Hieäp hoäi baûo toàn ñoäng vaät hoang daõ. Haø Noäi, Vieät NamHaø Noäi – 2009

Nhaän daïng caùc saûn phaåmtöø ñoäng vaät hoang daõ

bò buoân baùn phoå bieán ôû Vieät Nam

Höôùng daãn nhaän daïng caùc saûn phaåm töø ñoäng vaät hoang daõ bò buoân baùn phoåbieán ôû Vieät Nam. Xuaát baûn laàn 1. 2009. Hieäp hoäi Baûo toàn ñoäng vaät hoang daõ. HaøNoäi, Vieät Nam.

Toång hôïp bôûi: Sarah Brook, Scott Roberton vaø Traàn Xuaân Vieät

Saùch ñöôïc löu tröõ taïi: Chöông trình Giaùm saùt naïn buoân baùn ñoäng vaät hoang daõ -

Hieäp hoäi Baûo toàn Ñoäng vaät hoang daõ. Email: vietnam@wcs.org

Baûn quyeàn: Cuoán saùch naøy thuoäc sôû höõu cuûa toå chöùc WCS vaø chæ ñöôïc pheùp saocheùp khi coù söï cho pheùp cuûa taùc giaû.

Giaáy pheùp xuaát baûn soá 92-2009/CXB/259-94/GTVT, do Nhaø xuaát baûn Giao thoâng Vaäntaûi caáp ngaøy 6 thaùng 3 naêm 2009. In 1.500 cuoán, khoå A5, taïi Coâng ty In Hoaøng Minh.In xong vaø noäp löu chieåu thaùng 6 naêm 2009.

LÔØI CAÛM ÔNNhoùm taùc giaû xin ñöôïc caûm ôn söï trôï giuùp vaø hoã trôï cuûa nhöõng caù nhaân sau trong quaùtrình xaây döïng cuoán saùch: Will Duckworth, Nguyeãn Maïnh Haø, Vuõ Ngoïc Thaønh, RobTimmins, Colin Groves, Sandro Lovari, Zhang Minghe, Zhang Guihong, James Burton,Simon Hedges, Karen Petersen, Peter Clyne, Elizabeth Bennett vaø Hoaøng LanHöông.

Nhoùm taùc giaû cuõng xin göûi lôøi caûm ôn tôùi nhöõng toå chöùc vaø caù nhaân sau ñaây vì ñaõ cungcaáp nguoàn tö lieäu aûnh cho cuoán saùch: Claire Beastall, Chris Shepherd, Sulma Warne,vaø Mark Auliya (TRAFFIC Southeast Asia); Troy Hansel (WCS Laøo), Zhang Minghe(WCS Trung Quoác), vaø Dwi Adhiasto (WCS In-ñoâ-neâ-xia).

Ñaëc bieät xin göûi lôøi caûm ôn saâu saéc ñeán Joey Williams töø Coâng ty Skull Limited;Richard Charette vaø Lindsay Copland cuûa Toå chöùc Environment Canada ñaõ cho pheùpsöû duïng caùc böùc aûnh/hình minh hoïa cuûa toå chöùc. Cuoái cuøng, xin göûi lôøi caûm ôn chaânthaønh ñeán Ed Espinoza vaø Ken Goddard töø phoøng thí nghieäm kyõ thuaät khaùm nghieämphaùp y cuûa Vaên phoøng Baûo toàn Caù vaø Ñoäng vaät hoang daõ Hoa Kyø (USFWS). Cuoánsaùch naøy seõ khoâng theå ñöôïc hoaøn thaønh neáu khoâng nhôø nguoàn tö lieäu tröïc tuyeán cuûaphoøng thí nghieäm.

1

GIÔÙI THIEÄUNaïn buoân baùn ñoäng vaät hoang daõ (ÑVHD) baát hôïp phaùp ñang laø moät trong caùc moáiñe doïa lôùn nhaát ñoái vôùi caùc loaøi ÑVHD cuûa Vieät Nam. Trong hai thaäp kæ gaàn ñaây, VieätNam ñaõ trôû thaønh moät maét xích quan troïng trong maïng löôùi buoân baùn baát hôïp phaùpÑVHD cuûa khu vöïc Chaâu AÙ baèng vieäc tìm mua ÑVHD töø caùc khu röøng coøn soùt laïi cuûanöôùc mình hay töø caùc quoác gia khaùc trong khu vöïc nhaèm ñaùp öùng nhu caàu tieâu thuïnoäi ñòa vaø quoác teá. ÑVHD khoâng chæ bò buoân baùn ôû daïng nguyeân con, coøn soáng, ñaõcheát, maø caùc boä phaän rieâng leû vaø caùc saûn phaåm cuûa chuùng cuõng thöôøng xuyeân bòbuoân baùn.

Vieät Nam laø moät trong caùc quoác gia coù moät heä thoáng phaùp luaät hoaøn thieän nhaát trongquaûn lyù hoaït ñoäng buoân baùn ÑVHD trong khu vöïc. Caùc noã löïc trong coâng taùc thöïc thiphaùp luaät nhaèm kieåm soaùt naïn buoân baùn traùi pheùp ÑVHD ñöôïc taêng cöôøng haøng naêm.Tuy nhieân, caùc cô quan chuyeân traùch vaãn coøn nhieàu haïn cheá veà naêng löïc vaø nguoànlöïc. Moät trong caùc ñieåm haïn cheá caàn ñöôïc khaéc phuïc chính laø khaû naêng nhaän bieát caùcsaûn phaåm laøm töø ÑVHD. Khaû naêng nhaän daïng ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäcñieàu tra cuõng nhö taêng cöôøng hieäu quaû giaùm saùt hoaït ñoäng buoân baùn traùi pheùp ÑVHD.

Cuoán saùch höôùng daãn ñònh daïng naøy seõ cung caáp nhöõng höôùng daãn höõu duïng vaøsuùc tích giuùp nhaän daïng nhöõng saûn phaåm töø ÑVHD thöôøng bò buoân baùn ôû Vieät Nam.Vieäc löïa choïn caùc saûn phaåm trong cuoán saùch ñöôïc tham khaûo töø caùc cô quan thöïcthi phaùp luaät vaø caùc toå chöùc phi chính phuû ñang noã löïc giaûm thieåu naïn buoân baùnÑVHD ôû Vieät Nam.

Cuoán saùch ñöôïc bieân taäp treân cô sôû tham khaûo kó thuaät nhaän daïng töø caùc taøi lieäu coùchaát löôïng ñöôïc xaây döïng bôûi Phoøng thí nghieäm phaùp lyù USFWS, Hieäp hoäi baûo veäÑVHD cuûa AÁn Ñoä vaø vaên phoøng CITES cuûa Canada. Chuùng toâi hi voïng cuoán saùch seõgiuùp caùc caùn boä thöïc thi phaùp luaät taêng cöôøng hieäu quaû coâng taùc thöïc thi caùc quyñònh baûo veä ÑVHD vaø thuùc ñaåy coâng taùc ngaên chaën hoaït ñoäng buoân baùn ÑVHD ôû VieätNam vaø trong khu vöïc.

2

3

HÖÔÙNG DAÃN SÖÛ DUÏNG SAÙCHCuoán saùch ñöôïc saép xeáp theo caùc nhoùm saûn phaåm chính. Moãi nhoùm trình baøy caùc loaøivaät chính coù lieân quan vaø cung caáp nhöõng thoâng tin ñeå phaân bieät caùc loaøi naøy vôùinhöõng loaøi coù ñaëc ñieåm töông töï hoaëc nhöõng saûn phaåm thay theá laøm töø chaát höõu cô,voâ cô. Caùc phöông phaùp kieåm tra ñôn giaûn ñöôïc giôùi thieäu ñeå giuùp nhaän daïng chínhxaùc hoaëc cung caáp thoâng tin veà nhöõng nhaø khoa hoïc trong nöôùc hoaëc trong khu vöïccoù khaû naêng ñöa ra nhöõng chæ daãn chuyeân saâu hôn.

Theo caùc laùi buoân ÑVHD, do caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ ñang bò suy giaûm soá löôïngneân treân thò tröôøng caùc saûn phaåm thay theá ñang ñöôïc baøy baùn ngaøy caøng nhieàu. Vieäcbuoân baùn nhieàu saûn phaåm thay theá laø hôïp phaùp vì vaäy vieäc hoaøn thieän kyõ naêng vaø söïtöï tin trong vieäc nhaän daïng moät caùch chính xaùc caùc saûn phaåm naøy laø cöïc kyø quantroïng ñoái vôùi caùc caùn boä thöïc thi phaùp luaät vaø quaûn lyù thò tröôøng. Do phaùp luaät baûoveä loaøi thay ñoåi thöôøng xuyeân neân cuoán saùch naøy khoâng ñöa ra tình traïng baûo veä cuûacaùc loaøi. Vì vaäy, ñoäc giaû neân tra cöùu veà vaán ñeà naøy taïi caùc vaên baûn phaùp luaät caäp nhaätnhaát.

5

Ngaø voi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

Raêng nanh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Vuoát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

Gaïc vaø söøng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Söøng teâ giaùc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

Soï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

Da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Nhöõng saûn phaåm töø ÑVHD bò buoân baùn phoå bieán khaùc

Döông vaät hoå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

Mai ruøa bieån . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

Tay gaáu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Tuùi maät vaø maät . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Chaân kyø ñaø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Vaûy teâ teâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Caùc kyõ thuaät phaùp y tieân tieán öùng duïng trong nhaän daïng ÑVHD . . . . . . . . . .36

Caùc taøi lieäu tham khaûo veà kó thuaät phaùp y treân ÑVHD . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

Caùc ñòa chæ lieân heä hoã trôï . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

MUÏC LUÏC

6

Khaùi nieäm “ngaø” ñöôïc söû duïng ñeå chæ raêng nanh hoaëc ngaøcuûa caùc loaøi thuù lôùn vì chuùng ñeàu coù cuøng caáu taïo hoùahoïc. Ngaø cuûa caùc loaøi ñoäng vaät bò buoân baùn thöông maïidöôùi nhieàu hình thöùc: nguyeân chieác, moät phaàn, cheá taùchoaëc ñoà trang trí.

Vieäc buoân baùn ngaø voi trong vaø ngoaøi nöôùc ñeàu laø baát hôïpphaùp baát keå laø ngaø cuûa loaøi voi naøo hoaëc laø ôû quoác gia naøo.Naïn buoân baùn ngaø voi laø nguyeân nhaân chính laøm giaûm soálöôïng voi taïi chaâu AÙ.

Maëc duø ngaø voi chaâu AÙ bò buoân baùn phoå bieán nhaát ôû VieätNam, nhöng ngaø voi Chaâu Phi vaãn ñöôïc nhaäp khaåu vaøoVieät Nam. Phaân bieät ngaø cuûa caùc loaøi baèng phöông phaùpphaân tích gen hoaëc phaân tích ñoàng vò söû duïng phöông phaùp ghi phoå khoái löôïng lôùnseõ giuùp chuùng ta hieåu roõ hôn veà hoaït ñoäng buoân baùn nhöng trong thöïc thi phaùp luaät,vieäc nhaän daïng ñöôïc ngaø voi laø ñuû caên cöù ñeå thu giöõ hoaëc khôûi toá.

Quy ñònh veà buoân baùn caùc saûn phaåm thay theá ngaø voi ít nghieâm ngaët hôn (ví duï: ngaøvoi ma muùt (Mammuthus primigenius) vaø raêng nanh lôïn röøng lai AÂu -AÙ ñöôïc phaùp luaätVieät Nam cho pheùp buoân baùn neáu coù giaáy pheùp) do vaäy caàn phaûi coù nhöõng kyõ thuaätchính xaùc vaø ñaùng tin caäy ñeå phaân bieät ngaø voi vaø raêng nanh cuûa caùc loaøi khaùc.

