Nguồn Gốc Loài Người - sachvui.com · đoạn khi những tổ tiên đầu tiên của con...

NGUỒNGỐCLOÀINGƯỜI

G.N.MachusinNhàxuấtbảnMir,Maxcova,1982

Ngườidịch:PhạmTháiXuyêndịchsangtiếngViệtcóbổsungvàsửachữa

NhàxuấtbảnKhoahọcvàKỹthuật,HàNội,1986

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MụclụcTiểusửtácgiảLờinóiđầuMởđầuTìmkiếmtổtiênCôbi-ForaLuxiởSađaLêtôlinMaivànhữnghắctinhtinhkhác...LòuranitrongvườnÊđemKếtquảđầutiênvàvấnđềmớiTheocácđịnhluậtditruyền"Sứcmạnhcủabầutrời"ĐiềukiệnchủyếuTổtiênđếnvớichúngta

http://sachvui.com/

TIỂUSỬTÁCGIẢ

MachusinGhêranNhicôlaêvichlàcánbộkhoahọclâunămcủaViệnkhảocổthuộcViệnHànLâmKhoahọcLiênXô.Lúc14tuổi,ôngđãthamgiachiếnđấuchốngphátxítĐức.TừthủythủtậpsựtrởthànhchỉhuyláitàuquétmìntạiHạmđộiphươngBắc.Đãđượctặngthưởng10huânchươngvàhuychươngchiếnđấu.Sauchiếntranhôngtrởthànhnhàkhảocổhọcvànăm1964ôngbảovệluậnánphótiếnsĩ.Năm1985luậnántiếnsĩcủaôngđượcchấpnhậnđểchuẩnbịbảovệ.Hơn30nămtiếnhànhkhaiquậtôngđãpháthiệnradichỉthờiđạiđồđácũtrướcởUran–Mưxovaiavàhơn300divậtthuộckỷđồđá.Cuốnsáchnàytrìnhbàyluậnđiểmdoôngđềxướngvàonhữngnăm60.TheoluậnđiểmđóđộtbiếndodịthườngphóngxạởvùngĐôngPhivàocuốikỷpliôxenđãlàmxuấthiệncáchđithẳng,tăngthểtíchnãovàcácđộtbiếnkháctrongcơthểtổtiênconngười.Vàđểtồntạiđượctổtiênconngườiđãphảichuyểnsanglaođộngcóhệthống.Tácgiảđãviếtcáccuốn"Mônkhảocổhọcởtrườngphổthông"(M.1964),"Nôilịchsử"(M.1972),"MêzôlitNamUran"(M.1976),"VànhđaingọcbíchUran"(M.1977),"EneôlitNamUran"(M.1982),"Batriệunămtrướccôngnguyên"(M.1986),sáchgiáokhoachosinhviên"Địaphươnghọclịchsử"(1975và1980)vàgần140bàibáokhoahọc.

LỜINÓIĐẦUĐọccuốnsách"Nguồngốcloàingười"củaG.N.Machusinsẽthấyrấtthúvị.Ngônngữsốngđộng,tàiliệukhoahọcđadạng,nhữngquanniệmkhácthườngđốivớivấnđềnguồngốcconngười-tấtcảnhữngđiềuđóđãđủlýthúrồi.Cuốnsáchđượcviếttheotruyềnthốngdiễnđạtdễhiểuđốivớikhoahọcphổcập,nómanglạimộtcáchchínhxácchođôngđảobạnđọcnhữngchứngcứvànhữnggiảthuyếtkhoahọc.Tronglịchsửnguồngốcconngườivẫncònnhiềuvấnđềchưarõ.Thờigianchuyểnbiến từđộngvật đến các tổ tiên conngườiđượcchúýđếnnhiều.Một loàiđộngvậtkhởiđầuđã tạorahainhánhphát triển.Mộtnhánh- tổtiênconngười,ngườivượnvàhọngười(Hominidae)[1],nhánhsongsongthứ hai - vượn gôrila (Gorilla gorilla), hắc tinh tinh (Antropopithecustroglodytes), và v.v... Tổ tiên con người là một loài đã bị mất tung tích,khôngđểlạidấuvết,-đỉnhcaocủatiếnhóathuầntúysinhhọcđãtrởthànhnguồncộicủangườixãhộitươnglainhờcóđượcnhữngtínhchấtmớiđặcbiệttrongditruyền.Tổtiênconngườiđãtrảiquanhữngbiếnđổisinhhọccănbản,trướchết,nhữngbiếnđổiấygắnliềnvớisựxuấthiệnnhữngdạngthứcphảnánhmới.Dựnglạiquátrìnhxuấtxứcủaconngườinghĩalànóivềhaigiaiđoạnbướcngoặtchủyếunhấttrênnềntảngcủaquátrìnhđó.Giaiđoạnthứnhất-xuấthiệntổtiênxaxôimàtrongnãođãchớmnởnhữngyếutốcủaquátrìnhphảnánhmới,màsaunàydoảnhhưởngcủalaođộng,dẫnđếnphátsinhtrithức.Cólẽ,sựkiệnđóđãxảyragần20triệunămtrướcđây.Mốiliênhệcủatổtiênconngườivớigiớiđộngvậtcóýnghĩatolớn;đồngthời,sựtiếnhóacủahọngườicũngbắtđầutừđó.Giaiđoạnthứhai-xuấthiệnngườithôngminh,Homosapiens.Sựkiệnnàyxảyratấtcảchỉvàokhoảng40nghìnnămtrướcđây.Nhữngđiềukiệnvànhữngyếutốtiếnhóatừtổtiênlàđộngvậtđếnngườihiệnđạiđãbiếnđổi rõ rệt.Quá trình tiếnhóaấybaogồmtính liên tụcvànhữngbướcnhảyvọt, tính ngẫunhiên và tính tất yếu, nó gắn liền với lốithoátdầndầncủaconngườirakhỏisựthốngtrịcủatiếnhóasinhhọctheomứcđộngàycàngtăngtínhđặcthùcủadạngthứcvậnđộngvậtchấtcótínhchấtxãhội.Dạngthứcnàytrởthànhsứcmạnhquyếtđịnhsựpháttriểncủaconngười.Thếnhưng,nhưthếnàomàdoảnhhưởngcủanhữngnguyênnhânấy,mộttrongsốcácloàiđộngvậtđãtạonênnguồngốccủatổtiênconngười,vàdo

đómởralịchsửchưatừngcóhìnhthànhngườithôngminh?Cóthểgọigiaiđoạnkhinhữngtổtiênđầutiêncủaconngườivẫncònởtrongphạmvicủatiến hóa sinh học, bằng cách nào đó bắt đầu vận động tiến tới hình thànhnhữngdạngđầutiêncủađờisốngxãhội,làgiaiđoạntổtiênconngười.Cólẽ, tổ tiênconngườivẫn sống trêncâyvàgiốngvượnngườinhiềuhơn làgiốngvớingười.Tạisaosựtiếnhóalạibắtđầutừramapitecvàkếtthúckhingườithôngminhxuấthiện.Câutrảlờithôngthườngchocâuhỏiđólà:sựxuấthiệntổtiênconngườikhôngphảilàbướcnhảyvọttrongquátrìnhtiếnhóacủasựsống.Ngườitachorằnghọngườiđãxuấthiệnnhưmộtphảnứngvớiáplựcchọnlọckéodàiđãtácđộngchủyếuthôngquanhữngbiếnđổitrongtậptínhgắnliềnvớinhữngbiếnđổitrongmôitrườngsống.Phầnlớncácnhàkhoahọcchorằngconngườilàkếtquảpháttriểndầndầncủamột tổ hợp các đặc tính vốn có ở tổ tiên là động vật của con người,nhữngđặctínhđólàtâmlý,cảmxúc,cảmgiácquầnhệ,khảnăngtraođổithôngtin,vàv.v...S.Đacuyn,P.Cropôtkin,E.Maer,Ph.Đôpgianxkiđãviếtvềđiềuđó.Họchorằngdườngnhưsựtiếnhóacủahọngườiđãdiễnravềchất cũng giống như đã diễn ra ở tổ tiên là động vật của họ này. Trongtrườnghợpnày,khôngtínhđếnsựxuấthiệnbướcnhảyvọtdướidạngcácđặctínhcóthểbiếnđổimộtcáchcănbảnkhảnăngtiếnhóa,hướngsựtiếnhóa theoconngườidẫnđếnxuấthiệnngười thôngminh.Giả thiết rằngvìnhữngtổtiênđộngvậtcủaconngườirơivàomôitrườngsốngmới,vàđiềuđóchínhlàbướcnhảyvọtdẫnđếnsựtiếnhóađặcbiệtcủanhữngtổtiênlàđộngvậtcủaconngười.Quảthật,vàothờigianxuấthiệntổtiênconngười,nhữngbiếnđổicủakhíhậutrênTráiđấtđãlàmchonhữngcánhrừngrộnglớnbị thay thếbằngnhữngsavan[2] trốngtrảikểcảnhữngmiềnkhôhạndưới dạng bán sa mạc. Tổ tiên con người (sau khi đã tách ra từ nhómđriôpitec) lúc ấy vẫn còn sống trên cây, bây giờ buộc phải tiến ra nhữngkhoảngtrốnglộthiên.Hìnhnhưđiềuđótạoranhữngđiềukiệnthuậnlợichodángđithẳngvànhờsănbắtđãtăngthêmsốlượngthịttrongthứcăn.Có thể, đó chỉ làmô tả thực tế tiến trình hình thức của các sự kiện. Thếnhưng ramapitec đã xuất hiện ngay khi đriôpitec còn sống trên cây trongrừng.Tạisaocũngnhữngbiếnđổinghiêmtrọngnhưthếtrongmôi trườngsống,sựtiếnhóatheohướngdẫnđếnngườithôngminhchỉđụngchạmtớimột loàiđộngvậtmàkhôngđụngchạmtớinhữngđộngvậtgầngũikhác?Đãcóđủbằngcớhiểnnhiênchứngminhrằngviệcsửdụngcôngcụởmứctốithiểu,sựhợpthànhquầnxãđểkiếmthứcăn,kỹnăngkhihìnhthànhtậptính,làbảntínhcủavượn.Mộtcâuhỏinảysinh:tạisaotrongnhữngđiềukiệnấy,nhữngloàivượnkháclạikhôngchuyểnsangđihaichân?Điềuđãbiết rõ làmột khu vực sống [3]mới rộng lớn xuất hiện sẽ kéo theo hiện

tượngsonghànhtrongtiếnhóacủacácloài.Khimôitrườngsốngởnửathứhaicủakỷthứbabiếnđổi,chỉcómộtloàisinhhọcbiếnđổitheocáchđặcbiệt,vàđiềuđóchophépconcháucủaloàiấytrởthànhtổtiêncótriểnvọngnhấtcủangười thôngminh,sựkiệnđóđượccácnhàkhoahọcnghiêncứunhưmộtvấnđềquantrọngnhấttrongquátrìnhhìnhthànhconngười.Lầnđầutiênconngườithoátrakhỏigiớiđộngvậtlànhờcókhảnăngnhậnthứcbảnthânmìnhnhưmộtđơnvịtáchbiệthẳnthếgiớicònlại,đólàkếtquảcủamộtloạihìnhđặcbiệtxửlýthôngtin.Phảichăngkhảnăngđólàhệquảbìnhthườngtrongtiếnhóacủađộngvật?Nếunhưthếthìsựnhậnthứccầnphải trở thànhvốnriêngkhôngnhữngchỉchoconngười.Nếumàconngườichỉgiảnđơnvượthơncácloạikhácvềsựpháttriểnthìlúcấyphảicónhữngsinhvậthoặc làgầnvớingười,hoặc làphảnánh tronghànhvicủamình toàn bộ những bước chuyển tiếp từ giới động vật đến con người.Khôngcóchuyệnđó!Hoạtđộngnhậnthứctáchbiệtconngườivớiđộngvậtmộttrờimộtvực.Rõràngrằngsựxuấthiệndạngthứckhôngbìnhthườngnhưthế,nhưtổtiênconngười,đãdựavàomộthiệntượngsinhhọcduynhấtnàođó.Trênnềntảngkhảnăngxuấthiệntổtiênconngười,cósựcảibiếnsinhhọcđặcbiệtvềthông tindi truyềncủađriôpitec,sựcảibiếnđó làcơsởđểphát triển loạihìnhvậnđộngmớicủavậtchất.Toànbộnhữngđiềuđóchứngminhchogiả thuyếtgiữaconngườivàgiớiđộngvậtphảicómộtgiaiđoạncủatổtiênconngười-mộtsinhthểlàsảnphẩmcủa tiếnhóa sinhhọc, thoát thai từgiớiđộngvậtbởiquá trìnhpháttriểnlịchsửtựnhiêncủadạngthứcvậnđộngvậtchấtvềmặtsinhhọc.Hơnnữa,tổtiênconngườicóbảntínhsinhhọcmớivềchấtcủamộtđặctínhduynhấttuyệtđối;bảntínhđókhôngcóởtấtcảcácloàiđộngvậtcònlại.BảntínhđóquantrọngtớimứcnótạorabướcngoặttronglịchsửsựsốngtrênTrái Đất - bước ngoặt trở thành điểm nguyên khai đối với sự phát triểnnhữngcơsởsinhhọcđãxuấthiệnkhihìnhthànhngườithôngminh.Tínhduynhấtcủasựxuấthiệntổtiênconngười,tínhkhônglặplạicủasựkiệnđótronglịchsửsựsốngbuộcphảithừanhậnsựxuấthiệnđólàbấtngờvàđộtnhiên.Bấtcứhiệntượngnàocũnglàsựthốngnhấtbiệnchứngcủatínhtấtyếuvàtínhngẫunhiên.Tínhngẫunhiên-sảnphẩmcótínhquyluậtvàkhôngtránhkhỏicủanhữngyếutốquyếtđịnhchủyếu,khôngcónghĩalànócóthểxảyrahoặckhôngcóthểxảyra.Trongđịnhnghĩatriếthọcnày,sựxuấthiệntổtiênconngườiđượcxemxétnhưtínhngẫunhiêntrongquátrìnhtiếnhóahữucơ.Sựchuyển tiếp từdạng thứcvậnđộngsinhhọcsangvận

độngxãhội-đólàsựchuyểntiếpđếnmộtlĩnhvựcmớivềchất.F.Ănghenviết:"Tínhngẫunhiênlậtnhàoquanniệmđãtồntạichođếnnayvềtínhtấtyếu".Sựviệccũngdiễnranhưvậyđốivớisựxuấthiệntổtiênconngười.Saukhixuấthiệnbằngconđườngcảibiếnđộtbiếnvàchọnlọc, tổ tiênconngườidựavàocácquátrìnhlaođộng,đãbướclênconđườngtiếnhóacóhướng.Conđườngấy-đượcđềnghịgọilàconđườngtiếnhóahòahợp,đãkéotheomộtloạtcácgiaiđoạnbiếnđổivềtâmlývànhữngđặcđiểmthểchấtđểhoànthiệnsựhìnhthànhngườihiệnđại.Ýnghĩacủatiếnhóahòahợplàsựcảibiến nối tiếp nhau những cơ sở sinh học của tổ tiên con người dưới ảnhhưởngcủanhữngyêucầuxãhội.G.N.Machusinđãxácđịnhmộtcáchđúngđắntínhchấtphứctạpvàquantrọngcủavấnđề,vàđãđưaramộtgiảthuyếtđộcđáo.Theogiảthuyếtnày,nhữngcảibiếnditruyềnởtổtiênconngườidokếtquảđộtbiếnđãphụthuộcrấtnhiềuvàoảnhhưởngcủabứcxạđượctăngcườngởmộttrongnhữngthờikỳcủasựtiếnhóanày.Tácgiảlưuýbạnđọcrằngnhữngbiếnđổisinhhọccỡlớnởtổtiênconngườiđãdiễnraởthờikỳpliôxen,theothờigian,trùnghợpvớinhữngsựkiệnkhôngbìnhthườngtronglịchsửTráiĐất.TrênTráiĐất lúcấycùngchungsốngnhững tổ tiênchungcủa tổ tiênconngườivàvượnhiệnđại.ỞĐôngPhi,trênlãnhthổmànhữngtổtiênchungấychiếmlĩnh,sựvậnđộngmạnhmẽcủavỏTráiĐấtđãdiễnra.NhữngđứtgãycódạngnhữngđườngnứtsâudàihàngnghìnkilometđãxuấthiệntrênvỏTráiĐất.Đồngthời,nhữngquátrìnhphúnxuấtcủanúilửa,tầnsốvàcườngđộđộngđấtgiatăngđộtngột.Nhữnglòuranithiênnhiênxuấthiện,chúnghoạtđộngnhưnhữngnguồnnănglượnghạtnhânthiênnhiênvàv.v...Theoquanđiểmcủatácgiả,trongnhữngđiềukiệnấy,điềuchủyếulànềnphóng xạ đã gia tăng trongmột khoảng thời gian tương đối ngắn.Và chỉtrongmộtthờikỳnhấtđịnh,sựtiếnhóacủatổtiênconngườiđãchịuđựngtácđộngcủamộtyếutốgâyđộtbiếnmạnhmẽ.G.N.Machusinchỉrarằngvàothờikỳxuấthiệnconngười, trênlãnhthổquêhươngđầutiêncủaconngườiđãxảyranhiềusựkiệncótínhchấtkhôngbìnhthường.Ngoàihiệntượngphóngxạđượcgiatăng,đãquansátthấynúilửahoạtđộngmãnhliệt,độngđấtởkhắpnơi,vàv.v...Tấtcảnhữngsựkiệnđóđãtạođiềukiệngiatăngcảtầnsốđộtbiếncũngnhưcảđốivớichọnlọctựnhiên.Cònvềvaitròcủanhữngđộtbiếnlớntrongnguồngốcconngười,tuycònhơicứngnhắc,nhưngvấnđềđócũngđãđượcthảoluậntrongcuốnsách.M.E.Lôba-sep(1967)đãviết:"Cóthể,sựxuấthiệnconngườivớihaibáncầuvỏđạinãophát triển, tư thế thân thể thẳngđứng, tínhiệungônngữrời rạc, làhệquả

củanhữngđộtbiếnlớn.Đốivớithiênnhiên,ngườithôngminh"khôngbìnhthường"tớimứcnhưmộtcongànuôiđẻ365trứngmộtnămthaycho10-15trứng,hoặcmộtbòsữakỷlụccho16nghìnkilogamsữamộtnămthaycho600-700kg".G.N.Machusinkhôngtánthànhquanđiểmcoinhữngđộtbiếnnhưthếquiđịnhsựxuấthiệnconngười.Tácgiảnhấnmạnhrấtđúngrằngsựhìnhthànhtổtiênconngườikhôngbịcácđộtbiếnbắtbuộcmàlàdonhữngyêucầuxãhội được đáp ứng trong lao động có mục đích quyết định; chỉ bằng conđườngấy,sựphátsinhxãhộimớicóthểquyếtđịnhhướngtiếnhóasinhhọccủahọngười.Tấtnhiên,khôngphảitoànbộcácvấnđềtrongcuốnsáchđềuđãhiểnnhiên.Những luận điểm riêng biệt được dẫn ra có thể là quá khẳngđịnh, nhữngluậnđiểmkhác-lạiđơngiảnhóa.Thếnhưng,trongcuốnsáchkhángắngọnvềnộidungnày,nhữngluậnđiểmấyđãđượcgiảithích.Tôixingiớithiệuvớibạnđọccuốnsáchthúvịnày,vàởmộtsốphần,thậmchínólàmộtcuốnsáchhấpdẫn.Ngườiđọccuốnsáchnàysẽcóthêmnhiềukiếnthức.ViệnsĩN.P.ĐUBININ___[1]Họngườithuộcbộlinhtrưởng(Primates),baogồmngườihóathạchvàngườihiệnđại.ND.[2]Savan-từtiếngTâyBanNha:sabana-nhữngvùngbìnhnguyênrộnglớnởnhiệtđới(châuPhi,NamMỹ),chỉcócâythảo,chủyếulàhòathảo,thỉnhthoảngcónhữngcâybụicógaivànhữngcụmcâythấp.ND.[3]Khuvựcsống(sinhcảnh)-từgốcchữHyLạp:biotopos-mộtvùnglàmôi trường sốngcủađộngvậtđượcđặc trưngbằngnhữngđiềukiện sốngtươngđốiổnđịnh(đầmlầy,savan,...).ND.

MỞĐẦUThânthểconngười-mộtcơthểđượccấutạophứctạp.Trongcơthểcóđủcácbộphậnmànhờchúng,cóthểsuynghĩ,nóinăng,đilạibằnghaichân,chếtạoranhữngđồvậtkhácnhaubằnghaitay,sửdụngđượcưuthếthịgiáccóhìnhkhối,màu sắc.Trong thiênnhiên,khôngcómột loài sinhvậtnàokhácmàlạicótráchnhiệmvớisựtồntạicủamìnhkhôngnhữngvềsựthíchnghithểchấtvớimôitrườngsống,màcònđốivớicảnhữngthànhtựutrongtrìnhđộpháttriểnvềvậtchất.Tôilàai?Khôngcómộtngườibiếtsuynghĩnàomàlạikhôngđặtracâuhỏiđóchobảnthânmình,dùchỉmộtlần.Tạisaotôicótầmvóccaolớnnhưthếnày,màumắtnhưthếnày,tínhcáchnhưthếnày?Bốtôikhôngcaolắm,mẹ-thấpngười,ôngnộivàbànội-cũngthế.Màumắtcủabốmẹ,ôngbàtôiđềukháctôi.Cũngcóthểtôigiốngvớicụtổtheotruyềnthuyết-mộttrưởngđộicôdắc,sốngvàothếkỷXVI,làngườisánglậpnêncáilàngquêthânyêumàmộtnửalàngcũngmangtênhọnhưtôi?Cáccâuhỏingàycàngđisâumãi,đisâumãivàoquákhứ…Ngàyxưa,cácvịtổtiêncủatôikhôngnhiềulắm.Mộtnghìnnămtrướcđây,trênhànhtinhnày,họcòníthơncảsốdântrênđấtnướcchúngtahiệnnay.Cònnếuđixahơnnữavềquákhứcáchđâyhaitriệunăm,thìhìnhdạngtổtiêncủatôisẽbiếnđổiđi.Họkhôngcóhìnhdạngconngười,ýthứccủahọcònmơhồ.Còntiếngnói,nếuhọnóiđược,-cũnglàtiếngnóinguyênthủy.Quầnáo,nếuhọcó,-lànhữngbộdalôngchưaquachếbiến.Cũngcóthểlàhọchưabiếtdùng lửa,họănnhữngcon thằn lằn,nhữngconrắncònsốngnguyên...Đấy,nhữngtổtiêncủatôi.Tôilàai?Tôi-tấtcảnhữngngườinhưhọ,bởivìmộtcâutrảlờiđúngđắnsẽphảidựavàosựditruyềnvàtiếnhóa.Vàcâutrảlờiấysẽgiúptôihìnhdungrahọhàngthânthuộccủatôivớitoànthểloàingười,vớitấtcảcácsinhvậtsống.Nếutôitìmđượccâutrảlời,thìcóthểtôinhậnratạisaotôicóđượcbộóclớnmànhờnótôicóthểviếtsách,xâydựngcácthànhphố,bayvàovũtrụ,màcáichínhlàbiếtnóivàsuyngẫmvềnguồncộicủamình.Đã cómột thời gianmà tổ tiên của tôi không biếtmột chút gì về nhữngchuyệnđó.Họvẫnchưaphải lànhữngconngườivàhọgiốngnhữngconvượnhiệnnay.Mộtnơinàođó,trongtậncùngcộinguồntộcphảcủatôi,"ởmộtgiốngvượnxatấtcảnhữnggiốngcònlạivềtríthôngminhvàsựthíchứng"[1]đãsinhramộtsinhvậtbiếtliênkếtthếgiớiconngườihiểnnhiên

vớigiớiđộngvậthiểnnhiên.Nhiệmvụcủacuốnsáchnàylàởchỗcốgắnglàmsángtỏsinhvậtấyxuấthiệnnhưthếnào,cốgắngxácđịnhnhữngyếutốnàođãgâynênsựbiếnđổivượn"bốn tay" thành tổ tiênđi thẳngcủaconngười.Ngắngọnhơnlànhậnthứcđượctôitrởthànhmộtconngườinhưtôinhưthếnào.Nhữngngườisốngtrướctôiđãcốgắnggiảiđoánbímậtvềnguồngốccủamình.Cóthểlàđãlâulắmrồi,từngàyđầutiêntồntạicủamình,vấnđềtộcphảcủaconngườiđãdàyvòconngười.Vôvànhuyềnthoạicònlưutruyềnđếnchúngta,dướidạngnhữngchuyệncổtíchdângianNga,cũngnhưdướidạngnhữngtruyềnthuyếtthầnthoạicủacácdântộckhác,cóchủđềcốgắnggiải thích đất nước và con người đã xuất hiện như thế nào. Tất cả nhữnghuyền thoại ấyđều tuyệt đẹpvà thúvị nhưng tuyệt đối ... khôngđáng tincậy.Cuốicùng,chỉvàothờiđạichúngtamớihoànthiệnđượccácphươngphápchophépbắttayvàogiảiquyếtnhữngvấnđềvềnguồngốcconngườimộtcáchkhoahọc.Chỉcóbâygiờcácnhàkhoahọcmớicóthểchinhphụclạimộtcáchchínhxácđếncảnhữngchitiếtvềcuộcsốngcủatổtiênxaxưacủachúng ta theonhữngdấuvết tưởngnhư làkhôngđángkể.Nhữngphươngphápmớinhấtphụcchếquákhứchophéptáihiệnchândungchínhxáccủacáctổtiên.Độchínhxácvàđộtincậycủanhữngphụcchếấyđãđượckiểmtra.Kiểmtranhưthếnào?Đâylàmộtvídụ.Tộiphạmđếnkhéocheđậynhữngdấuvết củamình tớimức sauđómấynăm,khicôngnhânxâydựngđàohàođểđặtđườngốngdẫn,mớipháthiệnrahàicốtcủangườibịgiết.Thoạttiên,khôngaicóthểnghingờrằngngườichếtmà công nhân xây dựng tìm thấy hài cốt là nạn nhân củamột hànhđộnggiếtngườidãman."Chó sói, chắc thế", - các dự thẩm nêu ra giả thuyết sau khi phát hiện ranhữngvết thủngnằmngangởxươngngườibịgiết.Bangiámđịnhđãxácđịnhđượcởxươngđúnglàcónhữngvếtrăngcủamộtconthúcỡlớn.Bộxươngkhôngcósọdườngnhưcũngkhẳngđịnhgiảthuyếtnhữngconthúănthịtđãtấncôngnạnnhân.Nhữngconthúcũngcóthểgặmmấttoànbộsọ.Cólẽmọiviệcđãrõvàngườitađãchuẩnbịnộphồsơvàolưutrữ,thìđộtnhiêncôngnhânxâydựngbỗngthấychiếcsọ,vànhữnggiảthuyếttrướcđóbịbácbỏ.Rõràngđâylàmộtvụgiếtngười.Trênxươngsọthấyrõmộtvếtlõm,dấuvếtcủamộtđònmạnhđánhtừphíasau.Cónghĩalàđókhôngphảidochósóimàlàmộttộiác.

Hung thủkhôngđể lạibấtcứdấuvếtgì.Thậmchí tênngườibịgiếtcũngkhôngbiết,ngườibịgiếtquêquánởđâu,xuấthiệntrongrừngnhưthếnào.Phảichăngởđâychínhlàchỗngườiấybịgiết,haylàngườiấyđãbịgiếtởmộtnơikhácnàođó,màởđâychỉlànơigiấuxác.Vụáncònphứctạpthêmlênởchỗchiếcsọvàbộxươngngườiđãđượctìmthấyởngoạiômộtthànhphốlớn.Vìvậy,cũngcóthểxácchếtđãbịchặtrathànhtừngđoạn,vàviệcchuyênchởtừngđoạnxácchếtcóthểkínđáohơn.Tìmhung thủkhikhôngcóbất cứdấuvết nàovà cũngkhôngbiết cả tênngườibịgiếtlàđiềukhôngthểlàmđược.Thếnhưng,chẳngbaolâusauđóđãtìmrahungthủ.Khithảoluậncácgiảthuyếtkhácnhau,đãtưởngđólàmộtvấnđềkhôngcóhyvọng, thìmột trongsốcáccộng tácviêncủabanđiềutrahìnhsựchợtnhớlạirằngmìnhđãđọcởđâuđócómộtphươngphápphụcchếmặtngười theoxươngsọcủahọdocácnhàkhảocổhọcnghiêncứura.MộtdựthẩmđãđếnMaxcơva.ỞViệnkhảocổhọcthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXô,người takhuyênngườidự thẩmđếngặp tiếnsĩ sửhọcM.M.Gheraximôp."Vàđừngnghĩ thế, không,khôngvàkhông, - giáo sư trả lời. - Đồngchíkhôngbiếtlàtôibậnđếnnhưthếnào:cầnphảiđếnnhữngchỗkhaiquậtởXibêri, phải xử lý tài liệu ởMalta.Và sau đó tôi phải phục chế các chândunghoàntoànkhôngphảilàđểbắthungthủ.Tôichúýđếnbộmặtthậtcủangườicổxưachứkhôngphảicủangườihiệnđại.Chúngtôicầnlàmsángtỏmột cách chi tiết những sai khác của những dạng người đãmất tung tích(pitêcantrôp, nêanđectan) [2] với người hiện đại, hay như người ta gọi"người thôngminh thôngminh". Còn những tội phạm, về hình dáng bênngoài,cũnglànhữngngườinhưtôivớiđồngchí.Ởđâycócáigìlàthúvịđốivớikhoahọc?"."Nhưng,thưagiáosư,xingiáosưhãynghĩxem,-ngườidựthẩmnói,-nếuđượcgiáo sưgiúpđỡmàchúng tôi tìm thấyhung thủ, thìđó làmộtbằngchứngcósứcthuyếtphụcbiếtchừngnàovềtínhchínhxáccủanhữngphụcchếlàmtheophươngphápcủagiáosư"."Vâng,nhưngđồngchícầnđộchínhxácmàchúngtôikhôngcầnđến,-M.M.Gheraximôptrảlời.-Đồngchímuốncóđộchínhxáccủamộttấmảnhchụp để căn cứ vào tấm ảnh ấymà tìm ra tên của người bị giết.Đối vớichúngtôithìđiềuquantrọnglàchỉphụcchếnhữngđặcđiểmvềhìnhdạngcủangườicổxưa"."Thưagiáosư,tôitinrằngviệcphụcchếtheophươngphápcủagiáosưsẽcó

đượcmộttấmảnhđốichứng",-ngườidựthẩmkhôngnhượngbộ.Vàcuốicùng,ngườidựthẩmđãthuyếtphụcđượcnhàkhoahọc.Kếtquảphụcchếtạohìnhđãxáclậpđượcrằngngườibịgiếtlàmộtchúbé12-13tuổi...Căncứvàoxươngsọ,đãnặnratượngcủangườichếtbằngbộtnặn plastilin. Người ta đã chụp ảnh bức tượng từ nhiều phía khác nhau.Ngườidựthẩmtrộnlẫnnhữngtấmảnhchụpđượcvớibamươitấmảnhcủacácchúbékháccùngtuổi.Ngườitaphânphátsốảnhấychocácnhânviêncônganđểđưachonhândânởnhững làngxómgầnđấyxem.Chẳngbaolâu,nhữngngườidânởmộttrongsốnhữnglàngngoạiôcáchkhôngxađịađiểmtìmthấyxácchết,căncứvàocáctấmảnh,đãnhậnrachúbésốngởlàngấyvàđãmấttíchmấynămtrướcđây.Ngườitanghirằngchúbéđãtrốnđivàđidulịchởđâuđó,hoặclàđi langthanglêu lổng.Đãbiếtđượctênngườibịgiếtvàđịachỉbốmẹcủangườiấy.Ngườitađưachoôngbốchúbébịgiết37tấmảnhchụpcácchúbé.Khônghềdodự,ôngbốđãchọnra7tấmảnhtrongsốđóvìlậptứcđãnhậnracontraicủamình...Như vậy, hình pháp học đã giúp cho việc khẳng định độ chính xác củaphươngpháptáihiệnhìnhdạngconngườicổxưavànhữngtổtiêncủahọ.Đãchứngminhmộtcáchkhôngchốicãiđượcrằngviệcphụcchếchândungconngười theophươngpháp củaGheraximôp (1964), - đókhông chỉ đơngiảnlàcáckiểukháiquáthóangườicổxưamàcònlànhữngbứcchândungchínhxáccủanhữngtổtiênngườihiệnđạiđãtừlâumấttungtích.Căncứvàochândungnhưvậy của từng tổ tiênmột, có lẽ, có thểnhận ranhữngngườibàcon...ĐiloanhquanhtrongrừngngoạithànhvàkhisuyngẫmvềtrườnghợpmàM.M.Gheraximôpkểchotôinghe,tôichúýđếnnhữngchiếclôngtơmàutrắng,nhưmộtlớptuyếtphủlênngãtưđườngnhựanhỏ.Đặcbiệtthúvịkhinhìnnhữngchiếclôngấyrơixuốngmặtnước.Những"bôngtuyết"trắngcủacâydươngnhưmột tấmchănmỏngbằng lông tơphủ lênmặtnướcphẳnglặng.Khiđichơitrongrừng,trênđồngcỏvàomùahoanở,chắccácbạncũngđãchúýđếnnhữngvũngnướccómộtlớpmàuvàngnhạtphủlên,cácbạncũngđãtrôngthấykhimộttrậngióthổitrêncánhđồngmàugỉsắt,mộtcộtkhóimàuxanhnhạtđãbốclênnhưthếnào.Đólàgiớithựcvậtvungvãinhữngmầm sống tương lai với khối lượng khổng lồ. Mỗi đóa hoa tạo ra hàngnghìn,hàngchụcnghìnbàotửvàphấnhoa.Việcnghiêncứuphấnhoathờicổxưagiúpchocácnhàkhoahọctáidựngcảnhquancủaquákhứ,lậplạiđượclịchsửkhíhậuvàthậmchíxácđịnhphỏngchừngthờigiantìmđượcdi

cốtcũngnhưđồdùngcủaconngười.Vàkhôngchỉlàphấnhoamàcảxươngđộngvậtcũngcókhảnănggiúpchocácnhàkhảocổxácđịnhniênđạicủanhữngvật tìmđược.Trongsuốtquãngthờigianhàngnghìn,hàngtriệuvàhàngtrămtriệunăm,mộtsốloàiđộngvậtvàthựcvậtđãbịnhữngloàiđộngvậtvàthựcvậtkhácthaythế,cònnhữngditíchcủachúngđượctíchlũylạitrongđất.Trình tự thayđổiđộngvậtvà thựcvậtđượcxácđịnhkháchínhxác(bằngphươngphápsinhđịatầnghọc).Nhưngởnhữngđịađiểmnàyhaykhác,mộtsốđộngvậtbị tuyệtchủngsớmhơnnhữngđộngvậtkhác,hoặcngược lại, chúng đã sống lâu hơn so với ở những địa điểm khác. Vì vậythướcđothờigiandựavàosựtiếnhóacủachúngkhôngchophépđịnhniênđạimộtcáchchínhxácnhữngvậttìmđược.Năm1949,giáosưU.F.LibiởtrườngđạihọctổnghợpSicagôđãđềnghịmộtphươngphápxácđịnhniênđạinhữngđốitượngcổxưatheomứcphóngxạcủacácditíchhữucơ.Dophátminhnày,năm1960,ôngđãđượcnhậngiảithưởngNobel.TrêncơsởcủaphươngphápLibi,ngườitađãhoànthiệnnhữngphươngphápkháctươngtựnhưcácphươngphápxácđịnhniênđại.Cơsởcủanhữngphươngphápnàylàtrongtựnhiênthườngxuyêndiễnrasựtíchtụhoặcphânrãcácchấtđồngvịcủacácchấtkhácnhau.Vídụ,trongcơthểsốngvàtrongkhíquyểncómộtlượngnhưnhaucacbon(14C)phóngxạ.Khicơthểđóchếtđithìsựxâmnhậpcủacacbonvàocơthểcũngngừnglại.Trongcơthểđộngvậthoặcthựcvậtđãchết,cacbonphóngxạbắtđầuphânrã.Đãxácđịnhđượcrằngsau5730năm,số lượngcủanóchỉcòn lạimộtnửa(bánrã).Vậttìmđượccàngcổxưabaonhiêuthìlượngcacbontrongnócàngítbấynhiêu,cònítđibaonhiêuthìmáyđođặcbiệtsẽ"thôngbáo".Bâygiờ,tuổicủacácditíchhữucơđượcxácđịnhđủchínhxác.Hàngnghìnditíchđãđượcxácđịnhniênđạibằngcáchấy.Trongthiênnhiên,khôngchỉcócacbonphóngxạthườngxuyênphânrã,màcòncảcácnguyêntốkhácnữa.Cũngđãbiếttốcđộbánrãcủachúng.Khixácđịnhsố lượngnguyên tốphóngxạnàyhaykhác trongcácvỏsò,hến,trong san hô, trong các trầm tích biển hoặc núi lửa, có thể biết được kháchínhxácbaonhiêunămđãtrôiquakểtừkhinhữngditíchhóathạchnàyhaykhác,hoặccôngcụcủangườiđãbịchìmxuốngđáybiển,hoặcbịtrovùilấpvàbịdungnhamcủanúilửaphủkín.Vídụ,từ1kgurani(238U),trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnh,sau100triệunăm,sẽthảira13gchìvà2ghêli.Sau2tỷnăm,trongđánguyênkhaichứa1kgurani,sẽtíchtụlại225gchìvà35ghêli,cònuranichỉcònlại0,5kg.Saukhiđãxácđịnhđượcsốlượnguranivàhêlitrongmẫuđábằngcácmáy

đocóthểtínhrađượctuổicủamẫuấy.Chukỳbánrãcủakali(40K)-1,31tỷnăm,nghĩalàsau1,31tỷnămkểtừkhikalicùngvớidungnhamnúilửachảytrànlênbềmặtmộtđịađiểmnàyhaykhác,trongmẫudungnham,sốlượngkalichỉcònlạimộtnửa,thếnhưngsẽcócùngchừngấycanxi(40Ca)vàacgon (40Ar)được tạo thành.Nhưvậy,nếuxácđịnhsố lượngcáchợpphầntrongmẫudungnhamthìcóthểbiếtđượcchínhxáctuổicủabảnthândungnhamấy.Cònnếunhưdướilớpdungnhamlạicódicốtcủangườibịchết do phún xuất cùng với nhà ở và đồ dùng của người ấy, thì tuổi củangườichết,nhàcửavàđồdùng,cũngtươngứngvớilớpdungnham.Phương pháp xác định niên đại phổ biến nhất trong số các phương phápdùng đồng vị phóng xạ - là phương pháp dùng cacbon phóng xạ và kali-acgon.Ngoàira,còndùngcácphươngphápxácđịnhniênđạitheođồngvịcủa protoactini (231Pa - chu kỳ bán rã 32 nghìn năm), thôri (230Th - 75nghìnnăm),urani(234U-0,25triệunăm),clo(36Cl-0,3triệunăm),berili(10Be-2,5triệunăm),hêli(4He-4,5tỷnăm),vàv.v...Người ta cònxácđịnh thời gian theo cườngđộbứcxạMặtTrời (phươngphápvậtlýthiênvăn),theocácdẫnliệuđịachấttừ,vàv.v...Cácnhàđịalýhọc,địachấthọc,dântộchọc,ditruyềnhọc,độngvậthọc,đềutíchcựcquantâmđến việc nghiên cứu các vật tìmđược cổ xưa ; toán học tính toán vànhiềuphươngphápkhácnữacũngđượcsửdụng.Trongkhoảng15-20nămgầnđây,khisửdụngnhữngthànhtựucủakhoahọcthếgiớivànhữngphươngphápmớivềkhaiquật,phụcchếvàxácđịnhniênđại,cácnhàkhảocổđãcóđượcnhữngpháthiệnquantrọngnhất,đặcbiệtlàtrongviệcnghiêncứuthờiđạiđồđá-thờikỳđầutiêntronglịchsửloàingười.Thờiđạiđồđákhôngnhữngchỉlàthờiđạicổxưanhất,màcònlàthờiđạidàinhấttronglịchsử.Toànbộlịchsửvăntự,bắtđầutừSumervàAiCậpcổđại,chỉkéodàitrên5nghìnnămmộtchút.Nếucholịchsửvăntựcủaloàingườilàmộtngày,thìthờiđạiđồđásovớimộtngàyấy,đãkéodài522ngày(gầnmộtnămrưỡi!).Tronglịchsửthờiđạiđồđángườitachiarathànhbathờiđại:1)paleolit[3](thờiđạiđồđácũ);2)mezolit(thờiđạiđồđágiữa);3)neolit(thờiđạiđồđámới).Thờiđạiđồđácũcònđượcchiarathànhmộtsốgiaiđoạn(hoặc"vănhóa").Thờiđạiđồđácũsớm(dưới)-Ônđuvai:từkhixuấthiệnnhữngconngườiđầutiênvàkéodàikhoảng1-0,7triệunămtrướcđây.

-Asen:700-100nghìnnămtrướcđây.-Muschiê(thờiđạiđồđácũgiữa?):100-35nghìnnămtrướcđây.-Thờiđạiđồđácũmuộn(trên):35-11nghìnnămtrướccôngnguyên.Việcsửdụngnhữngphươngphápmớiđểnghiêncứuthờiđạiđồđá,vàđặcbiệtlàtrongnhữngnămthứ60-70ởchâuPhi,đãđónggópthêmnhiềuđiềukhông bình thường tớimức lập tức gây nên nhiều cuộc tranh cãi đủ loại,nhiềutinđồnđại,nhiềucuộcthảoluận,mặcdùmới15-20nămtrướcđây,khôngchỉtrongcôngchúngđôngđảo,màngaycảtrongsốcácchuyêngia-cácnhànhânchủnghọcvàcácnhàkhảocổhọc,khônghềcóđiềugìkhôngrõràngđốivớinhữngvấnđềvềnguồngốcconngười.Mọingườiđềuxuấtphát từgiả thuyếtcho rằngnguồngốc loàingười (quá trìnhphát sinh loàingười)bắtđầutừlúcmộtconvượnnàođó,mộtcáchngẫunhiên,đãdùngtaycầmlấyhònđáhaycáigậy.Dođó,bâygiờdohaitayđãcầmnắm,convượnấykhôngthểđibằngbốnchânvàđãchuyểnsangđithẳng.Vìvậy,cấutạocơthểconngườiđãbiếnđổi.Khi làmviệcbằngtay,conngườiđãrènluyệnđôitayđếnmứcngóntaycáipháttriển,vàbàntaybiếnđổiđi.Dosự"suyngẫmvềcôngviệc",khốilượngnãongườitănglên,vàtoànbộnhữngđặcđiểmđóđượcditruyềnlại.Hìnhdạngbênngoàicủaconngườiđãbiếnđổimộtcáchdầndầnvàchậmchạpnhưthếđó,vàconngườingàycàngtáchxa khỏi vượn, tiến gần đến với chúng ta.Điều cốt yếu làm cơ sở cho giảthuyếtnàylà-nhữngbiếnđổitậpnhiễmcólợivềcấutạocơthểtrongquátrìnhlaođộng,dườngnhưđượcditruyềnlại,tíchlũylạidầndầnvàdẫnđếnsự"biếnđổi"conngườithànhloàihiệnđại.(Ngườitachorằng,lầnđầutiêncon người xuất hiện ở châu Á không sớm hơn 500-800 nghìn năm trướcđây).Cònvềnhữngnguyênnhânbiếnđổivượn thànhngười thì trongĐạibáchkhoatoànthưLiênXô(1956)chỉrarằngcầnphảixemxét"sựtiếnhóanhưmộtquá trình thíchnghi củacơ thểvớimôi trườngchungquanh...Nhữngdấuhiệukhácbiệtcủaconngườinhưmộtloàisinhhọc,chungquichỉlàđibằnghaichângắnliềnvớiviệcgiảiphóngđôitaykhỏichứcnăngđilạivàtiếntớipháttriểnđạinão.Cảhaiđặcđiểmấy,khôngcònnghingờgìnữa,nằmtrongmốiliênhệtrựctiếpvớihoạtđộnglaođộng..."."Yếutốthenchốtbiếnđổivượnthànhngười làbướcchuyểntừănthứcănthựcvậtsangănthịt(tôinhấnmạnh-G.N.),dođiềukiệnsốngxấukémđiở

thờikỳbănghà...sovớikỷthứbaấmáp".Ngườitađãnghĩnhưvậy.Nhưngvàođầunhữngnămthứ60củathếkỷchúngta,cácnhàkhảocổhọcđãbịchấnđộngbởinhữngpháthiệncủaL.LikiởchâuPhi.Chínhnhữngpháthiệnấyđãbácbỏphầnlớnđiềumàchúngtađãquencholàbấtdibấtdịch.Chínhnhữngpháthiệnấyđãchỉrarằnglầnđầutiên,conngườixuấthiện ở châu Phi chứ không phải ở châuÁ, không phải là 800 nghìn nămtrướcđây,màlàhơnhaitriệunămvềtrước.CũngtrongthờigianấyĐ.Huđônđãxácđịnhđượcrằngconngườicòncó"kẻcạnhtranh"trongviệcchếtạocôngcụ-hắctinhtinh.Cũngchínhbàđãpháthiệnravượnbiếtsănbắtvàănthịt.Nhưvậy,giảthuyếtvềthứcănbằngthịtnhưmột"yếutốthenchốt"đãbịnghingờ.Cònđiềuchủyếumànhữngpháthiệnmớiđãchứngtỏlàcáchđithẳng,tăngthểtíchnãovànhữngbiếnđổikháctrongcấutạocơthểconngườiđãxuấthiệnkhôngphảidokết quảhoạtđộng laođộngnhưngười tavẫnnghĩvềđiềuđó,màđãxuấthiệntrướckhicóhoạtđộnglaođộngmấytriệunăm...Đãxác lậpđược rằng trongmôi trườngđịa lý, nhữngbiếnđổiquan trọngnhấtđãdiễnrakhôngtrùngvàothờiđiểmconngườitáchrakhỏigiớiđộngvật,màđãdiễnramuộnhơnmấytriệunăm.Thếlànhữngbiếnđổiđókhôngcócáchnàoảnhhưởngđếnnhữngconvượnngười.Khôngcómộtconvượnnàotrongsốđóbiếnthànhngười.Nhưvậy,nhữngbiếnđổicủakhíhậuvàgiớithựcvậtkhônghềcómộtvaitròquantrọngnàocảtrongquátrìnhphátsinhloàingười.Đặcbiệt,cómộtđiềukhônghiểuđượclàconngườiđãxuấthiệnmộtcáchkhá"độtnhiên"vàngaylúcđầukhôngcócáigìkhác(vềmặtsinhhọc)vớitổtiêncủamình.(Chỉcólaođộngmớiphântáchđượcconngườivớitổtiênconngười).Hơnnữa,cảtổtiênvàcảconcháuđãcùngtồntạitrongmộtthờigiandài.Sauđó, tổ tiên(ôstralôpitecchâuPhi)đãbị tuyệtchủng,cònconngườitiếptụcsống.Nếunhưđãbằngcách"độtnhiên"vàđã"cùngtồntại",thìđiềuđócónghĩalàkhôngcósựtiếnhóadầndầnvềbiếnđổicấutạotổtiênconngườivàconngườinhưngườitađãdựđoánđiềuđóchođếnnay.Cũngvàonhữngnămấy,cácnhànhânchủnghọcnhậnthấynhữngtrườnghợpmàsaunàytronglịchsửconngườicũngđãcólàmộtsốloàingườinàybịmột số loàingườikhác thay thếkhôngphảibằngcáchdầndầnvànhịpnhàng,màbằngcáchđộtnhiên (vídụ, sự thay thếngườinêanđectanbằngngườiloàihiệnđại(Gheraximôp,1964)).

Hóaralàkhoahọcvềtínhditruyềnvàbiếndị-ditruyềnhọc,cóthểbảovệđượcnhữngquanniệmđãtrởnênổnđịnh.Nhưngcácnhàditruyềnhọclạicònlàmchochúngtanảnlònghơn."Đểhiểuđượcmốitươngquanvềmặtxãhộivà sinhhọc trongconngười, -N.P.Đubininviết (1972), - thìmộtnguyêntắcquantrọngnhấtmàchotớibâygiờvẫnchưađượcnhậnthứcđầyđủ, là nhữngkết quả của hoạt độngxã hội-lao động, như các định luật ditruyềnđãchứngminh,khôngđượcghi lại trongcácgen,chúngkhông trởthànhchủthểcủatiếnhóasinhhọc...Gennằmtrongcácphântửaxitnuclêiclàvậtthểmangvậtchấtditruyềnsinhhọc".

Hình1.Sựtiếnhóacủalinhtrưởngtheodẫnliệumiễndịchhọc.

