Những huyền thoại
Transcript of Những huyền thoại
Tác giảDịch giảSố trang
NămTủ sách
NxbEbook
NHỮNG HUYỀN THOẠI
Roland BarthesPhùng Văn Tửu410 trang2014Tinh HoaTri ThứcSachvui.Com
✪Dịch từ nguyên bản tiếng Pháp Mythologies
Éditions du Seuil, Paris, 1957Bản in quý 2, 1970 Imprimerie Bussière
Lời Nói Đầu
CácbàitrongcuốnNhữnghuyềnthoạiđượcviếttừ1954đến1956;còn
cuốnsáchđãxuấtbảnnăm1957.
Bạnđọcsẽthấyởđâyhaiquyếttâm:mộtmặtlàphêphánngônngữcủa
cáigọilàvănhóađạichúngvềphươngdiệnhệtưtưởng;mặtkháclàbước
đầutháodỡngônngữấyvềphươngdiệnkýhiệuhọc:tôivừađọcSaussure*
vàtôisẽrútởđấyraniềmtinchắclàbằngcáchxemxétcác“thểhiệntập
thể”nhưnhữnghệ thốngkýhiệu,người tahyvọngcó thể thôikhôngcòn
phảitốcáonhẹnhàngchungchungmàvạchramộtcáchchitiết sựhuyễn
hoặcmuốnbiếnvănhóatiểutưsảnthànhbảnchấtphổquát.
Hai thaotáckhibắt tayviếtcuốnsáchnày,rõrànglàngàynaykhông
thểcứtiếnhànhnhưthếđượcnữa(chínhvìvậytôikhôngmuốnsửachữa
nhữnggìđãviếtra);chẳngphảivìnộidungđềcậpđếngiờđâyđãquađi;
màvìviệcphêphánvềphươngdiệnhệtưtưởngđãtrởnêntếnhịhơnhoặc
chíítđòihỏiphảitếnhịhơn,khimàyêucầuphêphánấylạinổilêndữdội
(tháng Năm 1968); và việc phân tích về phương diện ký hiệu học, chí ít
nhữnggìliênquanđếntôi,mởđầubằngvănbảnởcuốiNhữnghuyềnthoại,
đãđượcpháttriển,đượcxácđịnh,đãtrởnênphứctạp,đãcónhữngýkiến
khácnhau;việcphântíchấyđãtrởthànhđịabànlýluậnnơicáibiểuđạtcó
thểchơigiỡnlunglinh,trongthếkỷnàyvàởPhươngTâycủachúngta.Vậy
nêntôikhôngthểviếtnhữnghuyềnthoạimớitheohìnhthứccũcủachúng
(nhưởđây)đượcnữa.
Tuynhiên,cáicònlại,ngoàikẻthùchủyếu(Chuẩnmựctưsản),làsự
kếthợpcầnthiếtgiữahaithaotácấy:chẳngtốcáonàolạikhôngcócôngcụ
phântíchtinhviđểtốcáo,chẳngkýhiệuhọcnàocuốicùnglạikhôngđiđến
bàibáckýhiệu.
RolandBarthes*
ThángHai,1970
Lời Tựa
Những bài sau đây đã được viết hàng tháng theo dòng thời sự trong
khoảnghainăm,từ1954đến1956.Thờigianđó,tôicốgắngsuytưthường
xuyênvềmộtsốhuyềnthoạitrongđờisốnghàngngàyởPháp.Chấtliệucủa
suytưcóthểrấtđadạng(mộtbàibáo,mộtbứcảnhtrêntờtuầnbáo,mộtbộ
phim,mộtbuổitrìnhdiễn,mộtcuộctriểnlãm),vàđềtàirấttuỳtiện:rõràng
đấylàdòngthờisựcủatôi.
Điểmxuấtphátcủasuytưấyphầnlớntrườnghợplàcảmgiácbứtrứt
trước“cáibảnchấttựnhiên”màbáochí,nghệthuật,ýthứcchungcủamọi
ngườithườngkhôngngừnggánchomộtthựctạimàthựctạiấy,cáithựctại
chúngtađangsống, lạihoàntoàncótínhlịchsử:nói tómlại, tôikhóchịu
thấyrằngtrongcâuchuyệntheodòngthờisựcủachúngta,bảnchấttựnhiên
vàLịchsửluônbịlẫnlộn,vàtôimuốntómbắtcáihệtưtưởngsailầm,theo
ýtôi,nóẩnnấpởchỗngườitatrìnhbàyrùmbengvềcái-tất-nhiên-là-thế.
Ngaytừđầutôiđãchorằngkháiniệmhuyềnthoạinóilênnhữngđiều
tưởng là hiển nhiênmà dối trá ấy; khi đó tôi hiểu từ ngữ này theo nghĩa
truyềnthống.Nhưngtôicũngđãtinvàomộtđiềumàvềsautôitìmcáchrút
ratấtcảnhữnghệquả:huyềnthoạilàmộtngônngữ.Vìvậy,tuyđềcậpđến
nhữngsựviệcxemrahếtsứcxalạvớimọiloạivănchương(mộttrậnđấu
vật,mộtmónănđượctrangtrí,mộtcuộctriểnlãmchấtdẻo),tôikhôngnghĩ
làđirangoàilĩnhvựckýhiệuhọcđạicươngcủathếgiớitưsảnchúngta,mà
tôiđãtiếpcậntriềndốcvănchươngtrongcáctiểuluậntrước.Tuynhiênchỉ
saukhiđãkhảosátmộtsốnhữngsựviệcthờisự,tôimớinảyraýmuốnđịnh
nghĩahuyềnthoạihiệnđạimộtcáchcóbàibản:tấtnhiêntôixếpvănbảnấy
vàocuốicuốnsách,bởilẽnóchỉlàmcôngviệchệthốnghoánhữngtưliệu
trướcđómàthôi.
Nhữngtiểuluậnnàyđượcviếtthángnọquathángkianênchắclàkhông
được triển khai gắn bó hữu cơ với nhau:mọi liên kết của chúng là ở chỗ
nhấnmạnh,ởchỗlặpđilặplại.Bởivìtôikhôngbiếtliệucóđúngnhưcâu
cáchngôn,nóiđinóilạinghemãibùitai*,nhưngtôitinlàítranhữngđiều
nóiđinóilạibiểuđạtcáigìđấy.Vàđiềutôitìmkiếmtrongsuốtcuốnsách
này,đólànhữngsựbiểuđạt.Đấylànhữngsựbiểuđạtcủatôichăng?Nói
cáchkhác,phảichănglàcómộthuyềnthoạihọccủanhàhuyềnthoạihọc?
Chắclàthế,vàchínhbạnđọcsẽtựmìnhthấyrõđiềutôicamđoanlàđúng.
Nhưngnói thực, tôikhôngnghĩvấnđề lạiđặt rahoàn toàn theocáchấy .
“Sựgiảihoặc”,dùnglạimộttừngữđãbắtđầusáomòn,chẳngphảilàmột
côngcuộcoaiphong.Tôimuốnnói rằng tôikhông thể tán thànhniềm tin
truyềnthốngkhẳngđịnhcósựmâuthuẫnvềbảnchấtgiữatínhkháchquan
củanhàbáchọcvớitínhchủquancủanhàvăn,nhưthểngườinàyđượcphú
chomột“quyền tựdo”vàngườikiamột“thiênhướng”,cảhaicáiđóđều
thíchhợpđểtránhnéhoặcđểtônvinhnhữnghạnchếcóthựccủamỗibên:
tôiđòihỏiphảisốngđầyđủkhốimâuthuẫncủathờiđạitôi,nócóthểbiến
châmbiếmcayđộcthànhđiềukiệncủachânlý.
RolandBarthes
1. Những huyền thoại
Nơi người ta đấu vật*
“…Sựthậtcườngđiệucủađộngtáctrongnhữnghoàncảnhlớncủa
cuộcđời.”
Baudelaire*
ĐẤUVẬTcóđặctínhcủamộtcảnhdiễncựcđoan.Tathấyởđấymột
lốicườngđiệuchẳngkhácnàosựcườngđiệucủacácsânkhấucổđại.Vả
chăngđấuvật làmộtcảnhdiễngiữathanhthiênbạchnhật,bởivìđiềucốt
yếucủađấutrườnghoặcvũđàikhôngphảilàbầutrời(giátrịlãngmạndành
chonhữngcuộchộihècủagiớithượnglưu),màlàánhsángchóichangtừ
trênxuốngdưới;ngaytrongcácsànđấusâuthẳmvàcáubẩnnhấtởParis,
đấuvậtvẫnmang tínhchấtnhữngcảnhdiễnhoành tránggiữa thanh thiên
bạchnhậtcủasânkhấuHyLạpvàcáccuộcđấubòtót:ởcảhaitrườnghợp
ấy,mộtthứánhsángkhônggợnbóngtạonêncảmxúcchẳngbịníukéo.
Có những người cho rằng đấu vật làmôn thể thao ghê tởm. Đấu vật
khôngphảilàmộtmônthểthao,đólàmộtcảnhdiễn,vàđixemđấuvậttrình
diễnsựĐauđớnthìcũngchẳngghêtởmgìhơnlàđượcchứngkiếnnỗiđau
khổcủaArnolphehaycủaAndromaque*.Tấtnhiên,cóloạiđấuvậtgiảdối
tốncôngsứcdiễn ravớidángdấpvô tích sựcủamộtmôn thể thaochính
quy: loạiấychẳngcógì thúvịhết.Đấuvật thực thụ,gọimộtcáchkhông
thíchđáng làđấuvật tài tử,diễn ra trongcác sànđấumạthạng,nơi công
chúngtựpháthoànhậpvới tínhchấtđầyấn tượngcủa trậnđấu,cũngnhư
côngchúngởcácrạpchiếubóngvùngngoạiô.Chínhnhữngconngườiấy
sauđólạiphẫnnộvềchuyệntrậnđấulàmộtmànthểthaokỹxảo(thếnhưng
chínhvìthếmànómấtđitínhchấtghêtởm).Côngchúnghoàntoànchẳng
cầnbiếttrậnđấucódùngkỹxảohaykhông,vàhọcólý;họtinvàođặctính
đầutiêncủacảnhtượng,đólàloạibỏmọiđộngcơvàmọihệquả:điềuquan
trọngđốivớihọ,khôngphảilàhọnghĩthếnào,màlàhọnhìnthấygì.
Côngchúngấybiếtphânbiệtrõràngđấuvậtvớiđấubốc*;họbiếtrằng
đấubốclàmộtmônthểthaokhắckhổ,dựatrênsựminhchứngtínhchấtưu
thắng;ngườitacóthểđánhcuộcaithắngaithuatrongmộttrậnđấubốc;còn
với đấu vật, điều đó xem ra chẳng có nghĩa gì. Trận đấu bốc làmột câu
chuyệndiễnradướimắtkhángiả;còntrậnđấuvật,thìhoàntoànngượclại,
ngườitanhậnthứcởtừngthờiđiểm,chứkhôngphảiởcảquãngthờigian.
Khángiả chẳngquan tâmđếndiễnbiến chung cuộc, họ chờđợi hình ảnh
nhất thờicủanhữngcơnkíchđộngnhấtđịnh.Vậy làđấuvậtđòihỏiphải
đọcngaytứcthìcácnghĩađặtliềnkềnhau,màchẳngcầnnốichúnglạivới
nhau.Kếtcụchợplýcủatrậnđấuchẳngkhiếnngườihamxemđấuvậtquan
tâm,trongkhitráilạitrậnđấubốcluônkhiếnmọingườidựđoánaithắngai
thua.Nóikhácđi,đấuvậtlàtổngsốnhữngcảnhđấumàchẳngcảnhnàoliên
quanđếncảnhnào:mỗithờiđiểmđòihỏinhậnthứcđầyđủcơnkíchđộng
nổilênbộtphátvàduynhất,khôngbaogiờkéodàirađếnchungcuộc.
Vìthếchứcnăngcủađôvậtkhôngphảilàchiếnthắng,màlàhoànthành
chínhxácnhữngđộngtácmàkhángiảtrôngchờởanhta.Ngườitabảorằng
võJu-đôchứađựngmộtphầnsâukínchấtbiểutượng;ngaytrongkhidốc
toànlực,đóvẫnlànhữngđộngtáckìmnén,chínhxácnhưngnhanh,vung
lênrấtchuẩnmàkhôngnặngđòn.Đấuvậttráilạichủtrươngnhữngđộngtác
cựcđoan,đượckhaithácđếncựcđiểmsựbiểuđạtcủachúng.TrongvõJu-
đô,mộtvõsĩngãxuốngthìchỉvừachạmđất,anhtađãlănngườiđi,anhta
luồnra,anhtanétránhthấtbại,hoặcnếuthuađãrõràng,thìanhtalậptức
rờivõđài;trongđấuvật,đôvậtngãxuốnglànằmbẹpdướiđất,đểchokhán
giảnhìnrõmườimươicảnhtượngbấtlựckhôngthểthathứđượccủaanhta.
Chứcnăngcườngđiệuấycũngchínhlàchứcnăngcườngđiệucủasân
khấucổđại,màcáchthức,phươngtiện,vàđạocụ(cácmặtnạvàcácgiầy
caođế)cùnggópphầngiảithíchmộtcáchcựcđoancáiTấtyếu.Độngtác
củađôvậtbạitrậnbiểuđạtchomọingườithấymộtthấtbại,chẳnghềche
giấu,màanhtacònnhấnchorõthêmvàdùngdằngkiểunhưmộtdấugiãn
nhịp,độngtácấytươngđươngvớimặtnạcổđạiđảmnhiệmchứcnăngbiểu
đạtgiọngđiệubithảmcủacảnhtượng.Trongđấuvật,cũngnhưtrêncácsân
khấucổđại,ngườitakhôngxấuhổvềsựđauđớncủamình,ngườitabiết
khóc,ngườitamuốnkhóclóc.
Vậy làmỗikýhiệucủađấuvậtđềuhoàn toàn sáng tỏ,bởi lẽbaogiờ
cũngphảiđượchiểuhếtngaylậptức.KhicácđốithủvừabướclênVõđài,
côngchúngđãbiếtrõcácvai.Giốngnhưởsânkhấu,mỗicửđộngcủacơthể
đều thểhiệncựcđoanchứcnăngcủanóởđôvật.Thauvin, tuổingũ tuần,
béophìvàrệurã,vớivẻgớmghiếcchẳngrađànôngchẳngrađànbàkhiến
ngườitacứmuốngọibằngmụ,Thauvinphôbàytrongdathịtcủaynhững
dấuấncủađêmạt,bởivaitròcủaylàthểhiệncáigìđấycóvẻghêtởmtừ
trongxươngcốt,thểhiện“quânđểugiả”theokháiniệmcổđiển(kháiniệm
mấuchốtcủabấtcứ trậnđấuvậtnào).Cảmgiácghê tởmdoThauvinchủ
tâmgâynênđượcđẩyrấtxatronglĩnhvựccáckýhiệu:khôngnhữngngười
tasửdụngởđâycáixấuxíđểbiểuđạtsựđêtiện,màcáixấuxíấycònđược
tậphợptấtcảlại thànhmộttínhchấtđặcbiệt tởmlợm:khốithịtchếtnhợt
nhạtđổsụp(côngchúnggọiThauvinlà“thịtôi”),khiếnsựlaókếtáncủa
côngchúngkhôngcònnổilênngẫunhiênbấtchợtnữa,màchínhlàtừtrong
vùngsâuthẳmcủathểchấthọ.Thếlàngườitasẽcuồngnhiệtcảmthấymình
nhópnhúakhinhìnthấyhìnhảnhsauđócủaThauvinhoàntoànphùhợpvới
ngườingợmcủaylúcbanđầu:nhữnghànhvicủaysẽhoàntoànđápứng
chấtnhầynhụacănbảncủaconngườiy.
Vậycơthểcủađôvậtlàmấuchốtđầutiêncủatrậnđấu.Tôibiếtngaytừ
đầulàtấtcảmọihànhvicủaThauvin,nhữngphảnbội,nhữngđộcác,những
hènnhátcủaysẽkhôngđingượclạihìnhảnhsựghêtởmmàtôicảmnhận
đượcởyngaytừđầu:tôicóthểyêntâmlàysẽhoànthànhmộtcáchthông
minhvàđếntậncùngtấtcảnhữngđộngtácthểhiệnthóiđêtiệncùngcực
nàođấyvàsẽdựngnênthừathãihìnhảnhtênđểugiảgớmghiếcnhấtxưa
nay:tênđểu-giả-ma-chê-quỷ-hờn.Vậylàcácđôvậtcómộtcơthểcũngdứt
khoát như các nhân vật củaHài kịch Italia, họ phô bày ngay từ đầu, qua
trangphụcvàtháiđộ,nộidungvaikịchcủahọsauđó:nếunhưPantalonmãi
mãichỉcóthểlàmộtgãbịcắmsừngnựccười,Arlequinmộttênđầytớquỷ
quyệt, và ông Thầy thuốc một tay lên mặt dạy đời ngu dại, thì cũng thế
Thauvinmãimãichỉcóthểlàmộtgãphảntrắcgớmghiếc,Reinières(người
caolớntócvànghoe,thânthểẽoợtvàđầutócbùxù)chỉcóthểlàhìnhảnh
ngán ngẩm của sự thụ động, cònMazaud (chú gà trống choai kiêu căng),
hìnhảnhcủathóihợmhĩnhlốlăng,vàOrsano(thanhniênmênhạcjazzẻo
lảnhưcongáixuấthiện từđầuvớichiếcáodàimặc trongnhàxanhxanh
hồnghồng)hìnhảnhhailầnsắcnétcủamộtả“đĩrạc”haythùhằn(bởitôi
không nghĩ rằng công chúng của sàn đấu élysée-Montmartre nghe theo
Littré*vàhiểutừ“đĩrạc”làgiốngđực).
Vậycơthểcủacácđôvậtlàkýhiệucơbảnchứađựngmầmmốngcủa
cảtrậnđấu.Nhưngmầmmốngấysinhsôinảynở,bởichínhlàởmỗithời
điểmcủa trậnđấu, trongmỗi tìnhhuốngmới,màcơ thểcủađôvậtkhiến
côngchúngvôcùnghoanhỉkhi thấyđiệubộ thếnào là tínhkhínhưvậy.
Cáctuyếnbiểuđạtkhácnhausoisánglẫnchonhauvàtạothànhcảnhtượng
dễhiểunhất.Đấuvậtthìcũngnhưlốiviếtphụchú:bêntrênsựbiểuđạtcăn
bảncủacơthể,đôvậtcócácgiảithíchtuylàphụnhưngluônluônđúnglúc,
khôngngừnggiúpchoviệcđọchiểutrậnđấubằngnhữngcửchỉ,nhữngthái
độvànhữngđiệubộlàmrõýđịnhđếnmứctốiđa.Lúcnày,đôvậthoanhỉ
bằngmộtcáinhếchmépghêtởmkhianhtaghìđốithủkìnhđịchdướihai
đầugốicủamình;lúckhácanhtanởmộtnụcườihợmhĩnhvềphíakhángiả
đểbáo trước làmìnhsắp trả thùđếnnơi; lúckhácnữa,nằmbẹpdướiđất,
anhtadanghaicánhtayđậpbìnhbịchxuốngđấtđểmọingườibiếttìnhcảnh
nãonuộtcủaanh;rồinữa,anhcònđưaravôsốnhữngkýhiệuđểainấyhiểu
rõanhthểhiệnmộtcáchchínhđánghìnhảnhmộtkẻkhótínhluônbịarađủ
thứchuyệnchungquanhnỗibựcdọccủamìnhđểmuavuichomọingười.
Vậy là một Tấn trò đời* thực sự, trong đó những sắc thái dục vọng
thường gặp nhất ngoài xã hội (hợm hĩnh, ta đây, ác ngầm, “ănmiếng trả
miếng”)luônluônmaymắnbắtgặpkýhiệurõràngnhấtrấtphùhợpđểbiểu
hiệnvàtruyềncảmhứngrầmrầmđếntậncùngcủaphòngđấu.Tahiểurằng
đếnmứcđộấy thìdụcvọngcóchínhxác thựchaykhôngchẳngcònquan
trọngnữa.Côngchúngyêucầulàyêucầuhìnhảnhcủadụcvọng,chứkhông
phải làdụcvọngbản thânnó.Trongđấuvật,vấnđề tínhchân thựcchẳng
hơngìởsânkhấu,ởđâycũngnhưởkia,ngườitachờđợilàchờđợisựthể
hiệnbằnghìnhảnhrõràngnhữngtìnhhuốngtâmlýthườnglàsâukín.Dùng
nhữngkýhiệubênngoàiđểthểhiệnnộitâm,dùnghìnhthứcđểvắtkiệtnội
dung,đócũngchínhlànguyêntắccủanghệthuậtcổđiểntoànthắng.Đấu
vậtlàsựbắtchướcbộtịchngaytứcthì,hiệuquảhơnrấtnhiềusovớisựbắt
chướcbộtịchtrênsânkhấu,bởivìđiệubộcủađôvậtkhôngcầnbấtcứdẫn
giảinào,bấtcứbàitrínào,nóitómlạibấtcứhộtốngnàođểcóvẻnhưthật.
Vậymỗithờiđiểmcủađấuvậtgiốngnhưmộtphươngtrìnhđạisốngay
tứckhắcchothấymốiliênquangiữanguyênnhânvàkếtquảrõràng.Chắc
chắnnhữngngườimêxemđấuvậtđầuócrấthàohứngkhinhìnthấycơchế
tâmlývậnhànhhoànhảođếnnhưvậy;cónhữngđôvật,chẳngkhácdiễn
viên tàiba,muavuichomọingườingangvớimộtnhânvậtcủaMolière*,
bởihọthànhcônglàmchongườitađọcngayrađượcnộitâmcủahọ:mộtđô
vậtvới tínhcáchkiêucăngvà lố lăng (nhưngười tabảoHarpagon làmột
tínhcách)làArmandMazaud,luônlàmchocảphòngđấuvuinhộnnhờthể
hiệnđượcnhữngtínhtoánsátsao,đẩyđườngnétcácđộngtáccủamìnhlên
đếncựcđiểmcủasựbiểuđạt,đemđếnchotrậnđấucủaanhtacáisôinổivà
chínhxáccủamộtcuộcđạitranhluậnkinhviệnhọc,màcáiđíchphảiđạtlà
thắnglợivênhvangvàchẳngaibắtbẻđượcvềmặthìnhthức.
CôngchúngđượcchứngkiếnlàchứngkiếncảnhtượnglớnvềnỗiĐau
đớn, sựThất bại và cáiCông lý.Đấu vật trình diễn nỗi đau đớn của con
ngườivớitấtcảsựkhuếchđạicủacácmặtnạbikịch:đôvậtđauđớndobị
rơivàotìnhthếquáiác(mộtcánhtaybịvặn,mộtcẳngchânbịkẹt)phôra
dángvẻtộtcùngcủaĐaukhổ;nhưtượngĐứcBàPiètanguyênthuỷ,anhta
đểmọingườinhìnthấybộmặtméoxệchvìđauđớnkhôngsaochịunổicủa
mình.Ngườitahiểurằngtrongđấuvật,ngượngnghịusẽlàlạclõng,vìnó
tráivớiviệcphôbàycảnhtượngmộtcáchtựnguyện,tráivớicuộcTriểnlãm
sựĐauđớn,nóchínhlàtínhmụcđíchcủatrậnđấu.Vìvậytấtcảcáchànhvi
phátsinhrađaukhổđềugâyấntượngmạnhmộtcáchđặcbiệt,giốngnhư
độngtáccủangườilàmtròảothuậtgiơnhữngquânbàilênrấtcao:ngườita
sẽkhônghiểuđượcsựđauđớnnếukhông thấynguyênnhânrõ ràng;một
độngtácthậtsựtànácmàkínđáolàviphạmnhữngluậtlệkhôngthànhvăn
củađấuvậtvàsẽchẳngcóhiệuquảgìđếnmọingười,giốngnhưmộtđộng
tácvônghĩalýhoặcvôtíchsự.Tráilại,nỗiđauđớnphảitỏrađauđớngấp
bộivàđauđớnthậtsự,bởivìphảilàmchoainấychẳngnhữngthấyrõanhta
đauđớn,mànhấtlàcònphảihiểutạisaoanhtađauđớn.Cáithếmàcácvõ
sĩđấuvậtgọilàthếkìmkẹp,nghĩalàmộtthếbắtđốithủphảinằmimkhông
cựaquậyđượcnữa,phảihoàntoànchịukhuấtphục,cái thếấychínhlàcó
chứcnăngchuẩnbịchocảnhtượngđauđớnmộtcáchquyước,cóthểhiểu
được,vàsắpđặtmộtcáchbàibảnnhữngđiềukiệncủađauđớn:kẻbạitrận
nằmbất động khiến kẻ thắng trận (nhất thời) ung dung trong tàn bạo của
mìnhvàtruyềnchocôngchúngcáinhẩnnhakhủngkhiếpcủakẻtratấn,y
tinchắcvàonhữngđộngtáctiếptheocủay;dùngbàntaydayvàomõmcủa
đốithủbấtlựchoặcdùngnắmtaygiầnthậtmạnhvàliêntụcvàocộtxương
sốngcủahắn,ítrathìcũngđểmọingườinhưnhìnthấyrõnhữngđộngtác
ấy,đấuvật làmônthểthaoduynhấtphôbàyhếtrangoàihìnhảnhtratấn
đếnthế.Nhưngngaycảởđây,chỉcóhìnhảnhmớithuộcdiệnquantâm,và
khángiảchẳngtrôngchờnỗiđauđớnthậtsựcủađôvật,họchỉthưởngthức
vẻhoànhảocủahìnhtượng.Chorằngđấuvậtlàcảnhtượngkhoáitròtànác
thìkhôngđúng:đóchỉlàcảnhtượngrõhiểumàthôi.
Cómộtthếkháccòngâyấntượngmạnhhơnthếkìmkẹp,đólàthếtông
phạt,dùnghaicẳng tayphạtmạnh,vớiquảđấmdứnệnvàongựcđối thủ,
ngheđánhbịchvàcơthểbạitrậnđổdúiđổdụixuống.Trongthếtôngphạt,
biếncốđượcđẩylêncựcđiểmrõmồnmột,đếnmứcđộngtácchỉcònxuất
hiệnnhưmộtbiểutượng:vậylàđiquáxa,làvượtrangoàicácquytắcđạo
đứccủađấuvậttrongđómọikýhiệuđềuphảihếtsứcrõràng,nhưngkhông
đượcđểhélộraýđịnhấy;lúcđócôngchúngkêulên:“Lừabịp”,chẳngphải
vìhọtiếckhôngđượcchứngkiếnmộtnỗiđauđớnthậtsự,màvìhọlênán
giảtạo:cũngnhưtrênsânkhấu,ởđâychânthậttháiquácũnghỏngmàkiểu
cáchtháiquácũnghỏng.
••••
Ngườitađãnóiđếnmọilợithếmàđôvậtrútrađượctừmộtdạngcơthể
nàođấyđượccấutạovàđượckhaithácđểtriểnkhaitrướcmắtcôngchúng
hìnhảnh tổng thểcủaBại trận.Chẳnggìcó thểbiểuđạt rõ ràngvàcuồng
nhiệtsựthấtthếtiêubiểucủakẻbạitrậnhơnlànhữngcơthểtobéotrắng
bệchmềmnhẽođổsụpnguyênkhốixuốngđấthoặcngãgiúigiụivàodây
chắn, hai cánh tay chới với, nhữngđô vật thân hình lực lưỡngkhông cựa
quậychúivàonhữngchỗđànhồitrênVõđài.Chẳngcógâncốtgìnữa,da
thịtcủađôvậtchỉcòn làmộtđốngnhầynhụadướiđất làmchoainấyvô
cùngphấnkhíchvàhếtsứchânhoan,ởđấy,sựbiểuđạtđượcđượcđẩylên
đếncựcđiểmtheokiểucổđại,nóchỉcóthểgợitanhớđếnnhữngýđịnhcố
tìnhcủacáclễkhảihoànthờiLaMã.Lúckhác,lạithêmmộttưthếcổđại
bật ra từcặpđôiđôvật,với tư thếcủakẻ thua trậnvanxin,quỳmọp,hai
cánh taygiơ lên trời,vàdầndầngụcngườidobịkẻ thắng trận từ trênđè
xuống.TráivớivõJu-đô,trongđấuvật,Bạitrậnkhôngphảilàmộtkýhiệu
quyước,khiđượctiếpnhậnrồilàthôikhôngcầnđếnnữa:nókhôngphảilà
mộtkếtcục,màtráilạilàcảmộtchặngthờigian,mộtcuộctrưngbày,nólấy
lạicáchuyềnthoạicổđạivềnỗiĐaukhổvàsựNhụcnhãtrướccôngchúng:
đó làcây thánhgiávàcộtbêu tộinhân.Đôvậtnhưbịđóngđinh trêncây
thánhgiágiữabanngàytrướcbàndânthiênhạ.Tôiđãnghethấyngườita
nóivềmộtđôvậtnằmsóngxoàidướiđất: “Hắn tachết rồi,đức Jesusbé
nhỏ,kiakìa,bịđóngđinhcâurút”,vàlờimỉamaiấynóilêngốcrễsâuxa
củamàntrìnhdiễnthựchiệnchínhcácđộngtáccủanhữnglễtẩyuếthờixửa
thờixưa.
Nhưngđấuvật,bằngđiệubộ,phảithểhiệntrướchếtkháiniệmthuầntuý
đạođức:đólàcônglý,ýnghĩcóăncótrảlàcốtyếutrongmônđấuvậtvà
câu“Bắtnóphảiđauđớnđi”củacôngchúngtrướchếtcónghĩalà“Bắtnó
phải trả giá đi”. Vậy tất nhiên đây làmột công lý tự tại. Hành động của
“quânđểugiả”càngđêtiện,thìcôngchúngcànghoanhỉkhithấyhắnbịăn
đònxứngđáng:nếukẻphảntrắc–dĩnhiênlàmộtđứahènnhát–chạytrốn
raphíangoàidâybaoquanhvõđài,trơtráolàmđiệubộbiệnminhchohành
visai tráicủamình,hắnsẽbị tómcổ lạiởđấykhông thươngxótvàquần
chúnghoanhỉthấythểlệbịviphạmnhưnglàđểtrừngphạtđíchđáng.Các
đôvật thừabiếtcáchkhơidậylòngtứcgiậncủacôngchúngbằngcáchđề
xuấtvớihọngaychínhphạmvicủakháiniệmCônglý,khuvựcđốiđầunơi
chỉcầnvượtrangoàithểlệmộtchútlàđủlàmchoainấysôisụclên.Đối
vớingườimêxemđấuvật,khônggì tuyệtvờinhưkhi thấymộtđôvậtbị
chơixấutrảthùcuồngnhiệt,laonhưđiênkhôngphảivàomộtđốithủsung
sướngmàvàohìnhảnhlồlộcủasựbấtchính.Tấtnhiênởđâyđộngtáccủa
Cônglýquantrọnghơnnhiềusovớinộidungcônglý:đấuvậttrướchếtlà
mộtchuồisốlượngcóđicólại(ănmiếngtrảmiếng).Điềunàylýgiảitạisao
dướiconmắtcủanhữngngườimêxemđấuvật,cácđảongượctìnhthếchứa
đựngcáihaycáiđẹpvềmặtđạolý:họthưởngthứcnhữngtìnhthếđónhư
mộttìnhtiếttiểuthuyếtđếnđúnglúc,vàsựtươngphảncànglớngiữamột
đòngiángthànhcôngvàhoàncảnhđảongược,sốphậncủamộtđôvậtcàng
gầnvớisựthấtbại,thìmànkịchcâmcàngđượcđánhgiálàtuyệt.VậyCông
lýlàthểchếcóthểviphạmđược;bởivìtồntạimộtđiềuLuậtlàcảnhtượng
nhữngdụcvọngvượttrànrangoàicônglývẫncóđầyđủgiátrị.
Dođóngườitasẽhiểulàtrongnămtrậnđấuvậtthìchỉcókhoảngmột
trậnlàhợpthức.Mộtlầnnữacầnphảithấyrằngởđâytínhhợpthứcđược
quanniệmhoặcvậndụngnhưởsânkhấu:quytắchoàntoànkhôngphảilà
mộtcáigìđóbắtbuộcphảituânthủ,màchỉlàcáivỏngoàiquyướccủatính
hợpthức.Vìvậy,trongthựctế,trậnđấuhợpthứcchẳngquachỉlàtrậnđấu
lịch sự quá đáng: các địch thủ đối chọi nhau hăng hái nhưng không điên
cuồng,họbiếtkiềmchếcáctínhkhícủahọ,họkhônglănxảvàokẻbạitrận,
họngừngtấncôngngaykhiđượclệnh,vàhọchàonhaukhikếtthúcmộtpha
tuygaycấnsongvẫnkhôngngừngtrungthựcvớinhau.Tấtnhiêncầnphải
thấyrằngtấtcảnhữnghànhđộnglịchsựkiađượcbáohiệuchocôngchúng
bằngcácđộngtácướclệnhấtcủasựtrungthực:bắttaynhau,giơhaicánh
taylên,rờingaynhaurakhiđangởvàomộtthếkìmkẹpnhưnggiằngconó
sẽcóhạichosựhoànhảocủatrậnđấu.
Ngược lại, tại đây sự không trung thực chỉ tồn tại ở các ký hiệu cực
đoan:giángmộtcúđámạnhvàokẻbạitrận,vừatrốnchạyrangoàivòngdây
baoquanhvõđàivừa lớn tiếng thanhminhmộtcách thuần tuýhình thức,
khôngchịubắttayđốithủtrướchoặcsautrậnđấu,lợidụnglúcchínhthức
tạmnghỉđểlừalọclaođếnsaulưngđốithủ,giángmộtcúbịcấmđoánmà
trọngtàikhôngnhìnthấy(cúđánhrõrànglàchỉcógiátrịvàcôngdụngkhi
thựcramộtnửakhángiảởsànđấucóthểtrôngthấyvàtứcgiận).DoĐộcác
vốnlàkhôngkhítựnhiêncủađấuvật,nêntrậnđấuhợpthứcchủyếuchỉcó
giátrịngoạilệ.Khángiảquenxemđấuvậtlấylàmlạvàhoanhô,thoángcó
cảm tưởngnhưquayvềvới truyền thống thể thao lạ lẫm(“các tayấyhợp
thứcđến lànhộn”);họchợt cảmđộng thấyconngười saomà tốtđến thế,
nhưngchắcsẽbuồnnhưtrấucắnvàdửngdưngđếnchếtđiđượcnếucácđô
vậtkhôngnhanhchóngtrởlạivớinhữngvốchơixấutớitấp,chỉcócácvố
ấymớilàmchotrậnđấuvậthấpdẫnmàthôi.
Xétchocùng,đấuvậthợpthứcchỉcóthểdẫnđếnđấubốchoặcvõJu-
đô,trongkhicáiđộcđáocủađấuvậtthậtthụlạilàởtấtcảnhữngtháiquá
khiếnđấuvậttrởthànhmộtcảnhdiễnchứkhôngphảimônthểthao.Kếtcục
củatrậnđấubốchayvõJu-đôthìgọnghẽnhưdấuchấmkếtthúcmộtvăn
bảnchứngminh.Nhịpđiệucủađấuvậtthìkháchẳn,bởivìchiềuhướngtự
nhiêncủanólàchiềuhướngkhuếchđạitutừ:cườngđiệucáctínhkhí,lặpđi
lặplạicáckịchphát,cácđòngiángtrảtăngnặngtấtnhiênchỉcóthểdẫnđến
lộnxộnkỳcụcnhấtmàthôi.Mộtsốtrậnđấu,vàlànhữngtrậnthànhcông
nhất, kết thúc bằng cảnh hỗn loạn om sòm, giống như tròmúa súng tung
hoànhtrênmìnhngựa*,ởđấymọiquyđịnh,mọiluậtlệcủathểloại,vaitrò
củatrọngtàivànhữngranhgiớicủaVõđàiđềubịloạibỏ,bịcuốnvàocảnh
hỗnloạnhânhoantrànracảphòngđấu,kéotheoloạnxịcảcácđôvật,các
nhânviênchămsóc,trọngtàivàcảkhángiảnữa.
••••
NgườitađãghinhậnlàởchâuMỹmônđấuvậtcóvẻnhưthểhiệnmột
cuộc chiến huyền thoại giữa cái Thiện và cáiÁc (có bóng dáng tính chất
chínhtrị,tayđôvậttồiluônđượcxemlàquânĐỏ).TròđấuvậtởPhápsuy
tônanhhùngtheokiểuhoàntoànkhác, thuộcphạmviđạođứcchứkhông
mangtínhchínhtrịnữa.Côngchúngbắtgặpởđâymộthìnhảnhhoàntoàn
thuộclĩnhvựcđạođứcđượcxâydựngngàycàngđậmnét:đólàhìnhảnhtên
đểugiảhoànhảo.Ngườitađếnxemđấuvậtđểchứngkiếnnhữngngónbiến
hoácủavaidiễnlớnđầutiên,vẫnnhânvậtấy,luônthườngtrựcnhưngnhiều
hìnhnhiềuvẻnhưGuignolhoặcScapin, sáng tạo ra lắm thếđánhbấtngờ
songbaogiờcũngvẫntrungthànhvớivaicủamình.Tênđểugiảlộranhư
mộttínhcáchcủaMolièrehaymộtchândungcủaLaBruyère*,nghĩalànhư
một thựcthểcổđiển,nhưmộtbảnchất,màcáchànhvichỉ lànhữnghiện
tượngbiểuthịphụgắnvớithờiđiểm,tínhcáchđượccáchđiệuhoáấychẳng
thuộc về một quốc gia nào, một đảng phái nào, và đô vật có tên là
Kuzchenko (biệt hiệu Moustache* vì có bộ ria mép giống Staline*),
Yerpazian,Gaspardi,JoVignolahayNollières,khángiảquenxemđấuvật
khôngnghĩanhtathuộcxứsởnàokhácmàđềulàxứsởđấuvật“hợpthức”.
Vậythếnàolàtênđểugiảdướiconmắtcủacôngchúngdườngnhưbao
gồmmộtphầnlànhữngngườikhônghợpthức?Vềcănbảnđólàmộtkẻthất
thường,chỉthừanhậncácquytắckhicácquytắcấycólợichomìnhvàvi
phạmtínhnhấtquánrõràngvềcáchxửsự.Đólàconngườikhôngthểlường
trướcđược,dođókhôngthíchnghiđượcvớimọingười.Ynúpbóngđiều
LuậtkhixétthấyLuậtcólợichoyvàphảnlạiLuậtkhiđiềuđócóíchchoy.
KhithìyphủnhậnranhgiớichínhthứccủaVõđàivàtiếptụcđuổiđánhmột
đốithủđãđượccácvòngdâybaoquanhVõđàibảovệmộtcáchhợppháp,
khithìylạiphụchồicáiranhgiớiấyvàđòiđượcchechởbởicácvòngdây
màvừalúcnãyykhôngtôntrọng.Tháiđộtiềnhậubấtnhấtđólàmchokhán
giảsôisụclêncònhơnlàphảntrắchaytànbạo:bựcmìnhkhôngphảivềmặt
đạođứcmàvềmặtlôgích,họxemcáclậpluậnmâuthuẫnlàlỗilầmđêtiện
nhất.Cúđònbịcấmchỉtrởthànhkhônghợpthứckhinópháhuỷthếquân
bìnhvềsốlượngvàlàmrốiloạnlốiănmiếngtrảmiếng:côngchúnglênán
hoàntoànkhôngphảilàlênánsựviphạmcácquytắcchínhquyxámxịt,mà
là lênánviệc thiếu sự trả thù, thiếuđòn trừngphạt.Vìvậy,khôngcòngì
kíchđộngquầnchúnghơnlàcúvungchânđávàomộtgãđểugiảbạitrận:
sựtrừngphạtlàmchoainấyhoanhỉđếntộtcùngkhinóđượcminhchứnglà
hoàntoànchínhxác,lúcấycảsànđấulaókhinhbỉ:đấykhôngcònlàmột
“thằngđểugiả”màlà“mộtconđĩrạc”,cửchỉthốtralờihạnhụcxuốngtận
bùnđen.
Tínhmụcđíchrõràngnhưthếđòihỏiđấuvậtphảiđúngnhưcôngchúng
mongđợi.Cácđôvật,nhữngngườinhiềutừngtrải,biếtrấtrõcáchláicác
tình huống tự phát của trận đấu về phía hình ảnhmà công chúng xem là
nhữngchủđềthầnthoạituyệtdiệulớnlao.Mộtđôvậtcóthểkhiếnngườita
bựctứchoặcngánngẩm,nhưngkhôngbaogiờlàmchongườitathấtvọng,
bởi anh ta luôn thực hiện đến nơi đến chốn, bằng cách từngbước tô đậm
thêm các ký hiệu là điều công chúng trông đợi ở anh ta. Trong đấu vật,
chẳngcógìlàkhônghoàntoànphơibàyra,khôngcómộtbiểutượngnào,
khôngcómộtámchỉnào, tấtcảđềuđưarahết;chẳngđểlạichútgì trong
bóngtối,độngtáccủađôvậtcắtbỏtấtcảnhữngnghĩaphụtạpvàtrịnhtrọng
trìnhbàyvớicôngchúngsựbiểuđạtrànhmạchvàđầyđặn,tròntrĩnhtheo
kiểumộtBảnchất tựnhiên.Sựcườngđiệunàychẳngphảicáigìkhácmà
chínhlàhìnhảnhcủahiệnthựchoàntoànrõràngdễhiểutrongquanniệm
dângianthờixưa.Vậycáiđượcđấuvậtthểhiệnbằngđiệubộlàsựhiểubiết
lý tưởngvề các sự vật, là thể hiện niềm sảngkhoái của những con người
trongmộtlúcnàođóđượcnânglênkhỏitìnhtrạngnhậpnhằngvốndĩcủa
các tình huốngđời thườngvà đượcđặt vào cái thế có được tầmnhìn bao
quátBảnchấttựnhiênnguyênkhôi,ởđấycáckýhiệurốtcuộcsẽtươngứng
vớicácnguyênnhân,khôngtrụctrặc,khônglệchlạcvàkhôngmâuthuẫn.
Nhânvậtchínhhaytênđểugiảcủatấnkịch,màvàiphúttrướcđótathấy
nổixungthiênđịa,đượcphóngđạilênngangvớitầmvócloạikýhiệusiêu
hình,khitathấyanhtarờiphòngđấuvật,thảnnhiên,vôdanhtiểutốt,tay
xáchmộtchiếcvalinhỏvàkhoáctayvợ,chẳngaicóthểngờrằngđấuvật
nắmgiữquyềnlựccảibiếnvốnlàđặcthùcủaSânkhấuvàTínngưỡng.Trên
Võđàivàngaytậnđáysâuônhụctựnguyệncủamình,nhữngđôvậtvẫnlà
các thần thánh,bởivìđôi lúchọ làchìakhoámở raBảnchất tựnhiên, là
độngtácthuầnkhiếtphântáchcáiThiệnrakhỏicáiácvàđểlộdiệnmạocủa
mộtthứCônglýxemracóthểhiểuđược.
Diễn viên của ảnh viện Harcourt
ỞPHÁP,ngườitakhôngphảilàdiễnviênnếuchưađượccácảnhviện
củaHarcourtchụphình.DiễnviêncủaHarcourtlàchúatể:anhtachẳngbao
giờlàmgìhết:anhtabịbắtchợtlúcđứngim.
Một lốinói trệch,mượncủaphépxãgiao, lýgiải tư thếấy:diễnviên
đượcgiảđịnhlà“ởngoàiđời”.Tấtnhiênđâylàmộtđờisốnglýtưởng,đời
sốngcủacácdiễnviênnơichỉcóhộihèvàyêuđương, trongkhi trênsân
khấu,tấtcảđềulàcôngviệc,thứ“quàtặng”hàophóngvàkhóchịu.Vàsự
thayđổiấycầnphảigâybấtngờđếncaođộ;cầnphảilàmsaokhiếnchúngta
bốirốikhinhìnthấytreodọccácthanggáccủanhàhát,nhưquáivậtđầusư
tửmìnhngườiởlốivàocácđềnđài,hìnhảnhthầntiêncủamộtdiễnviênđã
lộtbỏbộdacủaconquáivậtnáođộng,tuyrấtngười,vàlấylạibảnchấtphi
thờigiancủamình,ởđâydiễnviênđượcđềnbù:dothiênchứcmàđôikhi
diễnviênbuộcphảiđóngvaigiàlãovàmặtmàyxấuxí,chẳngcònlàchính
bảnthânmình,nayngườitađểchoanhlấylạibộmặtlýtưởng,gộtsạchcác
vếtnhơcủanghềnghiệp(nhưởcửahàngthợnhuộm).Chuyểntừ“sânkhấu”
ra“ngoàiđời”,diễnviêncủaHarcourtkhônghềtừbỏ“mơmộng”đểvềvới
“thựctế”.Màhoàntoànngượclại:trênsânkhấu,tokhoẻ,xươngxẩu,nhục
thể,làndatrátphấndàycộp;ngoàiđời,phẳngphiu,nhẵnnhụi,khuônmặt
đứcđộ, thanh thoátnhờánhsángdìudịucủaảnhviệnHarcourt.Trênsân
khấu,đôikhigiàcả,chíítcũnglàđứngtuổi;ngoàiđời,vĩnhviễntrẻtrung
mãimãituổithanhxuân.Trênsânkhấu,giọngnóicứlạcđivìphảilêngân
nhưnhữngbắpchâncủavũnữ;ngoàiđời,lặnglẽmộtcáchlýtưởng,nghĩa
làbíẩn,đầyvẻthâmtrầmhuyềnbí,đặcđiểmcủanhữngvẻđẹpimhơilặng
tiếngnhư thiênhạ thườngnghĩ.Cuối cùng, trên sânkhấubị buộcphải có
nhữngcửchỉtầmthườnghoặcanhhùng,dùsaođềucóhiệulực;ngoàiđời,
thuvềchỉcònlàmộtkhuônmặtkhôngchútđộngđậy.
Bộmặtthuầnkhiếtấylạicònhoàntoànvôtíchsự–nghĩalàxaxỉ–bởi
gócnhìnsai lệch,nhưthểmáyảnhcủaHarcourt,dođượcphépđặcquyền
chớplấycáivẻđẹpphitrầngiankia,nênchắclàphảiđượcđặttrongnhững
khuvựcmơhồnhấtcủakhoảngthinhkhông,vànhưthểbộmặtchậpchờn
giữanềnđấtthônhápcủanhàhátvàbầutrờirạngrỡở“ngoàiđời”chỉcó
thểđượcbắtgặp,chớplấybảnchấtphithờigiancủanótrongkhoảnhkhắc,
rồilạibịkínhcẩnbỏmặctrênhànhtrìnhđơnđộcvàhuyhoàng:khithìđắm
đuốinhưtìnhmẫutửnhìnxuốngmặtđấtcứlùixa,khithìngẩnglên,rạng
ngời, khuônmặt của diễn viên như vươn tới nơi chốn củamình trên trời
trongmộtchuyếnthăngthiênthongdongvànhẹnhàng,tráingượcvớiđám
nhân loại khán giả, họ thuộc vềmột loài động vật khác chỉ có khả năng
chuyểnđộngbằngđôichân(chứkhôngphảibằngkhuônmặt),nênphảicuốc
bộvềnhà.(Cólẽmộtngàynàođócầnphảitiếnhànhnghiêncứucáctranh
tượngkhôngchânvềphươngdiệnphântâmhọclịchsử.Bướcđibằngchân
–xétvềphươngdiệnhuyềnthoạihọc–cólẽlàđộngtáctầmthườngnhất,
dođócó tínhchấtngườinhất.Mọimơmộng,mọihìnhảnh lý tưởng,mọi
tiếnbộxãhội, trướchếtđềugạtbỏđôichân,dùđấylàcáchvẽchândung
haysảnxuấtrachiếcxehơi).
Thu về chỉ còn làmột khuônmặt, đôi vai,mái tóc, các nữ diễn viên
chứngtỏtínhchấtphithựctạirấtcaođạocủapháinữ–nhờthếmàởngoài
đờihọrõrànglàcácthiênthần,saukhiđãtừnglànhữngtìnhnương,những
bàmẹ,nhữnggáigianghồ,nhữngconsenconnhàitrênsânkhấu.Còncánh
đànông,trừnhữngvaitìnhlangcoinhưthuộcvàoloạithầntiên,vìgương
mặthọ,cũngnhưgươngmặtphụnữ,vẫncònởtrạngtháiphảngphất,cánh
đànôngtỏrõnamtínhcủamìnhbằngnétđặctrưngthànhthịnàođó,như
mộtcáitẩuhútthuốc,mộtconchó,cặpkínhđeomắt,mộtcáilòsưởicóchỗ
tìtay,nhữngvậtdụngtầmthường,nhưngcầnthiếtđểradángđànông,chỉ
cánhđànôngmớiđượcphéptáobạonhưthế,vàquađódiễnviênở“ngoài
đời” như kiểu các thượng đế và vua chúa vui nhộn, chứng tỏ rằng anh ta
chẳngngạiđôikhicũng làmộtconngườinhư thiênhạ, cónhững thúvui
(cáitẩuhútthuốc),sựtrìumến(conchó),nhữngkhuyếttật(kínhđeomắt)
vàcảnhàcửaởtrầngian(cáilòsưởi).
ẢnhchụpcủaHarcourttônvinhtínhvậtchấtcủadiễnviênvàtiếptục
thậtsựmột“sânkhấu”tấtyếulàsáomònbằngcảnh“ngoàiđời”bấtđộng
nênlạicótínhchấtlýtưởng.Thậttrớtrêu,sânkhấuởđâylàthựctại;còn
ngoàiđờilạilàhuyềnthoại,mơmộng,kỳdiệu.Diễnviêntuyđãtrútbỏcái
lốtthâmcăncốđếcủanghềnghiệp,vẫncứđeođẳngvớicốtlõivaikịchcủa
mình là nhân vật anh hùng, là mẫu người lý tưởng, chẳng giống với các
chuẩnmựcthểchấtcủathiênhạ.Khuônmặtởđâylàmộtvậtthểthơmộng;
vớivẻbình thản,vớisắc thái thần tiênkhiếnnómấtđi tínhchân thựcđời
thường,vàmangdángdấpmơhồ,cựclạcvàcuốicùnglàbằngancủatính
chânthựccaosiêu.Docóchútảogiác làđặc thùcủamột thờiđạivàmột
giaicấpxãhộivừakhôngđạttớiđượclýtínhthuầntuývừakhôngvươnđến
được huyền thoại mãnh liệt, vào những giờ nghỉ giải lao, khán giả chán
ngán, bước ra, và tuyên bố rằng các khuônmặt phi thực tại kia chính là
nhữngkhuônmặtởngoàiđờivàainấy tinmộtcáchduy lý rằngphíasau
diễnviêncómộtconngười;nhưngkhilộtxácdiễnviên,ảnhviệnHarcourt
chớpđúnglúc,làmnổilênmộtvịthượngđế,thếlàtấtcả,trongđámcông
chúng tư sản vừa chán chường vừa sống với dối trá kia, ai nấy đềumãn
nguyện.
Dovậy,diễnviên trẻcho rằngảnhchụpởHarcourt lànghi thứcnhập
môn,làvănbằngtaynghềcao,làchứngminhthưnghiệpvụđíchthựccủa
mình.AnhtacóthậtsựvàonghềkhôngchừngnàochưachạmtớiBóngđiện
ChítôncủaHarcourt?Khunghìnhchữnhậtnơilầnđầutiênhiệnracáiđầu
lýtưởngcủaanh,vẻthôngminh,mẫncảmhoặcranhmãnhcủaanh,tuỳtheo
cáivaianhđịnhgiữtrọnđời,đólàchứngthưtrangtrọngtoànxãhộichấp
nhận loại anh ra khỏi nhữngquy luật thể chất riêng biệt củamìnhvà bảo
đảmchoanh,từngàylàmlễrửatộiđó,mangtrọnđờimộtbộmặtcótấtcả
những sứcmạnhmàmọi người khác chẳng có, hay ít ra là có cái này lại
thiếucáikia:đólàvẻrựcrỡbấtdibấtdịch,làsứcquyếnrũkhôngnhuốm
chútđộcác,lànănglựctrítuệkhôngnhấtthiếtđikèmtheotàinghệhoặcnét
đẹpcủadiễnviên.
ĐấylàlýdovìsaocácảnhcủaThérèseLePrathoặccủaAgnèsVarda,
chẳnghạn,đềulàtiềnphongchủnghĩa:cácảnhấyluônđểchodiễnviênbộ
mặtnhậpvai,khôngthoátđượcrangoàichứcnăngxãhộicủamình,đólà
“thểhiện”chứkhôngphảidốitrá.Đốivớimộthuyềnthoạibịthahoánhư
huyềnthoạicácbộmặtdiễnviên,giảiphápnàylàhếtsứccáchmạng:không
treo ở dọc các cầu thang những bức ảnh chụp cổ điển củaHarcourt, chải
chuốt,uểoải,đẹpnhưtiênhoặchùngdũng(tuỳtheogiớitính),đólàhành
độngtáobạomàrấtítrạphátdámratay.
Những người La Mã trên màn ảnh
TRONGphimJulesCésarcủaMankiewicz, tấtcảcácnhânvậtđềucó
một riềm tóc trên trán, sốnhânvậtnàyuốn loănxoăn, sốnhânvậtkiađể
mảnhnhưchỉ,sốkhácđểnhôranhưcáimào,sốkhácnữabôidầubóng,tất
cảđềuchảitóccẩnthận,vàaihóiđầuthìkhôngđượctuyểnchọn,tuyrằng
LịchsửLaMãcungcấpmộtsốkhánhiềungườiđầuhói.Nhữngaicómái
tócthưacũngphảitốnkémmớigiảiquyếtđược,vàbácthợcạolàthợthủ
côngchínhcủaphimluônbiếtcáchkéoramộtmớtóccuốicùng,mớtócấy
tiếpnốivớibờcủavầngtrán,vầngtránLaMã,vầngtránhẹpluônluônbiểu
đạtmộthỗnhợpđặcthùcủaquyềnhành,đạođứcvàchinhphục.
Vậy cái gì gắnvới những riềm tócdai dẳng ấy?Đơngiản chỉ là biểu
trưngcủaTínhchấtLaMã.Tathấyởđâyxuấthiệncôngkhai thaotáccơ
bản của diễn xuất, đó là kýhiệu.Món tóc trên vầng trán rõ ràng quá rồi,
chẳngaicòncóthểhồnghilàmìnhđangởLaMã,vàothờixaxưa.Vàniềm
tinchắcấytiếptụcmãi:cácdiễnviênnóinăng,hànhđộng,giằnvặt,bàncãi
nhữngvấnđề“muônthuở”màvẫngiữđượcnguyênvẹntínhchấtgiốngnhư
thậtvềmặtlịchsửcủahọ,chínhlànhờlácờnhỏấygiăngtrênvầngtrán:
tínhchấtmuôn thuởcủahọ thậmchícó thểhoàn toànyênổnphình rộng,
vượtquaĐạidươngvàcácthếkỷ,lantớibộmặtHoaKỳcủanhữngnhân
vậtphụởHollywood,chẳnghềchi,ainấyđềuyêntâm,thanhthảntinchắc
vàomộtthếgiớichẳngcònnghingờgìnữa,ởđấynhữngngườiLaMãđúng
làdânLaMãbởimóntóctrênvầngtránkia,cáikýhiệurànhrànhnhấttrong
tấtcảcáckýhiệu.
MộtngườiPháp,vốnnhìnnhữnggươngmặtMỹnhưvẫncòngiữchútgì
cótínhchấtngoạilai,nênthấysựphatrộngiữacácdiệnmạogăng-xtơHoa
Kỳvớicáiriềmtócnhonhỏcóvẻnựccười:đólàtròhàihướcngẫuhứng
xuất sắcởphòng trà thìđúnghơn.Bởivì,vớichúng ta,kýhiệuvậnhành
mãimãi,nómấtgiákhiđểlộratínhmụcđíchcủanó.Nhưngvẫncáiriềm
tócấy trênvầng tránLa tinh tựnhiênduynhấtcủaphim làvầng tráncủa
MarlonBrandolạigâyấntượngmạnhchochúngtamàkhônglàmchúngta
cười,vàchẳng loại trừkhảnăngdiễnviênnày thànhcôngởchâuÂumột
phầnlànhờsựănnhậphoàntoàncủamáitócLaMãấyvớidiệnmạochung
của nhân vật. Ngược lại, Jules César thì thật khó tin, với cái đầu quả bơ
Anglo-Saxons*đãnhẵnmặtquacảngànvaiphụtrongcácphimtrinhthám
hoặchàihước,cáisọnhumìcủaanhtakhócóthểlấpliếmđượcbằngmón
tócthợcạo.
Tronglĩnhvựccácsựbiểuđạtcủamáitóc,đâylàmộtkýhiệuphụ,ký
hiệunhữngbấtchợtbanđêm:PortiavàCalpumia,đangđêmbịđánhthức,rõ
ràngđầukhôngkịpchải:nàngPortiatrẻhơn,máitóclúcđórốitung,nghĩa
làtìnhtrạngthiếuchảichuốtdườngnhưởcấpđộđầutiên;nàngCalpumia
lớn tuổi, tuy đầu không chải song vẫn trau chuốt hơn:một bím tóc vòng
quanhcổraphíatrướcvaibênphải,gâyấntượngkýhiệutruyềnthốngcủa
lộn xộn, đó là không đối xứng.Nhưng các ký hiệu ấy đồng thời vừa quá
đánglạivừanựccười:chúngkhẳngđịnhcái“tựnhiên”màchúngkhôngcó
dũngcảmtônvinhđếntậncùng:chúngkhông“thànhthật”.
MộtkýhiệukháccủaphimJulesCésarlàtấtcảcáckhuônmặtlúcnào
cũngmướtmồhôi:dânchúng,línhtráng,nhữngkẻmưuphản,cácnétmặt
khắckhổvànhănnhúmcủacảbọnấyđềunhễnhại(bôivazơlin).Vàcáccận
cảnhxuấthiệnthườngxuyênđếnnỗimồhôiởđâyrõrànglàmộtbiểuhiện
códụngý.NhưriềmtócLaMãhaybímtócbanđêm,mồhôicũnglàmộtký
hiệu.Kýhiệucủacáigì?củatínhđạođức.Ainấyđổmồhôibởivìainấy
đấutranhmộtcáigìđótrongbảnthânmình:tạiđâychúngtacoinhưđangở
nơicóvấnđềđạođứcbănkhoăndaydứtmộtcáchkhủngkhiếp,nghĩa là
đangởchínhnơidiễnrabikịch,vàmồhôiphụtráchthểhiệnđiềuđó:dân
chúng bị choáng váng bởi cái chết củaCésar, rồi lại bởi những lý lẽ của
Marc-Antoine, dân chúng toátmồhôi, phốihợpgóigọnchỉ trongmộtký
hiệuấysựxúcđộngghêgớmvàthânphậnhènmọncủahọ.Vànhữngcon
ngườiđứchạnh,Brutus,Cassius,Cascacũngkhôngngừngvãmồhôi,điều
đóchứngtỏđạođứcsắpđẻramộtvụsátnhânđangkhiếnruộtganhọđắn
đodaydứtvôcùng.Vãmồhôi,làsuynghĩ(điềunàyrõràngdựatrênmột
địnhđề:suynghĩlàmộtthaotácmãnhliệt,đạibiếnđộng,màmồhôilàký
hiệutối thiểu).Trongcảbộphim,chỉcómộtngườikhôngđổmồhôi,vẫn
nhẵnnhụi,mềmmại,khôráo:đólàCésar.RõràngCésar,đốitượngcủavụ
mưusát,khôngđổmồhôi,bởivìôngtakhôngbiết,ôngtakhôngsuynghĩ,
ông taphảigiữcáichất tinh ròng,đơnđộcvàvànhẵnbóngcủamột tang
chứng.
Ngay ở đây nữa, ký hiệu cũngmậpmờ: nó dừng lại ở bềmặt nhưng
khôngvìthếmàkhướctừđàosâu;nómuốnkhơigợichongườitahiểu(đó
làưuđiểm),nhưngđồngthờilạilàmnhưkhôngcốtình(đólàmánhkhoé),
nóđồngthờivừatỏralàcódụngývừatỏralàkhôngkìmnénđược,vừalà
giảtạovừalàtựnhiên,vừalàlàmravừalàbắtđược.Điềunàycóthểdẫn
chúngtađếnđạolýkýhiệu.Kýhiệudườngnhưchỉcóthểxuấthiệndưới
haidạngcựcđoan:hoặclàmangtínhchấttrítuệcôngkhai,dogiáncáchnên
rútgọnthànhmộtphươngtrìnhđạisố,nhưtrênsânkhấuTrungHoa,ởđó
mộtlácờbiểuđạtcảmộtchếđộ;hoặclàcóvẻbiếnhoámỗilúcmộtkhácăn
sâubámrễ,chotathấymộtdiệnmạonộitạivàsâukín,tínhiệucủamộtthời
điểm chứ không phải một khái niệm (chẳng hạn đấy là nghệ thuật của
Stanislavski*).Nhưngkýhiệutrunggian(riềmtócthểhiệntínhchấtLaMã
hoặctoátmồhôithểhiệntưduy)chứngtỏmộtsânkhấuthoáihoá,sợtính
chânthậthồnnhiêncũngnhưsợcáigiảtạohoàntoàn.Bởivìnếusânkhấu
phảilàmthếnàođểchocõiđờiđượcsángtỏhơn,thìviệcđồngnhấtkýhiệu
vớicáiđượcbiểuđạtlàsựtráotrởtộilỗi.Vàđólàsựtráotrởđặctrưngcủa
sânkhấutưsản:giữakýhiệucótínhtrítuệvàkýhiệunộitại,nghệthuậtấy
bốtrímộtcáchđạođứcgiảloạikýhiệulaitạp,vừaẩndụ,vừakhoatrương
mànógọibằngcáitênhoamỹlàcái“tựnhiên”.
Nhà văn đi nghỉ hè
GIDE*vừaxuôidòngCongo*vừađọcBossuet*.Tưthếấythâutómkhá
rõlýtưởngcủanhữngnhàvănchúngta“đangđinghỉhè”đăngảnhtrêntờ
LeFigaro: gắn kết vào lúc rảnh rỗi tầm thường cái uy thế củamột thiên
hướngmàchẳnggì có thểngănchặnhoặc làmchophainhạt.Đấy làmột
phóngsựtốt,rấthiệuquảvềphươngdiệnxãhộihọc,vàthôngtintrungthực
chochúngtabiếtgiaicấptưsảncủachúngtanghĩgìvềcácnhàvăncủahọ.
Điềutrướctiêncóvẻlàmchogiaicấptưsảnấyngạcnhiênvàthíchthú
làcáinhìnkhoángđạtnhậnrarằngchínhcácnhàvănlànhữngngườicũng
đinghỉnhưai.Các“kỳnghỉ”làsựkiệnxãhộimớicógầnđâynêntheodõi
quátrìnhpháttriểnhuyềnthoạihọccủanókểracũngthúvị.Thoạtđầulà
mộtsựkiệntrongnhàtrường,cáckỳnghỉtrởthànhsựkiệncủavôsản,chíít
là củagiới cần laokể từkhi cónhữngngàynghỉviệcđượchưởng lương.
Khẳngđịnhsựkiệnấytừnaycóthểliênquanđếncảcácnhàvăn,ngaycác
chuyêngiatronglĩnhvựctâmhồnconngườicũngphảitheoquychếchung
củalaođộnghiệnđại,đólàmộtcáchthuyếtphụcđộcgiảtưsảncủachúng
tarằnghọnhịpbướccùngvớithờiđạicủahọ:ngườitathúvịnhậnrasựcần
thiếtcủamộtsốcáitầmthường,ngườitathíchnghidầnvớinhữngthựctế
“hiệnđại”quacácbàihọccủaSiegfriedvàcủaFourastié.
Tấtnhiên, kiểubiếnnhàvăn thànhvô sảnnày chỉđượcbanphátmột
cáchdèsẻn,đểrồisauđóbịhuỷbỏnhiềuhơn.Vừađượccấpchomộtđặc
tínhxãhội(đinghỉlàmộtđặctínhhếtsứcdễchịu),vănnhânnhanhchóng
quay trở về vùng trời ông ta chia sẻ với các bạn cùng thiên hướng nghề
nghiệpvớimình.Vàngườitanêulêncái“bảnchấttựnhiên”đểlàmchocác
nhàtiểuthuyếtcủachúngtathànhbấttửchẳngquachỉlàthểhiệnmộtmâu
thuẫncaosiêu:mâuthuẫngiữathânphậntầmthường,chaoôi,domộtthời
đạivậtchất sảnsinh ra,vàquychế tuyệtvờimàxãhội tư sảnhàophóng
nhượngchodântríthức(miễnrằnghọđừnglàmhạigìchonócả).
Tínhchấtđặcbiệtkỳdiệucủanhàvănlàtrongnhữngkỳnghỉtuyệtvời
họchiasẻnhưtìnhanhemvớicácthợthuyềnvàcácchủhiệutạphoá,họ
vẫnkhôngngừng,nếuchẳngphảilàlàmviệc,thìítralàsángtác.Aikhông
thậtsựlàmviệcthìcũnglàkhôngthậtsựnghỉngơi.Ngườinàyviếthồiký,
ngườikiasửabản in thử,ngườikhácchuẩnbịchoquyểnsáchsắp tớicủa
mình.Vàaikhônglàmgìcả thì thúnhậnđiềuđónhưmộthànhvi thậtsự
ngượcđời,mộtkỳcôngđitiênphong,màchỉcóđầuóccứngcỏimớidám
tựchophépmìnhnóira.Quasựhuênhhoangvừarồi,ngườitabiếtrằngnhà
vănluônluônviết,trongmọitìnhhuống,làchuyệnhếtsứcthuộc“bảnchất
tựnhiên”.Trướchết,theođósángtácvănchươnglàmộtloạixuấttiếtkhông
chủtâm,vậylàđiềuthiêngliêngcấmkỵ,vìnóthoátrangoàinhữngquyết
địnhcủaconngười;nóimộtcáchsangtrọnghơn,nhàvănbịthaotúngbởivị
chúatểbêntrongbảnthânmình,vịchúatểấylàmộtbạochúa,muốnnóilúc
nàothìnói,chẳngquantâmđếngãđồngcốtcủamìnhđangtrongkỳnghỉ.
Nhàvănđangđinghỉ,nhưngNàngThơcủahọvẫnthứcvàđẻliêntục.
Cáilợithứhaicủachứnglắmlờiđólàởchỗdobịbắtbuộcnhưvậy,nên
mộtcáchhếtsứctựnhiênnóđượcxemnhưchínhbảnchấtcủanhàvăn.Nhà
vănchắcchắnthừanhậnmìnhcómộtcuộcsốngcủangườiđời,mộtbiệtthự
cổ,mộtgiađình,mộtcốcrượumạnh,mộtbégáiv.v.,nhưngtráingượcvới
nhữngngườilaođộngkhácthayđổibảnchấtvàchỉrabãibiểnkhiđinghỉ
hè,nhàvănthìởđâucũngvẫngiữbảnchấtlànhàvăn;đượcđinghỉ,ôngta
trưngrakýhiệumìnhcũng làngườinhưai;nhưngvịchúa tểvẫncònđó,
ngườitalànhàvănnhưLouisXIVlàvua,dùlàngồitrênchiếcghếkhoét
lỗ*.Vìthế,chứcnăngcủavănnhânđốivớicáccôngviệccủangườiđờihơi
giốngnhưcaolươngmỹvịđốivớicơmbữahàngngày:mộtcốtlõikỳdiệu,
vĩnhcửuhạcốxuốnghìnhtháixãhộiđểthiênhạthấyrõhơnsựkhácbiệtlạ
lùng.Tấtcảđiềuđóđềudẫnđếnýniệmvềmộtnhàvănsiêunhân,mộtcon
ngườikhácbiệtmàxãhộibàytrongtủkínhđểchơigiỡntốthơnvớisựđộc
đáogiảtạonóbannhượngchoôngta.
Vậyhìnhảnhhiềnlành“nhàvănđinghỉ”chẳngquachỉlàmộttrongsố
nhữnghuyễnhoặcxảoquyệtmàxãhộikhônkhéotiếnhànhđểchếngựtốt
hơncácnhàvăncủanó:cáchtốtnhấtđểphôbàysựđộcđáocủamột“thiên
hướng”làlậtngượclại–chứkhôngphủnhận,hoàntoànkhôngphảithế–
trưngratínhchấttầmthườngcủahiệnthânthiênhướngấy:đólàmánhkhoé
cũkỹcủamọithánhnhânliệttruyện.Vìvậytathấyhuyềnthoạinhững“kỳ
đinghỉvănchương”ấykéorấtdài,quacảmùahè:cáckỹthuậtbáochíhiện
đại càng ngày càng gắng sức đưa ra cảnh tượng tầm thường về nhà văn.
Nhưngngười ta sẽ lầmnếu tưởng rằngđấy làmộtnỗ lựcgiảihoặc.Hoàn
toànngượclại.Chỉlàđộcgiảnhưtôi,chắctôicóthểcảmthấyxúcđộngvà
thậmchíkhoankhoáiđượcbiếtnhữngchuyệnriêngtưtrongcuộcsốngđời
thường củahạngngười được thiên tài lựa chọn: chắc tôi sẽ cảm thấy tình
đồngloạithânthươngnhưanhem,màquabáochítôibiếtnhàvănlớnnày
mặcnhữngbộpyjamamàulam,vàtiểuthuyếtgiatrẻtuổikiathích“cácgái
đẹp,phomátreblochon*vànướcmậtoảihương”.Tuynhiêncáigiáphảitrả
lànhàvăntrởnênnổitiếnghơnchútnữa,xalìahơnchútnữatráiđấtnàyđể
đếnsốngtạivùngtrờinơicácbộpyjamavàphomátchẳnghềngăncảnông
tavẫnsửdụngngôntừcaoquýcủađấnghoácông.
Cungcấpchonhàvăntrướcbàndânthiênhạcốtcáchrấtphàmtục,để
lộrarằngôngtathíchuốngrượuvangtrắngvàănbíttếttái,điềuđókhiến
tôi thấy các sản phẩm của ông ta kỳ diệu hơn, có bản chất thần tiên hơn.
Nhữngchitiếtcuộcsốngđờithườngcủaôngtakhônghềlàmchobảnchất
cảmhứngcủaôngấytrởnêngầngũivàtỏtườngvớitôihơn,màquanhững
điềuriêngtưđó,nhàvănchứngtỏtấtcảthânphậnđộcđáohuyềnthoạicủa
mình.Bởivì tôichỉcó thểquylàsiêunhânloạinhữngconngườicócuộc
sốngbaolađếnmứccóthểmặcpyjamamàulamngaytronglúcđangtỏra
là mang ý thức đại đồng, hoặc những con người thuyết lý về pho mát
reblochon ngon tuyệt vời cũng bằng một giọng như khi thông báoHiện
tượngluậnCáiTôicủahọsắpramắtbạnđọc.Việckếthợphếtsứcấntượng
giữabaođiềucaoquýđếnthếvàbaođiềutầmphàođếnthếbiểuđạtrằng
ngườitavẫncòntinvàomâuthuẫn:tổngthểcủamâuthuẫnlàkỳdiệu,mỗi
mặtcủanócũngkỳdiệu:nóđươngnhiênsẽchẳngcònlýthúgìnữatrong
một thếgiớimàlaođộngcủanhàvănmất thiêngđếnmứcxemracũnglà
bảnchấttựnhiênnhưchuyệnănchuyệnmặc.
Chuyến du ngoạn trên biển của Dòng máu Xanh*
TỪdịplễĐăngquang,dânPhápmỏimòntheodõimộttintứcthờisự
quânchủđổimới,màhọháohứcvôcùng;khoảngmộttrămônghoàngđi
trênmột con tàu du lịchHyLạp, con tàuAgamemnon, khiến công chúng
khoáilắm.LễĐăngquangcủaElisabeth*làđềtàigâyxúcđộng,mộtđềtài
tìnhcảm;chuyếnduhànhtrênbiểncủaDòngmáuxanhlàcâuchuyệncóý
vị: các ông vua chơi giả làm dân thường, như trongmột vở hài kịch của
Flers*vàCaillavet*; từđómànảy sinhcảngàn tìnhhuốngkỳcụcvìmâu
thuẫn ngược đời, như kiểu Marie-Antoinette-giả-làm-cô-hàng-bán-sữa*.
Truytìmbệnhlýcủatròchơinhưthếthìnặngnề:bởivìchơitròmâuthuẫn
ngượcđờitứclàgiảđịnhcácvếcủanórấtxanhau:nóikhácđi,nhữngông
vua thuộcbảnchất siêunhiên,vàkhicácngài tạm thờivaymượnmột số
hìnhtháicủalốisốngdânchủ,thìđóchỉcóthểlàsựhoáthântráivớibản
chất,thựchiệnđượcchỉcóthểlàdohạcốmàthôi.Nêulênchuyệncácông
vuacũngcóthểtầmthường,tứclàthừanhậnviệcđóchẳngbảnchấtgìhơn
là dân chúng chơi giả thần thánh, tức là ghi nhận vua vẫn cứ là thế thiên
hànhđạo.
Vậynêncáccửchỉvôthưởngvôphạtcủacuộcsốngđờithườnglạitrở
thànhtáo tợnquáđỗi trêncontàuAgamemnon,nhưnhững tròphóng túng
tráingượcvớiBảnchất:cácôngvuamàlạitựmìnhcạorâu!Nétấyđãđược
giớiđại báo chí của chúng ta thuật lại nhưmộthànhvi kỳ cụckhông thể
tưởngtượngnổi,dườngnhưquađó,cácôngvuađồngývứtbỏtấtcảchất
vươnggiảcủacácngài,màcũngchính làquađónói lênniềmtincủacác
ngàivàobảnchấtvươnggiảbấtdiệtấy.ÔngvuaPaulmặcmộtchiếcáosơ
micộctay,bàhoàngFrédériquemặcmộtchiếcáodàiinhoa,nghĩalàchẳng
cógìđặcbiệtcả,hìnhhoalátacóthểbắtgặptrêncơthểcủathườngdân:
ngàyxưacácôngvuacải trangthànhnhữnggãmụcđồng;ngàynaytrong
mườilămhômcácngàimặcđồmuatrongmộthiệuUniprix*,cácngàixem
đấycũnglàmộtkýhiệucủacảitrang.Thêmquychếdânchủkhác:ngủdậy
lúcsáugiờsáng.Tấtcảđiềunàythôngbáovớichúngtatheokiểunóingược
làcuộcsốngthườngngàycũngcótínhlýtưởngnhấtđịnh:mangcổtayáo,
có đầy tớ hầu hạ cạo râu, ngủ dậymuộn.Bằng cách khước từ những đặc
quyềnấy,cácôngvuađẩychúngvàovùngtrờimơmộng:sựhysinhcủacác
ngài–chỉlàtạmthời–gắnnhữngkýhiệucủahạnhphúcđờithườngvàosự
vĩnhhằngcủamình.
Điềulýthúhơnnữalàtínhchấthuyềnthoạiấyởcácôngvuacủachúng
tangàynayđượcthếtụchoánhưngkhônghềbịgạtbỏnhờsựcanthiệpgián
tiếpcủamộtthứchủnghĩakhoahọc,cácôngvuađượcxácđịnhbởidòng
giốngthuầnchủngcủacácngài(Dòngmáuxanh),nhưnhữngchúchósăntơ
cònbú,vàcontàudulịch,nơiđặcquyềnkhépkín,chẳngkhácnàocontàu
Noéhiệnđại, trênđóbảotồncácbiếntháichínhcủachủngloạiquânchủ.
Đenmứclàởđấyngườitacôngkhaidựtínhvậnhộimộtsốcuộckếttócxe
tơ;bịnhốttrongnhữngtrạingựagiốngtrênbiển,cácnòithuầnchủngtránh
khỏimọicuộchônphốilaitạp,tấtcảđềuđượcchuẩnbị(hàngnăm?)đểcác
ngàicóthểsinhconđẻcáigiữacácngàivớinhau:sốlượngcũngítỏinhư
giốngchó“pugdog”trênđấtliền,contàuxácđịnhvàtậphợpchúnglại,tổ
chứcthànhmột“khubảotồn”tạmthời,ởđấyngườitatrôngcoi,vàbiếtđâu
ởđấyngườitalạilưutruyềnmãimãimộtgiốngngườikỳlạđượcbảovệchu
đáochẳngkémgìkhubảotồngiốngngườiSioux*.
Haichủđềcổxưađanxenvớinhau,chủđềVua-Thượngđếvàchủđề
Vua-Thườngdân.Nhưngvùngtrờithầnthoạiấydẫusaocũngchẳngphảilà
vôhạiđốivớiTráiđất.Nhữnghuyễnhoặcthanhkhiếtnhất,nhữngchitiết
vuivuivềchuyếndungoạntrênbiểncủaDòngmáuxanh,tấtcảcáimớgiai
thoạimàgiới đại báo chí cung cấp no say cho các độc giả, chẳngphải là
khônghạigìđâu:vẫncònnguyênkhôngmấtđichất thầnthánhcủamình,
các ông hoàng làm chính trịmột cách dân chủ: bá tước Paris rời con tàu
AgamemnonđểđếnParis“trôngcoi”sốphậncủaC.E.D.,vàngườitaphái
ônghoàngtrẻtuổiJuanTâyBanNhasangcứugiúpchủnghĩaphátxítTây
BanNha.
Lối phê bình câm và mù
CÁCnhàphêbình (vănhọchoặc sânkhấu) thườngdùnghai lập luận
kháđặcbiệt.Lậpluậnthứnhấtlàbấtngờtuyênbốkhónóivềđốitượngphê
bìnhấylắm,vìthếphêbìnhcũngvôích.Lậpluậnthứhailâulâutheochu
kỳlạithấyxuấthiện,làtựnhậnmìnhngungốcquá,thôthiểnquánênkhông
hiểuđượcmột tácphẩmcó tiếng là triết lýsâuxa:mộtbàiviếtcủaHenri
Lefebvre* về Kierkegaard* đã khiến những nhà phê bình ưu tú nhất của
chúngta(vàtôikhôngnóivềnhữngnhàphêbìnhcôngkhaituyênbốlàngu
ngốc)giảbộ la toáng lên lànguđần(màmụcđíchrõ ràng làđểhạuy tín
Lefebvrebằngcáchgạtôngtavàoloạilýtríthuầntuýnựccười).
Vậytạisaogiớiphêbìnhlâulâutheochukỳlạituyênbốvềsựbấtlực
hoặcngudốtcủahọ?Chắcchắnkhôngphảivìkhiêmtốn:chẳnggìthoảimái
hơnkhingườinàođóthúnhậnmìnhkhônghiểugìvềchủnghĩahiệnsinh,
chẳnggìmỉamaihơnvàcũngtựtinhơnkhimộtngườikhácngượngngùng
thúthậtmìnhkhôngcómaymắnđượckhaitâmtriếtlývềCáiPhithường;
vàchẳnggìquyếtđoánhơnmộtngườinữabiệnhộlàkhónóivềthipháp.
Mọiđiềuấythựcranóilênrằngngườitakhátựtinvàotrítuệcủamình
khiếnchoviệcthúnhậnmìnhkhônghiểuchẳngqualàdotácgiảthiếutrong
sángchứkhôngphảiđầuóccủachínhmìnhthiếutrongsáng:ngườitalàm
bộngớngẩn,làđểcôngchúnglaónhiềuhơn,vàthếlàlôicuốnhọmộtcách
có lợi từchỗcùngbất lựcnhưnhauđếnchỗcùng trí tuệnhưnhau.Đó là
thao tác quen thuộc của các phòng khách Verdurin: “Tôi đây mà nghề
nghiệpđòihỏiphảithôngminh,tôichẳnghiểugìvềcáiđócả;thếmàcác
bạn, các bạn cũng chẳng hiểu gì về cái đó; vậy có nghĩa là các bạn cũng
thôngminhnhưtôi.”
Bộmặt thật củanhững tuyênbốmình thiếuhiểubiết theo thờivụ ấy,
chínhlàhuyềnhoạingudânxưacũchorằngtưtưởnglàđộchạinếunóchưa
đượckiểmtrabằng“lươngtri”và“tìnhcảm”;Trithức,đólàcáiác,cảhai
cùngmọctrênmộtcáicây:sựhiểubiếtchỉđượcphépvớiđiềukiệnlâulâu
theochukỳlạituyênbốcácmụcđíchcủanólàhãohuyềnvàquyềnlựccủa
nó là có giới hạn (về chủ đề này xem thêm các ý kiến của ông Graham
Greene* về các nhà tâm lý học và các nhà tâm thần học); sự hiểu biết lý
tưởngchỉcóthểlàkiểuthaothaonhẹnhàng,lànghệthuậtsửdụngngôntừ
đểchứngtỏtâmhồnđồngcảmthoángqua.Tuynhiêncặpsongđôilãngmạn
củatráitimvàđầuócchỉcóthựctrongtranhảnhcónguồngốcduytrìchủ
nghĩalờmờ,trongcáctriếtlýphamàuthuốcphiện,cáctriếtlýấycuốicùng
baogiờcũnggópphầncủngcốcácchếđộcứngrắn,ởđấyngườitatốngkhứ
cácnhàtríthứcbằngcáchđẩyhọđếnchỗquantâmmộtchúttớixúccảmvà
tớiđiềukhónói.Thựcra,mọidèdặtvềhiểubiếtlàmộttháiđộkhủngbố.
Làmcôngviệcphêbìnhmàtuyênbốrằngchẳnghiểugìvềchủnghĩahiện
sinhhoặcchủnghĩaMarx(bởivìđặcbiệtngườitacốtìnhthúnhậnlàkhông
hiểuhai triếthọcấy), tứclànângcáimùhoặccáicâmcủamìnhlênthành
quytắcnhậnthứcphổquát,làvứtbỏkhỏithếgiớichủnghĩaMarxvàchủ
nghĩahiệnsinh:“Tôikhônghiểu,vậycácanhlàđồngốc.”
Nhưngnếungườitasợhãihoặckhinhbỉcáccơsởtriếthọccủamộttác
phẩmđếnthế,vànếungườitalatoánglênđòiquyềnchẳnghiểugìvềnóvà
chẳngnóigìvềnó,thìtạisaongườitalạilàmphêbình?Hiểuvàlàmsáng
tỏ,dẫusaođóvẫnlànghềnghiệpcủacácvị.Cácvịhiểnnhiêncóthểphán
xéttriếtlýnhândanhlươngtri;điềuđángbuồnlànếu“lươngtri”và“tình
cảm”chẳnghiểugìvềtriếtlý,thìtriếtlýlạihiểurấtrõnhữngthứđó.Cácvị
khônggiảithíchcáctriếtgia,nhưngcáctriếtgialạigiảithíchcácvị.Cácvị
khôngmuốnhiểubàiviếtcủanhàmác-xítLefebvre,nhưngcácvịcứyêntrí
rằngnhàmác-xítLefebvrehoàntoànhiểurấtrõsựkhônghiểubiếtcủacác
vị,vànhấtlà(bởivìtôitinlàcácvịxảoquyệtchứkhôngphảilàchẳnghiểu
biếtgì)lờithúnhận“vôhại”ngọtngàomàcácvịđưara.
Các loại xà phòng và bột giặt
HỘINGHỊQuốc tế đầu tiên về Bột giặt (Paris, thángChín 1954) đã
khiến cho thiên hạ thở phào khoan khoái vềOmo: chẳng những các sản
phẩm bột giặt không có một tác hại nhỏ nào đến làn da, mà dường như
chúngcòncóthểbảovệcáctrẻvịthànhniênkhỏibệnhphổinhiễmbụisilic.
Vảchăngtừvàinămnaycácsảnphẩmấyđượcquảngcáohếtsứcrùmbeng
đếnmứcbâygiờchúngthuộclĩnhvựcđờisốnghàngngàycủangườiPháp,
màcácphântâmhọcmuốncậpnhậttấtphảiđểmắtđếnmộtchút.Chắclúc
đóngườitasẽđốilậpmộtcáchhữuíchphântâmhọccácloạixàphòngbột
(Lux,Persil)hoặcbộtgiặt(Rai,Paic,Crio,Omo)vớiphântâmhọccácdung
dịch tẩyuế (Javel).Tươngquangiữa lợi vàhại, giữa sạchvàbẩnhết sức
khácnhauởhailoạiấy.
Chẳnghạn,cácloạinướcJavelluônđượccảmnhậnnhưmộtthứlửaở
dạnglỏngkhidùngphảicânnhắcthậntrọng,nếukhôngchínhđồvậtsẽbị
tổnthương,“bịcháy”;lờiđồnđạivềloạisảnphẩmnàydựatrênýkiếncho
rằngnócótácdụnglàmchovậtliệubịbiếnchấtghêgớm,bịănmòn:những
ngườibảovệthìcăncứvàotácdụnghoáhọchoặctácdụngkhử:sảnphẩm
“diệt” cái bẩn. Trái lại, các loại bột là những chất phân tách; tác dụng lý
tưởngcủachúnglàgiảiphóngvậtphẩmkhỏikhiếmkhuyếtdo tìnhhuống
sinhra:ngườita“tốngkhứ”cáibẩn,ngườitakhôngdiệtnónữa;tronghình
vẽtrênOmo,cáibẩn làmộtkẻ thùốmyếu,nhỏbé,đenđủiđangbachân
bốncẳngchạytrốnkhỏibộquầnáođẹpđẽsạchbong,chỉvìcóOmođedoạ
phánxét.NhữngdungdịchClovàAmmôniacchắcchắnlàđạidiệncủaloại
lửatổnghợp,cứutinhnhưngmùquáng;cácloạibộtgiặttráilạicótácdụng
chọnlọc,chúngxôđẩy,lôikéocáibẩnquacácthớngangdọccủavậtphẩm,
chúngcóchứcnăngcảnh sát, chứkhôngphải lính tráng.Cónhữngngười
bảovệsựphânbiệtnàyvềphươngdiệndântộchọc:dungdịchhoáhọcnối
tiếpđộngtácđậpquầnáocủachịthợgiặt,còncácbộtgiặtchỉthaythếđộng
tác vò của bà nội trợ, giũ quần áo trong một cái chậu giặt để nghiêng
nghiêng.
Nhưngngaytronglĩnhvựccácloạibộtgiặt,cũnglạiphảiđemđốilập
lốiquảngcáophântâmhọc(tôidùngtừngữnàymàkhônggắnnóvớimộtý
nghĩatrườngpháiđặcbiệt)vớilốiquảngcáotâmlýhọc.Chẳnghạn,Persil
Trắngtinhxâydựnguytíntrênmộtkếtquảrànhrành:ngườitatrươngra,
phô ra, so sánhhai vật phẩmmà cái nọ trắng hơn cái kia. Lối quảng cáo
Omocũngchỉrahiệuquảcủasảnphẩm(coinhưcựckỳ),vàđặcbiệt làm
nhưthiênhạ tranhcãivề tácdụngcủanó; lốiquảngcáonàynhưlôicuốn
người tiêudùngvào cuộcvới chất liệu, biếnngười tiêudùng thànhngười
quảngcáochứkhôngchỉ làngườiđượchưởngkếtquả:chất liệuởđâycó
đượccáctrạngthái–giátrị.
Omo đưa ra hai loại sản phẩm, khámớimẻ trong dòng bột giặt: loại
ngấm sâuvà loại nhiềubọt.BảoOmo giặt sạch theo kiểu ngấm sâu (xem
mànkịchngắncủaMànảnh–Quảngcáo),làchorằngáoquầncóchiềusâu,
điềuđóngười tachưa từngbaogiờnghĩđến,và làđiềuhiểnnhiên tônáo
quần lên,khiếnaicũngmuốnvevuốthoặcmặcvàongười.Cònbọt, thìý
nghĩasangtrọngcủanóaicũngbiết:thoạttiên,nócóvẻvôtíchsự;nhưng
rồibọtsinhsôinẩynởdễdàng,hầunhưvôtậnkhiếntanghĩrằngchấtsinh
rabọtđócócáimầmkhoẻkhoắn,cótinhtuýlànhmạnhvàmãnhliệt,cóvô
số các hoạt tính trongmột khối lượng nhỏ bé lúc đầu; cuối cùng nó còn
khiếnchongườitiêudùngthíchthú,tưởngtượngnhưnóbaybổnglânglâng,
tiếpxúcvừanhẹnhàngvừabồngbềnh,khoankhoáinhưđượcăncủangon
(ganngỗngbéo,mónănxen,rượuvang),mặcvảitốt(muxơlin,tuyn)vàtắm
xàphòng(ngôisaomànbạctrongbồntắm).Bọtcũngcóthểlàkýhiệucủa
tínhchấttinhthầnnàođấy,khitaquanniệmtinhthầncókhảnăngtuyệtvời
suy ra tất cảmọi thứ từ cái hư không, rút ra vô vàn kết quả từmột khối
lượngnhỏbé các nguyênnhân (các thứkembôi thuộc loại phân tâmhọc
kháchẳn,chúngxoábỏcácvếtnhăn,làmhếtđau,hếtrátbỏngv.v.).Điều
quantrọnglàđãbiếtchegiấutácdụngănmòncủabộtgiặtdướihìnhảnh
thúvịcủamộtchấtvừangấmsâuvừabaybổngnócóthểchiphốicấpđộ
phântửcủasợivảimàkhônggâytáchạichovải.Thếnhưngdùkhoankhoái
cũngkhôngđượcđểquênđirằngởbìnhdiệnkhácPersilvàOmo cũng là
một:bìnhdiệntổhợpcôngnghiệpAnhquốc–HàLanUnilever.
Người nghèo và người Vô sản
TRÒ HÀI HƯỚC cuối cùng của Charlot là đã chuyển một nửa giải
thưởngdoLiênXôtraotặngcủamìnhvàocácquỹcủatusĩPierre.Suycho
cùng,điềuđócónghĩalàđemđánhđồngvềbảnchấtgiữangườivôsảnvà
ngườinghèo.Charlotđãluônluônnhìnngườivôsảnquanhữngkhíacạnh
củangườinghèo:dođómàcáccuộcbiểudiễncủaôngcósứcmạnhnhân
văn,màcũngcócáimơhồvềchínhtrị.Điềunàythấyrấtrõtrongbộphim
tuyệtdiệuThờihiệnđại.Trongphim,Charlotkhôngngừngđộngchạmđến
đềtàivôsản,nhưngchẳngbaogiờđềcậpđếnnóvềphươngdiệnchínhtrị;
ôngchochúngtathấyngườivôsảncònmùmờvàbịhuyễnhoặc,bịchiphối
bởinhữngnhucầutứcthìcủahọvàbịhoàntoànthahoátrongtaychủ(các
ôngchủvàcáccảnhsát).ĐốivớiCharlot,ngườivôsảnvẫnlàngườiđóiăn:
các cuộc trình diễn cái đói luôn luôn có tính chất kỳ vĩ ởCharlot: những
chiếcbánhmìkẹpnhân tođùngquámức,nhữngdòngsữachảynhưsuối,
nhữngtráicâymớicắnvàođãhờhữngquẳngngayđi;thậttrớtrêu,cáimáy
ăn(thuộctínhchấtôngchủ)chỉcungứngnhữngthứcăntừngmiếngtừng
miếngvàrõrànglànhạtnhẽo.Bịcáiđóigiàyvò,conngười–Charlotluônở
vịtríchưacóđượcnhậnthứcchínhtrị:bãicôngđốivớianhtalàmộttaihoạ
vìnóđedoạmộtconngườithựcsựbịcáiđóilàmchođuimù;conngườiấy
chỉbắtgặpthânphậnthợthuyềnvàolúcngườinghèovàngườivôsảnđồng
nhấtvớinhaudướiconmắt(vànhữngngọnroi)củacảnhsát.Vềmặtlịch
sử,CharlotgầnnhưthểhiệnlạingườithợcủathờikỳTrunghưng*, người
thợthủcôngnổiloạnchốnglạimáymóc,bịcuộcbãicônglàmchobốirối,
bịvấnđềcơmáomêhoặc(theonghĩađencủatừấy),nhưngchưanhậnthức
đượccácnguyênnhânchínhtrịvànhucầuphảicómộtchiếnlượctậpthể.
Nhưng chính vìCharlot biểu thịmột loại người vô sảnmộcmạc, còn
đứngngoàiCáchmạng,nênsứcthểhiệncủaôngthậtvôbiên.Chưacótác
phẩmxãhộichủnghĩanàođạtđếntrìnhđộdiễntảthânphậnnhụcnhãcủa
ngườilaođộngmãnhliệtvàđộlượngnhưthế.CólẽchỉriêngBrecht*đãhé
nhìnthấysựcầnthiếtđốivớinghệthuậtxãhộichủnghĩalàluônluônnắm
bắtconngườivàohômtrướccủaCáchmạng,nghĩalàconngườiđơnđộc,
cònmùmờ,sắpbừngtỉnhvớiánhsángcáchmạngdonhữngnỗibấthạnh
“bảnchất”quáđángcủamình.Bằngcáchgiớithiệungườithợđãthamgia
vàocuộcđấutranhcóýthức,dướiánhsángcủaSựnghiệpvàcủaĐảng,các
tácphẩmkhácnóilênđượcthựctếchínhtrịcầnthiết,nhưngkhôngcósức
mạnhthẩmmỹ.
