Những phát hiện về vạn vật và con người (Phần 1)

8/14/2019 Nhng pht hin v vn vt v con ngi (Phn 1)

1/147

Nhng phat hin v van vt va con ngi 1

http://ebooks.vdcmedia.com

MUC LUC

LI GII THIU .................................................................................3PHN I: BU TRI BAO LA .............................................................................4

Chng 1 S quyn ru cua mt trng .................................................5Chng 2 Tun l: ngng ca khoa hoc...........................................13Chng 3 Thng va cac nha chim tinh .....................................18

PHN II T THI GIAN MT TRI N THI GIAN NG H ...........23

Chng 4 o nhng gi ti.................................................................24Chng 5 Phat minh gi ng u.....................................................32Chng 6 Mang thi gian i khp ni ...............................................37

PHN III CHIC NG H CUA NHA TRUYN GIAO .............................45Chng 7 M ng vao Trung Hoa..................................................46Chng 8 Me cua cac may moc ..........................................................54Chng 9 Tai sao lai xay ra bn Ty .................................................56

PHN IV A LY CUA TR TNG TNG ................................................61

Chng 10 Kinh s trc nui non ......................................................62Chng 11 Ve ban bu tri va m phu .........................................66Chng 12 S li cun cua tnh i xng..........................................71 Chng 13 Giao iu giam ham kin thc ........................................81Chng 14 Quay v vi trai t phng..............................................85

PHN V NG I N PHNG NG..................................................90Chng 15 cac cuc hanh hng Kit giao........................................91 Chng 16 Ngi Mng C a m ng nh th nao.....................97Chng 17 Cac nha truyn giao ngoai giao.....................................102Chng 18 Kham pha chu A ..........................................................107


2/147

Daniel J. Boorstin 2


Chng 19 Thi ai en ti trn ng b ......................................112PHN VI I VONG QUANH TRAI T.......................................................116

Chng 20 Phuc Hng va tu sa ly thuyt Ptolm.......................117Chng 21 Cac nha hang hai B ao Nha tin phong ...................124

Chng 22 Bn kia mui him ngheo................................................133Chng 23 n n va tr v.......................................................140Chng 24 Tai sao khng phai ngi A Rp?..................................145


3/147



LI GII THIU

"Thi gian la nha kham pha v ai nht", Francis Bacon(1625). Kham pha v ai u tin la thi gian, khung cua kinhnghim. Ch khi bit phn nh nm thang, tun l, ngay gi, phutgiy, con ngi mi thoat ra c cai chu ky n iu cua thinnhin.

Dong chay cua bong ti, cat, nc va cua thi gian, cchuyn i thanh nhng oan ngt u cua ng h. No a tr

thanh mt dung cu hu ch con ngi o lng chuyn ngtrn khp hanh tinh. Cac kham pha v thi gian va khng gian setr thanh mt chiu kch lin tuc. Cac cng ng cua thi gian semang n cho cac cng ng tri thc u tin nhng cach thc chia se kham pha, mt gii tuyn chung v cai con cha c bitn.


4/147



Phn I: Bu tri bao la

"Thng a tao dng cachanh tinh va cac ngi sao khng phai

chung thng tr con ngi, nhng chung cung nh cac tao vt khac,vng phuc va phuc vu con ngi" -Paracelsus (1541)


5/147



CHNG 1

S QUYN RU CUA MT TRNG

T cc ty bc Greenland ti cc nam Patagonia, ngi tau u cung on chao trng mi - mt thi gian ca hat va cunguyn, n ung va vui chi. Ngi Eskim m mt l hi, trongo cac phap s cua ho c hanh, ho tt ht en ri vui ve vi nhngngi phu n. Cac th dn Nam Phi hat mt bai thanh ca: "TrngMi!.. Knh chao, Knh chao Trng Mi!". Di anh trng, moi

ngi u thch khiu vu. Va mt trng con co nhng s quyn rukhac. Theo li k cua s gia Tacitus cach y gn 2000 nm,nhng cng ng ngi c c ai thng t chc l hi vao nhngngay trng non hay trng tron, la "nhng mua c coi la tt epnht bt u cng vic lam n".

Khp ni ta u tm thy nhng y ngha thn thoai, huynb va lang man v mt trng - mt trng c goi la ch Hng, chNguyt; mt trng gn lin vi truyn Thng Cui ngi gc cy a;mt trng c coi la khung canh ly tng i trai gai hen ho

tnh t. Nhng y ngha su xa va quan trong nht cua mt trngco lin quan ti vic o lng thi gian; mt trng c goi languyt, la mt tun trng, ngha la mt thang. Ngi c xa abit dung mt trng lam mt n v o lng thi gian.

Tuy vic s dung mt trng lam n v thi gian nay kha ngian, nhng no tng la mt cam by i vi u oc ngy th cuacon ngi. Tnh thang theo mt trng rt tin li, v khp ni trnmt t u co th nhn thy cac chu ky trng, th nhng no dnngi ta vao ngo cut. iu ma cac th sn va nng dn cn co mt

lch cac mua - mt cach d bao se co ma hay tuyt, nong haylanh. Con bao lu na mi ti thi ky gieo trng? Khi nao se co tsng gia u tin? Khi nao se co ma lu?

Mt trng khng giup c bao nhiu cho nhng nhu cu y.Thc ra, nhng chu ky cua mt trng tng ng mt cach ky lavi chu ky kinh nguyt cua phu n, v mt tun trng, ngha lamt thi gian cn thit mt trng tr v cung mt v tr trong


6/147



bu tri, la hn kem 28 ngay va mt ngi phu n co thai co thtrng ch se sinh con sau 10 tun trng nay. Nhng mt nm tnhtheo mt tri - cach o lng chnh xac cac ngay gia cac mua trv - la 365 1/4 ngay. Cac chu ky cua mt trng la do chuyn ngcua mt trng xoay quanh trai t cung luc vi trai t xoayquanh mt tri. Quy ao cua mt trng hnh lp va ri xa quy aocua trai t vi mt tri mt goc khoang 5 . y la ly do tai saonht thc khng xay ra hng thang.

Cac chu ky cua mt trng khng tng ng vi cac chu kycua mt tri, y la mt s kin gy thc mc va kch thch suyngh cua con ngi. Gia ma ngi ta co th tnh toan c chu kycac mua va cac nm bng cach ch cn nhn ln cac chu ky cuamt trng th vic tnh toan rc ri cho ngi ta bit bao.Nhng nu nh vy, co le chung ta cung mt i ng c nghincu v bu tri va tr thanh nhng nha toan hoc.

Nh chung ta bit ngay nay, cac mua trong nm b chi phibi cac chuyn ng cua trai t xoay quanh mt tri. Mi chu kycac mua anh du vic trai t tr v v tr cu cua no trn quy ao,mt chuyn ng t mt im phn (hay im ch) sang im ktip. Loai ngi cn co mt lch sinh hoat trong mua. Phai btu th nao?

Ngi Babylon c ai bt u vi lch mt trng va tip tucduy tr no. S c chp cua ho vi cac chu ky mt trng trong viclam lch a tao ra nhng hu qua nghim trong.

Khi tm cach o chu ky cac mua theo bi s cua cac chu kymt trng, ho a kham pha ra, khoang nm 432 trc C.N., chuky 19 nm goi la chu ky Mtnic (theo tn cua nha thin vnMtn). Ho thy rng nu dung mt chu ky 19 nm, gm 7 nm co13 thang va 12 nm ch co 12 thang, ho co th tip tuc s dung cacchu ky ro rang thun tin cua mt trng lam c s tnh lch cuaho. Vic ho chen vao mt thang phu tri tranh c cai bt tincua mt nm "tri ni" trong o cac mua dn dn tri ni theo cacthang mt trng, khin khng th bit c thang nao se bt umt mua mi. Lch Mtnic vi chum 19 nm qua phc tap khngtin cho vic s dung hng ngay.

Ngi Ai Cp hu nh tranh c nhng quyn ru cua mttrng. Nh chung ta bit, ho la nhng ngi u tin kham pha rathi gian cua nm mt tri va xac nh no mt cach cu th va thc


7/147



dung. Ging nh vi cac thanh tu quan trong khac cua nhn loai,chung ta bit c cai g ri, nhng vn con thc mc v cai taisao, cai th nao va ca cai khi nao. Thc mc th nht la tai sao laido ngi Ai cp tm ra. Ngi Ai Cp khng co sn nhng dung cuthin vn c bit n trong th gii c ai. Ho khng co nhngthin tai toan hoc xut sc. Khoa thin vn cua ho con rt th sso vi khoa thin vn cua ngi Hy Lap va cac dn tc khac vunga Trung Hai va chu anh hng manh bi cac nghi tit tn giao.Nhng co le vao khoang 2500 trc C.N., ho a mng tng racac d oan thi im mt tri moc hay mt tri ln se chiu doiln nh cua mt thap ky nim, nh o ho tng thm canh rc rcho cac l nghi hay cac cuc mng ky nim cua ho.

Phng thc lam lch cua Babylon s dung chu ky mt trngva iu chnh cac mua va nm mt tri bng cach chen thm mtthang, nn to ra bt tin. Nhng s tuy tin cua cac a phngthng th. Tai Hy Lap, cac min t nc b phn cach bi cac nuii va cac vung bin va cac ng bng ph nhiu, mi tiu quc colch ring cho mnh, tuy tin "chen vao" thang phu tri anhdu mt l hi a phng hay ap ng cac nhu cu chnh tr. Ktqua la lam hong chnh muc ch cua lch - mt khung thi gian giup quy tu ngi ta lai vi nhau, giup thc hin d dang cac khoach chung, nh cac thoa thun v thi ky bt u gieo trng vaphn phi hang hoa.

Ngi Ai Cp khng co gen toan hoc cua ngi Hy Lap,nhng ho a giai quyt c vn thc tin. Ho a phat minh ramt lch phuc vu cho cac nhu cu hng ngay trn khp t ncho. Ngay t nm 3200 trc C. N., toan vung thung lung sng Nilea thng nht vi chu th sng Nile thanh mt quc duy nhttrong sut 3000 nm, mai cho ti Thi ai Clpatra. S thngnht chnh tr con c s h tr cua thin nhin. Ging nh cacthin th trn bu tri, sng Nile cung mang mt dong chay tnhin m m va th mng. La con sng dai nht chu Phi, sng

Nile trai dai 4 ngan dm t u ngun xa tp, thu gom lng ncma va tuyt di dao cua cac cao nguyn tipia va toan th minng bc cua luc a trong mt dong sng ln duy nht va raa Trung Hai. Ngi c ai da theo gi y cua Herodotus a goi

Ai Cp la "qua tng cua sng Nile". Vic i tm cac ngun cua sngNile, ging nh vic i tm Chen Thanh, cht cha v s nhng y


8/147


9/147



Hin nhin, v nm mt tri khng ung 365 ngay, nn traiqua nhiu th ky, nm Ai Cp 365 ngay a tr thanh mt "nmtri ni" vi mi thang c xac nh dn dn xay ra vao mt muakhac nhau. S sai bit nay qua nho khin phai tht nhiu nm,dai hn mt i ngi rt nhiu, th s sai bit nay mi gy xaotrn cho i sng hng ngay. Mi thang di chuyn qua moi muatrong sut mt nghn bn trm sau mi nm. Hn na, lch AiCp nay ch li hn bt ky lch nao khac vao thi o nn a cJulius Cesar dung lam lch Julian cua ng. No tn tai sut thiTrung C va vn con c Copernic s dung trong cac bang tnhthin th cua ng vao th ky 16.

Mc du vi lch hng ngay cua mnh, ngi Ai Cp athanh cng trong vic tuyn b ho khng l thuc mt trng,nhng mt trng vn con tao s m hoc cho con ngi c ai.Nhiu dn tc, k ca ngi Ai Cp, vn dung chu ky mt trng hng dn cac l hi tn giao va cac ngay ky nim huyn b cuamnh. Ngay ca ngay nay, nhng ngi chu anh hng tn ngngmanh vn b chi phi bi cac chu ky cua mt trng. Nhng bttin cua vic sng theo lch mt trng tr thanh mt bng chngcho nim tin tn giao hng ngay.

Ngi Do Thai, chng han, vn theo m lch cua ho va mithang m lch Do Thai vn bt u khi trng mi xut hin. nm m lch cua ho phu hp vi nm theo mua, ngi Do Thai a

thm vao mt thang cho mi nm nhun va lch Do Thai a trthanh mt mn hoc ky cuc cua cac giao s Do Thai. Nm m lchDo Thai gm 12 thang, mi thang 29 hay 30 ngay, tng cng 354ngay. lam cho u nm dng lch, nhng nm nhun thm vaomt thang, mi thang 29 hay 30 ngay, tng cng 354 ngay. lamcho u nm dng lch, nhng nm nhun thm vao mt thangcho cac nm th ba, sau, tam, mi mt, mi nm. Thnh thoangcn co cac s iu chnh khac cho cac dp l cua ho xay ra ungmua - v du, am bao cho dp l Vt Qua la l mua xun din

ra sau xun phn. Trong Kinh Thanh, hu ht cac thang u lytn Babylon thay v tn Do Thai.Kit giao theo Do Thai giao trong hu ht cac l cua mnh,

a duy tr s gn bo cua mnh vi nm m lch. Cac "ngay l ding" cua Giao Hi khng c nh theo nm dng lch v Giao Himun gi cho cac ngay l y tng ng vi cac chu ky cua mttrng. Nhng ngay l nay vn con gi lai cho chung ta nim hng


10/147



cam ban u cua lung anh sang rc r trn bu tri ban m.Hin nhin ngay l di ng quan trong nht cua Kit giao la lPhuc Sinh, c hanh cuc sng lai cua Chua Gisu. Theo Sach KinhChung cua Giao Hi Anh giao, ngay l Phuc Sinh lun lun ri vaochu nht u tin sau trng tron, tc la ngay chu nht u tinsau ngay 21 thang ba hoc ngay k tip, va nu trng tron xay ravao mt ngay chu nht, th l Phuc Sinh se ri vao ngay chu nhpk tip. Co ca chuc ngay l khac cua Giao Hi c n nh davao ngay l Phuc Sinh va ngay m lch cua l nay, kt qua la lPhuc Sinh chi phi khoang 17 tun l trong lch Giao Hi. Vic nnh ngay l Phuc Sinh - hay noi cach khac, vic n nh lch - ala mt vn va mt biu tng ln. V sach Kinh Thanh Tn ck lai rng Chua Gisu b ong inh vao ngay l Vt Qua cua DoThai giao, cho nn vic ky nim Chua Sng Lai vao ngay l Phuc

Sinh ro rang gn lin vi lch Do Thai. Kt qua tt yu la vic nnh ngay l Phuc Sinh se tuy thuc vao li tnh toan phc tap cuaThng Hi ng Do Thai giao trong vic n nh ngay l VtQua.