Nhưvậy,toànbộnhữngđiềuquenthuộcđãbịđổvỡ,cònnhữngcáimớithìhoàn toànkhônghiểuđược.Phần lớncácnhànhânchủnghọcvàkhảocổhọcđãquyếtđịnh"chờđợi".Cònmộtsốngườinàođóđãcôngkhai tỏ rakhôngtinnhững"sựkiệngiậtgân"ởchâuPhi,vàđặcbiệtkhôngtinvàoR.Đact,ngườiđầu tiênđãpháthiện ra tổ tiênconngười (dòngôstralôpitec).Nhữnglờidiễucợtvềcácpháthiệncủaôngđãtớitấpdộivàoông.NhưnhànhânchủnghọcLiênXônổitiếngV.P.Alecxêep(1969)đãkểlại,thậmchỉởnướcAnhvốndèdặtvàkiểucách"trêncácbáođãxuấthiệnnhữngbứctranh châm biếmĐact, đã in những bài thơ trào phúng về những vật tìmđượccủaông,vàthậmchícònnhạobángôngtrêncácbụcsânkhấu".Thếnhưng,nhữngcuộckhaiquậtởchâuPhingàycàngđưađếnnhiềudẫnliệukhẳngđịnhrằngR.ĐactvàL.Likiđãđúng,cònnhữngquanniệmcủachúngtacầnđượchiệuchỉnhvềcănbản.Bâygiờ,tuổicủaconngườiđượcxácđịnhlà2,6triệunăm.CàngngàycàngcónhiềunhàkhoahọcđếnchâuPhiđể"bácbỏsựkiệngiậtgâncủaL.Liki", thìchínhbản thânhọ lại tìmđượcnhữngtàiliệukhẳngđịnhnhữngpháthiệncủaông.NhưnhàkhảocổhọcLiênXôV.M.Maxxonđãdiễnđạt,sốlượngnhữngvậttìmđượctrongkhảocổhọcđãlớnlênnhưmộtdòngthác.NhữngđoànkhảosátquốctếđãđượctổchứcđểtiếnhànhcáccuộckhaiquậtởchâuPhi.KếtquảcôngtáccủanhữngđoànấyđãxácđịnhmộtcáchdứtkhoátrằngtấtcảnhữngpháthiệncủaR.Đact,L.LikivàĐ.Huđônlàhoàntoànđángtincậy.Gầnnhưtấtcảcácnhàkhoahọc-nhânchủnghọcnổitiếngnhấtđãthamgianhữngcuộckhaiquậtvàđềuthấyrõLikiđãđúng.Nhưngmột số nhà khoa học lại im lặng. Trong lúc đó, báo chí, đài phátthanhvàvô tuyến truyềnhìnhngày càng thôngbáo thườngxuyênhơnvềnhữngpháthiệnmới,vềnhữngchuyếnđicủacácnhàkhoahọckhácnhauđếnchâuPhi,vềnhữngbằngchứngtuyệtvờiđãthuđượcnhờvậtlýnguyên

tử.Vàtrongcôngchúngrộngrãi,khikhôngcósựgiảithíchtỉmỉtheoquanđiểmduyvậtnhữngpháthiệnmới,vàthựcchấtlànhữngpháthiệngâynênnhữngấn tượngmạnhmẽ, thìnhững tinđồnđạivànhữngphỏngđoánđủmọikiểusẽtrởthànhphổbiến.Đãxuấthiệnnhữngbộphimkhoahọcgiảhiệu,khéoléo"chứngminh"rằngdườngnhưtấtcảnhữngđiềuđólàcôngviệcdonhữngbàntaycủa"nhữngngườitừvũtrụđến".Nếunhưkimtựtháplàdo"nhữngngườitừnơikhácđến"làmra,thìắthẳnhọcũng"đãđưa"conngườiđến,-nhữnglậpluậnnhưvậyđãphổbiếnrộngrãi,vàtấtnhiênchỉcóbọnphảnđộnglàcólợi.Cácgiáosĩcũngkhôngbỏlỡcơhội.Lợidụngsựimlặngcủamộtsốchuyêngia,họđãmởcuộctấncôngquyếtliệt.Trongcáctạpchíthầnhọcđãxuấthiện những bài báo về "khủng hoảng của khoa học", "về nguồn gốc conngười",vàv.v...,vàv.v...Thêmvàođó,trongnhữngbàibáoấyđềucódẫnchứngnhữngpháthiệnkhoahọc(nhưngsựkiệnđãbịxuyêntạcmộtcáchkhéoléo),vàđãnóimộtcáchtỉmỉrằnghọkhônggiảithíchđượcnhữnglýthuyếtđãđượcthừanhậntrongkhoahọc,vàcuốicùnglàkếtluận"khoahọcđang ở trong ngõ cụt, chỉ có nhà thờ, tôn giáo là đúng đắn.Muôn sự tạiTrời".Thậmchí, bản thân giáo hoàngLaMãPiXII (1950) cũngđã phát biểu ýkiếnbằngmộtbảnthôngcáođặcbiệtcủagiáohoàng(chonhữngngườitheođạo)"HumaniGeneris"-"Nguồngốcconngười".Trongbảnthôngcáonày,giáohoàngLaMãcamđoanrằngnhữngpháthiệnmớikhẳngđịnh"thượngđếsángtạoraconngười"...Xuấtpháttừnhữngquanniệmnhưtrướcđâycủachúngtathìkhómàgiảithíchđượcnhữngpháthiệnmới.Điềuđócũngkhôngcógì lạ,bởivìnhìnchung,nhữngquanniệmấycũngkhôngkhácbiệtgìmấysovớiquanđiểmcủanhàkhaihóaJ.B.Lamacở thếkỷXVIII,màkhoahọchiệnđạihoàntoànbácbỏnhữngquanniệmđó.Việctruyềnnhữngtínhtrạng"tậpnhiễmcólợi"theoconđườngditruyềnđãkhôngđượckhẳngđịnhmộtcáchkhoahọc.Trongditruyềncónhữngcơchếhoàntoànkhác.Làmột trong số những học trò củaM.M.Gheraximôp, tôi đã không daođộngkhithừanhậntínhchínhxáctrongnhữngpháthiệncủaL.LikiởchâuPhi,và lập tức tôihiểurằngcầnphải tìmkiếmnhữnggiải thíchcho tấtcảcácvấnđề.SaukhiđượcbiếtnhữngpháthiệncủaL.LikivàĐ.Huđônítlâu,tôiđãđượcđọccáccôngtrìnhcủanhàkhoahọcnổitiếngN.P.Đubinin"Di truyềnhọcphóngxạ" (1962), "Di truyềnhọcphân tửvà tácđộngcủa

bứcxạđốivớitínhditruyền"(1963),vàv.v…Nhữngcôngtrìnhđóđãlàmđảolộntấtcảnhữngquanniệmcủatôi.Hơnnữa,nhữngcâutrả lờiđãbắtđầuxuấthiệnđốivớitấtcảcácvấnđềcònchưarõràng.Điềuđónhưmộtđiểmsángbùnglênđộtngột.Cólẽ,nhữngcôngtrìnhđầytàinăngcủacácnhàkhoahọccỡlớncóthuộctínhlàmnảysinhmộtkhốilượnglớnnhữngýtưởngởngườiđọcnhữngcôngtrìnhấy.Đãtrởnênrõrànglàcầnphảitìmcâutrảlờichotấtcảnhững"kỳlạ"vềhìnhthứctrongsựbiếnđổisinhhọccủa tổ tiên con người, và sự biến đổi tổ tiên con người thành con người,trongcácđịnhluậtditruyềnhọc,tronglýluậnđộtbiến.Ngaytừnăm1966,tôiđãphátbiểutrongmộthộinghịchuyênđềvềphươngphápluậnởViệnkhảocổhọc,vềnhữngpháthiệnmới,cònnăm1968,-ởHộinghịtoànliênbangvềcácvấnđềnguồngốcloàingười(MoscowNews,6-4-1968).Mặcdùnhữngbàiphátbiểucủatôi(1974)rấtngắngọn(đóchỉlànhữngsơthảođầutiênđểlàmviệc),nhưngcácbáovàtạpchíđãchúýđếnnhữngbàiphátbiểuấy[4].Việcgiảithíchrộngrãinhữnggiảthuyếtcủatôiđãtớimứcbuộctôiphảilậptứctrìnhbàygiảthuyếtcôngtáctrướccôngchúngrộngrãi,mặcdùvẫncònnhiềuvầnđềnghivấnvàthiếusót.Thựcchấtvềquanniệmcủatôiđốivớicác vấn đề nguồn gốc loài người, đã được trình bày rất rõ trong tạp chí"Ngườicộngsản"(1976,No.10)(LiênXô).("Ngoàiviệcxácđịnhrõthêmbằngkhoahọchiệnđại...nhữngbiếnđổikhíhậunhiềulầntrênTráiĐất...trongnhữngnămgầnđâyđãthuđượcmộtkhốilượnglớncácdẫnliệumớiđặctrưngchonhữngđiềukiệnsinhthái,màtrongnhữngđiềukiệnấyđãnảysinhvàdiễn raquá trìnhphát sinh loàingười.Đãbiết rõ là trongsuốt4,5triệunămgầnđây, ítnhất,đãcóbốnlầnthayđổicáccựctừcủaTráiĐất.NhữngđứtgãycủavỏTráiĐấtởĐôngPhivàNamPhicáchđâygần3-5triệunămđã làm lộ rõnhững lối thoát rachocácmỏquặngurani,đã làmtăng đột ngột phông (nền) phóng xạ của môi trường... của vượn người.Khôngcònnghingờgìnữa,sựkếthợpnhữngyếutốấyđãtạođiềukiệnchocácquá trìnhđộtbiếnmạnhmẽ...Một trongnhữngconđườngchủyếuđểcấutạolạivềmặtsinhhọcmộtcáchcănbản,cólẽlàsựtáitổhợpvốngen.Ditruyềnhọchiệnđạiđãghinhậnđượcsựgiảmcótínhquyluậtsốlượngthểnhiễmsắctrongquátrìnhtiếnhóacủalinhtrưởngvàhọngười-từ54-78ở vượn bậc thấp đến 48 - ở vượn người bậc cao và 46 - ở người.Giảthuyếtđã trìnhbàyvềsựdínhkếtcác thểnhiễmsắcvàvềsự tăngcường,nhưvậy,vềnhữngyếutốxácđịnhsựpháttriểncủabộnãovàhệthầnkinh".Tácgiảhiểurằngkhôngphảimọingườiđềuđồngývớinhữngvấnđềđượcviếtratrongcuốnsáchnày.NhữngngườiủnghộquanđiểmcủaLamaccó

thểsẽphẫnnộvìviệcdùngditruyềnhọcvàovấnđềnguồngốcloàingười.Đếnlượtmình,cácnhàditruyềnhọcsẽtráchcứvềviệcsửdụngcóphầntùytiệnthuậtngữcủahọ,vàđãlàmđơngiảnhóacácquátrìnhphứctạptrongtếbàovànhântêbào.CácnhànhânchủnghọcsẽnêuramộtcáchhợplýlàchỉcóthểdùngchữLaTinhđểviếttêncácloài,vàsẽkhôngthểdungthứđượcnếudịchcácthuậtngữratiếngNga.Cácnhàvậtlýhọcsẽthanphiền,ởđây,nhữnghiệntượnghạtnhânphứctạpkhôngđượcnêurõđặcđiểmmộtcáchđầyđủvềmặtnghềnghiệp.Cácnhàđịachấthọcsẽgợiýlàcácđứtgãy-đókhôngphải chỉ là những rãnhnứt đơngiảnở vỏTráiĐất,mà làmột quátrìnhkiếntạophứctạp.Thếcòncácđồngnghiệp-cácnhàkhảocổhọccóthểnhạobángrằngviệctrìnhbàythờiđạiđồđásớmlàkhôngcóhệthốngmàlà trìnhbày từngmẩumột,nhưvậyđãkhôngmôtảđượctấtcảcácditích của thời đại ấy, và không dẫn ra được tất cả các phức hợp, v.v…vàv.v...Vàtấtcảnhữngđiềuđósẽlàhợplývàđúngđắn.Thếnhưng,hiệnnaykhông thểdùngsứcmạnhcủamột trongsốcáckhoahọcđểgiảiquyếttrọnvẹnnhữngvấnđềphứctạpvàkhókhănvềnguồngốcloàingườiđược.Cầnphảicómộtphươngpháptổnghợpđốivớinhữngvấnđềấyvàcầncósựthamgiacủacácchuyêngiaởcáclĩnhvựctrithứckhácnhau(khôngphảichỉlàcácnhàkhảocổhọc,nhânchủnghọcvẫnlàmviệcnhưchotớihiệnnay).Vànếunhưcuốnsáchnàylôicuốnđượcsựchúýcủacácchuyêngiakhácnhauđốivớinhữngvầnđềquantrọngvàphứctạpnày,thì tác giả cho rằng nhiệm vụ củamình đã được hoàn thành, bởi vì tuyệtnhiên,tácgiảkhôngcóthamvọnggiảiquyếtvấnđềnguồngốcloàingười,nhiệmvụcủatácgiảđơngiảnhơn:vạchrõnhữngkhókhănvàđềramộtsốhướng giải quyết những khó khăn đó mà điều chủ yếu là đưa ra nhữngnguyêncớđểthảoluậnrộngrãi.Cuốnsáchdànhchođôngđảobạnđọc,nhưngđểbạnđọcdùcórút rakếtluậngìđinữasaukhiđọcxongthìnhữngvấnđềsauđâyvẫnlàbấtdibấtdịch:1)tấtcảnhữngpháthiệnkhoahọcmớinhấtđượcgiảithíchmộtcáchđơngiảnhơn,rõrànghơnvàchủyếulàxácthựchơnnhờnhữngquanđiểmduyvậtmàkhôngcầnđếnsựbịađặt"thần thánh"nàocả ;2) laođộngđãđóngvaitròquyếtđịnhtrongnguồngốcconngười.Cóthểrấtngạcnhiênvềsựsángsuốt thiên tàicủaF.Ănghen -ngườipháthiện raquy luậtấyhơnmộttrămnămtrướcđây,khivẫnchưabiếtgìvềtổtiêncủachúngta-dòngôstralôpitec, chưabiết gì về tuổi tác của loài người, chưabiết nhữngđịnhluậtditruyền.Vàhơnnữa,luậnđiểmấyđãđượcnhữngpháthiệnmớinhấtkhẳngđịnhmộtcáchtuyệtvời.___

[1]C.MacvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập20,trang491.[2]Conngười-theophânloạisinhhọcthuộcbộthứ16-bộlinhtrưởng,lớpcóvú(cóxươngsống).TheobảngphânloạicủaH.Simpsơn(Simpson,1955;Napier..., 1967), bộ linh trưởng (Primates) gồm các bộ phụ Lumuroidea(nửavượn)vàAnthropoidea(vượnbậccao).BộphụAnthropoideachia rathànhcáctổnghọ(trênhọ)Platyrthini(mũirộng),mũihẹpvàHominoidea.Đếnlượtmình,Hominoideabaogồmcáchọ:parapitec,pôngitvàhôminit(Hominidae).Cáchọphụ(dướihọ)gibbôn,đriôpitecvàpôngin(gôrila,hắctinh tinh (Pan), đười ươi (Pongo)) thuộc họ pôngit. Anstralopithecus,Pithecantropusvàngười(Homo)thuộchọHominidae.NgườihiệnđạiđượcgọilàHomosapienssapiens;tiềnbốicủangườihiệnđạilàHomosapiensneanderthalus,hoặcgọiđơngiảnlànêanđectan.[3]Các thuậtngữ"paleolit", "mezolit", "neolit"bắtnguồn từnhững từHyLạpghéplại:"palaies"-cổxưa,"mezos"-ởgiữa,trunggian,"neos"-mớivà"litos"-thuộcvềđá.Những tên gọi "Ônđuvai", "Asen" ("Asơn"), "Muschiê" và những tên gọikhácnữađềutheotênđịađiểmkhaiquậtđầutiêncácdichỉ thuộcthờikỳ(giaiđoạn)nàyhaykhác.[4]Tácgiảlượckêmộtsốbáo,tạpchí,đãđănglạibìnhluậnvềnhữngbàiphátbiểunói trêncủatácgiả.ỞViệtNam,sốbáovà tạpchíấyrất ítphổbiến,chúngtôitạmlượcbỏ.ND.

TÌMKIẾMTỔTIÊNTháng7năm1925,thếgiớiđãbịchấnđộngbởimộtvụángiậtgân.ỞmộtthànhphốkhônglớncủanướcMỹ,thànhphốĐaitơn,nhữngnhómngườibịkíchđộngtụtậplạiởtrướccửatòaán.Trênốngtayáocủahọđeonhữngbăngchữ,nhiềungười cầmkhẩuhiệu trong tay.Công tốviênU.Braian -nguyên làbộ trưởngngoạigiaocủaMỹ,đãnhiều lần làứngcửviên tổngthống... Kể từ ngày ấy, đã hơn một nửa thế kỷ trôi qua, nhưng vụ án ởĐaitơnthìvẫnkhôngquênđiđược.Nóđãđivàolịchsử.Vàcũngkhôngcógìngạcnhiên,bởivìvềthựcchất,ngườitađãkếttộimộthọcthuyếtkhoahọc,màchođếnnaythếgiớivẫngọihọcthuyếtấylàhọcthuyết thiên tài.Đóchính làchủnghĩaĐacuyn.Nguyêncứđểdẫnđếnvụkiện là thầygiáoĐ.Skôpđãdạyhọc thuyết tiếnhóacủaS.Đacuyn trongmột trường phổ thông địa phương.Trong việc này, những người sáng lậpthànhphốvàcảbangấyđãtìmrahìnhpháp.Vàongàymởphiêntòa,trênquảngtrườngtrướctòaánđãchậtcứngnhữngđámngườicuồngloạntheochủnghĩaphânbiệtchủngtộcvớinhữngchiếcbăngtay:"Chúngtôikhôngphảilànhữngconvượnvàkhôngtựbiếnmìnhthànhvượn!"…Tòaánđãbácbỏyêucầubàochữabằngcáchmờicácnhàkhoahọctớidựvớitưcáchlànhữngngườilàmchứng,vàđãkếtánĐ.SkôpchịuphạtrấtnặngsaukhiquyếtđịnhcấmkhôngchogiảngdạychủnghĩaĐacuyntrongcáctrườngphổthông.Vàgầnnhưtrongsuốt40năm,chủnghĩaĐacuynđãkhôngcònhìnhbóng trongchương trìnhphổ thôngcủanướcMỹ.Nhữngsựkiệnấyđãđivàolịchsửnhưmột"vụánconvượn".Nếunhưtừvụánđó,đingượclạithờigian65nămnữa,thìcóthểthấyrõtình trạngcăng thẳngkhủngkhiếpkhi thảo luậncácvấnđềvềnguồngốccon người.Nỗi khủng khiếp đó không chỉ bao trùm lên những người dânthườngmàcònbaotrùmlêncảnhữngngườicóhọcvấnvàngaycảcácnhàkhoahọc.Vídụ, trongmộtcuộchọpcủaHội liênhiệpkhoahọcởBritơnnăm1860,giáochủVinbecfo,lànhàtoánhọctheotrìnhđộhọcvấn,đãđọcmộtbàiphátbiểudàichốnglạihọcthuyếttiếnhóa,vàđãkếtthúcbàiphátbiểubằngmộtcâuhỏiđốivớiT.Hecxli-mộtngườitheochủnghĩaĐacuynnổitiếng:"Tôimuốnhỏiông,phảichăngôngthậtsựchorằngtổtiêncủaônglàconvượn?Mànếuđúngnhưvậythìtôirấtthíchthúmuốnđượcbiết,kểtừconvượn,NgàiHecxliđãxuất thân từphíanào, từphíaôngnộihaybànội?".

Đốivớicâuhỏiđó,Hecxliđãtrảlời:"Conngườikhôngcó lýdogìđểhổ thẹnkhi tổ tiêncủaconngười làconvượn.Tôisẽhổthẹnkhicónguồngốctừmộtconngườivộivã,bahoa.Khikhôngthỏamãnvớikếtquảđángnghingờvềhoạtđộngcủachínhbảnthânmình, con người ấy đã can thiệp vào những cuộc tranh luận khoa họcmàkhônghề có bất cứmột ý niệmnàovề những cuộc tranh luận ấy,mà chỉnhằmlàmlumờnhữngcuộctranhluậnkhoahọcbằnglờivănkhoatrươngrỗngtuếchcủamình,đánhlạcsựchúýcủangườingherakhỏivấnđềthựctếcủacuộctranhluậnbằngnhữnglờihoamỹlạchướngvàbằngnhữnglờikêugọikhéoléođốivớinhữngthiênkiếntôngiáo"...Tạisaomộtvấnđề lý luậnhếtsứcquantrọngnhưvậy,nhưvấnđềnguồngốcconngười,chođếnnayvẫngâyranhữngcuộctranhluậnkhốcliệt?Cộinguồntranhluậnvềsựphátsinhloàingườiđãđisâuvàolòngthờigianxaxưa.Trongnhiềunghìnnămnay,loàingườiđãcốgắnggiảiđoánbímậtvề nguồn gốc của mình. Nguyện vọng nồng nhiệt của con người đi tìmnguồngốccủamìnhmạnhtớimứcmàsựtưởngtượngcủaconngườiđãsảnsinhranhữngchuyệnthầnthoạikỳquặcvàhấpdẫn.Mọiloạitôngiáotrênthếgiớiđãđượcxâydựngnên tronghammuốnhiểubiết ấy, trongnhữngbức tranhviễn tưởngmàconngườicố thửgiải thíchnguồngốccủamình."Từ tôngiáo, F.Ănghenviết, -xuấtphát từ religare,màýnghĩađầu tiêncủa từnày -mối liênhệ" [1] .Nhữngngười tư tế củacác tôngiáocổđạicũng đã cố gắng ghép nối tất cả nhữngmẫu tri thức về thế giới, về conngười,vàomộthệ thốngduynhấtnàođó; tronghệ thốngnày,nhữngchỗthiếutrithứcđượcbổsungbằngtưởngtượng,hơnnữa,nhữngtưởngtượngnàythườnglàđẹpđẽvànênthơ:"Thuởbanđầu,toànbộkhoảngkhôngtrênthếgiớichứađầynướccủamộtđạidươngvĩđạikhôngcóđầucũngkhôngcócuối.Khôngcóaitạodựngranócả,nóvĩnhviễntồntại...TronglòngsâuthẳmcủađạidươngvĩđạiấycónữthầnNammuhùngmạnhẩnthân-ngườimẹđầutiêncủatấtcảnhữnggìđangtồntại.Cũngkhôngaibiếtmộtngọnnúikhổnglồcóhìnhbáncầuđãxuất hiện khi nào trong bụng bà mẹ... Trên đỉnh ngọn núi ấy, một trongnhữngvịthầncổxưanhất,ngườichađầutiênAnđãsống;cònởphíadưới,nữthầnKinằmtrênmộtcáiđĩabằngphẳngtrôinổitrênđạidươngtrườngtồn.SaucuộckếthôncủaAnvàKi,thầnEnlinđãrađời...TiếpsauEnlin,cặpvợchồngđầutiênấyđãsinhraconđàncháuđống.Bảyvịthầnnamnữbề

trênsángsuốtnhất,hùngmạnhnhất,đãcaiquảntoànbộthếgiớivàđịnhrasốphậncủavũtrụ.KhôngcóýchícủanhữngvịthầnấythìbảnthânEnlincũng không điều khiển nổi tứ đại, ngũ hành [2] , và cũngkhông thiết lậpđượctrậttựthếgiới...Nhữngvịthầncócấpbậcthấpnhấttronggiađìnhcủacácvịthầnlàcácanunaki,gọitheotênngườichaAncủamình.Họthựchiệnnhữngmệnhlệnhcủacácvịthầnvĩđạimộtcáchvôđiềukiện;nhưngbảnthânhọlạikhôngcóquyềnđiềuhànhmộtcáchđộclập...Giađìnhcủacácvịthầnngàycàngđâmchồinảylộc...VàcácvịthầnđãphảicầuxinsựgiúpđỡcủaEnkianhmình(emruộtEnlin),đểEnkitìmraphươngpháptănggấpbộisốlượngthứcănvànướcuống.EnkiđãbướcrakhỏivựcthẳmcùngvớinữthầnlòngđấtNinmac,vàtheosauhọlàcảmộtđámđôngnhữngngườithợđồgốmhùngdũng,họđemtheocảnhữngnắmđấtsét.NhiềuvịthầnnamnữtụtậplạiđểxemviệclàmtinhxảocủaEnkianhminhvà của bàmẹ thầnNinmac. Enki đã tổ chứcmột lễ tiệc dành cho các vịkháchcủamình.BảnthânEnkivàNinmacuốngquánhiềurượuvang,khiđangloạngchoạngdosaysưa,mệtmỏi,họbắtđầunhàođấtsét.Ninmacbắtđầunặnngườiđầutiên,nhưngtaycủavịnữthầnbịrun,dođókỹnăngchưađủvàhìnhngườibằngđấtsétkhôngđượcnhưý.Đólàthânhìnhngườiphụnữbấtthụ,khôngcókhảnăngsinhconđẻcái.Enkiđưamắtnhìnvịnữthầnvà thốt lên: "Không sao, cứđểchongườiđànbàấy sống,và sẽ tìmđượccôngviệcchongườiấy...Ởtrongnhàdànhchophụnữ".Ninmaclạidùngđấtsétnặnmộtngườikhác,vàlạikhôngđạt.Đólàmộtngườikhôngcógiớitính,khôngphảiđànông,màcũngchẳngphảiđànbà.Enkinhìnvàotượngđấtvàquyếtđịnhsốphậncủanó:"Đâylàhoạnquanởtriềuđình"…Enki... quyết định tựmìnhbắt tayvàoviệc.Enki dùngđất sét nặn ramộtthânhìnhmới,nhưngnólạicòntồitệhơnnhữngthânhìnhđãđượcnặnratrướcđó.Đólàmộtngườiyếuđuối,còicọcvàkhôngcótríkhôn...Dotácphẩmcủamìnhkhôngđạt,Enkiđiêntiếtlênbópnáttượngđấtvàlạinhàonóvàonắmđấtsét.RồiEnkibắttayvàoviệc,laođộngchậmhơn,cẩnthậnhơn.ĐếnlầnnàyEnkiđãthànhcông,đãnặnranhữngngườiđànông,đànbàđềukhỏemạnh, thôngminhvàgiốnghệtvớicácvị thần.Chỉcóđiều làhọbịtướcmấtquyềnbấttử,họphảianphậnthủthường,quythuậnphụcdịchchogiađìnhvĩđạicủacácthầnnam,thầnnữ".NhữngcâuchuyệnthầnthoạiởSumer,khoảngIII-IVnghìnnămtrướccôngnguyên,làmộttrongnhữngcâuchuyện thần thoại cổ xưa nhất trên Trái Đất, đã thuật lại nguồn gốc conngườinhưthếđó."ThoạttiênchỉcóHaốt,sauđóHaốtsinhraGêa-nữthầnTráiĐất,vànữthầnTráiĐấtsinhraBầuTrời-saoThiênVương,vàtừcuộchônphốicủa

họ,cácthầnkhổnglồTitanđãđượcsinhra...Vàcuộcchiếnđấugiữanhữngvịthầnấyvớinhauđãbắtđầu,Crônđãchiếnthằng(Cromos-"thờigian");nhưngvị thầnnày lại sợconcáinổi lênchống lạimình, lậtđổmình,nhưchínhCrônđãlậtđổchamìnhlàSaoThiênVương.Crônquyếtđịnhtựgiảithoátmìnhrakhỏiconcáibằngcáchnuốtchúngđi.Nhưngngườimẹ-nữthầnGêa,đãchedấuđứaconcuốicùngsaukhichoCrônnuốtmộthònđádàithaythếchođứacon.ĐứaconđócótênlàZép.Zépđượcnuôidưỡngbằngsừngcủamộtcondêcáicóphépmàunhiệm-nữthầnAman.KhiZépđãtrưởngthành,liềnlậtđổCrôn,giamcácvịthầnkhổnglồTitanvàolòngTráiĐất,giảithoátchocácanhchịemcủamìnhrakhỏibụngCrôn...CácvịthầnchuyểnsangởnúiÔlempơ(ThầnSơn),vàconngườiđượcsinhra từcácvịthầnấy"-nhữngcâuchuyệnthầnthoạiCổHyLạpđãnóinhưvậyvềcộinguồncủathếgiớivàconngười."Trongbuổihoangsơ,chúa trờiđãsáng tạoraBầuTrờivàTráiĐất.TráiĐấtkhôngcóhìnhdạng,hoangvắngvàvĩnhviễnchìmđắmtrongbóngtối.Khắpmọinơichỉcónướcphủđầy,phíatrênnướcchỉcóthầnlinh...Sangngày thứnăm, chúa trờimới ban sự sống chonhững conquái vật ởbiểnvàtấtcảnhữngconvậtkháccónhiềusứcsốngởtrongnước,vàchocảchimbayliệngtrênmặtđất.Chúatrờiđãcầuphúcchochúngsaukhinói:hãysinhsôi,nảynở,hãylấpđầybiểncảcũngnhưkhôngkhí.Sangngàythứsáu,chúatrờisángtạoragiasúc,cácloàibòsátvàtấtcảcácđộngvậtkhácbiếtđi lại trênmặtđất.Vàcuốicùngmớisáng tạoraconngười theohìnhdạngtươngtựvớibảnthânmình,đểconngườithốngtrị toànbộTráiĐất,thốngtrịmuônloàiđãsinhravàlớnlêntrênTráiĐất"-kinhthánhđãnóinhưvậy."BanđầubiểncảbaophủTráiĐất,ởtrênsườnnhữngrặngđánhôlênkhỏimặtnước,ngoàinhữnganhhùng"vĩnhcữu",đãcócác"relamanerini"(haylà"inapatua"-nhữngnhómsinhvậtyêuđuối,cácngón tay,ngónchânvàrăng còn dính chặt lại với nhau, tai vàmắt còn bị khép kín). Những "ấutrùng"ngườigiốngnhưthịtsốngđãsốngởtrongnước.SaukhiTráiĐấtđãkhôráođi,ôngtổ"thằnlằn"tôtemmớitừphươngbắctới,dùngdaođátáchtừngphôingười ra, rạch thủng tai,mắt,mồm,mũi,cácngón taychânchonhữngngườiấy...dạychocáchlấylửabằngcáchcọxát,dạynấuăn,chohọgiáomác,đầumâu,lao,cấpchomỗingườimộtsuringa(thầnhộmệnh)củamình, chia loài người ra thành cácbộ tộc, cáchạngbậckết hôn" - nhữngchuyệnthầnthoạiởnướcÁođãnóinhưvậy.Còncóthểdẫnrarấtnhiềuthídụvềnhữngchuyệnthầnthoạinàykhácgiải

thíchnguồngốcconngườinhưthếnào.Dễdàngnhậnthấyrằngtấtcảnhữngchuyệnấyđềuthốngnhấtvớinhauvềnghệthuậtvàđôikhilàsựhưngphấnđẹpđẽcủatrí tưởngtượngvà...hoàntoànkhôngđúngđắn.Nhữngchuyệnthầnthoạiấyphảnánhlònghammêkhôngthểnàokìmhãmđượccủaconngườimuốnnhậnthứclịchsửcủamình.Nhữngngườicùngthờivớichúngtacũngđangvươntớinhậnthứcấy.Nhưngkhácvớingườicổđại,conngườihiệnđạibiếtsửdụngnhữngsựkiệnkhoahọcđíchxácchophépgiảiđoánbímậtđãchiphốitưtưởngcủaconngườitrongnhiềunghìnnămnay.Nhữngcuộckhaiquậtcủacácnhàkhảocổở thếkỷXVIII -XIXđãđánhmộtđònđầutiênvàocácquanniệmtôngiáo.Thậmchíbâygiờ,theosựthừanhậncủacácnhàkhoahọctưsản,khôngcòncóaithậtsựtinrằngthếgiớiđãđượctạonêntrongvòngsáungày.Thếmà200-300nămtrướcđây,niềmtinvàosựhiểnnhiênởbứctranhvềsựsángtạotheokinhthánhlàđộctônvà phổ biến. Chỉ có các chi tiết là được giải thích thêm.Ví dụ, vào năm1650,tổnggiámmụcAilenlàJ.Usê,dựavàokinhthánh,đã"tínhrađược"mộtcáchcặnkẽtuổicủaTráiĐất.Theocáctínhtoáncủavịtổnggiámmụcnày,buổisángsángtạolàvàonăm4004trướcngàythiênchúagiángsinh(lễNôen).Những người khác theo thuyết giáo quyền đã "giải thích rõ thêm"ngàytháng:"conngườiđãđượcsángtạoravàongày23tháng10lúc9giờsáng".Aicóthểtranhcãivớinhữngngườiấy?Khôngcóaicả,tấtnhiênlàthế.Lúcbấygiờchưacókhoahọchiệnđại,chưacókhoahọcduhànhvũtrụ,khoahọc khảo cổ vẫn chưa được hình thành. Nhưng vào thế kỷXVII,một sốngườidohamthíchđãbắtđầuđểýđếnnhữngvật tìmđượcngẫunhiênởdướiđấtvàđãgópnhặtchúnglại.TrongthếkỷXVII,mộtngườiPháptênlàIsacđêlaPeiređãbắtđầunghiêncứubộsưutậpnhữnghònđábịđẽomộtcách"kỳlạ"doôngthunhặtđượcởmộtlàngquêtạiPháp.Trongcuốnsáchdoôngcôngbốmộtcáchvộivàng,đãnêuragiảthuyếtnhữnghònđáấydonhữngngườinguyênthủysốngvàothờitrướcAđamchếtạora.Taihọađãđến với cuốn sách, và số phận điển hình dành cho nó ở thời đó là : năm1655,cuốnsáchbịthiêuhủy.Còntácgiảthìgặpmay-ôngbịbỏtù.Cũngcóthểcònxảyratồitệhơn.Lúcbâygiờ,thườngthìngườitađốtsáchđồngthờiđốtluôntácgiảcủanó.Nhưngcũngnhưtrướcđây,vẫntiếptụctìmthấynhữnghònđábịđẽomộtcách"kỳlạ".Thêmvàođólànhữngchiếcxươngđược"hìnhthành"khôngphảilàthiêntạo.Mộtsốtrongnhữngchiếcxươngấycókíchthướckhổnglồ, rõ ràngchúngkhôngphải làxươngcủabấtcứđộngvậtnàohiệnđangsống. Trước đó, người ta cũng đã tìm được những chiếc xương lớn. Khi

không biết chúng là xương của loài vật nào, người ta thêu dệt nên nhữngchuyệnthầnthoạivềngườikhổnglồvàdườngnhưnhữngdicốtấylàcủangười khổng lồ.NgườiHy Lạp cổ đại, khi nhận nhầm xương voimamut(Elephasprimigenius)vàxươngcủanhữngđộngvậthóa thạchkhác làhàicốtcủangườikhổng lồvàcủacácanhhùng,đôikhihọđãxâydựng lăngtẩmtrênnhữngbộxươngấyđểđềnđáplạibằngtấmlòngtônkính.Mãivềsaunày,vàothờitrungcổ,nhàthờđãchứngminhrằngnhữngchiếcxươngấy-dicốtcủanhữngngười"cổlỗ"đầutiên,củachínhnhữngngườimàthượngđếsángtạonênbằngtaymình.ỞViên,trongnhàthờthờthánhStêfan, cho đến nay, vẫn trưng bày xương voi mamut như những di cốtngười khổng lồ theo kinh thánh.Cònmột số người trong số nhữngngườitrông coi nhà thờ, thậm chí đã "tính ra được" tầm vóc của những ngườikhổnglồấy.Vídụ,theoýkiếncủahọ,Ađamcóchiềucao39m86cm41mm,vàbàEva-36m6cm29mm.NhưngcũngchínhởthếkỷXVII,khigiảithíchrõthêmgiờphútsángtạorathếgiới,vàđãtínhrađượcchiềucaocủaAđamvàEva,mộtsốngườicótâmtrạnghoàinghibắtđầusuynghĩrằngngàyxưamộtsốlượngkhổnglồcácsinhvậtđãsốngchenchúctrênTráiĐấtvàsauđóchúngđãbịtuyệtchủng.Cùngvớixươngcốtcủanhữngđộngvậtđãbịtuyệtchủng,ngườitatìmthấycácdi cốt củangườivànhữngcôngcụbằngđá.Thếnhưng,phần lớncácnhàkhoahọcvẫn tiếp tụcnghi ngờ công cụbằngđá - đó chính là nhữngcôngcụthậtsự.Ngườiđầutiêncốthửhệthốnghóanhữngcôngcụbằngđá,làmộtsĩquanhảiquânngườiPháp,tênlàJacBusêđêPect.Đólàmộtngườicóbảntính.Ôngbắtđầuphụcvụtrongquânđộirấtsớm(năm14tuổi).Sauđóôngđidulịchnhiềuvàviếtnhiều.Đếntuổi50,ôngquayvềvớikhảocổhọc.Cùngvớihaibạnđồngnghiệp,ôngđãtìmthấyrìuđátrongcùngmộtlớpvớirăngcủavoihóathạch.Cũngởchỗấy,ôngpháthiệnđượcmộtsốlượnglớnnhữngvậtphẩmđadạngđượcchếtạotừcácloạiđákhácnhau.Mộtsốvậtphẩmtrongsốđógiốngnhưnhữngchiếcrìu.Năm1838và1839,ôngtrưngbàybộsưutậpcủamìnhtrướchai"hộikhoahọc"Pháp.Nhữngngườicómặtđềutỏralãnhđạm.ĐêPectdùngtiềncủamìnhchocôngbốbảnmôtảnhữngvậttìmđượctrongmộtbộsáchnămtập.Nhưngtrongnhiềunăm,nhữngcuốnsáchấyđãkhôngđượcđếmxỉatới.Cuốicùng,PectyêucầucửmộtủybancóuytíntừPariđếnđểthẩmtranhữngpháthiệncủaông.Nhưngủybanấyđãkhôngđến.Lúcấy,ônggiớithiệubộsưutậpcôngcụcổxưachonhàbảotàngPari,thếnhưng,ngayđếncâutrảlời,ôngcũngkhôngnhậnđược.

Khôngítnhữngkhókhănnhưthếvànhữngkhókhănkhácnữađãdiễnratrênconđườngcủanhữngngườikhámpháđầutiên.Khókhănchủyếutrongsốnhữngkhókhănấylàkhôngcóphươngphápnghiêncứukhoahọc,chínhđiềunàyđãlàmnảysinhnhữngnghivấnđủmọikiểuvàthậmchícảviệckếttộighêrợnđốivớicácnhàkhoahọc.Ngườitađãkểmộtchuyệngiễucợtnhưthếnày.Cómộtphụnữgặpmộtngườigiốngnhưnôngdânđangngồiđậpđábênvệđường.Ngườinôngdânđãtrảlờicâuhỏiôngấylàmcáigìđấy,nhưthếnày:"TôichếtạonhữngcôngcụtiềnsửchongàiđêPect".VàcũngởngaytrênđấtPháp,vàothờigianđầucủanhữngnămthứ50củathếkỷXIX,ởngoạiôXen-Asen,trongmộtnămngườitađãđàođược800cái"rìu",còntrongvòng25nămkhaiquật,sốlượngrìutìmđượclàgần20nghìn.Sauđó,khôngcònaicóthểbuộctộiđêPectlàgiảmạonữa.Ởnhữngnướckhác,ngườitacũngđãđàođượcởnhữngđộsâulớncácloạicôngcụbằngsiliccùngvớixươngđộngvậthóathạch.Những bộ xương và công cụ tìm được ở những độ sâu khác nhau trongnhững lớpđất rấtdày làcát, sétvàcác loạiđấtđákhác,chứngminh rằngchúngcótuổikhácnhau.Lẽđươngnhiên,nhữngxươngvàcôngcụnằmởlớpđấtsâuhơnthìsẽcổxưahơnnhữngxươngvàcôngcụnằmởnhữnglớpđấtphíatrên.NhàđịachấthọcV.Xmitđãthửtínhtấtcảcáclớp.ChỉriêngởnướcAnhđãcótới32lớp.Năm1859,mộtủybancóuy tíncủanướcAnh,chứkhôngphảicủanướcPháp,đãđếnđịađiểmkhaiquậtcủađêPect.TrongsốcácthànhviêncủaủybancónhàđịachấthọcnổitiếngS.LaienvànhàkhảocổhọcĐ.Evan.Họđãxemxétnhữngchỗcócácvật tìmđượccủađêPectvàhọ tự tiếnhànhkhaiquật.Chânlýcổxưacócâu-khôngcónhàtiêntri trongtổquốccủamình -một lầnnữađãđượckhẳngđịnh.Kết luậncủaủyban lànhất trí :BusêđêPectđãđúng.Dòngtháccácsựkiệnđãlớnlên.Cầnphảinghiêncứuchúng.VàS.Laienđãcốgắnggiảiquyếtnhiệmvụấy.Ôngviếtcuốnsách"Cơsởđịachấthọc"màvàothờibâygiờlàkhámạnhdạn.Trongmộtcuốnsáchkhác-"Thờicổđạicủaconngười"(1864),S.Laienchứngminhnhữnghònđáđượcchếtạothôsơlànhữngcôngcụcủangườicổxưa.Thờicổđạicủanhữnghònđáấyđượckhẳngđịnhbởithếnằmởđộsâulớnvàbởinhữngđộngvậthóathạchmàxươngcủachúngđãđược tìm thấycùngvớicôngcụvàxươngngười;nếubâygiờ,cáclựccủatựnhiêngâynêngió,cácdòngchảy,hoạtđộngcủanúilửa,sựsảnsinhracáctinhthểvàhìnhthànhnúi,thìcũngchínhnhữnglựcấyđãtạonênnhữnglớpđấtsét,cátvànhữngtrầmtíchkhác.

NhữngýtưởngcủaLaienđãkíchđộngĐacuyn.Saunày,ôngđãcôngkhaithừanhận"địachấthọclàưuthếvĩđạitrongcácphươngphápcủaôngđốivới công việc"... Lúc bấy giờ,Đacuyn đã có thời gian để suy ngẫm: ôngđangở trênchiếc tàuBigơnđivòngquanhthếgiới.Haimươibanămtrôiqua, và S. Đacuyn đã công bố công trình "Nguồn gốc các loài bằng conđườngchọnlọctựnhiên,haylàsựbảotồnnhữnggiốngcóđiềukiệnthuậnlợitrongcuộcđấutranhgiànhsựsống".Trongcuốnsáchnàyôngđãdùngmộtkhối lượngkhổng lồcácsựkiệnđể luậnchứngchonhữngquanđiểmcủamình.Thậtra,ôngviếthãycònítvềconngười,màchỉchophépmìnhnhậnxétrằnglýthuyếtmàôngđưaracóthểsoisángvấnđềnguồngốcvàlịchsửcủaconngười.Năm1861ởPhápđãxuấtbảncuốnsáchcủaE.Lactê"Nhữngnghiêncứumớiđốivớivấnđềvềsựtồntạicủaconngườivàcácđộngvậthóathạchcỡlớnđặctrưngchothờiđạiđịachấtcuốicùng".LactêủnghộBusêđêPectvàkhẳngđịnhcôngcụbằngđávàvậtphẩmbằngxươngcóhìnhtượngđộngvậtbịtuyệtchủngchạmtrổtrênchúnglàcủanhữngngườiđãsốngcùngthờivớinhữngđộngvậtấy.Năm 1863, T. Hecxli công bố cuốn sách "Vị trí của con người trong tựnhiên",trongcuốnsáchnày,lầnđầutiên,ôngđặtcơsởkhoahọcchoquanđiểmvềsựgiốngnhaugiữangườivớivượn,đặcbiệtlàgiốnghắctinhtinhvàvượngôrila.Ôngxácđịnhnhữngsinhvậtấylànhữnghọhànggầngũinhấtcủaconngười.Năm1871,Đacuynchocôngbốtácphẩmcơbản"Nguồngốcconngườivàsựchọnlọcgiớitính".Đángtiếclànhiềungười,trongsốđócócảnhữngnhàkhoahọc,lạikhẳngđịnhrằngĐacuynvàHecxlichứngminhnguồngốcconngườilà từnhữngconvượnnhưhiệnnay.Nhiềuýkiếnlạivanglên:nếunhưthừanhậnhọcthuyếttiếnhóacủaĐacuynthìcónghĩalàđồngýrằnghắctinhtinhhoặcgôrilalàtổtiêncủachúngta.Mốiáccảmđốivớiquanniệm về họ hàng trực tiếp với vượn đã được phổ biến rộng rãi, sự tầmthườnghóatưtưởngchủđạođãkìmhãmviệcthừanhậnhọcthuyếttiếnhóa.Ngoàira,lúcấyvẫncònchưahiểurõcơchếcủatínhditruyềnvàbiếndị.Vàmặcdùvàonăm1865,nhàkhoahọcTiệpKhắcG.Menđencôngbốcôngtrìnhvềnhữngđịnhluậttruyềncáctínhtrạngditruyềndoôngpháthiệnra,nhưngcôngtrìnhđócũngkhôngaiđểýđến.Cũng vào những năm ấy, một ý kiến khác, ý kiến "thiếu một mắt xích"

(missinglink),lạinảysinh,trongnhiềunămnóđãdàyvòcácnhàkhảocổvà nhân chủng học. Lại bắt đầu tìm kiếm các sinh vật hóa thạch là khâutrunggiangiữavượnvàngười.Nhưngkỹthuậtthìlúcấymộtphầnnhữngmắtxíchnhưvậyđãđượcbiếtrõ.Ngayvàonăm1856ởĐức,trongthunglũngNêanđectangầnĐiuxenđo,đãpháthiệnđượcmộtchỏmsọ,mộtmẩuxươngvaivàmộtsốdicốtcácchicủangườihóa thạch,dođó conngườinàyđã có tênnêanđectan (theođịađiểmtìmthấyđầutiênnhưđãđượcthừanhậntrongkhảocổhọc).Thậtra,nhữngmẩuxươngấyđãđượctìmthấykhôngphảivàolúctiếnhànhnhữngcuộckhaiquậtkhoahọc,màlàngẫunhiên-khilàmsạchmộtcáihangnhỏ,mộtsốcôngnhânđãtìmthấychúngtrongmộtlớpđấtsétsâuhaimét.Hơnnữa,ngườitađãpháthiệnchúngvàolúcchúngđãbịđưavàobãithảicùngvớiđấtsét.Mộtsốngườiquảquyếtrằngđólànhữngdicốtcủamộtcongấuởhang.NhưngFunrốt,mộtgiáoviênđịaphương,đãxácđịnhmộtcáchchắcchắn-đólàxươngngười.Khixétđoánchỏmsọ,khácvớingườihiệnđại,ngườinêanđectancócungtrênlôngmàyphát triểnmạnh, trándô,hộpsọdẹtởphía trướcvàdôraởphíasau.R.Virkhôp,mộtnhàkhoahọcnổitiếng(làbácsĩvàlànhànhânchủnghọc)đã"nghiêncứu"nhữngchiếcxươngởNêanđectanvàtuyênbốrằng tấtcảnhữngđặcđiểmnày làkếtquảcủabệnh lýbẩmsinh (dobệnhgiangmai,nghiệnrượu,vàv.v...)vàkhôngthểnàolà"cổxưa"nhưcácnhànghiêncứukhác(đángtiếclàlạiítnổitiếnghơn)đãphánđoánvềđiềuđó.VàVirkhôplạikhôngđơnđộc.MộttrongsốcácchuyênviêngiámđịnhđãgọingườinêanđectanlàmộtngườiHàLangià,chuyênviêngiámđịnhthứhaigọiđólàngườiKen[3],chuyênviêngiámđịnhthứbachođólàngườimanrợhoặcngườimắcchứngđần,vàkhẳngđịnhsẽkhôngbaogiờtìmthấymộtvậtmẫunhưvậynữa.UytíncủaVirkhôpvàcủanhữngngườiủnghộôngđãhoàntoànđủđểchonhữngvậtđãtìmđượccựckỳquantrọngnhưvậyởthunglũngNêanđectanbịlãngquêngần30năm,chotớikhicùngmộtlúctìmđượchaibộxươngnêanđectantrongnhữngcuộckhaiquậtởhangSpithuộcBỉ.Đãgặpnhữngdicốthọngườiởđâyvàsớmhơnnữa,songlúcđóngườitakhôngnhậnrachúng.Bâygiờngườitađãtìmthấyxươngngườiởtrongcùngmộtlớpvớixươngcủatêgiáccólông,củavoimamutvàcủanhữngđộngvậtcóvúhóathạchkháccùngvớinhữnghònđábịđẽomộtcách"kỳlạ"-chínhlànhữnghònđámàđêPectcholàcôngcụcủangườicổđại.Bâygiờ,nhữngvậttìmđượcấyđãđượclàmsạchmộtcáchcẩnthận.Người

tatáchđấtrathànhnhữnglớpkhônglớntheođườngnằmngang,hếtlớpnọđếnlớpkia.Ngườitaghinhậncácditíchhóathạchcùngvớivậtchứngđểkhôngcònnghingờrằngcảxươngngười,cảcôngcụvàcảxươngcủađộngvậtđãbịtuyệtchủng,cóliênquanchặtchẽvớinhau,hoặcítnhấtchúngcócùngmộttuổi.Phươngphápcủamộtkhoahọcmớiđãhìnhthành-tiềnsửhọchoặckhảocổhọcsơkhai,nhưsaunàyngườitađãgọinhưvậy.Nhưngvấnđềkhôngphải làở têngọi.Điềuquan trọng làkhoahọcđóđãchứngminhđượcquyềntồntạicủamình.Khảocổhọcsơkhai,màcáchđâykhônglâucònbịnguyềnrủacôngkhai,đãđượccácđạidiệncótàinăngnhấtcủanhàthờnghiêncứu.ĐặcbiệtđượccangợilàlinhmụcG.Brêin.CuốithếkỷXIXđãcómộtloạtcácpháthiện,vàpháthiệnđầutiêntrongsốđó - trên hòn đảoGiava xa xôi. Bây giờ trên sôngBengavan Sôlô (SôngLớn),ởgiữaxómTrinin,cómộtcáibiakỷniệmnhỏbằngđávớidòngchữ:"P.E.175m.ONO.1891-1893".Bạncứhỏibấtcứngườidânnàothìdòngchữbíẩnấyrõnghĩangay.Dòngchữấycónghĩa"Pithecanthropuserectus(nghĩalàngườivượnđithẳng)đãđượctìmthấycách175mvềhướngđông-bắc-đông,năm1891-1893".Chínhởnơiđây,bácsỹquânyEvgeniĐuyboađã tìm thấy chỏm sọ, xương đùi, răng của người còn cổ xưa hơn cảnêanđectan. Cùng với di cốt của pitêcantrôp, cũng trong lớp đất ấy có cảxươngvoi,têgiác,hàmã,heovòi,sơndương,khỉmacac.Năm1894,Đuyboacôngbốbàibáo"Pithecanthropuserectus,dạngchuyểntiếpkiểungườiGiava".Nhưngnăm1895,trongmộtcuộchọpđặcbiệtcủacáchộinhânchủnghọc,dân tộc học và lịch sử sơ khai ở Beclin, chủ tịch danh dự (cũng vẫn làVirkhôp)đãquyếtđoántuyênbố:"TấtcảnhữngđiềumàĐuyboanóiđềukhôngphảilàbằngchứng.Đóchỉđơngiảnlàvượngibônkhổnglồ,vàchỉcóthế".NhưngĐuyboacónhữngngườiủnghộ-thuthậpquánhiềunhữngvậttìmđược"kỳlạ"ấyđểchochúngbịbácbỏmộtcáchđơngiảnnhưvậyhaysao.(Thậtra,Đuyboađãtừbỏquanđiểmcủamình).NhưngvàođầuthếkỷXX,đãchứngminhđượcmộtcáchhiểnnhiênrằnglịchsửcủaconngườikhông phải bắt đầu vào năm 4004 trước công nguyên và thậm chí khôngphảivàonăm5199trướccôngnguyênnhưgiáohoàngGrigoriVIIđã tínhra,màítnhấtlà100hoặc400nghìnnămtrướcđây.Năm1918-1923,nhàđịachấthọcThụyĐiểnG.Anđecsơntiếnhànhkhaiquậtở thị trấnChuKhẩuĐiếm,cáchBắcKinh40kmvềphíađôngnam.Đầutiênôngtìmđượcnhữngmẩuthạchanhđãđượcđẽo,vàsauđó,cùngvớixươngcủađộngvật,ôngđãpháthiệnđượcrăngngười.Mộtchuyêngia

vềsọhóathạchngườiCanađalàĐ.Blêccũngthamgiavàocuộctìmkiếm.Sauhaimùa(1927-1929)đãđàobới,sànglọc,nghiêncứugần4nghìnmétkhốiđất,ngườigiúpviệccủaBlêclàPenVenTrunđãtìmthấyxươngsọ.Sinantrôp[4](Pithecanthropuspekinensis)-ngườihóathạchđãcótênnhưvậy,sọcủangườinàyđượctìmthấyởthịtrấnChuKhẩuĐiếm(haylàởtrênđồiXươngRồng).Năm1930,lạitìmthấyởđâynhữngdicốtcủamộtchiếcsọnữavàngoàiracònpháthiệnđượcnhữngmảnhsilicgiốngnhưcôngcụbằngđávàtroởcácđốnglửa.Đ.Blêclàmviệckhôngbiếtmệtmỏi,thậmchílàmviệccảbanđêm... Cómộtlầnvàobuổisángsớm(1934),khiđếnnơi làmviệc,người thưkýbắtgặpBlêcđãchếtcứng.Blêcđangngồisaumộtchiếcbànviếtvàcầm trong tay sọSinantrôp...Nhữngcuộckhaiquậtvẫnđượctiếptục.Năm1938,ởthịtrấnChuKhẩuĐiếm,ngườitađãlôiratừ trongmột cái hang những bộ di cốt của khoảng không ít hơn 38 - 40người.Tuổicủanhữngvậttìmđược-350-400nghìnnăm.Năm1937,nhànhânchủnghọcngườiĐứcR.FônKênigxvanđãpháthiệnđượcchiếcsọpitêcantrôpGiava.Năm1939,khisosánhpitêcantrôpGiavavớisinantrôp,R.KenigxvanvàF.Veiđenrêcđãđiđếnkếtluậnhaidạngấyđềulàpitêcantrôp.BâygiờchúngtanhớlạinhữngvậttìmđượcởĐứcvàonăm1907.Khiấy,cáchthànhphốHaiđenbec17km,phíadướilàngMaer,trongmỏcát,ởđộsâu20m,ngườitatìmthấyhàmdướirộngbản,nặng,khôngcóphầnlồiởdưới cằm, cùngvới răngngười cókích thước lớn lạ thường.Đó làxươnghàmvượnvớirăngngười-xươnghàmpitêcantrôp...NhưngtấtcảnhữngpháthiệnđãcóởchâuÂuvàchâuÁđãbịlumờđisovớinhữngpháthiệntrongvònghaimươinămmớiđâyởchâuPhi.NgayS.ĐacuyncũngđãchỉrarằngchâuPhilàquêhươngđầutiêncủaconngười.NhữngdicốtcủatổtiênhóathạchcủaconngườiđãđượcbiếtđếnkhálâuởchâuPhi.Năm1924,từthịtrấnTaung(CộnghòaNamPhi),ngườitađãđưamộtchiếcsọđếnchogiáosưR.ĐactởtrườngđạihọctổnghợpIôhanesbua.Đactphảimấthơnhaithángmớitáchđượcđávôiđãbịđóngcứngởphầntrướcsọvàởhốmắtra.Thậtkỳlạ,dicốtcủangườiđãđượctìmthấyởđồngcỏprerithuộcNamPhi,cáchxarừngthưavàrừngrậm.Ởđây,theoýkiếncủacácchuyêngia,khíhậukhôngthuậnlợiđãkhônghềthayđổi,ítnhấtlàtrongsuốt70triệunăm(từcuốikỷphấntrắng-kỷCreta).ChiếcsọởTaung thậtkhôngbình thường.Mặcdùnó làmộtchiếcsọcủamộtđứatrẻ(người tagọinólà-"bêbiởTaung").Khối lượngnão[5] khá

lớn-520cm3,trongkhiđókhốilượngnãocủahắctinhtinhtrưởngthànhchỉcó320-480cm3.Sọhẹpvàcao,chứkhôngphảithấp,dẹtvàrộngnhưởvượn.Cungtrênlôngmàygầnnhưkhôngnổirõ.Răngkhágiốngvớirăngngười.Hình2.Sựbiếnthiênkhốilượngsọvàsựbiếndịchchỏmsọvàlỗchẩm.