Caùc saûn phaåm thay theá ngaø voi phoå bieán• Xöông voi, xöông boø vaø xöông traâu• Saûn phaåm laøm töø chaát voâ cô (nhö nhöïa, ñaù)

• Raêng nanh lôïn röøng (Sus scrofa)• Raêng nanh haø maõ (Hippopotamus amphibius)• Gaïc höôu, nai• Ngaø voi ma muùt

NGÀ VOI

Hình 1. Saûn phaåm trang tríñöôïc laøm töø ngaø voi

Hình 2. Taåu huùt thuoác laøm töøxöông giaû ngaø voi

7

Phaân bieät ngaø voi vôùi caùc saûn phaåm ngaø cheá taùc

Saûn phaåm thay theá ngaø cheá taùc thöôøng ñöôïc laøm töø hôïp chaát höõu cô vaø caùc chaát voâcô (nhö polyester), hôïp chaát cuûa chaát ca-zeâ-in vaø nhöïa caây hoaëc hôïp chaát cuûa boät ngaøvaø nhöïa caây. Söû duïng ñeøn tia cöïc tím böôùc soùng daøi laø kyõ thuaät nhaän daïng toát nhaátneáu maãu vaät laø saûn phaåm nhaân taïo. Döôùi aùnh saùng tia cöïc tím, ngaø voi seõ xuaát hieänaùnh saùng huyønh quang traéng/xanh trong khi saûn phaåm thay theá seõ haáp thuï nhieàu aùnhsaùng hôn vaø coù maøu xanh toái. Khi kieåm tra maët caét, caùc saûn phaåm cheá taùc khoâng coùcaùc ñöôøng caét nhau (ñöôøng Schreger) nhöng laïi coù ôû ngaø voi.

Phaân bieät ngaø voi vaø ngaø voi ma muùtNgaø voi coù theå phaân bieät vôùi ngaø voi ma muùt baèng kyõ thuaät quan saùt maët caét ngangvaø ño goùc cuûa ñöôøng Schreger treân beà maët ngaø. Ngaø voi ma muùt coù goùc nhoïn (nhoûhôn 90o) trong khi ñoù, goùc ño ñöôïc cuûa ngaø voi laø goùc tuø (lôùn hôn 90o). Veát maøu tímtreân ngaø voi ma muùt coù theå seõ hieän leân döôùi aùnh ñeøn tia cöïc tím, coøn ôû ngaø voi thìkhoâng coù.

Hình 3. Ngaø voi (traùi) vaø saûn phaåm nhöïa (phaûi) döôùi ñeøn cöïc tím

Hình 4. Maët caét ngang ngaø voi ma muùt Hình 5. Maët caét ngang ngaø voi

>90O

8

Phaân bieät ngaø voi vôùi xöôngSöû duïng kính luùp coù ñoä phoùng 10x ñeå quan saùt saùt caän beà maët maãu vaät. Neáu laø xöôngmaøi nhaün seõ coù nhöõng chaám/veát xöôùc treân beà maët goïi laø “oáng nuoâi xöông” vaø coù theådeã bò ñoåi maøu bôûi chaát höõu cô. Khi kieåm tra maët caét, xöông thieáu ñöôøng Shreger coùôû maët caét ngaø voi.

Phaân bieät ngaø voi vôùi gaïc höôuGaïc höôu thöôøng thoâ, xoáp hôn xöông vaø ít hoaëckhoâng coù thôù doïc. Kieåm tra maët caét ngang thaáy nhieàuloã khoâng ñeàu vaø coù nhöõng khoang roãng neáu maãu vaätñöôïc laøm töø gaïc. Khi kieåm tra maët caét, gaïc höôu thieáuñöôøng Schreger coù ôû maët caét cuûa ngaø voi.

Phaân bieät ngaø voi vôùi raêng nanh hoï meøoRaêng nanh cuûa Hoï meøo (Felidae) coù moät hoaëc nhieàu raõnh chaïy xuoáng theo thaân raêng maøraêng voi khoâng coù. Raêng nanh gaáu coù nhöõng voøng troøn maøu naâu mòn xung quanh ñaàunhoïn maø ngaø voi cuõng khoâng coù. Töông töï, raêng nanh cuûa hoï meøo laïi thieáu nhöõng ñöôøngSchreger coù xuaát hieän treân beà maët caét ngang.

OÁng nuoâi xöông

Hình 6. Xöông ñeå laøm giaû ngaø voi Hình 7. AÛnh phoùng lôùn oáng nuoâi xöông

Hình 8. AÛnh phoùng lôùn maëtcaét ngang gaïc höôu

Hình 9. Raêng nanh hoå Hình 10. Raêng nanh gaáu

9

Hình 11. Raêng nanh Haø maõ Hình 12. Maët caét ngang raêng nanh haø maõ

Caùc böôùc nhaän daïng saûn phaåm ngaø voi1. Kieåm tra saûn phaåm döôùi aùnh saùng tia cöïc tím böôùc soùng daøi vaø quan saùt maøu saécsaûn phaåm. Neáu maãu vaät coù:

• Maøu xanh toái: laø saûn phaåm cheá taùc• Maøu xanh/traéng nhaït: laø ngaø voi thaät hoaëc xöông• Maøu xanh/traéng nhaït vôùi caùc veát maøu tím: laø ngaø voi ma muùt

2. Kieåm tra saûn phaåm baèng kính luùp ñoä phoùng 10x. Neáu quan saùt thaáy:

• OÁng nuoâi xöông: laø xöông• Ñöôøng Schreger: laø cuûa loaøi thuù thuoäc boä voi

- Ñöôøng Schreger taïo goùc nhoïn: laø ngaø voi ma muùt- Ñöôøng Schreger taïo goùc tuø: laø ngaø voi

3. Kieåm tra saûn phaåm qua maët caét ngang. Neáu maët caét:

• Khoâng coù ñöôøng Schreger, khoâng coù oáng nuoâi xöông, coù hình tam giaùc: laø raênglôïn röøng

• Khoâng coù ñöôøng Schreger, khoâng coù oáng nuoâi xöông, coù caùc ñöôøng ñoàng taâm treânmaët caét ngang, coù hình voøng cung hoaëc tam giaùc: laø raêng haø maõ

Phaân bieät ngaø voi vôùi raêng nanh lôïn röøng vaø haø maõRaêng lôïn röøng coù ñoä cong lôùn, maët caét ngang coù hình tam giaùc, vaø lôùp men boùng chæcoù ôû 2 trong 3 maët raêng. Raêng nanh cuûa loaøi haø maõ coù daûi men raêng roäng bao phuû2/3 beà maët raêng, maët caét ngang coù hình voøng cung. Raêng nanh döôùi laø raêng lôùn nhaát,coù maët caét ngang hình tam giaùc vaø daûi men raêng bao phuû 2/3 beà maët.

Neáu caùc saûn phaåm thay theá coù maøu gioáng vôùi ngaø voi khi ñaët döôùi aùnh saùng tia cöïctím (maøu aùnh saùng huyønh quang traéng/xanh), khoâng coù oáng nuoâi xöông hay ñöôøngScherger, lôùn hôn raêng gaáu hoaëc meøo thì raát nhieàu khaû naêng saûn phaåm naøy laøm töøraêng nanh lôïn röøng hoaëc raêng nanh haø maõ.

10

Raêng nanh cuûa gaáu hoaëc moät soá loaøi thuoäc hoï meøo lôùn thöôøng bò buoân baùn laøm ñoàtrang trí nhö hoa tai, vaät trang trí hoaëc caùc ñoà vaät trang trí quyù giaù. Raêng nanh goàmcoù chaân raêng lôùn vaø thaân raêng nhoïn daàn. Vieäc buoân baùn raêng nanh cuûa gaáu vaø caùcloaøi trong hoï meøo laø traùi pheùp ôû Vieät Nam. Tuy nhieân, caùc saûn phaåm thay theá laïi ñöôïcpheùp buoân baùn, do ñoù, vieäc nhaän daïng chính xaùc caùc saûn phaåm naøy laø raát quan troïng.Saûn phaåm gia coâng thöôøng raát khoù nhaän bieát vì chuùng coù nhöõng ñaëc ñieåm veà hìnhdaïng, phaân boá men raêng, men ngaø, troâng gioáng vôùi raêng thaät. Kyõ thuaät nhaän daïngchính xaùc nhaát vaãn laø duøng kyõ thuaät phaân tích gen neân neáu khoâng chaéc ñoù laø raêngnanh thaät, haõy lieân heä vôùi caùc toå chöùc coù teân ôû phaàn cuoái cuoán saùch.

Phaân bieät raêng nanh hoï meøo vaø hoï gaáu

Saûn phaåm thay theá raêng nanh thuù aên thòt• Xöông • Vaät lieäu voâ cô (nhö nhöïa, ñaù)

R�NG NANH THÚ �N TH�T

Hoï gaáu: Coù caùc voøng troøn naâu mòn xungquanh chu vi ñaàu raêng nanh.

Hoï meøo: Caïnh cuûa thaân raêng coù moät hoaëcnhieàu raõnh, coù theå coù loã roãng (khaùc vôùi veátraïn doïc theo chieàu daøi cuûa raêng nanhthöôøng thaáy khi bò saáy khoâ ôû caû hai hoï)

Phaân bieät raêng nanh vaø saûn phaåm gia coâng töø nhöïaRaêng nhöïa coù theå phaân bieät ñôn giaûn baèng caùch ñoát noùng moät chieác ñinh ghim roài aánvaøo beà maët cuûa chieác raêng, neáu laø raêng nhöïa thì noù seõ bò chaûy ra coøn neáu laø raêng,xöông vaø ngaø thì seõ khoâng bò noùng chaûy.

Hình 13. Raêng nanh gaáu Hình 14. Raêng nanh hoå

11

Phaân bieät raêng nanh vôùi xöôngCaùc saûn phaåm töø xöông coù theå söû duïng kính luùp ñeå nhaän daïng. Neáu thaáy OÁng nuoâixöông (loã vaø raõnh xæn maøu) thì saûn phaåm chaéc chaén laø xöông. Ñeå chaéc chaén hôn ñaâylaø xöông cuûa loaøi naøo, caàn tieán haønh phaân tích gen.

Raêng nanh thaät Raêng nanh giaû

Caùc böôùc nhaän bieát raêng nanh1. Kieåm tra saûn phaåm baèng kính luùp• Coù oáng nuoâi xöông: laø raêng nanh laøm töø xöông

2. Duøng ñinh ghim ñöôïc ñoát noùng ñeå thöû saûn phaåm• Neáu chaûy meàm vaø coù muøi nhöïa: laø raêng nanh laøm töø nhöïa

3. Quan saùt maët caét ngang• Coù ñöôøng Schreger: laø ngaø voi

4. Neáu caùc caùch nhaän bieát treân khoâng cho keát quaû ñaùng tin caäy, thì coù theå söû duïngvieäc chuïp X-quang (phoå bieán ôû haàu heát caùc beänh vieän), phöông phaùp naøy coù theåkhaúng ñònh chaéc chaén saûn phaåm laø raêng hay khoâng. Neáu coù hoác chöùa tuûy raêng thìchaéc chaén ñaây laø saûn phaåm raêng thaät.

x10

OÁng nuoâixöông

Hình 15. AÛnh phoùng lôùnoáng nuoâi xöông

Hình 17. AÛnh chuïpX-quang raêng nanh

thaät vaø raêng nanh giaû

Hình 16. Raêng nanh giaû laøm töø xöông

12

Vuoát cuûa caùc loaøi thuù lôùn thöôøng bò baùn nhö laø quaø taëng, vaät/ñoà trang söùc, ñaëc bieätlaø vuoát cuûa gaáu vaø meøo lôùn. Taát caû caùc hoaït ñoäng buoân baùn gaáu, hoå vaø baùo hoaëc caùcsaûn phaåm töø chuùng laø baát hôïp phaùp ôû Vieät Nam. Do ñoù, vieäc phaân bieät saûn phaåmthaät, giaû laø raát quan troïng vì caùc saûn phaåm giaû thöôøng hay bò buoân baùn. Vuoát baogoàm hai phaàn, phaàn voû laø chaát söøng (keratin) vaø phaàn loõi laø xöông nhaèm laøm ñeá cöùngcho phaàn voû.