Nhiu Kit hu thi ky u giai thch Kinh Thanh theongha en nn a xac nh rng Chua Gisu cht vao ngay th sauva sng lai vao ngay Chu nht Phuc Sinh tip theo. Nhng nungay l nay c mng theo m lch Do Thai, th khng co g baoam la l Phuc Sinh phai ri vao ngay Chu nht. Cuc tranh cai

gay gt v lch a gy ra cuc ly giao u tin gia Giao Hi ChnhThng Phng ng vi Giao Hi Cng Giao Rma. Cac Kit huphng ng theo m lch nn tip tuc duy tr l Phuc Sinh vaongay 14 cua thang m lch, bt k ngay nay co th la chu nht haykhng. Tai Cng ng Chung u tin cua Kit giao hop Niceabn Tiu a vao nm 325, mt trong nhng vn phai thng nhttrong toan th gii Kit giao la vic n nh ngay l Phuc Sinh.Ngi ta a n nh mt ngay chung sao cho ca hai giao hi uduy tr m lch va ng thi bao am cho ngay Phuc Sinh lunlun ri vao Chu nht.

Nhng iu nay khng giai quyt c vn . co th nnh chung, phai co ngi lo vic d bao nhng chu ky mt trngva a no vao trong dng lch. Cng ng Nicea a trao nhimvu nay cho giam muc thanh Alexandria. Tai trung tm thin vnc knh y, v giam muc nay phai d bao nhng chu ky cua mttrng cho tt ca cac nm trong tng lai. S bt ng v cach d


11/147



bao nhng chu ky c bit nay a dn n mt s phn re trongGiao Hi, vi kt qua la cac min khac nhau trn th gii tip tucmng l Phuc Sinh vao cac chu nht khac nhau.

Vic sa i lch do Giao Hoang Gregorio XIII thc hin la

cn thit, v lch ma Julius Cesar a mn cua Ai Cp va toan thphng Ty a s dung cho ti thi o th khng u chnh xac o chu ky dng lch. Nm dng lch thc t - thi gian cn thit trai t quay u mt vong quanh quy ao mt tri - la 365ngay, 5 gi, 48 phut va 46 giy. Ngha la t hn 11 phut 14 giy sovi con s 365 1/4 ngay cua nm theo lch Ai Cp. Kt qua la cacngay thang trong lch dn dn mt i s tng quan vi cac skin cua mt tri va cac mua. Ngay trong yu tnh ngay l PhucSinh la ngay xun phn, a c Cng ng Nicea n nh langay 21 thang 3. Nhng nhng s thiu chnh xac tch luy dntrong lch Julian a khin cho ngay xun phn cua nm 1582 thcs ri vao ngay 11 thang 3.

Giao Hoang Gregorio XIII la mt nha cai cach y ngh lctrong mt s lnh vc. Ngai a quyt tm tu sa nin lch mt cachdt khoat. Nm 1582, ngai a truyn rng ngay k tip sau 4thang 10 ngay la ngay 15 thang 10. Nh th cung co ngha la xunphn cua nm ti se ri vao ngay 21 thang 3, ung theo oi hoicua dng lch cac mua. Th la nin lch theo mua a c hiphuc lai theo nin lch a co nm 325. Nhng nm nhun cua lch

Julian cu a c iu chnh lai. tranh tch luy s khac bit do11 phut mi nm, lch Gregorio a loai bo nhng ngay nhuntrong cac nm co hai s 0 tn cung, tr khi chung chia chn cho400. Lch nay a tr thanh lch mi c phng Ty s dung choti nay.

Tr lai nm 1582, khi Giao Hoang Gregorio ct bt 10 ngaytrong lch nm y, a co nhng s phan nan va xao trn. Nhngngi lam thu oi hng u s lng cho thang a b ct ngn o;cac chu nhn t chi. Ngi ta phan i v tui tho mnh b rut

ngn do sc lnh cua Giao Hoang. Nhng khi nc Anh va cacthuc a chu My hop lai thc hin vic i lch, BenjaminFranklin, 46 tui khi ng b rut mt 10 ngay i mnh, a homhnh vit cho cac c gia quyn Poor Riachards Almanach rng hophai vui mng mi ung: "c gia thn mn, ban ng ngacnhin, cung ng tc gin v vic b rut bt 10 ngay, cung ngnui tic a b mt nhiu thi gi nh th, nhng hay t an ui v


12/147


13/147



CHNG 2

TUN L: NGNG CA KHOA HOC

Bao lu con ngi con anh du i sng mnh bng nhngchu ky cua thin nhin - cac mua p i, trng non hay trngtron - th con ngi vn con b thin nhin giam ham. Nu conngi mun t lp va i mi th gii bng nhng sang tao cuamnh, ho cn phai co cach o lng thi gian ring cua mnh. Vanhng chu ky nhn tao nay se tr nn a dang mt cach ky diu.

Co le tun l la mt trong nhng nhom n v thi gian nhntao co sm nht trong lch s. Tun l khng phai la mt sang taocua phng Ty, cung khng phai u tun l cung gm 7 ngay.Trn khp th gii, ngi ta thy co t nht la 15 kiu tun l khacnhau, vi nhng tp hp t 5 n 10 ngay. Kiu tun l c sdung ph bin nht khng phai mt tp hp s ngay c bit nao,ma la do nhu cu va c mun co mt tp hp nao o ma thi. Conngi co mt c mun manh lit va thuc bach x ly thi gian, sdung no cho li ch cua mnh nhiu hn nhng g thin nhin cng

hin. Tun l bay ngay ph bin hin nay bt ngun t nhu cu vas thoa thun chung cua ngi ta, ch khng phai do phap chcua mt nha nc nao. No a xay ra th nao? Tai sao? Khi nao?

Tai sao tun l lai la 7 ngay?Ngi Hy Lap c hnh nh khng co tun l. Ngi Rma

sng theo tun l 8 ngay. Cac nng dn lam vic ng rung 7ngay va ra thanh ph ngay th 8 - ngay ch phin. y la mtngay ngh ngi va giai tr. Khng ro tai sao ngi Rma n nhtun l 8 ngay va tai sao cui cung ho a i thanh 7 ngay. Con s7 co mt sc li cun ky b hu nh khp ni. Ngi Nht chorng co 7 v thn hanh phuc, thanh Rma c xy trn 7 ngoni, ngi c ai k ra 7 ky quan cua th gii va cac Kit hu thiTrung C lit k ra 7 mi ti u. Hnh nh khng co vn banchnh thc nao cua chnh quyn Rma thay i tun l t 8


14/147



sang 7 ngay. Ngi Rma a sng theo tun l 7 ngay ngay t uth ky 3 sau C.N.

Chc hn phai co nhng y tng mi ph bin nao o v tunl bay ngay. Mt y tng ni bt la v ngay Sabat, hnh nh t Do

Thai du nhp vao Rma. Gii rn th hai truyn day, "Ngi haynh ngay Sabat va coi o la ngay thanh. Trong sau ngay, ngi selao ng va lam moi cng vic cua ngi. Con ngay th bay la ngaysabat knh c Chua, Thin Chua cua ngi; ngay o ngi khngc lam cng vic nao, ca ngi cung nh con trai con gai, ti tnam n, gia suc va ngoai kiu trong thanh cua ngi. V trongsau ngay, c Chua a dng nn tri t, bin khi va mun loaitrong o, nhng Ngi a ngh ngay th bay. Bi vy, c Chuaa chuc phuc cho ngay sabat va coi o la ngay thanh". (Xut Hanh20, 8-11). Mi tun l u tai din lai cng trnh sang tao cuaThin Chua ni tao vt cua Ngi. Ngi Do Thai cung dung tunl ky nim cuc giai phong cua ho khoi canh n l. "Ngi haynh ngi a lam n l tai t Ai Cp va c Chua, Thin Chuacua ngi, a dung canh tay manh me uy quyn a ngi ra khoio. Bi vy, c Chua, Thin Chua cua ngi a truyn cho ngic hanh ngay sabat". ( Nh Lut 5, 15). Khi ngi Do Thai tungi ngay sabat, ho lin tuc tai th hin cht lng th gii cua ho.

Cung con co nhng ly do khac cho vic ngh ngay th bay,nh nhu cu bi dng th xac va tinh thn cua con ngi. Y

tng nay a co t thi dn Do Thai lu ay bn Babylon. NgiBabylon king mt s ngay nao o trong thang, o la cac ngay 7,14, 19, 21 va 28. Trong nhng ngay nay, vua cua ho khng clam mt s hoat ng nao o.

Chung ta con co mt gi y khac v tn goi cua ngay th bay.i vi ngi Rma, ngay cua thn Saturn, hay Saturday, la mtngay cua im g, moi cng vic u truc trc, v th khng nngiao chin, cung khng nn i lai trong ngay nay. Ngi thntrong khng ai mun gp nhng rui ro do Saturn em n. Theo

s gia Tacitusm, ngay th bay c c hanh knh thn Saturnv "trong bay ngi sao chi phi cng vic cua loai ngi, Saturn(sao Th) co a v va quyn nng cao nht".

T th ky 3, tun l 7 ngay a ph bin khp quc Rmava mi ngay c danh knh mt trong 7 hanh tinh. Theo khoathin vn thi o, 7 hanh tinh nay gm ca mt tri va mt trng,nhng khng gm trai t. Th t ma cac hanh tinh chi phi cac


15/147



ngay trong tun la: Mt tri (Sun), Mt trng (Moon), sao Hoa(Mars), sao Thuy (Mercury), sao Mc (Jupiter), sao Kim (Venus) vasao Th (Saturn).

Chung ta ngay nay d qun rng ngun gc tn goi cua cac

ngay trong tun thc s la t tn nhng "hanh tinh" c bit n Rma hai ngan nm trc y. Theo quan nim thi o, nhnghanh tinh nay tac ng trc tip ti i sng mi ngay trong tuncua chung ta. Trong cac ngn ng chu u ngay nay, tn cac ngaytrong tun vn con c goi theo tn cua cac hanh tinh.

Khi mun xoa bo oc m tn d oan, ngi ta a thay th cactn goi ngay theo hanh tinh bng cac con s t 1 n 7. Tai Israelngay nay, cac ngay trong tun vn c goi bng s th t.

Vic chia thi gian thanh tun l la mt bc tin mi cua

con ngi trong vic lam chu th gii va con ng at ti khoahoc. Tun l la mt tp hp cac ngay do con ngi n nh, chkhng phai do s ap t cua nhng sc manh thin nhin (v anhhng cua cac hanh tinh u la v hnh, ch co th anh gia bngnhng hiu qua cua chung). Bng cach tm hiu nhng chuynng ng u cua cac thin th va bng cach hnh dung ra rngcac sc manh t ni xa lp i lp lai co th chi phi th gii, conngi a chun b cho mt kho t tng mi, mt cuc giai phongmnh khoi s tu tung cua cai lp i lp lai. Cac hanh tinh la cacsc manh bn ngoai th gii, se dn a nhn loai i vao th giicua lch s.

Tun l da theo cac hanh tinh la mt con ng dn tikhoa chim tinh. Va khoa chim tinh la mt bc dn ti cac kiutin tri mi. Cac hnh thc tin tri c xa co th gi y cho chung tatai sao khoa chim tinh la mt bc tin ti th gii khoa hoc. Cacnghi tit c xa goi ghem mt th "khoa hoc" phc tap s dungcac b phn cua mt con vt b sat t tin tri v tng lai cuangi dng hin t. Sindh, trong thung lung Indus, vao gia thky 19, cac thy boi a s dung xng vai cua con cu sat t boitoan vi mt ky thut kha tinh vi. Thy boi toan ct xng thanhmi hai manh, goi la "nha", mi manh tra li mt cu hoi khacnhau v tng lai. Nu manh th nht sach se trn tru, o la duthun li va ngi c boi se la ngi tt. Nu trong nha th"hai" la nha thuc oan suc vt, manh xng sach se va trn tru,th oan suc vt se ln manh, nhng nu trong xng co nhngng soc o va trng, o la du hiu se co ke trm ti thm.


16/147



Tai vung Assyro - Babylon, ngi ta dung boi toan bng gancon vt sat t. Hnh nh khoa boi toan nay a c s dung Trung Hoa vao thi ng. Sau o ngi Rma va nhiu dn tckhac cung ap dung. Thy boi se oan tng lai da vao hnh thu,kch c cua la gan va lng mau trong gan. Moi hoat ng haykinh nghim cua con ngi u tr thanh mt im bao tra licho nim khao khat hiu bit tng lai cua con ngi.