VảchăngCharlot,phùhợpvớiquanniệmcủaBrecht,phôbàycáiđui
mùcủamìnhvớicôngchúng,khiếncôngchúngđồngthờithấyngườimùvà
cuộctrìnhdiễncủaanhta;trôngthấyaiđókhôngnhìnthấygì,đólàcáchtốt
nhấtđểthấyrõmồnmộtcáimàngườiđókhôngnhìnthấy:vìthếởGuignol,
chính làbọn trẻconđãbảochoGuignolbiếtcáimàanh tavờnhưkhông
nhìnthấy.Chẳnghạn,Charlottrongngục,đượcbọnlínhcanhchiềuchuộng,
sốngcuộcsốnglýtưởngcủamộttiểutưsảnMỹ:ôngtangồikhoanhchân,
đọcbáodướibứcchândungcủaLincoln*,nhưngtháiđộtựmãnungdung
củatưthếngồilàmmấthếtgiátrịcủacuộcsốngấy,khiếntathấykhôngthể
nàovàođónươngnáumàchẳngnhậnrasựthahoámớicủacuộcsốngnơi
đây.Những lớp hào nhoáng thế là bị vô hiệu hoá, và người nghèo không
ngừngbịcắtđứtkhỏinhữngcámdỗcủamình.Tómlại,vớimụcđíchấymà
conngười–Charlotthắngđượctấtcả:chínhvìconngườiđóthoátkhỏitất
cả, gạt bỏ hếtmọi thứ, và bao giờ cũng chỉ thể hiện conngười trong con
ngườimàthôi.Tìnhtrạngvôchínhphủcủaconngườiđó,vềmặtchínhtrị
cònphảibàncãi,nhưngtrongnghệ thuậtcó lẽđượcxemlàhình tháihiệu
quảnhấtcủacáchmạng.
Cư dân trên Sao Hoả
THOẠTĐẦU,bíẩnvềĐĩaBaychỉliênquanđếntráiđất:ngườitacho
rằngđĩabayđếntừđấtnướcLiênXôxalạ,nơimọithứđềumùmờnhưmột
hànhtinhkhác.Vàcáidạnghuyềnthoạiấycũngđãchứađựngmầmmống
pháttriểncủanólênkhônggian;cáiđĩabayLiênXôđãdễdàngtrởthành
đĩabaySaoHoảđếnthế,làvìtrongthựctếhuyềnthoạiphươngTâygáncho
thếgiớicộngsảntínhchấtkhácbiệthệtnhưcủamộthànhtinh:LiênXôlà
mộtthếgiớitrunggiangiữaTráiĐấtvàSaoHoả.
Duycóđiềudầndàcáikỳdiệuđãđổihướng,ngườitachuyểntừhuyền
thoạichiếnđấusanghuyềnthoạiphánxét.Thựcvậy,SaoHoả,chođếnkhi
cótrậttựmới,làcôngminh:SaoHoảđếntráiđấtđểxétxửTráiĐất,nhưng
trướckhikếtán,SaoHoảmuốnquansát,nghengóng.Cuộctranhchấplớn
giữaLiênXôvàHoaKỳtừnaytrởđiđượccảmnhậnnhưmộttìnhtrạngtội
lỗi,bởivìởđâymốinguyhiểmđươngnhiênlàvôcùngghêgớm;dođóphải
cóphươngsáchhuyềnthoạicầuviệnđếnconmắtthiênđìnhđủuylựcđểđe
doạhaiphe.Cácnhàphântíchtiềnđồsẽcóthểlýgiảinhữngyếutốtượng
hìnhcủauy lực,nhữngyếu tốmộngmịcấu thànhuy lựcấy:đĩabay tròn
vànhvạnh,chấtliệunhẵnthín,trạngtháituyệtvờikhôngdấuvếtrápnối:a
contrario*,tathấyrõhơntấtcảnhữnggìmànhậnthứccủachúngtacholà
Taiác:cácgóc,cácdiệnkhôngđều,tiếngồn,cácbềmặtgiánđoạn.Tấtcả
nhữngcáiđóđãđượcnêubậttỉmỉtrongcáctiểuthuyếtviễntưởng,màcái
hội chứng saoHoả chỉ việc lấy lại nguyên si nhữnggìmiêu tả ở các tiểu
thuyếtấy.
Càngcóýnghĩahơnnữa làSaoHoảcũng tiềm tàngmang tínhquyết
địnhluậnlịchsửmôphỏngyhệtnhưcủaTráiĐất.Nếucácđĩabaylànhững
phươngtiệnđilạicủacácnhàđịalýhọcSaoHoảđếnđểquansáthìnhthế
củaTráiĐấtnhưnhàbáchọcMỹnàođótôikhôngrõđãdõngdạctuyênbố,
vànhiềungườichắchẳncũngthầmnghĩnhưvậy,đólàvìlịchsửSaoHoả
đãphát triểnvớicùngnhịpđộnhư thếgiớichúng tavàsảnsinhranhững
nhàđịalýhọctrongcùngmộtthếkỷmàchúngtađãkhámphárangànhđịa
lývàngànhchụpảnhkhônggian.Bướctiếnđitrướcduynhấtchỉlàbảnthân
cỗmáyđĩabaymàthôi,vậySaoHoảchỉlàmộtTráiĐấtđượcmơước,có
đôicánhhoànhảonhưtrongmọigiấcmơlýtưởng.Biếtđâuđếnlượtchúng
tađổbộxuốngSaoHoảnhưtađãhìnhdung,chúngtasẽchỉthấyởđấyTrái
Đấtmàthôi,vàgiữahaisảnphẩmcủacùngmộtLịchsử,tasẽkhôngphân
biệtđượcTráiĐấtnào làTráiĐấtcủachúng ta.BởivìSaoHoảmuốncó
đượctrithứcđịalýnhưthế,thìbảnthânSaoHoảcũngđãphảicóStrabon*
củanó,Michelet*củanó,VidaldelaBlache*củanó,vàcứcáiđàấycũng
đãphảicónhữngquốcgia,nhữngcuộcchiếntranh,nhữngnhàbáchọcvà
nhữngconngườihệtnhưtráiđấtchúngta.
Cứlôgíchấymàsuy,thìSaoHoảcũngđãphảicócùngnhữngtôngiáo,
vàtấtnhiên,đặcbiệtlàtôngiáocủangườiPhápchúngta.Cáccưdântrên
SaoHoả,tờSựtiếnbộcủaLyonđãnói,nhấtthiếtđãphảicómộtchúaKitô;
dođó,họcũngcómộtgiáohoàng(vàthếlàđãmởrasựlygiáo);thiếucái
đóhọđãkhôngthểtrởthànhvănminhđếnmứcsángchếrađượcchiếcđĩa
bayliênhànhtinh.Bởivìtheotờbáoấy,tôngiáovàsựtiếnbộkỹthuậtđều
nhưnhaulànhữngtàisảnquýgiácủanềnvănminh,chẳngthểcócáinày
màkhôngcócáikia:Khôngthểnàoquanniệmđượcrằng,ngườitaviếttrên
tờbáoấy,nhữngkẻđãđạt tớimột trìnhđộvănminhkhiếnhọcó thểđến
đượcvớichúngtabằngcácphươngtiệncủachínhhọ,lạicóthểlà“nghịch
đạo”.Họ phải là những kẻ theo thần luận, thừa nhận sự tồn tại củamột
thượngđếvàcótôngiáocủariênghọ.
Thếlàtấtcảcáihộichứngấyđượcxâydựngtrênnềntảnghuyềnthoại
về cáiĐồngnhất, tức làvề cáiSong trùng.Nhưngởđây cũngnhưởđâu
cũngthế,cáiSongtrùngđếntrước,cáiSongtrùnglàQuantoà.Sựđốiđầu
giữaPhươngĐôngvàPhươngTâykhôngcònlàcuộcchiếnthuầntuýgiữa
cáiThiệnvàcáiÁcnữa,màlàmộtthứhỗnchiếnthiệnácnhịnguyêngiáo
diễnradướiđôimắtcủaNhãnquangthứba;Nhãnquangấycoinhưcósự
tồntạicủamộtSiêu–Tựnhiênởtầmtrêntrời,bởivìnỗiKhủngkhiếpchính
làởtrêntrời:trêntrời,từnaytrởđi,khỏiphảinóiquanhco,làđịahạtxuất
hiệncủacáichếtnguyêntử.Quantoàsinhrachínhtạinơiđaophủđedoạ.
MàvịQuantoàấy–hayđúnghơnlàviênGiámthịấy–ngườitavừa
nhìn thấyđược tôn tạo lạimộtcáchcẩn thậnbởi tâmtrícộngđồngvànói
chungchẳngkhácmấyvớibóngdángnhữnggì thuần tuýdiễn ra trên trái
đất.Bởivìmộttrongnhữngnétbấtbiếncủamọihuyềnthoạitiểutưsảnlà
khôngcókhảnănghìnhdungracáiKhác.Tínhkhácbiệtlàkháiniệmxung
khắcnhấtvới“lươngtri”.Mọihuyềnthoạiđềukhôngtránhkhỏihướngtới
thuyết thầnnhânđồnghìnhchặt chẽ,và tệhạihơnnữa,hướng tới cáimà
ngườitacóthểgọilàthuyếtthầnnhânđồnghìnhgiaicấp.SaoHoảkhông
phảichỉlàTráiĐất,màlàTráiĐấttiểutưsản,làvùngmiềntinhthầnbénhỏ
đượckhaikhẩn(hoặcthểhiện)bởicácbáochíđạichúngcótranhảnhminh
hoạ.Vừamớihình thành trên trời,SaoHoả thế làđãbịquyđịnhbởicách
chiếmdụngmãnhliệtnhất,cáchchiếmdụngcủatínhđồngnhất.
Thao tác Astra
KHÉOLÉOgợiranhữngmặttiêucựccủaThểchếđểchiềulòngngười,
từnayđãtrởthànhmộtphươngtiệnngượcđờinhưnghữuhiệuđểtônphồng
Thểchếlên.Đâylàsơđồcủacáchchứngminhmớimẻấy:muốnkhôiphục
hoặc phát triển giá trị thể chế nào đó ư, thoạt tiên người ta nêu lên tỉmỉ
những cái nhỏ nhen của thể chế ấy, những điều bất côngmà nó sinh ra,
nhữngphiềnnhiễumànógâynên,nhấnchìmnóvàotrongbảnchấtkhông
hoànhảo củanó; rồi cuối cùng cứunómặcdù hayđúnghơn làcùng với
nhữngkhuyếttậttaivạnặngnềcủanó.Cácthídụư?Chẳngthiếu.
Hãylấymộtđộiquân:hãynêutoạcra tháiđộquânphiệtcủacácviên
chỉhuy, tínhchất thiểncận,bấtcôngcủakỷcương,vàhãydìmvàosựhà
khắcnguxuẩnấymộtconngườitrungbình,cóthểphạmsailầmnhưngai
cũngthấydễthương.Rồicuốicùng,hãylậtcáimũảothuật,vàrúttừđóra
hìnhảnhcủamộtquânđộichiếnthắng,cờxítungbaytrướcgió,đángkính
nể,vàngườitachỉcóthểtrungthànhvớinó,nhưcôvợcủaSganarelle*mặc
dầubịđánhđậpvẫnchungthuỷvớichồng(Fromhere toeternity*,Chừng
nàocòncónhữngconngười).
Hãylấymộtđộiquânkhác:hãynêubậtsựcuồngtínkhoahọccủacác
taykỹsư,tínhchấtmùquángcủahọ;hãychỉratấtcảnhữnggìmàmộtsự
hàkhắchếtsứcvônhânđạohuỷhoại:cácconngười,cáclứađôi.Vàrồihãy
tungcờlên,hãycứuđộiquânấybằngsựtiếnbộ,hãyngoắccáivĩđạicủa
độiquânnàyvàothắnglợicủađộiquânkia(CáccơnlốccủaJulesRoy*).
BâygiờđếnGiáohội:hãynêulêngaygắttínhgiảđạođức,đầuóchẹphòi
củanhữngkẻmêđạo,hãychỉrarằngtấtcảnhữngđiềunàyđềucóthểgây
chếtchóc,đừnggiấugiếmbấtcứtaihoạnàocủađứctin.Vàrồi,inextremis*
hãylàmchongườitahiểurằngđứctin,dùbạcbẽođếnđâuvẫnlàconđường
cứurồichochínhcácnạnnhâncủanó,vàhãybiệnminhsựhàkhắcvềmặt
tinhthầnbằnglòngthánhthiệncủanhữngkẻbịnóápchế(LivingRoom*của
GrahamGreene).
Đólàmộtkiểulấybệnhtrịbệnh:ngườitachữacáccănbệnhnghingờ
Giáohội,nghingờĐộiquânbằngchínhcáicănbệnhcủaGiáohộivàcủa
Độiquân.Ngườitatiêmvàomộtchútmầmbệnhkhôngquantrọngđểngăn
ngừahoặcchữatrịcănbệnhchủyếu.Ngườitanghĩrằngchốngđốicáivô
nhânđạocủacácgiátrịthểchếlàmộtcănbệnhphổbiến,tựnhiên,cóthể
dungthứ:khôngnênđốiđầuthẳngthừngvớinómàtốthơnlànênphùphép
nhưphùphépđuổi tàma:ngườitađểchoconbệnhthểhiệncănbệnhcủa
mình,ngườitaláiconbệnhđếnchỗnhậnrachínhbộmặtphảnkhángcủa
mình,và sựphảnkhángcàngbaybiếnmột cáchchắcchắnkhibộmặt ấy
được gián cách, được nhìn thấy, thể chế chỉ còn làmột hỗn hợp tốt xấu,
nghĩalàkhôngtránhkhỏi,haimặtđềuchấpnhậnđược,vàdođócólợi.Cái
xấuvốncócủamặt tiêucựcđượcchuộcbởicái tốtsiêuviệtcủa tôngiáo,
củatổquốc,củaGiáohộiv.v..“Thúnhận”mộtchútxấuxatránhchokhỏi
phảithừanhậnnhiềucáixấuxađượcchegiấu.
Ngườitacóthểtìmthấyởquảngcáocáisơđồcótínhchấttiểuthuyết
thểhiệnrõloạivắc-xinmớiấy.ĐấylàquảngcáoAstra.Mẩuchuyện luôn
luônbắtđầubằngtiếngkêutứcgiậnđốivớimac-ga-rin:“Mac-ga-rinchỉlà
bọt à?Không thể tưởng tượngđược!” “Thể nàymà làmac-ga-rinư?Cậu
màysẽnổikhùnglênđấy!”Vàrồiđôimắtmởto,lòngdịuđi,mac-ga-rinlà
một thứcănngon, thúvị,dễ tiêu, tiếtkiệm,hữu ích trongmọihoàncảnh.
Người tabiếtbàihọccuốicùngrútra:“Thếlàcácvịđượcgiải thoátkhỏi
mộtthànhkiếnđãkhiếncácvịphảitrảgiáđắt!”CũngtheocáchấyThểchế
giảiphóngchocácvịkhỏinhữngthànhkiến tiếnbộcủacácvị.Độiquân,
giá trị lý tưởng ư?Không thể tưởng tượng được; cứ nhìnmà xem những
phiềnnhiễucủanó,tháiđộquânphiệtcủanó,sựmùquángluôncóthểbắt
gặpởcáccấpchỉhuycủanó.Giáohộikhôngthểsailầmư?Chà,đángngờ
lắm:cứnhìnmàxemnhữngkẻmêđạocủanó,những linhmụckhônguy
quyềncủanó, tínhchấtxu thờichếtngườicủanó.Vàrồi lương tri tínhđi
toánlại:nhữngcáihạilặtvặtcủathểchếcóđángkểgìsovớicáclợiíchcủa
nó?Cũngđánggiácủamộtliềuvắc-xinđấychứ.Xétchocùng,mac-ga-rin
chỉlàmỡcóhềchiđâunếuhiệusuấtcủanócaohơnhiệusuấtcủabơ?Xét
chocùng,thểchếhơitànbạovàmùquángmộtchútcóhềchiđâu,nếunó
làmchochúngtađượcsốngvớigiárẻhơn?Chúngtađây,cảchúngtanữa,
đượcgiảithoátkhỏimộtthànhkiếnmàchúngtađãphảitrảgiáđắt,quáđắt,
chúngtađãphảitrảgiábằngquánhiềutrăntrở,quánhiềuphảnkháng,quá
nhiềuđấutranhvàquánhiềucôđơn.
Các lứa đôi
NGƯỜITAcướinhaulắmthếtrêncáchoạbáotuyệtvờicủachúngta:
nhữngđámcướiđạigia(contraithốngchếJuinvớicongáiquanthanhtra
Tàichính,congáicôngtướcDeCastriesvớinamtướcDeVitrolles),những
đámcướivìtình(HoahậuchâuÂu1953vớianhbạnthờithơấucủanàng),
những đám cưới (trong tương lai) của các ngôi sao (Marlon Brando với
JosianeMariani,RafVallonevớiMichèleMorgan).Tấtnhiên,tấtcảnhững
đámcưới ấykhôngđượcghi lại vào cùngmột thờiđiểm;bởivì tính chất
huyềnthoạicủachúngkhôngphảinhưnhau.
Đámcướiđạigia(quýtộchoặctưsản)đápứngchứcnăngcổtruyềnvà
ngoạinhậpcủahôn lễ:nóđồng thời làhội tặngphẩmcủahaigiađìnhvà
cảnhtượngcủahộitặngphẩmấydướiconmắtcôngchúngvâyquanhxem
phungphícủacải.Cầnthiếtphảicócôngchúng:vìvậyđámcướiđạigiabao
giờcũngđượcghilạiởnơicôngcộng,trướcnhàthờ:đấylànơingườitađốt
tiềnbạcvàngườitalàmchocôngchúngloámắtvìtiềnbạc;ngườitaném
vàotrongcáilòrừngrựcấycácbộđồngphụcvàáolễ,cuốnghuânchương
vàcácdảihuânchương(củaBắcđẩubộitinh),QuânđộivàChínhquyền,tất
cảnhữngvaikịchcủasânkhấutưsản,cáctuỳviênquânsự(cảmđộng),một
viênđạiuýLêdương(mù)vàquầnchúngParis(chuếnhchoáng).Sứcmạnh,
luậtlệ,tinhthần,tráitim,tấtcảnhữnggiátrịthểchếấyđềunémcảvàohôn
lễ,đềuvungtayphungphítronghộitặngphẩm,nhưngchínhquađótấtcả
lạiđềuđượcthiết lậpvữngchắchơnbaogiờhết.Một“đámcướiđạigia”,
đừngquênđiềunày,làcôngviệckếtoáncólợi,đólàchuyểnkhoảnnợnặng
nềcủaThểchế sangkhoản tíndụngcủa tựnhiên, làhấp thu“câuchuyện
buồnrầuvàcụccằncủamọingười”vàoniềmhânhoancôngkhaicủaLứa
đôi;ThểchếsốngbámvàoTìnhyêu;dốitrá,bóclột,thamlam,mọicáixấu
xaấycủaxãhộitưsảnđượcsựthậtcủalứađôicứuvãn.
Cuộc hôn nhân củaSylvianeCarpentier,Hoa hậu châuÂunăm1953,
vớianhthợđiệnMichelWarembourg,ngườibạnthờithơấucủanàng,làcơ
hộitriểnkhaimộthìnhảnhkháchẳn,đólàhìnhảnhtúplềutranhhạnhphúc.
Nhờvàodanhhiệucủamình,Sylvianelẽrađãcóthểsốngcuộcđờilộnglẫy
củamộtngôi sao, đi du lịch, đóngphim,kiếmđược rất nhiều tiền;nhưng
nàng,hiềnthụcvàkhiêmnhường,đãkhướctừ“cáivinhquangphùdu”,và
trungthànhvớiquákhứcủamình,nàngđãlấyanhthợđiệnởkhuPalaiseau.
Đôivợchồngtrẻởđâyđượcgiớithiệuvớichúngtavàogiaiđoạnsaukhi
cưới,đangxâydựngnếpsốnghạnhphúcđờithườngvàluivềsốngchẳngai
biếttớitrongmộtchốntiệnnghinhonhỏ:họthuxếpmộtcănhộhaiphòng
cóbếp,họănsáng,họđixemphim,họđichợ.
Ởđâythaotácrõrànglàmuốnnêulêntấtcảniềmhạnhphúctựnhiên
củacặpvợchồngnhằmcangợimôhìnhtiểutưsản:niềmhạnhphúc,dùlà
xoàng xĩnh, song vẫn có thể được lựa chọn, điều này cứu vãn hàng triệu
ngườiPhápdothânphậnmàhọchiasẻniềmhạnhphúckia.Giaicấptiểutư
sảncó thể tựhàovềsựquy thuậncủaSylvianeCarpentier,giốngnhưxưa
kiaGiáohội lấyđượcsứcmạnhvàuytín từmộtvàinhânvậtquýtộc thụ
phápquyy:cuộchônnhânkhiêmtốncủaHoahậuchâuÂu,câuchuyệncảm
độngnàngluivềsốngtrongmộtcănhộhaiphòngcóbếpởkhuPalaiseau,
sau bao nhiêu vinh quang, thì cũng như ngài De Rancé* chọn dòng tu
Trappe,hoặcphunhânLouisedelaVallièrechọndòngtuCarmel:vinhhạnh
lớnlaochodòngtuTrappe,dòngtuCarmelvàkhuPalaiseau.
ỞđâyTình-yêu-mạnh-hơn-vinh-quangđềcaođạolývềnguyêntrạngxã
hội:thoátrakhỏithânphậncủamìnhchẳngphảilàkhônngoan,quayvềđấy
mớilàvinhquang.Đểđổilại,chínhthânphậnlạicóthểpháthuynhữngcái
lợi của nó, về căn bản đấy là những cái lợi của sự trốn tránh.Hạnh phúc
trong thếgiớinày làmột thứquanhquẩn trongnhà:cácbảngcâuhỏi trắc
nghiệm“tâmlý”,nhữngmánhkhoé,nhữngcôngviệcsửachữavặt,cácđồ
giadụng,cáccáchsửdụngthờigian,tấtcảcáithiênđườngnồiniêuxoong
chảocủatạpchíEllehoặc tạpchíL’Express tônvinhcáikhuônviênkhép
kín, cuộc sốngcánhân ru rúxónhà, tônvinh tất cảnhữnggìgắnvớigia
đình,làmchonómãimãinhưtrẻthơ,hồnnhiênvôhạivàcắtđứtnókhỏiý
thứctráchnhiệmđốivớixãhộibênngoài.“Hai trái timvàng,một túplều
tranh”.Tuynhiênthếgiớivẫntồntại.Nhưngtìnhyêuduylinhhoátúplều
tranh, và túp lều tranh che khuất nhà ổ chuột: người ta phù phép đuổi sự
khốncùngbằnghìnhảnhlýtưởngcủanólàcảnhnghèo.
Đámcướicủacácngôisaothìhầunhưbaogiờcũngchỉđượcgiớithiệu
làsẽdiễnramàthôi.Đámcướiấytriểnkhaihuyềnthoạihầunhưthuầntuý
vềLứađôi(chíítlàtrongtrườnghợpVallone-Morgan;vớiBrando,cácyếu
tốxãhộivẫncònnổitrội,látnữatasẽthấy).Danhnghĩavợchồngvậygần
nhưlàthừa,bịđẩyluônchẳngcầnsuyxétvàomộttươnglaimơhồ:Marlon
Brando sẽ cưới JosianeMariani (nhưng chỉ sau khi anh sẽ quay xong hai
chụcbộphimmới);MichèleMorganvàRafVallonecólẽsẽtrởthànhmột
cặp vợ chồng chính thứcmới (nhưng trước hếtMichèle sẽ phải ly dị đã).
Thựcrađólàmộtkhảnăngcoinhưcóthểthànhsựthậtchừngnàotầmquan
trọngcủanóchỉlàthứyếu,bịlệthuộcvàotậptụcrấtphổbiếnmuốnrằng
trướcbàndânthiênhạ,đámcướibaogiờcũnglàmụcđích“tựnhiên”của
chuyệnănnằmvớinhau.Điềuquantrọnglàkhiđãđượcbảolãnhlàhọsẽ
cướinhauthìchẳngaicònxìxàovềchuyệnchungđụngxácthịtcủahọnữa.
Cuộchônnhân(trongtươnglai)củaMarlonBrandothìcònchứađựng
nhữngphứctạpxãhội:đólàcuộchônnhâncủacôgáichăncừuvàvịlãnh
chúa. Josiane,congáimộtdânchài“nghèohèn”ởBandol, tuynàngcũng
giỏigiang,vìnàngđãhọcxongtútàiphầnthứnhấtvànóithạotiếngAnh
(chủđềnhữngsự“hoànhảo”củacôgáiđi lấychồng),Josianeđãlàmxúc
động người đàn ông hắc ám nhất của điện ảnh, một loại trung gian giữa
HippolytevàôngvuaHồigiáocôđơnvàhungbạonàođó.Nhưngchuyện
quáivậtHollywoodcuỗmmộtcôgáiPhápnghèohènchỉtrọnvẹnkhidiễn
biếnđảochiều:anhchàngbịtìnhyêuchinhphụcdườngnhưlạitrútmọiuy
thếcủamìnhvàocáithànhphốPhápnhỏbé,vàobãibiển,chợbúa,cáctiệm
rượu, các cửa hàng tạp hoá ở Bandol; thực vậy, chính làMarlon bị tiêm
nhiễmmẫulýtưởngtiểutưsảncủatấtcảcácnữđộcgiảnhữngtuầnbáocó
tranhảnh.“Marlon,tạpchíMộttuầncủathếgiớiviết,Marlon,nhưmộtanh
tiểutưsảnPháp,thongdongdạochơikhaivịcùngbàmẹvợ(tươnglai)và
côvợ (tương lai)”.Thực tế ápđặtphôngcảnhvàquychếcủanóchomơ
mộng,giaicấptiểutưsảnPhápngàynayrõrànglàđangởvàogiaiđoạnđế
quốcchủnghĩahuyềnthoại,ởcấpđộmột,uythếcủaMarlonlàthuộclĩnh
vựccơbắp,tìnhdục;ởcấpđộhai,uythếấylàthuộclĩnhvựcxãhội:Marlon
đượcBandoltônvinhhơnlàMarlontônvinhBandol.
Dominici hay thắng lợi của Văn chương
TOÀNBỘphiêntoàxửDominici*đãdiễnradựa trênmộtquanniệm
nàođấyvềtâmlý,dườngnhưngẫunhiênđấylàquanniệmVănchươnghợp
truyềnthống.Cácbằngchứngcụthểthìkhôngrõhoặcmâuthuẫn,ngườita
phảiviệnđếncácbằngchứngtinhthần;vàlấycácbằngchứngấyởđâunếu
khôngphảilàngaytrongtâmtínhcủanhữngkẻbuộctội?Thếlàngườitađã
dựnglạitheotrítưởngtượng,chẳngchúthoàinghi,nhữngđộngcơvàchuỗi
nốitiếpcáchànhvi;ngườitađãlàmnhưcácnhàkhảocổkiađinhặtnhạnh
từngviênđácũkỹtừcácngócngáchcủakhuvựckhaiquật,rồidùngthứxi
măng hoàn toàn hiện đại của họ gắn dựng lại một hương án tinh tế của
Sésostris*,hoặchơnnữatáidựnglạimộttôngiáođãchếthaingànnămvề
trướcbằngcáchkhaitháckhotrithứccổcủanhânloại,thựcrachỉlàtrithức
củahọ,đượcsoạnthảotrongcácnhàtrườngcủanềnĐệtamCộnghoà*.
Cũngvậyđốivới“tâmlý”củaônglãoDominici.Cóđúngđấylàtâmlý
củalãokhông?Chẳngaibiết.Nhưngngườitacóthểtinchắcrằngđóđúng
làtâmlýcủangàichánhántoàthượngthẩmhoặccủangàichưởnglý.Hai
tâmtínhấy,tâmtínhcủaônglãonôngthônvùngnúiAlpesvàtâmtínhcủa
viênchứcxétxử,cócùngmộtcơchếhaykhông?Chắcchắnquáđirồi.Tuy
nhiênchínhlànhândanhtâmlý“phổbiến”màlãoDominiciđãbịkếtán:
bướcratừvùngtrờithúvịcủacáctiểuthuyếttưsảnvàcủatâmlýbảnchất
luận,Vănhọcvừađưamộtconngườilênđoạnđầuđài.Cácbạnhãynghe
ngàichưởnglý:“SirJackDrummond,tôiđãthưavớicácvị,lúcấyrunsợ.
Nhưngôngấybiếtrằngcáchtốtnhấtđểtựbảovệ,làcứtấncông.Thếlàông
đãlaovàoconngườidữtợnđóvàtómlấycổlão.Chẳngcónóiđinóilại.
NhưngđốivớiGastonDominici,riêngcáiviệcngườitamuốnđánhgụclão
xuốngđấtlàkhôngthểtưởngtượngđược.Vềthểlựclãođãkhôngthểchịu
đựng nổi cái sức mạnh bất ngờ lao tới.” Nghe có lý lắm như đền thờ
Sésostris,nhưVănchươngcủaôngGenevoix*.Duycóđiềuxâydựngkhảo
cổhọchoặctiểuthuyếttrênmộtcái“Tạisaokhông?”thìchẳnghạiđếnai
cả.NhưngcònCônglýthìsao?Cứlâulâulạicómộtvụánnàođấy,không
nhấtthiếtlàhưcấunhưvụántrongKẻxalạ*,diễnrađểnhắcnhởcácbạn
rằngcônglýluônsẵnsàngsuybụngtarabụngngườiđểkếtáncácbạnmà
chẳngănnănhốihậngì,vànhư trongkịchcủaComeille*,nómiêu tảcác
bạnnhưcácbạncầnphảithếchứkhôngphảinhưcácbạnvốnlànhưthế.
Toàánxétxửđượccôngminh lànhờvàomộthuyền thoại trunggian
luônđượcsửdụngrộngrãi,dùđấylàởcáctoàthượngthẩmhayởcácdiễn
đànvănchương,đólàsựtrongsángvàtínhphổbiếncủangônngữ.Quan
chánhántoàthượngthẩm,làngườiđọcbáoLeFigaro,rõràngkhôngcảm
thấy chút đắn đo nào khi đối thoại với ông lão chăn dê “dốt nát”.Cả hai
chẳngcócùngmộtngônngữ,vàlàtiếngPháp,ngônngữsángsủanhấtđấy
ư?Nhờ có sự bảo đảm tuyệt vời của nền giáo dục trong nhà trường nên
nhữnggãchăncừunóinăngthoảimáivớicácquantoà!Nhưngngayởđây,
đằngsaucáiđạolýtuyệtdiệu(vàlốlăng)củanhữngbàitậpdịchtiếngLa-
tinhvànhữngbàivănnghị luận tiếngPháp,vẫn làvai tròđầuóccủacon
người.
Sựsaibiệtcủacácngônngữ,khuônviênbấtkhảxâmnhậpcủachúng
dẫusaocũngđãđượcvàinhàbáonhấnmạnh,vàGiono*đãnêulênnhiều
dẫnchứngtrongnhữngbàiviếttườngthuậtphiêntoà.Ngườitanhậnthấylà
chẳngcầnphảihìnhdungnhữngràocảnbíẩn,nhữngsựhiểulầmtheokiểu
Kafka*.Không,cúpháp,từvựng,phầnlớncácchấtliệusơđẳng,phângiải
củangônngữmòmẫmtìmkiếmnhaumàkhôngbắtgặpnhau,nhưngchẳng
aibănkhoăn:(“Lãođãđilêncầuphảikhông?–Đườngđicótrồngcâyhai
bênư?Ởđấykhôngcóđườngđitrồngcâyhaibên,tôibiếtmà,tôiđãđến
đấy.”*)Lẽdĩnhiêntấtcảmọingườivờnhưtinrằngđólàngônngữchính
thức,aicũnghiểunghĩanhưnhau,ngônngữcủaDominicichỉlàmộtdịbiệt
củatiếngnóivùngdântộc,nghelạtaibởitínhchấtnghèonàncủanó.Thế
nhưngcáingônngữcủaôngchánháncũnghếtsứccábiệt,chứađầynhững
sáo ngữ không thật, ngôn ngữ của bài tập làm văn trong nhà trường chứ
khôngphảicủatâmlýcụthể(trừphiphầnlớnmọingườiđềubịbắtbuộc,ôi
chao,phảicócái tâmlýcủathứngônngữngườitadạychohọ).Đơngiản
chỉlàhaicáicábiệtđốichọinhau.Nhưngmộttronghaicábiệtấycódanh
vọng,luậtphápvàsứcmạnhvềphíamình.
Vàcáingônngữ“phổbiến”ấyđếnápđặtđúnglúctâmlýcácôngthầy:
tâmlýđóchophépnóluônxemngônngừkianhưmộtđốitượng,đồngthời
vừamiêutảvừakếtánngônngữấy.Đólàmộtthứtâmlýtínhtừ,nóchỉbiết
gán cho các nạn nhân của nó những thuộc tính, chẳng cần biết đến tất cả
nhữnggìthuộchànhvingoàiphạmtrùtộilỗimàngườitacốtìnhgáncho.
Cácphạmtrùấylàphạmtrùcủahàikịchcổđiểnhoặccủamộtchuyênluận
về thuậtchiết tự: theođó,conngườihuênhhoang,nóngnẩy, íchkỷ, ranh
mãnh,trụylạc,khắcnghiệtchỉtồntạitrongxãhộinhưnhững“tínhcách”,ít
nhiềudễdàngxếpvàoloạinàyhayloạikia,vàítnhiềukínhcẩnphụctùng.
Tâm lývụ lợi ấy chẳngcầnbiết đến trạng thái ý thức, nhưng lại làmnhư
xemxéthànhvixuấtpháttừýthứccótrước,xuấtpháttừ“tâmhồn”vốncó;
tâmlýấyphánxétconngườinhưmột“ýthức”màchẳnghềbốirốilàthoạt
đầuđãmiêutảconngườinhưmộtđốitượng.
Vảchăngcáitâmlýngàynaynhândanhnóngườitarấtcóthểchặtđầu
cácbạnlạibắtnguồntrựctiếptừnềnvănhọctruyềnthốngcủachúngta,mà
ngườitagọi theophongcáchtưsảnlàvănhọccủaTưliệusống.Chínhlà
nhândanhtưliệusốngmàlãoDominiciđãbịkếtán.Cônglývàvănchương
đãđivàoliênkếtvớinhau,đãtraođổivớinhaunhữngkỹthuậtcũkỹcủa
chúng,thếlàđểlộrasựđồngnhấtcủachúng,tiếptaychonhaumộtcáchtrơ
trẽn.Phía sau cácquan toà, trongnhữngchiếcghếngà, lànhữngnhàvăn
(Giono,Salacrou*).Trênbàncôngtố,làquantoàư?Không,một“ngườiviết
truyệntuyệtvời”đấy,vốncó“tàitríkhôngthểphủnhận”và“nhiệthứng”
chói lọi (theo lời khen ngợi rất chướng mà báo Le Monde ban cho ngài
chưởnglýtoàthượngthẩm).Ngaycảnhsátởđâycũngbắtđầuđivàoviết
lách.(Mộtviênsĩquancảnhsát:“Tôichưabaogiờthấymộtkẻnóidốinào
khéođóngkịchhơn,mộttaychơibờinàođanghihơn,mộtkẻdựngchuyện
nàobuồncườihơn,mộttayláulỉnhnàoxảotráhơn,mộtônglãobẩymươi
nàovuinhộnhơn,mộttênchuyênchếnàotựtinhơn,mộtgãtínhtoánnào
quỷ quyệt hơn, một kẻ giả dối nào lắm mưu nhiều mẹo hơn… Gaston
Dominici,đólàmộtFrégoli*kỳlạcótâmtínhcủaloàingườivàýnghĩcủa
loàivật.VịlãotrượnggiảhiệucủaTrầngianấykhôngchỉcónhiềumàcócả
trămbộmặt!”)Nhữngtươngphản,nhữngẩndụ,nhữngbaybướm,đólàtất
cảphéptutừtrongnhàtrườngđượctungraởđâyđểbuộctộiônglãochăn
cừu.Cônglýđãkhoáccáimặtnạcủavănchươnghiệnthực,củatruyệndân
dã, trongkhi chínhvăn chương lại đếnphòngxửánđể tìmnhững tư liệu
“nhânbản”mới,đểthulượmmộtcáchvôtưtrênkhuônmặtcủabịcáovà
củanhữngnghicanánhphảnchiếucủamộttâmlýlàthứmàcônglýđãáp
đặtlênkhuônmặtấytừtrước.
Duycóđiều,đốidiệnvớithứvănchươngmãnnguyện(luônđượcxem
làvănchươngcủa“cáithật”vàcủa“cáinhânbản”)còncóvănchươngcủa
giằngxé:vụánDominici cũngđã là thứvănchươngấy.Ởđâyđãchỉ có
nhữngnhàvănkhátkhaocáithậtvànhữngnhàkểchuyệnxuấtsắcmànhiệt
hứng“chóilọi”lôicuốnđầuócmọingười;dùmứcđộphạmtộicủabịcáolà
thếnàođinữa,cũngvẫncónỗikhiếpsợmàtấtcảchúngtađềubịđedoạ,
nỗikhiếpsợbịxétxửbởimộtquyềnlựcchỉmuốnnghethứngônngữmànó
gánchochúngta.TấtcảchúngtađềutiềmtàngcóthểlàDominici,không
phảinhữngkẻsátnhân,màlànhữngbịcáobịtruấtmấtngônngữ,hoặctệ
hơnnữa,bịbịađặt,bịhạnhục,bịkếtánbằngngônngữcủanhữngkẻbuộc
tội chúng ta. Nhân danh chính ngôn ngữ để đánh cắp ngôn ngữ củamột
người,mọivụsátnhânhợpphápđềubắtđầutừđấy.
Hình ảnh tu sĩ Pierre
HUYỀNTHOẠItusĩPierrecóđượcconchủbàiquýgiá:cáiđầucủatu
sĩ.Đólàmộtcáiđầuđẹp,thểhiệnrõrệttấtcảnhữngkýhiệucủachứctông
đồ:conmắtnhìnhiềnhậu,tóccắtkiểuthầytudòngthánhFrançois,bộrâu
nhàtruyềngiáo,tấtcảnhữngthứđóđượcbổsungthêmchiếcáolótlôngthú
củavịlinhmục–thợthuyềnvàcâygậycủakháchhànhhương.Vậylàđược
quytụnhữngýnghĩasâuxacủatruyềnthuyếtvànhữngýnghĩasâuxacủa
tínhhiệnđại.
Kiểutóc,chẳnghạn,cắtngắnnửavời,khôngtrauchuốtvànhấtlàkhông
rahìnhdạngnào, chắcchắn là cóýđịnhmuốn thựchiệnmộtkiểuđể tóc
hoàntoànchẳngrõvềnghệthuậtvàcũngchẳngrõvềkỹthuật,mộtkiểutóc
ởtrạngtháisốkhông;tấtnhiênlàphảicắttócrồi,nhưngthaotáccầnthiếtấy
ít ra cũng chẳng nói lên bất cứ lối sống đặc biệt nào: phải cắt tóc, nhưng
chẳngnhấtthiếtphảicắtralàmsao.KiểutóccủatusĩPierre,rõràngmuốn
nhằmđạtđượcsựcânbằngtrungtínhgiữamáitócngắn(quyướccầnthiết
đểđừnglàmchomọingườichúý)vàmáitóccẩuthả(trạngtháithíchhợp
đểbiểulộsựkhinhbỉcácquyướckhác),kiểutócấychínhlàkiểulýtưởng
củatínhchấtthánh:ôngthánhtrướchếtlàmộtthựcthểkhôngliênquanđến
hìnhthức;ýniệmkiểudángxungkhắcvớiýniệmtínhchấtthánh.
Nhưngcáirắcrối–màtusĩkhôngbiết,cũngmongnhưvậy–chínhlàở
đâycũngnhưởnhữngchỗkhác,sựtrungtínhrốtcuộclạivậnhànhnhưký
hiệucủasựtrungtính,vànếungườitathựcsựkhôngmuốnaiđểýtới,tấtcả
sẽphảibắtđầu lại.Kiểu tóc sốkhôngbản thânnó lại chỉnói lêndòng tu
thánhFrançois;thoạtđầunhằmmụcđíchphủđịnhđểkhônglàmtráivớivẻ
bềngoàicủatínhchấtthánh,chẳngmấychốckiểutócấylạitrởthànhmột
phươngthứcbiểuđạtcaođộ,nócảitrangtusĩthànhthánhFrançois.Dođó
màxuấthiệnđầyrẫynhữngtranhảnhmangkiểutócấytrongcáchoạbáovà
trênmànảnh(ởđâydiễnviênReybazchỉcầnmangkiểutócấylàđãthành
tusĩhẳnhoi).
Vẫnchutrìnhhuyềnthoạiấyvớibộrâu:bộrâuchắccóthểchỉlàbiểu
hiệncủamộtconngườitựdo,thoátrakhỏimọiướclệđờithườngcủathế
giớichúngtavàkhôngmuốnmấtthờigiờvàoviệccạorâu:sứcmêhoặccủa
lòngnhânáixemracó thểdẫnđếnnhững loạicoi thườngnhư thế;nhưng
cũngphảighinhậnrằngbộrâuthầytucũngcóhuyềnthoạinhonhỏcủanó.
Tronggiớilinhmục,khôngphảitìnhcờaicũngrậmrâu;bộrâuởđâyđặc
biệtlàdấutíchcủanhàtruyềngiáohoặctusĩdòngthánhFrançois,nóchỉcó
thểbiểuđạtchứctôngđồvàsựnghèokhổ;nóítnhiềutáchchủnhânbộrâu
ấyrakhỏigiớitănglữthếtục;cáclinhmụckhôngđểrâuđượcxemlàthế
tụchơn, các linhmục cóbộ râugắnbóvới giáo lý hơn: chaFrolokhủng
khiếpthìrâucạonhẵnnhụi,đứcChanhântừFoucauldthìrâuxồm;đằngsau
bộrâu,ngườitaphụthuộcíthơnmộtchútvàođứcgiámmụccủamình,vào
tôntithứbậc,vàoGiáohộichínhtrị;ngườitadườngnhưtựdohơn,ngoài
khuônphéphơn,nóitómlạilàsơkhaihơn,nhờthừahưởngđượcuytíncủa
nhữngnhàẩnsĩđầutiên,cóđượccáitựdomộcmạccủacácnhàsánglập
chếđộtuhành,họlànhữngngườiđượckýtháctinhthầnkhôngcâunệ:để
râu,đólàthámhiểmxứZone,xứBritonniehoặcxứNyassaland*vớicùng
mộtnhiệttìnhnhưnhau.
Rõràngvấnđềkhôngphảilàtìmhiểucáirừngkýhiệukiađãcóthểphủ
lêntusĩPierrerasao(tuyrằngnóithậtkểcũngkhálạlùngcácbiểuhiệncủa
đứcđộấylạilànhữngloạibộphậncóthểmangđiđược,nhữngthứcóthể
traođổidễdànggiữathựctếlàtusĩPierretrongtạpchíMatch,vàhưcấulà
tusĩPierre trênmànảnh,vàtómlạikểcũngkhálạ lùngngaytừphútđầu
tiênxuấthiện,chứctôngđồđãhoàntoànsẵnsàng,hoàntoànđượctrangbị
chocuộchànhtrìnhlớncủanhữngtáitạovànhữngtruyềnthuyết).Tôichỉ
bănkhoănvềchuyệncôngchúngxàinhữngkýhiệuấysaomànhiềuthế.Tôi
thấyhọantâmvìsựđồngnhấtđầyấntượnggiữadiệnmạovàthiênchức;
chẳnghoài nghi gì thiên chứcbởi họ đã thấy diệnmạo; họ chỉ nhìn nhận
hànhtungcủachứctôngđồquanhữngthứvặtvãnh,vàquenvớitháiđộhết
sứctintưởngtuytrướcmắtchỉlànhữngthứbàybiệncủatínhchấtthánh;và
tôi lo lắng về một xã hội tiêu xài ngấu nghiến đến thế cái bề ngoài phô
trươngcủalòngnhânáimàquênkhôngthắcmắcvềnhữnghậuquả,những
tácdụngvànhữnghạnchếcủanó.Thếlàtôitựhỏiphảichănghìnhảnhđẹp
đẽvàcảmđộngcủa tusĩPierre làcáicớmàkháđôngdânchúngnước ta
mộtlầnnữavinvàođểthaythếvôtộivạcáckýhiệucủalòngnhânáicho
thựctếcủacônglý.
Tiểu thuyết và Con cái
CỨ tin vào tạp chíEllemới đây tập hợp vào chungmột bức ảnh bảy
mươinữtiểuthuyếtgiathìgiớinữvănsĩhợpthànhmộtloàiđộngvậtđáng
chúý:họđẻralẫnlộnvừatiểuthuyếtvừaconcái.Chẳnghạnngườitathông
báo:JacquelineLenoir(haicongái,mộttiểuthuyết);MarinaGrey(mộtcon
trai,mộttiểuthuyết);NicoleDutreil(haicontrai,bốntiểuthuyết),v.v..
Cái đómuốn nói lên điều gì?Điều này: viết lách là hành vi vẻ vang
nhưng liều lĩnh; nhà văn là “nghệ sĩ”, người ta thừa nhận họ được quyền
phóngtúngđếnmứcnàođó:vìnhìnchung,ítralàtrongnướcPhápcủatạp
chíElle,họđượcgiaotráchnhiệmcungcấpchoxãhộinhữnglýlẽchứng
minhýthứctốtđẹpcủahọ,nêncầnphảitrảcôngdịchvụchohọ:ngườita
mặcnhiênnhượngchohọquyềnđượcsốngmộtcuộcsốngítnhiềuriêngtư.
Nhưngcoichừng:phụnữđừngtinlàmìnhcóthểlợidụnggiaoướcấynếu
trướchếtchẳngtuânthủcươngvịmuônđờicủanữgiới.Phụnữsinhratrên
tráiđấtlàđểsinhconđẻcáichođànông;họmuốnviếtbaonhiêuthìviết,họ
muốntôvẽchothânphậncủamìnhthếnàocũngđược,nhưnghọđừngthoát
rakhỏithânphậnấy:chớđểchosốphậncủahọđãđượcấnđịnhtrongKinh
thánhbịrốiloạnbởicáiquyềnđượcchuyểnnhượngkia,vàhọphảitrảgiá
ngay tứckhắc lốisốngphóng túnggắnbómộtcách tựnhiênvớicuộcđời
nhàvănbằngchuyệnđẻđái.
Vậycácbàcácchịcứdũngcảm,cứtựdođi:cácbàcácchịcứxửsựnhư
đànôngđi,cứviếtláchnhưhọđi;nhưngcácbàcácchịđừngbaogiờrờixa
họ;cácbàcácchịhãysốngtrongtầmnhìncủahọ,hãylấyconcáiđểbùđắp
chonhững tiểu thuyết của các bà các chị; cứ theo đuổi chút ít con đường
nghềnghiệpcủacácbàcácchị,nhưnghãynhanhchóngquaytrởvềvớithân
phậncủamình.Mộttiểuthuyết,mộtđứacon,mộtchútnữquyền,mộtchút
nghĩavụlàmvợ,cácbàcácchịhãycộtchặtcuộcphiêulưunghệthuậtvào
nhữngcáicọcvữngchắccủatổấm:cảhaimặtsẽđềuđượclợirấtnhiềutừ
cuộcđitớiđiluiấy;vềphươngdiệnhuyềnthoại,sựgiúpđỡlẫnnhauluôn
luôndiễnramộtcáchcóhiệuquả.
Chẳnghạn,NàngThơsẽbansựcaocảcủamìnhchocácchứcnăngnội
trợhènmọn;vàngượclại,đểtriânsựgiúpđỡấy,huyềnthoạisinhnởcung
cấpchoNàngThơ,màtiếngtămđôikhicũnghờihợt,sựbảolãnhđượckính
trọng,cáikhungcảnhcảmđộngcủanhàtrẻ.Thếlàtấtcảđềutốtđẹpnhấtở
cáithếgiớitốtđẹpnhấttrongtấtcảcácthếgiới–thếgiớicủatạpchíElle:
phụnữhãycứtintưởng,họrấtcóthểđạttớicươngvịcaosiêucủasựsáng
tạonhưcánhđànông.Mànamgiới thìcứnhanhchóngyêntâmđi:chẳng
phảivìthếmàbịngườitacuỗmmấtvợđâu,vợdothiênchứcsẽvẫncứsẵn
đấylànòisinhconđẻcáichẳngsuygiảm.TạpchíEllenhanhnhẹndiễnmột
cảnh theokiểuMolière:mộtmặtnóikhôngmộtbênnóicó,đonđảchẳng
làmmếchlòngai;nhưDonJuan*giữahaicôgáinôngthôn,Ellenóivớiphụ
nữ:cácbàcácchịchẳngthuagìnamgiớiđâu;vànóivớicánhđànông:vợ
cácvịmãimãivẫnsẽchỉlàmộtngườiđànbàmàthôi.
Thoạtđầungườiđànôngdườngnhưchẳngđểýđếnchuyệnsinhđẻkép
ấy;concáivàtiểuthuyếtcóvẻnhưchẳngliênquangìđếnnhau,chỉthuộc
vềngườimẹ;nhưngkhi thấyđếnbảychục lần tácphẩmvà con cái trong
cùngmộtngoặcđơn,ngườitatưởngđâutấtcảchúngđềulàthànhquảcủa
tưởngtượngvàmơmộng,làsảnphẩmkỳdiệucủasựtrinhsảnlýtưởngđem
đếnchophụnữđồngthờinhữngniềmvuisángtáckiểuBalzac*vànhững
niềmvuidịudàngcủasựsinhnở.Vậyngườiđànôngtrongcảnhgiađìnhấy
ởđâu?Chẳngởđâucảvàởkhắpmọinơi,nhưbầutrời,nhưchântrời,như
uyquyềnđồngthờivừaquyđịnhvừavâyhãmmộtthânphận.Thếgiớicủa
tạpchíElle làvậyđấy:trongđóphụnữluônlàmộtloàithuầnchủng,một
thểtạng,thiếtthavớinhữngquyềnưuđãi,nhưngcònsayđắmhơnvớithân
phận lệ thuộc;ngườiđànôngchẳngbaogiờxuấthiệnở trongđó,nữgiới
trinhkhiết,tựdo,uyquyền;nhưngngườiđànôngởkhắpchungquanh,họ
gâyáplựctừtứphía,họlàmchotồntại;họtừmuônđờilàsựvắngmặtđầy
sáng tạo, sựvắngmặtcủađứcchúa trongkịchRacine*: thếgiớikhôngcó
đànông,nhưnghoàn toànđược tạo thànhbởiconmắtnhìncủangườiđàn
ông,vũtrụđànbàcủaElleđíchthịlàvũtrụcủakhuêphòng.
TrongmọiđộngtháicủatạpchíElleđềucósựvậnhànhképấy:đóng
cửakhuêphònglại,vàrồichỉsauđómớithảđànbàvàotrong.Cácbàcác
chịcứyêuđi,cứlàmviệcđi,cứviếtláchđi,cứlànữdoanhnhânhaynữvăn
sĩđi,nhưngcácbàcácchịhãyluônnhớrằngngườiđànôngvẫncóđó,và
cácbàcácchịđượctạorakhôngphảinhưhọ:giớicủacácbàcácchịđược
tựdovớiđiềukiệnphụthuộcvàogiớicủahọ; tựdocủacácbàcácchị là
mộtthứxaxỉ,nóchỉcóthểcónếucácbàcácchịtrướchếtthừanhậnnhững
bổnphậndothiênchứccủamình.Nếumuốnthìcácbàcácchịcứviếtlách
đi,nữgiớichúngtôiđềurấtlấylàmtựhào;nhưngcácbàcácchịcũngđừng
quênsinhconđẻcái,bởivìđấylàsốphậncủacácbàcácchị.Đạođứcgiáo
pháidòngTên:cácbàcácchịhãyđiềuchỉnhvớiđạođứccủathânphậncác
bàcácchị,nhưngđừngbaogiờ lơi lỏngvớigiáo lý làmnền tảngchođạo
đứcấy.
Đồ chơi
NGƯỜI LỚN ở Pháp nhìn Trẻ em như một bản thể khác của mình,
chẳngcóthídụnàovềđiềuđórõhơnlàđồchơicủaPháp.Cácđồchơihiện
đanglưuhànhvềcănbảnlàmộtthếgiớithunhỏcủangườilớn;tấtcảđềulà
những sảnphẩm thunhỏ tái hiện cácvật dụng của conngười, dườngnhư
dướimắtthiênhạ,trẻemtómlạichỉlàmộtconngườibénhỏhơn,mộtcon
ngườitíhonnênphảicungcấpcácvậtdụngvừavớitầmvóccủanó.
Cácdạngsáng tạo thìhiếm lắm:chỉcóvàikiểuđồchơixếphìnhdựa
trên sự khéo tay liên quan đến các việc lặt vặt trong nhà là đưa ra được
nhữngdạngnăngđộng.Cònlại,đồchơiPhápluônluônbiểuđạtmộtcáigì
đấy,vàcáiđóthìluônluônđượcxãhộihoáhoàntoàn,đượccấutạobởicác
huyềnthoạihoặccáckỹthuậttrongđờisốnghiệnđạicủangườilớn:Quân
đội,Máythuthanh,Bưuđiện,Ykhoa(bộdụngcụkhámbệnhbéxíu,phòng
phẫu thuật cho búp bê), trường học, tiệm uốn tóc nghệ thuật (mũ sấy làn
sóng),Hàngkhông(cácquânnhảydù).Vậntải(Tàuhoả,Citroën,Vedette,
Vespa,Trạmdịchvụ)Khoahọc(ĐồchơisaoHoả).
NhữngđồchơicủaPhápbáotrướcynguyênthếgiớicácchứcnăngcủa
ngườilớn,điềuđórõrànglàchỉcóthểchuẩnbịchođứatrẻchấpnhậntấtcả
nhữngchứcnăngấy,bằngcáchbầyratrướcmắtnó,ngaytừlúcnócònchưa
nghĩđến,bóngdángcủamộttựnhiênxưanayluôntạoranhữnglínhtráng,
những bưu tá, những xe vespa.Đồ chơi ở đây cung cấp danhmục tất cả
những thứchẳng lạgìvớingười lớn:chiến tranh, tệquan liêu,cáixấuxa,
những cưdân saoHoảv.v..Vả chăng, đãmôphỏng, đấy là dấu hiệu của
thoáihoá,màlạicònbắtchướcynguyên:đồchơicủaPhápgiốngnhưcái
đầuthunhỏcủaJivaro,kíchthướcchỉbằngquảtáomàthấyrõcảtừngvết
nhăn từng sợi tóc của người lớn.Chẳnghạn có nhữngbúpbê biết đi đái;
nhữngbúpbê ấy có thựcquản, người ta cho chúngbúbình sữa, chúng tè
dầm; chẳng bao lâu, chắc hẳn sữa trong bụng chúng sẽ chuyển hoá thành
nước.Quađóngườitacóthểluyệnchocôbéquenvớidiễntiếnnhânquả
trongcôngviệcnội trợ,“tạođiềukiện”chocôbévai trò làmmẹsaunày.
Chỉcóđiều,trướccáithếgiớiđồvậtynhưthậtvàphứctạpấy,đứatrẻchỉ
cóthểtựtạolậpthànhchủsởhữu,thànhngườisửdụng,chứchẳngbaogiờ
thànhnhàsángtạo;nókhôngsángchếrathếgiới,nósửdụngthếgiới:người
ta chuẩn bị cho nó những động tác không phiêu lưu, không ngạc nhiên,
khônghứngthú.Ngườitabiếnnóthànhmộtôngchủnhỏrurúxónhàthậm
chíchẳngcầnphảitìmranhữngthứchiphốiquanhệnhânquảkhiđãtrưởng
thành;ngườitacungcấpchonótấtcảmọithứđãsẵnsàng:nóchỉviệcsử
dụng,ngườitachẳngbaogiờchonócáigìđểcầnphảibaoquát.Bấtcứtrò
chơixếphìnhnào,miễnrằngđừngtinhtếquá,cũngđềugiúpchoviệctập
dượt vào đời khác hẳn: ở đấy đứa trẻ chẳng sáng tạo những đồ vật có ý
nghĩa,nóchẳngmấyquantâmcácđồvậtấyngườilớngọilàgì:thaotáccủa
nókhôngphảilàsửdụngmàlàthiêntạo:nósángtạoranhữngthứbiếtđi,
biếtlăn,nósángtạoramộtcuộcsống,chứkhôngphảimộttàisản;cácđồ
vậtởđấytựmìnhxửsự,chúngkhôngcònlàmộtchấtliệutrơỳvàphứctạp
trong lòng bàn tay.Nhưng loại đó thì hiếm hơn: đồ chơi của Pháp thông
thườnglàđồchơimôphỏng,nómuốntạonhữngđứatrẻsửdụng,chứkhông
phảinhữngđứatrẻsángtạo.
Tínhchấttưsảnhoácủađồchơikhôngchỉnhậnthấyởcácdạngthức,
tấtcảđềuthiếtdụng,màcònởchấtliệucủanónữa.Cácđồchơihiệnđang
lưuhànhđềubằngvậtliệubạcbẽo,sảnphẩmcủahoáhọc,chứkhôngphải
củatựnhiên.Nhiềuthứngàynayđượclàmbằngnhữngchấtliệuphứctạp;
đồnhựaxemravừa thôvừavệsinh, sờvàochẳngcòn thấy thích thú,êm
dịu,thânthương.Mộtdấuhiệukhiếntaphảisữngsờ,đólàsựbiếnmấtdần
củagỗ,chấtliệuphảinóilàlýtưởngvìnóchắcchắnvàthắmthiết,khitiếp
xúc cảm thấy hơi ấm tự nhiên; gỗ dùở hình dạngnào cũng loại bỏ được
nhữnggóccạnhquásắcnhọnlàmtađau,loạibỏđượccáilạnhhoáhọccủa
kimkhí; khi trẻ cầm chơi hoặc đậpmạnh, đồ chơi ấy không rung lênmà
cũngchẳngrítkenkét,nóphátramộtâmthanhvừađùngđụcvừarõràng;
đólàchấtliệuthânthuộcvànênthơ,nókhiếnchođứatrẻnhưvẫnđangtiếp
xúc với cây cối, với bàn ghế, với sàn nhà.Gỗ không gây thương tíchmà
cũngchẳnghỏnghóc;nókhôngvỡ,nócũmònđi,nócóthểdùngđượclâu,
sốngcùngđứatrẻ,cảibiếndầndầnnhữngmốiquanhệgiữađồvậtvớibàn
tay;nếunóchết,thìđólàbằngcáchtóplại,chứkhôngphìnhra,nhưnhững
đồchơicơkhíkiachúngchẳngcònkhimộtchiếclòxohỏngbậtrakhỏivị
trí.Gỗlàmranhữngđồvậtcốtyếu,nhữngđồvậtcủamuônđời.Thếnhưng
hầu như chẳng còn nữa các đồ chơi bằng gỗ, các ca khúc mục đồng xứ
Vosges*, lànhững thứ,đúng thế,chỉcóđược trongmột thờicủanghề thủ
công.Đồchơitừnaycótínhchấthoáhọc,cảvềchấtvàmàusắc:ngaycả
vật liệu củanó cũng toànđem lại cảmgiác sửdụng, chứkhôngphải cảm
giácthíchthú.Ngoàira,nhữngđồchơiấyrấtmauchóngchếtđi,vàkhiđã
chếtrồi,chúngkhôngcònlưulạiởđứatrẻbấtcứdấuvếtgìcả.
Paris đã không bị ngập lụt
TRẬNLỤThồithángGiêng1955cóthểđãgâyrachohàngngànngười
Phápnhữngtrởngạivànhữngbấthạnh,nhưngnóvẫnmangtínhchấtHộihè
hơnlàthảmhoạ.
Mớiđầu,trậnlụtđãlàmchomộtsốđồvậttrởnênlạlẫm,đãlàmtươi
mớinhậnthứcvềthếgiớibằngcáchđưavàođónhữngđiểmbấtthườngtuy
rằngcóthểlýgiảiđược:ngườitađãthấynhữngchiếcxehơichỉcònlàcái
mui,nhữngđènđườngbịcụtgốc,chỉcòncáingọnnổilênnhưcácbônghoa
súng,nhữngngôinhàbịcắtnhưcáckhốixếphìnhcủatrẻ,mộtchúmèobị
mắcnghẽnnhiềungàytrênmộtcâycao.Tấtcảnhữngvậtdụngđờithường
đóbỗngchốcdườngnhưbịtáchlìakhỏigốcrễcủachúng,bịtướcmấtthực
thểhợplýtuyệtvờilàThếgian.Sựđoạntuyệtấycócáihaylàlạlùng,mà
không huyền ảo đáng sợ: làn nước đã tác động nhưmột trò kỹ xảo điêu
luyệnnhưngaicũngbiếtrõ,mọingườicócáithúđượcnhìnthấynhữngthứ
bị thayhìnhđổidạng,nhưng tóm lại vẫn “tựnhiên”, đầuóchọđã có thể
chămchúvàohiệuquả,màkhôngsavàonỗikhắckhoảivìtùmùchẳnghiểu
nguyên nhân.Nước lụt đã làm đảo lộn quang cảnh thường ngày, song lại
khôngláichệchnóvềphíakỳảo:cácvậtthểđãbịxoáđimộtphần,nhưng
khôngbịbiếndạng:cảnhtượngđãtrởnênkỳcục,nhưngvẫnhợplý.
MọiđoạntuyệthơiquámộtchútvớicáiđờithườngđềudẫnđếnHộihè:
vảchăngnướclênkhôngchỉlựachọnvàlàmcholạlẫmmộtsốvậtthể,mà
nócònlàmđảolộnngaycảcảmgiácchungvềquangcảnh,làmđảolộntầm
nhìnbaoquátlâunay:cáctuyếnđịachínhquenthuộc,cáchàngcâynhưrèm
che,cácdãynhà, cácconđường,ngaycả lòngsông,những thứvốnvững
bềnđểphânđịnhrõrệtcácsởhữu,tấtcảđềuđãbịtẩyxoáđi,đãbịmởrộng
từgócradiện:chẳngcòntrụcđường,chẳngcònbờsông,chẳngcònphương
hướng;mộtchấtliệubằngphẳngtrảirakhôngbiếtđâulàbờbến,vàvìthế
nólàmchongườitachữnglại,chơivơibịbứtkhỏicáchiệntrường,chẳng
biếtlấyđâulàmcăncứ.
Hiệntượnggâybốirốinhấtchắcchắnlàchínhdòngsôngcũngbiếnmất:
consông,nguyênnhâncủatấtcảsựxáotrộnấy,giờkhôngcònnữa,nước
khôngcònchảytheodòng,cáidòngsônguốnlượn,hìnhdạngsơđẳngcủa
mọinhậnthứcđịalý,màtrẻem,đúngthế,rấtưachuộng,chuyểntừđường
nét thànhmặtphẳng,nhữngchỗquanhco lồi lõmcủađịahìnhchẳngcòn
thấyđâunữa,khôngcònphânchia thứbậcđâu làsông, làđường, làđồng
ruộng, là sườndốc, lànhữngkhoảngđất trống; tầmnhìn toàncảnhmấtđi
quyềnlựclớnlaolàtổchứckhônggiantheokiểusắpxếpcácchứcnăngliền
kềbênnhau.Vậylàlũlụtgâybốirốichínhngayởtrungtâmcácphảnxạthị
giác.Nhưngbốirốiấykhônggâylolắngvềmặtthịgiác(tôinóivềcácảnh
chụpđăngbáo,phươngtiệntiêuthụduynhấtthựcsựmangtínhtậpthểcủa
cảnhlũlụt);nhậnthứcđúngđắnvềkhônggianbịngưnglại,trởnênlạlẫm,
nhưngcảmgiácchungvẫndịudàng,êmđềm,bấtđộngvàdễchịu;tầmnhìn
bị kéo loãng ra vô tận; cảnhquan thườngngàymất đimàkhônggây náo
động:đó là sựbiếndịchngười ta chỉ thấydiễn ra trọnvẹn rồi, vì thếnỗi
khiếpsợchẳngcòn.
Nướcnhữngconsônglặnglẽtrànbờkhiếncácchứcnăngvàcáctêncủa
địahìnhbịngưnglại,tươngứngvớicảnhquanlàmyênlòngấyrõrànglàcả
mộthuyềnthoạithíchhợpvềsựtrượtlướtđi:trướccácbứcảnhchụpcảnh
lũ lụt,mỗiđộcgiảcảmthấymìnhnhưcũngđangđược lướtđi.Dođómà
nhữngcảnhchụpcácconthuyềnđitrongphốrấtthànhcông:nhữngcảnhấy
nhiềulắm,báochívàđộcgiảtỏrahamthíchlắm.Đólàvìởđấyngườita
thấydiễnra trongcuộcđời thựcướcmơhuyềnthoạivàđơnsơlớnlaovề
conngườiđitrênmặtnước.Saumấyngànnămlướttrênsôngbiển,contàu
vẫncònlàđiềukhiếnngườitangạcnhiên:nósảnsinhranhữnghammuốn,
nhữngkhátvọng,nhữngmơmộng: trẻemtrongtròchơihaynhữngngười
lao độngbịmêhoặc bởi các chuyếndu hànhđườngbiển, tất cả đều nhìn
thấyởđấychínhcáicôngcụcủasựgiảiphóng,việcthựchiệnluônluônkỳ
lạmộtvấnđềmàlươngtrikhônggiảithíchnổi:đólàđitrênmặtnước.Lũ
lụtlạitungchủđềấylên,đưađếnchonómộtkhungcảnhlôicuốnlàphốxá
củamọi ngày: người ta đi bằng tàu đến hiệu bán tạp hoá, cha xứđi bằng
thuyềnđếnnhàthờ,mộtgiađìnhđimuasắmđồthiếtdụngbằngcanô.
Thêmvàoloạichuyệnkỳdịấylàniềmháohứcxâydựnglạithônlàng
hoặckhuphố,tạochonónhữngconđườngmới,xửsựđạikháinhưởtrên
sânkhấu,biếnđổihuyềnthoạitrẻthơvềtúplềutranh,bằngcáchkhótiếp
cậnngôinhà–chốnnương thân,nóđượcchính lànnướcbảovệnhưmột
pháođàihaymộttoàlâuđàiởVenise.Điềungượcđời,lũlụtđãtạonênmột
thếgiớidễsửdụnghơn,cóthểđiềukhiểnmộtcáchkhoáitránhưkhitrẻcon
sắpxếp,khámphávàthíchthúchơiđồchơi.Cácngôinhàchỉcònlànhững
hìnhlậpphương,cácđườngsắtchỉcònlànhữngtuyếntáchbiệt,cácgiasúc
chỉcònlànhữngbầyđàndidời,vàchínhlàcontàunhỏ,thứđồchơituyệt
vờinhấtcủathếgiớitrẻthơ,đãtrởthànhphươngthứcsởhữucáikhônggian
đượcbàyra,trảiravàkhôngcòncắmsâubénrễnữa.
Nếutachuyểntừcáchuyềnthoạivềcảmgiácsangcáchuyềnthoạivề
giátrị,lũlụtvẫngiữđượcphầnháohứcnhưthế:báochíđãcóthểtriểnkhai
rấtdễdàngđộnglựccủatìnhđoànkếtvàngàynàyquangàykhácnóiđếnlũ
lụtnhưmộtsựkiện tậphợpmọingười lạivớinhau.Điềuđóchủyếu liên
quanđếntínhchấtdựbáocủataihoạ:chẳnghạnbáochíđãsôinổivànăng
nổdựkiếntrướclũlụtsẽtớiđỉnhđiểmvàongàynào;cáithờihạntaihoạập
đếnxem ra cóvẻkhoahọc, đã tậphợpđượcmọi người đểbàngiải pháp
chốngchọihợplý:đắpđập,trétcáclỗhổng,sơtán,vẫnlàsựhốihảháohức
nhưthudọnthóclúahoặcquầnáophơikhisắpcócơndông,nhưnhấccầu
rúttrongmộtcuốntiểuthuyếtphiêulưu,tómlạilàchốngchọivớitựnhiên
chỉbằngthứvũkhílàchạyđuavớithờigian.
ĐedoạParis,lũlụtcũngđãcóthểhoàmìnhchútítvàohuyềnthoạinăm
bốnmươitám*:dânchúngParisđãdựngcác“chướngngạivật”,họđãbảo
vệthànhphốcủamìnhbằngnhữngviênđálátđườngchốnglạidòngsôngkẻ
thù.Phươngthứckhángcựtruyềnthuyếtấyđãcósứcquyếnrũlớnlao,được
tándươngbằngcảloạthìnhảnhnàolàtườngngănchặn,nàolàchiếnhào,
nào là thành luỹ bằng cát trẻ condựng trên bờbãi để chạyđua chống lại
nướctràntới.Nhưthếcònhayhơnlàbơmnướctừcáccănhầmramàbáo
chíkhôngkhaithácđượcgìnhiều,cácbácgáccổngchẳnghiểubơmnước
đổraconsôngđangdângnước lên thìđược tíchsựgì.Tốthơn là tungra
hìnhảnhhuyđộngbinh línhcứu trợ,nhữngchiếcxuồngcao sugắnmáy,
việccứunạn“cáctrẻem,cụgiàvàbệnhnhân”,việcdồnsúcvậtlênxuồng,
hốihảnhưNoétrongKinhthánhchấtđầyconTàulớn.BởilẽconTàulớnlà
mộthuyềnthoạitốtlành:ởđấynhânloạitránhđượctaihoạ,nhânloạitập
trungvàođấyvàtạodựngởnơiđâyýthứccầnthiếtvềquyềnlựccủamình,
từtrongbấthạnhvẫntỏrõlàcóthểđiềukhiểnđượcthếgiới.
Bichon ở xứ Da Đen
TẠPCHÍMatchđãkểmộtchuyệnnóilênnhiềuđiềuvềhuyềnthoạitiểu
tưsảnliênquanđếnngườiDađen:mộtcặpvợchồngnhàgiáotrẻ tuổiđã
thámhiểmxứsởcủadânĂnthịtngườiđểvẽtranh;họmangtheođứacon
mớimấythángtuổitênlàBichon.Ainấyđềuhếtsứclấylàmlạvềsựdũng
cảmcủaôngbố,bàmẹvàconhọ.
Thoạtđầu,ngườitahếtsứcbứcxúcvềthứanhhùngchủnghĩachẳngcó
mụcđích.Mộtxãhộivôcớtiếnhànhtriểnkhainhữnghìnhthứcphẩmchất
củamìnhthìthậtlàmộttìnhhuốngnghiêmtrọng.NếuthậtsựembéBichon
sẽgặpnhữngmốihiểmnguy(tháclũ,thúdữ,bệnhtậtv.v.),thìrõràngngốc
nghếchbắtnóphảichịuđựngchỉvìlýdoduynhấtđếnchâuPhivẽtranhvà
đểthoảmãncáiphùhoagămlênvảivẽ“mặttrờivàánhnắngchóichang”;
lạicònđángtráchhơnnữalàcoicáingốcnghếchấynhưsựcantrườngnổi
đìnhđámvàgâyxúcđộng.Ngườitathấylòngdũngcảmởđâydiễntiếnra
sao:đólàmộthànhđộnghìnhthứcvàrỗngtuếch,nócàngvôcớthìlạicàng
đượckínhnể;ngườitađangởgiữathờibuổicủanềnvănminhhướngđạo
sinh,khichuẩnmựccủanhữngtìnhcảmvànhữnggiátrịhoàntoànbịtách
rakhỏicácvấnđềcủatìnhđoànkếtvàtiếnbộcụthể.Đólàhuyềnthoạicũ
về “tính cách” nghĩa là về “rèn luyện”.Những thành tích củaBichon đều
cùngloạivớinhữngthăngtiếntuyệtdiệu:đólàcácbiểuhiệnvềđạođức,mà
giátrịcuốicùngchỉlànhờvàoquảngcáomàthôi.Trongcácxứsởchúngta,
tươngứngvớinhữnghìnhthứcthểthaotậpthểxãhộihoáthườngcóhình
thứcthểthao–ngôisaođỉnhcao:sựnỗlựcrènluyệnthânthểởđâykhông
xâydựngmốiliênkếtcủacánhânvớicảnhóm,màlạikhíchlệthứđạođức
phôtrương,sứcdẻodaikỳlạ,chútphiêulưubíhiểm,thứđạođứcđoạntuyệt
mộtcáchquáiquỷmọiquantâmgắnbóvớixãhội.
ChuyếnduhànhcủabốmẹBichon lạidiễn ra tạimộtmiền rấtmơhồ
không xác định, đâu như là XứMọi Da Đỏ, loại địa phương hư cấu mà
người tanhưvô tìnhxoámờnhữngđặc tínhchân thậtquá,nhưngcái tên
hoangđườngcủađịaphươngấycũnggợilênsựnhậpnhằngdễsợgiữamàu
dacủacưdânvàmáungườiđượcxem làđồuốngcủacưdân,chuyếndu
hànhấyđượcthuậtlạivớichúngtaởđâybằngngôntừđichinhphục:họra
đitấtnhiênkhôngmangtheovũkhí,mà“taycầmbảngmàuvàcâybútvẽ”,
hệt nhưđấy là chuyếnđi săn hay cuộc viễn chinh, đượcquyết định trong
những điều kiện vật chất ác nghiệt (các nhân vật anh hùng luôn luôn là
nghèo khổ, xã hội quan liêu của chúng ta không ưu đãi những chuyến đi
phonglưu),nhưnggiàuvềlòngdũngcảm–vàvềtínhchấtvôtíchsựtuyệt
vời(hoặclốlăng)củalòngdũngcảmấy.CònembéBichonthìnhưParsifal,
emđốilậpmàutócvànghoecủaem,sựngâythơcủaem,nhữngbúptóccủa
emvànụcườicủaemvớithếgiớighêngườicủalũdađendađỏ,vớicácvết
rạchởmávàcácbộmặtgớmkhiếp.Tấtnhiên,chínhlàmàutrắngdịudàng
đãchiếnthắng:Bichonkhuấtphục“lũănthịtngười”vàtrởthànhthầntượng
củahọ(dânDatrắngdứtkhoátđượcsinhrađểlàmchúatể).Bichonlàmột
embéngườiPháphiềnlành,emchẳngphảiđánhđấmgìmàthuầnhoávà
khuất phục được bọn man rợ: mới hai tuổi đầu*, đáng lẽ đi chơi ở rừng
Boulogne*,emđãlàmviệcchotổquốccủaem,hệtnhưbaem,tachẳnghiểu
rõtạisao,làngườiđãchiasẻcuộcsốngcủamộtđơnvịlínhcưỡilạcđàvà
truyđuổi“bọnkẻcướp”ởbưngbiền.
NgườitađãcóthểđoánđượchìnhảnhcủatênDađenthấpthoángphía
saumẩuchuyệnbổíchấy:thoạtđầutênDađengâynỗisợhãi,hắnlàdânăn
thịtngười;vànếungườitathấyBichonanhhùng,chínhlàvìemthậtsựcó
nguy cơ bị ăn thịt. Không có sự hiện diện hàm ẩn của nguy cơ ấy, câu
chuyệnsẽmấtđi tínhchấtgiậtgân,độcgiảsẽchẳngsợhãi;vìvậycó rất
nhiềucuộcchạmtránmàembéda trắngchỉcómột thânmộtmình,bịbỏ
mặc,vôtưlự,giữamộtvòngnhữngtênDađenxemchừngđềurấtđángsợ
(hìnhảnhduynhấtcủadânDađenhoàntoànkhôngđángngạisẽlàhìnhảnh
củaanhbồi,gãmanrợđãthànhnôlệ,vảchănghìnhảnhnàythườngsóng
đôivớimộtnétphổbiếnkháccủatấtcảcácchuyệnhayhovềchâuPhi:anh
bồi kẻ cắp cuỗmđồđạc của chủ rồi chuồn).Cứmỗi hình ảnh, ta lại phải
rùngmìnhvềchuyệncó thểxảyra:người tachẳngbaogiờxácđịnhrõ là
chuyệngì,chỉ“kháchquan”cóthểnàothuậtlạinhưthế;nhưngthựcracâu
chuyệndựatrênmốitươngquanđầyxúcđộnggiữathịttrắngvàdađen,giữa
tínhngây thơvàsự tànbạo,giữa tinh thầnvàma thuật;NgườiĐẹpchinh
phụcConThú,Daniel*đểcholũsưtửliếmláp,tínhchấtvănminhcủatâm
hồnkhuấtphụctìnhtrạngdãmancủabảnnăng.
MưumẹoquỷquyệttungrachuyệnBichonlàgiớithiệuthếgiớidađen
quađôimắtnhìncủađứatrẻdatrắng:mọithứởđấyrõràngcóvẻnhưmột
conrối.Vàbởilẽsựthunhỏnàyrấtkhítvớihìnhảnhngườitathườngnghĩ
vềnhữngnghệthuậtvàtậpquánởcácxứsởxalạ,nênđộcgiảcủatạpchí
Matchvữngtinvàoconmắtnhìntrẻthơcủamình,củngcốthêmchútnữasự
bấtlựckhôngthểhìnhdungđượccáigìkhácmàtôiđãchỉraởcáchuyền
thoạitiểutưsản.Chungquy,dânDađenkhôngcócuộcsốngtrọnvẹnvàtự
chủ:đólàmộtđốitượngkỳdị;nórútlạichỉcònlàmộtchứcnăngkýsinh,
chứcnănggiảitríchonhữngngườidatrắngdotínhchấtkỳcụccóphầndễ
sợcủanó:châuPhi,đólàmộtconrốihơinguyhiểm.
Vàbâygiờ,nếungườitamuốnđốichiếuhìnhảnhphổbiếnấy(Match:
khoảngmộttriệurưỡiđộcgiả)vớinhữngnỗlựcgiảihoặcsựkiệnngườida
đencủacácnhàdântộchọc,vớinhữngcânnhắchếtsứccẩnthậntừrấtlâu
khihọbuộcphảidùngđếncáckháiniệmhàmhồ“ngườiNguyênthuỷ”hoặc
“ngườiCổ sơ”, với trí tuệ trung thực của những người nhưMauss, Lévi-
Strauss hayLeroi-Gourhan* đương đầu các thuật ngữ phân biệt chủng tộc
đượccheđậy,ngườitasẽhiểurõhơnmộttrongnhữngphiềntoáitolớncủa
chúngta:đólàmâuthuẫngaygắtgiữatrithứcvàhuyềnthoại.Khoahọctiến
nhanhtiếnthẳngtrênconđườngcủanó;songnhữngbiểuhiệntậpthểkhông
theokịp,tụtlạisaunhiềuthếkỷ,bịuyquyền,bịgiớibáochíhùnghậuvàbị
nhữnggiátrịtôntikìmhãmquẩnquanhtrongsailầm.
ChúngtađangcònsốngtrongtâmtrạngthờitiềnVoltaire,đấylàđiềucứ
phải nhắc đi nhắc lại. Bởi lẽ vào thời của Montesquieu* hoặc Voltaire*,
ngườitangạcnhiênvềnhữngdânBaTưhoặcnhữngdânHuronlàvìchíít
đểgánchohọđứctínhchấtphác.Voltaireởvàothờinaychắcsẽkhôngviết
vềnhữngchuyệnphiêulưucủaBichonnhưtạpchíMatchđãviết:màcólẽ
ôngsẽtưởngtượngramộtBichonnàođóănthịtngười(hoặcdânCaoLy)
phảiđươngđầuvới“conrối”trangbịbomna-pancủaphươngTây.
Một người thợ dễ thương
BỘPHIMTrêncácbếncảngcủaKazanlàmộtthídụtốtvềhuyễnhoặc.
Chắcaicũngbiết,phimnóivềmộtcôngnhânbốcdỡnàođóbiếngnhácvà
hơicụccằn(MarlonBrando),lươngtâmdầndầnthứctỉnhnhờTìnhyêuvà
Giáohội(trongvaimộtlinhmụcxungkíchkiểuspellman*).Vìsựthứctỉnh
ấy trùng thời gian với việc loại bỏmột công đoàn gian lậu, trái phép và
dườngnhưthúcđẩycáccôngnhânbốcdỡchốnglạivàinhânvật trongsố
nhữngkẻbóclộthọ,nêncónhữngngườitựhỏiphảichăngđấylàbộphim
dũngcảm,mộtbộphim“cánhtả”nhằmphơibàychocôngchúngMỹthấy
vấnđềthợthuyền.
Thựcra,mộtlầnnữađólạilàliềuvac-xinsựthậtmàtôiđãchỉracơchế
hết sức hiện đại của nó trong những bộ phimMỹkhác: người ta lái chức
năngbóclộtcủagiớicácôngchủlớnvàomộtnhómnhỏnhữngtêngăng-
xtơ,vàbằngcáchthúnhậnđiềutệhạicỏnconcoinhưmộtcáimụnbétíteo
vàkhóchịuấy,ngườitađánhlạchướngđiềutệhạithậtsự,ngườitatránh
khôngnêutênnóra,ngườitaphùphépchonó.
Tuy nhiên chỉ cần miêu tả khách quan các “vai” trong bộ phim của
Kazanlàđủvạchrakhôngcãivàođâuđượcthựcchấthuyễnhoặccủanó:
giaicấpvôsảnởđâygồmmộtnhómnhữngconngườiyếuđuối,cònglưng
dướiáchnôdịchmàhọ thấyrõnhưngkhôngcódũngcảmđể laychuyển;
Nhànước(tưbảnchủnghĩa)đồngnhấtvớiCônglýtuyệtđốilànơiduynhất
cóthểtrôngchờđểchốnglạitộiácvàsựbóclột:nếungườicôngnhânđến
đượctớitậnNhànước,tớitậncảnhsátvànhữngbanđiềutracủaNhànước
thìanhtathoátnạn.CònGiáohội,dướidángdấpcủamộtchủnghĩahiệnđại
con-đã-gặp-ta-chưa, chẳngquachỉ làmột thế lực trunggiangiữagiữanỗi
cùngcựccơhữucủangườicôngnhânvàquyềnlựcchachúcủaNhànước-
ôngchủ.Vàthếlàcuốicùng,cảcáichứngngứangáycônglývàýthứcvặt
vãnhấyđềudịuđihếtsứcnhanhchóng,đượcgiảiquyết trongsựổnđịnh
vữngchắccủamộttrậttựtốtlành,lànơicáccôngnhânlàmviệc,lànơicác
ôngchủngồikhoanhtay,vàlànơicácgiáosĩbanphướcchocảhaibênvìai
cũnglàmđúngchứcnăngcủamình.
Thế nhưng chính cái kết cục đã bộc lộ bộ phim, vào lúc nhiều người
tưởngrằngKazankhéoléothểhiệnkhuynhhướngtiếnbộcủamình:trong
đoạncuốibộphim,ngườita thấyBrandorángsứcphi thường,với tưcách
mộtngườithợngoanngoãnchuđáo,tớitrìnhdiệnôngchủđangđợianh.Mà
ôngchủấyrõràngđượcthểhiệnmộtcáchbiếmhoạ.Ngườitađãbảonhau:
xemkìaKazanđangchếgiễunhamhiểmcácnhàtưbản.
Đâylàtrườnghợp,hoặcchẳngbaogiờnữa,đemápdụngphươngpháp
giảihoặcdoBrechtđềxuất,vàxemxétcáchậuquảcủamốithiệncảmmà
ngaytừđầubộphimchúngtadànhchonhânvậtchính.Hiểnnhiênđốivới
chúngtaBrandolàmộtnhânvậttíchcực,tuycónhữngkhuyếtđiểm,nhưng
côngchúngaicũngyêumến,dohiệntượnghoànhậpmàngoàicáiđóra,nói
chung,chẳngaimuốnđixem.Khinhânvậtấy,cànglớnlaohơnvìđãlấylại
đượcýthứcvàlòngdũngcảm,bịthương,kiệtsứcsongvẫnkiêntrì,tiếnvề
phíaôngchủvàôngtatrảlạicôngviệclàmchoanh,sựđồngcảmcủachúng
takhôngcònbiếtgiớihạnnàonữa,chúngtahoàntoànđồngnhấtmìnhvới
đức chúaKitômới ấy, chúng ta hoà nhập không chút băn khoăn vào nỗi
thốngkhổcủaanhta.ThếnhưngsựthăngthiênđauđớncủaBrandoxétcho
cùngdẫnđếnviệcthừanhậnmộtcáchthụđộnggiớichủđờiđờikiếpkiếp:
dùbiếmhoạthếnàođinữathìvẫnlàngườitamuốndẫndắtmọingườitrở
vềvớitrậttự;cùngvớiBrando,cùngvớicácphukhuânvác,cùngvớitấtcả
các thợ thuyềnMỹ,chúng ta lạihởi lònghởidạnghĩ làmình thắng lợivà
yêntâmtrongtaycủagiớichủ,cònviệcmiêutảcáibềngoàidịtậtcủagiới
ấythìchẳngđểlàmgì:từlâuchúngtađãbịlôicuốndínhdấpđồngcảmvới
anhphukhuânváckia,anhtalấylạiđượcýthứccôngbằngxãhộichỉđểtán
dươngvàbantặngchotưbảnMỹ.
Tathấyđấy,dotínhchấthoànhậpmàcảnhấykháchquantrởthànhmột
cảnhhuyễnhoặc.ĐượcdẫndắtđểyêumếnBrandongaytừđầu,nênchúng
takhôngthểcólúcnàophêphánanhtađượcnữa,thậmchíkhôngthểýthức
đượcsựngudạikháchquancủaanhta.Tabiếtrằngchínhvìđểchốnglại
mối nguyhiểmcủanhữngmánhkhoénhư thếmàBrecht đềxuất phương
phápgiáncáchnhânvậtcủaông.Brechtcó lẽđãđòihỏiBrando tỏ rõ sự
ngâythơcủamình,đểlàmchochúngtahiểurằngmặcdùcóthểthôngcảm
vớinhữngnỗibấthạnhcủaanhtathếnàođinữa,thìvẫncòncóđiềuquan
trọnghơnlàthấyđượcnhữngnguyênnhânvàcácphươngsáchcứuchữa.Ta
cóthểtómtắtsựsailầmcủaKazanbằngcáchnóirằngcầnphảiđưaraphán
xétnhà tưbảnnhưng lạicầnphảiphánxétBrandonhiềuhơn.Bởi lẽphải
trôngđợinhiềuvàocácnạnnhânnổidậyhơnlàvàobứcbiếmhoạnhữngtên
đaophủcủahọ.
Gương mặt Nàng Garbo*
GARBOvẫnthuộcvàothờiđiểmđiệnảnhkhigươngmặtconngườilàm
chocôngchúnghếtsứcbốirối,khikhángiảhoàntoànđắmđuốivàohình
tượngconngườinhưvàothứbùangải,khigươngmặtnhưtrạngtháituyệt
đốicủadathịtmàngườitakhôngthểtiếpcậncũngchẳngthểbỏđấymàđi.
Vàinămvề trước,gươngmặtValentinodẫnđếncácvụ tự tử;gươngmặt
Garbovẫnthuộcthờingựtrịcủatìnhyêuphongnhãấy,khidathịtkhơigợi
nhữngýthứcsangãthầnbí.
Chắc hẳn đó là một gương mặt-đồ vật tuyệt vời; trong Nữ hoàng
Christine,bộphimngườitađượcxemlạimấynămnayởParis,lớpphấnbôi
mặtmỏngnhưtuyếtphủcủamộtchiếcmặtnạ;đókhôngphảilàgươngmặt
đượctôđiểm,màlàgươngmặtnhưbằngthạchcao,cảdiệnmạokhôngbiến
sắcchứkhôngphảichỉởcácđườngnét;trongcảlớptuyếtvừamongmanh
vừamịnmàngấy,chỉduycóđôimắtlàhaikẽnứthơirunrun,đenláynhư
quảbồquân,nhưnghoàn toànvôcảm.Nhan sắc tuyệt trần, nhưnggương
mặtấykhôngphảilàđượcvẽ,màđúnghơnlàđượckhắctrênchấtliệunhẵn
vàbở,nghĩalàvừahoànhảovừaphùdu,khiếntanghĩđếnbộmặttrátbột
củaCharlot,đôimắtthựcvậtsẫmmàucủaông,gươngmặttotemcủaông.
Vảchăng,cólẽsứccámdỗcủachiếcmặtnạchekínmặt(chẳnghạnmặt
nạcổđại)làởtínhchấtbíẩnthìít(đấylàtrườnghợpcácmặtnạchenửa
mặtcủaItalia)màchủyếulàởtínhchấtlýtưởngcủagươngmặtngười.Ta
bắtgặpởGarboloạingườitheoquanniệmhọcthuyếtPlaton*,vàđiềuđólý
giảitạisaogươngmặtcủanànghầunhưchẳngphảitraichẳngphảigái,tuy
rằngkhôngcógìđángngờ.Đúnglàbộphim(NữhoàngChristinekhilàphụ
nữ khi là chàng trai phong nhã) góp phần vào sự nhập nhằng ấy; nhưng
Garbokhônghềcảitrangmộtchútnào;nàngvẫnluônlàbảnthânnàng,khi
độivươngmiệnhaykhiđộinhữngchiếcmũdạtovàthấpvẫnlàcùngmột
gươngmặtnhưtuyếtvàcôquạnh.BiệtdanhTiênnữcủanàngchắchẳn ít
muốn nói đến nhan sắc trác tuyệt,mà là bản chất con người thực thể của
nànggiángtrầntừmộtkhoảngtrờinơimọithứđềuhìnhthànhvàkếtthúc
trongánhsángrựcrỡnhất.Bảnthânnàngbiếtđiềuđó:baonữdiễnviênđã
đànhchịuđểchocôngchúngthấysắcđẹpcủahọphainhạtdần.Cònnàng
thìkhông:đừngđểchobảnchấtthoáibiếnđi,gươngmặtcủanàngcầnphải
mãimãichỉ làhiện thâncủa trí tuệhoànhảo,hơn làđườngnéthoànhảo.
DầndầnBảnchấtlumờ,bịchekhuấtbởinhữngcặpkính,nhữngchiếcmũ
rộngvành,nhữngchuyếnlưuđầy,nhưngnókhôngbaogiờbiếnchất.
Thếnhưng,tronggươngmặtthầnthánhhoáấyvẫntoátlênmộtcáigìđó
cònsắcsảohơnchiếcmặtnạ:mộtthứtươngquancốývàdođócótínhchất
người giữa đường cong của hai lỗmũi và vòng cung đôi lôngmày, chức
nănghiếmhoi,cótínhchấtcánhân,giữahaivùngcủakhuônmặt;chiếcmặt
nạchỉlàsựgiatăngthêmcácđườngnét,còngươngmặtthìtrướchếtlàmối
liênkếtcácđườngnétnàyvớinhữngđườngnétkhác.GươngmặtcủaGarbo
thểhiệncái thờiđiểmmongmanhởđóđiệnảnhsẽ tríchxuấtvẻđẹphiện
sinhtừvẻđẹpbảnchất,ởđógươngmặtlýtưởngsẽnghiêngvềphíanhững
gươngmặtcóthểtànphaiđầyquyếnrũ,ởđónhữngbảnchấtnhụcthểtinh
khôisẽnhườngchỗchochấttrữtìnhcủangườiphụnữ.
Làthờiđiểmchuyểntiếp,gươngmặtcủaGarboliênkếthaithờiđạihình
tượng,nóbảođảmbướcchuyểntừnỗikhiếpsợsangvẻduyêndáng.Tabiết
rằngngàynaychúngtađangởcáicựckháccủadiễnbiếnấy:gươngmặtcủa
AudreyHepburn, chẳnghạn, được cá biệt hoá, không chỉ bởi các vai hay
đóng của nàng (phụ nữ trẻ thơ, phụ nữ nũng nịu),mà còn bởi con người
nàng,cònbởitínhđặcthùgầnnhưduynhấtcủagươngmặtnàng,gươngmặt
chẳngcòngìlàbảnchất,màđượctạothànhbởivôsốnhữngchứcnănghình
tháiphức tạp.Làngônngữ, tínhđặcbiệt củaGarbo thuộc loạikháiniệm,
còntínhđặcbiệtcủaAudreyHepburn thuộc loại thực thể.Gươngmặtcủa
Garbolàýniệm,gươngmặtcủaHepburnlàSựkiện.
Mãnh liệt mà thư thái
TRONGcácphimthuộcXê-riđen,ngàynayngườitađiđếnloạiđộng
táchếtsứcthưthái;nhữngcôgáinhỏnhắnmiệngchúmchímthảcácvòng
trònkhóithuốclátrướcsựtấncôngcủabọnđànông;nhữngcáibúngngón
tayuynghiêmđểrahiệulệnhdứtkhoátvàngắngọnchonổloạtđạn;côvợ
củatrùmbăngđảngthảnnhiênngồiđanáotrongnhữngtìnhhuốnghếtsức
nóngbỏng.Grisbiđãthểchếhoáđộngtácdửngdưngấybằngcáchxemđó
nhưchuyệnđờithườngrấtPháp.
Bọn găng-xtơ trước hết là bọn bình tĩnh. Những sự việc thiên hạ nói
chungvẫncònxemlàquantrọng,nhưcáichếtcủaconngười,bịthuvềchỉ
còn nhưmột phác đồ, được thể hiện bằng động tác nhỏ xíu:một hạt li ti
trongsựchuyểndịchlặnglẽcủacáctuyến,haingóntaybúngmộtcái,thếlà
ởtítđằngxakia,mộtngườigụcxuốngcũngvớicửđộngquyướcnhưvậy.