Vuoát hoå, baùoHaàu heát vuoát hoå, baùo coù hình baùn nguyeät vaø thöôøng coù maøu saùng hôn maøu cuûa vuoátgaáu, töø vaøng nhaït tôùi traéng ñuïc. Vuoát hoå, baùo coù moät ñoaïn loài ra daøi hôn ôû maët döôùicuûa loõi xöông.

Vuoát gaáuCoù theå maøu ñen hoaëc naâu, ñoâi khi coù maøu traéng nhöng thöôøng ñaäm maøu hôn veà phíañaàu vuoát vaø nhaït maøu daàn xuoáng phía döôùi. Vuoát cuûa caù theå giaø hôn coù theå coù hìnhdaùng töông töï vuoát hoå, baùo (baùn nguyeät), nhöng thöôøng thì gioáng hình thanh maõ taáu.Phía döôùi cuûa vuoát thöôøng coù raõnh saâu do voû taïo neân.

VU&T

Vuoát gaáu

Vuoát meøo

Hình 20. Vuoát gaáuHình 18. Vuoát gaáu vaø vuoát meøo

Hình 19. AÛnh phoùnglôùn vuoát gaáu

x10

13

Phaân bieät vuoát gaáu thaät vaø giaû• Vuoát gaáu giaû thöôøng coá baét chöôùc nhöõng ñöôøng gôïn saéc neùt theo hình cung löôïntöø chaân vuoát ôû vuoát thaät. Vôùi vuoát giaû, nhöõng daáu hieäu naøy thöôøng xuaát hieän nhönhöõng ñöôøng thaúng töø chaân vuoát tôùi ñænh vuoát.

• Vuoát giaû thöôøng thieáu raõnh saâu ôû phía döôùi hoaëc raõnh cheá taùc khoâng gioáng nhö ôûvuoát thaät.

• Cuõng coù theå duøng ñinh ghim nung noùng ñeå kieåm tra. Neáu vuoát bò chaûy, meàm döôùitaùc duïng cuûa chieác ñinh ghim vaø coù muøi nhöïa chaùy thì saûn phaåm coù theå chaéc chaénñöôïc laøm töø nhöïa. Trong khi ñoù, vuoát thaät ñöôïc hình thaønh bôûi chaát söøng neân khiñoát coù muøi toùc chaùy.

• Vuoát nhöïa ñöôïc sôn phuû maøu cho gioáng vuoát thaät, do ñoù, coù theå söû duïng nöôùc taåysôn moùng tay axeton ñeå kieåm tra, neáu maøu cuûa vuoát bò nhoøe ñi khi nhoû gioït axetonchöùng toû ñaây laø saûn phaåm giaû.

Caùc böôùc phaân bieät vuoát1. Kieåm tra phía döôùi vuoát• Voû söøng bao phuû toaøn boä vuoát: laø moùng chim• Caïnh döôùi vuoát gaëp nhau ôû moät ñieåm, coù raõnh saâu phía sau taïo moät khoang roãng:laø vuoát ñoäng vaät coù vuù

• Khoâng coù raõnh ôû phía döôùi vuoát hoaëc coù daáu hieäu gia coâng: laø vuoát giaû

2. Neáu laø vuoát cuûa ñoäng vaät coù vuù, kieåm tra maøu vaø hình daïng• Maøu toái, hình thanh ñao: laø vuoát gaáu• Maøu saùng, hình baùn nguyeät, thaáy loõi xöông: laø vuoát meøo

3. Söû duïng kính luùp ñoä phoùng 10x ñeå kieåm tra ñöôøng gôïn töø chaân vuoát tôùi ñaàu vuoát• Ñöôøng gôïn chaïy theo ñöôøng thaúng: laø vuoát cheá taùc• Ñöôøng gôïn chaïy theo hình voøng cung theo daùng vuoát: vuoát thaät

Hình 21. AÛnh phoùng lôùnvuoát gaáu giaû

Hình 22. Saûn phaåm vuoát hoå, baùo giaûx10

Nai (Rusa unicolor)Gaïc cuûa caù theå ñöïc tröôûng thaønh thöôøng chia thaønh3 nhaùnh, moät phía tröôùc vaø hai ôû phía goác gaïc. Caùcphaân nhaùnh nhoû cuûa gaïc thöôøng nhoû hôn phaànthaân gaïc nôi seõ phaùt trieån thaønh nhaùnh gaïc chính.Caùc cuoáng gaïc thöôøng daày vaø coù caùc raõnh vaø böôùuchaïy töø goác cuoáng leân treân.

Höôu sao (Cervus nippon)Gaïc cuûa caùc caù theå ñöïc tröôûng thaønh thöôøng coù 5nhaùnh.

Nai Caø toong (Rucervus eldii)Caù theå ñöïc tröôûng thaønh coù nhaùnh cong daøihöôùng ra phía tröôùc taïo thaønh hình voøng cungvôùi caùc nhaùnh chính cong gaäp veà phía tröôùcvaø khoaûng 2 ñeán 10 nhaùnh nhoû ôû ñaàu gaïc.

Nhaùnh tröôùcGaïcchính

Hình 23. Gaïc NaiHình 24. Gaïc Höôu saoHình 25. Gaïc Nai Caø toong

Hình 25

14

GAÏC HÖÔU NAI

G�C VÀ S!NGGaïc vaø söøng cuûa caùc loaøi höôu nai vaø loaøi coù söøng ñöôïc baùn ñeå tröng baøy hoaëc laømvaät trang trí. Caùc loaøi ñeàu coù hieän traïng quaàn theå vaø öu tieân baûo veä khaùc nhau neânvieäc phaân bieät chính xaùc caùc loaøi laø raát quan troïng khi tieán haønh ñieàu tra.

Nhöõng loaøi sau ñaây ñeàu laø nhöõng loaøi bò buoân baùn phoå bieán nhaát vaø laø nhöõng loaøi ñaëchöõu taïi Vieät Nam neân raát khoù phaân bieät chuùng. Nhöõng naêm trôû laïi ñaây, Vieät Nam ñaõbaét ñaàu nhaäp khaåu gaïc vaø söøng töø caùc nöôùc trong khu vöïc vaø töø Chaâu Phi. Neáu nhöõngthoâng tin döôùi ñaây khoâng giuùp nhaän daïng ñöôïc maãu vaät thì chuùng toâi ñeà xuaát lieân heävôùi moät trong soá caùc vieän, trung taâm nghieân cöùu coù teân ôû phaàn cuoái saùch ñeå coù ñöôïcsöï hoã trôï chuyeân saâu hôn.

Hình 23

Hình 24

Nhaùnh

15

Mang lôùn (Muntiacus vuquangensis)Caù theå ñöïc tröôûng thaønh coù caùc nhaùnh gaïc daøi (gaàn28cm). Caùc cuoáng gaïc ngaén hôn cuûa hoaüng vaø ñaàugaïc cuõng khoâng cong nhieàu nhö ôû gaïc hoaüng.

Mang Tröôøng Sôn vaø Mang Roâ-se-ven(Muntiacus truongsonensis vaø M.rooseveltorum)Do chöa chaéc chaén veà vò trí phaân loaøi vaø söï phaân boá cuûachuùng taïi Vieät Nam neân caàn phaûi thu thaäp theâm nhöõngmaãu vaät coù nguoàn goác, phaân boá roõ raøng. Trong tröôønghôïp baét gaëp moät maãu vaät coù baát kì ñaëc ñieåm naøo trongcaùc ñaëc ñieåm sau thì xin haõy lieân heä vôùi moät trong caùcchuyeân gia coù teân trong phaàn cuoái cuûa cuoán saùch:

• Coù caùc soïc maøu naâu chaïy doïc theo cuoáng gaïc (soïc naøykhoâng ñaäm maøu nhö ôû hoaüng vaø mang lôùn)

• Coù ñaùm loâng ngaén chaïy giöõa hai cuoáng gaïc• Gaïc saéc nhoïn vaø cuoáng gaïc ngaén

GAÏC MANG

Höôu vaøng (Axis porcinus)Ba nhaùnh gaïc vaø gaïc phía tröôùc ñeàu taïo vôùi nhaùnhchính moät goùc nhoïn. Nhaùnh treân beân trong ngaénhôn vaø thöôøng cong xuoáng ôû ñænh. Höôu vaøng khaùgioáng nai nhöng coù gaïc nhoû hôn vaø coù caùc soïcmaøu ñen treân traùn.

Hoaüng/Mang thöôøng (Muntiacus muntjak)Caùc khôùp noái gaïc daøi (10-15cm) nhöng nhaùnh gaïc nhoû vaø congnhoïn ôû ñaàu gaïc. Caùc cuoáng gaïc daày vaø thaúng coù gôø laø nôi gaïc loùra vaø gôø naøy phaùt trieån thaønh gôø xöông tieáp tuïc moïc höôùng xuoángtraùn.

Hình 26. Gaïc Höôu vaøng

Hình 27. Gaïc Hoaüng

Hình 28. Gaïc Mang lôùn

Hình 29. Gaïc Mang Tröôøng Sôn

16

Boø toùt (Bos gaurus)Söøng töông ñoái ngaén vaø môû roäng sang hai phía ñaàu vôùimoät gôø bao phuû bôûi loâng chaïy giöõa hai söøng. Söønghöôùng ra ngoaøi vaø cong leân treân, nhöng ñænh söøng congvaøo phía trong vaø hôi höôùng ra phía tröôùc. Ñeá söøngphaúng vôùi caùc neáp gaáp lôùn chuïm daàn veà moät ñieåm. Goácsöøng coù maøu ñen vaø nhaït maøu daàn thaønh naâu saùnghoaëc maøu vaøng kem vaø chuyeån ñen ôû ñænh söøng.

Boø röøng (Bos javanicus)Söøng caù theå ñöïc coù ñeá hình troøn, vôùi caùc caùc voøng troøngaáp neáp; söøng cong ra ngoaøi vaø höôùng ra phía tröôùc,nhöng ñænh söøng cong höôùng vaøo phía trong. Caù theåcaùi cuõng coù ñeá söøng troøn nhöng 2 söøng gaàn nhau hônvaø moïc thaúng hôn. Caû caù theå ñöïc vaø caù theå caùi ñeàu coù1 gôø xöông nhöng ôû giöõa 2 söøng khoâng coù loâng baophuû vaø khoâng nhoâ cao nhö ôû boø toùt. Nhìn chung, goácsöøng cuûa boø röøng nhoû vaø heïp hôn söøng cuûa boø toùt.

Traâu röøng (Bubalus arnee)Söøng raát daøi, traûi daøi sang hai beân vaø uoán cong, maëtcaét ngang hình tam giaùc. Coù caùc neáp gaáp coù vaïch keûdoïc ôû 2/3 thaân söøng döôùi.

Phaân bieät söøng cuûa traâu röøng vaø traâu nhaø• Hieän taïi, chöa coù moät phöông phaùp naøo coù theå phaân bieät moät caùch chính xaùc vaø cho keátquaû ñaùng tin caäy giöõa söøng cuûa traâu röøng vaø traâu nhaø. Do coù söï lai gioáng giöõa hai loaøinaøy neân coù veû traâu nhaø ôû caùc vuøng saâu vuøng xa vaãn coøn mang nhöõng ñaëc ñieåm cuûa toåtieân soáng trong töï nhieân.

• Chieàu daøi vaø ñöôøng kính cuûa söøng laø nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng caàn chuù yù vì nhìn chungsöøng cuûa traâu röøng thöôøng roäng vaø daøi hôn, cuï theå chieàu daøi > 1m vaø ñöôøng kính goácsöøng > 15cm. Tuy nhieân vaãn coù nhöõng tröôøng hôïp traâu nhaø (coù söøng lôùn hoaëc söøng nhoû)coù theå coù nguoàn goác töø töï nhieân.