Tng phan vi nhng hnh thc boi toan nay, khoa chimtinh co tnh cht tin b. Chim tinh khac bit vi chung trongvic khng nh v sc manh lin tuc, u n cua mt quyn lct xa. Anh hng cua cac thin th i vi nhng bin c trn trait c m ta la nhng sc manh v hnh, co chu ky, lp i lplai ging nh nhng sc manh se iu khin u oc khoa hoc.

Khng la g khi con ngi c xa kinh ngac trc bu tri vab m hoc bi nhng v sao. Nhng ngon en tri u tin naytng thu hut cac giao s vung Babylon c ai th cung a thu huttr tng tng cua dn chung. Nhp sng u n khng thay itrn trai t lam cho ngi ta thi v hoa nhng bo uc sang ngitrn bu tri. Cac tinh tu di chuyn, i ngi, ln va xung,chuyn ng khp bu tri, c nhn nh la nhng cuc tranhgianh, mao him cua cac v thn.

Nhng sc manh cua mt tri va ma, s tng ng gianhng g xay ra trn bu tri vi nhng g xay ra di t, a kchthch ngi ta i tm cac s tng ng khac. Ngi Babylon lanhng ngi u tin a tao ra mt khung thn thoai cho nhngs tng ng trong vu tru. Nhng tng tng linh hoat cua ho sec tip ni bi nhng ngi Hy Lap, Do Thai, Rma va nhngdn tc khac qua nhng th ky k tip.

Ly thuyt tng ng a tr thanh khoa chim tinh, nghincu nhng mi tng quan gia khng gian va thi gian, gianhng chuyn ng cua cac vt th trong vu tru va y ngha cuamoi kinh nghim con ngi. S phat trin cua khoa hoc se tuythuc ch con ngi co chu tin vao nhng cai kho hiu, co chuvt ln trn nhng ch bao cua nhn thc thng thng khng.

Vi khoa chim tinh, con ngi a lam mt bc nhay vot ln vkhoa hoc i vao mt chng trnh m ta: lam sao nhng scmanh v hnh cua cac vt th t rt xa chung ta lai co th anhhng n moi chuyn nho nht nht trong i sng hng ngaycua chung ta. Bu tri do o chnh la phong th nghim cua khoa


17/147



hoc u tin cua nhn loai, cung nh ni tang c th con ngi,ch thm su nht cua y thc con ngi va nhng Luc a Titrong nguyn t, se la nhng phong th nghim cua cac khoa hochin ai nht cua con ngi. Con ngi tm cach s dung hiu bitngay cang ln cua mnh v nhng mu kinh nghim lp i lp lainhm khng ngng c gng pha v cai vong kim toa cua thinnhin.

Tai Rma, khoa chim tinh a at ti mt tm anh hng toln ma cac th ky sau khng sanh c. Cac nha chim tinh cgoi mathematici, ngha la cac nha toan hoc, do vic ho tnh toanthin vn. Ho c nhn nhn nh la mt ngh chnh thc va thlc cua ho thay i tuy mi thi ai xa hi. Di thi Cng HoaRma, ho rt manh va rt lp d, khin cho vao nm 139 trcC.N., ho b truc xut khng nhng khoi Rma ma khoi toan tItaly. V sau, di thi ch, khi nhng li tin tri nguy himcua ho a khin cho nhiu nha chim tinh b xet x v ti phanquc, ho lin tuc b truy na va truc xut. Nhng cung mt hoang co th truc xut mt nha chim tinh v nhng li boi toan xuixeo cua ng, lai co th s dung nhng nha chim tinh khac hng dn cng vic trong cung nh cua mnh. Mt s lnh vcc tuyn b la v gii han. Vao thi ch sau, tuy nhng nhachim tinh co th c dung tung hay khch l nhng ho vn bcm khng c noi tin tri v i sng cua hoang .


18/147



CHNG 3

THNG VA CAC NHA CHIM TINH

Khoa chim tinh a goi ghem cac nhu cu khac nhau cuanhn loai, ma nhng th ky sau se phn chia thanh khoa hoc vatn giao. Phai chng khoa chim tinh thi c Rma ch la mt thtin tng m tn vao nh mnh, mt s chin thng cua cai phi ly,nh cac s gia thng noi? - Khng th phu nhn rng nim knhs trc cac v sao - nhng v "thn hu hnh" - a khi dy s

knh s cua moi ngi i vi cac nha chim tinh. Arellius Fuscus,mt nha hung bin ni ting thi August, a nhn nh: "Ngic chnh cac thn mac khai cho tng lai, ngi co quyn trn cavua ln dn, ngi y khng th la pham nhn tuc t ging nhchung ta. Ngi y thuc hang siu nhn. c cac thn tin cy,ngi y cung chnh la thn linh... chung ta hay nng tm hnmnh ln cao bng th khoa hoc to l cho chung ta tng lai vatrc khi gi cht n, chung ta hay nm cam nhng thu vui cuang Thanh".

Nhng tn giao thin th khng c tach ri khoi khoa hocthin th. Cac nha khoa hoc tin phong a coi anh hng cua cacv sao i vi i sng con ngi la iu hin nhin. Ho ch btng y kin vi nhau v vic cac ngi sao nay tao anh hng bngcach nao ma thi. B bach khoa khoa hoc ln thi y, Lch S TNhin cua Pliny, a ph bin nhng kin thc s ng v khoachim tinh bng cach cho thy anh hng cua cac ngi sao khpni. Li than phin duy nht cua Seneca la cac nha chim tinhkhng hiu bit bao quat u.

Nha khoa hoc anh hng nht cua quc Rma thi cchnh la ngi a gi c uy tn lu bn nht v khoa chim tinh.Ptolm Alexandria a vit mt tiu lun vng chc tao nidung va s knh trong cho khoa hoc nay trong sut mt ngan nmtip theo. Nhng danh ting cua ng a b st me v hai ly thuytsai lm trong yu cua ng. Ca hai ly thuyt rt ni ting vao thio va ca hai c khai trin va tn tai trong cac tac phm cua ng.


19/147



Thuyt trai t la trung tm, hay con goi la thuyt Ptolemaic, la lythuyt vu tru cua ng ngay nay b coi la mt sai lm trong thinvn hoc. Cung th, thuyt trai t phn ln la t, cho rng bmt cua trai t gm phn ln la t, ngay nay la mt sai lmtrong khoa a ly. Hai quan nim sai lm nay a lam lu m nhngthanh tu khng l cua Ptolm. Th nhng k t Ptolm nnay, cha co ai a tng cung cp mt kin thc khoa hoc toan dincua mt thi ai bng ng.

Tuy nhin, cuc i cua nha bach khoa thin tai nay vn conla mt b n. Co le xut thn t dong nhng ngi Hy Lap di dn,Ptolm (90 - 168) a sng Ai Cp di thi cac hoang Hadrian va Marcus Aurelius. Thanh ph Alexandrian cua nglun lun la mt trung tm tr thc ln ca sau khi th vin niting cua thanh ph Cesar thiu huy nm 48 trc C.N.

Ptolm a thng tr quan nim dn gian va vn hoc v vutru sut thi Trung C. Th gii nh c Dante m ta trong tacphm Hai Kch Thn Linh ly thng t tac phm Almagest cuaPtolm. Xet v nhiu phng din, Ptolm a noi nh mt nhatin tri. Bi v ng a m rng vic s dung toan hoc phuc vukhoa hoc. Trong khi ng tn dung nhng quan sat tt nht a cotrc ng, ng nhn manh nhu cu phai co nhng quan sat lintuc va ngay cang chnh xac hn. Thc vy, Ptolm la mt ngi iu trong tinh thn khoa hoc, mt ngi tin phong i u trong

tinh thn khoa hoc, mt ngi tin phong m thm trong phngphap thc nghim. V du, trong lng giac hoc, bang cac dy cungcua ng chnh xac n 5 v tr thp phn. Trong hnh hoc cu, nga a ra mt giai ap tuyt vi cho cac vn v ng h mttri, co gia tr c bit vao thi o trc khi co ng h c kh.Khng co nganh khoa hoc vt ly nao ma ng khng khao sat va tchc thanh nhng hnh thc mi d s dung. a ly, thin vn,quang hoc, hoa m - ng a khai trin mi mn trong mt hthng ring. Tac phm hay nht cua ng la tiu lun v thin vn

hoc, cun Almagest. Cun a ly cua ng, trong o ng nhm veban cua toan th gii thi by gi, la mt tac phm i tinphong trong vic lit k cac a im mt cach h thng bng kinhtuyn va v tuyn. Cung trong tac phm nay, ng a cng hinphng phap cai tin cua chnh mnh phong nhng mt hnhcu xung cac ban mt phng. Vi nhng d liu v cung t oivao thi o, nhng ban cua ng v "th gii c bit n" vao


20/147



thi o, quc Rma, qua la mt thanh tu vt bc. ng chothy nhng tai nng khoa hoc trong yu - hnh thanh cac ly thuytcho phu hp vi nhng d liu co sn va trc nghim cac ly thuytcu bng nhng d liu mi.

Ngi A Rp nhn nhn s v ai cng trnh cua Ptolm vaa a ng sang phng Ty. Cun sach v thin vn cua ng semang mt tn A Rp (Almagest, ngha la "b su tp v ai nht")va cun a ly cua ng c dch sang ting A Rp ngay t u thky 9. Bn cun sach cua ng v chim tinh hoc. Tetrabiblios, cng coi la ban ng hanh vi cun Almagest, cung c ph bin phng Ty bng ting a Rp.

Trong khi cun Almagest cua Ptolm tin oan v tr thayi cua cac thin th, th khoa chim tinh cua ng lai tin oan

nhng anh hng cua chung i vi cac s kin trn trai t.Khng phai nhng chu ky cua mt tri va mt trng ro ranganh hng ti nhng g xay ra trn trai t sao? Th th tai saonhng ngi sao kem quan trong hn lai khng anh hng ti cacbin c trn trai t? Nu nhng thuy thu t hoc con co th doan c thi tit khi nhn ln bu tri, th tai sao nhng nhachim tinh co hoc lai khng th dung nhng s kin trn bu tri d bao nhng s kin cua con ngi? Ptolm cho rng anhhng cua cac ngi sao ch thun la vt ly, ch la mt trong nhiusc manh khac. ng tha nhn rng tt nhin khoa chim tinhcung co th sai lm nh bt ky khoa hoc nao khac. Nhng okhng phai la ly do khin cho vic quan sat t m s tng nggia nhng s kin di t vi nhng s kin trn bu tri laikhng giup ta co c nhng s tin oan hu ch, tuy khng phaila chc chn theo kiu toan hoc.

Trong tinh thn thc tin nay, Ptolm a t nn mong chokhoa hoc lu bn nht trong s cac khoa hoc huyn b. Trong bncun cua b Tetrabiblios, hai cun u v "a ly cac v sao" va dbao thi tit, noi v nhng anh hng cua cac thin th i vi cacs kin vt ly cua trai t va hai cun sau noi v anh hng cuachung i vi cac s kin cua con ngi. Ptolm khai trin khoat vi, tin oan s mnh con ngi t v tr cua cac v sao vao luccon ngi sinh ra. Mc du cng trnh cua Ptolm a tr thanhsach hoc c in hang u v khoa chim tinh cho sut mt ngannm sau ng, nhng ng khng bit n ky thut tra li cu hoi vtng lai nh v tr cua thin th vao luc cu hoi c t ra, nn


21/147



cng trnh cua ng khng thoa man y u nhng nhu cu cua cacngi thc hanh khoa chim tinh.

Nhng li tuyn b ph bin cua cac nha chim tinh ngoaigiao a gy lo ngai cho cac giao phu Kit giao thi ky y. Cac giao

phu tng cho rng mnh co thm quyn tin oan vn mnh isau cua mi ngi, nhng lai cam thy kho chu vi nhng ngit xng co kha nng tin oan vn mnh cua mi ngi trong cucsng i nay. Nu khoa t vi cua cac nha chim tinh ung nhnhng g ho noi, th con ch u cho y ch t do, con ch u cho st do la chon iu thin hn iu ac?

Chnh cuc chin u cua Augustino vi ban thn trthanh Kit hu - t bo nhng s m tn d oan cua dn ngoai chon t do Kit giao - hnh nh la mt cuc chin u chng lai

khoa chim tinh. Thanh Augustino ghi lai trong cun T Thu cuamnh: "Nhng con ngi hunh hoang o, mnh danh la nhngnha toan hoc [thin vn hoc], ti hoi y kin ma khng co g phai engai; v co ve ho khng th cung, khng cu nguyn vi mt nguthn nao co nhng li tin oan cua ho". Va ngai b cam d bili khuyn cua nhng nha chim tinh y: "Ti li cua anh chcchn a c nh trn tri; chnh sao Kim, sao Th, hay saoHoa a lam vic o. Thc vy, con ngi nay, la huyt nhuc va las truy lac kiu cng, co th khng b quy trach, nhng Tao Hoava ng iu khin bu tri va cac v sao chnh la ngi b quy

trach".Thanh Augustino ra sc bac bo "nhng li tin oan di tra

va nhng cu noi v ao cua cac nha chim tinh". Hai ngi mangai quen bit nhc nh ngai rng "khng th co tai ngh nao tin oan nhng iu sp xay n; nhng suy oan cua con ngich da vao may rui, ho noi tht nhiu, may ra trong s nhngiu o co iu ung".

ung luc hoang mang nh th, ngai gp c mt ngi bannh o ngai a giai toa c nhng trn tr cua mnh.