Vũ trụgiản lượcấy, luônđượcxâydựngnhưsựnhạobáng lạnh lùng loại
kịchmê-lô,nhưtabiết,cũnglàvũtrụcuốicùngcủathếgiớithầntiên.Việc
thu hẹp động tác quyết định có cả một truyền thống huyền thoại, từ cái
numencủacácvịthầncổđại,chỉmộtcáihấtđầulàmchaođảosốphậnmọi
người,đếnchiếcđũathầncủabàtiênhaycủangườilàmtròảothuật.Súng
bắntấtnhiênlàđãgiãncáchcáichếtra,nhưnghợplýrõquánêncầnphải
chắtlọcđộngtácđểlạimộtlầnnữathểhiệnsựcómặtcủasốmệnh;động
tácthưtháicủacácgăng-xtơchínhlàthếnày:hànhđộngbithảmthulạichỉ
cònmộtchútxíubằngcáchhỗnhợpđộngtácvớihànhvi.
Tôisẽlạinhấnmạnhvàotínhchínhxácvềmặtngữnghĩacủathếgiới
ấy,vàocơcấutrítuệ(chứkhôngchỉvàocơcấucảmxúc)củacảnhtượng.
Rútphắtkhẩusúngcônrakhỏiáovét, trongmộtđộngtháichẳngchêvào
đâuđược,hoàntoànkhôngbiểuđạtsựchếtchóc,bởivìtừlâuđộngtácđó
chỉđượcxemlàdoạnạt,màhiệuquảcóthểđảongượcmộtcáchkỳdiệu:
khẩusúnglụclóraởđâykhôngcógiátrịbiđát,màchỉcógiátrịnhậnthức;
nóbiểuđạt sựxuất hiện củamột biến cốmới, động tác gợi lập luận, chứ
khôngthựcsựgâykhủngkhiếp;nótươngđươngvớichuyểnhướngsuyluận
trongmột vở kịch củaMarivaux*: tình huống bị đảo ngược, tình yêu vừa
mớitưởngnhưchinhphụcđượcbỗngchốcmấttoi;điệumúavungsúnglục
lênkhiếnthờigiantrởnênkémbềnvững,vìtrongquátrìnhdiễnbiến,nócó
nhữngbướcquay trởvề sốkhông,nhữngbướcnhảygiật lùi tương tựcác
bướcnhảygiật lùi trongtròchơingỗng.Khẩusúngcônlàngônngữ,chức
năngcủanólàduytrìáplựccủacuộcsống,tránhnésựkhépkíncủathời
gian:nólàlogos,chứkhôngphảilàpraxis*.
Cửchỉthưtháicủatêngăng-xtơtráilạicótấtcảsứcmạnhghêgớmhiệp
đồng củamột phán quyết; không hăm hở, nhanh chóng tìm chính xác tới
đích, nó cắt thời gian và làmbối rối sự khoa trương.Mọi cử chỉ thư thái
khẳngđịnhrằngchỉsựimlặnglàcóhiệuquả:đanlen,hútthuốc,giơngón
tay,nhữngthaotácấyđềuhàmýcuộcsốngthựcsựlàởsựimlặng,vàhành
vicóquyềnsinhquyềnsátđốivớithờigian.Khángiảvìthếcóảogiácvề
một thếgiới vững chắc, nó chỉ thayđổi dưới áp lực của cáchànhvi, chứ
chẳngbaogiờdướiáplựccủacáclờinói;nếutêngăng-xtơnói, thìđấylà
nói bằng hình ảnh, ngôn ngữ đối với hắn chỉ là thơ ca, từ ngữ nó thốt ra
chẳngcóchứcnăngthầnthánhnàohết:nóilàcungcáchnhànrỗicủahắnvà
chứngtỏlàhắnnhànrồi.Cómộtvũtrụbảnchấtđólàvũtrụcủanhữngđộng
tácđượcbôidầumỡtrơntru,baogiờcũngđượcdừnglạiởđiểmchínhxác
vàcótínhtoántrước,mộtthứtổnghợpcủatínhhiệuquảthuầntuý:vàrồi
rảilêntrênvàitrànghoatiếnglóng,nhưmộtloạixaxỉvôdụng(vàcũnglà
cótínhchấtquýphái)củamộtnềnkinhtếmàgiátrịtraođổiduynhấtchỉlà
độngtác.
Nhưngđộng tác ấy, để biểu đạt là nó hoà nhậpvới hànhvi, phảimài
nhẵnmọicườngđiệu,phảidátmỏngđếnmứctốiđa;bềdàycủanóchỉđược
làmốiliênkếtgiữanguyênnhânvàkếtquả;sựthưtháiởđâylàkýhiệuxảo
tránhấtcủatínhhiệuquả;mỗingườibắtgặpởđótínhlýtưởngcủamộtthế
giớibịphómặcchocácđộngtácthuầntuýcủaconngười,vànócứbonbon
bấtchấpnhữngtrởngạicủangônngữ:bọngăng-xtơvàcácthầnthánhchẳng
nóichẳngrằng,họchỉlắclưcáiđầu,thếlàmọithứđượcthựchiện.
Rượu vang và sữa
DÂNTỘCPhápxemrượuvanglàmộttàisảnđặcthùcũngnhưbatrăm
sáumươiloạiphomátvànềnvănhoácủamình.Đólàthứđồuống–totem,
tươngđươngvớisữabòHàLanhoặcnướctràmàhoànggianướcAnhuống
mộtcáchtrịnhtrọng.Bachelard*đãtiếnhànhxemxétchất lỏngấyvềmặt
phântâmhọcởcuốitiểuluậncủaôngvềcácmơmộngcủaýchí,chỉrarằng
rượuvang là cốt tuỷcủamặt trờivà củađất, trạng tháigốccủanókhông
phải làướtmà làkhô, vàvì vậy thực thểhuyền thoại đối lậpnhấtvớinó
chínhlànước.
Nóithựcra,cũngnhưmọitotemdaidẳng,huyềnthoạivềrượuvangcó
nhữngbiến thái nhiều khi tưởngnhưmâu thuẫn.Chẳnghạn cái chất kích
thíchấybaogiờcũngđượcxemnhưloạigiảikháthiệunghiệmnhất,hoặc
chí ítcáikhát là lýdo tạingoạiđầu tiênkhiếnngười tauốngnó (“nógây
khát”).Códạngmàuđỏ,bảnthểxaxưacủanólàmáu,chấtlỏngđậmđặcvà
liênquanđến sự sống.Đó là vì dạng thểdịch củanó thực ra khôngquan
trọngmấy;trướchếtnólàmộtchấtchuyểnđổi,cókhảnănglậtngượccác
tình huống và các trạng thái, và rút từ các đối tượng ra mặt đối lập của
chúng,chẳnghạncókhảnăngbiếnngườiyếuthànhkẻmạnh,ngườiítnói
thànhgãbahoa;dođómànócóma lựcdi truyền lâuđời,cóquyềnnăng
triếthọcchuyểnđổihoặcsángtạoexnihilo*.
Vềbản chất làmột chứcnăng,mà chứcnăng thì có thể thayđổi, nên
rượuvangxemracónhữngkhảnănglinhhoạt:nócóthểdùnglàmlýdotại
ngoạichomơmộngcũngnhưchothựctế, tuỳthuộcngườisửdụnghuyền
thoại.Vớingườilaođộng,rượuvangsẽlàmchotaynghềđượcthuầnthục,
dễdàngsángtạo(“đểtâmvàocôngviệc”).Vớingườitríthức,nósẽcóchức
năngngược lại: rượuvang“petitvinblanc”hoặc“beaujolais” sẽgiúpnhà
vănthoátkhỏithếgiớiquátrầntụccủanhữngrượucốc-tayvànhữngrượu
bạc*(thóiđuađòichỉđưaramờinhữngloạiấythôi);rượuvangsẽgiảithoát
ôngtakhỏinhữnghuyềnthoại,sẽdứtbỏôngtakhỏitínhtrínăng,sẽđặtông
tangangtầmvớingườivôsản;nhờrượuvang,người trí thức tiếpcậnvới
tínhchấtcườngtrángtựnhiên,vàvìvậythoátđượctaihoạmàmộtthếkỷ
rưỡichủnghĩalãngmạntiếptụcđènặnglêntínhchấtlýtríthuầntuý(tabiết
rằngmộttrongnhữnghuyềnthoạiđặcthùcủangườitríthứchiệnđạilànỗi
ámảnh“cócáiđó”).
Nhưng điều đặc biệt với nước Pháp là khả năng chuyển đổi của rượu
vangchẳngbaogiờđượcnêulêncôngkhainhưmộtmụcđích:nhữngxứsở
khácuốnglàđểsaysưa,vàaicũngnóinhưvậy;ởPháp,saysưalàhệquả,
chẳngbaogiờlàmụcđích;uốngrượuđượccảmnhậnnhưsựnhâmnhihứng
thú,chứkhôngnhưnguyênnhâncầnthiếtđểđạthiệuquảmongmuốn:rượu
vangkhôngchỉ làbùangải,nócònlàhànhđộngnhấmnhápdàidài:động
tácởđâycógiátrịtrangtrí,vàquyềnlựccủarượuvangchẳngbaogiờtách
rờivớicácphươngthứctồntạicủanó(ngượcvớirượuwhisky,chẳnghạn,
là loạirượuuốngđểsaysưa“sựsaysưakhoankhoáinhất,vớinhữnghậu
quảítkhóchịunhất”,uống,rồilạiuống,vàviệcuốngwhiskyrútlạithành
mộthànhvi–nguyênnhân).
Tấtcảnhữngđiềuđóđềuđượcbiết,đượcnóihàngngànlầntrongphôn-
clo,trongtụcngữ,trongcáccuộcchuyệntròvàtrongVănchương.Nhưng
ngaysựphổquátấycũngbaohàmtínhchất thủcựu: tinvàorượuvanglà
mộthànhvicộngđồngbắtbuộc;ngườiPhápnàohơixalánhhuyềnthoạisẽ
phảihứngchịunhữnglờinóiranóivào,chẳngphảilàsaivềhoàđồng,mà
trướchếtanhtaphảithanhminh.Nguyêntắcphổquáthoàntoànchiphốiở
đây,theonghĩalàxãhộigọibấtcứaikhôngtinvàorượuvanglàốmyếu,
khuyếttậthoặchưhỏng;xãhộikhôngcomprend*ngườiđó(theohainghĩa,
vềphươngdiệntinhthầnvàvềphươngdiệnkhônggiancủathuậtngữnày).
Ngược lại, vănbằngchứngnhậnhoànhập tốt được cấp cho ai uống rượu
vang:biết uống làmột kỹ thuật quốcgia dùngđểxácđịnh tư cáchngười
Pháp,đểchứngtỏđồngthờinănglựcthànhtích,sựtựchủvàtínhcáchhoà
đồng của người đó.Vậy rượu vang là cơ sở cho đạo đức cộng đồng, bên
trongnềnđạođứcấy,mọithứđềuđượcbỏqua:nhữngtháiquá,nhữngbất
hạnh,nhữngtộiácchắclàcóthểxảyravớirượuvang,nhưngtuyệtnhiên
khôngphảilàácđộc,phảntrắchoặcxấuxa;điềuácmànócóthểgâyralà
thuộcloạibấtkhảkháng,nênthoátkhỏihìnhphạt,đólàđiềuácchẳngmay,
chứkhôngphảiđiềuácdotínhkhí.
Rượuvangđượcxãhộihoábởivìnólàcơsởkhôngnhữngchonềnđạo
đức,màcònchobốicảnhnữa;nótrangtríchonhữnglễnghinhỏnhặtnhất
củacuộcsống thườngngàyởPháp, từbữaănqua loa (rượuvangđỏ,pho
mátcamembert)đếnbữaliênhoan,từcuộctròchuyệnởquánrượuđếnbài
diễnvăn trongbuổi tiệc tùng.Nókích thíchcáckhíhậu,dùđó làkhíhậu
nào,trongrétmướtnóliênkếtvớitấtcảnhữnghuyềnthoạicủanóngấm,và
trongoibứcnókhơigợimọihìnhảnhcủabóngrâm,mátmẻvàgiábuốt.
Chẳng có tình trạng khó chịu nào của cơ thể (nhiệt độ, cái đói, sự buồn
phiền,sựbứcbối,cảnhngộđấtkháchquêngười)lạikhôngkhiếntamơước
đếnrượuvang.Làchấtcơbảnkếthợpvớinhữnghìnhtháithứcănkhác,nó
cóthểtrùmlênmọikhônggianvàmọithờigiancủangườiPháp.Nhắcđến
mộtchitiếtnàođócủacuộcsốngđờithườngmàthiếurượuvangthìngười
tathấybựcmìnhnhưchẳngphảiởquêhương:ôngCoty*,khibắtđầunhiệm
kỳbảynăm,đểngườitachụpảnhtrướcmộtbànănthânmật,trênbàn,thật
khácthường,chaiDumesnildườngnhưthaythếchochailitronđỏ,cảnước
náo động lên: điều đó không thể tha thứ được cũng nhưmột ông vuamà
sốngđộcthân.Rượuvangtrongtrườnghợpnàylàthuộclýdoquốcsự.
Bachelardchắccólýkhichorằngnướclàcáiđốilậpvớirượuvang:về
phươngdiệnhuyềnthoạihọc,điềuđólàđúng;vềphươngdiệnxãhộihọc,ít
rangàynayđiềuđókhôngđúnglắm;nhữnghoàncảnhkinhtếhoặclịchsử
đãchuyểnvaitròấychosữa.Bâygiờsữalàthứphản-vangthậtsự:vàkhông
phảichỉ làdonhữngsángkiếncủaôngMendès-France* (cốý theophong
cáchhuyền thoại: uống sữaởdiễnđànnhưMathurin ăn rau spinach),mà
cũngbởilẽ,trongđạidanhmụchìnhtháicácchất,sữalàđốilậpvớilửado
mậtđộphântửdàyđặccủanó,dobảnchấtkemtrênbềmặtcủanó;rượu
vangcótínhchấtcắtbỏ,tínhchấtphẫuthuật,nóchuyểnđổivàsảnsinh;sữa
thìcótínhchấtmỹphẩm,nógắnkết,bồiđắp,phụcchế.Hơnnữa,cáitinh
khiếtkếthợpvớitínhchấttrongtrắngtrẻthơcủasữalàsựbảođảmchosức
mạnh, sức mạnh không bừng bừng, không nổi nóng, mà bình tĩnh, thản
nhiên,tỉnhtáo,hệtnhưthựctại.TrongvàiphimMỹ,nhânvậtnam,cương
nghịvàtrongtrắng,khôngkhướctừmộtcốcsữatrướckhirútkhẩusúngcôn
trừngtrịkẻgiantà,nhữngnhânvậtấyđãchuẩnbịchosựhìnhthànhhuyền
thoạimớivềParsifalnày:đếnbâygiờ, tronggiới anhchịởParis,đôikhi
ngườitacũnguốngthứsữa-lựulạthường,dunhậptừchâuMỹ.Nhưngsữa
vẫnlàmộtchấtngoạilai;rượuvangmớimangtínhchấtdântộc.
Vảchăng,huyềnthoạihọcvềrượuvangcóthểgiúpchúngtahiểutính
chấtnhậpnhằngquenthuộctrongđờisốnghàngngàycủachúngta.Bởivì
rượuvangđúnglàmộtchấttuyệtvời,nhưngcũngđúngkhôngkémlàviệc
sảnxuấtrượuvangmangnặngtínhchấtcủachủnghĩatưbảnPháp,dùđólà
củanhữngngườinấurượunhàhaycủanhữngtênđạithựcdânbênAngiêri,
chúngbuộctínđồđạoHồi,ngaytrênmảnhđấtđãbịngườitatướcđoạt,phải
trồng loại câychẳngbiếtdùng làmgì, vìhọ thiếucả cơmăn.Vậynêncó
nhữnghuyềnthoạirấtdễthươngnhưngdẫusaocũngchẳngphảilàvôhại.
Và đặc điểm sự tha hoá hiện nay của chúng ta chính là ở chỗ rượu vang
khôngthểlàchấthoàntoàntốtlành,trừphibuộclòngphảiquênđinócũng
làsảnphẩmcủasựchiếmdụng.
Bít tết và khoai tây rán
BÍTTẾTcũnggópphầnvàohuyền thoại liênquanđếnmáunhưrượu
vang.Đólàtimcủathịt,đólàthịtởtrạngtháithuầntuý,vàaiănbíttếtlàcó
đượcsứcmạnhbòmộng.Hiểnnhiênuythếcủabíttếtlàởchỗhầunhưnó
cònsốngsít;cònthấyrõởđấycảmáu,máutươi,đặc,quánhvàđồngthờicó
thểcắtra;ngườitahìnhdungđượcmóncaolươngmỹvịcủathầnthánhcổ
đạikhinhai cáimiếngdaidainócứ tópdầnđiđể tađồng thời cảmnhận
được sứcmạnh cội nguồn và tính chấtmềm dẻo của nó len lỏi vào ngay
trongmáuta.Màumáulàlýdotồntạicủabít tết:độchíncủanóđếnđâu
đượcbiểu thịkhôngphảibằngcácđơnvịcalo,màbằngcáchìnhảnhcủa
máu;bíttếtthìcòntươimáu(gợitanghĩđếnmáutừđộngmạchtràoracủa
convậtbịchọctiết),hoặctáixanh(vàđólàmáuđặc,máudưthừatrongtĩnh
mạch,ởđâyđượcgợirabởimàutímtái,trạngtháicựcđiểmcủamàuđỏ).
Bít tết chínđếnđâu, dù cógiảmnhẹđi nữa, cũngkhông thểnói thẳng ra
được; đối với trạng thái trái bản chất tự nhiên ấy, cần phải dùng lối uyển
ngữ:ngườitabảorằngbíttếtchíntới,điềuđónóithựcracónghĩalàđãđến
mộtgiớihạn,chứkhôngphảilàđãchínhẳn.
Vậyănbíttếtcòntươimáuvừathểhiệnbảnchấttựnhiênvừathểhiện
đạo lý. Tất cả các tính khí coi như đều có thể tìm thấy ở đấy cái lợi cho
mình,đốivớinhữngngườinóngnảylàsựtươngđồng,đốivớinhữngngười
haybồnchồnvànhữngngườiuểoảilàsựbổsung.Vàcũngnhưrượuvang
đốivớisốđôngtríthứctrởthànhchấtdẫnxuấtđưahọđếnvớisứcmạnhcội
nguồncủatựnhiên,bíttếtđốivớihọcũnglàthứcănđểbùđắp,nhờcóthức
ănđóhọnômnahoátínhchấtthuầntuýlýtrícủamìnhvàgạtbỏbằngmáu
vàchấtthịtmềmsựkhôkhancằncỗimàngườitakhôngngừnglênánhọ.
Mónthịnhhànhthịtbòsốngtrộnnướcsốttac-tachẳnghạn,làthaotácphù
phép chống lạimối liênkết lãngmạn của tính chấtmẫn cảmvà tính chất
bệnhhoạn: trongchếbiếnmónănấycó tấtcảcác trạng thái tạomầmcủa
chấtliệu:thịttươinghiềnvàlòngtrắngtrứng,cảmộtbảnhoàtấunhữngchất
liệumềmvàsống,mộtthứtómlượcđầyýnghĩacáchìnhảnhcủagiaiđoạn
tiềnsản.
Nhưrượuvang,ởPhápbíttếtcũnglàthànhphầncơbản,đượcquốcgia
hoácònhơncảxãhộihoá;nóhiệndiệntrongtấtcảcáckhungcảnhcủađời
sốngẩmthực:nhữngmónbíttết,viềnlòngđỏtrứng,mỏngdínhởcácquán
ănrẻtiền;dàydặn,bónglángtạicáchiệuđặcsản;hìnhlậpphương,ruộtướt
mọng, trênphủmột lớpcùicháyxém, trongcác tiệmăncaocấp;nó tham
giavàomọinhịpđiệu,vàobữachéndưdậtcủagiớitưsảnvàvàobữaănqua
loagặpđâuănđấycủakẻđộcthân;đólàmónănvừachóngvánhvừano
bụng,nó thựchiệnđếnmức tốtnhấtmối liênquangiữa tiếtkiệmvàhiệu
quả,giữahuyềnthoạivàsựthíchứngdễdàngvớimọicáchănuống.
Hơnnữa,đó làmộtđặcsảnPháp(ngàynayphạmvibị thuhẹp,đúng
thế,dosựxâmnhậpcủamónthịtbòsốngMỹtrộnnướcsốt).Cũngnhưvới
rượu vang, chẳng có người Pháp nào không mơ ước bít tết khi ăn uống
chẳnghợpkhẩuvị.Mớibướcchânrađếnnướcngoàilànỗinhớbíttếtbộc
lộ rangay,ởđóbít tết được tôđiểmphụ thêm tínhchất trangnhã,bởivì
trongcáchnấunướngcóvẻphứctạpởngoạiquốc,bít tết làmónăn, theo
ngườitanghĩ,kếthợpđượcvừangonlànhvừagiảndị.Làmộtmónăndân
tộc,nóđượcđánhgiátheonhữnggiátrịyêunước:giátrịấyđượcnânglên
trongthờichiếntranh,thậmchínólàmáulàthịtcủangườichiếnsĩPháp,là
thứkhôngthểchuyểnnhượngđược,chỉcóthểdophảnbộinómớisangtay
kẻ thù.Trongmộtphim trướcđây (PhòngNhìchốngKommandantur),chị
giúpviệccủachaxứyêunướcdọnbữaănchotêngiánđiệpĐứccảitrang
thànhngườiPháphoạtđộngbímật: “Kìa, anhđấyư, anhLaurent!Emsẽ
dọnchoanhănmónbíttếtcủaem.”Rồisauđó,khitêngiánđiệpbịlộtmặt
nạ:“Thếmàtôiđãchohắnmónbíttếtcủatôi!”Sailầmtinngườiđếnthếlà
cùng.
Thườngđượcăncùngvớikhoaitâyrán,bíttếttruyềnchokhoaitâyrán
sắctháidântộchàonhoángcủanó:khoaitâyráncũnggợinhớquêhương
vàmangtinhthầnyêunướcnhưbíttết.TạpchíMatchchochúngtabiếtlà
saucuộcđìnhchiếnởĐôngDương,“tướngDeCastries* trongbữaănđầu
tiênđãgọimónkhoaitâyrán”.VàôngchủtịchHộiCựuchiếnbinhĐông
Dươngvềsaubìnhluậnthôngtinđó,đãnóithêm:“Lâunayngườitachẳng
phảibaogiờcũnghiểuđượccửchỉcủatướngDeCastriesgọimónkhoaitây
rántrongbữaănđầutiêncủaông.”Ôngchủtịchấymuốnchúngtahiểurằng
vịtướnggọimónkhoaitâyránchắcchắnkhôngphảilàmộtphảnxạvậtchất
tầmthường,màlàmộttìnhtiếtmangtínhlễthứcthểhiệnsựhồhởigặplại
dântộcPháp,Vịtướngbiếtrõbiểutượngdântộccủachúngta,ôngbiếtrằng
khoaitâyránlàkýhiệuthựcphẩmcủa“tínhchấtPháp”.
Nautilus và Con tàu say
TÁCPHẨMcủaJulesVerne*(màngườitavừalàmlễkỷniệmnhândịp
trònnămmươinăm*)sẽlàđốitượngtốtchoviệcphêbìnhvềcấutrúc;đólà
mộttácphẩmluậnđề,Verneđãxâydựngmộtthứvũtrụkhépkíntrongbản
thânnó,nócónhữngphạmtrùriêngcủanó,cóthờigian,khônggian,trạng
tháitrọnvẹncủanó,vàthậmchícảnguyêntắchiệnsinhcủanó.
Nguyên tắc ấy theo tôi dường như là động tác khép kín liên tục. Trí
tưởngtượngcủaVernevềchuyếnduhànhxoayquanhviệcthámhiểmtrong
khuôn viên đóng kín, và sự bắt gặp củaVerne với tuổi ấu thơ không bắt
nguồntừchuyệnphiêulưuthầnbívôvị,màtráilạitừniềmhạnhphúcthông
thườngvềcáihữuhạnngườitatìmthấyởtrẻemsaymênhữngtúplềuvà
nhữngnhàbạt:tựquâymìnhlạivàởtrongđó,đấylàmơướchiệnsinhcủa
trẻemvàcủaVerne.Màulýtưởngcủaướcmơấylàcuốntiểuthuyếtgần
nhưhoànhảo:Hònđảobíẩn*,ởđóconngười–trẻthơsángtạolạithếgiới,
chấtđầynó,ràokínnó,tựnhốtmìnhtrongđó,vàtônvinhnỗlựcbáchkhoa
ấybằngtưthếchiếmhữutưsản:giầyvảiđitrongnhà,tẩuthuốclávàbên
góclòsưởi,tronglúcngoàikiabãotáp,nghĩalàcáivôhạn,cứviệchoành
hànhvôtíchsự.
Vernetừnglàmộtngườisaymêsựsungmãn:ôngkhôngngừnghoạch
địnhthếgiớivàbàybiệnđồđạcthếgiớiấy,làmchonóđầyắpnhưkiểumột
quảtrứng;hànhđộngcủaôngđúnglàhànhđộngcủamộtnhàbáchkhoathư
thếkỷXVIIIhoặccủamộthoạsĩHàLan:thếgiớilàhữuhạn,thếgiớithì
đầynhữngvậtliệuđođếmđượcvàliềnsátnhau.Nghệsĩkhôngthểcócông
việcgìkhácngoàilậpcácbảndanhmục,cácbảnthốngkê,vàxuađuổicác
xóxỉnh cònbỏ trống, đểđưavàođấy thànhhàng thành lối san sát những
sángtạovàdụngcụcủaconngười.Vernethuộchàngngũtiếnbộcủagiai
cấp tư sản: tác phẩm của ông khẳng định không gì có thể thoát khỏi con
người,thếgiới,kểcảthếgiớixaxôinhất,cũngchỉnhưmộtđồvậttrongbàn
tayconngười,vàquyền sởhữu, tóm lại, chỉ làmột thờiđiểmbiệnchứng
trongquátrìnhtổngthểchếngựTựnhiên.Vernekhônghềtìmcáchmởrộng
thếgiớibằngnhữngconđườngthoátlylãngmạnhoặcnhữngkếhoạchthần
bívươntớicáivôhạn:ôngluôntìmcáchcohẹpthếgiớiđólại,dồnmọithứ
vàođấy,thunóthànhmộtkhoảngkhônggianquenbiếtvàkhépkín,nơicon
ngườisauđócóthểănởthoảimái:thếgiớicóthểrútramọithứtừbảnthân
nó,đểtồntạinóchẳngcầnđếnaikhácngoàiconngười.
Không kể vô số những điều do khoa học cung cấp, Verne đã tìm ra
phươngtiệntiểuthuyếttuyệtvờiđểlàmnổibậtviệcchiếmhữuthếgiớiấy:
bảolãnhkhônggianbằngthờigian,khôngngừngliênkếthaiphạmtrùấy
vớinhau,tấtcảchỉdongẫunhiênhoặcdoýđịnhchợtnảytrongđầu,nhưng
baogiờcũngthànhcông.Bảnthânnhữngdiễnbiếncũngphảiđemlạicho
thếgiới trạngtháicogiãn,phảinớirộnghoặcthuhẹpkhuônviên,phảiăn
nhập trơn tru với các khoảng cách vũ trụ, và cảm nghiệmmột cách ranh
mãnhquyềnnăngcủaconngườiđốivớicáckhônggianvàcácthờibiểu.Và
trênhànhtinhbịnghiếnngấumộtcáchthắnglợivẻvangbởingườihùngcủa
Verne,mộtloạiAntée* tưsảnchỉđêmđêmmới là thờigian thảnh thơivà
“hồisức”,vẫnthườngcómộtnhânvậtkháclạnàođấy,bịgiàyvòbởinỗiân
hậnhoặcchánchường,dấuvếtcủamột thời lãngmạnđãquarồi,vànhân
vậtấydosựtươngphảncànglàmnổibậtsứckhoẻcủanhữngchủsởhữuthế
giớithựcsự,họchẳngcómốibănkhoănnàokhácngoàiviệcthíchnghicàng
trọnvẹncàng tốtvớicác tìnhhuốngphức tạpkhôngphảivềphươngdiện
siêuhìnhcũngchẳngphảivềphươngdiệnđạođức,màđơngiảnchỉlàdosự
thayđổithấtthườngquáquắtnàođấyvềđịalýmàthôi.
VậyhànhđộngsâuxacủaJulesVernechínhlàsựchiếmhữuchẳngsai
vàođâu.Hìnhảnhcontàu,hếtsứcquantrọngtronghuyềnthoạicủaVerne,
khônghềmâuthuẫnvớiđiềuđó,màhoàntoànngượclại:contàurấtcóthể
làbiểutượngcủasựrađi;sâuxahơn,nólàdấuhiệucủakhuônviênkhép
kín.Sởthíchđitàubaogiờcũnglàniềmvuiđượcsốnghoàntoànkhépkín
mộtnơi,đượccótrongtầmtaycàngnhiềuvậtdụngcàngtốt.Đượctuỳýsử
dụngmộtkhônggianhữuhạntuyệtđối:yêunhữngcontàu,trướchếtđólà
yêu một ngôi nhà cực điểm, bởi lẽ đóng kín hoàn toàn, chứ tuyệt nhiên
khôngphảilànhữngchuyếnđixamơhồ:contàulànơicưtrútrướckhilà
mộtphươngtiệnchuyênchở.VảchăngtấtcảnhữngcontàucủaJulesVerne
đềuđúnglàcác“xóbếp”hoànhảo,vànhữngchuyếnđiđằngđẵngcàngtăng
thêmniềmhạnhphúccủakhuônviênkhépkín,tăngthêmsựhoànthiệncủa
tính nhân bản trong đó.Con tàuNautilus về phương diện ấy làmột hang
độngdễthương:niềmvuithíchđượckhépkínđạttớicựcđiểmkhitừtrong
lòngchốnnộithấtkhôngkhehởấylạicóthểlờmờnhìnquaôkínhlớnsóng
nướcdậpdờnbênngoài,vàđồngthờinhưthếcũnglàcóthểquađốilậpmà
xácđịnhđượcbêntrong.
Phầnlớnnhữngcontàutruyềnthuyếthoặchưcấu,vềphươngdiệnấy,là
chủđềvềmộtcuộcsốngrurúkhépkínthúvị,nhưcontàuNautilus,bởilẽ
chỉcầnđưatàulàmchỗởchoconngườilàđủđểchoconngườingaylậptức
tổchứcởnơiđâycuộcsốnghưởngthụmộtthếgiớitròntrịavàtrơntru,hơn
nữacảmộtđạolýhànghảikhiếnconngườiđồngthờivừalàchúatể,làchủ
nhânvàchủsởhữucủathếgiớiấy(chủnhânduynhấttrêntàu,v.v..).Trong
huyềnthoạivềhànghảiđó,chỉcómộtcáchphùphépchobảnchấtchiếm
hữucủaconngườiđốivớicontàulàgạtbỏconngườivàđểcontàuchỉmột
mìnhnómà thôi; khi ấy con tàu không còn là cái hộp, là nơi ở, là vật bị
chiếmhữunữa;nótrởthànhconmắtphiêudiêu,lướtquanhữngkhoảngvô
tậnvôcùng;nókhôngngừngtạoranhữngchuyếnrađi.Đốilậpthậtsựvới
contàuNautiluscủaVernelàContàusaycủaRimbaud*,contàuxưng“tôi”
và,khôngcònhìnhdángkhumkhum,nócóthểlàmchoconngườichuyển
từmộtthứphântâmhọcvềhangđộngsangmộtthipháphọcđíchthựcvề
thámhiểm.
Quảng cáo về chiều sâu
TÔIđãchỉ ra rằngngàynayquảngcáocácbộtgiặt chủyếuvevãný
niệmvềchiềusâu:chấtbẩnkhôngbịgộtrửaởbềmặtnữa,nóbịtốngkhứra
khỏinhữnghangổkínđáonhấtcủanó.Mọiquảngcáocácmỹphẩmcũng
đềudựatrêncơsởtrìnhbầytácdụngtuyệtvờitừchỗsâuxa.Nhữngdòng
vắntắtmangtínhkhoahọc,nhằmquảngcáogiớithiệusảnphẩm,chỉrõsản
phẩmtẩysạchtừchiềusâu, loạibỏtừchiềusâu,nuôidưỡngtừchiềusâu,
tómlại,dù thếnàođinữa thìnócũngngấmvào.Nóimộtcáchnghịch lý,
chínhvìtrướchếtdalàlớpbềmặt,nhưnglàlớpbềmặtđangsống,vậylàsẽ
chết,cóthểkhôđivàgiàđi,nênchẳngkhókhăngìmàkhôngnghĩrằngnó
lệ thuộcvàonhữnggốcrễsâuxa,vàochỗmàmộtsốsảnphẩmgọi là lớp
nềncókhảnăngtáitạo.Vảchăngyhọccũngchobiếtsắcđẹpcóchiềusâu
(lớpdatrongvàlớpbiểubì)vàthuyếtphụcphụnữtinrằnghọlàsảnphẩm
củamộtquy trình tạosinh,sắcđẹp lộng lẫybênngoàiphụ thuộcvàoviệc
nuôidưỡngcácgốcrễ.
Ýniệmvềchiềusâu làphổbiến,chẳngcóquảngcáonào làkhôngđề
cậptới.Vềcácchấtđểthẩmthấuvàđểchuyểnhoánởtậnđáychiềusâuấy,
thìhoàntoànmơhồ;ngườitachỉnêulênrằngvấnđềlàởnhữngnguyênlý
(bồibổ,kíchthích,nuôidưỡng)hoặcnhữngtốchất(trợsinh,hồiphục, tái
tạo),cảmộthệtừngữnhưtrongkịchMolière,hơiphachútrốirắmsắcthái
khoahọcvạnnăng chủnghĩa (tác nhândiệt khuẩnR51).Không, tấnkịch
thậtsựcủacáitròphântâmhọcquảngcáonhonhỏấylàsựxungđộtcủahai
chất thù địch tranh giành nhaumột cách tinh tế việc chuyển dẫn các “tố
chất”vàcác“nguyênlý”xuốngvùngsâu.Haichấtấylànướcvàmỡ.
Cảhaichấtđềumậpmờvềmặttinhthần:nướclàcólợi,bởithiênhạai
cũngbiếtdangườigiàthìkhôcòndangườitrẻthìtươitắn,tinhkhiết(với
làndaẩmtươitắn,mộtsảnphẩmnọquảngcáothế).Cáirắnchắc,vẻnhẵn
nhụi,mọigiátrịxácthựccủadathịtbỗngcảmthấylànhờcónướcmàcăng
ra,phồnglênnhưquầnáogiặt,dathịtcóđượctrạngtháitinhkhiết,sạchsẽ,
tươitắnlýtưởngtấtcảlàdochìakhoánước.Vìvậy,vềphươngdiệnquảng
cáomànói,bồinướcvàocácchiềusâulàmộtliệuphápcầnthiết.Thếnhưng
nướccóvẻkhôngdễthẩmthấuvàomộtvậtthểmờđục:ngườitahìnhdung
nướcdễbayhơiquá,nhẹquá,nônnóngquánênkhôngthểdầndàthấmtới
cácvùngsâukínkialànơisắcđẹpđượctạodựng.Hơnnữa,ởtrạngtháitự
do,nướckỳcọ,gâyrát,nótrởlạikhôngtrung,thamgiavàolửa;nóchỉcó
lợikhinóbịgiamhãm,bịkìmgiữ.
Chấtmỡcónhữngưuđiểmvànhữngnhượcđiểmngượclại:nókhông
làmchotươitắn;nóquámềmmại,quádaidẳng,cótínhchấtgiảtạo;người
takhôngthểquảngcáosắcđẹpchỉtrêncơsởbôikem,ngaytínhchấtđậm
đặccủakemcũngbịxemnhưtrạngtháikémtựnhiên.Chắcchắnchấtmỡ
(được gọimột cách nên thơ hơn làdầu, viết ở số nhiều* như trong Kinh
ThánhhoặcOrient)toátlênýniệmbổdưỡng,nhưngchắcchắnhơnlànên
tán dương nó như một thành phần chuyên chở, chất bôi trơn thích hợp,
chuyểndẫnnướcđếntậnnhữngchỗsâuxanhấtcủada.Nướcbịxemlàdễ
bayhơi,bốc lên,chóngqua,phùdu,quýgiá;dầungược lại trụvững, trĩu
xuống, từ từépvàocácbềmặt, thẩmthấu, trườnxuốngkhông trở luidọc
theocác“lỗchân lông”(nhữngnhânvậtchủyếucủasắcđẹp trongquảng
cáo.Thếlàmọiquảngcáocácmỹphẩmđềunêulênsựkếthợpkỳdiệucủa
nhữngdungdịchthùđịch,từnayđượctuyênbốlàbổsungchonhau;khôn
khéotôntrọngmọigiátrịtíchcựccủahuyềnthoạicácchất,việcquảngcáo
ấyđạtđượcmụcđíchlàmchongườitahếtsứctintưởngrằngchấtmỡđóng
vaitròchuyểndẫnnướcvàcónhữngloạikemdạnglỏng,cácloạidầukhông
bóng.
Thếnênphầnlớncác loạikemmớiđềuđượcquảngcáolàở thểdung
dịch,thểlỏng,siêuthấm,v.v.;ýniệmvềmỡtrongmộtthờigianrấtdàiđược
xemnhưchấtđồnghànhvớichínhýniệmmỹphẩmnaylumờđihoặclẫn
vào,nhoèvàovớitínhchấtlỏng,vàthậmchíđôikhibiếnmất,nhườngchỗ
chodungdịchlỏng,chonướcxứcbổdưỡng,cótácdụngrấttốtlàmchoda
sănlạitrongtrườnghợpdanhờnbóng,vàcótácdụngđặcbiệtmộtcáchkín
đáonếungượclạicầnbồidưỡngchấtmỡchonhữngvùngsâuxaphàmăn
màngườitaliệtkêramộtcáchkhôngkiêngnểchomọingườithấycáchiện
tượngtiêuhoá.Vảchăngviệccôngkhaimởtoangnộigiớicơthểconngười
lànétchungcủaviệcquảngcáocácsảnphẩmvệsinh.“Sựhôi thốichẳng
cònnữa(ởrăng,ởda,ởmáu,ởhơithở)”:nướcPhápcảmthấyvôcùngháo
hứcmuốnđượcsạchsẽ.
Mấy câu nói của ông Poujade
TÍNHnộitạilàthứmàgiaicấptiểutưsảntôntrọngnhấtởtrênđời:giai
cấpấyưathíchmọihiệntượngdiễnratrọnvẹntrongkhuônkhổnộitạitheo
cơchếcóđicólạiđơngiản,nghĩalàmọihiệntượngđượcđáptrảđúngtheo
nghĩađen.Ngônngữ,vớicáchìnhtháicủanó,kểcảcúphápcủanó,phải
làmchongười ta tinvàođạo lýđập lạikia.Chẳnghạn,ôngPoujade* bảo
ôngEdgarFaure*: “Ngài nhận trách nhiệmvề sự đoạn tuyệt, ngài sẽ phải
chịucáchậuquả”,vàthếlàcáivôcùngtậncủathếgiớibịgạtbỏ,tấtcảthu
vềmột thể chế ngắnngủi, nhưngđầy ắp, không rò rỉ, thể chế thanh toán.
Khôngkểnộidungcủacâunóiấy,ngaysựcânbằngvềcúpháp,sựkhẳng
địnhquy luật chẳngviệcgìxảy ramàkhôngcóhậuquả tươngđương,và
mọihànhvicủaconngườiđềudứtkhoátkéotheohậuquả,tómlạicảmột
phươngtrìnhtoánhọclàmyênlònganhtiểutưsản,tạochoanhtamộtthế
giớitheokíchthướcthươngmạicủamình.
Phéptutừănmiếngtrảmiếngấycócáchìnhtháiriêngbiệtcủanó,tất
cảđềuởdạngđẳngthức.Khôngnhữngmọicôngkíchđềuphảiđượcgạtbỏ
bằngsựđedoạ,màngaycảmọihànhvicũngphảiđượcngănchặn.Niềm
kiêuhãnh“khôngđểbịlừa”chẳngquachỉlàtậptụctôntrọngthểchếtính
toántheođóngănchặntức làhuỷbỏ(“Lẽrahọcũngđãphảinóivớiông
rằngmuốnchơitôicáicúcủaMarcellinAlbert*,thìđừngcómàtinvàotoan
tínhấy”).Nhưvậy, rútgọn thếgiớivàomộtđẳng thức thuần tuý,quy tắc
tuânthủnhữngtươngquanvềlượnggiữacáchànhvicủaconngười,làcác
trạng tháihoanhỉ ănmiếngphải trảmiếng, trong trườnghợpquật lại hay
trongtrườnghợpngănchặn,đềulàkhépkínthếgiới trongbảnthânnóvà
gâyranỗisungsướng;vìvậyngườitahuênhhoangvềlốikếtoántinhthần
ấycũnglàlẽbìnhthường:lềlốitiểutưsảnlànétránhnhữnggiátrịvềchất,
là đemngay sự cânbằng của cácđẳng thức (ănmiếng trảmiếng, kết quả
đánhđổinguyênnhân,hànghoáđánhđổitiềnbạc,tiềntraocháomúcv.v.)
đểchốnglạisựtiếntriển.
ÔngPoujadehiểu rõkẻ thù chủyếucủahệ thốngbằngđề ấy làphép
biệnchứngmàôngítnhiềulẫnlộnvớiphépngụybiện:ngườitachỉthắng
đượcphépbiệnchứngbằngcáchkhôngngừngquaytrởvềvớitínhtoán,với
việcsođocáccáchcưxửcủaconngười,vớicáimàôngPoujadenhấttrívới
từnguyênhọcgọi làLý trí (“PhốRivoli sẽmạnhhơnNghịviệnđượcư?
biệnchứngphápsẽcógiá trịhơnLýtríđượcư?”).Phépbiệnchứng, thực
vậy,cónguycơmởrộngcái thếgiớimàngười tacốgắngkhépkín trong
nhữngđẳng thứccủanó; làmộtkỹ thuậtđểchuyểnhoá,phépbiệnchứng
mâuthuẫnvớicơcấuđođếmtàisản,nóthoátrangoàinhữngmốcgiớitiểu
tưsản,vàthếlàmớiđầunóbịlênánmạnhmẽ,rồibịtuyênbốlàthuầntuý
ảotưởng:lạithêmmộtlầnnữa,bằngcáchchêtráchyếutốlãngmạntrước
kia (yếu tố thời đó có tính chất tư sản), ông Poujade phủ nhận hết tất cả
nhữngkỳ thuật của trí tuệ,ôngđemđối lậpvới “lý trí” tiểu tư sảnnhững
nguybiệnvànhữngmơmộngcủacácgiáosưđạihọcvàcácnhàtríthức,họ
mấttínnhiệmđơnthuầnchỉdovịtrícủahọởbênngoàicáithựctếcóthểđo
đếm.(“NướcPhápbịkhủnghoảngsảnxuấtthừanhữngngườicóbằngcấp,
nhữngkỹsư,nhữngnhàkinhtế,nhữngtriếtgiavànhữngkẻmơmộngkhác,
họđãmấthếtmọitiếpxúcvớithếgiớithựctại.”)
Bâygiờ thì chúng tabiết thực tại tiểu tư sản làgì: thậmchíđóchẳng
phải lànhữnggìmắt thấytainghe,màlànhữnggìđođếmđượcvảchăng
thựctạiấy,cáithựctạichậthẹpnhấtmàkhôngmộtxãhộinàotrướcđâycó
thểxácđịnh,dẫusaovẫncótriếtlýcủanó:đólà“lươngtri”,cáilươngtri
nổitiếngcủa“nhữngconngườinhỏbé”,ôngPoujadenóithế.Giaicấptiểu
tưsản, ít ra làgiaicấp tiểu tưsảncủaôngPoujade(Hiệu thựcphẩm,Cửa
hàngthịt),cócáilươngtririêng,theokiểunhưmẩuruộtthừavênhváo,như
giácquannhận thứcđặcbiệt:mộtgiácquankỳcục,bởi lẽmuốn thấy rõ,
trướchếtphảikhôngthấygìhết,phảikhướctừvượtquacáchiệntượngbề
ngoài,phảixemcácđềxuấtcủa“thựctế”làtiềnbạcxoèra,vàhốnghách
tuyênbốlàconsốkhôngtấtcảnhữnggìcónguycơlấygiảithíchthaythế
chođáptrả.Vaitròcủanólàđặtthànhđẳngthứcđơngiảngiữacáimắtthấy
tainghevớicáitồntại,vàbảođảmvữngchắcmộtthếgiớikhôngkếtnối,
khôngchuyểntiếpvàkhôngtiếntriển.Lươngtrigiốngnhưconchócanhgiữ
chonhữngphươngtrìnhtiểutưsản:nóbịtkínmọingảđườngbiệnchứng,
xácđịnhmột thếgiới thuầnnhất, nơingười taungdungnhưởnhàmình,
tránhkhỏicácxáotrộnvàcácthoátlycủa“mơmộng”(cácbạnhãyhiểulà
củacáchnhìnkhôngđođếmđượcđốivớicácsựvật).Xemcáchđốinhânxử
thếcủaconngườilàvàchỉđượclàănmiếngtrảmiếng,nênlươngtrichính
làphảnứngchọnlọccủatrítuệ,thếgiớilýtưởngtheonórútlạichỉlànhững
cơchếđáptrảtrựctiếp.
Vìvậy,ngônngữcủaôngPoujademộtlầnnữachứngtỏrằngmọihuyền
thoạitiểutưsảnđềugắnvớiviệckhướctừsựkhácbiệt,phủnhậncáikhác,
thíchthútínhđồngnhấtvàtándươngcáitươngtự.Nóichung,việcrútgọn
thếgiớithànhphươngtrìnhnhưthếchuẩnbịchogiaiđoạnbànhtrướngchủ
nghĩa, khi đó “tínhđồngnhất” của cáchiện tượngnhân loại nhanh chóng
thànhnềntảngchomột“bảnchấttựnhiên”vàtiếpđếnlàmột“đạiđồng”.
ÔngPoujadechưađiđếnchỗxácđịnhlươngtrilàtriếtlýđạiđồngcủanhân
loại;dướimắtôngđómớilàmộtđứctínhgiaicấp,tuyđứctínhấy,đúngthế,
đãđượcxemnhưliệuphápkhôiphụcsứcmạnhđạiđồng.Vàchínhđấylà
điềutệhạicủachủnghĩaPoujade:ngaylậptứcnóđãcóthamvọngtrởthành
mộtchânlýhuyềnthoạivàxemvănhoánhưmộtcănbệnh,đólàtriệuchứng
đặctrưngcủacácchủnghĩaphátxít.
Adamov và ngôn ngữ
CHÚNGTAvừa thấy, lương triPoujadechủnghĩa là thiết lậpmộtsự
tươngđươngđơngiảngiữacáimắtthấytainghevàcáitồntại.Khimộthiện
tượngbềngoàilạthườngrõrệtquá,cáiýthứcchungấyvẫncòncáchdẹpnó
đimàvẫntrongkhuônkhổcơchếcácđẳngthức.Cáchấylàchủnghĩatượng
trưng.Mỗikhicócảnhtượngnàoxemchừngvôcớ,lươngtriliềnàoạttung
rabiểu tượng, tuycó trừu tượngđấynhưngđượcchấpnhậndướibầu trời
tiểutưsảnchừngnàonókếtnốicáihữuhìnhvớicáivôhìnhbằnglượngtiền
tệngangnhau(cáinàytrịgiábằngcáikia):vậylàvẫntínhtoán,thếgiớicòn
trụvững.
Adamov*đãviếtmộtvởkịchvềcácmáytròchơimayrủi*,mộtđồvật
bất thường trênsânkhấu tưsản lànơi thườngchỉbiếtđếnđồvật làchiếc
giườngngoại tình, giới báo chí chúng liền vội vã bài bác cái lạ lẫmbằng
cáchquynóvềbiểutượng.Chỉcầnđiềuđómuốnnóilêncáigìđấylàđãđỡ
nguyhiểmhơn.VàviệcphêbìnhvởBóngbàncànghướngvềđộcgiảcủa
những tờbáo lớn (Match,France-Soir), nó càngnhấnmạnhvào tính chất
biểutượngcủatácphẩm:cácbạncứyêntâm,đấychỉlàmộtbiểutượngthôi
mà,cáimáymayrủiđơngiảnchỉmuốnnói“tínhchấtphứctạpcủahệthống
xãhội”.Đồvậtbấtthườngtrênsânkhấuấyđượcphùphépvìnótrịgiámột
cáigìđấy.
Thếnhưngbànbi-ađiệncủavởBóngbànchẳngtượngtrưngchocáigì
hết:nókhôngbiểuthị,nósảnsinh;đólàmộtđồvậtđúngtheonghĩađen,mà
chứcnănglàsảnsinhracác tìnhhuống,dochính tínhkháchquancủanó.
Nhưngngaycảởđây,giớiphêbìnhcủachúngtacũngbịlừagạt,docứkhao
khátmuốnđàosâu:những tìnhhuốngấykhôngmang tínhchất tâmlý,về
cănbảnđólànhữngtìnhhuốngngônngữ.Đấylàmộtthựctếsânkhấurốt
cục rồi cũng sẽphải chấpnhận, bên cạnhcái kho cổ lỗnhữngcốt truyện,
hànhđộng,nhânvật,xungđộtvàcácthànhphầnkháccủasânkhấucổđiển.
VởBóngbànlàmộtmạnglướinhữngtìnhhuốngngônngữ,đượcdàndựng
tàitình.
Tìnhhuốngngônngữlàgì?Đólàhìnhtháingôntừcóthểsảnsinhra
cácbộphậnchắpnốithêmmàthoạtnhìncóchấttâmlý,khônggiảdốimà
cũngchẳngđôngkếtlệthuộcvàongôntừphíatrước,Vàchínhsựđôngkết
ấyrốtcuộclạithủtiêutâmlý.Nhạingôntừcủamộtgiaicấphoặcmộttính
cách,thìvẫnlàcòncókhoảngcáchnàođấy,vẫnphầnnàothíchthúvìđích
thựclàcủamìnhnóira(phẩmchấtđượctâmlýưuái).Nhưngnếungôntừ
vaymượnấy lạiphổbiến, luôn luônkhônghẳn làbiếmhoạ,vàbao trùm
toàndiệnvởkịchkhiđậmkhinhạt,màchẳngcókẽhởnàođểmộttiếngkêu,
một lờinóingẫuhứngkiacó thể thoát ra, lúcđónhữngbộphậnchắpnối
thêm, tuy bề ngoài rất ăn khớp, nhưng như được phủmột lớp trong suốt,
khôngngừngbị thứkhúcxạngôntừ láichệchđi,và tínhchất“đích thực”
củachúngbaybiếnnhưmộtgiấcmơđẹp(vàgiảdối).
VởBóngbànhoàntoànđượccấutạobởimộttậphợpngôntừtrongtủ
kínhấy,cóthểnóigiốngnhưnhữngfrozenvegetables*đểngườidânnước
Anhvềmùađôngđượcthưởngthứcvịchuacủacácrauquảmùaxuân;ngôn
từấyhoàntoànđượcdệtbởinhữngmẩusáongữ,đươngnhiên,quentaihầu
nhưkhóthấy,đượctungravớisứcmạnhcủahyvọng–hoặccủatuyệtvọng
–nhưnhữngmảnhnhỏtừmộtđộngtáccủaBrown*,ngônngữấy,nóiđúng
ra,khôngphảilàngônngữđónghộp,nhưchẳnghạncóthểlàtiếnglóngcủa
ngườigáccổngđượcHenryMonnierkhôiphụclại;cólẽđólàngônngữ-trì
hoãnthìđúnghơn,ngônngữấytấtyếuđượchìnhthànhtrongđờisốngxã
hộicủanhânvật,vànótanbăngra,chânthựcsongcũnghơiquáchuahoặc
quá cứngkhi còn ít nhiều đôngđặc,một chút cườngđiệucố ý, gây được
nhữnghiệuquảhết sức to lớn.CácnhânvậtcủaBóngbàn cóphầngiống
nhưnhânvậtRobespierre* củaMichelet:họnói thếnàonghĩnhư thế!Lời
nói sâu sắc, nónhấnmạnh tínhdễuốnnắnbi đát của conngười theovới
ngônngữcủamình,nhất làkhi thật trớ trêungônngữấy thậmchíkhông
hoàntoànlàngônngữcủangườiđó.
ĐiềunàycóthểsẽlýgiảihiệntượngxemranhậpnhằngcủaBóngbàn:
mộtmặt,vởkịchrõràngchếgiễungônngữ,mặtkhácsựchếgiễuấykhông
vìthếmàthiếusángtạo,sảnsinhranhữngconngườihoàntoànsốngđộng,
cóbềdàythờigianthậmchídẫndắtđượcchúngđisuốtcuộcđờichođến
lúcchết.Điềunàychính làmuốnnói lên rằngcác tìnhhuốngngônngữở
Adamovhoàn toàncưỡng lại biểu tượngvàbiếmhoạ: chính là cuộc sống
bámvàongônngữ,vởBóngbànghinhậnđiềuấy.
MáytròchơimayrủicủaAdamovvìvậykhôngphảilàmộtchiếcchìa
khoá,đókhôngphảilàconsơncachếtcủaD’Annunzio*haycáicửatoàlâu
đàicủaMaeterlinck*;đólàđốitượngsảnsinhngônngữ;nónhưyếutốxúc
táckhôngngừngmồingônngữchocácdiễnviên,làmchohọtồntạitrong
ngônngữsinhsôinảynở.CácsáongữtrongvởBóngbànkhôngphảitấtcả
đềucóbềdàykýứcnhưnhau,mứcđộnổibậtnhưnhaumàtuỳthuộcnhững
lờiấycủaainóira:Sutterlàtayloèbịptạoralắmcâu,phôbàynhữngtính
chấtbiếmhoạthìngaylậptứcsửdụngngônngữnhạilàmchoainấycườiồ
lên (“Các từ ngữ, tất tật là những cái bẫy”). Ngôn ngữ đông cứng của
Annettethìnhẹnhànghơn,vàcũngsótthươnghơn(“Chuyểnđithôi,Mister
Roger!”).
VìvậymỗinhânvậtcủaBóngbàndườngnhưcứphảibámvàocáivết
bánhxengôntừcủamình,nhưngmỗivếtbánhxesâunôngkhácnhauvà
chínhcáckhácbiệtvềđộlúnấytạonêncáimàởkịchngườitagọilànhững
tìnhhuốngnghĩalàcáckhảnăngvàcácsựlựachọn.Trongchừngmựcngôn
từcủaBóngbànhoàntoànđượcthunhận,đếntừsânkhấucuộcđời,nghĩalà
mộtcuộcđờitựthânđượcxemnhưsânkhấu,thìBóngbànlàsânkhấucấp
độhai.Đấychínhlàđiềutráingượcvớichủnghĩatựnhiênluônchủtrương
khuếchđạicáivônghĩa; trái lạiởđâycáikỳ lạcủacuộcđời,củangôn từ
đượcđóngbăngtrênsânkhấu(nhưngườitanóirằngnướcđáđóngbăng).
Phương thức đông lạnh đó cũng chính là phương thức của mọi ngôn từ
huyềnthoại:huyềnthoạibảnthânnócũngnhưngônngữcủaBóngbàn là
mộtngôntừđôngcứngdotínhchấtlưỡnghoácủachínhnó.Nhưngvìđâylà
sânkhấunênsựquychiếucủangônngữthứhaiấycókhác:ngôntừhuyền
thoạibámrễvàoxãhội,vàomộtLịchsửtổngquát;trongkhingônngữđược
Adamov tổchức lạibằng thựcnghiệmchỉcó thểbámvào lờinóicánhân
đầutiên,mặcdầunótầmthườngnhạtnhẽo.
Trongnềnvănhọckịchcủachúngta,tôichỉthấymộttácgiảmàcólẽta
cóthểnóirằngtrongchừngmựcnàođócũngđãxâydựngkịchtrêncơsởsử
dụngtrànlancáctìnhhuốngngônngữ:đólàMarivaux.Ngượclại,đốilập
nhấtvớikịchtìnhhuốngngôntừlà,nóimộtcáchnghịchlý,loạikịchngôn
từ:chẳnghạnnhưGiraudoux*, ngônngữ củaông thì thành thực, nghĩa là
bámrễvàochínhbản thânGiraudoux.NgônngữcủaAdamovbámrễvào
khôngtrung,vàtabiếtrằngtấtcảnhữnggìởbênngoàiđềurấtcólợicho
sânkhấu.
Bộ óc của Einstein
BỘÓCcủaEinstein*làmộtvậtthểhuyềnthoại:nóimộtcáchnghịchlý,
trítuệtuyệtvờinhấtlạigợihìnhảnhmộtbộmáyhoànhảonhất,conngười
quáquyềnlựcthìbịtáchrờikhỏitâmlý,bịđưavàothếgiớingườimáy;ta
biếtrằngtrongnhữngtiểuthuyếtviễntưởng,cácsiêunhânluônluôncócái
gìđấynhưđượcvậtthểhoá.Einsteincũngvậy:ngườitathườngquycáiđó
chobộóccủaông,cơquanđầunão,mộthiệnvậtbảotàngthựcthụ.Cólẽdo
chuyênmônlàtoánhọc,nênsiêunhânởđâybịtướcbỏmọitínhchấtthần
kỳ;ởôngchẳngcóquyềnlựcmùmờnào,chẳngcóbíẩnnàokhácngoàibộ
máy:ônglàmộtbộmáycaosiêu,phithường,nhưngcóthực,kểcảvềmặt
sinhlý.Vềphươngdiệnhuyềnthoạimànói,Einsteinlàvậtchất,quyềnlực
củaôngkhông tựphát lôicuốnđến tâmlinh,ôngcầnsự trợgiúpcủamột
luân lýđộc lập,sựgợi lại lương tâmcủanhàbáchọc. (Người tađãnói là
Khoahọckhônglươngtâm).
Chính Einstein cũng đã tạo điều kiện ít nhiều cho truyền thuyết bằng
cáchđitặngbộóccủaôngmàhaibệnhviệntranhgiànhnhaunhưthểđấylà
mộtbộmáybấtthườngmàngườitacóthểsắptháoraxem.Mộtbứchình
chụp ông nằm dài, trên đầu chằng chịt những dây điện: người ta ghi các
bước sóng của não bộ ông trong lúc người ta bảo ông “hãy nghĩ về tính
tươngđối”.(Nhưngxétchocùng“nghĩvề…”chínhxácmuốnnóilênđiều
gì?).Chắchẳnhọmuốnchúngtahiểurằng“tínhtươngđối”làvấnđềcàng
hócbúa thìđiệnnãođồcàngmạnh.Vậy làbản thân tưduyđược thểhiện
nhưmộtthểnănglượng,sảnphẩmcóthểđođượccủamộtbộmáyphứctạp
(gần gần như máy điện) nó chuyển hoá chất não thành lực. Huyền thoại
Einsteinbiếnôngthànhmộtthiêntàichẳngmấythầnkỳđếnmứcngườita
nóivềtưduycủaôngnhưvềlaođộngchứcnăngchẳngkhácgìsảnxuấtra
xúcxíchbằngmáy,xayngũcốchoặcnghiềnquặng:ôngsảnxuấtratưduy,
liêntụcnhưcốixaysảnxuấtrabột,vàcáichếtvớiôngtrướchếtlàsựngừng
lạicủamộtchứcnăngđượckhutrú“Bộócmãnhliệtnhấtđãngừngtưduy”.
Bộmáythiêntàiấyđượccoinhưsảnxuấtranhữngphươngtrình.Nhờ
huyềnthoạiEinstein,thếgiớiđãthíchthútìmthấylạihìnhảnhtrithứcđược
côngthứchoá.Điềunghịchlý,thiêntàicủaconngườicàngđượccụthểhoá
dướicácchủngloạicủabộócngườiđó,thìsảnphẩmcủaphátminhlạicàng
trởvềvớitìnhtrạngthầnkỳ,cànglàhiệnthânhìnhảnhbítruyềncổxưavề
sựthôngtháikhépkínhoàntoàntrongvàiconchữ.Cómộtđiềubímậtduy
nhấtcủathếgiới,vàđiềubímậtấychỉnằmtrongmộttừ,vũtrụlàmộtcái
kétsắtmànhânloạitìmmãkhoá:Einsteingầnnhưđãtìmra,đấylàhuyền
thoạiEinstein;người ta thấy lạiởđấy tấtcảnhữngchủđềnhận thức: tính
nhất thể của tự nhiên, khả năng lý tưởng về một thế giới căn bản hoàn
nguyên,sứcmạnhkhaimởcủatừngữ,cuộcvậtlộntừxaxưacủamộtđiều
bímậtvàmộtngôntừ,ýniệmchorằngsựhiểubiếttổngthểchỉcóthểđược
pháthiệnra tứckhắc,nhưổkhoáđộtnhiênbậtmởsauhàngngànnămhí
hoáychẳngănthua.PhươngtrìnhcótínhchấtlịchsửE=mc²,dotínhchất
đơngiảnbấtngờ,hầunhưthểhiệnđầyđủýniệmthuần tuývềchiếcchìa
khoá, trần trụi,dàivàhẹp,chỉbằngmột thứkimloại,mởdễdàngnhưcó
phép thần thông cánh cửamà thiên hạ đã loay hoay từ nhiều thế kỷ.Các
tranhảnhnêurõđiềuđó.Einstein,đượcchụpảnh,đứngbênmộtchiếcbảng
đenđặckínnhữngkýhiệutoánhọcnhìnvàothấyngaylàphứctạp;nhưng
Einsteinđượcvẽ,nghĩa làđivào truyền thuyết, thì tayvẫnđangcầmviên
phấn,vừamớiviếttrênchiếcbảngcòntrốngtrơn,nhưkhôngchuẩnbị,cái
côngthứcthầnkỳcủathếgiới.Nhưvậylàhuyềnthoại tôntrọngtínhchất
cácphầnviệc:sựnghiêncứutheonghĩađíchthựclàmchuyểnđộngcácbánh
xecơgiới,trungkhucủanólàmộtcơquanhoàntoànvậtchấtchỉquáidịở
tínhchấtphứctạpvềphươngdiệnđiềukhiểnhọccủanómàthôi;sựkhám
phá,tráilại,thuộcbảnchấtthầnkỳ,nógiảndịnhưmộtthểnguyênsơ,như
một chất bản nguyên, hòn đá tảng của các nhà huyền bí học, nước nhựa
đườngcủaBerkeley*,khíô-xycủaSchelling*.
Nhưngvì thếgiới cứ tiếpdiễn,vì sựnghiêncứuvẫn luôn luônphong
phú,vàcũngvìphảidànhphầnchoThượngđế,nênmộtthấtbạinàođấycủa
Einsteinlàcầnthiết:Einsteinchết,theonhưngườitanói,màchưaxácminh
được“cáiphươngtrìnhchứađựngbímậtcủathếgiới”.Vậylàcuốicùngthế
giớiđãcưỡnglại,điềubímậtvừamởrađãkhépvàoluôn,mãkhoákhông
đầyđủ.NhưvậyEinsteinthoảmãnhoàntoànhuyềnthoại,nóbấtchấpcác
mâuthuẫn,miễnrằngnó thiết lậpđược tình trạngan toàn thoảimái:đồng
thờivừalàphápsưvừalàbộmáy,vừalàngườithườngxuyêntìmkiếm,vừa
làngườiphátkiếnchưatoạinguyện,khởiđộngcáitốtnhấtvàcáixấunhất,
bộ óc và lương tâm, Einstein hoàn thành nhữngmơ ước trái ngược nhau
nhất,dunghoàmộtcáchhuyềnthoạiquyềnlựcvôtậncủaconngườiđốivới
tựnhiênvà“tínhtấtyếu”củamộtđiềuthiêngliêngmàconngườichưathể
bácbỏ.
Người-phóng
NGƯỜI-PHÓNGlàphicôngmáybayphảnlực.TạpchíMatchđãchỉrõ
người đó thuộcmột chủng tộcmới của ngànhhàngkhông, gần với người
máyhơnlàanhhùng.Dầusaoởngười-phóngvẫncònsót lạinhiềuyếutố
củaParsifalmàtasắpthấyđây.Nhưngnổibậttrướchếttronghuyềnthoại
jet-man*làsựloạibỏtốcđộ;chẳngcógìtrongtruyềnthuyếtámchỉcụthể
tớitốcđộcả.Đếnđâycầnđivàomộtnghịchlýmàtấtcảmọingườiđềusẵn
lòngchấpnhận,vàthậmchícònxemnhưmộtbằngchứngcủatínhhiệnđại;
nghịch lý ấy là tốcđộquá lớnquayvề trạng tháinghỉ; viênphi công-anh
hùngkhácngườiởhuyềnthoạivềtốcđộcảmnhậnđược,vềkhoảngkhông
gianvunvútbăngqua,vềchuyểnđộngngâyngất;cònjet-man thìsẽđược
xácđịnhbởicảmgiácbảnthểnhưđứngyêntạichỗ(“ở2.000kmtrêngiờ,
nhưdừngnghỉ,chẳngcòncảmgiácnàovề tốcđộnữa”),dườngnhư thiên
hướngquáquắtcủaanhtachínhlàởchỗvượtquachuyểnđộng,làđinhanh
hơntốcđộ.Huyềnthoạigiờđâytừbỏmọihìnhảnhvềlướtquabênngoài
màđềcậpđếncảmnhậnbản thể thuần tuý: sựchuyểnđộngkhôngcòn là
nhậnthứcbằngmắtcácđiểmvàcácdiện.Nóđãtrởthànhmộtthứrốiloạn
theochiềuthẳngđứng,tạobởinhữngcorút,tốisầm,khiếpsợvàngấtxỉu;
nókhôngcòn làchuyểnđộng trượt,mà làsựphápháchbên trong,bối rối
khủngkhiếp,khủnghoảngbấtđộngcủaýthứccơthể.
Tấtnhiênđếnmứcấyhuyềnthoạivềphicôngmấtđimọitínhnhânbản.
Ngườianhhùngcủatốcđộcổđiểntrướcđâycóthểvẫnlàmột“ngườilương
thiện”khisựchuyểnđộngđốivớianhtalàmộtthànhtíchphụ,đểđạtđược
chỉđòihỏiduynhấtlòngdũngcảmmàthôi:ngườitađinhanhbởirángsức,
nhưmộttàitửnhanhnhẹn,chứkhôngnhưmộttaychuyênnghiệp,ngườita
tìmkiếm“sựngâyngất”,ngườitađếnvớichuyểnđộng,mangtheođạolýcổ
truyềnkíchthíchnhậnthứcvềchuyểnđộngvàchophépnângthànhtriếtlý.
Chừngnàotốcđộlàcuộcphiêulưu thìnógắnphicôngvớicả loạtnhững
vaitròconngười.
Còn jet-man thì dườngnhưkhôngbiết đến phiêu lưu cũng chẳng biết
đếnsốphận,màchỉlàmộtthânphận;đãthếthânphậnấymớithoạtnhìnlại
mang tínhchấtnhânchủnghơn làconngười:vềphươngdiệnhuyền thoại
mà nói, người-phóng được xác định bởi lòng dũng cảm không bằng bởi
trọnglượngcơthể,chếđộănuốngvàcácthóiquencủaanhta(tiếtđộ,thanh
đạm,chaytịnh).Tínhchấtđặcthùvềchủngtộccủaanhtalộrõởhìnhthái:
bộáoliềnquầnchống-Gbăngni lôngcóthểlàmphồngvàchiếcmũnhẵn
bóngchoàngchongười-phóngmộtbộdamớikhiến“ngayđếnmẹđẻcólẽ
cũngkhôngnhậnra”.Đólàsựchuyểnđổichủngtộcthậtsự,xemracàngdễ
chấpnhậnvìkhoahọcviễntưởngđãlantruyềnsựchuyểnđổigiốngloàiấy:
mọisựdiễnranhưthểđãcóbiếnđổiđộtngộtgiữanhữngsinhlinhcũcủa
nhânloại-cánhquạtvàcácsinhlinhmớicủanhânloại-phảnlực.
Tuy là huyền thoạimới vềbộmáykhoahọc, thực raởđây chỉ có sự
chuyểndịchđơngiảncủacáithiêngliêngmàthôi:tiếpnốikỷnguyênthánh
nhânliệttruyện(cácThánhvàcácTửvìđạocủahàngkhông–cánhquạt)là
giaiđoạntuviện:vàchỉriêngnhữngquyđịnhbanđầuvềchếđộănuốngcó
vẻđãmangýnghĩatuhành:chaytịnhvàtiếtđộ,xalánhcácthúvui,sống
chungvớinhau,quầnáođồngphục, tất cảnhằmmụcđích thểhiện, trong
huyềnthoạingười-phóng, tínhdễuốnnắncủacơthể,sựphụctùngcủacơ
thểđốivớinhữngmụcđíchtậpthể(cácmụcđíchấyvảchăngcũngkínđáo
lậplờ),vàchínhsựphụctùngấylàđiềuhysinhđểđạttínhchấtđộcđáokỳ
lạcủathânphậnphinhân.Cuốicùngxãhộitìmthấylạiởngười-phónggiao
ướcthôngthầnhọcxưakialàmuốncóquyềnlựcthìphảituluyệnkhổhạnh,
muốnvươn lên thànhá thánh thì phải trảgiábằng“hạnhphúc” trầngian.
Tìnhcảnhcủajet-manthểhiệnrõrệtdángdấpthiênhướngtuhànhđếnmức
bảnthântìnhcảnhấylàcáigiácủanhữnghànhxáctiênquyết,nhữngbước
đường thụpháp,nhằm thử tháchngườixinvào tuviện (vàophòngkhông
trọnglượng,vàomáyquaylytâm).NgayđếnHuấnluyệngia,tóchoarâm,
vôdanh,bíhiểm,cũnghoàn toànbiểu thịvị tu sĩ cầncóđể truyền thụbí
pháp.Cònvềkhảnăngchịuđựng,chúngtađượcbiếtrõkhôngphảilàchịu
đựngvềthểchất,cũngnhưtrongmọisựthụpháp:chiếnthắngcácthửthách
tiênquyếtnóiđúngralàthànhquảcủatưchấttinhthần,ngườiđủtưcáchđể
đượcphónglênthìcũngnhưnhữngkẻkhácđượcgọivềvớiChúa.
Mọi chuyện sẽ tầm thườngnếunhưđấychỉ làngười anhhùng truyền
thốngmàcáigiáchỉlàláimáybaynhưngkhôngrờibỏchấtnhânloạicủa
mình (Saint-Exupéry* nhà văn, Lindbergh* mặc bộ comlê). Nhưng, đặc
trưnghuyềnthoạicủangười-phónglàkhônggiữlạibấtcứyếutốlãngmạn
vàcábiệtnàocủavaitròthiêngliêng,songkhôngvìthếmàbuôngrơivai
trò.Tuyngười-phóng, như têngọi, đồngnhất với tính thụđộng thuần tuý
(còngìtrơtrơvàbịđộnghơnlàmộtvậtbịphóngđi?),anhtadẫusaovẫn
tìm thấy qua huyền thoại dáng dấp củamột chủng tộc tưởng tượng, thiên
giới,nhờtuluyệnkhổhạnhmàcónhữngđặcthù,vàdườngnhưlàkếtquả
củamộtthứthoảhiệpvềnhânchủnggiữaconngườivànhữngcưdânsao
Hoả.Người-phóng làmột anh hùng được vật thể hoá dường như cho đến
ngàynayloàingườivẫnchỉcóthểquanniệmđượctrêntrờilànơicónhững
vậtthểnửavờimàthôi.
Racine là Racine
“Thịhiếu,đólàthịhiếu”
BouvardvàPécuchet*
TÔIđãchỉrarằnggiaicấptiểutưsảnđặcbiệtưathíchnhữnglậpluận
trùngngôn(Mộtxulàmộtxu,v.v.).Đấylàkiểulậpluậnthúvị,rấtthường
gặptronglĩnhvựcnghệthuật:“AthalielàmộtvởkịchcủaRacine”,mộtnữ
nghệsĩcủanhàhátComédieFrançaiseđãgợilạinhưthếtrướckhigiớithiệu
vởdiễnmớicủamình.
Trướchếtphảighinhận là trongcáchnóiđócómột chút tuyênchiến
(với“cácnhàngữpháp,cácnhàbàncãi,cácnhàchúgiải,cácnhàtuhành,
cácnhàvănvà cácnghệ sĩ”, nhữngngười đãbình luậnRacine).Quả thật
phéptrùngngônbaogiờcũngmangtínhgâygổ:nóbiểuthịsựđoạntuyệt
bựcbộigiữatrítuệvớiđốitượng,mốiđedoạđầycaongạovềmộttrậttựở
đấyngườitachẳngnghĩngợigìnữa.Cácnhàtrùngngôncủachúngtachẳng
khácgìnhữngôngchủđộtngộtkéogiậtdâyxíchchó:đừngnênđểchotư
duyphạmviquá rộng, thiênhạđầynhững lýdo lý trấuđángngờvàphù
phiếm,cầnphảihãm lýsựcủahọ lại, thungắndâyxíchvàokhoảngcách
mộtthựctạicóthểđođếmđược.NgườitabắtđầunghĩvềRacineư?Nguy
to:nhàtrùngngônđiêntiếtcắtphăngtấtcảnhữnggìmọclênchungquanh
mình,chúngcóthểbópnghẹtmình.
Tronglờituyênbốcủanữnghệsĩkia,ngườitanhậnrangônngữcủakẻ
thùquenthuộcthườnggặpởđây,đólàthuyếtchốngchủtrí.Ngườitanghe
đãnhàmtai:nhiềutrítuệquácóhại,triếtlýlàthứbiệtngữvôtíchsự,cần
phảidànhchỗchotìnhcảm,trựcgiác,cáihồnnhiên,sựgiảndị,nhiềutính
trítuệquáthìnghệthuậtsẽchết,trítuệkhôngphảilàmộtphẩmchấtnghệsĩ,
cácnhàsángtạolỗilạclànhữngngườidựavàokinhnghiệm,tácphẩmnghệ
thuậtvượtrakhỏihệthống,tómlạilýtríthuầntuýthìcằncỗi.Ngườitabiết
rằngcuộcchiếnchốnglạitrítuệluônluôntiếnhànhnhândanhlươngtri,và
thựcralàápdụngvàoRacinekiểu“nhậnthức”Poujadechủnghĩa,màngười
tađãnóiđếnởđây.Cũngnhưkinh tế tổngquátcủanướcPhápchỉ làmơ
mộngsovớichếđộthuếkhoáởđấtnướcnày,thựctếduynhấtđượclương
tricủaôngPoujadepháthiện,cảlịchsửvănhọcvàlịchsửtưduy,tómlại
toànbộlịchsử,chỉlàảoảnhtríthứcsovớimộtRacinehoàntoànđơngiản,
cũng“cụthể”nhưchếđộthuếkhoá.
Cácnhàtrùngngôncủachúngtacũngvinvàotínhchấthồnnhiênnhư
thuyếtchốngchủtrí.Chínhlàdựatrênthứvũkhílàsựgiảndịtuyệttrầnmà
ngườitachorằngthấyđượcchínhxácRacinehơn;tabiếtchủđềbítruyền
cổxưa:trinhnữ,đứatrẻ,nhữngkẻmộcmạcvàthuầnkhiếtlànhữngngười
sángsuốthơnai.TrongtrườnghợpRacine,việndẫnđến“tínhgiảndị”đạt
đượchaimụcđích:mộtmặtngườitachốnglạinhữngphùphiếmcủalốichú
giảimangtínhtríthức,vàmặtkhác,điềunàytuynhiêníttranhcãi,ngườita
đòiphảinghiêncứucặnkẽnghệthuậtRacine(sựtrongsángtuyệtvờicủa
Racine),khiếntấtcảnhữngaitiếpcậnôngphảituântheomộtkỷluật(điệu
hát:nghệthuậtsinhratừkhổluyện…).
Cuốicùng,trongtrùngngôncủanữdiễnviênkiacóđiềumàngườitacó
thểgọilàhuyềnthoạiphêbìnhtìmlại.Cácnhàphêbìnhbảnchấtluậncủa
chúngtadốcthờigiờvàoviệctìmlại“chânlý”củanhữngthiêntàiquákhứ;
đốivớihọ.Vănhọclàmộtkhorộnglớnchứacácđồvậtthấtlạc,ngườita
đếnđóđểđicâu.Ngườitatìmlạiđượcgìởđấy,chẳngaibiết, lợithếlớn
củaphươngpháptrùngngônchínhlàchẳngphảinóira.Vảchăngcácnhà
trùngngôncủachúngtachắcsẽhếtsứcbốirốinếuphảitiếnxahơn:Racine
thếthôi,độkhôngcủaRacine,còncógìnữađâu.ChỉcónhữngRacine-tính-
từ: những Racine-Thơ-thuần-tuý, những Racine-Tôm-hùm (Montherlant*),
những Racine-Kinh-thánh (Racine của Bà Véra Korène), những Racine-
Đam-mê, những Racine-miêu-tả-con-người-vốn-là-như-thế. v.v.. Tóm lại,
Racine luôn luôn là cái gì khác ngoàiRacine, và điều đó khiến cho phép
trùngngônvềRacine trởnênhếtsứchãohuyền.Chí ítngười tahiểurằng
địnhnghĩatrốngrỗngnhưvậyđemlạichonhữngkẻvênhvanghuơnólên
mộtkiểuantâmchàolui,thoảmãnlàđãbênhvựcchânlývềRacinesong
chẳngphảichuốclấybấtcứrủironàomàmọinghiêncứuítnhiềuthiếtthực
về chân lý dứt khoát phải gánh chịu: phép trùng ngôn miễn phải đưa ra
nhữngýkiến,màđồngthờicònhuênhhoangxemsựphóngtúngđónhưmột
quytắcđạođứccứngrắn;dovậymànóđượchoannghênh:sự lườibiếng
đượcđônlênhàngbắtbuộc.Racine,đólàRacine:sựantoàntuyệtvờicủa
cáirỗngkhông.
Billy Graham ở Trường đua xe đạp mùa đông
BAONHIÊU nhà truyền giáo đã cho chúng ta biết về các tập tục tín
ngưỡng củanhững “Người nguyên thuỷ”nên thật đáng tiếc nếukhông có
mộtthầyphùthuỷngườiPapoutớiTrườngđuaxeđạpMùađôngđểđếnlượt
mìnhkểchochúngtanghebuổilễdoTiếnsĩGrahamchủtrìmangtênchiến
dịchtruyềnbákinhPhúcâm.Dầusaoởđâycóchấtliệunhânchủnghọclý
thú,dườngnhưlàkếthừanhữngtínngưỡng“mandi”,bởivìngườitathấy
xuất hiện lại dưới dạng trực tiếp ba giai đoạn lớn củamọi hoạt động tín
ngưỡng:Chờđợi,Ámthị,Thụpháp.
BillyGrahamđểmọingườiphảichờđợi:nhữngbàithánhca,nhữnglời
cầukhấn,cảngànnhữngbàinóivụnvặtvôtíchsựđượcgiaophóchocác
mụcsưlèmnhèmhoặccácôngbầuMỹ(trìnhdiễnvuinhộncủacảnhóm:
nhạccôngdươngcầmSmith,đếntừToronto,nghệsĩđộctấuBeverley,đến
từChicagobangIllinois,“nghệsĩcủaĐàiphátthanhMỹhátkinhPhúcâm
mộtcáchtuyệtdiệu”),tấtcảrùmbengdạođầuchoôngTiếnsĩGrahamđược
ngườitacứliêntụcthôngbáolàôngtớimànàocóthấyôngđâu.Cuốicùng
ôngxuấthiện,nhưnglàđểkhơithêmtòmò,bởivìbàinóiđầutiêncủaông
khôngphảilàbàichính:ôngchỉchuẩnbịchobảnlờiPhántruyềnlátnữasẽ
tới.Vànhữngmànphụnữakéodàithêmsựchờđợi,hunnóngcảphònglên,
ấn định trước tầm quan trọng tiên tri cho lời Phán truyền kia, lời Phán
truyền,theonhữngtruyềnthốngưutúcủasânkhấu,mởđầubằngcáchbắt
mọingườisốtruộttrôngchờđểsauđóainấytintưởngdễdànghơn.
Ngườitanhậnthấyởgiaiđoạnđầucủabuổilễấyđộnglựcxãhộihọcto
lớncủaChờđợi,màMauss*đãnghiêncứu,vàchúngtacũngmớithấygần
đây ở Paris một minh chứng tại các buổi trình diễn thuật thôi miên của
GrandRobert.Trong trườnghợpấycũng thế,người tacố lùi sựxuấthiện
củaphápsưcànglâucàngtốtvàbằngnhữngđộngtácvớvẫnlặpđilặplại,
gâychocôngchúng trạng tháihiếukỳbối rốinên sẵn sàng tưởng lànhìn
thấythậtcáimàngườitabắthọphảichờđợi.Ởđây,ngaytừphútđầutiên,
BillyGrahamđược giới thiệu nhưmột nhà tiên tri thực thụ, người ta cầu
khẩnLinhhồnđứcChúavuilònghiệnxuốngnhậpvàoông,đặcbiệttrong
tốihômấy:đólàmộtngườiThầncảmsắplêntiếng,côngchúngđếndựnhư
bịmaám:họđượckhuyếndụtừtrướchãytinnhữnggìBillyGrahamthốtra
chínhlàlờipháncủathầnlinh.
Nếuquả thựcChúaphánquamiệngcủaôngTiến sĩGraham, thì phải
thừanhậnlàChúangốclắm:lờiPhántruyềnnhạtnhẽo,ấutrĩđếnkinhngạc.
Dùthếnàođinữa,chắcchắnChúakhôngcònlàngườitheothuyếtThomas
d’Aquin*,ngườighêtởmlô-gích:lờiPhántruyềngồmmộtlômộtlốcnhững
khẳng định đứt quãng, chẳng ăn nhập với nhau, và chẳng có nội dung gì
khácngoàitínhchấttrùngngôn(ChúalàChúa).GiáosĩdòngĐứcBàkém
cỏinhất,mụcsưkinhviệnnhấtcũngđượcxemlànhữngtríthứcsuyđồibên
cạnhôngTiếnsĩGraham.Cácnhàbáo,bịlừabởicáchtrangtrímangphong
cáchtângiáocủabuổilễ(thánhca,cầunguyện,thuyếtgiáo,banphước),bị
rungủbởivẻtrịnhtrọngmơnmanđặcthùcủabuổilễđạoTinlành,đãca
ngợitháiđộmựcthướccủaTiếnsĩGrahamvànhómcủaông:ngườitacứ
tưởngsẽchứngkiếnmộtkiểucáchMỹquáđáng,vớicácgáinhảy,cácnhạc
jazz,cácẩndụvuinhộnvàtânthời(vẫncóvàibatiếtmụcnhưthế).Billy
Grahamchắchẳnđãthanhlọcmọicáivuinhộnrakhỏibuổilễ,nhưngcác
tínđồTin lànhPhápđã lấy lại.Tuynhiênkhôngvì thếmàcungcáchcủa
BillyGrahamđoạntuyệtvớicảmộttruyềnthốngthuyếtphápCơđốcgiáo
hoặcđạoTinlành,kếthừatừvănhoácổđại,vàđólàtruyềnthốngđòihỏi
thuyếtphục.ĐạoThiênchúaởphươngTâytrongthuyếtphápluôntuânthủ
khuônkhổtổngquátcủatưduykiểuAristote*,luônchấpnhậnhoàhợpvới
lýtrí,ngaycảkhimuốnthuyếtphụcngườitatinvàocáiphilýcủađứctin.
Cắtđứtvớibaothếkỷchủnghĩanhânvăn(dẫurằngcáchìnhtháicủanócó
thểlàđãtrốngrỗngvàsáomòn,mốibănkhoănđếnmộtngườikhácnơiý
thứcchủquancủamìnhhiếmkhivắngbóngtronggiáohuấncơđốcgiáo),
ôngTiếnsĩGrahamđemđếnchochúngtaphươngphápbiếnhoákỳảo:ông
đemám thị thaycho thuyếtphục:áp lựccủacáchnóinăng, loạibỏcóhệ
thốngmọinộidungduylýtronglờilẽ,khôngngừngcắtđứtnhữngmốidây
lô-gích,ngôntừlặpđilặplại,luônhuênhhoangđưaKinhthánhranhưgã
raohàngquảngcáodụngcụmởhộpvạnnăng,vàđặcbiệt là tháiđộ lạnh
lùng, sự khinhmiệt không che giấu đối với người khác, tất cả những thủ
thuậtấylàbộdụngcụcổđiểncủatròthôimiênởrạptạpkỹ: tôinhắclại,
chẳngcókhácbiệtnàogiữaBillyGrahamvàGrandRobert.
Và cũngnhưGrandRobert kết thúc buổi “chế ngự” công chúng bằng
cách tuyển lựađặcbiệt,đưa lênsânkhấuquanhông tanhữngngườiđược
lựachọnđểthôimiên,ưuáigiaochovàingườithựchiệnlàmmẫugâyấn
tượngmạnh, BillyGraham cũng tôn vinh lời Phán truyền củamình bằng
cách tách riêng ramột sốngườiđượcLinhhồn triệuđến:đó làcác tínđồ
mới,tốihômấyởTrườngđuaxeđạpMùađông,giữanhữnglờiquảngcáo
dung dịch Siêu hoà tan vàCognac Polignac, “đã tiếpChúaKitô” nhờ tác
độngcủa lờiPhán truyềnma thuật, họđượcđưavàomộtphòng riêng,và
thậmchí, nếuhọnói tiếngAnh, vàomột nơi cònkínđáohơnnữa: chẳng
quan trọng chuyệngì diễn ra ở đấy, ghi tên vào nhữngbảndanh sách cải
đạo, lại thêm những bài thuyết pháp, trò chuyện về tôn giáo với các “cố
vấn”,đấylàgiaiđoạnđểchínhthứcthaythếchoThụpháp.
Tất cả những điều này liên quan trực tiếp đến chúng ta: trước hết sự
“thànhcông”củaBillyGrahamnóilêntrạngtháitinhthầnbấpbênhcủagiai
cấptiểutưsảnPháp,dườngnhưđấylàtầnglớpchủyếuthamdựcácbuổilễ
kia:tínhchấtdễngảtheonhữnghìnhtháitưduyphilô-gíchvàcótínhchất
thôimiêncủađámcôngchúngấygợicho ta thấy rằng trongnhómxãhội
nàytồntạicáimàngườitacóthểgọilàtìnhhuốngphiêulưu:mộtbộphận
giaicấptiểutưsảnPhápthậmchíkhôngcònđượcbảovệbởicái“lươngtri”
nổitiếng,nólàhìnhtháicôngkíchcủaýthứcgiaicấpmình.Nhưngthếchưa
phảilàhết:BillyGrahamvàê-kípcủaôngtađãnhấnrấtmạnhvànhiềulần
vàomụcđíchcủachiếndịchnày:đólà“thứctỉnh”nướcPháp(“Chúngtôi
đãthấyChúalàmnhữngđiềulớnlaoởMỹ;sựthứctỉnhởParischắcsẽcó
ảnhhưởngbaolađếntoànthếgiới.”–“Niềmaoướccủachúngtôilàmột
cáigìđódiễnraởPariscónhữngtiếngdộiđếntoànthếgiới.”).Rõràngđấy
cũngchínhlàquanđiểmcủaEisenhower*trongnhữngtuyênbốcủaôngvề
chủnghĩavôthầncủangườiPháp.NướcPháptiêubiểutrênthếgiớiởtính
chấtduylý,ởtháiđộdửngdưngvớiđứctin,ởtinhthầnvôtínngưỡngcủa
cácnhàtríthức(luậnđiểmchungởMỹvàởVatican:luậnđiểmthựcracó
phầnquáđáng):cầnphải thứctỉnhnướcPhápkhỏicơnmộngmịnguyhại
ấy.Việc“cảihoá”củaParistấtnhiêncógiátrịlàmgươngchothếgiới:Chủ
nghĩavôthầnbịtôngiáoquậtngãngaytronghangổcủanó.
Chúng ta biết, thực ra đây là vấn đề chính trị: chủ nghĩa vô thần của
nướcPháplàmchoMỹquantâmchỉvìđốivớiMỹ,đólàbộmặtbáotrước
của chủ nghĩa cộng sản. “Thức tỉnh” nước Pháp khỏi chủ nghĩa vô thần,
chính là thức tỉnh nước Pháp khỏi sự quyến rũ của chủ nghĩa cộng sản.
ChiếndịchcủaBillyGrahamchỉlàmộtkhâucủachủnghĩaMacCarthy*.
Vụ án Dupriez
VỤÁNGérardDupriez(anhtasáthạichamẹmìnhkhôngrõđộngcơ)
cho thấy nhữngmâu thuẫn rành rành trong ngành Tư pháp của chúng ta.
Điềunàylàdolịchsửtiếntriểnkhôngđồngđều:tưtưởngcủaconngườiđã
thayđổinhiềutừmộttrămnămmươinămnay,cáckhoahọcmớivềthămdò
tâmlýđãxuấthiện,nhưngbướctiếncủamộtbộphậnLịchsửđãkhôngkéo
theothayđổinàotronghệthốngcácbiệngiảihìnhsự,bởingànhTưpháplà
trựctiếpchịuảnhhưởngcủaNhànước,vàNhànướccủachúngtađãkhông
đổichủtừkhibanbốluậthìnhsự.
Vì thế mà tội lỗi vẫn luôn luôn được ngành Tư pháp xâydựng theo
nhữngchuẩnmựccủatâmlýhọccổđiển:sựviệcchỉtồntạinhưyếutốtrực
tuyếncủatínhhợplý,nóphảihữuích,nếukhôngnómấtbảnchấtcủanó,
người takhông thể thừanhậnnó.Đểcó thểgọi tênhànhđộngcủaGérard
Dupriez, thì cần phải tìm ra nguồn gốc: thế là toàn bộ vụ án đã lao theo
hướngtìmkiếmmộtnguyênnhân,dùlànhỏ;luậtsưbàochữa,nóimộtcách
nghịchlý,chỉcònviệcquychotộilỗiấymộtthứtrạngtháituyệtđối,hoàn
toànkhôngxácđịnhđược,chínhlàbiếnnóthànhmộttộilỗikhôngtên.
Ủyviêncôngtốthìđãtìmramộtđộngcơ–ngaysauđóbịcácchứngcứ
phủđịnh:cólẽchamẹcủaGérardDupriezđãphảnđốicuộchônnhâncủa
anhta,vìthếmàanhtagiếtbốmẹ.Vậylàởđâychúngtacómộtdẫnchứng
vềcáimàngànhTưphápxemlàmốiquanhệnhânquảhìnhsự:chamẹcủa
kẻsátnhânđãtìnhcờgâyphiềnhà:anhtađãgiếtbốmẹđểloạibỏtrởngại.
Vàngaycảnếuanhtagiếtbốmẹvìtứcgiận,thìnỗitứcgiậnấyvẫncứlà
mộttrạngtháihợplýtínhbởivìnótrựctiếpphụcvụchocáigìđấy(điềuđó
nóilênrằngdướiconmắtcủangànhtưpháp,cáchànhvitâmlýchưaphảilà
đểđáptrả,dophảnứngtâmlý,màluônluônvịlợi,dotínhtoánmàra).
Vậy chỉ cần quy cho hành động nhằmmục đích có lợimột cách trừu
tượnglàđủđểgọitêntộilỗi.Uỷviêncôngtốchỉxemviệckhôngtánthành
cuộchônnhâncủaGérardDupriez lànguyênnhândẫnđến trạng tháihầu
nhưmấttrí,lànỗitứcgiận;cóquantrọnggìđâulàvềmặthợplýmànói(cái
tínhhợplývừamớilúcnãylàcăncứđểbuộctội), tộiphạmkhôngthểhy
vọnghànhvicủamìnhđemlạibấtcứlợiíchgì(cuộchônnhânchắcchắn
khôngthànhdoviệcsáthạichamẹhơnlàdosựphảnđốicủachamẹ,bởi
GérardDupriezđã chẳng làmgìđể chegiấu tội lỗi): ởđâyngười tabằng
lòngvớitínhnhânquảbịcắtcụt;điềuquantrọnglànỗitứcgiậncủaDupriez
cólýdoởcănnguyênchứkhôngphảilàhệquả;ngườitachorằngtrạngthái
tinhthầncủatộiphạmđủlô-gíchđểhiểuđượctội lỗicủamìnhlàhữuích
biếtđâuđấy,nhưnglạikhônghiểuđượcnhữnghậuquảthậtsựcủatội lỗi
ấy.Nóicáchkhác,chỉcầnsựmấttrícócănnguyênhợplýlàđủđểngườita
cóthểgọitênnólàtộilỗi.Tôiđãchỉrõtínhchấtcủalýlẽhìnhsựnhânnói
vềvụánDominici:nóthuộclĩnhvực“tâmlý”,vàvìthếcũnglàthuộclĩnh
vực“vănchương”.