CaonguyênkhôhạnmàngườivượnđãsốngbịtáchbiệtvớisôngZambêzibởimộtvùngđấttrốngtrảivàrộnglớn.Vềphíatây,từĐạiTâyDươngđếnRôđêzialàsamạcCalakhari,cònởgiữaRôđêziavớirặngnúiconRồnglàsavantrảirộngra.Nhấtđịnhđịathếtựnhiênấyngăntrởbấtcứnhữngconvượnnàocóđờisốngnửatrêncây,nửadướiđấtnhưgôrilavàhắctinhtinh,dichuyểntừphíanamlên.Nhưngchỉcó"bêbiởTaung"vànhữngbàconcủađứatrẻnàylàkhôngbịngăntrở.Tạisao?Vẫnchưarõ.Đact gọi hóa thạch mới là ôstralôpitec (Australopithecus), nghĩa là vượnphươngnam,vàôngnêuragiảthuyếtlàvấnđềnàycóliênquanđếncáimắtxíchgiữavượnbậccaovàngườisơkhai.Thếnhưng,theocáchdiễnđạtcủachínhbản thânĐact thìông"khôngcókhảnăng thuyếtphụcbất cứai tinrằngbêbilàtổtiên".Vấnđềlàởchỗtrongsuốt12nămtrời,vậttìmđượclàduy nhất - chomãi tới tận năm 1936, vẫn không tìm đượcmột cái gì đógiốngnhưvậy.Năm 1936, ở Stecfôntêin (cũng không xa Iôhanesbua), khi nổ mìn tronghang,R.Brumđãpháthiệnđượcnhữngmảnhsọcủaôstralôpitec,vàchúngcómộtsốnétđộcđáo.Năm1938,cũngởchỗđó(ởCrômđrai),ngườitatìmthấynhữngmảnhsọcủamộtdạngôstralôpitecmới,màBrumtáchrathànhmộtloạihìnhđặcbiệt-plêziantrôp"parantrôp,nặngnề"(theochữHyLạp-"họhàngcủaconngười").Brumchoinbảnbáocáotổngkếtvềnhữngvậttìmđược ấy ởLuânĐôn, trongmột bài báo có tên "Không cònmắt xíchthiếunữa!".Ngaysauđó,ởCrômđrai,ngườitađãpháthiệnđượcphầndướicẳng tayphảivàmộtsốxương tay trái,cònởStecfôntêin-xươngđùicủaôstralôpitec. Đã xác định được tuổi của ôstralôpitec này - đó là mộtôstralôpiteckhônglớn,đithẳng,hệrăngrấtgầnhệrăngcủasinantrôp.Các chuyên gia đã đi đến kết luận là ôstralôpitec "ởmức độ đáng kể, đãchuyểntừdùnghoaquảvàthựcvậtsangdùngthứcănbằngthịt".NgườitađãthừanhậnýkiếncủaĐact,thậmchíkểcảnhữngngườiphảnđốiông.

Năm1947,ởStecfôntêin,Brumđãtìmthấynhữngditíchcủahaichiếcsọ-mộtthanhniênvàmộttrẻem,cònnăm1948,vụnổmìnđịnhkỳđãhấttunglênmộtsọphụnữgầnnhưnguyênvẹn.Dầndần,đãcóđượcbộsưutậpgồm200 chiếc răng, năm sọ nguyên vẹn và 8 sọ không nguyên vẹn của dòngôstralôpitec.Vàởmọinơiđềuthấyhàicốtcủaôstralôpiteccùngvớihàicốtcủavượnbabuin(Papiocynocephalus)cósọbịdậpvỡ.Đactđãkhảosát42sọbabuintìmđượcởNamPhivàpháthiện27sọtrongsốđócódấuvếtcủanhữngđònđánhtừphíatrước,còn6chiếcsọ-códấuvếtcủanhữngđònđánhtừphíasau.Ôstralôpitecđãdùngcáigìđểđụcthủngsọ?Saukhi nghiên cứuhơn7nghìn chiếcxương tìmđượcởMacapangat(CộnghòaNamPhi),Đactđiđếnkếtluận:ôstralôpitecđãchếtạoranhữngcông cụ đa dạng bằng xương của động vật. Hoàn toàn có khả năng làôstralôpitecchỉđơngiảndùngnhữngchiếcxươngchưaquachếtạođểlàmcôngcụ:ítnhất,7nghìnchiếcxươnglàcủa400độngvật.Trongsốđó:39sơndươngcuđu(Strepsicerosstrepsiceros),100linhdương,20lợnrừng,4ngựahóathạch,6hươucaocổ,5 têgiácvàhàmãvà45babuin.Ngoàiraôstralopitecđãsănbắtnhím,rùavàcua.Hiệnnayđãtìmthấynhữngbộxươngnguyênvẹn,mấychụcchiếcsọ,cácxươngchi,xươngchậuvàhàngnghìn răngcủadòngôstralôpitec.Đãhìnhthànhmộtquanniệmrõràngvềhìnhdạngcủanhữngvượnngườihóathạch.Ôstralôpiteccódángđithẳng,dùngcôngcụbằngxương(thậtravẫnchưacóbằngchứngcósứcthuyếtphụclàôstralôpitecđãchếtạoracôngcụ)và(điềuquantrọng)làănthứcănbằngthịt.Cònthứcănbằngthịt,nhưF.Ănghenđãviết,cóvaitròđángkểtrongtiếnhóacủaconngười.Lúcđầu,ngườitaxácđịnhniênđạicủaôstralôpiteclà1triệunăm,cònsaunàylà5-6triệunăm.Dòngôstralôpitec-nhữngtổtiêncókhảnăngnhấtcủaconngười.Saukhithừanhậnđiềuđó,phầnlớncácnhàkhoahọcđãđiđếnkếtluận,nhữngtổtiênnàybiếnđổidầndầnvàchuyểnhóathànhpitêcantrôp,đếnlượtmình,pitêcantrôplạichuyểnhóathànhnêanđectan,vàv.v...Điềuchủyếulàtấtcảnhững biến đổi ấy và sự chuyển hóa củamột loài này thành loài khác đãđượcthựchiệnmộtcáchchậmchạpvàdầndần.Ngườitađãhìnhdungnhưvậy.Nhưngcáchđâytươngđốikhônglâu,thếgiớilạikinhngạcvìmộtpháthiệnthúvị,mộtpháthiệncònquantrọnghơnsovớitấtcảnhữngpháthiệntrướcđó-pháthiệncủamộtcôngdânnướcAnhlàL.Liki,pháthiệnnàybuộcphảixemxétsựtiếnhóacủaconngườitheomộtcáchkhác.LuisLiki sinhnăm1903ởKênia trongmộtgiađình truyềngiáo.Năm13tuổiôngđãkhá thành thạongônngữvàphong tụccủanhândânKikuivàthậmchíđãđượcnhậnlàthànhviêncủamộtbộtộccủahọsaukhiđãđổitên

làXưnIastrêba.NhữngngườibạnKikuiđãdạychoôngtấtcảnhữngkỹxảosănbắtbằngcungvàlàmquenvớitậptínhcủacácloàithú.SaukhitốtnghiệptrườngđạihọctổnghợpKembriđởAnh,LikiquaytrởvềchâuPhivàquyếtđịnhhiếndângđờimìnhchokhảocổhọcsơkhai.Năm1931,ôngtổchứcmộtcuộckhảosátởhẻmvựcÔnđuvai(Olduvai).Nhữngcuộckhaiquậtởkhenúiấyvẫnđượctiếptụcchođếntậnngàynay.NhữngpháthiệncủaLikiởÔnđuvaitrộihơnhẳnnhữngpháthiệntrướcđây.HẻmvựcnàynằmởkhoảnggiữađườngtừnúiKilimanđjarô(ngọnnúicaonhấtởchâuPhi)đếnhồVictoria(mộtcáihồnướcngọtgầnnhưlớnnhấtthếgiới).HẻmvựcxẻngangquathảonguyênXerengetinóngnhưthiêunhưđốtdướiánhnắngMặtTrời.Ởđây,dâncưthưathớt,chủyếulànhữngngườiKikuidumụcnuôibò.CáclớpđấtởÔnđuvaicónhiềuđiềulýthú.Mộtmặt,nhữngdicốtcủađộngvậtcổxưanằmtuầntựtừlớpnọđếnlớpkia,tạonênkháiniệmvềlịchsửthiênnhiênởchâuPhi,mặtkhác,cũngchínhnhữnglớpđấtấychophéptheodõiđượcbứctranhtiếnhóacủaconngười.Năm1931(8thángsaukhiđếnÔnđuvai),Likiđãtìmđượcnhữngcôngcụbằngđáđầutiên.Nhưngnhữnghàicốtđầutiêncủatổtiênconngườithìmãiđếnnăm1959mớipháthiệnđược.LuisvàvợcủaônglàMêriđãlàmviệcởÔnđuvai28nămròngrã.Họkhôngcóđủtiềnđểchidùngchocôngviệcmàhọyêuthích.L.Likichỉcóthểđiđến chỗ khai quật vào thời gian nghỉ phép.Thế nhưng, khó khăn và túngthiếukhôngđedọanổicácnhànghiêncứu.Lòngkiênđịnhvàdũngcảmđãđưađến thànhcông.Mộtviệcđãgiúp íchnữa là trongnhữngnămấy,cácphươngphápxácđịnhtuổibằngphóngxạđãđượchoànthiện.Đặcbiệt làphươngphápkali-acgonđãtỏracótriểnvọngởÔnđuvai.Hẻmvựcxẻsâu100-130mvàohệtầngtrầmtíchhồluânphiênnhauvớicáclớpgiữalàtronúi lửa và đá túp, còn các loại đá núi lửa thì dễ dàng xác định tuổi theophương pháp kali-acgon. Nói cho đúng ra, những phát hiện của Liki nổitiếngđếnnhưvậylànhờphươngphápxácđịnhniênđạibằngcácchấtđồngvịphóngxạ.Vàongàyđángghinhớ-ngày17tháng7,bảnthânLikilạithấyngườikhóchịu,nênMêriphảiđiđểhướngdẫnkhaiquật.ChínhMêricóvinhhạnhtìmthấyxương(trướchếtlàmộtchiếcrăng)củavượnngườihóathạchđầutiênởÔnđuvai.Thậtthúvịlàchúngđãđượctìmthấyởngaychỗmàvàonăm1931Likitìmthấycôngcụ.Phảimấttới19ngàyđểđàolêngầnnhưtoànbộ

mộtcáisọnằmởdướimộttriềnđámàởđóđãtìmthấyrăng.Thậtra,cáisọấyđãbịvỡvụnrathành400mảnh.Nhưngchắpnốicácmảnhlạithànhmộtvậtnguyênvẹn-côngviệcquenlàmđốivớicácnhàkhảocổvànhânchủnghọc.Vềkíchthướcchiếcsọnàybéhơnsọgôrilavàngườihiệnđại,nhưngđườngnétởmặtthìgiốngvớingười.Dángđicủathânhìnhcóchiếcsọnàylàdángđithẳng,tuổiđịachất-khôngdướimộttriệunăm.Likigọivậttìmđược là zinzantrôp (Zinjanthropus) nghĩa là người Đông Phi ("zinj" theotiếngẢrậpcónghĩa"ĐôngPhi").Likichorằngđãtìmthấythêmmộttổtiênnữacủaconngười."Tuổi"củazinzantrôpđượcxácđịnhbằngphươngphápkali-acgon,thậtbấtngờlàrấtlớn-1triệu750nghìnnăm.Mùahènăm1960,trongmộthangsâuởÔnđuvai,lạicóthêmmộtpháthiệnmới.MêrivàcontraicủahaivợchồngLikilàJônatanđãpháthiệncùngmộtchỗvớixươngcủamộtconhổrăngnanhđãbịtuyệtchủngtừlâu:mộtbànchân,xươnggót,xươngđòn,xươnghàmvànhữngmảnhsọcủamộtdạngmớimàtừtrướctớinaychưahềbiết.Xươnghàmlàcủamộttrẻem11-12tuổi.Xươnghàmnàyđượctìmthấyởmộtlớpsâuhơnvàdođó,cổxưahơn.Vì vậy,Liki gọi dạngmới tìmđược là prêzinzantrôp, nghĩa là tổ tiên củazinzantrôp.Thoạttiên,cácnghiêncứuđãtạoramộtbứctranhkỳlạ:prêzinzantrôplạitỏragầngũivớingườihơnsovới"zinzantrôp".Trướchết,hãychúýđếncáitay.TheoýkiếncủatiếnsĩJ.Nape(NapierJ,...,1967),ngườiđãnghiêncứucáitayấy,"bàntaytìmthấyởÔnđuvai"đãkhámạnhvànắmchặt,và"chủcủabàntayấyhoàntoàncóthểsửdụngcôngcụ".Bànchân,khôngcònnghingờgìnữa,hoàntoàn thíchnghivớicáchđi thẳng.Thậtra,khối lượngsọnhỏhơn sovớipitêcantrôp (935cm3)và sinantrôp (1030cm3), nó chỉ có680cm3.Nhưngkhisosánhvớikhốilượngsọ"bêbiởTaung"(520cm3)vàkhốilượngsọzinzantrôp(530cm3)thìprêzinzantrôplạichiếmưuthế.Bâygiờđãbiếtđượcmấychụccáthểhóathạchnày.NhữngngườinghiêncứuhóathạchđólàL.Liki,J.NapevàF.Tôbaias(LeakeyL....,1964)đãđặtchonómộtcáitênloàimới-Homohabilis,nghĩalàngười"khéoléo".Cùngvớidicốtcủangười"khéoléo"còntìmthấynhữngcôngcụbằngđácổxưanhất.Homohabilisđibằnghaichân,cao120-140cm.Hàmtrênvàhàmdướinhỏhơn sovớiôstralôpitecbôixây (zinj), nhưnghầunhưkhôngkhácvớihàmcủapitêcantrôpvàcủangườihiệnđại.Bàntaycủangười"khéoléo"cókhảnăngcầmnắmvớilựckhálớn.Cácđốtngóntayrộngvàxươngốngtaylớnđãchứngminhchođiềuđó(Khơrixanphôva,1967).Vềmặthìnhthái,Homo

habilis kề giáp chặt chẽ với dòng ôstralôpitec. Một số nhà nghiên cứu(Iakimôp, 1976;Côtretcôva, 1969) không táchHomo habilis ra khỏi dòngôstralôpitec. Những nhà nghiên cứu khác gộp người "khéo léo" vớipitêcantrôp, sinantrôp và atlantrôp vàomột loài -Homo erectus (người đithẳng).NhữngpháthiệngâychấnđộngởÔnđuvaivẫncòntiếptụcdiễnrangaycảsaunăm1960.SaukhiL.Likiquađời,MêriLikivẫnchỉđạocáccuộckhaiquật.Ởđây trongvòng15nămvừaquađã tìmđượcnhữngchiếcsọmới,côngcụvàxươngcủangườicổxưanhất thuộcdòngôstralôpitec,vàv.v...(Ivanôva,1965;Machusin,1972;Urưxon,1976;Clark,1977).NhữngcuộckhaiquậtởÔnđuvaiđãtrởthànhmộtxínghiệpkhoahọcquốctế.Cácnhàkhảocổhọc,nhânchủnghọc,địachấthọctừnhiềunướctrênthếgiớiđãđếnđó.SựhoàinghimànhữngthôngbáocủaL.Liki lúcđầugặpphải,đã trởthành sự thừa nhận hoàn toàn nhữngphát hiện của ông.Thậmchí, nhữngngườichốnglạikiêntrìnhấtnhữngpháthiệnởchâuPhivànhữngngườiủnghộ"quêhươngđầutiênởchâuÁ"cũngđồngýrằng"nhữngquansátvàcáckếtluậnđượcrútratừdẫnliệuởhẻmvựcÔnđuvaivàcũngnhưởKêniavàÊtiôpiđãđượcthẩmtravàởmứcđộlớn,đượckhoahọcthếgiớitánthành(Borickôpxki,1980)."Cáihồ(hoặcdòngnước)đã tồn tạiởđịađiểmmàngàynay làhẻmvựcởÔnđuvai,khoảng2triệunămtrướcđây,đãlôicuốncácloàiđộngvậtkhácnhauvàkểcảngườinữađếnbênbờcủanó.Ởnhiềuchỗ,nhữngditíchlềutrạisănbắtvẫngiữnguyêntrongvịtrínhưnhữngngườisơkhaiđãđểlại:nhữngchiếcxươnggãyvỡcủađộngvật,nhữngmảnhtước(nhữngmảnhđábịvăngrakhichếtạocôngcụ)vàbảnthâncáccôngcụ.Tấtcảnhữngthứấyđềunằmtrên"mặtphẳngcổđại"trongtìnhtrạngnguyênvẹn.Thậtra,những"mặtphẳngcổđại"("khuvựcở"),tronghàngtriệunăm,đãbịchônsâuxuốngdướinhữnglớptrodày,nhữnglớpdungnham,đấtsét,trầmtíchởhồ,vàv.v...Nếunhìnchúngtừphíatrênxuốngdưới(xemsơđồ)thìtrướctiênsẽgặpnhữngcôngcụthuộcthờiđạiđồđácũmuộn.Phíadướilàmộtlớpdày45mcócáccôngcụAsen(LớpIV).Phíadướinữa-mộtlớpdày15m,ởđây,nhữngcôngcụnhưvậyítgặphơn(LớpIII).Dướilớpnày,mộtlớpdày30m(LớpII),ởphíatrênLớpIIvẫncòngặpcôngcụAsen,cònởphíadưới-chỉcócôngcụÔnđuvai(nghĩalàgiốngnhưnhữngcôngcụđãtìmđượccùngvớicácdicốtHomohabilis).Vàcuốicùng,lớpdướicùng-LớpIcóchiềudàyđến40m.Chínhởđâyđãpháthiệnđượcdicốtcủadòngôstralôpitec-zinzantrôpvàngười"khéoléo"vàcùngvớinhữngdicốtấylàcôngcụcổxưanhấtcủaconngười,đượcgọilàcôngcụÔnđuvai.Tuổicủa

nhữngvậttìmđượcđó,theophươngphápkali-acgon-1,75-1,85triệunăm.ỞphầntrêncủaLớpII,cùngvớicôngcụAsen,đãtìmthấycácdicốtđượcgọi là pitêcantrôpÔnđuvai, giống các di cốt ởGiava.Năm 1964, LêCrôClac(LeCrosClark,1967)đềnghịgọitấtcảpitêcantrôpvàsinantrôpbằngmộtthuậtngữ-Homoerectus.Phầnlớncácnhànghiêncứuđãthừanhậntêngọiấy.TrongsáchbáoởLiênXô,ngoàira,đốivớitấtcảnhữngngườicổxưanhất,đôilúcvẫndùngthuậtngữ"arxantrôp"(hoặclàarxeantrôp).

Hình3.CáclớpởÔnđuvai.

NhữngpháthiệnởÔnđuvaiđãlàmcholịchsửloàingườicổxưahơnítnhấtlà 2,5 lần.Nhưngnhữngphát hiện ấykhôngphải là duynhấtở châuPhi.NgaykhiL.Likicònsống,con traicủaông làRisacLiki,đãcómộtpháthiệnxuấtsắcởmộtđịađiểmcáchxaÔnđuvai,gầnsôngÔmô.SaunhữngpháthiệncủaR.Liki,ngườitađãnhớlạiconsôngÔmôvàhồRuđônfơ,nơiconsôngđóđổvào,vìrằngcũngởchỗđó,ởphíatâynamÊtiôpi,vàonăm1902,ngườitađãtìmthấyxươngcủađộngvậthóathạchgiốngnhưnhữngchiếcxươngđãgặpởÔnđuvai.Năm1933, nhànhân chủnghọcnổi tiếngngườiPháplàC.Arambua,trongkhiđidulịchởÔmôđãsưutầmđược4tấnxươngđộngvậthóathạch.Vàonhữngnămthứ60,chínhôngđãđềnghịcửmộtđoànkhảosáttớiđóđểtìmkiếmdicốttổtiênconngười.Ngoài ra, sựsắpxếpcác lớpcổxưaở thung lũngÔmôgiốngmộtcách lạthườngvới sự sắpxếp của chúngởÔnđuvai.Vềmặtđịa chất,miềnÔmôcũngthuộckhuvựccónhữngđứtgãykhổnglồcủavỏTráiĐấtởĐôngPhi-kéodàisuốtchâuPhitừbắcđếnnam,đượcghidấubằngnhữngchuỗihồ,vàđượcviềnquanhbằngnhữngváchđứngkhổnglồ.Cómộtthờigiannàođó,dướiđáyrãnhnứtấycónhiềuaohồvàsôngngòi,nhưngbâygiờchúngđãkhôcạnđi.ChỉcóvùngÔmôlàcònlạimộtconsông:nóbắtnguồntừvùngcaonguyênÊtiôpivàđổvàohồRuđônfơởbiêngiớiphíabắcKênia.HẻmvựcÔnđuvaicũngcósôngchảyqua,nhưngbâygiờởđókhôngcònlấymộtconsuốinhỏnào.Ngoàirakhôngcòngìnữatrừđátảng,khôngkhíbịthiêuđốtvànhữnghóathạch.ỞÔmôcònnónggaygắthơn.Ởđâycònmộtconsôngnhưngnóđangcạndần.HồRuđônfơ(mặcdùbâygiờchiềudàicủanócònđángkể-300km)cũngđãbịnhỏhẹp lạinhiều,vàmứcnướccủanóđangtiếptụcgiảmxuống.NhữngđứtgãyĐôngPhiđượcphủđầynhữngchóphìnhnónvàmiệngnúilửa.Đâylàmộtmiềnkhôngđượcyêntĩnhcủađịacầu.Nhữnglớptronúilửadàyđãphủlêndicốtngườicổxưavànhữngtổ tiêncủahọ.Nhưngnếuở

Ônđuvaitronúilửatạothànhnhữngvỉadàyhàngchụcmétvàkéodàisuốtcảmộtthờikỳkhoảng200nghìnnăm(LớpI)-cáchchúngtagầnhaitriệunăm, thìởÔmôđó lànhữngvỉa có chiềudày600m.Các lớpởÔmôcònchứađựngditíchcủahệthựcvậtvàđộngvậtởnhữngthờiđạikhádài.Hơnnữa,trongkhitìmkiếmởnhữnglớpcổxưakhôngnhấtthiếtphảixuốngtớiđộsâu600m.Trongmấytriệunămquacáclớpđãtrồihẳnlênvàsắpxếpngay gần mặt đất. Có thể đi trên những lớp đó như đi trên những chiếcxương sườn củamột bộ xương khổng lồ.Một trong số những lớp cổ xưanhấtcótuổihơn4triệunăm.ViệcnghiêncứuchitiếtvùngÔmôđãđượcbắtđầutừnăm1966,đếnnăm1967,mộtđoànkhảosátquốctếđặcbiệtđãđếnđó.ĐoànnàycùngvớimộtsốnhómdocácnhàkhoahọcnổitiếnglãnhđạonhưC.Arambua,I.Kopan,R.Liki,vàv.v...Tháng9năm1973,ởNairôbiđãkhaimạchộinghịđầutiêncủađoànkhảosátquốctế.Bamươitámngườiđãđọcbáocáo,nhữngngườithamgiakhácgửicácbàibáocủamìnhđến.Năm1976,đãcôngbốmộttậpsáchcó50bảnbáocáovàcácbàibáotổngkếtnhữngkếtquảcôngtácđầutiênởsôngÔmôvàhồRuđônfơ(EarliestMan...,1976).NgaylúcmớibắtđầucôngtácởsôngÔmôngườitađãtìmthấydicốtcủahọngười:sọ,hàngtrămchiếcrăng,cácchidướivàchitrên,vàv.v…Tuổicủamộtsốvậttìmđượctrongsốđólàgần4triệunăm.Mộtphầnsốxươnglàdicốtcủazinzantrôp(ôstralôpitecbôixây).Hơnnữaởđây,nhữngdicốtzinjnằmởcáclớptừ3,7triệuđến1,8triệunăm,nghĩalàngườiđồnghươngcóthânhìnhnặngnề(haylàtổtiên?)củaconngười,đãsốngởthunglũngÔmôgần2triệunăm.Trongvỉacótuổi3triệunăm,F.Hôuenđãtìmđược19chiếcrăngvàxươngđùicủaôstralôpitec"thanhmảnh"hơnvàrấtgiốngvới"bêbiởTaung"vàngười"khéoléo".R. Liki còn có những phát hiện lý thú hơn ở bờ phía đông hồ Ruđônfơ.NhưngpháthiệncủaR.LikitrênhồRuđônfơ(Tucan)thuộckhuvựcCôbi-Forađãgâynênnhiềucuộctranhluận.___[1]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập21,trang293.[2]Theocácnhàtriếthọcduyvậtthờixưa:tứđạilà:lửa,nước,khí,đất;ngũhànhlà:kim,mộc,thủy,hỏa,thổ.ND.[3]NgườiKen-mộtnhómngườiđãsốngởTâyâutrướcđây.ND.[4]Sinantrôp -dịch ra làngườiTrungQuốc (từchữChina -TrungQuốc,antrop-người).[5]Đạinãocủangườihiệnđạichứa11tỷtếbàothầnkinh.Tấtcảchúngđều

xuấthiệnvào thờiđiểmkhiđược sinh ra.Trongquá trình sống,khôngcómộttếbàonàotrongsốđólạiphânchiavàkhôngthểthaythếđược.Nhưngkhốilượngnãotănglêntheotuổi(nãocủatrẻmớisinhnặngtrungbình340g,sáuthángtuổi-750g,mộtnăm-970g,hainăm-1150g,banăm-1200g,chínnăm-1300g,haimươinăm-1400g(Đubinin,1977,1980).

CÔBI-FORATrongthờiniênthiếu,chínhcontraicủavợchồngLuisvàMêriLikilàRisacLikiđãtuyênbốlàcậutađãchánngấykhảocổhọcvànhânchủnghọc,cậutasẽkhônghọcngànhnàocả.Risacđãtrởthànhngườiđisănchuyênnghiệpvàđãsốngmấynămtrongrừngrậm.Thờigianđó,LuisLikiđãchuẩnbịxongchocuộckhảosátquốctếđầutiêncủa "những người săn tìm vật cổ" ở Êtiôpi.Người ta đã thuyết phục ôngthamgiacuộckhảosátđó-cuộckhảosátcủanhữngnhàkhoahọcnổitiếngnhất -C.Arambua, I.Côpen từ Pháp đến,ClacHauen từMỹ đến và củanhiềunhàkhoahọckhácnữa.Nhưngngaytrướckhilênđườngthìônglạibịốm.Cácbácsĩcấmkhôngchoôngthamgiađoànkhảosát.LuisgọicontraiđếnvàyêucầutạmthờithayônglàmviệcởÔmô.Cựcchẳngđã,RisaclênđườngđiÊtiôpi.Lúcđầu,Risackhônggặpmay.ỞÔmô, trongkhuvựcmàRisacđặtchânđến,khôngcónhữnglớpcổxưađểcóthểtìmthấytổtiên.RisaclàmviệcmộtmùaởÔmôvàbắtđầusuytính.Nếubuộcphảiquayvềvớikhảocổhọcthìtốthơncảlàphảitìmchomìnhmộtvịtríđộclập.Khôngcóbằngcấpmàlàmviệc trongcùngmộtđoànkhảo sát vớinhữnggiáo sư có tướcvịnhưArambua,CôpenhoặcHauen, thìcónghĩa là lúcnàocũngphảiphụ thuộcvàohọ.NếuRisaccómộtpháthiệnnàođó thìmọingườisẽchorằngcácgiáosưđãpháthiệnra.Risacquyếtđịnhchọnchomìnhmộtđịađiểmkhác.Risacước tínhvàđi theocác tuyếnđườngđi săncủamình trướcđâymộtcáchchínhxáchơn.RisaclấychiếcmáybaylênthẳngmàđoànthámhiểmđãthuêchungvàbayquaytrởlạiKênia.RisaclượnquanhbờphíađônghồTucanvàdừnglạilơlửngtrênkhông,nơimàphíadướilànhữngváchđádựngđứngtrảidàiravàđãbịxóimòn-nhữngváchđádựngđứngấycóvẻhứahẹn.Saukhiđỗmáybayxuống,Risacđãởtrongmộtcảnhquancóniênđạibatriệunăm.Xươngđộng vật hóa thạch ngổn ngang chung quanh. Tuy không phải chuyênnghiệp,Risaccũngphảingạcnhiên.RisacbaytrởlạiÔmôvàcôngbốchomọi người biết rằng Risac rời bỏ đoàn khảo sát. Từ đó, Risac tiến hànhnhữngnghiêncứucủariêngmình, trongxứsởcủamình.Trướcngườichanóngtính,đólàmộtquyếtđịnhdũngcảmđốivớingườithanhniên23tuổi.Cuộcđộtkíchbằngmáybay lên thẳng làmộthànhđộng trinhsát táobạo

nhằmtruytìmnhữngvậtcổxưa.RisacLikithànhlậpmộtđộikhảosátgồmnhữngngườicóchuyênmônvàdựngmộtcái trạicốđịnhởCôbi-Fora-ởmũiđất thuộcbờphíađôngvàlấnsâuvàohồTucan.Nhữngvật tìmđượccủaRisacđãtạonênnhữngấntượnggâychấnđộngtoànthếgiới.ThếRisacLikiđãtìmthấycáigìởCôbi-Fora?NhữngpháthiệncủaRisacLikiđãbiếnngườiđisăntrongrừngrậmkhôngaibiết đến thànhmột trongnhữngnhàkhoahọcnổi tiếng thếgiới.ChínhphủKêniaủythácchoRisaclãnhđạotấtcảcáccuộckhaiquậttrongnước.HộiđịalýhọcquốcgiađãcấpchoRisacnhữngkhoảntiềnnhưđãcấpchongườibốcủaRisac.HàngtriệungườiđãđọcnhữngbàibáocủaRisac.Báo"Sựthật"LiênXôvànhữngbáochíkhácđãđănglạinhữngbàiphỏngvấnRisac.ĐếnđượcCôbi-Foraquảlàkhôngđơngiản.ConđườngtừNairôbi,chạyquasamạc,quanhữngvùngđấtmuối(sôlônsăc),sauđóvượtquanhữngkhốiđánúi lửa sắc như những chiếc rìu băm cắt lớp xe ôtô.Cómột tấm ảnh thơmộngchụpRisacLikiđangcưỡitrênlưnglạcđà.Tuynhiên, tốthơncảlàdùngxeLen-Rôve(xechạymọiđịahình)hoặcmáybaylênthẳnghạngnhẹđểvượtquasamạcvànhữngváchđá.RisacLikiđãđibằngmáybaynhiềuhơnđểđếnthẳnghồ.HồTucandài300km,nhưngđãcóthờikỳchiềudàicủa nó nước tràn ngập bờ hồ, nhận chìm cả sinh vật và nơi ở của nhữngngườiđisănsơkhai.Dicốtcủanhữngsinhvậtbịngậpnướcđãbịbùnphủkín.Sauđónướchồrútđi.Sựsốnglạitrởlạiởnhữngnơitrướckiabịngậpnước,vàsựkiệnnàyđãxảyranhiềulần.Nhiềulớpbùnđãđượchìnhthànhvàkhôngdễdàngnghiêncứunhữnglớpbùnấy.NhiềunhàđịachấtđãlàmviệcởCôbi-Fora.Mỗingườisoạnrabiểuđồcủamìnhvềmứcnướclênxuốngcủahồ.Nhữnglớpcổxưađượcxácđịnhniênđạikhithì3triệu,khithì1triệunăm.Mộtcặp"lớpcónhãnhiệu"củađátúpnúilửađượctáchra.Cóthểxácđịnhniênđạicủachúngtheođồngvịphóngxạ.MộttronghailớpđódonhànữđịachấthọcởTrườngđạihọctổnghợpIenlàKâyBeresmapháthiệnra.Lớpnàyđượcđặttêntheonhữngchữcáiđầutrongtêngọicủanhànữđịachấtấy-KBS.Đólàlớpquantrọngnhất.Vìrằngởtrêncũngnhưởdướilớpnày,đặcbiệtcónhiềuxươnghóathạchvà công cụ cổxưa, và thậmchí có cảdi cốt của chính conngười.NhữngcuộctranhcãikéodàihàngchụcnămvềniênđạicủalớpKBSđãlôicuốncácnhàkhoahọccủanhiềunước,vàchỉchấmdứtvàonăm1982tạihộinghịởMaxcơva.RisacLikitậptrungsựchúýchủyếucủamìnhđểnghiêncứunhữngvậttìm

đượcởlớpKBS.Ởđâyđãtìmthấynhữngcôngcụcổxưanhất.RisacLikithànhlậpmộtđộikhảosátgồmnhữngngườiKêniađịaphươngvàhuấnluyệnchohọbiếtcách tìmnhữngchiếcxươngvàcôngcụcổxưanhất.ĐộikhảosátgồmnhữngngườiKênianàyđãpháthiệnranhiềudichỉ,nhiềuđịađiểmcónhữngchiếcxươngcổxưanhấtởCôbi-Fora.MộttrongsốnhữngngườiKêniaấylàKamaiaKimxy,bâygiờđãtrởthànhmộttrongsốnhữngchuyêngiathựcđịagiỏinhấtvềxươnghóathạchcủahọngườiởchâuPhi.Gầnnhưcùngmộtlúcđãtìmthấyxươngcủahọngườiởbốnđịađiểm.Mộtsốngườitìmthấynhữngchiếcxươngấyởngaylốiđivàotrại,nhữngngườikhác-cáchtrại10dặm,mộtsốkhácnữa-cáchtrại20dặm,nhómthứtư-phongphúnhất - cách trại25dặmchếchvềphíabắc.Nhưngkhómàxácđịnhđượcdichỉnàocổxưahơn,dichỉnàocótuổiíthơn.Xươngcủaôstralôpitec (rôbustus) thườnggặp rất nhiều.Cũngđã tìm thấynhữngmẫuxươngnhỏvàRisacLikichorằngđólàdicốtcủa"ngườikhéoléo".Ônghyvọngmìnhkhôngchỉcủngcố thêmnhữngpháthiệncủachamìnhmàcònsẽchứngminhđược"ngườikhéo léo" làmột loài riêngbiệt,cũngnhưxácđịnhđượcloàinàyđã tồn tạibaonhiêu lâu.ỞCôbi-Foracónhững điều kiện tốt để làm việc đó. Các lớp ở đây phong phú hơn ởÔnđuvai,đisâuvàolòngthờigianhơn,nhữngdicốtcủangườivàđộngvậthóathạchcũngnhiềuhơn.Năm1972,RisacLikiđãcómộtpháthiệngâychấnđộnghơntấtcảcácpháthiện khác. Dưới lớp đá túp, Liki đã tìm thấy một chiếc sọ người khácthường.Ôngxácđịnhniênđạichiếcsọấylà2,9triệunămvìrằngchiếcsọấynằmdướilớpKBS,màlớpnày-nhữngngườinướcAnhđãxácđịnhniênđạitheođồngvịphóngxạlà2,6triệunăm.-Ônggọitênngườimớinhưthếnào?Ngườitahỏiôngtrongcuộcphỏngvấn.-TôigọilàNgười.Tôikhôngđặtchongườimớinàymộtcáitênđặcbiệtvìrằngđókhôngphảilàngànhchuyênmôn của tôi.Đối với tôi, chỉ có hai giống thuộc họ người trên hồTucan -một giống tôi gọi là ôstralôpitec - tất cả đều là rôbustus. Nhữngngườicònlại-đềulàngười.NghĩalàRisacLikiđãxếpcả"bêbitừTaung"vàtổtiêncủaZinzanthropusvàocùngmộtloài-loàingười.VậtmớitìmđượcnàyđãghivàobảngthốngkêvớisốliệuKMN-EP-1470.Ngườitacòngọinótheođịađiểmtìmthấy-ĐôngRuđônfơ.VìRisackhông

đặttênchongườihóathạch,nênvậttìmđượcnàycủaôngđivàokhoahọcthếgiớivớisốhiệuNo.1470.Đólàmộttrongnhữngvậthóathạchtuyệtvờinhấttìmđượctrongthếkỷ.Tấtcảcácnhàkhoahọcthếgiớiđềugọinónhưvậy.Nếumộtngườinàođónóiđếnsốhiệu1470,thìbấtkỳnhàkhảocổ,nhànhânchủnghọcnàotrênthếgiớiđềuhiểungườiấynóivềcáigì.Căncứvàochiếcsọmàđoánđịnhthìđólàconngườivớinghĩađầyđủcủatừđó.Sọcủangườinàycaohơn,thanhmảnhhơnvàtrònhơnsovớinhữngchiếcsọthuộcdòngôstralôpitec.Điềutuyệtdiệulàthểtíchsọ-775cm3.Đólàmộtconsốkhẳngđịnh,vìkhácvớinhữngchiếcsọÔnđuvai,chiếcsọnàyhoàntoànnguyênvẹn.VợcủaRisaclàMiv,đãbuộcphảigiảiquyếtkhôngítnhữngviệcnangiảitrướckhigắnkếttừhàngtrămmẩuxươngbétýthànhchiếcsọ.Vậttìmđượcmangsố1470làmchomọingườichoángvángtrừLuisLiki.Ôngrấtmãnnguyệnvìvậttìmđượcnày.Nókhẳngđịnhchínhcáiđiềumàôngmơướctừlâu:loàingườiđãxuấthiệntừlâu,từrấtxaxưa,vàbằngcớchođiềuđóđãđượctìmthấy.Đólàmột trongsốkhôngnhiềunhữngthờiđiểmtươisángtrongcuộcđờicủaLuis.Ônggiàrồivàlạibịốmtrầmtrọng,tráchnhiệmnặngnềluôndàyvòông.Sựpháthiệncủacontrai-mộtthànhcôngrựcrỡđốivớiLuisLiki.Vàsựkiệnđóđãxảyravàochínhnăm1972,nămôngquađời.Cáichếtđãđếnvớiôngkhimàngườicontraiông-RisacLiki,đãđạtđếnđỉnhquangvinh,hoàntấtsựnghiệpcủabố.Nhữngdạng"ngườikhéoléo"khácởÔnđuvaicótuổitừ1,5-1,8triệunăm.Thểtíchsọ-640cm3.Ởđây,sọcóbướcnhảyvọtkhổnglồ,đến775cm3,còntínhtheotuổithìnósớmhơnđến1triệunăm.Câyphảhệcủaconngườilàmộtđườngcong?!Rôbustuskhôngphảilàtổtiênconngười,đólàđiềukhôngcònnghingờgìnữa,Những chiếc sọ cổ xưa nhất của rôbustus ởÔmô chỉ có 2 triệu nămtuổi.ỞCôbi-Foracũngtìmthấysọcủarôbustus,nhưngchỉcótuổi2triệunăm.Nếutuổicủachiếcsọ1470đượcxácđịnhchínhxác,thìhóaralànócònsớmhơnZinj(ĐôngPhi)đến3/4triệunămnữa!RisacLikiđãtuyênbốkhôngcóaitrongsốnhữngngườihóathạchtìmđượclàtổtiêncủachiếcsọ1470.Vàtấtcảcáclýthuyếttiếnhóađềukhôngđúng.Mớicáchđâykhônglâu,ngườitacònchorằngôstalôpitecchâuPhi-"bêbitừTaung" là tổ tiên,đếnbâygiờquanniệmấyđãbịchônvùinhưnhữngquanniệmkhác.Mọiviệcđềudoniênđạixácđịnh.Tuổicủa"africanus"ởNamPhivẫnchưaxácđịnhđược,mặcdùphần lớncácnhàkhoahọccho

rằng"africanus"đãsốngvàokhoảngthờigiantừ2đến2,5triệunămtrướcđây.Còn1470là2,9triệunăm.Nghĩalà"africanus"khôngcóthểlàtổtiêncủa1470.Cổxưahơn1470thìchỉcóhaivật tìmđượccủahọngườiởBắc Kênia-xươngtayởKanapôi-4triệunăm,vàmộtmẩuxươnghàmcùngvớirăngởLôtêghem-5,5 triệunăm.Cảhaivật tìmđượcnàychỉ làhaimẩubénhỏ.Căncứvàochúng,không thểnóiđượcbấtcứvấnđềgì,ngoàivấnđềsauđây:hìnhnhưchúngcũngthuộchọngười,phảichăngnhữngdạngấylàtổtiên,nhữnganhemhọhoặclàthuộcdòngôstralôpitecbôixây.Vẫnchưarõ.Nhưvậy,conngườiđã trởnêncổxưacũngnhư tổ tiêncủamình.Căncứvàonhiềudấuhiệu,cácdạngôstralôpitecrôbustusvàbôixâylànguyênthủyhơncả.Cũngkhôngthểhiểugìhơnvềnhữngdạngnày.Bâygiờđãbiếtrõ"ngườikhéoléo".Ảnhhưởngcủa"ngườikhéoléo"bỗngnhiêntănglên.DùchoRisacLikikhôngđặtmộtcáitênđặcbiệtcho1470-"Tôichỉmuốngọilà"Homo",ôngđãnhắcđinhắclạiđiềuđó.Tuynhiên,cũngkhôngkhókhăngìliênhệ1470vớiđịavị"thốngtrị"củanhững"ngườikhéoléo"ởÔnđuvai.Tuổicủadạngngườinàyđượckéodàithêmmộttriệunămnữa.Bâygiờnhiềungườiđã thừanhận "ngườikhéo léo" làmột loàiriêngbiệt.Tuynhiênkhôngphảimọingườiđềuđồngýnhưvậy.LôringBrâyởTrườngđạihọctổnghợpMisigânlàngườinêuýkiếnphảnđốicótínhnguyêntắcnhất.Ôngđãnhiềunămròngxâydựngnhánhtrựctiếpchocâyphảhệcủaconngười.Ônggiải thíchnhữngsaikháccáthểởnhữngchiếcsọ-nhữngbiếnthểtrongnộibộloài,cũnggiốngnhưnhữngcánhânkhácnhautrongloàingườihiệnđại.Nhưvậy,chỉcónhữngcáthểkhácnhauvềniênđại:ởmộtsốcáthểcósọlớnhơn,ởsốkhác-nhỏhơn.Nhưngtấtcảnhữngcáthểấyđềuthuộcmộtloài.Trongnhiềunăm,Brâyvànhữngngườikếtụcôngđãmô hình hóa cây tộc hệ của con người dưới dạng một nhánh trực tiếp:ôstralôpitec-ngườiđithẳng-ngườihiệnđại.Điềuđócónghĩalàôngthốngnhấttấtcảôstralôpiteccùngvới"ngườikhéo1éo"vàomộtloài.SơđồcủaBrâyhấpdẫnởchỗlànóđơngiản.Nhưngcùngvớisựpháthiệnra1470thìkhông thểsắpxếpnhữngdạngấyởcùngmộtmứcđộ.Nhữngdạngấycótuổikhácnhau.Lúcđó,Brâychỉtáchrôbustusrathànhmộtloàiriêngbiệt,nhưngcũngnhưtrướcđây,ôngthốngnhất"ngườikhéoléo"và"africannus"vàomộtloài.RisacLikixemxétvấnđềtheocáchkhác.Chođếnnay,ôngvẫnkhôngthừa

nhậnlàđãcó"dạngchâuPhi"thuộcôstralôpitecởNamPhi.Ônggọitấtcảnhữngdạngđó,cả"BêbiởTaung",cả"ngườikhéoléo",cả1470-"người",còntấtcảrôbustuslàôstralôpitec.Nhưvậy,cảBrây,cảRisacLikiđềugộpchung "người khéo léo"và "BêbiởTaung" (africanusvàhabilis) vàomộtloài,vàomột"rọ".NhưngLikivàBrâyđãdánnhữngchiếcnhãnkhácnhauchochiếcrọấy.Tựutrung,cáccuộctranhluậnđềudẫnđếnmộtvấnđềđãcótừlâuđời:loàilàgì?Thườngthìngườitaxếpmộtnhómđộngvậthaythựcvậtbịcáchlylâudàivớinhữngnhómđộngvậthay thựcvậtkhác,vàomột loài,vìsựcáchbiệtđó,ởnhómnàyđãhìnhthànhnhữngsaikhácditruyềntrongcơthể.Sựcáchbiệtcóthểlàtựnhiên-samạchoặcđạidươngđãphântáchhaiquầnthểmàtrướcđâytrongmộtkhoảngthờigiannàođóchỉ làmộtquầnthể.Sựcáchbiệt cũng có thể là do tập tính : ví dụ, chókhông chungđụngvớimèo làkhôngphảichỉdochúngkhôngcóýđịnhlàmviệcđó,màcòndonhữngsaikháclớnvềditruyềngiữachúng,nênkhôngthểsinhconđẻcái.Ngựavàlừalànhữngloàigầngũinhauhơnsovớimèovàchó.Nhưngkhigiaophốivớinhau,chúngsinhraconla.Nhưngbảnthânconlalạibấtthụ.Lôring Brây đã xác định những sai khác giữa ôstralôpitec africanus với"người khéo léo" và đã không tìmđượcnhững sai khác tớimứcphải dánnhữngchiếcnhãncủanhữngloàikhácnhauchonhữngdạngngườiấy.Sựhoàinghikhôngchỉdosựxácđịnhloàicủanhữngvậttìmđượcgâynên,màcảniênđạicủachúngnữa.Vớiniênđại2,9triệunămcủachiếcsọ1470khôngphảilàchuyệnđơngiản.MặcdùđãnhậnđượcniênđạiđótừphòngthínghiệmcủaFisevàMuleởLuânĐôntheophươngphápđồngvịphóngxạ.Điềuđóđãlàmcho1470trởthànhmộttrongsốnhữngdạngcổxưanhất.Tuynhiên,khôngphảitấtcảcácnhàkhoahọcđềuđồngývớiniênđạiđó.Vídụ,trongcuộchộinghịnăm1974vềnguồngốcconngườiởViệnkhảocổ học LiênXô, nhà nhân chủng học nổi tiếngV. P.Alecxêep đã nói vềchiếcsọ1470:-Tôikhôngnghĩ rằng1470 lạicó2,9 triệunămtuổivà lạicódạngngườiđếnthế.Cóthểcósaisótvềniênđạikhidánnhãn.-NhưngchiếcsọnàylạinằmởphíadướilớpđátúpthuộclớpKBSkiamà.Lớpđátúpcó2,6triệunămtuổi.Niênđạinàyđãđượcxácđịnhtheophươngphápkali-acgon,-cácđồngnghiệpkhôngtánthành.