Cu chuyn ma ngi ban tn la Firminus nay k lai a lamlung lay nim tin ngoai giao cua chang Augustino tre tui. Chacua Firminus la mt ngi say m khoa chim tinh. ng lun lun y n v tr cua cac v sao va thm ch " y cn ke n ngay gisinh cua tng con cho con trong nha". ng bit la mt a n lgai cua ng sp sa sinh con vao khoang cung gi vi v ng. "Ca


22/147



hai a tre se c sinh ra cung gi, v th ca hai bt buc se theocung mt chum sao, mt la con ng, la con cua a n l. Ngay khihai ngi thai phu bt u tr da, ng cho ngi theo doi bitch xac gi sinh cua hai a tre, ri quan sat v tr cua cac ngisao vao ung luc o. Ho cho bit hai a tre sinh ra cung luc va vtr cua cac ngi sao khng co mt chut khac bit nao. Th nhngFirminus c sinh ra trong mt gia nh quyn quy, sng mt isng giau sang phu quy, trong khi a tre sinh ra bi ngi n ltip tuc hau ha chu cua no, sng mt cuc i vt va kh cc". Haia tre sinh ra di cung mt chom sao nhng co hai s mnhkhac nhau, iu o cho chang tre Augustino mt lun chng hinnhin va manh me chng lai khoa boi toan chim tinh.

Nhng nha thn hoc su sc cua thi Trung C a c gngtm ra nhng ng dung thanh thin cua vic tin vao quyn lc cacngi sao. Thanh Albect Ca va thanh Tma Aquin u nhn nhnrng cac ngi sao co mt anh hng chi phi manh lit, nhng cacngai nhn manh rng t do cua con ngi chnh la sc manh cuaho chng lai nhng anh hng o.

Nhng nha thn hoc ln thi Trung C thch s dung nimtin vao khoa chim tinh cung c nhng chn ly cua Kit giao.Ho thch nhc n nhng li tin bao da vao chim tinh v vicChua Gisu giang sinh. Tuy rng Chua Gisu khng l thuc quylut cua cac ngi sao, nhng qua thc cac ngi sao a bao hiu vic

Ngai sinh ra. o lai khng phai la Ngi Sao Blem sao? Vanhng nha ao s bit i theo ngi sao dn ng n ving HaiNhi Gisu rt co th la nhng nha chim tinh say m kin thc.


23/147



Phn II

T thi gian mt trin thi gian ng h

Xin cac thn linh trng phat conngi u tin a kham pha ra cach

phn chia gigic! Hn ang phaitrng phat, v hn ach tao ra ngh mt tri, chia ct nhng nga y icua ti thanh nhng manh vun rc ri.- Plautus (200 trc C.N.)


24/147



CHNG 4

O NHNG GI TI

Vao thi loai ngi con sng bng ngh trng trot va chnnui suc vt, ho t co nhu cu o thi gian bng nhng n v nho.Ch co cac mua la quan trong - bit khi nao tri ma, tuyt, nng,lanh. Cn g phai bn tm n nhng gi nhng phut? Ch co thigi ban ngay la quan trong, v la thi gian ngi ta co th lao ng.Do o, o thi gian co ch la o nhng gi cua mt tri.

Trong kinh nghim hng ngay, khng s thay i nao t haibng vic mt cam giac phn bit ngay va m, anh sang va bongti. Th ky anh sang nhn tao cua chung ta lam chung ta qunmt y ngha cua m ti. Cuc sng th hin ai lun lun lamt thi gian pha trn gia anh sang va bong ti. Nhng i vihu ht cac thi ai cua loai ngi, m ti ng ngha vi bong tiy s e doa cua nhng iu b n. Sach Talmud canh giac,"ng bao gi chao ngi la ban m, v hn co th la ma quy".Con Chua Gisu th noi, "Ti phai lam nhng cng vic cua ng

la sai ti, bao lu con la ban ngay. Khi m n, khng ai co thlam c g. Bao lu ti con trong th gian, ti la anh sang thgian". t co tai nao khu gi tr tng tng nhiu bng m ti."Gia m ti cht troc gh rn" thng la khung canh maShakepeares va nhng nha vit kch chon a cac ti ac vaokch ban cua ho.

i m ti git cht nim an ui,

Ngi veln canh a nguc hai hung;

Ngi chng kin bao hanh vi ti li,

Vaphi bay nhng tham canh sat nhn;

Ngi che giu bao ti ac in cung,

Vadung dng nhng hanh vi h n.

Bc u tin lam cho m ti gn vi ban ngay hn ac thc hin t lu trc khi con ngi bit n anh sang nhn


25/147


26/147



ngoai tr vung xch ao, moi ni khac va quanh cac mua th sgi trong ngay khng ging nhau. Mun s dung bong mt tri bt ky ni nao nh gi theo gi GMT, cn phai co mt s kthp cac kin thc v thin vn, a ly, toan hoc va c hoc. Phai in th ky 16 cac ng h mt tri mi c ghi s bng nhng githc nay. Khi khoa hoc "ng h s" nay phat trin, vic co mtchic ng h mt tri bo tui tr thanh mt thi thng. Nhngluc o ngi ta a lam ra ng h qua lc va ng h tay va chungtin dung hn v moi mt.

Cac ng h mt tri ban u con co nhiu mt han chkhac. Thanh o ngang cua Thutmose II khng o c cac gisang sm hay luc hoang hn v cy ngang ch T se keo dai v hanva khng th nao oc c trn thanh chia . Tin b ln trongthit k ng h mt tri thi c, tuy khng giup g trong vic nhgi toan cu, nhng a thc s giup cho vic phn chia u nhaucac gi ban ngay c d dang hn. o la mt ng h mt tri cohnh ban nguyt, mt trong cua mt ban cu, vi kim keo t mtcanh ti tm va phn m nga ln pha trn. Do o, ng i cuabong mt tri trong bt c ngay nao se la mt ban sao y ht ngi cua mt tri trong ban cu cua bu tri bn trn. ng cungdo mt tri ve ra va ghi lai mt trong ban cu c chia thanh12 phn u nhau. Sau khi ve nhng ng ch cac ngay khacnhau, ngi ta ni 12 phn chia gi cua mi ngay vi nhng ng

cong, ch tng phn khac nhau cua 12 gi ban ngay.Ca sau khi ng h mt tri c thit k chia thi gianban ngay thanh 12 phn u nhau, no cung khng giup ngi taso sanh c thi gian gia mua nay vi mua khac. Trong mua he,cac ngay th dai va cac gi cung dai. Di thi hoang

Valentinian I (364-375), qun i Rma c tp luyn chayb "vi tc 20 dm trong nm gi mua he". Mt "gi" - mt phnmi hai cua thi gian ban ngay - cua mt ngay nao o tai mt ninao o se khac vi mt gi vao ban ngay khac va tai mt ni khac.

ng h mt tri la mt thc o co dan.Lam cach nao loai ngi thoat ra c mt tri? Chung ta achinh phuc m ti th nao bin no thanh mt th gii co thhiu c? Ch co cach trn thoat khoi s thng tr cua mt tri,chung ta mi hoc c cach o thi gian cua mnh thanh nhngn v nho ng u va toan cu. Ch co th nhng phng thchanh ng, x s va ch tao mi c moi ngi moi ni hiu


27/147



ung. Theo Plato nh ngha, thi gian la "mt hnh anh c ngcua vnh cu". Khng la g vic o dong thi gian lun lun quynru loai ngi trn khp hanh tinh.

Bt c cai g chay c, tiu hao hay t chay u a c

ngi ta s dung khi nay hay khi khac o thi gian. Tt ca ula nhng c gng thoat khoi quyn thng tr cua mt tri, nm c thi gian mt cach chc chn hn, d d oan hn vaem vao phuc vu con ngi. Dung cu o thi gian ph quat, o chnh i sng, phai la mt cai g khac hn la cai bong mt trihay thay i, tri ni, chm chap va thng b che khut. Conngi phai tm ra c cai g tt hn cai dung cu o thi gian mangi Hi Lap goi la "vt sn ui cai bong".

Nc qua la mt vt ky diu, la dung mi chay, la may phc

cua hanh tinh, phuc vu cho loai ngi bng v van cach khac nhauva tao cho hanh tinh chung ta mt tnh cht c bit. Nc la vtgiup cho con ngi at nhng thanh cng ban u trong vic onhng gi ti. Nc co th cha trong bt c cai chen nho nao, nnd x ly hn bong mt tri. Khi loai ngi bt u dung nc othi gian, ho a bc thm mt bc nho na trong vic a hanhtinh vao trong nha cua mnh. Con ngi co th lam cho nc trongmt vt cha chay nhanh hay chm, ngay va m. Ho co th odong chay cua no bng nhng n v u n, ap dung chung ccho vung xch ao hay vung bng gia, mua ng hay mua ha.

Nhng hoan thin dung cu nay la ca mt con ng dai va giantrun. n luc ng h nc c phat trin thanh mt dung cukha chnh xac, no a bt u b thay th bi mt dung cu khac tindung, chnh xac va thu v hn nhiu.

Tuy nhin, sut phn ln lch s, ng h nc a c dung o thi gian khi khng co mt tri. Va trc khi ng h qua lcc hoan thin vao khoang 1700, th ng h nc co le la vt othi gian chnh xac nht. Trong tt ca nhng th ky y, ng hnc a thng tr sinh hoat hng ngay - ung hn, hng m - cua

con ngi.T rt sm, con ngi a kham pha ra rng ho co th odong thi gian bng lng nc nho giot t mt bnh nc. Khoang500 nm sau khi co nhng ng h mt tri u tin, ngi Ai Cpc ai a s dung cac ng h nc. t nc ho y anh sang mttri, nn ng h mt tri rt thch hp cho cac nhu cu ban ngaycua ho, nhng ho cn ng h nc o gi giac ban m. Thoth


28/147



la thn m cua ho, cung la thn tri thc, ch vit va o ac, trngcoi nhng mu ng h nc chay ra va chay vao. Mu chay ra lamt chic bnh thach cao c ghi vach bn trong va co mt l nhoduy nht gn ay bnh cho phep nc nho giot ra ngoai. Bngcach quan sat giot nc mc nc bn trong t vach trn ti vachk tip bn di, ngi ta o c thi gian tri qua. Loai chay vaoanh du thi gian bng mc nc dng ln trong bnh, la loaic phat trin sau nay va phc tap hn, v no oi mt ngun cungcp nc iu hoa va lin tuc. Tuy vy, nhng dung cu n giannay cung khng phai khng co vn . Khi thi tit lanh, tnh snst cua nc thay i gy nn rc ri. Nhng trong bt ky thi titnao, mun ng h chay u, phai lam sao cho ming l thoat nckhng b bt hay toang rng ra. Cac ng h nc chay ra con comt vn nho khac na, v tc chay tuy thuc ap lc nc, ma

ap lc nay lai lun lun thay i theo lng nc con lai trongbnh. V th ngi Ai Cp a thit k cac mat trong bnh vt xung khi lng nc giam th ap lc nc trong bnh vn khng thayi v nc c tp trung trn mt din tch nho.

Vn thit k mt ng h nc hu dung th kha n giannu no ch nhm muc ch o nhng n v thi gian nho ngu, ging nh chic may luc trng nh gi hin ai. Nhngmun dung ng h nc nh mt dung cu chia nhng gi banngay hay ban m thanh nhng oan u nhau, vic nh c la

mt vn kho. Ro rang m mua ng Ai Cp ngn hn mmua he. Theo nhng n v o lng cua Ai Cp, chic ng hnc Thebes oi hoi m mua he phai o c mi hai t ngontay nc, trong khi m mua ng phai o c mi bn. Nhng"gi" nh th thay i, v chung la nhng phn chia u cua tngs cac gi cua ban m hay ban ngay va v vy khng phai lanhng gi o thi gian thc s. Chung c goi la nhng gi"tam thi" v chung ch co gia tr tam thi va khng bng mt gicua ngay k tip. Vn se n gian hn nhiu nu lam c mtng h o mt n v c nh, khng i. Nhng phai mt

nhiu th ky trc khi co c mt chic may o thi gian trutng bng cach o mt cai g khac vi mt oan cua ban ngay hayban m.

Khng phai nhng dong nc thi gian, ma la nhng hat catthi gian chay xung a tao cam hng cho nhng thi s thi cnai v thi gian tri qua. nc Anh, ngi ta thng cac ng


29/147



h cat trn nhng c quan tai nhc nh rng mt i ngi atri qua. Mt bai thanh ca co cu nay: "Cat bui thi gian angchm lng, bnh minh lo dang chn thin ng".

Nhng ng h cat o thi gian bng nhng hat cat ri, a

xut hin kha mun mang trong lch s. Hin nhin cat khng co chay d bng nc va v th kem thch hp hn nc onhng n v nho be cua cac gi ban ngay va ban m thi banu. Ban khng th t mt cai thc ni t do trn cat. Nhngcat co th chay nhng vung thi tit lam cho nc b ng. Munco mt ng h cat hu dung va chnh xac, cn co tai ngh iuluyn cua ngi th thuy tinh.

