5

NIJAZI RAMADANI

SHTEGTIM N HISTORI (RRFIMI PR KOKAJT 1842- 2012)

(MONOGRAFIA)

RRJEDHA

6

KOKAJ1 - NJ VENDBANIM N MALSIN E KARADAKUT T SHKUPIT - MALET E KARADAKU (MALT E ZEZA) - KOKAJT ME RRETHIN2

Malet e Karadaku, (Malet e Zeza) , e q n shumicn e rast-eve njihet si Karadaku i Shkupit, shtrihet nga Gryka e Kara-dakut, gjegjsisht nga Lumi Llapushnic n lindje Letnic n perndim e deri te Gryka e Konulit te lumi Morava e Bins n juglindje, me nj gjatsi rreth 50 km dhe ndrmjet Ans Moravs n veri, Lugina e Preshevs n juglindje dhe fushs s Shkupit n jug. Struktura e relievit sht mjaft e coptuar. Kt e bjn luginat e lumenjve si pjes m t ulta dhe majet e maleve si pjes m t larta t relievit. Sendimentet reja n pjesn perndimore, mesozoike, n pjesn e mesme dhe ato t vjetra t paleozoikut n lindje

1 Kokaj sht katund i komuns s Gjilanit, 18 km. larg tij, i shtrir n Karadak. Ky

vendbanim ka emrtime t ndryshme nga pushteti administrativ serb. sht nj emr i ri i quajtur Inatoc pr shqiptart dhe emr tjetr Renatoc pr muhaxhirt e Kokajve. Deri m 1999 ka pasur 15 shtpi, kurse tani jan 4-5 sosh. Jan dy lagje: e Eprmja e dhe e Poshtmja. sht nj shkoll katrklasshe e quajtur Liria, nj paralele e ndar e Pogragjs.*( http://www.klaiqi.com/libri, shtegtime rrugve t ngrira, R.Klaiqi). 1

Kokaj sht katund i komuns s Gjilanit, 18 km. larg tij, i shtrir n Karadak. Ky vendbanim ka emrtime t ndryshme nga pushteti administrativ serb. sht nj emr i ri i quajtur Inatoc pr shqiptart dhe emr tjetr Renatoc pr muhaxhirt e Kokajve. Deri m 1999 ka pasur 15 shtpi, kurse tani jan 4-5 sosh. Jan dy lagje: e Eprmja e dhe e Poshtmja. sht nj shkoll katrklasshe e quajtur Liria, nj

paralele e ndar e Pogragjs.*Ismail Idriz Koka. 2

Kokajt gravitojn kah qyteti i Gjilani, qendr kazaje n sanxhakun e Prishtins t vilajetit t Kosovs pran nj lumit q derdhet n Morav. Sipas Sami Frashrit, ky qytet ndodhet 35 km n juglindje t Prishtins, e cila ka 4500 banor. Gjilani ka 2 xhami, 1 kish, 2 shkolla fillore. Kazaja e Gjilanit kufizohet nga juglindja me kazan e Prishtins, n veriperndim me sanxhakun e Shkupit dhe n verilindje me Serbin. S bashku kazaja ka rreth 190 fshatra me 30000 banor. N territorin e saj shtrihen fushat pjellore dhe e rrethuara me vargmale t Malit t Zi (Karadakut) q prbn kufirin juglindor, n kufirin me Serbin gjendet mali Goljak (Gollaku), kurse n ann perndimore shtrihen malet e Zagovcit (Zhegocit) dhe Konia. Nga kto male zbresin lumenjt q formojn Moravn dhe npr kazan e Gjilanit zbret n Serbi ku derdhet n Detin e Zi. Kjo kaza sht e njohur pr ujra minerale dhe pr disa kisha e kala e sidomos pr kalan e Novobrds e cila gjendet n pjesn veriore t kazas. Pra, Gjilani zuri nj vend t rndsishm m enciklopedin e njohur dhe t parn nga nj autor shqiptar si ishte Sami Frashri.? Prshkimi i Gjilanit sipas enciklopedis Kms Al aLm /2lonline/

http://www.klaiqi.com/libri

7

tregojn nj lloj-llojshmri n ndrtimin gjeologjik. N formimin e relievit kan ndikuar rrjedhat e lumenjve q ksaj pjese i kan dhn nj pamje t coptuar. Ato, duke zbritur prej viseve t larta, kan thelluar shtratin e tyre, me vete kan bartur material t eroduar. Lumenjt m t rndsishm t ksaj krahine jan: Golemareka, Letnica, Karadaku, Llashtica, Pasjani, Llapushnica etj. T gjith kta derdhen n Moravn e Bins. Relievi i lart i ksaj zone pengon deprtimin e masave t nxehta t jugut, ndrsa ndaj veriut sht e hapt. Zonn e Karadaket t Shku-pit e prshkon izoterma e vjetore 9C e 10C, kurse reshjet mesatare vjetore jan midis 700 e 800 mm. Kushtet e tilla natyrore jan shprehur n fizionomin e peizazhit. Siprfa-qet m t mdha jan pyje, duke prfshir m se gjysmn e territorit t trevs. Siprfaqet me ara prfshijn 31% t territorit dhe jan pr gjysm m t vogla se n Drenic. Kullotat dhe livadhet prfshijn rreth 11 % t siprfaqeve t tokave. Nj struktur e till e tokave ka kushtzuar q popullsia t merret me shfrytzimin e tokave punuese dhe siprfaqeve me pyje. Blegtoria, pr shkak t bazs ushqyese t vogl, sht m e kufizuar. Jan male t larta prej 700 - 1.500 m. Pikat m t larta t ktyre maleve jan: Maja e Kopilaqs me 1.490 metra lartsi, Maja e Zeza me 1.219 metra lartsi dhe Maja Topan me 1.178 metra lartsi. Malet e Karadakut prfshijn nj siprfaqe prej 389 km2 dhe sht e banuar me afro 50 000 banor, prkatsisht 120 banor n nj km2.3 Qendrat e vendbanimeve t Karadakut Shkupi, HaniElezit, Kaaniku, Vitia, Gjilani, Bujanoc Presheva, Kumanova Vija qarkore e njres prej trevave m t pasura t Kosovs juglindore gjat gjith asaj t kaluare historike me vlera tradicionale dhe t prpunuara t etnosit kombtar, deri m tashti sht treguar t jet edhe territori m kompakt i varg-

3 Wikpedia shqip - Karadaku

8

maleve t alpeve dardano-ilire dhe shqiptare, Malsia e Karadakut q e pasur me histori dhe reliev t bukur duhej patjetr t kishte nj busull pr do udhtar nga gjithandej etnis ose nga vende t tjera t bots. Zona malore e Karada-kut paraqet pjesn m t lart t rajonit t komunave t Karadakut (Shkupi-Hani i Elezit-Kaaniku-Vitia-Gjilani-Presheva-Kumanova), n t ciln veanrisht spikatet pjesa e saj jugore, n t ciln disa male kalojn lartsin mbideta-re mbi 1000m, ku edhe gjendet maja m e lart n gjith komunn, Ostrovica (1168 m). Tipar kryesor i morfologjis s ksaj treve sht coptmi i madh horizontal dhe energjia e relievit. N kt pjes t Karadakut sht shteruar lumi i Stanecit me sistemin e tij dhe lumi i Kurbalis. T dy kto lugina n pjesn e poshtme t tyre kan karakter kanonik dhe shquhen pr bukuri t rrall. Prpos maleve, kodrave, luginave dhe formave t tjera t relievit normal, t cilat japin nj natyr shum piktoresk, n malsin e Karadakut sht zhvilluar edhe relievi karstik me forma t ndryshme siprfa-qsore dhe nntoksore. Format e relievit karakteristik sip-rfaqsor prfaqsohen nga disa siprfaqe shkrepure dhe me disa vorbtina karstike. Vorbtinat m t rndsishme jan n karstin e Kodrs s Ilincs (3 sosh) n katundin Sefer vorbtina e quajtur Hardhu, dhe n kurrizin e malit Ostro-vic, ku gjenden disa vorbtina, ndr to, m e madhja shtri-het ndrmjet Ostrovics s Madhe dhe Ostrovics s Vogl. Ajo nga populli vendas quhet Pusi i kaut. Edhe format e relievit karstik nntoksor jan mjaft t zhvilluara. Ato prfaqsohen me nj humner n malin e Ostrovic e Vogl, dhe dy shpella (guva), Shpella e Ilincs dhe Shpella e Aru-shs (Trnav). Shpella m e madhe n territorin e komuns s Preshevs sht Shpella e Ilincs me gjatsi t prgjithsh-me t kanaleve prej 687m. Pozita e ksaj shpelle sht shu-m e prshtatshme, pasi ajo shtrihet vetm 2 km larg udhs s asfaltuar Preshev-Gjilan. Kjo udh sht mjaft e rrahur. Shpella e Arushs (Trnav) shtrihet n bregun e djatht n

9

Rek t Zez (Lumi i Trnavs), prball rrzs juglindore t Ostrovics4. Shpella e Arushs ka nj gjatsi t prgjith-shme t kanaleve t hulumtuar prej 145 m (gjatsia e ksaj shpelle sht m e madhe, por nevojiten hulumtime t mt-ejshme). Kjo shpell sht m e bukur, jo vetm n territorin e komuns s Preshevs, por edhe m gjer. Ajo sht e pas-ur me "stoli shpelleje" (stalaktite, stalagmite, shtylla, klita (perde) shpelloje etj). Udhtarit pr t shkuar atje i duhet t dij, nse sht turist, se ciln duhet t shijoj m par klim-n e mrekullueshme, gurrat me uj t kulluar, lumenjt e Llapushes dhe ai i Karadakut apo bjeshkt e larta t Kodra e Tupanit, Maja e Zez, Maja e Godenit, etj. Nj busull "drite" ka hedhur edhe studimi i Dr.Jahi Stanecit, gjeograf i par i doktoruar n kto hapsira ballkanike...

Pamje nga Malsia e Karadakut .. Pyjet e Komuns s Preshevs nuk jan njsoj t prhapura. Ato, thuajse, krejtsisht shtrihen n trevn e Karadakut. Dikur Karadaku ka qen i njohur pr pyje t larta dhe t dendura. Ato kan psuar ndryshime t mdha nga se dora e njeriut i ka shkatrruar dhe sot paraqesin, kryesisht, pyje t reja. Kto jan pyje gjethernse (ahu, bungu, qarri, shkoza, krekza, etj.). Kohve t findit, aty-ktu, jan ngritur siprfaqe t kufizuara t pishave. Shprngulja e popullsis, nga vitet e gjashtdhjeta, nga Karadaku ka ndikuar n rritjen

4 Legjendat n Malsin e Kardakut, Dr. Jahi J.Staneci, gjemorfolog

10

e siprfaqeve t kullosave si rrjedhim i kthimit t arave n kullosa. Kullosa ka edhe n trevn e Malit Rujn. Komuna e Preshevs sht e pasur me shtaz dhe shpend t egr. N Karadak jeton kaprolli, lepuri, ujku, dhelpra dhe derri i egr, kurse prej shpendve: thllza e gurit, ndrsa pula e egr sht zhdukur. N fushn e Preshevs dhe n Kodrn e Ruj-nit ka mjaft lepuj dhe thllza t fushs. N Llopushnic ka peshq, ndrsa n Lumin e Kurbalis, veanrisht n pjesn e poshtme, nuk ka fare gjallesa. Peshq ka edhe liqeni artificial i Rahovics. Afr Preshevs shtrihet n kulmin (Krrusn e Preshevs) e Lugnajs s Morav-Vardarit, ku lidhen kto dy lugina t mdha, t cilat pr s gjati, n drejtim veri-jug, prshkojn siujdhesn ballkanike. Udha e vjetr, n drejtim lindje-perndim, kryqzohet n Luginn e Preshevs. Pozita Karadakut si qendr n siujdhess ballkanike dhe n Lugnajn e Moravs-Vardarit, Llapush prpos rndsis strategj-ike ka pasur edhe rndsi t madhe ekonomike dhe kulturo-re. Kshtu, qysh nga kohrat m t vjetra-antika dhe mesje-ta, territori i ksaj komune ishte i banuar dhe jeta n t kurr nuk sht ndrprer. Kt m s miri e dshmojn gjetjet e shumta arkeologjike dhe numri i madh i rrnojave t kshtj-ellave iliro-shqiptare, m von t rindrtuara nga romakt. Npr luginn e Morav-Vardarit qysh nga periudha parah-istorike pandrprer kan lvizur kultura t ndryshme n drejtim jug-veri dhe anasjelltas. Pozitn gjeografike t komuns s Preshevs e bn t rndsishme edhe shtrirja e saj n udhkryqin ku magjistralja e luginores s Morav-Vardarit5 prehet nga nj udh e trthort ballkanike me rndsi t veant, e cila shtrihet n drejtim lindje-perndim dhe lidh Ballkanin lindor me at perndimor. Edhe n kt drejtim qysh nga parahistoria e kndej kan rrymuar kultura t ndryshme. Kshtu, pozita e

5 Anamorava

sht rajon i cili gjendet n pjesn juglindore t Kosovs. Anamorava prbhet prej pjess s lugins dhe skajeve malore t maleve t Karadakut

n t djatht dhe maleve t Zhegocit e Koznikut n t majt

11

jasht rndomt gjeografike si dhe kushtet e prshtatshme natyrore q ka komuna e Presh-evs, kan br q territori i saj t banohet qysh nga periu-dha e neolitit, e qe vazhdon t banohet edhe gjat periudh-ave t mvonshme, te bronxit, t hekurit e deri n ditt tona. sht e ditur se tr Ballkani perndimor dhe pjesa m e madhe qndrore e tij n t kaluarn banohej nga fisi ilir daradan, nga rrnja e pavenitur e t cilve padyshim jan shqiptart e sotm. Kt e dshmojn t dhnat arkeologjike, antropologjike, kulturore-historike, gjuhsore, etnologjike. Karadaku lindore lidhet nprmes t nj magjistraleje n vitin m 1979 Preshev - Gjilan, me rrug t asfaltuar, e cila shfrytzon Qafn e Livadhit t Shehut dhe Muibabn. N kte trev, ishin t part tan ilirt, prkatsisht fisi Peont, ilir-dardant. M von, pr shkak t pushtimeve t njpasnj-shme t popujve t ndryshm, ndryshohet struktura etnike, por kurr nuk zhduket rrnja iliro-shqiptare. Ajo n antikn e vonshme dhe n mesjetn e hershme, me siguri, ka ekzistuar, prkundr romanizimit t popullsis iliro-shqiptare. Edhe gjat periudhs bizantine dhe mesjets serbe ne territorin e komuns s Preshevs, prkundr sllavizmit intensiv, etnikumi iliro-shqiptar vazhdon t ekzistoj deri n ditt tona. Pas ardhjes s turqve n trojet shqiptare sht ndaluar procesi i sllavizmit t shqiptarve, por ka filluar myslimanizimi i vrullshm i tyre. Megjithkt n disa fshatra t Karadakut deri von sht ruajtur feja katolike6.