-Ởđâycómộtcáigìđấynhầmlẫnvềniênđại.Chúngtahãynhìnvềmộtphíakháctrongthờigianhaitriệunăm.Ởđókhôngcócáigìcảngoàinhữngchiếc sọ ít phát triển giống như thuộc dòng ôstralôpitec nguyên thủy vớinhữngchiếc răng lý thú.Khi chúng tađi sâuvào lòng thờigianmột triệunămnữa,thìbỗngnhiênnảyra1470.Chiếcsọnàyhiệnđạitớimứcdựngtócgáy.-Ôngchorằngniênđạiđượcxácđịnhsai?-Tácgiảcuốnsáchnàyhỏi.-Chắclàthế.Thậtra,địatầngởCôbi-Forahếtsứcphứctạpvàrấtkhógiảithích.Cáclớprấtmỏngvàdođódễdàngbịhủyhoại.Cáclớpđánúilửaxenvàogiữarấtngắn.Chúngbịgiánđoạn,tanvỡvàxáotrộn.Nhiềuchỗkhómàgắnkết lớp này với lớp khác.Điều đángngạc nhiên hơn cả là xương củađộngvậthóa thạchnằmcảởphía trênvàcảphíadưới lớpđá túpcủa lớpKBS(2,6triệunăm),nhưngởÔmôchúnglạinằmởnhữnglớptrẻhơn.Vềmặt lý luận thì sinhvậtởhaiđịađiểmấyphảigiốnghệtnhauvìchúngởcáchnhauchỉcó50dặm.Vànhiềuđộngvậttrongsốđónhưvoichẳnghạn,có thể tựdođi từÔmôđếnCôbi-Foravàngược lại.Khíhậuởcảhaiđịađiểmnàylànhưnhau.KhixemxétnhữngbộsưutậpởCôbi-Fora,ClacHauenđãđưaranhậnxétvớiBazinKuc-chuyêngianghiêncứunhómlợn.-LợnởCôbi-Forakhônggiốngvớilợncủachúngtacũngcùngthờikỳđó.Nhữngconlợnnàytrôngcóvẻtrẻhơn.BazinKucchúýđếnnhữngconlợnởphíađônghồRuđônfơ.Ôngđãnghiêncứumộtcáchchitiếtsựtiếnhóacủalợntrongvòng2triệunăm.ÔnglàmviệcchủyếuởÔmô,nơimàniênđạiđượcxácđịnhmộtcáchcócơsởhơncả.ÔngsosánhlợnởÔmôvànhữngvậttìmđượcởnhữngđịađiểmkhácthuộchệđứtgãychâuPhivới lợnởÔnđuvai,ởSađavàv.v...Toànbộsựviệcđónóilênrằngnhữngđộngvậtấycócùngmộtlịchsử.Sựtiếnhóacủalợn,trênmộtlãnhthổrộnglớn,đềugiốngnhauởkhắpmọinơi,trừvùnghồTucan.Ởđócótới800nghìnnămcổxưahơn.Ởđóđãcónhữnggiốnglợncổxưanhưmêzôsêrus.NhữngđộngvậtnàyphânbốrộngrãiởĐôngPhi2triệunămtrướcđây.NhưngởKBSthuộchồTucan,chúnglạiđượcxácđịnhniênđại là3 triệunăm.CácnhànghiêncứumuốnthayđổiquanđiểmcủaRisacLiki.NhưngRisacLikivẫngiữýkiếncủamình.Năm1982ĐạihộiquốctếđãđượcấnđịnhởMaxcơva.Khichuẩnbịchođạihội,nhàđịachấthọcngườiAnhlàViliamBisôpmờicácnhàkhoahọcđếnhọpởLuânĐôn.Cuộcđấuchọiđầutiênđãchínmuồi.GlinAzec-nhàkhảo

cổhọcNamPhi nổi tiếng, người giúpviệc choRisacLiki trong các cuộckhảo sát ở hồTucan, đã đến cuộc họp với khí thế như ông đã tuyên bố :"dùng gươm để bảo vệ con người thoát khỏi những con 1ợn".Ông quyếtđịnhtấncôngBazinKuc.KucthắtchiếccaravátcódòngchữMSP.TrongnămấynhữngchiếccaravátnhưvậyđượcbánrộngrãiởMỹ.Azecnóirằngnhữngchữấycónghĩa:"Đànông-kẻănbámlợn"[1].NhưngkhiBazinKucbắtđầuđọcbảnbáocáo thìmọingườiđãquênhẳnnhữngcâuchuyệnvuiđùa.KuctuyênbốrằngcầnphảikiểmtralạiniênđạicủaFise vàMule bằng cách so sánh động vật ởÔmôvà ởTucan.Nếuởkhắpmọi nơi,mêzôsêrus đượcxác định niên đại chỉ là 2 triệu năm, thì ởCôbi-Forachúngkhôngthểcó3triệunămtuổi.Risac Liki không nói một lời nào cả. Còn Glin Azec lao vào cuộc tranhluận…ÔngnóirằngôngtinniênđạiởhồTucanlàđúng,sựkhônggiốngnhaugiữaÔmôvàTucanchỉcónghĩalàcósựsaikháctựnhiênởhaiđịađiểmđó.ChínhJônHaristrướcđâycũngnóinhưvậy.Sau khi nghe Azec nói xong, Kuc đứng lên, chỉ vào những chữ ở chiếccaravatrồinói:"ÔngchorằngôngđãbiếtnhữngchữMSPcónghĩalàgì,nhưngôngchưabiếtđâu.Nhữngchữnàycónghĩalà:"Mêzôsêruscóquyềnnghiêmngặt"[2].Chuỗicườivanglênkếtthúclờiđáplạicủaông.AzeckhôngbácbỏđượcnhữngchứngcớcủaKuc.Hầunhưmọingười(trừnhómcủaRisacLiki)đềuđiđếnkếtluậncầnphảixemxétlạiniênđạicủalớpđátúpthuộclớpKBS.JônHaristhuyếtphụcTimOatnghiêncứulạitoànbộtàiliệuởCôbi-ForađểcủngcốthêmniênđạicủalớpđátúpthuộclớpKBS.TimOatnhậnlờigiúpông.Hai người cùng nhau nghiên cứumột cách chi tiết những con lợn ởTucan.Harisđãthấtvọng.KếtquảnghiêncứuchứngminhrằngKucđúngvàniênđạiởCôbi-Foralàsai.NhưngRisacLikikhônglùibước.RisacLikiquyếtđịnhtriệutậpcuộchọpởCôbi-Forađểmọingườithảoluậnlạimộtlầnnữa.GlinAzecvàKâyBerensmađềucómặt.IanFinlate-nhàđịachấthọcchínhcủaRisacLikicũngbaytừLuânĐôntới.MọingườichúýnghethôngbáocủaJônHarisvàTimOatvềsựxácđịnhniênđạicủalợncổxưa.Sauđóbắtđầuthảoluận,IanFilatebảovệniênđạicũvàkhẳngđịnhrằngniênđạiđó làchínhxác,nhữngngườikhácủnghộông.Đãcóđượcmộtquyếtđịnhđưaramộthệ thốnggiảimãmớiđốivới

nhữngvậttìmđược.Ngườitađánhsốlạitấtcảcácdichỉtheomộthệthốngnhất.Bâygiờlạicònkhókhănhơnkhimuốnbiếtthôngtinđếntừnơinào-sovớilớpđátúpthuộclớpKBS.TimOatvàJônHarisgửimộtbàibáonóivềnhữngnghivấntrongviệcxácđịnh niên đại ở Côbi-Fora cho tạp chí "Tự nhiên" (Nature), ở LuânĐôn.Nhưngngườitatrảlạibàibáochohọvớilýdokhôngthểđưain.TimOatnóirằngđólàsựbópnghẹtýkiến.ÔngnhớlạicũngchínhtạpchíđóđãgiữlạinhữngbàibáocủaRôbecBrumnhư thếnàokhiRôbecBrumlên tiếngbảovệ"BêbiởTaung"củaĐact.Ôngnóihọcũnglànhữngvậthysinhcủachếđộbópnghẹtýkiến,cũngnhưRôbecBrumcáchđây40năm.Mãiđếnthánggiêngnăm1977,bàibáocủahọmớiđượccôngbốtạiSaenởMỹ.Sausựkiệnđó,TimOatkhôngbaogiờcònnhậnđượcgiấymờitrởlạilàmviệcởTucannữa.RisacLikikhôngchờđợimột cáchbình thảnkhingười ta cònchưaphânpháthếtsơđồxácđịnhniênđạicủaông.ÔngyêucầuphòngthínghiệmởAnh,bằngđồngvịphóngxạ(củaFisevàMule)xácđịnhlạiniênđạicủalớpKBStheophươngphápkali-acgon.Ngườitađãphântíchvànhậnđượcniênđại2,4triệunămtrướcđây,chứkhôngphảilà2,6triệunămnhưlầnđầutiênđãxácđịnh.Đólàbướcđầutiêntheohướngđúngđắn.NhưnglàbướcngắnngủitớimứcmànhữngngườiủnghộKucvẫncảmthấycầnphảicónhữngniên đại mới. Họ rất vui mừng khi Tupe Secling - nghiên cứu sinh củaTrườngđạihọctổnghợpCalifocni,đưatừthựcđịavềnhữngmẫuđátupcủalớpKBS, lấyởhồTucan.TupeSeclinggiaonhữngmẫuđóchophòng thínghiệmcủaKutis-ngườimởđầuchophươngphápxácđịnhniênđạitheokali-acgonđốivớicáctrầmtíchpliôxenvàpleixtôxen.KutisđãphântíchcácmẫucủaSecling.Mộtmẫutrongsốđócóniênđại1,8triệunăm,mẫukhác-1,6triệunăm.NhữngniênđạiấygầnnhưtrùngvớinhữngniênđạimàcácchuyêngianghiêncứulợnhóathạchđãgiảđịnhđốivớilớpKBS.Họphấnkhởivìnhữngniênđạimới.NhữngniênđạimớinàylàmchoRisacLikibốirối.TrongbàitổngquanvềhọngườiởTucanmàôngđãviếtvàonăm1978cho"SaentificAmerican",ôngghinhậnsựkhôngtrùnghợpgiữanhữngniênđạicủaFise-MulevớinhữngniênđạicủaKutis,nhưngR.Likikhôngchỉrõông bằng lòng với niên đại nào hơn cả. Tuy nhiên, những niên đại ấy đãchứngminhchiếcsọ1470khôngthểcổxưahơn2triệunămtrướcđây.Năm1982,tạiđạihộiđịachấthọcởMaxcơva,niênđại1,87triệunămđược

thừanhậnlàđúngvàchínhxác.NgaycảG.Azeccũngthừanhậnnhưvậy.Vấnđềlàởchỗnào?Tạisaocácniênđạilạikhácbiệtnhauđến700nghìnnăm?Toànbộvấnđề làởđộ tinhkhiết củacácmẫu.KutisvànhómcủaôngởBeckliđãthậntrọngnghiêncứumẫudướikínhhiểnvi.Họthấytronglớpđátúp thuộcKBSkhôngcónhiềuhạtcónguồngốccổxưahơn.Họđãkiếmcáchvứtbỏnhữngvậtcổxưagâybẩntrướckhiphântíchmẫu.Cáckếtquảkhớpnhaumột cáchhiểnnhiên : tất cả cáckết quả tập trung thànhnhómkhoảng1,8triệunăm.Lúcđóhọtinvàohaivậtliệukhácnhautrongmẫu:tinhthểđábồtát(fenspat)vàđábọtthủytinh.Cảhailoạiđềuđượckiểmtrabằngmáyđếmnguyêntửtheophươngphápkali-acgon.Cảhaiđềuchoniênđạinhưnhau.Tháng8năm1982,tạihộinghịởMaxcơva,nhữngkếtquảphântíchmớivềCôbi-Fora theođồngvịphóngxạđãđượcbáocáo.Hóara làniênđạiđầutiên2,6 triệunăm là sai lầm.Tuổi lớpđá túp thuộc lớpKBSkhoảng1,87triệunăm.Côbi-ForacũngcótuổigiốngnhưnhữngdichỉởÔnđuvai.Chiếcsọ1470khôngcổxưahơn"ngườikhéoléo"Ônđuvai.NhữngnghivấncủacácnhàkhoahọcLiênXôtỏralàchínhxác.Nghĩalàconngườiđã"trẻlại"cảmộttriệunăm?Vàconngườisốngkhôngphải3màchỉlà2triệunămnhưLuisLukiđãxáclậpđiềuđóngaytừbuổiđầucủanhữngnămthứ60?Khôngphảithế.NgườitachưakịpdừngcáccuộcđấuchọivìCôbi-Fora,thìđã tìm thấy những di chỉmới,mà lần này không phải ởĐông Phi,mà ởÊtiôpi.DichỉHôncùngvớinhữngcôngcụbằngđácótuổi3triệunămđãđược tìm thấyởđó.Cũngởđóđãpháthiện ranhững tổ tiênmớicủaconngườicótuổigần4triệunăm.TấtcảnhữngđiềuđóđãđượcnóitớitạihộinghịởMaxcơvavàonăm1982.Conngườiđãkhôngmuốntrẻlại!NhàcổnhânchủnghọctrẻtuổiĐônanJôhansơnđãtìmthấydicốtmớicủatổ tiên con người ở khu vực Sađa. Ở đó đã tìm thấy cả một bộ xươngnguyênvẹncủaLuxi...___[1]TrongnguyênbántiếngNga:MSP-khớpvớinhữngchữcáiđầutrongcâugiảithíchhàihướccủaKuc(đãdịchtừtiếngAnhsangtiếngNga).ND.[2]TrongnguyênbảntiếngNga:MSP-cũngkhớpvớinhữngchữđầutrongcâu giải thích hài hước thứ hai củaKuc (đã dịch từ tiếngAnh sang tiếng

Nga).ND.

LUXIỞXAĐASaukhiđãkiếmđủtiềnchocuộckhảosátởmiềnBắcÊtiôpi,Jôhansơnđếndựhộinghịnăm1974vềhồRuđônfơđểthuyếtphụccácchuyêngiacùngđivớimìnhđếnSađa.Ôngkểlạitrongmộtcuốnsáchlýthúcủamình[1]:"-TôinóivềSađavớitấtcảlòngnhiệttìnhmàtôicóthểcóởhộinghịvềRuđônfơ.Cómặtmộttácácnhàkhoahọccódanhtiếnglớnvềpliôxenvàpleixtôxen.Tôihyvọngrằngmộtsốnhàkhoahọcấysẽhợptácvớitôi.Tuynhiêncũngkhôngdễdàngđểcóđượcsựthỏathuậncủahọ.Họlịchsựnghenhữngmôtảđẹpđẽcủatôivềcáctrầmtíchđượccấutạotừnhữnghóathạchcósốlượngvàchấtlượngsiêuviệt,vànhữngtiênđoáncủatôilàcóthểtìmthấynhữngtổtiênnàoởđó.Họnghetôi,bởivìtôilàngườicủaHauen.Tôi đã làmviệc vớiHauenbamùangoài thực địa và tiếp thuđượcnhữngchỉdẫnquýbáucủaông.Nhưngbản thân tôichưabaogiờphụ tráchmộtđoànkhảosát.Cáigìbảođảmrằngtôicóthểlàmđượcviệcđó?Trongnhómcủatôisẽcócáccộngtácviênvới"tầmcỡ"nào?Nhữngquansátcủatôivềđịatầngđãđượctincậynhưthếnào?PhảichăngtôicóthểtinđượcrằngÊtiôpisẽchophépđitìmnhữngdichỉtrongđấtnướccủahọ?Sựxácđịnhniênđạiđốivớinhữngdichỉcủatôichínhxácđếnchừngmứcnào?Nhưngnóichung,tôicóthểtìmlạiđượcnhữngdichỉấymộtlầnnữakhông?Thếcòncácnhânviênphòngthínghiệm?Cónhữngngườiấykhôngvàhọcólàmđúnghạntấtcảnhữngbảnvẽvànhữngphântíchcầnthiếtkhông?Haylàlạibuộcphảithuyếtphụchọhàngchụcnămròngđểhọlàmxongtấtcảmọiviệccầnthiết,khimàbảnthânmộtngườinàođótrongsốnhânviênởViệnbảotàngchưanhớralàdùsaocũngcầnphảilàmmộtcáigìđóchođoànkhảosát?Tấtcảnhữngđiềuđólànhữngvấnđềquantrọng.Chúngcóthểlàmhỏngmọiviệc.Điềubấthạnhtolớnđốivớinhàkhảocổvànhànhânchủngđangbậnbịulàrơivàomộtcuộckhảosátnhưvậy,hoặcrơivàomộttìnhtrạngphảihứngchịuthấtbạidokhôngchúýđầyđủ,dothiếuvậtliệu,donhữngngườitổchứcthiếukiênquyết.Vàtồitệhơncảlànhữngvậttìmđượcthiếuđộtincậy.TôihếtsứccầnsựgiúpđỡcủamộtnửatáchuyêngiacủachâuPhi.NhưngđểcóđượcsựgiúpđỡấychỉtrongtrườnghợptôigiànhđượcsựtínnhiệmcủahọởhộinghịvềRuđônfơ(Tucan)năm1974.Khithuyếtphụccácnhàkhoahọc,tôicóhứadànhchohọmộtđốngxương

độngvậthóathạch,vàhọcóthểtinđượcvềniênđại.TôigiảithíchcáctrầmtíchởSađacóthểsosánhđượcvớinhữngtầngdướiởÔmô,nhưngcónhiềuvậthóathạchhơnvàchúngcóthểbổsungchosơđồởÔmô.TôiépbuộcAlanJentriởviệnbảotàngBritan,-mộtchuyêngiavềsơndương(Antilope)khihứadànhchoJentrivôkhốisơndươngtuyệtvời.TôinóivớiJônHarisvềhươucaocổ,vớiBazinKucvềlợn.Tôiđãđạtđượcmộtđiềulàcácnhàkhoahọcđãbắtđầuchúýđếnchắclàsẽtớiđó".Đốivớivật tìmđược lý thúnhấtởSađa, Jôhansơnđãkể lại như thếnày:"Buổisángngày30-11-1974ấy,nhưlệthườngtrongđoànkhảosát,tôitỉnhdậyvào lúc rạngđông.Tôi đangởÊtiôpi, trong lán trại trênbờ con sôngAvasđụcngầu thuộckhuvựcđượcgọi làSađa, cáchAđisAbêbakhoảng100dặmvềphíatâybắc.Tôilàngườilãnhđạomộtnhómcácnhàkhoahọcđitìmnhữngvậthóathạch.Tôinằmlạitronglềucủamìnhmấyphút,chămchúnhìntấmvảibạtởphíatrên.Lúcđầunócómàuđen,sauđónónhanhchóngbiếnthànhmàulụckhinhữngtiasángMặtTrờiphóngquađườngviềncủanhữngngọnđồiởphíađông.Trờitươngđốilạnhnhưngkhôngquá28oC.Cònkhôngkhíthìkhôngthểsosánhvớicáigìđược,mùitinhkhiếtbanmaicủasamạcphảngphấtthêmchútmùivịcủathứcănđangnấu.MộtsốngườitrongnhữngbộlạcởAfa,đanglàmviệctrongđoànkhảosát,đemtheocảgiađìnhnữa.Họdựnglên ở đây những túp lều có dạng như những chiếc nhà gạch, bằng nhữngchiếcchiếubệncỏtrênmảnhđấtbỏkhôngcáchtrạichínhhàngtrămacđơ[2] .Nhữngngười phụnữAfa trở dậy trước lúc rạng đông.Họ chăm sócnhữngconlạcđà,dê,vàbìnhthảnnóichuyệnvớinhau.ĐốivớiphầnlớnngườiMỹtrongtrại,đólàkhoảngthờigiantốtnhấttrongngày.Nhữngváchđávànhữnghộcđátảng,dồnchấtngổnnganglênphongcảnh,đãtrútbỏtrongsuốtmộtđêmtoànbộcáinóngbứcvàbâygiờkhôngcòncảmthấychúngnhưnhữngcục thannóngbỏngkhibạndẫmchân lênnữa.TômGrâycùngngồiuốngcàphêvớitôi.TômGrâylànghiêncứusinh.AnhđếnSađađểnghiêncứuđộngvậtvàthựcvậthóathạch,táidựngchínhxáctrongchừngmựccóthểđược,nhữngdạngvànhữngmốiquanhệlẫnnhaukhichúngđãsốngởđâyvàonhữngthờikỳkhácnhautrongquákhứxaxămvớikhíhậucủathờikỳđó.Cònmụcđíchcủariêngtôi-lýdocủacuộckhảosát-nhữngdạngngườihóathạch:xươngnhữngtổtiênđãbịdiệtvongcủa

conngườivànhữnghọhànggầngũicủaconngười.Tôiquantâmđếnnhữngtàiliệuvềsựtiếnhóacủaconngười.Nhưngtôihiểurằngcầnphảilàmsángtỏthêmnhữngconngườimàchúngtôicóthểtìmthấydicốtcủahọ,bằngnhữngcôngviệccủacácchuyêngianhưTômGrây.-Thếhômnaychúngtalàmgì?-Tôihỏi.Tômnóirằnganhtasẽđánhdấuvịtrícủacáchóathạchlênbảnđồ.-Khinàocậuđidánnhãnchovịtrí162?-Tôikhônghoàntoànhìnhdungmộtcáchchínhxáclà162nằmởđâu?Anhtanói.-Thếthìmìnhsẽchỉchocậu.SánghômấytôikhôngđịnhđivớiTômGrây,tôicầnphảiởlạitrạinhưngtôiđãkhôngởlại.Theolinhtính,tôicảmthấycóbướcnhảyvọtmạnh,nóthôithúctôiđivớiTôm.Tôighichomìnhtrongnhậtký:"Tháng11ngày30năm1974.Vịtrí162-cùngvớiTômGrâychođếnbữaăntrưa.Cảmgiáctốt".Làmộtchuyêngianghiêncứunhữngtổtiênhóathạchcủaconngười,tôimêtínquámức.Phầnlớn,trongcôngtáccủamình,chúngtôilệthuộcvàovậnmayrủi,vàosựthànhđạt,vàvìvậychúngtôiđãmêtín.Đãcónhữngnhàcổnhânchủnghọc,trongsuốtcảcuộcđờiđãkhônghềtìmthấymộtngườihóathạchnào.Tôilàmộttrongnhữngngườigặpmaynhất.Tổngcộng,đómớichỉlàmùathựcđịathứbacủatôiởSađa,màtôiđãtìmthấymấyngườihóathạch.Chínhvìthếmàtôiđãviết:"Cảmgiáctốt"trongnhậtkýcủamình.Buổisáng,khitôithứcdậy,tôicảmthấyhômnaylàmộttrongnhữngngàymàsốphậnđemlạihạnhphúcchotôi.Mộttrongnhữngngàycóthểxảyramộtđiềukỳlạ.Thếnhưng,phầnlớncủabuổisángđãkhôngđemlạicáigìcả.TômGrâyvàtôingồivàoxeLen-Rôvekhảosátcóbốnchỗngồi,vàdichuyểnchậmchạpđếnvịtrí162.Đólàmộttronghàngtrămvịtríđãđượcđánhdấuđểnghiêncứuchitiếtvềđịachấtcủacáchóathạch.Mặcdùvịtrínàycáchtrạichỉcóbốndặm,nhưngdomặt đất khôngbằngphẳngnênnửagiờ sau chúng tôimớitớinơi.Khiđếnnơithìcáinóngbứcđãbắtđầutănglên".Sađalàxứsởsamạc,chỉcónhữnghộcđátrầntrụivàsỏi,cát,nhữngdicốthóathạchgầnnhưnằmngangtrênmặtđất.Sađa-trungtâmcủasamạcAfa,

làđáyhồcổxưa,bâygiờđãkhôkiệtvàchấtđầynhữnglớptrầmtích.Cáclớptrầmtíchnàyđãgiữgìnlịchsửnhữngsựkiệnđịachấttrongdĩvãng.Ởđâycóthểtheodõiđượcbụivàtronúilửatừbầutrờirơixuốngcáchhàngtriệunămtrướcđây;cóthểtheodõiđượcnhữnglớpchấtbẩnvàbùnbịrửatrôitừnhữngngọnnúicáchđórấtxa,rồilạiđếnnhữnglớpbụinúilửa,rồilạiđếnnhữnglớpbùn,vàv.v…Nhữngsựkiệnấythểhiệnranhưnhữnglớpxếptrongmẫubánhnướng,nhưtrongkhexóicủamộtconsôngtrẻmàcáchđâychưa lâuđãchảyqua lònghồnày.ỞSađarất ítmưa,nhưngvàomùamưa,thìnhữngtrậnmưaràotrànngậpcảngàylẫnđêmvàtrútnướcxuốngsuốt6tháng.Vìkhôngcóthựcvậtchephủ,đấttrầntrụinênkhônggiữđượcnướcmưa.Nướcàoàocuốntheođấtđổvàokhesuối,phávỡváchsuốivàcuốnđingàycàngnhiềunhữngditíchhóathạchtrênmặtđất.NhưngchúngtahãyquaylạivớicâuchuyệncủaJôhansơn."TômGrâyvàtôikéochiếcxeLen-Rôvelênsườndốccủamộttrongnhữngkhesuốinhưvậy.Chúngtôicốgắngđặtxesaochocáitúivảigaiđựngnướcởtrongbóngrâm.TômGrâyghivịtrívàobảnđồ.Sauđóchúngtôibắtđầuđivàquan sát sườnkhe.Chúng tôi chậm rãi đi dọc theo sườnkhevà tìmxươnghóathạch.Mộtsốngười tìmđượckhánhiềuxươnghóa thạch.Nhữngngườikhác thìhoàntoàn tuyệtvọng.Điềunàyđòihỏiphảicó thực tế,phảirèn luyệnđôimắtđểcóthểchỉthấyđượccáigìđãphảithấy.Nhữngngườitìmkiếmgiỏinhất lànhữngngườiởAfa.Lúcnàohọcũngchămchúnhìndọc theocácváchđávà trên cát.Cuộc sống củahọphụ thuộcvàoviệcđó.Họ lập tứcnhậnrabấtcứmộtcáigìđókhôngbìnhthường.Bằngcáinhìncótrìnhđộchuyênmôn,chỉcầnlướtnhanhtrêntấtcảnhữnghònđácuội,nhữngtảngđá,họnhậnrangaymộtvàivậtmàngườichưaquenvớisamạckhôngnhậnrađược.Tômvàtôiđãtìmkiếmtrongvàigiờđồnghồ.Hãycònlâumớiđếntrưamànhiệt độđãvàokhoảng43oC.Chúng tôi tìmđượckhôngnhiều :mấycáirăng ngựa Hipparion đã tuyệt chủng, một phần chiếc sọ lợn đã bị tuyệtchủng,vàichiếcrănghàmcủasơndương,mấymảnhxươnghàmvượn.Vớitấtcảnhữngthứđó,chúngtôiđãcóđượcnhữngsưutậplớn,nhưngTômcóýđịnhbổsungchobộsưutập.-Tôithunhặtđãđủrồiđấy,-Tômnói.-Khinàochúngtaquayvề?

-Ngaybâygiờ.Nhưngchỉquayvềbằngconđườngnàyvàtrênđườngvềchúngtasẽquansátđáycủakhesuốinhỏbénày.Khesuốilờmờnằmkhuấtsaurẻođấtnhôcao,nơichúngtôilàmviệcvàobuổisánghômấy.Ítnhất,nhữngcộngtácviênkhácđãhailầnnghiêncứurấtcặnkẽconsuốinàyvàhọkhôngtìmđượccáigìlýthúcả.Thếnhưng,khinhận thứcđược"hạnhphúc" trong tầm tay, tôiquyếtđịnhlàmmộtđườngvòngchungkếtnhonhỏ.Thựctế,trongkhesuốikhôngcóxương.Nhưngkhichúngtôivừamớiquaylưngbỏđi,tôinhậnramộtcáigìđónằmtrênsườndốc.-Đâylàmẩuxươngtayngười,-tôinói.-Khôngthểthếđược.Mẩuxươngnhỏthếkiamà.Chỉcóvượnthuộcgiốngnàođómớicónhữngmẩuxươngnhưvậy,-TômGrâytrảlời.Chúngtôiquỳxuốngxemxétmẩuxương.-Quảthậtrấtnhỏ,-TômGrâylạilêntiếng.-Người.-Tôilắcđầu.-Tạisaoônglạitinnhưvậy?-Cậutahỏi.-Mẫunàyởbênphảitaykiacủaanhấy.Nócũngcủangười.-Trờiơi!-TômGrâybậtkêulên.Anhtanhặtmẫuxươnglên.Đólàmặttráicủaxươngsọ.Mộtphầnxươngđùinằmcáchđómấyfut[3].-Xươngđùi!Trờiơi!-Mộtlầnnữacậutakêulên.Chúngtôiđứngdậyvàlạinhìnthấynhữngmẫuxươngkháctrênsườndốc:một cặpđốtxương sống,mộtphầnxươngchậu - tất cảđềucủacùngmộtngười.Mộtýnghĩkhôngtưởngtượngđược,khôngthểcóđượcthoángquatrongóctôi.-Lẽnàochúnglạitụtậplạimộtchỗ?Cóthểchúnglànhữngphầncủacùngmộtbộxươngnguyênthủynhất.Nhưngmộtbộxươngnhưvậythìchưahềcóaitìmđược.Khôngcóởđâucả.-Ônghãynhìnlạiđây,-TômGrâynói.-Xươngsườn.

-Mộtcáthể?!-Tôikhôngthểtinđượcđiềunày,-tôinói.-Quảthậttôikhôngthểtinđượcđiềunày.-Trờiơi!Tốthơncảlàôngphảitinđiềunày!-TimGrâyhétlên.-Cáiđóởđây.Đichệchquávềbênphải,lạiđây!Giọngnóicủaanhtatrởnênrênrỉ.Tôiđếnchỗanhấy.Chúngtôibắtđầunhảynhóttrongcáinóngbứctrên43oC.Khôngcònmộtcảmgiácgìrõrệtcả,chúngtôiômlấynhau,ngườiđẫmmồhôinằmlăn trênnhữnghòncuộinóngbỏng, lạinhảycẫnglên.Chúngtôichămchútìmnhữngmẫuxươngnhỏbémàunâumàbâygiờ,khôngcònnghingờgìnữa,chúng lànhữngphấncủamộtbộxươnghoànchỉnhđangnằmchungquanhchúngtôi.-Chúngmìnhkhôngđượcnhảynhótloanhquanhnữa,-cuốicùng,tôinói.Chúngmìnhcóthểdẫmvàomộtcáigìđó.Ôi!Chúngmìnhphảitin.-Lạytrời!Lẽnàoôngkhôngtin?-Tôinghĩkhôngthểthếđược,chúngmìnhđãtìmđượchaichântrái.Cóthểởđâycómộtsốcáthể,chúngbịlẫnlộn.Nào,chúngmìnhhaybìnhtĩnhlạichođếnkhitrởvề,chođếnkhitinchắcmộtcáchtuyệtđốichínhxácrằngtấtcảchúngđềukhớpvớinhau.Chúngtôi thuđượcvàimẫuxươnghàm,ghinhớchínhxácđịađiểm,ngồivàoLen-Rôvecólớpsơnđãbịrộp,rồiquayvềtrại.Trênđườngvề,chúngtôiđónthêmhainhàđịachấtcủađoànkhảosátđangcầmmẫuđáđixuống:-Cómộtcáigìđótolớn?-TômGrâykìmlòngnóivớihọ.-Mộtchúttolớn.-Mộtchúttolớnlắm.-Yênđi,-tôinói.Nhưng còn cách trạimột phần tư dặm thì TômGrây không thể yên lặngđượcnữa.Anhtađạpvàochiếccòiởxelàmnóphátranhữngtínhiệudàitriệutậpcácnhàkhoahọcđangtắmdướisông.-Chúng tôi tìm thấycáigìnày! -Anh ta thét lên, -Ôi!Trờiơi,chúng tôikiếmđượccáinày!ChúngtađãcócảmộtTácPhẩm.

Saubữaăntrưa,cảtrạilạikéorakhesuối.Saukhiphânchiathànhcáckhuvực,chúngtôithunhặtđượcvôkhốimẫuvật.Việcđóchiếmtrọncảbatuầnlễ.Khimọiviệcđãhoàntấtthìchúngtôiđãcómấytrămmẫuxương,chiếmkhoảng60%củabộxươngnguyênvẹncủamột cá thể.Khôngcómột cáixươngnàotrùnglặpcả.TấtcảnhữngvậttìmđượcđãghivàobảnliệtkêvớisốliệuMAD228-I.Nhưngphảichăngtấtcảnhữngmảnhxươngấylàcủamộtcáthể.Căncứvàosựnghiêncứusơbộ,cũngkhómànói.Chưacóaitìmđượcbấtcứmộtcáigì tươngtựnhưvậycả.Cả trạiphấnkhởihòreo.Trongđêmđầutiên,khôngaichịuđingủcả.Jôhansơnkểtiếp:"Chúngtôinói chuyện và lại nói chuyện.Uống hết đợt bia này lại đến đợt bia khác.Trong trạicóbăngghiâmvớibàihátcủanhómBit (TheBeatles) -"Luxibằngkimcươngtrênbầutrời".Vàchínhbàihátđóquâylấycảbầutrờibanđêm,chúngtôihátđihátlạibàihátđónhiềulần,rồilạihátnữa,hátnữa.Đólàmộtđêmkhôngthểnàoquênđược.Tôikhôngnhớmộtcáigìhơnđêmấy.NgườihóathạchmớicótênlàLuxi,vàcáitênấyđượcbiếtđếntừlúcđó,mặcdùsốhiệutheoluậtcủaLuxitrongbộsưutậpởSađalàMAD288-I.-Luxi?-Bấtkỳailầnđầutiêntrôngthấyxươnghóathạchđềuhỏitôicâuđó.Lúcnàotôicũnggiảithích:-Đúng,côấylàmộtphụnữ…VàbàihátnàycủanhómBit.Chúngtôivuisướngđếntậnchíntầngmây.Ôngcầnhiểuđólàvìchúngtôiđãtìmthấycôta.Lúcđólạimộtcâuhỏikháctiếptheo:-Làmthếnàoôngbiếtcôấylàphụnữ?-Theoxươngchậucủacôấy.Chúngtôiđãtìmthấyxươngchậuvàxươngcùngcủacôta.Xươngchậuởphụnữmởrộnghơnởnamgiới,đểcóthểđẻđượcmộtđứatrẻđầuto.Câuhỏitiếp:-Côấylàmộtcáthểhọngười?-Đúng,đúng.Côấyđithẳng.Côấyđilạicũngtốtnhưchúngtavậy.-Nhữngcáthểthuộchọngườiđềuđithẳng?-Đúng.-Đóchínhlàđiềusaikhácchủyếucủanhữngcáthểhọngười?

Khôngdễmà trả lời câuhỏinày,vì chúng tavẫncònchưabiếtmột cáchchínhxácnhữngconngườiđầutiênxuấthiệnvàolúcnào.Tạisaovàtừđâunhữngconngườiấyxuấthiện.Cácnhàkhoahọcnóinhưthếnày-ngườilàvượnđithẳng.Homo-giốngngười.Homonidae-họngười.Bấtkỳcáthểnàotrongsốvượnngườimàđithẳng-đềuthuộchọngười.Tấtcảmọingườiđều thuộc họ người, nhưng không phải tất cả các cá thể họ người đều làngười[4].Tạmthờigácnhữngcâuchuyệnkhókhănấylại,chúngtasẽtổngkếtnhữngvậttìmđượcởSađa.ỞSađa,khôngchỉtìmthấyLuxi.Trongbanămđầutiênkhaiquậtởđó,đãtìmđược350xươngcáthểhọngười-khớpgối,hàm,dicốtcủacảmộtgiađìnhhọngườiởdichỉ333.Nhìnchung,đólàdicốtcủamộtnhómgồmđànông,đànbà,trẻnhỏ.Mỗicáthểđềucónhữngđặcđiểmcủamình.Điềuđótạorakhảnăngnghiêncứusựbiếndạngcủatổtiên.Tậphợplại,chúngtạothànhmộtbộsưutậpcótầmcỡkhátốt.BộsưutậpnàykhônghơnbộsưutậpởNamPhi,nhưnglạivượtxavềchấtlượng.Ởđâycócảmộtbộxươngđạidiệnnhất,tấtcảnhữngdicốtcònlạiđượcbảotồntốthơnrấtnhiều,vàcáichủyếu-bộsưutậpdicốtcáctổtiênđượcxácđịnhniênđạichínhxác,màđiềuđólạikhôngcóởcácbộsưutậpNamPhi.Đã tìmthấydicốtcủaôstralôpitecchâuPhi,của"ngườikhéo léo",vàcủanhữngtổtiênkhác.Tómlại,đólàbộsưutậpkhôngcóbạnđồnghành.Vềthờigiancổxưanhưvậy,thìngườitavẫnchưatìmđượcởnơinàokháctrênTráiĐất-hơnbatriệu năm tuổi. Những vật tìm được ởÔmô cũng được xác định niên đạiđúng như vậy, nhưng chúng rất tảnmát. Sọ 1470 củaRisacLiki, lúc đầuđượcxácđịnhniênđại2,9triệunăm,nhưngtạihộinghịMaxcơva1982,đãdứtkhoátxếpvàotuổikhoảng2triệunăm.Tấtnhiên,LuxichiếmvịtrísốmộttrongsốnhữnghóathạchcổxưaởSađa.ĐầucủaLuxikhônglớnhơnnhiềusovớiquảbónggậylớn.Chiềucaocũngkhônglớn-khoảng107cm.MặcdùLuxiđãhoàntoàntrưởngthành.CăncứvàonhữngchiếcrăngkhôncủaLuxi,cóthểthấyđượcđiềuđó.NhữngchiếcrăngkhônnàyđãmọcrahoàntoàntrướckhiLuxichếtmấynăm.JôhansơngiảthiếtrằngLuxiđãchếtvàokhoảng25-30tuổi.Nhữngdấuhiệucủabệnhviêmkhớp,hoặccủamộtbệnhxươngnàođóđãxuấthiệnởLuxi,sựbiếndạngcácđốtxươngsốngđãchứngminhchođiềuđó.NếuLuxisốnglâuhơnnữathìchứngbệnhấysẽlàmchocôtarấtlongại.

Sựnguyênvẹn,sựbảotoàntốtđếnkỳlạđốivớibộxươngcủacôta,cóliênquanđếnviệccôtachếtmộtcáchbìnhyên.XươngcủaLuxikhôngcóvếtrăngcủathúănthịt.Nhữngchiếcxươngấychưabịnhaigặm,hoặcchưabịdậpvỡnhưthườngcónếuLuxibịsư tửhoặchổrăngkiếmgiếtchết.ĐầucủaLuxikhôngbịtáchrờiratheomộthướng,cònchân-theohướngkhác,nhưlinhcẩuvằncóthểlàmnhưthếđốivớixươngcủaLuxi.Luxiđãchếtvìngãvàocátcủahồ(hoặccủadòngchảy)màchúngđãbiếnmấttừlâu.Khómà nói rằng do bệnh tật hay chỉ do ngãmột cách ngẫu nhiên.Điều quantrọng là thú dữ không tìm thấyLuxi sau khiLuxi chết, vàLuxi không bịchúngănmất.BộxươngcủaLuxikhôngbịquấynhiễu.Cát,bùnđãchậmchạpphủlênLuxi,chôncấtcôngàycàngsâuhơn,sâuhơnnữa.Sauđó,dướiáp lựccủacác thớ tầngkế tiếpnhau,cát trởnênrắn lạinhưđá tảng.LuxitrầmlặngnằmtrongngôimộđácủacôtừtriệunămnàysangtriệunămkhácchotớikhicáctrậnmưaởSađa,mộtlầnnữa,lạiđưacôlêntrầnthế.Điềunàyquảlàđiềukỳdiệu.Luxilộratrênmặtđấtchưalâulắm,cólẽmớimộtvàinămthôi.NămnămtrướcđấyLuxihãycònbịvùilấp.NhưngnếuđểnămnămnữatrôiquathìLuxicólẽđãbịhủyhoại.Phầntrướcsọđãbịmất,nướcđãcuốnđi.VìthếkhôngthểđochínhxácđượckíchthướcsọcủaLuxi.NhưngbộxươngcủaLuxilàvậttìmthấyhiếmcó.TrướckhitìmthấyLuxithìbộxươngcủangườinêanđectanlàcổxưanhất.Nócó75nghìnnămtuổi.Chỉtìmthấynhữngdicốtkháccủahọngườivàlạilà nhữngmảnhnhỏ.Dựavào chúng, tất cả nhữnggì có thể phục chế đềutươmtấttheotừngmẫuxươngnhỏbé-rănglấytừđây,mẫuxươnghàm-từchỗkia,mộtcáisọnguyênvẹn-lấytừchỗnàođó,cộngthêmxươngchântừmộtđịađiểmthứtưnàođónữa.Cácnhàkhoahọcgomgópchúnglại,họbiếtnhữngchiếcxươngấycũngkhá rõ ràngnhư tôibiếtcái taycủamìnhvậy.Nhưngkhicácbạnchuẩnbịmộtphụcchếnhưvậythìđiềucóthểxảyralànhữngmẫuxươngấylạilàcủavàitácáthểđãsốngcáchxanhauhàngtrămkilômet,vàvẫncó thể táchbiệtnhau theo thờigianhàng trămnghìnnăm-chúnglẫnlộnvớinhau.Tấtnhiên,vớimộtphụcchẽnhưvậy,lúcnàocũngphảisuynghĩ:"Thếconngườithựctếlànhưthếnào?".Luxicótấtcả.Ởđâykhôngcầnphảiphỏngđoán.Cácbạnkhôngcầnphảitưởngtượngraxươngtaymàcácbạnđangthiếu.Lầnđầutiên,cácbạntrôngthấyainhiềutuổihơnngườinêanđectan.-Nhiềuhơnbaonhiêu?

Nêanđectancó75nghìnnămtuổi,Luxi-gần3,5triệunăm.Đólàbộxươngcổnhất,đầyđủnhấtvàđượcbảotồntốtcủatổtiênđithẳngcủaconngười.Chưabaogiờtìmđượcmộtbộxươngnhưvậy.Trongvấnđềnày,giátrịcủaLuxilà:tínhtoànvẹnvàtuổicủaLuxi.Nhữngđiềuđólàmchocôtatrởthànhduynhấttronglịchsửnhữngbộsưutậphóathạchcủahọngười.-Nhưngdùsaođinữathìcôtalàai?Làtổtiên?Làconngười?Tạisaocôtađãxuấthiện?JôhansơnvàOatchorằngLuxivànhữngngườibàconcủacôta-nhữngcáthểhọngườiởAfa,chínhlànhữngtổtiênthựcthụcủa"ngườikhéoléo"vàcủaconngườinóichung.Nhữngngườikhácchorằng"BêbiởTaung"vàbàconcủa"BêbiởTaung"khôngcógìkhácsovớicảngườiAfa,cả"ngườikhéoléo".Đólànhữngvấnđềphứctạp,sẽbànsau.BộxươngởSađalàvậttìmđượcgâychấnđộngmạnh.NhưngcólẽnhữngpháthiệntrênlớptroởLêtôlincũngkhôngkémphầnlýthú.Pháthiệnnày,mộtlầnnữa,đưachúngtaquaylạiĐôngPhi,vàlạimộtlầnnữabuộcchúngtaphảinhớđếngiađìnhLiki.___[1] Cuốn sách của Jôhansơn được xuất bản ở Mỹ năm 1982 có tên: D.JohansonandM.Edey,Lucy.TheBeginningsofHumankind.N.-Y.,1982.Nhữngvídụởđâyvàtiếpsaulấytừcuốnsáchấy.Bảndịch(từtiếngAnhratiếngNga-ND)làcủatácgiả.[2]Acđơ-đơnvịđochiềudàiAnh,bằng91,44cm.ND.[3]Fut-đơnvịđolườngAnh,bằng30,5cm.ND.[4]Xuấtphát từnhữngquanđiểmkhácnhau, vàdođócácnhàkhoahọckhácnhausắpxếpnhữngdicốtngườihóathạchvàonhữngloàikhácnhau.Vìvậy,trongbảndịchnày,cácthuậtngữ"cáthể"ghépvớitừ"người"đềucónguồngốctừthuậtngữ(LaTinh).Homo-người(giốngngười),baohàmnhững cá thể thuộc họ người (người hóa thạch, và người hiện đại). Cũngtrongbảndịchnày,thuậtngữ"loài"ápdụngchohọngười,đượccáctácgiảkhácnhaudùngtrongnhữngđiềukiệncụthểnàođócủatácgiảđó,vềmặtsinh học, thuật ngữ "loài", "dạng", "kiểu"… chưa hoàn toàn thống nhấtnghiêmngặt,vàđangđượcbàncãi.ND.