• Kyõ thuaät phaân tích gen ñang daàn ñöôïc aùp duïng. Vì vaäy chuùng toâi ñeà xuaát lieân heä vôùi caùcvieän khoa hoïc quoác gia ñeå ñöôïc giuùp ñôõ trong vieäc laáy maãu phaân tích.

SÖØNG CUÛA SUÙC VAÄT TRONG TÖÏ NHIEÂN

Hình 30. Söøng Boø toùt

Hình 31. Söøng Boø röøng

Hình 32. Söøng Traâu röøng

17

Sao la (Pseudoryx nghetinhensis)Söøng daøi, möôït, vôùi vaøi voøng ôû ñeá, hôi cong veà phía sauvaø moïc gaàn song song vôùi nhau.

Sôn döông (Capricornis sumatraensis)Söøng hình noùn uoán cong, ñeá söøng daày vôùi nhöõng gôïnñeàu, heïp naèm treân 3/4 söøng nhöng thöôøng bò moøn ôûmaët treân.

Deâ nuoâi (Capra hircus)Coù raát nhieàu loaïi deâ nuoâi vôùi nhieàu hình daïng vaø kieåusöøng khaùc nhau. Söøng deâ roãng, thöôøng moïc theohình thanh ñao hoaëc xoaén oác vaø coù kích thöôùc ñadaïng.

Phaân bieät söøng deâ nuoâi vôùi söøng sôn döôngSöøng cuûa sôn döông coù caùc hoïa tieát hình troøn gioáng nhö hình ñoàng xu vaø hôi uoáncong veà phía sau. Söøng cuûa deâ coù maët caét ngang vôùi caùc khuoâng hình khoâng gioángnhau, coù theå coù hình tam giaùc, thöôøng phaúng hoaëc thaäm chí vaën vaøo nhau. Chuùngkhoâng coù hình maët noùn nhö ôû söøng sôn döông.

Hình 33. Söøng Sao la

Hình 34. Söøng Sôn döông

Hình 35. Söøng Deâ nuoâi

Hình 36. Söøng Sôn döông vaø söøng Deâ nuoâi

SöøngDeâ

nuoâi

SöøngSôndöông

18

Laøm giaû söøng cuûa caùc loaøi traâu, boø hoang daõûCaùc xöôûng thuû coâng ôû Vieät Nam coù theå laøm giaû söøng cuûa traâu, boø röøng baèng caùch cheátaùc söøng cuûa traâu boø nhaø hoaëc söøng ñöôïc nhaäp khaåu töø Chaâu Phi. Nhöõng ngöôøi thôïlaønh ngheà coù theå thay ñoåi hình daïng vaø maøu saéc cuûa söøng ñeå baét chöôùc söøng cuûanhöõng loaøi vaät quyù hieám baèng caùch nung noùng vaø saáy khoâ.

Nhöõng kyõ thuaät nhaän bieát caùc saûn phaåm söøng cheá taùc naøy chöa ñöôïc phaùt trieån nhöngñang ñöôïc nghieân cöùu vaø tìm hieåu. Neáu nghi ngôø saûn phaåm mình baét gaëp laø söønggiaû, ñeà nghò haõy lieân heä vôùi moät trong caùc vieän, trung taâm nghieân cöùu coù teân ôû phaàncuoái saùch neáu caàn hoã trôï nhaän daïng.

Hình 37. Coâng ñoaïn caét söøng traâu Hình 38. Söøng traâu ñaõ ñöôïc caét thoâ

Hình 39. Söøng traâu ñöôïc ñun noùng trongdaàu vaø eùp thay ñoåi hình daïng

Hình 40. Maùy ñeå eùp söøng traâu

19

Söøng teâ giaùc chuû yeáu ñöôïc hình thaønh bôûi chaát söøng (keratin), töông töï nhö chaát söøngtaïo neân toùc vaø moùng cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät coù vuù. Loõi söøng laø chaát canxi vaø melanin(haéc toá). Maëc duø ñöôïc goïi laø “söøng” nhöng loõi cuûa söøng teâ giaùc khoâng phaûi laø xöônggioáng nhö söøng cuûa caùc loaøi traâu boø.

Söøng teâ giaùc bò saên luøng ñeå cheá thuoác ñoâng y vaø ñöôïc baùn döôùi daïng nguyeân chieác,mieáng caét hoaëc ít phoå bieán hôn laø ôû daïng boät. Coù 5 loaøi teâ giaùc phaân boá ôû chaâu AÙ vaøchaâu AÂu vaø söøng cuûa chuùng ñeàu ñöôïc nhaäp khaåu vaøo Vieät Nam.

Taát caû naêm loaøi teâ giaùc ñeàu coù teân trong Coâng öôùc CITES, Phuï luïc I, tuy vaäy, loaøi teâgiaùc traéng ôû Nam Phi vaø Swaziland laïi ñöôïc pheùp saên baét hôïp phaùp. Tuy nhieân, söøngcoù ñöôïc thì khoâng ñöôïc pheùp buoân baùn thöông maïi maø phaûi coù taøi lieäu chöùng minhnguoàn goác roõ raøng. Ñeå nhaän bieát söøng cuûa loaøi teâ giaùc naøo thì caàn phaûi söû duïngphöông phaùp phaân tích gen hoaëc phaân tích ñoàng vò khoái löôïng lôùn. Neáu nghi ngôø maãuvaät tòch thu ñöôïc hoaëc baét gaëp laø söøng teâ giaùc thaät, ñeà nghò haõy lieân heä vôùi Baûo taøngTöï nhieân Vieät Nam ñeå ñöôïc hoã trôï nhaän daïng (ñòa chæ lieân heä ôû phaàn cuoái saùch).

Caùc saûn phaåm thay theá söøng teâ giaùc• Ñaàu söøng traâu/boø• Reã tre• Nhöïa caây• Xöông• Boù sôïi söøng ñöôïc eùp laïi döôùi aùp löïc cao.

S!NG TÊ GIÁC

Hình 41. Söøng teâ giaùc giaû Hình 42. Ñaàu söøng traâu

20

Phaân bieät söøng teâ giaùc vôùi söøng teâ giaùc laøm baèng reã tre,nhöïa caây vaø xöông• Ñoát moät maåu nhoû saûn phaåm caàn kieåm tra hoaëc aán moät chieác ñinh ghim bò ñoát noùngvaøo chieác söøng roài ngöûi. Neáu thaáy coù muøi toùc chaùy thì saûn phaåm laø söøng (nhöngchöa ñaûm baûo laø söøng teâ giaùc). Muøi naøy gioáng nhö khi ta maøi söøng teâ giaùc vaøo ñóamaøi chuyeân duïng cuûa caùc hieäu thuoác Ñoâng Y.

• Söøng teâ giaùc ñöôïc hình thaønh bôûi chaát keratin vaø coù theå boùc taùch ñöôïc caùc sôïi söøngnhö boùc taùch thôù goã. Söøng laøm baèng nhöïa caây hoaëc xöông thì khoâng laøm ñöôïc nhötheá vaø khoâng coù beà maët saàn suøi nhö beà maët goã.

Phaân bieät söøng teâ giaùc vaø phaàn ñaàu söøng traâu/boøSöøng teâ giaùc ñöôïc hình thaønh chuû yeáu baèng söøng vaø coù loõi söøng laø chaát canxi coønsöøng traâu/boø coù moät loõi xöông vaø ñöôïc bao phuû baèng moät lôùp söøng. Khi bò saáy khoâ lôùpvoû söøng naøy deã daøng bò boùc taùch khoûi phaàn loõi xöông vaø taïo thaønh moät chieác söøng roãngvôùi phaàn ñaàu söøng raát cöùng. Nhöõng thôï cheá taùc saûn phaåm söøng traâu caét nhöõng phaànñaàu söøng cöùng caùp naøy, taïo hình, nhuoäm maøu sao cho chuùng troâng gioáng söøng teâ giaùcthaät. Ñaây laø moät trong nhöõng saûn phaåm giaû söøng teâ giaùc khoù nhaän bieát nhaát.

Chuùng toâi ñaõ thu thaäp vaø ghi laïi nhieàu kyõ thuaät khaùc nhau töø caùc nhaø khoa hoïc cuõngnhö nhöõng laùi buoân ñoäng vaät hoang daõ ñeå phaân bieät giöõa söøng teâ giaùc vaø phaàn ñaàusöøng traâu/boø. Tuy nhieân, nhöõng kó thuaät naøy thöôøng mang tính chuû quan vaø döïa vaøomoät soá ñaëc ñieåm thöôøng gaëp neân khoâng ñöôïc ñöa vaøo trong cuoán saùch naøy.

Kyõ thuaät cho keát quaû chính xaùc nhaát ñeå phaân bieät söøng teâ giaùc vaø phaàn ñaàu söøngtraâu/boø chính laø kyõ thuaät phaân tích gen. Vì vaäy, khi tòch thu ñöôïc saûn phaåm söøng teâgiaùc chöa roõ thaät/giaû, xin haõy lieân heä vôùi baûo taøng Khoa hoïc töï nhieân Vieät Nam ñeåñöôïc hoã trôï nhaän daïng moät caùch chính xaùc hôn (ñòa chæ lieân heä ôû phaàn cuoái saùch).

Hình 43. Söøng teâ giaùc Hình 45. AÛnh chuïp söøngteâ giaùc döôùi ñeøn cöïc tím

Hình 44. Maët caétngang söøng teâ giaùc

21

Xöông vaø soï cuûa nhieàu loaøi bò buoân baùn ñeå laøm vaät trang trí nhöng phoå bieán hôn caûlaø ñeå söû duïng trong caùc baøi thuoác y hoïc coå truyeàn, chuû yeáu laø ñeå cheá xuaát cao xöông,moät chaát saùnh seät gioáng maät ñöôøng ñöôïc naáu töø xöông hoaëc caû xöông vaø thòt trongnhieàu ngaøy. Raát khoù ñeå nhaän bieát caùc maåu xöông hoaëc cao xöông chính xaùc laø cuûaloaøi naøo neáu chæ nhìn thaáy xöông hoaëc cao xöông (tröø tröôøng hôïp ñoù laø xöông tay cuûavöôïn). Tuy nhieân, neáu coù soï cuûa loaøi ñoù thì coù theå döïa vaøo moät soá ñaëc ñieåm chuùngtoâi seõ trình baøy döôùi ñaây ñeå nhaän daïng moät soá nhoùm loaøi thöôøng bò buoân baùn.

Chuùng toâi coá gaéng khoâng söû duïng caùc thuaät ngöõ chæ nhoùm loaøi chính xaùc khi mieâu taû soïcuûa töøng loaøi, thay vaøo ñoù, chuùng toâi ñöa ra caùc ñaëc ñieåm chung veà soï ñeå deã hieåu hôn.

Soï linh tröôûng coù theå phaân bieät vôùi caùc loaøi khaùc baèng caùch quan saùt maët tröôùc vaøkhung xöông phaùt trieån ñaày ñuû ôû phía ngoaøi gôø hoác maét.

Hoï CuliSoï Culi troøn vôùi hoác maét lôùn, khoâng bao kín ñaèng sau.Coù moät gôø (xöông traùn khoâng lieàn) chaïy giöõa hai maét tôùimuõi. Ñaëc ñieåm naøy phaân bieät Culi vôùi caùc linh tröôûngkhaùc. Chuùng coù moõm ngaén vaø nhoïn.

Caùc loaøi VooïcÑaëc ñieåm ñieån hình cuûa Vooïc ñoù laø coù xöông quai haømlôùn, hai hoác maét töông ñoái xa nhau vaø bao kín phía sau.Ñaëc ñieåm ñaëc tröng veà haøm raêng cuûa Vooïc laø raêng haømvôùi caùc muùi raêng nhoâ cao, coù caùc gôø noái giöõa hai muùiraêng vaø coù raêng cöûa nhoû.