6 http://sq.wikipedia.org/wiki/Sanxhaku_i_Nishit

http://sq.wikipedia.org/wiki/Sanxhaku_i_Nishit

12

Ish Sahat Kulla , Gjilan

Pas lufts serbo-turke (1876-1878) n territorin e Komuns s Preshevsvendoset nj numr i shqiptarve (muhaxhirve ) t ikur nga trevat eVrajs dhe t Toplics.Pas luftrave ballkanike, Lufts s Par dhe t DytBotrore nj pjes e shqiptarve t ktushm, pr shkak t trysnivepolitike, fetare dhe ekonomike, shprngulet pr n Turqi. Karadaku(nnt fshatra t tij) i takonin Kosovs

Para Lufts s Dyt Botrore u aneksuan n territorin e komuns se Preshevs ishte qendr e rrethit e n kt koh sht qendr komunale. Duhet se pr t shkuar n kto ven-de, sepse nj tjetr udhtar nse sht studiues ose shkenc-tar i duhet pr t par shenja t virgjra t etnosit t endur n veshjet dhe kostumet popullore t gdhendura n punimet me dru dhe kshtu; gjurm pas gjurme n trevn q mban emrin

13

Karadak do t ndjehet origjinaliteti i nj populli t lasht dhe shenjat e forta e t sigurta t principats s dikurshme t Arbrit. Ka t tjera vlera, ka t tjera bukuri natyrore, por edhe kaq do t mjaftonin q ta bnin t domosdoshm nj atllas emrtimesh gjemorfologjike, q jan shkruar edhe legjendat e Kardakut me harta dhe fotot prkatse, madje t mvets-ishm pr kt trev t famshme shqiptare. E njohur n hist-ori pr etjen e banorve t saj pr dituri, pr famn e burrave q kan mbetur ikona t kulturs dhe historis kombtare, aty mbetet nj reminishenc e fort e vlerave m t mira kombtare. Kujtojm ktu q n vitin 1905 n Stubll sht hapur shkolla e par shqipe n Kosov dhe Maqedonin perndimore. T ardhur nga fisi Peon dhe Dardan i Ilirve, banort e sotm t Malsis kan ruajtur shum tradita t muara pr kulturn e jetess q shtrihet n fushn e zejta-ris, bujqsis dhe organizimit t familjes. M pas kto treva ilire ngeln n zotrimin e Dardanve t cilt iu bashkuan ushtris s Sknderbeut, pas kthimit nga rrethina e Nissusit (Nishit) pr t ruajtur krishterimin dhe lirin e Arbrit. Pjes-marrja e tyre ka qen evidente dhe la pas traditn e kuvend-eve t burrave pr t zgjidhur shtje t rndsishme komb-tare prej kohs s shtetit t Arbrit. Justinionit q ishte nga kto an t trekndshit Dardan ( Nisuss/ Skopia / Ulpini-ana. Kodet e diktuara n kto treva luajtn nj rol thelbsor n ruajtjen e shtetit, familjes, gjuhs shqipe dhe kulturs arbrore, si shkolla e par shqipe n Kosov(1905) n Stub-ll t Karadakut. Treva e Karadakut e ka ruajtur trashgimi-n historike kulturore e shpirtrore t saj me mjaft prkush-tes. Vetm duke par kt atlasin i Jahi Stanecit dhe mono-grafia e kardinalit dr. kur sheh t lulzuar gjurmt e kishs s Dunavit, Stubllovaqa nj nga kishat katolike Bin-Letn-ic dhe vija Prizren-Ferizaj-Shkup m t vjetra nprmes Karadakut mbush sadopak flett "e djegura" t historis kombtare prej pushtuesve tan. Kjo kish prmendet si udhzues q n pjesn e tret t shekullit XX, shnon autori.

14

Nuk mungon n kt atlas as iftelia tradicionale, as porta dhe dyert e bukura t kullave. Nj pjes e mir e shenjave dalluese t ksaj treve do t gjenden n arkivat e Konstan-tinopojs. Pastaj msime e Don Mikel Tarabolluzit, Mark Gashit(babit t boemit Mirko Gashit t autorit t shum veprave poetike, si dhe t Ndue Gashit, msuesit t prndje-kur hap pas hapi vazhdon me hartn fizike t Karadakut edhe gjeomorfologu i par q hartoi fjalorin e par terminal-ogjik mbi malsin e Karadakut, prof. dr. Jahi Stanecit q shoqrohet me t dhna pr popullsin nga gojdhnat pr "Mitet e Karadakut", nse kam t drejt ta quaj; busulla horizonti dhe leximi i harts jan aty. Kosova Lindore7.- Regjion n lindje t Kosovs, prkatsisht Shqipria Verilindore. Lugina e Preshevs pr-fshin teritorin e komunave t Preshevs n jug, Bujanocit n mes dhe Medvegjs n veri. Lugina e Preshevs administrativisht ishte ndar nga Kosova n vitin 1945 prej komunistve jugosllav n shkmbim t dy komunave n veri t Kosovs, me Leposaviqin dhe Zubinpotokun, t cilat n at koh kishin popullsi shumic sllave. Qllimi i ksaj ndarje ishte copzimi i trungut shqiptar dhe defaktorizimi i tyre, si n aspektin politik, por edhe nacional. Presheva, Bujanoci dhe Medvegja gjendet dhe njihet si Lugina e Preshevs. Kjo Lugin n perendim sht sikur t jet e mbrojtur me vargmalin e Karadakut t Shkupit, e njohur si karadak i Preshevs, nga lindja me Malet e Rujenit. Lugina shtrihet n drejtimin verijug n form t pandrprer nga Ristovci n veri, e n jug n drejtim t Preshevs dhe t Kumanovs. Ristovci deri ne vitin 1912 ka qen pik kufitare, kur Presheva e Bujanoci, pra edhe Maqedonia dhe Kosova shlirohen nga ushtrija serbe, fqinje kjo e pa ngopur pr

7 N.Ramadani:wikipedia shqip|Koka11.

http://sq.wikipedia.org/wiki/Karadaku_n%C3%AB_rezistenc%C3%ABn_e_armatosur_(1941-1951)

http://sq.wikipedia.org/wiki/Karadaku_n%C3%AB_rezistenc%C3%ABn_e_armatosur_

15

toka t reja dhe zgjerime teritoriale.Pr s gjati ksaj Lugine kalojn rrugt magjistralja dhe hekurudha, t cilat e lidhin Europn me Azin prmes Greqis. Kjo lidhje natyrore tranzite e bn q Lugina e Preshevs t jet me rndsi t madhe strategjike dhe t ket nj pesh specifike politike pr kohn kur ajo pa dshirn e popullats mbetet me Serbin, sepse n at koh kishte rezistuar edhe me arm. Mirpo n fillimin e shekullit XXI, kur tanim jemi dshmitar t proceseve prfundimtare t formimit t plot t Bashksis Evropiane n t ciln jan duke u prfshir edhe shtetet e Evrops Juglindore, kjo rndsi strategjike politike nuk do ta ket m at vler dhe rndsi, sepse edhe ajo do t jet pjes e Evrops s bashkuar.Lugina e Preshevs n veri kufizohet me Serbin jugore, n jug me Maqedonin perendimore, nga lindja e ka Bullgarin, e n perndim me Kosovn. Pra, nga jugu dhe perndimi jemi t mbshtetur fuqishm n trungun e ndar shqiptar, q pas mbarimit t lufts s dyt botrore Lugina e Preshevs.

PRESHEVA8 sht nj qytet i vogl, qendr kazaje n san-xhakun e Prishtins, t Vilajetit t Kosovs, i cili gjendet 50 kilometra n juglindje t saj dhe t Shkupit, pothuajse aq n verilindje t tij afr kufirit t Serbis dhe mbi vijn hekurudhore. Popullsia e ksaj kazaje ishte rreth 3000 banor. Kazaja e Preshevs gjendej n skajin juglindor t sanxhakut t Prishtins. Kufizohet dhe sht e rrethuar nga ana verilindore me kufirin e Serbis, nga ana veri-perndimore me kazan e Gjilanit dhe n jug me sanxhakun e Shkupit, respektivisht me kazan e Kumanovs. N kt kaza toka sht pjellore dhe shum prodhuese. Rrushi q rritet n kt kaza sht shum i mir. Kazaja e Preshevs prbhej prej 134 fshatrave, me 39545 banor, shumica e t cilve jan mysliman (shqiptar) dhe t tjert sllav. N kt

8 Pr enciklopedin Kms Al aLm i kam paraqitur n punimin e mhershm me

titullin Gjilani n enciklopedin Kms Al aLm t Sami Frashrit .

16

kaza gjendn rreth 13 xhami, 2 t tjera m t vogla q quhen mesxhide, 500 dyqane, 33 hane, 13 posta xhandarmrie dhe nj spital ushtarak.

Rezistenca e armatosur e Karadakut n juglindje t Kosovs 1941-1951-(Reflektimi i tyre n opinionin publik 28 shtatorit 1942 dhe 30-t nntor- 1944) - Formimi i grupeve t para ilegale t rezistencs s armatosur n radht e shqiptarve n zonn e pushtuar nga bullgaret ushtrohej dhun e represion gjithmon e m i madh, prandaj edhe LN-ja, po zhvillohej ne ato zona n prmasa m gjithprfshirse. Rratht e fshatarve dhe minatorve po shtoheshin prkrah LN-s, ku pas daljes nga burgu i Xhel-edin Kurbaliut, formohet grupi i par ilegal nga Babush e Kadri Halimi, Kurtesh Agushi, Selami dhe Shemsi Hallai, msuesit nga pjesa tjetr shqiptare: Hasan Dyngjeri, Sadri Mehmeti, Muharrem ollaku, Mal Beci, Vesel dhe Vehbi Rexhepi. N muajt e korrikut po zgjeroheshin radht edhe n mes t Gjilanit dhe Dardans (ish-Kamenica) si n Petroc nga Xheledin Kurbaliu formohet nj grup, prej andej prmes Sinan Hasanit nj tjetr n Pozhoran dhe nga ana e Ramadan Agushit n Trpez t Vitia. Edhe n Preshev prmes Abd-

17

ullah Krashnics formohet nj grup nga vllazrit Selami e Shenasi Hallai, Riza Selimi, Selim Selimi, Xhemush Bina prmes nj lidhje npr Karadakun e Shkupit dhe t Kum-anovs nga ana e Hazir Hazirit[19] n Karadakun e Gjilanit. ARADHA E PAR SHQIPTARE E KOSOVS - Aradha e par shqiptare partizane e Kosovs u formua m 28 shtator 1942 n Ramjan te Vitia. Prballja po zinte fill si rezistenc e mosdurimit, mbylljes brenda vetvetes dhe shiki-mi i horizontit pr t qar kt rrethim t hekurt q po ngu-shtohej dit e pr dit shtohej edhe m tepr. Kjo po bhej n mes brigjeve t lumit Morava dhe Bjeshks s Madhe, Karadakut prmes msueseve, nxnsve e studentve npr manastire e mejtepe q pr her po shtohej me msimin amtar ndr oda e konak t kthyera n msojtore t para si ato fetare edhe laike. M 28 shtator 1942, pas nj konsultimi nga grupet e armatosura antifashiste n nj fshat t Ferizajt erdhn deri te marrveshja q n misrishten e Ramjanit t mblidhen si nj tog ndr ata q bnin brthamat e para t atyre motmoteve n frymn e lufts lirimtare, po prini Babushi e Kadri Halimi, Kurti, Selami, Meta, ollaku dhe Beci.2 . Xheladin Kurbalia sapo ishte kthyer nga burgu me nj prvoj t madhe po i mbledh rreth vetes n shtpin e tij t marr pr banim prej se ishte ik si muhaxhir nga ann tjetr q shtypej m fort nga dajaku e plumbi i Bugarit dyt. Mhall m mha-ll po endeshin njerzit e tyre pr t'i br mendjet n forci-min e krahve t tyre, jo vetm pr n punt e mundimshme q bnin npr minierat q po grabisnin t huajt pasurin e tyre, por edhe nga nj krah pushke pr t forcuar prballjen prmes nj rezistence t pamposhtur, duke u ndrlidhur prmes korrierve npr t gjitha shtigjet q onin drejt nj udhe q e shihnin dritn dhe t nesrmen e tyre t lir. Ata besoni n bindjet e tyre q do ta arrinin me formimin dhe rreshtimin e tyre n aradhn e

9 Wikipedia shqip:Kategoria Kokaj

18

par q kishte br skeletin e nj hierarkie ushtarake komanduese e t ndrlidhur me nj front t prbashkt q lidhja mbahej prmes Koks. Komitetin e Gjilanit e prfaqsonte Xheledin Kurbaliu, sepse nj lidhje e till serioze ishte mjaft bindse e shpresdhnse nisi n nj cep t Ramajve n drithnajat q po vihej n nj baz t fort prmes nj t drguari Fadil Hoxha[1]] nga ana tjetr e toks s Kosovs juglindore s bashku me Spahiun, Krpuskn, Gulin, Kaspin, Dejdini dhe Sojevn . Sulimi i par i armatosur - Sulimi i par i armatosur pr marrjen e Miniers s Llojanit n mes t Preshevs dhe Kumanovs. Natn e 28 shtatorit t asaj vjeshts s hershme kishin arritur edhe lufttar t tjer q zgjodhn Xheledin Kurbaln pr t'i prir n aksionin e par pr t liruar nga pushtuesit digat e pasura t miniers, n t cilin aksion prijn Xheladin Kurbaliu, komandant, Fadil Hoxha, Komisar Kurtesh Agushi, Sinan Hasani, Riza Selimi, Reshat Xhaferi dhe Hazir Koks'2 dhe pas vrasjes s tij, caktohet Ramiz Crnica dhe Kurtesh Agushi* 3. Ata po i mbshteste fuqishm edhe iu bashkuar edhe nnpr-efekti i kazas Rifat Berisha dhe nga ana e Liman Staneci q prbnte karhun tjetr t nj lidhje gjithandej etnis. Aradhs s Sharrit - M pas nis nj varg zinxhir i shtrirjes s dhuns prmes nj sulmi i par i armatosur vale t re t arrestimeve, burgosje-ve, por edhe vrasjeve sikur q pasoi detyrimisht trheqjen kah Maja e Sharrit q shoqrohet me nj anarki t pranim-dorzimit n mes forcave t huaj t koalicionit fashist. Nga ana tjetr pas nj konflikti t armatosur ka dal n sken Mullai i kazas n mbrojtje t atyre q po u rrezikohej jeta, pasuria dhe lvizja e tyre nga t ashtuquajtura "Dora e zez" q vriste e priste natn dhe ditm drek, edhe at n qendr t kazas s vjetr. Por, secili po arrinte t kuptoj at q po ndodh ishte qartsia dhe bindja se nuk ka zgjidhje tjetr pos lirimit nga ajo "Dor e zez" q u sillej kokave t tyre si nj murtaj dhe me tehun eskuadronave t vdekjes. Shumkujt i