LÊTÔLIN

LêtôlincáchÔnđuvai60kilômetvềphíanam.KhácvớiÔmô,Afa,Côbi-Fora,khíhậuởđâytrongsuốt5-10triệunămgầnđâyhầunhưkhôngthayđổi.Ởđâylúcnàocũnglàmộtkhuvựccóaohồphongphú,đầyrẫychimthú.Rừngnhiệtđớirậmrạpbaoquanhkhuvựcấy.Vàhiệnnayởđóvẫncònmấycáihồvànhiềucâycỏ.Khuvựcấycònphongphúbởicảnhữngvậttìmđượccổxưa.Sựphântíchbằngđồngvịphóngxạkali-acgonchỉrarằngởđâycónhiềutầnglớptrongkhoảngthờigian3và4triệunămtrước.Từkhálâu,ngườitađãtìmdicốtcủaconngườiởđâytrongsuốtmấychụcnămnay.Năm1935,LuisLikicốgắngtìmnhưngđãravềvớihaibàntaytrắng.Ôngkhôngbiết rằngnhữngchiếc răngmàôngđãgửichoviệnbảotàngBritanvàđược thừanhận là răngvượn,chính là răngcửacủa tổ tiênconngười.Đólàpháthiệnđầutiênvềmộtôstralôpitectrưởngthànhvàcùngthờivới"BêbiởTaung".Tuynhiên,nhữngchiếcrăngkhôngđượcnhậnbiếtấyđãnằmởviệnbảotàngchomãiđếnnăm1979,tớilúcmàlầnđầutiên,PêteAnđrepvàTimOatđưachúngraánhsáng.CònLuisLikikhôngbiếtrằngtrongtayônglàmộtcáthểtrưởngthànhcổxưanhấtcủahọngười.LúcđóôngđãbỏrơiLêtôlinvàchuyểnsangÔnduvai.Năm1938-1939,mộtngườiĐứctênlàKôn-LaxenđếnthămLêtôlin,đãtìmthấy ở đây một đống mảnh vỏ xương hàm trên và mấy chiếc răng trongxươnghàm trên.Nhưng lúcđókhông có ai nghĩ rằngđó là di cốt củahọngười.Cònnếuainóiraýđóthìbịcoilàýnghĩcủangườibịbệnhtâmthầnphânliệt.Trongnhữngnămthứ70,sauÔnđuvai,Ômô,Côbi-Fora,tìnhhìnhđãkhácđi.Năm1974,MêriLikiquyếtđịnhđếnLêtôlinđểtìmkiếmdấuvếtcủangườihóa thạch.Đầutiên,một trongnhữngchuyênviêngiámđịnh thựcđịagiỏinhấtcủaRisacLikilàKamôiKimây,đượccửđếnđểthămdò.Kimâyđàođến những lớp trầm tích cổ xưa và phát hiện ra lớp có hóa thạch của họngười.Và lúcấyMêriLiki tựmìnhdẫnmộtđoànkhảosátđếnđó.Trongnhữngnăm1975-1976,MêriLikicũngvớinhữngngườigiúpviệccủabà,đãtìmđược42chiếcrăngcủahọngười,ởmộtsốrăngcòngiữđượccảnhữngmảnhxươnghàm.Ởmộtchiếcxươnghàmdưới(L-4)còngiữđược9chiếcrăng.Nhưngvàocuốinhữngnămthứ70thìcũngkhómàlàmchomọingườingạc nhiên về di cốt của tổ tiên con người. Ở Sađa đã tìm đượcmột bộ

xươnghầunhưnguyênvẹncủaLuxi.NhưngởLêtôlin thìđãpháthiện radấuinvếtchâncủatổtiênmàchưaởnơinàocócả.Lêtôlinđãtrộihẳnlênsovớitấtcảcácdichỉtrênthếgiớibởinhữngdấuinvếtchânấy.Chođếnbâygiờcũngchưacóaicóthểhìnhdungđượcchúnglạicóthểđượcbảotồnlâuđếnthế,hơn3triệunăm!GầnLêtôlin cónúi lửaZađimen.Hiệnnaynóvẫn tồn tại.Trong suốtbốntriệunăm,Zađimenphúnxuấttheochukỳ.Cómộtlầnnóđãrắccảmộtđámmâytronhưtrátphấnchocảnhquanchungquanhmộtlớpkhôngmỏnghơn1cm.Sauđó,sựphúnxuấtngừnglại.Tấtnhiên,lớptrođãphủtrùmlêntấtcảấykhôngdễchịugìđốivớichimthú.Nhưngcólẽnócũngkhôngkhuấyđảonhiềulắmcuộcsốngcủachúngvìchúngvẫnởlạiđó.Tiếpsauđámmâytrolàmưa,trobịthấmướtvàtrởnêngiốngnhưximăngvừamớitrảirachưalâutrênđườngvậy.Trênlớptroướtấy,cũngnhưtrênximăngướt,vếtchâncủatấtcảnhữngaiđãdẫmlênkhiđiquađềuđượcghidấulạimộtcáchrõrệt,kểcảđộngvật :hươucaocổ, sơndương,voi, thỏ, têgiác, lợn.Cócảnhững dấu vết của chim, đà điểu và thậm chí của cả động vật đa túc(Myriapođa)nhỏbénữa.MặttrờinóngbỏngởLêtôlinnhanhchóngsấykhôlớptroẩmướt.Lớptrorắnlại,giữnguyêndấuvếtđãinđầytrênbềmặtcủanó.Sauđó,Zađimenlại"bắtđầunóichuyện"lầnthứhai.Mộtđámmâytrokháclạirơixuốngđất,phủtrùmlênlớpthứnhấtvàlạighilạidấuvết.Nhiềulầnđãxảyranhưvậytrongthờigiankhônglâuhơn1tháng.Kếtquảlàhìnhthànhmộtlớpđátúpnúilửacóchiềudàykhoảng20cm.VìZađimenphuntroratheochukỳ,trocũngtheochukỳmàrắnlạidonhữngtrậnmưakhônglớnthườngkèmsaukhicóphúnxuấtnúilửa.Vìthế,lớpđátuptrởnêngiốngnhưnhữngchiếcbánhráncó15-20lớpmỏng.Mộtsốtrongnhữnglớpấy,cáchđâykhônglâu,đãlộratrênmặtđấtsaukhinhữnglớptrầmtíchphíatrênbịpháhủy.Chúnggiốngnhưmộtlớpđấtcỏmàuxámcóbềmặtkhôngbằngphẳng.Năm1976,cómộtlầnsaubữacơmtrưa,nhữngngườivuinhộnnhấttrongsố cộng tác viên trong đoàn củaMêri Liki, đã tiêu khiển bằng cách dùngnhữngmẫuphânvoinémnhau.Tròchơiấycũngkhôngnhãnhặngì,nhưngthanhniênlạicầnchơiđùanhưthếnàođóchogiãnxươnggiãncốt,saukhilàmviệcởcácđiểmkhaiquật.MộttrongsốnhữngngườithamgiatròchơilàAnđrâyHin,nhàcổsinhhọcởviệnbảotàngquốcgiaKênia.AnđrâyHinthụpngườixuốngsaumộtcáigòđểtránhmộtcụcphânvoiđangbayđến.AnđrâyHintìmmộtcáigìđóđểnémtrảvàlặngngườiđi...Hinpháthiệnra

một cái gì đó ở lòng suối đã khô cạn, trên lớp tro cổ xưa.Một trong sốnhữngchỗtrũngxuốngtrênlớptrotỏralàkhôngbìnhthường.Hinbắtđầuxemxétvàthấyrằngđólàdấuvếtcủamộtconvật.Mọingườiđềunghingờvật tìmđượccủaHin.Nhưngngaysauđó,ởmộtđịađiểmkhác,người tacũngpháthiệnđượcdấuvếtcủađộngvật.Sựkiệnấyđãkhôngđượcchúýđếnđặcbiệt.Nhưngtrongnăm1977tiếpđó,contraicủaMêriLikilàFilipđãtìmthấyrấtnhiềudấuvếtcủavoi.CảPêteJôn-mộtcộngtácviêncủađoànkhảosát,cũngtìmthấynhữngdấuvếtnhưvậy.Ngườitabắtđầunghiêncứunhữngdấuvếtấyvànhậnthấymộtsốdấuinchândángngờlàgiốngdấuinchânngười.Đếnnămsau,thếgiớimớibiếtđếnnhữngdấuinchânấy.Năm1978,MêriLikiđếnMỹvà thôngbáonhữngdấu inchântrongmột loạtcáccuộchọpbáovàphỏngvấn.Nhiềungườitỏrakhôngtin.-Nhữngdấuvếtchóngtànlụinhưdấuinchânấylạicóthểgiữđượclâuđếnthế?NhưngMêriLikilạitinvàonhữngdấuinchânấycủahọngười.Bànóitiếp rằng người đi thẳng rất giỏi, có thể chỉ lê chân nhẹ nhàng. Bà cũngthông báo ởLêtôlin có thể có cả những dấu in của những vượn người đibằngkhớpchi.BàchorằngởLêtôlincónhữngvũngnướclớnmàchimvàthú đã từng tập trung lại chung quanh chúng. Thậm chí bà đã trông thấynhữngdấuinchâncủanhữngconvậttrongcơnhoảngloạn.Bàgiảthiếtrằngsựphúnxuấtcủanúilửađãlàmchonhữngconvậtấysợhãi.Nhữngpháthiệnấy làmchomọingườináođộng.MêriLikicôngbốrằngmùathựcđịatiếpsauởLêtôlinsẽdànhchoviệcnghiêncứucácdấuinchân.BàđãmờimộtnữchuyênviênMỹnổitiếngvềcácdấuinlàLuzaRôbinsơnđếnLêtôlin.KhiMêriLikivàLuzaRôbinsơnđếnđượcLêtôlinthìbangườikháchlàPêteJôn,PaunAbenvàRisacHaiđãđợihọởđó.TấtcảhọđềukhôngtinnhữngđiềumàMêriLikiđãnóivềcácdấuinchânởtrêntro.RisacHainghiêncứudấuincủavượnngườiđibằngkhớpchivàxácđịnhđólàdấuvếtcủanhữngconvượnbabuincỡlớnđãbị tuyệtchủng,để lại.Còn Jôn tuyên bố rằng những cơn hoảng loạn trong các bầy động vật làkhôngcó,vìrằngtrongcơnhoảngloạnthìchimphảibayđi,nhưngởđâychúngvẫntiếptụcchạytrêntro,vàđiềuđóđượcthấyrõtheonhữngchỗmàdấuvếtcủachúnggiaocắtnhau.R.Haikhôngtìmđượcchứngcớlàởđóđãcónhữngvũngnước.

Tấtcảnhữngbấtđồngấygâyracáccuộctranhcãitrongtrạikhánhiềuđêm.Đặcbiệtsôinổilàhọđãtranhluậnvềdấuvếtcủahọngười.Mọingườinghingờnhữngdấuvếtấy.Nhưng,PaunAben-ngườisuốtngàynghiêncứunhữngdấuvếtấy,lạituyênbốđólàdấuinchânngười.OatvàJônlúcđầutỏranghingờ,nhưngbâygiờlạiđồngývớiAben.Họđềnghịlậptứctiếnhànhkhaiquậtởvùngcódấuvết.NhưngLuzaRôbinsơn,chuyêngiavềdấuinchân,lạituyênbốrằngtấtcảnhữnggìđượccoilàdấuinchânngườithìđóchỉlàdấuvếtcủađộngvậtmóngguốc.LuzanóivớiMêriLikirằngtiếptụcnghiêncứudấuinchânthìchỉtiêuphíthờigianmộtcáchvôích.Nhưngnamgiớilạichốnglại.MêriLikiđãchánngấytấtcảnhữngcuộctranhcãiấy.Bàtuyênbốsẽkhôngcónhữngcuộckhaiquậtởnơicódấu inchânnữa.ĐếnbâygiờJônđãbịthuyếtphụcrằngnhữngdấuinđólàcủahọngười,nênđãtiếptụcyêucầubàchophépkhaiquật.-Nhữngcuộckhaiquậtrấtnhỏbé-đólàtấtcảnhữnggìchúngtôiyêucầu-Jônnói.MêriLikivẫnkhôngnaonúng.LuzaRôbinsơn,cứnhưmọikhi,quyếtđoántuyênbố:-Nếutiếptụckhaiquậtthìchỉđểmộtchuyêngialàmviệcđó.LuzachỉvàoĐibô,ngườicótrìnhđộchuyênmônvềkhảocổ.Đibôđãđápứngđượclònghyvọng.Sangngàyhômsau,Đibôtrởvềtrạivàthông báo làmình đã tìm thấy dấu vết không chỉ củamộtmà là của haingười.Châncủamộtngườirấtlớn.Ônggangtay-chừng30cm.-NhữngngườichâuPhiấylúcnàocũngphóngđại, -Mêrinói.Nhưngdùsaothìbàcũngđãđếnxemxét,-Códấuvết.BâygiờthìcảTimOatcũngđượcphépbắtđầukhaiquật.Hướngcủanhữngdấuinchânchứngminhrằngnhữngngườiđãđểlạidấuvếtcáchnhau từngquãngngắnấy,đangđivềhướngbắc.Nhiệmvụđượcthugọnlạilàlàmhiệnrõbềmặtlớptrocódấuvếtấynhưngkhôngđượcđểnóbịhủyhoại.Đólàviệckhôngdễdàng.Vìtrênlớptrocóhàngtánhữnglớpmỏnghoặcnhiềuhơnnữa.Làmsạchnhữnglớpcóchiềudày1-2cmlàkhókhăn.TimOatcóđặctínhđặcbiệtkiênnhẫnvàbềnbỉlạthường.Ôngtìmthấymộtdấuinvàsauđólạitìmthấymộtdấuinnữa.Ôngđổdầntừngtýnướcmộtvàođấyđểcholớpđátupkhôngbịkhôđi.Ônglạichothêm

nướcvàodấuinngàycàngnhiềuhơnnữa.Ôngchậmrãilàmsạchnhữnglớpđátupmỏngmanhtừngmilimetmộtvàpháthiệnramộtlớpmàtrênđócónhữngdấu inchân.Nhữngdấu inchâncủahaicá thểhọngười lộrangàycàngrõhơn.TimOatđãthuhútsựchúýcủacảtrại.Nhữngcộngtácviênkhácđãcùnglàmviệcvớiôngvàđãlàmsạchđượchơn50dấuinchânvớichiềudàigần30m.Mốiquantâmđếnnhữngdấuinchânđãsốnglại trongtâmtríLuzaRôbinsơn.Luzakhẳngđịnh -ởđâyđúng làdấu inchâncủahaicá thểhọngười;cólẽhọcùngđivớinhau:một(códấuinhơitohơn)làđànông,còncá thểkia làphụnữvàcó lẽđangmang thai.Xétđoán theonhữngdấu inchânthìnhữngcáthểhọngườiấyđithẳng,cáchđâykhálâu,ítnhấtlàmộttriệunăm.Khómàchứngminhđượcrằnghaicáthểấy,mộtlàđànôngvàmộtlàphụnữđangmang thai.Tuynhiên,khôngcònnghingờ rằngnhữngcá thểhọngườiởLêtôlinđãđithẳngtừlâu.Lớpđátupmàtrênđódấuvếtđãđượcinlạicótuổi3,7triệunăm.Quá30mét,dấuvếtbiếnmấtvìbị trophủ lên.Nhữngcuộckhaiquậtcácdấu inchânphảidừng lạivìmùađãhết.Năm1979,RônômClac tiếp tụckhaiquậtvàlạibắtgặpdấuinchân.TimOatđãtíchcựcthamgiavàocáccuộckhaiquậtởLêtôlin.NhữngcuộctranhcãicủaôngvớiLuzaRôbinsơnvềcáchdiễngiảinhữngdấuinchânđãdẫn tới chỗ, cũngnhư trướcđâyởhồTucan,người takhôngbaogiờmờiôngđếnLêtôlinnữa.Ngườitakhôngthíchnhữngngườiphêbình.Tấtnhiên,cóthểtìmthấynhữngdấuinnhiềuhơnnếuchúngđượcxửlýmộtcáchhếtsứcthậntrọngvàchuđáo.Chúngđặcbiệtgiònvàchỉmộtsaisótnhỏbénhất trongkhaiquậtcũngcóthểhủyhoạichúnghoàntoàn.Chúngkhôngbềnchắcnhưnhữngchiếcxươnghóathạchcủađộngvậthóathạch.Dấuinchân-đóchỉlàmộtkhoảngkhông,chỉcóhìnhdạngtrênmộtcáinềntươngđốimềmvàdễbịhủyhoại.Nếucáinềnnàyđượcpháthiệnmộtcáchcẩuthảthìnósẽbịvỡnátvàdấuinchânbiếnmất.Nhưvậy,dokếtquảcủanhữngliênkếtkỳquặc,khótinlàcóthật,củacácsựkiệnmànhữngdấuinchâncáctổtiênđãđếnđượcvớichúngta...Zađimenđãphunramộtloạitrođặcbiệt.Mưarơixuốnghầunhưngaysaukhi trorơixuống.Cáccáthểhọngườiđiquavàothờigiantrốnggiữacác

trậnmưa.Mặttrờixuấthiệnvànhanhchóngsấykhônhữngdấuinchâncủahọ.Sauđó,Zađimenlạiphunmộtlầnnữavàchúnglạibịtrophủkíntrướckhibịmộttrậnmưakhácrửatrôichúngđi.Vàtấtcảnhữngđiềuđóchỉxảyratrongvòngmấyngày.Núilửađãđiềuđộhóa sự hoạt động của mình với những cơn mưa. Nếu vụ nổ của núi lửakhông trùng vào thời điểm trước trận mưa, thì dấu in không thể bảo tồnđược.Nếusựkiệnấyxảyramộtthánghoặctrướcnữatrongmùakhôthìtrokhônggiữdấuinlạiđược.Chúngbịpháhủykhôngthểcứuvãnđược,cũngnhưnhữngdấuinchântrêncátkhôởbãitắmbiểnbịhủyhoạihiệnnay.Nếusựkiệnđóxảyramuộnhơn-vàomùacómưa lớn, thìchúngcũngbị rửatrôi.Sựkiệnnàyphảixảyrađúngvàođầumùamưa,khiđónhữngdấuinchânđượcthấmướtkhôngthườngxuyêntrênbềmặt,xenkẽvớiMặtTrờinóngbỏng.SựquytụkhótinlàcóthựcấycủacáctìnhhuốngởLêtôlinđãbảotồnđượcnhững dấu in chân của tổ tiên chúng ta.Điều đó xảy ra nhưmột sự kiệnhuyềndiệu.CũngnhưbộxươngcủaLuxiởSađađãchứngminh,điềuđókhẳngđịnh rằnghơn3 triệunăm trướcđây tổ tiêncủaconngườiđãhoàntoànđi thẳng.ĐiềuđócũngđãđượcchứngminhởSađa - theohìnhdạngxươngchânvàbànchân.ỞLêtôlin,nơimàdicốthóa thạchđượcbảo tồnkémhơn (chỉ là những chiếc răng, nhữngmẫuxươnghàmvà v.v…), nếukhôngpháthiệnradấuinchântrênlớpđátúp,thìkhôngthểnàobiếtđượctổtiêncủachúngtađãđinhưthếnào.Cácchuyêngiađồngthanhlêntiếng:-Sai lầmkhôngthểcóđược,chúnggiốngmộtcáchchínhxácdấuinchânngườihiệnđại.Nếungàynay,đểnhữngdấuinnhưvậytrênbờbiểnĐenvàsaubốnnăm,ngườinàođóhỏilàcủaai,thìbấtcứngườinàocũngtrảlờimàkhônghề nghi ngờ là có người đã đi lại ở đây.Không ai có thể tách biệtchúngvớihàng trămdấu inkhác của chânngười trênbờbiển.Hìnhdạngbênngoàicủadấu incũnggiốnghệtnhưvậy.Ởđây,gótchâncũngđượchìnhthànhnhưgótchânngườihiệnđại,cóvòmrõrệtvànửabànchântrướcgótcũngkhárõ.Ngónchâncáicũngđượcxếpthẳnghàngchứkhôngquặtvềmộtphíanhưởvượnngười.Tấtnhiên,cóthểtìmđượcnhữngsaikhácnhỏbétrongdấuinchânngườihiệnđạivàngườiởLêtôlin.Nhưngkhôngcònnghingờgìnữa,họcũngđithẳngnhưchúngtavàkhônglêbướctheongườinhưđiềuđóđãđượcnhiềunhàkhoahọckhẳngđịnhtrongmộtthờigianrấtdài.

Ðầutiên,bộxươngcủaLuxiởSađađãnóivớicácnhàkhoahọcvềsựđithắng,cònbâygiờ-nhữngdấuinchânởLêtôlin.Tấtcảnhữngđiềuđócònchưaquenthuộc.Đãđếnlúccầndẫnramộtsốkếtquả.KhôngtìmthấycôngcụbằngđákểcảởLêtôlin,kểcảởAfa.NhưngchúngđượcpháthiệncùngvớicácdicốtcủachínhnhữngcáthểhọngườiởÔmôvàhồRuđônfơ.Đồngvịphóngxạkalivàacgonxácđịnhđượcngười"khéoléo"đã sửdụngnhững công cụ ấy trong thời kỳ từ2,1đến1,9 triệunămtrướcđây.NhữngcôngcụnhưvậyđãđượcpháthiệnởtrênbờphíađônghồRuđônfơ, và ở đây, tuổi của chúng lâu đời hơn tuổi của những công cụÔnđuvai(dichỉCôbi-Fora)đến3/4triệunăm.Tuổicácdicốtthuộcmộtdạngngườikhôngkhácngười"khéoléo"lạicònlâuđờihơnnữa-hơn3 triệunăm.Đầu tiên,người tahìnhdungđóchỉ làngẫunhiên,dicốtcủadạngnàyđượctìmthấyởnhữnglớpcổxưahơnvàkhôngcócôngcụ,bởivìchođếnnayvẫncóquanniệmbấtdibấtdịch:tổtiêndạngngườicủaconngườichỉthayđổihìnhdạngcủamìnhnhờsửdụngcôngcụ.Thếnhưng,nhữngvậttìmthấylạichứngminhmộtđiềukhác:đầutiên, tổ tiênconngườiđãcóhìnhdạng "người"và sauđómớibắtđầu sửdụngcôngcụ.Hóaralàkhoảngcáchgiữathờigianhìnhthànhconngườivềmặtsinhhọcvàsựxuấthiệnnhữngcôngcụbằngđáđãbịrútngắnlại,khitìmthấyđượccôngcụmànhữngtổtiênconngườicóhìnhdạngvượnđãsửdụng chúng.Nhưng những phát hiệnmới lại chứngminh ngược lại: "quátrìnhngườihóa"củanhữngtổtiêncóhìnhdạngvượnđãđượcbắtđầusớmhơnnhiềusovớinhữngvậttìmđượcđầutiênởchâuPhiđãchứngminh.Năm1965,ởphầntậncùngphíanamhồRuđônfơ,tạiCanapôi,đãtìmthấymộtphầnxươngvai,khôngkhácgìxươngngười"khéo léo",người taxácđịnhtuổicủachiếcxươngnàylà4,5triệunăm.Năm1967,ởLôtêghemphíatâyhồRuđônfơ,đoànkhảosátdướisựlãnhđạocủaB.Patecsơnpháthiệnđược di cốt ôstralôpitec "đi thẳng", tuổi của những di cốt này là 5,5 triệunăm,còntạithịtrấnNgônôởKênia-dicốtngườicóniênđại9triệunăm(kêniapitec).Hóaralàsựhìnhthànhconngườivềmặtsinhhọcđãbắtđầutừmấytriệunămtrướckhiconngườibắtđầuchếtạocôngcụbằngđá,nghĩalàbiếtlaođộng.Thật kỳ lạ, những chiếc xương đầu tiên thuộc họ người hóa thạch kiểukêniapitecđược tìm thấykhôngphảiởchâuPhimà làởmiềnBắcẤnĐộ

trongdãynúiSivalic.ĐểtỏlòngkínhtrọngvịanhhùngthầnthoạiẤnĐộtên làRama,người tagọidạngấy là ramapitec (Ramapithecus).Tiếc rằngnhữngvậttìmđượcởSivalicđượcxácđịnhniênđạiquákém,bởivìnhữngchỗấykhôngcótronúilửađểchophépdùngphươngphápkali-acgon.Tuynhiên,khisosánhsựhóađácủacácđộngvậtkháctìmthấycùngvớicácdicốtcủaramapitecvớinhữnghóađátìmthấyởnhữngđịađiểmkhác,mộtsốnhàkhoahọcchorằngramapitecđãsốngkhôngíthơn10-12triệunămtrướcđây.L.Likicũngtìmthấydicốtcủaramapitec(kêniapitec)ởchâuPhi,tạiFoct-Tecnan thuộcKênia.Ở đây, những di cốt ấy nằmdưới lớp tro núi lửa vàđượcxácđịnhniênđạibằngphươngphápkali-acgonlà14triệunăm.CũngđãtìmthấydicốtramapitecởHyLạp,ThổNhĩKỳvàởHungari.Tuổicủanhữngdicốtấytừ7-9triệunăm.Nhữngngườitìmthấynhữngchiếcxươngấyđãgọi tênkhácnhau, nhưngnhiềunhàkhoahọcxếp chúngvàonhómramapitec.Vìvậy,mộtsốnhànghiêncứuđịnhđưaquêhươngđầutiêncủaconngườivàođạilụcÂu-Á.Nhưngdùsaothìhiệnnaynhữngdicốtcổxưanhất của ramapitec đã được tìm thấy ở châu Phi. Ít nhất, những di cốt ấycũng cổxưahơnnhữngdi cốt ởẤnĐộ là 2 triệunăm.Phần lớn cácnhàkhoahọcgiả thiết rằng ramapitecđã từchâuPhixâmnhậpvàoẤnĐộvàchâuÂu.Nhiềunhànghiêncứu[1]chorằngramapiteclàtổtiên"đithẳng"củaconngười;hiệnnayvẫnchưatìmthấymộtchiếcsọnguyênvẹnnàocủaramapitec và kể cả những phần quan trọng khác thuộc bộ xương củaramapitec,mà theonhữngdẫn liệuấycó thểphánđoánmộtcáchđáng tincậyvềđiềuđó.Chỉcónhữngchiếcrăngvànhữngmảnhxươnghàm.(Mớichỉcórăngvàhàmcủaloài"đithẳng").Năm1980,ởAiCập,còntìmđượcdicốtcủanhữngdạngcòncổxưahơnnữa-êgiptôpitec.Tuổicủadạngnàyhầunhưgấpđôi ramapitec-gần30 triệunăm.Rănggiốngvới răngngườinhiềuhơnsovớirăngvượn,nhưngkểcảegiptôpitecvànhữngdạngkháccổxưahơnnữa,tàiliệuvẫncònhơiít.Khitínhđếntấtcảnhữngđiềuấy,chắcgìđãcólợikhilắprápnhữngdạngấyvàonhữngsơđồlớn.Hiệnnaychỉcóthểtinchắckhidựavàoôstralôpitecđãđượcnghiêncứukỹ.Tấtnhiêncóthểgiảthiếtrằnghọngườiđãtáchkhỏihọvượngần14(hoặcthậmchí20)triệunămtrướcđây,nhưngđiềuđángtincậyđãbiếtthìchỉgần4-6triệunămtrướcđây,ítnhất,họngườicũngđãtựphântáchrathànhhaibaloàikhácnhau, trongsốđóchỉcómộtloàisốngđược - đó là loài người, còn những loài khác (zinjparantrôp, ôstralôpitecchâuPhi,rôbustus,vàv.v…)đãbịtuyệtchủngítnhấtlàgầnmộttriệunămvềtrước.

Hình4.ĐịađiểmphânbốhọngườiởĐôngPhi.

Hình5.CácdichỉvànhữngđịađiểmphânbốtrênhồRuđônfơ.

Hình6.Nhữngđịađiểmphânbốchủyếucủahọngườivànhữngdichỉcổxưanhấtcủaconngười.

Bâygiờ,vớikếtquảcủanhữngpháthiệnấy,câyphảhệcủaconngườicóhìnhdạngnhưthếnào?Mộtbảnliệtkêcácloàiđãlàmlộrõtínhphứctạptolớnkhilậphệtộc.Trongcuốnsách"Mắtxíchthiếu"(1977),M.Iđiđãthửhệthốnghóacácquanđiểmđốivớitộcphảcủaconngườivàthểhiệnnódướidạngmàkhoahọchiệnđạiđãhìnhdungra.Ôngđãbuộcphải,thứnhấtlàvẽmột số tộcphả chứkhôngphảimột, bởivì nhữngquanđiểmcủa cácnhàkhoahọckhácnhauđốivớichúnglạikhácnhaumộtcáchcănbản,thứhailàôngphải loạibỏniênđạiởcácsơđồấy,bởivìnhữngngườisoạn thảo rachúng -nhữngnhàkhoahọcđángkính,đãkhông thểcócùngmộtýkiếnthốngnhấtđốivớivấnđềloàinàyhayloàikhácđãxuấthiệnkhinàovàđãtồntạibaolâu(vídụ,ramapitec).Vìvậy,trongtấtcảcácsơđồchỉghithờiđạiđịachất(xemcácsơđồ).Năm1959,nhàphânchủnghọcngườiAnhlàU.LêGiôClacđãbiênsoạnracây phả hệ đầu tiên. Theo sơ đồ của ông, ở một chỗ nào đó vào cuốiôligôxen-đầumiôxen,đãdiễnrasựphântáchdòngduynhấtcủatổnghọHominoidearathànhmấynhánh.Mộtnhánhtrongsốđóđãtạoramấyloàivượn người đã bị tuyệt chủng và vượn người hiện đại,một nhánh khác -đriôpitec đãbị tuyệt chủngvàvượnngười hiệnđại - gôrila, hắc tinh tinh,đười ươi. Vào giữa miôxen, từ một thân duy nhất, lại tách ra dòngôstralôpitec,ôstralôpitec lànguồngốccủapitêcantrôp,còntừpitêcantrôp-ngườihiệnđại,songsongvớingườihiệnđạilạitáchrahaidòngcụt-ngườinêanđectanvàngườirôđêzi.TheotộcphảdoJ.Napesoạnthảonăm1971,tấtcảcácloàiđềuxuấtpháttừêgiptôpitec, trong miôxen, êgiptôpitec chia ra thành các prôcônxun -đriôpitec(nguồngốccủahắctinhtinhvàgôrilahiệnđại)vàramapitec.Từramapitec, xuất phát dòngngười "khéo léo" - người đi thẳng - người hiệnđại, và hai dòng phụ - ôstralôpitec (châu Phi) và parantrôp (ôstralôpitecbôixây).CâyphảhệdoF.Tôbaiassoạnthảovàonăm1965,bắtđầutừtổtiênchung-ôstralôpitec tổ tiên, từ đây phát triển thành ôstralôpitec bôixây vàôstralôpitecchâuPhi.Cảhailoạinàyđềubịtuyệtchủng,cùnglúcđó,phần

cònlạicủatổtiênchung(dòngôstralôpitec)chuyểnhóakếtiếpnhauthànhngười "khéo léo" (Homo habilis), người đi thẳng (Homo erectus),nêanđectan(Homonêanđectalus)vàngườihiệnđại(Homosapiens).L.Brâyxemxétsựtiếnhóacủahọngườimộtcáchgiảnđơnnhưsau:theophảhệdoôngsoạnravàonăm1971thìtừêgiptôpitecđếnngườihiệnđạichỉcómộtdòng.(Ôngliênkếttấtcảcácdòngôstralôpitecvàomộtdạng).Cây phả hệ thứ năm phản ánh những quan điểm của L. Liki. Ở đâyprôcônxunđượcđưavàodòngchủyếu(theoýkiếncủamộtsốnhànghiêncứu, prôcônxungầnvới gôrila hơn là gầnvới họngười), vàông cho rằngprôcônxun là tổ tiêncủakêniapitec(ramapitec).Likichỉ thừanhậncómộtôstralôpitec đó là ôstralôpitec bôixây có thân hình siêu nặng nề. Ông gọiôstralôpitecchâuPhilàngười"khéoléo",dòngngười"khéoléo"tiếnthẳngđến người hiện đại với tất cả những nhánh cụt có thể có, qua pitêcantrôpGiavađếnnêanđectan.Trongnhữngnămgầnđây,nhiềunhànghiêncứuđãbắtđầudùngmộtsơđồtổngquáthơn.Theosơđồnày,vàokhoảnggiữa3và2triệunămtrướcđây,từ tổ tiênchungôstralôpitecchâuPhi (thanhmảnh) tách ramộtnhánhcụtôstralôpitec rôbustus và Homo habilis - Homo erectus - Homo sapiens(Urưnxon,1980).Thếnhưng,năm1979,cácnhànhânchủnghọcngườiMỹlàJ.JôhansơnvàT.Oatđãđưaramộtsơđồmớivềphảhệconngười.CăncứvàonhữngvậttìmđượccủamìnhởÊtiôpi,họđãtáchramộtloàitổtiênmớicủaconngười-ôstralôpitecafa(Australôpithecusafarensis).Họcũngđưacảnhữngvật tìmđượccủaM.Likiởcánh rừngLêtôlinvào loàinày.TheoýkiếncủaJôhansơnvàOat,cácdạngởLêtôlinvàAfagiốngnhaulạthường.Vàcảhainhómấyđềuthuộccùngmộtloàiôstralôpitecafa.Họchorằngđólàloàixuấtphát,làchỗkhởiđầuchocảdòngôstralôpitecmuộnhơn(cảthanhmảnhvànặngnề),chocảdòngtiếnhóadẫnđếnngườithôngminh,quangười"khéoléo",ngườiđithẳngvàv.v…Thếnhưnglạicóýkiếnphảnđốisơđồấy.Vídụ,nhànhânchủnghọcLiênXôM.Urưxon(1980)viết:"Thứnhất,xuấthiệncâuhỏi,phảichăngcóthểgộplạicácdạngkhôngcóliênlạcvớinhauvềmặtlãnhthổnhiềuđếnnhưthế(phầnđôngbắcÊtiôpivàTanzania)vàcảvềniênđại(ítnhất,nhữngvậttìmđượcởLêtôlincổxưahơn0,5triệunămsovớiởAfa).Thứhai,khôngrõrằngphảichăngsựkhácnhaucủacácdạngởAfavàLêtôlinsovớicácdạngđãbiếtcủadòngôstralôpitecthanhmảnhlạilớntớimứccầnphảilậpramộtloàimớitáchbiệtAustralopithecusafricanuskhôngchỉvềhìnhtháimàcảvềphátsinhchủngloại".

Khôngnênngạcnhiên trước tình trạngkhông thốngnhấtýkiếnvềhệphảconngười.Tấtcảchỉmới20nămtrướcđây,mọingườiđềuthừanhậnrằngngườicổxưanhấtlàpitêcantrôpxươngcủangườinàyđãtìmthấytrênđảoGiavavàđãsốnggần800nghìnnămtrướcđây.Thậmchí,trong"Báchkhoatoàn thư lịch sử" (tập I, 1961, trang 637) củaLiênXô xuất bản cách đâytươngđốichưalâuđãviết:"Nhữngngườicổxưanhấtđãxuấthiệnvàođầuthờiđạinhânsinh,nghĩalàgần1triệunămtrướcđây…Họđãsống500-600nghìn nămđầu tiên... quê hương đầu tiên của loài người ởĐôngNamÁ,NamÁvàTiềnÁvàởnhữngmiềnĐôngBắcchâuPhi".Những phát hiện trong vòng 10-15 năm gần đây chỉ ra rằng những quanniệmđãtrởnênổnđịnhvềnguồngốcconngườicầnphảixemxétlạivềcănbản.Đãxácđịnhđượcngườivượncổxưanhấtbiếtchếtạocôngcụnguyênthủythôsơ,biếtsănbắtnhữngđộngvậtcỡlớn,đãtáchrakhỏigiớiđộngvậtkhôngphảilàgần1triệunămtrướcđây,màlàhơn2,6triệunămtrướcđây.Người cổ xưa nhất không phải là pitêcantrôp Giava, mà là Homo habilisĐôngPhi,bởivìpitêcantrôpGiava thuộc thờikỳphát triểnmuộnhơncủaconngườivàphảnánhmứcđộpháttriểncaohơnvềsinhhọc.CònvềranhgiớigiữangườiHomohabilisvớivượn(ôstralôpitec),thìnhưnhàgiảiphẫuthần kinh người Pháp là J. Antôni và nhà nhân chủng học Liên XôM.I.Urưxonđãviết,vềmặthình thái làđồngnhất,mặcdùcónhữngkhácbiệtmộtcáchcănbảnvớivượnngườihiệnđại.Tiêuchuẩnđángtincậyduynhấttáchngười"khéoléo"rakhỏiôstralôpiteclàdấuvếthoạtđộnglaođộngdướidạngcôngcụlaođộng.V.P.Iakimôp(1976)vàV.I.Côtretkôva(1969)chorằngranhgiớinhưvậygiữahainhómđólà"Rubiconão"[2]tronggiớihạn700-800cm3.NhưngmộtnhànhânchủnghọcLiênXônổitiếngkhác-A.A.Đubôp (1973) lại nhấnmạnhmột cách xác đáng rằng điều quyết địnhkhông phải chỉ là sự cómặt và số lượng những tính trạng giống với conngười,màlàởmứcđộnàochúnggắnliềnvớiđặcđiểmquantrọngnhất-hoạtđộnglaođộng.Hình7,Hình8,Hình9.Nhữngđịađiểmphânbốdicốthọngười,niênđại

củanhữngdicốtấyvàsơđồtiếnhóa.

Hình10.Nhữngvùngcưtrúcủavượnngườihiệnđại.

Nhưvậy,việcxemxétnhữngvậttìmđượcmớinhấtchứngminhrằngtrongquátrìnhchuyểnbiếntừdòngôstralôpitecđếnconngười,cóthểthấydườngnhưcósựbùngphátvềhìnhthànhhìnhdạng.Mộtấntượngđượctạoralàtrướckhi"đẻra"conngười,saukhingủmêmệttrongnhiềutriệunăm,thiên

nhiênbỗngbừng tỉnhvàbắtđầusáng tạo ramộtkhối lượng lớncácdạngkhácnhau,màthậmchícácnhànghiêncứucũngkhôngbiếtsắpxếpchúngvàochỗnào-vàotổtiênconngườihayvàonhữngdòngnhánhcụt.Nhiềutổtiêntrongsốnhữngtổtiênấyđãcùngtồntạivớiconcháu-vớiconngười.CáinôicủaconngườilàởĐôngPhivàNamPhi.NhữngdicốthóathạchcủatổtiênconngườikhôngcóởTâyPhivàvùngXíchđạochâuPhi.Nhữngbàcongầngũicủaconngười-hắctinhtinhvàgôrila,đãcưtrú(vàchođếnnayvẫncưtrú)ởđây.Vềmặtsinhhọc,tổtiênconngườiđãđượchìnhthànhrấtlâutrướckhibắtđầulaođộng.Khôngíthơn1,5-2triệunămtrướckhicócáccôngcụbằngđáđầu tiên, tổ tiên conngườiđãđi thẳng,khối lượngnão lớnhơn sovớivượnngàynay, tayđã trởnên thuận tiệnđểdùngcôngcụ,vàv.v...Đồngthờivớingười"khéoléo"đãtồntạinhữngdạngkhácnhaucủahọngườihóathạch(ôstralôpitec:châuPhi-thanhmảnh,siêunặngnề-bôixâyvànặngnề- robustus, và v.v. .). "Tổ tiên" (ôstralôpitec) và "con cháu" (người "khéoléo")cùngtồntạitrongmộtthờigiandài,sauđóôstalôpitecbịtuyệtchủng,cònconngườitiếptụcsốngvàpháttriển.Vềmặtsinhhọc,conngườivàtổtiênconngườilànhưnhauvìvậyviệcchếtạovàsửdụngcôngcụlaođộng-đólàkhácbiệtcănbản,chủyếuvàduynhấtgiữangườisơkhaivớitổtiênconngười-dòngôstralôpitec.Thếnhưng,nhữngdẫnliệugầnđâynhấtchỉrarằngvượncũngbiếtsửdụngvàthậmchíchếtạoracôngcụ.Chúngtasẽxemxétnhữngquanđiểmmớinhấtvềcácloàilinhtrưởng.___[1]Khôngphảitấtcả.Vídụ,nhànghiêncứubộlinhtrưởngngườiMỹlàL.Grinfinđkhôngxếpchúngvàohọngườimàvàođeiôpitec. (Prirôđa.1981.No.3)[2]Ranhgiớikhôngthểvượtquađược.ND.

MAIVÀNHỮNGHẮCTINHTINHKHÁC…

20nămsau…

"Từphíasauvanglênnhữngtiếngchânbước:hắctinhtinhđãđếngầnlắmrồi,tôicảmthấyđượcđiềuđódotiếngthởnặngnhọccủanóởphíasaulưngtôi.Bỗngmộttiếnghộclớnvanglên,tiếngcànhcâygãyrăngrắc,vàmộtcáigìđóđậprấtđauvàođầutôi.Tôinhổmdậy,quaymặtvềphíaconvật-conđực.Nóđứngđóvàdườngnhưsẵn sàng laovào tôivàobất cứgiâyphútnào.Nhưng thayvàođiềuđó,nóbỗngnhiênquay lưng lạivà từ từbỏđi.Concáicùngvớimấyđứaconcủanó từ trêncây trườnxuốngkhôngmộttiếngđộngrồiđitheoconđực.Mấygiâysauđó-mọivậtchungquanhlạihoangvắng.Tôiđãtrảiquamộtniềmvuitolớn-tôiđãtiếpxúcđượcvớihắctinhtinhhoangdại!"Mớiđây,câuchuyệnđóvàcảnhữngcâuchuyệnkhác của nhà nữ nghiên cứu trẻ tuổi J. Guđôn (1974) đã được đăng trênnhiềutrangbáovàtạpchícủanhiềunướctrênthếgiới.Nhưngcáigìđãgâynênsựquantâmnhưvậy?Màtạisaolạikhôngphảilànổikinhhoàngmàlạilà"mộtniềmvuitolớn"mànhànữnghiêncứuấyđãtrảiquakhibịmộtcondãthútấncông?Vấnđềlàởchỗchođếnnhữngnămgầnđây,ngườitabiếtrấtítvềđờisốngcủa hắc tinh tinh và những loại vượnkhác sống trong nhữngđiều kiện tựnhiên. Một trong những nguyên nhân chủ yếu làm cho tin tức không cóđược,đólàcuộctấncôngcủanhàthờchốnglạilinhtrưởng,nghĩalàchốnglạivượn.Linhtrưởng(Primates)hoặclàprimas,dịchtừtiếngLatinh,đềucónghĩalà-"thứnhất".Từthờitrungcổngườitaphongchứctướcnhưthếchonhữngngười tu hành cao cấp củanhà thờ - tổnggiámmục, hồngygiáo chủ, vàv.v...,còntừthếkỷXVIII,trongsinhhọc,ngườitađặttênlinhtrưởngchomộtbộđộngvậtcóvúbậccao,baogồmvượnvàngười.Nhữngngườibảovệgiáohộiđãtiếnhànhmộtcuộcđấutranhkhốcliệtvớinhữngconvượn.Bảnthânchữtừ"vượn"bắtnguồntừchữARập"abuzina",nghĩalà"ngườichacủa sựdâmđãng".Trongbản tổnghợpvềđộngvậthọc thời trungcổ"Fiziologus",vượnđượcbiểu thịnhư"FiguraDiaboli" (thânhìnhquỷsứ).Thậmchícòngợiđến"quỷsống"-ngườitachorằng"ngườichacủasựdâmđãng"làmộttộilỗikhủngkhiếp.Nghiêncứunhữngconvượnlạicàngnguyhiểmhơnnữa.Thườngthìngườitathiêuhủynhữngcuốnsáchviếtvềvượn,

vàđôikhithiêuluôncảtácgiảvàngườiđọc.Ngườitathaythếnhữnghìnhvẽvượntrêncácbứctranhbằngnhữnghìnhvẽngườihoặcnhữngđộngvậtkhác.Ngườitabốirốivềsựgiốngnhaubềngoàicủavượnvớingười.Vềsau,T.Hecxli (1864)đãxác lậprằngcầnphảixemxétconngườinhưmộtđộngvậtcóvú,gầngũivớivượn,đặcbiệtlàvềhìnhtháingười.Từđócácnhàkhoahọcbắtđầusosánhmộtcáchchitiếtcấutạocơthểngườivàvượn. Theo kết luận của nhà khoa học vĩ đại ngườiNga I. I.Mesnhikôp(1903),sựkhácbiệtgiữanãongườivànãovượnngườikhôngrõrệtbằngsựkhácbiệtgiữanãovượnbậcthấpvànãovượnbậccao.KhiviệndẫnnhàgiảiphẫungườiĐứcViđechem,I.I.Mesnhikôpđãchỉra"mườilămcơquanởngườiđãcómộtbướctiếnđángkểsovớivượnngười:cácchidướithíchnghitốtvớitưthếthẳngđứngcủathânthểvàvớibướcđidài;sựphát triểnvềbềrộngcủaxươngchậuvàxươngcùng,cũngnhưsựmởrộnghốcxươngchậunhỏởphụnữ,sựuốngậpphầnthắtlưngcủacộtxươngsống;sựpháttriểncơbắpcủaphầnsauvàbắpchân;táchbiệtmộtsốcơmặt;mũi;mộtsốđườngdẫncủađạinãovàtủysống,thùychẩmcủacácbáncầuđạinão;sựpháttriểnmạnhlớpvỏcácbáncầuđạinão,vàcuốicùnglàsựtáchbiệtrấtlớncáccơthanhquảntạorakhảnăngpháttừngâmrời…và17cơquansuythoái,hoặcnhiềuhoặcít,cókhảnăngkhônghoànthànhtrọnvẹntheohướngsinhlýcủamình(trongsốđócósựđơngiảnhóacáccơchidưới,đôixươngsườnsố11và12,cácngónchân, ruột thừavàv.v...).Ngoài ra,ôngcònđếmđượckhông íthơn107cơquan thôsơkhông thựchiệnnổibấtcứvaitrògì(xươngcụt-ditíchcủađuôi;đôixươngsườnthứ13ởngườitrưởngthành;cáccơtai,ruộtthừa,vàv.v…)".Sựgiốngnhauvềcấu tạogiảiphẫucủangườivàvượnngườichứngminhtính chất họ hàng của người và vượn người.Như đã biết, linh trưởng vàngườiđềucócùngnhữngtổtiênchung.Giáohộikhẳngđịnhrằngtấtcảcácloài đã được sáng tạo nênmột cách riêng rẽ và giữa chúng không có vàkhôngthểcóbấtcứmộtcáigìlàhọhàngcả.Conngười-"vònghoasángtạo"-đãđượctạodựng,màtheoýkiếncủagiáohộilàtheomộtmẫugiốngvớibảnthânchúa.Cònởđâylàmộtconvượnđêmạt.Phảitiêudiệttấtcảnhữngsựnhắcnhởđếnnóđểchongườicótínngưỡngkhôngbịbốirối.Vìlẽnósốngởnhữngđấtnước"hoangdã"-ởchâuPhivàchâuÁ,khôngthểđiđếnđược.Vàconvượnngườiđãbiếnmấtkhỏisáchbáogầnmộtnghìnrưỡinăm.Tàiliệucủacácnhàkhoahọccổđạiđãbịlãngquên,khôngcóaithugópnhữngdẫnliệumới.Mớichỉcó20nămtrướcđây,trongcácxuấtbảnphẩmkhoa

họcởnướcngoàiđãcónhữngcâuchuyệnkỳquáinhấtvềconvượn.Sựlãngquêncòntăngthêmnữabởivì,vídụ,hắctinhtinhsốngtrongrừngrậmchâuPhi,khóaicóthểtớiđược.Chúngrấtdèdặtvàkhôngchoaiđếngầnchúng.Mộttrongsốcácnhàkhoahọc-G.Ninxen,cáchđâykhônglâu,đãcốthửquansáthắctinhtinh.ÔngđãsốnghaithángrưỡitrongrừngrậmởGhinê,ôngđãthấyđượcquáít,bởivìnhữngconvượnấykhôngchophépônglạigầnchúng.Điềuđócũngkhôngđángngạcnhiênbởivìgần20nămtrướcđâycómộttinđãđượclantruyềnlàmộtnữcôngdânnướcAnhJ.Guđônđãcùngvớimẹchuyểnđếnởtrongrừngrậmnhiệtđớiđểquansátcuộcsốngcủahắctinhtinh,nhiềungườiđãdựđoánGuđônsẽkhônglàmnênchuyện.ĐếnkhitrênbáochíxuấthiệncácthôngbáovềnhữngkếtquảđầutiêncủaGuđônvềquansátvượn(Guđôn-Lavic,1974)thìchẳngkhácgìnhưmộtquảbombùngnổ.Một lànsóngcácphóngviênvàcácnhàkhoahọcđãđổxôđếnhồTanganica.CácnhànghiêncứuNhậtBản(JtaniJ.andSuzuki,1967)cũng tổ chức ngay tại đấy ở châu Phimột trung tâm quan sát củamình.NhữngbộphimcủaGuđôn-Lavicvềhắctinhtinhđãlantrànkhắpthếgiới.Nhữngbộphimấyđãđượcchiếunhiều lần trênmànảnhvô tuyến truyềnhìnhcủachúngta.Từnhỏ,Guđônđãyêuthíchđộngvật.Saukhitốtnghiệpphổthông,GuđônlàmnghềphụcvụbànănvàdànhdụmtiềnchochuyếnđichâuPhi.SaukhiđếnKêniavàđượcbiếtnhàkhảocổhọcnổitiếngLuisLikiđanglàmviệcởnhà bảo tàng Nairôbi, Guđôn đã cố gắng để được vào làm việc với ông.NgườitađãnhậnGuđôngiúpviệcchothưkýcủabảotàng.SauđóvợcủaLikilàMêriđềnghịcôgáicùngđivớimìnhđếnchỗkhaiquậtởhẻmvựcÔnđuvai.Saukhiđãhọcđượccáchphântíchcáctàiliệukhảocổtrongbảotàng,Guđôntrởthànhngườigiúpviệckhôngđếnnỗitồitrongcáccuộckhaiquậttrênsamạcnóngnhưthiêuđốt.Mộtlầnvàobuổitốisaukhilàmviệc,LuisLikiđãkểchocônghevềhắctinhtinhhiệnsốngởkhuvựcHômbêStrimgầnhồTanganica,vàvềsựcầnthiếtphảinghiêncứutậptínhcủachúngtrongđiềukiệntựnhiên.J.Guđôn(1974)đãkểlạicâuchuyệnđángghinhớấy,câuchuyệnđãđộtnhiênlàmbiếnđổicuộcđờicủaGuđôn:"Tôichorằngôngđãnóiđùavìsaukhingưnglạimộtchút,ôngđềnghịtôinhậnviệcấy.Vàmặcdùđólàmộtviệcmàtôiđãmơước,songtôivẫnchưađượcchuẩnbịvềnghềnghiệpđểtiếnhànhnhữngquansátkhoahọcvềtậptính của độngvật... SongLuis đã làm cho tôi tin rằngđối với việc đó thìhoàntoànkhôngnhấtthiếtphảicótrìnhđộđạihọctổnghợp,thậmchí,trìnhđộđótrongmộtsốmặtlại làmộtyếutốkhôngthuậnlợi.Ôngmuốnchọn

mộtngườikhôngcóđịnhkiến,khôngliênquanđếnlýthuyếtnàyhaykhác,mộtngườichấpnhậnviệcnghiêncứunhưvậychỉvìlòngtinyêuchânlý…Likiđãnóivề lòngkiênnhẫnđặcbiệt,vềsựbềnbỉdẻodaivàsựhysinhquênmình,màconngườicầnphảicókhiđãquyếttâmcốnghiếncuộcđờimìnhchoviệcnghiêncứunhómđộngvậtấy.Chỉcómộtnhàkhoahọc-Likitiếp tụcnói, -đãcố thử theodõi tập tínhcủahắc tinh tinh trong tựnhiên.ÔngđãởtrongrừngrậmGhinêhaithángrưỡi,nhưngthờihạnấyquáítđểthựchiệnmộtnghiêncứunghiêmtúc".Và đúng như vậy, hai nămđầy khó khăn trong cuộc đời đã trôi qua giữanhữngváchđádựngđứngvà trong rừng rậmkhông thểnàođi lạiđượcởHômbêStrim,trướckhihắctinhtinhchophépnhànữnghiêncứuđếngầnvớimộtkhoảngcáchnhưvậyđểcóthểquansátchúng.Vàchỉsaubốnnăm,Guđônmớicóthểtiếnhànhnghiêncứutỷmỷđờisốngcủavượntrongđiềukiệntựnhiên.L.Likiđãgiảithíchtạisaoônglạiđặcbiệtquantâmđếnthóiquencủanhómhắctinhtinhsốngtrênbờhồ:nhữngdicốtcủangườitiềnsửmàngườitathườngtìmthấyhơncảchínhlàởtrênbờhồ,vànhàkhoahọcđãphánđoánrằngnghiêncứutậptínhcủavượntrongđiềukiệngầnnhưvậysẽtrợgiúpchosựhiểubiếtnhữngđặcđiểmvềcáchsốngcủacáctổtiênxaxôicủachúngta…Thếnhưng,quansáthắctinhtinhđâuchỉgiảnđơnnhưvậy:"Hơnnửanămtrời,tôiđãcốgắnglàmchohắctinhtinhvượtquađượcsựsợhãibảnnăngvốncócủanó trướcconngười,màconngườiđãbuộcđộngvậtphảichạybiếnđikhimìnhxuấthiện".Trong suốtnăm tháng trời sauđó, hắc tinh tinhđãgặpgỡGuđônở trongrừngmộtcáchthùđịch.Cómộtlần,mộtconhắctinhtinhđựcđãdùnggậyđậpvàođầuGuđôn.Nhữngsựtấncôngcủahắctinhtinhđãkhônglàmchonhànữnghiêncứucanđảmphảikhiếpsợ.Nhữngnămthánglạiquađi,mốiquanhệvớiđộngvậtđãtrởnênbìnhổn.Guđônkếtbạnvớimộtsốhắctinhtinhvàđãđểrahàngnghìngiờbêncạnhchúng,lúcthìchochúngchuối,lúcthìchơiđùavớicácconcủachúng,lúcthì chỉquansát cuộc sốngcủavượn.Nhữngquan sát ấyđãđónggópchokhoahọcnhiềuđiềumớilạvàbấtngờ.Bâygiờđãrõrằngvượnbiếtxâydựngchomìnhnhững"chỗở"độcđáođểtrúđêm,chínhxáchơnlàxâydựngtổđểngủ.Đôikhichúngđancáccànhcâyvàonhauđểlàmtổkháphứctạp.Lúcnàotổcũngđượcgiữsạchsẽ.Ban