Cácnhà tâm thầnhọckhôngchấpnhận rằngmột tội lỗi chẳng lýgiải
được thì không còn là tội lỗi, họ đã để cho bị cáo hoàn toàn chịu trách
nhiệm,mớinhìnthoángquatưởngrằngnhưvậylàhọđốilậpvớicácbiện
giảihìnhsự truyền thống: theohọ, thiếuquanhệnhânquảkhônghềngăn
cảngọitênvụsátnhânlàtộilỗi.Nóimộtcáchnghịchlý,nhưvậylàởđây
tâmthầnhọcbảovệquanniệmchorằngconngườikiểmsoátđượcbảnthân
mìnhmột cách tuyệt đối, và kẻ phạm tội là có tội, ngay cả trường hợp ở
ngoàiranhgiớicủalýtrí.NgànhTưpháp(uỷviêncôngtố)đặttộilỗitrêncơ
sởnguyênnhânvànhưvậylàdànhmộtphầnnàochokhảnăngmấttrí;còn
tâm thầnhọc, chí ít là tâm thầnhọc chính thống, dườngnhưmuốn lùi lại
cànglâucàngtốtviệcđịnhnghĩatìnhtrạngđiêncuồng,nókhôngthừanhận
bấtcứgiátrịnàochoquyếtđịnhvàbắtgặplạiphạmtrùthầnhọccổxưavề
tựdoýchí;trongvụánDupriez,nóđóngvaitròcủaGiáohộigiaonộpcho
thếtục(ngànhTưpháp)cácbịcáomànóphảibuôngravìkhôngthểquyhọ
vàobấtkỳ“phạmtrù”nàocủamình;thậmchíđểlàmviệcấy,nótạoramột
phạmtrùkhuyết,chỉcótêngọimàthôi:đólàhưhỏng.Nhưvậy,đốidiện
vớingànhTưphápsinhradướithờitưsản,tấtnhiênđượcdựnglênđểduy
lýhoáthếgiới,phảnứnglạisựchiphốicủathầnlinhhoặcvuachúa,vàcòn
đểlạidấuvếtvaitròtiếnbộcủanónaykhôngcònhợpthời,Tâmthầnhọc
chính thống kế tục quan niệm rất xa xưa về sự hư hỏng phải chịu trách
nhiệm,vàviệckếtánnócầnphớtlờmọicốgắnggiảithích.Chẳnghềtìm
cáchmởrộnglĩnhvựccủamình,tâmthầnhọchợpluậtđịnhtrảvềchođao
phủnhữngkẻmấttrímàngànhTưpháp,cótínhduylýhơnsongcònrụtrè,
cólẽchẳngđòihỏigìhơnlàbỏmặc.
ĐấylàvàimâuthuẫncủavụánDupriez:giữaTưphápvàbàochữa;giữa
tâmthầnhọcvàTưpháp;giữabàochữavàtâmthầnhọc.Nhiềumâuthuẫn
kháctồntạingaytronglòngcủamỗiquyềnlựcấy:Tưpháp,nhưtađãthấy,
táchrờimộtcáchphi lýnguyênnhânrakhỏikếtcục,điđếnchỗbiệngiải
một tội lỗi tuỳ theo tính chất khủng khiếp; tâm thần học hợp luật định tự
nguyệntừbỏđốitượngcủamìnhvàgiaotrảkẻsátnhânchođaophủ,chính
vàothờiđiểmcáckhoahọctâmlýngàycàngđảmtráchphầnlớnhơntrong
conngười;vàviệcbàochữabảnthânnólạidodựgiữayêusáchcủamộttâm
thầnhọctiêntiếnmuốnxemmỗitộiphạmnhưmộtkẻmấttrí,vàgiảthuyết
vềmột“thếlực”maquáichắclàsẽbủavâyDupriez,nhưvàonhữngthờikỳ
đẹpđẽnhấtcủatròphùthuỷ(lờibiệnhộcủaluậtsưMauriceGarçon).
Những bức ảnh gây sốc
GENEVIÈVESERREAUtrongcuốnsáchviếtvềBrechtnhắcđếntấm
ảnhđăngtrêntạpchíMatch,ảnhchụpcảnhhànhhìnhnhữngngườicộngsản
Guatemala; bà ghi chú đúng đắn rằng tấm ảnh ấy bản thân nó không hề
khủngkhiếp,vànỗikinhkhủnglàởchỗchúngtaxemtấmảnhấy từ trong
lòngnềntựdocủachúngta;mộtcuộctriểnlãmNhữngbứcảnhgâysốcở
phòngtrưngbàyOrsay,màrấtítảnh,đúngthế,gâysốcđượcchochúngta,
đãchứngtỏmộtcáchnghịchlýlàGenevièveSerreaunhậnxétđúng:chẳng
phải chỉ cầnnhiếp ảnhgiabiểuđạt nỗi kinhkhủngvới chúng ta là đủđể
chúngtacảmnhậnđượcnó.
Phần lớn các bức ảnh được tập hợp ở đây nhằm tác động mạnh đến
chúngtalạichẳnggâyđượchiệuquảgìhết,bởivìđúnglànhiếpảnhgiađã
thaythếchúngtaquánhiềutrongviệccấutạochủđềcủamình:anhtahầu
nhưluônluônchồngchấtnỗikhủngkhiếpmuốngiớithiệuvớichúngta,cố
tìnhthêmthắtvàosựviệcngônngữcủakinhkhủng,bằngcác tươngphản
hoặccác tươngđồng:một trongnhữngbứcảnhấy,chẳnghạn,đặtkềbên
nhauđámđônglínhtrángvàmộtbãiđầynhữngđầulâu;mộtbứcảnhkhác
giớithiệuvớichúngtamộtanhlínhtrẻđangnhìnbộxươngngười;lạimột
bứckhácchụpđoàn tử tùhoặc tùnhân lúcđicắtngangquamộtđàncừu.
Thế nhưng chẳng bức ảnh nào trong số những ảnh chụp quá khéo ấy tác
độngđếnchúng ta.Chínhvìđứng trướccácbứcảnhđó, lầnnàochúng ta
cũngbịtướcmấtnănglựcphánxét:họđãrùngmìnhhộchúngta,họđãsuy
nghĩhộ chúng ta, họđãphánxét hộ chúng ta: nhiếp ảnhgia chẳngđể lại
phần nào cho chúng ta cả – ngoài duy nhất quyền ngẫm nghĩ tán thành:
chúngtachỉđượcgắnkếtvớinhữnghìnhảnhấybằngmốiquantâmvềkỹ
thuậtmàthôi;chứađầychồngchấtcácchỉdẫnbởichínhnghệsĩ,nhữngbức
ảnhấychẳngcònchuyệngìvớichúngta,chúngtakhôngcòncóthểsáng
tạosựđónnhậncủachínhchúngtađốivớimónăntổnghợpấy,nóđãđược
chínhkẻchếbiếnranótiêuhoámộtcáchhoànhảo.
Cácnhiếpảnhgiakhácđãmuốn làmchúng ta sửngsốt,vìkhônggây
sốcđượcchochúngta,nhưngvẫnmắcphảisailầmvềnguyêntắckia;chẳng
hạnhọcốgắngdùngtàinghệkỹthuậtlớnlaochớplấythờiđiểmhiếmhoi
nhất củamột động tác, cái đỉnh cao vút của nó, lúc cầu thủ bóng đá bay
ngườilên,lúcnữvậnđộngviênthựchiệncúnhảyhaykhicácđồvậtbốclên
khỏimặtđấttrongngôinhàcóma.Nhưngngaycảởđây,cảnhtượngtuylà
trực tiếpvàchẳnghề tạobởinhữngyếu tốđốichọinhau,vẫnđượcbố trí
quá; việc chớp lấy thời điểmgiây lát duynhấtởđâyvẫn cóvẻvô cớ, có
dụngýquá,xuấtpháttừbănkhoănmuốnnóilênmộtđiềugì,vànhữnghình
ảnhrấtđạtấychẳnghềcóhiệuquảđốivớichúngta;niềmhứngthúchúngta
cảmthấyởđấykhôngvượtquáthờigiantiếpnhậntứcthì:nókhôngcóâm
vang, khôngkhuấyđộng, việcđónnhận của chúng ta khép lại quá sớmở
mộtkýhiệuđơnthuần;nhìncảnhlàthấyhếtngay,hìnhthứcdiễntảcủanó
khiếnchúngtakhôngcònphảitiếpnhậnsâusắchìnhảnhbứcxúc;bịthuvề
trạngtháingônngữđơnthuần,bứcảnhkhônglàmchúngtabốirối.
Cáchoạsĩcũngphảigiảiquyếtchínhvấnđềthờikhắccaovút,cựcđiểm
ấycủađộngtác,nhưnghọđãgiảiquyếtthànhcônghơn.CáchoạsĩthờiĐế
chế*, chẳng hạn, khi phải thể hiện lại những giây phút chớp nhoáng (con
ngựa lồng lên,Napoléon dang cánh tay trên chiến trường v.v.) đã để cho
độngtáccáikýhiệukhuếchđạicủatìnhtrạngbấtổnđịnh,ngườitacóthể
gọiđólàcáinumen, trạng thái sững lại trang trọngcủamột tư thế thực ra
không thểcốđịnhđược trong thờigian:chínhsựgia tăngngưngđọngcái
khôngthểnắmbắtđượckia–vềsautrongđiệnảnhngườitasẽgọilàsựăn
ảnh–lànơinghệthuậtbắtđầu.Nhữngconngựachồmlêndựngđứngkhó
tin,vịHoàngđếtrongtưthếđộngtáckhótinvìkhôngthểthựchiện,việcthể
hiệnquáquắt,màngườitacũngcóthểgọilàkhoatrươngấy,khiếnviệcđọc
kýhiệudườngnhư thêm lúng túng,ngườixem tranhngạcnhiênvìnó tác
độngđếnnhậnthứcthìítmàtácđộngđếnthịgiácthìnhiều,bởilẽcáchthể
hiệnlàmchokhángiảchúýđếnbềngoàicủacảnhtượng,đếntácđộngcủa
cảnhtượngvàothịgiác,chứkhôngchúýngaylậptứcđếnsựbiểuđạtcủa
nó.
Phần lớn những bức ảnh gây sốcmà người ta trưng bày đều giả dối,
chínhvì chúngđãchọn trạng thái trunggiangiữa sựviệcđích thựcvà sự
việcđượcnốnglên:códụngýquárõnênkhôngcònlàảnhchụpvàchính
xácquánênkhôngcònlàhộihoạ,cácbứcảnhgâysốcấyvừathiếucáibức
xúccủasự thật trần trụivừa thiếucáichân lýcủanghệ thuật:người tađã
muốnbiếnchúng thànhnhữngkýhiệu thuần tuý,màkhôngchấpnhậnđể
chocáckýhiệuấyítracócáigìđómơhồ,chẳnghiểuđượcngay.Dovậy
mànhữngbứcảnhduynhấtgâysốctrongtriểnlãm(màtônchỉvẫnrấtđáng
cangợi)lạichínhlàcácbứcảnhthôngtấn,vớinhữngcảnhtượngtoátlêncái
nhứcnhối,sựtrầntrụi,thậmchícảtínhchấttrìđộnrànhrành.Nhữngngười
Guatemalabịxửbắn,nỗiđauđớncủacôvợchưacướicủaAduanMalki,
anhchàngngườiSyriebịsáthại,cáidùicuicủatêncảnhsátgiơlên,những
hìnhảnhấykhiếntangạcnhiên,bởivìmớinhìnthoángquachúngcóvẻxa
lạ,hầunhưbìnhlặng,chẳngngangtầmvớichuyệnthựcxảyra:chỉnhìnthôi
thìchúngbịgiảmnhẹ,bịtướcmấtcáinumenmàcáchoạsĩbốcụcchắcthế
nàocũngthêmvào(màthếlàchínhđáng,bởivìđấylàhộihoạ).Thiếuđicả
chấtthơlẫnsựgiảithích,nêncáitựnhiêncủanhữnghìnhảnhấybuộcngười
xemphải bănkhoănghêgớm,phải tựmìnhđi vàophánxétmàkhôngbị
vướngvíubởisựhiệndiệnnhưđấngchúa tểcủanhiếpảnhgia.Vấnđềở
đâychínhlàsựthanhlọcvềmặtphêphánmàBrechtđòihỏi,chứkhôngcòn
làsựtẩyrửavềmặtxúccảmnhưtrongtrườnghợphộihoạchủđề:cólẽta
gặplạiởđâyhaiphạmtrùcáisửthivàcáibiđát.Ảnhchụpđúngsựthậtdẫn
đếnbứcxúcvềnỗikinhkhủng,chứkhôngdẫnđếnchínhnỗikinhkhủngấy.
Hai huyền thoại về nền Sân khấu Trẻ
NẾUxétđoáncăncứvàoCuộcthicácđoànNghệthuậtTrẻmớiđâythì
nềnsânkhấutrẻlaovàokếthừacáchuyềnthoạicủasânkhấucũ(khiếnta
khôngcòncóthểbiếtđượcrõràngchỗkhácnhaugiữahainềnsânkhấuấy).
Chẳnghạnngười tabiết rằng trongsânkhấu tưsản,diễnviênbịnhânvật
“ngấunghiến”phải tỏ ra dụcvọngngùnngụt bốc cháy thực sự.Cầnphải
“sôilên”bằngbấtcứgiánào,nghĩalàphảiđồngthờivừacháylênvừatoả
ra;dođómàloạicháyấycócácdạngẩmướt.Trongmộtvởkịchmới(đã
nhậnđượcGiảithưởng),haidiễnviênnamđãtoảnướcrađủloại,nướcmắt,
mồhôi,nướcbọt.Ngườitacócảmtưởngđượcchứngkiếncảnhgiacôngcố
sứckinhkhủngcủacơthể,vặnxoắnkhủngkhiếpcácsợitếbào,nhưthểdục
vọnglàtấmbọtbiểnlớnẩmướtbịnhàsoạnkịchvắtépkhôngnươngtay.
Ngườitahiểurõýđịnhcủacơnbãotápnộitạngấy:biến“tâmlý”thànhmột
hiệntượngvềlượng,buộctiếngcườihoặcnỗiđauphảimangcáchìnhthái
đođếmđơngiản,saochobảnthândụcvọngcũngtrởthànhhànghoánhư
cáchànghoákhác,mộtthứđểbuônbán,đưavàohệthốngtínhtoántraođổi:
tôibỏtiềncủatôivàoxemkịch,đểxứngvớiđồngtiềnấy,tôiđòihỏimột
dụcvọngthấyđượcrõràng,cóthểđođếm,đạiđểnhưvậy;vànếudiễnviên
đongđođầyđặn,nếuanhtabiếtvậndụngcơthểmìnhkhônggianlậntrước
mắt tôi,nếu tôikhông thểnghingờcôngphukhónhọccủaanh, thì tôi sẽ
tuyênbốanhlàdiễnviênxuấtsắc,tôisẽbiểulộvớianhniềmvuicủatôiđã
đặttiềnbạcvàomộttàinăngchẳngnhữngkhôngcuỗmmấttiềnmàcòntrả
lạichotôinhiềugấptrămlầndướidạngnướcmắtvàmồhôithựcsự.Lợiích
lớncủasựbốccháylàthuộclĩnhvựckinhtế:lãisuấttiềnbạccủatôibỏra
xemkịchrốtcuộccóthểkiểmsoátđược.
Tấtnhiên,sựbốccháycủadiễnviênđượctôđiểmbằngnhữnglýlẽtinh
thần:diễnviênnộpmìnhchoconquỷnhàhát,anhtahysinhbảnthânmình,
anh tađểchonhânvậtngấunghiến từ trongruột tronggan;sựhàophóng
củaanh,việcanhcốnghiếnbảnthânmìnhchoNghệthuật,anhracôngcố
sứcvậndụngcơbắp,nhữngđiềuấyđềuđángthươngxót,đángcảmphục;
ngườitaghinhậnlaolựccơbắpấycủaanh,vàkhiđãmệtnhoài,thểdịch
cạnkiệtchẳngcòngì,anhchàokếtthúc,khángiảvỗtayhoanhôanhnhư
người lậpkỷ lụcnhịnđóihoặccử tạ,khángiảngầmđềnghịanh tađibồi
dưỡngđể lấy lại sức,đểhồiphụccáichấtnội tạicủaanh, thaymới tấtcả
chấtnướcmàanhđãđong rachonganggiávớicáidụcvọngchúng tađã
muacủaanh.Tôikhôngnghĩcóaitrongcôngchúngtưsảncưỡnglạisự“hy
sinh”rõràngđếnthế,vàtôitinrằngmộtdiễnviênbiếtkhóchoặcđổmồhôi
trênsânkhấuthìchắcchắnbaogiờcũnglôicuốn:nỗicựcnhọcrànhrành
củaanhtakhiếnkhángiảkhôngcònxétđoánxahơnnữa.
Mónthừakếđángtiếckháccủasânkhấutưsản làhuyềnthoạivề tìm
tòi.Cácnhàdàncảnhgiàdặntrongnghềnhờđómànổitiếngtăm.Dựngvở
LaLocandiera*,cóđoànkịchtrẻởhồikịchnàocũngròngcácđồđạctừtrên
trầnxuống.Rõràngđólàđiềubấtngờ,vàkhángiảainấyđềureolênthán
phụcsángkiến:đángtiếcsángkiếnđóhoàntoànvôtíchsự,rõràngchỉlàdo
trítưởngtượngxuikhiếntrongtìnhthếtuyệtvọngmuốncócáimớivớibất
cứgiánào;vìngàynayngườitađãkhaitháchếtcácbiệnphápgiảtạodựng
phông cảnh, vì chủ nghĩa hiện đại và khuynh hướng tiền phong đã khiến
chúngtabãohoàvớinhữngthayđổiđậpvàomắtnhưcóanhđầytớ–táo
bạođếnthếlàcùng–đemkêbachiếcghếtựavàmộtchiếcghếbànhngay
trướcmũikhángiả,ngườitaliềncầuviệnđếnkhoảngtrốngcuốicùng,đólà
cái trần. Cách làm là vô cớ, thuần tuý là chủ nghĩa hình thức, nhưng nó
chẳngquantrọnggìmấy:dướiconmắtkhángiảtưsản,việcdàncảnhbao
giờcũngchỉlàkỹthuậtcủasựtìmtòimàthôi,vàmộtsốnhà“dàncảnh”rất
sẵn lòngchiều theonhữngđòihỏi ấy: họđànhbàyđặt ra.Ngaycảởđây
nữa,sânkhấucủachúngtavẫndựatrênquyluậtkhắtkhecủađổichác:chỉ
cầnkinhphímàcácnhàdàncảnhbỏra thấyđượcrõràng,aicũngcó thể
kiểmsoátđượchiệusuấttấmvécủamình,vànhưthếcũnglàđủ:dođómà
nảysinhmộtnềnnghệthuậttiếnhànhcôngviệccầnkípđầutiênvàbộclộ
trướchếtnhưmộtchuỗicáchquãng–vàthếlàtínhtoánđược–nhữngthành
côngvềphươngdiệnhìnhthức.
Cũngnhưsựbốccháycủadiễnviên,sự“tìmtòi”cũngđượcbiệnminh
làkhôngvụlợi:ngườitatìmcáchbảolãnhchonóbằng“phongcách”:ròng
cácđồđạctừtrầnnhàxuốngsẽđượcxemnhưcáchlàmthoảimái,hàihoà
vớikhôngkhíhết sứcbất kínhmà lâunayngười tagán chohài kịchứng
tác*.Tấtnhiên,phongcáchhầunhưbaogiờcũng làcáicớnhằmné tránh
những động cơ sâu xa của vở kịch: bảomột vở hài kịch củaGoldoni có
phongcáchthuầntuý“Italia”(nhữngtròhề,nhữngkịchđiệubộ,nhữngmàu
sắcloèloẹt,nhữngmặtnạchenửamặt,nhữngcungcáchkhúmnúmvàcách
ănnói láu ta láu táu), đó là cáchdễdãi đểđượcmiễn tráchnhiệmvềnội
dungxãhộihoặclịchsửcủatácphẩm,làcáchđểtháongòinổxungđộtgay
gắtcủanhữngquanhệcôngdân,nóitómlạiđólàhuyễnhoặc.
Ngườitasẽnóimãicũngkhôngđủvềnhữngtáchạicủa“phongcách”
đốivớicácsânkhấutưsảncủachúngta.Phongcáchthathứchohết,miễn
chohết,vànhấtlàmiễnchokhỏiphảisuyngẫmvềphươngdiệnlịchsử;nó
giamhãmkhángiảlệthuộcvàochủnghĩahìnhthứcthuầntuý,đếnmứcbản
thânnhữngcuộccáchmạngvề“phongcách”cũngchỉ làvềhình thứcmà
thôi:nhàdàncảnhtiềnphongsẽlàngườidámthaythếphongcáchnàybằng
phongcáchkhác(màchẳngbaogiờđụngđếnnộidungthựcsựcủavởkịch
nữa),dámchuyểnđổi,nhưBarraulttrongvởOrestie*,tínhchấtkinhviệnbi
kịchthànhlễhộidađen.Nhưngvậythìvẫnnhưnhauvàthayphongcách
nàybằngphongcáchkhácthìcũngchẳngtiếnđếnđâucả:Eschyle tácgiả
tộc người Bantou thì giả dối cũng chẳng kém gì Eschyle tác giả tư sản.
Trongnghệthuậtsânkhấu,phongcáchlàmộtkỹthuậtthoátly.
Cuộc đua xe đạp Vòng quanh nước Pháp nhưbản anh hùng ca
CÓmộtdanhmụcCuộcđuaVòngquanhnướcPhápmàriêngbảnthân
nóđã cho ta thấyCuộcđua làmột bản anhhùng ca lớn.Tên các tayđua
dườngnhưphầnlớnđếntừthờixửathờixưakhinòigiốngchỉvanglênqua
một số ít âm vị tiêu biểu (Brankart le Franc, Bobet le Francien, Robic le
Celte,Ruizl’Ibère,DarrigadeleGascon*).Thếrồicáctêntuổiđótrởđitrở
lạimãitrongsuốtcuộcđuađầybiếncốngẫunhiên,chúngtạothànhnhững
điểmcốđịnhcónhiệmvụgắnkếtsứcbềnbỉnhấtthời,sôinổivớibảnchất
vữngchắccủacáctínhcáchlớn,nhưthểconngườitrướchếtlàmộtcáitên
nó làm chủ được các sự kiện: Brankart, Geminiani, Lauredi, Antonin
Rolland,cáctêntuổiđógiốngnhưnhữngkýhiệuđạisốbiểuthịgiátrị,sự
trungthực, thóiphảntrắchoặctínhkiêncường.KhiTêncủatayđuađồng
thờivừabaohàmnộidungvừađượctỉnhlượcthìnótạothànhhìnhảnhchủ
yếucủangônngữthơcathựcsự,chochúngtabiếtvềmộtthếgiớirốtcuộc
khôngcầnthiếtmiêutảnữa.Sựkếttinhdầndànhữngphẩmchấtcủatayđua
vàocáiâmcủatênanhtarốtcuộclàmtiêutanhếtngônngữđịnhtính:lúc
bắt đầunổi danh, các tayđua cònđượcgọi kèm theomột tính từ chỉ bản
chất.Vềsau,điềuđókhôngcòncầnthiết.NgườitanóiColettohàohoahoặc
VanDongenngườiBatave*;cònvớiLouisonBobet,ngườitachẳngthêmgì
nữa.
Thực ra, việcgiảm thiểu têngọi là cáchđi vào lĩnhvực anhhùngca:
Bobet trở thànhLouison,Lauredi thànhNellovàRaphaelGeminiani,nhân
vậtnhiềuđứctínhvìvừatốtbụngvừacantrườngthìkhiđượcgọilàRalph,
khiđượcgọilàGem.Nhữngtêngọiấynhẹnhàng,hơiâuyếmvàhơibỗbã;
chỉvớimộtâmtiết,chúngnóilêngiátrịsiêuphàmvàsựmậtthiếtrấtngười
đời,nhàbáo tiếpxúc thân tình,phầnnàonhưcácnhà thơLaMãđếnvới
César*hoặcMécène*.Têngọingắngọncủatayđuaxeđạplàhỗnhợpcủa
chấtbỗbã,chấtngưỡngmộvàchấtđặcquyềnnhưdânchúngngướcnhìn
cácthầnthánh.
Têngọigọnnhẹ thật sựđượcmọingườibiếtđến;nhờnómà tayđua
đượcbướcvàotiềnsảnhcủacácanhhùng.Bởivìđịađiểmanhhùngcathực
thụkhôngphảilàchiếntrận,màlàlềubạt,làtrướcquảngtrườngnơichiến
binhnungnấucácýđịnhcủamình,từnơiđóchiếnbinhthétlênnhữnglời
lăngmạ,nhữnglờitháchthứcvànhữnglờitâmtình.CuộcĐuavòngquanh
nướcPhápbiếtrấtrõniềmvinhquangấycủacuộcsốngriêngtưgiảtạo,nơi
điềulăngnhụcvàcảnhômhônlànhữnghìnhthứcgiatăngcủamốiquanhệ
giữangườivớingười:trongmộtchuyếnđisănởvùngBretagne*,Bobet,hào
hiệp,đãcôngkhaichìabàn tayravớiLauredi,vàLauredicũngcôngkhai
chẳngkémtừchốikhôngchịubắttay.Cácxíchmíchnhưtrongnhữngthiên
anhhùngcacủaHomère*ấyđối trọngvớinhữnglờicácônglớntângbốc
lẫn nhau bên trên đám công chúng. Bobet nói với Koblet: “tao tiếc cho
mày”,vàriêngcái từđócũngphácrathếgiớianhhùngca,nơikẻthùchỉ
đượcxáclậpcăncứvàomứcđộlòngquýmếncủangườitađốivớimình.
Chínhvì trongcuộcĐuavòngquanhnướcPhápcórấtnhiềuvết tích thần
phục,cáiquychếcóthểnóilàkếtnốidathịtvớinhaugiữangườivớingười,
NgườitaômhônnhaurấtnhiềutrongcuộcĐua.MarcelBidot,chỉđạoviên
kỹ thuật của đoàn Pháp, ôm hôn Gem sau một chiến thắng, và Antonin
Rolland đặt một cái hôn nồng nhiệt lên chiếc má hõm của chính tay
Geminiani ấy. Ôm hôn ở đây là biểu hiện tâm trạng vô cùng sảng khoái
trướcthếgiớianhhùngcahoànhảovừaxong.Tráilại,cầntránhsápnhập
vàoniềmhạnhphúcanhemấytấtcảnhữngtìnhcảmbèlũtrỗidậygiữacác
thành viên trong cùngmột đoàn; những tình cảm ấy hỗn độn hơn nhiều.
Thựcra,sựhoànhảocủacácmốiquanhệcôngkhaichỉcóthểdiễnragiữa
nhữngônglớn;khicác“đầytớ”bướcrasânkhấulàanhhùngcathoáihoá
thànhtiểuthuyếtngay.
ĐếnnhưđịabàncủacuộcĐuacũnghoàntoànlệthuộcvàotínhthiếtyếu
anhhùngcacủathửthách.Cácmôitrườngvàđịahìnhđượcnhâncáchhoá,
bởivìchínhlàconngườiphảiđọsứcvớichúngvàcũngnhưtrongmọianh
hùngca,cuộcđốichọicầnthiếtlàphảidiễnragiữanhữngthếlựcngangtài
ngangsức:vậyconngườiđượcthiênnhiênhoá,Thiênnhiênđượcnhântính
hoá.Cácđườngdốcthìhiểmđộc,rútlạithànhnhững“tỷlệphầntrăm”ương
ngạnhhoặcchếtngười,vàcácchặngđường,chặngnàotrongcuộcĐuacũng
cótínhthốngnhấtcủamộtchươngtiểuthuyết(thựcvậy,vấnđềlàmộttiến
trìnhanhhùngca,mộtphépcộngnhữnggiannanquyếtliệt,chứkhôngphải
làdiễnbiếnbiệnchứngcủamộtxungđộtduynhất,nhưtrongtiếntrìnhbi
kịch),cácchặngđườngtrướchếtlànhữngnhânvậtthựcthụ,hếtkẻthùnày
đếnkẻthùkhác,đượccáthểhoábằngcáchhỗnhợphìnhtháivàtinhthần,
điều đó xác địnhThiên nhiên anh hùng ca.Chặng đua bù xù, nhầy nhụa,
nắngcháy,lởmchởm,v.v., toànnhữngtínhtừchỉtínhchấtthuộclĩnhvực
hiệnsinhvànhằmnóilênrằngtayđuađươngđầu,khôngphảivớikhókhăn
nàyhaykhácvềthiênnhiên,màlàvớiyếutốhiệnsinhthậtsự,mộtyếutố
thựcthể,màanhđồngthờivừaphảinhậnthứcvừaphảiphánđoán.
Tayđuabắtgặp trongThiênnhiênmôi trườngsốngđộngnơianh trao
đổidinhdưỡngvàảnhhưởng.Chặngdọcbờbiểnkia(LeHavre-Dieppe)sẽ
“cói-ốt”,sẽmanglạichocuộcđuanghịlựcvàmàusắc;chặngkhác(miền
Bắc) gồm những con đường lát đá, sẽ làmón ăn cứng đanh, xương xẩu:
chặngấysẽđíchthịlà“khónhá”;chặngkhácnữa(Briançon-Monaco),toàn
nhamthạch,nhưthờitiềnsử,sẽvíttayđualại.Tấtcảcácchặngấyđềuđặt
vấnđềphảitiêuhoá,tấtcảbằngthaotácthơcathậtsựđềuđượcxemnhư
chấtliệusâuxa,vàđốimặtvớicácchặngấy,tayđuamòmẫmtìmcáchtự
xácđịnhmìnhnhưmộtconngườitổngthểđươngđầuvớimộtThiênnhiên-
chất liệu, chứkhôngphải chỉ làThiênnhiên-đối tượng.Dovậyđiềuquan
trọnglàcácđộngtáctiếpcậnchấtliệu:tayđualuônđượcthểhiệnởtrạng
tháinhấnchìmchứkhôngphảiởtrạngtháichạy:anhtanhàoxuống,anhta
băngqua,anhtabay,anhtaxâmnhập,chínhmốiràngbuộcvớimặtđấtxác
địnhanhta, thườnglànhữnglúckinhhoàngvàcậnkềcáichết(cúđổdốc
khủngkhiếptrênMonte-Carlo,canhbạctrêndâyEsterel).
ChặngđuabịnhâncáchhoámãnhliệtnhấtlàchặngnúiVentoux.Các
đèocaotrêndãyAlpeshoặcdãyPyrénées,dùcheoleođếnmấy,vẫnchỉlà
nhữngđườnghẻm;chúngđượccảmnhậnnhưcácvậtthểphảibăngqua;đèo
làcáihố,nókhóđượcgọilàngười;cònnúiVentouxthìđúnglànúi,đólà
mộtvịchúaác,phảiliềumạngthôi.ĐíchthựclàMoloch*,bạochúacủacác
tayđua,hắnchẳngbaogiờthathứchonhữngkẻyếuđuối,hắnđòiphảicống
nạpnhữngchịuđựngquáquắt.Vềhình thể,núiVentoux thậtkinhngười:
hóitrọc(bịchứngvẩycứngdađầu,tờéquipebảothế),hắnchínhlàlinhhồn
củaKhôkhan;khíhậukhắcnghiệtcủahắn(hắnlàbảnchấtcủakhíhậuhơn
làmột không gian địa lý) khiến hắn trở thànhmảnh đất chết tiệt, nơi thử
tháchcủangườianhhùng,mộtcáigìđónhưđịangụctrêncao,ởđấytayđua
sẽxácđịnhcứutinhcủamìnhlàđâu:anhtasẽchiếnthắngconrồng,hoặc
nhờmộtvị thầngiúpđỡ(Gaul,bạncủaPhoebus),hoặcchỉ thuần tuýnhờ
vàosựdũngmãnhvôsong,đemđốichọivớivịchúaáckiamộtconquỷcòn
cứngcổhơn(Bobet,quỷSatancủaxeđạp).
VậylàcuộcĐuavòngquanhnướcPhápcóđịabànanhhùngcaHomère
thậtsự.CũngnhưtrongOdyssée,ởđâycuộcđuavừalàchuyếnđidàiđầy
thửtháchvừalàcuộcthámhiểmtoàndiệncácranhgiớithếgian.Ulysse*đã
nhiềulầnđếntậncáccổngTrời*.CuộcĐuacũngthếđisượtquanhiềuđiểm
ngoàicõi trầngian;người takểrằng trênnúiVentouxhọđãrờihành tinh
Tráiđất,họđãtiếpcậnvớicácvìtinhtúxalạ.Quađịabàncủanó,cuộcĐua
làviệctổngkiểmkêcáccõinhângian;vànếutasửdụnglạisơđồnàođấy
củaVichyvềLịchsử,cuộcĐuabiểuthịcáithờiđiểmnhậpnhằngnơicon
ngườinhâncáchhoámạnhmẽTựnhiênđểcôngkíchnódễhơnvàdễdàng
thoátkhỏinóhơn.
Đươngnhiên,việcgắnkếttayđuavớiTựnhiênnhândạngấychỉcóthể
diễnrathôngquanhữngconđườngnửahưnửathực.CuộcĐuathườngthực
hiệnnănglượngThầnlinh.Sứcmạnhmàtayđuacóđượcđểđươngđầuvới
Tráiđất.Ngườicóthểcóhaidạng:đólàtưthế,trạngtháicaohơnlấyđà,sự
cânbằngchủchốtgiữatínhchấtcủacơbắp,độnhạybéncủatrítuệ,ýchí
củatínhcách;vàbướcnhảyvọt,làluồngđiệnthựcsựmàcáctayđuađược
thần thánhưuái thỉnh thoảng truyềnchokhiếnnhững lúcấyhọ thựchiện
đượccáckỳtíchsiêuphàm.Bướcnhảyvọt có liênquanđến lĩnhvựcsiêu
nhiên, con người thành công chừng nào đượcmột vị thần giúp đỡ: đó là
bướcnhảyvọtmàbàmẹcủaBrankartđếngiáođườngChartrescầuxinNữ
thánhĐồngTrinhchocontraibà,vàCharlyGaul,ngườiđượchưởngvôvàn
ânsủng,chính làchuyêngianhảyvọt; anhnhậnđược luồngđiệndo chốc
chốclạigiaotiếpvớicácthầnthánh;đôikhicácthầnthánhnhậpvàoanhvà
anhlàmchomọingườithánphục;đôikhicácthầnthánhrờibỏanh,bước
nhảyvọtcạnkiệt.Charlychẳngcònlàmđượcgìnênhồnnữa.
Cómộtkiểuchơinhạikinhkhủngbướcnhảyvọt,đólàchodùngthuốc
kích thích: cho tay đua dùng thuốc kích thích cũng là có tội, cũng phạm
thượngnhưmuốnbắtchướcThượngđế;đólàđánhcắpđặcquyềncótialửa
củaThượngđế.VàThượngđế lúcđóbiết trả thù: anhchàngMalléjac tội
nghiệp biết rõ là dùng chất kích thích dẫn đến chỗ phát điên (hình phạt
nhữngkẻđánhcắplửa).Tráilại,Bobetlạnhlùng,duylý,chẳngmấykhibiết
đếnbướcnhảyvọt:đólàmộtđầuócmạnhmẽ,tựmìnhlàmcôngviệccủa
mình;Bobet, chuyêngia về tư thế, làmột anh hùng hoàn toànmang chất
người, không nhờ cậy gì vào siêu nhiên và giành các chiến thắng chỉ do
nhữngphẩmchấttrầnthế,đượctăngcườngnhờchấtnhânvăncaođộ:đólà
ýchí.Gaul làhiện thâncủacáiChí tôn,cáiThiêng liêng,cáiKỳdiệu, sự
Tuyểnlựa,việchiệplựcvớicácthầnthánh;BobetlàhiệnthâncủacáiChính
trực,cáiChấtngười.Bobetchốitừcácthầnthánh,Bobetlàmrạngrỡđạolý
củachỉconngườimàthôi.Gaullàmộtthượngđẳngthần,Bobetlàkẻmang
tầmvócProméthée,đólàmộtSisyphe*rấtcóthểxôđổtảngđálênchínhcác
thầnthánhđãxửphạtychỉđượcphéplàmộtconngườituyệtvời.
TínhnăngđộngcủacuộcĐua thì rõ ràngdiễn ranhưmộtcuộcchiến,
nhưnglàmộtcuộcđốiđầuđặcbiệt,cuộcchiếnchỉgaycấnởbốicảnhhoặc
các chặng của nó, chứ nói đúng ra không phải ở các trận giao tranh. Tất
nhiên,cuộcĐuacóthểsosánhvớimộtđạoquânhiệnđạiởtầmquantrọng
củacáckhítàivàconsốcáclínhpháothủ;cuộcĐuacóđoạngâychếtchóc,
có những lúc cả nước lo sợ (nước Pháp bị bao vây bởi các corridori của
SignorBinda,lãnhđạođoànđuaSquadracủaItalia),vàngườianhhùngđối
mặt với thử thách trong trạng thái như César, gần với cái bình tĩnh thần
thánh quen thuộc với Napoléon của Hugo* (“Gem mắt sáng quắc nhào
xuống cái dốcnguyhiểm trênMonte-Carlo”).Tuynhiênkhôngvì thếmà
chuyệnxungđộttrởnênkhónắmbắtvàchẳngxảyratrongmộtquãngthời
gian.Trong thực tế, tínhnăngđộngcủa cuộcĐuachỉdiễn raởbốnđộng
thái:dẫnđầu,bámriết,bứtphávàsuysụp.Dẫnđầulàhànhvigaygonhất,
màcũngvôtíchsựnhất;dẫnđầulàluônluônhysinhmình;đólàtínhchất
anhhùngthuầntuý,nhằmtỏrõtínhcáchhơnlàbảođảmkếtquả;trongcuộc
Đua,vinhquangkhôngtraothưởngtrựctiếp,nóthườngbịcắtgiảmbởicác
chiếnthuậttậpthể.Bámriết,tráilại,baogiờcũngcóchúthènnhátvàchút
phảntrắc,dotínhchấtmuốnngoilênchẳngquantâmđếndanhdự:bámriết
daidẳng,gâyphiềnnhiễu,rõrànglàthuộcvềcáiác(hổthẹnchonhững“kẻ
mútbánhxe”).Bứtphálàgiaiđoạnnênthơ,nhằmbiểudươngsựđơnđộccó
dụngý,vảlạiíthiệuquả,vìhầunhưluônluônbịbắtkịp,nhưngvẫnvẻvang
vì danh dự hão (mộtmình bứt lên của tay đuaTâyBanNhaAlomar: rạp
ngườixuống,bốc lêncaocủangườianhhùng theokiểuMontherlant).Suy
sụpbáotrướcsựbỏcuộcđua,nóluônluônkhủngkhiếp,nókhiếnngườita
buồnrầunhưcuộcthuachạytánloạn:ởchặngnúiVentoux,mộtsốsuysụp
mangtínhchất“Hiroshima”.Bốnđộngtháiấyrõràngđượckịchtínhhoá,
đượcmiêutảbằngtừvựngkhoatrươngcủacơnbiếnđộng: thườngthường
mộttrongsốmấyđộngtháiấy,đượchìnhtượnghoá,đểlại tênchochặng
đua,cũngnhưchochươngcủamộttiểuthuyết(Nhanđề:Kublerguồngpê-
đanhốihả).Vai tròcủangônngữởđâyvôcùngto lớn,chínhnóđemlại
chosựkiện,vốnkhôngnắmbắtđượcvìkhôngngừngbịtiêutantrongthời
gian,tínhchấtgiatănganhhùngcanhờđómàsựkiệnđượckếttinh.
CuộcĐuacóđạolýmậpmờ:nhữngđòihỏicótínhchấthiệpsĩkhông
ngừngkếthợpvớicácnhắcnhởtànbạocủađầuócchỉcốtthànhcông.Đólà
đạolýkhôngbiếthoặckhôngmuốnlựachọngiữađượckhenngợilàtậntâm
tậnlựcvớiviệcsửdụngnhữngkinhnghiệmcầnthiết.Sựhysinhcủamột
tayđuavìthànhcôngcủatoànđội,dùlàdotựýmìnhhaydolệnhcủachỉ
huy(chỉđạoviênkỹthuật)luônluônđượctándương,nhưngbaogiờcũng
cótranhcãi.Sựhysinhlàlớnlao,caothượng,làminhchứngtolớnthểhiện
đạolýtrọnvẹntrongthểthaođồngđội;nhưngnócũngtráivớimộtgiátrị
kháccầnthiếtchotruyềnthuyếtviênmãncủacuộcĐua:đólàtínhchấthiện
thực.NgườitakhôngxentìnhcảmvàotrongcuộcĐua,đólàluậtlệđểcho
cảnhtượnggâyhứngthú.Chínhvìởđâyđạolýhiệpsĩđượccảmnhậnnhư
nguycơcủasựsắpđặtcóthểcócủasốphận;cuộcĐuahếtsứctránhtấtcả
nhữnggìxemracóthểchiphốitừtrướccáingẫunhiêntrầntrụi,tànbạocủa
trậnđấu.Cáccuộcchơikhôngđượclàmsẵn,cuộcĐualàsựđốiđầucủacác
tínhcách,nócầnđếnmộtđạolýcủacánhân,củacuộcchiếnđơnđộcchosự
sốngcòn:cáilúngtúngvàmốiquantâmcủacácnhàbáolàlàmthếnàođể
cuộcĐuachưabiếtkếtquảrasao:trongsuốtcuộcĐuanăm1955,ngườita
khôngtánthànhvềviệcaicũngtinrằngBobetchắcchắnsẽthắng.Nhưng
cuộcĐuacũnglàmônthểthao,nóđòihỏiđạođứctậpthể.Chínhcáimâu
thuẫnnóiđúngrachẳngbaogiờgiảiquyếtđượcấybuộctruyềnthuyếtphải
luônluônbàncãivàgiảithíchsựhysinh,lầnnàocũngphảinhắcnhởđạo
đứchàohiệplàcơsởcủasựhysinhkia.Chínhvìhysinhđượccảmnhận
nhưmộtgiátrịtìnhcảmnêncầnphảikhôngmệtmỏibiệnminhchonó.
Chỉđạoviênkỹthuậtđóngvaitròchủyếuởđây:ôngtabảođảmmối
liênkếtgiữacứucánhvàcácphươngtiện,giữalươngtâmvàtínhthựcdụng;
ông ta lànhân tốbiệnchứng liênkết thực tếcáiácvàsựcần thiếtcủanó
trongmộtnỗidaydứtduynhất.MarcelBidotlàchuyêngiacủanhữngtình
huốngkiểuComeilleấy,khiôngphảihysinhtayđuanàychotayđuakhác
trongcùngmộtđội,vàthậmchíđôikhicònbiđáthơnphảihysinhmộttay
đua cho chính anh trai anh ta (hy sinh Jean choLouisonBobet).Thực ra,
Bidotchỉtồntạinhưhìnhảnhhiệnthựccủamộttínhtấtyếuthuộclĩnhvực
trítuệ,vàvớidanhnghĩaấy,trongmộtthếgiớivềbảnchấtmangtínhdục
vọng,nócầnsựhiện thânđộc lập.Côngviệcđượcphânchia rõ ràng:với
mỗi nhómmười tay đua, cần phải cómột bộ óc thuần tuý,mà vai trò lại
không hề được ưu đãi, bởi trí tuệ ở đâymang tính chức năng, nó chỉ có
nhiệm vụ thể hiện chomọi người thấy bản chất chiến lược của cuộc đua
tranh:vậyMarcelBidotrốtcuộcchỉlàmộtngườigiỏiphântíchtỉmỉ,vaitrò
củaanhlàtrùtính.
Đôikhimột tayđuagánhlấy tráchnhiệmđầunão:đóchínhlà trường
hợpLouisonBobetvà“vai trò”độcđáocủaanh ta tấtcả làởđấy.Thông
thườngkhảnăngchiếnlượccủacáctayđuarấtyếu,khôngvượtquákỹxảo
củavàingónvớvẫn thô thiển(Kublerpha tròđểđánhlừađối thủ).Trong
trườnghợpBobetcácvaitrògộpchungnháonhàokhiếnanhnổitiếngchẳng
biếtởvaitrònào,cònmậpmờhơncảsựnổitiếngcủamộtCoppihaymột
Koblet:Bobetsuynghĩnhiềuquá,đólàngườithắngcuộc,chứkhôngphảilà
đấuthủ.
Đầu óc trù tính giữa đạo lý hy sinh thuần tuý và quy luật thắng thua
nghiệtngãthểhiệnmộtlĩnhvựctinhthầnhỗnhợp,đồngthờivừaảotưởng
vừahiệnthực,đượctạonênbởinhữngvếttíchcủanềnđạođứchọcrấtxa
xưa,có tínhchấtphongkiếnhoặcbikịch,vànhữngđòihỏimới,phùhợp
vớithếgiớiđuatranhtổngthể.ÝnghĩacănbảncủacuộcĐuachínhlàởchỗ
nhậpnhằngấy: sựhỗnhợpkhéo léogiữahai lýdođượcviện ra, lýdo lý
tưởngvàlýdothựctế,khiếntruyềnthuyếtchekínđượcnhữngquyếtđịnh
luậnkinhtếtrongbảnanhhùngcavĩđạicủachúngtabằngmộttấmvoan
vừađángkínhvừagâyhứngthú.
Nhưngdùsựhysinhcónhậpnhằngthếnàođinữa,cuốicùngnócũng
lấy lạiđượcsựminhbạchkhi truyền thuyếtkhôngngừngkéonóvề trạng
thái tâm lý thuần tuý. CuộcĐua được cứu vãn khỏi tình trạng bựcmình
muốnsao làmvậy,chính lànhờởchỗ theođịnhnghĩa,nó là thế giới của
nhữngbảnchấttínhcách.Tôiđãchỉrarằngnhữngbảnchấtấyđượcđềcao
làdothuyếtduydanhtuyệtdiệukhiếntêntuổicủatayđuatrởthànhnơilưu
giữlâubềngiátrịvĩnhhằng(Coletto,sựhàohoa;Geminiani,tínhchấtđều
đặn;Lauredi,thóiphảntrắcv.v.).CuộcĐualàsựxungđộtkhôngrõràng
củanhữngthựcthểrõràng;thiênnhiên,phongtục,vănhọcvàcácquychế
lầnlượtkhiếnnhữngthựcthểấycóliênquancáinọvớicáikia:cũngnhư
cácnguyêntử,chúngsượtquanhau,ngoắcvàonhau,đẩynhau,vàchínhtừ
cáitròđómàanhhùngcanảysinh.Látnữadướiđâytôiđưaralớptừvựng
vềtínhcáchcủacáctayđua,nhữngngườichíítđãcóđượcmộtgiátrịngữ
nghĩa chắc chắn:mọi người có thể tin vào hệ thống loại hình ấy, nó bền
vững,quađóchúngtabiếtđượccácthựcthể.Tacóthểnóirằngởđây,cũng
nhưtronghàikịchcổđiển,vàđặcbiệtlàhàikịchứngtác,nhưngtheocách
xâydựngkháchẳn(diễntiếnhàikịchvẫnlàdiễntiếncủamộtvởkịchdựa
trênxungđột,trongkhidiễntiếncủacuộcĐualàdiễntiếncủacâuchuyện
trongtiểuthuyết),cảnhtượngnảysinhtừnhữngquanhệlạlùnggiữangười
vớingười:cácthựcthểvachạmnhautheođủcácdạngcóthểcó.
TôitinrằngcuộcĐualàbằngchứngrõrệtnhấtxưanayvềmộthuyền
thoạitổngthể,dođómàmậpmờ:cuộcĐuavừalàhuyềnthoạibiểuhiệnvừa
làhuyềnthoạiphóngchiếu,cùngmộtlúcvừahiệnthựcvừaảotưởng.Cuộc
ĐuathểhiệnvàgiảiphóngngườiPhápthôngquamộtcâuchuyệnduynhất
trongđónhữngtròbịpbợmtruyềnthống(tâmlýcủacácthựcthể,đạolýcủa
trận đấu,ma thuật của các thànhphầnvà các lực lượng, tôn ti trật tự của
ngườitrênkẻdưới)phatrộnvớinhữnghìnhtháilợiíchthiếtthực,vớihình
ảnh ảo tưởng vềmột thế giới khăng khăng tìm cách hoà giải, bằng cảnh
tượnghoàntoànminhbạch,vớinhữngquanhệgiữaconngười,mọingười
vàThiênnhiên.ĐiềutệhạitrongcuộcĐua,đólàcơsở,lànhữngđộngcơ
kinhtế,làcáilợicuốicùngcủacuộcthửthách,cộinguồnsinhranhữngviện
cớvề tư tưởng.DầusaocuộcĐuavẫn là sựkiệnquốcgiahấpdẫn, trong
chừngmựcbảnanhhùngcathểhiệncáikhoảnhkhắcmongmanhcủaLịch
sửkhiconngười,mặcdùvụngvề,bịlừagạt,thôngquanhữngchuyệnchẳng
trong sạchgì, vẫn thấy trước theo cách củamình sự tươngứnghoàn toàn
giữamìnhvớicộngđồngvàvũtrụ.
Từvựngcủacáctayđua(1955)
Bobet (Jean).TayđuakèmvớiLouison cũng là âmbản củaLouison;
anh làngườihysinh lớncủacuộcĐua.Anhphảihysinh toànbộcánhân
mìnhchoônganh,“vìtìnhanhem”.Tayđuaấy,luônluônnảnlòng,cómột
nhượcđiểmtrầmtrọng:anhtasuynghĩ.Tínhchấttríthứccóchứngchỉcủa
anh(anhlàgiáoviêntiếngAnhvàđeocặpkínhtosụ)khiếnanhcóđầuóc
sángsuốttệhại:anhphântíchnhượcđiểmcủamìnhvàngẫmnghĩthấymất
đilợithếcủahệthốngcơbắpvượttrộisovớihệthốngcơbắpcủaônganh.
Đólàmộtconngườiphứctạp,vậylàmộtconngườikhôngmay.
Bobet(Louison).BobetlàmộtanhhùngtầmvócProméthée;anhcókhí
chấttuyệtvờicủađôvật,cóýthứcsắcbénvềcáchtổchức,đólàmộtcon
ngườitínhtoán,anhthiếtthựcnhắmthẳngtớimụctiêuchiếnthắng.Cáidở
củaanh,đólàtínhchấtsuylýmanhnha(íthơnsovớiôngem,vìanhchỉđỗ
tú tài); anhcó lúc lo lắng,có lúc lòngkiêuhãnhbị thương tổn:đó làmột
ngườihaycáukỉnh.Năm1955,anhphảiđươngđầuvớisựđơnđộcnặngnề:
thiếuvắngKobletvàCoppi,phảivậtlộnvớinhữngbóngmacủahọ,không
cónhữngđốithủcôngkhai,anhlựclưỡngvàđơnđộc,tấtcảđềulàđedoạ
đốivớianh,mốinguyhiểmcóthểxuấthiệntừkhắpnơi(“Tôixemracần
phảicónhữngCoppi,nhữngKoblet,bởivìchỉcómộtmìnhđượcưuáithì
gaygoquá”).TínhcáchBobetxuấthiệnkhẳngđịnhmộtkiểutayđuarấtđặc
biệt,đãcósứcmạnhlạicóthêmócphântíchvàtínhtoán.
Brankart.Tượngtrưngchothếhệtrẻđanglên.Đãcóthểlàmchocác
bậcđànanh lo lắng.Tayđuaxeđạp tuyệtdiệu,vớiýchí tiếncôngkhông
ngừngtáisinh.
Coletto.TayđuahàohoanhấtcủacuộcĐua.
Coppi.Anhhùnghoànhảo.Cưỡitrênxeđạp,anhtacóđủmọiđứctính.
Bóngmađángsợ.
Darrigade.Taygáccổngbạcbẽonhưngcóích.Kẻphụcvụsốtsắngcủa
Sựnghiệptamtài*,vàvìlýdođó,đượcthathứcáitộimộtkẻmútbánhxe,
mộttêncaingụchắcbúa.
DeGroot.Tayđuaxeđạpđơnđộc,lầmlìítnóingườiHàLan.
Gaul.Vịthượngđẳngthầnmớicủanúinon.Taytrángniênvôtưlự,anh
chàngđẹpnhư thiên thần,chàng traimới lớn râu riachưacó,mảnhdẻvà
ngạomạn,cậuthanhniênthiêntài,đólàRimbaudcủacuộcĐua.Cónhững
lúcthầnthánhnhậpvàoGaul;khiđónhữngnăngkhiếusiêunhiêncủaanh
đènặngmộtmốiđedoạbíẩnlêncácđốithủ.Quàtặngthầnthánhbancho
Gaul,đólàsựnhẹnhàng:Gaulduyêndángbốclêncaovàbaylượn(màkỳ
lạlàkhônghềphảicốgắngchútnào),anhmangđặctínhcủaloàichimhay
máybay(anhduyêndángđậuxuốngnhữngđỉnhcaocủanúiAlpesvàcác
bànđạpcủaanhquaytítnhưchongchóng).Nhưngđôikhithầnthánhcũng
rờibỏanh,lúcđócáinhìncủaanhtrởnên“lơláomộtcáchlạlùng”.Cũng
nhưmọinhânvậthuyềnthoạicókhảnăngbaytrênkhôngtrunghoặcđitrên
nước,Gaultrởnênvụngvề,bấtlựckhiởmặtđất;năngkhiếutrờichocủa
anhkhiếnanh lúng ta lúng túng (“Tôikhôngbiếtphóngxecáchnàokhác
ngoàicáchtrênnúinon.Nhấtlàchỉkhiphóngxelêndốc.Khixuốngdốc,tôi
vụngvề,hoặccóthểlànhẹquá”).
Germiniani (tức Ralph hoặc Gem). Phóng xe hết sức đều đặn và có
phầnmáymócnhưmột động cơ.Dânmiềnnúi lương thiệnnhưngkhông
bốclửa.Khôngmaymắnvàcóthiệncảm.Bahoa.
Hassenforder(tứcHassenTuyệtdiệuhoặcHassenCướpbiển).Tayđua
hunghăngvàtựphụ(“AnhemnhàBobet,tôicómỗithằngởmộtcẳngchân
tôi”).Đólàmộtchiếnbinhhừnghựcchỉbiếtchiếnđấu,chẳngbaogiờvờ
vĩnh.
Koblet.Anhchàngguồngpê-đanduyêndángcóthểtựchophéplàmbất
cứ điều gì, kể cả không tính toán những nỗ lực củamình.Đó là tay đua
chốngBobet,ngaycảkhikhôngcómặt,anhvẫnlàcáibóngđánggờmđối
vớiBobet,nhưCoppi.
Kubler (tứcFerdi hoặcĐại bàngmiềnAdziwil).Có góc có cạnh, lêu
nghêu,khôkhanvàthất thường,Kubler thuộcloạibộtphát.Độngtháibứt
phácủaanhđôikhibịnghingờlàkhôngdothựclực(anhtacósửdụngma
tuýkhông?).Làmtròlàmvẻ(cứhễthấyailàanhlạihosùsụvàđikhậpkhà
khậpkhiễng).VìlàdânThuỵSĩ,nênanhcóquyềnvàcóbổnphậnnóitiếng
Pháp giả cầy như các nhân vật gốc Teutons* của Balzac và những người
ngoạiquốccủaNữbátướcDeSégur*(“Ferdirủiro,Gemluônluônbámsau
Ferdi.Ferdikhôngbứtlênđược”).
Lauredi.Đólàtayphảntrắc,tayđángnguyềnrủacủacuộcĐua55*.Vị
thếấyđãchophépanhxửsựtànbạochẳngcầngiấugiếm:anhđãmuốnlàm
choBobetđaukhổbằngcáchtrởthànhconđỉaghêgớmbámriếtsaubánh
xe.Bịbuộcphảibỏcuộc:phảichăngđấylàhìnhphạt?dùsaođinữa,chắc
chắnđấylàlờicảnhbáo.
Molineris.Conngườicủacâysốcuốicùng.
Rolland (Antonin). Dịu dàng, kiên cường, dễ gần. Tay đua đường
trường chịu đựng gian khổ, đều đặn trong các thành tích. Gregarius của
Bobet.ĐắnđogaygắtkiểuComeille:cócầnhysinhanhtakhông?Sựhy
sinhtiêubiểu,bởilẽoanứcvàcầnthiết.
Sách Hướng dẫn Du lịch Xanh
SÁCHHướngdẫnDulịchXanhhầunhưchỉbiếtđếnphongcảnhởdạng
mỹlệ.Tấtcảnhữnggìmấpmôkhúckhuỷulàmỹlệ.Tabắtgặplạiởđây
khuynhhướngtưsảntándươngnúinon,huyềnthoạinúinoncũ(cótừthế
kỷXIX)màGideđãkếthợpđúngđắnvớiđạođứcThụySĩ–Tinlànhvànó
luônluônvậnhànhnhưsựphatrộnhỗntạpthuyếttựnhiênvàthuyếtthanh
giáo(táitạosứckhoẻnhờkhôngkhítinhkhiết,nhữngýnghĩđạođứctrước
các đỉnh cao, sự lên cao được xem như ý thức công dân v.v.). Trong số
nhữngphongcảnhmàsáchHướngdẫnDu lịchXanh ca ngợi làmỹ lệ, ta
hiếmthấycóđồngbằng(chỉđượcvớtvátkhingười tacó thểnói rằngnó
màumỡ),vàchẳngbaogiờcócaonguyên.Chỉcónúinon,thunglũng,đèo
caovựcsâu,thácnướccuồncuộnlàcóthểgianhậpvàodanhthắngdulịch,
chắchẳnvìchúngdườngnhưcó thểgópphầnvào tâmtrạngnỗ lựcvàcô
đơn.VậyhànhtrìnhcủasáchHướngdẫnDulịchXanhlộrõlàsựbốtrícông
việcmộtcáchkinhtế,dễdàngthaythếchochuyếnđigiáohoá.Nhưđãnóiở
trên,huyềnthoạiHướngdẫnDulịchXanhcótừthếkỷtrước,vàogiaiđoạn
lịchsửkhigiaicấptưsảnthưởngthứcloạisảngkhoáimớitoanhlàmuasự
nỗlực,làlưugiữhìnhảnhvàtínhnăngcủanỗlựcấymàchẳngphảivấtvả
cựcnhọcgì.Vậynênrốtcuộc,rấtlô-gíchmàcũngrấtngớngẩn,phongcảnh
bạcbẽo,thiếutầmmắtbaolahoặcthiếuchấtnhânloại,chỉcứlênmãilên
mãi,hếtsứctráivớihạnhphúccủachuyếndulịch,lạiđượcxemlàlýthú.
Thậmchí,sáchHướngdẫnDulịchcòncóthểviếtmộtcáchlạnhlùng:“Con
đườngtrởnênrấtmỹlệ(cácđườnghầm)”:chẳngainhìnthấygìthìcóhề
chi,bởilẽđườnghầmởđâyđãtrởthànhkýhiệuđầyđủcủanúinon;đólà
cổphiếutíndụngđủmạnhđểngườitachẳngbănkhoăngìnữavềkhoảntiền
mìnhbỏra.
Cảnhnúinontrậptrùngđượctándươngđếnmứchuỷhoạinhữngloại
cảnhquankhácthìchấtnhânloạicủaxứsởcũngbiếnmấtđểchỉtậptrung
vào các công trình kiến trúc của nó. VớiHướng dẫn Du lịch Xanh, con
người chỉ tồn tại như những “kiểu loại”, ở Tây Ban Nha chẳng hạn, xứ
Basquechỉlàmộtanhthuỷthủphiêubạt,xứLevantinlàmộtbáclàmvườn
vuitính,xứCatalanlàmộtnhàbuônkhônkhéovàxứCantabrelàmộtdân
vùng sơncước tìnhcảm.Người ta lạibắtgặpởđâyconvi-rút cái cơbản
nằmtậnđáysâumọihuyềnthoạitưsảnvềconngười(vìthếmàtagặpnó
luôn).ChủngtộcTâyBanNhadođórútlạichỉlàmộtvũkhúccổđiểnbao
la,một loạikịchứng tác rất tài tìnhmàphươngpháp loạihìnhhọcchẳng
đángtincậydùngđểcheđậycảnhtượngthậtcủacácthânphận,cácgiaicấp
và các nghề nghiệp.Về phương diện xã hội, đối vớiHướng dẫn Du lịch
Xanh,conngườichỉtồntạitrêncácxelửa,chenchúc“lẫnlộn”trongcáctoa
hạngba.sốcònlạichỉcótínhchấtdẫnnhập,hợpthànhbốicảnhthơmộng
dễthươngnhằmlôikéovàocáicơbảncủaxứsởlàbộsưutậpcáccôngtrình
xâydựngcủaxứsởấy.
Không kể các đèo cao vực sâu hoang vu, là nơi tâm hồn khai phóng,
nướcTâyBanNha củaHướngdẫnDu lịchXanh chỉ biết đếnmột không
gian,khônggianấyđandệt,quavàikhoảngtrốngkhôngbiếtgọitênlàgì,
một chuỗi san sát những nhà thờ, những kho đồ thánh, những tranh thờ,
những thánh giá, những hộp bánh thánh, những tháp chuông (toàn là bát
giác), nhữngnhómhình chạm trổ (GiađìnhvàLaođộng), những cửa lớn
phongcáchrô-man,nhữnggiangiữanhàthờvànhữngtượngchúaJesustrên
câythánhgiátobằngngườithật.Ngườitathấytấtcảnhữngcôngtrìnhkiến
trúcấyđềuthuộctôngiáo,bởitheoquanđiểmtưsản,hầunhưkhôngthểnào
hìnhdungnổimộtLịchsửNghệ thuậtmà lạikhôngmangtínhchấtThiên
chúagiáovàCơđốcgiáo.ĐạoThiênchúa lànguồncungcấpdu lịchđầu
tiên,vàngườitađidulịchchỉđểthamquancácnhàthờ.Trongtrườnghợp
TâyBanNha,tínhchấtđếquốcchủnghĩaấythậthàihước,bởilẽởđấyđạo
cơđốcthườngđượcxemnhưmộtthếlựcmandiđãngốcnghếchhuỷhoại
những thành tựu trướcđó củanềnvănminhHồi giáo: nhà thờhồi giáoở
Cordouevớirừngcộttrụtuyệtvờiluônbịchekhuấtbởicáckhốibanthờlù
lù,hoặcphongcảnhnàođấybịbiếndạngđibởibức tượngĐứcBàđồsộ
(củachếđộFranco*)nhôratrôngrấtchướng,điềunàychắckhiếnchodân
tưsảnPháphéthấyítramộtlầntrongđờilàThiênchúagiáocũngcómặt
tráilịchsử.
Nóichung,sáchHướngdẫnDu lịchXanh chứng tỏmọimiêu tảphân
tíchđềuhãohuyền,loạimiêutảấyvừakhônggiảithíchvừakhôngnêuđược
hiệntượng,nêntrongthựctếnóchẳnggiảiđápđượcbấtcứcâuhỏinàomà
kháchdulịchthờinaybănkhoănkhiđingangquamộtphongcảnhcóthực,
vàtồntạilâudài.Việclựachọncáccôngtrìnhkiếntrúcvừagạtbỏthựctế
mảnhđấtvàthựctếconngười,chẳngchobiếtgìvềcáihiệncó,tứclàvềcái
cótínhlịchsử,vàdođó,bảnthâncôngtrìnhkiếntrúccũngtrởthànhkhó
hiểu,vìvậyngớngẩn.Thếlàcảnhtượngkhôngngừngtừngbướctiêutan,
vàsáchHướngdẫnDulịchgiốngnhưmọisựhuyễnhoặclànóimộtđường
làmmộtnẻo,trởthànhphươngtiệnđểngườitachẳngthấyđượcgì.Thuhẹp
phạmvivàoviệcmiêutảthếgiớicôngtrìnhkiếntrúcvàkhôngcóngườiở,
sáchHướng dẫnDu lịchXanh thể hiện huyền thoạimàmột bộ phận của
chínhgiaicấptưsảncũngđãngánngẩm:khôngthểchốicãiđượclàdulịch
đã trởnên(hoặcđã lại trởnên)cách tiếpcậnconngườichứkhôngcòn là
cáchtiếpcận“vănhoá”nữa:nhữnghìnhtháiphongtụctậpquánđờithường
(cólẽcũngnhưởthếkỷXVIII) lại làđối tượngchủyếucủadulịchngày
nay,vàđịalýnhânvăn,đôthị,xãhội,kinhtếlàkhuônkhổnhữnggìngày
nayngườitathựcsựmuốntìmhiểu,kểcảnhữngđiềuphàmtụcnhất.Bản
thânsáchHướngdẫnDulịchXanhdođóchỉcònlàmộthuyềnthoạitưsản
đãphầnnàolỗithời,cáihuyềnthoạikhẳngđịnhNghệthuật(tôngiáo)làgiá
trịchủyếucủavănhoá,nhưnglạichỉxemnhững“tàisản”và“báuvật”văn
hoánhưviệcyêntâmnhậpkhocáchànghoá(lậpracácbảotàng).Cáchxử
sựấynóilênmộtđòihỏikép:cóđượcchứngcứvănhoácàng“xaxôi”càng
tốt,vàgiữchịtchứngcứấytrongmạnglướicủahệthốngđođếmđượcvàcó
tínhchấtchiếmhữu,đểbấtcứ lúcnàongười tacũngcó thểhạch toáncái
khónóinênlời.Dovậymàhuyềnthoạidulịchấytrởnênhoàntoànlỗithời,
ngaytronglònggiaicấptưsản,vàtôichorằngnếungườitagiaocôngviệc
xâydựngmộtcuốnhướngdẫndulịchmới,chẳnghạngiaochocácnữbiên
tập viên của tạp chíL’Express hoặc các biên tập viên của tạp chíMatch,
ngườitasẽthấynổilênnhữngxứsởkháchẳn,dùcònphảibàncãi:tiếptheo
nướcTâyBanNhacủaAnquetilhoặccủaLaroussesẽlànướcTâyBanNha
củaSiegfried,rồiđếnnướcTâyBanNhacủaFourastié.Cứxemnhưtrong
cuốnHướngdẫnMichelin,sốcácphòngtắmvàcácdaodĩakháchsạncạnh
tranhvớisốcác“đồnghệthuậtquýhiếm”rasao:nhữnghuyềnthoạitưsản
bảnthânchúngcũngcócácđịatầngkhácnhau.
QuảthậtlàđốivớinướcTâyBanNha,việcmiêutảbưngbítvàthụtlùi
làphùhợpnhấtvớisáchHướngdẫnvốntiềmtàngchủnghĩaFranco.Ngoài
nhữngmẩuchuyệnlịchsửđíchthực(cũnghiếmvàsơsàithôi,vìtabiếtrằng
Lịch sử tư sản cũng chẳng tốt gì), cácmẩu chuyện trongđó nhữngngười
cộng hoà luôn luôn là những “kẻ cực đoan” đang cướp bóc các nhà thờ
(nhưngchẳnghềnóiđếnGuernica*), trongkhinhững“ngườiquốcgia”tốt
bụngthìlúcnàocũnglochuyện“giảiphóng”,màchỉnhờvàocác“vậnđộng
chiếnlượckhônkhéo”vàcáccuộc“chốngcựanhdũng”,tôisẽchỉrõsựnở
rộcủahuyềnthoạiviệnlýdotuyệtvời,huyềnthoạivềsựphồnvinhcủaxứ
sở:tấtnhiên,đólàsựphồnvinh“theosốliệuthốngkê”và“trêntổngthể”
hoặc chính xác hơn “về thươngmại”. Tất nhiên sáchHướng dẫnDu lịch
khôngchochúngtabiếtsựphồnvinhđẹpđẽấyđượcphânphốinhưthếnào:
chắchẳnlàtheothứbậctônti,bởivìngườitamuốnxácđịnhrõvớichúngta
rằng“sựnỗlựcnghiêmtúcvàkiêntrìcủadântộcấyđãđiđếntậnchỗcải
cáchhệthốngchínhtrị,đểcóthểđạtđượcsựphụchưngbằngcáchápdụng
trungthànhnhữngnguyêntắctrậttựvàthứbậctôntivữngchãi”.
Nữ ký giả nhìn thấu
BÁOCHÍngàynayhoàn toànxemkỹ thuật làchính,và tuầnbáocủa
chúngta làchốnphápđìnhthậtsựcủaLươngtâmvàcủaTưvấnnhưvào
nhữngthờikỳhuyhoàngnhấtcủacáctusĩdòngTên.Đólàluânlýhiệnđại,
cónghĩakhôngphải luân lýphóngtúng,màlà luân lýđượckhoahọcbảo
đảm,dođóngười ta đếnhỏi ýkiếnbậcđại hiền triết ít hơn làhỏiýkiến
chuyêngia.Vì vậymỗi nội tạng trong cơ thể conngười (bởi lẽ phải xuất
phát từ cái cụ thể) cómột kỹ thuật gia, vừa là giáo hoàng vừa là nhà đại
thôngthái:nhasĩcủaColgatechorăngmiệng,thầythuốccủa“Bácsĩơi,xin
trảlờitôi”chobệnhchảymáucam,cáckỹsưcủaxàphòngLuxchoda,một
đứcChadòngDominiquechotâmhồnvànữkýgiảcáctờbáophụnữcho
tráitim.
Tráitimlàbộphậncơthểthuộcnữtính.Dovậyxửlývớitráitimđòi
hỏiphảiđặcbiệttinhthônglĩnhvựctâmhồnchẳngkémgìthầythuốcphụ
khoatinhthônglĩnhvựcsinhlý.Nữchuyêngiatưvấncóđượcvịtríấylà
nhờtổngsốnhữnghiểubiếtcủamìnhvềkhoatimhọctâmhồn;tuynhiênở
đâycũngcầncónăngkhiếuriêngbiệt,dấuhiệutựhàocủachuyêngiathực
hànhởPhápnhưtabiết(chẳnghạntrướccácđồngnghiệpMỹ):đóchínhlà
sựkếthợpgiữakinhnghiệmhếtsứcdàilâugắnvớituổitácđángkính,và
mộtTráitimmãimãitrẻtrung,cósựkếthợpấyởđâymớilàkhoahọc.Vậy
lànữchuyêngiaTưvấntâmtìnhbắtgặpmộtkiểungườiPháplạlùng,kiểu
ngườicaucótốtbụng,sẵncótínhthẳngthắnlànhmạnh(thậmchícóthểăn
nóinặnglời),cókhảnăngđốiđáphếtsứcnhạybén,cócáikhônngoansáng
suốtnhưngtựtin,màtàinăngthậtsựvàđượcchegiấumộtcáchkhiêmtốn,
lạiluôntoátlênnhờhạtnhânhoàgiảitinhthầntưsản:đólàlươngtri.
QuanhữnggìmụcbáoTâmtìnhmuốnđểlộchochúngtabiếtthìcácchị
emđếntâmsựđượccẩnthậntướcbỏhếtmọiđiềukiện:dướilưỡidaomổ
vôtưcủanhàgiảiphẫu,lai lịchxãhộicủabệnhnhânchẳngcầnđượcnêu
lên,cũngvậydướiconmắtcủanữchuyêngiaTưvấn,chỉriêngtráitimcủa
ngườiphụnữđếntâmsựlàcầnbiếtmàthôi.Bệnhnhânlàphụnữ,thếlàđủ:
hoàncảnhxãhộiởđâyđượcxửlýnhưmộtthựctếkýsinhvôdụng,cóthể
cảntrởviệcchữachạybảnchấtthuầntuýcủanữgiới.Chỉcócánhđànông,
nòigiốngởngoàitạothành“đềtài”củaTâmtình,theonghĩalôgíchtựbiện
củathuậtngữ(điềumàngườitanóiđến),làcóquyềnđượcgiaotiếpxãhội
(cầnphảithếvìhọsinhlợi);vậyngườitacóthểấnđịnhchohọmộtkhoảng
trời,nóichungđósẽlàkhoảngtrờicủanhàcôngnghiệpđãthànhđạt.
NhânloạicủamụcTâmtìnhtáihiệnhệthốngloạihìnhvềcănbảnthuộc
lĩnhvựcpháplý:chẳnghềđụngchạmđếnmọiphongcáchlãngmạnhoặc
mọithămdòítnhiềuthựcsựvềcuộcsốngtrảinghiệm,nhânloạiấycốmen
theothậtsátlĩnhvựcổnđịnhcủacácbảnchất,lĩnhvựccủabộLuậtdânsự.
Thế giới-phụ nữ được phân chia thành ba tầng lớp, với cương vị rõ rệt:
puella (trinh nữ), conjux (phụ nữ có chồng) vàmulier (phụ nữ không có
chồng,hoặcgoáchồng,hoặcngoạitình,nhưnghiệnnaychỉcómộtmìnhvà
đãtừngtrải).Phíatrướcmặtcónhânloạibênngoài,nhânloạichốnglạihoặc
nhân loại đe doạ: trước hết là parentes (cha mẹ), những người có patria
potestas; rồi đến vir, anh chồng hoặc anh đàn ông, anh ta cũng nắm giữ
quyềnthiêngliêngbắtphụnữphụctùngmình.Tathấykhárõrằngmặcdầu
cócơchếnhưtiểuthuyết,thếgiớicủaTâmtìnhkhôngphảidotuỳtiện:dù
thếnàothìnócũngluônluôntáihiệnnhữngquanhệpháplýcốđịnh.Ngay
cảkhinóxưngemvớigiọngnãonuộtnhấthoặcngâythơnhất,nhânloạicủa
mụcbáonày tiênquyết chỉ tồn tại như phép cộng củamột số nhỏ những
thànhphầnxácđịnh,đượcđịnhdanh,chínhlàcácthànhphầncủathiếtchế
giađình;MụcbáolấyGiađìnhlàmchuẩnmựcngaytronglúcdườngnhưnó
đặtchomìnhnhiệmvụgiảiphóngkhiphơibàynhữngchuyệnrắcrốibấttận
tronggiađình.
Trongthếgiớinhữngbảnchấtấy,chínhphụnữcóbảnchấtlàbịđedoạ,
đôikhibịchamẹđedoạ,thườngxuyênhơnbịngườiđànôngđedoạ;trong
cả hai trường hợp, hôn nhân được pháp lý công nhận là sự cứu vãn, giải
quyếtkhủnghoảng;dùtrườnghợpngườiđànônglàkẻngoạitình,hoặclàkẻ
quyếnrũ(mốiđedoạvảchăngkhóxácđịnh)hoặclàkẻngangngược,chính
hônnhânxemnhưkhếướcxãhội của chiếmhữu là thứ thuốc chữabách
bệnh.Nhưngtrongtrườnghợptrìhoãnhoặcthấtbại(vàtheođịnhnghĩađây
làlúcTâmtìnhcanthiệp)ngayviệcxácđịnhmụcđíchcủahônnhâncũng
đòihỏiphảicócáccáchxửlýbùđắpphithựctế:tấtcảnhữngvắc-xincủa
mụcbáonàychốnglạicácchuyệntấncônghoặcbỏrơicủangườiđànông
đềunhằmđềcaosựthấtbại,hoặcbằngcáchtônnólênnhưsựhysinh(im
lặng,đừngnghĩđếnnữa, tốtbụng,hyvọng),hoặcbằngcáchhậuquyết sẽ
truyđòilạisaunhưsựtựdothuầntuý(bìnhtĩnh,làmviệc,coithườngđàn
ông,phụnữchungvaisátcánhvớinhau).
Nhưvậy,mặcdầubềngoàicónhữngmâuthuẫnthếnàođinữa,luânlý
củamụcTâmtìnhkhôngbaogiờlấylàmchuẩnmựcchoPhụnữthânphận
nàokhácngoàithânphậnănbám:chỉcóhônnhânghinhậnvềmặtpháplý
là làmchohọ tồn tạimà thôi,ởđây ta lại thấychínhcáicơcấucủakhuê
phòng, được xác định như sự tự do khép kín dưới conmắt giám sát bên
ngoàicủangườiđànông.MụcTâmtìnhxáclậpvữngchãihơnbaogiờhết
Phụnữnhư loàiđộngvậtđặcbiệt, tậpđoànănbám,muốn làmgì thì làm
trongkhuônkhổ,màbiênđộchậthẹpbaogiờcũngdothànhphầngiámhộ(
ôngvir)quyđịnh.Thânphậnănbámấy,đượcduytrìdướidanhnghĩakèn
rong trốngmởĐộc lập Nữ giới, tất nhiên kéo theo sự bất lực hoàn toàn
khôngcòntìmrangảnàogiaolưuvớithếgiớithựctạiđượcnữa:dựavào
thẩmquyềnvớinhữnggiớihạnđượcnêulênmộtcáchtrungthực,nữchuyên
giaTưvấnluônluôntừchốiquyếtđịnhvềnhữngvấnđềcóvẻvượtquácác
chứcnăngđặcthùcủaTâmtìnhChịem:sựthẳngthắndùnglạimộtcáchkín
đáotrướcngưỡngcửacủavấnđềphânbiệtchủngtộchayvấnđềtôngiáo;
chínhvìthựcraởđâychỉlàliềuvắc-xinvớichứcnăngrõràng;vaitròcủa
nữchuyêngiaTưvấnlàgópphầntiêmvàomộtthứluânlýlệthuộcthủcựu:
ngườitaấnđịnhchonữchuyêngiaTưvấntấtcảtiềmnănggiảiphóngnữ
giới:cácchịemphụnữđượctựdotheouỷquyền.Tựdobềngoàicủacác
lờikhuyênthaychotựdothậtsựcủacáchànhvi:ngườitacóvẻnớilỏng
mộtchútvềluânlýđểnắmchắchơnnhữngđạolýcơcấucủaxãhội.
Nghệ thuật trang trí món ăn
TỜBÁOElle (kho tànghuyền thoại thực thụ)hầunhư tuầnnàocũng
chochúngtamộtbứcảnhđẹptômàuvềmộtmónănđượctrangtrí:móngà
gônonvàngóngđiểmnhữngtráianhđào,móngàgiònấuđônghồngphớt,
món tômtẩmbộtcòngiữ lạikhoanhvỏ tômđỏchót,mónsáclốt* được tô
điểmnhữnghìnhvẽbằngmứttráicây,mónbánhgiênoa*nhiềumàuv.v..
Trongnghệthuậttrangtrímónănấy,chấtliệunổitrộilàlớpbêntrên:
ngườitarõràngtìmcáchlàmlángbóng,làmtròntrịalớptrênmặt,tìmcách
vùigiấuthứcăndướilớptrầmtíchnhẵnnhụicủacácloạinướcxốt,cácloại
kem,cácloạinướcđườngvàcácloạithạch.Hiểnnhiênđólàdolớpbêntrên
cómụcđíchđậpvàomắtngườita,vàcáchtrìnhbàymónăncủabáoEllelà
cáchtrìnhbàymónănthuầntuýđểthoảmãnthịgiác,giácquanhếtsứctao
nhã.Thựcvậyluônluônquantâmđếnlớptrángbêntrênlàdocóyêucầu
taonhã.Ellelàmộttờbáokiểucách,chíítlàtheolờithiênhạđồnđại,vai
tròcủanólàgiớithiệuvớiquảngđạicôngchúngbìnhdânbạnđọccủabáo
(căncứvàonhữngcuộcđiều tra) chínhcáiướcmơ sang trọng;dođómà
xuấthiệnkiểuphủmặtvàtrangtríđĩathứcăn,đểluônluônlàmgiảmbớt
hoặcthậmchíchekhuấtbảnchấtnguyênsơcủacácmónăn,chất liệuthô
củacácloạithịthoặccứngnhápcủacácloạitômcua.Mónănquêmùachỉ
đượcchấpnhậntrongtrườnghợpngoạilệ(mónthịtbòhầmngonlànhtrong
cácgiađình),nhưdânthànhthịnochánnênhứngchíđitìmmónăndândã.
Nhưngcầnnhấtlớptrênmặtphảiđượctriểnkhaitheonhữngcáchthức
đặcbiệtcủalốiẩmthựctaonhã,đólàsựtrangtrí.Cáclớptrángbêntrêncủa
báoElle dùng làmnền chonhững trang trí tha hồđủ loại: những cái nấm
được tỉa tót, những trái anh đào điểm xuyết đó đây, những quả chanh trổ
thànhhìnhnọhìnhkia,nhữngnấmcủgọt thànhvỏmỏng,nhữngviênkẹo
trắngbạc,nhữnghoaquảgiầmxếpthànhcácđườnguốnlượn,lớpsátphía
dưới(chínhvìthếmàtôiđãgọilàlớptrầmtích,bảnthânmónăncũngchỉlà
mộtmỏ khoáng chất không rõ rệt), lớp phía dưới ấymuốn trở thànhmột
trangsáchnóilênđầyđủnghệthuậtbếpnúcchạmtrổkỳkhu(vớihồngphớt
làmàuđượcưuái).
Sựtrangtrítiếnhànhtheohailốimâuthuẫnnhaumàlátnữatasẽthấy
cáchgiảiquyếtbiệnchứng:mộtmặtlàtrốntránhcáitựnhiênnhờvàothứ
phong cách hoa mỹ cầu kỳ điên loạn (cắm những con tôm vào một quả
chanh,phếtmàuhồnglêncongàgiò,đưaranhữngtráibưởinónghôihổi),
vàmặtkháclạicốkhôiphụccáitựnhiênấybằngtàikhéoléokỳcục(sắp
đặtnhữngcáinấmbaolòngtrắngtrứngvànhữngchiếclácâyôrôtrênbó
củiđốtđêmGiángsinh,xếp lạinhữngcáiđầu tômchungquanh lớpnước
xốtgiả tạoche lấpcác thân tôm).Tacũngbắtgặpchínhcáicungcáchấy
trong các đồ dùng lặt vặt tiểu tư sản (những chiếc gạt tàn hình yên ngựa,
nhữngchiếcbậtlửahìnhđiếuthuốclá,nhữngliễnsứhìnhthânconthỏ).
Chínhlàvìởđây,cũngnhưởmọinghệthuậttiểutưsản,khuynhhướng
tảthựckhôngsaokìmnénđượcbịđốilập–hoặcđượccânbằng–bởicác
thôithúcdaidẳngcủabáochígiađình:ởtạpchíL’Express,ngườitahếtsức
tựhàoxemđiềuđólàcóýtưởng.CáchbếpnúccủatờbáoEllecũnglàcách
bếpnúc“ýtưởng”kiểunhưvậy.Duychỉcóđiều,ởđây,sựsángtạo, tiếp
giápvớimộtthựctếthầntiên,chỉđượcđụngđếnmóntrangsứcđikèmmà
thôi, bởi vì khuynh hướng “tao nhã” của báo không cho phép đề cập đến
nhữngvấnđềthậtsựcủathựcphẩm(vấnđềthậtsựkhôngphảilàtìmcách
gămnhữngtráianhđàovàochúgàgônon,màlàtìmthấychúgàgônon,
nghĩalàbỏtiềnramuanó).
Kiểubếpnúctrangtríấythậtralàđượcdungnạpbởithứkinhtếhoàn
toàncótínhchấthuyềnthoại.Rõràngđólàkiểubếpnúcmơmộng,nhưcác
bứcảnhchụpcủabáoEllechứngtỏ,cácbứcảnhấynhưchỉchớplấythoáng
quamónăn,nhưmộtcáigìvừatrongtầmtayvừakhôngvớitớiđược,mà
chỉnhìnthôicũngrấtcóthểđãchénhếtrồi.Đóđíchthịlàkiểubếpnúcáp
phích,hoàntoànkỳảo,nhấtlànếutanhớrằngtờbáoấyđượcđọcrấtnhiều
trongnhữnggiớicóthunhậpthấp.Vảchăngđiềunàylýgiảiđiềukia:chính
vìbáoEllehướng tớicôngchúng thậtsựbìnhdânnênnóhếtsức lưu tâm
khôngđềcaocáchnấuăntiếtkiệm.CứnhìnvàotạpchíL’Expressmàcông
chúng,ngượclại,chủyếuthuộctầnglớptưsảncódưdảtiềnbạc:nghệthuật
nấuănở tạpchínày là thực tế,khôngkỳảo;Ellegiới thiệucách trang trí
móngàgônon–lạlẫm,cònL’ExpresslàmónxalátNice.Côngchúngcủa
Elle chỉ được quyền tưởng tượng vẽ vời, còn đối với công chúng của
L’Express,ngườitacóthểgiớithiệucáchbàybiệnnhữngmónănthậtsự,vì
yêntâmrằnghọsẽcóthểthựchiệnđược.
Chuyến du hành đường biển của “Batory”
VÌtừnaytrởđicónhữngchuyếndulịchtưsảnsangnướcNgaXô-viết,
nêngiớibáochíđạichúngcủaPhápđãbắtđầudựnglênvàihuyềnthoạivề
tìmhiểuthựctếcộngsản.CácôngSennepvàMacaigne,củatờEeFigaro,
đitrêncontàuBatory,đãcốnêutrêntờbáocủahọmộtlýlẽmớilàkhông
thểnhậnđịnhmộtxứsởnhưnướcNgatrongvàingày.Nhữngkếtluậnvội
vãchếttiệt,ôngMacaignetrịnhtrọngtuyênbốnhưvậy,ônghếtsứcdèbỉu
nhữngbạnđồnghànhvàcáitậtkháiquáthoácủahọ.
Thật khá thúvị thấymột tờ báo làmcôngviệc chốngXô-viết suốt cả
nămbằngnhữngchuyện“nghehơinồichõ”ngànlầnvôcăncứhơnlàmột
chuyến lưu lại thật sự ởLiênXô dù là ngắn ngủi, lại trải qua cơn khủng
hoảngbấtkhảtrivàvênhvangravẻđápứngnhữngđòihỏicủatínhkhách
quankhoahọc,ngaytronglúccácpháiviêncủaôngtarốtcuộccóthểtiếp
cậnnhữngđiềuhọtừngsẵnlòngnóiđếnkhicònởxavànóimộtcáchsắc
bén.Đólàvìdocácnhucầuvềmụcđíchnênnhàbáochiacácchứcnăng
như Bác Jacques chia quần áo của mình. Bạn muốn nói với ai? với ông
Macaignenhàbáochuyênnghiệp,ôngtacungcấptintứcvàôngtaphánxét,
tómlại làông tabiết,haynóivớiôngMacaignekháchdu lịchhồnnhiên,
ôngtachỉlàdotrungthựcnênchẳngkếtluậngìvềnhữngđiềumìnhnhìn
thấy?Vịkháchdulịchấyởđâylàmộtlýdotạingoạituyệtvời:nhờcóvị
kháchấy,ngườitacóthểnhìnthấymàchẳnghiểu,điđóđiđâymàchẳng
quantâmđếncácthựctếchínhtrị;kháchdulịchthuộcvàoloạicận-nhân-
loạivềbảnchất làkhôngcónăng lựcnhậnxétvàngườiấyvượtquá thân
phậncủamìnhmộtcáchlốbịchkhicứmuốnhọcđòinhậnxétthếnàythế
nọ.VàôngMacaigneramặtchếnhạocácbạnđồnghành,họxemracótham
vọngnựccườithuthậpquanhcảnhtượngđườngphốvàisốliệu,vàisựviệc
chungchung,nhữngđiềusơđẳngcóthểgiúphọhiểubiếtsâusắcmộtxứsở
chưaaibiếtđến:trọngtộichốngdulịch,nghĩalàchốnglạichínhsáchngu
dân,đólàđiềukhôngthểdungthứởbáoLeFigaro.
ThếlàngườitaliềnthaythếđềtàichungchungvềLiênXô,đốitượng
phêphánthườngxuyên,bằngđềtàithờivụcủaphốxá,thựctếduynhấtmà
kháchdulịchđượcbiếtđến.Phốxábỗngnhiêntrởthànhmộtlĩnhvựctrung
lập,nơingườitacóthểghichépmàchẳngcóthamvọngkếtluận.Nhưngta
đoánđượcđólànhữngghichépgì.Bởilẽsựdèdặtlươngthiệnấykhônghề
ngăncảnôngkháchdu lịchMacaigneghinhận trongcuộcsốngtrướcmắt
vàisựcốchẳnghayho,rấtphùhợpđểnhắcđếnkhuynhhướngtànbạocủa
nướcNgaXô-viết:nhữngđầumáyxelửaNganghecứnhưbòrốngkhông
nhưtiếngcòitàucủachúngta;cácsângathìbằnggỗ;cáckháchsạnthìbẩn
thỉu;cónhữngdòngchữTàutrêncáctoaxe(chủđềvềhiểmhoạdavàng);
thêmnữa,sựkiệnchứngtỏmộtnềnvănminhcổlỗthậtsự,ngườitachẳng
thấycónhữngtiệmrượuởNga,màchỉtoàncónướclêép.
Nhưngđặcbiệt,huyềnthoạiphốxáchophépkhaitriểnchủđềtrọngđại
củamọihuyễnhoặcchính trị tưsản:dânchúngkhôngưachếđộ.Mànếu
dân chúngNgađược cứuvớt, thì đó cũngnhư ánhphản chiếu củanhững
quyềntựdoởPháp.Mộtbàgiàoàlênkhócư,mộtcôngnhânbếncảng(tờ
LeFigarohoàđồngvớidânchúng)tặnghoachocácvịkháchđếntừParisư,
điềuđóxuấtpháttừlònghiếukháchthìít,màchủyếulàbiểuhiệncủahoài
vọngchínhtrị:giaicấptưsảnPhápđidulịchlàbiểutượngcủanềntựdo
Pháp,củaniềmhạnhphúcPháp.
Vậylàchỉduynhấtmộtlầnđượcvầngmặttrờicủanềnvănminhtưbản
chủnghĩasoisángnêndânchúngNgamớicóthểđượcngườitanhậnthấylà
hồhởi,nhãnhặn,hàohiệp.Lúcđóchỉcònthấytoànnhữnglợithếkhikhám
phácáchxửsựchanchứadễthươngcủadânchúng:cáchxửsựấybaogiờ
cũnglàmuốnnóilêncáithiếusótcủachếđộXô-viết,sựtrọnvẹncủahạnh
phúcphươngTây:lòngbiếtơn“khôngsaotảđược”củacôhướngdẫnviên
hãngdulịchIntouristđốivớiôngthầythuốc(củamiềnPassy)đãtặngcôđôi
tấtnylông,chínhlànóilênnềnkinhtếlạchậucủachếđộcộngsảnvàsự
thịnhvượngđángthèmthuồngcủanềndânchủphươngTây.Baogiờcũng
thế(tôivừachỉrađiềuđókhinóivềsáchHướngdẫnDulịchXanh)ngườita
làmnhưcóthểsosánhđượcvớinhausựxahoađặcquyềnvàmứcsốngcủa
dânchúng;người taxemnhư trangphục“sang trọng”khôngaibắtchước
đượccủaParis làcủatoànnướcPháp,nhưthểtấtcảcácphụnữPhápđều
đến trangsức tại tiệmDiorhoặcBalanciaga;vàngười tagiới thiệunhững
phụnữLiênXôtrẻtuổingâyngấttrướcthờitrangPhápnhưthểđấylàmột
bộtộcnguyênthuỷđứngngẩnratrướccáiphuốc-séthoặccáimáyhát.Một
cách khái quát, chuyến du lịch sangLiênXô chủ yếu dùng để lập ra bản
tưởnglụctưsảncủanềnvănminhphươngTây:bộáodàiParis,nhữngđầu
máyxelửahuýtcòichứkhôngrốnglên,cáctiệmrượu,thờicủanướclêép
đãquarồi,vàđặcbiệtnướcPháplạicóđặcâncaonhấtlàParis,nghĩalàmột
tổhợpnhữngtiệmmaylớnchonữgiớivà tiệmrượuLesFolies-Bergères:
dườngnhưchínhcáikhobáukhôngthểvớitớiđượckialàmchodânNga
mơtưởngquanhữngkháchdulịchcủacontàuBatory.
Trướcnhữngthứấy,chếđộcóthểcứtrungthànhvớibứcbiếmhoạcủa
mình,bứcbiếmhoạcủamộtthểchếápbứckìmgiữtấtcảtrongcáiđơnđiệu
máymóc.NgườibồibànởtoatàunằmđòilạiôngMacaignechiếcthìacủa
cốctrà,ôngMacaigne(vẫntrongđộngtháilớncủathuyếtbấtkhảtrichính
trị)kếtluậnlàtồntạimộtchếđộquanliêugiấytờkhổnglồ,chỉchămchăm
kiểm kê cho đủ từng chiếc thìa con. Lại thêm bằng chứng mới để khoe
khoangtựhàovềcáilộnxộncủadântộcPháp.Tìnhtrạngbừabãicủaphong
tụcvànhữngcáchxửsựbênngoàilàminhchứngtuyệtvờichotrậttự:chủ
nghĩacánhânlàmộthuyềnthoạitưsảnchophéptiêmliềuvắc-xintựdovô
hạivàocáitrậttựvàchuyênchếgiaicấp:contàuBatoryđemđếnchodân
Ngasửngsốtcảnhtượngmộtthứtựdoquyếnrũ,tựdođượcchuyệntròba
hoatronglúcđithămcácviệnbảotàngvàđược“làmtrònhảnhớt”dướitàu
điệnngầm.
Tấtnhiên“chủnghĩacánhân”chỉlàmộtsảnphẩmxaxỉđểxuấtkhẩu,ở
Pháp,vàápdụngvàomộtđốitượngcótầmquantrọngkhác,ítralàởtrêntờ
LeFigaro,nóđượcgọibằngmộtcáitênkhác.Khibốntrămngườiđượcgọi
táinhậpngũvàoKhôngquân,mộthômchủnhậtđãtừchốiđisangBắcPhi,
tờLeFigarokhôngcònnóiđếntìnhtrạngbừabãidễthươngvàchủnghĩacá
nhânđángthèmmuốnnữa:vìvấnđềởđâykhôngphảilàviệnbảotànghay
xeđiệnngầm,màlànhữngđồngtiềnthuộcđịakếchxù,tìnhtrạng“lộnxộn”
bổngchốckhôngcònlàsựkiệnbiểuhiệnphẩmchấtgôloa*vẻvangnữa,mà
làsảnphẩmgiảtạocủavàitay“kíchđộng”;nókhôngcòntuyệtvờinữa,mà
làthảmhại,vàtìnhtrạngvôkỷluậthoànhtrángcủangườiPháp,vừamới
đượctándươngbằngnhữngcáinháymắtvuiđùa,huênhhoang,đãtrởthành
sựphảnbộiđánghổthẹntrênconđườngsangAngiêri.TờLeFigarobiếtrõ
giai cấp tư sảncủamình: tựdo trong tủkính,để trưngbày, cònTrật tựở
trongnướcmình,đểcơcấu.