19

ra hise q pr t'i dal n krah nj grupi t tij q po trhiqej malit nga nj rrethim spontan q po i bhej atyre se gjoja me veprimet e tyre, fillimisht numroheshin n gishta dhe po e sertoni e hatroni zullumqari q shfrehej pr ti nnshtruar me jetuar ende me logjikn e robit dhe shfrytzimin e robit deri n asgjesim dhe asimilimin e atyre q po e rezistoni fuqin e tyre pushtuese. "LIDHJA II E PRIZRENIT"- Krahu "Lidhja II e Prizrenit" n juglindje t Kosovs n krye me Adem Gllavicn e Mulla Idris Gjilani. Mulla Idris Gjilani nga dr.Muhamet Pirraku i kazas i kishte mbledhur krert e gjitha krahinave juglindore n nj beslidhje pr t mos lejuar asnj grup t trupave t huaja pr t kaluar kndej kufirit prgjat udhs s Frngut npr t ciln udh lviz-nin prmes vijs hekurudhore n juglindje dhe prendim. Aty bashkohen t gjith n nj fushbetej t mbeten t pamposhtur te Reka Gjakut- Rains, ku trupat pu-shtuese u kapn nga forcat vullnetare n nj trekndsh t asaj ngushtice q nisi prpjet deri n Majn e Zez, t Brezs dhe at t Sharrit, duke iu dhn nj msim se si luftonin pr tokn e tyre, ku me at rast si dit feste morn dhe vendosn Shka-bn dykrenore pa kurrfar nishani tjetr n t gjitha qendrat prgjat frontit juglindor. N nj cop t vogl tok, n nj cep t saj, po bn luft t madhe... Beteja e Reks Raincs -Sikurse Beteja te Maja e Kiks e 29 gushtit t vitit 1944, q njihet si luft resistuese pr mbroje t etnis shqiptare nga sulmi i forcave pushtuese serbo-bullgare pr vijat frontale t hapur me 28 gusht 1944 - 30 nntor 1944 prgjat udhs s frengut, Maja e Kiks, Ristovc, Tasjan dhe Brez ~ Serbi -Maqedoni.

20

Majtas:AbdullahPresheva, ulur , Liman Staneci, epror dhe msuesi Mark Gashi(i dyti nga e majta HetKoka)

N kt betej, forcat vullnetare jan udhhequr nga atdhe-tari Ramiz Cernica. Ndjej pr obligim q pr hir t objektivitetit shkencor historike,se formacionit t lufttarve t mobilizuar nga Mulla Ahmet Malisheva n vijen e par, ti bj disa sqarime rreth asaj se kush ishte komandant kryesor, i forcave vullnetare n kt betej, ku ngadhnjyen forcat vullnetare shqiptare.[1]

Pas kapitullimit t Bullgaris fashiste, m 9 shtator 1944, forcat e rezistencs kombtare, konform urdhress s KQ t Lidhja e Dyt e Prizrenit, n viset e liruara, u themeluan organet politiko-ushtarake edhe pr nnprefekturn e Preshevs. Nnprefekt u zgjodh Limon Staneci, komandant i xhandarmeris Ali Staneci, kurse komandant i forcave t rezistencs u zgjodhIbrahim Kelmendi. Filloi mobilizimi i vullnetarve dhe u caktuan komandat e zonave mbrojtse, n vijn hekurudhore Kumanov-Preshev Bujanoc, t udhhequr nga njerzit me ndikim si Xheladin Kurbalia, Hoxh Lipovica, Syl Hotla etj. Beteja e Muqibabs - Dhe ajo e Llaposhnics q pasoi pas betejs n Rek t Raincs10 prgjat udhs Frngut * Reka e Gjakut ( u zhvilluan n rrethinn juglindore t Gjilanit, Kosov m 30 nntor 1944 ndrmjet nj koalicioni t LN- antifashist t Ballkanit dhe BRSS pro anglo-amerikane. Deprtimi i shpejt i forcave t rreshtuara

10

21

nga mbeturinat e forcave etnik serbo-bullgare t Ballkan tronditi parin politike q i udhheqte shqip-tart dhe at t vendeve fqinje, pr shkak t ndikimit prorus, karshi boshtit anglo-amerikan t boshtit antifashist. M 6 tetor 1944 u formua brigada XVII maqedonase me Glisha Sharanoviqin komandant, q shpejt shtoi radht e numrin e ushtarve. M 14 nntor, kjo brigad hyri n Shkup pr t`u nisur po at dit pr n Kaanik. Vetm pr nj muaj e dika, deri m 14 nntor 1944 likuidoi rreth 200 shqiptar. Pas vrasjes se 128 vetave ne katundin Bllac e Ult, kjo brigad u nis pr n Karadak t Gjilanit, me at rast n Stubll masakroi mizorisht tet shqiptar. M 30 nntor t viti 1944, thirrjes s lidhur n Kuvendin e Livadhit t Shehit te Bria e Preshevs nj dit m par u ishin prgjigjur vetm vull-netart e tri fshatrave; Buric, Lipovic, Kokaj, Lloc, Depc deri n dhjetra veta, por numri i tyre iu shtuan edhe pr disa vet. Trupat e mobilizuara t komanduara nga Sharanoviqi prej Gjilanit, deprtojn prmes Pisjanit dhe npr Zhegr, duke trupuar lumin Morava e Bines pr ta shkelur Kardakun. Si dihet pas tri bisedave t ndr-mjetsuara e Abdullah Preshevs, i cili nuk kishte garantuar se Brigada XVII serbo-maqedone do t kalonte pa shkelur "n do pllmb toke, duke hyr edhe npr brenda npr shpia", nuk ishte arritur marrveshja pr leje kalimin npr Karadak, pasiq edhe para ors para t mngjesit iu ofruan Myqybabs. Aty i priten rojet shqiptare. Kolonat pushtuese jan shtrir pr dhe barkas dhe kishin krkuar leje pr t kaluar pr Preshev. Kjo krkes e tyre nuk u pranua, dhe ne ora 10 filloi sulmi i tyre. Fillimisht, mbrojta e barikaduar mir i theu mbi tri her dhe mobilizoheshin prap me vullnetar tjer n Pasjan, duke qndruar deri n mbrmje. Numri i tyre vinte e shtohej gjithnj, duke u shtuar me serb t katundeve t Anamoravs, derisa ndodhi dhe u plagos komandanti i forcave shqiptare Ymer Saipit - Myqybaba, i cili prher ishte n krahun e mbrojtjes s popullats civile,

22

edhe t serbve local t Pasjanit gjat pushtimit Italo-bullgar dhe ku shum kishte t plagosur t tjer e t vrar. Forcat e kualacionit prorus q msynte prej tri anve n ora tet hyn n katund, nga i cili grat dhe fmijt ishin larguar n drejtim t Karadakut lindor me koh dhe ishin vendosur n Kokaj dhe Lloc. M von pas deprtimeve nga Maja e Curretve, ku ishte edhe komandant pas q ka marr plag vdekjeprurse, dhe katundit i vihet zjarri shtpive nga forcat okupuese. Pas plagosjes n ann e majt nn kraharor t Ymerit, rezistencn e armatosur e kishte pas mbajtur nj grup n trheqje, ku i kishte pas veti njsitin e vzhguesve n prapavijn e luftes barikadohet n Llapushnic, ku derdhet prroi i Hardhis n shpatin e Kokajve, po at dit pas Shn Mitrit t vitit 1944, pasdite nj luft ball pr ball me forcat armike q ia kishini vn zjarrin Myqybabs. Beteja e Llap- ushnics -Komandantt lokal ia kishin mbajtur krahun perndimor n Komitetin pr mbrojtjen e trojeve etnike nga aneksimi i dhu-nshm serb, pr t'ia prer vijn hyrjeve t forcave t huaja, prmes enklavave, te lumi i Moravs, t Brigads XVI serbe dhe asaj t XVII maqedone, ku u b nj rezistenc e armat-osur nga vullnetart pr ta mbrojtur pragun e shtpive t tyre t prir nga Komandant Ymer Saqipi(Myqybaba) dhe Hoxh Lip-ovics. Pas plagosjes n ann e majt nn kraharor t Ymerit, rezistencn e armatosur e kishte mbajtur nj grup n trheqje, ku i kishte pas veti njsitin e vezhguesve. N prapavijn e lufts barrikadohet n Llapushnic, ku derdhet prroi i Hardhis n shpatin e Kokajve, po at dit dit pas Shn Mitrit t vitit 1944, pasdite nj luft ball pr ball me forcat armike q ia kishin vn zjarrin Muibabs. At dit n vijn e frontit si dihet kishte mbetur i plagosur pr vdekje Ymer Myqybaba sa ishte n trheqje n drejtim t Kokajve, si edhe nj lufttar nga katundi Llovc i lagjs s Hazirajve, Ahmet Haziri, plagoset dhe pas dy javsh vdes m von nga plagt e marr vdekjeprurse. M 14 dhjetor

23

1944 plagoset Rifati i mulla Isufit Lipovics, i cili vdes pas nj kohe nga plagt e marra. Vija frontale e betejs ishte nga Kotliana e deri te Gryka e Saqajt, dhe deri te Maja e Curr-etve. N trheqje disa lufttar, ku pastaj u fortifikuan n nj shp-ell guri te prroi i hardhis dhe vran togun e diver-sant t armikut, pr ti dhn leksion atyre q kishte msy Karada-kun. Disa prej tyre i kishte nxn taksirati e vriten aty, 6 t part mbetn t vrar. Ma von prforcimet tjera arritn t kapen dhe mbahen rob nga ana e etnikve. Dy t rinjt, Jashari dhe Kadri Koka pasi q i lidhn pr push-katim, i liruan sa pr ti bartur me gomar pr ti ngarkuar t vrart n Llap-ushnic, ndrsa t tjert e vrar ans tjetr t vendi i quajtur te Qafa e Lekit n mes Burics, Lipovics e Myqybabs, t cilt i prcolln me qerret t mbushur prplot me trina kah Pasjani. T vrart n fund t prrot t katun-ishts q bie n lumin Llapushnic, nj nga nj lidhur si ngarkesa me dru, i kishin ngarkuar me nj gomar, por nj prej kufomave q ishte m i leht ia merrte ann. Prej tyre e kishin lidh n paragon t samarit deri te Laku, te Mullini Kokaj. Aty n lakesn pr ball Birs s kaakve u kishte rrshqitur njri prej tyre e u kishte ra me kok prtok. Kt e paguan me nga nj t rnie t kondakut t pushkve, Arifi i Myqybabs, Jashari me Kadriun e Kokajve, dhe nuk iu nda fare stupci deri sa ishin varrosur te vendi i quajtur varret e huaja n kodr t Kokajve. Plaku Sali Koka i kishte pritur te vendi i quajtur Rup, partizant e revoltuar t cilve u kumtuar n emer t katundit Kokaj se, pos fmijve deri 13 vje dhe pleqve e grave e t smurve nuk kishte njeri tjetr n Kokaj dhe nuk do t ket rezistenc t armatosur, ndrsa burrat jan larguar nga paniku se mund tju ndodh ndonj e keqe, pasi q ishin dgjuar t shtna me arm dhe shkmbim zjarri n Myqybab dhe Llapushnic. Bataloni duke kaluar kishte hasur n nj zigur lisi t fshehur te Mhalla e poshtme e Kokajve, plakun Hajdar Burica t cilin e kishin vrar me gjakftoftsi nga afrsia. Nuk kaluan shum dit

24

dhe prap u kthyen t paftuar ashtu si kishin ardhur pas tri jav pas Shn Mitrit pr t'i marr eshtrat e atyre q ishin vrar pr tokn e huaj. Duda te Kokajt q kishte qlluar rastsisht ti bie aty pari n arn e saj, ku ishin varrosur, kishte dal njri nga ata q drejtonte ceremonin e zhvarrimit pr ti krkuar asaj nse u kishte mbetur borxh pr tokn q kishin varosur aty. Sot e at dit vendi quhet vend i vakfit, ku jan varr-osur e zhvarrosur asqeria e huaj, secili prej atyre q u vran i kan mbledhur eshtrat, thon pjesmarrs t asaj lufte pas kthimit t tyre nga mali, t cilt ishin vullnetar n vijen frontale te Qafa e Myqybabs. Dhasht Zoti e qofshin t fundit, si ogur i zi. Vendasit e kishin pranuar dhe ishin rreshtuar prkrah LN-s, por jo t nnshtruar edhe me pushtimin nga serbo-sllavo Krahu juglindor kishte mbajtur ushtrit e huaja pr t mos invaduar deri n ditn 28 qershor-28 gusht 1944. Beteja pr udh t Frengit. Fronti i prbashkt lindor i Aleancs anti-fashiste Jalta, ia kishte prer vijn zons perndimore dhe lindore, sipas pazarit t tyre tjetr kund. Secili (Ai) q nuk i ka duart e prgjakura le t'i bashkohet aleancs antifashiste, u tha, Ali (Ferat) Bej Draga, prfaqsuesve t legjislaturs s vjetr Ministr n Beograd. Tkurrjet (ngushtimi) n lindje t vendit si: Depc, Caravajk, Staneci, Elezbalia, Kruhalia, Buhiqi, Ilica, Ranatoci - Muhaxhirt e Kokajve, Maxhere ishin nisur kaher t paraprgatiten pr aneksim me an t vrasjeve t hapura dhe misterioze, prmes likudimeve, arre-stimeve, dbimeve, maltretimeve, varfris, mbjelljes s friks. Zvoglimi i territoreve pat filluar menjher pas lufts serbo-turke (1876-1878) kur n territorin e Karadakut vendoset nj numr i shqiptarve (muhaxhirve) t ikur nga trevat e Vranjs dhe t Toplics. Pas luftrave ballkanike, Lufts s Par Botrore dhe Lufta Dyt Botrore nj pjes e shqiptarve t ktushm, pr shkak t trysnive politike, feta-re dhe ekonomike, shprngulet pr n Turqi. Karadakut me nnt fshatra t tij, q shtrihen n Lugin t Preshevs i