đêmvượntiểutiệnvàđạitiệnrabênngoàithànhtổ.Khithờitiếtxấuchúngxây tổcảbanngàyđểẩnnáu trongđó.Điều thúvị làGuđôn thậmchíđãthấymộthiện tượnggìđóđại loạinhư"múamưa",donhữngconđực lớnnhảymúa.Ấn tượngmạnhmẽđãxuấthiệnởnhữngnơimàchúng takhôngngờ tới.Chođếnbâygiờngườitachorằngtấtcảcácloàivượnchỉănthứcănthựcvật.Chỉcóconngười,loàiđầutiêntrongbộlinhtrưởng,đãbiếtsănbắtvàănthịt.Ngườitaphỏngđoánrằngsựsănbắtvàthứcănbằngthịtđãgiữvaitròquantrọngtrongquátrìnhngườihóaởvượn.NhưngcómộtlầnJ.Guđônđãtrôngthấymộtconvượnđangsờmómộtcáigìđómàuhồngđỏ,vàhaiconhắctinhtinhkhácđanglàmnhữngcửchỉcầuxin.Yêucầucủachúngđãđượcthoảmãn-mỗiconnhậnđượcmộtmẫugìđómàuđỏnhạt.SaunàyGuđônđãnhìnthấy-"mẩugìđó"chínhlàmộtmiếngthịtlợncỏ.Nhữngconhắc tinh tinhănchayđãăn thịt -khôngcònainghingờđiềuđónữa!Dầndầnmớipháthiệnrarằngchúngthườngsănbắtlợnrừng,connoncủavượnbabuin(Papiocynocephalus),hayvượnnhỏsốngtrêncây.Hắctinhtinhtổchứcsănbắt theođúngnhưđãquyđịnh:mộtsố theosátconmồi,mộtsốkhácchặnđườngthoát,nhữngconmạnhbạohơn-tấncông.Mộtđiềucònthúvịhơnlàkhichiamồi,nhữngconđầuđànhungdữnhấtđã"nàixin"thịtmộtcáchnhẫnnhụccủaconđã"sănđược",lầnđầutiênchúngđãquênmấtđịavị"caocả"củachúng.Rõràngrằngởđâycómộtcáigìđódànhchoconvượnsănđượcthịttấtcảquyềnhànhđốivớisựphânchiacủanó.Cònmộtđiềugâynênấntượngmạnhnhấtlàvượnkhôngnhữngcóthểsửdụngmàcòncóthểchếtạocôngcụ.ỞLibêri,J.Bitiđãthấynhữngconhắctinhtinhhoangdạisốngtựdođậpvỡnhữngquảhồđàonhưthếnào:"Nócầmlấyhònđávàđậpvàoquảhồđàosaukhiđặtquảhồđàolênmộthònđáphẳngkhác".B.Mecfinđãquansátmộtsốhắctinhtinhlấymậttrongtổongđấtnhưthếnào:"Mộtconvượncầmmộtnhánhcâydàichọcvàolỗtổongvàrútnhánhcâyđãdínhđầymậtra.Tổongchỉcómộtlỗvàmặcdùphầnlớntrườnghợp,nhữngconvượnấychọcnhánhcâyvàolỗtổongtheotrậttựlầnlượt, nhưngcũngnổranhữngxíchmích,nhữngconđãliếmsạchmậtcủamìnhlạicốgắngchiếmlấynhữngnhánhcâyvừamớinhúngvàomật"(Saller,1968).J.Guđônđãxácđịnhđượcrằnghắctinhtinhdùngnhữngchiếcgậylớnlàmđònbẫyđểmởrộnglỗtổongđất,vàcũngcòndùngđểmởnhữnghòmđựngchuối(ởtrạmchoăn).Mộtconvượnđãdùngmộtcáiquenhỏđểlàmtăm,

mộtconkhácdùngcọngrơmngoáivàomũi.Saukhichọcmộtchiếcgậyvàomộtkhúcgỗđãmụcnátvàrútgậyra,chúngngửiđầugậy,nếungửi thấymùiấu trùngcủacôn trùng thìngay tứckhắcchúngđậpvỡkhúcgỗravàănấutrùng.Nhờcógậy,vượncònbắtđượccảkiến-"xafari" -đốt rấtđau.Để tránhkiếnđốt,hắc tinh tinhdùngmột taybámvàocànhcâytreongườilên,còntaykiacầmgậychọcvàotổkiếnđểcâukiếnratheogậy.Nếunhưchúngkhôngthểkềmiệngvàomộtvũngnướcđọngtronghốccâythìchúngnhaidậpmấychiếcláđểtạothànhmộtnắmbãxốp,nhờnắmbãxốpnàychúnglấyđượcnướchoặclấysạchnhữngmẩunãocònsótlạitrongsọkhỉđầuchó(Papio).Chúngdùnglácâychùisạchnhữngvếtbẩn,nhữngmẩuthứcănnhầynhụacònbámlại.Chúngcòndùnglácâyđểđắplênnhữngvếtthươngchảymáu.Ngayvàonhữngnămthứ30,nhữngnghiêncứucủacácnhàkhoahọcLiênXôđãxácđịnhđượckhảnăngcủahắctinhtinhsửdụngđượcnhữngcôngcụkhácnhau.Vídụ,đểlấyđượcchuốitreotrêncao,chúngđãchồngnhữngchiếchòm lênnhau, rồi trèo lêncáigiávừamới tạo rađóđể lấy thứcăn.Nhữngnămsauchiếntranh,cácnghiêncứuvềlinhtrưởngvẫnđượctiếptục(Lađưghina-Kotx, 1959; Nextrukh, 1960; Tikh, 1970; Khơructôp, 1968;Fabri,1973).NhữngquansátcủaJ.Guđônđãkhẳngđịnhrằnghắctinhtinhbiếtsửdụngcôngcụ.Guđônđãmấy lầnquansátđượchắc tinh tinhnémđávàovượnbabuinvàgậygộcvàocọpgấm.CómộtlầnGuđônđãthấyhắctinhtinhchếtạocôngcụnhưthếnào.LầnđầutiênGuđônbắtgặpmộtconđựcmàGuđôngọitênnólàĐêvit,chếtạocôngcụ.Ngồixổmcạnhmộtcáigòđấtsétđỏlàmộttổmối,nóthậntrọngchọcmộtcọngcỏdàivàomộttrongsốnhữnglỗhởcủatổmối.Sauđónórútcọngcỏravàdùngmôinhặtsạchmộtcáigìđóởcọngcỏ.Guđônbắtđầuquansát.ChẳngmấychốcĐêvitquaylạitổmốinhưngđãcóHôliapcùngđi.Chúngđãlaođộnggầnhaigiờđồnghồ."Trongthờigianấy,tôitrôngthấynhiềuchitiếtthúvị:chúngdùngngóntaycáivàngóntaytrỏđàorộngnhữngchiếclỗvừamớilạibịtkínlạinhưthếnào,chúngcắnđứtphầncuốicọngcỏbịgãynhưthếnào,hoặcchúngdùngđầukiacủacọngcỏđangcònnguyênvẹn.Nếucọngcỏquárộng,hắctinhtinh"thunhỏ"cọngcỏlạitừhaibênbằngcáchbẻgậphaiméplại.CómộtlầnHôliapđi ra xa tổmối khoảng chừng15mđể tìmcông cụ thíchhợp.Khôngítkhicảhaiconđựccùngmộtlúcbẻbabốncọngcỏđểbêncạnhtổmốivàchúngdùngvàolúcthuậntiện.

Nhưngcólẽđiềulýthúnhấtlàchúngđãchọnnhữngcànhcâybéhoặcdâyleo,đặtvàolòngbàntayvànắmchặtlại,tuốthếtláđiđểsửdụngchothíchhợp.Cóthểchođiềuđólàmộtvídụđầutiêncungcấptàiliệuchứngtỏđộngvậthoangdạikhôngchỉđơngiảnlàsửdụngđồvậtlàmcôngcụ,màthựcrađãbiếnđổiđồvậtấychophùhợpvớisựcầnthiếtcủamình,điềuđóđãthểhiệnmầmmóngchếtạocôngcụ".Guđônđãghinhậnđượcmộtcáchđíchthựctrườnghợpkhôngbìnhthườngvềviệcvượnsửdụngcôngcụ.MộtconhắctinhtinhcònnhỏtuổimàGuđôngọi tên làMai, cóđịavị thấpnhất trongđànvà thườngbịnhữngconđựctrưởngthànhđánhmắng.Maiquyếtđịnh"mởlốingoilên"chomìnhbằngnhữngchiếcbiđông(hộp)rỗngđựngdầuhỏaxếpchungquanhlềubạtcủaGuđôn.Cómộtlầnkhicảđàntậptrungởmộtbãitrốngtrongrừng,nhữngconvượnvuithúvạchlôngtìmkiếmlẫnchonhau,Maivớlấyhaihộpđựngdầu rỗng chạy ra chỗ trống và ném chúng vào những bà con của mình.Nhữngconđựckhỏemạnhnherăngrađểdọa,nhưngMaivẫnkhôngthôivàtiếp tục làmầmlênbằngnhữngchiếchộpđựngdầurỗng.Nhữngconđầuđànkhôngmuốnchúýđếnconhắctinhtinhíttuổiđangnổikhùng,nhưngnhữngchiếchộprỗngấykêurầmlênmộtcáchđángsợlàmchocảđànbuộcphảibỏđi.Dầndần,bầyvượnlại trởlạibãi trốngvàlàmnhữngdấuhiệuđểchoMaiyênlòng,vàthậntrọngvuốtveMaiđểbiểuthịsựphụctùngcủamình.Lầnsau,Maiđãtìmcáchlấymộtlúcbahộpđựngdầuvàcầmcảbahộpấyxôngvàonhữngngườibàconcủamình.Việcấyđãxảyramấylần.Sauđó,Maiđãcủngcốđượcvịtrícủamìnhđếnmứckhôngcómộtconđựctolớnnàocòncảgancướpthứcăncủanóhoặcđuổinórakhỏichỗantoàn.Thậtra,nócònphảichiếnthắngcảconđầuđànHôliap,vàsauđónóđãtrởthànhconđầuđàn.Thờigian"cầmquyền"củaMaikéodàisáunăm.SauđónónhườnglạivịtrícủamìnhchomộtconđựcđặcbiệthunghănglàHămfli.ThếnhưngsựhùngcườngcủaHămflikhôngphảilàvĩnhcửu.Hainămsau,contraicủaFlôlàFigan,tuykhôngcósứcmạnhhoặckhôngcóthânhìnhtolớn,nhưngnólạisángdạ,nhanhtrí,đãchiếmcấpbậccaonhấtcủanấcthangđằngcấptrongquầnxã,nóbiếtvậndụngsựủnghộcủaanhtraimìnhlàFaben.Figanđãgiữvữngquychếđótrongsuốtbảynămtrời.Quyền"bấtkhảxâmphạm"vềthânthểvàcấpbậccaotrongđẳngcấpcũngkhôngphávỡđượcnhữngmốiquanhệhọhàng. "Có thể thườngquansátđượcFiganchơiđùavớicáccháunhỏcủamìnhlàFrâyvàFrôtnhưthếnào.

Tronglúcấy,mẹcủachúnglàFilinằmdàitrênđất,quansáttròchơicủalũtrẻ.Mốiquanhệgiađìnhcũngrấtquantrọngngaycảđốivớinhữngđộngvậthùngmạnhnhất.Nếukhôngcónhữngmốiquanhệấytrongquầnxãhắctinhtinhthìcóthếxảyranhữngviphạmnghiêmtrọngtrongtậptính.Vídụ,tronggiađìnhconcáiPêsi,conhắctinhtinhcáinàylúcnàocũnghếtsứcthờơđốivớinhữngđứaconcủachínhmình,nóbỏmặcconcáimuốnrasaothìra.Đãghinhậnđượcnhữngtrườnghợp"tànácdãman".PêsivàhaiconcủanólàPônvàPrôpđãchiếmđoạtnhữngđứaconmớiđẻcủanhữngconcáikháccóđịavịthấpkémnhấttrongbậcthangđẳngcấp.SốphậnấycũngsuýtnữathìxảyravớihaiđứaconsinhđôivừamớilọtlòngcủaMêlixa,nhưngcuộcsốngcủanhữngđứaconcủaMêlixađãđượcgiảicứuchỉnhờvàosựcanthiệpcủamộtconđựctrưởngthànhđãbảovệconmẹcùngvớicácconcủanó.TrongcôngviênquốcgiaHômbêStrimcạnhhồTanganica,bâygiờcógầnmột trăm hắc tinh tinh sống ở đó. Khoảngmột nửa trong số chúng - đốitượngđượcchúýnghiêncứu.Trongnhữngcuộcdạochơicủachúng,hắctinhtinhcốduytrìtrongmộtlãnhthổđượcxácđịnhchặtchế.Khuvựccủaquầnxãrộngchừng10-15km2.Saukhi tụtậplại thànhtừngnhómkhônglớnkhoảng3-5con,nhữngconđực trưởng thànhđi tuần trabiêngiớicủakhuvực.Theolệthường,lúcấychúngrấtimlặngvàthậntrọng,tỷmỷxemxét đất đai, thu nhặt rồi ngửi lá cây, cành cây để tìm kiếm dấu vết "xâmnhập".Đôikhichúngtrèolêncâynhìnsanglãnhthổ"thùđịch"củaquầnxãbêncạnh.Nếu"độituầntra"bắtgặpmộtnhómhàngxómthìsaukhiđãbiểulộnhữngcửchỉđedọa,cảhaibênđềuởlạitronggiớihạncủakhuvựcmình.Đôikhicũngxảyratrườnghợptấncôngnhữngconđilẻviphạmbiêngiới.Chỉcónhữngconcáicòníttuổimớicóthểxâmnhậpvàolãnhthổcủamộtquầnxãkhácmàkhôngbịngăn trở.Cũngđã cónhững trườnghợp "chia lại" lãnhthổ.Vídụ,vàođầunhữngnămthứ70,quầnxãhắctinhtinhđộtnhiênchiara làmhai: bảy conđực trưởng thànhvàba con cái cùngvới các con củachúngchuyểnvềphíanamkhurừngcấm.Hainhómđốiđịchnhauđãhìnhthành.Bâygiờkhigặpnhaugầnbiêngiớichung,cácconđựcbiểulộnhữngcửchỉphảnđối ầm ĩ, kêu la rùmbeng,đậpvào thân cây, kéo lê theo saunhững cành cây lớn.Đôi khi những con đực của quần xã phía bắc đã tấncôngnhữnganhemcủamìnhmớitáchrakhỏiquầnxã,khichúngxâmnhậpvàolãnhthổ.Cuốicùng,sựtựtrịcủanhững"cưdânphíanam"đãbịđổvỡ...NếunhưLavic-GuđônvàcácnhànghiêncứuNhậtBảnnghiêncứuhắctinhtinh ở những nơi mà chúng sống trong điều kiện tự nhiên (và tất nhiên,

khôngphảitấtcảcácnhàkhoahọcđềulàmđượcđiềuđó,vìhắctinhtinhvàgôrilachỉsốngởchâuPhi),thìcácnhàkhoahọcLiênXôđãquyếtđịnhlàmmộtthínghiệmkhámạohiểm-thửthảnhữngconhắctinhtinhnuôitrongchuồngrasốngởnhữngđiềukiệnphươngbắccủachúngta,vàtheodõitậptínhcủachúng.SựmạohiểmlàởchỗkhôngrõrằngnhữngđộngvậtởchâuPhicóchịunổinhữngđiềukiệnkhắcnghiệttrongvùngkhíhậucủachúngtađốivớicuộcsốngcủachúnghaykhông.Nhưngnhữngquansátnhưthếcóthểđưarađượccâutrảlờichonhiềuvấnđề,màtrướchếtlàhìnhdungđượccái gì đã xảy ra với những tổ tiên xa xưa của chúng ta khi vượt ra ngoàiphạmviquêhươngđầutiênnhiệtđớicủamình.Thí nghiệm đã bắt đầu từ năm 1972. Từ Viện sinh lý học mang tên I.P.PaplôpthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXô,ngườitađãchởhắctinhtinhđếntỉnhPxkôpxkaia.Ngườitathảchúngvàomộthònđảonhỏhoangvắngtrongmộtcáihồ.Trongnămđầungườitathảlênđảobaconhắctinhtinh(tênlàBôi,Tarat,Gama).Vàonhữngnămsauđó,ngườitathảthêmvàosốđóhaiconnữa(XinvavàSita).Đếnmùađông,ngườitalạiđưachúngtrởlạiđiều kiện phòng thí nghiệm. Tất cả những con vượn ấy đã được thuầndưỡng,vìchúngđãởtrongtìnhtrạngbắtbuộcởlứatuổigầnmộtnăm,vàđượcnuôidưỡngbằnglúamạchđen,cònBôithìđãđượcsinhratronglồngnuôigầnLêningrat.Trướccuộckhảosát,tấtcảchúngđềuởtrongđiềukiệnphòngthínghiệmtừ2-4năm.Khi lầnđầutiênnhữngconhắctinhtinhtrôngthấyhồ,chúngđềucóýđềphòng,vàđếnkhichuyểnnhữngchiếcchuồngnuôinhốtchúngởbêntrongxuốngthuyềnthìchúngbắtđầukêu,rítlênnhữngtiếngsợhãi.Nhưngđếnkhi mũi thuyền đã ghếch vào bờ đảo thì tiếng kêu lặng dần, còn khi đãchuyểntấtcảchúnglênbờthìchúnghoàntoàn imlặng.Đếnmùahènămsaukhichuyểnchúngrađảo,chúngkhôngkêu,rítnhưtrướcnữa,nhưngdùsaochúngcũngsợmặtnướchồ,saukhingườitamởchuồngnuôira…Tuyvậy,ởđâychúngtôixingiớithiệucâuchuyệncủachínhbảnthânngườilãnhđạocuộckhảosát-tiếnsĩyhọcL.A.Phiaxôp(1977)."Chúngtôilấylàmngạcnhiênrằngnhữngconvượnđượcthảrakhỏilồngnuôiđãkhôngchạyđiđâucả.ChỉcóconGamabướcvàibướcvàomộtbụicỏrậm,cònBôivàTarat tỏvẻmặthờngiận,kêuưửvàđiquanhchuồngnuôi.Buổi sángđầu tiên,khôngcóconvượnnàođụngđếnđồngọtđãbàysẵn,mặcdùtrênđườngđingườitachỉchochúngănvừađủ.Khichúngtôitậphợplạiđểđisanghònđảobêncạnh,nơidựngtrạicủađoànkhảosát,những

convượngầnnhưđãthayđổihẳn.Quênmấtnỗikhiếpsợtrướcconthuyềnvànước,chúnglaotheochúngtôivàrítlênnhữngtiếngthốngthiết…Dầndầnchúngđãquenđi.Nhữngkỹxảothểhiệnmộtcáchnhanhchóngkỳlạ.Mớiđếncuốituần,đãbắtđầunhữngtròchơicủaTaratvàGamatrênđộcao30-40m,vớinhữngbướcnhảydàitừcànhnàysangcànhkhác.Sauđóítlâu, Bôi cũng tham gia vào những trò chơi ấy.Đến lúc ấy, Tarat đã nắmvữngđược tínhchấtcogiãncủacâybụi:đôikhinókhôngcần tụt từ trêntheothâncâyxuốngđất,mànhảytừđộcao5-7mxuốngmộtcâynhỏmọcdướicâylớn".Cácquansátchứngtỏvượnthíchđùanghịch.Mộtconhắctinhtinhíttuổicóthểvuichơirấtlâuvớitaychâncủamìnhhoặcvớimộtđồvậtgiảnđơn,khichơinóphátranhữngtiếngkêunhẹnhàng.Nhữngtròchơitậpthểcủahắc tinh tinh trongđiềukiệnmới,hoàn toànkhôngcónhữngmốiquanhệtương hỗ thông thường về đẳng cấp giữa các cá thể. Trong phòng thínghiệm,nhữngtròchơinhưvậythườngxenkẽnhữngcuộcđánhnhau-"sựtrừngphạttheoquyluật"vìsựquátrớnkhôngthểbỏquađượcvớinhữngkẻdướiquyền.Nhữngconcònbécôngkhai sửdụngvị tríđượcưuđãi, tấtcảnhữngconvượntrưởngthànhhơnđềucưngchiềuchúng.Vídụ,Sitanhỏbéđã"hiểuđượctìnhtrạngđượccưngchiềuvàđãsửdụngmộtcáchkháchínhxáctìnhtrạngđó,nóđãnàixinđồngọtvàcốgiànhlấymọisựchúýđặcbiệtchonó.Sựvòivĩnhbắtđầubằngđộngtácngoanngoãnchìatayra".ĐặcbiệtdễnhậnthấysựbảotrợcủaconđầuđànBôiđốivớiSitakhichochúngăn."Bôiđãvớđượcmộtnắmbắpcảitươikhálớn.Đểănhếtnắmbắpcảiấymàtránhđượcnhữngngườiquansátnhànrỗi,nóđemnắmbắpcảilênmộtcâythông,ngồimộtcáchthuậntiệntrêncànhcâyvữngchắcvàbắtđầubữaăn.SitavàtheosaunólàGamalậptứctrèolênđóvàngồihaibênBôi,chúngthèmthuồngnhìnvàonắmbắpcảingonlànhấy.SitachămchúnhìnBôirồicắnmộtmiếngbắpcải rấtbé,sauđódầndầnăn thêmnữarồicắnnhữngmiếng bắp cải ngày càng lớn hơn, và ngay ở đó nó đã nhai ngồmngoạmđầymiệng.NhìnvàoSitanhỏbé,Gamacũngnhãnhặn,nínthởnhoàiđếngầnnắmbắpcải,nhưngBôicũngkhôngkémphầnnhãnhặn,đãdùngtaymìnhchặntayGamamộtcáchthẳngthừng".Cóthểxétđoánnhữngkhảnăngcủahắctinhtinhbằngnhiềusựkiện,đặcbiệtlànếutiếnhànhthínghiệmởnhữngđiềukiệnthíchhợp,khiấynhữngbảnnăngđộngvật sẽ thểhiệnhếtmức.Vídụ,năm1979, trongphòng thí

nghiệmởCôntusi(gầnLêningrat)đãxảyramộtsựkiệnhiếmhoi-mộtconhắc tinh tinh rađời (từcặpGamavàTarat).Khiđẻ, tấtcảđộngvậtđềuởtách riêng,hơnnữamẹvàconcủanóhết sứcdèdặtđốivớinhữngkẻ lạ.Mườibảyphút trôiquakể từkhiconhắc tinhtinhrađời,cuốngnhauvẫnchưađứt,Gamabếcontrêntayđểdichuyểnvàthậntrọngkéotheocuốngnhau.Nhữngngười theodõimuốngiúp convượn cắt đứt cuốngnhaunốiliềnhaimẹconchúng.Nhưngvẫnkhônghiểulàconmẹsẽnhưthếnàonếumộtngườicầmmộtcáikéosángloángđivàochuồngthúđểđếncạnhnó.Songmọiviệcđơngiảnhơnnhiềusovớidựkiến.Khinhìnthấychiếckéotrêntayngườiđiđếncạnhnó,hắctinhtinhđãcầmngaylấycuốngnhau,kéokhẽmộtchút,vàgiốngnhưngườiphụviệcchínhcống,nóđãđặtcuốngnhauvàocáikéo.Cuốngnhaurấttrơn,vàkhôngmaylàđãhailầntrượtrakhỏichiếckéo,nhưngconmẹdũngcảmđãkiên trìgiữcuốngnhau lơ lửngnhưvậy.Đến lần thứbamớicắtđứtcuốngnhau.Convượnkhôngnhữnghiểugiátrịcủachiếckéomànócòngiúpchoconngười,khôngcómộtnhàthựcnghiệmnàonghĩrađượcsựgiúpđỡấy(Phiaxôp,1979).Những loài linh trưởng khác, ví dụ, gôrila cũng thể hiện những khả năngtươngtự.Nhữngquansátởgôrilachứngtỏrằngnhữngconvượnnàycũngđượctổchứcthànhquầnxã.Cũngnhưhắctinhtính,chúngxâydựngtổvàdùngnhững tín hiệu liên lạc nhất địnhvới nhau.Ví dụ, gôrilaởnúi (mớiđượcpháthiệnvàonăm1901)cũngchỉchiếmmộtlãnhthổkhákhiêmtốn.Chúngsốngtrongrừngrậmvàẩm,trongnhữnglùmtreởtrungtâmxíchđạochâuPhi,trongvùngđồinúi.Đólànhữngconvượncócỡlớnnhấttrongsốvượnngười.Chiều cao của conđựcđôi khi tới 2m, nặng300kg.Chúngsốngthànhtừnggiađìnhtừ5cáthểhoặchơnnữa,conđầuđànkhỏemạnhcó lông trắng ở lưng cai quản gia đình. Chúng sống trênmặt đất, đi bốnchân,ítkhitrèolêncây,đôikhichúngbướcđinhưngườiđứngthẳnghoàntoàn.NhàđộngvậthọcngườiMỹĐ.B.Sale(1968)đãsốngvớigôrilasuốtmộtnămtrời.Ôngbiếtrấtthànhthạonhữngthóiquencủagôrilavàcóthểnhậpbọnvớichúng,cùngđilạivớinhómvượnmàkhônglàmchochúnghoảngsợ, và thậm chí ngủ ngay bên cạnh những con đực hung dữ nhất. Ở đâykhôngnhữngchỉcầnnhữngkiếnthứcvềtấtcảcácquytắctrongtậptínhcủagôrilamàcòncầncảlòngdũngcảmnữa.Đặcbiệtquantrọnglàkhôngđượcnhìnthẳngvàomắtgôrila.Đólàsựxấcxượckhôngthểthathứđược,làsựtháchthứcnghiêmtrọng,vàkhôngloạitrừkhảnănglàđểđáplại,conđựcđiêntiếtlên,dùngđộngtáckhinhmạnmộttayvặnđầubạnđimộtcáchdễ

dàng.Gôrilachỉsốngởrừngvàlànhữngđộngvậtănchaynghiêmngặt.Chúngưathích rừngẩmướt.Khigặpnguyhiểm, chúngkhôngẩnnáu trên câynhưbabuin,ngượclại,nếungẫunhiêngặplúcnguyhiểmkhiđangởtrêncâythìchúngtụtxuốngđấtvàchạytrốn.Trongmộtnhómcó từ5đến27gôrila, trungbình là16.Trướchết, trongthànhphầncủanhómcómộthoặcmộtsốconđựctrên10tuổi(cólôngtrắngởlưng),mộtsốconcáitrưởngthành,mộtsốconđựcchưatrưởngthànhvềsinhdục,mộtsốconcònnhỏvớisốlượngkhôngxácđịnhvànhữngconcòntơ.Cũnggặpcảnhữngconđựcsốngđộcthân,nhữngconnàysốngtheokiểuẩn dật, đôi khi sống cách đàn gần nhất tới 30km.Nhìn chung, các nhómgôrilacốkếtchặtchẽvớinhau,trongkhiănhoặcdichuyển,chúngkhôngđicách xa nhau quá 60m. Trong thành phần củamột nhóm, cũng có thể cónhữngbiếnđổi(vídụ,khicónhữngconvượnkhácgianhậpnhóm).Saleđãmôtảmộtnhómmàtrongthờigian12thángcó7conđựctrưởngthànhcólôngánhbạc trên lưnggianhậpnhómấy.Nhưvậy,nhómkhôngkhépkínmộtcáchtuyệtđối.Nhưngcuộcgặpgỡgiữacácnhómgôrilabaogiờcũngdiễn ramột cáchhòa thuận,mỗinhómkhôngcó lãnh thổcốđịnhnghiêmngặt.Thậmchí,Saleđãquansátđượcsựhợpnhấtcácnhómkéodàimấythángliền.Ôngchưalầnnàothấynhữngcuộcđánhnhauthậtsự,thậmchísựđedọalẫnnhaucũngkhôngcónữa.Nhữngmốiquanhệhòathuậnnhưvậyđãngự trị trongnhóm.Có lẽởđâykhôngcósựcạnh tranhgiànhconcái;thứcăndồidào,dođókhôngcónhữngcuộcxungđột.Thậmchíởtrongnhómcủanhữngcongôrilahiềnlànhnàycũngcósựphânchia thànhnhữngconđầuđànvànhữngconphụ thuộc(địavịưu tiêncủanhữngconđầuđàntrongđàngọilàmứcđộưuthế);tuyvậy,nhữngquyluậtđẳngcấpởđâyhoàntoànkhôngkhắcnghiệt.Tấtcảchỉlàởchỗmộtsốconđựccóquyềnvềcấpbậcvàcóđịaviưuđãi.Theođẳngcấp,saunhữngconđựccólôngbạcởlưnglàđếnnhữngconđựctrưởngthành,lưngcólôngđen,vàcũngnhưnhữngconcái,đứngởđẳngcấptrênnhữngconcòníttuổi.Mộtconđựccólôngbạcnhấttrongsốnhữngconđựccólôngbạc-làconđầuđàn.Nhữngkiểumẫucủanóđượccácconkhácnoitheo.Nếunólàmtổởtrêncâyhaytrênmặtđấtbằngcànhcây,thìlậptứcnhữngconkhácbắtđầulàmviệcngay;nóbắtđầurađi-nhữngconkhácđitheosaunóngay.Trongquanhệgiớitínhthìkhôngcócáigìgiốngvớisựtựdoởbabuinvà

hắctinhtinh:ởđâythậmchíkhómàtheodõiđượclĩnhvựcnàytrongcuộcsốngcủachúng.Tấtnhiên,giữamẹvàconcómốiliênhệmậtthiết.Concònnhỏtrongbathángđầucủacuộcsốngđượcmẹbếtrêntay,thậmchíđến5-6thángtuổivẫnchưachơiđùavớicácbạncùngtuổi.Thờigiantiếpsauđó,nótựmìnhkiếmlấythứcăn,sữamẹđốivớinóđãtrởthànhthứcănphụ.Concòn nhỏ vàmẹ tiếp tục tìm kiếm động vật ký sinh lẫn cho nhau (sự "tìmkiếm" - đóngvai trò to lớn trongnhữngmối quanhệ lẫnnhauởhắc tinhtinh),nhưngvềsaunhucầuđốivớiviệcấyởcảmẹvàconđềumấtdầnđi.Đếnnămhaituổi,convẫnduytrìmốiquanhệvớimẹ(tuyvậy,mốiquanhệấyphainhạtdầnđi),thậmchísaukhimẹkhôngchoconbúnữa,vàmãisaunàykhinóđãđẻđứacontiếptheo.Cònvềsựgiaotiếpgiữacáccáthểtrongnhómthìđượcthựchiệnchủyếunhờcáccửchỉ.Rấthiếmkhiphátâm.Vídụ,nếuhaiconcáicãilộnnhau,conđựckêulênngắtquãng"úc!úc!"chóitai,thìlúcấymọiviệclạitrởlạiyên tĩnh.Nhưng âm thanh ấy đượcphát ra khi cả nhómđangyên tĩnh ănuống,đầutiênnólàmchomọicáthểhướngvềconđầuđàn,vàsauđóquayvềphíađãphátraâmthanh.Gôrilathíchsinhhoạttrênmặtđất.Tổcủachúngchỉđơngiảnlàmộtđốngcànhcây,hơnnữagôrilakhôngbaogiờngủđếnhaiđêmliềntrongmộttổ,cólẽvìởđâychúngđãđiđạitiện.Sựquansátgôrilađãthuđượcnhiềuđiềumớilạvàthúvị,cũnggiốngnhưsựnghiêncứuhắctinhtinh.NhữngthínghiệmdocácnhàkhoahọcLiênXôtiếnhànhvànhữngquansátcủa Lavic-Guđôn, F. Itani, A. Xuzuki, G. Sale, V. Râynôn và của nhữngngười khác nữa đã làm thay đổimột cách căn bản những quan niệm củachúngtavềtậptínhcủacácloạivượn.Tậptínhcủavượnngườikhônghoàntoàn là tập tính của động vật nguyên thủy như trước đây đã phỏng đoán.Thậmchíởvượnbậcthấp,nhưN.N.Tikh(1970)đãxáclậpđượcrằngkhátvọngkếthợplạithànhđànđãvượtrangoàiphạmvicủasựphụthuộcvàonhữngtínhiệusinhdục,thứcănvàtựvệ,vànóđãtrởthànhmộtđòihỏiđộclập.Mộtđànvượnkhôngphảilàmộtquầntụngẫunhiên,khôngcótrậttự,màlàmộtnhómổnđịnh,cótổchứctốtkèmtheosựphụthuộctrêndướirõrệtvàtrậttựnghiêmngặtđượcđiềukhiểnbởimộttổhợpcácmốiquanhệtươnghỗđủloạivàtrướchết:mốiquanhệmẹvàcon;tuổitáccủađộngvật(khichuyểntừnhómtuổinàysangnhómtuổikhác,vaitròxãhộicủacáthểđượcnângcao);nhữngmốiquanhệhọhàng,vídụ,mốiquanhệđốivớianhem,chịem;mốiquanhệtươnghỗcủaconđựcvàconcái,vàcuốicùnglàmứcđộưuthế(địavịưutiêncủanhữngconđựctrưởngthànhtrongđàn).Đểdễdàngnhậnthấytấtcảnhữngyếutốấycũngcóởconngười.Rõrànglà

nhữngyếutốấygiữvaitròđặcbiệtquantrọngtrongnhữngbậcthangtiếnhóađầutiêncủaconngười,bởivìcuộcsốngcủangườisơkhai,củahắctinhtinhvàbabuin-đókhôngphảilàcáigìkhácmàlàsựcùngtồntạiđiềuhòađượcvớinhữngcáthểkháctrongđànđốivớimình.Đãquansátthấymứcđộưuthếkhôngnhữngchỉcóởhắctinhtinhvàgôrilamàcảởnhững loàivượnkhác.Điều thúvị làmứcđộưu thế thểhiệnđặcbiệt rõ ràngởkhỉđầu chó (Papio), khỉ đầu chó cùng sốngvới tổ tiên củachúngtatrongcùngmộtmôitrường-savan.Nhiềunghiêncứuđãchứngtỏmôitrườnggiốngnhaudẫnđếntổchứcđànnhưnhau,vìvậyđiềurấtquantrọnglàphảinghiêncứuxemcácquầnxãkhỉđầuchóđãđượchìnhthànhnhưthếnào.Nhưcácnghiêncứuđãchỉrõ,thôngthườngtrongmộtđànkhỉđầuchó,cómộtconđựcchiếmvịtríthốngtrị,nhữngconcònlạiđềuphảinhườngnhịnnótrongtấtcảmọimặtmộtcáchnhẫnnhục.Nếunókhôngcònđủsứcgiữvịtríđóchomìnhnữathìlúcấyhaibaconđựckếthợplạivớinhauđểtranhquyền.Nhữngconđựckhácđượcsắpxếp theonhữngbậc thangđẳngcấpthấp dần. Những con khác, không phải tranh cãi gì cả, phải nhường chonhữngconcóưuthếthứcăn,concái,tổđểngủ,đềuphảichảichuốtlôngvàbắtcôntrùngchochúng,vàv.v...Nhưcácnhànghiêncứuđãnêurõ,lềthóicốđịnhấyđượcbảođảmkhôngphảichỉdotínhhunghãncủaconđựcthốngtrịmàcòndocảsựphụctùngcủanhữngcáthểbịlệthuộc.Phầnlớn,conđựcđầuđànchỉcầndùngmộtcáinhìnlàđãđưangaycáthểcấpdưới"thiếulễđộ"vềvịtrícủanó.Cuộcđấutranhgiànhđịavị thốngtrị ítkhixảyra.Cácnhàquansátđãrấtngạcnhiên là tại sao hầu như không phát hiện được những vụ đánh nhau để"giànhchínhquyền",mặcdù trongđàncóhàngdămbảychục,hoặc thậmchíhàngtrămcáthể,nhữngconđựctrẻkhỏethườngxuyênlớnlênvàdườngnhưchúngphảikhaokhátđịavịđứngđầu.Trongđànhắctinhtinh,độưuthếthểhiệnyếuhơn,cuộcđấutranhgiànhđịavịưutiênđôikhixảyra,cònởtrongđànkhỉđấuchóthìnhữngsựkiệnnhưvậyhoàntoànhiếmhoi.CácchuyêngiaĐêVôrevàC.Hôn(J.DeVore…,1965),đãđitớikếtluậnmàmớixemquarấtkỳlạ:nhữngmốiquanhệtrongnhómvượnkhônghẳnchỉphụ thuộcvàonhữngconđực,màcònphụ thuộcvàonhữngconcáiởnhữngbậcđẳngcấpcao.Nhữngconcáiấy tạonênmộtcáigìđó,đại loạinhưmộtnhómconcáiquýpháiđãđượcchọn lọc.Thamgianhómnày lànhữnghọhànggầngủinhất(mẹ-congáivàchịgái-emgái),vàkhôngcónhữngconcáixalạ,nhữnghọhàngxaxôithamgiavàođấy.Nhữngconcái

"caocấp"ấythườngởgiữanhóm-mộtvịtríítnguyhiểmnhấtđểtránhthúdữ.Trongnhómquýpháithânthiếtnày,chúngchămsóclẫnnhau,chúngấpủ con của chúng trong bầu không khí tiện lợi và an toàn.Những con cáithuộcbậcđẳngcấpthấphơnthườngsốngởvànhngoàinhóm,chúngthườngxuyênbịđedọavìconđầuđànđánhvàomông(nếuchúngvôtìnhchặnmấtlốiđicủanó),hoặckhichúngquayngượctrởlạivàbịthúdữtấncôngđộtngột.Dophảichịuđựngnỗilolắngthườngxuyênnênchúngvôtìnhtruyềnlạichoconcáitínhnhútnhátcủamình.Ngượclại,nhữngconcònnhỏcủanhữngcáthểcóđặcquyềnlạihấpthụđược"lòngquátựtin"nhưbúsữamẹvậy.Lầnđầutiên,mộtnhàkhoahọcngườiAnhĐ.Cruc(D.Crock)đãđiđếnkếtluận:"trongđiềukiệngiốngnhau,ởnhữngđộngvậtxãhội,nhữngcấutrúcquầnxãgiốngnhau sẽđượchình thành".Ôngđãquan sátnhữngquầnxãkhông chỉ của khỉ đầu chó,mà còn của sơn dương và cả những động vậtkhác nữa.Ông đã sửng sốt nhận thấy rằng những động vật khác nhau đãphảnứngmộtcáchnhưnhautớimứcnhưvậyđốivớicùngnhữngthayđổitrongmôitrường.Vídụ,đốivớikhỉđầuchó,điềukiện tựnhiên tốtnhất làởcác savangầnrừng(ởđâycóthểdễdàngtrốntránhthúdữ,cóthểngủtrêncây,vàv.v...),khíhậudễchịu,thứcănsungtúc…Trừnhữngmốiquanhệmẹ-con,ởđâynhữngmốiquanhệgiađìnhđãbịxóimòn.Quyềnlựccủanhữngconđựccóưuthếlàhiểnnhiênđốivớitấtcảmọiconcái.NhữngconvượnsốngtrêncáctriềnnúiÊtiôpilạilâmvàotìnhtrạngnặngnềhơn:khíhậuởđâykhắcnghiệt,nhữngbiếnđổitheomùarấtlớn,thứcănkhanhiếm.Tổchứcquầnxãcũngthayđổi.Nhữngconđựccóưuthếkhôngthểbuộctấtcảcácconcáithườngxuyêntheosaumình.Trongthờigianmộtngày,đàntựphânrathànhmộtsốnhóm,trongmỗinhómcómộtconđựctrưởngthành,nhữngconcáivớicácconcònnhỏ.Conđầuđànkhôngcóquyềnhànhgìđốivớichúngcả.Điềulýthúlàsựphânchiathànhcácnhómkhônglớnnhưvậychỉđượcduytrì trong thời kỳ khô ráo.Khimùamưa tới, chúng lại họp nhau lại thànhnhữngđànlớn,cómộtconđầuđàncótoànquyềnduynhấtvàrấtnhiềuconđực không có quyền hànhgì cả.Ở loài vượnhamađria (Hamadryas) sốngtrong những vùng khí hậu khắc nghiệt có đá lởm chởm ở Êtiôpi, hoặc ởnhữngvùngbánsamạcXômali,cónhữngnhómkhônglớnvớimộtconđựcđãtồntạiquanhnăm.Mỗiconđựccómộtconcáicốđịnhhoặcmộtsốconcái,vànókhôngđểchonhữngconcáiấyrờinónửabước.Cũngkhôngloạitrừrằngvàobuổiđầutronglịchsửcủaconngườisơkhai,khiđiềukiệntựnhiên xấu đi, cũngđã hình thànhnhữngđơnvị "gia đình" không lớn như

vậy.TừnhữngquansátcủaLavic-Guđônvàcủacácnhànghiêncứukhác,cóthểrútrakếtluậnlàởbêntrongquầnxãvượn,nhữngquanhệhọhànglàbềnchặtnhất.Tuyvậy,chỉcóhắctinhtinh(mộttrongtấtcảcácloàiđộngvật)bảođảmđượcchoconcònnhỏcủachúng"thờithơấukéodài".Babuincầnphải6nămmớitrưởngthành,hắctinhtinh-10đến15năm.Thờikỳthơấukéodàinhưvậyởhắctinhtinhlàcầnthiếtđểnắmvữngtấtcảnhữngđiềuthiếtyếuthíchnghivớicuộcsốngtrongquầnxã.Ởđây,hàngngàytừngcáthểgặpnhiềudạngthểhiệncủanhữngmốiquanhệriêng.Ngayvàonhữngnămthứ30,cácnhàkhoahọcLiênXôđãbắtđầuquansátcó hệ thống đối với sự phát triển của những con hắc tinh tinh con(Lađưghina-Kotx,1959).Chođếnnaynhữngnghiêncứuấyvẫnđược tiếptục.Ví dụ, hắc tinh tinh convừamới được sinh ra vàonăm1979 (từ cặpGamavàTarat),sangngàyhômsauđãđượctáchrakhỏimẹvànhữngconvượnkhácđểtheodõitốthơnsựpháttriểncủanó.Đếncuốituầnthứba,hắctinhtinhconbắtđầuchúýđếnnhữngđồvậtcómàusắcrựcrỡ.Saunămtuầnlễ,nócókhảnăngnhìnchămchúvànhìntheođốitượng.Ðếntuầnthứmười,nóbắtđầunhậnbiếtđồvật,vídụ,bìnhđựngsữachobú.Haithángtuổi, trínhớcủanóđãbắtđầuxuấthiện.Vídụ,saukhichuyểnnóđếnchỗkhác,nókhôngđượctựnhiên,lolắng,"trầmlặng".Chỉđếnngàythứhainómớithỉnhthoảngphảnứngvớigiọngđànôngtrầm,vàkhôngđếmxỉađếngiọngnữ.Nhưngsaubốnngày,ngườitalạiđưanóvềcănphòngcũ,nólậptứcnhậnracănphòngvàhoạtđộngtươitỉnhhẳnlên.Vàogiữatuầnthứchín,nóbắtđầuvớlấyđồchơicómàusắcsặcsỡ.Bámchặtvàováchchuồngnuôi,nóđứngdậycốnhoàingườiravớlấyđồchơiđểgầnnó.Tronghoàn cảnh thiên nhiên, hắc tinh tinh phải trải quamột số giai đoạnpháttriểncủamình.Ởhắctinhtinhcũngnhưởngười,mộtsốcáthểcóthểphát triểnnhanhhơnnhữngcá thểkhác.Hànhvicủaconmẹđóngvai tròlớntrongsựphát triểncủaconnó.Conmẹcóthểkhíchlệsựcốgắngcủaconnótựbướcđihoặcngăncấmsựcốgắngấy,cóthểrộnglượngđốivớiquanhệcủaconmìnhvớinhữngthànhviênkháctrongnhómhoặcngăncấmnhữngmốiquanhệấy.Khimớiđượchaithángtuổi,hắctinhtinhconđãchúýtớinhữngđồvậtởchungquanh,nhoàitớilấynhữngđồvậtấy,đứngbằnghaichi sauvàbámvàomẹ.Trong tháng tuổi thứbanóđãcầmnắmđượcnhữngvậtởchungquanh,pháthiệnđượcsựhợpđồngđộngtác.