Kẻ sử dụng bãi công
VẪNCÒNcónhữngngườichorằngbãicônglàchuyệnbêbối:cónghĩa
khôngnhữnglàmộtsailầm,mộttìnhtrạnghỗnđộnhoặcmộttộilỗi,màcòn
làmộttrọngtộivềđạođức,mộthànhđộngkhôngthểthathứ,theohọhành
độngấylàmrốiloạnTựnhiên.Khôngthểchấpnhận,bêbối,chướngtaigai
mắt,mộtsốđộcgiảcủatờLeFigaronóivềmộtcuộcbãicôngmớiđâynhư
thế.NgôntừấyđúngracótừthờiTrunghưngvàthểhiệntâmtrạngsâuxa
củathờiđó;đấylàthờikỳgiaicấptưsảnmớinắmquyềnchưađượcbaolâu,
đãtiếnhànhmộtthứsápnhậpgiữaĐạolývàTựnhiên,dùngcáinọđểbảo
lãnhchocáikia:engạiphảitựnhiênhoáđạolý,ngườitaliềnđạolýhoáTự
nhiên,ngườitalàmnhưđồngnhấtlĩnhvựcchínhtrịvớilĩnhvựctựnhiên,
vàngườitahốngháchtuyênbốkếtluậnlàphiđạolýtấtcảnhữnggìkhông
chấpnhậncácquytắccơcấucủacáixãhộimàngườitacótráchnhiệmbảo
vệ.DướiconmắtcácquanchứccủavuaCharlesX*cũngnhưcủacácđộc
giảtờLeFigarongàynay,cuộcbãicôngtrướchếtđượcxemnhưsựthách
thứccácquyđịnhcủalýtríđượccoilàđạođức;bãicông,đólà“bấtchấp
thếgiới”,nghĩalàviphạmtínhhợppháp“tựnhiên”nhiềuhơnlàtínhhợp
phápcôngdân,nghĩa làxâmphạmnền tảng triếthọccủaxãhội tư sản là
lươngtri,sựhỗnhợpcủađạolývàlô-gích.
Bởivìởđâysựbêbốilàtừcáiphilô-gíchmàra:cuộcbãicônglàbêbối
vìnógâyphiềnhàchochínhnhữngthứchẳngliênquangìđếnnó.Chínhlà
lýtríđauđớnvàphẫnnộ:quanhệnhânquảtrựctiếp,máymóc,cóthểnóilà
tínhtoánđược,chúngtađãthấynólànềntảngcáilô-gíchtiểutưsảntrong
nhữngbàidiễnvăncủaôngPoujade,quanhệnhânquảấyđãbịkhuấyđảo:
kếtquảđã tảnmátkhông saohiểunổixavớinguyênnhân, nó thoátkhỏi
nguyênnhân, và chínhđấy là điềukhông thể tha thứ, chướng tai gaimắt.
Tráingượcvớinhữnggìngườitacóthểnghĩvềcácmơmộngtiểutưsản,
giaicấpnàycóquanniệmđộcđoán,dễnổinóngvôcùngvềquanhệnhân
quả:cơsởđạolýcủanóchẳnghềkỳảo,màdựatrênlýtính.Chỉcóđiềuđây
làtínhduylýthẳngđuỗn,chậthẹp,dựatrênmốitươngquancóthểnóilàvề
phươngdiệnđođếmgiữanhữngnguyênnhânvàcáckếtquả.Tínhduylýấy
hiểnnhiênlàkhôngbiếtđếncácchứcnăngphứctạp,khônghìnhdungđược
sựlantoảxaxôicủanhữngyếutốquyếtđịnh,mốiliênđớicủacácsựkiện,
màtruyềnthốngduyvậtđãhệthốnghoádướitêngọicáitổngthể.
Sựbóhẹpcáckếtquảđòihỏiphảichiacácchứcnăngra.Taxemchừng
cóthểdễdànghìnhdung“mọingười”làliênđớivớinhau:dovậyngườita
đốilậpkhôngphảingườivớingười,màlàđốilậpngườibãicôngvớikẻsử
dụngbãicông.Kẻsửdụngbãicông(cũnggọilàngườicủađườngphố,và
tậphợpnhữngngườiấycótêngọitrongtrắnglàquầnchúng,tađãthấytất
cảnhữngtừđótrongngônngữcủaôngMacaigne),kẻsửdụngbãicônglà
mộtnhânvậttưởngtượng,cóthểnóilàmangtínhchấtđạisốhọc,nhờvào
kẻđócóthểngănchặnsựphântánlâylancáckếtquả,vànắmchắcquanhệ
nhânquảthuhẹpđểrồingườitasẽcóthểbànbạcmộtcáchêmthấmvàcó
đạo lý về quanhệ nhânquả ấy.Bằng cách cắt ra từ thân phận chung của
ngườilaođộngmộtcươngvịriêngbiệt,lýtrítưsảnngắtmạchquytrìnhxã
hộivàđòixemxétconngườinhưmộtthựcthểriêngrẽ,cólợichomình,mà
cuộcbãicôngchínhlàđểchứngtỏchẳngcósựriêngrẽ:lýtrítưsảnchống
lạiđiềurõrànglàchĩavàonó.Vậykẻsửdụngbãicông,ngườicủađường
phố,ngườinộpthuế,nóitrắngrahọlàcácnhânvật,nghĩalàcácdiễnviên
tuỳtheonhucầumụcđíchđượchuyđộngvàonhữngvaitròbềnổi,cósứ
mệnhduytrìsựtáchbiệtmangtínhbảnchấtgiữacáctếbàoxãhội,màta
biếtđấyvốnlànguyêntắctưtưởngđầutiêncủacuộcCáchmạngtưsản.
Thựctếlàchúngtabắtgặplạiởđâymộtnétthuộccơcấucủatâmtính
phảnđộng,đólàphântántậpthểthànhnhữngcánhânvàphântáncánhân
thànhnhữngbảnthể.Kịchtrườngtưsảntiếnhànhđốivớiconngườitâmlý
rasao,nhưđặtvàothếxungđộtLãogiàvớiChàngtraitrẻ,kẻBịcắmsừng
với gãNhân tình, nhàTuhànhvới ngườiTrần tục, cácđộcgiả của tờLe
Figarocũngtiếnhànhvớiconngườixãhộinhưvậy:đốilậpngườibãicông
vớikẻ sửdụngbãi công,đó làbiến thếgiới thànhkịch trường, rút từcon
ngườitổngthểramộtdiễnviênriêngbiệt,vàđemđốilậpcácdiễnviêntuỳ
tiệnấytrongsựdốitrálàmravẻnhưtinrằngbộphậnchỉlàsựthunhỏhoàn
hảocủacáitoànthể.
Điềunàythuộcmộtkỹthuậthuyễnhoặcchunglàcốhếtsứchìnhthức
hoátìnhtrạnglộnxộnxãhội.Chẳnghạn,giaicấptưsảnbảorằnghọchẳng
cầnbiếttrongcuộcbãicôngaiđúngaisai:saukhiđãsànglọccáckếtquảđể
táchriêngrachỉmộtkếtquảnàoliênquanđếnnó,giaicấptưsảnmuốnphớt
lờnguyênnhân:cuộcbãicôngrútlạichỉcònđượcxemnhưmộtsựcốriêng
lẻ,mộthiệntượngmàngườitalờđikhônglýgiảicốtđểthểhiệnrõhơnsự
bêbối.ThếlàngườilaođộngtrongcácCôngsở,ngườiviênchứcsẽbịtách
rakhỏiquầnchúngcầnlao,nhưthểtấtcảquychếhưởnglươngcủanhững
người laođộngấycó thểnói làbịkéovề,bịgắnchặtvà rồibị thănghoa
ngaytrênbềmặtchứcnghiệpcủahọ.Sựthumỏngthânphậnxãhộinhằm
vụlợiấychophéptránhnéthựctếmàkhôngrờibỏảotưởngkhoankhoáivề
mộtmốiquanhệnhânquảtrựctiếp,nósẽchỉbắtđầukhinàogiaicấptưsản
thấythuậnlợitriểnkhai:ngườicôngdânbỗngchốcthấymìnhbịthuvềchỉ
cònlàkháiniệmthuầntuýkẻsửdụngbãicôngnhưthếnàothìnhữngthanh
niênPhápcóthểbịđộngviênmộtbuổisángkiathứcdậythấymìnhbayhơi,
thănghoathànhmộtbảnthểquânsựthuầntuý,màngườitasẽlàmravẻđạo
đức xem đấy như xuất phát điểm tự nhiên của lô-gích phổ quát: quy chế
quânsựvậylàtrởthànhcănnguyênvôđiềukiệncủamộtquanhệnhânquả
mới,từnaytrởđimuốnđingượclênvượtrangoàimốiquanhệấylàđiều
quáigở:việcphảnbácquychếấykhôngbaogiờcòncóthểlàkếtquảcủa
mốiquanhệnhânquảchungvàcótrước(ýthứcchínhtrịcủacôngdân),mà
chỉcóthểlàsảnphẩmcủanhữngbiếncốxảyrasaukhicóquytrìnhnhân
quảmới:theoquanđiểmtưsản,mộtngườilínhtừchốilênđườngchỉcóthể
làviệclàmcủanhữngkẻkíchđộnghoặcbêtha,nhưthểhànhđộngấychẳng
cónhữnglýdorấttốtđẹpnàokhác,chẳngquachỉlàdongớngẩnhoặcácý
màthôi,bởivìrõràngsựphảnbácmộtquychếdứtkhoátchỉcóthểtìmthấy
gốcrễvàchấtnuôidưỡngtrongmộtýthứcđứngtáchrakhỏiquychếấy.
Đâylàmộttáchạimớicủabảnchấtluận.Theolô-gíchtấtnhiên,trước
sựdốitráliênquanđếnbảnchấtvàbộphận,cuộcbãicôngxâydựngtriển
vọngvàchânlýtừcáitoànthể.Nóbiểuđạtrằngconngườilàtổngthể,rằng
mọi chứcnăngcủa conngười là liênđớivớinhau, rằng cácvai tròkẻ sử
dụng bãi công, người đóng thuế hoặc quân nhân là những thành luỹ quá
mongmanhđểchốnglạivớisựlâylancủacácsựviệc,vàrằngtrongxãhội
tấtcảđềuliênquanđếntấtcả.Khiphảnbácrằngcuộcbãicôngấygâyphiền
hàchomình,giaicấptưsảnchứngtỏsựgắnkếtcủacácchứcnăngxãhội,
màmụcđíchcủacuộcbãicôngchínhlàbiểuhiệnsựgắnkếtấy:điềunghịch
lýởchỗconngườitiểutưsảnviệnlẽsựtáchbiệtcủamìnhvốnlàtựnhiên
đúngvàolúccuộcbãicônglạikhiếnhọthấyrànhrànhlàhọphảilệthuộc.
Ngữ pháp Phi châu
TỪVỰNGchínhthứctrongcácgiaodịchPhichâuhìnhnhưthuầntuý
thuộcdạngtiênquyết.Nhưvậynghĩalànóchẳngcógiátrịgiaotiếpnàohết,
màchỉlàgiátrịhămdoạ.Vậylànócấuthànhmộtlốiviết,nghĩalàmộtthứ
ngônngữ có trách nhiệm tiến hành trùngkhớp các chuẩnmựcvới các sự
việc,vàbảolãnhthựctếvôliêmsỉbằngmộtđạolýcaothượng.Mộtcách
kháiquát, đó là thứngônngữvề cănbảnvậnhànhnhưmộtmã,nghĩa là
trongđócáctừngữchẳngcótươngquangìhoặcngượchẳnlạivớinộidung
củachúng.Đólàlốiviếtngườitacóthểgọilàmỹphẩmvìnónhằmchelấp
cácsựviệcbằngthứngônngữồnào,hoặccũngcóthểnóilàbằngkýhiệu
hợmhĩnhcủangônngữ.Tôimuốnchỉravắntắtởđâycáchthứcmàtừvựng
vàngữphápcóthểđượchuyđộngvềmặtchínhtrị.
Bọn(ngoàivòngphápluật,phảnnghịchhoặctùtội).–Đâychínhlàví
dụvềmộtthứngônngữtiênquyết.Tínhchấtmiệtthịcủatừngữởđâydùng
đểphủnhậndứtkhoáttìnhtrạngchiếntranh,vàthếlàkháiniệmngườiđối
thoạibịhuỷbỏ.“Ngườitakhôngthảoluậnvớinhữngkẻngoàivòngpháp
luật.”Ngônngữđạođứchoánhưvậychophépgửitrảvấnđềhoàbìnhcho
việcthayđổitừngữmộtcáchtuỳtiện.
Khi“bọn”làbọnPháp,ngườitatônnólênvớitêngọilàcộngđồng.
Cuộcxâuxé (dữdội,đauđớn).–Thuậtngữnàygiúpđể thừanhậný
niệmvềsựvôtráchnhiệmcủaLịchsử.Tìnhtrạngchiếntranhởđâyđược
giấubiếnđidướitrangphụccaothượngcủatấnbikịch,nhưthểcuộcxung
đột về căn bản là cái ác, chứkhôngphải làmột điều ác (có thể sửa chữa
được).Chếđộthựcdânbayhơiđi,nhoàvàocáiquầngcủalờithanvãnbất
lựcthừanhậnnỗibấthạnhđểtrụlạitốthơn.
Cúpháp: “Chính phủCộng hoà nhất quyết làmmọi nỗ lực trong khả
năngcủamìnhđểchấmdứtnhữngcuộcxâuxédữdộiđanggâykhổđaucho
Marôc.”(ThưcủaôngCoty*gửiBenArafa*.)
“… nhân dân Marôc bị chia rẽ một cách đau đớn chống lại chính
mình…”(TuyênbốcủaBenArafa.)
Làmmất danh dự. – Ta biết rằng trong dân tộc học, chí ít theo giả
thuyếthếtsứcphongphúcủaClaudeLévi-Strauss,cáimanalàmộtloạibiểu
tượngđạisố(gầngầnnhưcáikiahoặccáiấyởta),nhằmbiểuthị“mộtgiá
trịkhôngxácđịnhvềýnghĩa,bảnthânnókhôngcónghĩagì,vàdovậycó
thể tiếpnhậnbất kỳnghĩa nào,mà chứcnăngduynhất củanó là lấpđầy
khoảngcáchgiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt.”Danhdự,đóđúnglàcái
manacủachúngta,cáigìđónhưmộtchỗtrốngrỗngngườitađemđặtvào
đấycảmộttậphợpnhữngnghĩakhôngdámnóira,vàngườitabiếnnóthành
thiêng liêng nhưmột điều cấmkỵ.Danh dự lúc đó đúng là từ ngữ tương
đươngcaoquý,nghĩalàkỳảo,vớicáiấyhoặccáikia.
Cúpháp: “Sẽ là làmmất danh dự dân chúng Hồi giáo nếu cho rằng
nhữngconngườiấycó thểđượcxemnhưcácđạidiệncủahọởPháp.Đó
cũngsẽlàlàmmấtdanhdựnướcPháp.”(ThôngcáocủaBộNộivụ.)
Sốphận.–ChínhkhiLịchsửmộtlầnnữachứngtỏtựdocủamìnhvà
cácdântộcbịđôhộbắtđầubácbỏthânphậntaiươngcủahọ,làlúcngôn
ngữtưsảnrấthaydùngtừsốphận.Cũngnhưdanhdự,sốphậnlàmộtmana
nơingườitakínđáotậphợpnhữngquyếtđịnhđộcđịanhấtcủachếđộthực
dân.Sốphận,đốivớigiaicấptưsản,làcáiấyhoặccáikiacủaLịchsử.
Tấtnhiên,sốphậnchỉtồntạidướidạnggắnkết.Khôngphảicuộcchinh
phụcquânsựđãbắtAngiêriphảiphụctùngnướcPháp,màlàmộtsựkếtnối
doTạo hoá tiến hành đã gắn bó hai số phận với nhau.Mối liên kết được
tuyênbốlàkhôngthểchialìangaytrongthờiđiểmnótanrãvớitiếngvang
khôngthểnàochegiấuđược.
Cúpháp:“Cònchúngtôi,chúngtôimuốnđemđếnchocácdântộcmà
sốphậngắnkếtvớisốphậnchúngtôi,mộtnềnđộclậpthậtsựtrongmốiliên
hợptựnguyện.”(ÔngPinay*nóiởLiênHợpQuốc).
Thượngđế.–HìnhtháithănghoacủachínhphủPháp.
Cúpháp: “…KhiĐấng Tối-Cao đã chỉ định chúng ta thi hành trọng
tráchcaosiêu…”(TuyênbốcủaBenArafa.)
“…Với sự hy sinh và phẩm cách cao cảmàHoàng thượng luôn nêu
gương…,HoàngthượngvậylàmuốntuântheoýchícủaĐấngTối-Cao.”
(ThưcủaôngCotygửiBenArafa,bịchínhphủbãimiễn).
Chiếntranh. –Mụcđích làđểphủnhận sựviệc.Cóhai cáchđể làm
đượcđiềuđó:hoặclànhắcđếnnócàngítcàngtốt(biệnphápthườngxuyên
đượcsửdụng);hoặc làchonócáinghĩa tráingượchẳnvớinó (biệnpháp
quỷquyệthơn,vàlànềntảngcủahầuhếtnhữnghuyễnhoặccủangônngữ
tưsản).Chiếntranhlúcđóđượcdùngtheonghĩahoàbìnhvàthiếtlậphoà
bìnhđượcdùngtheonghĩachiếntranh.
Cú pháp: “Chiến tranh không cản trở những biện pháp thiết lập hoà
bình.”(TướngDeMonsabert*).Xinhiểuchorằnghoàbình(chínhthức)may
mắnlàkhôngcảntrởchiếntranh(thậtsự).
Sứmệnh.–Đâylàtừngữmanathứba.Ngườitamuốnđặtvàođấybất
cứgìcũngđược:cáctrườnghọc,điện,Coca-Cola,cácvụlụcsoátcủacảnh
sát,cáccuộccànquét,cácántửhình,cáctrại tậptrung,sựtựdo,nềnvăn
minhvàsự“hiệndiện”củaPháp.
Cúpháp:“DầusaocácngàibiếtrằngnướcPháp,ởchâuPhi,cómộtsứ
mệnhmàchỉnướcPhápcóthểhoànthànhđượcmàthôi.”(ÔngPinaynóiở
LiênHợpQuốc).
Chínhtrị.–Chínhtrịđượcquyđịnhchomộtlĩnhvựchạnhẹp.Mộtbên
lànướcPhápcònbênkialàchínhtrị.CácvụviệcởBắcPhi,khiliênquan
đếnnướcPháp thìkhông thuộc lĩnhvựcchính trị.Khicácsựviệc trởnên
trầmtrọng,chúng tahãy làmravẻ rờibỏChính trịđểđứngvềphíaQuốc
gia.Vớinhữngngười thuộccánhhữu,Chính trị,đó làcánhTả:cònhọ là
nướcPháp.
Cúpháp.–“MuốnbảovệcộngđồngngườiPhápvànhữngphẩmchất
củanướcPháp,đókhôngphảilàlàmchínhtrị.”(TướngTricon-Dunois*).
Trongmộtnghĩatráingượchẳnlạivàđikèmvớitừlươngtâm(chínhtrị
củalươngtâm), từchính trị đượchiểu trẹođi; lúcđónó cónghĩa là cảm
quanthựctiễnvềnhữnghiệnthựctâmlinh,làthiênvềsắctháichophépmột
tínđồcônggiáobìnhtâmrađi“đemlạihoàbình”chochâuPhi.
Cúpháp.–“…Từchốingaytừđầuphụcvụtrongmộtđạoquânsang
châuPhiđểđượcyên tâmlàkhôngrơivàomộthoàncảnhtươngtự(phản
khángmộttrậttựvônhânđạo),thứchủnghĩaTolstoitrừutượngấykhông
đồngnhấtvớichínhtrịcủalươngtâm,bởivìnóchẳnglàchínhtrịmộtchút
nàocả.”(XãluậncủatusĩdòngDominiquetrêntờCuộcsốngtinhthần*).
Dânchúng. –Đó làmột từmà ngôn ngữ tư sản ưu ái.Nó dùng làm
thuốcgiảiđộcchotừcácgiaicấp,dữdộiquá,vàhơnnữa“khôngcóthực
tế”.Dânchúnglãnhtráchnhiệmphichínhtrịhoásốđôngcácnhómvàcác
thiểusố,bằngcáchđẩycáccánhânvàomộttậphợpkhôngrõnét,thụđộng,
chỉcóquyềnbướcvàothánhđườngtưsảnvớitầmcủamộthiệnhữuvôthức
vềmặtchínhtrị(Nhưnhữngkẻsửdụngbãicôngvànhữngngườicủađường
phố).Thuậtngữnóichungđượcnângcaophẩmgiákhidùngởsốnhiều:các
dânchúngHồigiáo,điềunàyvẫncứgợilênsựkhácbiệtvềtrìnhđộtrưởng
thànhgiữađơnvịchínhquốcvàsốđôngcáckẻbịđôhộ,nướcPháptậphợp
bêndướimìnhnhữnggìvềbảnchấtlàlinhtinhvàđôngđảo.
Khi cần thiết phải cómột phán xét chê bai (chiến tranh đôi khi cũng
buộcphảicónhữngbiệnphápnghiêmkhắcấy),ngườitasẵnlòngphânchia
dânchúngrathànhnhữngthànhphần.Cácthànhphầnnóichunglànhững
kẻcuồng tínhoặcbị thao túng (Bởivì,đúng thếkhông?Chỉcócuồng tín
hoặcvôthứcmớicóthểxúibẩymuốnthoátrangoàicươngvịkẻbịđôhộ.)
Cúpháp:“Nhữngthànhphầndânchúngcóthểđitheobọnphảnnghịch
trongmộtsốhoàncảnh…”(ThôngcáocủabộNộivụ.)
Xãhội.–Từxãhội thườngđiđôivớitừkinhtế.Cặpđôiấyvậnhành
thốngnhấtnhưmộtcáicớ,nghĩalànóluônthôngbáohoặcbiệnbạchcho
nhữnghoạtđộngtrấnáp,đếnmứcngườitacóthểnóirằngnóbiểuthịcác
hoạtđộng trấnápấy.Mặtxãhội, chủyếuđó là các trườnghọc (sứmệnh
khaihoácủanướcPháp,việcgiáodụccácdântộchảingoại,đểhọdầndần
đượctrưởngthành);mặtkinhtế,đólàcáclợiích,luônluônrànhmạchvàcó
đicólại,cáclợi íchấygắnbóbềnchặtchâuPhivớimẫuquốc.Cácthuật
ngữtiếnbộấy,khibịrúthếtruộtmộtcáchthíchhợp,cóthểvậnhànhvôtội
vạnhưnhữnglờiphùphépvuốtđuôihoamỹ.
Cúpháp:“Lĩnhvựcxãhộivàkinhtế,nhữngthiếtbịxãhộivàkinhtế.”
••••
Cácthểtừ*đượcsửdụngnhiềutrongtoànbộtừvựngmàngườitavừa
nêuvàimẫuvídụtrênđâyrõrànglàgắnvớiviệcchấpnhậnrộngrãinhững
kháiniệmcầnthiếtđểchegiấuthựctế.Mặcdầuphổbiếnvàdùngmãiđã
quánhàmlắmrồi,thứngônngữsáomònấykhôngtácđộngnhưnhauđến
cácđộngtừvàcácthểtừ:nóhuỷhoạiđộngtừvàthổiphồngdanhtừ.Tình
trạnggiatăngquánhiềuvềtâmlýởđâykhôngảnhhưởngđếncácđốitượng
cũngnhưcáchànhvi,mà luôn luônảnhhưởngđếncácýniệm,các“khái
niệm”đượctậphợplạinhằmmụcđíchthôngbáothìítmànhằmđápứngsự
cầnthiếtcủamộtmãcốđịnh thìnhiều.Vậylàmãhoávà thể từhoángôn
ngữquanphươngdiễnrasonghànhvớinhau,bởivìhuyềnthoạivềcănbản
làthuộcdanhtừ,việcnêudanhlàbiệnphápđánhlạchướngđầutiên.
Độngtừthìchịusựnétránhlạlùng:nếulàđộngtừchính,tathấynóbị
rútvềtrạngtháihệtừ*đơngiản,nhằmnêulênmộtcáchđơngiảnsựtồntại
hoặctínhchấtcủahuyềnthoại(ÔngPinayphátbiểuởLiênHợpQuốc:cólẽ
chỉcósựhoàhoãnhãohuyền…,cólẽkhôngthểquanniệmnổi…Mộtnền
độclậptrêndanhnghĩaliệusẽrasao?…v.v.).Độngtừchỉcónghĩađầyđủ
mộtcáchchậtvậtởbìnhdiệncủatươnglai,củakhảnănghoặccủaýđịnh,
trongmộtchốnxaxămnơihuyềnthoạibớtnguycơbịphủđịnh.(Mộtchính
phủMarôcsẽ được thành lập…, sẽ được kêugọi thương lượng những cải
cách…;sựnỗlựccủachínhphủPhápnhằmtiếntớixâydựngmộtmốiliên
kếttựdo…,v.v.).
Thểtừkhixuấttrìnhthườngluônluônđòihỏiđiềumàhainhàngữpháp
họcưutúDamourettevàPichon,vừanghiêmngặtvừahómhỉnhkhisửdụng
thuậtngữ,gọilà:cáiđiềuhiểnnhiên,ýmuốnnóirằngthựcthểcủadanhtừ
luônluôncóvẻnhưchúngtađãbiếtrồi.Chúngtathếlàđãđivàochínhcốt
lõisựhìnhthànhcủahuyềnthoại:đóchínhvìsứmệnhcủanướcPháp,cuộc
xâuxécủadântộcMarôchaysốphận củaAngiêrivềmặtngữphápđược
đưaranhưnhữngđịnhđề(tínhchấtấynóichunglàdoviệcsửdụngmạotừ
chỉđịnh*đemlại)màchúngtakhôngthểdùngsuylýđểbắtbẻ(sứmệnhcủa
nướcPháp:mà này, đừng có nói thêmnữa, các vị biết đấy…).Điều hiển
nhiênlàdạngthứcđầutiêncủaviệcxácđịnhtínhchất.
Tôiđãchỉrõsựcườngđiệurấtvôvị,củavàisốnhiều(cácdânchúng).
Cầnphảinóithêmrằngsựcườngđiệuấyđềcaohoặchạthấptuỳtheocác
mụcđích:cácdânchúng,điềuđógợilêncảmgiácsảngkhoáivềsốđôngbị
khuấtphụcmộtcáchhoàbình;nhưngkhingườitanóivềcácchủnghĩadân
tộcsơđẳng,sốnhiềunhằmhạthấphơnnữa,nếucóthể,kháiniệmchủnghĩa
dântộc(thùđịch)bằngcáchthunólạichỉlàmộttậphợpnhữngđơnvịcó
quymôítỏi.Đólàđiềumàhainhàngữphápcủachúngta,nhữngchuyên
giachưahoànbịvềnhữngvấnđềchâuPhi,còntiênđoánkhiphânbiệtsố
nhiềucảkhốivàsốnhiềuđếmđược:trongtrườnghợpthứnhất,sốnhiềugợi
lên ý nghĩ về cả khối, trong trường hợp thứ hai, nó bóng gió đến sự chia
tách.Nhưvậylàngữphápđổihướnghuyềnthoại:nógiaophónhữngnhiệm
vụtinhthầnkhácnhauchocácsốnhiềucủanó.
Tínhtừ(hoặctrạngtừ)cũngthườngcóvaitrònhậpnhằngkỳlạ:dường
nhưnóbắtnguồntừmốilongại,từcảmgiácchorằngcácthểtừngườitasử
dụng,mặc dầu tính chất hiển nhiên của chúng, vẫn sáomònmà người ta
khôngthểhoàntoànchegiấuđiđược;dođócầnthiếtphảiđemlạisứcsống
cho chúng: nền độc lập trở thành thật sự, các khát vọng xác thực, các số
phậngắnbókhôngthểchialìa.Tínhtừởđâynhằmphụchồidanhtừkhỏi
những thất vọngđã qua, và giới thiệu danh từ trong trạng tháimới, trong
trắng,đáng tin.Cũngnhưvới cácđộng từđầyđặn*, tính từ trao chodiễn
ngônmộtgiátrịtươnglai.Quákhứvàhiệntạilàviệccủacáchệtừ,củacác
kháiniệmlớnmàýniệmchẳngcầnphảicóchứngcứ(Sứmệnh,Nềnđộc
lập,Tìnhhữunghị,Sựhợp tác, v.v.); cònhànhđộngvàđịnhngữ*,muốn
khôngbácbỏđược,thìphảinúpsaudạngthứcphithựctạinàođó:mụcđích,
hứahẹnhoặcđềnghị.
Tiếc thay,những tính từđem lại sức sốngấykhi sửdụngcũngnhanh
chóngsáomònngay,đếnnỗirốtcuộcchínhviệcphụchồihuyềnhoạibằng
tínhtừlạichỉrõchắcchắnnhấttìnhtrạngnốnglênquáđángcủanó.Chỉcần
đọcthậtsự,xác thực,không thểchia lìahoặcnhấttrí làđủđánhhơi thấy
ngaylốinóikhoatrươngtrốngrỗng.Chínhvìthựcra,nhữngtínhtừấy,mà
ngườitacólẽgọiđượclàcáctínhtừbảnchất,vìchúngtriểnkhai,dướidạng
hìnhthái,cáithựcchấtcủadanhtừmàchúngđikèm,cáctínhtừấychẳng
thểthayđổiđượcgìhết:nềnđộclậpkhôngthểlàcáigìkháchơnđộclập,
tìnhhữunghịkhôngthểlàcáigìkháchơnhữunghịvàsựhợptáckhôngthể
làcáigìkháchơnnhấttrí.Donỗlựcnhưngchẳngănthuagì,cáctínhtừdở
òmđóđếnđâyđểbiểu thị tình trạngsứckhoẻkiệtquệcủangônngữ.Lối
khoa trươngquanphươngdù có lấybaonhiêu chănmềnđắp lên thực tại,
cũngsẽcólúccácdanhtừcưỡnglạivàbuộcnóphảiđểlộradướilớphuyền
thoạihoặcsựdốitráhoặcsựthật:nềnđộclậpcóthậthaykhôngcóthật,và
tấtcảnhữngtínhtừhoamỹgiacôngcốsứcđemđếnchocáihưvônhững
tínhchấtcủathựcthểlạichínhlàchữkýthừanhậnphạmtội.
Lối phê bình Chẳng-Chẳng
ỞMỘTTRONGnhữngsốđầutiêncủatờL’Expresshàngngày,người
tacóthểđọcbàituyênbốvềnguyêntắcphêbình(khôngghitêntácgiả),đó
làmộtbàituyệtvờivềtutừhọccânđối.Đạiýlàphêbìnhphảilàmsaođể
“chẳngphải là trò chơiphòngkhách, cũngchẳngphải là côngvụđô thị”;
hãyhiểutheonghĩanócầnlàmsaođểchẳngphảilàphảnđộng,chẳngphải
làcộngsản,chẳngphảilàvôtư,chẳngphảilàchínhtrị.
Vấnđềởđâylàmộtcơchếloạitrừképphầnlớnxuấtpháttừlòngcuồng
nhiệtđođếmmàchúngtađãgặpnhiềulần,vàtôinghĩlàđãcóthểxácđịnh
tổngquátnhưmộtnétđặctrưngtiểutưsản.Ngườitatínhtoáncácphương
phápbằngmộtchiếccân,người tađặtchúnglêncácđĩacân, tuỳthích,để
bảnthânmìnhcóthểxuấthiệnnhưvịtrọngtàikhôngthiênlệchđượcphú
bẩmmộttâmlinhlýtưởng,dođómàchínhxác,nhưchiếcđòncânđánhgiá
nặngnhẹ.
Nhữngcái tậtcầnthiếtchothaotáctínhtoánấybắtnguồntừtínhđạo
đức của các từ ngữ được dùng. Theo một biện pháp khủng bố cũ mèm
(chẳngaithoátkhỏichủnghĩakhủngbố),ngườitaphánxétngaylúcngười
tabắtđầukêutên,vàcáitừngữbịlènchotínhchấttộilỗitừtrước,tấtnhiên
đètrĩuxuốngmộtbênđĩacân.Chẳnghạn,ngườitasẽđemđốilậpvănhoá
vớicáchệtưtưởng.Vănhoálàmộttàisảncaoquý,phổquát,ởngoàicác
thànhkiếnxãhội;vănhoákhôngtrĩunặngxuống.Còncáchệ tư tưởnglà
những điều bày đặt của các đảng phái: vậy nào, đặt lên cân!Người ta để
chúng,dướiconmắtnghiêmkhắc,ngồigiáplưngvớivănhoá(chẳngnghĩ
rằngvănhoásuychocùngvẫncứlàmộthệtưtưởng).Tấtcảdiễnranhưthể
mộtbên lànhững từngữnặng,những từngữcó tật (hệ tư tưởng, giáo lý,
chiếnsĩ),làmlệchcáncânbêuriếu;cònbênkialànhữngtừngữnhẹ,thanh
khiết,phivậtchất,caoquýtrờicho,tuyệtvờiđếnmứcthoátrakhỏiquyluật
thấpkémcủacácconsố(phiêu lưu,đammê,cao thượng,đứchạnh,danh
dự),nhữngtừngữđứngbêntrênlối tínhtoánbuồntẻcủacácdối trá; loại
thứhaicótráchnhiệmlênlớpđạođứccholoạithứnhất:mộtbênlànhững
từngữphạmtội,cònbênkialànhữngtừngữxétxử.Dĩnhiên,bàihọcđạo
lýhayhoĐẳngcấpThưBaấychắcchắnsẽdẫnđếntìnhtrạnglưỡngphân
mới,cũngquáđơngiảnnhưsựlưỡngphânmàngườitamuốntốcáonhân
danhngaytínhchấtphứctạp.Quảthật, thếgiớicủachúngtacó thể là thế
nàyhaylàthếkhác,nhưngxincứyêntrírằngđólàsựchiatáchkhôngcó
Toàán:chẳngcómiễntrừchocácquantoà,họcũngthựcsựlàkháchtrên
tàu.
Vảchăngchỉcầnxemnhữnghuyền thoạinàokhác lộ ra trong lốiphê
bìnhChẳng-Chẳngấylàđủhiểunóđứngvềbênnào.Khôngnóidài thêm
nữađếnhuyềnthoạivềtínhphithờigiannóhoàntoànvinvàomột“nềnvăn
hoá”vĩnhhằng(“mộtnghệthuậtcủamọithờiđại”),tôicònthấytronghọc
thuyếtChẳng-Chẳngcủachúngtahaidấuhiệuhiệnhànhcủahuyềnthoạitư
sản.Dấuhiệuthứnhấtlàdựavàomộtýniệmnàođấyvềtựdo,đượcquan
niệm như “khước từ nhận xét a priori*”. Thế nhưng một nhận xét văn
chươnglạiluônđượcquyđịnhbởigiọngđiệumànóthamgia,vàngaysự
vắngbóngcủahệthống–nhấtlàkhiđượcnânglêntrạngtháituyênbốvề
nguyên tắc – cũng bắt nguồn từ một hệ thống hoàn toàn xác định, trong
trườnghợpnàyđólàdịbảnhếtsứctầmthườngcủahệtưtưởngtưsản(hoặc
củavănhoá,nhưtácgiảkhôngghitêncủachúngtacólẽsẽbảothế).Thậm
chítacòncóthểnóirằngkhingườiấycamđoantựdotrướchếtthìcũnglà
lúcsựphụthuộccủaanhtalàđiềuítphảibàncãinhất.Ngườitacóthểyên
tâmthách thứcbấtcứaiđịnh tiếnhànhmột lốiphêbìnhvô tư,chẳng liên
quan đến mọi quyết định có tính chất hệ thống: chính các nhà phê bình
Chẳng-Chẳng cũng gia nhập vàomột hệ thống, không nhất thiết đó là hệ
thống chỗ dựa của họ.Người ta không thể nhận định vềVăn chươngmà
trướcđókhôngcómộtýniệmnàovềConngườivàLịchsử,vềcáiThiện,
cáiác,vềXãhội,v.v.:chỉriêngcáitừngữđơngiảnPhiêulưuđượccácnhà
phêbìnhChẳng-Chẳngcủachúngtađạođứchoámộtcáchhíhửng,đốilập
vớinhữnghệthốngxấuxa“chẳnglàmaingạcnhiên”,cũngđãthànhtruyền
thống,nếpcũtừlâu,lâulắmrồi!Mọitựdocuốicùngbaogiờcũngquayvề
với sự gắn bó nào đấy đã quen biết, chẳng phải cái gì khác ngoài cái a
priori* nào đấy.Vì vậy, tự do phê bình chẳng phải là khước từ phe đảng
(khôngthểđược!)màlàcôngbốhaykhôngcôngbốnóra.
Dấuhiệutưsảnthứhaiởvănbảnmàchúngtađangnóiđếnlàcứthích
xem“phongcách”củanhàvănnhưgiá trịvĩnhcửucủaVănchương.Tuy
nhiên,chẳnggìcó thể thoátkhỏiviệcđặt thànhvấnđềcủaLịchsử,kểcả
cáchviếthay.Vănphonglàmộtgiátrịphêbìnhhoàntoàncũrồi,vàđòihỏi
bênhvựccho“vănphong”vàođúngthờikỳmộtsốnhàvănquantrọngtấn
côngvàocáipháođàicuốicùngcủahuyềnthoạicổđiểnthìchínhlàtỏracó
phầnnệcổ:không,mộtlầnnữatrởlạivới“vănphong”khôngphảilàphiêu
lưu!Chínchắnhơnởmộttrongnhữngsốtiếptheo,tờL’Expressđăngmột
bài phản kháng thích đáng củaA. Robbe-Grillet* chống lại việc sùng bái
Stendhal*(“ViếtcứnhưkiểuStendhal”).Sựkếthợpgiữavănphongvàtính
nhân bản (Anatole France* chẳng hạn) có lẽ không đủ để xây dựng Văn
chươngnữa.Thậmchícònphảiengạirằng“vănphong”màgắnvớibaotác
phẩmnhânbảnmộtcáchgiảdối,rốtcuộclạitrởthànhmộtđốitượngđáng
ngờapriori*:dùthếnàođinữathìđấycũnglàmộtgiátrịcólẽchỉnênxem
như thành tựucủanhàvănvớiđiềukiệnphảikiểm lại.Tấtnhiênnhư thế
khôngmuốnnóilàVănchươngcóthểtồntạibênngoàimộtkỹxảonàođấy
vềhìnhthức.NhưngcácnhàphêbìnhChẳng-Chẳngcủachúngta, luônlà
mônđồcủamộtthếgiớilưỡngphânmàhọchắcsẽlàsựsiêunghiệmtuyệt
trần,dùhọnghĩthếnàođinữathìđốilậpvớicáchviếthaykhôngnhấtthiết
làcáchviếtdở:ngàynaycólẽđólàcáchviết thế thôi.Vănchươngđã trở
thànhmột thựcthểkhótính,nghiêmngặt,cósinhcótử.Nókhôngbảovệ
nhữngthứtrangsứccủanónữa,màlàbảovệtínhmệnhcủanó.Tôithậtsựe
ngạirằnglốiphêbìnhmớiChẳng-Chẳnglạchậumộtmùarồi.
Thoát y vũ
THOÁTYVŨ–ítralàthoátyvũởParis–dựatrênnềntảngsựmâu
thuẫn:phigiớitínhhoáphụnữngaytronglúcngườitalộttrầncônàngra.
Vậytacóthểxemđónhưmộtcảnhtượnghoảnghốt,hayđúnghơnlà“Hãy
làmchotôihoảnghốtđi”,dườngnhưtínhchấtkhiêudâmởđâyvẫncònlà
mộtthứesợthúvị,màchỉcầnnhắcđếnnhữngdấuhiệulễthứclàđủđểvừa
khêugợiýnghĩvềbộphậnsinhdụcvừaxuađuổiýnghĩấyđi.
Chỉriêngquátrìnhtrútbỏquầnáotừtừlàkhiếncôngchúngtrốmắttò
mò;nhưngởđây,cũngnhưởbấtcứcảnhhuyễnhoặcnào,cáchbàitrí,các
đạocụvànhữngđiệubộlặplạimáymócgópphầnngăncảnsựkhêugợiban
đầucủachủđịnhvàcuốicùngchẳngcònaiđểýđếnnữa:ngườitatrương
cáixấurađểlàmchonóthêmlúngtúngvàphùphépnótốthơn.Thoátyvũ
củaPhápdườngnhưbắtnguồntừcáimàtôiđãgọingayởđâylàthaotác
Astra,biệnpháphuyễnhoặcchủtrươngtiêmchocôngchúngmộtmũivắc-
xinácđộcđểsauđódìmcôngchúngvàocáiĐứcđộtừnayđãđượcmiễn
dịch: vài nguyên tử khiêu dâm được nêu ra ở ngay tình huống của cảnh,
trongthựctếđãbịhấpthụbởilễthứcnguôingoainóátđidathịtchắcchắn
nhưliềuvắc-xinhayđiềucấmkỵkhutrúvàkìmnénbệnhtậthoặclỗilầm.
Vậy là trong thoátyvũsẽcócả loạtnhững thứđểđậy lêncơ thểcủa
ngườiphụnữkhicônànglàmbộnhưphơibàydầncơthểmìnhra.Tínhchất
xalạlàyếutốđầutiêncủanhữnggiãncáchấy,bởivìbaogiờtínhchấtxalạ
đượccốđịnhhoácũngđẩycơthểlùixavàochốnhoangđườnghoặccõimơ
mộng:cônàngTrungHoangậmtẩu thuốcphiện(biểu tượngbắtbuộccủa
đặcđiểmTàu),côđàoquyếnrũuốnéongậmchiếctẩuhútthuốclátotướng,
khungcảnhVenisevớiduthuyềngondole*,váycókhungphồngvàcasĩhát
khúcnhạcchiều,tấtcảnhằmngaytừđầukhiếnngườiđànbàgiốngnhưmột
vậtthểđượccheđậy;vìthếmụcđíchcủathoátylúcđókhôngcònlàtrưng
raánhsángsựsâukínnữa,màlàbiểuđạtsựtrầntrụinhưáoquầntựnhiên
củangườiphụnữquaviệclộtbỏnhữngthứcheđậykỳcụcvàgiảtạo,rốt
cuộclàthấylạitrạngtháihoàntoàntrongtrắngcủadathịt.
Nhữngđạocụcổđiểncủasânkhấutạpkỹ,đượchuyđộngởđâykhông
loại trừ thứnào,cũng luôn luônkhiếncho thân thể trần trụinhư lùixa ra,
đẩy nó vào chỗ được che chắn quen thuộc: những chiếc áo khoác, những
chiếcquạt,nhữngđôigăng,nhữngchiếclôngvũ,nhữngđôitấtlưới,tómlại
cảmộtlôđồtrangsứckhôngngừngkhiếncơthểsốngđộngchẳngkhácgì
loạiđồvậtxahoavâybọcngườiđànôngtrongbốicảnhhuyềnảo.Càichiếc
lôngvũhoặcxỏgăngtay,ngườiphụnữhiệnranhưyếutốđãthànhlễthức
củasânkhấutạpkỹ;vàtrútbỏnhữngđồvậtlễthứcnhưthếkhôngcònmang
tínhchấtlộtbỏmớinữa:chiếclôngvũ,cáiáolôngvàchiếcgăngtaydùđã
vứtbỏđirồivẫntiếptụcthấmvàongườiphụnữchấtkỳảocủachúng,khiến
cônàngnhưphảngphấtvẫnđượcbaobọcbởilớpvỏxahoa,vìmộtquyluật
hiểnnhiên là thoátyvũbaogiờcũngđược trìnhdiễnngay trongbảnchất
của lớp che phủ ban đầu: nếu lớp che phủ này chưa chắc đã đúng, như
trườnghợpcônàngTrungHoahoặcngườiphụnữkhoácáo lông, thìbản
thânsựtrầntruồngtiếptheocũngkhôngthật,nhẵnnhụivàkínđáonhưmột
đồvậtđẹptrơnbóngdongườitadùngmãiđãlâungày:chínhýnghĩasâuxa
củabộphậnsinhdụcbằngkimcươnghoặcđồimồilàmụcđíchcủathoáty
vũ: hình tam giác cuối cùng ấy, với dạng thuần khiết và ngang bằng sổ
thẳng,vớichấtliệusángbóngvàrắnchắc,cảnbộphậnsinhdụclạinhưmột
thanh gươm tinh khiết và đẩy hẳn người đàn bà vào thế giới khoáng vật,
mảnhđá(quý)ởđâygợiýniệmdứtkhoátvềvậtthểtrọnvẹnvàvôdụng.
Tráivớithànhkiếnhiệnhành,vũđiệuđikèmsuốtquátrìnhthoátyvũ
khônghềlàmộtnhântốkhiêudâm.Thậmchícólẽcóngượclạinữa:động
tháiuốnéochỉhơinhịpnhàngởđâyxuađuổiđinỗiesợtrướctìnhtrạngbất
động;chẳngnhữngnóđemlạichocảnhtượngsựbảolãnhcủaNghệthuật
(cácvũđiệutrênsânkhấutạpkỹbaogiờcũng“cótínhnghệthuật”),màđặc
biệtnócòn là lớpvâybọccuốicùng, lớpvâybọchiệuquảnhất:vũđiệu,
gồmnhữngđộngtácđãthànhlễthức,đượcxemđixemlạicảngànlần,có
tácdụngnhưloạimỹphẩmbằnghànhđộng,nócheđidathịttrầntruồng,nó
vùicảnhtượngdướilớplángbónggồmnhữngđộngtácvôíchnhưngchính
yếu,bởivìsựtrầntruồngởđâybịdồnxuốnghàngcácthaotáckýsinh,diễn
raởmộtnơixaxămmơhồ.Vìvậytathấycácvũnữthoátychuyênnghiệp
nhưđượcbaobọc trongsự thoảimáikỳ lạkhôngngừngđắpquầnđắpáo
chohọ,đẩyhọraxa,đemđếnchohọ tháiđộdửngdưngtrơ lìcủacáccô
nànghànhnghềkhéoléo,kiêukỳvữngtinvàokỹthuậtcủamình:tàinghệ
củahọcheđậycơthểhọnhưquầnnhưáo.
Tínhchấtxuađuổibộphậnsinhdụcmộtcáchtỉmỉnhưthếcóthểđược
xácminhacontrario* trong các “cuộc thi quần chúng” (theonguyênvăn)
thoátyvũtàitử:ởđấycác“cônàngmớivõvẽ”cởibỏáoquầnratrướcvài
trămkhángiả,chẳngnhờcậyđếnhuyềnảohoặcnhờcậyrấttồi,khiếncho
cảnhmangtínhchấtkhiêudâmkhôngchốicãivàođâuđược:ởđây,ngaytừ
đầu,rấtítcáccônàngTrungHoahoặcTâyBanNha,chẳngcólôngvũhoặc
áo khoác lông (những váy áo chật ních, những chiếcmăng tô ăn diện), ít
những hoá trang nguyên lai; những bước đi vụng về, những điệumúa dở
dang,cônàngkhôngngừngsữnglại,vànhấtlàlúngtúng“vềkỹthuật”(cởi
mãimớiđượcchiếcquầnlót,chiếcváy,chiếcnịtvú)khiếnchocácđộngtác
thoátybấtngờlôicuốnsựchúý,cônàngkhôngđượcnghệthuậtđánhlạc
hướng,khôngđượcđồvậtchechắn,cônàngbịbốirốithiếutựtinvàesợ.
Thếnhưng,ởMoulin-Rouge* lạinổilênkiểuxuađuổikhác,cólẽđiển
hìnhchoPháp,kiểuxuađuổinhằmchếngựtínhchấtkhiêudâmhơnlàxoá
bỏnó:ngườigiới thiệucốlàmchoainấyantâmtheokiểutiểutưsảnvới
thoátyvũ.Trướchết,thoátyvũlàmônthểthao:cóCâulạcbộThoátyvũ,
tổchứcnhữngcuộctranhtàilànhmạnhvớicácvũnữthoátyđoạtgiảiđược
tônvinh,đượctrao tặngnhữngphầnthưởngbổích(mộtkhoáhọcthểdục
miễn phí), một cuốn tiểu thuyết (chỉ có thể là cuốn Kẻ nhìn trộm* của
Robbe-Grillet) hoặc những thứ hữu ích (một đôi tất ny lông, năm ngàn
franc). Và rồi, thoát y vũ được xem như một nghề (mới vào nghề, bán
chuyên nghiệp, chuyên nghiệp), nghĩa là được xem như việc hành nghề
chuyênmônvẻvang(cácvũnữthoátylànhữngcôthợlànhnghề);thậmchí
ngườitacóthểcònhoáphépxemđấynhưmộtthiênhướng:cônàngnàynọ
đang“điđúnghướng”hoặc“đầyhứahẹn”,hoặctráilại,“bướcnhữngbước
đầutiên” trênconđườngchônggaicủa thoátyvũ.Cuốicùngvàđặcbiệt,
cácvũnữtranhtàiđềucócôngănviệclàmtrongxãhội:cônàylànhânviên
bánhàng,côkialàthưký(córấtnhiềuthưkýtrongCâulạcbộThoátyvũ).
Thoátyvũởđâytrởlạisàndiễn,trởthànhquenthuộc,đượctưsảnhoá,như
thểngườidânPháp,ngượclạivớicôngchúngMỹ(ítranhưlờithiênhạđồn
đại),vàtheoxuhướngkhôngthểkìmnổiởcươngvịxãhộicủahọ,chỉcó
thểquanniệmtínhchấtkhiêudâmnhưmộtđặctínhnữcông,đượcviệnlý
dobảolãnhlàmônthểthaohàngtuầnhơnlàlýdocảnhtượnghuyềnảo:vì
vậymàởPháp,thoátyvũđượcdântộchoá.
Chiếc xe Citroën mới
TÔIchorằngngàynaychiếcxeôtôcóthểsosánhkháchínhxácvới
nhữngtoànhàthờgô-tíchtolớn:tôimuốnnóimộtsángtạolớncủathờiđại,
đượccácnghệsĩvôdanhsaymênghiềnngẫm,đượccảmộtdântộcxàibằng
mắt,nếukhôngphảilàsửdụng,xemđónhưmộtđồvậthoàntoànkỳảocủa
chínhmình.
ChiếcCitroënmớirõràngtừtrêntrờirơixuốngvìthoạtđầunóramắt
nhưmộtđốitượngtuyệttrần.Khôngnênquênrằngđốitượngấylàsứgiảtối
ưucủasiêutựnhiên:trongđốitượngdễdàngnhậnthấyđồngthờitínhchất
hoànhảovàkhôngrõnguồngốc,cái trọnvẹnvà rựcrỡ,sựbiếnđổicuộc
sốngthànhvậtchất(vậtchấtthìkỳảohơncuộcsốngrấtnhiều),vàtómlạilà
sựimlặngnóthuộclĩnhvựccủahuyềndiệu.“Đêexơ”*cótấtcảnhữngtính
chất(ítra làcôngchúngđãbắtđầunhất trígánchoNàngnhữngtínhchất
ấy)củamộttrongcácđốitượngđếntừthếgiớikhác,chúngđãnuôidưỡng
tậtsínhcáimớicủathếkỷXVIIIvàcủakhoahọcviễntưởngthờinay:Nữ
thầntrướchếtlàmộtcontàuNautilus*mới.
Chínhvìvậymàngườitaquantâmđếncáckhớpnốihơnchấtliệucủa
chiếcĐêexơ.Người ta biết rằng nhẵn thín bao giờ cũng là biểu hiện của
hoànhảobởivìkhôngnhẵn thínchứngtỏchỉ làdoconngười thao táckỹ
thuậtlắpráp:bộáocủachúaKi-tôkhôngcóđườngkhâu,cũngnhưcácthiết
bịbaycủakhoahọcviễntưởnglàmbằngkimloạinguyênkhối.ChiếcD.S.
19khôngcóthamvọnglànguyênkhốimặcdầuhìnhdángtổngquátcủanó
đượcphủrấtkín;tuynhiênnhữngchỗkhớpnốicủacácbộphậnđượccông
chúngquantâmhơncả;ngườitasờmãikhôngthôivàonhữngchỗgắnkính,
người ta lướtbàntay lênnhữngrãnhrộngbằngcaosunốicửahậucủaxe
vớicácvùngtiếpgiápbằngkền.TrongchiếcD.S.bắtđầucóhiệntượnglắp
rápmới,dườngnhưngườitachuyểntừthếgiớicủanhữngbộphậnhàngắn
vớinhausangmộtthếgiớicủanhữngbộphậnđặtkềbênnhauvàgắnkết
vớinhauchỉnhờhìnhdạnghuyềndiệucủachúng,điềuđó,tấtnhiên,khiến
tanghĩlàdễdànghơn.
Cònvềbản thânchất liệu,chắcchắn lànóđápứng thịhiếuvềsựnhẹ
nhõm, theonghĩahuyềnảo.Vẫn ít nhiềuquayvềkhíđộng lực, tuynhiên
mớiởchỗđỡcụcmịchhơn,ítgóccạnhhơnphẳngphiuhơnlàkhíđộnglực
ởnhữnggiaiđoạnđầucủa thời thượngnày.Tốcđộởđâyđượcbiểuhiện
bằngnhữngkýhiệu ítchướnghơn, ítgânguốchơn,nhưthểnóchuyển từ
dạnganhhùngcasangdạngcổđiển.Tínhchất tinh thầnhoáấy thấyrõở
tầmquantrọng,sựchămchútvàchấtliệucủanhữngbềmặtlắpkính.Trong
chiếcĐêexơrõrànglàkínhđượctándương,vàchấtliệutônchỉlànền.Tại
đây,cácôkínhkhôngphảilànhữngcửasổ,nhữngôtrổratừvỏxemờđục,
màlànhữngmảnglớnkhôngkhívàrỗngkhông,khumkhumphẳngphiuvà
sáng loángnhưcácbongbóngxàphòng,chất liệumỏngmàchắcnhưcủa
côntrùnghơnlàcủakhoángsản(vảchăngbiểutrưngCitroën,biểutrưngcó
hìnhmũi tên, đã trở thànhbiểu trưng có cánh, như thểngàynayngười ta
chuyểntừphạmtrùđẩysangphạmtrùchuyểnđộng,từphạmtrùđộnglực
sangphạmtrùcơcấu).
Vậyđâylàmộtnghệthuậtđượcnhântínhhoá,vàcóthểlàchiếcĐêexơ
đánhdấusựthayđổitronghuyềnthoạiôtô.Từtrướcđếnnay,chiếcxetuyệt
vờiđúngralàliênquanđếnsứcmạnhthúvật;bâygiờnóđồngthờivừatrí
tuệhơnvừavậtdụnghơn,vàtuycómộtsốnétchiềutheoýmuốnsínhcái
mới(nhưchiếcvôlăngrỗng),chiếcxenàycótínhnộitrợhơn,phùhợphơn
vớisựthănghoadụngcụnộitrợbắtgặptrongcácnghệthuậtnộitrợhiệnđại
củachúng ta:bảngđiềukhiểngiốngcáchbố trí củamộtnhàbếphiệnđại
hơn là trung tâmđiềuđộởnhàmáy:nhữngcánh trậpmỏngbằng tônmờ,
lượnsóng,nhữngcầngạtnhỏđầutrònmàutrắng,nhữngđồnghồtínhiệurất
giảndị, thậmchícáchmạkềncũngkínđáo, tấtcảbiểuđạt loạikiểmsoát
hướngđếnsựvậnhànhtừnayđượcquanniệmtrướchết làphải tiệnnghi.
Rõràngngườitachuyểntừchỗmảimiếtquantâmvềtốcđộsangđểtâmđể
ócvàoláixe.
Dườngnhưcôngchúngđãđoánbiếthếtnhữngđiềumớilạngườitagiới
thiệu:thoạtđầucảmnhậnngayvớicáimới(cảmộtchiếndịchtruyềnthông
đãbáotrướcchocôngchúngnhiềunămnay),họnhanhchóngcốgắngquay
vềvớicáchxửlýthíchnghivàtiệndụng(“Phảitậplàmquen”).Trongcác
giantrưngbày,chiếcxetriểnlãmđượcthamquanhếtsứcchămchú,saymê:
đólàgiaiđoạnkhámphálớnbằngxúcgiác,thờiđiểmthịgiáckỳdiệusắpbị
xúcgiáclậpluậntấncông(bởivìxúcgiáclàgiácquankhiếntađỡlầmlẫn
nhất,ngượcvớithịgiáclàgiácquanhuyềnảohơncả):ngườitasờvàocác
látôn,cáckhớpnối,ngườitamânmêcácđệmlưng,ngườitangồithửlên
ghế,ngườitavuốtvecáccánhcửa,ngườitasờsoạngcácgốidựa;trướcvô
lăng,ngườitalàmbộláixebằngtoànbộcơthể.Đốitượngởđâyđãhoàn
toànbịchiếmđoạt,bịchiếmhữu;rađitừvùngtrờiMetropolis,chiếcDêexơ
trongmộtkhắcđồnghồtrởthànhbồithần,nhờbùaphépấythựchiệnchính
cáihànhđộngkhuyếnmãitiểutưsản.
Văn chương như của Minou Drouet
VỤVIỆCMinouDrouet* trongthờigiandàicóvẻnhưthuộclĩnhvực
trinh thámbí ẩn: cóvụviệc ấyhaykhông cóvụviệc ấy?Người ta đã áp
dụngvàobíẩnnàycáckỹthuậtquenthuộccủacảnhsát(trừtrakhảo,vàgì
nữa!):điềutra,giamgiữ,xembúttích,kỹthuậttâmlývàphântíchnộitại
cáctưliệu.Xãhộiđãhuyđộnghầunhưbộmáytưphápđểgiảiquyếtmộtbí
ẩn“thơca”làvìngườitangờrằngkhôngphảiđơngiảnchỉlàdothịhiếuthơ
ca:bởilẽhìnhảnhmộtcô-bé-thi-sĩhọthấyvừalạlùngvừacầnthiết:đólà
hìnhảnhcầnphảichính thứchoámộtcáchkhoahọc tốiđadochỗnóchi
phốihuyềnthoạitrungtâmcủanghệthuậttưsản:huyềnthoạivềsựkhông
chịu tráchnhiệm(mà thiên tài, trẻemvànhà thơchỉ lànhữnggươngmặt
thănghoa).
Trongkhichờđợipháthiệncáctàiliệukháchquan,tấtcảnhữngngười
đã thamgiavàoviệc tìmramanhmối(vàsốnàyrấtđông)chỉcó thểdựa
trênmột ý niệmchuẩnmựcnàođấy về tuổi thơ và thơ camàhọvốn có.
NhữnglậpluậnhọđưaravềtrườnghợpMinouDrouetđềumangtínhchất
trùngngôn,chẳngcóbấtcứgiátrịchứngminhnàocả:tôikhôngthểchứng
minhnhữngcâuthơtôiphảithẩmđịnhđúnglànhữngcâuthơcủamộtđứa
trẻ,nếu trướchết tôikhôngbiết tuổi trẻ làgìvà thơca làgì: thế làvụán
khéplạichẳngđiđếnđâu.Đâylàthídụmớivềthứkhoahọccảnhsáthão
huyềnđãtiếnhànhđiêncuồngtrongvụônggiàDominici:chỉhoàntoàncăn
cứvàokiểuvõđoánvềkhảnăngcóthểxảyra, thứkhoahọcấydựngnên
mộtsựthậtvòngvo,cẩnthậnloạibỏthựctếcủabịcáohoặccủavấnđềra
ngoài;mọicuộcđiềutracủacảnhsát thuộcloạiấyđềunhằmđitớinhững
địnhđềmàngười tađã tựmìnhđặtra lúcđầu:ônggiàDominicicóphạm
tội,điềuđótrùngkhớpvới“tâmlý”sẵncócủaquanchưởnglý,đólàúmba
lanhậnlấycáitộinằmởbảnchấtcủacácquantoà,đólàlàmvậtbungxung
giơđầuchịubáng,khảnăngcóthểxảyrabaogiờcũngchỉlàkhuynhhướng
củabịcáogiốngvớicácvịxétxửmình.Cũngvậy,nêuvấnđề (mộtcách
giận dữ, như người ta đã nêu trên báo chí) về tính xác thực của thơ ca
Drouet,đólàxuấtpháttừmộtđịnhkiếnvềtuổithơvàvềthơca,vàtấtcả
những gì người ta nhặt nhạnh được dọc đường đều trở về đấy không sao
tránhkhỏi,đólànêuthànhđịnhđềmộtchuẩnmựcvừadựavàothơcavừa
dựavàotuổithơ,theođóngườitasẽxétxửMinouDrouet,đólàphánquyết
MinouDrouet,dùngười taxétxử thếnàođinữa,vừanhư thầnđồngvừa
nhưnạnnhân,vừanhưbíẩnvừanhưsảnphẩm,rốtcuộcnghĩalàmộtcáigì
thuần tuý kỳ ảo, củamọi huyền thoại thơ ca vàmọi huyền thoại tuổi thơ
trongthờiđạichúngta.
Vảchăngchínhsựphốihợpliềulượnghaihuyềnthoạiấygâynêncác
phảnứngvàcácxétxửkhácnhau.Ba thếhệhuyền thoạiđượcnêu lênở
đây:vàinhânvậtcổđiểnthủcựu,dotruyềnthốngmàthùđịchvớiloạithơ-
lộn-xộn,lênánMinouDrouetđủmọicách:nếuquảđólàthơcủacô,thìđấy
làthơcủamộtcôbé,vậylàcôtađángngờ,không“biếtphảitrái”;vànếuđó
là thơcủangườiđã trưởng thành,họ lênáncôbởivì lúcđócô làgiảdối.
Gầnvớithếhệchúngtahơn,vàrấthãnhdiệnbướcvàothơphilý,mộtnhóm
cáctínđồmớiđángkínhsửngsốtpháthiệnra(vàonăm1955)quyềnlựcthơ
ca của tuổi thơ, khen toáng lên là “kỳdiệu”một sựkiệnvăn chương tầm
thường,đãbiếttừlâu;cuốicùngmộtsốngườikhác,nhữngngườitrướcđây
đấutranhchothơ-ca-nhi-đồng,nhữngngườiđãtừngởmũinhọncủahuyền
thoạikhihuyềnthoạilàtiềnphong,lạinhìnthơcacủaMinouDrouetbằng
conmắthoàinghi,mệtmỏidokýứcnặngnềvềchiếndịchanhhùng,vềsự
thônghiểumàchẳnggìcóthểhămdoạđượcnữa(Cocteau*:“Tấtcảnhững
đứatrẻchíntuổiđềucóthiêntài,trừMinouDrouet”).Thếhệthứtư,thếhệ
của những nhà thơ hiện nay, dường như không được hỏi ý kiến: người ta
nghĩrằngvìhọítđượccôngchúngrộngrãibiếtđếnnênphánxétcủahọcó
lẽchẳngcógiá trị chứngminhnào,cũngvì lẽhọchẳngđạidiệnchomột
huyềnthoạinàocả:vảchăngtôingờrằngbảnthânhọchẳngnhậnthấybất
cứđiềugìtrongthơcacủaMinouDrouet.
Nhưng dù người ta tuyên bố thơ của Minou Drouet là ngây thơ hay
trưởngthành(nghĩalàngườitakhenngợihaynghingờ),thìđócũnglàthừa
nhậnthơấyđượcxâydựngtrêntínhkhácbiệtsâusắcdochínhtựnhiênđặt
ragiữa tuổiấu thơvà tuổichínchắn,đócũnglànêu thànhđịnhđề trẻem
nhưmộtconngườiphixãhội,hayítra,conngườicókhảnăngbộtpháttự
phêphánvàtránhkhôngsửdụngnhữngtừngữđãtừngnghe,vớimụcđích
duynhấtlàtựthểhiệnđầyđủnhưmộtđứatrẻlýtưởng:tinvào“thiêntài”
thơcacủa trẻem là tinvàomột thứ trinhsảnvănchương, làmột lầnnữa
xemvănchươngnhưnăngkhiếutrờicho.Mọidấuvết“vănhoá”ởđâyđều
bịxếpvàoloạidốitrá,dườngnhưviệcsửdụngcáctừngữđềuđượctựnhiên
quyđịnhhếtsứcnghiêmngặt,dườngnhưđứatrẻkhôngsốngthườngxuyên
thẩmthấuvớimôitrườngngườilớn;vàphépẩndụ,hìnhảnh,cácchitiếtý
nhịcóđượcởtuổiấuthơlànhữngdấuhiệucủatựphátthuầntuý,trongkhi,
cóýthứchaykhôngthìchúngvẫncứlàkếtquảcủanỗlựcrènluyện,chúng
vẫnđòihỏiphảicómột“chiềusâu”nơisựchínchắncánhâncóphầnquyết
định.
Dùkếtquảđiềutralànhưthếnào,điềubíẩnvẫnchẳngthúvịgìmấy,
chẳngsoisángvềtuổiấuthơcũngnhưvềthơca.Lýdokhiếnchẳngcònai
quantâmđếnnólàởchỗdùngâythơhaychínchắn,thơcaấyvẫnhoàntoàn
cóthựctếlịchsử:ngườitacóthểxácđịnhthờiđiểmcủanó,vàchíítcóthể
nói,đólàhơntámnămmộtchút,trùngvớituổicủaMinouDrouethiệnnay.
Thựcvậy,chungquanhnăm1914cómộtsốnhàthơvị thànhniênmàcác
cuốn lịch sử văn học của chúng ta, hết sức lúng túng khi sắp xếp cái hư
không,thườnggomlạidướicáitênnhãnhặnlàcácThisĩBiệtlậpvàcácThi
sĩĐếnmuộn,cácThisĩPhóngtúngvàcácThisĩTâmtình,v.v..Hiểnnhiên
làphảixếpvàođấycôbéDrouet–hoặcnàngthơcủacôta–bêncạnhcác
thisĩuytínnhưBàBurnat-Provins*,RogerAllard*hoặcTristanKlingsor*.
ThơcacủaMinouDrouetlàthuộcmãnhlựcấy;đólàloạithơcakhônkhéo,
ngọtngào,hoàntoànxâydựngtrênniềmtinrằngthơcalàviệccủaẩndụ,và
nộidungchẳngcógìkhácngoàithứtìnhcảmbithươngtưsản.Cáilốikiểu
cáchtỉatótấymàcóthểxemlàthơca,vàthậmchíngườitacòndẫnratên
của Rimbaud, nhà-thơ-nhi-đồng quen thuộc, điều đó bắt nguồn từ huyền
thoạithuầntuý.Màlàhuyềnthoạihếtsứchiểnnhiên,bởilẽchứcnăngcủa
cácthisĩấylàrõràng:họcungcấpchocôngchúngnhữngkýhiệucủathơ
ca,chứkhôngphảilàthơcađíchthị:họrấttiếtkiệmvàlàmyênlòng.Một
phụnữđãthểhiệnrõràngchứcnăngbềngoàithìphóngtúngcònbềsâuthì
khônngoancủa“mẫncảm”tâmtìnhấy:đólàbàDeNoailles*,chínhbà(thật
làtrùnghợp!)vàothờicủamìnhcũngđãđềtựachonhữngbàithơcủamột
côbé“thiêntài”khác,SabineSicaud*,chếtkhimớimườibốntuổi.
Vậy làxác thựchaykhông thì thơcaấycũngđãcũ–vàcũmèmrồi.
Nhưngngàynayđượcchiếndịchbáochívàvàinhânvậtbảolãnhlàmrùm
beng,thơcaấychochúngtađọcchínhcáimàxãhộitưởnglàtuổiấuthơvà
thơca.Đượcdẫnra,đượccangợihoặcchêbai,nhữngbàithơcủagiađình
Drouetlàcáctưliệuhuyềnthoạiquýgiá.
Trướchếtởđấycóhuyềnthoạivềthiêntàimàchắcchắnngườitakhông
baogiờcóthểnóihếtngọnngành.Cácnhàcổđiểnđãhốngháchtuyênbố
thiêntàilàvấnđềkiêntrì.Ngàynay,thiêntàilàvượtthờigian,làlàmnăm
lêntámtuổiviệcmàthôngthườngngườitalàmnămhaimươilăm.Chỉđơn
giảnlàlượngthờigian:vấnđềlàđinhanhhơntấtcảmọingườimộtchút.
Vậy thời thơ ấu sẽ trở thànhcõiưu ái của thiên tài.Vào thờiđạiPascal*,
ngườitacoituổithơnhưmộtthờibỏlỡ:vấnđềlúcđólàrakhỏithờithơấu
chothậtnhanh.Từthờiđạilãngmạn,nghĩalàtừchiếnthắngtưsản,vấnđề
làởlạithờithơấucànglâucàngtốt.Mọihànhvingườilớncóthểquycho
tuổiấuthơ(kểcảđếnmuộn)đềumangtínhchấtphithờigian,đềucóvẻlạ
lùngbởilàsảnvậtxuấthiệnsớm.Tìnhtrạngtrưởngthànhlạclõngcủatuổi
ấytấtnhiênđòihỏingười taxemnónhưmột tuổicábiệt,hoàntoànkhép
kín,cóquychếđặcbiệt,nhưmộtbảnchấtkhótảnênlờivàbấtkhảtruyền.
Nhưngngaylúctuổiấuthơđượcxácđịnhnhưmộtđiềukỳlạ,ngườita
lạicamđoanđiềukỳlạấychẳngquachỉlàsớmbướcsangnhữngnănglực
củatuổitrưởngthành.Tínhchấtriêngbiệtcủatuổiấuthơdovậymànhập
nhằng,đúngnhưtínhchấtnhậpnhằngcủatấtcảcácđốitượngtrongthếgiới
cổđiển:nhưnhữngquảđậuxanhtrongsosánhcủaSartre*, tuổiấu thơvà
tuổi trưởng thành lànhững lứa tuổikhácnhau,khépkín,không liên thông
đượcvớinhau,thếnhưnglạiyhệtnhau:MinouDrouetkỳlạởchỗđãlàmra
thơcangườilớn,mặcdầucòntrẻcon,đãkéobảnchấtthơcaxuốngbảnchất
trẻthơ.Điềungạcnhiênởđâykhôngphảilàsựhuỷhoạithậtsựcácbảnchất
(kểrađócũnglàchuyệnhếtsứclànhmạnh),màđơngiảnchỉlàsựhỗnhợp
vộivãchúnglạivớinhau.Điềunàyđượcnóilênrấtrõquakháiniệmhoàn
toàncótínhchấttưsảnthầnđồng(Mozart*,Rimbaud,RobertoBenzi*);đối
tượng tuyệtdiệuởchỗ làm trònchứcnăng lý tưởngcủamọihoạtđộng tư
bản chủ nghĩa: rút ngắn thời gian, thu khoảng thời gian con người vào
chuyệnđođếmnhữngkhoảnhkhắcquýgiá.
Tấtnhiên“bảnchất”ấuthơấycónhữngdạngkhácnhautuỳtheotuổi
táccủangườidùngnó:đốivớinhữngnhà“hiệnđạichủnghĩa”,tuổiấuthơ
tiếp nhận phẩm giá ngay từ chất phi lý tính của mình (ở báo L’Express,
ngườitachẳnglạgìkhoatâmlýgiáodục):dovậymàcósựlẫnlộnnựccười
vớichủnghĩasiêu thực!NhưngvớiôngHenriot làngườikhôngchịubiểu
dươngmọinguồngốccủalộnxộn,tuổiấuthơkhôngđượcsảnsinhrabấtcứ
gìkhácngoàicáithúvịvàcáiưutú:đứatrẻkhôngthểlàtầmthườngcũng
chẳngthểlàdungtục,vậylàvẫnhìnhdungmộtloạitrẻemlýtưởng,từtrên
trờirơixuốngbênngoàimọiquyếtđịnhluậnxãhội,vậylàcũnggạtrangoài
cửacủa tuổiấu thơmộtsốđông trẻem,vàchỉ thừanhận là trẻemnhững
chồinonduyêndángcủagiaicấptưsảnmàthôi.Lứatuổiconngườichính
xáctạolậpbảnthânmình,nghĩalàhấpthumạnhmẽxãhộivànhântạo,đối
vớiôngHenriot,thậtngượcđờiđólàlứatuổicủa“bảntính”;vàlứatuổimột
thằngnhócrấtcóthểgiếtmộtthằngkhác(chuyệnlinhtinhxảyracùngthời
vớivụMinouDrouet),vớiôngHenriot,đóvẫnlàlứatuổiconngườidường
như không thể sáng suốt và nhạo báng, mà chỉ có thể “thành thật”, “dễ
thương”và“ưutú”.
Cácnhàbìnhluậncủachúngtalạicóđiểmnhấttrívớinhau,đólàtính
chấtítnhiềutựphụcủaThơca:đốivớitấtcảcácvịấy,Thơcalàmộtchuỗi
liêntụcnhữngkhámphá,đó là têngọihồnnhiêncủaẩndụ.Bài thơcàng
chấtchứanhững“côngthức”,thìcàngđượcxemlàthànhcông.Songchỉcó
nhữngthisĩtồimớitạocáchìnhảnh“đẹp”hoặcchỉtạocáchìnhảnhấymà
thôi.Họngâythơquanniệmngônngữthơcanhưđemcộngcáclờihayho
lạivớinhau,chắchọtưởngrằngthơcavốnlàđểchuyểntảicáiphithựctại,
nêncầnphảibằngbấtcứgiánàophiêndịchđốitượng,chuyểntừLarousse*
sangẩndụ,dườngnhưchỉcầngọisai têncácsựvật làđủ làmchochúng
thànhthơ.Kếtquảlàlốithơcaẩndụthuầntuýấyhoàntoànđượcxâydựng
trênmộtthứtừđiểnthơca,màMolièređãlấyravàitrangchothờiđạicủa
ông,vàthisĩrút trongtừđiểnấyrabài thơcủamình,nhưthểanhtaphải
dịchtừ“vănxuôi”sang“thơ”.ThơcacủagiađìnhDrouetlàlốiẩndụliên
tụchếtsứcchămchútấy,trongđócáctaysốtsắng,cảnamcảnữ,hoanhỉ
nhậnrakhuônmặtsángláng,đầyuylựccủaThơca,Thơcacủahọ(còngì
khiếnantâmhơnmộtcuốntừđiển).
Chínhnhữngkhámpháchồngchấtấysinhraconsốcộnghếtlờikhâm
phụcnàyđếnlờikhâmphụckhác:việcthâmnhậpbàithơchẳngcònlàhành
vi tổng thể,quyếtđịnhmột cáchchậmchạpvàkiên trìquacả loạtnhững
thời gian chết, mà là chất đống những ngây ngất, những hoan hô, những
chàomừngtrònhàolộnngôntừthànhcông:cảởđâycũngthế,chínhlàsố
lượngtạonêngiátrị.NhữngbàithơcủaMinouDrouetxuấthiệntheohướng
đónhưphảnngữcủamọiThơca,ởchỗchúngtrốntránhthứvũkhíđơnđộc
củacácnhàvănlàtínhvănchương:songchỉduynhấttínhvănchươnglàcó
thểlàmchoẩndụthơcathoátkhỏigiảtạo,đểnólộranhưtialoécủachân
lýchinhphụcđượcquasựlảinhảighêtởmcủangôntừ.ĐểchỉnóivềThơ
cahiệnđại(vì tôinghingờcómộtbảnchấtcủathơca,bênngoàiLịchsử
củanó),tấtnhiênlàthơcủaApollinaire*,chứkhôngphảithơcủabàBurnat-
Provins,chắcchắnvẻđẹpcủanó,chânlýcủanólàở tínhbiệnchứngsâu
sắcgiữacáisốngvàcáichếtcủangônngữ,giữabềdàycủatừngữvànỗi
ngán ngẩm của cú pháp. Thế mà thơ của Minou Drouet cứ lải nhải mãi
khôngthôi,nhưthểchúngsợsựimlặng;thơấyrõràngsợhãiconchữvà
sốngbằngcáchchồngchấtcáckiểuxoayxở:nólẫnlộncuộcđờivớichứng
thácloạnthầnkinh.
Vàngườitaantâmvớiloạithơcanàychínhlàvìthế.Mặcdầungườita
cốcườngđiệunólênlàkhácthường,mặcdầungườitalàmravẻsửngsốt
tiếpnhậnnóvớinhữngkiểutántụnglâylanmãi,chínhlốithơlảinhải,lối
liệtkênhữngkhámphá,lốikhéoléotínhtoánsắpxếpnhữngthừathãichẳng
đánggiálàbaoấy,tấtcảdựnglênmộtloạiThơcahàonhoángvàmamgtính
kinhtế:cảởđâycũngngựtrịthứgiả,mộttrongnhữngphátminhquýgiá
nhấtcủathếgiớitưsản,bởivìphátminhnàylàmchokiếmthêmđượctiền
màhànghoábềngoàitrôngvẫncứnhưthật.Chẳngphảingẫunhiênmàtờ
L’ExpressđãvơlấytrườnghợpMinouDrouet:đólàthơcalýtưởngcủamột
thếgiớihếtsứcchămchútđếncáibềngoài;bảnthânMinoudọnđườngcho
nhữngkẻkhác:chỉtốncómộtcôbéđểbướcvàoThiđànlộnglẫy.
LoạiThơcaấytấtnhiêncóTiểuthuyếtcủanó,thểloạitiểuthuyếtnày
sẽlàmộtngônngữcũnghoàntoànminhbạchvàthựctiễn,hàonhoángvà
thôngdụng,chứcnăngcủanósẽđượcniêmyếtvớigiáphảichăng,mộttiểu
thuyếtrất“lànhmạnh”sẽmangtrongbảnthânnónhữngkýhiệurànhrành
vềtínhtiểuthuyết,mộttiểuthuyếtvừachắcchắnvừakhôngđắt:chẳnghạn
Giải thưởngGoncourt đượcgiới thiệuvới chúng ta vàonăm1955như sự
thắng lợi của truyền thống lành mạnh (Stendhal, Balzac, Zola* thế chỗ
MozartvàRimbaudởđây)chốnglạinhữngsựsuyđồicủapháitiềnphong.
Điềuquantrọng,nhưtrongtrangnộitrợởnhữngtờbáophụnữcủachúng
ta,làphảixửlývớicácvậtphẩmvănchươngđểngườitabiếtrõmẫumã,
côngdụngvàgiácảtrướckhimua,vàtrongcácvậtphẩmấyđừngbaogiờ
cócáigìkhiếnngườitabỡngỡ:bởilẽchẳngcóbấtcứnguyhiểmgìkhicao
giọng tuyên bố thơ củaMinouDrouet là lạ thường, nếu như ngay từ đầu
ngườitathừanhậnthơấylàthơ.ThếnhưngVănchươngchỉbắtđầutrước
cáikhông thểgọi tên,đốidiệnvớinhận thứcvềmộtcáikhác xa lạ chính
ngayvớingônngữđangtìmkiếmnó.Chínhsựhoàinghicótínhsángtạoấy,
chính cái chết năng sản ấy là điềumà xã hội chúng ta lên án trong Văn
chươngtốtlànhvàphùphéptrongVănchươngxấuxa.Muốnlalốilênrằng
Tiểuthuyếtlàtiểuthuyết,ThơlàthơvàKịchlàkịch,lốitrùngngônvôtích
sựấylàcùngmộtloạivớinhữngluậtđịnhdanhliênquanđếnquyềnsởhữu
cácTàisảntrongLuậtdânsự:ởđâytấtcảđềuđồngquyvàosựnghiệptư
sảnlớnlao,đólàrốtcuộcconngườiquyvềmộtcủacải,đốitượngquyvề
mộtvậtsởhữu.
Sautấtcảnhữngđiềuđó,cònlạivụviệcbảnthâncôbé.Nhưngxãhội
chẳng việc gì phải than vãnmột cách giả đạo đức: chính xã hội làm hại
MinouDrouet,MinouDrouetlànạnnhânvàchỉlànạnnhâncủaxãhộimà
thôi.Nạnnhânhiếnsinhcầuphúcđểchothếgiớiđượcminhbạch,đểcho
thơca,thiêntàivàtuổiấuthơ,nóitómlạilàsựlộnxộnđượclàmquenmột
cáchdễdàng,vàđểchosựbứcxúcthậtsự,khixuấthiệnthìđãthấychẳng
cònchỗđểlenvàotrêncácbáochínữa,MinouDrouet làđứa-trẻ-tuẫn-tiết
củangườilớnkhaokhátvinhhoathơca;đólàcôbébịgiamnhốthoặcbị
bắtcóccủamộttrậttựthủcựuquytựdovềđiềukỳdiệu.MinouDrouetlà
cô bé mà mụ ăn mày đẩy đi phía trước, trong khi phía sau mụ là chiếc
giườngọpẹpđầyắpnhữngtiềnxu.MộtgiọtnướcmắtchoMinouDrouet,
mộtchútrùngmìnhchothơca,vàthếlàchúngtađượcgiảithoátkhỏiVăn
chương.
Ảnh tranh cử
MỘTSỐcácứngcửviênnghịsĩtôđiểmtờquảngcáotranhcửcủahọ
bằngbứcchândung.Vậy làcoinhư tấmảnhcókhảnăngxoaychiềucần
phảiphântích.Trướchếthìnhcủaứngcửviêntạomốiliênhệcánhângiữa
ngườiđóvớicáccửtri;ứngcửviênkhôngchỉđưachươngtrìnhđểngườita
xemxét,màcòntrưngrakhungcảnhcánhân,tậphợpnhữnglựachọnhàng
ngày thể hiện ở hình dáng, ở cách ănmặc, ở tư thế. Như vậy ảnh có xu
hướngthiếtlậpnềngiatrưởngcủacáccuộcbầucử,tínhchất“cótưthế”của
nhữngcuộcbầucửấy,tínhchấtđóbịrốiloạnbởichếđộbầucửtheotỷlệvà
sựngự trịcủacácđảngphái (cánhhữudườngnhưsửdụngbiệnphápnày
nhiềuhơncánhtả).Khiảnhlàngônngữtỉnhlượcvàlàsựngưngkếtcủatất
cảnhữnggì “khódiễn tảnên lời”vềmặtxãhội, nó trở thànhmộtvũkhí
phản-tríthức,cóxuhướngtránhné“chínhtrị”(nghĩalàmộttậphợpnhững
vấnđềvànhữnggiảipháp)đểlàmlợichomột“trạngthái”,mộtquychếtâm
lý-xãhội.Ngườitabiếtrằngsựđốilậpấylàmộttrongnhữnghuyềnthoại
quantrọngcủachủnghĩaPoujade(Poujadetrêntruyềnhình:“Cácbạnhãy
nhìntôiđây:tôicũngnhưcácbạn”).
Vậyảnhchụpđểtranhcửtrướchếtlàsựthừanhậnmộtcáigìđósâuxa,
philýtínhlanrộngsanglĩnhvựcchínhtrị.Đượctruyềnvàoảnhcủaứngcử
viên không phải là những dự án,mà là những động cơ của ông ta, tất cả
nhữngtrạnghuốnggiađình,tinhthần,kểcảtìnhái,toànbộphongcáchsống
màôngtavừalàsảnphẩm,làmẫumựcvàlàmồinhử.Rõràngphầnlớncác
ứngcửviênđểchochúngtađọcđượctronghìnhảnhcủahọđịavịxãhội
vữngchãi, tình trạngkhoankhoáihiện ramặtvềcácchuẩnmựcgiađình,
pháp lý, tôn giáo, sở hữu những thứ tốt đẹp trời cho của giai cấp tư sản,
chẳnghạnnhưđi lễnhà thờngàychủnhật, thái độbài ngoại,mónbít tết
khoaitâyránvàtròhềbịcắmsừng,tómlạicáimàngườitagọilàmộthệtư
tưởng.Đươngnhiên,việcsửdụngảnhđểtranhcửcoinhưphảiđượcsựtiếp
tay:ảnhlàtấmgươngchotathấycáiquenthuộc,cáiđãbiết,giớithiệuvới
cử tri gươngmặt của chính cử tri được làm sáng sủa, được tôn lên, được
nângcaovờivợiđếntrạngtháimẫumực.Chínhsựgiatăngấyxácđịnhrất
chínhxácnghệthuậtchụpảnhtranhcử:cửtrithấymìnhvừađượcthểhiện
vừađượcsuy tôn,cử triđượcthôi thúc lựachọnchínhmình,uỷnhiệmđể
ngườitabầuchomình:cửtriuỷquyềncho“dòngdõi”củamình.
Cácmẫungười được uỷ quyền khôngđa dạng lắm.Trước hết làmẫu
ngườicóđịavịxãhội,cótưcáchđángkính,hồnghàovàbéomập(cácdanh
sách thuộc phái “quốc gia”) hoặc trắng trẻo và tao nhã (các danh sách
M.R.P.*).Mộtmẫungườikháclàmẫutríthức(nhânđâytôinhấnmạnhđó
lànhữngmẫungười“đượcbiểuđạt”chứkhôngphảinhữngmẫungười tự
nhiên:tínhchấttrí thứcgiảdốicủapháiTậphợpquốcgia,hoặc“sắcsảo”
củaứngcửviêncộngsản.Trongcảhai trườnghợp,ảnhmuốnbiểuđạtsự
kếthợphiếmhoigiữatưduyvàýchí,giữasuynghĩvàhànhđộng:mímắt
hơi nhíu lại để hé ra cái nhìn sắc bén dườngnhư lấy sứcmạnh từmột lý
tưởngđẹpđẽtrongđầu,songvẫnkhôngngừngnhìnvàonhữngtrởngạicó
thực,nhưthểứngcửviênmẫumựcởđâyphảiliênkếtmộtcáchtuyệtvời
chủnghĩaduytâmxãhộivớichủnghĩakinhnghiệmtưsản.Mẫungườicuối
cùngđơngiảnchỉlàmẫu“anhchàngđẹptrai”,lôicuốnsựchúýcủacông
chúng nhờ sức khoẻ và phong độ củamình.Tuy vậymột số ứng cử viên
nhậpvaitàitìnhhaimẫungườicùngmộtlúc:ởmộtgócbíchtrươnglàkhi
còn trẻ, diễn viên đóng vai chàng thanh niên say đắm yêu đương, là anh
hùng(mặcquânphục),vàởgóckháclàlúcđãđứngtuổi,làcôngdântráng
kiệnđẩycáigiađìnhnhỏbécủamìnhraphíatrước.Bởivìmẫuảnhchụp
thườngxuyênđượcbổtrợbằngnhữngthứđikèmrấtrõràng:ứngcửviên
vâyquanhlànhữngđứaconnhỏ(đượctrangđiểmvàchảichuốtnhưtấtcả
cácđứatrẻđượcchụpảnhởPháp),thanhniênnhảydùvớihaicánhtayáo
xắnlên,sĩquanngựcgắnđầyhuânchương.Tấmảnhởđâythựcsựnhưđể
phơiranhữnggiátrị tinhthần:tổquốc,quânđội,giađình,danhdự,chiến
trận.
Ngoàira,bảnthântínhchấtquyướccủaảnhchụpcũngđầynhữngký
hiệu.Tưthếnhìnthẳngtôđậmócthựctếcủaứngcửviên,nhấtlàkhicóđeo
cặpkínhnhưxoimói.Tấtcảởđâyđềubiểuhiệncácphẩmchấtsángsuốt,
nghiêmtúc, thẳngthắn:vịnghịsĩ tươnglainhìn thẳngvàokẻ thù,vào trở
ngại,vào“vấnđề”.Tưthếchụpbaphầntư,thườngxuyênhơn,gợilênquyết
tâmtheođuổimộtlýtưởng:cáinhìnmấthútmộtcáchcaoquývềtươnglai,
nókhôngđốiđầu,nóchếngựvàgieomầmmộtcáigìkhácedèchưaxác
định.Hầuhếtcácảnhchụpởtư thếbaphầntưđềuhướnglên,khuônmặt
ngướcvềphíaánhsángsiêunhiênnó thuhút,nónângkhuônmặt lêncác
miềncủatìnhthươngcaocả,ứngcửviênđạt tớivùngtrờicủanhữngtình
cảmcaothượng,nơimọimâuthuẫnchínhtrịđềuđượcgiảiquyết:hoàbình
vàchiếntranhởAngiêri,tiếnbộxãhộivànhữnglờilãicủagiớichủ,giáo
dục“tựdo”vàsựtrợcấpchongànhcủcảiđường,cánhhữuvàcánhtả(sự
đốilậpluônluôn“vượtquađược”!),tấtcảcùngtồntạihoàbìnhtrongánh
mắt tư lự, hướng chăm chămmột cách cao thượng về phía những lợi ích
huyềnbícủaThểc…
Lục địa bị đánh mất
BỘPHIMLụcđịabịđánhmất*soisángrõrànghuyềnthoạihiệnnayvề
xuhướngchuộngngoạilai.Đólàbộphimtàiliệulớnvề“PhươngĐông”,
lấycớmộtcuộcthámhiểmdântộchọcmơhồnàođấy,tuyhiểnnhiênlàbịa
đặt,dobahoặcbốnngườiItaliarâuxồmtiếnhànhởInsulinde*.Phimrấthào
hứng, tất cả đều nhẹ nhàng, vô hại. Các nhà thám hiểm của chúng ta là
nhữngconngườitrunghậu,lúcnghỉngơithìmêmảivớicáctrògiảitrítrẻ
con:đùanghịchvớimộtchú-gấu-bùa-hộ-mệnhnhỏbé(bùahộmệnhrấtcần
thiếttrongmọicuộcthámhiểm:chẳngcóbộphimvềđịacựcnàomàkhông
cóchúhảicẩuđượcthuầndưỡng,chẳngcóphóngsựnàovềvùngnhiệtđới
lại không có chú khỉ) hoặc hất ngượcmột cách hài hước đĩamì sợi trên
boongtàu.Nhưthếđểnóirằngcácnhàdântộchọchiềnlànhấychẳngbận
tâmmấyđếnnhữngvấnđềlịchsửhoặcxãhội.ViệcthâmnhậpvàoPhương
Đôngđốivớihọchẳngquachỉlàmộtchuyếndulịchnhonhỏbằngtàutrên
biểnxanhlam,trongánhnắngchóichang.VàchínhPhươngĐôngấyngày
naytrởthànhtrungtâmchínhtrịthếgiới,ngườitathấynóởđâyphẳngphiu,
nhẵnnhụivàtômàunhưmộttấmbưuthiếpđãlỗithời.
Biệnphápvôtráchnhiệmthậtrõràng:tômàuthếgiớiluônluônlàmột
cáchđểphủnhậnnó(vàcólẽởđâycầnphảibắtđầumộtvụkiệnmàusắcở
điệnảnh).Bịtướchếtthựcchất,bịđẩyvàomàusắc,bịthoátxácbởichính
vẻhàonhoángcủanhững“hìnhảnh”,PhươngĐôngđãsẵnsàngchothaotác
tránhnémàbộphimchủtrương.Giữachú-gấu-bùa-hộ-mệnhvànhữngđĩa
mìsợingộnghĩnh,cácnhànhânchủnghọccủachúngtaởtrườngquaysẽ
chẳngmất côngmất sứcđểnêu thànhđịnhđềmộtPhươngĐôngvềhình
thứcthìcóphongvịngoạilai,nhưngthựctếlạigiốnghệtnhưPhươngTây,
chíítlàPhươngTâyduylinh.DânPhươngĐôngcócáctôngiáođặcbiệtư?
Điềuđóchẳngquantrọng,nhữngdịbiệtcónghĩalýgìkhicáctôngiáođều
thốngnhấtsâuxaởchủnghĩaduytâm.Mỗinghilễ,dođó,vừađượcchuyên
biệthoávừađượcvĩnhviễnhoá,đồngthờiđượctônlênhàngcảnhtượnglạ
lẫmvàbiểutượngcận-Cơ-đốc-giáo.VàcóhềchinếunhưđạoPhậtthựcchất
khôngphảicơđốcgiáo,bởivìđạoPhậtcũngcócácnicôcạotrọcđầu(chủ
đềbitránglớncủamọitrườnghợpđitu),bởivìnócũngcócácnhàsưquỳ
gốivàxưngtộivớibềtrên,vàcuốicùngbởivì,cũngnhưởSéville*,cáctín
đồđếnphủvànglêntượngThượngđế*.Đúnglàtínhđặctrưngcủacáctôn
giáobaogiờcũngthểhiệnrõrệthơncảởcác“hìnhthức”;nhưngởđâytính
đặctrưngấykhônghềđểlộrõcáchìnhthức,màtônchúnglên,gắnchúng
phụthuộctấtcảvàotínhchấtcơđốcgiáocaohơn.