25

takonin Kosovs, si dhe dy fshatra t Malsis s Bujanocit. Para Lufts s Dyt Botrore u aneksuan n territorin e komunave t Bujanoci dhe Preshevs si qendra komunale t Kosovs lindore e t aneksuar nga Serbia. Kuvendin e Liva-dhit t Shehut te Karadaku lindor i Preshevs m 30 nntor t viti 1944, thirrjes s lidhur n Kuvendin e Livadhit t Shehut te Bria e Preshevs nj dit m par u ishin prgji-gjur vetm vullnetart e tri fshatrave: Buric, Lipovic, Kokaj, Lloc, Depc deri n dhjetra veta, por numri i tyre iu shtuan edhe pr disa vet. Forcat tjera shqiptare t prir nga Ali Syla ishin n krahin tjetr n Prroin Vaka Ilics, ndrsa Mulla Idris Gjilani, po kalonte me truprojen te Ura e Budriks, sikur edhe trupat e komanduar nga Hysen Trpeza n gjendje gatishmrie pr mbrojtje t popullats civile. Limon Staneci ish-sekretar n nnprefekturn e Gjilanit, Ibrahim Kelmendi n prcjellje t situats te Prroni i Koka-jve t poshtm, dhe pastaj kalojn n ann e Sllubics perk-arshi, ndrsa Adem Staniqi, kishte br thirrje "pr vetp-rmbajtje dhe mosprofokime t armatosura, porn istikame. Terrorizmi sllavoetnik dhe Fronti Lindor - Pasojat e ksaj dit, ku n vijn e frontit si dihet kishte mbetur i plagosur pr vdekje komandanti Ymer Saqapi n trheqje n drejtim t Kokajve, ku vdes dhe varroset te varr-ezat e mhalls s poshtme. Edhe nj lufttar nga katundi Llovc i lagjes s Hazirajve, Ahmet Haziri, plagoset dhe pas dy javsh vdes m von nga plag e marr m 14 dhjetor 1944, si edhe vllai i Hoxh Lipovics. T plagosur pati edhe t tjer si dy djemt i axh Baftjar Depcs, t cilt jan strehuar n mes t katundit Llovc dhe Kokaj te Livadhet e Kishs me vetm nga nj bomb n kok, t cilt i shptuan ekspedits pushtuese serbo-bullgare. Komandanti Ymer Myybaba, i plagosuri u transferua n katundin Kokaj, te prroi i Kokajve, ku pas kishte marr plag vdekjeprurse. Ndrroi jet dhe u varros n varrezat e Mhalls s poshtme t Kokajve . Djegia e 73 shtpive, hambarve dhe plemve

26

t Muibabs u b m 30 ntor 1944 dhe fillim t dhjetor 1944, duke mobilizuar serbt lokal dhe trupat dezertuar etnike pr tiu vrsulur drejt territorit t Karadakut lindor t Gjilanit dhe Preshevs, kinse pr ti ndihmuar brigadn XVI t Serbis, t cilat bjn plojen n Isevukaj, ku u masakruan 93 veta, 33 veta n Gospo-nic, 13 veta n Sllubic, n Kokajt 3(tre) e tjer. Komandanti, Ymer Saqip Muibaba kishte mbajtur krahun perndimor n Komitetin pr mb-rojtjen e trojeve etnike nga aneksi-mi i dhunshm serb, pr t'ia prer vijn hyrjeve t forcave t huaja, prmes enklavave, te lumi i Morava e Bins, t Brigads XVII maqedono-kosovare, po i vinte n ndihm Brigads XVI serbe t shpartalluar gjat deprtimit n malsi t Karadakut dhe Gollakut prgjat vijs frontale prej Majs Kiks e prtej vijs hekurrudhore udhs frngut e gjer te Reka e Rainc dhe t Brezs. Brigada n fjal vazhdoi rrugtimin pr t kaluar n Gollak, ku fati i nj bataloni t saj ishte shkatrruar n mes t Qarrit, Vriecit dhe Gurit t zi, nga kishin arritur t shptojn vet gjasht veta kan aritutr t gjall n Vranj, (Arkivi rajonal Gjilan, LN). Fronti i Kosovs Lindore - M 17 dhjetor 1944, rreth 1000 burrave nn arm, t Malsis s Bujanocit n Zarbinc dhe t Karadakut t Preshevs u mbajt Kuvendi themelues ku u zgjodh Shtabit Drejtues t Rezistencs Shqiptare pr Kosovn Lindore, nn udhhe-qjen e Mulla Idriz Gjilanit, i cili u zgjodh edhe komandant i Forcave vullnetare shqiptare t krahut Lindor dhe sekretar Muharrem Fejza, zvendskomandant Syl Zarbinca, kurse pr antar u emruan komandantt e njsive (guerile): Shefki Hajdini- Desivojca, Ajet Rainca, Lam Breznica, Ajet Kosovica, Xheladin Kurbalia, Lot Vaku, Hoxh Isuf Lipo-vica, Faik Tairi dhe Sul Hotla. Komandanti i etave t armatosura balliste pr krejt viset e Kumanovs edhe n rolin e antarit t Shtabit t Lvizjes s Rezistencs Shqip-tare t Kosovs Lindore, edhe n rolin e promotorit pr organizimin e

27

Komiteteve t Rinis Nacionaliste pr Mbro-jtjen e Kosovs n viset e Kumanovs, Syl Hotla, ndrsa n rajonin e Karadakut t Kumanovs vepronte Batalloni i Karadakut nn udhheqjen e Sul Hotls, sipas urdhrave q vinin nga Mulla Idrizi, respektivisht prefektura e Gjilanit dhe Shtabi Suprem pr Mbrojtjen e Tokave t Liruara Shqiptare t Kosovs Lindore. Rezistenca e armatosur pas Lufts s II Botrore - Rezistenca e armatosur me grupin e fundit t Hasan Alis e msuesit Mustaf Koka i lindur n katundin Kokaj m 1931. Mustaf Koka gjat viteve t fundit t Lufts s Dyt iu bashkua nj njsiti t Brigadave shqiptare q po kalonte npr Kokaj, si lufttar 15 vjear n nntor t 1944 dhe m von sa qndroi n Tiran, kreu kualifikimin pr msues. Me n fund t vitit 1947 ishte kthyer n Kosov, ku filloi punn e msimdhnies, nevoj kjo q ishte shum e madhe pr malsort e Karadakut dhe banort e Anamoravs. Puna e Mustaf Koks n fushn e arsimit nuk zgjati shum pasi q pushteti komunist jugosllav pr shqiptart e Kosovs u b i padurueshm, kshtu q Mustafa vendosi t ballafaqohej me pushtuesin edhe n mnyr t armatosur. Pr disa vite rresht, Hasan Alia Remniku dhe Mustaf Kaka u bn sino-nim i tmerrit pr serbt, ka qen simboli i rezistencs s pushtimit jugosllav t pas Lufts s Dyt Botrore. S bash-ku me patriot t tjer, prfshir Hasan Remnikun, u vra pabesisht n nj pusi q ia kishte prgatitur UDB-ja m 11 tetor 1951. Msuesi Mustaf n mendjen e tij kishte edhe ngjarjet historike. I kujtohet se si arriti t'i bashkohet nj batalioni t armats shqiptare, n dimrin e madh, para se t kapitullonin nazistt, deri sa po kalonte aty pari. Mustafa, si nj trembdhjet vjear n nj mnyr jo t zakonshme ishte lidhur me ta, pasi q n nj gjuajtje me arm, te kroi i prroit t Kokajve, nuk e kishte gabuar shenjn. Mustafs i miklo-nin kmbt duke pritur komandant Haxhiun, pr t marr lejen e tij, q ta provonte edhe ai. Me t parn ndau rrasn e gurit n thrrmija, dhe

28

pasi q lufttart e trimruan pr nj sukses n shenjtari aty pr aty, krkoi q t'i bashkohet, nse mund ta lejonin ata dhe familja e tij, pr t vazhduar shko-llimin dhe strvitjet n prfitimin e shkathtsive ushtarake. At dit Mustafa mori plqimin, por m par duhej ta kryente shkollimin si kusht i par pr ta ndihmuar vendin e ln n duart e t huajve. Duke u ndar prej tyre mori edhe prshndetjet pr msuesit shqiptar t cilt ishin trhequr n kryeqytet. Me t arritur n kryeqytetin e vendit, studioi tre vjet e gjysm n gjimnaz. N strvitjet pr shenjtari nderohet me medalje t art si prfaqsues i vendit n garat ballkanike. Ai, me t mbaruar shkollimin, me nj dekret emrohet msues i par, fillimisht n Uglar, pastaj n Remnik dhe Gjylekar. PRBALLJA E MSUESIT MUSTAF KOKA ME UDB-n - N fund t muajit maj 1951, t fillimit t gjysms s dyt t shekullit t kaluar, dy oficer t lart t UDB-s e ndjekin hap pas hapi. Ardhjen e UDB-s n fshat e parandiente msuesi Mustaf Koka si kob i rikthyer nga ajo dit q kishte prcjell pr n burg, baban, axhn dhe vllain. Kah gjysma e atij muaji i trokasin n dern e baness s tij n Remnik. Sipas Arif Syls, sekretar ninstancat komunale t arsimit, tregon sot me rastin e 57 vjetrit t atyre ngjarjeve se, "Mustafa ishtei ri dhe nuk mund ta duronte ma maltretimin dhe zullumin e UDB-ashve, t cilt e merrnin t premteve pas msimitdhe deri t hnve nuk e lshonin, kur nj ditpara se tkthehej msuesi nga nj mbledhje e katundit, i cili i kishte krkuar q t vihen n lidhje me Hasanin sepse nuk mund tqndronte n ilegalitet, kur krkohej q ta dorzonin njeriune fundit t ilegales. Alia, Lila dhe Voja, futen t paftuar nbanesn e tij, kinse pr ta kaluar natn, por qllimi i tyre,ishte q ta dbojn at pr tej bjeshkve. Pasi krkoi ta lejonin t shkonte pr t fjetur te shrbtori i shkolls, sepse aty ishte ngusht ai e kishte ln nj revole, pallaber i gjermanit pr ta ruajtur kokn. N mngjes kur

29

u kthye nuk patn koh pr t'u prshndetur sepse u kthyen pr ta prcjell ardhjen e UDB-s. Andaj vendosi t'i kthehet malit, tjetr udh nuk pati. Merr revolen beret, q e kishte amanet nga babai dhe ju kthehet "mysafirve" n odn etij pr ta drguar amanetin e etrve n vend. Me t hyr n der, i gjen duke luajtur shah, por n vend se t'i luante figurat e shahut pr t'i nxn n mat, nxjerr revolen dhe zbrazi n ta. Duke dal jasht me nxitim, e pa gruan e axhs Ahmet n oborrin e shtpis s tij. Prballja kundr atyre pushtuesve po zinte fill si rezistencn e mosdurimit, mbylljes brenda vetvetes dhe shikimi i horizontit pr t qar at rrethim t hekurt q po ngushtohej dit e pr dit shtohej edhe m tepr. Ajo po bhej n mes brigjeve t lumit Morava dhe Bjeshks s Madhe, Karadakut prmes msueseve, nxnsve e studentve npr manastire e mejtepe q prher po shtohej me msimin amtar ndr oda e konake t kthyera n msojtore t para fetare dhe laike, si u veprua me rastin e msuesit Mustaf, cili mbante n nj sistem strukturn e nj lvizje ilegale q po shtohej n radht e shqiptarve jasht kufijve t Shqipris q kishte filluar mbi at Lvizjen lirimtare q pr shqiptart. Mustafa kaloi shtpi m shtpi, mal m mal e gur m gur, deri n jatakun m t sigurt. M von ra n lidhje me Hasan Alin, t cilt vendosn t largohen nga atje, pr shkak se ishte shtuar zullumi mbi jatakt e tyre. Kah fillimi i vjeshts shkuan n ann tjetr t Arbris s lir. Ata nuk arritn ta kaprcejn malin pr t dal prtej gardhit, bnte mjegull dhe binte shi vazhdimisht. Ishte nj mot i lig q mbahet mend m gjat se hereve tjera. Por paprkulshmria dhe lufta e vazhdueshme, edhe pse i kan zvogluar n mas, nuk kan arritur asnjher t na zhdukin. Udha e kputur n mes t kufirit shqiptar - Nj dit vjeshte, derisa po priste lidhjen n Kokaj, kishte vendosur t rrezikonte: do t qndronte n kulln e vet. Mustafa po i qndronte n bes nns, se nuk do t'i bie n duar UDB-s pr t psuar si ishe

30

keq e m keq, ashtu si i ndodhi babait t tij, edhe pas amnistis s premtuar. Mustafa e nuhati i pari tradhtin dhe nuk e lshonte nga tyta e arms I.Z. q kishte marr prsipr pr t'i prcjell matan gardhit. Iu kujtua edhe vrasja e dhjet vjet m par buz kufijve t gardhit t thurur me zapti edhe aty, ku kurr nuk e patn vendin. Edhe pas ln me fjal t varrost n mezhde t kufirit pr t cilin kishte luftuar gjithnj para se ta lshonin n mnyr kolektive tokn te Molla e Kuqe, pr t'i shptuar shfarosjes. Sipas planit t marr nga UDB-ja e dinte se Hasan Alia do t goditt n gjoks, Mustafn n Kok, ndrsa Agush Bresalci t pritt me breshri, derisa do ta kalonte lumin me gruan e tij n shpin. Mustafa e mbante prkrahu gruan Rabn. Ai mbante edhe arm t gjat edhe nj revole beret q e kishte amanet nga vllai i tij Jeta. Beretn e mbante n brez. Pas ksaj, duke kaluar me hapa t shpejtuar npr nj rrafshin, pr her t par, pas gjith asaj lufte, po i tradhtonte mendja. N kt heshtje shkrepen dy arm. Menjher pas ksaj u ndezn kandilat e turpit pr ta ndritur terrenin, derisa Mustafa me Agushin ai pren dritat me rafalt e tyre, me qllim q ta mbulonin terrenin me terrin e asaj nate t pabes, q ishte improvizuar si n sken t teatrit, te vendtakimi n Dri. Dritat e kthyera n drejtim t tyre, s bashku me sirenn e trupave pushtuese fare pran tyre, po e ndrionin ujin e Drinit t prgjakur prej tre burrave dhe dy grave. Ndrsa nj ushtar i ri po i prgjigjej zrit t gruas s Agushit, Qibrijes, pr t'i dhn nj pik uj me grusht. Kt e ndaloi komandanti Krist, duke ia shar nnn shqiptare... "Do t'iu vrasim t gjithve!". Lama e miellit t kazas po i priste n agun e par qkur ran. As n emr t katundit nuk ua dhan kufomat, as t msuesit t vrar bashk m bashk-shorten e tij, dhe as t tre kaakve t tjer. Familja e ngu-sht e msuesit kishte mbetur n gra e fmij. Nna mallk-onte edhe n ditn e tret q ishin ekspozuar te pazari i Lams. Asnj gjm, asnj pik lot nuk i kishte dal asaj