LINH TRÖÔÛNG

S�

Hình 46. Soï Culi

Hình 47. Soï Vooïc

Hoï KhæSoï khæ coù moõm daøi, muõi heïp vaø khoaûng caùch giöõa haihoác maét nhoû hôn so vôùi caùc loaøi linh tröôûng khaùc ôû Vieätnam. Hoác maét bao kín phía sau. Caù theå ñöïc coù theå coùgôø xöông chaïy doïc theo trung tuyeán cuûa ñænh soï. Ñaëcñieåm quan troïng phaân bieät laø soï khæ coù raêng haøm gioángraêng cuûa vooïc nghóa laø coù gôø baét ngang hai caëp muùiraêng treân beà maët raêng haøm.

Hoï VöôïnVöôïn coù theå phaân bieät vôùi caùc loaøi linh tröôûng khaùc ôûVieät Nam qua boä raêng. Chuùng coù raêng haøm ñôn giaûnvôùi 4-5 muùi raêng roõ raøng nhöng khoâng coù caùc ñöôøngvaét ngang caùc muùi nhö ôû Vooïc vaø khæ. Vöôïn cuõng coùmuõi vaø voøm mieäng roäng hôn vaø naõo lôùn hôn caùc loaøilinh tröôûng khaùc. Hoác maét vöôïn ñöôïc bao kín phía sau.

Hoï MeøoSoï caùc loaøi hoï meøo roäng, troøn vôùi muõi ngaén vaø hoác maétlôùn. Chuùng coù maøo chaåm doïc vaø cöùng (maøo ôû sau hoäpsoï) vaø gôø xöông chaïy doïc theo ñöôøng trung tuyeán cuûañænh soï (maøo doïc); maøo doïc ñaëc bieät phaùt trieån ôû caùcloaøi meøo lôùn. Voøm mieäng coù chieàu daøi vaø chieàu roängtöông ñöông, vôùi boä raêng raát ñaëc tröng. Raêng nanh raátdaøi vôùi nhöõng raõnh khía roõ raøng theo chieàu daøi cuûaraêng. Raêng tieàn haøm sau phaùt trieån thaønh raêng nhai thòtthích nghi vôùi vieäc caén xeù thòt.

Hoï ChoùSoï cuûa caùc loaøi choù daøi vaø coù moõm nhoïn. Chuùng coùraêng nanh lôùn vaø nhoïn, thöôøng coù 3 raêng cöûa treân vaødöôùi. Giöõa raêng cöûa vaø raêng nanh treân coù moät khe hôûdaønh choã cho raêng nanh döôùi khi haøm ñoùng laïi. Chuùngcuõng phaùt trieån moät caëp raêng nhai thòt, nhöng khoângphaùt trieån nhö cuûa hoï meøo.

THUÙ AÊN THÒT

Hình 48. Soï Khæ

Hình 49. Soï Vöôïn

Hình 50. Soï Meøo

Hình 51. Soï Choù

22

23

Hoï GaáuSoï cuûa hoï gaáu töông töï nhö soï cuûa hoï choù, nhöng soïgaáu lôùn hôn, coù oå maét töông ñoái nhoû vaø raêng haøm lôùnhôn. Soï gaáu khaù daøi, ñaëc bieät xeùt vôùi kích côõ cuûa hoäpsoï thì moõm cuûa chuùng daøi so vôùi moõm cuûa hoï meøo.Chuùng coù raêng nanh daøi hôn, hôi cong, coù caùc voøng ôûñænh raêng, vaø khoâng coù raõnh khía doïc. Raêng nhai thòtphaúng vaø ba chieác raêng tieàn haøm ñaàu tieân nhoû vaø khaùyeáu.

Hoï Caày/ChoànSoï cuûa haàu heát caùc loaøi choàn daøi, roäng vaø phaúng. Maëtdaøi hôn maët hoï meøo vaø moõm thì heïp hôn, thuoân vaø luoânngaén hôn moõm choù vaø muõi raát nhoïn.

Hình 52. Soï Gaáu

Hình 53. Soï Caày

24

Hoå (Panthera tigris)Boä da maøu vaøng cam vaø coù soïc vaèn ñen.

Baùo Hoa mai (Panthera pardus)• Boä da maøu vaøng nhaït coù nhöõng ñoám hoa maøu ñennhöng ôû giöõa maøu naâu

• Phaàn döôùi buïng vaø phía sau chaân coù maøu traéng, ôûñoù caùc ñoám hoa troâng gioáng caùc chaám maøu ñen

• Choûm loâng cuoái ñuoâi coù maøu ñen.

DADa ñoäng vaät laø moät trong nhöõng thöông phaåm phoå bieán nhaát trong hoaït ñoäng buoânbaùn ÑVHD. Chuùng ñöôïc söû duïng laøm ñoà trang trí, trang söùc vaø trong y hoïc daân toäc.Da thöôøng bò keùo daõn, do ñoù kích côõ cuûa taám da khoù coù theå laø moät ñaëc ñieåm ñeå nhaändaïng loaøi, nhöng maøu saéc vaø kieåu hoa vaên treân da laø ñaëc ñieåm quan troïng ñeå phaânbieät. Da cuûa caùc loaøi ñoäng vaät coù vuù quyù hieám thöôøng bò laøm giaû baèng da cuûa caùc loaøivaät nuoâi hoaëc caùc loaøi vaät khoâng quyù hieám. Vieäc buoân baùn da caùc loaøi meøo hoang,raùi caù vaø gaáu hoaøn toaøn bò nghieâm caám taïi Vieät Nam, coøn da cuûa caùc loaøi traên, caù saáu,duùi vaø kyø ñaø thì chæ bò haïn cheá buoân baùn.

Phaân bieät da giaûVieäc nhaän bieát da cheá taùc hoaëc da cuûa caùc loaøi vaätthoâng thöôøng (ví duï nhö da choù) giaû laøm da cuûa caùcloaøi quyù hieám caàn phaûi coù thöïc haønh vaø hieåu bieát veàda thaät. Tuy vaäy khi ñeå yù chi tieát veà maøu saéc vaø hoavaên cuûa moãi loaøi, ta thaáy caùc boä da giaû (cheá taùc hoaëcgiaû maïo) thöôøng coù caùc hoa vaên laëp ñi laëp laïi, khoângña daïng vaø töï nhieân nhö ôû da thaät. Da giaû coù theåñöôïc nhuoäm maøu vaø duøng khuoân toâ ñeå laøm giaû hoïatieát, neân coù theå kieåm tra baèng caùch quan saùt thaät caånthaän boä loâng vaø xem lieäu maøu coù bò dính vaøo tay khicoï vaøo da khoâng.

Hình 54. Da Hoå laøm giaû töøda Gaáu

Hình 55. Da Hoå

Hình 56. Da Baùo hoa mai

25

Baùo gaám (Neofelis nebulosa)• Boä da coù maøu naâu saùng nhaït tôùi maøu vaøng cam, vôùi nhöõng maûng toái lôùn khoâng ñeàugioáng nhöõng ñaùm maây (nhöõng veät toái maøu bò bao bôûi vieàn ñen)

• Döôùi buïng vaø sau chaân coù maøu traéng ñuïc hoaëc hung hung• Chaám ôû chaân vaø ñaàu nhoû hôn• Maù vaø coå coù nhöõng vaèn ñen• Ñuoâi coù caùc voøng maøu ñen.

Meøo gaám (Pardofelis marmorata)• Maøu boä loâng khaù gioáng vôùi baùo gaám, nhöng coù caùc veät maøu khoâng roõ reät maø bò phavaøo nhau troâng gioáng vaân caåm thaïch

• Caùc chaám ñen treân chaân nhoû hôn nhöng laïi nhieàu hôn baùo gaám• Ñuoâi raäm loâng vaø raát daøi, phaàn döôùi maøu xaùm hoaëc traéng söõa vôùi nhöõng chaám ñenñaäm

• Ñaàu coù moät veät ñen chaïy töø meùp treân cuûa hai beân maét, hai veät ñen treân maù vaønhieàu chaám ôû traùn.

Hình 57. Baùo gaám

Hình 59. Meøo gaám Hình 60. Da Meøo gaám

Hình 58. Da Baùo gaám

26

Baùo löûa (Pardofelis temminckii)• Caùc soïc nhoû maøu ñen vaø traéng raát noåi baät treân ñaàu. Phaànbuïng maøu traéng vaø phía trong cuûa chaân baùo löûa coù moät vaøichaám troøn

• Maët döôùi ñuoâi maøu traéng ôû khoaûng 1/3 cuoái ñuoâi, phaàn cuoáiñuoâi coù maøu ñen ôû maët treân

• Boä loâng baùo löûa coù moät maøu, thöôøng laø maøu vaøng hoaëc maøuñoû nhöng cuõng coù theå coù nhieàu maøu khaùc, töø naâu vaøng ñeánhôi xaùm hoaëc coù maøu naâu ñaäm. Boä loâng cuûa baùo löûa coù raátít chaám.

Meøo ri (Felis chaus)• Loâng coù maøu xaùm ñeán vaøng vôùi nhöõng veát ñen ôû chaân vaø ñuoâi, phía cuoái ñuoâi coùcaùc voøng troøn maøu ñen

• Khoâng coù vaèn hoaëc ñoám treân phaàn thaân• Tai veånh cao vaø nhoïn, coù tuùm loâng maøu ñen ôû ñænh tai• Meøo ri khaù gioáng vôùi Baùo löûa nhöng noù khoâng coù phaàn döôùi ñuoâi maøu traéng maø coùsoïc treân traùn vaø maù.

Hình 61. Baùo löûa

Hình 62. Da Baùo löûa vôùi nhieàu hình thaùi, maøu saéc khaùc nhau

Hình 63. Meøo ri

27

Meøo caù (Prionailurus viverrinus)• Loâng coù maøu xaùm vôùi caùc soïc ñen treân ñænh ñaàu vaø caùc haøng ñoám nhoû maøu ñentreân löng vaø 2 beân

• Phaàn döôùi coù maøu nhaït nhöng khoâng bao giôø coù maøu traéng nhö ôû meøo röøng• Ñuoâi raát ngaén so vôùi caùc loaøi meøo khaùc.

Meøo röøng (Prionailurus bengalensis)• Boä loâng maøu vaøng cam tôùi maøu vaøng vôùi caùc ñoámñen lôùn nhoû (hoaëc ñoám ñen nhaït coù vieàn maøu ñen)thöôøng taïo thaønh caùc ñöôøng treân löng, treân ñænhñaàu vaø gaùy

• Phaàn döôùi coù maøu traéng vaø caùc ñoám ñen• Coù soïc ñen treân maù vaø soïc traéng ôû giöõa. Hai soïctraéng vaø boán soïc ñen chaïy leân goùc trong cuûa haimaét.

Hình 65. Da Meøo röøng vôùi nhieàu hình thaùi, maøu saéc khaùc nhau

Hình 66. Meøo caù

Hình 64. Meøo röøng

28

Vieät Nam coù 4 loaøi raùi caù. Vieäc nhaän daïng ôû caáp ñoä loaøidöïa vaøo boä da cuûa chuùng seõ khoâng cho keát quaû ñaùng tincaäy neáu khoâng duøng phöông phaùp phaân tích gen. Trongcoâng taùc thöïc thi phaùp luaät, chæ caàn nhaän daïng ñöôïc convaät laø raùi caù laø ñuû vì caû 4 loaøi raùi caù ñeàu ñöôïc luaät phaùpbaûo veä.

• Caù theå tröôûng thaønh coù chieàu daøi töø ñaàu ñeán thaân töø 36ñeán 80cm

• Ñuoâi daøi (kieåm tra caån thaän ñaûm baûo ñuoâi cuûa chuùngkhoâng bò gaãy rôøi khoûi cô theå)

• Maøu da naâu saäm vaø coù chuùt ít maøu kem ôû thaân döôùi,möùc ñoä maøu khaùc nhau giöõa caùc loaøi

• Chaân ngaén vaø coù maøng bôi.