Người tabiết rõsựhỗnhợpđã luôn luôn làmột trongnhữngkỹ thuật
đồnghoá củaGiáohội.Trong thếkỷXVII, ở chínhPhươngĐôngmàbộ
phimLụcđịabịđánhmấtchỉ racho ta thấycác thiênhướngCơđốcgiáo,
nhữngtusĩdòngTênđirấtxatrongviệcthếgiớihoácáchìnhthứctôngiáo:
đó lànhữngnghi lễ thuộcđạoCơđốcvùngMalabar,nhưngrồicuốicùng
giáohoàngkếtánnhữngnghilễấy.Cácnhàdântộchọccủachúngtanóixa
nói gần đến chính cái “tất cả đều tương tự” ấy: PhươngĐôngvàPhương
Tây, tất cả đều như nhau, chỉ có những khác biệt về sắc thái, cái cốt yếu
giốnghệtnhau,đólàconngườivĩnhviễnhướngvềThượngđế,làtínhchất
vônghĩalývàngẫunhiêncủacácđịalýsovớicáibảnchấtnhânloạikiamà
chỉmộtmìnhKitôgiáonắmgiữchìakhoá.Ngaycáctruyềnthuyết,cảkho
vănhọcdângian“nguyênthuỷ”màdườngnhưngườitacốchấpxemnhưlạ
lùng,chỉcósứmệnhminhhoạcái“Bảnchất”:cáclễthức,cácsựkiệnvăn
hoáchẳngbaogiờđượcđặt trongmốiquanhệvớihoàncảnh lịch sửđặc
biệt,vớiquychếkinhtếhoặcxãhộirõràng,màchỉlàvớinhữnghìnhthái
lớnkhôngrõnétvềcácvùngmiềnvũtrụtươngđồng(cácmùa,giôngbão,
cáichết,v.v.).Nóivềdânchàithìkhônghềchỉraphươngthứcđánhcá,mà
chỉlàbảnchấtlãngmạncủadânchàingậpchìmtrongmàusắcchiềutàvĩnh
viễn,dânchàikhôngđượcxemnhưngười thợvớikỹ thuậtvà lợi íchphụ
thuộcvàomộtxãhộixácđịnh,mànhưvấnđềthânphậnmuônthuởthìđúng
hơn,conngườiởxaphảidấnthânvàonhữnghiểmnguycủabiểncả,người
vợởnhàthởthan,cầunguyện.Cũngthếđốivớinhữngkẻ tịnạnngười ta
giới thiệu lúcđầuvớichúng tamộtđoàndàikéonhauxuốngnúi; rõ ràng
khôngthểxácđịnhđượchọ:đólànhữngbảnthểtịnạnvĩnhviễn,bảnchất
củaPhươngĐônglàsảnsinhranhữngconngườiấy.
Tómlạiởđâyphongvịngoạilaibộclộrõtínhchấtsâuxalàphủnhận
mọitìnhhuốngcủaLịchsử.BằngcáchđưavàothựctếPhươngĐôngvàiký
hiệubảnxứrõrệt,chắcchắnngườitađãtiêmvắc-xinchotoànbộnộidung
liênquan.Mộtchút“tìnhhuống”hờihợtgọilàcó,cungcấplýdocầnthiết
vàthếlàmiễnkhỏiphảiđềcậpđếntìnhhuốngsâuxa.Đốidiệnvớicáixalạ,
Thểchếchỉbiếtcóhaicáchcưxử,cảhaiđềuquèquặt:hoặcthừanhậnnó
nhưconrốimúamay,hoặcxemnóchỉnhưánhphảnchiếucủaPhươngTây.
Dùthếnàothìđiềucănbảnvẫnlàtướcđilịchsửcủanó.Ngườitathấyrằng
những“hìnhảnhđẹp”củabộphimLụcđịabịđánhmấtkhôngthểlàvôtội:
không thể là vô tội khi đánh mất đi cái lục địa đã được tìm thấy lại ở
Bandoeng*.
Thuật chiêm tinh
HÌNHNHƯởPháp, ngân sách hàng nămdành cho “trò phù thuỷ” là
khoảngbatrămtỉfranc.Vìvậycũngbõcôngliếcmắtvàotuầnlễchiêmtinh
củamộttờtuầnbáonhưEllechẳnghạn.Tráivớiđiềucóthểchờđợi,người
takhôngthấychútgìvềthếgiớichiêmbaoởđấy,màlạilàviệcmiêutảhết
sứchiện thựcmộtgiớixãhộinhấtđịnh,giớicácnữđộcgiảcủabáo.Nói
khácđi,thuậtchiêmtinh,chíítởđây,khônghềlàcửamởvàocõimộng,mà
thuầntuýchỉlàtấmgương,làviệcthiếtlậpthựctại.
Nhữngmụcbáochínhvề sốphận (Thời vận,ởbênngoài, ở nhàbạn,
Tráitimbạn) tạonênmộtcáchchuđáonhịpđiệutổngquátcủacuộcsống
cầnmẫn.Đơnvị làmột tuần lễ, trongđó“thờivận” rơivàomộthoặchai
ngày.“Thờivận”ởđây làphầndànhchonội tâm,cho tínhkhí;nó làdấu
hiệutrảinghiệmvềthờigian, làphạmtrùduynhấtquađóthờigianthuộc
chủthểbộclộravàtựgiảiphóng.Nhữngngàycònlại,cácsaochiếumệnh
khôngbiết đếngì khácngoàimột thời gianbiểu:ởbênngoài là lịch thời
giannghềnghiệp,mồituầnsáungày,mỗingàybảytiếngđồnghồởbàngiấy
hoặcởcửahàng,ởnhàbạnlàbữacơmchiều,làchútbuổitốitrướckhiđi
ngủ.Tráitimbạnlàcuộchẹnhòsaukhihếtgiờlàmviệchoặccuộcdandíu
ngàychủnhật.Nhưnggiữacác“lĩnhvực”ấykhôngcósự liên thôngnào:
chẳngcógì,từthờibiểunàysangthờibiểukháccóthểgợinghĩđếnsựđổi
kháchẳnđi;cácnhàgiamởkềbênnhau,chúngkếtiếpnhaunhưngkhông
lâylansangnhau.Cácsaochiếumệnhchẳngbaogiờđặtravấnđềđảolộn
trậttự,chúngtácđộngđếntuầnlễnhỏbé,tôntrọngquychếxãhộivàthời
gianbiểucủagiớichủ.
Ởđây,“laođộng”làlaođộngcủacácnữviênchức,nữthưkýđánhmáy
hoặcnữnhânviênbánhàng;cáinhómvimôvâyquanhnữđộcgiảhầunhư
khôngtránhkhỏilànhómvimôvănphònghoặccửahàng.Nhữngbiếnthái
docácsaochiếumệnhápđặt,hoặcđúnghơnlàđềxuất(bởivìthuậtchiêm
tinhnàycótínhchấtthầnhọcthậntrọng,chẳngbaogiờloạitrừtựdoýchí)
thì ít ỏi lắm, chúngkhôngkhinàohướngđếnchỗđảo lộncuộc sống: sức
nặngcủasốphậnchỉtácđộngđếnhứngthúlàmviệc,căngthẳngđầuóchay
thoảimái, siêngnănghay lơ là,nhữngchuyểndịchnhonhỏ,những thăng
tiếnmơ hồ, những quan hệ cáu kỉnh hoặcmóc ngoặc nhau với các đồng
nghiệpvànhấtlàtìnhtrạngmệtmỏi,cácsaochiếumệnhhếtsứcnhấnmạnh
vàkhônngoanyêucầulàphảingủnhiều,ngủnhiềuhơnnữa.
Còntronggiađìnhthìnổilêncácvấnđềtínhkhí,hụchặchoặctincậy
nhau;thôngthườngđólàmộtgiađìnhvớinhữngphụnữ,ởđấyquantrọng
nhấtlàcácmốiquanhệgiữamẹvàcongái.Giađìnhtiểutưsảncómặtđầy
đủởđây,vớinhữngcuộcthămviếngcủa“họhàng”,nhưngkhôngphải là
“bàconthônggia”,màcácsaochiếumệnhcóvẻkhôngđánhgiácaolắm.
Quanhquẩngầnnhưtoànlànhữngngườitronggiađình,ítthấyámchỉđến
các bè bạn, thế giới tiểu tư sản chủyếugồmbà convà đồngnghiệp, nên
khôngxảy ranhữngkhủnghoảng thật sự trongquanhệ,màchỉ là cácva
chạmnhỏnhặtvềtínhkhívàcácvachạmchẳngđâuvàođâu.Tìnhyêuthìlà
tìnhyêucủaMục tâmtình;đó là“lĩnhvực” táchbiệthẳnra, lĩnhvựccủa
những “chuyện rắc rối” về tình cảm.Mà cũng giống như trong giao dịch
buônbán,tìnhyêuởđâytrảiquacác“bướcđầuhứahẹn”,các“tínhtoánsai”
vàcác“lựachọnlầm”.Nỗibấthạnhởđâychỉlàvặtvãnh:tuầnlễnàynọcó
đámngườingưỡngmộkhôngđônglắm,cóvôývôtứ,cóghenbóngghen
gió.Bầutrờitìnhcảmchỉthựcsựmởrộngtrước“giảiphápaoướcbấylâu”
làcuộchônnhân:nhưnghônnhâncòncần“xứngđôiphảilứa”.
Nétduynhất lý tưởnghoá toànbộ thếgiớisaochiếumệnhnhỏbéấy,
tuyhếtsứccụthểởmộtkhíacạnhkhác,đólàkhôngbaogiờđặtravấnđề
tiềnbạc.Nhânloạitronglĩnhvựcchiêmtinhxoayvầntrênđồnglươnghàng
thángcủamình: lươngbaonhiêulàbấynhiêu,người tachẳngbaogiờnói
đến,bởivìcũng“đủsống”.Cácsaochiếumệnhmiêutảcuộcsốngấyhơnlà
dựbáo rấtnhiều; tương laihiếmkhiđượcnhắcđến,vàđiều tiênđoán thì
luônluônđượctrunghoàbởinhữngkhảnăngdaođộngcóthểthếnàyhay
thếkhác:nếucóthấtbại,thìcácthấtbạiấysẽítquantrọng,nếucónhững
gươngmặtđămchiêu,thìtínhtìnhvuivẻcủabạnsẽlàmchocácgươngmặt
ấytươitỉnh,nếucónhữngquanhệphiềntoái,thìcácquanhệấysẽhữuích,
v.v.;vànếutìnhtrạngchungcủabạnắtphảitốtlên,thìđósẽlàsaukhibạn
tuânthủmộtđợtxửlý,hoặccũngcóthểdochẳngcóxửlýgìhết(nguyên
văn).
Những sao chiếu mệnh rất quan tâm đến đạo lý, chúng chấp nhận
nhượngbộcácđứctính:lòngdũngcảm,đứckiênnhẫn,tínhvuivẻ,sựkiềm
chếbản thân luôn luônđượcyêucầuđểđốimặtvớinhữngđiềubấthạnh
đượcbáotrướcmộtcáchdèdặt.Vàđiềunghịchlýlàthếgiớicủaquyếtđịnh
luận thuần tuýấy lạingay lập tứcbịkhuấtphụcbởi tínhcách tựdo: thuật
chiêmtinhtrướchếtlàtrườnghọccủaýchí.Tuynhiên,dùnhữnglốithoát
đều thuần tuýcó tínhchấthuyễnhoặc,dùnhữngvấnđềcáchcưxửbịné
tránh,thuậtchiêmtinhvẫnlàthiếtchếcủathựctạitrướcýthứccácnữđộc
giảcủamình:nókhôngphảiconđườngthoátra,màlàsựthậthiểnnhiênvề
nhữngđiềukiệnsốngcủacácnữviênchức,cácnữnhânviênbánhàng.
Vậyviệcmiêu tả thuần tuýấy liệucó ích lợigì, bởi lẽdườngnhưnó
chẳngbaohàmbấtcứbùđắpnàobằngcõimộng?Nódùngđểkhẳngđịnh
thực tại bằng cách nêu đích danh thực tại. Với danh nghĩa ấy, nó có chỗ
đứngtrongsốtấtcảnhữngmưutoanbán-tha-hoá(hoặcbán-giải-thoát)lãnh
tráchnhiệmkháchquanhoáthựctại,songkhôngđiđếngiảihoặcthựctại.Ít
nhấtngườitacũngbiếtmộttrườnghợpkháctrongsốnhữngmưutoanduy
danhchủnghĩaấy:đólàVănchương,trongnhữnghìnhthứcthoáihoá,nó
khôngthểđixahơnlàchỉđíchdanhcuộcsốngtrảinghiệm;thuậtchiêmtinh
vàVănchươngcócùngnhiệmvụlàthiết lập“muộnmàng”thựctại: thuật
chiêmtinhlàVănchươngcủagiớitiểutưsản.
Nghệ thuật thanh nhạc tư sản
LÊNLỚPchomộtcasĩgiọngtrầmxuấtsắcnhưGérardSouzaycóvẻsẽ
làhỗnxược,nhưngtôi thấyđĩahátcasĩấyđãghivàigiaiđiệucủaFauré
dườngnhưminhhoạcảmộthuyềnthoạiâmnhạc,ngườitabắtgặplạiởđây
nhữngkýhiệuchủyếucủanghệthuậttưsản.Nghệthuậtấycănbảnlàmang
tínhkýhiệu,nókhôngngừngápđặtchẳngphảilàcảmxúcmàlànhữngký
hiệucủacảmxúc.GérardSouzay thựchiệnchínhđiềuđó:chẳnghạn,khi
phảihátmộtnỗibuồnkinhkhủng,ôngtakhôngbằnglòngvớinộidungngữ
nghĩađơngiảncủacác từngữ, cũngchẳngbằng lòngvớidòngnhạcđệm
theonhữngtừngữấy:ôngtacòncầnphảibikịchhoángữâmcủanỗikinh
khủng,nínlạichobậttunghaiâmsát,đểnỗibấthạnhlồnglênngaytrong
lòngcácconchữ;chẳngaicó thểkhôngthấyđólànhữngnỗidằnvặtđặc
biệtdữdội.Khốnthaycácýđịnhdưthừaấylàmátđicảtừngừ,cảâmnhạc,
vànhất làmối liênkếtgiữachúngvớinhau,chínhmối liênkếtấy làmục
tiêucủanghệthuậtthanhnhạc.Âmnhạccũngnhưcácnghệthuậtkhác,kể
cảvănchương:hìnhthứccaonhấtcủathểhiệnnghệthuậtlàởchỗtheocho
sát,cónghĩalàsuychocùnggầngiốngnhưđạisốhọc:mọihìnhthứccần
phảihướngtớitrừutượnghoá,điềunày,tabiết,khônghềtráivớikhoáicảm.
Vànghệ thuật tưsảnkhước từchínhđiềuấy,nó luôn luônxemkhách
tiêudùngcủamìnhnhưnhữngkẻngây thơnêncầnphảibàysẵncả ravà
nhắcđinhắclạiýđịnh,vìsợrằngngườitahiểukhôngđầyđủ(nhưngnghệ
thuật cũng làmột thứmậpmờ, dường như luôn luôn nói ngược lại thông
điệpcủachínhnó,vàđặcbiệtlàvớiâmnhạc,nóchẳngbaogiờlàbuồnhay
vuitheođúngtừnglitừngtí).Nhấnmạnhtừngữbằngcáchlàmnổibậtquá
đángngữ âm của nó,muốn rằng âmyết hầu của từđàobới* phải là nhát
cuốcbậpxuốngđất,vàphụâmrăngcủatừlòng*phảilàsựdịudàngthấm
sâu,đólàthựchiệnđúngtừnglitừngtívềmặtýđịnh,chứkhôngphảilàvề
mặtmiêutả,đólàthiết lậpnhữngmốitươngquanquáđáng.Hơnnữacần
phải nhắc lại ở đây rằng tinh thần loại kịch lâm lymà cách diễn tấu của
GérardSouzaychịuảnhhưởngchínhlàmộttrongnhữngthànhtựulịchsử
củagiaicấptưsản:ngườitabắtgặplạichínhtìnhtrạngchồngchấtýđịnhấy
trongnghệthuậtcủacácdiễnviêntruyềnthống,nhưtabiếthọlàcácdiễn
viêndogiaicấptưsảntạonênvàtạonênchomình.
Kiểunhấnngữâmhết sức tỉmỉấyđem lại chomỗiconchữmột tầm
quan trọng quá quắt, đôi khi dẫn đến phi lý: thật là một sự trịnh trọng
(solennité)hàihướckhinóxuấtphát từchỗ láy lạihai chữncủa từ trịnh
trọng (solennel),và thật làmộthạnhphúc (bonheur) ít nhiều lộnmửakhi
hạnhphúcấyđượcthểhiệnvớichúngtabằngcáchdằnngữâmđầuđểtống
hạnhphúcrakhỏimiệngnhưkhạcnhổmộtcáihột.Điềunàylạicũngkhiến
nghĩtớihuyềnthoạidaidẳngmàchúngtôiđãđềcậpđếnkhinóivềthơca:
quanniệmnghệthuậtnhưphépcộngcácchitiếttậphợpvớinhau,nghĩalà
đầyắpýnghĩa:sựhoànhảotheokiểuchilicủaGérardSouzaytươngđương
hếtsứcsítsaovớithịhiếucủaMinouDrouetvềlốiẩndụvặtvãnh,hoặcvới
nhữngtrangphụclôngchimcủaChanteclerc,làm(năm1910)bằngcáclông
chimxếpchồnglênnhautừngcáimột.Nghệthuậtấyhămdoạbằngchitiết,
rõ ràng tráingượcvớichủnghĩahiện thực,bởivìchủnghĩahiện thựcđòi
hỏisựđiểnhìnhhoá,nghĩalàsựhiệndiệncủacấutrúc,cũnglàcủaquãng
thờigian.
Nghệthuậtgiảitíchấykhôngtránhkhỏithấtbạinhấtlàtrongâmnhạc,
nơisựchânthậtbaogiờcũngchỉcóthểlàthuộclĩnhvựchơithở,ngữđiệu,
chứ không phải ngữ âm.Vì thế những cách phân tiết củaGérard Souzay
không ngừng bị huỷ hoại bởi sự biểu hiện thái quámột từ ngữ, từ ấy bắt
buộcmột cách vụng về phải xen lĩnh vực trí tuệ ký sinh vào trong lời ca
mượtmàtrơnbóng.Dườngnhưđếnđâytachạmtớinỗikhókhăntolớncủa
biểudiễnâmnhạc:làmnổibậtsắctháivùngnộitạicủaâmnhạc,vàvớibất
cứgiánàocũngkhôngđượcápđặtsắctháiấytừbênngoàinhưmộtkýhiệu
thuần tuý trínăng:cómộtchân lýâmnhạckhoáicảm,chân lýđầyđủ,nó
khôngchịuđựngđượcsựvướngvíucủacáchthểhiện.Chínhvìthếmàdiễn
tấu của các nhạc sĩ điêu luyện tài ba thường khiến họ chẳng hài lòng: lối
rubato*củahọ,phóngtúngquávàlàkếtquảcủanỗlựcbiểuhiệnýnghĩarõ
rệt, pháhuỷcơcấuvốnchứađựngđầyđủchẳng thiếugìnhữngđiềubản
thânnómuốnnóilên.Mộtsốnghệsĩkhôngchuyên,hoặchơnnữamộtsố
nghệsĩchuyênnghiệpđãtìmlạiđượcđiềumàngườitacóthểgọilànéttổng
quátcủabảnnhạc,nhưPanzéravới thanhnhạc,hayLipattivớiđàndương
cầm,họđạt tớimứcchẳng thêmbấtcứýđịnh nàovàonhạccả:họkhông
đonđảđỡđầnchungquanhmỗichitiết,tráingượchẳnvớinghệthuậttưsản
luôn luôn lộ liễu.Họ tin tưởng vào chất liệu quyết định trực tiếp của âm
nhạc.
Chất dẻo
TUYmangnhữngcáitênmụcđồngHyLạp(Polystyrène,Phénoplaste,
Polyvinyle,Polyéthylène),chấtdẻo*màngườitavừatậptrungcácsảnphẩm
trongmộtcuộctriểnlãmvềcănbảnlàmộtchấtgiảkimthuật.Côngchúng
xếphàngdàitạilốivàophòngtriểnlãmđểxemthựchiệnthaotáchuyềnảo
tuyệttrần,đólàsựchuyểnđổichấtliệu;mộtcỗmáylýtưởnghìnhốngvà
thon(hìnhdángthíchhợpđểthểhiệnbímậtcủaquátrình)kéonhẹnhàngra
từtrongđốngtinhthểmàulụcnhạtnhữngcáikhaynhonhỏbóngbẩyvàcó
khíarãnh,ởđầunàylàchấtliệuthô,từđấtmàra,cònđầukialàđồvậthoàn
hảo,liênquanđếnconngười;vàgiữahaitháicựcấychẳngcógìhết;màchỉ
làmộtchặngđường,cómộtnhânviênđộimũlưỡitraitheodõisơsơ,nửa
nhưthượngđế,nửanhưngườimáy.
Nhưvậy,chấtdẻokhôngphảichỉlàchấtliệumàchínhlàýniệmvềsự
biếnđổivôcùngtậnchấtliệu,chấtdẻo,nhưcáitêntầmthườngcủanónói
lên,làtínhchấtcómặtkhắpnơicủaChúahiệnhình;vàchínhdovậymànó
làmộtchấtliệukỳdiệu:phépmầubaogiờcũnglàsựchuyểnđổiđộtngột
củatựnhiên.Chấtdẻohoàntoànthấmđượmtínhchấtngạcnhiênấy:nólà
đồvậtthìítmàlàdấutíchcủachuyểnđộngthìnhiều.
Vàvìchuyểnđộngấyởđâyhầunhưlàvôtận,nóbiếnđổicáctinhthể
nguyênlaithànhvôsốnhữngđồvậtcàngngàycàngkỳdịhơn,chấtdẻotóm
lạilàcuộctrìnhdiễnphảilýgiải:cuộctrìnhdiễnchínhnhữngkếtquảđầura
của nó.Trướcmỗi hình thái cuối cùng (va li, bàn chải, thùng xe ô tô, đồ
chơi,vảivóc,ốngnước,chậuthauhoặcgiấy),đầuóckhôngngừngxemchất
liệunguyênthuỷnhưcáigìđókhóhiểu.ChínhvìđặctínhFrégolicủachất
dẻolàtổngthể;nócóthểtạoracảnhữngcáixôcáichậucũngnhưcácđồnữ
trang.Dođómàhếtngạcnhiênnàyđếnngạcnhiênkhácmãikhông thôi,
conngườimơmộngtrướcvôvànsinhsôinảynởcủachấtliệu,trướcnhững
mốiliênquanbắtgặpgiữanguồngốcchỉcómộtvàcáckếtquảlạirấtnhiều.
Điềungạcnhiênấyvảchăngcũngđángmừng,bởivìquanhữngbiếnđổivô
vàn,conngườiđođượcsứcmạnhcủamình,vàngayquátrìnhcủachấtdẻo
cũngđemlạichoconngườiniềmsảngkhoáiđượclướtđikỳdiệudọctheo
Tựnhiên.
Songkhoảnbùtrừcủathànhcôngấylàởchỗchấtdẻo,đượcthănghoa
thànhchuyểnđộng,hầunhưchẳngcòntồntạinhưchấtliệu,cấutạocủanó
là tiêucực:chẳngrắnchắcchẳngsâuxa,nóđànhphảibằng lòngvới tính
chấtthựcthểtrungtínhmặcdầucólợithếhữuíchlàbềndai,trạngtháicoi
nhưđơngiảnchỉ là trìhoãn trướckhivứtbỏ.Trong lĩnhvựcnên thơcủa
nhữngchấtliệulớn,đólàmộtvậtliệubịbỏrơi,biếnmấtgiữacaosutuôn
tràovàkimloạirắndẹt:nókhôngtạorabấtcứsảnphẩmthậtsựnàothuộc
dạngkhoángchất,bọt,sợi…Đólàmộtthựcthểbịbiếnchất:dùởtrạngthái
nào,chấtdẻovẫngiữvẻngoàikếtthànhtừngmảng,mộtcáigìđómờmờ,
trôngnhưkemvàsềnsệt,bấtlựcchẳngbaogiờđạttớiđượcđộphẳnglìcủa
Tựnhiên.Nhưngđiềuphảnbộinóhơncảchínhlàâmthanhnóphátra,vừa
rỗngvừaxẹp: tiếngđộngcủanólàmhạinó,cũngnhưcácmàusắc,bởi lẽ
dường như chỉ có thể xác định được nhữngmàu nàomang tính hoá chất
nhất:từmàuvàng,màuđỏvàmàuxanh,nóchỉgiữlạitrạngtháixâmlấn,
chỉ sửdụngchúngnhư sửdụngcái tên có thểnêuđượcnhữngkháiniệm
màusắcmàthôi.
Thịhiếuchấtdẻolàmnổibậtsựtiếntriểnhuyềnthoạivềcủagiả*.Ta
biếtrằngcủagiảlàmộtcáchsửdụngtưsảnxétvềmặtlịchsử(nhữngcủa
giảvềtrangphụccótừthờiđăngquangcủachủnghĩa tưbản);nhưngcho
đếntậnngàynay,củagiảvẫn luôn luôn tỏ rõ thamvọng,nó thuộcvề thế
giớicủaravẻchứkhôngphảicủasửdụng;nónhằmtái tạovớichiphírẻ
nhấtnhữngchấtliệuhiếmnhấtnhưkimcương,lụa,lôngvũ,dalông,bạc,tất
cảcáibóngbẩyxahoacủathếgiới.Chấtdẻogiáhạlàvậtliệunộitrợ.Đólà
chấtliệukỳảođầutiêncamchịumangtiếnglàxoàngxĩnh;nhưngchínhvì
cáixoàngxĩnhấylàlýdovênhvangtồntạicủanó:đâylàlầnđầutiêncái
giả nhằmvào thứ thông thường chứkhôngnhằmvào thứhiếm.Và thế là
chứcnăngxaxưacủatựnhiênđãthayđổi:nókhôngcònlàýniệm,làChất
liệuthuầntuýđểtìmkiếmhoặcmôphỏngnữa;mộtvậtliệugiảtạo,dồidào
hơntấtcảcácmỏtrênthếgian,sẽthaythếnó,sẽchiphốingaysựsángtạo
racácdạngthức.Mộtđồvậtxahoaluôngắnbóvớiđất,luôntrântrọnggợi
lạinguồngốckhoángvậthoặcđộngvậtcủanó,yếutốthiênnhiênmànóchỉ
làmộtvậthiệnhữu.Chấtdẻohoàntoànbịngậpchìmtrongsửdụng:rồiđến
lúcngườitasẽsángtạoranhữngđồvậtđểthoảmãnniềmthíchthúđượcsử
dụngchấtdẻo.Thứbậccủacácchấtliệubịhuỷbỏ,chỉmộtchấtthaythếcho
tấtcảcácchấtkhác: toànthếgiớicóthểbịchấtdẻohoá,vàngaycảcuộc
sốngnữa,vìhìnhnhưngười tabắtđầu làmcácđộngmạchchủbằngchất
dẻo.
Đại gia đình loài người
NGƯỜITAđã tổ chức tại Paris cuộc triển lãm ảnh lớn vớimụcđích
chứngtỏtínhphổbiếncủacáchànhviloàingườitrongđờisốnghàngngày
ởtấtcảcácxứsởtrênthếgiới:sinh,tử,laođộng,hiểubiết,tròchơiđềucó
nhữnghànhxửnhưnhauởkhắpmọinơi;cómộtgiađìnhloàiNgười.
TheFamilyofMan*,chíítđấylànhanđềgốccủacuộctriểnlãmtừHoa
Kỳđếnvớichúngta.PhápđãdịchlàĐạiGiađìnhloàiNgười.Nhưvậy,nếu
nhanđềbanđầucó thểhiểu làsựdiễn tả thuộc lĩnhvựcđộngvật,chỉghi
nhậnnét tương tựcủacáchànhvi, tính thốngnhấtcủamộtgiống loài, thì
nayđãđượcđạođứchoá,tìnhcảmhoámộtcáchrộngrãi.Thếlàchúngta
lậptứcbịtrảvềvớihuyềnthoạinhậpnhằng“cộngđồng”nhânloại,nólàcái
nuôidưỡngcảmộtbộphậnchủnghĩanhânvăncủachúngta.
Huyền thoạiấyvậnhành theohaigiaiđoạn: thoạtđầungười takhẳng
địnhsựkhácbiệtcủacáchìnhtháinhânchủng,ngườitađặcbiệtchúýđến
tínhchấtxalạ,ngườitachỉranhữngbiếntháivôcùngtậncủagiốngloàivới
cácmàuda,cáchộpsọvàcác tậpquánkhácnhau,người tavôcăncứso
sánhthếgiớivớihìnhảnhthápBabel.Rồitừtínhđadạngấy,ngườitaphù
phéprútrasựthốngnhất:conngườisinhra,laođộngvàchếtkhắpnơinhư
nhau;vànếutrongcáchànhviđócòntồntạivàiđặcđiểmnàođấyvềbộtộc,
người tachí ít lạichorằngvềcănbảncáchànhviấyđềucó“bảnchất tự
nhiên”yhệtnhau,sựkhácbiệtcủachúngchỉlàởhìnhthứcvàkhôngphủ
nhậnchúngđềubắtnguồn từmộtgốcgácchung.Điềunàyhiểnnhiên lại
quay về chỗ tiên quyết khẳng định có một bản chất nhân loại, và thế là
ThượngđếlạiđượcđưavàotrongcuộcTriểnlãmcủachúngta:tínhđadạng
củaloàingườinóilênquyềnlực,sựphongphúcủaThượngđế;tínhthống
nhất trong các hành vi của họ chứng tỏ ý chí củaNgười.Điều đó tờ giới
thiệu cuộc triển lãm nói lên với chúng ta qua ngòi bút của ông André
Chamsonkhẳngđịnhrằng“cáinhìnấyhướngvềthânphậnconngườixem
rahơigiốngvớicáinhìnnhântừcủaThượngđếhướngvềcáitổkiếnnực
cườivàtuyệtvờicủachúngta”.
Ýđịnhduylinhđónổibậtthêmquanhữnglờidẫnkèmtheomỗiphần
củaTriển lãm: các lời dẫn ấy thường là những cách ngôn “nguyên thuỷ”,
nhữngtiếttrongKinhCựuước;tấtcảđềunóilêntrínăngvĩnhhằng,những
khẳngđịnhvượtrakhỏiLịchsử:“TráiĐấtlàmộtbàmẹchẳngbaogiờchết.
Hãyăncơmănmuốivànói lên sự thật,v.v.”;đó là sựngự trị củanhững
chânlýcáchngôn,làsựkếtnốicácthếhệloàingười,ởmứcđộđồngnhất
hếtsứcchungchung,khisựthậthiểnnhiênchỉcòncógiátrịtrongngônngữ
thuầntuý“thơca”.Tấtcảởđây,nộidungvàcácảnhchụprấtđẹp,cáclời
chúthích,đềunhằmloạibỏsứcnặngquyếtđịnhcủaLịchsử:chúngtabịníu
giữbởinétgiốnghệtnhautrênbềmặt,bịchínhtínhđacảmngănkhôngcho
đisâuvàovùngphíasaucủacáchànhvinhânloại,nơisựthahoálịchsử
dẫnđếnnhững“khácbiệt”kiamàởđâychúng tasẽgọimộtcáchhếtsức
đơngiảnlàcác“bấtcông”.
Huyềnthoạivề“thânphận”conngườiấydựatrênsựhuyễnhoặctừxa
xưa,nóluônđặtBảnchấttựnhiênởdướiđáycủaLịchsử.Mọichủnghĩa
nhânvăncổđiểnđềukhẳngđịnhrằngnếucàomộtchútlớpbênngoàicủa
lịchsửnhânloạivới tínhtươngđốicủacácchếthiếthoặcsựkhácbiệtbề
mặtcủacácmàuda(nhưngsaongười ta lạikhônghỏichamẹcủaEmmet
Till,chàngthanhniêndađenbịnhữngkẻdatrắngsáthạilàhọnghĩgìvềcái
đạigiađìnhloàingười?),ngườitasẽrấtnhanhchóngđiđếncộinguồnsâu
xacủabảnchấtnhânloạiphổquát.Chủnghĩanhânvăntiếnbộ,tráilại,phải
luônluônnghĩđếnđảongượctrậttựcácquanhệcủasựbịpbợmtừrấtxa
xưakia, khôngngừngcạo sạchgỉ chobảnchất tựnhiên, chonhững“quy
luật”vànhững“hạnchế”củanóđểphátlộởđấyLịchsửvàđểcuốicùng
thấyBảnchấttựnhiênchínhnócũngmangtínhlịchsử.
Cácthídụư?Chínhlànhữngthídụtrongcuộctriểnlãmcủachúngta
đấy thôi.Sinhư?Tửư?Vâng,đó lànhữngsựkiệncủabảnchất tựnhiên,
nhữngsựkiệnphổquát.NhưngnếungườitatướcbỏLịchsửcủachúngđi,
thìchẳngcòngìđểnóivềchúngnữa,việcbìnhluậntrởnênthuầntuýtrùng
ngôn;theotôiảnhchụpởđâythấtbạirõràngquá:nóilạisinh,tửlàsinh,tử
chẳngthôngbáođượcgìhết.Đểchonhữngsựkiệntựnhiênấyđếnđượcvới
mộtngônngữthậtsự,thìcầnphảiđưachúngvàolĩnhvựccủatrithức,nghĩa
là tiênquyếtkhẳngđịnhngười tacó thểbiếnđổichúng,bắtngaycái tính
chất tựnhiêncủachúngphảichịusựphêpháncủachúng ta lànhữngcon
người.Bởivìdùmuônthuởthếnàođinữa,thìchúngvẫncứlànhữngdấu
hiệucủavănbản lịch sử.Tấtnhiênđứa trẻvẫn luôn sinh ra, nhưng trong
khốitổngthểcủavấnđềnhânloại,“bảnchất”củahànhviấycócanhệgì
vớichúngtasovớicácphươngthứctồntạicủađứatrẻ,cácphươngthứcấy
lạihoàn toànmangtính lịchsử?Đứa trẻsinhracósuônsẻhaykhông,có
làmchobàmẹđauđớnkhông,nócóbịtửvonghaykhông,triểnvọngtương
lai củanó ra sao, điềuđó các cuộcTriển lãmcủa chúng ta lẽ ra phải cho
chúngtabiết,chứkhôngphảilàbàicatrữtìnhmuônthuởvềsựsinhnở.Và
vớicáichếtcũngthế:chúngtathậtsựcónênngợicathêmmộtlầnnữabản
chất của nó, để quênmất rằng chúng ta có thể làm bao nhiêu chuyện để
chốnglạicáichết?Chúngtaphảibiểudươngquyềnlựccònrấttrẻ,cònquá
trẻấy,chứkhôngphảilàsựgiốngnhauyhệtvôbổcủacáichết“tựnhiên”.
VànóigìvềlaođộngmàcuộcTriểnlãmđặtvàosốnhữngsựkiệnlớn
phổquát,xếpnónganghàngvớisinhvàtử,nhưthểnóhếtsứchiểnnhiên
thuộccùngphạmtrùtínhtấtyếu?Dùlaođộnglàmộthànhvitừxửatừxưa
thìnóvẫncứlàmộtsựkiệnhoàntoànmangtínhlịchsử.Trướchết,trong
cácphươngthứclaođộng,độngcơlaođộng,mụcđíchlaođộngvàlợiích
laođộng,rõrànglàsẽchẳngbaogiờtrungthựcnếuđánhđồngthuầntuývề
mặthànhvingườithợthuộcđịavàngườithợphươngTây(chúngtahãythử
hỏinhữngngườilaođộngBắcPhiởkhuGoutted’or*xemhọnghĩgìvềcái
đại gia đình loài người). Thế rồi cả trong tính tất yếu của lao động nữa:
chúngtabiếtrằnglaođộnglà“bảnchấttựnhiên”chừngnàonólà“cólợi”,
vàkhithayđổitínhtấtyếucủalợiích,cóthểmộtngàynàođóchúngtasẽ
thayđổi tính tấtyếucủa laođộng.Chính laođộngấy, laođộnghoàn toàn
lịchsửhoá,cólẽlàđiềucầnphảichochúngtabiết,chứkhôngphảilàchất
thẩmmỹvĩnhhằngcủanhữnghànhvicầncù.
Vìvậy,tôierằngchứngminhchothuyếtrốtcuộcquytấtcảvềnguồn
gốcAdamchínhlàbảolãnhchotínhbấtdibấtdịchcủathếgiớibằngmột
“trínăng”vàmột“chấttrữtình”,tônnhữnghànhvicủaconngườilênthành
bấttửchỉlàđểbàibáchơncáchànhviấymàthôi.
Ở rạp tạp kỹ
THỜIGIANcủakịch,dùlàkịchnào,đềuluônluôngắnkết.Thờigian
củatạpkỹ,theođịnhnghĩa,làđứtđoạn;đólàthờigiantứckhắc.Vàđólàý
nghĩacủatạpkỹ:thờigiancảnhdiễnphảilàthờigianchínhxác,thựctế,vũ
trụ,thờigiancủachínhsựvật,chứkhôngphảilàthờigiandựbáo(bikịch)
haythờigianduyệt lại (anhhùngca).Lợi thếcủa thờigiansítsaoấy làở
chỗnócóthểphụcvụtốtnhấtchođộngtác,bởivìrõràngđộngtácchỉcó
thểtồntạinhưcảnhdiễnkểtừlúcthờigianbịcắtđứt(chúngtathấyrõđiều
ấytronghộihoạlịchsửlànơiđộngtácbịbắtchộpcủanhânvật–màtôiđã
gọiởchỗkháclàcáinumen–đìnhchỉdòngchảythờigian).Xétchocùng,
tạpkỹkhôngphảichỉlàkỹthuậtgiảitríđơnthuần,màlàđiềukiệncủakỹ
xảo(theonghĩaBaudelairedùngthuậtngữnày).Lấyđộngtácrakhỏidòng
chảyêmảcủathờigian,trìnhbàyđộngtácấyởtrạngtháicựcđiểm,quyết
định,làmchonónhưthuầntuýhiểnhiện,giảitoảnókhỏimọinguyênnhân,
khaitháccạnkiệtnónhưmộtcảnhtượng,chứkhôngphảinhưmộtsựbiểu
đạt,đólàmỹhọcnguyênlaicủatạpkỹ.Nhữngđồvật(củacácnghệsĩlao
xuốngbắt)vànhữngđộngtác(củacácnghệsĩnhàolộn)gộtbỏhếtthờigian
(nghĩa làđồng thờigộtbỏcái tìnhcảm*vàcái tư tưởng*)nổibật lênnhư
nhữngkỹxảothuầntuý,khôngkhỏigợitanhớđếnsựchínhxáclạnhlùng
củanhữnggìBaudelairenhìnthấykhisửdụngcầnsa,vềmộtthếgiớihoàn
toàngột sạchkhỏimọi tính chất tinh thầnbởi lẽ thếgiới ấyđãhoàn toàn
khướctừthờigian.
Vậylàtrongtạpkỹ,tấtcảđềuđượcthựchiệnđểdẫntớiđềcaothậtsự
đồvậtvàđộngtác(điềunàytrongthếgiớiphươngTâyhiệnđạichỉcóthể
tiếnhànhkhichốnglạicáccảnhdiễntâmlý,vànhấtlàchốnglạikịch).Tiết
mụctạpkỹhầunhưbaogiờcũngđượccấuthànhbởimộtđộngtácvàmột
vậtliệuráplạivớinhau:nhữngnghệsĩtrượtbăngvàcácvánnhúnsơnmàu
đểnhảylấyđà,cáccơthểtraođổivớinhaucủanhữngnghệsĩnhàolộn,các
nghệsĩmúavànhữngnghệsĩ làmxiếcchân(tôithúthậtđặcbiệtưathích
nhữngtiếtmụcxiếcchânấy,bởivìởđócơthểđượckháchquanhoáthành
sựnhẹnhàng: không còn là vật thể rắn chắcvàđượcphóng ra như trong
nhào lộn thuần tuý,màđúnghơnđấy làmột thểchấtmềmvàđặc,dễuốn
theonhữngcửđộngcựcngắn),nhữngnhàđiêukhắchómhỉnhvớicácbột
nhãonhiềumàusắc,nhữngnhàảothuậtgặmgiấy,gặmlụa,gặmthuốclá,
nhữngkẻmóctúiđánhxoáyđồnghồ,vítiềnv.v..Vảlạiđộngtácvàđồvật
củanólànhữngvậtliệutựnhiênchỉcógiátrịkhixuấthiệntrênsàndiễntạp
kỹ(hoặcxiếc)vàgiá trịấylàLaođộng.Tạpkỹ,chí ít trongbộphậnbiến
tháicủanó(bởivìcahátgiữvị trínổibậtởMỹ,bắtnguồntừmộthuyền
thoạikhác), tạpkỹ làhình thái thẩmmỹcủa laođộng.Mỗi tiếtmụcđược
trìnhdiễnởđấyđềulàsựthựchànhhoặckếtquảcủacôngphulaođộng:khi
thìhànhđộng(nhưhànhđộngcủanghệsĩtunghứng,củanghệsĩnhàolộn,
củadiễnviênkịchcâm)xuấthiệnnhưthànhquảcuốicùngcủamộtđêmdài
tập luyện,khi thì laođộng(cáchoạsĩ,cácnhàđiêukhắc,các taypha trò)
đượctáitạohoàntoàntrướccôngchúngaborigine*.Dùthếnàothìđócũng
làsựkiệnmớimẻđangdiễnra,vàsựkiệnấyđượctạothànhbởinỗlựchoàn
thiệnmongmanh.Haynóichođúng,nỗlựcấyđượcnắmbắtởđỉnhcaocủa
nó,ởthờiđiểmhầunhưkhôngthểcó,khinỗlựcsắpđạttớichỗhoànthành
tuyệtvời,songchẳngphảihoàntoànkhôngcònnguycơthấtbại.Ởrạptạp
kỹ,tấtcảđềulàhầunhưđạtđược;nhưngchínhcáihầunhưấytạonêncuộc
trìnhdiễn,vàgiữchocuộctrìnhdiễnphẩmchấtlaođộngcủanó,bấtkểsự
chuẩnbị.Vìvậy,xemdiễntạpkỹ,khôngphảilàxemkếtquảcủahànhđộng,
mà làxemphương thức tồn tạicủanó,xemcái thờiđiểmmongmanhđạt
đượccủanó.Đấylàcáchđểlàmchotrạngtháimâuthuẫncủalịchsửloài
ngườitrởnêncóthểxảyra:trongđộngtáccủanghệsĩđồngthờivừahiển
hiệnhệthốngcơbắpcụcmịchcủacôngphulaođộngcamgotừtrước,vừa
cáinhẹnhõmbaybổngcủahànhđộngdễdàng,xuấtpháttừvùngtrờihuyền
ảo:tạpkỹlàlaođộngcủaconngườiđượcghivàokýứcvàđượcthănghoa;
nỗinguyhiểmvàsựnỗlựcđượcbiểuđạtngaytronglúckhángiảcườihay
thôngcảm.
Tấtnhiên,tạpkỹcầnđếnmộtphéptiênsâusắcxoáđimọicáixùxìcủa
côngphulaođộngvàchỉđểlạicôngtrìnhhoànthiện.Đâylàchỗngựtrịcủa
cácquảcầuóngánh,cáccâygậynhẹnhõm,cácđồđạcthonthon,cáctơlụa
hoáhọc,cácvải trắngsột soạtvànhữngcâychuỳ lấp lánh;baonhiêu thứ
đậpvàomắtởđâynêulênsựdễdàng,thểhiệnởcácchấtliệusángsủavà
cácđộngtácgắnkết:khithìanhđànônglàgiáđỡđượcdựnglên,làcáicây
để chị phụ-nữ-dây-leo bám vào; khi thì đó là cảm giác ngây ngất rung
chuyểntoànthân,lâylancảrạp,lúcbăngngườira,rồitheotrọnglượnglao
xuống,nhưngkhôngbịkhuấtphụcmàđượcthănghoavìlạinảylên.Trong
cáithếgiớióngánhkimloạiấy,nhữnghuyềnthoạixaxưavềnảymầmlại
nổilênđemnhữnghànhđộngtựnhiêntừxửatừxưabảolãnhchocuộctrình
diễnlaođộngkia,tựnhiênxưanayvẫnlàhìnhảnhcủacáiliêntục,nghĩalà,
xétchocùng,củacáidễdàng.
Tấtcảmalựccơbắpcủatạpkỹấyvềcănbảnlàthuộcthànhthị:Không
phảivôcớmàtạpkỹbắtnguồntừcácbộtộcAnglo-Saxon,xuấthiệntrong
bốicảnhnhữngcuộctậptrungđôthịhoáđộtngộtvànhữnghuyềnthoạilớn
vềlaođộngcủapháiGiáohữu*:việcđềcaocácđồvật,cáckimloạivàcác
động táchằngmơước, sự thănghoa laođộngbằngcách tránhnénómột
cách huyền ảo, chứ không phải bằng cách tôn vinh nó, như trong truyền
thốngdângianởnôngthôn,tấtcảđềumangtínhchấtkỹxảocủacácthành
thị.Thànhthịbácbỏýniệmvềmộttựnhiênchưađịnhhình,nóbiếnkhông
gianthànhchuỗiliêntụcnhữngđồvậtchắcchắn,bóngbẩy,đượcsảnxuất
ra,vàchínhhànhđộngcủanghệsĩđemđếnchonhữngđồvậtấyquychế
tuyệtvờicủatưduyhoàntoànlàcủaconngười:laođộng,nhấtlàkhiđược
huyền thoạihoá, tạo rachất liệu tốt lành,bởivìdườngnhư, thậtkỳ lạ,nó
nghĩ ra chất liệu ấy; các đồ vật ở đây được kim loại hoá, được quăng ra,
đượcbắtlại,đượcđiềukhiển,sángchóilêngiữanhữngđộngtácvàđiệubộ
liênmiêntraođiđổilại,chúngmấtđitínhphilýbướngbỉnhthảmhạicủa
chúng: là các dụng cụ và do con người tạo ra, trong chốc lát chúng thôi
khôngcòngâybuồnchánnữa.
Trà hoa nữ
NGƯỜITAvẫncòndiễn,tôikhôngbiếtởnơinàotrênthếgiới,vởTrà
hoanữ*(vàngườitamớidiễnvởấythờigiangầnđâyởParis).Tìnhtrạng
vởkịchđượchoannghênhcảnhbáovềmộthuyềnthoạiTìnhyêucólẽvẫn
cònkéodàinữa,bởivìsựthahoácủaMargueriteGautiertrướcgiaicấpcác
ôngchủvềcănbảnchẳngkhácgìsựthahoácủacácphụnữtiểutưsảnngày
naytrongmộtthếgiớicũngvẫncònphânchiagiaicấp.
Thếnhưngthựcra,huyềnthoạitrungtâmcủaTràhoanữkhôngphảilà
TìnhyêumàlàThừanhận,Margueriteyêuđểđượcthừanhận,vàvìthếnỗi
dụcvọngcủanàng(theonghĩagắnvớitừnguyênhơnlàtìnhcảm)hoàntoàn
đến từ người khác. Còn chàng Armand (con trai quan tổng giám thu) lại
chứngtỏtìnhyêucổđiển,tưsản,kếthừatừnềnvănhoábảnthểchủnghĩa
vànó sẽ kéodài trong cácphân tích củaProust*: đó làmột tình yêu chia
tách, (tìnhyêu củaôngchủ cuỗmconmồi; thứ tìnhyêunộihiện chỉ thừa
nhậnthếgiớitừnglúctừnglúcvàluônluônvớiýthứcbịtướcđoạt,nhưthể
thếgiớixưanaychỉlàmốiđedoạđánhcắp(cácchuyệnghentuông,bấthoà,
hiểulầm,lolắng,xacách,giậnhờn,v.v.).TìnhyêucủaMargueritethìhoàn
toànngược lại.Thoạt tiênMargueriteđãxúcđộngvìcảmthấymìnhđược
Armandthừanhận,vànỗiđaukhổđốivớinàngsauđóchỉlàthườngxuyên
nàinỉsựthừanhậnấy;chínhvìthếsựhysinhcủanàngnghetheolờiông
Duval* khước từArmand không hề thuộc về đạo đức (bất kể nói năng ra
sao),nócótínhchấthiệnsinh;nóchỉlàhệquảlô-gíchcủatiềnđềlàsựthừa
nhận,mộtphươngsáchcaohơn(caohơncảtìnhyêu)đểđượcgiớicácông
chủ thừanhận.VànếuMarguerite chegiấu sựhy sinhcủanàngvàkhoác
chonócáimặtnạvôliêmsỉ,thìđiềuđóchỉcóthểxảyravàolúclýlẽthật
sựtrởthànhVănchương:conmắtnhìnthừanhậncủagiớitưsảnởđâyđược
chuyểnsangchođộcgiả,đếnlượtmìnhđộcgiảthừanhậnMargueritequa
chínhsựngộnhậncủatìnhnhânnàng.
Như vậy là để nói rằng những ngộ nhận thúc đẩy các tình tiết ở đây
khôngthuộcphạmtrùtâmlý(ngaycảkhingônngữlạimangtínhchấttâm
lýmộtcáchquáđáng):ArmandvàMargueritekhôngcùngmộtgiớixãhội
vàgiữahọkhôngthểcóbikịchkiểuRacinemàcũngchẳngthểcóhàikịch
kiểuMarivaux.Xungđột làởbênngoài:đâykhôngphải làcùngmộtmối
đammêbịgiằngxé,màlàhaidụcvọngcóbảnchấtkhácnhau,bởinhững
dụcvọngấyxuấtphát từcácmôi trườngxãhộikhácnhau.Dụcvọngcủa
Armand,kiểutưsảnchiếmhữuấy,theođịnhnghĩalàsáthạingườikhác;và
dụcvọngcủaMargueritechỉcóthểtônvinhnỗlựcnàngtiếnhànhđểđược
thừanhậnbằngmộtsựhysinh,hysinhấyđếnlượtnósẽlàsựsáthạigián
tiếpdụcvọngcủaArmand.Địavịxãhộichênhlệch, lạigiatăngthêmbởi
haiquanniệmvềtìnhyêuđốilậpnhau,chỉcóthểsinhraởđâymộttìnhyêu
khôngđiđếnđâu,có thểnóicáichếtcủaMarguerite (dù làngọtngào thế
nàođinữaởtrênsânkhấu)chínhlàkýhiệuđạisốcủađiềuđó.
Cáctìnhyêukhácnhaurõràngxuấtpháttừđầuóctỉnhtáokhácnhau:
Armandsốngvớitìnhyêuthựcchấtvàlâubền,Margueritesốngvớiýthức
vềsựthahoácủamình,nàngchỉsốngởnàngmàthôi:nàngtựbiếtmình,và
theomộtnghĩanàođó,nàngmuốnmìnhlàđànbàđĩthoã.Vàngaycảnhững
cáchcưxửthíchnghicủanàngcũnghoàntoànlàcáchcưxửthừanhận:khi
thìnànglănxảvàochịuđựngvaitròmìnhtựvạchra,ngụplặntrongvòng
xoáycổđiểncủacuộcsốngđĩthoã(giốngnhưcáckẻđồngtínhluyếnáigiơ
mặtrachịuđựnglẫnnhau),khithìnàngtỏrõkhảnăngvượtquanhằmđể
ngườitathừanhậnlòngtậntuyhènmọnhơnlàthừanhậnmộtđứchạnh“tự
nhiên”,nhưthểsựhysinhcủanàngtrướcđâykhôngphảilàđểthểhiệnviệc
sáthạiảgianghồlànàngmàtráilạilàđểphôtrươngmộtgáigianghồsiêu
đẳng,đượcýthứctưsảnmạnhmẽtônlên,màbảnthânnàngchẳngmấtgì.
Vậylàtathấyrõrệtnộidunghuyềnthoạicủatìnhyêuấy,mẫulýtưởng
củatínhđacảmtiểutưsản.Đólàmộttrạngtháirấtđặcthùcủahuyềnthoại,
đượcxácđịnhbởiócsángsuốtnửavờihay,chínhxáchơn,ócsángsuốtký
sinh(đócũnglàócsángsuốtngườitađãghinhậntrongthựctạichiêmtinh).
Margueritebiếtsựthahoácủamình,nghĩalànàngthấythựctạinhưmộtsự
thahoá.Nhưngnànglạikéodàisựhiểubiếtấybằngnhữnghànhvi thuần
tuýhènhạ:hoặc lànàngđóngvai trònhânvậtmàcácôngchủchờđợiở
nàng,hoặclànàngcốtiếpnốimộtgiátrịnộitạithậtsựvàochínhcáigiới
củanhữngôngchủkia.Trongcảhai trườnghợpMarguerite trướcsauvẫn
chỉ làđầuóc sáng suốtbị thahoá:nàng thấymìnhđaukhổ,nhưngkhông
hìnhdungrađượcbấtcứphươngthuốcnàokhácchonỗiđaukhổcủamình
ngoàiphươngthuốckýsinh:nàngbiếtmìnhchỉlàđồvật,nhưngkhôngnghĩ
rađượcchỗbàynàokhácngoàibảotàngcủacácôngchủ.Mặcdầuýnghĩa
kỳcục,mộtnhânvậtnhưthếvẫnphầnnàogiàukịchtính:chắcchắnnhân
vậtđókhôngbiđát(địnhmệnhđènặnglênMargueritelàđịnhmệnhxãhội,
chứ không phải định mệnh siêu hình), không hài hước (hành vi của
Margueritelàdothânphậncủanàngchứkhôngphảidobảnchấtcủanàng),
và tấtnhiêncũngkhôngcáchmạng (Margueritechẳnghềphêphánsự tha
hoácủanàng).Nhưngcó lẽxétchocùngchỉ thiếuchútnữa thìnóđạt tới
kiểunhânvậtcủaBrecht,đốitượngbịthahoánhưnglànguồngốccủaphê
phán.Nókhác, kháchẳnvớikiểunhânvật củaBrechtở tính thực chứng:
MargueriteGautier“gâyxúcđộng”docănbệnhho laovà lờiăn tiếngnói
củanàng,bôinhemnhuốccảcôngchúngkhángiả,truyềncáimùquángcủa
mìnhsangcôngchúng:nếungốcnghếchnựccười,cóthểnàngđãmởmắt
chokhángiả tiểu tưsản.Nhưng lạibiếtănbiếtnóivàcaoquý, tóm lại là
“nghiêmtúc”,nênnàngchỉrungủhọmàthôi.
Poujade và các nhà trí thức
THEOPoujadethìcácnhàtríthứclàai?Chủyếulàcác“giáosư”(“các
giáosưSorbonne,cácnhàsưphạmdũngcảm,cáctríthứctỉnhlỵ”)vàcáckỹ
thuậtgia(“cáckỹtrịgia,cácnhàbáchnghệ,cácchuyêngiađangànhhoặc
cáctêntrộmđatài*”).CóthểlúcđầuPoujadenghiêmkhắcvớicácnhàtrí
thứcchỉlàdựatrênmốioánhậnvềthuếkhoá:“giáosư”làkẻtrụclợi*;trước
hếtbởivìđấylàmộtngườilàmcông(“BạnPierrottộinghiệpcủatôiơi,bạn
khôngbiếthạnhphúccủabạnkhibạnlàngườilàmcông”*);vàsaunữalàvì
ôngấykhôngkêkhaicácbàigiảngriêngcủamình.Cònkỹthuậtgiathìlà
đứa bạo tàn dưới danh nghĩa kẻ đi kiểm tra bị căm ghét, hắn ta hành hạ
ngườinộpthuế.NhưngvìchủnghĩaPoujade*ngaylậptứcđãtìmcáchxây
dựngnhữngsiêumẫucủamình,nênnhàtríthứcnhanhchóngđượcchuyển
từphạmtrùthuếkhoásangphạmtrùhuyềnthoại.
Cũngnhưmọi thực thể huyền thoại, nhà trí thức thuộc vềmột yếu tố
tổngquát, thuộcvềmộtchất:đólàkhôngkhí,nghĩa làcái trốngrỗng (tuy
đấylàmộtdanhtínhítcótínhchấtkhoahọc).Anhtalượnlờbêntrên,anhta
không“dính”với thựctại (thựctạihiểnnhiênlàmặtđất,huyềnthoạimập
mờbiểuđạtđồngthờigiốngnòi,nôngthôn,địaphương,lươngtri,gìgìnữa
không kể xiết, v.v.).Một ông chủ quán ăn thường xuyên tiếp các nhà trí
thức,gọihọlànhững“trựcthăng”,hìnhảnhdèbỉuýmuốnnóirúttừmáy
bayrasứcmạnhcườngtráng:nhàtríthứcbứtrakhỏihiệnthực,nhưngvẫn
đứngimtạichỗtrongkhôngtrung,vàquaytròn:anhtalêncaonhưngnhút
nhát,vừacáchxavùngtrờitôngiáobaola,vừacáchxamặtđấtvữngchãi
của người đời. Anh ta thiếu là thiếu những “cội rễ” trong lòng dân tộc.
Nhữngtríthứckhôngphảilàcácnhàduytâmmàcũngchẳngphảilàcácnhà
hiệnthực,đólànhữngconngườimùsương,“umê”.Tầmcaochínhxáccủa
họlàtầmcaocủađámmây,điềunàyAristophane*xưakianóiđãnhàmtai
(nhàtríthứchồiđólàSocrates*).Treolơlửngtrongkhoảngtrốngrỗngtrên
cao,cácnhàtríthứcđầyắpsựtrốngrỗngấy,họlà“cáitrốngnhờrỗngmà
vang lên”: người ta thấy ló ra ở đây nền tảng không tránh khỏi củamọi
thuyếtphản-trí-thức:ngờvựcngônngữ,xemmọilờilẽđốiđịchchỉlàtiếng
động,đúngnhưbiệnphápxưanayvẫnthếcủacáccuộcluậnchiếntiểutư
sản,đólàvạchraởngườikhácnhữngkhuyếttậtbổsungchokhuyếttậtmà
ngườitakhôngthấyởbảnthânmình,đólàtrútlênđốiphươngnhữnghệquả
cácsailầmcủachínhmình,đólàmìnhmùkhôngthấythìbảongườitalàtối
tăm,mìnhđiếckhôngnghethìbảongườitalànóichẳngrahồn.
Tầmcaocủacácđầuóc“thượngđẳng”ởđâymột lầnnữađượcđồng
nhấtvớitrừutượng,chắchẳnlàdođộcaovàkháiniệmcóđặcđiểmchung
là loãng.Đây làsự trừu tượngmáymóc,cácnhà trí thứcchỉ lànhữngcái
máynghĩ(họthiếukhôngphải là thiếu“trái tim”nhưcáctriết lý tìnhcảm
chủnghĩacóthểquanniệm,màlàthiếu“thóiranhma”,thứchiếnthuậtđược
trựcgiácnuôidưỡng).Yếutốtưduymáymóctấtnhiêncónhữngthuộctính
hayhokhiếnnócàngtaiquáihơn:trướchếtlànhạobáng(cácnhàtríthức
hoài nghi trước Poujade), tiếp đến là thâm hiểm, bởi vì cỗ máy, do trừu
tượngnênbạotàn:cácviênchứcởphốRivoli*lànhữngkẻ“hưhỏng”thích
thúlàmchongườiđóngthuếđaukhổ:lànhữngkẻđồnglõavớiHệthống,
chúngcócáirắcrốilạnhlùngcủaHệthống,đólàloạiphátminhvôbổ,loại
chỉbiếtphủnhận,phủnhậnhoàiđãtừngkhiếnchoMicheletphảikêutrời,
vềchuyệncác tusĩdòngTên.Vảchăng,đốivớiPoujade thìcácnhàbách
nghệcóvai tròcũnggầngầngiốngnhưcác tusĩdòngTênđốivớinhững
người theochủnghĩa tựdoxưakia:nguồngốccủamọi taihoạ thuếkhoá
(quatrunggiancủaphốRivoli,têngọitrẹođicủaĐịangục),nhữngkẻxây
dựngHệthốngvàsauđótuânthủHệthốngnhưnhữngxácchết,perindeac
cadaver*,theongôntừdòngTên.
ĐólàvìPoujadechorằngkhoahọcđặcbiệtdễđiđếntháiquá.Mọisự
kiệnconngười,kểcảsựkiệntinhthần,chỉtồntạinhưđạilượng,cứsosánh
khốilượngấyvớidungtíchcủamộtngườitrungbìnhthuộcpháiPoujadelà
đủđểhốngháchtuyênbốlànótháiquá:cóthểnhữngtháiquácủakhoahọc
chính là các phẩm chất của nó, và khoa học bắt đầu đúng ngay từ chỗ
Poujadethấynólàvôtíchsự.Nhưngkiểuđịnhlượngấylạiquýgiávớithuật
hùngbiệncủaPoujade,bởivìnósảnsinhranhữngquáivật,cácnhàbách
nghệkia,nhữngkẻbảovệthứkhoahọcthuầntuý,trừutượng,chỉđượcvận
dụngvàothựctếdướidạngtrừngphạt.
NhậnđịnhcủaPoujadeđốivớicácnhàbáchnghệ(vàcácnhàtríthức)
chẳngphảilàhếttrôngmong:biếtđâunósẽcókhảnăng“vựcdậy”“nhàtrí
thứcPháp”.Cănbệnhcủaanhtalàsựphìđại(ngườitalúcđósẽcóthểphẫu
thuậtchoanhta),làđãđemápvàodunglượngtrítuệbìnhthườngcủatiểu
thươngmộtkhúcruộtthừanặngtháiquá:khúcruộtthừaấyđượccấutạokỳ
dịbởichínhkhoahọc,khoahọcvừađượckháchquanhoávừađượckhái
niệmhoá,thứchấtliệurấtnặngnóbámvàongườitahoặctáchkhỏingườita
hệtnhưquảtáohoặcmiếngbơmàôngchủhàngtạphoáthêmvàohoặcbớt
rađểcóđược trọng lượngchínhxác.Bảorằngnhàbáchnghệbị toánhọc
làmchoumêcónghĩalànếuvượtquámộttỉlệkhoahọcnàođấy,ngườita
sẽbướcvàolĩnhvựcđịnhtínhcủacácđộctố.Rakhỏinhữnggiớihạnlành
mạnhcủađịnh lượng,khoahọcmấtgiákhinókhôngcòncó thểxácđịnh
đượcnhưmộtlaođộng.Cácnhàtríthức,kỹsư,giáosư,giáosưđạihọcvà
viênchứckhônglàmgìcả:đólànhữngnhàduymỹ,họnăngluitới,không
phảinhữngquánrượungontỉnhlẻ,màlànhữngquánbarsangtrọngởtả
ngạn*.Ởđâyxuấthiệnmộtquanniệmthânthuộcvới tấtcảnhữngchếđộ
mạnh:đó làđồngnhất tính trí thứcvớisựnhànrỗi;nhà trí thức theođịnh
nghĩa làkẻ lườibiếng;có lẽcầnphảidứtkhoátđưaanh tavàocôngviệc,
chuyển đổi hoạt động chỉ có thể đo đếm trong tình trạng thái quá có hại
thành lao động cụ thể, nghĩa là có thể đưa vào hệ đo đếm của Poujade.
Người ta biết rằng xét cho cùng, ở đấy không thể có lao động nào được
lượnghoáhơn–vàcũngcólợihơn–làđàonhữngcáihốhoặcchấtđáthành
đống:đóchínhlàlaođộngởtrạngtháithuầntuý,vảchăngcũnglàlaođộng
màtấtcảcácchếđộhậu-Poujadethếnàocũngdànhchonhàtríthứcnhàn
rỗi.
Địnhlượnghoálaođộngnhưvậytấtnhiêndẫnđếnđềcaosứcmạnhcơ
thể,sứcmạnhcủacácbắpthịt,củabộngực,củađôicánhtay;ngượclạicái
đầu là nơi đáng ngờ, chính vì các sản phẩm của nó thuộc định tính chứ
khôngphảiđịnhlượng.NgườitabắtgặplạiởđâyýPoujadethườngdùngđể
miệt thị bộ óc (cá ươn vì cái đầu, người ta thường nói như vậy ở chỗ
Poujade),đầuócvôduyêntaihạinhưthếrõràngchínhlàdovịtrílệchtâm
củanó,ởtít trêncaocủacơthể,gầnvớimâytrời,xacáccộirễ.Người ta
khaitháctriệtđểngaytínhchấtmậpmờcủakháiniệmcaosiêu;cảmộtvũ
trụquanđượcdựnglên,khôngngừngchơigiỡnxoayquanhsựgiốngnhau
mơhồgiữacơthể,tinhthầnvàxãhội:cơthểđấutranhchốnglạiđầuócư,
đólàcảmộtcuộcđấutranhcủanhữngkẻhènmọn,củachốn tămtốisống
độngchốnglạicáitrêncao.
Chính Poujade cũng đã nhanh chóng triển khai truyền thuyết về sức
mạnhcơthểcủamình:đượccấpbằnghuấnluyệnviênthểdụcthểthao,cựu
R.A.F.*,cầuthủbóngbầudục,lýlịchấybảođảmgiátrịcủaôngta:đểđổi
lấysựgắnbócủathuộchạ,thủtrưởngtruyềnchosứcmạnhvềcănbảncó
thểđođếm,bởivìđó là sứcmạnhcủacơ thể.Vìvậyuy thếđầu tiêncủa
Poujade(hãyhiểulànềntảnglòngtinthươngláimàngườitacóthểcóđược
ở ông ấy) là sức bền của ông (“Poujade, đó là hiện thân của quỷ, ông ta
khôngbiếtmệt”).Cácchiếndịchđầutiêncủaôngtrướchếtlànhữngthành
tíchvề thể lựcchạmđếnmứcsiêuphàm(“Đólàhiện thâncủaquỷ”).Sức
mạnhgangthépấysinhratínhchấtbiếntại(Poujadecùnglúccómặtkhắp
nơi),nólàmchongayđếnchấtliệucũngphảioằnxuống(Poujadelàmmục
gãytấtcảnhữngchiếcxeôngtasửdụng).TuynhiênởPoujadecòncómột
giátrịkhácngoàisứcbền:đónhưmộtcáiduyên,đượcbanphátthoảimái
ngoàisức-mạnh-hàng-hoá,nhưkiểu theo luật lệngàyxửangàyxưa,người
bánmộtbấtđộngsảnphảithêmchokháchmuamộtthứđồvật:khoản“trà
thuốc”ấykhiếnthủtrưởngrathủtrưởngvàPoujadetỏvẻcótài,đólàgiọng
nóicủaông ta,phần thêm thắtngoàiviệc tính toánsòngphẳng.Chắchẳn
giọngnóiấyxuấtpháttừnơicóưuthếcủacơthể,nơiấyđồngthờivừaở
giữavừacócơbắp,đó là lồngngực,nóđốinghịchhẳnvới cáiđầu trong
toàn bộ huyền thoại cơ thể ấy; nhưng giọng nói, phương tiện truyền dẫn
ngôntừrăndạylạithoátrakhỏiquyluậtnghiệtngãcủađịnhlượng:sốphận
củacácđồvậtthôngthườnglàdùngmãimònđi,còngiọngnóilạicótính
chấtmỏngmanhdễvỡquýgiácủanhữngđồvậtxahoa;giọngnóiphùhợp
khôngphảilàcứoangoang,nóimãikhôngbiếtmệt,màlàănnóidịudàng
ngọtngào;giọngnóicủaPoujadetiếpnhậngiátrị thanhthoátvàtuyệtvời
vốnđượcdànhchođầuóccủanhàtríthứctrongcáchuyềnthoạikhác.
TấtnhiêncấpphócủaPoujadecũngphảithuộcloạioaivệnhưthế,song
cục mịch hơn, chẳng quỷ quái bằng, đó là một người “lực lưỡng”: “ông
Launeytrángkiện,nguyênlàcầuthủbóngbầudục…vớihaicẳngtaylông
lávàtokhoẻ…khôngcóvẻlàmộtđứaconcủaMarie”,ôngCantalou“cao
lớn, lực lưỡng, vuông vức, mắt nhìn thẳng, nắm đấm rắn chắc và thẳng
thắn”.Bởivì,nhưnhiềungườivẫnnói,cơthểsungmãnthìtinhthầntrong
sáng:chỉcóai tokhoẻmớicó thể thẳng thắn.Người tangờrằngbảnchất
chungcủatấtcảcácuythếấylàsựtrángkiện,màtronglĩnhvựctinhthầnlà
“tínhcách”,trángkiệnlàđốithủcủatrítuệ,thứkhôngđượcchấpnhậnvào
vùngtrờicủaPoujade:ngườitaliềnthaythếnóởđâybằngmộtphẩmchất
trítuệđặcthù,đólàsựquỷquái;ngườianhhùng,ởchỗPoujade,làkẻđược
phúbẩmđồngthờivừatínhhunghăng,vừathóiranhmãnh(“Đólàmộtgã
ranhma”).Thóixảoquyệtấy,dùcótínhchấttrítuệ,vẫnkhôngđưalýtríbị
ghêtởmvàolạingôiđềntônvinhcủaPoujade:cácthầnthánhtiểutưsảntuỳ
sởthíchbanphátnóhoặcrútnólại,thuầntuýtheocơmay.Vảchăngxétcho
cùngđólànăngkhiếugầngầnthuộcvềthểchất,cóthểsosánhvớitàiđánh
hơicủaconvật;nóchỉlàbônghoahiếmcủasứcmạnh,lànănglựcđánhhơi
hoàntoànthuộcthầnkinh(“Tôi,tôiđidòla”).
Ngượclại,nhàtríthứcbịlênánchínhlàởcơthểxấuxí:Mendèstrông
xấunhưconátpích,ôngtacóvẻnhưchainướcVichy(vừalàkhinhbỉnước
vừalàkhinhbỉchứngđầybụng),ẩnnáutrongcáiđầutrươngphìnhmong
manhdễvỡvàvôdụng,cảconngườitríthứcbịmắccáichứngnặngnềnhất
trongcácchứngvềcơthể,đólàchứngmệtmỏi(sựsuyđồitronglĩnhvựccơ
thể); tuy rằngnhàn rỗinhưngdobẩmsinhnêncứmệtmỏi,khácvớikiểu
Poujade,mặcdùkhónhọcmàvẫnkhoankhoái.Tađụngchạmđếnởđâyý
niệmsâuxacủatấtcảđạolývềcơthểconngười:ýniệmvềchủngtộc.Các
nhàtríthứclàmộtchủngtộc,pháiPoujadelàmộtchủngtộckhác.
Tuynhiên,Poujadecómộtquanniệmvềchủngtộcmớinhìnthoángqua
thìrấtngượcđời.ChorằngngườiPháptrungbìnhlàkếtquảcủanhiềusự
phatrộn(điệuquenthuộc:nướcPháp,lòluyệncácchủngtộc),Poujadeđem
đối lập một cách kiêu ngạo tính đa dạng về nguồn gốc ấy với giáo phái
nghiêmngặtcủanhữngkẻxưanaychỉkếthôngiữahọvớinhaumàthôi(tất
nhiêncácbạnhãyhiểuđólàdânDoThái).ÔngtatrỏvàoMendès-France*
mà thét lên: “Chínhmi là tênphânbiệt chủng tộc!”; rồi ông tabình luận:
“Giữahaichúngtôi,ôngấycóthểlàgãphânbiệtchủngtộc,vìchỉôngấylà
cómộtchủngtộc”.Poujadethihànhđếncùngcáimàngườitacóthểgọilà
chủnghĩachủngtộcphatrộn,màchẳngengạigì,bởilẽ“sựphatrộn”từng
đượckhoekhoanghếtlờichỉnhàotrộn,theochínhPoujade,nhữngDupont,
nhữngDurandvànhữngPoujademà thôi, nghĩa là trước sauvẫn chính là
mình.Rõràngýniệmvềmột“chủngtộc”tổnghợplàrấtquýgiá,vìnócho
phépkhi thì nghiêng về phía hỗnhợp, khi thì nghiêng về phía chủng tộc.
Trongtrườnghợpthứnhất,Poujadevậndụngýniệmcũvềquốcgia,xưakia
cótínhchấtcáchmạng,ýniệmấyđãnuôidưỡngtấtcảnhữngchủnghĩatự
docủaPháp(MicheletchốnglạiAugustinThierry*,GidechốnglạiBarrès*,
v.v.):“Cáctổtiêncủachúngta,nhữngngườiCeltes,nhữngngườiArvernes,
tấtcảđềuphatrộnvớinhau.Tôi làđứaconsinhra từlò luyệncủanhững
cuộcnhậpcưvàdidân”.Trongtrườnghợpthứhai,ôngtabắtgặpchẳngkhó
khăngìđốitượngchủngtộcchủnghĩacơbảnlàHuyếtthống(ởđâyđặcbiệt
là huyết thốngCeltes, huyết thống củaLePen*,ngườiBretagne rắn chắc
ngăn cáchvớinhữngnhàduymỹ củaCánhTảMới bằng cảmột vực sâu
chủngtộc,hoặchuyếtthốngGaulemàMendèsbịtướcmất).Cũngnhưvới
trítuệ,ởđâycóvấnđềphânphốituỳtiệncácgiátrị:mộtsốhuyếtthốnggộp
lại với nhau (huyết thống của những Dupont, những Durand và những
Poujade)chỉsinhrahuyếtthốngthuầnkhiết,vàngườitacóthểyêntâmvới
tácdụngtổnghợpcủanhữngkhốilượngđồngchất;cònnhữnghuyếtthống
khác (nhất làhuyết thốngcủanhữngnhàkỹ trịkhôngquốc tịch) là những
hiệntượngđịnhtínhthuầntuý,dođómàbịdèbỉutrongthếgiớiPoujade;
chúngkhông thểpha trộnvớinhau,không thểđượckhối lượng to lớncủa
Phápcưumang,khôngthểnhậpvàovới“khốidungtục”nàylàbộphậnhân
hoannhờsố lượngđôngđảođối lậpvớinỗimệtmỏicủacácnhà trí thức
“phongnhã”.
Sựđối lậpvềchủng tộcgiữanhữngkẻ tokhoẻvànhữngkẻmệtmỏi,
giữanhữngngườiGaulevànhữngngườikhôngquốctịch,giữadândungtục
vàdântaonhã,đơngiảnlạichínhlàsựđốilậpgiữatỉnhlẻvàParis.Paris
thâutómmọithóihưtậtxấucủaPháp:Hệthống,thóibạotàn,tínhtríóc,nỗi
mệtmỏi: “Paris làmộtquáivật,bởivì cuộc sốngbịxộcxệch:đó làcuộc
sống náo nhiệt, ồn ào, quay cuồng suốt từ sáng đến tối, v.v.”. Paris cũng
thuộcloạiđộctố,chấtliệuvềcănbảnlàđịnhtính(điềunàyPoujadeởmột
chỗkhácgọi làphépbiệnchứng,màkhôngnghĩ rằngmìnhnóiđúngđến
thế),ngườitađãthấychấtliệuấyđốilậpvớithếgiớiđịnhlượngcủalương
tri.Đương đầu với “tính chất” đối với Poujade đã làmột thử thách quyết
định,làRubicon*củaôngta:xônglênParis,giànhgiậtlạicácnghịsĩônhoà
tỉnh lẻbị thủđômuachuộc,nhữngkẻ thật sựphảnbội chủng tộccủahọ,
đượcchờđợiởlàngquêvớinhữngchiếccàocỏ,bướcnhảyđóđãxácđịnh
mộtcuộcdidânchủngtộctolớn,cònhơncảsựmởrộngvềchínhtrị.
Vớitháiđộngờvựcdaidẳngnhưthế,liệuPoujadecóthểcứuvãnhình
thái trí thứcnàođó,đemđếnchonómộthìnhảnhlýtưởng,nói tómlại là
đưarahìnhmẫutrí thứctheonhưPoujadequanniệmhaykhông?Poujade
chỉ nói với chúng ta rằng riêng “các trí thức xứngvới tên gọi ấy”mới sẽ
đượcbướcvàoOlympecủaôngtamàthôi.Thếlàmộtlầnnữachúngtatrở
lạivớimộttrongnhữngđịnhnghĩanổitiếngtheokiểuđồngnhất(A=A)mà
tôiđãnhiềulầnngayởsáchnàygọilàcáctrùngngôn,nghĩalàchẳngđiđến
đâuhết.Nhưvậytấtcả tínhchấtphản-trí-thứckết thúcởsựtiêuvongcủa
ngônngữ,nghĩalàởsựhuỷdiệtcủakhảnănggiaotiếpxãhội.
PhầnlớnnhữngchủđềmangtínhchấtPoujadeấy,dùxemracóvẻhết
sứcngượcđời,đềulàcácchủđềlãngmạnsuythoái.KhiPoujademuốnđịnh
nghĩaDânchúng,thìôngtatríchdẫndàidònglờitựavởkịchRuyBlas*:và
người trí thứcdưới conmắt củaPoujade, thì cũnggầngầngiốngnhưnhà
luậthọcvàtusĩdòngTêncủaMichelet,mộtkẻkhôkhan,tựphụ,vôtíchsự
vànhạobáng.Đó làvìgiaicấp tiểu tưsảnngàynay tiếp thugia tàihệ tư
tưởngcủagiaicấptưsảntựdohômqualàchínhgiaicấpđãgiúpnângcao
địavịxãhộicủanó:chủnghĩatìnhcảmcủaMicheletchứađựngnhiềumầm
móngphảnđộng.Barrès biết rõ điều ấy.Dù chokhoảng cách tài năngxa
nhau,PoujadecólẽvẫncòncóthểkýtênvàomộtsốtrangcuốnsáchDân
chúng*củaMichelet(1846).
Vì vậy, về chính vấn đề các trí thức, chủ nghĩa Poujade vượt quá
Poujaderấtnhiều:tưtưởngphản-trí-thứcxâmnhậpnhiềugiớichínhtrịkhác
nhau,vàkhôngnhấtthiếtcứphảithuộcpháiPoujademớicămghéttưtưởng.
Bởivìbịcôngkíchởđâylàmọihìnhtháivănhoábiệngiải,nhậpcuộc,và
đượcnângđỡlàvănhoá“hồnnhiên”,thứvănhoángâythơđểchobạochúa
đượctựdohànhđộng.Vìvậycácnhàvăn,theonghĩađen,khôngbịloạitrừ
khỏigiađìnhPoujade (mộtsốnhàvăn,đượcnhiềungườibiếtđến,đãgửi
choPoujadecáctácphẩmcủamìnhvớinhữnglờiđềtặngnịnhbợ).Bịlênán
là nhà trí thức, nghĩa là một lương tâm, hay đúng hơn là một Cái nhìn
(Poujadenhắclạiởđâuđấyrằnghồicònlàhọcsinhtrunghọc,cậutarấtkhổ
tâm khi bị các bạn học nhìn mình). Đừng có ai nhìn chúng ta cả, đó là
nguyêntắcchủnghĩaphản-trí-thứccủaPoujade.Duycóđiều,nhìntừgócđộ
nhàdântộchọc,cáctháiđộlôikéovàxuađẩyrõrànglàbổsungchonhau,
vàtheomộtnghĩanàođó,vàđấykhôngphảinghĩaPoujadetintưởng,ôngta
vẫncầnđếncácnhàtríthức,bởivìnếuôngtalênántríthức,thìđấylàvới
tư cách cái ácma quái: trong xã hội Poujade, người trí thức có nhiệmvụ
đángnguyềnrủavàcầnthiếtcủamộtgãphùthuỷhưđốn.
2. Huyền thoại, ngày nay
Ngàynay,huyềnthoạilàgì?Tôisẽngaylậptứcđưaracâutrảlời
đầutiênrấtđơngiản,hoàntoànphùhợpvớitừnguyên:huyềnthoạilà
mộtngôntừ*.
Huyền thoại là một Ngôn từ
TẤTNHIÊN,đókhôngphảilàbấtcứngôntừnào:ngônngữcầnphảicó
nhữngđiềukiệnđặcthùđểtrởthànhhuyềnthoại,tasẽthấycácđiềukiệnấy
ngaybâygiờđây.Nhưngcầnphảinêulênmạnhmẽngaytừđầurằnghuyền
thoạilàmộthệthốngthôngbáo,đólàmộtthôngđiệp.Quađótathấyrằng
huyềnthoạikhôngthểlàmộtđốitượng,mộtkháiniệmhaymộtýniệm;đó
làmộtphươngthứcbiểuđạt,đólàmộthìnhthức.Rồiđâysẽcầnphảiđặt
chohìnhthứcấynhữnggiớihạnlịchsử,nhữngđiềukiệnsửdụng,đưaxã
hộivào lại trongnó:điềuấykhônghềngăncản trướchếtphảimiêu tảnó
nhưmộthìnhthức.
Ngườitathấyrằngcứmuốnphânbiệtcácđốitượnghuyềnthoạivềthực
thểsẽhoàntoànlàảotưởng:bởilẽhuyềnthoạilàngôntừ,nêntấtcảđềucó
thểlàhuyềnthoại,nóliênquanđếndiễnngôn.Huyềnthoạikhôngxácđịnh
bởiđốitượngthôngđiệpcủanó,màbởicáchnóphátrathôngđiệpấy:có
nhữnggiớihạnvềhìnhthứcđốivớihuyềnthoại,chứkhôngcónhữnggiới
hạnvềthựcthể.Vậytấtcảđềucóthểlàhuyềnthoạichăng?Phải,tôitinnhư
thế,bởivũtrụcótínhchấtkhơigợivôcùngtận.Mỗiđốitượngcủathếgiới
đềucó thểchuyển từ tình trạng tồn tạikhépkín,câmlặng,sang trạng thái
bằnglời,đểxãhộithahồchiếmdụng,bởivìchẳngcóluậtlệnào,dùlàluật
lệtựnhiênhaykhông,lạicấmđoánnóivềcácsựvật.Mộtcáicâylàmộtcái
cây. Tất nhiên đúng thế. Nhưngmột cái cây doMinou Drouet nói ra lại
khôngcònhoàntoànlàmộtcáicâynữa*,đólàcáicâyđượctrangtrí,thích
hợpvớiloạitiêudùngnàođấy,cáicâykhoáclênmìnhnhữngthịhiếuvăn
chương,nhữngphảnkháng,nhữnghìnhảnh,tómlạilàđượcxãhộisửdụng,
nókhôngcònlàchấtliệuthuầntuýnữa.
Dĩnhiên,chẳngphảitấtcảđềuđồngthờiđượcnóilên:mộtsốđốitượng
trởthànhmồicủangôntừhuyềnthoạitrongchốclát,rồichúngbiếnđi,số
khácđếnchiếmchỗ,đivàohuyềnthoại.Cónhữngđốitượngnàodứtkhoát
cótínhkhơigợi,nhưBaudelairetừngnóithếvềngườiPhụnữhaykhông?
Chắc chắn là không: người ta có thể quan niệmnhữnghuyền thoại rất cổ
xưa,nhưngkhôngcócáchuyềnthoạivĩnhhằng;bởivìchínhlịchsửnhân
loạiđãlàmchocáihiệnthựcchuyểnsangtrạngtháingôntừ,chínhlịchsử
nhânloạivàchỉcónómớiquyđịnhsựsốngvàcáichếtcủangônngữhuyền
thoại.Dùxaxưahaykhông,huyền thoạicũngchỉcó thểcómộtnền tảng
lịchsử,vìhuyềnthoạilàmộtngôntừdolịchsửlựachọn:nókhôngthểnảy
sinhtừ“bảnchất”cácsựvật.
Ngôntừấylàmộtthôngđiệp.Vậynókhôngnhấtthiếtcứphảitừmiệng
thốtra;nócóthểđượchìnhthànhbằngcácchữviếthoặccácthểhiện:diễn
ngônviếtra,nhưngcũngcóthểlàảnhchụp,điệnảnh,phóngsự, thểthao,
cáccuộcbiểudiễn,quảngcáo,tấtcảđềucóthểlàmnềnchongôntừhuyền
thoại.Huyềnthoạikhôngthểđượcxácđịnhbằngđối tượnghaybằngchất
liệucủanó,bởivìbấtcứchất liệunàocũngcó thểđượcgánchoýnghĩa
biểuđạtmộtcáchvõđoán:mũitênngườitamangtheođểbiểuđạtsựthách
thứccũnglàmộtngôntừ.Dĩnhiên, tronglĩnhvựcnhậnthức,hìnhảnhvà
chữviếtchẳnghạn,khôngđòihỏicùngmộtkiểuý thức;và riêngvềhình
ảnhcũngcónhiềuphươngthứcđọc:mộtsơđồkhiếntanghĩđếnsựbiểuđạt
nhiềuhơnlàmộthìnhvẽ,mộtbảnmôphỏngnhiềuhơnlàmộtbảngốc,một
bứcbiếmhoạnhiềuhơnlàmộtbứcchândung.Nhưngthậtraởđâyvấnđề
khôngcònlàphươngthứcthểhiệnmangtínhlýthuyếtnữa:vấnđềlàhình
ảnhấyđượcđưarađểnóilênsựbiểuđạtấy:ngôntừhuyềnthoạiđượctạo
nênbởichấtliệuđãđượcgiacôngnhằmhướngtớimộtthôngbáothíchhợp:
đólàvìtấtcảcácvậtliệucủahuyềnthoại,dùdướihìnhthứchìnhảnhthể
hiệnhaybiểuđồ,đềugiảđịnhcótừtrướcmộtýthứcbiểuđạt,ngườitacó
thểsuyluậnvềchúngmộtcáchđộclậpvớichấtliệucủachúng.Chấtliệuấy
chẳngphảilàdửngdưng:hìnhảnhchắclàrànhmạchhơnchữviết,nóápđặt
sự biểu đạt ngay tức khắc, không phân tán, không phân giải. Nhưng đấy
khôngphảilàsựkhácbiệtvềcấutạo.Hìnhảnhtrởthànhchữviếtngaykhi
nócótínhchấtbiểuđạt:nhưchữviết,nóđòihỏimộtlexis*.
Vậylàởđâytừnaytrởđi,bấtcứđơnvịhoặctổnghợpcótínhchấtbiểu
đạtnào,dùđượcthốtralờihaynhìnthấybằngmắt,tasẽđềuhiểulàngôn
ngữ,diễnngôn,lờinóiv.v.:mộtbứcảnhđốivớichúngtacũnglàngôntừ
chẳngkhácnàomộtbàibáo;bản thâncácđồvậtcũngsẽcó thể trở thành
ngôntừnếuchúngbiểuđạtđiềugìđấy.Cáchquanniệmngônngừmởrộng
nhưthếthựcracũngđượcminhchứngbằngchínhlịchsửcácchữviết:trước
khiphátminhrabảngchữcáicủachúngtarấtlâu,cácđồvậtnhưkipou*của
ngườiInca,hoặccáchìnhvẽnhưtronglốichữtượnghìnhcũngđãlànhững
ngôntừhợpthức.Nhưvậykhônghềmuốnnóirằngtaphảixửlývớingôn
từhuyền thoạinhưvớingônngữ:nóichođúng ra,huyền thoại thuộcmột
khoahọctổngquátmởrộngsangngônngữhọc,vàđólàkýhiệuhọc.
Huyền thoại như hệ thống ký hiệu
VỚItưcáchnghiêncứumộtngôntừ,huyềnthoạihọcthựcrachỉlàmột
nhánhcủangànhkhoahọckýhiệurộnglớnmàSaussuređãđưaracáchđây
khoảngbốnmươinămvớitêngọilàkýhiệuhọc.Ngànhkýhiệuhọcchưa
đượcthànhlập.Tuynhiên,ngaytừSaussurevàđôikhiđộclậpvớiông,cả
mộtbộphậngiớinghiêncứuđươngđạikhôngngừngtrởđitrởlạivấnđềsự
biểuđạt:phântâmhọc,chủnghĩacấutrúc,tâmlýhọcthựcthể,mộtsốmưu
toanphêbìnhvănhọcmớimàBachelardlàmộtthídụ,chỉmuốnnghiêncứu
sựviệcxemnóbiểuđạtcáigìmà thôi.Vảchăngkhẳngđịnhmộtýnghĩa
biểuđạtlàtìmđếnvớikýhiệuhọc.Tôikhôngmuốnnóirằngkýhiệuhọcsẽ
giảiquyếtnhưnhautấtcảnhữngcôngcuộcnghiêncứuấy:chúngcócácnội
dungkhácnhau.Nhưngchúngcómộtquychếchung,chúngđềulànhững
khoahọcvềcácgiátrị;chúngkhôngmuốnchỉbắtgặpsựviệc:chúngmuốn
xácđịnhsựviệcvàkhảosátsựviệcdướigócđộcái-giá-trị-như.
Kýhiệuhọclàkhoahọcvềcáchìnhthức,bởilẽnónghiêncứucácsự
biểuđạtđộclậpvớinộidungcủachúng.Tôimuốnxinđượcnóiđôilờivề
sựcầnthiếtvànhữnggiớihạncủamộtkhoahọchìnhthứcnhưthế.Sựcần
thiếtchínhlàsựcầnthiếtcủamọingônngữchínhxác.Jdanov*chếgiễutriết
giaAlexandrovnóivề“cấutrúchìnhcầucủahànhtinhchúngta”.“Dường
nhưchođếnnay,Jdanovnói,chỉhình thứcmớicó thểcódạnghìnhcầu”.
Jdanovcólý:ngườitakhôngthểnóivềcấutrúcbằngcácthuậtngữvềhình
thức,vàngượclại.Rấtcóthểlàtrênbìnhdiện“cuộcsống”,chỉcómộttổng
thểkhôngphânbiệtcấutrúcvàhìnhthức.Nhưngkhoahọcchẳngđếmxỉagì
đếncáikhónói:nócầnphảinóivề“cuộcsống”nếunómuốnbiếnđổicuộc
sống.Tráivớikhuynhhướngtổnghợphãohuyềnnàođấy,màchaoôichỉ
mangtínhlýtưởngsuông,mọisựphêbìnhphảichấpnhậnkhổhạnh,phải
chấp nhận gia công phân tích, và trong phân tích, nó phải vận dụng các
phươngphápvàcácngônngữ.Nếubớtkhiếpsợbóngma“chủnghĩahình
thức”,cólẽngànhphêbìnhgắnvớilịchsửđãbớtcằncỗi;cólẽnóđãhiểu
rarằngnghiêncứuchuyênbiệtcáchìnhthứcchẳnghềmâuthuẫnvớinhững
nguyêntắccầnthiếtcủatổngthểvàcủaLịchsử.Màngượclạilàkhác:một
hệthốngcàngđượcxácđịnhchuyênbiệttrongcáchìnhthứccủanóthìcàng
dễthíchứngvớicáchphêbìnhlịchsử.Nhạilạimộtlờiquenthuộc,tôisẽnói
rằngchútítchủnghĩahìnhthứckhiếnxarờiLịchsử,nhưngchủnghĩahình
thứcnhiềunhiều lại đưavềgầnLịch sử.Còn thí dụnàovề loại phêbình
tổngthểrõrệthơnlàviệcmiêutảcótínhchấtvừahìnhthứcvừalịchsử,vừa
kýhiệuhọcvừatưtưởnghọc,vềtínhcáchchí tôntrongcuốnSaint-Genet
của Sartre? Trái lại điều nguy hiểm là xem các hình thức như những đối
tượngmậpmờ,nửahìnhthứcvànửanộidung,làgánchohìnhthứccáichất
hìnhthức,nhưchẳnghạnJdanovđãquanniệmvềchủnghĩahiệnthực.Ký
hiệuhọc,đặttrongnhữnggiớihạncủanó,khôngphảilàcáibẫysiêuhình
học:nólàmộtkhoahọctrongsốcáckhoahọckhác,cầnthiếtnhưngkhông
đủ.Điềuquantrọnglàphảithấyrằnglýgiảimộtvấnđềkhôngthểtiếnhành
bằngcáchcắtbỏhướngtiếpcậnnàyhayhướngtiếpcậnkia,màphảibằng
cách,nhưEngels*nói,phốihợpbiệnchứngcáckhoahọcriêngbiệtthamgia
nghiên cứu.Đối với huyền thoại học cũng vậy: nó đồng thời thuộc về ký
hiệuhọcvới tưcáchkhoahọchình thức,và thuộcvề tư tưởnghọcvới tư
cáchkhoahọclịchsử:nónghiêncứunhữngtư-tưởng-dạng-hình-thức.*
Vậy tôi sẽnhắc lại rằngmọikýhiệuhọcđềucó tiềnđề làmối tương
quangiữahaivế,cáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt*.Mốitươngquanấydiễn
ra trênnhữngđối tượng thuộccác lĩnhvụckhácnhau,vàvì thếnókhông
phảilàsựngangbằngmàlàsựtươngđương,cầnchúýởđâylàtráivớihoạt
độngngônngữthôngthườngchotôibiếtmộtcáchđơngiảncáibiểuđạtthể
hiện cái đượcbiểuđạt, trongmọihệ thốngkýhiệuhọc tôi phải tiếnhành
khôngphảivớihai,màlàvớibavếkhácnhau;bởivìtôinắmbắtđâuphảilà
từngvế,vếnọsauvếkia,màlàmốiquanhệnốikếthaivếấyvớinhau:vậy
làcócáibiểuđạt,cáiđượcbiểuđạtvàkýhiệu,kýhiệulàtổngliênkếtcủa
haivếđầu.Chẳnghạnmộtbóhoahồng:tôiđểchonóbiểuđạttìnhyêusay
đắmcủatôi.Vậyphảichăngởđâychỉcócáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt,
nhữngbônghoahồngvà tìnhyêu sayđắmcủa tôi?Cũngkhôngphải:nói
chođúngra,ởđâychỉcónhữngbônghồng“thấmđượmtìnhyêusayđắm”.