31

burrreshe, as para mass s dal te Lama e millit. Nna e Mustafs, Habibja, e kishte rrit pr krenarin e sotme. Pas vrasjes, trupi i tij u ekspozua n Gjilan11, si form represive dhe mnyr pr t friksuar banort e ksaj ane t Kosovs. Citatet: Riza Drini :"Boshti i ra Rusis. Gjermania e humbi luftn " Drini qante e dneste: "Shihe, kam dron se punt do t marrin mbrapsht dhe s shpejti npr kt tok t shenjt shqiptare do t rrjedh gjaku rrke i shqiptarve sa q toka nuk do ta pij. Un nuk po e di se ku do t mbetet Kosova dhe fati i kosovarve. ..". Drini: "O Hysen Trpeza, ja ku ta them: Kosova mbaroi. Ti si djal i ri q je, ia jep besn kombit shqiptar se do t luftosh deri n fund. Dikush duhet t luftoj!". Prefekt!Hysen Trpeza ta jap besn, zotri prefekt se me dit q do t bhen rrafsh Kosova dhe Shqip-ria, se pa luftuar kundr armikut nuk do ta l ". Vendasit e kishin pranuar dhe ishin rreshtuar prkrah Lufts nacional lirimtare, por jo t nnshtruar edhe me pushtimin nga sllavokomunistet . Ali Draga, i biri i Ferat Drags ministr n Beograd : * Njoftonte se" Prkrahja prej boshtit (Anglo-amerikan) q kishte fituar n vitin 1942, ( kah fundi i '44-ts) nuk ekziston m prej marrveshjes s Jalts"(kumtuar nga dshmitart e kohs).

11 Gjilani ishte qytet, qendr kazaje n sanxhakun e Prishtins t vilajetit

t Kosovs pran nj lumit q derdhet n Morav. Sipas Sami Frashrit, ky qytet ndodhet 35 km n juglindje t Prishtins, e cila ka 4500 banor. Gjilani ka 2 xhami, 1 kish, 2 shkolla fillore. Kazaja e Gjilanit kufizohet nga juglindja me kazan e Prishtins, n veriperndim me sanxhakun e Shkupit dhe n verilindje me Serbin. S bashku kazaja ka rreth 190 fshatra me 30000 banor.N territorin e saj shtrihen fushat pjellore dhe e rrethuara me vargmale te Mali i Zi (Karadakut) q prbn kufirin juglindor, n kufirin me Serbin gjendet mali Goljak (Gollaku), kurse n ann perndimore shtrihen malet e Zagovcit (Zhegocit) dhe Konia. Nga kto male zbresin lumenjt q formojn Moravn dhe npr kazan e Gjilanit zbret n Serbi ku derdhet n Deti i Zi. Kjo kaza sht e njohur pr ujra minerale dhe pr disa kisha e kala e sidomos pr kalan e Novobrds e cila gjendet n pjesn veriore t kazas. (Gjilani zuri nj vend t rndsishm m enciklopedin e njohur dhe t parn nga nj autor shqiptar si ishte Sami Frashri

32

Kroni i par i Kokajve prball shtpis s Msuesit Mustaf Koka "Prej Kumanove, shkova n katundin Mate, si pata msua gjendej Syl Hotla me 150 vet t armatosur. Prve ktyre, ai kishte edhe tjer shok q kishin arm, dhe m tha se n rast nevoje edhe ata mund t vijshin. Pr ket plak t sinqert, trim dhe me dinjitet, shokt e tij dhe t gjith shqiptart e rrethit t Kumanovs kishin respekt. Pa ndonj vshtirsi, ky plak kreshnik dhe un u muarrm vesh me i luftue partizant, se sa kta tentofshin me kalue hekurudhn, e cila ndan shumicn shqiptare prej shumics serbo-maqedone. M 11shtator 1944, u ktheva n Preshev " sipas memoareve t prof. Ibrahim Kelmendi-Aliu*[4] , prshkruar gjendjen e para fillimit t luftimeve pr mbrojtjen e Preshevs dhe kufijve etnik. Regjisori i njohur jugosllav, Veljko Bulajiq, duke u bazuar n kt aktivitet t Mustaf Koks, sipas skenarit "Poslednje Albanske Bande na Kosometu" (Bandat e fundit t shqipt-arve n Kosov), gjiroi filmin e njohur Kapetan Leshi, ku msuesi q paraqitet n kt film sht Mustafa, kurse vendi sht katundi Kokaj. Natyrisht, filmi paraqet ngjarjen e rregulluar sipas shijes s pushtetit okupues serb.

33

Msuesi Mustaf Koka, Tiran, koorik 1947

Burim i t dhnave 12

12 Sipas dokumenteve t botuar Historiku i Preshevs prmbledhje shkrimesh, si

dhe libri Ibrahim Kelmendit- Aliu "Presheva-...Ibrahim Osmani-Kelmendi ka *M.Xhemajli: Hysen Trpeza, nj legjend pr Kosovn, Biseda/intervista, dr.Muhamed Pirraku:"Mulla Idris Gjilani dhe mbrojtja kombtare e Kosovs lindore...", Anamorava e Kosovs n revulucion 1941- 1945 Grup autorsh,artikujt nga autori N.Ramadani:Revista"Fjala jon", Prishtin, 1996, "Dshmi mbi luftn e fundit*Lufta e II Botrore, si dhe dshmitarve t pjesmarrsve t gjall t atyre ngjarje, Flaka e Revulucionit,

pjesa e IX, Skender Latifi- "Lugina e Preshevs...",Emin Pllana, Kosova dhe reformat n Turqi, Prishtin, 1978. Mr. Aliriza Selmani;Gjilani me rrethin

1908-1912. Prishtin 1998

[5] , prshkruar gjendjen e para fillimit t luftimeve pr mbrojtjen e Preshevs dhe kufijve etnik.

- Dr.Fehmi Rexhepit, historian dhe dokumenteve arkivore t arkivit rajonal t Gjilanit, Shkupit, Kumanovs t arkivuara nga Selim Nora, Kurtesh Agushi,

34

KOKAJT ME RRETHIN ~ KOKAJT E KOKALLAR Kokaj sht nj fshat n Malet e Karadakut (Malet e Zeza), Gjilan, Kosov. Vendbanimi Kokaj shtrihet n juglindje t territorit t Komuns s Gjilanit, gjegjsisht n skajin jugli-ndor t territorit t Kosovs. Ky vendbanim i vendosur

Hoxh Ibrahim Capari, si dhe t bashkpuntorve e dshmitarve t atyre ngjarjeve t Kardakut 1941-1943, t botuara edhe n librin "Flaka" (pjesa e IX) nga Autobiografia. - LN n rrethinn e Gjilanit nga dr .Fehmi Rexhepi Kurtesh Agushi jetonte n Shkup, ishte nj ish-student i Beogradit, dhe njeri ky i LN-s n rajonin juglindor t Kosovs, i cili n vitin 1936 kishte marr pjes n demons-tratat e studentve dhe t komunistve t Beogradit pr t krkuar arm q t shkonte e t luftonte n Spanj, dhe kryetar komune n Kamenic (Dardan-Ibrahim Osmani-Kelmendi ka lindur m 16.04.1916 n Preshev.

35

thell n Malet e Karadakut sht 18 km larg Gjilanit( 12.2 km vija ajrore nga qendra e Gjilanit dhe 10.20 nga qendra e Preshevs dhe 17 km nga Bujanoci). Fshat kodrinor-malor i tipit t shprndar, i vendosur n shpatet e Maleve t Kara-dakut, n gjersin gjeografike veriore prej 42 23' 26 dhe 21 34' 46 t gjatsis gjeografike lindore. Vendbanimin Kokaj e prbjn tri lagje: Lagjja e Poshtme, Lagjja e Epr-me dhe n mes t tyre Lagjja e Gurins. Pr nga lartsia mbidetare dallojn lagjet njra prej tjetrs. Nga 650 m lagjja e Poshtme, 7oo m e Gurins dhe 750-800 ajo e Eprmja. Maja m e lart arrin 860 m lartsi mbidetare. Territori i katundit Kokaj kufizohet me at t Llocs n veri, t Sllub-ics n lindje, n jug me Maxhern dhe Ranatocin (q i takojn komun s Preshevs) e n perndim me territorin e Myqbabs dhe Burics. Ndryshe territori i katundit Kokaj shtrihet nga Lumi i Sllubics n lindje , deri te Lumi Llapusha (Lapushnica ) n perndim dhe nga Kodra e Lestes (Lloc) n veri deri te vendi i ashtuquajtur Atare n jug ( Ranatoci). Siprfaqja e prgjithshme e territorit t katundit Kokaj sht 402.52 ha. Katundi Kokaj i takon Bashksis Lokale t Pogragjs13. E tr Bashksia Lokale e Pogragjs ka nj siprfaqe prej 50km2 ose 9.7%t territorit t komuns, n vitin 1981 prbnte 4.3 % t tr numrit t banorve t kom-uns, ndrsa pas lufts edhe pjesmarrja e popullsis sht edhe m e vogl. Komuna e Gjilanit ka territor prej 253 km2 dhe rreth 130.000 banor (vlersim viti 2003). Si vendbanim sht krijuar para dy shekujve kur banort e par erdhn nga vendbanimi i Sanxhakut t Nishit, Klaiq. Katundi Kokaj prbhet prej tri lagjeve t ndara njra nga tjetra, e ato jan: Mhalla e Poshtme, Mhalla e Eprme dhe n mes tyre shtrihet Gurina *Shkolla e katundit.

13 Wikpedia shqip|kategoria|Kokaj|grup prdoruesish

36

SHTRIRJA DHE HAPSIRA GJEOGRAFIKE-POZITA14

N shikim, t relievit t ksaj treve qart dallohen: pjesa e ult e Lugins s Moravs s Bis n qendr t ksaj treve q shtrihet prej ans perndimore e deri n verilindje. Duke shkuar kah ana jugore dallohet Lugina e lumit Sllubica. N ann perndimore lumi i Llapush*La(puss) nga latinishtja Guri i bardh thelluar shtratin e vet e q dallohet me kt veori nga t gjith lumenjt e Anamoravs, gjegjsisht nga degt e Moravs s Bins. N mes lumit Llapush dhe lumit Sllubica shtrihen kodrat si fillim i Malave t Kara-dakut, t cilat arrijn lartsin deri n 850m (Kodrgati). N ann lindore t ksaj treve prej lumit Sllubica dhe Moravs s Bins ngritt kodra e Gars dhe ajo e Dupills, gjithashtu vazhdim i Maleve t Karadakut me lartsi deri 937 m. Kurse n ann veriore ngritt kodra memajn Shpati i Keq me 815 m lartsi mbidetare15. KUSHTET ATMOSFERIKE DHE RRJEDHAT ... 16 - Klima n juglindje t Kosovs sht e mesme kontinentale , ngase ka nj lartsi relative mbidetare prej 110 m. Nuk ka erra t forta n kt fush. Rndom fryn veriu, i cili vjen nga verilindja. Kjo er veriu q sht mjaft e that, e shpe-shher kur vjen me bor edhe shiu sht rebesh i imt dhe i shkurtr. Kjo er sht e ftoht, gjat dimrit shpesh sjell

14 Wikpedia shqip|kategoria|Kokaj|grup prdoruesish 15

Wikipedia. Karadaku Dardha

37

bor t imt. Era perndimore, e cila vjen nga drejtimi i Prishtins, npr n Anamorav sjell shi e her-her sht shum e fort. N popull njihet si " Era e Kosovs", dh pr kt er thon se " edhe lag edhe than". Nga jugu , kah Malet e Karadakut fryn era e cila dimrit sjell mot t but, pr kt er n Karadak thon se " e shkrin born". Anamorava dhe vendbanimet prreth kan dimra t but. Prgjat fush s Anamoravs si n at t Eprmen dhe n at t Poshtmen jan prezent rrymat e errave. Pjesa m e nxeht sht Anamorava e Poshtme, kurse pjest m t larta jan m t ftohta. Luginat mund t konstatojm se jan m t mbrojtura nga errat sesa kodrat prreth. Jan errat veriore dhe perndimore t cilat sjellin t reshura, ndrkaq, mesatarja vjetore pr rajonin e juglindjes s Kosovn sht mbi 10.60 C. Mesatarisht, t reshurat vjetore jan t mdha, 550 mm, kurse n pjest m t ulta jan m t vogla se sa n viset m t larta n shpatet e Maleve t Karadakut, ku diferencat hipsometrike t luginave dhe maleve n rajonin e juglindjes shkaktojn ndryshimin e temperaturave, errave dhe ndikojn n rrjedhat ujore, n truall, n botn bimore e shtazor edhe n vet aktivitetin e njeriut. Prej rrjedhave ujore vija m e gjat sht Morava e Bins, por rndsi t madhe ka edhe Reka e Karadakut, Sllubica17 dhe Llapusha (nica). N t kaluarn kta dy lumenj m s shumti shfrytzoheshin pr ti vn n lvizje shum mullinj pr bluarjen e drithrave. Luginat e ktyre lumenjve jan me siprfaqe t punuara, kurse kodrinat me livadhe e kullosa. Puna ekspluatuese e njeriut, eruzioni nga t reshurat i kan ndryshuar pamje n natyrn e ksaj treve ekologjike. Druri ka qen baz m e madhe, dhe tash po shkatrrohet sepse m pak po prdort n ndrtimtari, duke ia zbritur rndsin e tij si dru vetm pr djegje, ndrsa siprfaqet e punuara

17 https://sq.wikipedia.org/wiki/Sllubica

https://sq.wikipedia.org/wiki/Sllubica

38

gjithnj po reduktohen, e m tepr po kthehen n djerrina. ETIMOLOGJIA PR KOKAJ Kokajt

nga vendi Dardh (Puk)

N vitet '80-ta t shekullit XX vendbanimi Dardh (Puk)

arrinte n 300 shtpi. Dardh (Puk)

ka qen e

banuar q n lashtsi. ... Vllaznit jan Kokaj

e Bibaj.