Chung ta nghe noi n nhng ng h cat chu u vao thky 8, khi truyn thuyt cho rng mt v tu s Chartres a sang

ch ra no. Vi s tin b cua ngh thuy tinh, ngi ta a co thhan kn ng h cat gi cho no khoi b m t lam cho catxung chm. Cac quy trnh phc tap a sy kh cat trc khi no vao trong bnh thuy tinh. Mt cun sach chuyn mn thi trungc a quy nh cat trong bnh phai la a hoa cng en nghinnhuyn, c nu i nu lai chn ln trong ru. Trong mi lnnu, phai ht bo nhng hat cn, ri cui cung em phi nng.

ng h cat khng thch hp tnh thi gi dai sut ngay,v nu qua to no se knh cang bt tin, hoc nu qua nho th phailt i lt lai thng xuyn va ung luc mi ln hat cat cui cungrt xung. Nhng no thch hp hn ng h nc o nhngkhoang thi gian ngn khi ma ngi ta cha bit n mt dung cunao khac. Clmb a s dung ng h cat trn tau cua mnh gi 7 "gi kinh" theo lut va c na gi lai lt bnh mt ln khi cattrong bnh chay ht. Vao th ky 16, ngi ta a dung ng h cat o nhng khoang thi gian ngn trong nha bp. Trong cac lnghi nha th, ngi ta cung t mt ng h cat buc giang iu chnh thi gi cho cac bai giang. Cac th xy va cac th thucng khac cung dung ng h cat tnh gi lam vic cua ho. Cac

giao vin cung em ng h cat vao trong lp tnh thi gian chobai giang hay bai lam cua hoc sinh. Mt hiu trng trngOxford thi n hoang Elizabeth co ln e doa nhng hoc sinh libing rng "nu ho khng chm ch lam bai tp, ng se tronglp mt ng h cat hai gi".

Sau th ky 16, ngi ta ch con s dung ng h cat o tc cua mt con tau. Ngi ta tht nhng chic nut cach quang


30/147



tng 7 sai mt cai dy ct vao mt khuc g co th ni pha sautau. Mt thuy thu nem khuc g ra xa khoi ui mt chic tau angchay va m nhng chic nut a trai ra trn dy, ng thi co mtng h cat o thi gian o, chic tau ang chay vi tc 5 dmmt gi. Sut th ky 19, cac tau bum vn con "keo khuc g" tnggi theo doi tc .

Cui cung ngi ta khng con s dung ng h cat o gigic ban m na v no qua bt tin do c phai lt lai ng hnhiu ln. Thnh thoang ngi ta cung ngh ra nhng giai phapkhac bng cach kt hp mt dung cu o thi gian vi mt dung cuthp sang. Ho tm cach dung la va cho anh sang va o cdong thi gian tri qua ban m. Nhng phat minh nay tuy cao nhng khng thc t. Chung kha tn ph, co khi nguy him vakhng bao gi co c nhng gi ban ngay va ban m ng u.

V cac "gi" co dan nh th, nn ng h la cung ging nh ngh cat khng th dung o nhng khoang thi gian dai.Truyn thuyt k v mt chic ng h nn ni ting c

lam ra giup Alfred ai (849-899) gi li th cua ng khi ngphai bo vng quc cua mnh i lanh nan. ng th rng nuvng quc c phuc hi, ng se danh u mt phn ba thi gianmi ngay th phng Chua. Theo truyn thuyt, khi tr v Anhquc, vua cho lam mt ng h nn. Ngi ta dung 100 gram sapuc thanh sau cy nn, cy nao cung to u nhau, cao 12 inch va

mi cy u c khc vach tng inch mt. Cac cy nn c txoay vong va ca sau cy chay ht se keo dai ung 24 gi. Ngi taly nhng tm giy knh dan vao khung g chn gio cho nnkhoi tt. Nu vua Alfred oc kinh u thi gian t ht hai cy nn,ng co th chc chn a lam tron li th cua mnh.

Ca sau khi cac ng h c hoc tr thanh ph bin, cac nhasang ch vn khng ngng th u kiu khac nhau ma ho thy lathch hp - co ngi dung la en du lam quay may ng h,co ngi da vao mc tiu hao du trong bnh co chia , ngi

khac con dung bong cua mt cy nn sp tt doi trn mt thc o tnh nhng gi thay i ban m - tt ca u nhm chinh phucm ti va o thi gi vi cung mt dung cu.

Nhng sang kin tinh vi tm cach o thi gi ban mtht khng tai nao m ni trc khi vic thp sang nhn tao trnn ph bin va t tn kem. Sau khi ng h c hoc c phatminh, chung ng h la mt s chinh phuc bong m mt cach


31/147



hin nhin. Mt nha phat minh Phap tai gioi cui th ky 17, M.de Villayer, a th dung ti v giac. ng thit k mt ng h cb tr sao cho khi ng cham vao kim ch gi ban m, no dnng ti mt hu gia v nho c gn ch nhng con s, mi hu comt v ring. Ca khi khng nhn thy ng h, ng vn lun lun"nm" c gi.


32/147



CHNG 5

PHAT MINH GI NG U

Tuy con ngi a bit phn chia thi gian cua mnh theonhng chu ky thay i cua anh sang mt tri, ho vn con phai lthuc mt tri. lam chu thi gi cua mnh, kt hp c mvi ngay, chia i sng mnh thanh nhng mang gon gang, ds dung, ho phai tm cach xac nh c nhng oan thi gian nhova chnh xac - khng nhng chia thanh nhng gi u nhau, ma canhng phut, giy va phn cua giy. Ho cn phai ch ra mt bmay. Mai ti th ky 14 ngi chu u mi ch ra chic may othi gian. Trc o, nh chung ta a thy, ngi ta ch co cac ngh bong mt tri, ng h nc, ng h cat va nhng ng h tapnham dung nn hay mui v. Trong khi vic chia thi gian thanhnm a co t nm ngan nm va vic gp nhng chum ngay thanhtun a c bit n t rt lu, th vic chia nho ngay ra lai lamt chuyn khac. Mai ti thi cn ai chung ta mi bt u sng

theo n v gi, noi chi la n v phut.Nhng bc u tin dn ti vic o thi gian bng may,khi im cua cac ng h hin ai chu u, a xut phat khngphai t cac ngi lam ngh nng hay chn nui gia suc, cungkhng phai t cac thng gia hay th thu cng, nhng t nhngcon ngi sung ao thao thc mun chu toan bn phn th phungcua mnh mt cach mau mn va u n. Cac thy dong mun bitthi gi n nh oc kinh cu nguyn. Tai chu u, cac ng hc hoc c thit k khng phai ch gi ma nghe gi. ng h

thc s u tin la ng h bao thc. Nhng b may ng h utin, tin thn cua nganh ch tao ng h, la nhng b may ckeo bng trong lng lam rung mt chic chung sau mt khoangthi gian a o sn. Co hai loai ng h c ch tao cho muc chnay. Co le nhng chic u tin la nhng ng h bao thc nhotrong cac dong tu, hay nhng ng h phong - c goi la horologiaexcitatoria, hay ng h anh thc - t trong phong cua custos


33/147



horologi, ngi gi ng h. Nhng ng h nay anh mt tingchung nhc mt thy dong goi cac thy khac i cu nguyn.Thy gi ng h se ra keo chung ln, thng treo trn mt thapcao moi ngi nghe c. Khoang cung thi ky y, ngi ta alam nhng ng h thap ln hn t trn nhng thap chung, o nhng ng h nay se anh chung ln cach t ng.

Nhng ng h trong cac nha dong bao cac gi kinh theolut, la nhng gi gic trong ngay c lut cua Giao hi quy nh cu nguyn. S ting chung ng h thay i tuy theo gi, tbn ting luc rang ng ti mt ting luc tra va ri lai bn tingluc m v. Vic nh gi chnh xac cho cac gi kinh kha rc ri vcon l thuc tng ni va tng mua, nhng cac ng h trong nhadong co th iu chnh thay i thi gi gia cac chung tuytheo mua.

Cac c gng kt hp cac dung cu o thi gian vi chcnng anh chung a khng bao gi thanh cng hoan toan. Mtngi Paris tai gioi a gn mt tm lng knh vao mt ng hmt tri lam mt knh t, knh nay vao ung tra se tu anhmt tri vao l cua mt khu phao nho va t ng phat ting nchao mt tri luc chnh ngo. Ngi ta k rng ng h phao xinhxn nay a c cng tc dOrleans dng trong vn Hoang Cungnm 1786 va a khai hoa m u cho cuc Cach Mang Phap.Nhiu th ky trc, ngi ta a thit k cac ng h nc phc tap

co chc nng bao gi bng cach ln cac vin soi hay phat ting coi.Co th mt s dung cu loai nay a c th trong cac tu vin.Nhng cac nhu cu c hoc mi oi hoi mt ng h ung

ngha, ng h chay bng may. Nhng ng h chay bng mayu tin a xut hin vao thi ma nhng thi gian cua i sng vachuyn ng b chi phi hoan toan bi anh sang mt tri, khi yngi ta cha bit n anh sang nhn tao lam ln ln ngay vam. Cac ng h chung thi trung c khng anh chung vao cacgi ti. Sau khi anh 4 ting bao gi kinh ti, ng h se im khng

anh chung na cho ti gi kinh sang vao luc mt tri moc sanghm sau. Nhng dn da do hu qua khng d kin trc cua vicch tao ng h may va do s bt buc cua may moc, nhng ngh nay phai kt hp ca nhng gi ti vi nhng gi sang va chiachung thanh 24 gi u nhau mi ngay. Nh th, cac ng h btngun t cac nha dong vi muc ch c bit la anh chung bao


34/147



gi lai chnh la khi im dn ti mt li suy ngh mi v thigian.

ng h mt tri, ng h nc va ng h cat, tt ca uc thit k chu yu ch gi, nh bong mt tri i qua mt mt

ng h, nc chay trong mt cai chen, hay cat chay trong mtbnh thuy tinh.Nhng ng h may khi thuy cua cac thy dong c thit

k tao mt chuyn ng c hoc va anh bua vao mt cai chung.C ch cua may moc oi hoi mt li suy ngh va cam nhn mi.Thay v da vao nhng chu ky cua mt tri thay i theo mua, hayda vao nhng chu ky ngn hn cua cac vt chay nh nc va cat,by gi thi gian c o bng chuyn ng ngt quang cua mtb may. Lam ra mt may anh chung bao nhng gi kinh bt u

va kt thuc, o la nhng cai mi v c hoc, lam nn tang chonganh ch tao ng h cua nhng th ky tip theo.Con lc ri se tao ra lc lam di chuyn mt cai cn anh vao

chung. iu thc s mi me ni cai may a co mt b phn khngcho con lc ri t do va ngt ng ri cua no thanh nhng quangu nhau. ng h mt tri ch s chuyn ng khng ngt quangcua bong mt tri va ng h nc va cat hoat ng nh s ri tdo cua nc hay cat. Cai lam cho chic may mi nay chay lu hanggi va o c nhng n v la mt b phn kha n gian, hu nht c bit n trong lch s. No c goi la cai hi, v no giupiu chnh s "hi phuc" cua ng lc vao trong ng h.

Vi tnh n gian cua nhng phat minh v ai nht, "cai hi"khng la g khac hn s b tr ngt quang u n lc cua mtvt ri. B phn ngt nay c thit k sao cho no lun phin ngtri tha lc cua vt ri trn b may ang chay cua chic ng h.y la phat minh c ban moi ng h hin ai co th tn tai.Hn na, con lc ch ri mt khoang ngn se giup ng h chaylu hang gi v lc gh xung u n cua con lc c bin thanhchuyn ng ngt quang cua b may ng h.

Hnh thc n gian u tin la cai hi bng "cn". Mt thintai v danh v may ln u tin a tng tng ra ni vt ribng cach t nhng banh rng xen vao mt truc thng ng comt thanh ngang, hay cn, ct vao nhng con lc. Nhng con lcnay iu khin chuyn ng. Khi nhng con lc i ra, ng hchay chm hn; khi i vao, no chay nhanh hn. Chuyn ng qua


35/147



lai cua thanh ngang (do lc ri cua nhng con lc ln) se lunphin lam cho cac banh rng cua b may ng h n hay nha ra.Nhng chuyn ng ngt quang nay rt cuc se o nhng phut vav sau cung o nhng giy. Dn da, khi ng h a tr thanh phbin, ngi ta khng con ngh v thi gian nh mt dong chay na,ma nh mt s tp hp nhng luc phn bit a c o lng.Thi gian cai quan i sng con ngi khng con la nhng chu kyco gian m m tri cua mt tri na. Thi gian c hoc khng trina. Ting tch tc cua qua lc ng h se tr thanh ting noi cuathi gian.

Ro rang la ng h may khng con dnh lu g ti mt trihay chuyn ng cua cac hanh tinh na. Cac lut cua chnh no taora hang loat nhng n v ng u va v tn. " chnh xac" cuamt ng h se tuy thuc chnh xac va u n cua cai hi.

Trong kinh nghim nhn loai, co t cuc cach mang ln hnbc tin trin t gi theo mua hay gi "tam" sang gi ng u.y chnh la tuyn ngn c lp cua con ngi i vi mt tri,bng chng mi cua vic con ngi lam chu chnh mnh va lamchu van vt. Ch sau nay ngi ta mi phat hin ra rng mnh aat c quyn lam chu nay nh vic t mnh di quyn thngtr cua mt b may vi nhng oi hoi tuyt i cua no.

Hn hn cac phat minh trc o, ng h may bt u ochung cac gi ban m vi cac gi ban ngay. ch ung gi lucbnh minh, b may nay phai chay lin tuc thu m.