Nhưngtrênbìnhdiệnphântích,rõràngcóbavế;bởivìnhữngbônghồng
chứa chất tình yêu say đắm hoàn toàn và chính đáng có thể phân tách ra
thànhnhữngbônghồngvàtìnhyêusayđắm:haithứđótồntạitrướckhikết
nốivớinhauvàtạothànhđốitượngthứbakia,đólàkýhiệu.Trênbìnhdiện
trải nghiệm,đúngvậy, tôi không thể táchnhữngbônghồng rakhỏi thông
điệp nómang theo như thế nào, thì trên bình diện phân tích cũng thế, tôi
khôngthểlẫnlộnnhữngbônghồngvớitưcáchcáibiểuđạtvànhữngbông
hồngvớitưcáchkýhiệu:cáibiểuđạtthìtrốngrỗng,kýhiệuthìđầyắp,nó
lànghĩa*.Lạinhưmộtviênđácuộiđen:tôicóthểđểchonóbiểuđạttheo
nhiềucách,đóđơngiảnchỉ làcáibiểuđạtmà thôi;nhưngnếu tôiuỷ thác
cho nó cái được biểu đạt nhất định (kết án tử hình, chẳng hạn, trongmột
cuộcbỏphiếukín),viênđácuộiấysẽtrởthànhkýhiệu.Tấtnhiên,giữacái
biểuđạt,cáiđượcbiểuđạtvàkýhiệucónhữngquanhệliênđớivềmặtchức
năng(nhưtừbộphậnđếntoànthể)hếtsứcchặtchẽđếnnỗiphântíchxemra
cóthểchẳngđiđếnđâu;nhưnglátnữatasẽthấyrằngsựphânbiệtấycótầm
quantrọnghàngđầuđểnghiêncứuhuyềnthoạinhưmộtdạngthứckýhiệu
học.
Tấtnhiên,bavếấyđều thuần tuý làhình thức,vàngười tacó thểgán
chochúngnhữngnộidungkhácnhau.Đâylàvàithídụ:đốivớiSaussurelà
người đã làm việc trên ngôn ngữ (langue)* là hệ thống ký hiệu đặc thù,
nhưngtiêubiểuvềmặtphươngpháp,thìcáiđượcbiểuđạtlàkháiniệm,cái
biểuđạtlàhìnhảnhâmthanh(thuộclĩnhvựctâmlý)vàmốitươngquancủa
kháiniệmvàhìnhảnhlàkýhiệu(từngữ,chẳnghạn)hoặcthựcthểcụthể*.
ĐốivớiFreud*, như ta biết, tâm thầndàyđặcnhững tươngđương, những
cái-giá-trị-như.Mộtvế(tôitránhdànhchonómộtvịthếưuthắng)thìđược
tạo thànhbởi nghĩa rõ rệt củahànhvi,một vếkhác thì bởi nghĩa tiềmẩn
hoặcnghĩađen củahànhvi ấy (chẳnghạnđó là cơ sở tiềm thức củagiấc
mơ);cònvếthứba,ởđâycũnglàmốiliênquangiữahaivếtrên:đóchínhlà
giấcmơ, trong tổng thể củanó, là hànhđộng lỡdởhoặc chứng loạn thần
kinh,đượcquanniệmnhưnhữngthoảhiệp,nhữngkiệmướcthựchiệnnhờ
sựkếtnốigiữamộthìnhthức(vếthứnhất)vớimộtchứcnăngcóýđịnh(vế
thứhai),ởđâytathấylàhếtsứccầnthiếtphảiphânbiệtkýhiệuvớicáibiểu
đạt:giấcmơ,đốivớiFreud,cũngchẳngphảicáigìrõrệthơnnộidungtiềm
ẩncủanó,nólàmốiliênquanvềchứcnăngcủahaivế.Rồitrongphêbình
củaSartre(tôisẽchỉtựgiớihạnvàobathídụquenbiếtấymàthôi),cáiđược
biểu đạt được thiết lập bởi sự khủng hoảng từ cội nguồn của chủ thể
(Baudelairephảixamẹ,Genet*bịkết tộiăncắp);Vănchươngvới tưcách
diễnngôn tạo thànhcáibiểuđạt;vàmối tươngquangiữakhủnghoảngvà
diễnngônxácđịnhtácphẩm,nólàsựbiểuđạt.Tấtnhiên,cáisơđồbachiều
ấy,dùhìnhthứcbềnvữngthếnàođinữa,vẫnkhôngdiễnratheocùngmột
cách:ngườitanhắcđinhắclạixemracũngkhôngthừalàkýhiệuhọcchỉcó
tínhthốngnhấtởbìnhdiệncáchìnhthức,chứkhôngphảiởcácnộidung;
phạmvicủanóthìhạnchế,nóchỉliênquanđếnmộtngônngữ(langage),nó
chỉbiếtđếnmộtthaotácduynhất:đọchoặcgiảimã.
Talạibắtgặptronghuyềnthoạisơđồbachiềumàtôivừanóiđến:cái
biểuđạt,cáiđượcbiểuđạtvàkýhiệu.Nhưnghuyềnthoạilàmộthệthống
đặcthùởchỗnóđượcthiếtlậptừmộtchuỗikýhiệutồntạitrướcnó:đólà
hệthốngkýhiệuthứhai.Kýhiệu(nghĩalàtổngkếthợpcủamộtkháiniệm
vàmộthìnhảnh)tronghệthốngthứnhất,chỉtrởthànhcáibiểuđạttronghệ
thốngthứhaimàthôi,cầnphảinhắclạiởđâyrằngcácchấtliệucủangôntừ
huyềnthoại(ngônngữthựcsự,ảnhchụp,tranhvẽ,ápphích,lễthức,đồvật,
v.v.),dùlúcđầurấtkhácnhau,vàđượchuyềnthoạinắmbắtlấy,đềuquyvề
mộtchứcnăngbiểuđạt thuần tuý:huyền thoạichỉ thấyởcácchất liệuấy
cùngmộtnguyênliệumàthôi;chúngthốngnhấtvớinhauởchỗtấtcảrútlại
chỉlàquychếngônngữmàthôi.Dùđấylàviếtbằngchữhayviếtbằnghình
vẽ, huyền thoại chỉmuốnxemđónhưmột tổng cáckýhiệu,một kýhiệu
tổngquát,vếcuốicùngcủachuỗikýhiệuthứnhất.Vàchínhvếcuốicùngấy
sẽtrởthànhvếđầutiênhoặcvếbộphậncủahệthốngmởrộngmànóxây
dựngnên.Tấtcảdiễnranhư thểhuyền thoạixêdịchđimộtnấchệ thống
hìnhthứccủanhữngsựbiểuđạtbanđầu.Vìsựchuyểndịchấylàchủyếuđể
phântíchhuyềnthoại,nên tôisẽ thểhiệnnó theocáchdướiđây, tấtnhiên
việcsơđồhoátrênmặtgiấychỉđơngiảnđểhìnhdungmàthôi:
*Bảng
Nhưtathấy,tronghuyềnthoạicóhaihệthốngkýhiệu,hệthốngnọchèn
lênhệthốngkia:mộthệthốngngônngữ(systèmelinguistique),làngônngừ
(langue) (hoặccácphương thức thểhiệnđặc thùcủanó),mà tôi sẽgọi là
ngôn-ngữ-đối-tượng (langage-objet), bởi vì nó là ngôn ngữ (langage) mà
huyềnthoạinắmbắtlấyđểxâydựnghệthốngcủariêngmình;vàbảnthân
huyềnthoại,màtôisẽgọilàsiêu-ngôn-ngữ(méta-langage),bởivìnólàmột
ngônngữ(langue)thứhai,trongđóngườitanóivềngônngữ(langue)thứ
nhất.Suynghĩvềmộtsiêu-ngôn-ngữ,nhàkýhiệuhọcchẳngcònphảibăn
khoănvềcấutạocủangôn-ngữ-đối-tượng,chẳngcònphảiquantâmđếnchi
tiếtcủadạngthứcngônngữ:họsẽchỉcầnbiếtđếnvếtổngthểhoặckýhiệu
tổngquát,vàchỉtrongchừngmựcvếấythamgiavàohuyềnthoại.Đấylàlý
dovìsaonhàkýhiệuhọccócơsởđểxemxétchữviếtvàhìnhảnhcùngmột
cáchnhưnhau:họquantâmđếnchúngởkhíacạnhcảchữviếtvàhìnhảnh
đềulànhữngkýhiệu,chúngđềuđếnngưỡngcửacủahuyềnthoại,đềuđược
phúchocùngmộtchứcnăngbiểuđạt,chữviếtvàhìnhảnhcảhaiđềulàmột
ngôn-ngữ-đối-tượng.
Bâygiờlàlúcđưaramộthoặchaithídụvềngôntừhuyềnthoại.Tôisẽ
mượnthídụthứnhấtởmộtnhậnxétcủaValéry*:tôilàhọcsinhlớpđệngũ
mộttrườngtrunghọcPháp;tôimởquyểnngữpháptiếngLa-tinhcủatôira,
và tôiđọc trongđómộtcâu,mượncủaésope*hoặccủaPhèdre*:quia ego
nominorleo.Tôingừnglạivàtôisuynghĩ:cósựmậpmờtrongmệnhđềấy.
Mộtmặt,cáctừngữởđấycónghĩađơngiản:bởivìtôitênlàsưtử.Vàmặt
khác,câunàyởđấyrõrànglàđểbiểuđạtchuyệnkhácvớitôi:trongkhung
cảnhcâunàynóivớitôi,mộthọcsinhlớpđệngũ,rõrànglànómuốnbảo
tôi:tớlàmộtthídụvềngữphápđểminhhoạquytắctươnghợpcủathuộc
từ*.Tôithậmchícònbuộcphảithừanhậnrằngcâuấykhônghềbiểuđạtvới
tôicáinghĩacủanó,hầunhưkhôngmuốnnóivớitôivềconsưtửvàvềcái
cáchconvậtấyxưngdanh;sựbiểuđạtthựcsựvàcuốicùngcủacâuấylàđể
tôinhậnthấyởđósựhiệndiệnmốitươnghợpnàođấycủathuộctừ.Tôikết
luậntrướcmắttôilàmộthệthốngkýhiệuriêngbiệt,mởrộng,bởivìnólan
rộngsangngônngữ(langue):đúnglàcómộtcáibiểuđạt,nhưngbảnthân
cáibiểuđạtấyđượctạothànhbởimộttổngcáckýhiệu,chỉriêngcáibiểu
đạtấylàhệthốngkýhiệuthứnhất(tôitênlàsưtử).Ngoàira,cấutrúchình
thứctriểnkhaimộtcáchđúngđắn:cócáiđượcbiểuđạt(tôilàmộtthídụvề
ngữpháp)vàcósựbiểuđạttổngquát,sựbiểuđạtấychẳngphảicáigìkhác
hơnlàmốiquanhệqualạigiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt;bởivìcách
xưngdanhcủaconsưtửvàthídụvềngữphápkhôngđếnvớitôimộtcách
riêngrẽ.
Vàbâygiờlàmộtthídụkhác:tôiđangởtiệmhớttóc,ngườitađưacho
tôi tờ tạp chíParis-Match. Trên trang bìa,một thanh niên da đenmặc bộ
quânphụcPhápgiơtaychàokiểunhàbinh,đôimắtngướclên,chắclàđang
hướngvềmộtnếpcủalácờtamtài.Đấylànghĩacủahìnhảnh.Nhưngdù
ngâythơhaykhông,tôivẫnthấyrõhìnhảnhấybiểuđạtđiềugìvớitôi:biểu
đạtrằngnướcPháplàmộtĐếquốclớn,rằngtấtcảcondâncủaPháp,không
phânbiệtmàuda,đềuphụngsựtrungthànhdướilácờcủaPháp,rằngchẳng
cólờilẽnàođáplạibọngièmphacáigọilàchủnghĩathựcdântốthơnlà
nhiệttìnhcủaanhdađenkiaphụcvụnhữngkẻbịcoilàápbứcmình.Vậy
trướcmặttôilúcnàybâygiờlạilàmộthệthốngkýhiệugiatăng:cócáibiểu
đạt,bảnthânnóđãđượctạothànhbởihệthốngkýhiệutrước(mộtanhlính
dađenchàokiểunhàbinhPháp);cócáiđượcbiểuđạt(ởđâylàsựhỗnhợp
códụngýgiữatínhchấtPhápvàtínhchấtnhàbinh);vàcuốicùnglàcósự
hiệndiệncủacáiđượcbiểuđạtthôngquacáibiểuđạt.
Trướckhichuyểnsangphântíchtừngvếcủahệthốnghuyềnthoại,nên
thốngnhấtvớinhauvềhệthốngthuậtngữ.Nhưtabiết,bâygiờcáibiểuđạt,
tronghuyềnthoạicóthểđượcxemxéttừhaiquanđiểm:nhưvếkếtthúccủa
hệthốngngônngữ,hoặcnhưvếkhởiđầucủahệthốnghuyềnthoại:vậyở
đâycầnphảicóhaicáitên:trênbìnhdiệnngônngữ(langue),nghĩalànhư
vếkếtthúccủahệthốngthứnhất,tôisẽgọicáibiểuđạtlànghĩa(tôitênlà
sưtử,mộtngườidađenchàotheokiểunhàbinhPháp);trênbìnhdiệnhuyền
thoại,tôisẽgọinólàhìnhthức.Đốivớicáiđượcbiểuđạt,khôngcósựmập
mờnào,chúngtasẽcứgọinólàkháiniệm.Vếthứbalàmốiquanhệqualại
giữa hai vế đầu: trong hệ thống ngôn ngữ (langue), đó là kýhiệu; nhưng
khôngthểnàodùnglạitừngữấymàtránhmậpmờ,bởivìtronghuyềnthoại
(vàđâychínhlànétđặcthùchủyếucủanó),cáibiểuđạtđãđượctạothành
bởinhữngkýhiệu củangônngữ (langue).Tôi sẽgọivế thứba củahuyền
thoạilàsựbiểuđạt:từnàysửdụngởđâycàngthíchhợp,vìsựthựclàhuyền
thoạicóchứcnăngkép:nóchỉđịnhvànóthôngbáo,nógiảithíchvànóáp
đặt.
Hình thức và khái niệm
CÁIbiểuđạtcủahuyềnthoạixuấthiệnmộtcáchmậpmờ:nóđồngthời
vừalànghĩavừalàhìnhthức,phíanàythìđầyắp,phíakiathì trốngrỗng.
Vớitưcáchlànghĩa,cáibiểuđạtđãđềratrướcmộtcáchđọc,tôinắmbắt
đượcnóbằngmắt,nócó thực tếquagiácquan (tráivớicáibiểuđạtbằng
ngônngữ, nó thuần tuý thuộc lĩnh vực tâm lý), nó có sự phongphú: việc
xưngdanhcủaconsưtử,anhdađengiơtaychàokiểunhàbinhlànhữngtập
hợpchấpnhậnđược,chúngcótínhhợplýđầyđủ;vớitưcáchlàtổngcácký
hiệungônngữ,nghĩacủahuyềnthoạicógiátrịđặcthù,nóthuộcvềmộtcâu
chuyện,câuchuyệnconsưtửhoặccâuchuyệnanhdađen:trongnghĩa,một
sựbiểuđạtcũngđãđượcxâydựng,sựbiểuđạtấyrấtcóthểtựnólàđầyđủ,
nếuhuyền thoại khôngnắmbắt lấynó, vàkhôngđột nhiênbiếnnó thành
mộthìnhthứctrốngrỗng,kýsinh.Nghĩađãtrọnvẹn,nónêudứtkhoátmột
tri thức,mộtquákhứ,mộtkýức,một lĩnhvựcsosánhcácsựkiện,cácý
niệm,cácquyếtđịnh.
Khi trở thành hình thức, nghĩa gạt bỏ tính ngẫu nhiên của nó; nó trở
thànhtrốngrỗng,nónghèođi,câuchuyệnbayhơi,chỉcòn lạiconchữ.Ở
đâycósựhoánvịcácthaotácđọcmộtcáchngượcđời,mộtsựtriệtthoáitừ
nghĩaxuốnghìnhthức,từkýhiệungônngừxuốngcáibiểuđạthuyềnthoại.
Nếutathumệnhđềquiaegonominorleovàokhuônkhổhệthốngngônngữ
thuần tuý,nó lại tìm thấyởđấy trạng tháiđầyắp, sựphongphú,mộtcâu
chuyện:tôilàmộtconvật,mộtconsưtử,tôisốngởxứnàyxứkia,tôivừa
đisănvề,xemchừngngườitamuốntôichiasẻconmồicủatôivớichịbò
non,vớimụbònáivàvớiảdêcon;nhưngtôikhoẻhơncả,nêntôichiếmhết
phầnchotôivìnhữnglýdokhácnhau,màlýdocuốicùngđơngiảnchỉvì
tôi tên làsưtử.Nhưngvới tưcách làhình thứccủahuyền thoại,mệnhđề
trênhầunhưchẳngcònchứađựngchútnàocâuchuyệndàiấy.Nghĩachứa
đựngcảmộthệthốngcácgiátrị: lịchsử,địalý,đạolý,độngvậthọc,văn
học.Hìnhthứcđãgạtbỏtấtcảsựphongphúkia;tìnhtrạngtrởlạinghèonàn
củanóđòihỏisựbiểuđạtđểchứađầyvàođấy.Cầnphảigiãnxacâuchuyện
vềconsưtửđểnhườngchỗchothídụvềngữpháp,cầnphảiđặttrongngoặc
đơntiểusửcủaanhdađen,nếungườitamuốngiảiphónghìnhảnh,đểnó
sẵnsàngtiếpnhậncáiđượcbiểuđạtcủanó.
Nhưngđiểmchủchốtởđâylàhìnhthứckhôngloạibỏnghĩa,màchỉlàm
nghèonghĩađi,đẩyxanghĩa ra,hình thứcnắmlấynghĩađểsửdụng theo
cáchcủamình.Ngườitatưởngrằngnghĩachếtđếnnơi,nhưngđólàcáichết
trìhoãn:nghĩamấtđigiátrịcủanó,nhưngvẫnsống,vàhìnhthứccủahuyền
thoạisẽnhờvàođómàtựnuôidưỡng.Nghĩađốivớihìnhthứcsẽgiốngnhư
việcdựtrữchốclátcâuchuyện,nhưsựphongphúbịchếngự,cóthểluân
phiênnhanhchónggọirahoặcgạtđi:điềucầnthiếtlàhìnhthứcphảikhông
ngừngcóthểbắtrễlạitrongnghĩavàtìmnguồnsốngởđó:nhấtlàcầnthiết
nócóthểẩnnáutrongnghĩa.Chínhcáitròchơiútimthúvịấygiữanghĩavà
hình thức xác định huyền thoại.Hình thức của huyền thoại không phải là
mộtbiểutượng:anhdađenchàocờkhôngphảilàbiểutượngcủaĐếquốc
Pháp,anhtahiệndiệnrõquánênkhôngthểlàthếđược,anhtalàmchomọi
ngườitưởngrằngmìnhlàmộthìnhảnhphongphú,trảinghiệm,tựphát,hồn
nhiên,khôngcãivàođâuđược.Nhưngđồngthờisựhiệndiệnấylạibịchế
ngự,bịgạtxa ra, trở thành trongsuốt,nó lùi lạimộtchút,nó tiếp taycho
mộtkháiniệmtrangbịđầyđủậpđến,đólàtínhchấtđếquốcPháp:nótrở
thànhthứđượcvaymượn.
Bâygiờchúngtaxemxétđếncáiđượcbiểuđạt:câuchuyệndiễnraở
ngoàihìnhthức,đólàkháiniệmnósẽhấpthuhếthìnhthứckia.Kháiniệm,
bảnthânnó,đượcxácđịnh:nóđồngthờivừacótínhlịchsử,vừacóýđịnh;
nólàđộngcơkhiếnchohuyềnthoạiphátra.Tínhchấtthídụvềngữpháp,
tínhchấtđếquốcPhápchínhlàxungnăngcủahuyềnthoại.Kháiniệmkhôi
phụclạimộtchuỗinhữngnhânvàquả,nhữngđộngcơvàýđịnh.Tráingược
vớihìnhthức,kháiniệmchẳnghềtrừutượngchútnào:nóđầyắpmộttình
huống.Quakháiniệmlàcảmộtcâuchuyệnmớiđượccấyvàohuyềnthoại:
trongviệcxưngdanhcủaconsưtử,trướcđóđãđượcrúthếtnộidungngẫu
nhiên,thídụvềngữphápsẽgợilạicảcuộcsốngcủatôi:đólàThờigianđể
tôisinhravàothờikỳngữphápLa-tinhđượcgiảngdạy;đólàLịchsử,do
nhữnghoàncảnhxãhộiéo lekhácnhaukhiến tôikhônggiốngvớinhững
đứa trẻ khác chúng chẳng học tiếng La-tinh; đó là truyền thống giáo dục
khiếnngười tachọn thídụấy trongésopehoặc trongPhèdre;đó lànhững
thóiquenngônngữhọccủabảnthântôinhìnthấyởsựtươnghợpcủathuộc
ngữmộtsựkiệnđángchúý,đángđượcminhhoạ.Đốivớianhdađenchào
cờcũngthế:vớitưcáchlàhìnhthức,nghĩatrongđóchẳngđángkể,bịtách
ra,bịnghèođi;vớitưcáchlàkháiniệmvềtínhchấtđếquốcPháp,nólập
tứclạiđượcnốikếtvớitoànbộthếgiới:vớiLịchsửđạicươngnướcPháp,
vớinhữngcuộcphiêulưuthuộcđịacủanó,vớinhữngkhókhăncủanóhiện
nay.Nóiđúngra,lồngvàotrongkháiniệmlàmộtnhậnthứcnàođóvềthực
tạihơnlàthựctạibảnthânnó;khichuyểntừnghĩasanghìnhthức,hìnhảnh
mấtđitrithức:đólàđểtiếpnhậntốthơntrithứccủakháiniệm.Thựcvậy,
trithứcchứađựngtrongkháiniệmmangtínhhuyềnthoạilàmộttrithứclờ
mờkhôngrõđược tạo thànhbởinhữngliên tưởngxaxôi,khônggiớihạn.
Cầnthiếtphảinhấnmạnhvàotínhchấtmởấycủakháiniệm;đótuyệtnhiên
không phải làmột bản chất trừu tượng, được thanh lọcmà là sự đúc kết
không thànhhìnhdạngnhấtđịnh,khôngbềnvững,mông lung; tính thống
nhất,sựgắnkếtcủanóchủyếulàởchứcnăng.
Theonghĩađó,tacóthểnóirằngđặcđiểmcơbảncủakháiniệmtrong
huyềnthoạilànóphùhợp:thídụvềngữphápliênquanhếtsứcđíchxácđến
một lớp học sinh nhất định, tính chất đế quốc Pháp phải đụng chạm đến
nhóm độc giả này chứ không phải nhóm độc giả kia: khái niệm đáp ứng
nghiêmngặtmộtchứcnăng,nóđượcxácđịnhnhưmộtkhuynhhướng.Đến
đâykhôngthểkhôngnhắclạicáiđượcbiểuđạttrongmộthệthốngkýhiệu
kháclàchủnghĩaFreud:theoFreud,vếthứhaicủahệthốnglànghĩatiềmẩn
(nộidung)củagiấcmơ,củahànhđộnglỡdở,củachứngloạnthầnkinh.Vả
chăngFreudlưuýrõrằngnghĩathứhaicủahànhvilànghĩathíchđáng,tức
là phùhợpvớimột tìnhhuống trọnvẹn, sâuxa; giốnghệt nhưkhái niệm
tronghuyềnthoại,nóchínhlàýđịnhcủahànhvi.
Mộtcáiđượcbiểuđạtcó thểcónhiềucáibiểuđạt:đặcbiệt làđốivới
trườnghợpcáiđượcbiểuđạttrongngônngữvàcáiđượcbiểuđạttrongphân
tâmhọc.Đócũnglàtrườnghợpcủakháiniệmtronghuyềnthoại:nóthahồ
sửdụngvôsốnhữngcáibiểuđạt:tôicóthểtìmthấycảngàncâutiếngLa-
tinhchothấysựtươnghợpcủathuộctừ,tôicóthểtìmthấycảngànhìnhảnh
biểuđạtvớitôitínhchấtđếquốcPháp.Điềunàymuốnnóilênrằngvềmặt
sốlượng,kháiniệmnghèohơncáibiểuđạtnhiều lắm,nó thườngchỉxuất
hiệntrởđitrởlại.Từhìnhthứcđếnkháiniệm,nghèonànvàphongphútỷlệ
nghịchvớinhau.Tươngứngvớicáinghèonànvềchấtcủahình thức,nơi
gửigắmmộtnghĩamờnhạt,làsựphongphúcủakháiniệmmởratoànbộ
Lịchsử;vàtươngứngvớisựdồidàovềlượngcủacáchìnhthứclàmộtsốít
nhữngkháiniệm.Tìnhtrạnglặpđilặplạiấycủakháiniệmquanhữnghình
thứckhácnhaurấtquýgiáđốivớinhàhuyềnthoạihọc;nóchophépgiảimã
huyềnthoại:chínhsựnhấnmạnhmộthànhvichotabiếtýđịnhcủahànhvi.
Điềunàyxácnhậnrằngchẳngcómốitươngquanđềuđặngiữakhốilượng
của cái được biểu đạt với khối lượng của cái biểu đạt: trong ngôn ngữ
(langue)mốitươngquanấylàcânđối,nóchỉvượtquátừngữ,hayítralà
đơnvịcụ thể,chút ítmà thôi.Trái lại tronghuyền thoại,kháiniệmcó thể
vươnramộtkhoảngbiểuđạtrấtrộng:chẳnghạn,cảmộtquyểnsáchsẽlàcái
biểuđạtchochỉmộtkháiniệm;vàngượclại,mộthìnhthứcnhỏxíu(mộttừ
ngữ,mộtcửchỉ,thậmchícửchỉthoángqua,miễnlàngườitanhậnthấy)đều
sẽcóthểdùnglàmcáibiểuđạtchomộtkháiniệmchứacăngphồngcảmột
câuchuyệnhếtsứcphongphú.Mặcdầukhôngthườnggặptrongngônngữ,
sựmấtcânđốiấygiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạtchẳngphảichỉở
huyềnthoạimớicó:theoFreud,chẳnghạn,hànhđộnglỡdởlàmộtcáibiểu
đạthếtsứcmỏngmanhchẳngtươngxứngvớicáinghĩathựcsựmànótiết
lộ.
Nhưtôiđãnói,chẳngcótínhcốđịnhnàoởcáckháiniệmhuyềnthoại:
chúngcóthểhìnhthành,biếnđổi,tanrã,biếnmấthoàntoàn.Chínhvìchúng
cótínhlịchsử,vìlịchsửcóthểrấtdễdànghuỷbỏchúngđi.Tínhchấtthiếu
bềnvữngấybuộcnhàhuyềnthoạihọcsửdụnghệthốngthuậtngữthíchứng,
màtôimuốnnóiđôilờiởđây,bởilẽnóthườnglàngọnnguồnmỉamai:đó
làthuậtngữmới.Kháiniệmlàmộtyếutốcấuthànhcủahuyềnthoại:nếutôi
muốn giảimã các huyền thoại, đương nhiên tôi cần phải gọi tên các khái
niệm.Từđiểnđãcungcấpchotôimộtsố:Nhântừ,Bácái,Sứckhoẻ,Tình
người,v.v.Nhưng theođịnhnghĩa,vì từđiểncho tôinhữngkháiniệmấy
nênchúngkhôngcótínhlịchsử.Vảchăngtôithườngcầnđếnhơncảlạilà
nhữngkháiniệmphùdu,gắnvớicácchuyệnxảyravặtvãnh,cógiớihạn:
thuậtngữmớiởđâylàkhôngtránhkhỏi.TrungHoalàmộtchuyện,ýniệm
màcáchđâykhônglâuanhtiểutưsảnPhápcóthểhìnhdungvềTrungHoa
lại là chuyệnkhác:đểnói lên sựpha trộnđặcbiệt củanhữngquảchuông
con,nhữngchiếcxekéovàcáctiệmhútthuốcphiện,khôngcótừnàokhảdĩ
bằngtừtínhchấtTàu.Chẳngtaonhãư?Ítratacũngphảitựanủimàthừa
nhậnrằngthuậtngữmớiliênquanđếnkháiniệmchẳngbaogiờlàtuỳtiện:
nóđượcxâydựngtrênmộtquytắctươngxứnghếtsứchợplẽ*.
Sự biểu đạt
TRONGkýhiệuhọc,vếthứba,nhưtabiết,chẳngphảicáigìkhác,mà
chỉlàsựkếthợpcủahaivếđầu:đólàvếduynhấtchotathấymộtcáchtrọn
vẹnvàđầyđủ,đólàvếduynhấtthựcsựhoànthành.Tôiđãgọivếấylàsự
biểuđạt.Nhưtathấy,sựbiểuđạtchínhlàhuyềnthoại,hệtnhưkýhiệucủa
Saussurelàtừngữ(haychínhxáchơnlàthựcthểcụthể).Nhưngtrướckhi
nêulênnhữngđặctínhcủasựbiểuđạt,cầnphảisuynghĩmộtchútvềcách
thứcnósẽdiễnra,nghĩalàvềcácphươngthứcliênkếtgiữakháiniệmvà
hìnhthứchuyềnthoại.
Thoạt tiêncầnphải lưuý rằng tronghuyền thoại,haivếđầuđềuhoàn
toànrõrệt(tráingượcvớinhữnggìdiễnratrongcáchệthốngkýhiệukhác):
vếnàykhông“lẩnkhuất”sauvếkia,cảhaivếđềuđượcphôraởđây(chứ
khôngphảivếnàyởđây,vếnọởkia).Dùxemracóvẻhếtsứcngượcđời,
nhưnghuyền thoại chẳng che giấu gì hết: chức năng của nó là làm biến
dạng,chứkhôngphảilàlàmbiếnmất.Chẳngcótiềmẩnnàocủakháiniệm
đốivớihìnhthức:chẳngcầnthiếtphảidùngmộtcáivôthứcmớigiảithích
đượchuyền thoại.Hiểnnhiên là taphảixử lývớihaikiểubiểuhiệnkhác
nhau:sựhiệndiệncủahìnhthứclàconchữrànhrànhrađấy,trựctiếp;hơn
nữa,sựhiệndiệnấylạitrảirộng.Điềuđóliênquan–nhắcđinhắclạicũng
khôngthừa–đếnbảnchấtngônngữtrướcđócủacáibiểuđạthuyềnthoại:
bởilẽcáibiểuđạthuyềnthoạiđượctạothànhbởimộtnghĩađãvạchsẵn,nó
chỉcóthểdiễnrathôngquamộtchấtliệu(còntrongngônngữ,cáibiểuđạt
vẫn thuộc lĩnhvực tâmlý).Trong trườnghợphuyền thoại thốt rabằng lời
nói,nó trải rộng theo tuyến tính(bởivì tôi tên làsư tử); trong trườnghợp
huyềnthoạinhìnthấybằngmắt,sựtrảirộngấylàđachiều(ởtrungtâmlàbộ
quânphụccủaanhdađen,phíatrênlàmàuđencủabộmặtanh,bêntráilà
cánhtaychàokiểunhàbinh,v.v.).Nhữngyếutốhìnhthứcvậylàcócácmối
tươngquanvềvịtrí,vềliềnkềnhau:hìnhthứchiệndiệntheophươngthức
trảirộngtrongkhônggian.Tráilại,kháiniệmhiệnramộtcáchtổngthể,nó
làcáigìđấymùmờ,làtrithứcngưngkếtítnhiềumơhồ.Cácyếutốcủanó
đượcnốikếtvớinhaubằngnhữngmốitươngquanliêntưởng:nóđượcgia
cốkhôngphảibằngtrảirộngmàbằngđộdày(tuyrằngcáiẩndụấycólẽvẫn
cònmang quá rõ tính chất không gian): phương thức hiện diện của nó là
thuộckýức.
Mốitươngquanchủyếunốikếtkháiniệmcủahuyềnthoạivớinghĩalà
mốitươngquanbiếndạng.Tabắtgặplạiởđâytínhchấttươngtựnàođấy
vềhìnhthứcvớihệthốngkýhiệuphứctạpnhưhệthốngkýhiệucủaphân
tâmhọc.NếunhưtheoFreud,nghĩatiềmẩncủahànhvilàmbiếndạngnghĩa
hiểnhiệncủanó,thìtronghuyềnthoại,kháiniệmlàmbiếndạngnghĩa.Tất
nhiên,sựbiếndạngấychỉcóthểxảyrabởilẽhìnhthứccủahuyềnthoạiđã
đượctạothànhbởimộtnghĩangônngữ.Tronghệthốngđơngiảnnhưngôn
ngữ(langue),cáiđượcbiểuđạtkhông thể làmbiếndạnggìhết,bởivìcái
biểuđạt,trốngrỗng,tuỳtiện,chẳnghềcảntrởnóchútnào.Nhưngởđây,tất
cảđềukhác: cáibiểuđạtdườngnhưcóhaimặt:mộtmặtđầyắp lànghĩa
(chuyệnconsưtử,chuyệnanhlínhdađen),vàmộtmặttrốngrỗnglàhình
thức(bởivì,tôi,tôitênlàsưtử;anh-lính-Pháp-da-đen-chào-lá-cờ-tam-tài).
Rõ ràng khái niệm làm biến dạng là làm biến dạngmặt đầy ắp, làm biến
dạngnghĩa:consưtửvàanhdađenbịtướcmấtcâuchuyện,bịchuyểnđổi
thành các động tác. Tính chất thí dụ về tiếng La-tinh làm biến dạng việc
xưngdanhcủaconsưtửtronghoàncảnhxảyracụthể;vàtínhchấtđếquốc
Phápcũnglàmnhoèđingônngữđầutiênlàcâuchuyệnkểvớitôisựviệc
anhlínhdađenchàocờ.Nhưngsựbiếndạngấykhôngphảilàviệchuỷbỏ:
consưtửvàanhdađenvẫncònđấy,kháiniệmcầnđếnchúng:ngườitacắt
xénchúngđimộtnửa,người ta làmlãngquênchúng,chứkhônglấyđisự
tồntạicủachúng:chúngđồngthờivừabướngbỉnh,lặnglẽbámrễ,vừaba
hoa,hoàntoànsẵnsàngnóigiúpchokháiniệm.Kháiniệm,nói thậtchính
xác,làmbiếndạngnhưngkhônghuỷbỏnghĩa:mộttừngữsẽdiễntảđược
tínhchấtmâuthuẫnấy:nóthahoánghĩa.
Đólàvìcầnphảiluônluônnhớrằnghuyềnthoạilàhệthốngkép,ởnó
diễnramộtthứbiếntại*:điểmđếncủanghĩa làđiểmxuấtphátcủahuyền
thoại.Lạisửdụngẩndụvềkhônggianmàtôiđãnhấnmạnhtínhchấtphỏng
chừng, tôisẽnóirằngsựbiểuđạtcủahuyềnthoạiđượctạo thànhbởimột
thứcửaquaykhôngngừng luânphiêngiữanghĩacủacáibiểuđạtvàhình
thứccủanó,giữangôn-ngữ-đối-tượngvàsiêu-ngôn-ngữ,giữaýthứcthuần
tuýbiểuđạtvàýthứcthuầntuýgợihìnhảnh;tínhchấtluânphiênnàycóthể
nóilàđượckháiniệmthulượm,kháiniệmsửdụngnónhưcáibiểuđạtnhập
nhằng,đồngthờivừatrínăng,vừatưởngtượng,vừatuỳtiệnvừatựnhiên.
Tôikhôngmuốnướcđoánnhững liêncanvề tinh thầnđốivớimộtcơ
chếnhưthế,nhưngtôichẳngđitrệchrangoàisựphântíchkháchquannếu
tôilưuýmọingườirằngtínhchấtbiếntạicủacáibiểuđạttronghuyềnthoại
táihiệnhếtsứcchínhxáchình tháicủangoạihiện* (tabiết rằng từnày là
mộtthuậtngữmangtínhkhônggian);trongngoạihiệncũngvậy,cómộtnơi
đầyắpvàmộtnơi trốngrỗng,nốivớinhaubằngmộtmối tươngquanphủ
định(“tôikhôngcómặtởnơimàôngtưởnglàtôicómặt;tôicómặtởnơi
mà ông tưởng là tôi không có mặt”). Nhưng trạng thái ngoại hiện thông
thường(liênquanđếncảnhsátđiềutrachẳnghạn)cómộtvếlàcáithựctế,ở
mộtthờiđiểmnàođấy,ngănkhôngchonóxoaychiều.Huyềnthoạilàmột
giátrị,nókhôngcóchânlýđểphêchuẩn;chẳnggìngăncảnnólàmộttình
trạngngoạihiệnvĩnhviễn:nóchỉcầncáibiểuđạtcủanócóhaimặtlàđủđể
luôn luôncómột cái khác:nghĩa luôn luônởđấyđểhiệndiện hình thức;
hìnhthứcluônluôncóđấyđểgiãncáchnghĩara.Vàchẳngbaogiờcómâu
thuẫn,xungđột,tanvỡgiữanghĩavàhìnhthức:chúngchẳngbaogiờcómặt
ở cùngmột điểm. Cũng theo cách ấy, nếu tôi đi trên xe ô tô và tôi nhìn
phongcảnhqua tấmkính, tôicó thể tuỳý thíchnghivớiphongcảnhhoặc
vớitấmkính:khithìtôinắmbắtsựhiệndiệncủatấmkínhvàkhoảngcách
xavớiphongcảnh;khithìngượclạitôithấytấmkínhtrongsuốtvàphong
cảnhhiểnhiện;nhưngkếtquảcủasựluânphiênấysẽvẫnổnđịnh:tấmkính
đốivớitôisẽđồngthờivừahiệnhữuvừatrốngrỗng,phongcảnhđốivớitôi
sẽđồngthờivừakhôngthựcvừađầyắp.Cáibiểuđạtcủahuyềnthoạicũng
thế: hình thức ở đấy trống rỗngmà hiện hữu; nghĩa ở đấy vắng bóng thế
nhưnglạiđầyắp.Tôisẽchỉcóthểngạcnhiênvềmâuthuẫnấynếutôicố
tìnhdừnglạicáicửaquayluânphiênhìnhthứcvànghĩa,nếutôithíchnghi
vớimộttronghaithứđónhưvớiđốitượngnàyphânbiệtvớiđốitượngkia,
vànếutôiápdụngvàohuyềnthoạibiệnphápgiảimãtĩnhtại,nóingắngọn
nếu tôi đi ngược lại tính chất năng động đặc thù của nó: tóm lại, nếu tôi
chuyểntừtưcáchđộcgiảhuyềnthoạisangtưcáchnhàhuyềnthoạihọc.
Vẫntínhhaimặtấycủacáibiểuđạtsẽquyếtđịnhnhữngtínhchấtcủasự
biểuđạt.Từnaytađãbiếtrằnghuyềnthoạilàngôntừcănbảnđượcxáclập
bởiýđịnhcủanó(tôilàmộtthídụvềngữpháp)hơnlàbởichữnghĩacủanó
(tôitênlàsưtử);thếmàtacũngbiếtrằngýđịnhởđâycóthểnóilàđượccô
kết, được thanh khiết, được thành vĩnh viễn, được lẩn khuất đi nhờ chữ
nghĩa.(ĐếquốcPhápư?Nhưngđơngiảnchỉlàmộtsựviệc:đấylàanhda
đentrunghậuchàocờnhưmộtchàngtraiởđấtnướcchúngta).Tínhchất
nhậpnhằngthuộccơcấuấycủangôntừhuyềnthoạisẽcóhaihệquảđốivới
ýnghĩabiểuđạt:nósẽđồngthờivừanhưsựthôngbáovừanhưsựghinhận.
Huyền thoạicó tínhchấtđòihỏi,cănvặn:xuấtphát từmộtkháiniệm
lịchsửcụthể,trựctiếpnổilêntừchuyệnxảyrangẫunhiên(mộtbuổihọc
tiếngLa-tinh,Đếquốcbịđedoạ),huyềnthoạichínhlàtìmđếnvới tôi:nó
hướngvề tôi, tôihứngchịusứcmạnhýđịnhcủanó,nó thúc tôiphải tiếp
nhậntínhchấtnhậpnhằnglanrộngcủanó.Giảdụnếutôiđidạochơiởxứ
BasquebênTâyBanNha*,chắclà tôicóthểnhậnrakiếntrúcthốngnhất,
phongcáchchungcủacácngôinhà,khiếntôiphảithừanhậnnhàxứBasque
nhưmộtsảnphẩmdântộcnhấtđịnh.Tuynhiêntôichẳngcảmthấybảnthân
mìnhcóliênquan,màcóthểnóicũngkhôngcảmthấysữngsờtrướcphong
cáchthốngnhấtấy:tôichỉthấyrànhrànhlànóđãởđấytrướccảtôi,không
cótôi;đólàmộtsảnphẩmphứctạpvớinhữngxácđịnhởbìnhdiệnlịchsử
rộnglớn:nókhônggọitôi,nókhôngthôithúctôigọitênnó,trừphitôinghĩ
đếnchuyệnđưanóvàobứctranhrộnglớnvềđiềukiệncưtrúởnôngthôn.
NhưngnếutôiởvùngParisvàtôithấyởđầuphốGambettahoặcphốJean-
Jaurèsmộtngôinhàgỗtrắngxinhxắn,lợpngóiđỏ,vớinhữngváchgỗmàu
nâu,nhữngvạtmáinhàkhôngđốixứngvàmặt tiềnđóngcừrộngchođất
khỏilở,tôidườngnhưthấybảnthânmìnhđượcthathiếtchàomờigọitên
đốitượngấylànhàgỗxứBasque:hơnnữacònnhìnthấyởđócảbảnchất
củatínhcáchBasque*.Đólàvìởđây,kháiniệmhiểnhiệnratrongtôihết
sứcmạnhmẽ: nó tìmđến tôi để buộc tôi phải thừa nhận hệ thống ý định
khiếnngôinhàcómặtởđấynhưtínhiệucủamộtcâuchuyệncánhân,như
chuyệntâmtìnhvànhưsựthôngđồng:đóthậtsựlàlờicácchủnhânngôi
nhàgỗmờigọitôi.Vàđểchothúcbáchhơn,lờimờigọiấyđãchấpnhận
tướcbỏlàmnghèođihết:tấtcảnhữnggìchứngtỏngôinhàxứBasquevề
mặtcôngnghệnhưvựalúa,cầuthangbênngoài,chuồngbồcâuv.v.,tấtcả
nhữngthứđóđềurơirụng:chỉcònlạimộttínhiệungắngọn,hiểnnhiên.Và
tôidadiếtđếnmứccứtưởngnhưngôinhàgỗấyvừađượctạodựngtứcthì,
chotôi,nhưmộtvật thầnkỳxuấthiện tronghiện tạicủa tôikhôngvương
chútnàodấuvếtcủalịchsửđãsảnsinhranó.
Bởivìlờinóicănvặnấyđồngthờicũnglàlờinóingưngkết:vàothời
điểmtácđộngđếntôi,nóchữnglại,quaytrònquanhbảnthânnóvàbắtkịp
tínhchấtkháiquát:nóđờra,nóhoátrắngra,nóthànhvôcan.Sựlấnátcủa
kháiniệmlạibấtchợtbịcáinghĩacụthểđẩylùiraxa.ởđâycócáigìnhưsự
nghịán*,vừatheonghĩathựctế,vừatheonghĩaluậtphápcủathuậtngữnày:
tínhchấtđếquốcPhápbuộcanhdađenchàocờchỉlàmộtcôngcụbiểuđạt,
anhdađencănvặn tôinhândanhtínhchấtđếquốcPháp;nhưngcùnglúc
đó,hànhđộngchàocờcủaanhdađenđặcquánh,trongsuốt,sữnglạithành
lýdodaidẳngnhằmthiếtlậptínhchấtđếquốcPháp.Trênbềmặtcủangôn
ngữ,cócáigìđókhôngđộngđậynữa:việcsửdụngsựbiểuđạtlàđấy,nấp
sausựviệc,truyềnchosựviệcdángdấpthôngbáo;nhưngđồngthờisựviệc
làmtêliệtýđịnh,khiếnýđịnhnhưngượngnghịuvìbấtđộng:đểchoýđịnh
đượcvôcan,sựviệclàmnóđôngcứnglại.Chínhvìhuyềnthoạilàmộtngôn
từbịđánhcắpvàđượchoàntrả.Duycóđiềungôntừngườitatrảlạikhông
cònhoàntoànlàngôntừngườitađãđánhcắp:khitrảlại,ngườitakhôngđặt
nóvềđúngvị trícủanó.Chínhsựđánhcắp lénấy,cái thờiđiểmgian lận
thoángquaấytạonêndángvẻsữnglạicủangôntừhuyềnthoại.
Cònmộtyếutốcuốicùngcủasựbiểuđạtphảixemxét:đấylàlýdokhơi
gợinó.Tabiếtrằngtrongngônngữ(langue),kýhiệulàvõđoán:chẳngcógì
“đươngnhiên”bắtbuộchìnhảnhâmthanhcâybiểuđạtkháiniệmcây:ký
hiệuởđâylàkhôngcólýdokhơigợi.Tuynhiêntínhchấttuỳtiệnnàycó
nhữnggiớihạnbắtnguồntừcácmốiquanhệkếthợpcủatừngữ:ngônngữ
cóthểsảnsinhracảmộtmảnhcủakýhiệudotươngtựvớinhữngkýhiệu
khác(chẳnghạnngườitanóiaimable,chứkhôngnóiamable,do tương tự
vớiaime*).Cònsựbiểuđạthuyềnthoạichẳngbaogiờhoàntoàntuỳtiện,nó
luôn luôn phần nào có lý do khơi gợi, nó dứt khoát chứa đựngmột phần
tương tự.Để tínhchất thídụvềngữpháp tiếngLa-tinhbắtgặpviệcxưng
danhcủaconsưtử,cầnphảicóyếutốyhệtlàsựtươnghợpcủathuộcngữ;
đểchotínhchấtđếquốcPhápnắmbắtanhdađenchàocờ,cầnphảicósựy
hệtgiữahànhđộngchàocờcủaanhdađenvàhànhđộngchàocờcủangười
línhPháp.Lý do khơi gợi là cần thiết ngay đối với tính chất haimặt của
huyền thoại, huyền thoạidiễn raở chỗnghĩavàhình thức tương tựnhau:
chẳngcóhuyền thoạinàomàkhônggắnvớihình thức là lýdokhơigợi*.
Muốn hiểu được sứcmạnh lý do khơi gợi của huyền thoại, chỉ cần ngẫm
nghĩ đôi chút vềmột trường hợp cực đoan: trướcmặt tôi là một sưu tập
nhữngđồvậthếtsứchỗnđộnmàtôikhôngthểtìmthấychúngcómộtnghĩa
nàocả;dườngnhưởđâyvìthiếumộtnghĩachotrướcnênhìnhthứckhông
thểbámrễsựtươngtựcủanóvàođâucả,vàdườngnhưkhôngthểcóhuyền
thoại.Nhưnghìnhthứcvẫncứluôncócáiđểtađọc,đólàchínhsựhỗnđộn:
hìnhthứcấycó thểbiểuđạtcáiphi lý, làmchocáiphi lý trở thànhhuyền
thoại.Đấychínhlàđiềuxảyra,chẳnghạn,khilươngtrithôngthườnghuyền
thoạihoáchủnghĩasiêuthực:ngaycảkhikhôngcólýdokhơigợi,huyền
thoạicũngchẳnghềbốirối;bởichínhsựthiếuvắngấycũngsẽđượckhách
quanhoáđầyđủđểtrởthànhđọcđược:vàcuốicùngkhôngcólýdokhơi
gợicũnglạilàlýdokhơigợikhác,vàthếlàhuyềnthoạisẽđượctáilập.
Dứtkhoát làphảicó lýdokhơigợi.Songlýdokhơigợicũnghếtsức
vụn vặt. Trước hết, nó không “đương nhiên”: chính lịch sử cung cấp cho
hình thứcnhững tương tự.Mặtkhác,sự tương tựgiữanghĩavàkháiniệm
chỉlàtừngphần:hìnhthứcđãđểrơinhiềuđiểmtươngtựvàchỉgiữlạimột
vàiđiểm:nóchỉgiữlạicáimáinghiêngnghiêng,nhữngchiếcxàbênngoài
của ngôi nhà gỗ xứBasque, nó loại bỏ cầu thang, vựa lúa, lớp rêu phong
v.v..Thậmchí cầnphải đi xahơn:một hình ảnh tổng thể chắc sẽ loại bỏ
huyềnthoại,hayítrasẽbuộcnóchỉnắmbắthìnhảnhởdạngtổngthểmà
thôi:đâychínhlàtrườnghợpcủathứhộihoạdở,hoàntoànxâydựngtrên
huyềnthoạivềcái“đầyắp”vàcái“hoànchỉnh”(đólàtrườnghợpngượclại
nhưngđối xứngvới huyền thoại về cái phi lý: trong trườnghợpnày hình
thứchuyềnthoạihoásự“thiếuvắng”;ởtrườnghợpkianóhuyềnthoạihoá
sựdư thừa).Nhưngnói chung,huyền thoại thíchứnghơnvớinhữnghình
ảnhnghèonàn,không trọnvẹn,ởđónghĩađãđượcgột rửa sạchdầumỡ,
hoàntoànsẵnsàngchosựbiểuđạt:cácbiếmhoạ,cácmôphỏng,cácbiểu
tượngv.v..Cuốicùnglýdokhơigợiđượclựachọntrongsốnhữngkhảnăng
kháccóthểcó:tôicóthểchọnchotínhchấtđếquốcPhápnhiềucáibiểuđạt
khácchứkhôngphảihìnhảnhanhdađenchàocờtheokiểunhàbinh:một
tướngPhápgắnhuychươngchoanhlínhcụttayngườiXênêgan,mộtbàxơ
đưabátthuốcchobệnhnhânngườiAngiêrinằmliệtgiường,mộtgiáoviên
datrắnggiảngbàichonhữngchúnhócdađenđangchămchúnghe:báochí
hếtngàynàyquangàykhácphụtráchviệcchứngminhkhodựtrữnhữngcái
biểuđạthuyềnthoạichẳngbaogiờcạnkiệt.
Ngoàiracósựsosánhsẽchotathấyrõsựbiểuđạthuyềnthoại:nótuỳ
tiệnchẳnghơnchẳngkémvăntựtượnghình.Huyềnthoạilàhệthốngvăntự
tượnghìnhthuầntuý,ởđấycáchìnhthứcvẫncólýdokhơigợitừkháiniệm
chúngmuốn thểhiện, songchúngkhônghề, thậmchícònxamớiphủkín
toànbộsựthểhiệnấy.Vànếunhưvềphươngdiệnlịchsửvăntựtượnghình
dầndần rờibỏkháiniệmđểkếthợpvớiâm thanh,dođócàngngàycàng
chẳngcólýdothôithúc,thìcũngthếhuyềnthoạidùngmãithànhmòn,điều
này thấy rõ ở sự biểu đạtmang tính võ đoán: toàn bộMolière trongmột
chiếccổáoxếpnếpcủathầythuốc.
Đọc và giải mã huyền thoại
HUYỀNTHOẠIđượctiếpnhậnnhưthếnào?Ởđâymộtlầnnữaphải
trởvềvớitínhchấthaimặttrongcáibiểuđạtcủahuyềnthoại,vừalànghĩa
vừalàhìnhthức.Tuỳtheoxemxéttrêncơsởmặtnàyhaymặtkiahoặccả
haimặtcùngmộtlúc,tôisẽtạorabakiểuđọckhácnhau*.
1. Nếutôivậndụngtrêncơsởquanniệmcáibiểuđạttrốngrỗng,tôisẽ
đểchokháiniệmlấpđầyhìnhthứccủahuyềnthoạichẳnglưỡnglự
gì,và thế là tôi lạiđứng trướcmộthệ thốngđơngiản, trongđósự
biểuđạtlạitrởthànhnghĩađen:anhdađenchàocờlàmộtthídụvề
tínhchấtđếquốcPháp,anhtalàbiểutượngcủatínhchấtđếquốcấy.
Đólàcáchvậndụng,chẳnghạn,củangười tạorahuyềnthoại,của
biêntậpviênbáochíxuấtpháttừmộtkháiniệmvàtìmchonómột
hìnhthức*.
2. Nếutôivậndụngtrêncơsởquanniệmcáibiểuđạtđầyắp,trongđó
tôiphânbiệtrõràngnghĩavớihìnhthức,vàtừđấythấyrõhìnhthức
làmbiếndạngnghĩarasao,tôitháodỡsựbiểuđạtcủahuyềnthoại,
tôi tiếp nhận huyền thoại như sự lừa bịp: anh da đen chào cờ trở
thànhngoạihiệncủatínhchấtđếquốcPháp.Đâylàkiểuvậndụng
củanhàhuyềnthoạihọc:ôngtagiảimãhuyềnthoại,ôngtathấuhiểu
sựbiếndạng.
3. Cuốicùng,nếutôivậndụngtrêncơsởquanniệmcáibiểuđạtcủa
huyềnthoạinhưmộttổngthểkhôngthểtáchrờicủanghĩavàhình
thức, tôi tiếpnhậnmộtsựbiểuđạtnhậpnhằng: tôiđápứngvớicơ
chếcấuthànhcủahuyềnthoại,vớitínhnăngđộngđặcthùcủanó,tôi
trởthànhngườiđọchuyềnthoại:anhdađenchàocờkhôngcònlàthí
dụ,haybiểutượngnữa,càngkhôngphảilàngoạihiện:anhtachính
làsựhiệndiệncủatínhchấtđếquốcPháp.
Hai cách vận dụng đầu thuộc loại tĩnh tại, phân tích; chúng huỷ hoại
huyềnthoại,hoặcbằngcáchnêulênýđịnhcủanó,hoặcbằngcáchvạchtrần
ýđịnhấyra:cáchvậndụngthứnhấtlàvôsỉ,cáchvậndụngthứhaimang
tínhchấtgiảihoặc.Cáchvậndụngthứbalànăngđộng,nótiếpnhậnhuyền
thoạituỳtheochínhnhữngmụcđíchcủacấutrúchuyềnthoại:độcgiảđến
vớihuyền thoạikiểunhưđếnvớimộtcâuchuyệnđồng thờivừa thựcvừa
hư.
Nếu tamuốngắnsơđồhuyền thoạivàomột lịchsử tổngquát, lýgiải
xemnóđápứngrasaolợiíchcủamộtxãhộinhấtđịnh,tómlạilàchuyểntừ
kýhiệuhọcsang tư tưởnghọc, thì rõ ràngcầnphảiđứngởbìnhdiệnvận
dụngthứba:chínhbản thânngườiđọchuyền thoạiphảipháthiệnrachức
năngcănbảncủanó.Ngàynay,độcgiảtiếpnhậnhuyềnthoạirasao?Nếu
độcgiả tiếpnhậnhuyền thoạimộtcáchchấtphác, thìđềxuấthuyền thoại
vớiđộcgiảcó ích lợigì?Vànếuđộcgiảđọchuyền thoạimộtcáchngẫm
nghĩ, nhưnhàhuyền thoại học, thì cầngìphải xuất trìnhngoạihiện?Nếu
độcgiảhuyềnthoạikhôngthấytínhchấtđếquốcPháptronghìnhảnhanhda
đenchàocờ, thìgánchonó tínhchấtấycũngvô ích;vànếuđộcgiảnhìn
thấyđiềuđó, thì huyền thoại chẳngqua chỉ làmột đềxuất chính trị được
phátbiểutrungthực.Nóitómlại,hoặcýđịnhcủahuyềnthoạilờmờquánên
khôngcóhiệuquả,hoặclànórõràngquánênchẳngaitin.Tronghaitrường
hợp,cáinhậpnhằnglàđâu?
Đâychỉlàtìnhtrạngnướcđôigiảdối.Huyềnthoạikhôngchegiấugìcả
màcũngchẳngcôngbốgìhết:nólàmbiếndạng;huyềnthoạichẳngphảilà
điềudốitrámàcũngkhôngphảilàchuyệnthúnhận:đólàsựchuyểnhướng.
Đặttrướctìnhtrạngnướcđôimàtôinóiđếnlúcnãy,huyềnthoạitìmralối
thoátthứba.Bịđedoạbiếnmấtnếunónhượngbộmộttronghaicáchvận
dụngđầu,nóxoayxởbằnglối thoảhiệp,nólàsựthoảhiệpấy:đượcgiao
tráchnhiệm“chuyểntải”mộtkháiniệmcóchủđịnh,huyềnthoạichỉgặpở
ngônngữsựphảnbội,bởivìngônngữchỉcóthểxoábỏkháiniệmnếuche
giấunóhoặcvạchtrầnkháiniệmnếunóinóra.Thiếtlậphệthốngkýhiệu
thứhaisẽchophéphuyềnthoạithoátrakhỏicáithếđôingả:bịdồnđếnchỗ
phảivạchtrầnhoặcthủtiêukháiniệm,huyềnthoạisẽbảnchấthoánó.
Thếlàchúngtađãđếnvớichínhnguyêntắccủahuyềnthoại:nóbiếnđổi
lịchsử thànhbảnchất tựnhiên.Bâygiờ tahiểu tại sao,dướiconmắtcủa
ngườitiếpnhậnhuyềnthoại,ýđịnhcủakháiniệmcóthểvẫnrõrệtsonglại
ravẻnhưkhôngcódụngý:nguyênnhânkhiếnngôntừhuyềnthoạithốtra
hoàn toàn rõ ràng,nhưngnguyênnhânấyngay lập tứcsững lại thànhbản
chấttựnhiên;nókhôngđượcđọcnhưđộngcơ,mànhưlẽphải.Nếutôiđọc
anh-da-đen-chào-cờnhưbiểutượngthuầntuývàđơngiảncủatínhchấtđế
quốc,tôicầnphảitừbỏthựctếcủahìnhảnh,nómấtgiátrịtrướcmắttôikhi
trởthànhcôngcụ.Ngượclại,nếutôigiảimãđộngtácchàocờcủaanhda
đen như ngoại hiện của tính chất thực dân, tôi càng tiêu diệt huyền thoại
chắc chắn hơn do chỉ ra động cơ rõ ràng của nó.Nhưng đối với độc giả
huyềnthoại,kếtcụchoàntoànkhác:tấtcảdiễnranhưthểhìnhảnhgợira
kháiniệmmộtcáchtựnhiên,nhưthểcáibiểuđạttạolậpcáiđượcbiểuđạt:
huyềnthoạihiệnhữungaytừlúctínhchấtđếquốcPhápchuyểnsangtrạng
thái bản chất tự nhiên: huyền thoại làmột ngôn từ đượcminh chứng hết
mức.
Đâylàmộtthídụmớigiúptahiểurõđộcgiảhuyềnthoạiđiđếnchỗhợp
lýhoácáiđượcbiểuđạtbằngcáibiểuđạtrasao.Nayđanglàthángbảy,tôi
đọcởđầuđềlớncủatờFrance-Soir:Giácả:Đợthạgiáđầutiên.Cácloại
Rauquả:Bắtđầusựgiảmgiá.Tahãynhanhchóngdựngsơđồkýhiệu:thí
dụlàmộtcâu,hệthốngthứnhấtlàthuầntuývềphươngdiệnngônngữ.Cái
biểuđạtcủahệthốngthứhaiởđâyđượccấutạobởimộtsốngẫunhiênvềtừ
vựng(cáctừ:đầutiên,bắtđầu,sự[giảmgiá]),hoặcvềinấn:nhữngtiêuđề
chữlớnởtrangnhất,nơithôngthườngđộcgiảtiếpnhậncáctintứcthếgiới
chủchốt.Cáiđượcbiểuđạthoặckháiniệm làcáicầnphảigọibằng thuật
ngữmới,nghechướngtainhưngcứphảidùng: tínhchấtchínhphủ,Chính
phủđượcgiớiđạibáochíquanniệmnhưBảnchấthiệulực.Từđósuyrasự
biểuđạtcủahuyềnthoạirấtrõràng:cáctráicâyvàcácloạirauhạgiálàdo
chínhphủquyếtđịnh.Vảchăng,trườnghợpnàynóichungkháhiếm,chính
tờbáohoặcđểbảohiểm,hoặcdolươngthiện,haidòngsauđóđãtháodỡ
huyềnthoạimàbáovừadựnglên;báoviếtthêm(đúngthế,bằngnhữngcon
chữkhiêmtốn):“Việcgiảmgiáđượcdễdàngdomùa thuhoạch rộđã trở
lại.”Thídụấybổíchvìhailẽ.Trướchết,ngườitathấyrànhrànhởđâytính
chấtgâyấntượngcủahuyềnthoại:ngườitachờđợiởhuyềnthoạilàchờđợi
mộthiệuquảtứcthì:chẳngquantrọnglàbaonếusauđóhuyềnthoạiđược
tháodỡ,tácdụngcủanóđượccoinhưmạnhhơnnhữnggiảithíchdựatrênlý
tính,chúngcóthểsauđókhônglâubácbỏhuyềnthoại.Điềunàymuốnnói
lênrằngviệcđọchuyền thoạiđộtnhiênchấmdứt.Tôiđưamắt liếcnhanh
sang tờFrance-Soir của người ngồi bên cạnh tôi: tôi chỉ chớp đượcmột
nghĩa,nhưngtôiđọcđượcởđấysựbiểuđạtchânthực:tôitiếpnhậnsựhiện
diệncủachínhphủtácđộngđếnviệchạgiácáctráicâyvàcácloạirau.Chỉ
cóthể,nhưvậylàđủ.Đọchuyềnthoạikỹhơnsẽchẳnghềgiatăngquyền
lựccũngnhưsựthấtbạicủanó:huyềnthoạivừakhôngthểhoànthiệnvừa
khôngthểbàncãi;thờigiancũngnhưtrithứcsẽchẳngthêmchonóchútgì
màcũngsẽchẳngbớtcủanóđượcgì.Thếrồi,việcbiếnkháiniệmthànhbản
chấttựnhiênmàtôivừaxemnhưchứcnăngcănbảncủahuyềnthoại,ởđây
làtiêubiểu:tronghệthốngthứnhất(thuầntuývềmặtngônngữ),quanhệ
nhânquảsẽlàtựnhiên,theonghĩađen:tráicâyvàrauhạgiábởiđólàmùa
vụ.Tronghệthốngthứhai(hệthốnghuyềnthoại),quanhệnhânquảlànhân
tạo, giảmạo, nhưng nó dường như lẩn vào những toa xe củaBản chất tự
nhiên. Chính vì lẽ đómà huyền thoại được trải nghiệm như ngôn từ hồn
nhiên:chẳngphảivìcácýđịnhcủanóđượcchegiấu:nếuchúngđượcche
giấu,chúngsẽchẳngthểcóhiệulực;màchínhvìchúngđượcbiếnthànhbản
chấttựnhiên.
Thựcra,độcgiảcóthểtiếpnhậnhuyềnthoạimộtcáchhồnnhiên,chính
vìđộcgiảkhôngthấyởhuyềnthoạihệthốngkýhiệu,màlàhệthốngquy
nạp:độcgiảnhìnthấythứdiễnbiếnnhânquảởchỗkỳthựcchỉlàsựtương
đương:dướimắtđộcgiả, cái biểuđạtvà cái đượcbiểuđạt cónhữngmối
tươngquanvềbảnchấttựnhiên.Ngườitacóthểdiễnđạtcáchkhácsựrắc
rốiấy:mọihệthốngkýhiệuđềulàhệthốngcácgiátrị;thếnhưngngườitiếp
nhậnhuyềnthoạilạixemsựbiểuđạtnhưhệthốngcácsựviệc:huyềnthoại
đượcđọcnhưhệthốngsựviệctrongkhinóchỉlàhệthốngkýhiệu.
Huyền thoại như ngôn ngữ bị đánh cắp
ĐẶCTHÙcủahuyềnthoạilàgì?Làbiếnđổinghĩathànhhìnhthức.Nói
khácđi,huyềnthoạiluônluônlàsựđánhcắpngônngữ(langage).Tôiđánh
cắpanhdađenchàocờ,ngôinhàgỗmàutrắngvànâu,cáchoaquảhạgiádo
mùavụ,khôngphảiđểnêuthànhnhữngthídụhoặcnhữngbiểutượng,màlà
đểqua chúngbiếnĐếquốc, biến sở thích của tôi đối với các sựvậtởxứ
Basque,biếnChínhphủthànhbảnchấttựnhiên.Mọingônngữđầutiêndứt
khoátlàmồicủahuyềnthoạiư?Chẳngcónghĩanàocưỡnglạiđượcmốiđe
doạbịhình thứccướpđoạtư?Thực ra,khônggìcó thể tránhđượchuyền
thoại,huyềnthoạicóthểtriểnkhaisơđồthứhaicủanótừbấtcứnghĩanào,
vànhưchúngtađãthấy,từchínhsựthiếuvắngnghĩanữa.Songcácngôn
ngữkhôngcưỡnglạitheocùngmộtcáchnhưnhau.
Ngôn ngữ cụ thể (langue), thứ ngôn ngữ (langage) thường xuyên bị
huyền thoại đánh cắp hơn cả, chỉ cưỡng lại một cách yếu ớt. Ngôn ngữ
(langue)ấybảnthânnóchứađựngítnhiềuxuhướnghuyềnthoại,chứađựng
phácthảomộtbộkýhiệudùngđểthểhiệncáiýđịnhdẫnđếnsửdụngphác
thảokýhiệukia;ngườitacóthểgọiđólàtínhbiểuhiệncủangônngữ:các
thứcmệnhlệnh*hoặcthứcgiảđịnh*,chẳnghạn,làhìnhthứccủacáiđược
biểuđạtđặcthù,khácvớinghĩa:cáiđượcbiểuđạtởđâylàýmuốncủatôi
hoặcđềnghịcủatôi.Chínhvìthếmộtsốnhàngônngữhọcđãxácđịnhthức
trầnthuật*,chẳnghạn,nhưtrạngtháihoặcđộkhông,đốidiệnvớithứcmệnh
lệnhvàthứcgiảđịnh.Thếmà,tronghuyềnthoạiđượccấutạođầyđủ,nghĩa
lạichẳngbaogiờởđộkhông,vàchínhvìthếmàkháiniệmcóthểlàmbiến
dạngnghĩaấy,biếnnghĩaấythànhbảnchấttựnhiên.Mộtlầnnữacầnnhớ
lạirằngthiếuvắngnghĩachẳngphảilàmộtđộkhông:vìvậyhuyềnthoạirất
cóthểnắmbắtlấynó,đểnóchẳnghạnbiểuđạtcáiphilý,cáisiêuthực,v.v..
Xétchocùng,cólẽchỉđộkhônglàcóthểcưỡnglạiđượcvớihuyềnthoại.
Ngônngữ(langue)đểhuyềnthoạivậndụngtheocáchkhác:rấthiếmkhi
nóápđặtngaytừđầumộtnghĩađầyđặn,khôngthểbiếndạng.Điềunàylà
dotínhtrừutượngcủakháiniệm:kháiniệmcâylàmơhồ,nóvậndụngđược
vàovôsốtrườnghợp.Tấtnhiênngônngữcócảmộthệđểxácđịnh(cáicây
ấy,cáicâynó,v.v.).Nhưngchungquanhnghĩachính,vẫnluônluôntồntại
mộtvùngtiềmtàngphảngphấtnhữngnghĩakháccóthểcó:nghĩahầunhư
baogiờcũngcóthểđượclýgiải.Tacó thểnói rằngngônngữ(langue)đề
xuất với huyền thoạimột nghĩa thêu rua trổ thủng.Huyền thoại có thểdễ
dàng lenvào, phình ra trongđó:đấy là sựđánhcắp theokiểuxâmchiếm
thuộcđịa (chẳnghạn:sự hạgiábắtđầu.Nhưng sựhạgiánào?Hạgiádo
mùavụhayhạgiádochínhphủ?Sựbiểuđạtởđâykýsinhvàomạotừ,dẫu
làmạotừchỉđịnh).
Khi nghĩa đầy ắp quá khiến huyền thoại không thể xâm nhập được,
huyềnthoạiliềnvòngquanhnó,chiếmđoạtnótoànbộ.Điềunàyxảyravới
ngônngữtoánhọc.Bảnthânnólàngônngữkhôngthểlàmbiếndạng,nóđã
đềphòngmọikhảnăngchốnglạisựlýgiải:khôngsựbiểuđạtkýsinhnào
cóthểlenlỏivàonóđược.Vàchínhvìthếmàhuyềnthoạisẽchiếmlấynó
cảgói:nósẽ lấymộtcôngthức toánhọcnàođó(E=mc²),vàsẽbiếncái
nghĩabấtdibấtdịchnàythànhcáibiểuđạtthuầntuýcủatínhchấttoánhọc.
Như ta thấy, huyền thoại đánh cắp ở đây là đánh cắp sức bền, độ rỗng.
Huyềnthoạicóthểvớitớimọithứ,lunglạcmọithứ,kểcảchínhhànhđộng
khước từhuyền thoại:đếnnỗingôn-ngữ-đối-tượng lúcđầucưỡng lạicàng
hăng,thìcuốicùnglạicànghămhởđánhđĩ:cứcưỡnglạihoàntoàn,thìở
đâylạibuôngxuôihoàntoàn:mộtbênlàEinstein,mộtbênlàParis-Match.
Tacóthểnêulênhìnhảnhthờigiancủaxungđộtấy:ngônngừtoánhọclà
ngônngữđãkếtthúc,vàsựhoànthiệncủanóchínhlàbắtnguồntừcáichết
camchịuấy;huyềnthoạitráilạilàngônngữkhôngmuốnchết:huyềnthoại
moi từ những nghĩa nuôi dưỡng nómột kiếp sống thêm âm ỉ, thoái hoá,
huyền thoạikhíchđộngởchúngsự trìhoãngiả tạo,ởđấynócư trú thoải
mái,nóbiếnchúngthànhnhữngxácchếtbiếtnói.
Đâylàmộtngônngữkháccốhếtsứccưỡnglạihuyềnthoại:ngônngữ
thơcacủachúngta.Thơcahiệnđại*làmộthệthốngkýhiệuthụtlùi.Trong
khihuyềnthoạihướngtớisựbiểuđạt-cựcđoan,hướngtớimởrộnghệthống
thứnhất, thì trái lại thơ camưu toan tìmvềvới hạ tầngbiểuđạt*, tìm về
trạngtháitiềnkýhiệucủangônngữ;nóitómlạinócốgắngbiếnkýhiệutrở
lại thành nghĩa: lý tưởng – có tính xu thế – của nó chắc làmuốn đạt tới
khôngphảinghĩacủacáctừngữ,màlànghĩacủachínhcácsựvật*.Chínhvì
thếmànó làmrối loạnngônngữ,nógia tăng tốiđacó thểđược tính trừu
tượngcủakháiniệmcũngnhưtínhtuỳtiệncủakýhiệuvàgiãncáchhếtsức
mốiliênkếtgiữacáibiểuđạtvàcáiđượcbiểuđạt:cơcấu“trôinổi”củakhái
niệmởđâyđượckhaithácđếnmứctốiđa:ngượclạivớivănxuôi,kýhiệu
thơcacốlàmchohiệndiệntoànbộtiềmnăngcủacáiđượcbiểuđạt,vớihy
vọngcuốicùngđạttớimộtcáigìnhưtínhchấtsiêuviệtcủasựvật,đạttới
cáinghĩabảnchấttựnhiêncủanó(chứkhôngphảidoconngườitraocho).
Dođómànảysinhnhữngthamvọngbảnchấtchủnghĩacủathơca,niềmtin
chắcchỉcó thơcamớinắmbắtđượcbản thânsựvật, chính là lúc thơca
muốnmình thànhmột phản-ngôn-ngữ.Nói tóm lại, trong số tất cả những
ngườisửdụngngôntừ,cácnhàthơlànhữngkẻíthìnhthứcchủnghĩahơn
cả,bởivìchỉcóhọmớitinrằngnghĩacủacáctừngữchỉlàmộthìnhthức,
đólàđiềumàcácnhàhiệnthựcchủnghĩanhưhọcólẽkhôngthểbằnglòng.
Chínhvìthếthơcahiệnđạicủachúngtaluônluôntỏralàsựsáthạingôn
ngữ,mộtcáigìđótươngtựnhưsựimlặngnhưngnhìnthấyđược,cảmthấy
được. Thơ ca chiếm vị trí nghịch đảo với huyền thoại: huyền thoại là hệ
thốngkýhiệucóthamvọngtựvượtlênthànhhệthốngsựviệc;thơcalàhệ
thốngkýhiệucóthamvọngtựcorútlạithànhhệthốngbảnchất.
Nhưngcảởđây,cũngnhưvớingônngữ toánhọc,chínhsựcưỡng lại
củathơcakhiếnnótrởthànhcáimồilýtưởngchohuyềnthoại:sựlộnxộn
bềngoàicủacáckýhiệu,diệnmạothơcacủatrậttựbảnchất,bịhuyềnthoại
bắtlấy,bịbiếnthànhcáibiểuđạttrốngrỗng,nósẽdùngđểbiểuđạtthơca.
Điềunàygiảithíchtínhchấtchưachắccủathơcahiệnđại:bằngcáchkhước
từkịchliệthuyềnthoại,thơcalạitróitaytróichânnộpmìnhchonó.Ngược
lại,quytắccủa thơcacổđiểncấu thànhmộthuyềnthoạiđượcưngthuận,
tínhvõđoáncôngnhiêncủanótạonênsựhoànthiệnnhấtđịnh,bởivìtính
cânđốihàihoàcủamộthệthốngkýhiệulàdocáckýhiệuvõđoáncủahệ
thốngấy.
Ngoàira,việctựnguyệnchấpnhậnhuyềnthoạicóthểxácđịnhtoànbộ
nềnVănhọctruyềnthốngcủachúngta:xétvềmặtquyphạm,nềnVănhọc
ấy làmộthệ thốnghuyền thoại rõnét;cómộtnghĩa,đó lànghĩacủadiễn
ngôn;cómộtcáibiểuđạt,đóchính làdiễnngônấyvới tưcáchhình thức
hoặclốiviết;cómộtcáiđượcbiểuđạt,đólàkháiniệmvănchương;cómột
sựbiểuđạt,đólàdiễnngônvănchương.Tôiđãđềcậpđếnvấnđềnàytrong
Độkhông của lối viết*, về đại thể cuốnđó chỉ làmột huyền thoại họcvề
ngônngữvănchương.Trongsáchấytôiđãđịnhnghĩaviếtláchnhưcáibiểu
đạtcủahuyềnthoạivănchương,nghĩalànhưmộthìnhthứcđãđầyắpnghĩa
vànótiếpnhậntừkháiniệmVănchươngmộtsựbiểuđạtmới*.Tôiđãgợiý
là lịch sử, khi thayđổiý thứcnhàvăn, đãgâynênkhoảngmột trămnăm
trướcđâytìnhtrạngkhủnghoảngtinhthầncủangônngữvănchương:viết
láchđãtựlộralàcáibiểuđạt,Vănchươngtựlộralàsựbiểuđạt;vứtbỏbản
chất tự nhiên giả dối của ngôn ngữ văn chương truyền thống, nhà văn đã
mãnh liệt tựmìnhbậtđếnđặcđiểmphản-bản-chất tựnhiêncủangônngữ.
Lậtnhàolốiviếtđãlàhànhđộngcấptiếncủamộtsốnhàvănmưutoantừ
chốivănchươngnhưhệthốnghuyềnthoại.Mỗisựnổiloạnấylàmộtcuộc
sáthạiVănchươngđượcquanniệmnhưsựbiểuđạt:tấtcảcáccuộcnổiloạn
đềuchỉxemdiễnngônvănchươnglàhệthốngkýhiệuđơngiản,hoặcthậm
chí, trong trườnghợp thơ ca, làhệ thống tiềnkýhiệu: đó là côngviệcvô
cùnglớnlaođòihỏinhữnghànhvicấptiến:tabiếtrằngmộtsốhànhviđãđi
đếnchỗđơngiảnphásậpluôndiễnngôn,sựimlặng,imlặngthậtsựhayim
lặngchuyểnvị,tỏranhưthứvũkhíduynhấtcóthểcóđểchốnglạiquyền
lựclớnlaocủahuyềnthoạilàsựtáidiễncủanó.
Vậydườngnhưtrừkhửhuyềnthoạitừbêntronglàcựckỳkhókhăn,bởi
lẽ chínhđộng tháingười ta thựchiệnđể thoát rakhỏihuyền thoại lại đến
lượtnótrởthànhmồicủahuyềnthoại:huyềnthoạiluônluôncóthểchung
cục biểu đạt sự việc người ta cưỡng lại nó. Nói đúng ra, vũ khí tốt nhất
chốnglạihuyềnthoạicólẽlàhuyềnthoạihoánóđi,làsảnsinhramộthuyền
thoạigiảtạo:vàcáihuyềnthoạitáitạoấysẽlàhuyềnthoạithậtsự.Bởilẽ
huyềnthoạiđánhcắpngônngữ,tạisaolạikhôngđánhcắphuyềnthoại?Để
làmđượcđiềunàysẽchỉcầnbiếnbảnthânhuyềnthoạithànhđiểmxuấtphát
củamộtchuỗikýhiệuthứba,xemsựbiểuđạtcủanónhưvếthứnhấtcủa
huyền thoại thứhai.Vănchươngcungcấpvài thí dụ lớnvềnhữnghuyền
thoạigiảtạoấy.TôisẽnêulênởđâythídụvềcuốnBouvardvàPécuchet
củaFlaubert.Cóthểgọiđấylàmộthuyềnthoạithựcnghiệm,huyềnthoạiở
cấpđộhai.BouvardvàanhbạnPécuchettiêubiểuchomộttầnglớptưsản
nàođó(songlạixungđộtvớicáctầnglớptưsảnkhác);diễnngôncủahọđã
làngôntừhuyềnthoại:ngônngữhọnóiđúnglàcómộtnghĩa,nhưngnghĩa
ấylạilàhìnhthứctrốngrỗngcủamộtcáiđượcbiểuđạtthuộckháiniệm,cái
đượcbiểuđạt ấyởđây làkiểuănnói cầukỳkhôngbiết chán: sựbắtgặp
giữanghĩavàkháiniệm tạo thành, tronghệ thốnghuyền thoại ấy,một sự
biểuđạtđó là lốikhoa trươngcủaBouvardvàPécuchet.Chínhđây làchỗ
(tôi chẻ nhỏ ra do nhu cầu của phân tích) Flaubert can thiệp: ông sẽ xếp
chồnglênhệthốnghuyềnthoạiđầutiênvốnđãlàhệthốngkýhiệuthứhai,
mộtchuỗithứba,trongđómắtxíchthứnhấtsẽlàsựbiểuđạt,hoặcvếkết
thúc,củahuyềnthoạiđầutiên:lốikhoatrươngcủaBouvardvàPécuchetsẽ
trởthànhhìnhthứccủahệthốngmới;kháiniệmởđâysẽdochínhFlaubert
đềxuất,doôngnhìnvàocáihuyền thoạimàBouvardvàPécuchetđãxây
dựngchohọ:đósẽlàbảntínhháohứccủahọ,làtìnhtrạngkhôngthoảmãn
củahọ,làsựchuyểnđổiliênmiênthửnghiệmhếtlĩnhvựcnàysanglĩnhvực
khác của họ, tóm lại là cái mà tôi rất muốn gọi là tính-chất-Bouvard-và-
Pécuchet (nhưng tôi cảm thấy sấm sét ở chân trời). Còn sự biểu đạt cuối
cùngthìđólàtácphẩm,làBouvardvàPécuchetđốivớichúngta.Sứcmạnh
củahuyềnthoạithứhailàthiếtlậphuyềnthoạiđầutiênthànhthứngâyngô
đểnhìnvào.Flaubertđã thựcsự làmcôngviệcphụcchếkhảocổhọcmột
ngôntừhuyềnthoại:đólàViollet-le-Duc*củamộtýthứchệtưsảnnàođó.
Nhưng không ngây thơ bằngViollet-le-Duc, ông đã bố trí vào công trình
phụcchếcủaôngnhững thứ trang tríbổsungđểngười takhỏi lầm tưởng
đấy là nguyên bản: những thứ trang trí ấy (chính là hình thức của huyền
thoạithứhai)làthuộclĩnhvựcgiảthiết:cósựtươngđươngvềkýhiệuhọc
giữaviệcphụcchếbằngthứcgiảđịnh(modesubjonctif)nhữnglờiăntiếng
nóicủaBouvardvàPécuchetvớichủnghĩaháohứccủahọ*.
CônglaocủaFlaubert(vàcủatấtcảnhữnghuyềnthoạigiảtạo:cócác
huyềnthoạigiảtạođángchúýtrongtácphẩmcủaSartre),làđãđemlạicho
vấnđềchủnghĩahiệnthựclốithoátkýhiệuhọcrõràng.Đólàcônglaochắc
hẳnchưahoànthiện,bởivìhệtưtưởngcủaFlaubert,theoôngngườitưsản
chỉlàsựxấuxavềmỹhọc,chẳngcógìlàhiệnthựccả.Nhưngítraôngcũng
đãtránhđượccáitộitolớntrongvănchươnglàlẫnlộncáihiệnthựcvềmặt
tưtưởnghọcvàcáihiệnthựcvềmặtkýhiệuhọc.Làhệtưtưởng,chủnghĩa
hiệnthựctrongvănchươngtuyệtđốikhôngphụthuộcvàongônngữmànhà
vănnói.Ngônngữ(langue)làmộthìnhthức,nókhôngthểlàhiệnthựchay
phihiệnthực.Nóchỉcóthểlàcótínhhuyềnthoạihaykhông,hoặcnữacó
thểlàchống-huyền-thoại,nhưtrongBouvardvàPécuchet.Vảchăng,rấttiếc
làchẳnghềcósựđối lậpnàogiữachủnghĩahiệnthựcvàhuyềnthoại.Ta
biết rằngvănchương“hiện thực”củachúngtacũngthườngcó tínhhuyền
thoạiđấythôi(chodùcólẽđấychỉlàhuyềnthoạithôthiểncủachủnghĩa
hiệnthực),vàvănchương“phihiệnthực”củachúngtachíítcógiátrịởchỗ
chẳngcótínhhuyềnthoạibaonhiêuđấythôi.Rõràngkhônngoancólẽlà
nênxácđịnhchủnghĩahiệnthựccủanhàvănnhưvấnđềvềcănbảnthuộc
hệtưtưởng.Tấtnhiênchẳngphảilàhìnhthứckhôngcótráchnhiệmđốivới
hiện thực.Nhưng tráchnhiệmấychỉcó thểđo lườngđượcbằngcác thuật
ngữkýhiệuhọc.Mộthìnhthứcchỉcóthểđượcphánxét(bởivìcókiệncáo
đấy)nhưsựbiểuđạt,chứkhôngphảinhưsựdiễntả.Ngônngữcủanhàvăn
khôngphảilãnhtráchnhiệmthểhiện thựctại,màlàbiểuđạtnó.Điềunày
chắcsẽbuộcphêbìnhphảisửdụnghaiphươngphápphânbiệtrạchròi:cần
phảixemxétchủnghĩahiện thựccủanhàvănhoặcnhư thực thể tư tưởng
(chẳnghạn:nhữngyếutốmác-xíttrongtácphẩmcủaBrecht),hoặcnhưgiá
trị ký hiệu (các đồ vật, diễn viên, âm nhạc, các màu sắc trong kịch của
Brecht).Rõràngđiềulýtưởngcólẽlàphốihợphailốiphêbìnhấy;cáisai
lầmdaidẳnglàđãlẫnlộnchúng:tưtưởnghọccónhữngphươngphápcủa
nó,kýhiệuhọccónhữngphươngphápcủamình.
Giai cấp tư sản như công ty vô danh
HUYỀNTHOẠIthíchứngvớilịchsửởhaiđiểm:hìnhthứccủanóchỉ
làlýdokhơigợimộtcáchtươngđối;kháiniệmcủanóvềbảnchấtcótính
lịchsử.Vậynêncóthểhìnhdungcáchnghiêncứulịchđạicáchuyềnthoại,
hoặcngườitaxemxéthuyềnthoạitheohướngnhìnvềquákhứ(vàthếlàlập
ra huyền thoại học lịch sử), hoặc người ta theo dõi diễn biến củamột số
huyềnthoại trướckiachotớihìnhthứccủachúngngàynay(vàthếlà tiến
hànhlịchsửhướngtươnglai.Ởđâytôichỉphácthảovềphươngdiệnđồng
đạicáchuyềnthoạingàynaylàvìmộtlýdokháchquan:xãhộichúngtalà
môitrườngưuđãicủanhữngbiểuđạthuyềnthoại.Bâygiờcầnphảinóitại
sao.
Dùlịchsửđemđếnchochúngtanhữngbiếncố,nhữngthoảhiệp,những
nhượngbộvànhữngphiêulưuchínhtrịthếnàođinữa,cácthayđổivềkỹ
thuật,vềkinhtếhoặccảvềxãhộithếnàođinữa,thìxãhộichúngtavẫncòn
làmột xã hội tư sản. Tôi chẳng phải không biết là từ năm 1789, ở Pháp,
nhiềukiểugiaicấptưsảnnốitiếpnhaunắmquyền;nhưngcơcấusâuxavẫn
thế,đólàcơcấucủamộtchếđộtưhữunhấtđịnh,củamộttrậttựnhấtđịnh,
củamộthệ tư tưởngnhấtđịnh.Thếnhưng trongviệcđịnhdanh lạixảy ra
một hiện tượng đáng chú ý: vềmặt kinh tế, giai cấp tư sảnđược gọi tên
chẳngkhókhăn:côngkhailàchủnghĩatưbản*.Vềmặtchínhtrị,giaicấpấy
thừanhậnmìnhmộtcáchkhókhăn:khôngcócácđảng“tưsản”ởNghịviện.
Vềmặthệtưtưởng,nóbiếnmấthoàntoàn:giaicấptưsảnđãxoátênmình
bằngcáchchuyểntừthựctếsangbiểuhiệncủanó,từconngườikinhtếsang
conngười tinh thần:nódễdàngdànxếpvề các sựkiện, nhưngnókhông
thoảhiệpvềcácgiátrị,nótiếnhànhchiếndịchthoát-danh*thậtsự;giaicấp
tưsảntựxácđịnhnhưgiaicấpxãhộikhôngmuốnđượcgọitên.“Tưsản”,
“tiểu tưsản”,“chủnghĩa tưbản*”,“giaicấpvôsản*” là nhữngnơi xảy ra
tìnhtrạngchảymáukhôngngừng:nghĩathoátrakhỏichúngchođếnkhitên
gọilàgìtrởnênvôích.
Hiệntượngthoát-danhcũấyrấtquantrọng,cầnphảixemxéttỉmỉmột
chút.Về phương diện chính trị, tình trạng chảymáu của danh tính tư sản
diễnraquaýniệmquốcgia.Đótừnglàýniệmtiếnbộvàothờicủanó,dùng
đểloạitrừgiaicấpquýtộc;ngàynay,giaicấptưsảnhoàtanvàoquốcgia,
dùphảiquẳngrakhỏiquốcgianhữngthànhphầnmànótuyênbốlàngoại
nhập(nhữngngườicộngsản).Thuyếthổlốncóchỉđạoấychophépgiaicấp
tưsảnnhậnđượcsựbảolãnhvềsốlượngcủacácđồngminhtạmthờilàtất
cảnhữnggiaicấptrunggian,dođómàlànhữnggiaicấp“chưađịnhhình”.
Tuy sử dụng đã lâu, nhưng từ quốcgia cũng đã không thể được phi
chínhtrịhoámộtcáchsâusắc;thựcthểchínhtrịcủanóvẫncònđấy,rấtgần,
hoàncảnhnàođóbấtchợtbộclộnóra:ởNghịviệncócácđảng“quốcgia”,
vàcáchđịnhdanhhổlốnphôbàyraởđâyđiềumànócóýđịnhchegiấu,đó
làsựkhácbiệtcănbản.Tathấyđấy,thuậtngữchínhtrịcủagiaicấptưsản
đãkhẳngđịnhnhưmộttiềnđềlàcócáiđạiđồng:nhưngbảnthânchínhtrị
đãlàsựthểhiệnýthứchệ,mộtmảnhýthứchệ.
Vềphươngdiệnchính trị,cốgắngquanniệm thuậtngữmang tínhđại
đồngthếnàođinữa,thìcuốicùnggiaicấptưsảncũngvấpphảiổđềkháng,
theo định nghĩa đó là đảng cáchmạng.Nhưng đảng chỉ có thể là tài sản
chínhtrị:trongxãhộitưsản,khôngcóvănhoávôsảncũngnhưđạođứcvô
sản,khôngcónghệthuậtvôsản:vềphươngdiệntưtưởng,tấtcảnhữnggì
khôngphảitưsảnđềubuộcphảivaymượncủagiaicấptưsản.Vậylàhệtư
tưởngtưsảncóthểđổđầytấtcảmàchẳngbịnguycơmấtđiởđócáitên
mình:chẳngai,ởđây,sẽtrảlạinócáitên;nócóthểbaonhiếpsânkhấutư
sản,nghệthuậttưsản,conngườitưsảndướinhữngcáitươngtựvĩnhhằng
củachúngmàchẳnggặpphảnkháng;tómlại,nócóthểthảcửathoátkhỏi
danhtínhcủamình,khichỉcòncùngmộtbảnchấtngườimàthôi:sựrútbỏ
cáitêntưsảnởđâylàtoànbộ.
Tấtnhiêncũngcónhữngsựnổiloạnchốnglạihệtưtrưởngtưsản.Đólà
cáimàngườitathườnggọichunglàtiềnphong.Nhưngcácsựnổiloạnấy
đềuhạnchếvềmặtxãhội,chúngvẫncóthểđượcthuphục.Trướchếtbởivì
chúngxuấtpháttừchínhmộtbộphậncủagiaicấptưsản,từmộtnhómthiểu
sốcácnghệsĩ,cáctríthức,chẳngcócôngchúngnàokháclàchínhcáigiai
cấpmàhọkhôngthừanhận,vàhọvẫnlệthuộcvàotiềnbạccủagiaicấpấy
đểtựthểhiện.Hơnnữa,nhữngcuộcnổiloạnấyluônluônkhơinguồncảm
hứng từ sựphânbiệthết sức rõ rànggiữa tư sảnvềđạođứcvà tư sảnvề
chínhtrị;khuynhhướngtiềnphongphảnđốilàphảnđốitưsảntrongnghệ
thuật, trongđạođức,đólàkẻ thiểncận,kẻphàmtục,nhưvàothờiđẹpđẽ
nhất của chủnghĩa lãngmạn; nhưngphảnđối về chính trị thì tuyệt nhiên
không*.Khuynhhướngtiềnphongkhôngthathứởgiaicấptưsảnlàkhông
tha thứngônngữcủanó, chứkhôngphảiquy chế củanó.Khuynhhướng
tiềnphongchẳngphảilàtánthànhquychếấy,màlàđặtnótrongngoặcđơn:
dùcôngkíchmãnhliệtthếnàođinữathìcuốicùngkhuynhhướngấybiện
hộlàbiệnhộchoconngườibịbỏrơi,chứkhôngphảiconngườibịthahoá;
màconngườibịbỏrơithìlạivẫnlàConngườiMuônthuở*.
Tình trạng vô danh của giai cấp tư sản càng đậm thêm khi người ta
chuyểntừvănhoátưsảnđíchthựcsangnhữnghìnhthứcmởrộng,phổbiến,
đượcsửdụngcủanó,màtacóthểgọilàtriếtlýcôngcộng,thứtriếtlýnuôi
dưỡngđạolýđờithường,cácnghilễdânsự,cáclễthứcphàmtục,tómlạilà
những quy phạm bất thành văn của cuộc sống giao tiếp ở xã hội tư sản.
Muốnquyvănhoáthốngtrịấyvàocáilõisángtạocủanóchỉlàảotưởng:
còncóvănhoátưsảnthuầntuýtiêudùng.CảnướcPhápđắmmìnhtronghệ
tưtưởngvôdanhấy:báochícủachúngta,điệnảnhcủachúngta,nhàhát
củachúngta,vănchươngbánrấtchạycủachúngta,cáclễnghicủachúng
ta,Toàáncủachúng ta,nềnngoạigiaocủachúng ta,cáccuộc tròchuyện
của chúng ta, thời tiết ra sao, người taxét xử tội gì, cuộchônnhânkhiến
ngườitaxônxao,mónnấunướngngườitamơước,quầnáongườitamặc,
tấtcả,trongcuộcsốnghàngngàycủachúngtađềuphụthuộcvàobiểuhiện
nhữngmốiquanhệgiữaconngườivàthếgiớimàgiaicấptưsảntiếnhành
chomìnhvàchochúngta.Cáchìnhthức“chuẩnmựchoáấy”càngmởrộng
càngítgâychúý;nguồngốccủachúngcóthểdễdànglẫnvàođấy;chúng
lợi dụngđượcvị trí trunggian: vì không trực tiếpgắnvới chính trị, cũng
chẳngtrựctiếpliênquanđếnhệtưtưởng,chúngsốngyênổngiữahoạtđộng
củacácchiếnsĩđấutranhvàsựcàkhịacủacáctríthức;bịcảnhữngngười
nàyvànhữngngườikia ítnhiềubỏrơi,chúnggianhậpvàokhối rộng lớn
nhữngcáibùngnhùng,vônghĩa,tómlạilàvàobảnchấttựnhiên.Tuyvậy
chínhlàdođạođứchọccủanómàgiaicấptưsảnthâmnhậpnướcPháp:các
chuẩnmựctưsảnthựcthirộngkhắpcảnước,đượctrảinghiệmnhưnhững
quyluậtrõràngcủatrật tự tựnhiên:giaicấptưsảncàngtruyềnbánhững
biểuhiệncủanó,cácbiểuhiệnấycàngbiếnthànhbảnchấttựnhiên.Chấttư
sản ngấmvào trongmột vũ trụ lờmờ, ở đấy chỉ có cư dân làCon người
Muônthuở,chẳngvôsảnmàcũngchẳngtưsản.