Nga Kokajt

jan

vllaznit: ela

(elakaj), Selmani(Selman), Margjei

(Marg

je). Nga Bibajt

jan vllaznit: Pali

... Shqipria

etnike

/ shqip

/ nr.143[[2]]. Tuma supozohet se sht e

shekullit VI, p. e s. ku jan gjetur importe t vazove greke ..... Lluga e Becit, Livadhi i Din Imerit, Kodrat e Kokajve, Bunari i Avdis, etj.

Dardh(Puk) Kokajt

nga fshati Dardh (Puk

shtrihen n verilindje t Puks, n t majt t Drinit, prball Berishs

s Radogoshit

e Bytyit

(Tropoj), Lugut t Bytyit. N vitet '80-ta t shekullit XX vendbanimi Dardh (Puk)

arrinte n 300 shtpi [3]. Dardh (Puk)

ka qen e banuar q n lashtsi. ... Vllaznit jan Kokaj

e Bibaj, nga Kokajt

jan vllaznit: ela

(elakaj), Selmani

(Selman), Margjei

(Margje). Nga Bibajt

jan vllaznit: Pali

... Shqipria etnike

/shqip

/ nr.143. N lartsin e udhs automobilistike, nga Qafa e Shkambit

vizitorit i shfaqet prpara sysh nj

39

fushpamje madhshtore: Qebiku n t majt t lumit, posht Pjashtog

(dikur nj fush e gjer dhe shum pjellore

tani e prmbytur nga Drini)- Bregu i Dardhs me Vaun; Tejdrinja

duke filluar

me Hasin, Bytyin, Pla

e Gash,Sernica

me Krasniqe

dhe m

n thellsi Alpet. Dardha

pasqyrohet pr here t pare n

dokumentet osmane, ku del n trajtn Darda. M 1529 1536 shnohet me 13 zjarre (shtpi). Me 1571 dhe 1591 shnohet me 10 shpi. Si shihet pr 60 vjet nuk ka rritje, prkundrazi paksim shtpish. Edhe pas afro nje shekull e gjysm, m 1671 Don Stefano Gaspari rregjistron vetm 12 shtpi me 130 frym. Nga kto t dhna shihet se Dardha, si dhe fashatra t tjera t Puks, kan psuar dme t mdha e shkatrrime gjat shek. XV XVII. [[4]] N fundshekullin e XIX katundi i Dardhs

sht njohur me 80 shtpi. N vitet 80 t shekullit XX Dardha

arrinte n 300 shtpi[[5]].Dardha

ka qen e banuar q n lashtsi. Edhe emri sht me origjin ilire. Prof. Eqerem abej

n Studime etimologjike n fushn e shqipes, III. Tiran, 1987, shpjegon: dardh, f. kt fjal e lidhin q prej Hahnit

e ktej me emrin e popullit dardan

e t vendit t tyre Dardania

e mbar shqipes.Dardha[[6]])

40

Alpet shqiptare

Ura e Vezirit Kuks

41

Perroi i Kokaj, Kuks, Albania

KURBINI:Tribuna Shqiptare - Rrjolli: Shkruante se... Kokajt

t besimit katolik ish nga shekulli i katrt pas lindjes s Krishtit hyjnor! Ndr vite u ngrite flamuri i Skenderbeut mbi vidhin e madh t Kokajve. shpalosnin Flamurin e Kastriotit. ... Sipas gojdhnave: Kshtjelln

e pat rindrtuar ushtria e Gjergj Kastriotit

- (Sknderbeut) para nj beteje antiturke, q quhet Beteja e Kirit. Po sipas gojdhnave, kjo kshtjell priti vet Sknderbeun, q pr nder t tij ran fuqishm kmbanat e kishs s Shn Gjergjit

t Ballexs, q thuhet se u dgjuan deri larg n

42

fshatrat e Krajs. Kjo pra tregon pr rndsin q kishte n luftn kundr osmanllinjve

Malsia e Madhe,

Rrjolli

me vet pozitn gjeografike dominuese, si dhe me

vet zhvillimin e ksaj treve, ku shpesh flitet se ktu preheshin par (lek), e prodhohej baruti. Duhet theksuar se pas pushtimit Turk, kjo kshtjell thuajse u shkatrrua, aq sa ktu banonin vetm 4-5 familje. Pr kshtjelln

n qytezn

e Ballexs, sipas gojdhnave flitet se shrbente si vend q mblidheshin t gjith burrat e menur t Malsia e Madhe

pr t organizuar beslidhjet e tyre, e vendi ku

takoheshin quhej ang, ku edhe sot e ksaj dite, malsort e quajn kt "Kshtjell", "Forca e Lekve" (shqiptarve Verior". Edhe n kohn e Balshajve, kjo kshtjell ishte prdorur si vend strehim (Rrjolli)[1]. N Rrjoll

sht nj lagje, n Rrjoll

ka pasur nj qytetrim t pashoq e q ka lulzuar n mesjetn e hershme e deri ato t Lezhs

, Durrsit

e Drishtit

etj. Rrjolli

ka qen i prmendur pr mullinjt e tij, t shumt e modern pr kohn, ku prmenden mbi 40 mullinj. Kt fakt e vrteton m s miri edhe mbiemri Mullisi

n shumic. Madje n Rrjoll

gjindeshin Valanicat

q prgat-itnin shajakun, me t cilin bnin veshjet e tyre. N nj dokument t vitit 1881

thuhet se Rrjolli

ishte bajrak n vehte me 163 shtpi e 1310 banor, ku t gjith ishin katolik.Pr prejardhjen eRrjollit

ka shum hipoteza, mendohet q ata q jan t ardhur nga Kui

(shqiptar). N nj dokument Osman

thuhet se: Bajra-ktar

ka qen nga fisi

(katolik) i Kokajve, (Kok Leka) por duke qen aleat me kryengritsitDervishajt

nga Shkodra

kundr Vezirit, u zvendsua me nj musliman nga Kurtajt . Gojdhana nga historia e treguar prej fisit

Kokajve: Aty thon se i pari q u b me nj fe me turkun

ishte marr si humbje gjaku dhe fisi e nderi. Hasani, nj ndr katr vllazrit t fisit, nga ata sa numrohen ndr krert e fisit t Kabashit

q donte t krijonte karrier n hierarkin e Osmane. Mirpo, feja ua

43

kishte prer lakun dhe, vendosi t ndrronte at pa i pyetur krert e fisit q lidheshin si mishi e thoi, edhe at pr nj cop tok q kishte marr ngaveziri. Ndonse nga ajo koh po kalonte qysh n kohn kur po e bnte nj shekull, gati pas betimit q kishin br para t madhit Sknderbeu, pr ta luftuar turkun n rrethin e Arbris veriore. Ishte i katrti i vllezrve Kok Lekat fisit q Hasani i kishte hatruar shum. Kokaj

i hidhruar si nj nga ata m zemrakt, thon

se tradita e paska kthyer n njeri q preu besn e Leks. Hasani si denim do t lshonte vendin pr tu arratisur pr Kosov. Pas nj koh, kur u bisedua me krert e familjes s Hasanit, ai vet po e marrka vesh betimin e vllait t madh, Kok Leks. Koka ke thye besn e fisit dhe ke kaluar n fen e turkut q sipas hesapeve t fisit. Hasan Koka

e dinte vet sesa ishte zemruar dhe fort i rrept n kto hesape, sepse se duronte kush at n fise si kok

turku!. Kt e hetoi edhe vllai tij, dhe pa nj pa dy, ai vendosi q t largohet para se ta dbonin. Nj dit prej ditsh mblodhn pleqsin nga katr krert e fisit dhe Kokn si kryeplak e priti me t keq kt q Koka i vihet pas vllait n prit teUra e Vezirit

pran Kuksit,.. M von takohen krert e fisit. N Kuvend

u mblodhen pa qen asnj kundr se,Kokaj

u shpall fajtor prndjekjen dhe q Leqiti- vllain Hasanit. Kuvendi solli vendim se nuk i vihet prita vllai pse kalon me fe tjeter, i than burrat e Kabashit. Kshtjella

Lekve

pa kurrfar t keqe e vendosi t'i bj leqe duke ia hequr vendin pijetar t fisit t Koks e tia jepte Qafs, vllait t dyt sipas hierarkis. Kokaj

e humbi edhe vet mbeti n dorn e pleqnarve t tjer. Megjithat, nuk e lan keq shum. Ai mbeti me at q u la vendi i plakut, q do t thoshte sipasKanunit, kreun Vezirit, ndr katr pleqt e fisit sa ishin n pleqsi n Kabashit. ...Ja, historia e treguar nga fisi i Kokajve: Gjat kohs s Gjergj Kastrioti{Skenderbeu...Malsia

ende po i kndonte Kabashi- me aq z q kishte: Dy trima dy atdhetar, q i

44

kishte Arbria

mbar/ Njri ishte Gjergj

Kastrioti etjetri Kokaj. Kokajt

i takojn besimit

katolik(kishs bizantine dhe asaj naplitane) n veri dhe n jug, ndrsa prej shekullit XVI, ka pasur kalime n islam, shumica e atyre q tash shtrihen n Kosov, Lugina e Preshevs

Maqedoni

dhe te Mali i Zi, si dhe diaspor. Ja, si

e prshkruan- rapsodi

shqiptar

t Knga epika

e jon,

ngjarjet e m vonshme: Atje n Lidhjen e Prizrenit/ meAbdyl Frashrin

e shum patriot pr ti dal Shqiptaris zot .

Pushka- anmban krisi/ u suln hordhit turke t Dervish Pasha/dhe kullave t Skurajve

u vun flak prsri e gjith veriut me shpi pr ship/ por nuk mposhtej zogu i shqips/ as nuk mposhtejshin bijt e Kurbinit

kurrn luftn e vendosun pr liri! Gju pr gju me Gjin Pjetrin/ Plakut

ligjvens at Shtjefn Gjeovi

radhiste te Kanuni i Lek Dukagjinit/ Kanuni i maleve shqiptare

dhe Patr Klement Milaj/ shkruente historin e Kurbinit

shkruente pr Gjin Pjetrin, pr burra lufttar, pr- lufta

e beteja, qysh nga Pllana

e Zheja

deri te Skuraj

e Tallajbeja/ pr burrat laian

milotas/ zhenjan

lesteras

e shllaznian/ malbardhas shkopetas gallatas/ gurrzak e bregamatas / q n taguem t 28 nandorit mes Milotit tati viti vitit t dymbdhjet mbi vidhin e madh t Kokajve

shpalosnin Flamurin

e Kastriotit

me fjaln e rrebt trimnore tGjin Pjetrit

dhe me krismen e gjashts s tij mizore/ e t treqint pushkve breshri/ t treqint burrave lufttar / t Kurbinit- Krujs

mbar / Rroft Liria/Rroft flamuri

kuq

e zi

! Kokajt

e Qeparoit dhe t Pilurit

nga jugu n Himar

jan me t gjitha mhallat e tyre me gjak dhe vend shqiptar

45

Qeparoi i vjetr Koo Kokdhima(shkruan editor i gazettes m tirazh m t madh n Shqipri Shekulli): Nuk kemi shpjeguar akoma vetm historin e mhalls s Dhimgjonajve. Kjo u krijua nga Dhim Gjoni. Ky ishte nga Krshavza

e Korfuzit. Ai ishte peshkatar dhe vrau nj person e ra n hasmri n vendin e tij. Erdhi vetm n Qeparo dhe u vendos n nj shpell buz detit n Skalom. Qysh n shekullin e 16-t, q kur ka ndodhur kjo histori, edhe sot, shpella n fjal quhet Shpella e Frngut

(shpella e t huajit, konsiderohet t jet ardhur nga vendbanim Fushdjegur, q pas vdekjes s Skenderbeut

dhe rnies s shtetit t tij). Dhim Gjoni, me kalimin e kohs, u njoh me fshatin dhe fshati e pranoi dhe i dha nuse nj vajze vendi, me te ciln bri Gjon Dhimn. Dhe kshtu nisi Mhalla e Dhimgjonasve me Gumaj-t, Qesarajt, Kokajt, Kondajt, Merxhanajt, Mhillajt, Stamatajt. Nga Kokajt

( q konsiderohen se jan vlonjat

t ardhur nga rrethi i Vlors, konkretisht nga vendbanimi Fushdjegur, ku vet nj banor i ksaj mhalle (Kokaj), ku t gjitha fiset dhe familjet e tjera t fshatit ton jan shqiptare t pastr prej vendi, prej gjuhe e prej gjaku. Ish-gazetarja e Shekulli-t, Lindita ela, n muajin gusht t vitit 2012, u intervistuaKoo Koka, por nuk i kuptoi mir dhe i shkroi gabim shpjegimet dhe fjalt e tij pr historin e familjes s Xhorxh Tenetit[[9]]. Koo Koka

e shpjegoi historin kshtu si sht e vrteta. Historia dhe pema

46

gjenealogjike eDhimgjonajve

u shkrua nga Nine Guma, n

fillim t shekullit t 20-t. Ai u vra n luftn italo-greke. Gjat bombardimeve italiane ra nj predh n shtpin e tij dhe e vrau. Pas tij, pemn gjenealogjike t Dhimgjonajve e ka plotsuar dhe vazhdon ta mirmbaj edhe sot nipi i Nines, miku dhe bashkfshatari im Vasil Guma. Nine Guma

prmendet edhe sot pr blett e tij. Ai, n vitet 30

kishte 200 koshere, q i mbante n Harcale.