Ởtuổinămtháng,hắctinhtinhđãđinhữngbướcđầutiên(quanhệvớimẹđãbắtđầulỏnglẻo).Cũngvàolúcấy,lầnđầutiên,nóđãhônconhắctinhtinhkhácvàmuốnsănsócnó.Đếnthángthứtámnóđãcốthửlàmtổ.Trongtuổi16tháng,nóđãbiếtdỗdànhconhắctinhtinhnhỏkhácvàđãnắmđượckỹthuậttìmkiếm.Sangđầunămthứbacủacuộcsống,nókhôngbúnữavàcốthửdùngcôngcụtrongtìnhhuốngcầnthiết.Đến8-9tuổi,hắctinhtinhđã trưởng thànhsinhdục,vàvào tuổi11-12,nhữngconcáiđãsinhnhữngđứaconđầulòng.Conđựcchỉchiếmđịavịtươngứngtrongđẳngcấpcủanhómvàotuổigần15,trướctuổiđónóvẫnchưamấthẳnmốiliênhệvớimẹvàvẫncầucứumẹgiúpđỡtrongnhữngtìnhhuốngthầnkinhcăngthẳng.Ởhắctinhtinh,cóthểsosánhtròchơicủahắctinhtinhconvớisựhọctậptrongnhàtrường.Convậtnhìnthấymẹnókiếmthứcănnhưthếnào,vànócũngbắtđầutìmthứcănnhưthế.Conbắtchướcmẹxâydựngtổ,nhưngnólàmnhữngchiếctổấykhôngphảiđểngủmàđểgiảitrí.Saunày,trongsuốtthờikỳniênthiếukéodài,hắctinhtinhmớitậpluyệnđượcnhữngthóiquenvềthểlựcvànhữngthóiquengiaotiếpphứctạphơnvềmặttâmlý,nhữngthói quen giao tiếp ấy cần thiết để hiểu tâm trạng của những thành viênchungquanhvàbiết thểhiệnnguyệnvọngcủamìnhđểnhững thànhviênkháchiểuđượcnó.Nếuconvượnkhônghọcđượccáchgiaotiếpvớinhữngcon vượn khác thì nó sẽ không sống được đến tuổi trưởng thành. Nhữngquanhệhọhàng,anhemvàchịemvẫnđượcduytrì,đôikhitrongsuốtcảđời. Khi con mẹ chết, con chị lớn nhất (chị cả) phải gánh vác việc nuôidưỡngcácem.Cácanhembảovệlẫnnhauvàthậmchícòngiúpnhaugiànhlấyquyềnlựctrongđàn,vàv.v…Hắctinhtinhđiềmtĩnhvàdễdãihơnbabuin,vìnósốngtrongrừng,ởđâymốinguyhiểmbịthúdữtrênmặtđấttấncôngkhôngmạnhlắm,vàcólẽởđâychúngkhôngcầnnhữngmốiquanhệưuthếnghiêmkhắcđểbảovệđàn.Đẳngcấpởhắctinhtinhkhôngnghiêmngặtlắm,còncácmốiquanhệgiađìnhthìchặtchẽvàkéodàihơn.Conràngbuộcchặtchẽvớimẹ,vớicácanhchịemvàvượtxarangoàicảgiớihạnthờigiantrưởngthành.Nhữngmốiquanhệgầngũigiữanhữngcá thểhọhàngcó thểđượcduy trì trongsuốtcuộcđời.Cólẽkhôngcónhữngmốiquanhệnhưvậyvàđặcbiệtlàkhôngcó thờikỳniên thiếukéodài thìhắc tinh tinhkhông thểsốngnổi.Chắc lànhững quan hệ họ hàng và thời "niên thiếu" kéo dài trong cuộc sống củangườisơkhaiđãcóvaitròkhôngkémphầnquantrọng.Trongsáchbáovănnghệ,trongphimảnh,cóthểthườnggặpnhữnghìnhảnhlàcáctrẻemđượcđộngvậtnuôidưỡng.Những"vaichính"ấy(Maugli,Tacgiăng)đã"lậpnên"nhữngđiềutuyệtdiệu.Nhưngtrongcuộcsốngmọiviệclạidiễnratheocảnhkhác.Trongkhoa học đã biếtmấy chục trườnghợpnhữngđứa trẻ nhỏ bị

cáchlykhỏiconngườiđãkhôngpháttriểnđượcvềtâmlývàcũngkhôngcókhảnăngtrởthànhnhữngconngườicóđầyđủgiátrị(Đubinin,1980).Sựnghiêncứuhết sứcchínhxác trongnhiềunămvề tập tínhcủahắc tinhtinhđãchứngtỏquầnxãhắctinhtinhkhôngchỉnuôidưỡngconcáimàcòngiúpđỡnhữngcáthểthânthuộc.Chúngthườngchămsóclẫnnhautrongkhihoạnnạn,chúngđemthứcănđếnchoconbịốm,chiềuchuộngconbịốm.Ởhắctinhtinh,kỹthuậtsănbắttậpthểđượchoànthiệnmộtcáchtỉmỷ,cómộttậphợpâmthanhkhárộngđểtruyềnthôngtin.Đólàđiềudĩnhiên,bởivìnhữngquanhệphứctạpđếnthếởtrongđànbuộchắctinhtinhphảitruyềnthôngtinchonhau.NhànhânchủnghọccótầmcỡĐ.Pinbim(D.Pilbeam,1972)chorằngsựxuấthiệntiếngnóiđượcchếđịnhbởiyêucầuđiềuchỉnhnhữngmốiquanhệtươnghỗtrongthờigiansănbắt,khicầnphảiphốihợphànhđộng.Thậmchí,mộtsốngườicònphỏngđoánrằngngười"khéoléo"sốnggần2,5 triệunăm trướcđâyđã có tiếngnói.Cũngcó thểphánđoánđiềunàykhiquansátvượnngười.Thậmchí,khibịbắtbuộc,vượnđãkhánhanhchóngcóđượcnhữngthóiquengiaotiếpkhôngnhữngchỉgiữachúngvớinhaumàcòncảvớinhữngngườikhácnữa.VàđâyA.Phiaxôpđãthuậtlạiđiềuđó:"Trongphòngthínghiệm,vượnđãhọcthuộcđượcmộtsốlượngmệnh lệnh khổng lồ : cho phép, cấm, chỉ dẫn, và v.v…Hơn nữa, nhữngmệnhlệnhấycóthểthốngnhấthànhđộngđãđượcquyđịnhkhôngchỉchongườivàvượnmàcònchocảnhữngconvượnkhác,nhữngngườikhácnữa.Hắc tinh tinh đã nhận ra được chính thông tin xác định đặc tính của lệnhtrongdòngâmthanh,cólẽsựviệcđócóthểchứngminhvềsựhoànthiệncủasựphântíchvàtổnghợpcủacáccơchếởvỏnão".CácnhàkhoahọcLiênXôđãchứngminhđượckhảnăngcủavượnchỉsửdụngcáchợpphầngiọngnói(thanhâm)củalệnh,màkhôngchúýđếnnétmặthoặccửchỉcủangườinói.Nhưngtấtnhiên,cửchỉsẽdễhiểuhơnđốivớivượn.Cũngđãbiết rõnhữngthínghiệmcủacácnhà tâmlýhọcMỹlàAlenavàBêatrixôGacnerôp,nhữngthínghiệmnàydạychoconhắctinhtinhcótênlàÂusâungônngữcửchỉvàđãđạtđượcnhữngkếtquảlớn.Từlúccònrấtbé,Âusâuđãđượcởchungvớinhiềungười.Khicómặtvượn,nhữngngườinàygiaotiếpvớinhaubằngđiệubộ.Họchỉchophépmìnhphátnhữngâmgầnvớinhữngâmtựnhiêncủahắctinhtinh,nhưcười,kêulênhoặcmôphỏngnhữngâmcủachínhÂusâu.Thínghiệmkhôngbình thườngấyđã thànhcônghiếmcó.Lên5 tuổi,hắctinhtinhđãhọcđượccáchnhậnragần350cửchỉbiểutượng;nhiềucửchỉ

biểutượngtrongsốđókhôngphảichỉđịnhrõmộttừmàlàmộtnhómtừ.Nócóthểsửdụngđúnggần150cửchỉbiểutượng.Nóđãthayđổiđimộtsốcửchỉnhưlúcnócònbé,cònphầnlớncáctrườnghợpnhữngbiếndạngcủanóđã trùnghợpmột cách chínhxácvớlnhữngcử chỉmànhững trẻ emcâmđiếcsửdụngkhiđãhọcđượcngônngữbằngcửchỉ.Nóimộtcáchkhác,đólà tiếngnói"trẻcon", lúcnàocũngkhácvới tiếngnóicủangười lớn.Dầndần,Âusâuđãsửachữađượcphầnlớnnhữngthiếusótcủamình.Trongmộtthínghiệmthườngkỳ,ngườitayêucầunógọitênmộtsốđồvậtđượctuầntựlấyra từmộtcái túi.Âusâukhánhanhchóngthựchiệnđượcnhiệmvụấyvàđãxácđịnhmộtcáchchínhxáccácđồvậtbằngnhữngdấuhiệu.Nhưngkhingườilàmthựcnghiệmrúttrongtúiramộtcáibànchảithìconvượnlạidùngcửchỉxácđịnhvậtấylàcáilược.Đólàmộtsailầmđiểnhìnhcủatrẻcon:trẻconcóthểgọigiầy(da)làgiầy(vải),cáiđĩađựngthứcănlàcáiđĩađểchénuốngnước,nhưngkhôngbaogiờnhầmgiầydavớicáiđĩacả.Thínghiệmvớichiếcgươnglàmộtthínghiệmrấtkhácthường.Ngườitahỏi(tấtnhiênlàbằngngônngữcửchỉ)Âusâukhinónhìnvàohìnhphảnchiếunó trong gương: "Ai đấy?".Chođến thời gian này con vượnđã khá quenthuộcvớichiếcgương,nóbìnhtĩnhtrảlờibằngtínhiệu:"Tôi,Âusâu".Mộtsốnhànghiêncứuchorằngđiềuđóchứngminhsựbừngtỉnhcủasựtựnhậnthứcnguyênthủyởhắctinhtinh.Trongmộtthờigiandàingườitachorằngchỉcóhắctinhtinhmớicóđượcnhữngkhảnăngđểhuấnluyệnvàv.v...,còngôrilathìkhôngcónhữngkhảnăngấy.Thực tế thìgôrila íthoạtđộnghơn.Chúng ítchúýđểnhận thứcnhữngđồvậtởchungquanh.Tấtcảnhữnggìdichuyểnvàsốngđộng,gôrilachỉchúýđếnmứcđiđếngầnsátngườiquansát,nếuđólàmộtngười(vànếu người đó đủ bình tĩnh để không bỏ chạy).Tuy vậy, những đối tượngkhôngphảilàđộngvật-nhữngbọcgiấy,đồhộpvànhữngđốitượngtươngtự - chúngkhôngchúýđến.Chúngkhôngcókhátvọngcuồngnhiệt nhấtthiếtlàmxoaytrởtấtcảnhữnggìnắmtrongtaynhưhắctinhtinh.Suốtđời,chúngởtrongrừngsâu,khôngaicảgantấncôngchúng,ởđóđủloạihoatrái-nóchỉcầnvươntayra làđãcómộtmiếngthứcănngonlành.Trongvấnđềnày,cólẽđólàsựgiảiđoántìnhtrạngthờơmàlúcnàochúngcũngchìmđắmtrongtìnhtrạngấy.Hắctinhtinhsốngtrongnhữngđiềukiệnkhákhắcnghiệt vàbuộcphảidùngnhữngnỗ lực lớnđểbảođảm thức ăn chomình.G.SalevàJ.Emlen(G.Schaller,J.Emlen,1963)đãnêuramộtgiảthuyết

độcđáolàsựkhácbiệtchếđịnhnhữnghànhđộngtrongtậptínhđãquansátđượcởcácloàivượnkhácnhau,cũngcóthểgặpcảở"tổtiênconngười".Cóthểlàmộtsốcũngđã"lơilỏng"nhưhắctinhtinh,mộtsốkháclạicótổchứcchặtchẽnhưởkhỉmacac(Macacus),vàcuốicùng,mộtsốkháccũngcó thểgiốngnhưgôrila là"nhữngkẻhưởng lạc"khoandung.Chưaainóivới chúng ta rằng ôstralôpitec và parantrôp có cùngmột tính cách giốngnhau.SaukhinghenhữngbàigiảngcủaGacnerôpvềnhữngýđịnhdạyngônngữcho hắc tinh tinh, một nữ sinh viên năm cuối cùng của khoa tâm lý họctrườngđại học tổng hợpStanfoởCalifocnia làF. Pêtecsơnđã quyết địnhdạychogôrila"nói".Côđãnàixinđượcởvườnđộngvậtmộtconvượnmộttuổiđangbịốm,tênlàCôcô.Trongthờigianhơn5nãm,Côcôđãhọcngônngữ cử chỉ nhưngười ta vẫndùng chonhữngngười câmđiếcởMỹ.Đếnnăm7tuổi,congôrilacáiởđồngbằngđãhọcđượccáchdùnggần650dấuhiệu-cửchỉ.Vốntừthườngdùngcủanócótới375dấuhiệu,vídụ,kểcảnhữngtừnhư"máybay",kẹo"caramen","bạn","ốngnghe".BảnthânCôcôđãsoạnrađượcnhữngdấuhiệucửchỉmới,nócònbiếtchửimắng.(Khinổigiậnvớingườilàmthínghiệm,nóđãnóixấucôsinhviênnhưthếnày:"côlàđồtồi,đồdọnhốxíbẩnthỉu!").Đồngthời,Côcôđượchuấnluyệnkhẩungữ(nhờmáy).Khiđãhiểuđượchàngtrămtừkhẩungữ,bảnthânCôcôcókhảnăngphátâm46 từ (Prirôđa,1979,No.7).Khibanquản trịvườn thúyêu cầu thu hồi gôrila và lại định bỏ nó vào chuồng nuôi thì xảy ramộtchuyệncãivãomsòm.CácluậtsưtuyênbốrằngdoCôcôcóthểnóichuyệnđượcvớiconngườithìkhôngđượccoiCôcônhưmộtconvượnđểbỏvàochuồngnuôi,bởivìCôcôđãtrởthànhcánhân,đãlàcánhânmàkhôngcósựđồng ý của cá nhân ấy thì không được nhốt vào chuồng nuôi. Hồ sơ đãchuyểnđếntòaán.Mộtluậtsưnổitiếng-giáosưT.S.MetởNiujecsiđãphátbiểubảovệCôcô…NhữngthínghiệmvớiCôcôvẫnđượctiếptục.Nhưcácquansátđãchứngtỏ,trongđiềukiệnthiênnhiên,gôrilacũngbiếtsử dụng tín hiệu.Bằngmột âm thanh đặc biệt chúng báo cho nhau có sựnguyhiểm,chúngphát"lệnh" tậphọpvà lênđường,vàv.v...Saleđãđếmđược21biếnthểtínhiệuâmthanh.Thườngđượcdùngnhấtlà8trongsốđó.Thôngthườnghơncảlàchúngchúý,cònthôngtintiếptheođượctruyềnđinhờđiệubộvàcửchỉ.Nhữngâmthanhchủyếuđượcphânbiệttheoâmđộ,cườngđộvàtheotrậttựtừngâmthanhkếtiếpnhau.Nhữngbiếnthểấyđãmởrộngrấtnhiềuvốnâmthanhcủagôrila.NhàđộngvậthọcJ.Fôxiđãtiếpxúcvớigôrila300giờ.Theobànói,nhữngđộngvậtnàyhiềnlànhvànhútnhát,chúngquenbàtớimức,cómộtlầncũng

nhưchàotạmbiệt,mộttrongsốnhữngconkhổnglồhoangdạiđãdùngbàntaylônglátotướngcủanósờmóvàolòngbàntaybà.Bànói:"Trongsáchbáophổcậpđãviếtrõlà"vốntừ"củagôrilachủyếugồmtiếnggầmrống,tiếngkêuvàtiếnglầubầu.Tôiđãbiếtđượcnhiềubiếnthểâmthanhhơn.Vídụ,hóaralàcácâm"nây-um,nây-um"lúcnàocũnggắnliềnvớibữaăn.Vàsaunàyđãnhiềulầntôinghethấyâmthanhấyởgôrilahoangdã".J.Fôxiđãhọcđượccáchphátnhữngtổhợpâmthanhtươngtự,vàkhinhữngcon gôrila đang ăn, nghe thấy những âm thanh ấy - lập tức đáp lại bằngnhữngâmthanhtươngtự.Vànhưthếlàlầnđầutiêntronglịchsửđãcómột"cuộcnóichuyện"traođổiýkiếngiữagôrilavàconngườivềlươngthựcvàđơngiảnlàcảvềsựhàilòng.Khisosánhcácgốctừtronghàngtrămcuốntừđiểncủacácngônngữkhácnhau,V.Golovin(1978)điđếnkếtluận:ởkhắpnơi,cáctiếngnóiđầugiữđượcnhữnggốccủacác từmàcó lẽchúngcònđi sâuvàoquákhứhơn3triệunăm.Hóaralàởtấtcảcáclụcđịa,trongnhiềungônngữhiệnnayvẫncòn những dấu vết các tổ hợp âm thanhmà J. Fôxi phát hiện ra ở gôrilahoangđãsốngởvùngnúichâuPhi,-kiểu"nhiem-nhiem".Ởđâunócũngcónghĩalàthứcăn.Tấtnhiên,cóthểgiảithíchbằngsựngẫunhiênthuầntúysựgiốngnhauphổbiếncủacác từcó liênquanđến thứcănởnhữngdân tộccóngữhệkhácnhauvàởnhữnglụcđịakhácnhauvớisựbiểuthịcủagôrilamiềnnúichâuPhi.Tuynhiên,nhưngườiItalianói"ngẫunhiênđượclặplạikhôngphảilàngẫunhiên".Trongbấtkỳ trườnghợpnào,khôngcònnghingờgìnữa,cảhắctinhtinh,cảgôrilavàcảnhữngloàivượnkhácnữađềusửdụngnhữngtàiliệuliênhệxácđịnhgiữachúngvớinhau,nghĩalàchúngcónhữngmầmmốngcủamộtngônngữnguyênthuỷnhất.Sựgiốngnhaucủamộtsốkiểuliênhệkhôngdùngngônngữởngườivàởvượn(vídụ,ởhắctinhtinh),thậtkỳlạvàthúvị.Vấnđềkhôngphảichỉởbảnthânnhữngcửchỉmàởnhữngđiềukiệnchúngđượcsửdụng:saukhicáchbiệtnhauvàlúcđượcgặplạinhau,hắctinhtinhômnhau,hônnhauvàthậmchínắmchặttaynhau.Sựnghiêncứuhết sứcchínhxác trongnhiềunămvề tập tínhcủahắc tinhtinhđãchứngtỏchúngbiếtsửdụngcôngcụđểkiếmthứcăn,biếtdùnggậyvàđánhưvũkhíđểtựvệ.Đểlấynướcởmộtnơisâuhoặcchùivếtbẩnởtrênngười,chúnglàmranhữngnắmbãxốpđặcbiệtbằngcáchnhaidậpnắmlára.Nhưngđiềuquantrọngnhất-chúngbiếtchếtạonhữngcôngcụthôsơ

nhấtbằngcànhcây.Nhữngpháthiệnmớinhất chứng tỏ, có rất nhiều sựgiốngnhau trong tậptính của hắc tinh tinh và người, đến nỗi nhà văn và là nhà động vật họcngườiAnhlàN.Berinđãxácđịnhrõđặctínhcủahắctinhtinhbằngmộtcâukinh thánh "đó làmột trong số chúng ta".CònL.A.Phiaxôp (1977)viết:"Nhữngphẩmchấthoạtđộngthầnkinhnhưvậy,nhưsửdụngkinhnghiệmcũ,khảnăngkháiquát, trínhớsinhđộngvàsựphảnxạcóđiềukiện,hoạtđộngcócôngcụ,hệthốnggiaotiếp,vàv.v…,tấtnhiênởmứcđộnàođólàthuộctínhcủacácđộngvậtkhác,trừvượnngười.Tuynhiên,ởmứcđộcủavượnbậc cao, có lẽmột số trongnhữngđặcđiểmấyđãđược cải biếnvềchất.Cũngnhưnhững sựkiện thuđược trongphòng thínghiệm,ởchó,ởvượnbậcthấp(khỉđầuchó,khỉmacac,khỉđuôidài-Cercopithecus)vàởvượn người (hắc tinh tinh) đã thuyết phục chúng ta.Hắc tinh tinh có khảnăng trừu tượnghóađếnmứcđộmà có thểxácđịnhbằngkhái niệm tiềnngônngữ".Sựtươngđồngvớingườinhiềutớimứcmàmộtsốnhàkhoahọcthậmchícókhuynh hướng cho rằng giữa vượn người và người sơ khai, sự khác nhaukhônglớnvàkhôngphảilàvềnguyêntắc.J.Lavic-Guđônviếtrằngchừngnàohắctinhtinhcònlàmracôngcụbằngcànhcâythìdấuhiệuchủyếu(chếtạocôngcụ)đểphânbiệtngườivàđộngvậtkhôngcòntươngứngvớimụcđíchcủamìnhvàkhôngcầnmộtđịnhnghĩakhácvềngười."Nếukhácđi,chúngtaphảithừanhậnhắctinhtinhlàngười"-bànói.Thậmchínhànhânchủnghọcnổi tiếngngườiMỹ làAlanMan (AlanMann,1972) cònđixahơnnữa.Ôngtuyênbốrằngkhôngcónhữngkhácbiệtcănbảngiữangườisơkhaivàvượntrongsửdụngcôngcụ,trongquanhệvănhóa,trongtổchứcgiađình,trongcácdấuhiệugiảiphẫu.Thế nhưng, cả Lavic-Guđôn, cả A.Man và cả những người khác ủng hộquanđiểmấy,tấtnhiênlàđãsailầm-cónhữngkhácbiệtgiữangườisơkhaivàhắctinhtinhvàđólànhữngkhácbiệtvềnguyêntắc.Vượnchưabaogiờchếtạođượcnhữngcôngcụtrunggian,nghĩalànhữngcôngcụđểchếtạoranhữngcôngcụkhác.Trongmộtthờigiandài,cácnhànghiêncứuLiênXôđãcốgắngtậpchovượnquensửdụngcôngcụbằngđá,tạoranhữngtìnhhuống để hắc tinh tinh có thể lấy được thức ăn ngon khi chỉ dùng nhữngcôngcụđểsẵnbêncạnhchúng.Nhưng"khôngcómộtconnàotrongsốđóthửchế tạovật liệukhônghợpcáchbằngnhữngcôngcụbằngđáđểcùngvớivậtliệuấy"(Khơruxtôp,1968).Tiệnthểnóithêmvềnhữngcôngcụdonhữngđộngvậtkhácsửdụng,vídụ, ráicábiển(Lutra lutra)hoặchảicẩu(Enhydralutris)."Cómộtlần,-nhữngngườiquansátthuậtlại,-saukhiăn

mấyconsò (độngvật thânmềm),hải cẩu lặnxuốngcùngvớimộthònđánhỏvàlạingoilênkèmthêmhaiconcua.Saukhiănxonghaiconcua,hảicẩuthọcchânvàonách,lấyởđóravàđặtlênngựcmìnhcũngchínhhònđámànóđãdùngtrướcđó"vàlạibắtđầuđậphònđáấyvàovỏsò.Vànhư thế làđộngvật laođộng?Laođộng, theođịnhnghĩacủaĂnghen,đượcbắtđầutừchếtạocôngcụ.Dườngnhưhắctinhtinhlàmranhữngcôngvụấy,nhưngđiềuđóvẫnchưacónghĩalàchúnglaođộng.Bởivìlaođộng-"trướchếtlàmộtquátrìnhđượcthựchiệngiữaconngườivớitựnhiên,mộtquátrìnhmàtrongđóbằnghoạtđộngcủachínhbảnthânmình,conngườilàmmôigiới,điềuchỉnhvàkiểmsoátsựtraođổichấtgiữabảnthânmìnhvớitựnhiên"[1].Quátrìnhlaođộngbaogồmtrongnóbayếutố:1)hoạtđộnghợplýcủaconngườihaylàbảnthânlaođộng;2)đốitượnglaođộngvà3)côngcụsảnxuấtmàconngườidùngđểtácđộngvàođốitượngấy.Nhưvậylaođộng-đólàsựhoạtđộngcómụcđích,cóhệthống.Phảichăngcóthểgọinhữngyếutố"laođộng"màJ.Lavic-Guđônđãquansátđượcởhắctinhtinhlànhưvậy?Chưachắc.NếunhớlạinhữngcôngcụởÔnđuvaihoặcởCôbi-Fora thì sẽ rõ chúng làkếtquả (vàyếu tố thamgia) củamộtdạnghoạtđộnghoàntoànkhác.Đểchếtạocôngcụcầnphảichuẩnbịtrướcmộtloạiđáđặcbiệt(hònghè)đểcóthểdùngnóghèđậpvàohònđákhác.Tiếptheo,khôngphảibấtkỳhònđánàokhighèđậpđềutạoramépcắt,nhưvậycầnphải tìmvật liệu thíchhợpđểchế tạocôngcụ.Khi tìmnó,người"khéoléo"ởÔnđuvaiphảiđichuduhàngchụckilômét.Nóimộtcáchkhác,khichuẩnbịchếtạocôngcụbằngđáthìítnhấtphảidựkiếnđượckếhoạchbướcđầuchomộtsốthaotác(chọnhònghè,tìmvậtliệu,vàv.v…)khôngliênquantrựctiếpđếnviệctìmkiếmthứcăn.Bảnthânviệcchếtạocôngcụbằngđácầnphảicónhữngthaotácđập,gõđược nghĩ trước, bởi vì những thao tác đập gõ không đạt sẽ không tạo rađượcmépsắccủacôngcụ.Vàtoànbô"hoạtđộnghợplý"ấysẽkhôngtạorađượccảthứcăn,cảkhảnăngđápứngmộtcáchnhanhchóngnhữngđòihỏivềmặtsinhhọccủaconngười.Ởhắctinhtinh,tìnhhìnhkháchẳn:Đêvitkhibẻcọngcỏvàngayởđấyluồnvàotổmốiđểnhanhchónglấyđượcthứcănngon.Côngcụchỉrachoconngườikhảnăngkiếmđượcmộtloạithứcănnàođótrongtươnglai.Sựphântíchcáccôngcụthuộcthờiđạiđồđácũsớmđãchứngminhđượctínhchấtđachứcnăngcủanhữngcôngcụấy(dùngđểcảđàorễcây,cảcắtdạdàycủavoivàđểbổcảsọkhỉđầuchó,vàv.v..).Khitạoracôngcụ,conngườithờiấycũngkhôngthểbiếttrướctrongtìnhhuốngnàocôngcụấycólợichoconngười.Nhưvậyởđây,chúngtađụngđếnvấnđềvềcácyếutốtrừutượnghóa.Hắctinhtinhkhôngcầncôngcụ

bởivìchúngcócácchikhỏemạnh,nhữngchiếcrăngnanhnhọnsắchoàntoàncóthểthaythếcôngcụchochúng.Ngaytừđầu,tínhhệthốngcủaviệcchếtạovàsửdụngcôngcụđãphânbiệtlaođộngcủaconngườivớihoạtđộngcócôngcụcủavượn.Thếnhưngchắcgìđãcóthểđồngývớinhữngngườichorằngconngườibắtđầulaođộnglàdođãpháthiệnramộtcáigìđóhoặclàdolinhcảm.Khôngcócáigìđểconngười phát hiện cả. Trước con người, có lẽ cũng như hắc tinh tinh,ôstralôpitecđãsửdụngcôngcụ.Nhưngsựsửdụngấykhôngthểnàogọilàcóhệthốngđược.Trongnhiềunămnghiêncứu,Lavic-Guđônthựctếđãghinhậnđượcnhững trườnghợphắc tinh tinhdùngcôngcụ.NhưngmộtnhàđộngvậthọckháclàV.Râynôn(Reynolds,1968)đãlàmviệc8thángtrongnhữngcánhrừngBuđôngô(Uganđa)lạichưalầnnàotrôngthấycả.J.BitiđãquansátởLibenrinnhữngconhắctinhtinhsốngtựdođãdùngđáđậpvỡhạtbồđàonhư thếnào, cònLavic-Guđôn lại khônggặpnhữngvídụnhưvậy. Thành thử cái gọi là hoạt động "lao động" của hắc tinh tinh - đó lànhững hoạt động hiếm hoi, không thường xuyên, những hành động thấtthường,ngẫunhiên.Đãtạotrênmộtấntượnglàdườngnhưhắctinhtinh"biếtlàmviệctheocáchngười"thếnhưngchúng"khôngmuốnlàmnhữngviệcđótừngàynàyquangàykhác".Tấtnhiên,sựviệcởđâykhôngphảilàcảmxúcvàcũngkhôngphảilàởchỗchúng"muốnhaykhôngmuốn".Đúnglàhắctinhtinhđãđitớiđườngranhgiớichiatáchchúngvớiconngười,nhưngchúngkhôngthểvượtquađượcranhgiớiấy.Cầnphảitìmnguyênnhâncủasựvượtquaranhgiớiấy,nghĩalànhữngnguyênnhânxuấthiệnhoạtđộngxãhội-laođộngcóhệthốngởsựxuấthiệntấtyếulịchsửtronglaođộngđốivớiconngườivàởchỗvắngmặttínhtấtyếuđóđốivớinhữngloàivượnngườikhácnàođó,kểcảhắctinhtinh.Cólẽchínhvìvậymàkhôngcómộtconhắctinhtinhnàochođếnnaylàmramộtcôngcụlaođộngbằngđávàkhôngbaogiờcóthểlàmđượccôngcụ.Cũngkhôngphải làngẫunhiênmàF.Ănghenđãnhấnmạnh"khôngcómộtbàntayvượnnàochếtạođược,vàomộtthờigiannàođó,mộtcondaobằngđádùlàmộtcondaothôkệchnhất"[2].Vượnngườikhôngcầnsửdụngcôngcụmộtcáchhệthống,bởivìchúngcóthểkiếmđược tất cảnhữnggì cần thiết cho cuộc sốngmàkhôngcầnđếncôngcụ.Cònconngườisẽkhôngthểsốngsótnếukhôngchếtạovàsửdụngcôngcụmộtcáchcóhệthống.Mộtcâuhỏitựnhiênnảysinh:cáigìbuộctổtiênconngườichuyểnsanglaođộng?Nhữngyếutốnàochếđịnhtấtyếulịchsửcủabướcchuyểnấy?Nhiều

vídụtronglịchsửloàingườiđãchứngtỏ(thậmchívàothờigiangầnđâynhất)đãquansátđượcnhữngpháthiệnvàphátminhkhitấtyếulịchsửxuấthiệntrongđó.Khivắngmặttínhtấtyếuthìnhữngpháthiệnvàphátminhấytiêubiếnđi,vídụ,đãxảyratrườnghợpđốivớituabinhơinướcđượcsángchếtừthờicổLaMã.Vậythìtấtyếulịchsửnàođãtạonênhoạtđộngxãhội-laođộngđốivớicuộcsống?Nhữngyếutốnàotạonênbướcnhảyvọtquyếtđịnhquyđịnhtấtyếucủabướcchuyểntừsửdụngcôngcụmộtcáchngẫunhiênsangchếtạovàsửdụngcôngcụmộtcáchcóhệthống?Tấtnhiên,cầnphảitìmnhữngyếutốấytrongtựnhiênvàtrướchếtlàtrongđiều kiện tự nhiên đã tồn tại trên lãnh thổ ở quê hương đầu tiên của loàingười.Theokinhthánh,lầnđầutiênconngườixuấthiệntrongvườnÊđem.NhiềudẫnliệukhoahọcchứngminhrằngcáigọilàvườnÊđemnằmởĐôngPhivàNamPhi.KhôngthểnóirằngnhữngđiềukiệntựnhiênởÊđem(châuPhi)chưađượcphântích.Cólẽbâygiờkhôngthểtìmthấymộtcôngtrìnhnàovềnguồngốcloàingườimàlạikhôngnghiêncứunhữngđiềukiệntựnhiênấy.Tuynhiên,thường thì người ta hiểunhữngđiềukiện tựnhiên chỉ là nhữngđiềukiệncảnhquankhíhậu.Điềuđượcmọingười thừanhận lànhữngbiếnđổicủađiều kiện khí hậu đã đóngvai trò quyết định trong nguồngốc loài người.Dườngnhưchínhnhữngđiềukiệnấylàmchorừngbiếnmất,làmchosavanxuấthiện,vàtiếpsauđólàdườngnhưgâynên"cáctổtiênđitừtrongrừngra".Hơnnữa,nhiềungườichorằngtổtiênđãtựmìnhđirakhỏirừng,bởivìkhíhậuởĐôngPhiđãbiếnđổivềcănbảnđếnnỗi rừngbiến thànhsavancũngkhôngxảyranữa.Nhưngthậmchínếutấtcảđiềuđóđãxảyrathìchắcgìsựthayđổikhuvựccư trú (rừng biến thành savan) đã dẫn đến những biến đổi nghề nghiệp,phươngpháptìmkiếmthứcăn.Sựbiếnđổikhíhậuđãxảyracảtrướcvàcảsaukhiconngườixuấthiện,nhưngvìsaonhữngbiếnđổiấylạikhôngđưalạinhữngkếtquảgiốngnhau.Loàingườixuấthiệnchỉcómộtlần,ởmộtđịađiểmvàtrongmộtkhoảngthờigian.Vậynhữngyếutốnàocủamôitrườngtrongcáinôicủaloàingườigiữvaitròquyếtđịnhsựxuấthiệntấtyếulịchsửcủahoạtđộngbằngcôngcụ?___[1]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập23trang188

[2]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập20,trang487.

LÒURANITRONGVƯỜNÊĐEMTừlâuchâuPhiđãđượccoilàxứsởcủanhữngbíẩn.Cổnhânđãnói"ExAfricasempernovi"-"LúcnàochâuPhicũngđemlạimộtcáimớinàođó".NgườiFinikivàCổHyLạpgọichâuPhilàxứsởhuyềndiệu.Vàothờiđó,mớichỉnghiêncứuđượcphầnphíabắcchâuPhivàthếgiớicổđạiđãgọilàLibi, còn phần phía nam tiếp giáp vớiLibi là xứ sở huyền diệu được cáctruyềnthuyếtvànhữngđiềubíẩnbaotrùm.Ởđấycócácđộngvậtkỳlạvànhữngdântộccónếpsốngdị thường.Từđó,ngườitachởđivàng,xươngvoi,nhữngviênđáquívàcảnô lệnữa. "PhíadướiLibi, -ClavđiPtôlemeviết, làÊtiôpi.("Êtiôp"-dịchtừtiếngCổHyLạp-đólà"ngườicókhuônmặtsayđắm").Lúcấy,ngườitagọitoànbộchâuPhilàÊtiôpi-nằmởphíanamXahara.Chỉởđâuđóvềphíađôngcómộtđấtnướcbíẩn-Punt.Ngườitabiếtrấtítvềnhữngđấtnướcấy,bởivìtừBắcPhi,thếgiớibíẩnÊtiôpibịsamạcXaharangăncáchkhôngthểnàovượtquađược.Thậtratừthờicổxưacũngđãcónhữngngườicanđảmcốgắngvượtquasamạckhổng lồ,nhưngchỉmộtsốrấtíttrongsốhọlàquaytrởvềđược.Về thựcchất, lãnh thổchủyếucủachâuPhichỉmớiđượcbắtđầunghiêncứunghiêm túc trong thếkỷXIX.Tấtnhiên, hiệnnayởđây cũngcòncónhữngvùng ítđượcnghiêncứu.Nhưngvề tổng thể,điềukiện tựnhiênđãđượcbiếtkhárõràng.Đólàđiềurấtquantrọng,bởivìkhôngcònnghingờcácđặcđiểmcủađiềukiệntựnhiênởcáinôicủaconngườiđãđóngvaitròquyếtđịnhtáchtổtiênconngườirakhỏinhữngloàilinhtrưởngcònlại(xuấthiệndángđi thẳngở tổ tiênconngười, tăngkhối lượngsọ,vànhữngbiếnđổikhácvềcấutạocơthểcủamình).Vậynhữngyếutốtựnhiêncụthểnàođã đóng vai trò quyết định trong việc đó?Điều được thừa nhận chung làdườngnhưđóchínhlàđặcđiểmcảnhquanvàchủyếulàđặcđiểmkhíhậu.Tuynhiên,nhữngđớicảnhquan-khíhậu,nhưđãbiết,lạibiếnđổitùythuộcvàoviệcvòngđaitựnhiênnàyhaykhácnằmcáchxaxíchđạobaonhiêu.Đãbiếtrằngchúngbọcquanhđịacầu,kếtiếpnhautheomứcđộngàycàngxaxíchđạo.Cóthể táchrađượcởchâuPhimộtsốđới tựnhiênkhíhậunhưvậy.Đớithứnhất-đớixíchđạo.Điểnhìnhđốivớinólàrừngẩmnhiệtđớiquanhnămxanhtươi.Đớithứhai-savan.Nằmvềphíabắcvàphíanamđớixíchđạo.Đặctrưngđốivớinó là rừng thưa,khôvàcỏcao,vàđồng thờinhững loàiđộngvật

móngguốckhácnhauphongphú.Giữacácdãynúivàcaonguyêncaoởđâylàrừngxanhquanhnămvàđồngcỏanpi.Đớithứba-xasen(dịchtừtiếngẢRập-"bờ").Nólà"bờ"biểnkhôhạncủasamạc.Lãnh thổcủanó -phíabắcvànamsamạcXaharavàởcácvùngCaru,Calakhariởmiềnnamlụcđịa.Giớithựcvật-cỏkhôthấp,câybụicógai,vàv.v...Vàonhữngnămẩmướt,ởđâycóthứcănphongphúchođộngvậtcỡnhỏvàtrungbình,nhưngnhữngnămkhôhạn,cỏcháyhếtvàsựsốngcũngdừnglại.Đới thứ tư - sa mạc. Đới này không đồng nhất. Đó là đồng cỏ có muối(sôlônsac),bánsamạc,vàcảsamạcthựcthụcóđấtcátvàđấtcónhiềuđá.Nhữngđiềukiệnởđâyđúnglàkhôngthuậnlợichosựsống.Tuynhiênngayởsamạccũngcó thểgặpnhữngngười sănbắtvànhữngngườichănnuôitrâubò.Đớithứnăm-nhữngvùngvenĐịaTrungHảivànhữngvùngtậncùngphíatâynammũiHảoVọng.Phầnnàyởphíabênkiacácmũitậncùngcủalụcđịa.Ởđâycórừngxanhquanhnămvàmùađôngcómưa.Đólàmộtvùngrất thuậnlợichosựsốngcủaconngười.(CũngkhôngphảingẫunhiênmàĐịaTrungHảicũngthuộcvàovùngcáinôicủanềnvănminh:ởthunglũngsôngHin,đãhìnhthànhmộtquốcgiađầutiêntronglịchsửloàingười-CổAiCập.ỞđâycũnglànơicưtrúcủaCafagen-mộtđốithủhùngmạnhcủaRôma).Đãtừlâu,conngườiquensốngởvùngnày,vàđócũnglàvùngđóngvaitròquantrọngtronglịchsửchâuPhi.

Hình11.CácđớitựnhiênchâuPhi.

Nhưvậy,nhữngđới sinhhọc-địa lýđãmấy lần cắt ngangquêhươngđầutiêncủaconngười theohướngkinh tuyến.Mộtmặt,đó làđiềuđángngạcnhiên.Cólẽsẽdễhiểuhơn,nếucáinôicủaloàingườichiếmmộtđớinàođó,vídụ,đớixíchđạoấmápnhất.Nhưngmặtkhác,vị tríđịa lýcủaquêhươngđầutiêncủaconngườiđãxácnhậnrõrànglànhữngđớicảnhquan-khíhậuhìnhnhưkhônggiữvaitròquyếtđịnhtrongnguồngốcconngười.Đồngthờicầnlưuýrằng,phầnlớncácnhànghiêncứuhiệnnaytuyvậyvẫnphỏngđoán làdườngnhưnhữngđiềukiệnkhíhậucóýnghĩaquyếtđịnh.Điềuđượcthừanhậnchunglànhữngbiếnđổicủakhíhậuđóngvaitròchủyếu,điềuđódẫnđếnchỗtạonênnhữngđiềukiệnsinhtháimới[1].Ởnơitrướckialàrừngđãxuấthiệnnhữngvùngthảonguyênvàsavan,dườngnhưđiều đó buộc tổ tiên con người phải chuyển sang cách sống không quen

thuộcvàchuyểnsangcáchđithẳng,cũngnhưdẫnđếnsựbiếnđổikhẩuphầndinhdưỡngvàthậmchíchếđịnhcảbướcchuyểnsangsửdụngcôngcụcóhệthống.Nhữngbiếnđổicủakhíhậudườngnhưdẫnđếnsựxuấthiệnnghềsănbắtvàănthứcănbằngthịt.Theoýkiếncủamộtsốnhànghiêncứuthìsựkiệnchủyếulàmchoconngườitáchrakhỏigiớiđộngvậtlà-"sựtrởlạnh,tăngkhôhạnvàgiảmđộphủrừngởnhữngđịađiểmcưtrúcủavượnngười,đólàmộttrongnhữngđònbẩyquantrọngnhấtlàmxuấthiệnconngườitrênTráiĐất".Tuyvậy,khôngthểgiảithíchđượctấtcảnhữngquátrìnhphứctạpởnguồngốc loàingười chỉbằngnhữngbiếnđổikhíhậu.Trướchết cầnchúýđếnnhữngbiếnđổinhưthếcủakhíhậuvàthậmchílànhữngbiếnđổitolớnđãxảy ra trước cũng như sau khi con người đã tách ra khỏi giới động vật.Nhưngvìnhữnglýdonàođó,nhữngbiếnđổiấyđãkhôngmộtlầnnàodẫnđếnchỗngườihóanhữngloàivượnkhác(vídụ,hắctinhtinh).Tiếpnữa, lý luậndựavàokhíhậukhônggiải thíchđược sựkiện sauđây:trongmộtthờigiandài,cáctổtiênvàconcháucùngtồntạitrêncùngmộtlãnhthổ,trongcùngmộtthờigian,trongcùngnhữngđiềukiệndaođộngcủakhíhậu(người"khéoléo"vàôstralôpitecchâuPhi).Vàtrongvòngmộttriệunăm(hoặchơnnữa)củasựtồntạiấycũngđãdiễnranhữngbiếnđổitolớncủakhíhậuvàgiớithựcvật.Nhưngcảsựtrởlạnh,cảsựgiảmđộphủrừng,vì saođóđãkhông"buộc"ôstralôpitec thanhmảnhphải laođộng,mặcdùôstralôpitecthanhmảnhđãsốngtrêncùngsavanđónhưngười"khéoléo",vàkhôngkhácgìngười"khéoléo"vềcáchđithẳngvàkhốilượngsọ.Như vậy, những biến đổi của khí hậu và giới thực vật không thể nào trởthànhnhữngyếu tốquyếtđịnh trongnguồngốc loàingười,"đònbẩyquantrọngnhấtlàmxuấthiệnconngườitrênTráiĐất".Ngoàira,nhưchúngtađãthấykhichuyểntừđớitựnhiênnàysangđớikhác(cũnggiốngnhưnhữnglầnbiếnđổikhíhậu)cácloàivượnthayđổitổchứcquầnhệcủamìnhnhưngkhôngthểnàothayđổiđượccáchtìmkiếmthứcănhoặcdángđi.Điềunàycũngđãquansátđượckhinghiêncứuđờisốngcủacácbộlạcmàhiệnnayđangsốngtrongnhữngđiềukiệnsơkhaiởtrìnhđộthờiđạiđồđá(Kabô,1979).Chắcgìbướcchuyểnsangănthứcănthịtvàthậmchícảviệcsửdụngcôngcụđãđóngvaitròquyếtđịnhtrongsựhìnhthànhtổtiênconngườivềmặtsinhhọc,bởivìcáchđithẳng(cũngnhưnhữngbiếnđổikháctrongcấutạocơthểcủatổtiênconngười)đãxuấthiệnrấtlâutrướckhicóbướcchuyển

sangchếtạovàsửdụngcôngcụcóhệthống.Cácnhàkhoahọcnổitiếng-nhànhân chủnghọcB.Kembenvànhàđộngvật học J.T.Rôbinsơn, chorằngkhôngphảisựsửdụngcôngcụđãdẫnđếncáchđihaichân,màngượclại,cáchđihaichânđãdẫnđếnviệcsửdụngrộngrãicáccôngcụ.Cácnhànhânchủnghọcchúýđếnrăngcủatổtiênconngườivàcủangười(nghĩalàcủahọngười)khácrõrệtsovớirăngcủavượnhiệnnay.Khácvớivượnngười, răngcủahọngườinhỏbé,khôngcónhững răngnanh lớnđểthay cho dao và dao găm như ở vượn, nhưng những chiếc răng hàm củangườilớnhơnsovớiởvượn.NhànhânchủnghọcngườiAnhlàCJôli(C.Jolly,1970)khichúýđếnrăngnanhvàrăngcửanhỏbévànhữngrănghàmlớnquácỏcủahọngười(khácvớivượn)đãnêuragiảthuyếtchúngbịbiếnđổidotổtiênconngườiđãchuyểnsangcáchdinhdưỡngchỉbằngcáchạtcứng.Ôngchorằngbướcnhảyvọtđầutiênbiếnvượnthànhngườicólẽlàbướcchuyểncủavượnngườisangphươngthứcdinhdưỡngbằnghạt.Chínhvìvậymàhìnhnhưởvượnngười,nhữngchiếc rănghàmlớnđãđược tạothành,cònrăngnanhthìtiêugiảmđivìchúngcảntrởviệcnghiềnthứcăn.Theoýkiếncủaông,nguyênnhâncủabướcchuyểnđólạivẫnlàsựdicưcủatổtiênconngườitừrừngrậmđếnổsinhtháiđặcbiệt-savan.Cũngcóthểlàtổtiênxaxôicủachúngtađãănhạt,nhưngchắcgìvìvậymàđãcómộtcáigìđóbịbiếnđổitrongcấutạorăngcủatổtiênchúngta.Khỉđầuchóhiệnnay(thườnglàcảhắctinhtinh)cũngănhạt,nhưngkhôngphảivìthếmàtiêubiếnđinhữngchiếcrăngnanhkhổnglồcủachúng,bảođảmcho chúng tự vệ trênmặt đất. Những chiếc răng nanh lớn không cản trởchúngnhaihạt.PhầnlớncácnhànhânchủnghọckhôngđồngývớiC.Jôlivềvaitròkiệtxuấtcủasựănhạttrongquátrìnhhìnhthànhconngười.TheoýkiếncủaS.Uôsbec thìgiả thuyếtdựavàophươngphápdinhdưỡngnhưvậy không thể nào giải thích được những nguyên nhân xuất hiện ởôstralôpitec những chiếc răng độc đáo - răng hàm lớn và răng nanh bé.Uôsbecphỏngđoánrằngchúngđãxuấthiệndosửdụngtíchcựccáccôngcụvàdosựpháttriểnsănbắt.Songnhữngchiếcrăngngười(cũngnhưnhữngbiếnđổikhácvềcấutạosinhhọc)đãhìnhthànhkhálâutrướckhixuấthiệnhoạtđộnglaođộngcóhệthống,màhoạtđộngnàychắclàhệquảchứkhôngphải là nguyên nhân của những biến đổi sinh lý trong cấu tạo tổ tiên conngười.Ngoàira,C.Jôlivànhiềungườikhácxuấtpháttừgiảthuyếtlàhìnhnhưtổtiênconngườithayđổivùngcưtrúvà"từtrongrừngđira"đếnnơicưtrúcốđịnhởsavan.Nhưngkhôngaicóthểgiảithíchđượcnguyênnhâncủacuộcdicưkhổnglồnhưthế,vàphảichăngđãcócuộc"đitừtrongrừngra"thần

thoạinhưvậy?Mọingườibiếtkhárõkhôngchỉhắctinhtinhmàcảkhỉđấuchórấtkhôngmuốnthayđổilãnhthổcưtrú.Thườngthìchúngcưtrútrongmộtkhuvực25-40km2.C.Honđãkhôngkhónhọcgìđểđuổimộtđànkhỉđầuchótừchỗnàysangchỗkháctronggiớihạncủamộtkhuvựckhônglớnmàchúngcoilàcủamình.Nhưngtấtcảnhữngcốgắngđuổichúngrakhỏigiớihạncủakhuvựcấyđềukhôngđạtkếtquả-khỉđầuchólậptứcquaytrởlạichỗcũ,nơimàchúngđãquenthuộctừngcáicây,từngtảngđá,nơichúngcảmthấytươngđốiantoàn.Vềmặtnàychưachắcnhữngthóiquencủatổtiên con người đã khác với những loài vượn khác. Cần nhấn mạnh rằngkhông những chỉ vượnmà cả những động vật có vú cỡ lớn khác đều cónhữngvùngcưtrúcủamình,vàtheolệthường,chúngkhôngrờibỏ.Vìvậy,giảthuyết"đitừtrongrừngra"thựctếkhôngcócơsở.Nhưngđiềukiệnsốngquảlàkhắcnghiệt,nhưngtuyvậytổtiênconngườinhưđãnói,cưtrútrongnhữngđiềukiệntựnhiên-khíhậurộnglớn,vàthựctế-ởtấtcảcácđớikhíhậuchâuPhi.VàđiềuđángngạcnhiênnhấtlànhữngdichỉcủangườisơkhainhấtvàcủatổtiênconngườilạitậptrungởĐôngvàNamPhi.Lúcđóvượnngườihiệnđại(hắctinhtinhvàgôrila)lạichiếmnhữngkhuvựchoàntoànkhác,chủyếulàvùngchâuPhiXíchđạovàTâyPhi.PhântíchsựphânbốnhữngdicốtcổxưanhấtcủavượnngườiđãchứngtỏvàocuốikỷĐệtam,đầukỷĐệtứ,vượnngườiđãphânbốđồngđều,hoặcnhiềuhoặcít,toànbộlãnhthổchâuPhi.Hơnnữa,nhữngloàivượnđãsốngởTâyPhi,chođếnnayvẫnsốngởnhữngchỗmàchúngđãsốngtrướcđây,cònnhữnghọhànggầngũivớihắctinhtinhđãsốngởĐôngvàNamPhi,vìsauđóbỗngnhiênbiếnthànhtổtiênđithẳngcủaconngườivàsauđóbiếnthànhconngười.Điềulýthúlàchođếnnayphầnlớnkhuvựcphânbốcủatổtiênconngườivẫnkhôngbịnhữngloàivượnngườikhácchiếmlĩnh.Nhữngkhu vực phân bố của các giống vượn người khác nhau đã được xác địnhtrongsuốtmấytriệunăm,chođếnnayvẫnítbịhủyhoại.Như vậy, các yếu tố làm chomột họ hàng gần gũi của hắc tinh tinh biếnthànhtổtiênđithẳngcủaconngười"chỉtácđộng"ởĐôngvàNamPhimàhoàn toàn "không làmviệc"ởTâyPhi và vùng châuPhiXích đạo.Đồngthời,trênlãnhthổquêhươngđầutiêncủaconngườiđãquansátđượcnhữnghiệntượngmàcácnhàtiếnhóaluậnkhônghiểunổi-sựđadạngkỳlạcủahọngười.Ởđâycócảramapitec,cảdòngôstrajôpitec(thanhmảnh,bôixây,rôbustus)vàngười "khéo léo"cũngởđây.Đặcbiệtkhônghiểunổicái sọNo.1470doR.Likitìmthấyvàonăm1972trênbờhồRuđônfơ.Mứcđộcổxưacủachiếcsọhìnhnhưvượtquácảmứcđộcổxưacủacácdicốtngười