Vậylàhệtưtưởngtưsảncóthểđểmấtđichắcchắnnhấttêncủamình
bằngcáchthâmnhậpvàocácgiaicấptrunggian.Cácchuẩnmựctiểutưsản
lànhữngcặnbãcủavănhoátưsản,đólànhữngchânlýtưsảnđãthoáihoá,
đãnghèonànđi,đãthươngmạihoá,đãhơisáomòn,haycóthểnóilàđãlỗi
thời.Liênminhchínhtrịcủagiaicấptưsảnvàgiaicấptiểutưsảnđịnhđoạt
từhơnmộtthếkỷnaylịchsửnướcPháp:nóhoạhoằnmớibịphávỡ,vàlần
nàocũngchẳngcóngàymai(1848,1871,1936).Liênminhấytăngcường
theovớithờigian,dầndầntrởthànhcộngsinh;cóthểxảyranhữngđợtthức
tỉnhtạmthời,nhưngchẳngbaogiờhệtưtưởngchungbịđảđộngtới:cùng
mộtchấthồ“tựnhiên”phủlênmọibiểuhiện“quốcgia”:cuộcđạihônnhân
tưsản,xuấtpháttừtậptụcgiaicấp(phôbàyvàpháttántàisản)khôngthể
cómốiliênquannàovớithểchếkinhtếcủagiaicấptiểutưsản:nhưngqua
báochí,thờisự,vănchương,cuộchônnhânấydầndầntrởthànhchínhcái
chuẩnmực,nếukhôngphảiđểsống,chíítlàđểmơmàngcủacặpvợchồng
tiểutưsản.Giaicấptưsảnkhôngngừnghấpthụvàohệtưtưởngcủanócả
mộtbộphậnđôngđảonhânloạithiếuthểchếsâusắccủariêngmình,màchỉ
cóthểsốngcáithểchếấytrongtưởngtượng,nghĩalàtrongýthứcbấtdibất
dịchvànghèonàn*.Bằngcáchtruyềnbánhữngbiểuhiệncủamìnhquamột
loạt các hình ảnh tập thể để giai cấp tiểu tư sản sử dụng, giai cấp tư sản
khẳngđịnh hão huyền là không có sự phân chia giai cấp trongxã hội: sự
thoátdanhtưsảnđạthiệuquảtrọnvẹnnhấtchínhtừlúcmộtnữthưkýđánh
máylươngthánghainhămngànfrancnhậnramìnhtrongcuộcđạihônnhân
tưsản.
Rũ bỏ cái tên tư sản chẳng phải là một hiện tượng hão huyền, ngẫu
nhiên, thứyếu, tựnhiênhoặcvônghĩa;màchính làhệ tư tưởng tưsản, là
độngtháiquađógiaicấptưsảnbiếnthựctạicủathếgiớithànhhìnhảnhcủa
thếgiới,biếnLịchsửthànhBảnchấttựnhiên.Vàhìnhảnhấyđángchúýở
chỗnólàmộthìnhảnhđảongược*.Thểchếcủagiaicấptưsảnlàđặcthù,
cótínhlịchsử:conngườimànóbiểuhiệnsẽlàđạiđồng,muônthuở;giai
cấptưsảnđúnglàđãxâydựngquyềnlựccủamìnhtrênnhữngtiếnbộkỹ
thuật,khoahọc,trênsựbiếnđổitựnhiênvôhạn:hệtưtưởngtưsảnsẽkhôi
phụcmộttựnhiênkhôngthểbiếnchất;nhữngtriếtgiatưsảnđầutiênhiểu
thấuthếgiớicácsựbiểuđạt,bắtmọithứphảiphụctùngtínhduylý,tuyên
bốchúngphụcvụchoconngười:hệtưtưởngtưsảnsẽmangtínhchấtduy
khoahọcchủnghĩahoặctrựcgiác,nósẽghinhậnsựviệchoặcsẽnhậnthức
giátrị,nhưngsẽkhướctừgiảithích:trậttựcủathếgiớisẽtựnólàđủhoặc
khónóira,nósẽchẳngbaogiờbiểuđạtcáigì.Cuốicùng,ýniệmđầutiênvề
một thế giới có thể hoàn thiện, chuyển động, sẽ sản sinh ra hình ảnh đảo
ngượcvềmộtnhânloạibấtbiến,đượcxácđịnhbởitínhđồngnhấttrởđitrở
lạimãimãi.Tómlại,trongxãhộitưsảnhiệnđại,bướcchuyểntừcáithực
tạisanghệtưtưởngđượcxácđịnhnhưbướcchuyểntừcáianti-physissang
cáipseudo-physis.*
Huyền thoại là ngôn từ phi chính trị hoá
VÀTHẾLÀởđâytagặplạihuyềnthoại.Kýhiệuhọcđãchochúngta
biếtrằnghuyềnthoạilãnhtráchnhiệmbiếnýđịnhlịchsửthànhbảnchấttự
nhiên,biếncáingẫunhiênthànhmuônthuở.Vảchăngđườngđinướcbước
ấy chính là đường đi nước bước của hệ tư tưởng tư sản. Nếu xã hội của
chúng ta khách quanmà nói làmôi trường ưu đãi của những sự biểu đạt
huyềnthoại,chínhvìhuyềnthoạivềmặthìnhthứclàcôngcụthíchhợpnhất
choviệcđảongượchệtưtưởngđặctrưngcủaxãhộiấy:trêntấtcảcácbình
diệncủagiao tiếpgiữangườivớingười,huyền thoại triểnkhaiđảongược
cáianti-physisthànhcáipseudo-physis.
Thếgiớicungcấpchohuyềnthoạilàcungcấpmộtthựctếlịchsử,được
xác định, cho dù phải ngược thời gian xa xưa đếnmấy, bởi cáchmà con
ngườisảnsinhrahoặcsửdụngnó;vàhuyềnthoạikhôiphụclàkhôiphục
mộthìnhảnh tựnhiêncủa thực tếấy.Vàhệtnhưhệ tư tưởngtưsảnđược
xácđịnhbởisựrũbỏdanhtínhtưsản,huyềnthoạiđượctạothànhbởisựvứt
hếttínhchấtlịchsửcủacácsựvật:cácsựvậttronghuyềnthoạimấtđikýức
chúngđượcchế tạorasao.Thếgiớiđivàongônngữnhưmột tươngquan
biệnchứnggiữacáchoạtđộng,cáchànhvicủaconngười:nótừhuyềnthoại
điranhưmộtbứctranhhàihoàcủacácbảnchất.Mộttròảothuậtđãdiễnra,
nóđãlậtngượcthựctế,đãrúthếtcủathựctếchấtlịchsử,vàđãđổđầyvào
đấybảnchất tựnhiên,nóđã tướcđiởcácsựvậtcáinghĩaconngườicủa
chúngđểlàmchochúngbiểuđạtcáivônghĩalýcủaconngười.Chứcnăng
củahuyềnthoạilàtốngkhứhiệnthựcra:huyềnthoại,theođúngnghĩa,làsự
tháochảykhôngngừng,sựxuấthuyết,hoặccóthểnói,sựbayhơi,tómlạilà
sựthiếuvắngtacảmnhậnthấyđược.
Bâygiờcóthểbổsungđịnhnghĩahuyềnthoạivềphươngdiệnkýhiệu
học trongxãhội tưsản:huyền thoại làmộtngôn từphichính trịhoá.Tất
nhiêncầnphảihiểuchínhtrịtheonghĩasâuxalàtổngthểcácmốiquanhệ
giữangườivớingườitrongcấutrúchiệnthực,xãhộicủachúng,trongquyền
lựctạolậpthếgiớicủachúng;nhấtlàcầnphảichotiềntố*phimộtgiátrị
năngđộng:nóthểhiệnởđâymộtthaotác,nókhôngngừngthựctạihoásự
rũbỏ.Trongtrườnghợpanhlínhdađen,chẳnghạn,chắcchắnkhôngphảilà
tínhchấtđếquốcPhápbị tốngkhứ(hoàn toànngược lại,cầnphảiđể tính
chấtấyhiệndiện);màbịtốngkhứlàtínhchấtngẫunhiên,lịchsử,nóitóm
lạilàđượctạora,củachủnghĩathựcdân.Huyềnthoạikhôngphủnhậncác
sựvật,chứcnăngcủanótráilạilànóivềcácsựvậtấy;chỉcóđiềunóthanh
lọcchúng,biệnbạchchochúng,biếnchúngthànhbảnchấttựnhiênvàthành
vĩnhhằng,nóđemlạichochúngkhôngphảilànhậnthứcbằnglýgiải,màlà
nhậnthứcbằngghinhận:nếutôighinhậntínhchấtđếquốcPhápmàkhông
giảithíchnó,thìcoinhưtôithấynólàtựnhiên,làvốndĩnhưthế:vậylàtôi
yên tâm.Bằngcáchchuyển từ lịchsửsangbảnchất tựnhiên,huyền thoại
tiếtkiệmđược:nóthủtiêutínhphứctạpcủacáchànhviconngười,đemđến
chochúngcáiđơngiảncủacácbảnchất,nóhuỷbỏmọiphépbiệnchứng,
mọichuyệnbănkhoănnhữnggìdiễnraởbênkiacáinhãntiền,nótổchức
một thếgiớikhôngcómâu thuẫn,bởivìkhôngcóchiềusâu,một thếgiới
trảirànhrànhrađấy,nóthiếtlậpmộtnhậnthứcdễdãi:cácsựvậtcóvẻnhư
tựbảnthânchúngbiểuđạtmàthôi*.
Nhưngsao,huyền thoại luôn luôn làngôn từphichính trịhoáư?Nói
cáchkhác,hiệnthựcluônluônlàcótínhchínhtrịư?Chỉcầnnóivềsựvật
mộtcáchtựnhiênlàđủđểchonómangtínhhuyềnthoạiư?Cólẽtacóthể
trảlời theoMarxrằngđốitượngtựnhiênnhấtvẫnchứađựngmộtdấuvết
chính trị,dùmờnhạt,dù thấp thoáng thếnàođinữa,đó làsựhiệndiện ít
nhiềuđángghinhớcủahànhviconngườiđãlàmra,đãsắpxếp,đãsửdụng,
đãchinhphụchoặcđãquẳngnóđi*.Dấuvếtấy,ngôn-ngữ-đối-tượng,nónói
lêncácsựvật,cóthểbộclộmộtcáchdễdàng,siêu-ngôn-ngữ,nónóivềcác
sựvật,bộclộkhóhơnnhiều.Thếmàhuyềnthoạiluônluônthuộcsiêu-ngôn-
ngữ:nóthườngxenvàotiếnhànhphichínhtrịhoátrêncáinềnđãđượctự
nhiênhoá,đượcphichínhtrịhoábởimộtsiêu-ngôn-ngữchung,siêu-ngôn-
ngữấyđượcdựnglênđểcahátcácsựvật,chứtuyệtnhiênkhôngphảiđể
tácđộngđếnchúng:chínhvìthếsứcmạnhcầnthiếtđểhuyềnthoạilàmbiến
dạngđốitượngcủanósẽíthơnnhiềutrongtrườnghợpmộtcáicâysovới
trườnghợpmộtngườiXuđăng:trongtrườnghợpsau,dấuvếtchínhtrịliền
sátngayđấy,cầnphảicómộtlượnglớnbảnchấttựnhiêngiảtạođểlàmnó
bayhơiđi;ởtrườnghợptrước,dấuvếtấyxaxôi,bịthanhlọcbởicảbềdày
siêu-ngôn-ngữlâuđời.Vậylàcónhữnghuyềnthoạimạnhvànhữnghuyền
thoại yếu; trong trường hợp thứ nhất, lượng chính trị là trực tiếp, sự phi
chínhtrịhoálàbấtngờ;trongtrườnghợpthứhai,tínhchấtchínhtrịcủađối
tượngđãnhạtđi,nhưmàusắc,nhưngchỉmộtchútgìđócóthểlàmchonó
độtnhiênmạnhlên:cógìtựnhiênhơnlàbiển?Vàcógì“chínhtrị”hơnlà
biểnđượccácnhàlàmphim“Lụcđịabịđánhmất”cangợi?*
Thựcra,siêu-ngôn-ngữtạochohuyềnthoạimộtthứdựtrữ.Quanhệcủa
mọingườivớihuyềnthoạikhôngphảilàvềphươngdiệnchânlý,màlàvề
phươngdiệnsửdụng.Họphichính trịhoá tuỳ theonhucầucủamình;có
nhữngđốitượnghuyềnthoạibịbỏmặclơmơmộtthờigian;khiấychúng
chỉ là những dạng thức huyền thoại thấp thoáng, chính trị có vẻ hầu như
dửngdưng.Nhưngđóchỉlàcơhộitìnhthế,chứkhôngphảilàkhácbiệtvề
cấutrúc.ĐấylàtrườnghợpthídụcủachúngtôivềngữpháptiếngLa-tinh.
Cầnphảilưuýrằngởđâyngôntừhuyềnthoạitácđộnglênmộtchấtliệuđã
đượcbiếnđổitừlâu:câucủaésopethuộclĩnhvựcvănchương,ngaytừđầu
nóđãđượchuyềnthoạihoá(vậylàđãđượcvôcan)bởihưcấu.Nhưngchỉ
cầnđặtlạitrongchốclátcáivếmởđầucủachuỗivàobảnchấtngônngữ-đối
tượngcủanó,làđủthấyđượcmứcđộhiệnthựcbịhuyềnthoạitốngkhứđến
đâu:tacứhìnhdungnhữngtìnhcảmcủaxãhộiloàivậtthựcsự,xãhộiấy
đượcbiếnđổi thành thí dụvềngữpháp, thànhbảnchất thuộc tính.Muốn
đánhgiá dung lượng chính trị củamột đối tượngvà cái trống rỗnghuyền
thoạigắnvớinó,khôngbaogiờđượcđứngtừđiểmnhìncủasựbiểuđạt,mà
phảilàtừđiểmnhìncủacáibiểuđạt,nghĩalàtừsựvậtbịđánhcắp,vàtrong
cáibiểuđạt,phải là từngônngữ-đối tượng,nghĩa là từnghĩa: chẳngnghi
ngờgìnếutahỏiýkiếnmộtconsưtửthậtsự,nósẽkhẳngđịnhrằngthídụ
vềngữpháplàtrạngtháihếtsứcphichínhtrịhoá,nósẽyêusáchphápluật
mangtínhchínhtrịđầyđủgiảiquyếtđểmộtconmồithuộcvềnóbởivìnó
làkhoẻnhất,trừphiđấylàmộtconsưtửtưsảnnóthếnàocũngsẽhuyền
thoạihoásứcmạnhcủanóbằngcáchxemđấylàmộtnghĩavụ.
Ngườitathấyrõởđâyhuyềnthoạichẳngcósắctháichínhtrịlàdohoàn
cảnhcủanó.Huyềnthoại,nhưchúngtabiết,làmộtgiátrị:chỉcầnthayđổi
bốicảnhcủahuyềnthoại,thayđổihệthốngchung(vàmongmanh)trongđó
cóhuyền thoại, làđủ thấyđượcsátsaonhất tầmvóccủanó.Phạmvicủa
huyềnthoạiởđâythuvềlớpđệngũcủamộttrườngtrunghọcPháp.Nhưng
tôichorằngmộtđứatrẻbịcuốnhútbởichuyệnconsưtử,conbêvàconbò
cáivàtưởngtượngtrongđầucảnhhiệnthựccủanhữngconvậtấy,chắcsẽ
khôngdễdàngnhưchúngtanhậnthấyconsưtửđómấttămvìđãbiếnthành
thuộctừ.Thựcvậy,nếuchúngtanhậnxéthuyềnthoạiấychẳngcósắcthái
chínhtrị,đơngiảnchỉvìnókhôngphảiđượctạorachochúngta.
Huyền thoại, ở phe tả
NẾUhuyềnthoạilàmộtngôntừphichínhtrịhoá,thìítracómộtngôn
từđốilậpvớihuyềnthoại,đólàngôntừvẫncótínhchínhtrị.Đếnđâylại
phảitrởvềvớisựphânbiệtngônngữ-đốitượngvàsiêu-ngônngữ.Nếutôilà
mộttiềuphuvàtôiđịnhgọitêncáicâytôiđốnhạ,dùhìnhthứccâunóicủa
tôirasao,đấylàtôinóicáicây,chứtôikhôngnóivềnó.Nhưvậycónghĩa
ngônngữcủatôilàđểthaotác,nógắnvớiđốitượngcủanótheocáchliên
kếtngoạiđộng*:giữacáicâyvàtôichẳngcógìkhácngoàicôngviệccủatôi,
nghĩalàmộthànhđộng:chínhđấylàngônngữchínhtrị;nógiớithiệuvới
tôicáitựnhiênchỉtrongchừngmựctôisắpbiếnđổinó,đólàngônngữqua
đótôitácđộngđốitượng:cáicâykhôngphảilàmộthìnhảnhđốivớitôi,nó
đơngiảnchỉ lànghĩacủahànhđộngcủa tôi.Nhưngnếu tôikhôngphải là
tiềuphu,tôikhôngthểnóicáicây,tôichỉcóthểnóivềnó,nóiđếnnó;ngôn
ngữcủatôichẳngphảilàcôngcụcủamộtcáicâyđượctácđộngnữa,màlà
cáicâyđượccangợitrởthànhcôngcụcủangônngữtôi;giữatôivàcáicây
chỉcònmốiquanhệnộiđộng*:cáicâychẳngcònlànghĩacủahiệnthựctức
hành động của con người, nó là một hình-ảnh-tuỳ-sử-dụng: đối diện với
ngônngữ thực tếcủa tiềuphu, tôi tạo rangônngữ thứhai,mộtsiêungôn
ngữ,trongđótôisẽtácđộng,khôngphảicácsựvật,màlàtêncủachúng,và
ngôn ngữ ấy so với ngôn ngữ thứ nhất thì cũng như điệu bộ so với hành
động.Ngônngữthứhainàykhônghoàntoàncótínhhuyềnthoại,nhưngnó
chínhlànơihuyềnthoạicưtrú;bởivìhuyềnthoạichỉcóthểhoạtđộngtrên
nhữngđốitượngđãnhậnđượcsựtrunggiancủangônngữthứnhất.
Vậycómộtngônngữkhôngmangtínhhuyềnthoại,đólàngônngữcủa
conngườisảnxuất:bấtcứởđâuconngườinóiđểbiếnđổihiện thựcchứ
chẳngphảiđểbảotồnnóbằnghìnhảnh,bấtcứởđâuconngườigắnngôn
ngữcủamìnhvớiviệcchếtạoracácsựvật,siêu-ngônngữbịbắttrảvềngôn
ngữ-đốitượng,thìkhôngthểcóhuyềnthoạiđượcnữa.Đấylàlýdovìsao
ngônngữcáchmạngthựcsựthìkhôngthể làngônngữhuyềnthoại.Cách
mạngđượcxácđịnhnhưmộthànhđộngthanhlọcnhằmphátlộchứctrách
chính trị của thếgiới:nó làmra thế giới, và chứcnăngngônngữ củanó,
chứcnăng toànbộngônngữ củanóđều cuốnhút vàohànhđộng làmấy.
Chínhvìnósảnsinhtrọnvẹnmộtngôntừ,nghĩalàcótínhchínhtrịlúcban
đầucũngnhưkhikết thúc,khácvớihuyền thoại là lờinói lúcbanđầucó
tínhchínhtrịvàkhikếtthúccótínhtựnhiên,nêncáchmạngloạitrừhuyền
thoại.Cũngnhưhiệntượngthoát-danhtưsảnxácđịnhđồngthờihệtưtưởng
tưsảnvàhuyềnthoại,danhtínhcáchmạngđồngnhấtcáchmạngvớiviệc
loạibỏhuyềnthoại:giaicấptưsảnchegiấumìnhlà tưsản,dođómàsản
sinhrahuyềnhoại;cáchmạngcôngkhaimìnhlàcáchmạng,dođómàthủ
tiêuhuyềnthoại.
Người tađãhỏi tôi là liệucócáchuyềnthoại“phe tả”haykhông.Tất
nhiênlàcó,chừngnàophetảkhôngphảilàcáchmạng.Huyềnthoạiphetả
nảysinhđúngvàolúccáchmạngbiếnthành“tả”,nghĩalàchấpnhậnẩngiấu
mìnhđi,cheđậydanhtínhcủamình,sảnsinhrasiêu-ngônngữvôcanvàtự
biếndạngthành“Bảnchấttựnhiên”.Tìnhtrạngthoát-danhcáchmạngấycó
thểlàchiếnthuậthoặcchẳngphải,vấnđềấykhôngbànởđây.Trườnghợp
nàothìsớmhaymuộnngườitacũngcảmthấynótráivớicáchmạng,vàbao
giờ lịch sử cáchmạng cũng xác định những “trệch hướng” củamình liên
quanđếnhuyền thoại.Đến lúc, chẳnghạn, chínhchủnghĩaxãhộiđãxác
địnhhuyềnthoạiStaline.Stalinevớitưcáchđốitượngđượcnóitớiđãbiểu
thị trongnhiềunăm,ở trạng thái thuần tuý,những tínhchấtcấu thànhcủa
ngôntừhuyềnthoại:mộtnghĩa,đólàStalinecóthật,Stalinecủalịchsử;một
cáibiểuđạt,đólàsựtônsùngStaline,làtínhchấttấtyếucủanhữngtínhngữ
thuộcbảnchấttựnhiênngườitabaobọcquanhcáitênôngấy;mộtcáiđược
biểuđạt,đólàýđịnhvềchínhthống,vềkỷluật,vềthốngnhấtmàcácđảng
cộng sảncho là thích hợp vớimình trongmột hoàn cảnh nhất định; cuối
cùng làmột sự biểu đạt, đó làmột Staline được thiêng liêng hoá, những
quyếtđịnhlịchsửcủaônglạiđượcxemnhưbảnchấttựnhiên,đượcthăng
hoadướivớitêngọiThiêntài,nghĩalàcáiphilýtínhvàcáikhôngdiễntả
được: ở đây, tính chất phi chính trị hoá thật hiển nhiên, nó tỏ rõ đầy đủ
huyềnthoại.*
Vâng,huyềnthoạicóởphetả,nhưngnókhônghềcócùngnhữngtính
chấtcủahuyềnthoạitưsản.Huyềnthoạiphetảthìkhôngbảnchất.Trước
hếtnhữngđốitượngnónắmbắtrấthiếmhoi,chỉlàvàikháiniệmchínhtrị,
dù bản thân nó phải dùng đến cả kho huyền thoại tư sản. Chẳng bao giờ
huyền thoạiphe tả chạm tới lĩnhvựcmênhmôngcủanhữngmốiquanhệ
giữangườivớingười,tớicáidiệnhếtsứcbaolacủahệtưtưởng“vụnvặt”.
Nókhôngxâmnhậpđượccuộcsốngđờithường:trongxãhộitưsảnkhông
cóhuyền thoại“phe tả” liênquanđếncướixin,bếpnúc,nhàcửa, rạphát,
công lý, đạo đức v.v. Thêm nữa, đó là huyền thoại phụ, việc sử dụng nó
chẳngliênquanđếnchiếnlượcnhưtrongtrườnghợphuyềnthoạitưsản,mà
chỉlàchiếnthuật,hoặctệnhất,làsựlệchlạc;nếucó,thìđólàhuyềnthoại
tiệnthểmàsinhrachứkhôngphảilàdothiếtyếu.
Cuốicùngvàđặcbiệt,đấylàhuyềnthoạinghèonàn,bảnchấtlànghèo
nàn.Nókhôngbiếtsinhsôinảynở;đượcsảnsinhtheoyêucầuvàtrongtầm
nhìnhạnhẹpvềthờigian,nótựsángtạoramìnhdởlắm.Nóthiếunănglực
chủchốtlànănglựcbịađặt.Dùxoayxởthếnàođinữathìnóvẫncòncáigì
đấycứngnhắcvàsátsạt,cóhơihướngcủakhẩuhiệu:nhưngườitanóimột
cách ý vị, nó vẫn khô khan.Thực vậy, còn gì cằn cỗi hơn là huyền thoại
Staline?Chẳngcósángtạonàoởđâycả,mộtsựsắpđặtvụngvề:cáibiểu
đạtcủahuyềnthoại(hìnhthứcmàchúngtabiếtlàvôcùngphongphútrong
huyềnthoạitưsản)chẳnghềthayđổi:trướcsauchỉlàkểlểdàidòng.
Tôicóthểnóithiếusótấylàgắnvớibảnchấtcủa“phetả”:dùnộihàm
thuậtngữấycònmơhồthếnàođinữa, thìphetả luônđượcxácđịnhliên
quanđếnkẻbịápbức,dânvôsảnhoặcdânthuộcđịa*.Thếmàlờinóicủa
ngườibịápbứcchỉcó thể lànghèonàn,đơnđiệu, tức thì: tình trạng túng
quẫncủaanhtachínhlàkíchthướcngônngữcủaanhta:anhtachỉcómột
ngônngữ,trướcsauvẫnthế,ngônngữquanhữnghànhđộngcủamình;siêu
ngônngữlàthứxaxỉ,chưathểthâmnhậpvàođóđược.Lờinóicủangườibị
ápbứclàthựcsự,nhưlờinóicủatiềuphu,đólàlờinóingoạiđộng;lờiấy
hầunhưkhôngthểnóidối;dối trá làsựgiàucó,coinhưcócáigìđấy,có
nhữngchânlý,cócáchìnhthứcthaythế.Tìnhtrạngnghèonànbảnchấtấy
sảnsinhranhữnghuyềnthoạihiếmhoi,gầyguộc:hoặcthoángqua,hoặclộ
liễumộtcáchnặngnề;chúngcôngkhaiphôbàybảnchấthuyền thoạicủa
chúng,chúnggiơngóntaychỉcáimặtnạcủachúng;vàcáimặtnạấychỉhơi
một chút là mặt nạ của pseudo-physis: cái physis kia vẫn còn là một sự
phongphú,kẻbịápbứcchỉcóthểvaymượnnó;anhtabấtlựckhôngthể
moihếtcáinghĩathậtsựrakhỏicácsựvật,khôngthểđemlạichochúngcái
hìnhthứctrốngrỗngxaxỉ,đểđónlấytínhchấtvôcancủamộtBảnchấttự
nhiêngiảdối.Tacóthểnóirằngtheomộtnghĩanàođấy,huyềnthoạiphetả
luônluônlàhuyềnthoạigiảtạo,huyềnthoạitáitạo:dođómànóvụngvề.
Huyền thoại, ở phe hữu
CĂNCỨvào số liệu thốngkê,huyền thoại làởphehữu.Tạiđấy,nó
thuộcbảnchất:đượcnuôidưỡngtốt,hàonhoáng,cởimở,bahoa,nókhông
ngừngtựsángtạo.Nónắmbắtlấymọithứ:cácvấnđềtưpháp,luânlý,mỹ
học, ngoại giao, các nghệ thuật nội trợ, văn chương, sân khấu. Sự bành
trướngcủanócócùngquymôvớihiệntượngthoát-danhtưsản.Giaicấptư
sảnmuốnbảotồnthựcthểmàlàmravẻkhôngmuốnthế:đóchínhlàtính
chấtphủđịnhkhôngmuốnlộmặttưsản,tínhchấtphủđịnhấyvôhạnnhư
mọitínhchấtphủđịnh,nónhờcậyhuyềnthoạimộtcáchvôhạn.Ngườibị
ápbứcchẳnglàgìhết,bảnthânanhtachỉcómộtngôntừ,ngôntừcủasự
giảiphóngbảnthânmình;kẻápbứclàtấtcả,ngôntừcủayphongphú,đa
dạng,uyểnchuyển,muốncungbậcnàocũngcó:ycóđộcquyềnsiêungôn
ngữ.Ngườibịápbứclàmrathếgiới,anhtachỉcómộtngônngữnăngđộng,
ngoạiđộng(chínhtrị);kẻápbứcbảotồnthếgiới,ngôntừcủaythìphong
phú,nộiđộng,hoànhtráng,khoatrương:đólàHuyềnthoại,ngônngữcủa
ngườinàynhằmmụcđíchbiếnđổiđi,ngônngữcủangườikianhằmmục
đíchduytrìmãi.
TrạngtháiphongphúởnhữnghuyềnthoạicủaTrậttự(giaicấptưsảntự
xưngnhưthế)cóbaohàmnhữngkhácbiệtnộitạihaykhông?Chẳnghạn,có
nhữnghuyền thoại tư sảnvànhữnghuyền thoại tiểu tư sảnhaykhông?Ở
đấykhôngthểcónhữngkhácbiệtcănbản,bởivìdùcôngchúngtiếpnhậnlà
ai,thìhuyềnthoạivẫnnêuthànhtiềnđềsựbấtdibấtdịchcủaBảnchấttự
nhiên.Nhưngcó thểcónhữngmứcđộhoànchỉnhhoặcbành trướngkhác
nhau:cóítnhiềuhuyềnthoạichínrộhơnởmộtsốvùngxãhội;tronglĩnh
vựchuyềnthoạicũngcónhữngvikhíhậu*.
HuyềnthoạiTuổithơ-Thisĩ,chẳnghạn,làmộthuyềnthoạitưsảncòn
non:nóvừamớinảyratừmảnhruộngsángtạo(Cocteauchẳnghạn),vàchỉ
chớmvàomùavụcủamình(L’Express);cóthểmộtbộphậngiaicấptưsản
cònthấynóquánhiềubịađặt,quáítchấthuyềnthoạinênchưasẵnsàngthừa
nhậnnó(cảmộtbộphậncủagiớiphêbìnhtưsảnchỉlàmviệcvớinhữngtư
liệuhuyền thoạichính thức):đó làmộthuyền thoạichưađược rà soátkỹ,
chưachứađựngđủbảnchấttựnhiên:đểchoĐứatrẻ-Thisĩthànhyếutốcủa
vũtrụluận,cầnphảikhướctừsựkỳdiệu(Mozart,Rimbaudv.v.),vàchấp
nhậnnhữngchuẩnmựcmới,nhữngchuẩnmựccủatâmlýgiáodụchọc,của
chủnghĩaFreud,v.v.,đólàmộthuyềnthoạicònxanh.
Vậylàmỗihuyềnthoạicóthểbaohàmlịchsửcủanóvàđịalýcủanó:
vảchăngcáinàylàdấuhiệucủacáikia;mộthuyềnthoạichínvìnótoảrộng.
Tôichưacó thể tiếnhànhnghiêncứu thậtsựnàovềđịa lýxãhộicủacác
huyềnthoại.Nhưngrấtcóthểvạchracáimàcácnhàngônngữhọcgọi là
nhữngđồngngữcủamộthuyềnthoại,nhữngđườngnétxácđịnhvùngmiền
xãhộinơi lưutruyềnhuyềnthoạiấy.Vìvùngmiềnđóluôndiđộng,cólẽ
nênnóiđấy làcácđợtsóngdunhậpcủahuyền thoại thìđúnghơn.Huyền
thoại Minou Drouet vậy là ít ra đã biết đến ba đợt sóng lan toả: 1) tờ
L’Express; 2) các tờParis-Match,Elle; 3) tờFrance-Soir. Một số huyền
thoạidaođộng: chúng sẽdunhậpcácbáo lớn,đếnnhàngườihưởngniên
kimởngoạiô,vàocácphònghớttóc,xuốngtàuđiệnngầm?Địalýxãhội
củacáchuyềnthoạisẽvẫnkhóthiếtlậpchừngnàochúngtacònthiếungành
xãhộihọcphântíchbáochí*.Nhưngtacóthểnóirằngchỗđứngcủanóđã
córồi.
Dùchưaxác lậpnhữnghình thứcphươngngữcủahuyền thoại tưsản,
ngườitavẫncóthểpháchoạcáchìnhthứctutừcủanó.Thuậtngữtutừở
đâycầnphảihiểulàmộttậphợpnhữnghìnhtháicốđịnh,quycủ,dứtkhoát,
đểthunhậncáchìnhthứcđadạngcủacáibiểuđạthuyềnthoại.Cáchìnhthái
ấytrongsuốt,hiểutheonghĩalàchúngkhônggâyphiềnhàchotínhcogiãn
củacáibiểuđạt;nhưngchúnglạiđãđượcquanniệmhoáđủđểthíchứngvới
việc thểhiện thếgiớivềmặt lịch sử (giốngnhư tu từhọccổđiểnnêu lên
đượcsựthểhiệntheokiểuAristote).Chínhquatutừhọccủachúngmàcác
huyềnthoại tưsảnvẽratriểnvọngtổngquátcủacáipseudo-physiskianó
xácđịnhmộng tưởngcủa thếgiới tư sảnhiệnđại.Đây lànhữnghình thái
chủyếu:
1.Tiêmchủng.Tôiđãđưaranhữngthídụvềhìnhtháirấtphổbiếnnày,
đólàthừanhậncănbệnhngẫunhiêncủamộtthểchếgiaicấpđểcheđậytốt
hơn căn bệnh cội nguồn.Người ta tạomiễn dịch cho sự hoang tưởng của
côngchúngbằngmộtmũitiêmchủngnhỏđiềutệhạiđãđượcthừanhận;thế
làngườitađềphòngnguycơbùngnổpháphách.Liệuphápphóngkhoáng
ấykhôngthểthựchiệnđượcchỉmộttrămnămtrướcđây;vàothờiđiểmấy,
lợi ích tư sảnkhông thoảhiệp,nóhoàn toàncứngnhắc; từđóđếnnaynó
mềmdịu đi nhiều.Giai cấp tư sản khôngngầnngại thừa nhậnvài sự phá
pháchkhutrúnhưkhuynhhướngtiềnphong,cáiphilýtuổiấuthơ,v.v.từ
đấyvềsaunósốngtheocáchđiềutiếtbùtrừ:cũngnhưtrongmọicôngtyvô
danhkhéotổchức,nhữngcổphầnnhỏbùtrừvềmặtpháplý(chứkhôngvề
mặtthựctiễn)chocáccổphầnlớn.
2.Tướcbỏlịchsử.HuyềnthoạitướcbỏhếtLịchsử*khỏiđốitượngmà
nónóiđến.Ởhuyềnthoại, lịchsửbayhơi;đólà loạiđầytớlýtưởng:hắn
sửa soạn, bưng vào, bày ra, chủ nhân đến, hắn lặng lẽ biến đi: chỉ việc
thưởngthứcchẳngcầnbănkhoăncáithứhayhoấytừđâuđến.Hoặcthậm
chí:nóchỉcóthểđếntừcõivĩnhhằng: thờibuổinàothìnócũngđãđược
làmrachoconngười tưsản,ở thờibuổinào thìnướcTâyBanNha trong
sáchHướngdẫnDulịchXanhcũngđãđượclàmrachokháchdulịch,ởthời
buổinàothìnhững“ngườinguyênthuỷ”cũngđãchuẩnbịcácđiệumúacủa
họđểainấythưởngthứcchấtngoạilai.Ngườitathấytấtcảnhữnggìvướng
víumà hình thái thuận lợi ấy làm cho biếnmất: cả địnhmệnh và tự do.
Chẳngcógìsảnxuấtra,chẳngcógìđượclựachọn;chỉcóviệcchiếmhữu
cácđốitượngmớimẻấymàngườitađãxoáhếtdấuvếtbẩnthỉuvềnguồn
gốchoặclựachọn.Sựbayhơikỳdiệucủalịchsửấylàhìnhtháikháccủa
một khái niệm chung cho phần lớn huyền thoại tư sản, đó là sự vô trách
nhiệmcủaconngười.
3.Đồngnhất.Anhtiểutưsảnlàmộtkẻbấtlựckhônghìnhdungđược
NgườiKhác*.Nếungười khácxuất hiện trướcmắt, anh tiểu tư sảnkhông
thấy,khôngbiếtvàchốibỏ,hoặcnữalàbiếnngườiđóthànhbảnthânmình.
Trongthếgiớitiểutưsản,tấtcảcácsựviệcđốisánhđềulànhữngsựviệc
phảnchiếu,mọicáikhácđềurútlạilàchínhnó.Cáccuộcbiểudiễn,cáctoà
án, những nơi có nguy cơ cái khác xuất hiện, đều trở thành gương phản
chiếu.Bởivìcáikháclàchuyệnbêbốixâmphạmđếnbảnchất.Dominici,
GérardDupriezchỉcóthểtồntạitrongxãhộinếutừtrướchọđãbịrútlạichỉ
là những hình nộm bé nhỏ của quan chánh án toà thượng thẩm và quan
chưởng lý:đó làcáigiácầnphảiđặt rađểkếtánhọ trướccông lý,bởivì
Cônglýlàthaotáccân,màcáicânlạichỉcóthểcânđượcvậtnàođóvớicái
ngangbằngvớinó.Trongmọiý thức tiểu tưsản luôncónhữnghìnhnộm
nhỏbécủatênlưumanh,củakẻgiếtchagiếtmẹ,củagãloạndâm,v.v.,mà
tổchứctưphápcứđịnhkỳrútratừbộóccủamình,đặtlênghếbịcáo,quát
tháovàkếtán:ngườitaxưanaychỉxétxửnhữngkẻtươngtựlầmlạc:vấn
đềđườngđinướcbước,chứkhôngphảivấnđềbảnchất,bởivìconngườilà
thếmà.Đôi khi – hiếm lắm–NgườiKhác xuất đầu lộ diện khôngkhoan
nhượng:chẳngphảidođắnđobấtchợt,màbởivìlươngtrichốnglại:người
nàykhôngphảidatrắng,màdađen,ngườikiauốngnướclêépchứkhông
uốngPernod.LàmthếnàođồngnhấtvớingườiDađen,ngườiNga?Ởđây
cóhìnhtháidựphònglà tínhngoại lai.Ngườikháctrởthànhđồvật thuần
tuý, thành cảnh tượng, thành con rối: bị dồnvào chốn ranhgiới củanhân
loại,ykhôngtáchạiđếnsựanbìnhcủamọingườiđượcnữa.Đâyđặcbiệtlà
một hình thái tiểu tư sản.Bởi vì ngay cả nếu không nhập vào vớiNgười
Khácđược,thìanhtưsảnítravẫncóthểhìnhdungchỗcủangườiấy.Giai
cấptiểutưsảnkhôngtựdophóngkhoáng(nósảnsinhrachủnghĩaphát-xít,
trongkhigiaicấptưsảnsửdụngchủnghĩaphát-xít):nótiếnhànhchậmtrễ
hànhtrìnhtưsản.
4.Trùngngôn.Vâng, tôi biết, từ ngữnày chẳngđẹp đẽ gì.Nhưng sự
việccũnghếtsứcxấuxa.Phéptrùngngônlàbiệnphápngôntừđịnhnghĩa
điềugìđóbằngchínhnó(“Sânkhấu,đólàsânkhấu”).Ngườitacóthểthấy
ởbiệnphápnàymộttrongnhữngcáchxửsựhuyềnảomàSartređãbànđến
trongPhác thảomột lý thuyếtcáccảmxúc*:người ta trốn tránhvào trùng
ngôn,nhưngườitasợhãi,hoặcnổikhùng,hoặcbuồnbực,khibíkhônggiải
thíchđược;tìnhtrạngbấtlựcđộtxuấtcủangônngữđồngnhấthoámộtcách
huyền ảo với việc người ta quyết định làm như đấy là sự phản kháng tự
nhiên.Trongphéptrùngngôncóhaicuộcsáthại:ngườitagiếtchếtcáihợp
lýbởivìnócưỡng lại;người tagiếtchếtngônngữbởivìnóbỏrơi.Phép
trùngngônlàsựngấtxỉuđúnglúc,làchứngbệnhcâmbổích,nólàmộtcái
chết,hoặccóthểnóilàmộthàikịch,làsự“thểhiện”phẫnnộcácquyềncủa
hiệnthựcchốnglạingônngữ.Vìlàhuyềnảonêntấtnhiênnóchỉcóthểnúp
saulýlẽquyềnuy:nhưchamẹbịconcáiđòigiảithích,bíquáliềntrảlời:
“đó lànhư thế,bởivìđó lànhư thế”,hoặc thậmchí:“bởivì, thôi, imđi”:
hànhvihuyềnảohổ thẹn làmnhưnói ra lý lẽ,nhưng lập tức lại từbỏnó
ngay, và tưởng thế là giải thíchnhânquảxongxuôi, vì đã thốt ra lời dẫn
nhậprồi.Phép trùngngônchứng tỏsựngờvựcsâusắcđốivớingônngữ:
ngườitavứtbỏngônngữbởivìnókhôngđápứngđược.Thếmàmọikhước
từngônngữđềulàcáichết.Phéptrùngngônlậpnênmộtthếgiớichết,một
thếgiớibấtđộng.
5.Chủnghĩachẳngchẳng.Tôigọinhưthếhìnhtháihuyềnthoạiđặthai
cáitráingượcnhauvàđắnđocáinàyvớicáikiađểrồiquẳngđicảhai(Tôi
chẳngmuốncáinàychẳngmuốncáinọ.)Đấyquả làmộthình tháihuyền
thoại tư sản, vì nó liên quan tới hình thức hiện đại của chủ nghĩa tự do.
Ngườitabắtgặplạiởđâyhìnhtượngcáicân:thựctạitrướchếtđượcthuvề
nhữngcáitươngtự;rồingườitacânnó;cuốicùngthấycânbằngrồi,người
ta tốngkhứnóđi.Ởđâycũngcócáchxửsựhuyềnảo:người tađặtquay
lưngvàonhaunhữnggìngười ta thấyphiềnphứcphải lựachọn;người ta
trốntránhthựctạikhóchịubằngcáchthunóvềhaicáitráingược,chúngchỉ
cânbằngnhauvềphươngdiệnhìnhthức,còntrọnglượngriêngcủachúng
thìkhôngtínhđến.Chủnghĩachẳngchẳngcóthểcónhữnghìnhthứcthoái
hoá: trongchiêmtinhhọcchẳnghạn, tiếptheonhữngđiềudữluônluônlà
nhữngđiều lànhngangbằng;nhữngđiều lànhđiềudữbaogiờ cũngđược
tiênđoánthậntrọngtheohướngbùtrừ:mộtsựcânbằngkếtcụccốđịnhhoá
cácgiátrị,cuộcđời,sốphận,v.v.;chẳngcógìphảilựachọnnữa,cầnphải
chịuđựng.
6.Sốlượnghoáchấtlượng.Đólàhìnhtháilởnvởnkhắpcáchìnhthái
trênkia.Bằngcáchquymọichấtlượngthànhsốlượng,huyềnthoạigiúpcho
đỡhaotổntríóc:nóhiểuthựctạimộtcáchđỡtốnphí.Tôiđãđưaranhiều
thídụvềcơchếấy,cơchếmàhuyền thoạihọc tưsản–vànhất làhuyền
thoạihọctiểutưsản–chẳngngầnngạiápdụngvàonhữngsựkiệnmỹhọc
màgiaicấpấyvềmộtphươngdiệnkháccholàthuộcbảnchấtphivậtchất.
Sânkhấutưsảnlàmộtthídụrõràngvềmâuthuẫnnày:mộtmặt,sânkhấu
đượcxemnhưmộtbảnchấtkhôngthểquyvềmọingônngữvànóchỉlộra
vớitráitim,vớitrựccảm;dotínhchấtấymànóthànhnghiêmtrangaicũng
sợbóngsợvía(cấmkhôngđượcphạmcáitội“coithườngbảnchất”lànói
đếnsânkhấumộtcáchkhoahọc:hoặcgiảmọicáchthứcvậndụngtrítuệđể
đềcaosânkhấusẽbịdèbỉulàkhoahọcchủnghĩa,làngônngữthôngthái
rởm);mặtkhác,nghệthuậtsânkhấutưsảndựatrênsốlượnghoáthuầntuý
cáchiệuquả:cảmộtquytrìnhcáchiệntượngbềngoàicóthểtínhtoánđược
dựnglênsựcânbằngvềsốlượnggiữatiềnvévànướcmắtcủadiễnviên,
cảnhbài trí sang trọng: chẳnghạnở nước ta người ta xem“tài năng bẩm
sinh”củadiễnviêntrướchếtlàsốlượnghiệuquảrõrệt.
7.Ghinhận.Huyềnthoạivươntớitụcngữ.Hệtưtưởngtưsảnởđâytấn
phongcáclợiíchcănbảncủamìnhlàchủnghĩađạiđồng,sựkhướctừgiải
thích,tôntitrậttựbềnvữngcủathếgiới.Nhưngmộtlầnnữalạiphảiphân
biệtngônngữ-đối tượngvới siêungônngữ.Tụcngữdângianxaxưavẫn
cònmangtínhchấtcôngcụchiếmlĩnhđốitượngthếgiới.Mộtghinhậncủa
dânquê,chẳnghạnnhư“đẹptrời”giữmốiliênhệthựctếvớisựhữuíchcủa
thờitiếtđẹp;đólàsựghinhậnhàmchứatínhchấtcôngnghệ;câunói,ởđây,
mặcdùmangdạngkháiquát,trừutượng,vẫnchuẩnbịnhữnghànhđộng,nó
xenvàohoạtđộngchếtạo:dânquêkhôngnóivềthờitiếtđẹp,màtácđộng
nó, lôi kéo nó vào công việc củamình. Tất cả các tục ngữ dân gian của
chúngtatheocáchấyđềulàmộtngôntừchủđộng,nódầndầnkếttinhlại
thànhngôntừngẫmnghĩ,nhưnglàsựngẫmnghĩrútngắn,quythànhsựghi
nhận,ngôntừphầnnàodèdặt,thậntrọng,bámsátchủnghĩakinhnghiệm.
Tụcngữdângiandựkiếnnhiềuhơnhẳnkhẳngđịnh,nóvẫnlàngôntừcủa
nhânloạiđangtựtạoramình,chứkhôngphảiđanghiệnhữu.Cònngạnngữ
tư sản thì thuộc về siêu ngônngữ, đó là ngônngữ thứhai hoạt động trên
nhữngđốitượngđãđượcchuẩnbị.Hìnhthứccổđiểncủanólàchâmngôn,
ởđâysựghinhậnkhôngcònhướngvềmộtthếgiớicầntạoranữa;nóphải
chephủmộtthếgiớiđãđượctạora,vùilấpcácvếttíchcủasựsảnsinhấy
dưới dáng dấp hiển nhiênmuôn đời: đó là sự chống-giải-thích, cái tương
đươngcaoquýcủaphéptrùngngôn,củacáibởivìhốngháchkiamàcácbậc
chamẹkhôngbiếttrảlờithếnàoliềnđemtreolơlửngtrênđầuconcáihọ.
Nềntảngcủasựghinhậntưsảnlàlươngtri,nghĩalàmộtsựthậtnódừnglại
theolệnhđộcđoáncủakẻnóirasựthậtđó.
••••
Tôiđãnêulênnhữnghìnhtháitutừấychẳngtheotrậttự,vàcóthểcòn
cónhiềuhìnhtháikhácnữa:mộtsốhìnhtháicóthểcũmònđi,mộtsốkhác
cóthểnảysinh.Nhưngdùcáchìnhtháiấy là thếnàođinữa, ta thấyrõ là
chúngtậphợplạithànhhaikhuvựclớn,giốngnhưcácchòmsaohoàngđạo
củavũtrụtưsản:cácBảnchấtvàcácBàncân.Hệtưtưởngtưsảnliêntục
biến các sản phẩm của lịch sử thành những kiểu bản chất; giống như con
mựcphunmựcrađểtựbảovệ,hệtưtưởngtưsảnkhôngngừngchelấpđể
khôngaithấylàthếgiớimãimãiđượctạora,khôngngừngcốđịnhthếgiới
thànhđốitượngsởhữuvôhạn,kiểmkêsởhữucủamình,ướpxácthếgiới
ấy,tiêmchủngvàothựctạichấttinhdầuthanhlọcnàođóđểlàmchothực
tạingừngbiếnđổi,khôngchuyểnsangnhữnghìnhthứctồntạikhác.Vàcái
sởhữuđãđượccốđịnhvàngưngkếtlạinhưthếrốtcuộcsẽthànhracóthể
tínhtoánđược:đạolýtưsảnvềcănbảnsẽlàthaotáccânđo:cácbảnchấtsẽ
đượcđặtlênnhữngcáicânmàconngườitưsảnsẽvẫnlàđòncânbấtđộng.
Bởivìmụcđíchcủacáchuyềnthoạichínhlàlàmchothếgiớibấtđộng:các
huyềnthoạiphảilàmsaokhơigợivàmôphỏngcáicơcấuphổquátnócố
địnhdứtkhoáttôntitrậttựcủacácsởhữu.Nhưvậy,ởmọinơimọilúc,con
người bị các huyền thoại ngăn lại, bị tống trả về với cái nguyênmẫu bất
độngkianósốngthếchỗchoconngười,nóbópnghẹtconngườinhưkiểu
một vật ký sinh nội tại kếch xù, và khoanh cho hoạt động của con người
nhữnggiớihạnchậthẹptrongđóconngườiđượcphépđaukhổmàchẳng
làmcho thếgiớiđộngđậy: cái pseudo-physis tư sản là sự cấmđoánhoàn
toàn con người tự sáng tạo ramình.Các huyền thoại chẳng qua chỉ là sự
khuyênnhủkhôngngừng,khôngbiếtmệt, làsựđòihỏiâmỉ, lì lợmmuốn
rằng tất cảmọi người nhận ramình trong cái hình ảnhvĩnhhằngkia, tuy
hìnhảnhấyđượcxâydựngtừchínhhọởmộtthờiđiểmnhấtđịnhnhưnglại
đượcxemnhưởmọithờiđại.BởivìcáiBảnchấttựnhiêntrongđóngườita
giamgiữhọvớilýdođểhọthànhbấttử,chỉlàmộtThônglệ.VàThônglệ
ấy,dù lớn lao thếnàođinữa,chính là thứconngườicầnphảinắmlấyvà
biếnđổiđi.
Sự cần thiết và các hạn chế của huyền thoại học
ĐỂKẾTTHÚC,tôicầnphảinóivàilờivềchínhnhàhuyềnthoạihọc.
Thuậtngữnàythậttotát,thậttựtin.Tuynhiên,nếunhưcónhàhuyềnthoại
học,ngườitacóthểbáotrướcvớihọvàiđiềukhókhăn,nếukhôngphảilà
vềphươngpháp, thì ít ra làvềý thức.Tấtnhiên,họ sẽdễdàngcảm thấy
mìnhlàchínhđáng:dùcósai lầmgìnữa,họvẫntinchắchuyềnthoạihọc
đónggópvàoviệclàmrathếgiới;trêncơsởnhậnđịnhchắcchắnconngười
củaxãhộitưsảnthườngxuyênbịnémvàomộtBảnchấttựnhiêngiảdối,
huyềnthoạihọcmưutoantìmradướinhữngcáivôcancủacuộcsốnggiao
tiếpcáivôcankhờkhạonhất,đólàsựthahoásâusắcmànhữngcáivôcan
kiatìmcáchchothôngqua.Vậyviệcvạchtrầnmànótiếnhànhlàmộthành
vichínhtrị:xâydựngtrêncơsởchorằngngônngữcótráchnhiệm,huyền
thoạihọcchínhvì thếkhẳngđịnhsự tựdocủangônngữ.Chắcchắn rằng
theochiềuhướngđó,huyềnthoạihọclàsựbắtnhịpvớithếgiới,khôngphải
nhưthếgiớivốncó,mànhưnómuốntựtạoramình(vềvấnđềnàyBrecht
dùngtừngữmậpmờmộtcáchhiệuquả:đólàEinverstandnis,đồngthờivừa
làsựnhậnthứchiệnthựcvừalàsựtiếptaychonó).
Sựbắtnhịpấycủahuyềnthoạihọcbiệnminhchonhàhuyềnthoạihọc,
chứkhônglấpđầyôngta:quytrìnhsâuxacủanóvẫnlàquytrìnhloạitrừ.
Đượcbiệnminhvềmặtchính trị,nhàhuyền thoạihọcdẫu saovẫnxa rời
chínhtrị.Ngôntừcủaôngtalàmộtsiêungônngữ,nókhôngtácđộnggìhết;
cùng lắmnó chỉ vạch trần, vàhơnnữa, cho ai?Nhiệmvụ củaông ta vẫn
luônluônhàmhồ,lúngtúngbởicănnguyênđạođứchọc.Ôngtachỉcóthể
trảinghiệmhànhđộngcáchmạngtheouỷquyền:dovậynênchứcnăngcủa
ôngtacótínhchấtvaymượn,mộtcáigìđâyhơicứngnhắc,vàhơichắpvá,
lộnxộnvàgiảnlượctháiquá,đólàđặcđiểmcủamọihànhvitrínăngcông
khaivậnvàochínhtrị(cácvănhọc“thoátthân*”ngànlần“sangtrọng”hơn;
chúnghợpvớisiêungônngữ).
Hơnnữanhàhuyềnthoạihọctựtáchmìnhrakhỏitấtcảnhữngngườisử
dụnghuyền thoại, điều đó chẳngphải là khôngđángkể.Đối với bộ phận
côngchúngđặcbiệtnàođấythìcònđược*.Nhưngkhihuyềnthoạiliênquan
đến cảmột tập thể, nếungười tamuốngiải thoát huyền thoại, thì phải xa
lánhcảcộngđồng.Mọihuyềnthoạihơiphổbiếnmộtchútđềuthựcsựmơ
hồ, bởi vì nó thể hiện nhân tính của chính nhữngkẻ, chẳng có gì, đã vay
mượnnó.GiảimãcuộcĐuavòngquanhnướcPháp,Rượuvangngoncủa
Pháp,làphảitáchmìnhrakhỏinhữngkẻthíchthútheodõicuộcđua,những
kẻ uống rượu vang cho ấm người. Nhà huyền thoại học buộc phải trải
nghiệmcuộcsốnghoàđồngvềmặt lýthuyết:đốivớiông,sốnghoàđồng,
trongtrườnghợptốtnhất,đólàchânthật:tínhhoàđồnglớnnhấtcủaônglà
ởtínhđạođứclớnnhấtcủaông.Mốiliênhệcủaôngvớithếgiớilàthuộc
phạmtrùmỉamaichâmchọc.
Còncầnphảiđixahơnnữa:theomộtchiềuhướng,nhàhuyềnthoạihọc
bịloạikhỏilịchsửmàôngmuốnnhândanhchínhnóđểhànhđộng.Đốivới
ông,việc tiếnhànhpháhuỷngônngữ tập thể là tuyệtđối,nóchấtđầyắp
nhiệmvụcủaông:ôngphảisốngvớicôngviệcấychẳnghyvọngđượcđền
đáp,chẳngdámnghĩsẽđượctrảcông.Ôngcấmkhôngđượchìnhdungthế
giới tainghemắt thấysẽ rasao,mộtkhiđối tượngphêphán trực tiếpcủa
ôngbiếnđirồi;ảotưởngđốivớiônglàmộtthứxaxỉkhôngthểđược;ông
hếtsứcnghingờnhữngsựthậtngàymaichínhlàmặttráicủacácđiềudối
tráhômnay.Lịchsửchẳngbaogiờbảođảmsựthắnglợithuầntuývàđơn
giảncủacáiđốilậpchốnglạicáiđốilậpvớinó:lịchsử,trongkhitựtạora
mình,phátlộnhữnglốirakhôngthểtưởngtượng,nhữngsựtổnghợpkhông
thểdựkiến.Nhàhuyền thoạihọccũngchẳngđượcở tronghoàncảnhcủa
Moise:ôngtakhôngnhìnthấymiềnĐấthứa.Đốivớiông,tínhthựcchứng
củangàymaihoàntoànbịchekhuấtbởitínhphủđịnhcủahômnay;mọigiá
trịcôngtrìnhcủaôngđềuđượcghinhậnnhưnhữnghànhvipháhuỷ:những
hànhvinàylấpkínnhữnghànhvikia,chẳngcógìvượtlêntrên.Việcnắm
bắtchủquancái lịchsửởđómầmmốngmãnhliệtcủatươnglaichỉlà sự
sụpđổhoàn toàncủahiện tại,Saint Just*đãdiễn tảbằngcâunói lạ lùng:
“ThiếtlậpnềnCộnghoàlàsựpháhuỷtoànbộnhữnggìđốilậpvớinó.”Tôi
thiếtnghĩkhôngnênhiểucâuđótheonghĩathôthiểnlà“cầnphảidọnđihết
trướckhixâydựnglại.”Câunóiởđâycónghĩatriệtđể:đốivớimộtngười
nàođóthìcómộtđêmđenchủquancủalịchsử,ởđấytươnglailàsựphá
huỷtriệtđểquákhứ.
Mộtloạitrừcuốicùngđedoạnhàhuyềnthoạihọc:ôngtaluôncónguy
cơ làmbaybiếncáihiện thựcmàôngnghĩ làmuốnchechở.Dùnóigìđi
nữa, thì chiếcxeD.S. 19 làmộtđối tượngxácđịnhvềphươngdiện công
nghệ:nóphóngvớimộttốcđộnàođấy,nóđươngđầuvớigiótheocáchnào
đấyv.v..Vàcáihiệnthựcấy,nhàhuyềnthoạihọckhôngthểnóivềnóđược.
Thợmáy,kỹsư,cảngườisửdụngnóiđối tượng;cònnhàhuyềnthoạihọc
buộcphảisửdụngsiêungônngữ.Sựloạitrừnàyđãđượcđịnhdanh:đólà
cáimàngườitagọilàchủnghĩaýthứchệ*.ChủnghĩaJdanovđãkịchliệt
phêphánđiềuđó (tuykhôngchứngminhrằngvào thờiđiểmấynócó thể
tránhđược)ởLukács*thờikỳđầu,ởngônngữhọccủaMarr,ởnhữngcông
trìnhnhưcáccôngtrìnhcủaBénichou,củaGoldmann,đemđối lậpvớinó
phầnhiệnthựckhôngdínhlíugìđếntưtưởng,nhưngônngữtheoquanniệm
củaStaline.Đúnglàchủnghĩaýthứchệgiảiquyếtcáimâuthuẫncủahiện
thựcbị thahoá,bằngsựcắtbỏ,chứkhôngphảibằngsự tổnghợp (nhưng
chủ nghĩa Jdanov cũng chẳng giải quyếtmâu thuẫn ấy): rượu vang khách
quanlàngon,vàđồngthờicáingoncủarượuvanglàmộthuyềnthoại:đấy
làđiềukhókhănnangiải.Nhàhuyềnthoạihọccốgắnggiảiquyết:ôngtasẽ
quantâmđếncáingoncủarượuvang,chứkhôngquantâmđếnchínhrượu
vang,hệtnhưnhàsửhọcsẽquantâmđếnhệtưtưởngcủaPascal,chứkhông
quantâmđếnchínhtácphẩmCácTưduycủaông*.
Dườngnhưđấylàmộtkhókhăncótínhthờiđại:ngàynay,ngaybâygiờ
đây, chỉ có thể cómột sự lựa chọn, và sự lựa chọn chỉ liên quan đến hai
phương pháp đều cực đoan như nhau: hoặc là đề caomột hiện thực hoàn
toànthấmvàolịchsử,vàtưtưởnghoá;hoặclà,ngượclại,đềcaomộthiện
thựcrốtcuộckhôngthâmnhậpđược,khôngquygiảnđược,và,trongtrường
hợpnày,thivịhoá.Tómlại,tôichưathấysựtổnghợpgiữahệtưtưởngvà
thica(tôihiểuthicatheocáchtổngquátnhất,làsựtìmtòicáinghĩabấtkhả
thahoácủacácsựvật).
Chắchẳnchínhlàdotìnhtrạngthahoáhiệnnaycủachúngtamàchúng
ta khôngvượt qua được tình trạngnắmbắt hiện thựcmột cách bấp bênh:
chúngtakhôngngừnglênhđênhgiữađốitượngvàsựgiảihoặcnó,vìchúng
tabất lựckhông thểhiệnđược tổng thểcủanó:bởivìnếuchúng ta thâm
nhậpđốitượng,chúngtagiảiphóngnónhưngchúngtapháhuỷnó;vànếu
chúngtađểmặcnó,chúngtatôntrọngnó,nhưngchúngtakhôiphụcnókhi
nóvẫnbịhuyễnhoặc.Dườngnhưtrongmộtthờigiannữachúngtavẫnbắt
buộcluônluônphảinóivềhiệnthựcmộtcáchcựcđoan.Chắchẳnđólàvì
chủnghĩaýthứchệvàcáiđốilậpvớinólànhữngcáchxửsựcònhuyềnảo,
bịsựxâuxécủaxãhộilàmchokhiếpsợ,mùquángvàmêmụđi.Thếnhưng
đấylạichínhlàđiềuchúngtaphảitìmkiếm:mộtsựdunghoàgiữahiệnthực
vàconngười,giữamiêutảvàgiảithích,giữađốitượngvàtrithức.
ThángChín,1956.
FerdinanddeSaussure(1857-1913):NhàngônngữhọcThuỵSĩ,viếtbằngtiếngPháp.
RolandBarthes(1915-1980):NhàvănPháp.
Nguyênvăn:Leschosesrépétéesplaisent:Nhữngđiềulặpđilặplạilàmhàilòng.
Nguyênvăn:Catch,mônđấuvậttựdo,đượcsửdụngtấtcảcácngónđòn,miễnrằngkhông
gâychếtngười.
CharlesBaudelaire(1821-1867):NhàthơPháp.
Arnolphe,Andromaque:CácnhânvậttrongbikịchcủanhàvănPhápRacine(1639-1699).
Boxe,tathườnggọilàđấuquyềnAnh.
Littré(1801-1881):Triếtgia,nhàngônngữhọc,nhàtừđiểnhọcPháp.
ComédieHumaine:NhanđềbộtiểuthuyếtlớncủanhàvănPhápBalzac(1799-1850).
Molière(1622-1673):NhàsoạnhàikịchPháp.
Nguyênvăn:fantasia.
LaBruyère(1645-1696):Nhàvăn,nhàđạođứchọcPháp.
Moustache:Riamép(tiếngPháp).
JosephStaline(1879-1953):ChínhtrịgiaLiên-xô.
Anglo-Saxons:TêngọichungcácchủngtộcGermanie(Đức)thờixưa.
Stanislavski(1863-1938):Diễnviên,nhàđạodiễnNga.
AndréGide(1869-1951):NhàvănPháp.
Congo:MộtconsôngởchâuPhi.
Jacques-BénigneBossuet(1627-1704):NhàvănPháp.
Đểđivệsinh.
Reblochon:LoạiphomátngonsảnxuấtởSavoie.
Dòngmáuxanh:Nguyênvăn:Sangbleu.
ÉlisabethđệNhịnướcAnh,đăngquangnăm1952.
RobertdeFlers(1872-1927):NhàsoạnkịchPháp.
GastonArmanddeCaillavet(1869-1915):NhàsoạnkịchPháp.
Marie-Antoinette(1755-1793):HoànghậuPháp,vợvuaLouisXVI.
Hiệubánmọithứhàngđồngloạtmộtgiá.
MộtchủngtộcngườidađỏởBắcMỹ.
HenriLefebvre(1901-1991):TriếtgiaPháp.
SorenKierkegaard(1813-1855):TriếtgiaĐanMạch.
GrahamGreene(1904-1991):NhàvănAnh.
LaRestauration:GiaiđoạnlịchsửởPháptừ1814đến1830.
BertoltBrecht(1898-1956):NhàsoạnkịchĐức.
AbrahamLincoln(1809-1865):Tổngthốngthứ16củaMỹ.
ChữLatintrongnguyênvăn,cónghĩalàtráilại.
Strabon(58tr.CN-25):NhàđịalýHyLạp.
JulesMichelet(1798-1874):SửgiaPháp.
PaulVidaldeLaBlache(1845-1918):NhàđịalýhọcPháp.
NhânvậttronghàikịchcủanhàvănPhápMolière.
From here to eternity: (tiếngAnh trong nguyên văn): Từ nay cho đếnmuôn đời. Cũng là:
“Chừngnàocòncónhữngconngười”.
JulesRoy (1907-2000):NhàvănPháp; tácphẩmCáccơn lốc (Les cyclones) xuất bảnnăm
1953.
TiếngLatintrongnguyênvăn:Đếnphútcuốicùng.
LivingRoom(tiếngAnhtrongnguyênvăn):Phòngkhách,vởkịchcủanhàvănAnhGraham
Greene(1904-1991)xuấtbảnnăm1953.
ArmanddeRancé(1626-1700):TusĩPháp.
GastonDominici,75tuổibịkếttộigiếtchếtJackDrummond,ngườiAnhcùngvớivợvàcon
gái ông ấy vào năm 1952. Gaston thú nhận là vợ Drummond gạ gẫm lão làm tình, bị
Drummondbắtquảtang…nênđãphạmtộibắnchếtngười.NhưngDominicinhiềulầnphản
cung.
Tênthậtcủacácpharaon(vuaAiCập)Ousirtesen.
NềnCộnghoàđệTamtronglịchsửPháp,từ1870đến1940.
MauriceGenevoix(1890-1980):nhàvănPháp,ViệnsĩHànlâm.
L’étranger(1942):TiểuthuyếtcủanhàvănPhápAlbertCamus(1913-1960).
PierreCorneille(1606-1684):NhàvănPháp.
JeanGiono(1895-1970):NhàvănPháp.
FranzKafka(1883-1924):NhàvănTiệpgốcDoThái.
Nguyênvăn:Êtes-vousalléaupont?–Allée? Iln’yapasd’allée…Dominicingheallé (đi)
thànhallée(đườngđitrồngcâyhaibên).
ArmandSalacrou(1899-1989):NhàvănPháp.
Frigoli(1867-1936):DiễnviênItalia,cótàibiếnđổirấtnhanhchóng.
Britonnie:têngọinướcAnhthờichinhphụccủaLaMã;Nyassaland:mộtnướcởTrungPhi,
naygọilàMalawi.
Nhânvậtchínhtrongvởkịchcùngtên(DonJuan,1665)củaMolière.
HonorédeBalzac(1799-1850):NhàvănPháp.
JeanRacine(1639-1699):NhàvănPháp.
VosgesởmiềnĐôngnướcPháp.
CuộcnổidậycủadânchúngParisthángSáunăm1848.
Ởtrên,tácgiảviết:mớimấythángtuổi.
RừngBoulogne,nơidạochơiởParis.
Daniel:NhàtiêntringườiIsraelởthếkỷVIItr.CN.
AndréLeroi-Gourhan(1911-1986):NhàdântộchọcPháp.
Montesquieu(1689-1755):NhàvănPháp,tácgiảNhữngbứcthưBaTư(LesLettrespersanes.
1721).
Voltaire(1694-1776):NhàvănPháp.
Spellman(1889-1967):HồngygiáochủMỹ,nổitiếngvớitưtưởngchốngCộng.
GretaGarbo:DiễnviênđóngvainữhoàngtrongphimNữhoàngChristine.
Platon(429-347tr.CN):TriếtgiaHyLạp.
PierredeMarivaux(1688-1763):NhàvănPháp.
Logos,Praxis:(innghiêngtrongnguyênbản):lýluận,thựctiễn.
GastonBachelard(1884-1962):TriếtgiaPháp.
Exnihilo(tiếngLatintrongnguyênvăn):Từchỗchẳngcógì.
Boissond’argent.
Comprendởđâycóhainghĩa:hiểuvàbaogồm;khôngdịchđược.
RenéCoty(1882-1962):TổngthốngPháp.
PierreMendès-France(1907-1982):ChínhkháchPháp.
DeCastries:tướngPhápthuatrậnởĐiệnBiênPhủnăm1954.
JulesVerne(1828-1905):NhàvănPháp.
NămmươinămngàymấtcủaJulesVerne.
Hònđảobíẩn(L’Ilemystérieuse,1874):TiểuthuyếtcủaJulesVerne.
Antée:NhânvậtkhổnglồtrongthầnthoạiHyLạp.
ArthurRimbaud(1854-1891):NhàthơPháp,tácgiảbàithơContàusay(Lebateauivre).
Huile(dầu),viếtởsốnhiềulàHuiles.
PierrePoujade(1920-2003):ChínhkháchPháp.
EdgarFaure(1908-1988):ChínhkháchPháp.
AlbertMarcellin(1851-1921):NgườicầmđầucuộcnổiloạncủadântrồngnhoởPháp.
ArthurAdamov(1908-1970):NhàvănPháp.
Nguyênvăn:Appareil à sous,một thời cónhiềuở cácquán ăn, các chốncờbạc.Đó làvở
Bóngbàn(Ping-Pong),diễnlầnđầunăm1955.
Frozenvegetables(tiếngAnhtrongnguyênvăn):Rauquảướplạnh.
JamesBrown(1933-2006):casĩ,nhạcsĩMỹ.
MaximiliendeRobespierre(1758-1794):NhàcáchmạngPháp.
Gabrieled’Annunzio(1863-1938):NhàvănItalia.
MauriceMaeterlinck(1862-1949):NhàvănBỉ.
JeanGiraudoux(1882-1944):NhàvănPháp.
AlbertEinstein(1879-1940):NhàVậtlýlýthuyếtngườiĐứcgốcDoThái.
GeorgeBerkeley(1685-1753):TriếtgiaIreland.
FriedrichSchelling(1775-1854):TriếtgiaĐức.
Jet-man(tiếngAnhtrongnguyênvăn):Người-phóng.
AntoinedeSaint-Exupéry(1900-1944):Nhàvăn,phicôngPháp.
CharlesLindbergh(1902-1974):PhicôngMỹ.
BouvardetPécuchet:Tiểu thuyếtcủanhàvănPhápGustaveFlaubert (1821-1880)xuấtbản
năm1881saukhiôngđãquađời.
HenrydeMontherlant(1896-1972):NhàvănPháp.
MarcelMauss(1872-1950):NhàdântộchọcPháp.
ThánhThomasd’Aquin(1225-1274):Nhàthầnhọc.
Aristote(384-322tr.CN):TriếtgiaHyLạp.
DwightDavidEisenhower(1890-1969):TổngthốngMỹ.
JosephMacCarthy(1908-1957):NghịsĩMỹ,nổitiếngchốngcộngsản.
ThờiĐếchếNapoléonĐệnhấtởPháp(1804-1815).
LaLocandierahayCôchủquánxinhđẹp (1753):VởkịchcủanhàvănItaliaCarloGoldoni
(1707-1793).
Nguyênvăn:CommediadelParte,loạihàikịchcónguồngốctừItalia.
Orestie:VởkịchbộbacủanhàvănHyLạpEschyle(525-456tr.CN).
BrankartngườiFrance,BobetngườiFrance,RobicngườiCelte,RuizngườiIbère,Darrigade
ngườiGascogne.
Batave:NaylàHàLan.
JuliusCésar(101-11tr.CN):TổngtàiLaMã.
Mécène(69-3tr.CN):HiệpsĩLaMã,ngườinổitiếnglàhàophónggiúpđỡvănnghệsĩ.
Bretagne:vùngTây-bắcnướcPháp.
Homère(thếkỷIXtr.CN):NhàthơHyLạp,tácgiảhaibảnanhhùngcaIliadevàOdyssée.
Moloch:Vịthầnđượcthểhiệnnhưmộtngườivớibộmặtbòmộng.
Ulysse:NhânvậttrungtâmtronganhhùngcaOdyssée.
Nguyênvăn:cổngcủaTráiđất.
Prométhée, Sisyphe:Các nhân vật trong thần thoạiHyLạp. Sisyphe phạm tội vớiZeus, bị
Zeustrừngphạtphảilănmộttảngđálớntừchânnúilênđỉnhnúi;gầntớinơiSisyphekiệtsức,
đálạilănxuống.
VictorHugo(1802-1885):NhàvănPháp.
Tamtài:LácờcủaPhápgồmbamàuxanhtrắngđỏ.
Teutons:DântộcGermaniecổ.
LaComtessedeSégur(1799-1874):NữvănsĩPháp.
TứcCuộcđuanăm1955.
FranciscoFranco(1892-1976):TướnglĩnhTâyBanNha,saukhiđànápMặt trậnbìnhdân,
lênlàmquốctrưởngnăm1937.
Guernica:ThànhphốTâyBanNhabịmáybayphátxíttànphánăm1937.
Charlotte:Mónmứtquảvàbánhmìnướng.
Nguyênvăn:Génoise.
Gôloa(Gaulois):ChỉdântộcPháp,nướcPhápxưacótênlàxứGaule.
CharlesX:VuaPhápdướithờiTrunghưng(1815-1830).
RenéCoty(1882-1962):TổngthốngPháptừ1954đến1959.
MohammedBenArafa(1889-1076):NgườiđượcPhápdựnglênđứngđầuchínhphủởMarôc
năm1953.
AntoinePinay(1891-1994):ChínhkháchPháp.
JosephdeMonsabert(1887-1981):TướnglĩnhPháp.
Tricon-Dunois(1896-1996):TướnglĩnhPháp.
Vieintellectuelle.
Substantif.
Copule.
Articledéfini.
Verbeplein.
Prédicat.
Apriori:ChữLatintrongnguyênvăn,ởđâycónghĩalàtiênquyết.
Cáicótrước.
AlainRobbe-Grillet(sinhnăm1922):NhàvănPháp.
Stendhal(1783-1842):NhàvănPháp.
AnatoleFrance(1844-1924):NhàvănPháp.
Apriori:Trongtrườnghợpnàyhiểutheonghĩa:ngaytừđầu.
LoạiduthuyềnởVenise(Italia).
Acontrario:TiếngLatintrongnguyênvăn:bằngphảnchứng.
Moulin-Rouge:TiệmhátdoJosephOllerlậpnênnăm1889ởParis,,khuPigalle,quậnXVIII,
nổitiếngvớithoátyvũ.
LeVoyeur(1955).
D.S.đọclàĐêexơ,Déesse:TiếngPhápcónghĩalàNữthần.
Nautilus:TêncontàutrongtiểuthuyếtviễntưởngcủanhàvănPhápJulesVerne.
MinouDrouet(sinhnăm1947):NữthisĩPhápgâynhiềutranhcãitrongnhữngnăm50thếkỷ
XX.
JeanCocteau(1889-1963):NhàvănPháp.
MargueriteBurnat-Provins(1872-1952):NữthisĩPháp.
RogerAllard(1885-?):ThisĩPháp.
TristanKlingsor(1874-1966):NhàthơPháp.
MadamedeNoailles(1876-1933):NhàthơPháp.
SabineSicaud(1913-1928):NữthisĩPháp.
BlaisePascal(1623-1662):Nhàtoánhọc,nhàtriếthọc,nhàvănPháp.
Jean-PaulSartre(1905-1980):Nhàvăn,triếtgiaPháp.
WolfgangMozart(1756-1791):Nhàsoạnnhạcáo.
RobertoBenzi(sinhnăm1937):Chỉhuydànnhạc,gốcItalia,sinhởPháp.
Tênmộtbộtừđiển.
GuillaumeApollinaire(1880-1918):NhàthơPháp.
EmileZola(1840-1902):NhàvănPháp.
MouvementRépublicainPopulaire:PhongtràoCộnghoàNhândân.
Nguyênvăn:Continentperdu,vừacónghĩalàLụcđịabịđánhmất,vừacónghĩalàLụcđịaxa
xôihẻolánh.RolandBarthesmuốnchơichữtrongtrườnghợpnày.
Insulinde:TêngọicũcủaquầnđảoMalaysia.
Séville:MộttỉnhởTâyBanNha.
Tabắtgặpởđâymộtthídụhayvềkhảnănghuyễnhoặccủaâmnhạc:tấtcảnhữngcảnhPhật
giáođềukèmtheoâmnhạcdudươngngọtngào,bắtnguồnvừa từ tìnhcaMỹvừa từ lễca
tươngtruyềndocácgiáohoàngGrégoiređặtra;đólàcakhúcmộtbè(kýhiệucủatínhchấttu
hành).(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Bandoeng:Thànhphốở Indonesia,nơidiễn rahộinghịcácnguyên thủcủa thếgiới thứba
ngày18-4-1855.
Nguyênvăn:creuse.
Nguyênvăn:sein.
Rubato(thuậtngữâmnhạc):Linhđộng.
Nguyênvăn:Leplastique.
Nguyênvăn:simili.
TheFamilyofMan:(TiếngAnhtrongnguyênvăn)cónghĩa:GiađìnhloàiNgười.
Goutted’or:KhuvựcởphíabắcParis,thuộcquậnXVIII.
Nguyênvăn:lepathos.
Nguyênvăn:lelogos.
Aborigine:(tiếngLatintrongnguyênvăn):từđầu.
Quakerisme.
LaDameauxCamélias(1852):VởkịchcủanhàvănPhápAlexandreDumascon(1824-1895).
MarcelProust(1871-1922):NhàvănPháp.
ChacủaArmand.
Polyvalent(chuyêngiađangành)phátâmgầngiốngvớiPolyvoleurs(kẻtrộmđatài).
Professeur(giáosư)phátâmgầngiốngvớiProfiteur(kẻtrụclợi).
Phần lớncácdẫnvănđều trích từcuốnsáchcủaPoujade:Tôiđã lựachọncuộcchiếnđấu.
(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Poujjadisme:MộtphongtràochínhtrịvàcôngđoànởPháp.
Aristophane(Khoảng450-386tr.CN):NhàhàikịchHyLạp.
Socrates(470-399tr.CN.):TriếtgiaHyLạp.
PhốthuộcquậnIvàquậnIVởParis.
TiếngLatintrongnguyênvăn,nghĩanhưphầnđầucủacâu.
ĐâylàtảngạnsôngSeineởParis.
RoyalAirForce.Poujadecóthờithamgiakhôngquân.
PierreMendès-France(1907-1982):ChínhkháchPháp.
AugustinThierry(1795-1856):SửgiaPháp.
MauriceBarrès(1862-1923):Nhàvăn,chínhkháchPháp.
Jean-MarieLePen(sinhnăm1928):ChínhkháchPháp.
Rubicon:Một con sôngnhỏởmiền bắc Italia.Thànhngữ “vượtRubicon” có nghĩa là liều
mìnhlaovàocôngviệcgì.
RuyBlas(1838):VởkịchcủanhàvănPhápVictorHugo(1802-1885).
LePeuple(1846).
Người tasẽnêu lêncảngànnghĩakháccủa từhuyềnthoạiđểbác lại tôi.Nhưngtôiđã tìm
cáchđịnhnghĩacácsựviệc,chứkhôngphảicáctừngữ(ChúthíchcủaRolandBarthes).
MinouDrouetcótậpthơnhanđềArbremonam(Cây,bạntôi).
Lexis:Phongcách,cáchthức.
Kipou:Sợidâycủangười Incacó thắtcácnútvớisố lượng thayđổidùngđể thông tincho
nhau.
AndreiAlexandrovitchJdanov(1896-1948):NhàlýluậnLiênXô.
FriedrichEngels(1820-1895):TriếtgiaĐức.
Sựphát triểncủaquảngcáo, củađủ loạibáochí, củavô tuyến truyền thanh, của tranhảnh
minhhoạ,chưakểđếnvôsốtàndưcủanhữngnghilễgiaotiếp,khiếnchoviệcthiếtlậpkhoa
họckýhiệuhọctrởnêncấpthiếthơnbaogiờhết.Trongmộtngàychúngtabắtgặpbaonhiêu
trườnghợpthậtsựkhôngcóýnghĩabiểuđạt?Rất ít,đôikhichẳngcó trườnghợpnào.Tôi
đangđứngởđấy,trướcbiểnkhơi:dĩnhiênnóchẳngmangthôngđiệpnàocả.Nhưngtrênbãi
biển,baothứmangtínhkýhiệuhọc!Nhữnglácờ,nhữngkhẩuhiệu,nhữngbiểnhiệu,những
áo quần, kể cả une bruniture, đều là các thông điệp đối với tôi. (Chú thích của Roland
Barthes).
Mấythuậtngữcócùngtừnguyênsigne,lesignifiant,lesignifié,signifier,significationlâunay
cónhiềucáchdịchkhácnhau,giớingônngữhọcởnướctachưathậtthốngnhất,tôitạmdịch
lầnlượtlàkýhiệu,cáibiểuđạt,cáiđượcbiểuđạt,biểuđạt,sựbiểuđạt.
Sens.
Trong tiếng Pháp, ngoài từ “langue” chỉ ngôn ngữ nào đấy (chẳng hạn tiếng Pháp, tiếng
Việt…)còncótừ“langage”chỉhoạtđộngcủalờinói,nhiềukhingườitacũngdịchlà“ngôn
ngữ”.Khicầnthiết,trongbảndịchtôiđểnguyênngữtrongngoặcđơn.
Kháiniệmtừngữ(mot)làmộttrongnhữngkháiniệmbịtranhcãinhiềunhấttrongngônngữ
học.Tôigiữlạikháiniệmấychogiảntiện(ChúthíchcủaRolandBarthes).
SigmundFreud(1856-1939):BácsĩtâmthầnÁogốcDoThái.
JeanGenet(1910-1986):NhàvănPháp.
TelQuel,II,tr.191(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Ésope(ThếkỷVItr.CN):NhàngụngônHyLạp.
Phèdre(15tr.CN-50sauCN):NhàngụngônLaMã.
Attribut.
Latin/Latinité=Basque/Basquité(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Nguyênvăn:ubiquité(cómặtkhắpnơi).
Nguyênvăn:alibi;thuậtngữvềluật,nghiphạmđưarachứngcứlàmìnhcómặtởnơikhác
khivụviệcxảyra.
Tôinói:bênTâyBanNha,bởivìởPháp,lớptiểutưsảnđãlàmnởrộcảmộtnềnkiếntrúc
“huyềnthoại”vềnhàgỗxứBasque(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Nguyênvăn:Basquité.
Nguyênvăn:arrêt,vừacónghĩalàsựdừnglại,vừacónghĩalàlờinghịán.
TrongtiếngPháp,aimablelàđángyêu,aimelàyêu.
Vềphươngdiệnđạođứchọc,điềulấnbấntronghuyềnthoạichínhlàhìnhthứccủanócólý
dokhơigợi.Bởinếunhưcóngônngữ“lànhmạnh”, thìđólànhờtínhchấtvõđoáncủaký
hiệu.Điềungánngẩmởhuyềnthoạilàphảinhờđếnmộtbảnchấttựnhiêngiảtạo,đólàcáixa
xỉcủanhữnghìnhthứcbiểuđạt,nhưtrongnhữngđồvậtkiachúngkhoácchosựhữudụngcủa
chúngvẻbềngoàitựnhiên,ýđịnhcứmuốnlàmchosựbiểuđạtthànhnặngnềbởicảsựbảo
lãnhcủatựnhiêngâynênthứcảmgiácghêtởm:huyềnthoạiphongphútháiquá,vàcáithái
quáchínhlàlýdokhơigợicủanó.Sựngánngẩmấytôicũngcảmthấytrướccácloạinghệ
thuậtkhôngmuốnlựachọngiữacáiphysisvàcáianti-physis,nênsửdụngcái trướcnhư lý
tưởngvàcáisaunhưphầndànhdụm.vềphươngdiệnđạođứchọcmànói,cómộtcáigìđê
tiệnkhichơigiỡntrênhaicáiđó.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Sựtựdovậndụnglàvấnđềkhôngthuộclĩnhvựckýhiệuhọc;nótuỳthuộcvàotìnhhuốngcụ
thểcủachủthể.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Chúngtatiếpnhậnviệcxưngdanhcủaconsưtửnhưmộtthídụthuầntuývềngữpháptiếng
Latin,bởivì,vớitưcáchnhữngngườilớn,chúngtaởvàocươngvịsángtạoranó.Rồitôisẽ
trởlạivấnđềgiátrịcủavăncảnhtrongsơđồhuyềnthoạiấy.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Modeimpératif.
Modesubjonctif.
Modeindicatif.
Thơcacổđiển,tráilại,cólẽlàhệthốnghếtsứccótínhhuyềnthoại,bởivìnóápđặtvàonghĩa
mộtcáiđượcbiểuđạtbổsung,đólàtínhcânđối.Thểthơalexandrin,chẳnghạn,cógiátrịvừa
nhưnghĩacủamộtdiễnngôn,vừanhưcáibiểuđạtcủamộttổngthểmới,đólàsựbiểuđạtthơ
cacủanó.Thànhtựu,nếucó,lànhờởmứcđộphốihợprõràngcủahaihệthống.Nhưtathấy,
vấnđềhoàntoànkhôngphảilàsựhàihoàgiữanộidungvàhìnhthức,màlàsựthẩmthấutài
hoacủamộthìnhthứcvàomộthìnhthứckhác.Tôihiểutàihoalàsựphốihợphếtsứctàitình
cácphươngtiện.Domộtsailầmđãcótừlâuđờimàgiớiphêbìnhlẫnlộnnghĩa(sens)vớinội
dung(fond).Ngônngữ(langue)xưanaychẳngquachỉlàmộthệthốngcáchìnhthức,nghĩa
(sens)làmộthìnhthức.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Nguyênvăninfrasignification.
Tabắtgặplạiởđâynghĩa,theoSartrehiểu,nhưlàtínhchấttựnhiêncủacácsựvật,tínhchất
ấyởngoàihệthốngkýhiệu(Saint-Genet,tr.283).(ChúthíchcủaRolandBarthes).
LeDegrézérodel’écriture(1953):TácphẩmcủaRolandBarthes.
Vănphong,ítratheonhưtôiđãxácđịnh,khôngphảilàmộthìnhthức,nókhôngphụthuộc
vàomộtsựphântíchVănchươngvềphươngdiệnkýhiệuhọc.Thựcra,vănphonglàmộtthực
thểluônluônbịđedoạhìnhthứchoá:trướchết,nórấtcóthểthoáihoáthànhlốiviết:cómột
lối-viết-Malraux,vàởchínhngayMalraux.Vàrồi,vănphongrấtcóthểtrởthànhmộtngôn
ngữriêngbiệt,ngônngữmànhàvănsửdụngchobảnthânmìnhvàchochỉriêngmình;văn
phonglúcđólàmộtthứhuyềnthoạiduyngã,làngônngữmànhàvăntựnóivớimình;tahiểu
rằngởmứcđộđôngkếtấy,vănphongđòihỏimộtsựgiảimã,mộtsựphêbìnhsâusắc.Các
côngtrìnhcủaJ.P.Richardlàmộtthídụvềsựphêbìnhcầnthiếtấyđốivớicácvănphong.
(ChúthíchcủaRolandBarthes).
EugèneEmmanuelViollet-le-Duc(1814-1879):KiếntrúcsưvànhàvănPháp.
Hìnhthứcgiảđịnh,bởivìchínhnhờcáchấymàtiếngLatin thểhiện“vănphonghoặcdiễn
ngôngiántiếp”,côngcụgiảihoặctuyệtvời.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
“Chủnghĩatưbảnbịlênánlàlàmgiàuchocôngnhân”,tờMatchnóivớichúngta.(Chúthích
củaRolandBarthes).
Nguyênvăn:Ex-nomination.
Từngữ“chủnghĩatưbản”khôngphảilàđiềucấmkỵvềphươngdiệnkinhtế,nólàđiềucấm
kỵvềphươngdiệnhệtưtưởng:nókhôngthểxâmnhậpvàotừvựngcủanhữngbiểuhiệntư
sản.CầnphảiởAiCậpcủaFaroukmớicóđượcphiêntoàkếtánđíchdanhmộtcanphạmvề
“nhữngâmmưuchốngchủnghĩatưbản”.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Giaicấptưsảnchẳngbaogiờdùngtừ“giaicấpvôsản”làmộthuyềnthoạinổitiếngcủacánh
tả,trừtrườnghợpcólợikhihìnhdunggiaicấpvôsảnbịđảngcộngsảndẫnđisaiđườnglạc
lối.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Đángchúý lànhữngkẻchốngđốigiaicấp tưsảnvềđạođức (hoặcmỹhọc)phần lớnvẫn
dửngdưng,nếukhôngthậmchígắnbóvớinhữngquyếtđịnhchínhtrịcủagiaicấpấy.Ngược
lại,nhữngkẻchốngđốigiaicấptưsảnvềchínhtrịlạichẳngquantâmlênánsâusắcnhững
biểuhiệncủanó:thậmchíhọcònthườngđiđếnchỗchiasẻnhữngbiểuhiệnấy.Việcngừng
côngkíchnàycólợichogiaicấptưsản,khiếnnócóthểlàmnhoàtêncủanóđi.Vảchănggiai
cấptưsảnlẽrachỉđượchiểumìnhnhưsựtổnghợpcủanhữngquyếtđịnhvànhữngbiểuhiện
củamình.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Ởđâycóthểcónhữnghìnhtượng“hỗnloạn”củaconngườibịbỏrơi(Ionescochẳnghạn).
ĐiềuđóchẳnghềlàmsứtmẻsựyênổncủacácBảnchất.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Kíchthíchđiềutưởngtượngtậpthểluônluônlàmưutoanphinhân,khôngnhữngvìmơmộng
đembảnchấthoácuộcsốngthànhsốmệnh,màcònvìmơmộngthìcằncỗivàvìnóbảolãnh
chosựthiếuvắng.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
“Nếumọingườivàthânphậncủahọhiệnrađảongượctrongcảhệtưtưởngnhưtrongmột
buồng tối,hiện tượngấybắtnguồn từquá trìnhsống lịchsửcủahọ…”Marx,Hệ tư tưởng
Đức,I.tr.157.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Physis,anti-physis,pseudo-physis:Cáckháiniệmnày,thườngđượcinnghiêngtrongvănbản,
cóthểtạmdịchlàcáitựnhiên,cáiphản-tựnhiên,cáigiả-tựnhiên.
Nguyênvăn:préfixe.
Cólẽngườitacóthểthêmnguyêntắcánhsángcủanhânloạihuyềnthoạivàocáinguyêntắc
nhụcdụccủaconngườitheoFreud.Tấtcảtínhchấtnhậpnhằngcủahuyềnthoạilàđấy:ánh
sángấycũngsảngkhoái(ChúthíchcủaRolandBarthes).
XemMarx và thí dụ về cây anh đào.Hệ tư tưởngĐức, I, tr. 161. (Chú thích của Roland
Barthes).
XembàiLụcđịabịđánhmất(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Nguyênvăn:d’unefaçontransitive.
Nguyênvăn:rapportintransitif.
ĐánglưuýlàchủnghĩaKhrouchtchevtựxemmìnhkhôngphảilàsựthayđổivềchínhtrị,mà
chủyếuvàduynhấtchỉlàsựchuyểnđổingônngữ.Chuyểnđổicũngkhôngtrọnvẹnnữa,vì
KhrouchtchevđãlàmmấtuytínStaline,ôngtađãkhônggiảithíchStaline;ôngtađãkhôngtái
chínhtrịhoáStaline.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Ngàynaychínhngườidânthuộcđịagánhchịuđầyđủthânphậnvềđạođứcvàchínhtrịmà
Marxmiêutảlàthânphậncủangườivôsản.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Nguyênvăn:micro-climat.
Phầncôngchúngcủabáocăncứvàomứcsống(LeFigaro,12thángBảy1955):cứ100người
mua,ởthànhphố,thì53ngườicómộtchiếcôtô,49ngườicómộtphòngtắm,v.v.,trongkhi
mứcsốngtrungbìnhcủangườidânPhápnhưsau:ôtô:22%,phòngtắm:13%.Sứcmuacủa
độcgiảtờMatchlàcao,nghiêncứucôngbốấyvềphươngdiệnhuyềnthoạihọcchophéptiên
đoánđiềuđó.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Marx:“…chúngtaphảiquantâmđếnlịchsửấy,bởivìhệtưtưởngrútlại,hoặclàquanniệm
sailầmvềlịchsửấy,hoặclàlờhẳnlịchsửấyđi.”HệtưtưởngĐức,I,tr.253.(Chúthíchcủa
RolandBarthes).
Marx:“…điềukhiếnhọtrởthànhnhữngđạidiệnchogiaicấptiểutưsản,làởchỗtrítuệcủa
họ,ýthứccủahọkhôngvượtkhỏicácgiớihạnmàgiaicấpấytựvạchrachonhữnghoạtđộng
củamình.”(18thángSươngmù).Gorkithìnói:kẻtiểutưsản,đólàkẻđãchomìnhlàhơncả.
(ChúthíchcủaRolandBarthes).
Nguyênvăn:Esquissed‘unethéoriedesémotions(1938).
Nguyênvăn:dégagées,đốilậpvớiengagées(dấnthân).
Đókhôngphảichỉlàngườitatáchrakhỏicôngchúng,màđôikhicũnglàtáchrakhỏichính
đốitượngcủahuyềnthoại.ĐểgiảihoặcTuổithơthisĩ,chẳnghạn,cóthểnóitôiđãphảithiếu
tintưởngởcôbéMinouDrouet.Docáihuyềnthoạikhổnglồngườitavâychặtlấyem,tôiđã
phảicoinhưkhôngbiếtkhảnăngcó thểem làcôbédịudàng,cởimở.Nóixấumộtcôbé
chẳngbaogiờlàtốt.(ChúthíchcủaRolandBarthes).
LouisdeSaintJust(1767-1794):ChínhtrịgiaPháp.
Nguyênvăn:Idéologisme(tiếngAnh:Ideologism;tiếngTrung:ýthứchìnhtháichủnghĩa).
GeorgLukács(1885-1971):TriếtgiaHungary.
Đôikhi,chínhngayởđây,trongcáchuyềnthoạihọcấy,tôiđãdùngmánhkhoé:cứphảinói
mãiđếnsựbayhơicủahiệnthực,tôiđãtôđậmnómộtcáchtháiquá,đãđemlạichonóđộ
đậmđặclạlùng,thíchthúđốivớibảnthântôi,tôiđãtiếnhànhmộtsốphântâmhọcthựcthể
nhữngđốitượnghuyềnthoại.(ChúthíchcủaRolandBarthes).