Pilur Koo Kokdhima: Projekti 200-vjear grek pr aneksimin e Himars.Ne jemi dy popujt m t vjetr t Ballkanit dhe kemi jetuar gjithmon si dy vllezr e nuk kemi luftuar kurr kundr njri-tjetrit, publikuar m 12.03.2013 | 12:00] Kokdhima u rikthehet rrnjve t t parve. Bn pemn gjenealogjike, kthehet shekuj prapa, te historia e t parve t gjakut t vet q erdhn n t shkuarn e largt nga Trbai i Vlors pr tu ngulur n Qeparoi (Himar, jugu i Shqipris). Koo Kokdhima: Ishte nj ikje e detyruar, nn dhunn e pushtuesit Osman, pr t mos dorzuar fen e krishter. Pr t hedhur rrnj t reja atje lart n Qeparo, buz Deti Jonit, mes shkmbinjve, ullinjve m t vjeter t Kokajve n bot, vendasve q i pranuan pr tu br pjes e tyrja. Djali i Qeparoit, kthehet tu jap prgjigje atyre pyetjeve t famshme, q po nj tjetr djal himarjot, Petro Marko

i

47

famshm bnte dekada m par: Pra jemi ne? Shqiptar! Po pse e humbm gjuhn? Ashtu edhe KooKokdhima

q

sot ka prgjigjet e veta. Ka br dhe bn biznesmenin,botuesin

dhe ksaj radhe provokon duke

br studiuesi: sjell ritet, zakonet, doket, lojrat, mrgimin

dhe

mrgimtart, luftrat

dhe lufttart, vende dhe ngjarje pr t

ngulur n mendje t t gjithve: Himara

ka qen, sht dhe

do t mbetet thjesht nj tok shqiptare. Ndrkaq, pos Kokajve

t shtrir gjithandej etnis

dhe trungut

shqiptare dhe diaspor-Kokajt

e pilurjotet e kan prejardhjen nga fshati i vjeter Pilurn verilindje t fshatit t sotshm, (Pilur). U larguan nga katundi i vjeter n vitin 1650. Pilurjotet ne fillim shkuan n Kastan

por shpejt u larguan prej andej dhe u vendosn ne fshatin e sotshmPilur

q ndodhen aty edhe sot e ksaj dite. Disa duan t thon se ne jemi t ardhur, nga krahinat veriore t Mirdits, Dukagjini

etj.Veshjet tradicionale- Veshja tradicionale Pilurjote sht fustanella e famshme me xhamadan. Fiset e fshatit:Pilarjotet e fshatit Pilur

jan fiset pos Kokajve,dhe Tavaj,Qesaraj,Gjinaj,Dedelagjaj,Gjikedhimaj, Dhramaj, Krekaj

KURBINITTribunaShqiptare

(http://sq.wikipedia.org/wiki/Qeparoi)

Qeparo, Himar, Delvin

http://sq.wikipedia.org/wiki/Qeparoi

48

Emrin Kokaj rrjedh nga familja e dikurshme feudale q kishte prjetuar lulzimin m t lart n periudhn e formimit t shtetit t Arbrit, si dhe gjat periudhs s shtetit t Skenderbeut . Familja Kokaj nga etimologjia e emrtimi Koka (dialekti tosk) ka qen e vendosur n Fushdjegur t rrethit t Vlors, Delvin, Sarand. Sipas diplomatit dhe historianit Mr.Vrion Koka pas rnies s shtetit t Gjergj Kastrioti - Skenderbeu jan deprtuar banort e ksaj familje, shumica pr Itali18 e vende tjera. Nj vendbanimi me emrin Kokaj sht n Fushn e Mbishkodrs n Shqiprin Veriore * Mati n Veri t Koplikut, deri n nj Lagje n Klai t Lebans, Kokajt e Gjilanit, Kaaniku(Kokajt)19 . Me t njjtin emr quhet edhe prroi n qytetin Bajram Curr. Mati dhe Dibr, Malsia e Tuzit, Gjakov, Shkoder, dhe Tiran, si dhe te arbreshet e Italis dhe arnautet e Turqis. Klaiqi sht vendbanim n Dardanin verilindore ( sot Serbia jugore) prej nga kishin ardhur banort e katundi Kokaj. Nga ky vendbanim pra e kan prejardhjen banort e katundit Kokaj t Karadakut.

18 N kto intervista kan qen: historia e dhimbshme e ...... prmendin shtegtime drejt

Italis s shqiptarve nga Kruja, Shkodra, .... amrishtes t cilat i gjejm tek pjes nga monografia T folmet arbreshe t..., Vera Koka: Une jam nga Mati..! Mbimeri Koka eshte mbiemri i vajzerise ndersa Kurti i marteses..! Origjina e larget nga Vlora (Fushdjegur) por qe edhe babai im eshte lind e rrit ne Mat.. Origjina e Kastrioteve.. N prshkrimin q i bhet Kosturrit tek Origjina Sknderbeut dhe Kastriotve prshkruhen edhe pozicioni gjeografik dhe lumejtq kalojn n brigjet e tokave t Kosturrit, gj q nuk i ka asnj vend tjetr....Si pas Fran Bardhit, kur Balsha i Shkodrs dikur u fuqizue m shum, ather vllazria e kastriotve lvizn e u larguan nga Kosturri. Thuhet se fillimisht zun vend n Ujmisht t krahins s Lums, ku ndrtuan edhe dy-tre kala t vogla Mandej udhtuen duke lvizur vazhdimisht e ndrruar vend, nga Luma e Kuksit n Diber, mandej Mat, Kruj e s fundi si dihet Gjon Kastrioti u vendos ne Kruj. Koo Kokdhima: Projekti 200-vjear grek pr aneksimin e Himars. Kokdhima q sot ka prgjigjet e veta. Ka br dhe bn biznesmenin, botuesin dhe ksaj radhe provokon duke br studiuesin: sjell ritet, zakonet, doket, lojrat, mrgimin dhe mrgimtart, luftrat dhe lufttart, vende dhe ngjarje pr t ngulur n mendje t t gjithve: Himara ka qen, sht dhe do t mbetet thjesht nj tok shqiptare.* Lufta e Kokajve dhe Mustafajve t Delvins pr pushtet. Vj.1704: Asgj nuk e prishi qetsin n tri ditt e para. Selim Bej Koka me t shoqen kishin vrar veten. Krert e tjer t Delvins, Gjirokastrs e Kardhiqit me Mustafa Pashn e Demir Dostin me familjet e tyre, nja gjashtdhjet rob, Ali Pasha nisi nJaninn. 19

Akademigu me origjin shqiptare, Aleksander Matkovsik

49

Klaiqi20 kishte m shum se 80 shtpi, kan qen t pasur dhe ekonomikisht t zhvilluar pr shkak t toks pjellore, ekonomike zejtare dhe familjare.

Livadhet e Kokajve dhe pylli n Klaiqit

M 1837 prej Klaiqit jan shprngulur disa familje, si Kok-ajt, q kishin mundsi materiale dhe m t pasura pr t i ikur ekspeditave t komitve serb, pasi kishin qen tagram-bledhs (spahi), dhe shtypja ndaj tyre ishte m e theksuar jo vetm n Klaiq, por edhe n fshatra t tjera, q kufizohej me lagjet dhe vendbanimet e dikurshme shqiptare si: Grgur-ovci , Bajra , Poroshtica , Llapashtica , Buc , Drvodel , etj. Ata duke mbledhur taksa (t dhjetat) kan rn ndr ta edhe n hasmri. Pasi Kokajt kishin marr vendim t shprngulen detyrimisht pasi q ishte sjell vendimi i nj kuvendi. (sht nj rrug e katundit me emrin sokaku i Kokajve). Disa sht-pi, po n at koh jan vendosur n Gjilan. Shumica syresh jetojn edhe sot n kto dy vendbanime. Mandej banort e lagjes Klaiq t qytetit t Gjilanit,( t cilit ende i kan pronat e tyre n Klaiq t nacionalizuara pas Lufts s Dyt Botr-

20 Rifat Klaiqi, Libri mbi dbimet nga Gjiu i Toplics

50

ore) muhaxhirt e katundit Kokaj gjegjsisht nj lagje t Ranatocit, i cili ndodhet n Karadakun e Preshevs .

Vendbanimi shtrihet (Kokaj) n mes t Gjilanit dhe Preshevs, vendbanim ky q pas vendosjes s pushtimit t Mbretris SKS njihet edhe me emrin, Inatoc. Mirpo, banort e Kokajve dhe rrethina kurr nuk e kan njohur me kt emr, sepse sht emr i imponuar me pushtimin e ktyre trojeve nga ushtria serbe n vitin 1912. Qpari u vendosen n Pogragj, ku edhe kan jetuar tre vite. Pastaj tokn e blejtn nga Isa Beu i Shkupit, ndrsa kontratn e kan br tapi n Vranj. N kontrat shkruante se sht paguar toka nga "Kisha e Eprme" n veri e n jug deri n " Zllatare ", ndrsa n lindje nga Lumi Sllubica e n perndim deri te Lumi Llapushnic. Klaiqi21 sht fshat n komunn e Lebans t Jabllanics (sot Serbia jugore), dikur i banuar me shqiptar t cilt u dbuan me dhun nga pushtuesit serb. Rreth 50 vjet m von n vitin 1878, pas pushtimit nga ushtria e tret serbe nga banort e mbetur n Klaiq t

21 http://www.klaiqi.com/libri, shtegtime rrugve t ngrira, R.Klaiqi.

http://www.klaiqi.com/libri

51

Lebans katundit Kokaj e dbuan pas uzurpimit t shtpive dhe ekonomis disa familjarve t Ali Bylykbashi dhe Demir Klaiqit, t cilat vendosn n vendbanimin te Muhaxhirt e sotshm t Kokajve, sikur edhe tri familje tjera q jan vendosur n mes t Kaanikut dhe Ferizajt dhe mbajn mbiemrin Koka, dhe shum familje tjera n Gjilan, Preshev, Peja, Prishtin, Shkup, Gjakova, Kumanov etj . Antropogjeografi dhe etnografi serb A. Urosheviq duke u provuar t argumentoj pr imigrimin e popullsis s Kos-ovs nga Shqipria, askund nuk prmend se banort e vend-osur n Kokaj jan t shprngulur nga viset e Serbis s sotme jugore. Vendbanimin e kan krijuardy bijt e Ademit, vllezrit, Hasimi dhe Ismajli, nga t cilt jan krijuar dy mhalla: mhalla e Eprme dhe mhalla e Poshtme. Fami-ljet Koka (Hasimi 10 shtpi) dhe ajo Halilaj (Ismajli,11 shtpi) kan imigruar n kt vend nga Malsia si katolik, [4]..Te kroit t katundit Kokaj, kur u vendosen pr her t par, Ademi me dy bijt Hasimin, Ismajlin dhe nipin Ali Bylykbashin. Nga toponimet m te rndsishme jan: Harrnicat, Ara e Kishs, Ara e Magjethats, Dushkaja, Gurina, Rrahi, Kacek-aba, Gumnishta, Dardhishta, Roga e Vogl, Roga Madhe, Firaja, Kacurreta Hajdarit, Roga Rrushit, Roga Fletave, (Zll)Artare, Gurt e Kuq, Humza, Rrezet, Gumnishta, Plepishta, Pehari, Qarret, Lekeni, Zabeli, Livadhi Veselit, Kroni i Dafinit, Hujt e Sahitit, Kroni i Ftonit, Kroni i Haxhi Mustafs, Prroni i Vidhit, eshmja e Zahs, Ara Salihit, Ko-saqina, Rrashi Syls, Ara e Havs, Pusi i Dafinit, Pusi i Kallakanxhs, Lugu i Gjan, Ara Rup, Roga e Musteqerrs, Guri Fetahit, Guri Qahs, Shpella e Kaakve, Shpella e Arushs, Puhishta, Rameridi, Varrezat e poshtme, t Gurins dhe ato t mhalles s Eprme n Rup dhe ato t Klaiqve te Muhagjieret e Kokajve, Ara e Eminit, Malet Goleshit, etj. Toponimet e Muhaxhiereve t Kokajve jan: Lejthishta, Varret e Mazve (vlen t prmendet se kto varreza jan n

52

qendr t fshatit dhe jan t vjetra dhe t panjohura), Imeridi, Goleshi, Kroni i Mines, Kroni i haxhi Isahit, Zllatare e Vogl, Rrezja, Zllatare e Madhe, Peshenica, Arat e Sahitit, Mashalla, Kodra e Luleve, Frkemi i Kalit, Kroni i Kopilit, Suravaci, Guri i Gjyrishecit, Ara e Kodrs, Sherekica, Prroni i Alis, Dardhishta, Roga e Dredhzave, Ara e Bunarit, Te Guri, Guri i Nriklls, Kroni i Ftoht, Mali dhe Mullini i Dalipit etj Popullsia22 - Gjeneralogjia e Kokajve *(Shih skemn familjare t Kokajve) - Banort e par: Ademi me dy bijt Hasimin dhe Ismajlin dhe nipin e tij, Ali(Bylykbashin). Mbi kronin e katundit Kokaj u vendosen pr her t par Ademi me dy bijt Hasimin dhe Ismajlin dhe nipin e tij, Aliu. Sipas fletregjistrimit t par te hoxha i Pograxhs q sht br n vitin 1848, dhe regjistrimit zyrtar me 1948 katundi Kokaj ka pasur 250 banor, n vitin 1953 ka pasur 289 banor, n vitin 1961,342, n vitin 1971, 386 ndrsa n vitin 1981, 376 banor. Nga viti 1981 e kndej ka pasur vazhdi-misht zvoglim t popullsis si pasoj e emigrimit t banor-ve n drejtim t qendrs komunale t Gjilanit. Rnie t numrit t popullsis ka shkaktuar lufta e fundit kur nga ky fshat u shprnguln shumica e popullsis si pasoj e pasigu-ris. N vitin 1999 paramilitart serb kan masakruar disa banor t ktij katundi. Sot n kt fshat jetojn vetm pes familje me rreth 30 banor. EKONOMIA - Katundi Kokaj sht fshat tipik agrar. Nga siprfaqja e prgjithshme 402.52 ha, 121.21 siprfaqe me ara, pemishte me 89 ari, me livadhe 5.00 ha, kullosa 20.00 ha, ndrsa pyje 234.00 ha. Siprfaqet me toka jo produktive jan 23.00 ha23. Jetesa n Kokaj - Kur t part e katundit Kokaj ishin vendosur n kto troje, aty nuk kishte tok t punueshme. Ata fillimisht merreshin me kultivimin e bagtis edhe pse nuk kishte kushte t mira. Kishte pak

