submodalnoci jest spraw indywidualnego dowiadczenia, trudn do przekazania w sowach. Teoria jest czym spornym, dowiadczenie za przekonuje. Moesz by reyserem swojego wasnego filmu i decydowa, jak chcesz myle. Nie musisz zdawa si na ask tych wyda1, ktre zdaj si pojawia w twojej gowie na wasne yczenie. Podobnie jak telewizja w lecie, mzg pokazuje wiele powtrek, z ktrych spora cz to stare, nie najlepsze filmy. Doprawdy, nie musisz ich oglda. Emocje zawsze skd si bior, chocia ich przyczyny mog pozostawa ukryte poza nasz wiadomoci. Co wicej, emocje same w sobie s kinestetycznymi reprezentacjami i posiadaj swj ciar, lokalizacj i intensywno; maj submodalnoci, ktre mona zmienia. Uczucia nie s od nas cakowicie niezalene i moemy wybiera te, ktre nam odpowiadaj. Emocje mog by doskonaym sug, o ile nie s tyranizujcym panem. Systemy reprezentacji, ich wskazwki i submodalnoci s zasadniczymi elementami struktury naszego subiektywnego dowiadczenia. Nic dziwnego, e ludzie tworz rne mapy wiata. Maj przecie rne wprowadzajce i preferowane systemy reprezentacji, stosuj odmienne synestezje i koduj swoje wspomnienia za pomoc innych submodalnoci. Gdy w

kocu uywamy jzyka, aby si porozumie, cudem jest, e potrafimy zrozumie si tak dobrze. Przykady zmysowo okrelonych sw i zwrotw jzykowych Wzrokowe patrze, obraz, zogniskowa, wyobrania, wgld, scena, czysty, wizualizowa, perspektywa, wieci, odbija, wyjani, przejrze, oczy, przewidzie, iluzja, ilustrowa, zauway, pogld, odkry, przegld, pokaz, widzie, obserwowa, wyobrazi sobie, ujawni, wyglda, mglisty, ciemny Suchowe mwi, akcent, rytm, gony, ton, rezonowa, dwik, monotonny, guchy, dzwoni, pyta, akcentowa, syszalny, dyskutowa, ogosi, sucha, krzycze, niemy, wokalny, powiedzie, cisza, harmonijny, przenikliwy, spokojny, oniemiay Kinestetyczne dotyk, manipulowa, kontakt, pcha, trze, solidny, ciepy, zimny, szorstki, zatrzymywa, naciska, cinienie, zmysowy, nacisk, dotykalny, napicie, twardy, delikatny, pochwyci, trzyma, drapa, masywny, cierpie, ciki, gadki Neutralne decydowa, myle, pamita, wiedzie, rozwaa, rozpozna, uwaa, rozumie, oceni, proces, rozstrzyga, uczy, motywowa, zmienia, wiadomy, wzi pod uwag Wchowe pachncy, stchy, mierdzcy, aromatyczny, wiey, wdzony Smakowe kwany, smak, gorzki, skosztowa, sony, soczysty, sodki

Wyraenia wzrokowe Widz, co masz na myli. Przypatrz si z bliska temu pomysowi. Przymkn na to oko. Mam na to niejasny pogld. Popatrz na to przez palce. Ta sprawa ma niejasne punkty. Kiedy popatrzysz na to powtrnie i bdziesz si To rzucio troch wiata na spraw. To nada jego yciu kolorw. Nie ma cienia wtpliwoci. Pesymistyczny pogld. Przyszo ma jasne kolory. Rozwizanie stano mu przed oczami. Oczami wyobrani.

Wyraenia suchowe Nadawa na tej samej fali. y w harmonii. Pozosta na co guchym. Jak na tureckim kazaniu. Sowo za sowo. Daj temu posuch. Jasno si wyraziem. Donona idea. Pozostao bez echa. To ostatni dzwonek, Kocia muzyka. Mapie wrzaski. Niema cisza. Wyraenia kinestetyczne Wejd z nim w kontakt. W lot to zapi. Powstrzymaj si na chwil. Czuj to w kociach. Czowiek gorcego serca. Zimny dra. Gruboskrny. Wystawi kogo do wiatru. Nie przyo do tego rki. Moje plany rozpady si na kawaki. Trzymaj nerwy na u