Caùc loaøi coù ñaëc ñieåm töông töï:

• Caày loûn tranh: nhoû hôn haàu heát caùc loaøi raùi caù (ñoä daøiñaàu – thaân: 32 – 42 cm), moõm raát nhoû, chaân vaø baønchaân thon nhoû hôn vaø khoâng coù maøng bôi. Maøu da naâusaùng, töøng sôïi loâng ñeàu coù keû soïc neân troâng boä loângnhö coù vaèn.

• Trieát buïng vaøng: Hình daùng khaù gioáng vôùi raùi caù,nhöng nhoû hôn nhieàu (ñoä daøi ñaàu –thaân: 20-29cm),ñuoâi ngaén hôn chieàu daøi ñaàu thaân. Phaàn thaân döôùi coùmaøu vaøng gioáng raùi caù nhöng khoâng coù maøu kem. Chuùyù khoâng nhaàm laãn vôùi söï thay maøu loâng trong quaù trìnhthay da.

• Trieát chæ löng: töông ñoái gioáng raùi caù nhöng nhoû hônnhieàu vaø coù soïc traéng ôû giöõa löng.

RAÙI CAÙ

Hình 67. Raùi caù thöôøng

Hình 68. Da Raùi caù

Hình 69. Caày loûn tranh

Hình 71. Trieát chæ löng

Hình 70. Trieát buïng vaøng

29

CAÙ SAÁU

Vieät Nam coù hai loaøi caù saáu töï nhieân: caù saáu hoacaø (Crocodylus porosus ) vaø caù saáu xieâm (C.sia-mensis). Caù theå lai giöõa hai loaøi naøy vaø lai vôùi caùsaáu cuba (C.rhombifer) cuõng nuoâi trong caùctrang traïi vaø thöôøng ñöôïc buoân baùn ôû Vieät Nam.

Ba loaøi naøy vaø caùc caù theå lai taïo bò nghieâm caámbuoân baùn treân phaïm vi quoác teá theo coâng öôùcCITES phuï luïc I (rieâng hoaït ñoäng buoân baùn caùccaù theå caù saáu theá heä thöù hai laø ñöôïc CITES caáp pheùp). Caù saáu hoa caø vaø caù saáuXieâm thì bò haïn cheá buoân baùn taïi Vieät Nam. Do ñoù, muoán buoân baùn caù saáu, da, hayboä phaän cuûa chuùng caàn phaûi coù giaáy pheùp hôïp leä vaø giaáy tôø ghi roõ nguoàn goác xuaátxöù.

Vieäc nhaän daïng da chính xaùc ôû möùc ñoä loaøi laø raát khoù. Maãu vaät nguyeân con seõ deãnhaän daïng hôn tröø khi ñoù laø caù theå lai taïo vì vieäc nhaän daïng chính xaùc chuùng caàn söûduïng kyõ thuaät phaân tích gen.

Vaûy ñuoâi

Loã sinh duïc

Vaûy buïngHaøng vaûy ngang

Haøng vaûydoïc

Vuøng coå

Haøng vaûycoå

Hình 72. Saûn phaåm trang trí ñöôïc laømtöø da caù saáu

Hình 73. Maët buïng cuûa caù saáu

Nhaän daïng da caù saáu giaû• Caùc veát gaáp khoâng töï nhieân treân vaät phaåm• Caùc hoa vaên vaåy bò laëp ñi laëp laïi, khoâng ña daïng• Caùc veát loài loõm treân beà maët da ñöôïc ñuùc baèng khuaân• Caùc vuøng cô theå khaùc nhau laïi raùp noái vôùi nhau moät caùch traùi töï nhieân• Ñoát moät chuùt vaät phaåm, neáu bò chaûy thì noù ñöôïc laøm baèng nhöïa, neáu coù muøi gioángmuøi toùc chaùy thì laø da caù saáu thaät.

30

Caù saáu Cuba (Crocodylus rhombifer)• Coù gôø traéng ôû mí maét• Coù hai haøng vôùi 2 - 4 vaåy gaùy (nhöõng vaûy lôùn ôû coå)• 17 voøng xoaén ñôn ôû ñuoâi (caùc gôø vaûy nhoïn chaïytöø ñaàu muùt tôùi thaân)• Khoâng coù theå vuøi döôùi ñuoâi vaø vaåy buïng• 14 -16 haøng vaåy doïc treân buïng (töø coå tôùi loã huyeät)• Khoâng coù böôùu treân muõi• Vaåy coù ñaàu maøu vaøng vaø ñen• Coù böôùu sau maét.

Nhaän daïng loaøi Caù saáu laiLoaøi Caù saáu lai raát khoù ñeå nhaän bieát moät caùch chính xaùc neáu khoâng duøng phöôngphaùp phaân tích gen vì chuùng coù nguoàn gen laãn loän. Ví duï: caùc gôø gaëp nhau ôû giöõa muõi,muõi roäng vöøa phaûi, vaø thöôøng coù 4 vaåy côõ trung bình ôû phaàn cuoái ñaàu.

Caù saáu Hoa caø (Crocodylus porosus)• Coù hai gôø treân moõm (khoâng böôùu)

• Khoâng coù vaåy chaåm (cuïc thòt ôû treân coå/goácñaàu) hoaëc chæ coù 1 - 4 vaåy nhoû

• 16 - 19 haøng vaåy chaïy doïc treân buïng (ôû maëtdöôùi thaân, chaïy töø coå tôùi loã huyeät)

• 19 - 21 voøng xoaén ñôn ôû ñuoâi (caùc gôø vaûy nhoïnchaïy töø ñaàu muùt ñuoâi leân phía thaân)

• Khoâng coù caùc theå vuøi döôùi ñuoâi vaø vaåy buïng.

Caù saáu Xieâm (Crocodylus siamensis)• Coù böôùu treân muõi

• Coù 4 haøng vaûy chaåm

• Coù moät gôø giöõa hai maét, ñoâi khi khoâng noåi roõ

• 14 - 16 haøng vaåy doïc treân buïng (töø coå tôùi loã huyeät)

• 17- 19 voøng xoaén ñôn ôû ñuoâi (caùc gôø vaûy nhoïnchaïy töø ñaàu muùt cuûa ñuoâi tôùi thaân)

• Coù caùc theå vuøi döôùi ñuoâi vaø vaåy buïng.

Khoâng coù vaûy chaåm

Hai gôø

Boán haøng vaûy chaåm

Hai ñeán boánvaûy gaùy

Gôø traéng

Moät gôø

Hình 74. Caù saáu Hoa caø

Hình 75. Caù saáu Xieâm

Hình 76. Caù saáu Cuba

31

Ñeå phaân bieät da giaû cuûa caùc loaøi raén vaø kyø ñaø, chæ caàn söû duïng moät ñoàng xu/chieácchìa khoùa traø xaùt ngöôïc höôùng vaåy, neáu laø da thaät thì vaåy seõ bò bong ra, neáu laø da giaû(ví duï laøm baèng nhöïa) thì vaåy seõ khoâng bong.

Traên ñaát (Python molurus)• Coù veät maøu hôi vaøng hình chöõ V treân ñænh ñaàu.• Cô theå maøu xaùm vôùi caùc ñöôøng maøu vaøng saùng taïothaønh hình thoi• Coù chuoãi caùc ñoám hình töù giaùc vieàn ñen treân löng• Hai vaåy loõm ôû goùc mieäng.

Traên gaám (Python reticulatus)• Veät ñen maûnh ôû giöõa ñaàu• Cô theå maøu naâu hoaëc vaøng saùng nhaït• Coù 4 vaåy loõm ôû goùc mieäng• Cô theå vaø ñuoâi maøu xaùm ñen coù hoa vaên daïng löôùi.

TRAÊN

Hình 77. Traên ñaát

Hình 78. Traên gaám

3432

Döông vaät hoå thaät raát hieám vaø ñöôïc saên luøng ñeå söû duïng trong ñoâng y. Döông vaät cuûacaùc loaøi khaùc nhö: höôu, nai, gia suùc thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå laøm giaû vaø baùn nhödöông vaät hoå. Vieäc buoân baùn thöông maïi quoác teá vaø noäi ñòa hoå cuõng nhö caùc phaàncô theå cuûa chuùng bò coâng öôùc CITES, Phuï luïc I vaø luaät phaùp Vieät Nam nghieâm caámtuyeät ñoái.

Ñaàu döông vaät hoå coù nhieàu gai nhoû nhöng raát khoù nhìn thaáy baèng maét thöôøng vaø raátkhoù quan saùt khi ñaõ bò saáy khoâ. Döông vaät hoå thöôøng coù maåu xöông nhoû goïi laø bac-ulum (töø duøng ñeå chæ maåu xöông trong döông vaät cuûa haàu heát caùc loaøi ñoäng vaät coùvuù) (daøi khoaûng 2cm) beân trong ñaàu döông vaät. Ñeå nhaän daïng chính xaùc döông vaäthoå caàn duøng maùy chuïp X-quang ñeå quan saùt maåu xöông naøy.

D��NG V$T H'

Do vaäy caùch deã daøng nhaát ñeå nhaän bieát moätsaûn phaåm coù phaûi laø döông vaät hoå hay khoâng laøcoi noù laø döông vaät hoå giaû vaø ñoái chieáu vôùi caùcñaëc ñieåm döôùi ñaây:

• Döông vaät giaû thöôøng ñöôïc laøm khaù caånthaän ñeå gioáng nhö thaät nhöng neáu gai vaøngaïnh coù theå nhìn thaáy roõ thì coù theå ñaâylaø saûn phaåm giaû

• Neáu coù ñoaïn xöông baculum lôùn hieån thò treân phim chuïp X – quang thì cuõngkhoâng chaéc laø xöông trong döông vaät hoå (xöông baculum cuûa choù coù theå daøi tôùi10cm). Döông vaät cuûa höôu, ngöïa vaø gia suùc khoâng coù xöông baculum.

• Neáu döông vaät daøi (hôn 20cm) tính töø ñaàu tôùi bìu thì ñaây khoâng phaûi laø döôngvaät hoå (coù theå cuûa höôu, ngöïa hoaëc gia suùc)

Hình 79. Döông vaät hoå saáy khoâ, nguyeântraïng (hình treân laø phim chuïp X-quang,hình ôû giöõa laø aûnh chuïp vaø aûnh chuïpcaän ñaàu döông vaät (beân phaûi, phía döôùi)cho thaáy vò trí töông ñoái cuûa ñoaïn xöôngbeân trong döông vaät, thöôøng ñöôïc goïi laøbaculum. Caû hai ñöôøng tæ leä ñeàu chæ ñoädaøi xaáp xæ 2cm).

Hình 80. Döông vaät hoå giaû

33

Vieät Nam coù 5 loaøi ruøa bieån, vaø taát caû ñeàu bò saên baét,buoân baùn laáy thòt, nhöng chuû yeáu laøm ñoà trang trí, trangsöùc. Caùc vaät lieäu thoâ vaø caùc saûn phaåm cheá taùc töø mai Ñoàimoài (Eretmochelys imbricata) thöôøng ñöôïc goïi laø trangsöùc ñoài moài. Caùc saûn phaåm naøy coù theå ôû daïng thoâ nhömai hoaëc ôû daïng cheá taùc nhö nöõ trang hoaëc caùc saûnphaåm thuû coâng myõ ngheä khaùc.

Phaân bieät mai ñoài moài thaät vôùi mai ñoài moài giaûMai ñoài moài giaû thöôøng ñöôïc laøm töø nhöïa vaø nhìn raát gioáng mai ñoài moài thaät. Thaämchí moät soá nôi cheá taùc coøn troän laãn mai ñoài moài thaät vôùi nhöïa khieán cho vieäc nhaändaïng trôû neân khoù khaên.• Coù theå phaân bieät mai ñoài moài nhöïa vaø mai ñoài moài thaät baèng caùch ñeå moät ngoïn löûagaàn maãu vaät. Neáu laøm töø nhöïa, saûn phaåm seõ coù muøi kheùt cuûa nhöïa hoaëc söõa vaø bòchaûy. Neáu laø mai ñoài moài thaät thì seõ coù muøi toùc chaùy.