22 Wikipediashqip: Kategoria|Kokaj 23 Bot.Wikpedia shqip/ kateg. Kokaj/

53

kullosa, kryesisht tereni ishte i mbuluar me pyje jo t kultivuar si duhet. Kshtu ata u detyruan t elin toka t reja, kshtu duke i shfrytzuar drunjt dhe cunga e rrnjt pr nxehje, ndrsa toka shndrrohej ne tok t punueshme, e cila jepte rendimente t dobta n prodhimin e drithrave. Prve grurit e misrit, fshatart kultivonin edhe trshrn, thekrn, grosh, kunguj, patate, etj. Gjithashtu kultivonin edhe shum lloje t pemve e sidomos perimeve, si domate , qep, speca, tranguj e m von edhe shalqirin e pjeprin. Popullata n Kokaj s voni prodhonin edhe bim industriale , si sht duhani. Ata mbillnin mjaft siprfaqe me duhan q u mundsonte angazhimin e t gjith antarve t familjes pavarsisht moshn dhe gjinin. Kultivimi i duhanit deri von sillte fitime t mira. Duhani kultivohej sidomos pas Lufts s Dyt botrore, deri ka vitet e tetdhjeta. Me shti-min e familjeve, edhe krahu i puns , ata vazhdimisht hapnin toka t reja, por gjithnj burim i jets n fshat ishte krahas drithrave mbeteshin bagtia. N munges t kullosave dhe thatsira q mbretronin kokajt e kishin problem edhe shtimi i fondit dhe kultivimi i bagtive posarisht kopeve me dele dhe t dhive. Nga kafsht m s shumti mbanin lop (gje-dhe), dele, dhi, buallica, kuaj e gomar (pr transport) etj. Meshkujt n fillim m shum ishin t angazhuar n hapjen e tokave t reja dhe ruajtjen e kafshve, sigurimin e ushqimit, femrat angazhoheshin n prgatitjen e ushqimit, prpunimin e qumshtit dhe disa pun t lehtat fushs. pr veshmbathje , m s shumti i bnin nga leshi dhe lkura e bagtis, nga pastrrma q thernin pr s dimre. Pastaj nga lkura e bagtive vet i bnin mbathjet - opinga. Zejtaria kishte zn fill me farktarin pr mprehjen e spatave dhe veglave t puns q e mbante Haliti i Demirit dhe Osmani Isahit. Pos veglave t puns ata bni edhe arm brezi kapsolla me barut dhe jatagan, zeje kjo e ushtruar edhe sa ishin n vendba-nimin e m hershme n Klaiq t Lebans, ku shumica edhe prej andej kishin sjell kovain dhe vekun, grhana dhe

54

mjete tjerrese t leshit. Veglat muzikore fyelli dhe iftelia bheshin nga vet kokallart si Azizi i Eminit, i bnte ifte-liet prej drurit t arrs, defin apo tupanin prej plancit t kaf-shve, si dhe fyellin e kavajt prej drurit t shtogut, nrkaq, vllai i tij, Ibishi e ruante mullirin e katundit. Ahengjet i bni odave sidomos gjat dimrit me dit t tra, dasmat deri n pes dit, prej nats s kanaxhexhit (kallamboqit) t enjteve e deri n ditn e grave deri me 300 mysafir. Zijafeti bhej nga magjetoret me t prmendura dhe hyzmeqaret q shrbenin dit e nat. Nga prpunimi i leshit grat e vyesh-me thurnin gjsende t ndryshme pr veshmbathje, si xhem-per, orap, etj. Si pr fmij ashtu edhe pr t rritur. Gjith-ashtu kishte edhe shtpiake t zonja t cilat dini shum mir ta prdorin vekun nga ato q prmenden jan familja e Demir Klaqit te Muhaxhiret e Kokajve (paisje prej drurit), t cilat bnin thurjen e qilimave, janave etj. Meshkujt kur mungonte fuqia puntore punonin arat e tyre, n kto pun shpesh iu ndihmonin edhe femrat, pr t siguruar ushqimin pr familje, por edhe pr bagtin. Bagtin gjat vers i kullotnin npr fusha e male, por pr dimr kishin san, kasht dhe tall, e cila nuk iu mjaftonte. Ata duhej t prg-atitnin pr kafsht e tyre edhe ushqimin nga dushku. Kshtu ata krositnin drunjt me dushk t mir dhe ato n nj form i konservonin duke krijuar stoqe prej dushku. Pastaj n dimr dushku i konservuar prdorej si ushqim pr kafsh, por n veanti pr dele e dhi. Drithrat: gruri, elbi, trshra, thekra etj), ruheshin n hambare t ndrtuar prej drrasave, ndrsa misri npr n tavane t shtpive ku edhe thahej, mandej npr kosha t ndrtuar me thupra druri. Bluarja e ktyre drithrave e bnin n mulliri e ndrtuar n lumin Llapush, si Mulliri i Katundit (q ishte n pronsi t katundit), mandej Mulliri i Dalipit( sipas pronarit). Pas elektrifikimit t katundit n vitet e '70-ta punonin edhe mullini me nj guri i Halitit, Latifit, Bislimit, Sahitit, etj. Kokajt dalloheshin edhe me mjeshtrit e tyre n ndrtimin e objekteve t banimit dhe

55

t mullinjve. Dalloheshin edhe n prpunimin e drurit n ndrtimtari, i bnin vet bishtat e mjeteve t puns si: sopats, kazms, krenat e trajt, drrasat pr shtpi t gdhendura nga druri i bungut dhe i ahut. Punimi i tokave dhe shfrytzimi i pyjeve bhej deri n vitet e '70-ta me mjete primitive. Ata vet me mjeshtrin e tyre prodhonin mjete t ndryshme pune si qerre, parmenda, zhgedha pr trheqje t qeve, samar pr kuaj, mandej mjete pr shtpi si kaca, tpina, lug, en t ndryshme prej dheut "bots" kuq, erep, vorba e etj, ku ende sht vendi i quajtur te toka e kuqe n Kokaj. N fshat kishte edhe bletar t vyeshm. Bletari i dalluar ishte plaku i katundit haxhi Isai, haxhi Shaipi. Ata me sukses kultivonte numr t madh t shtpizave (koshere) me blet t cilat nuk i kultivonte pr prfitime, por m shum pr nevojat e njerzve t ktyre anve pr qllime shndet-sore.Fshatart, at pak tregti q e bnin, kryesisht realizonin n Preshev dhe Gjilan. Por vlen t prmendet se kishte edhe t till q dinin t bnin tregti, kryesisht me vajguri, krip, sheqer, byber, duhan edhe me qytetet si Kumanova, Shkupi. Prve punve t bujqsis, ku vitet e 70 e 80-ta paisen me traktor dhe mjete tjera agroteknike pr kultivimin e bereqetit dhe ngritjen e minifermeve. Mbase kjo shtoi edhe nevojn dhe interesimi pr tregti, shisnin produktet e veta bujqsore dhe blektorale, dhe ato prodhime t bra nga latimi drurit dhe prej t ardhura t tyre i blenin sende t nevojshme pr shtpi, vajguri, krip, sheqer dhe kafe, mandej duke udhtuar n qytete t ndryshme edhe jasht vendit. Njerzit filluan t ndiejn nevojn pr riorganizimin e ekonomive famljare dhe shtimin e nevojs pr nj diapazon m t gjer t dituris me ekspert t fushave t ndryshm, ekonomist, jurist, arsimtar t profileve t ndryshm, mjek, etj. Kshtu q filloi interesimi pr shkollim. Pr kt lmi, do t flasim n kapitullin e veant.

56

Shtpit ( pojata, mullinj, oda, shkolla dhe xhami) Shtpit vatra t banimit ishin nga llojet e ndryshme n ven-dbanimi Kokaj, ku dalloheshin ato t krijuar para 200 vjet-ve, ka ln pak gjurm t kaluars materiale nga e kaluara. Shtpia e Halitit Merselit (ish shtpia e Ramadanit dhe e Halitit Hazirit)

N kohen e themelimit t katundit ishin ngritura disa kasolla t tipit dikurshme t banimit mure t mbuluara nn nj kulm t mbulluar me kasht thekre ose fieri, n mes vatra e zjarrit dhe n kulm oxhaku i mbulluar me saqin n mes, veriku i varur me en bakuri dhe qerep balte, t cilat shtriheshin te shtpiat e Maliqve, rrz kodrinave pran prronjve, stanet (pojatat) e bagtive, shtpit e banimit t fillim shekullit XX, ku dalloheshin ato dykatshe me dritare me grila n katin e prdhes dhe katin e dyt me parmak, si t Halilajve, Fezajve, pastaj m von ato t Rushitve, Rrustemve, Mus-tafs Merselit, Sahitajve, Hasanit, Nevzadit, shtpia e Hal-itit, ish shtpia e Hazirve, si dhe kasolla e Hasimit, Miftarit, Zahirit, Mehmetit Zylfit (q konsiderohet si shtpia e par, tash e Avdilit), Dautit, Syles, Selmanit, Selimit Halitit etj), sikur edhe ato prdhese Dollma q kishin dy dhoma me nj Gjezenti (Divanhane) me izbe (podrume) dhe ballkon terasa, hajat (krevat). Ato ndrtoheshin si tip i katundit q shtrihen gjithandej mallsi s Kardakut t Shkupit. Vendbanim me shtpi t shprndrara n familje t mdha

57

shum antarshe dhe mhalla e eprme dhe e poshme, si edhe mullinjt shum karakteristik n lumin pran Llapushs, prrockn e Kokajve, dhe me puse, kroje n odorre, oda, (Dalipit, Salihit, Isahut), dhe me veglat e puns. N arn e Demir Klaiqit jan gjetur en, gypa, qypa prej qeramike. Kt e dshmojn: ent funerale, pitoset, veglat e puns, peshojat piramidale e konike dhe ent pothuajse nuk ekzistojn m. Ruajtjes s tyre askush nuk i ka kushtuar kujdes. N kt pikpamje i tr rajoni sht i varfr. T part n kt hapsir, si sht thn edhe m part, u vendosn n kt hapsir para 200 vjetsh.

Shtpia e Nevzadit

Shtpia e par e familjes s par t ardhur nga Klaiqi ishte nj kasolle, e ndrtuar me material t dobt: me shtylla druri apo hunj t gjat, t ngulitur pr tok dhe e thurur me thupra. Ky lloj muri lyhej me balt. Mbi t disa drunj n form trajesh, mbi t ciln radhiteshin drrasat. Mbi to hidhej balta disa familje shtronin fier apo kasht dhe mbulonin atit me kasht Thekre. Ky tip kasollash ndryshohej me kalimin e kohs. Kokajt q n fillim t ardhjes s tyre n kt rajon dalloheshin nga fshatart tjer prreth me talentin e tyre pr shtpianik n banimit dhe n mjete t puns, t cilat vet i bnin. Edhe pse ishin t fundit q erdhn n kto vise ata u dalluan shum shpejt me gjeturin e tyre. Shum

58

shpejt ndrtuan mullirin e katundit, pastaj nuk u knaqn me kt, por ndrtuan edhe t dytin. T dytin e ndrtoi familja e Rrustemve. N gjysmn e dyt t shekullit XIX ndrtimi i shtpive arriti nj shkall m t lart n zhvillimin e arkitekturs. Fillon ndrtimi i shtpive n kat dhe me material t fort me gur, tulla t pjekura dhe haraston (prej rrs e glqers s przier ), dhe muret ansore t trasha 50/70 deri 1metr. N kt lloj shtpive dykatshe* katrdhomshe, tridhomshe prdhese, n'G-e, dhe katrorshe (Kulat), prinin familjet eko-nomikisht m t forta. Kto shtpi kishin dimensione 8 me 10 metra. Kati i par ndr-tohej me gur. Tavanin e kishin me drrasa t trasha , t cilat viheshin mbi traj t trash, t cilt ishin t prforcuar me qypri t gjat teprtej shtpis. Mbi drrasa hudhej balta e przier me kasht. Pra, kjo ishte dyshemeja e katit. .

Sahitajt N kat ngjitej me shkall prej guri e rrasash t lmuara. Shkallt vendoseshin nga ana e jashtme mbi hyrjen prdhese deri n hajat apo si quhej divanhane t katit dhe ham-amxhiku. Nga divanhaneja hyhej npr dhomat e katit tri sosh. Dhomat ndaheshin me mure t thurura prej pallash nga t dy an te shtyllave, brenda t cilave viheshin gur t imt t przier me balt. Muret lyheshin me balt. M von kto mure ndrtoheshin me gur apo qerpi t papjekur. Sipr dhomave viheshin trajt, mbi t cilt radhiteshin drrasat e gdhendura mir dhe m t holla se t katit

59

prdhes. Kulmi i shtpis kishte formn e nj koni me bazn n form kubike. Pra, ishin kulm me katr ramje t ujit. Kulmet mbuloheshin me rasa guri apo qeramik. Dhomat, prve ders, kishin nga nj dritare, madhsit e tyre ishin t ndryshme, t cilat mbylleshin me nj letr t trash t ngjitur pr druri me brum buke. Kto m von u zvendsuan me xhama. Kati i par sherbetnte si dhom dite, ishte shpija e zjarrit. Aty qndronin gjat dits grat dhe fmijt. Aty prgatitej ushqimi. Aty grat punonin pundoret e tyre nga leshi, pambuku etj. N kt dhom ditore hyhej me opinga mbathur. Disa stola (shkama) me tri kmb shrbenin pr ulje. Dhoma ditore apo kati prdhes kishte nj oxhak bukur t madh dhe trapazanin. Lartsia e harkut t tij ishte deri 1.5 m, ndrsa gjersia e tij (7.5 m) sa pr t zn sain, erepin, tepsin, kazant etj. Nga oxhaku lshohej nj zinxhir i trash - veriga n t cili vareshin kusia e kazant me uj pr tu ngrohur. Pran oxh-akut, na nj skaj, vendosej erepi i nxeht me zjarr pr tu pjekur buka. Kjo mbulohej me gaca e hi t nxeht. Xhyveat e bots pr gjellra vendoseshin mbi sanxhak trekmbsh. N munges t tij prdoreshin gurt. Mbi t vendosej sai pr ta pjekur bukn. N nj skaj t dhoms ishte magjja ku ulej brumi dhe gatuhej buka e pitja. Na magje mbahej mielli. N muret e dhoms vareshin mjetet e kuzhins, si sita, frterja, lekat pr uj, tas, lugjet e drunit e gjra tjera. Deri von shum sosh, n katin prdhes, n gjysmn e dyt t dhoms ishin t vendosura bagtia e trash. Pra, n nj mnyr shrbente si ahur t cilat i ngjiteshin shtpive si aneks. Kjo ishte e ndar me nj mur prej drrasash. Por, kishte raste kur kjo pjes ndahej me mure prej pallzinash apo edhe erpiesh.N katin e shtpis hyrja ishte nprmjet shkllve t gurit apo drurit, nga ana e jashtme e shtpis ose brenda deri n hajat apo ballkon. Ky hajat ishte n form t nj paradhome, i hapur, me nj thurrje prej drrasash deri dy metra lartsi. Kjo hapsir shrbente pr ndeja gjat dits

60

dhe vrojtohej rrethina, mhalla, natyra.... N disa sosh, nj pjes shtrohej me fier e kasht , mbi t cilat qitej erga, hasra etj. N kt hajat, n vazhdim n korridor kishte edhe nj trapazan, ku vendoseshin teshat e fjetjes s dhomave e gjsende tjera. Dhoma m e m