Mt ngay bt u luc nao? Tra li cu hoi nay cung gingnh tra li cho cu hoi co bao nhiu ngay trong mt tun. Nhiucach tra li lm! Chng 1 sach Sang Th noi: "Co mt bui chiuva mt bui sang, o la ngay th nht" ngha la "ngay" u tin laichnh la mt m. Co th y la mt li din ta tnh mu nhimcua vic Tao dng, cho Thin Chua thc hin cng vic cuaNgi trong bong m. Ngi Babylon va ngi n c ai tnhngay bt u luc mt tri moc. Ngi Athen, ging nh ngi DoThai, tnh ngay bt u luc mt tri ln va c theo nh th cho tiht th ky 19. Ngi Hi Giao Chnh Thng ct ngha Kinh thanhtheo ngha en, vn tip tuc bt u ngay cua ho luc hoang hn,luc o ho vn ng h cua ho ch 12 gi.

Ca sau khi a xut hin ng h c hoc, mt tri vn laidu vt trong cach tnh cac gi. Cac ng h ch 24 gi cua thi ky


36/147



u vn con l thuc mt tri mt cach ky la. Trn nhng ng hnay, gi cui cua 24 gi la luc chiu ta.

ng h a khng giai phong chung ta hoan toan khoi mttri, v nhng oi hoi cua bong ti va anh sang. Ty u, cac gi

ng h tip tuc c tnh s t gia tra, la luc mt tri thinnh, hay t na m la thi im gia hai bui tra. phn lnchu u va chu My, mt ngay vn bt u t na m theo ngh.

Ngun gc np sng hang ngay cua chung ta la kt qua cuanhng phat minh n t khp ni trn th gii. Chung ta bit mtnm co 365 ngay la nh cac giao s Ai Cp c xa, trong khi tncua cac thang trong nm theo cac ngn ng phng Ty - January,February, March - va cac ngay trong tun - Saturday, Sunday,

Monday - bt ngun t nhng nha chim tinh Do Thai, Hi Lap vaRma. Va vic chung ta chia mt ngay thanh 24 gi la kt quatng hp cua nhng phng thc tnh toan cua ngi Hi Lap, AiCp va Babylon.


37/147



CHNG 6

MANG THI GIAN I KHP NI

Nm 1583, Galileo Galilei (1564 - 1642), khi o la mt thanhnin 19 tui, ang cu nguyn ging ra ti trong Vng CungThanh ng Pisa th b phn tm bi cy en du pha trn banth lc qua lc lai. Bt k cy en lc dai hay ngn th hnh nhthi gian no lc t bn nay sang bn kia u bng nhau.

ng nhin Galileo khng co ng h, nhng ng a kimtra cac khoang lc bng mach tim cua mnh. Theo li ng k lai,cai thc mc ky la cua i sng thng nht nay a kch thch ngbo nganh y nh cha ng a quyt nh, theo nganh toan hoc vavt ly. Tai ging ra ti cua nha th, ng a kham pha ra cai macac nha vt ly se goi la tnh ng thi, hay thi gian u nhau cuaqua lc - o la thi gian qua lc ong a se thay i khng theochiu ngang ng i cua qua lc ma theo dai cua qua lc.

Kham pha n gian nay a tr thanh biu tng cua thi aimi. Tai ai hoc Pisa, ni Galileo theo hoc, cac mn thin vn va

vt ly u c giang day theo sach giao khoa cua Aristt. Nhngli hoc c ao cua Galileo da vao quan sat va o lng nhngiu ng thy, a m ra mt thi ai mi trong vic o thi gian.Ba thp nin sau khi Galileo mt, sai s trung bnh cua nhngng h tt nht a giam t 15 phut xung ch con 10 giy mingay.

Mt ng h ch ung thi gian vi v s nhng ng h khac khp ni a bin thi gian thanh mt n v o lng vt khnggian. Cac c dn Pisa co th bit gi Florence hay Rma vao

bt c luc nao. Cac ng h o mt khi a chay ng b, se tip tucchay ng b. No khng con ch thun tin cho mt a phng tnh gi lam vic cua cng nhn hay nh gi cu nguyn hay mtcuc hop hi ng thanh ph; t nay ng h a tr thanh mtthc o thi gian toan cu. Cung ging nh trc y, gi ngu a chun hoa cac n v thi gian cua ngay va m, ng va


38/147



ha, bt ky thanh ph nao, th by gi ng h chnh xac achun hoa cac n v thi gian trn khp hanh tinh.

Hanh tinh cua chung ta co mt s c tnh lam cho iu kydiu nay thc hin c. V trai t xoay quanh truc cua no, moi

ni trn mt t u i qua mt ngay 24 gi vi mt vong quay u360 . Cac ng kinh tuyn anh du nhng nay. Khi trait quay, no a bui gia tra ln lt i qua cac ni khac nhau.Khi Istanbul ang la tra, th Lun n mi ch la 10 gi sang.Trong mt gi, trai t quay 15 . V th chung ta co th noi rngLun n 30 kinh ty Istanbul, hay hai gi ty Istanbul vanh th nhng kinh nay tr thanh n v o ca khng gian vathi gian. Nu ban co mt ng h chnh xac t gi Lun nva mang theo sang Istabul, ch cn i chiu vi gi a phng Istanbul la ban co th bit mnh a i xa v hng ng bao nhiu,hay ng Istabul cach xa Lun n bao nhiu.

Nu ban la ngi du lch ng dai va mun bit chnh xacv tr ban ang , ban se thy kho bit v tr trn bin hn trn tlin. Trn t lin ban co th bit v tr cua mnh nh nhng immc cht nh nui i, sng ngi, nha ca, ng xa va thanh ph.Nhng cac mc trn bin rt him va nu co th cung ch nhngngi quan sat lanh ngh mi nhn ra c. Bin rng mnhmng, ch nao trng cung ging ch nao, nn t nhin a thuc ynhng ngi i bin tm v tr cua mnh bng cach quan sat bu

tri, mt tri, mt trng va cac chom sao. Ho tm nhng mc trntri bit nhng mc trn bin. Khng la g thin vn hoc a trthanh ngi hu cua thuy thu va Thi ai Colmb a dn tiThi ai Copernic. Nh knh vin vong mi c phat minh hngln bu tri va nh quan nim mi cua Galileo v mt trng, saoMc va sao Kim, con ngi a kham pha ra bin ca, ve ban nhng ai dng va xac nh c nhng luc a mi.

Khi ngi ta bt u cng cuc thm do bin ca, ho cam thynhu cu hiu bit bu tri ln hn bao gi ht. Ho phai xac nh v

tr cua chnh ho, da trn v bc hay nam cua xch ao va trnkinh ng hay ty cua mt im nao o a c thoa thun trc.Nhng xac nh kinh (tng quan ng - ty) bao gi cung

kho hn la v (tng quan bc - nam) va iu nay giai thch taisao phai rt lu con ngi mi tm ra Tn Th Gii, tai saoColmb a co can am lam cuc vt bin kham pha va tai sao"ng" va "Ty" a b ngn cach lu nh th. Chng han, xac


39/147



nh v tr ng - ty cua mnh trn hanh tinh, ngi i bin phaio s khac bit v thi gian luc mt tri gia tra tai nhng imkhac nhau.

Xac nh v n gian hn nhiu, v cao cua mt tri

trn ng chn tri la mt yu t quyt nh. xch ao vao moimua, mt tri gia tra thng pha trn hay cao 90, trongkhi Bc Cc mua ng hoan toan khng co mt tri con mua helun lun co mt tri. nhng ni nm gia hai vung trn, ngita ghi nhn cao cua mt tri gia tra trn ng chn tri, rii chiu vi nhng bang thin vn trong sach nin giam quc gia bit mnh ang cach xa xch ao v pha bc hay nam baonhiu. lam vic nay, dung cu duy nht cn co la mt cy thcnhm o cao cua mt tri trn ng chn tri. Ngi HiLap xa ch cn nhn cao cua cac ngi sao trn ng chn tri xac nh v ma khng cn dung n dung cu nao ca. Cacbang thin vn trong cac sach giao khoa hang hai thi trung cchnh xac n ni mt ngi a xac nh c v cua mnh mach x xch mt na hay t hn th.

Nhng ngi i bin cang ra xa ngoai ai dng bao la cangnhn ra mnh bit qua t v hanh tinh cua mnh. Ho phai giaiquyt vn kinh . T v Toan Quyn cua Lin hip cac TnhHa Lan, Galileo c nghe noi v nhu cu cp bach giai quyt vn nay cua cac nha hang hai. Ngay t nm 1610, ng a gi y cho

v Toan Quyn rng kinh co th xac nh c trn bin nhquan sat bn v tinh cua sao Mc ma ng a kham pha ra hi unm y. Nhng vic nay oi hoi phai quan sat mt thi gian daiqua mt knh vin vong dai t cao trn boong mt chic tau angdi chuyn trn bin va v th vic nay khng thc hin c. Sauo ng ch ra mt chic non co gn mt knh vin vong ngiquan sat i trn u va ngi trn mt chic b co nhng khpcardan, ging nh nhng chic b dung gi cho la ban cua mtcon tau lun v tr nm ngang. Tuy phng phap nay cho thy

rt thc tin khi quan sat trn t, no lai khng bao gi co tacdung trn bin. Cui cung ng a khuyn lam mt dung cu o thigian chnh xac cho ngi i bin. Sau khi ng kham pha ra qua lcla mt dung cu o thi gian n gian, ng suy ra rng nu no coth o mach cua con ngi, co le no cung co th la mt chic ngh chnh xac i bin. Mai ti mi nm cui i mnh, khi ng trong tnh trang n dt bt buc, Galileo mi t mnh khai thac


40/147



kha nng nay, nhng luc o mt ng a mu khin ng khng thlp rap chic ng h ng a thit k.

Ngi Ha Lan hi o co nhng tram tru qun vung vinng trn cac b bin chu A, cam thy hn bao gi ht nhu cu

xac nh tt hn kinh , nhu cu co ng h i bin. Chang thanhnin Christiaan Huygens tai gioi (1629 - 1695) bt tay giai quytvn . T 27 tui, anh a ch ra ng h qua lc u tin cuamnh va anh a th i th lai. Nhng anh khng bao gi thanhcng hoan toan, v qua lc khng th gi thi gi chnh xac trnmt chic tau trong tranh, bp bnh.

Trc khi co mt ng h i bin chnh xac, ngi i binmun bit v tr cua mnh phai la mt nha toan hoc gioi. Phngphap c nhn nhn tm kinh trn bin la bng quan sat

chnh xac mt trng va iu nay oi phai co nhng dung cu tinhxao va nhng tnh toan chi li. Ch cn sai 5 inch khi quan sat mttrng se co ngha la sai 2,5 kinh, tng ng vi 150 dm trnbin - u mt con tau ung phai nhng tang a ngm nguyhim. Nhng s tnh toan sai lm gy tai hoa co th xut phat tnhng dung cu th s, t mt sai lm trn bang o lng hang hai,hay t chuyn ng lc l cua con tau. iu nay khin cho vn tm kinh tr thanh mt vn thuc khoa hoc cung nh kythut. Cac cng quc hang hai a phn khi t chc nhng lptoan hoc cho nhng thuy thu thng. Khi Charles II m mt lp

toan hoc cho 40 hoc sinh Christs Hospital, mt trng t thin"ao Xanh" Lun n, cac giao vin cam thy kho thoa man cungmt luc cac thuy thu va cac hoc sinh toan hoc. Cac ngi quan trnha trng nhn thy rng Drake, Hawkins va nhng nha hanghai ln a thanh cng ma khng cn toan hoc, nn t vn nhng thuy thu tng lai co thc s cn n toan hoc hay khng.ng v pha toan hoc, Sir Isaac a lp lun rng nhng quy lutcu khng con thch hp na. "Cac hoc sinh toan hoc la nhng bnghoa cua nha trng, cac em co kha nng hng nhn tri thc tt

hn va nu c day d tt va theo hoc nhng v thy gioi, cac emtrong tng lai co th cung cp cho t nc nhng thuy thu,nhng nha ong tau, kin truc s, ky s, chuyn vin toan hoc vu lanh vc, trn bin va trn t, tai ba hn nhng ngi manc Phap hin ang t hao".

Tuy nhin, nhng tnh toan tm kinh nh quan sat mttrng rt phc tap. Cn tm ra mt phng phap nao o, tt nht


41/147



la mt b may, giup cho nhng thuy thu t hoc d tm ra v trtrn bin cua mnh.

Nm 1604, Vua Philip III cua Ty Ban Nha treo giai 10.000ducat cho ai co giai phap va sau o vua Louis XIV cua Phap cung

treo giai 100.000 florin. Va Toan Quyn Ha Lan cung treo giai maGalileo a giai ap. Anh, ng lc thuc bach giai quyt vn kinh khng

phai la nhu cu cua nhng thuy thu trn nhng ai dng xa xima la do mt tham hoa xay ra ngay thm luc a pha b binpha nam. Nm 1707, mt tau chin Anh va vao a ngm cuaqun ao Scilly, gm 140 hon ao nho cach xa b bin khng y40 dm. Toan b thuy thu b chm cung vi thuyn trng cua ho, c Clowdisley Shovell, mu thuyn trng anh hung. Vao thi

hai qun Anh nh cao vinh quang, cai cht cua nhiu thuy thunh th rt gn t lin va khng phai do ke thu tn cng, quala chuyn au n. Lng tm qun chung b anh ng. Hai nhatoan hoc li lac tuyn b cng khai rng tai nan a co th tranhc nu cac thuy thu co hiu bit v kinh . Ch cn ho bit cachtm kinh , ma iu nay "cac thuy thu bnh thng co th hiu vaap dung cach d dang ma khng cn n nhng tnh toan rc ricua thin vn hoc".

Do bin c thuc y, Quc hi vao nm 1714 a thng quamt ao lut "Treo mt Giai Thng Cng Cng cho ngi nao haynhng ngi nao tm ra c Kinh trn Bin".