• Söû duïng kính luùp coù ñoä phoùng 10x ñeå kieåm tra saûn phaåm. Saûn phaåm giaû thöôøng coùnhöõng loã khí nhoû coøn saûn phaåm thaät khoâng coù.

• Döôùi kính hieån vi, nhöõng vuøng toái cuûa mai ñoài moài thaät laø nhöõng chaám maøu trongkhi ñoù maûng toái ôû saûn phaåm giaû laïi laø moät maûng maøu.

• Phöông phaùp chính xaùc vaø ñaùng tin caäy nhaát ñeå phaân bieät mai ñoài moài thaät giaû ñoùlaø kieåm tra chæ soá khuùc xaï (toác ñoä aùnh saùng bò giaûm bao nhieâu khi chieáu vaøo saûnphaåm) vaø troïng löôïng rieâng cuûa saûn phaåm (tyû leä giöõa tæ troïng cuûa saûn phaåm vôùi tætroïng cuûa nöôùc). Vieäc naøy coù theå thöïc hieän ôû haàu heát caùc phoøng thí nghieäm taïi HaøNoäi vaø Hoà Chí Minh.

MAI RÙA BI%N

Chaát lieäuMai ñoài moàiCa-zeâ-inCellonRhodoidXen-lu-loit

Chæ soá khuùc xaï1,55

1,53-1,541,481,48

1,49-1,50

Troïng löôïng rieâng1,29

1,32-1,341,261,28

1,38-1,42 Hình 82. Saûn phaåm laøm töømai Ruøa bieån

Hình 81. AÛnh phoùnglôùn mai Ruøa bieån

34

Tay hai loaøi gaáu cuûa Vieät Nam thöôøng ñöôïcduøng laøm cao, ñeå ngaâm röôïu, ñoà trang tríhoaëc thöïc phaåm cao caáp. Tay gaáu coù theådeã daøng phaân bieät vôùi caùc loaøi khaùc bôûi kíchthöôùc vaø maøu saéc. Caû hai loaøi gaáu ñeàu coùtay töông ñoái to, maøu ñen vaø moùng ñen daøi(tay sau ngaén hôn tay tröôùc) vaø coù gan baøntay/chaân maøu ñen.

TAY G"U

Tuùi maät vaø maät thöôøng bò söû duïng cheá thuoác Ñoâng y,ñaëc bieät maät cuûa caùc loaøi gaáu, raén, hoå, caùc loaøi gia suùc,lôïn, vaø choù. Tuùi maät laø moät cô quan noäi taïng ñeå taïo ramaät. Tuùi maät thöôøng bò buoân baùn ôû daïng khoâ, nguyeântuùi hoaëc daïng boät coøn maät thöôøng ñöôïc baùn ôû daïngchaát loûng.

Theo luaät phaùp, vieäc mua, baùn, quaûng caùo maät vaø tuùimaät cuûa caùc loaøi ñoäng vaät ñöôïc baûo veä maø khoâng coùgiaáy pheùp hôïp leä ñeàu laø vi phaïm phaùp luaät ôû Vieät Nam.Coøn vieäc baùn maät vaø tuùi maät cuûa caùc loaøi vaät nuoâi (nhötraâu, boø, lôïn vaø choù) hoaøn toaøn hôïp phaùp. Ngöôøi buoânbaùn maät thöôøng laáy maät cuûa caùc loaøi vaät nuoâi giaû maätcuûa caùc loaøi ñoäng vaät quyù hieám hoaëc troän laãn chuùng vôùinhau. Vieäc nhaän daïng maät vaø tuùi maät laø cuûa loaøi naøokhi chæ coù rieâng maãu ñoù seõ khoâng cho keát quaû ñaùng tincaäy neáu chæ quan saùt, ngöûi, hoaëc neám.

• Hieäp hoäi baûo veä ñoäng vaät theá giôùi (WSPA) coù moät boä coâng cuï kieåm tra ñeå xaùc ñònhcaùc saûn phaåm coù bao goàm maät gaáu hay khoâng vaø ñöa ra keát quaû chính xaùc vaø tin caäy(chi tieát hôn xin lieân heä WCS)

• Ñeå nhaän daïng caùc loaøi khaùc, hieän taïi caùch duy nhaát laø söû duïng phaân tích gen.

TÚI M$T VÀ M$T

Hình 83. Tay gaáu

Hình 84. Tuùi maät gaáu

Hình 85. Maät gaáu

3735

Chaân kyø ñaø thöôøng ñöôïc baùn ñeå ngaâm trong röôïu gaïohoaëc phôi khoâ laøm thuoác. Chaân kyø ñaø khaùc vôùi chaâncaùc loaøi khaùc ôû choã loøng baøn chaân nhoû, ngoùn chaân beùvaø coù moùng cong saéc. Chaân thöôøng ñöôïc bao phuû baènglôùp vaåy coù maøu ñen tôùi xaùm hoaëc naâu, thöôøng coù ñoámmaøu vaøng/xanh laù caây.

Teâ teâ laø moät trong nhöõng loaøi bò buoân baùn phoå bieán nhaát, döôùi daïng coøn soáng, ñaõ cheát,nguyeân con, töøng boä phaän hoaëc vaåy taïi khu vöïc. Teâ teâ ñaëc tröng bôûi vuoát daøi, ñaàu vaøñuoâi thon daøi. Chuùng deã phaân bieät vôùi loaøi khaùc baèng lôùp vaåy keratin ñaëc tröng baophuû phaàn treân cô theå vaø ñuoâi.

Coù hai trong toång soá 8 loaøi teâ teâ treân theá giôùi ñöôïc tìm thaáy ôû Vieät Nam laø: teâ teâ Giavavaø teâ teâ vaøng. Vaûy teâ teâ cuûa caùc loaøi khaùc nhau coù kích thöôùc vaø maøu saéc khaùc nhauvaø phuï thuoäc vaøo vò trí cuûa chuùng treân cô theå. Vaåy coù maøu töø vaøng tôùi naâu ñen vaø coùhình tam giaùc nhaün nhuïi. Tuy nhieân, vieäc phaân bieät caùc loaøi teâ teâ döïa vaøo vaåy cuûachuùng laø khoâng theå, maø caàn phaûi ño chieàu daøi ñuoâi, vuoát hoaëc phaân tích gen.

CHÂN K �À

V#Y TÊ TÊ

Hình 86. Chaân Kyø ñaø

Hình 87. Teâ teâ Giava Hình 88. Vaûy Teâ teâ Hình 89. Vaûy Teâ teâ

36

CAÙC KYÕ THUAÄT PHAÙP Y TIEÂN TIEÁN TREÂNÑOÄNG VAÄT HOANG DAÕ

Khoa hoïc phaùp y ñoái vôùi ÑVHD laø moät lónh vöïc töôngñoái môùi meû nhöng noù phaùt trieån nhanh choùng vaø trôûthaønh coâng cuï quan troïng trong thöïc thi phaùp luaät vaøkieåm soaùt hoaït ñoäng buoân baùn ÑVHD. Coâng cuï naøy ñaõñem laïi ñoä chính xaùc vaø tin caäy cao hôn khoâng chæ trongvieäc nhaän daïng loaøi vaät, quaàn theå vaø nôi chuùng xuaát xöùmaø coøn giuùp chuùng ta bieát ñöôïc muïc ñích buoân baùn saûnphaåm maø chuùng nhaän daïng.

Ñeå hieåu ñöôïc caùc taøi lieäu xeùt nghieäm phaùp y ÑVHD, caàn phaûi coù kó naêng nhö nhöõngchuyeân gia ñaõ quen thuoäc vôùi kó thuaät naøy. Chuùng toâi ñeà xuaát lieân heä vôùi phoøng thínghieäm phaùp y cuûa USFWS, maïng TRACE hoaëc Hoïc vieän ÑVHD AÁn Ñoä. Döôùi ñaây laøhai kyõ thuaät phoå bieán trong phaùp y ÑVHD.

Phaân tích genPhaân tích phaân töû gen söû duïng ti theå hoaëc nhaân ADN coù khaû naêng cho bieát hoï, loaøivaø phaân loaøi cuûa moät con vaät chöa ñöôïc xaùc ñònh. Hôn nöõa, caùc phaân tích naøy coù theåsöû duïng ñeå xaùc ñònh quaàn theå, giôùi tính, doøng gioáng vaø thaäm chí nhaän daïng ñeán loaøicuï theå. Maãu phaân tích coù theå laáy töø maãu vaät soáng hoaëc cheát tuy vaäy caùc nhaø phaân tíchgen ñaõ phaùt trieån ñöôïc kyõ thuaät laáy ADN töø thòt, loâng, tröùng caùc loaøi caù lôùn, gaïc, xöôngvaø ngaø.

Phaân tích ñoàng vò beànPhöông phaùp phaân tích ñoàng vò beàn laø vieäc ño söï thay ñoåi moät caùch töï nhieân cuûaHidro, Oxi vaø Cacbon trong maãu sinh vaät. Söï coù maët vaø soá löôïng cuûa caùc ñoàng vòcuûa nhöõng chaát naøy bieán ñoåi trong moâi tröôøng vôùi caùc ñieàu kieän vaät lyù, ñòa chaát, sinhhoïc khaùc nhau vaø ñieàu naøy cho xaùc ñònh ñöôïc khu vöïc sinh soáng cuï theå cuûa loaøi ñoù.Vì vaäy, kyõ thuaät naøy coù khaû naêng cho bieát nguoàn goác cuûa con vaät vaø bieát ñöôïc conñöôøng buoân baùn, vaän chuyeån ÑVHD traùi pheùp.

Thoâng tin trong phaàn naøy ñöôïc toång hôïp töø caùc taøi lieäu cuûa USFWS vaø maïngTRACE. Chi tieát veà caùc kyõ thuaät phaân tích xin tham khaûo taïi ñòa chæ:Phoøng thí nghieäm phaùp y USFWS: www.lab.fws.govMaïng TRACE: www.tracenetwork.org

37

Neáu muoán tham khaûo caùc taøi lieäu döôùi ñaây, xin lieân heä vôùi WCS

CITES. (1995). Höôùng daãn nhaän daïng cuûa CITES - Hoï caù saáu: Höôùng daãn nhaän daïngcaùc loaøi caù saáu ñöôïc quaûn lyù bôûi Coâng öôùc quoác teá veà buoân baùn caùc loaøi ñoäng, thöïcvaät hoang daõ quyù hieám (CITES). Environment Canada vaø UÛy ban thö kyù CITES,Geneva, Thuïy Ñieån.

Espinoza, E. O., B. W. Baker vaø coäng söï. (2007). "Phaân tích saûn phaåm giaû mai ruøabieån vaø söøng hoï traâu, boø söû duïng pheùp phaân tích quang phoå traàm tích vaø bieät soá."(PDF 309 KB) Archaeometry 49(3): 14 pp.

Espinoza, E.O. vaø Mann, M.J. (1999). Höôùng daãn nhaän daïng Ngaø voi vaø caùc saûnphaåm thay theá ngaø voi. Quyõ Baûo toàn Thieân nhieân theá giôùi, TRAFFIC vaø Ban Thö kyùCoâng öôùc CITES.

Hieronymus, T.L.Witmer, L.M., Ridgely, R.C. (2006). Caáu taïo söøng teâ giaùc traéng(Ceratotherium simum) qua phöông phaùp chuïp X-quang vaø Moâ hoïc keát hôïp vôùi caùcphöông phaùp khaùc. Journal of Morphology. 267:1172–1176

Menon, V vaø Kumar, A. (1999). Hoaït ñoäng toäi phaïm lieân quan ñeán ñoäng vaät hoang daõ:Höôùng daãn thöïc thi phaùp luaät (AÁn baûn laàn 2). Hieäp hoäi baûo veä ñoäng vaät hoang daõ AÁnÑoä. New Delhi.