Ro rang mt ng h qua lc khng th oat giai. tnhc thi gian trn mt con tau trong tranh, lc l, phai co mtphng phap khac. ng h phai khng co con lc hay qua lc.

Co ngi nay ra y tng nu cun tron mt thanh kim loaimong thanh mt lo xo, khi no bung ra no co th tao lc y caimay. Kin truc s ngi y Brunelleschi co le a ch ra chic ngh chay bng dy cot khoang nm 1410. Mt th ky sau, mt th

khoa ngi c a ch nhng ng h nho chay bng dy cot.Nhng dy cot cung co vn cua no. Vi con lc ri, lc tao ra lucu va luc cui lun u nhau, nhng vi dy cot, khi dy cot cangbung ra th lc cang yu dn. Mt giai phap tai tnh cho vn nay la chic "banh cn", mt cai loi cnic c thit k sao khilo xo bung ra, th chnh hnh thu cua cai loi tao mt lc tng dntrn may.


42/147



Ban u, nhng chic ng h bo tui mi nay co u th hnhdang. Co ng h hnh so ngi, qua trng, quyn sach, thanh gia,cho, s t, hay chim b cu, Va co mt s c thit k cung cpnhng lch thin vn, ch nhng chuyn ng cua mt tri, mttrng va cac ngi sao.

Nhng nhng ng h u tin chay bng dy cot nay cungkhng chnh xac hn nhng ng h qua lc ma chung thay th.Luc u mt ng h t nay ngang pha trn va ch co mt kimch gi. Cho ti u th ky 17, b may khng co bao chu bui vanc. Sau o ng h c t ng va mt ng h trng rangoai, c t trong mt khung bng ng. Nhng v no vn conda trn cai thanh hi cua thi ky u, nn s thiu chnh xac lachuyn thng. Khi Hng y Richelieu gii thiu su tp ng hcua mnh, mt v khach v y anh rt hai chic cung mt luc trnnn nha. V Hng y im nhin nhn xet, "y la ln u tin haicai chay ging nhau!".

Mt ng h bo tui chnh xac hn cn phai co mt b phniu khin chnh xac hn. Ca cai hi bng thanh ln cai hi qualc u khng ap ng c iu nay.

Thi gian u, ng h i bin con mc tin nn cac thuyntrng vn tip tuc s dung phng phap mt trng. Nhng dnda, vic san xut nhng ng h re tin con d hn la vic ao taothuy thu gioi toan hoc.

ng h i bin phai c lp vi trong lc cua ng lc cuano, cung nh cua b phn iu khin cua no. Robert Hooke co mty tng n s: nu lc cua mt lo xo co th dung chay ng h,th tai sao tnh an hi cua no lai khng th dung thay cho qua lc iu khin b may?

Trc khi Robert Hooke (1635-1703) ln 10 tui, ng atrng thy mt chic ng h c thao ri ra va th la ng tmnh rap ly mt chic bng g. ai hoc Christ Church, Oxford,

ng ln tui hn cac sinh vin khac va c tham gia mt nhomnghin cu khoa hoc gm nha kinh t hoc tin phong WilliamPetty, kin truc s Christopher Wren va nha vt ly hoc RobertBoyle. Hooke lam ra nhng chic may trc nghim nhng lythuyt ma nhng ngi kia ang khai trin. Khi Royal Societyc thit lp nm 1662, ho a khn ngoan chon Hooke, luc bygi mi 27 tui vao chc vu Phu trach th nghim, co nhim vu th


43/147



nhng th nghim do cac thanh vin a ra. Trong cunMicrographia (1665) cua mnh, Hooke a cho thy ng nm btc cai mu cht cua thi ai mi. ng vit, "S tht la khoa hocv Thin Nhin a qua lu ch la cng vic cua khi oc va tr tngtng. a n luc no phai quay tr v vi tnh cht ro rang vavng chc cua vic quan sat vt cht va nhng s vt hin nhin".

Nm 1658, khi mi 23 tui, Hooke a ngh rng co th lamb phn iu khin cua ng h i bin bng vic "dung nhngdy cot thay v trong lc lam cho mt vt th rung ng trongbt ky t th nao". Mt dy cot gn vao mt con lc co th lam chocon lc lc qua lc lai quanh tm trong lc cua chnh no va nhth tao mt chuyn ng tun hoan cn b may ng h dnghay chay va nh o ch cac n v thi gian. Trc giac nay co tnhquyt nh cho vic lam ra ng h i bin.

Nu mu ng h cua ng c chng nhn bng sang ch,ng a co mt tai san rt ln. Cac nha khoa hoc ng nghip cuang, trong o co Robert Boyle va William Brouncker, ca hai ugiau co, a mun tai tr d an cua ng. Nhng Hooke a t chikhi ho khng ap ng y u moi yu cu cua ng. Nm 1674, khiHuygens, i thu ngi Ha Lan cua ng thc s lam ra chic ngh eo tay chay bng lo xo con lc, Hooke tc gin va t caoHuygens a n cp phat minh cua ng. khng nh u th cuamnh, nm sau ng ch tao chic ng h eo tay gi tng vua,

trn ng h co ghi dong ch khng nh Hooke a sang ch ra bmay quyt nh nay t nm 1658. Hooke a tr thanh tac giakhng th tranh cai cua nh lut Hooke: Ut tensio vis - sc cngbao nhiu th lc by nhiu: mt lo xo khi b keo cng se tao mtphan lc bng vi lc cng cua no. Nhng quyn u tin cho huht cac sang ch chuyn bit cua ng, k ca con lc lo xo, th connhiu tranh cai. Du ai la "nha phat minh u tin" cua nhng tho, th rt cuc vic kt hp mt dy cot chnh lam ng lc va mtlo xo con lc lam b phn iu khin a tao ra chic ng h i

bin. Thi gian u, nhng ng h bin con mc tin, nn cacthuyn trng vn tip tuc s dung phng phap mt trng.Nhng dn da vic san xut nhng ong h re tin vn d hn lavic ao tao nhng thuy thu gioi toan hoc. Khng ch co cac thuythu mi la nhng ngi on nhn c s tin li cua chic ngh. ng h chay bng dy cot a tr thanh mt vt dung tin


44/147



mang theo ca trn t ln trn bin. Vi chic ng h d mangtheo - cang ngay cang nho, khng b trong lc, bo trong tui hay eo c tay - moi lanh vc cua i sng con ngi se mang mt y nghami v thi gian.


45/147



Phn IIIChic ng h cua nha truyn giao

i vi ngi Trung Hoa, tri th

tron nhng trai t th vung va det,vaho tin chc rng nc cua ho ngaytrung tm cua trai t. Ho khngthch cai ytng cua cac ban a ly

phng ty, y t Trung Hoa cua hora mt goc cua phng ng.


46/147



CHNG 7

M NG VAO TRUNG HOA

"Ngi ta khng phai ngac nhin vcac hin nhn Trung Hoa a khng lamnhng bc o. iu ang ngac nhin laacongi lam c nhng kham phao",

lbert Einstein, (1953).

Gi y, xet v mt ky thut, ngi ta u cung co th xacnh c v tr cua mnh trn trai t. Nhng iu o co th vmt ky thut th lai khng lun lun co th v mt xa hi. Truynthng, tp quan, phong tuc, ngn ng, c ch, hang ngan thoi quennho nho, nhng li suy ngh va hanh ng, a la nhng rao can.Chuyn ly ky v chic ng h bn phng Ty a khng xay rabn phng ng.

Nm 1577, tai ai hoc Dong Tn Rma, linh muc tre tn la

Matteo Ricci (1552-1610) luc o mi 25 tui gp mt cha t a struyn giao Dong Tn n tr v, lin quyt nh i truyngiao tai vung th gii o thu vao kho lm cua Giao Hi CngGiao nhng hoa mau phong phu do hat ging Tin mng gieo vaitai o. Nha truyn giao tre a bc l ro mt khi oc c lp se binng thanh mt trong s nhng nha truyn giao v ai nht.

Luc cu be c 17 tui, cha cu a gi cu n Rma hoclut. S rng con mnh se b du d i tu lam linh muc, cha cu ara lnh cho cu khng c hoc cac mn tn giao. Bt chp nhng

c gng cua cha mnh, Matteo a xin gia nhp Dong Tn trc khicu 20 tui, sau o vit th xin cha mnh chp thun. Khi ngRicci (b) vi vang i Rma rut con mnh ra khoi nha tp DongTn, doc ng b nga bnh, ng tin rng y la y cua Chua conmnh theo n ku goi cua no. Th la Matteo Ricci bo Rma iGenoa, ri t o ap tau sang B ao Nha, qua giang trn mttau bun sang n . Khi n Goa, mt vung t thuc B ao


47/147



Nha b bin ty nam, thang 9 nm 1578, ng lai o bn nm hoc va day thn hoc. Sau o cac b trn Dong Tn cua ng c ngsang truyn giao tai Macao, o ng bt u hoc ting Trung Hoa.Ch cach thanh ph thng mai ln Quang ng mt cai vnh,Macao co ve la mt b phong ly tng cho cac nha truyn giao.

Ricci va mt linh muc ban, Michele Ruggieir, sng 7 nm Chu Thanh, mt thanh ph pha ty Quang ng. Ho xy mtngi nha truyn giao va du b s nghi ky cua dn chung va thnhthoang co nhng trn ma a do ban tay cua nhng ngi thunghch, nhng moi ngi u coi cac ng la nhng ngi hoc rng.Trn tng phong khach cua ngi nha truyn giao, Ricci trn mttm ban th gii. Chnh ng a thut lai nh sau:

Trong s nhng nc ln, Trung Hoa la nc co nn thng

mai kem nht; thc vy, co th noi ho hu nh khng co giao lunao vi th gii bn ngoai va hu qua la ho mu tt khng bit g vth gii noi chung. Thc ra, ho cung co nhng hoa ging nhban nay va ho cho o la ca th gii, nhng th gii cua ho ch la15 tnh cua Trung Hoa va trn phn bin chung quanh ban , hocung ve ra mt vai hon ao va t tn cho chung bng cai tn cuanhng vng quc khac nhau ma ho c nghe noi n. Tt canhng hon ao nay gp lai cung khng to bng tnh nho nht cuaTrung Hoa. Vi mt kin thc han ch nh th, khng la g hohunh hoang rng nc ho la ca th gii va ho goi o la Thin ha,

ngha la tt ca nhng g di bu tri. Khi ho bit Trung Hoa chla mt phn cua phng ng to ln, cho rng y tng nay la khacxa vi y tng cua ho, hoan toan v ly va ho mun tm oc vnhng chuyn nay, co th anh gia tt hn.

Chung ti phai nu ra y mt kham pha khac giup chnhphuc thin ch cua ngi Trung Hoa. i vi ho, tri th tronnhng trai t th vung va det va ho tin chc rng nc cua ho ngay trung tm cua trai t. Ho khng thch cai y tng cua cacban a ly phng ty y t Trung Hoa cua ho ra mt cai goc

cua phng ng. Ho khng th nm c nhng chng minhrng trai t hnh cu, gm co t va nc va t ban cht mthnh cu khng co ch bt u va ch cui...

Trung Hoa, vic ra lch, ging nh vic in tin chu u,co ngha la cng b quyn bnh cua mt triu ai mi. Lam gia lchhay dung mt lch khng chnh thc la pham ti khi qun. Thinvn hoc va toan hoc ch danh cho nhng ngi co thm quyn...


48/147



V khng hiu bit v kch thc cua trai t va v nao trangqua t tn, ngi Trung Quc ngh rng ch co Trung Hoa la ncang knh n. Sanh vi s rng ln cua vng quc, vic cai tr vatm hiu bit, ho coi moi dn tc khac khng nhng la moi r macon la nhng con vt khng co ly tr. i vi ho, khng mt ni naotrn trai t xng ang co mt hoang , mt triu ai, hay mtnn vn hoa. Long kiu ngao cua ho cang c thi phng do sngu dt nay bao nhiu, ho cang cam thy xu h by nhiu khi stht c phi bay.

Hoc thc va s kheo leo trong giao t cua Ricci khng xuatan c nhng mi lo s cua dn chung. Mt m ho a nem akhu nha truyn giao, t giac Ricci thng ng vi ngi B aoNha anh chim thanh ph, vu cao ng bit phep hoa kim nhngkhng chu day ho nhng b mt cua khoa nay, ri ho pha huy nhang, Ricci di ln min bc va i n thu Bc Kinh.

Theo truyn thng, cac hoang Trung Hoa khng dnchung thy mt mnh. Trong nhng nm suy i cui triu Minh,vua Ung Ly, mt ng vua n dt bnh hoan, t nht mnh trongCung Cm vi hoang hu, cac phi tn va hang trm cung n, co vs cac thai giam hu ha. Ngay ca nhng v quan ln nht cua vuacung t khi c gp vua, ho phai nh cac thai giam trong cung at lai.

Ricci va cac tu s Dong Tn n Bc Kinh, ho b chn lai valy ht cua cai. Quan b hnh con canh cao se huy ra tro tt canhng vt g ho mang theo co hnh anh cua con ngi b ong inhtrn thp t. Cac quan Trung Hoa cam thy gh rn trc canhmau me cua ngi chu ong nh va ho s o la mt dung cu cuama thut. Trong sut sau thang b giam cm, cac cha Dong Tnkhng con hy vong nao khac, ho ch bit hng long tr v Chuava quyt tm chun b mnh mt cach vui ve ng u vi moikho khn, ngay ca cai cht, v ly tng ma ho a theo ui.

Rong ra hai mi nm, cha Ricci lun c gng gp mt vua,v ng bit ch vua la ngi co th m ca cho Tin Mng va ng btu lo ngai rng s mang cua mnh co th kt thuc trong nguc tu Bc Kinh. Gia s v vong o, co mt lnh cua vua triu ng vaocung va phai mang theo l vt t chu u. Theo cha Ricci, ly dotht bt ng, o la mt hm vua sc nh ra rng co mt li thnhcu c gi ti mnh, vua lin noi Hay noi cho trm bit, caing h o u, cai ng h bit ku reng reng y; cai ng h ma


49/147



nhng ngi ngoai quc mun em n y cho trm, theo nh honoi trong li thnh cu cua ho?

Th la cha Ricci c tha, cac mon qua cua ng c gi nhoang cung va ngi ta bn phao bao hiu rng vua a va

nhn c mon qua. Mon qua trc tin a c gi n cac quanb l xem xet va ho a cho y kin nh sau:Cac nc ty dng cha h co quan h vi chung ta va

khng bao gi nhn nhn lut l cua chung ta. Nhng anh tngcua Chua Tri va cua ngi trinh n ma Ly Ma Tu (Ricci) dngkhng co gia tr bao nhiu. ng ta dng mt cai tui ma ng ta noila ng xng cua nhng con ngi bt t, c nh th la nhngcon ngi bt t khi ln tri th khng mang theo xng cua mnh.Trong mt hoan canh tng t nh th, Han Du (mt hoc gia

chng Pht giao, khi c hoi v vic ngi ta dng mt ngon tayc noi la cua c Pht) a tra li khng nn cho phep anhng iu mi la nh th vao cung, v chung co th em tai hoa.

V th, chung thn khuyn khng nn nhn nhng l vt nay vang ta khng c phep lai trong kinh thanh. Phai truc xut ngta v nc.

Bt chp nhng li o, vua a nhn l vt va triu cha Riccivao Ni Cung.

L vt cua Ricci gm hai ng h rt ep thuc mu thit k

mi nht cua Italy - mt ng h ln chay bng qua lc va mtng h nho chay bng dy cot. Ca hai c em n hoang cungvai ngay trc khi Ricci n va khi Ricci c triu vao cung, chicng h nho vn con chay. Chic ng h ln ngng chay v qualc cua no a rt xung ay ng h. Cac chung bit ku lamcho vua rt thch thu, nhng by gi khng con ku na. ng vuaging nh a tre bun phin v mon chi b b, a truyn quanthai giam cua mnh ra lnh cho Ricci trong ba ngai phai lam chochic ng h chay la.

May thay, trong thi gian Ricci tr v Rma, ng a chun luyn cho s mang truyn giao va ng a y hoc ngh sang h. Th la gi y ng a sn sang giang mt bai v sang h.

Vua truyn cho dng mt cai thap bng g t chic ngh ln trong vn thng uyn, ni ch mt mnh vua va mt tngi c vua sung ai cho vao thng lam.


50/147



Trong chn nm tip theo, cha Ricci tr thanh mt s thnc knh n qua sc tng tng cua chnh mnh. Chic ng hcua nha vua lam cho moi ngi Trung Hoa kinh ngac, cha Riccigiai thch, ch v no la mt cng trnh cha tng c nhn thy,nghe thy, hay tng tng ra trong lch s Trung Hoa. Nhngcha Ricci a lm. Tuy cac cha dong khng bit, nhng ng hmay a co mt lch s rc r va lu dai Trung Hoa. Nm trmnm trc khi cac cha Dong Tn n o, mt s cn thn csung ai trong cung a phai kinh ngac trc mt chic ng hthin vn ky diu. Vao thi cac cha Dong Tn n Trung Hoa,chic ng h thin vn o la con la mt giai thoai c bit nni mt vai hoc gia su tm c ma thi.

Vic ch tao ng h thin vn cua T Tng la mt truynthng. Nm 1077, mt vin chc uyn bac tn la T Tng, cvua Tng phai lam s gia i mng sinh nht cua mt vua r phabc. Nm y sinh nht cua vua r nay nhm ung ngay ng ch.Khi T Tng n ni, ng xu h v thy mnh n sm mt ngay.Co ve lch cua dn r chnh xac hn lch Trung Quc. V T Tngkhng dam tha nhn lch cua hoang thua kem lch dn r, nga thuyt phuc vua r cho phep ng hoan thanh s mang ngoaigiao cua mnh vao ngay ng a nh.

Trung Hoa, vic ra lch, ging nh vic in tin chu u,co ngha la cng b quyn bnh cua mt triu ai mi. Lam gia lch

hay dung mt lch khng chnh thc la pham ti khi qun. Thinvn hoc va toan hoc ch danh cho nhng ngi co thm quyn, vnhng ngi khac co th s dung chung xem v tr thun li cuanhng ngi sao cho vic lt ch . Vua la ngi ep long trinu ng chm lo tt ep cho i sng cua thn dn.

Khi vua Tng hoi s gia cua mnh la lch Trung Hoa unghay lch r ung, T Tng a noi vi vua s tht va kt qua lanhng quan trng coi s thin vn a b trng phat. Th la TTng c lnh cua vua thit k mt ng h thin vn ep va hu

dung hn tt ca ng h a co trc o.Muc ch cua T Tng khng phai ch tao mt ng h chodn chung s dung, nhng la mt chic may lam lch, mt ngh thin vn ring cho Thin T.

Theo y kin cua ha thn, trong nhng triu ai trc a conhiu phng phap va kiu thit k nhng dung cu thin vn


51/147



khac nhau, mi th u khac nhau mt chut. Nhng nguyn ly sdung sc nc chay may vn lun lun la mt. Cac thin th dichuyn khng ngng, nhng nc cung chay (va ) khng ngng.

Vy nu ta lam sao cho nc u mt cach hoan hao, th vic sosanh cac chuyn ng vong tron (cua cac thin th va cua chicmay) se cho thy khng co sai lch hay mu thun; v van vt bindch khng ngng.

ng a soan mt Thit K Mi Cho Mt Khung Hn ThinNghi Va Thin Cu Chay Bng May rt t m co th chun bt o nhng ban ve chi tit va lam nhng m hnh vn hanh cuamay.

Thap ng h thin vn cao 10 met la mt cu truc nm tngtrng ging nh mt ngi chua. tng trn cung, ni ngi ta i

ln bng mt cu thang ring bn ngoai, co mt khung h thinnghi bng ng chay bng may trong o co mt qua cu thin vnquay t ng.

Bn ngoai mi tng co nhng ngi gia cm chung vaching anh vao nhng gi nht nh. Bn trong thap chnh caoti tng ba tnh t mt t, co mt ng h ln, chay bng scnc chay di t va lun phin y ri dc can nhng chennho trn mt banh xe quay t theo chiu thng ng.

C 1/4 gi, toan th cu truc lai vang ln ting chung, ting

cong, ting nc , ting cot ket cua nhng banh xe khng l,ting chn i cua nhng ngi gia. Tuy nhin, b phn chu yuchnh la cai hi dung ngng va bt u chay may khi no phnbit cac n v thi gian. Cai hi tai tnh cua T Tng chay bngsc nc, s dung c tnh long cua nc - ging nh sau nayHooke va Huygens s dung tnh an hi cua kim loai - taochuyn ng ngt quang cn thit cho mt may o gi.

S t ngi co dim phuc c xem ng H Thin Vn cuaT Tng u kinh ngac khi chng kin canh ngoan muc nay, nh

chnh T Tng a m ta.Co chn mi sau tn hu. Chung c sp xp tng ngvi cac ting chung va trng im cac khc...

Luc mt tri ln, mt tn hu mc trang phuc o xut hin thng bao, ri sau hai khc ri lai co mt tn hu khac xuthin trong trang phuc mau xanh bao gi m. Cac canh m


52/147



mi canh chia thanh 5 phn nho. Mt tn hu mc trang phuc oxut hin u canh, ch phn u tin cua canh, 4 phn con laicua canh u la cac tn hu mau xanh. C nh th, co tt ca 25tn hu cho nm canh m. Khi n gi i bnh minh, gm 10khc, co mt tn hu mau xanh xut hin thng bao. Ri bnhminh gm 2 khc ri c thng bao bng mt tn hu mauxanh khac va mt tri moc c thng bao bi mt tn hu mauo. Tt ca nhng tn hu nay u xut hin cng chnh gia.

Nm 1090, chic may nay a sn sang biu din va hngdn cho vua cung mt s t cn thn trong cung.

Khi mt ng vua mi ln ngi nm 1094, am nnh thn theothoi l cu a tuyn b lch cua tin la sai. Khng con c sbao v cua triu nh, chic ng h thin vn cua T Tng b

ngi ta cp pha ly ng va a bin mt khoi ky c cuanhng nha tr thc. Khi cha Ricci n Bc Kinh, cac hoc gia TrungHoa tai triu nh qua b ng trc phat minh chu u ky diu,ho coi y la mt cai g mi co di bu tri.

Ricci va cac nha truyn giao Dong Tn sau ng a s dungkin thc thin vn va khoa lam lch cua mnh cung c anhhng i vi triu nh Trung Hoa. Khi mi n Trung Hoa, Riccinhn thy lch m cua Trung Hoa b sai lm, nh a tng sai lmsut nhiu th ky. Cac nha thin vn cua triu nh lin tuc sailm mi khi d bao cac cuc nht thc va v th tao s nghi ng vkha nng hoang tun theo y tri.

C hi ln a n vi cac cha Dong Tn khi ngi ta d oanse co nht thc vao sang ngay 21 thang 6 nm 1629. Cac nhathin vn cua triu nh d bao bin c se xay ra luc 10 gi 30 vase keo dai hai gi. Cac cha Dong Tn lai d bao nht thc se xayra luc 11 gi 30 va ch keo dai hai phut. Vao ngay quyt nh o,a ti 10 gi 30 ma mt tri vn choi chang. Cac nha thin vntriu nh a sai. Nhng cac cha Dong Tn co ung khng? Thri, ung 11 gi 30, nht thc bt u va ch keo dai hai phut,ung nh cac cha Dong Tn a d oan. Th la t nay v th cuacac cha Dong Tn i vi Vua c vng vang va canh ca TrungHoa ma Ricci mi ch he m nay a m toang on nhn khoahoc phng Ty. B L cua triu nh khn cu vua cho duyt lchva ngay 1 thang 9 vua truyn cho cac cha Dong Tn bt u cngvic. Tin th, ho cung vi cac ngi Trung Hoa dch sang ting


53/147



ty phng nhng sach v toan hoc, quang hoc, thuy lc hoc va mnhac va ho bt u ch tao nhng knh vin vong cho Trung Hoa.

Cung thi ky nay, trong khi Rma, Galileo b giao hoangxet x v lac giao, th Bc Kinh cac cha Dong Tn ang dung

nhng hoc thuyt cua Galileo giang ao.Tai nng va s khn ngoan cua nhng th h cac nha thinvn - truyn giao Dong Tn k tip a lam cho ho c cac vuaTrung Hoa sung ai. Cac nha truyn giao Dong Tn a at cmt quyn lc ma khng ngi ngoai quc nao at c trc o,mai cho ti th ky 19. Chnh s hiu bit v lch a m ng chocac cha Dong Tn n c vi triu nh. Tuy nhin, khng phailch ma ng h mi la cai m ra nn thng mai mi gia ngva Ty. Bn Ty, ng h a sm tr thanh mt vt dung hng

ngay, trong khi Trung Quc, no vn lun lun la mt mon chi trong sut nhiu th ky. th ky 18, cac ng h qua lc, ng h tay, ng h

chi a tr thanh mt th ngoai t quy ngi chu u trao ivi triu nh Trung Hoa. V vua tre Khang Hy, ngi bao tr chocha Ferdinand Verbiest, a rt thch thu nhn c t cha DongTn Gabriel Magalhaen mt ng h hnh anh lnh, mt tay muakim, con tay kia cm khin va mt ng h khac c mi khi btu mt gi lai chi mt iu nhac khac. Khoang nhng nm1760, cha Dong Tn phuc trach cac su tp cua hoang a baocao rng hoang cung cht nch ng h... nao la ng h treotng, ng h tay, chung chum, ng h bao gi, an organ,ng h qua cu va ng h thin vn u loai - co n trn 4 nganmon t nhng tay th gioi nht Paris va Lun n.

Cac vua Trung Hoa a lp nhng nha may va xng ch taoring cua mnh lam nhng chi d thng nay. Vao gia thky 19, nha may ch tao ng h cua nha vua s dung n mttrm nhn cng, nhng san phm cua ho khng sanh c vi sanphm cua chu u. V ngi Trung Hoa khng lam c nhngdy cot cht lng cao nn ho vn con lac hu so vi th h nhngng h chay bng qua lc. Sau cung, cun sach day ngh lamng h u tin a xut hin bng ting Trung Hoa vao nm1809, luc y s ng h cu Trung Hoa a tao u vic lam chohang trm th sa ng h.


54/147



CHNG 8

ME CUA CAC MAY MOC

Chnh v ng h luc ban u c ch tao khng phai nhmt dung cu thc tin phuc vu mt muc ch duy nht, nn nose tr thanh me cua cac may moc. S tin b a co nh s cng tacgia nhng nha khoa hoc - Galileo, Huygens, Hooke va nhngngi khac - vi nhng th thu cng va th may.

V ng h la nhng may o u tin cua thi ai mi, nn

Những phát hiện về vạn vật và con người (Phần 1)

Documents

Transcript of Những phát hiện về vạn vật và con người (Phần 1)