Sabo, B.A. vaø Yates, B.C. (1996). Phaân bieät vuoát cuûa caùc loaøi thuù lôùn vaø caùc loaøichim. Ghi chuù nhaän daïng hoã trôï coâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoangdaõ. Phoøng thí nghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR,Hoa Kyø.

Sims, M.E. 2005. Nhaän daïng soï cuûa caùc loaøi meøo nhôõ. Höôùng daãn nhaän daïng öùngduïng trong coâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ soá 7. Vaên phoøngbaûo toàn Caù vaø Ñoäng vaät hoang daõ Hoa Kyø, Phoøng thí nghieäm phaùp y quoác gia treâncaù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR

Sims, M.E. 2007. So saùnh tay gaáu ñen vaø baøn tay, chaân ngöôøi. Höôùng daãn nhaän daïnghoã trôï coâng taùc thöïc thi phaùp luaät soá 11. Vaên phoøng baûo toàn Caù vaø Ñoäng vaät hoang daõHoa Kyø, Phoøng thí nghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VEÀKYÕ THUAÄT PHAÂN TÍCH PHAÙP Y ÑVHD

38

Sims, M.E. vaø B.C. Yates. 2001. Vuoát gaáu vaø meøo. Ghi chuù nhaän daïng hoã trôï coângtaùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ M-01-1. Phoøng thí nghieäm phaùp yquoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR.

Sims, M.E. vaø Baker, Barry W. 2006. Ngaø hay xöông?: Moät ví duï veà ngaø giaû cuûa conMooùc trong hoaït ñoäng buoân baùn ñoäng vaät hoang daõ. Höôùng daãn nhaän daïng hoã trôïcoâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ soá 10. Vaên phoøng baûo toàn Caùvaø ñoäng vaät hoang daõ Hoa Kyø, Phoøng thí nghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaäthoang daõ, Ashland, OR.

Yates, B.C. (1996). "Raêng nanh" Phaân bieät raêng nanh cuûa hoï gaáu vaø hoï meøo. Ghi chuùnhaän daïng hoã trôï coâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ. Phoøng thínghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR, Hoa Kyø.

Yates, B.C. (1996). Danh muïc chuù giaûi nhaän daïng xöông caùc loaøi thuù lôùn. Ghi chuùnhaän daïng hoã trôï coâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ. Phoøng thínghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR, Hoa Kyø.

Yates, B.C. (1996). Raêng cuûa caùc loaøi thuù lôùn phaân theo chöùc naêng. Ghi chuù nhaändaïng hoã trôï coâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ. Phoøng thí nghieämphaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR, Hoa Kyø.

Yates, B.C. (1997). Phöông phaùp phaân bieät taám da cuûa ba loaøi meøo coù chaám nhoû laømaët haøng phoå bieán trong hoaït ñoäng buoân baùn loâng thuù. Nhaän daïng boä da loâng cuûa meøoröøng Nam Myõ (Ocelot), meøo röøng Mar-gay (Margay) vaø meøo röøng (Leopard Cat). Ghichuù nhaän daïng hoã trôï coâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ. Phoøngthí nghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR, Hoa Kyø.

Yates, B.C. 2005. Phaân bieät döông vaät hoå thaät vaø giaû. Höôùng daãn nhaän daïng hoã trôïcoâng taùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ Soá 6. Vaên phoøng baûo toàn Caùvaø ñoäng vaät hoang daõ Hoa Kyø, Phoøng thí nghieäm phaùp y quoác gia treân caù vaø ñoäng vaäthoang daõ, Ashland, OR.

Yates, B.C. vaø C. Sims 2001. Vuoát gaáu - Thaät vaø giaû. Ghi chuù nhaän daïng hoã trôï coângtaùc thöïc thi phaùp luaät baûo veä ñoäng vaät hoang daõ M-01-2. Phoøng thí nghieäm phaùp yquoác gia treân caù vaø ñoäng vaät hoang daõ, Ashland, OR.

39

Baûo taøng Thieân nhieân Vieät NamĐịa chỉ: 18 Hoaøng Quốc Việt, Cầu

Giấy, Haø NộiĐT/Fax: (04) 3 756 8328;Email: lucvp@vnmn.ac.vn;

lucvp@vast.ac.vn (Giaùm ñoácbaûo taøng: OÂng Traàn Vaên Löïc)

Baûo taøng Ñoäng vaät – Ñaïi hoïc Khoahoïc Töï nhieân Haø NoäiÑòa chæ: 19, Leâ Thaùnh Toâng, Haø NoäiÑT: (04) 3933 0586Email: thanhdouc@fpt.vn (Caùn boä

baûo taøng: OÂng Vuõ Ngoïc Thaønh)

Trung taâm Nghieân cöùu Taøi nguyeân vaøMoâi tröôøng CRESÑòa chæ: 19, Leâ Thaùnh Toâng, Haø NoäiÑT: (04) 3825 3506 - 3826 2932Fax: (04) 3826 2932Email: cres@cres.edu.vn

Vieän Sinh thaùi vaø taøi nguyeân sinh vaät(IEBR)Ñòa chæ: 18 Hoaøng Quoác Vieät, Haø NoäiÑT/Fax: (04) 3836 0169/1196Email: iebr@iebr.ac.vn

Hieäp hoäi Baûo toàn ñoäng vaät hoang daõ(WCS)Ñòa chæ: P1101, Toøa nhaø Hacisco, Ngoõ

107, Nguyeãn Chí Thanh, Haø NoäiÑT/Fax: (04) 3773 7858/7856Email: vietnam@wcs.org

Maïng löôùi kieåm soaùt buoân baùn ñoängvaät hoang daõ (Chöông trình Meâkoâng -TRAFFIC Ñoâng Nam AÙ)Ñòa chæ: 39, Xuaân Dieäu, Haø NoäiÑT: (04) 3719 3116 / 3719 0207Fax: (04) 3719 3093Email: traffic-gmp@traffic.netnam.vn

nvan@traffic.netnam.vn(Baø Nguyeãn Ñaøo Ngoïc Vaân)

THOÂNG TIN LIEÂN HEÄ1) Hoã trôï nhaän daïng caùc saûn phaåm ñoäng vaät hoang daõ trongcuoán saùch:

Phoøng thí nghieäm phaùp y USWFS: www.lab.fws.gov

Maïng TRACE: www.tracenetwork.org

Hoïc vieän Ñoäng vaät hoang daõ AÁn Ñoä: www.wii.gov.in/forensic

40

2) Hoã trôï nhaän daïng moät soá saûn phaåm ñoäng vaät hoang daõ• RAÊNG NANH, MOÙNG, VUOÁT, SOÏ ÑOÄNG VAÄT AÊN THÒT, DA MEØO VAØ RAÙI CAÙ,DÖÔNG VAÄT HOÅ, TAY GAÁU, MAÄT VAØ TUÙI MAÄT.

Chöông trình Baûo toàn Thuù aên thòt vaø Teâ teâ (CPCP) - Trung taâm cöùu hoä vaø baûo toànñoäng thöïc vaät hoang daõ Cuùc PhöôngÑòa chæ: Vöôøn quoác gia Cuùc Phöông, tænh Ninh Bình.ÑT: (030) 384 8053; Email: smallcarnivore@gmail.com

Quyõ ñoäng vaät chaâu AÙ (AFF)Phoøng 301, soá 12 Traøng Thi, Hoaøn Kieám, Haø Noäi

ÑT/Fax: (04) 3928 9264/ 3928 9265; Email: tbendixsen@animalsasia.org

Toå chöùc Baûo veä ñoäng vaät hoang daõ (WAR)Ñòa chæ: 161A/1 Ñöôøng Nguyeãn Vaên Thuû, Quaän 1, TP. Hoà Chí Minh, Vieät NamÑT: (08) 3910 6126; Email: info@wildlifeatrisk.org

Baûo taøng Ñoäng vaät, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Töï nhieân , ÑH Quoác gia Haø Noäi

• SOÏ LINH TRÖÔÛNG

Baûo taøng Ñoäng vaät, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Töï nhieân , ÑH Quoác gia Haø Noäi

Traïm Cöùu hoä Linh tröôûng Nguy caáp - Trung taâm cöùu hoä vaø baûo toàn ñoäng thöïcvaät hoang daõ Cuùc PhöôngÑòa chæ: Vöôøn quoác gia Cuùc Phöông, tænh Ninh BìnhÑT: (030) 3848 002;Email: T.nadler@mail.hut.edu.vn hoaëc thuyhien191072@yahoo.comn

Quyõ baûo toàn quoác teá (CI)Ñòa chæ: 340 Nghi Taøm, Taây Hoà, Haø NoäiÑT: (04) 3719 4117 (30); Email: b.rawson@conservation.org

• MAI RUØA BIEÅN, CHAÂN KYØ ÑAØ, DA CAÙ SAÁU VAØ TRAÊNChöông trình baûo toàn ruøa chaâu AÙÑòa chæ: 1101, toøa nhaø Hacisco, Ngoõ 107, Nguyeãn Chí Thanh, Haø NoäiÑT: (04) 3773 7585; Email: asianturtleprogram@gmail.com

Trung taâm baûo toàn ruøa Cuùc Phöông - Trung taâm cöùu hoä vaø baûo toàn ñoäng thöïcvaät hoang daõ Cuùc PhöôngÑòa chæ: Vöôøn quoác gia Cuùc Phöông, tænh Ninh BìnhÑT: (030) 3848 090; Email: phongtcccucphuong@gmail.com

Toå chöùc Baûo veä ñoäng vaät hoang daõ (WAR)

BAÛN QUYEÀN HÌNH

Hình 1 Elizabeth Bennett; Hình 4 USFWS; Hình 6 USFWS; Hình 7 USFWS; Hình 8 So-ciety for historical archaeology; Hình 9 Vuõ Ngoïc Thaønh; Hình 10 WCS Indonesia; Hình11 BBC; Hình 12 USFWS; Hình 13 (Traùi) WCS Indonesia (Phaûi) USFWS; Hình 14(Traùi) Vuõ Ngoïc Thaønh (Phaûi) USFWS; Hình 15 USFWS; Hình 17 (Traùi) Vuõ NgoïcThaønh; Hình 18 USFWS; Hình 19 USFWS; Hình 21 USFWS; Hình 24,26, 30 (phaûi)Dean Tomlinson; Hình 23,25,28, 30 (traùi) , 31 ñeán 35 Ralph Idema & TamaraMaliepaard © Environment Canada, 2003; Hình 36 (Phaûi) WCS Indonesia; Hình 43Karen Petersen; Hình 44 Karen Petersen; Hình 45 Hieronymus etal.2006; Hình 46ñeán 53 Skulls Unlimited; Hình 54 WCS Indonesia; Hình 57, 59 FFI Vietnam SupportProgramme; Hình 61 Claire Beastall; Hình 63 Eyal Bartov; Hình 64 A.Borisenko; Hình66 Jim Sanderson; Hình 67 Catherine Trigg; Hình 69 Kalyan Varma; Hình 71 N.Suan-narong; Hình 73 ñeán 76 Tamara Maliepaard © Environment Canada, 1995; Hình78(Traùi) Mark Auliya-TRAFFIC Southeast Asia (Phaûi) Rosamond Gifford Zoo; Hình 79USFWS; Hình 82 TRAFFIC-SEA; Hình 83 WCS Laøo; Hình 84 Vuõ Ngoïc Thaønh; Hình85 Environmental Justice Foundation; Hình 86 Karen Petersen; Hình 87, 88 WCS In-donesia; AÛnh bìa sau: www.dumpalink.com

Nhöõng hình khoâng lieät keâ treân ñaây thuoäc baûn quyeàn cuûa WCS Vieät Nam.

Cuoán saùch ñöôïc taøi trôï bôûi Quyõ Baûo toàn caùc loaøi Khæ daõ nhaân lôùncuûa Vaên phoøng Baûo toàn Caù vaø Ñoäng vaät hoang daõ Hoa Kyø