"khéoléo",cònvềcấutạonógầnvớisọngườihiệnđạihơnlàgầnvớihọpitêcantrôpđãsốngchỉgấn0,1 triệunămtrướcđây.R.Likiđãnêu ragiảthuyếtchỉcóchiếcsọấymớithuộcngườihiệnđại,còntấtcảnhữngchiếcsọcònlạiđềuthuộcôstralopitec.Nhưngdùsaođichăngnữa,lấycáigìđểgiảithíchtínhđadạngvềhìnhthái,đểgiảithíchsựcùngtồntạicủatổtiênvàconcháu,vàv.v...?Tấtnhiên,nếuxuấtpháttừnhữngrậpkhuônquenthuộccủakhíhậu,nghĩalàtừýkiếnchỉcókhíhậumớixácđịnhnhữngđiềukiện tựnhiên, thìquả làkhómàgiảithíchđượcnhữngsựkiệnmới.Nhưngtạisaolạichỉcầnchúýđếnkhíhậu?Phảichăngđiềukiện tựnhiênchỉphụ thuộcvàosựbiếnđổicủakhíhậu?PhảichăngởĐôngvàNamPhikhôngcónhữngđặcđiểmtựnhiênkhácnàođókhácbiệt rõ rệtvớivùngởcáinôi củaconngười sovớiởTâyPhivàvùng châu Phi Xích đạo? Phải chăng chính những đặc điểm ấy của môitrường tự nhiênmà người ta không quen tính đến lại có thể đóng vai tròquyết định trước đây? Nếu phân tích một cách cẩn thận và tỷ mỷ tất cảnhữnggìmàđịalýhọc,địachấthọcvànhữngkhoahọckhácđãbiếtvềmôitrườngtựnhiênởĐôngvàNamPhithìcóthểtìmthấynhữngkhácbiệtnhưthế.Trướchếtlàtrongkhoahọckiếntạo.ĐãxácđịnhđượcrằngsựnânglêncótínhchấtkiếntạocủalụcđịachâuPhi-thểhiệnrõrệthơncảlàởĐôngvàNamPhi,đãhoạtđộngmạnhchínhvàothờigiantổtiênconngườixuấthiện(nghĩalà,khivượnngườisốngởđóđãbắtđầuxảyranhữngbiếnđổisinhhọc-tăngkhốilượngnão,đithẳng,vàv.v...).Sựxuấthiệnkhốinângkiếntạonàyđadạngvàcơbản tớimứckhông thểkhôngảnhhưởng tớinhữngđặctínhditruyềncủahọngười.ChâuPhilàmộtcáinềntiềnCămbiricỡlớn,nócóthểđượcchiarathànhhaiphần:phầnbắc(địađàiXahara-Aravi)vàphầnnam(khiênNamPhi).SựhìnhthànhnềnchâuPhiđãkếtthúcvàocuốinguyênđạihạnguyênsinh(Prôtêrôzôi).Cácnhàđịachấthọcđãchúýđếnbađặcđiểmchủyếuvềkiếntạocủanền.Thứnhất-cónhữngvùngtrũnglớnnằmởtrungtâmlụcđịavàđượcxácđịnhbằngmiềnvõngởgiữakhốikết tinh. Thứ hai - ở phần phía bắc của nền có một số địa khối đá tiềnCămbiri.Cuốicùng,đặcđiểmquantrọngthứbacủakiếntạonềnchâuPhilàsựphát triểnhệ thốngnhữngđứtgãy to lớnởphầnphíađôngcủanó.HệthốngnàybắtđầuởphíanamtừcửasôngZămbêzivàkéodàilênphíabắcđếnvùngtrũngbiểnchếtởlụcđịachâuÁ.Nhữngđứtgãynàytạothànhcácđịahào(graben-từtiếngĐức)hẹpvàkéodài;nhữngđịahàonàylànguyênnhântạonêncácchuỗihồlớn,biểnĐỏ,vàv.v.."ỞkỷĐệtamvàĐệtứ,hoạtđộngkiếntạođãdiễnratrongkhuvựccónhữngđứtgãytolớnvàtạonênmộtloạtđoạntầngbậcthang,địahào.Sựhìnhthànhcácnúilửamàmộtsố

nhữngnúilửaấyhiệnnayvẫncònhoạtđộng,cũnggắnliềnvớihoạtđộngkiến tạo ấy" (Cônxtantinôp, Culicôva, 1960).Như vậy, sự đẩymạnh hoạtđộngkiếntạođãdiễnravàothờigian(vàđịađiểm)màconngườiđãtáchrakhỏigiớiđộngvật.Nhưthế,khuvựcĐôngPhicónhữngđứtgãy-riftcủavỏTráiĐấtđãđiqualãnhthổquêhươngđầutiêncủaconngười,vàchỉđiquaởđây.Từ"rift"[2](tiếngAnh)cónguyênnghĩalà"khenứt","đứtgảy".Haimươinămtrướcđâyngườitabiếtrấtítvềnhữngđứtgãy,nhưngtrongnhữngnămgầnđây,khinghiêncứucẩnthậnđáycácđạidươngvàbiểnmớibiếtrằngnhữngkhenứtkhồnglồấyởvỏTráiĐấtđãtạonêncảmộthệthốngtoànvẹn.Chúngkéodàihàngchụcnghìnkilômettheođáycácđạidương,từBắcBăngDươngquaẤnĐộDươngvàTháiBìnhDương.Phỏngđoánrằnghệthốngđứt gãyđó là nhữngđườngkhớpnối khổng lồmàvàokhoảng thờigiannàođócáclụcđịađãbịphânratheonhữngđườngkhớpnốiấy.CácđứtgãyvẫnđượctiếptụcởvùngAravivàchâuPhi.NgườitagọikhuvựcấylàvùngđứtgãyvĩđạiĐôngPhicủavỏTráiĐất.Vùngđứtgãytrảidàitừphíabắc,vùngvenbiểnĐỏ,đếnhạlưusôngZămbêzi.TrênlãnhthổĐôngPhinóchiaralàmhainhánh:mộtnhánhtừbiểnĐỏđếnÊtiôpi,cònnhánhkialàmộtdảicácđịahàochạyquaphíađônghồVictoriavàngangquacácnúilửaEngôn,Kênia, Kalimangiarô. Gần như song song với nhánh đứt gãy phíađông,mộtđườngnhánhđứtgãytiếptụcđiquaphíatâyhồVictoriaquahồAnbe,Êđuac,Kiva,Tanganica,Rucva,chođếnvùngvenphíabắchồNiasvàtiếptụcdọctheothunglũngsôngSiređếnsôngZămbêzi.Phầnlớncácdichỉcủangườicổxưanhấtcóliênquanvớicácđứtgãy.ChínhnơiđâyđãtậptrungcácdichỉkiểuÔnđuvaicũngnhưnhữngdichỉkiểuCôbi-Fora,màR.LikiđãtìmthấysọNo.1470ởđịađiểmnày,vàv.v...Cóthểnóimộtcáchtinchắcrằngnhữngdichỉcủangười"khéoléo"vànơiphânbốnhữngtổtiêncổxưanhấtcủaconngười,chủyếulàởvùngđứtgẫyĐôngPhivĩđại.Nhữngđứt gãy - "những cấu trúc có chiềudài lớnởvỏTráiĐất códạngnhữngvựchẹpkéodài", -đãđượccácnhàkhoahọcLiênXônghiêncứumộtcáchcóhệthống.Vídụ,đầunăm1979,đểnghiêncứunhữngđứtgãyởbiểnĐỏ,mộtđoànkhảosátnghiêncứukhoahọcđãđượccửđếnđó.NhữngđứtgãyởbiểnĐỏlàmộttrongnhữngyếutốcủahệđứtgãyđôngbắcchâuPhi,vìvậykếtquảnghiêncứucủacácnhàkhoahọcLiênXôởđâycóýnghĩatolớn.SựphânnhánhphíanamcủanhữngđứtgãybiểnĐỏđivàolụcđịachâuPhivàviềnquanhtừphíatâybắctrướcđâylàđáycủađạidương-đượcgọilàtamgiácAfa.ChínhtrongtamgiácnàyđãtìmđượcngườichâuPhimàmộtsốnhànghiêncứucholàtổtiêntrựctiếpcủaconngười-tổtiên

conngười.

Hình12.NhữngđứtgãychủyếuởchâuPhi.

Hình13.HệthốngđứtgãyvàtrầmtíchnúilửaởĐôngPhi.

NhữngnghiêncứucủacácnhàkhoahọcLiênXôđãxácđịnhrằng,sựvậnđộngphântỏacủađịađàithạchquyểnmàkếtquảcủanólàtạothànhcácđứtgãy(kểcảbiểnĐỏ),đãxảyragiữakhoảngthờigiantừ25-15triệunămvà3,5-3triệunămtrướcđây.Ởđâycósựtrùnghợprõràngvềthờigianhìnhthành các đứt gãy ở châu Phi với thời gian hình thành tổ tiên con người(nghĩalàtrùngvớisựxuấthiệnởmộtbộphậnhọngườicáchđithẳng,gắnliềnvớinhữngcấutạolạivềcănbảntrongcơthể,tăngkhốilượngnão,biếnđổidạngmặt,vàv.v…).Hơnnữa,ởnhữngloàivượnsốngởTâyPhi,bênngoàikhuvựchìnhthànhnhữngđứtgãy,khônghềxảyrabấtkỳbiếnđổinào,chođếnnaychúngvẫncóhìnhdạngnhư20 triệunăm trướcvà cũngcó lối sốngnhư trước.Nhưvậy,sựhìnhthànhnhữngđứtgãy,nhữngvậnđộngtíchcựccủavỏTráiĐất,độngđất-tấtcảnhữngsựkiệnđó,bằngcáchnàođógắnliềnvớiviệctáchconngườirakhỏigiớiđộngvật.Sựtrùnghợpvềđịađiểmvàthờigiantạothànhnhữngđứtgãyvớiđịađiểmvàthờigianhìnhthànhtổtiênconngườivàconngười-làhiểnnhiên.CònvềgiớithựcvậtvàkhíhậuthìchúngbiếnđổikhôngchỉởĐôngvàNamPhi, trong lúcđó sựhình thànhnhữngđứtgãy,kiếntạotíchcựcchỉquansátđượcởvùngquêhươngđầutiêncủaconngười,chứkhôngquansátđượcởTâyPhi(ởđâykhôngxảyrabấtcứbiếntháisinhhọcnàoởnhữngbàcongầngũivớiconngười-nhữngtổtiêncủahắctinhtinhvàgôrila).Tuynhiên,khôngthểhạnchếsựchúýchỉvềquátrìnhhìnhthànhnhữngđứtgãyvàkiếntạo.Nếuchỉnghiêncứumộtvàiyếutốthìlạicóthểrơivàongõcụtmànhữngngườiủnghộquanđiểm"ảnhhưởngquyếtđịnh củanhữngbiếnđổikhíhậuđếnnguồngốcconngười"đãrơivào.Đểtránhđiềuđócầnphảiphântíchnhữngđặcđiểmtựnhiênkhácởcáinôicủaconngười.Trongsốđóthìhoạtđộngnúilửatíchcựckhôngphảichiếmvịtrícuốicùng.Tất cả những di cốt của tổ tiên hóa thạch của con người và của người sơkhai,nhữngcôngcụcổxưanhấtvàv.v…,đãbịtronúilửalấpđầy,bịdungnhamvàcác trầm tíchkhácphủkín.Điềuđóchứngminh rằngnúi lửađãhoạtđộngrấtmãnhliệttrongvùngquêhươngđầutiêncủaconngười.

ĐãxáclậpđượcsựchuyểnđộngcủavỏTráiĐấttheocácđứtgãy-cácrift,dẫnđếnsựbùngphátmạnhmẽcủahoạtđộngnúilửamàchođếnnaynóvẫncòntiếpdiễn.TấtcảcácnúilửađanghoạtđộngởchâuPhi(trừCamơrun)đều nằm trong vùng này.Ngoài ra, vùng này còn có hoạt động địa chấn.Ngayhiệnnayởđâyvẫnxảyrarấtnhiềutrậnđộngđất,vàchođếnbâygiờnhữngchuyểnđộngcủavỏTráiĐấttheocácđứtgãyvẫntiếpdiễn.HoạtđộngnúilửaởnềnchâuPhiđãxuấthiệnnhiềulầnvàđadạng.Tấtcảnhữngvậnđộngkiến tạoởĐôngvàNamPhiđược thểhiệnbằngsựhìnhthànhnhữngđứtgãylớncủanềntiềnCămbirivàthườngxuyênkèmtheosựphúnxuấtcủamacmabazan.BắtđầutừkỷTrias,quátrìnhnàytiếptụcdiễnratrongkỷGiuravàCreta(phấntrắng).NópháttriểnđếncựcđạivàokỷĐệtamkhinhữngđứtgãyvĩđạiđãđượchình thànhxongởmiềnđôngchâuPhi.Điều quan trọng cần nhấnmạnh là ở đây "hầunhư tất cả các loại đámacmađềuchứacácnguyêntốphóngxạ,hơnnữađôikhicòncókhốilượngcaohơncảmức trungbình.Có thểcoichúngnhưnhữngnguồn tiềmnăngcủanguyên liệuphóngxạ.Ngoài ra,chúngcòn rấtquan trọngvìchúng lànguồncungcấpcácnguyêntốphóngxạchokhuvựccósựdịchchuyểntầngmặttrongcácquátrìnhphonghóa"(Đantxep,Lapinxkaia,1965).Như vậy, vào thời đạimà con người tách ra khỏi giới động vật thì ở quêhươngđầu tiêncủamình, sựphúnxuấtmacmaphóngxạ từ lòngTráiĐấtcũngđạttớicựcđại.Nhưngđâychưaphảilàđãhết.KhisosánhđiềukiệntựnhiênởTâyvàĐôngPhi,cầnchúýrằngmiềnquêhươngđầutiêncủaconngườikhácbiệtvớinhữngkhuvựckháccủachâuPhiởsựphongphúcácquặngurani.MacmaphóngxạtrongvùngđứtgãyvĩđạiĐôngPhivàsựgiàucơuraniởNamPhilàmộtđặcđiểmđộcđáocủađiềukiệntựnhiêntrongquêhươngđầutiêncủaconngười.TrênlãnhthổchâuPhicónămvùngsinhkhoáng,hoặcđớiphânbốquặng:NamPhi,ThượngCôngô,Nigiêria,MađagascavàBắcPhi.ĐớiquặngNamPhiđángchúýhơncả,bởivìởđóđãtìmđượcnhữngdicốtđầutiêncủaôstralôpitec,vídụ,ôstralôpitecchâuPhi- tổtiêntrựctiếpcủaconngườimàvềmặtsinhhọckhôngcógìkhácvớingười"khéoléo".Điều lý thú là"urani thuộc loạikim loạichủyếucủađớiquặng,vìnó tạothànhnhữngtíchtụlớncóýnghĩathếgiớivềtrữlượngtrongvùngđớiĐồng

củaCatangaởVitvatecran.Ngoàinhữngmỏquặnguranitolớnấy,cònbiếtsự hóa quặng urani ở vùng Tecte thuộc Môzămbic… ở biên giới NamRôđêzi... trongcác loạiđáởBembrigiơ,vàởmộtsốmỏcủa"đớivàng"...tronghệthốngsôngBecRiveđổvàosôngÔrangiơ...vàởAngôla…Đólàmộtbảngkê rấtkhôngđầyđủnhữngđịađiểmcóquặnguraniởđớiNamPhi,dùsaonócũngđưarađượcmộtkháiniệmnàođóvềsự"xâmnhiễm"đủrộnglớncủauraniởcácmỏquặngkhácnhaucủađớinày"(CônxtantinôpCulicôva,1960).CũngđãbiếtnhữngthânquặngkhônglớnởđớiCôngôvàBắcPhi,nhưngchỉcóởđâychúngmớinhiềuvàphongphú.Như vậy, đới quặng Nam Phi có nhữngmỏ quặng giàu có nhất với hàmlượnguranităngcao.Ngoàira,ởđócòncónhữngmỏquặngthôriphóngxạ.Cácnhànghiêncứuchorằngởđâyphânbốhaivùnguranikhổnglồ.Các vùng urani châu Phi thuộc loại cổ xưa nhất tiền Cămbiri. Phần lớn(70%) trữ lượng urani trên thế giới phân bố trong những trầm tích tiềnCămbiri.NhữngvùnguranichâuPhicóđặcđiểmtrầmtích,hoặcnhưcácchuyêngianói,cóđặcđiểmthuỷnhiệt.Nóicáchkhác,nhữngmỏquặnguranimàbâygiờởđâyvẫnđượckhaithác-phầnlớnlàsảnphẩmtrôirữavàphânrãcủaurani.Đãbiếtrằngởkhíhậunóngẩm,uranitựnhiênphânrãmộtcáchchậmchạpvàbịnướccuốnđivàocácaohồ,biển,v.v…,ởđóchúngtíchtụlạidướiđáyởdạngnhững thânquặngdày.Hàm lượngurani trongnhữngmỏnhưvậythườngvượtquá4-5cấp.Trongcácquátrìnhthủynhiệt,nhữngquặnggiàuhơnđượctạothành.Côngnghiệpkhaithácuraniđãbắtđầutừchínhnhữngquặng ấy.Cầnnhấnmạnh rằng nhữngmỏquặng ấy phân bố trong nhữngvùngchứaquặngnhấtđịnh,trùngvớinhữngvùngbiếnđộngkiếntạocủavỏTráiĐất.Còntoànbộlãnhthổởcáinôicủaconngười"rấtbiếnđộngvềmặtkiếntạo.Đãxác lậpđược lúcấyphần lớnurani tích tụ lạiởnhữngmiềnvõnghẹp,"pháttriểntrongdảiphânchiacủanền...Nhữngmỏquặngđặcbiệtdàygắnliền với những đứt gãy sâu và tồn tại lâu dài.Những đứt gãy ấy làm chomacmatrồilêndễdànghơn...vàđượcđặctrưngbởisựtồntạilâudàinhữnglòmacmagranit.Lúcđóhàmlượnguranitănglêntừnhữngđácổxưahơnđếnnhữngđátrẻhơn"(Đantxep,Lepinxkaia,1965).Nhữngmỏquặnguranicónguồngốcthủynhiệtđượchìnhthànhxongvàothờigianxuấthiệntổtiên

conngười-kỷĐệtam.Nóicáchkhác,trênlãnhthổquêhươngđầutiêncủaconngười-cónhữngmỏquặnguranigiàunhấttrênthếgiới.ĐặcbiệtnổibậtlàmỏquặngVitvatecranởNamPhi.Trongtàiliệuhộinghịquốctếcủacácchuyêngianguyêntửđãviết:"Vẫnchưacónhữngdẫnliệuđầyđủđểxácđịnh toànbộ trữ lượnguraniởvùngVitvatecran,nhưngđãtính được chúng vượt xa những trữ lượng urani trong bất kỳ khối lượngtươngtựnàocủanhamthạchởbấtkỳmiềnnàocủathếgiới"(Địachấthọc...,1956).Vàngvàuranitíchtụtrongquặngvớitỷlệnhưnhau.Trướcđâyngườitachỉkhaithácvàngvàvứtbỏurani,bâygiờdopháthiệnđượcnănglượnghạtnhân,uraniđượckhaithácchocôngnghiệp.VùngcuộikếtchứavàngvàuraniởVitvatecrannằmởcuốivùngđôngbắccủaCộnghòaNamPhi. Vùng này bao gồmmột lãnh thổ rộng lớn chung quanh Ôhanecbua.Trongvùngnày, từnăm1887đãcungcấpgần15 tấnvàngvàvẫncó trữlượngvàngkhoảngnhưthếnữatronglòngđất,năm1950đãxácđịnhđượcmột vùng rộng lớn chứa urani của chính những cuội kết đã khai thác hếtvàng…HệtầngởVitvatecrancóchiềudàyđến8kmvàkéodàitới480km.Nhữngvỉaquặnguranichính,phầnlớnthuộccánhbắccủakhuvực,ởđâyđạiđasốcácmỏtậptrungtrongmộtdảidàigần80kilômet."Khôngcònnghingờgìnữa,trữlượnguranicủacácmỏquặngởVitvatecranthậtkhổnglồ.Nếuchođộdàytổngcộngcủanhữngcuộikếtchứauranichỉlà15m,chiềudàicủadảilà60km,chiềurộng5km,vớihệsốchứaquặng30%,cũngtínhcảbãithải,thìtínhángchừngcũngdẫntớiconsốcỡ300-330nghìntấnôxiturani.TrữlượngtănglêndopháthiệnthêmcácrạnchứavàngvàuraniởÔrăngiơvàđượcđánhgiálà375nghìntấnurani(III)ôxit"(Côtlia,1959).NgoàimỏquặngVitvatecran,ởNamPhicòncómỏquặngSincôlôve.Đólàmộttrongnhữngmỏuranilớnnhất, lànguồnchủyếucủacácnướctưbảntrongnhiềunămnay.Chỉ tính từnăm1944đến1959,nóđãcungcấpgần100 tấnkhoángchấtphóngxạvàchođếnnayvẫngiữvai trò to lớn trongviệckhaithácurani.Urani -một nguyên tố nặng nhất trong tất cả các nguyên tố đã phát hiệnđượcở trạng thái tựnhiên.Nóchiếmvị trí thứ92 trongbảngMenđeleep.Tínhchấtquan trọngnhấtcủanó - tínhphóngxạ tựnhiên thểhiện rõ rệt.Trongtựnhiêntồntạibađồngvịcủaurani:238,235và234.Trongtựnhiên,235U là nhiều nhất.Nó thường xuyên phân rã thành thôri, rađôn, rađi vànhữngnguyêntốkhác,rồicuốicùngbiếnthànhchìvàhêli.Tốcđộphânrãcủanhữngnguyêntốnàykhácnhau.Vídụ,rađiphânrãnhanhgấpbatriệu

lầnurani.Batấnuranichỉthuđược12građi.Sựchuyểnhóathườngxuyêncủa urani kèm theo bức xạ. Dĩ nhiên, nồng độ quặng urani càng lớn thìnhữngchỗcóquặngbứcxạphóngxạcàngnhiều.Thậmchíbâygiờ,hàngtriệunămđãtrôiquasaukhinhữngquặngphóngxạbắtđầuphânhủymạnhởnhữngđịađiểmchứaquặngurani,ítnhấtsựbứcxạcũngđãvượtquá10-20lầnmứcchung.LượngbứcxạlàbaonhiêuvàothờiđiểmmànhữngquặnguraniởĐôngvàNamPhilộravàsựphúnxuấtmãnhliệtcủamacmaphóngxạđãdiễnra?Chúngtanhớlại,tấtcảnhữngđiềuđóxảyrakhônglâutrướckhicấutạothểchấtcủavượnngườiởĐôngPhibắtđầubiếnđổi,hoặclàhầunhưđồngthờivớisựkiệnlàtrongsốvượnngườiđãsốngởđấybắtđầuxuấthiệntổtiênđithẳngcủaconngườimàvềhìnhdạngngoàikhôngcógìkhácbiệtvớiconcháucủachúng-conngười,cũngđãxuấthiệnchínhởđây.Hình14.Nhữngmỏquặngurani,thôriởchâuPhivàởphíanamđạilục

Âu-Á.

Nhưđãbiết,chỉcónămnướctrongthếgiớitưbảnsảnxuấttinhquặngurani:CộnghòaNamPhi,Úc,Canađa,Mỹ,Pháp,hơnnữahainước trongsốđó(CộnghòaNamPhivàPháp)tiếnhànhsảnxuấtởchâuPhi.Cáchđâykhônglâu,mộtcâuchuyệnthúvịđãxảyraởnướcPháp(Xmagin,1978).Ngày7tháng6năm1972,khiphântíchthườnglệuranitừmộtthànhphốcủanướcPhápđưađếnnhàmáylàmgiàuquặng,đãpháthiệnđượcđồngvị235(đóchínhlànhiênliệuhạtnhân)ởđấyíthơnmộtchút.Sựchênhlệchhoàntoànkhôngđángkể-chỉcó0,003%,nhưngtuythếnóđãlàmchocácnhàcôngnghệchúý.Việc làmgiàuurani -một thao táccựckỳquan trọng, rất tốnkém, vì vậy cần phải tìm hiểumột cách chính xác nguyên nhân sai lệchkhôngbìnhthườngđósovớichuẩn.Saukhiphântíchtấtcảcáccôngđoạnphứctạpcủasảnxuất,cuốicùng,cácnhà vật lý đã tìm ra nguồn gốc đầu tiên.Nguồn gốc đầu tiên ấy chính làquặngbanđầuđãđượckhaithácởmỏquặngÔclôởchâuPhi.Bâygiờcáitênnàyđãtrởnênphổbiến,nhưngtrướcđấychỉcócácchuyêngiangànhhẹpbiếtđến.LầnđầutiênởÔclô,loàingườiđãbấtngờđụngchạmđếnlòphảnứnghạtnhân,dobảnthântựnhiên"chếtạo"ra.Nhưngtạisaocácnhàkhoahọclạichorằngđólàlòphảnứng?Nguyênnhâncủasựnhấttrílàsốhọc.Thànhphầnđồngvịcủauranilàtuyệtđốiổnđịnhđốivới tấtcảcáckhoángchất,mặtdùchúngcónguồngốc từTráiĐất,thiênthạch,thậmchítừMặtTrăng.Cònởđây,lầnđầutiêncácnhà

khoahọcmớigặpsựviphạmhằng tínhcủa thànhphầnđồngvị.Tỉ lệcácđồngvịurani(235U/238U)cũngthuộcsốhằngtínhtựnhiên.Thườngthìcứmộtnguyêntử235Usẽcó139nguyêntử238U.Cácnhàkhoahọcđãquansátđượctỷlệnàytrongtấtcảcáckhoángchấturani,trongtấtcảcácnhamthạchvànướctựnhiêncủaTráiĐất,kểcảởcácmẫulấytừMặtTrăng.ThếnhưngởÔclônólạikhác.HiệnnaymỏquặngởÔclôlàmỏquặngduynhấttrongtựnhiênđãghinhậnđượcsựviphạmhằngtínhđó.Lúcđầu,giảthuyếtchorằngurani235đã"bịcháyđi",giốngnhưxảyratrongcáclòđốtởcácnhàmáyđiệnnguyêntử,đãvang lên nhưmột chuyện đùa, mặc dù giả thuyết đó có những cơ sở rấtnghiêmtúc.Mộtđoànkhảosátđặcbiệtcủacácnhàkhoahọcđãnghiêncứuđịađiểmxảyrabiếncốđóvàđãxáclậprằngnhiềutriệunămtrướcởđâyđãcómộtlòphảnứnghạtnhântựnhiênđãthậtsự"làmviệc".Lịchsửtạolậpnênlòphảnứnghạtnhânđượchìnhdungángchừngthếnày:đầutiên,ởchâuthổsôngcổxưahìnhthànhmộtlớpcátgiàuquặngurani,cóchiềudàyđến10mvàchiềurộnghơnnửakilômet.Quặnguraninằmyêntronglòngđábazanvữngchắcvàtrongmộtthờigianlâudàikhôngcóđiềugìkỳlạxảyracả.Nhữngtrậnđộngđấtthườngkỳ-hiệntượngbìnhthườngtrongthờiđạivũbãođóđãphátratínhiệu"hoạtđộng".Nềnđábazancủalòphảnứngtươnglaibịtụtsâuxuốngvàikilômetđãkéotheotầngchứaquặngurani.Mạchquặngnứtnẻ,nướcngầmxâmnhậpvàocáckhenứt.Sauđó,chuyểnđộngkiếntạothườngkỳlạinângtoànbộ"thiếtbị"đếnmứcnhưhiệnnay,dườngnhưlàđểdànhcholoàingườiđángkinhngạcđếnxem:saukhihạxuốngvàtrồilênnhữngthânquặnguranikhôngcógìđánglưuý,đãtrởthànhlòphảnứnghạtnhân!Sơđồlòphảnứngnguyêntử(nócũnglàlòphảnứnghạtnhân)ởtấtcảcácchi tiếtcôngnghệđềukháđơngiản.Uraniđượcđặt trongmộtmôitrườngđặcbiệt-chấtlàmchậm.Nguồnnănglượng-cáchạtnhânuranibịphânrãdưới tácđộngcủacácnơtrôn.Đồng thời,nhữngnơtrônmớiđược sinh ra,đếnlượtmình,chúngcóthểtrởthànhnhữngtácnhânkhởixướngcácquátrìnhphânrã.Chỉcầnsaochúnggiảmbớttốcđộphânrãtựnhiêncủachúng.Trongcácnhàmáyđiệnnguyêntử,ngườitadùngnướcnặng(đơteri)hoặcgrafitvớitínhcáchlàchấtlàmchậm.Cònthiênnhiên"đãchọn"nướcbìnhthường,màcáckỹsưhiệnnaycholàkhôngthuậntiện,vìnóhấpthụmộtphầnnơtrônvà làmgiảmcông suất của lòphảnứng.Ởđâynước cũng làchấtlàmchậmtốt.Lòphảnứngnguyêntử-vềđạithể,đólàmộtquảbomnguyêntửđãbịchếngự.Khôngthểcóvụnổtronglòphảnứngbởivìbên

trong lòcómộtcơchếđiềuchỉnh.Khiphảnứngdâychuyền tiếngầnđếnmứcnguyhiểmkhôngđiềukhiểnđược,nhiệtđộtănglênđộtngột,dođótốcđộnơtrôncũngtănglênvàphảnứngdừnglại.Nhiệtđộgiảmxuống,tronglòphảnứngphảnứnglạibắtđầutăngnhanhchotớikhitấtcả"nhiênliệu"cháyhết,nghĩalàchotớikhitấtcảdựtrữuranitíchtụtrongmỏquặngấybịcháyhết.Trongbuồnglònguyêntửcủanhàmáyđiệnnguyêntử,nhiênliệuđượcchứadướidạngnhữngkhốirắnchắcbêntrongchấtlàmchậm.TrongmỏquặngởÔclôcũngxuấthiệnnhững"thấukính"đấtsét,ởđónồngđộuranitừmứcbìnhthường0,5%tănglêntới40%.Vẫnchưaxácđịnhđượcmộtcáchchínhxáccáckhốiuranirắnchắcđãđượctạothànhnhưthếnào.Cóthểlànướcthấmlọcđãtạonênchúng,nướcrửatrôiđấtsétvàlàmchouranirắnchắclại.Khinồngđộuranitrongcáctầngđạttớikíchthướctớihạnthìphảnứngdâychuyềntrongcáctầngxuấthiện,"thiếtbị"bắtđầulàmviệc.Thiếtbịduynhấtấycủathiênnhiênđãtácđộngtrongsuốtkhoảngthờigiangần600nghìnnăm,vớicôngsuấttrungbìnhcủanókhônglớnlắm.Vàmặcdùbứcxạcủanóphátrakhônglớn,nóđãchiếuxạchotấtcảcácsinhvậtchungquanhtrongkhoảngthờigianhơnnửatriệunăm.Cóthểsựchiếuxạcủanhữnglòphảnứnghạtnhântươngtựkháccũngcộngthêmvàođây.Aimàbiếtđượccóbaonhiêulòphảnứnghạtnhânnhưvậyẩndấudướiđất?CònlòphảnứngởÔclôtrongthờigiancổxưaấy,tấtnhiênkhôngphảilàngoạilệ.Cầnnhấnmạnhrằngthườngthìuranibịnướcrửatrôivànướccũnglàmchonó lắngđọngxuốngnhữngkẽnứtgiữacác loạiđácứng,vàv.v…Nhữngmạchquặnguraniđượctạothànhnhưthếđấy.KhicónhữngchuyểnđộngkiếntạocủavỏTráiĐất(trongvùngquêhươngđầutiên,chúngxảyrarấtthường xuyên và đặc biệt là trong thời kỳ hình thành tổ tiên con người)nhữngmạchquặnguranicũngbịdịchchuyển,chồngchấtlênnhau.Điềuđódẫnđếnchỗnồngđộuranitănglênđộtngộtvàđôikhiđạtđếnkhốilượngtớihạnnhưtronglòphảnứngnguyêntử.Đếnmộtlúcnàođócácphảnứngdâychuyềnsẽxảyra,lòuranitựnhiên"bắtđầulàmviệc".Trongvùngnúilửa,trongvùngđứtgãyvàđộngđất(độngđấtlàđặctínhcủaquêhươngđầutiêncủaconngười),có lẽnhững lòphảnứngnhưvậykhôngphải làhiếmhoi.Vàdĩnhiên làchúng tạonênmứcbứcxạđượcnângcao.Tổ tiênconngườikhôngcó thể trực tiếpcảmnhậnnó.Nhưngkhôngcònnghingờgìnữalàcósựảnhhưởngcủaphôngphóngxạ,bởivìphôngphóngxạiônhóatrongvùngtácđộngcủacáclòphảnứnglớnhơnrấtnhiềuphôngphóngxạtrungbìnhcủaTráiĐất.

Trênlãnhthổcáinôicủaconngườinguồnphóngxạcaokháphổbiếnlàcácloạiđámacma.Chúngphổbiếnkhárộngrãivàvìvậytácđộngcủachúngcóhiệuquảhơn,mặcdùphôngbứcxạcủanhữngđáấytấtnhiênyếuhơnsovớinhững"lòphảnứng"kiểuÔclô.Xétvề toànbộ,cảbayếu tố(macma,mỏquặnguranivàcáclòphảnứng)đềulàmtăngmứcbứcxạtrêntoànbộlãnhthổquêhươngđầutiêncủaconngười.Nhưvậy,quêhươngđầutiêncủaconngườiđượcđặctrưngbởikiếntạotíchcực,nhữngđứtgãy(rift)vĩđạicủavỏTráiĐất,hoạtđộngvũbãocủanúilửa,cácthânquặnguraniphongphúvàcóthểcónhữnglòphảnứnguranitựnhiên.Cácchuyêngiađãkhôngtínhđếnnhữngđặcđiểmấyvàhơnnữavaitròcủachúngtrongnguồngốcloàingườicóthểlàtolớn,bởivìtrongmộtphứchợpchúngtạora(trongkhinhữngbiếnđổivềcấutạosinhhọccủatổtiênconngườiđãbắtđầuxảyra)sựtăngcaobứcxạ,mànhưcácquyluậtcủadi truyềnhọcchứngminh làcóảnhhưởngmộtcáchkhácănbảnđếntínhdi truyền.Đểhiểuđượcđiềuđócầnphảiquay lạivớidi truyềnhọc -chuyênnghiêncứucácquyluậtditruyềnvàcơchếcủanó.Hình15.Conđườngdicưcóthểcóvànhữngdichỉcủangườisơkhai.

___[1]Mộttrongnhữngluậnđiểmmớinhất-giảthuyếtvềvaitròquyếtđịnhcủasựtrởlạnhvàkhôhạncủakhíhậutrongnguồngốcconngười-bàibáotrongtạpchí"Sciencesetavenir",dịchratiếngNgatrongtạpchíhàngtuần"Zarubêgiôm"No.7(1080),năm1981,trang20-21).BàibáonàytổngkếtnhữngýkiếncủacácnhàkhảocổnhânchủnghọcPháp.[2]Trongbảndịchnày,chúngtôitạmdùngthuậtngữ"đứtgảy"(nứtgảy).ND.

KẾTQUẢĐẦUTIÊNVÀVẤNĐỀMỚI.Mộtthếkỷrưỡitrướcđây,khiBusêđêPecbắtđầukhaiquật,gầnnhưmọingười tin rằng con người được sáng tạo nên từ đất sét.Gần 6 nghìn nămtrước, truyền thuyết đó xuất hiện ởMêsôpôtami, nơi màmọi chi tiết vậtdụngđềulàmtừđấtsét(ởđókhôngcóvậtliệunàokhác).Vàđếnbâygiờthìgầnnhưmọingườikhôngtintruyềnthuyếtđónữa.Khảocổhọc,nhữngcuộckhaiquậtđãđánhmộtđòntannátvàotruyềnthuyết theokinhthánh.Hiện nay thậm chí nhà thờ cũng thừa nhận con người được sáng tạo nênkhôngphảivàonăm4004trướccôngnguyênmàlàvàothờigiancònsớmhơnnhiềutrămnghìnnămnữa.Hiệntại,cólẽkhôngcóaicònnghingờrằngconngườixuấtthântừthếgiớivượn.Nhưngvấnđềvànhữngcâuhỏivẫnkhônggiảmbớtđi.Mỗinămkhaiquậtlạiđưaranhữngpháthiệnngàycàngmới hơn, chúng giải thích rõ thêmvà làm biến đổi những quan điểm củachúngta.Mớicáchđây20năm,khôngcóaingờrằnglịchsửcủaconngườiđượctínhkhôngphảilàtrămnghìnmàlàhàngtriệunăm.Ngườitađãgọingườinàonhắcđếnchuyệnđólànhàkhoahọcgiảhiệu,làkẻchốngchủnghĩaMácvàv.v…vàv.v...Bâygiờthìchẳngcònainghingờgìnữa,lịchsửconngườicónguồngốckhoảngchừngbatriệunăm.Mớimườinămtrướcđây,khôngaicóthểnghĩlànhữngcuộckhaiquậtsẽpháthiệnchochúngtanhữngbộxươngnguyênvẹncủatổtiênvàthậmchí,sẽtìmthấynhữngdấuinchâncóniênđạigần3,7triệunăm.Cảnhữngbộxương,cảnhữngdấuinchâncủatổtiênđãchứngminhmộtcáchkhôngthểchốicãiđượcrằngtổtiêncũngđilạinhưchúngta,đithẳng,bằnghaichân.Điềuđócũngkhôngthểhiểunổi,bởivìtấtcảchúngtađãquennóirằngđibằnghaichânlàcônglaocủachínhconngười."Đólàconngười,saukhitừtrêncâyxuống,cầmnắmcôngcụtrongtay,bắtđầuđibằnghaichisau,vìthếđãbiếnđổicấu tạocủacơ thểmìnhvà tăng thêmkhối lượngnão,đếnlượtmình...".Hóaralàtấtcảđềungượclại.Trướckhiconngườixuấthiệnrấtlâu,ởtổtiênconngười,dángđithẳngđãxuấthiện,khốilượngnãolớnhơnsovớivượn.Ởchỗnàođógiữa3,7triệunămtrướcđây(Lêtôlin)và2,8triệunămtrướcđây (Sađa và những di chỉ khác), "con người" đã đimột cách vững chắcbằnghaichân.Cònđứnglênbằnghaichânthìcònsớmhơnnữa.Tạisao-đólàđiềuhoàntoànkhônghiểuđược

Điềubíẩnlàtổtiênkhôngphảichỉcómột.Cùngmộtlúcđãxuấthiệnmộtsốtổtiên.Đólà"BêbiởTaung",rôbustusởMacapangat,Zinj(ôstralôpitecbôixây)ởÔnđuvai,LuxiởSađa,lànhữngdạngkhácnữa.Trongsốtổtiênđithẳngcủaconngười,cácnhàkhoahọcđã tínhđược ítnhấtcó6 loài.HailoàiởNamPhi,hai-ởĐôngPhi,hai-ởÊtiôpi.Sáuloài.(Chúngtanhớlại,lúc say rượu,vị thầnEnkiđãnặn ra chính sáuquái thai, khi sáng tạoconngười từđất sét.Nghĩa là truyền thuyếtgầnvới sự thật?Tấtnhiên,khôngphảithế.Đólàsựtrùnghợpngẫunhiên).Ai trongsốđólà tổ tiên thựcsựcủaconngười?JôhansơnvàTimOatnóirằng,tấtnhiên,đólàLuxi.Khôngphải,-nhữngngườikháclêntiếng,-đólà"BêbiởTaung".Vềcấutạocủamình,"BêbiởTaung"khôngcógìkhácbiệtvới"ngườikhéoléo".-Đúng,nhưng"BêbiởTaung"khôngnhữngchỉsốngđếnlúc"ngườikhéoléo" xuất hiện,mà còn sốngmãi về sau này.Nếu sống cùng thời với concháuthìlàmthếnàomà"BêbiởTaung"lạilàtổtiênđược?-NhưngLuxiởSađavànhữngcáthểngườiởLêtôlincũngkhôngcógìkhácvới"ngườikhéoléo",vảlạihọđãsốngtrướcđó.-Nếuhọkhôngkhácbiệtvới "BêbiởTaung"và"ngườikhéo léo", thìhọcũngđãsốngmuộnhơn,khingườikhéoléođangtồntại.Câuhỏikếtiếpcâuhỏi.- Còn ôstralôpitec ở Macapangat thì xếp vào chỗ nào đây? Bởi vìôstralôpiteccũngđinhưngười?Vàchỉkhácngườibởinguyênthủyhơn?-ZinjởÔnđuvaimàsaunàyngườitagọilàôstralôpitecbôixâythìsao?BởivìZinjcũngnguyênthủyhơn-trênsọcómộtcáibướu.Đólàtổtiênthựcthụ.- Đúng, nhưng Zinj cũng sống muộn hơn "người khéo léo". Chính ởÔnđuvai, những di chỉ của Zinj nằm ở lớp trên so với những di chỉ của"ngườikhéoléo".Khitìmkiếmtổtiênđithẳngđầutiên,ởNamPhi,ngườitanhậnthấynhữngkhácbiệtgiữanhữngloàiấy,vàngườitacốgắnggiảithíchmọiviệcbằnghiệntượngbiếnhìnhsinhdục.Cácnhàkhoahọcgọisựsaikháctrongcấutạocá thểcáivàcá thểđựcởvượnvàởnhữngđộngvậtkhácnhưvậy.Ởđộngvật,đãcónhậnxétcáthểđựclúcnàocũnglớnhơncáthểcái.Cóthể

thấyđiềuđóởnhữngbàcongầngũinhấtcủaconngười-hắctinhtinhvàgôrila,cáthểđựclớnhơncáthểcáikhánhiều.VàthếlàtrongcáchangđộngởNamPhi,khitìmnhữngcáthểthuộcdòngôstralôpitecđithẳngkhácnhau,ngườitanóirằngnhữngcáthểlớnhơn-đólà đực, còn bé hơn - cái.Hìnhnhưđiều đó giốngnhư thật. Sựkhác nhautrongcấutạorăngởcáthểđựcvàcáthểcáiđượcnghiêncứuởgôrilavàkhỉbabuin.Mọiviệcdườngnhưtrởnênrõràng.Nhưngsauđó,ngườitalạithấytấtcảôstralôpitec"đànông"sốngởSvatanvàCrômđrai(nơitìmthấydicốtôstralôpitecrôbustus),còntấtcả"đànbà"thìsốngởStecfônteinvàMacapangat(nơichủyếuđãtìmthấybàconcủa"BêbiởTaung"-ôstralôpitecchâuPhi).Trongtựnhiênkhôngcóchuyệncáthểđựchoàntoàncáchlyvớicáthểcái.Nếukhácđithìloàikhôngtiếptụctồntạiđược.LúcđóngườitalạinóidạngchâuPhicủaôstralôpitec(BêbivàbàconcủaBêbi) trẻ hơn rôbustus. Nghĩa là rôbustus là tổ tiên, còn africanus là concháu.NhưngởCôbi-Foravànhữngnơikhác,đã tìmđượccả rôbustus, cảafricanus trong cùngmột lớp. Nghĩa là họ sống cùng thời với nhau. Giảithíchnhưvậylàkhôngđúng.Tómlại,mọiviệcđềulẫnlộnvàkhôngthểhiểuđược.Tổtiênvàconcháuđãsốngđồngthờivớinhau,tấtcảđềuđilạigiốngnhưngườihiệnđại,đềucórăngvàsọgiốngvớingườihiệnđại.NgườitaquyếtđịnhgọitấtcảnhữngaiđibằnghaichânlàHominidac(từtiếngLaTinh-Homo-người),vàtấtcảnhữngđộngvậtđilạinhưhắctinhtinhvàgôrila-bằngkhớptayvàchân-Hominoidea, hoặc là Anthropoideạ - vượn người. Nhưng điều đó cũngkhônggiảiquyếtđượcvấnđề.Cáccâuhỏivẫnđọnglại.Mộtsốngườicốgắngxuấtpháttừngườihiệnđại-từhọngười(Hominidac)hiệnđại.Tôi-làmộtcáthểhọngười.Tôilàmộtconngười.TôithuộcgiốngHomo,nhưngthuộcloàisapiens-"ngườibiếtsuynghĩ".Cólẽ,tôilàmộtloàiduynhất tronggiống (Homo)củamình,giốngHomođã làmđượcmộtviệc làtáchbiệtđượcmìnhvới thếgiớicòn lại.Có lẽ,nhữngtổ tiêncủa tôichưalàmđượcđiềuđó.Đã có những loại khác,mà hiện nay đã bị tuyệt chủng, cũng thuộc giốngHomo.Có thể, đối với chúng ta, những loài ấy cũng không hấp dẫn lắm.

Homosapiens-người thôngminh,đãbắtđầuđâmcànhđẻnhánhtừhàngtrămnghìn,và có thể từ2 -3 trămnghìnnăm trướcđây từnhững tổ tiênkhác.Điềuđótùythuộcvàovấnđềxemxétngườinêanđectannhưthếnào.Một số người cho rằng người nêanđectan cũng thuộc cùng một loài nhưchúngta.Nhữngngườikhácchorằngngườinêanđectanlàtổtiêncủachúngta.Mộtsốít-anhemhọ.Rấtkhótrảlờichínhxáccâuhỏinày,vìnhữngdicốttốtnhấtcủangườinêanđectanđãtìmđượckhimàngườitachưabiếttiếnhànhcáccuộckhaiquậtmộtcáchkhoahọc,theophươngpháphiệnđại.Vìvậy,khôngthểnóimộtcáchchínhxácđượclàphầnlớnnhữngvậttìmđượctốtnhấtbaonhiêutuổi.Phầnlớncácnhàkhoahọcthốngnhấtngườinêanđectanvớingườihiệnđại(sapiens) là một loài. Và thật ra, nếu mặc quần áo hiện nay cho ngườinêanđectan, thì trêncácđườngphốMaxcơvasẽkhôngcóaichúýđếncả.Ngườinêanđectancóbộxươngnặnghơnsovớingườingàynayvàcónhữngnét nguyên thủy hơn trên mặt. Nhưng người nêanđectan là người. Ngườinêanđectanđãlàmđượcnhiềuviệccũngnhưngườihiệnđại.Người nêanđectan cũng có tổ tiên và tổ tiên của họ cũng là người.Trướcnêanđectanđãtồntạimộtdạngnguyênthủyhơn-Homoerectus,dịchralà-ngườiđithẳng.Nếuerectusđixuốngtàuđiệnngầm,thìcóthểvàingườinàođónhìnerectusvớimốingờvực.Trướcerectuscòntồntạimộtdạngnguyênthủyhơnnữa-Homohabilis-"ngườikhéoléo".Nếunhư"khéoléo"xuấthiệnởmộtđầutoatàuđiệnngầm,thìcólẽ,hànhkháchbắtđầuchuyểnvềphíađầukiacủatoatàu.Habilis-"ngướikhéoléo"-ngườíthựcthụđầutiên.TrướcđónữalàôstralôpitecchâuPhivàLuxiởSađa.Họcũnglàngười theohìnhdạngcủamình.Tấtcảhọđềulànhữngcá thểngười.Tấtcảhọđềuđithẳngbằnghaichânsau,cũngnhưchúngtađivậy.Mộtíttrongsốhọlàngười,cònnhữngcáthểkhácvẫnchưaphảilàngười.Luxi vàBêbi vẫn chưa phải là những con người. Thật là vô ích nếumặcquầnáocủachúngtachohọvàđưahọvàotàuđiệnngầm.NghĩalàởmộtchỗnàođógiữaLuxiởSađavà"BêbiởTaung"làmộtmặt,và"ngườikhéoléo"làmặtkhác,đãdiễnrabướcchuyểntừchưaphảiconngười thànhconngười.Tại sao lạidiễn rasựkiệnđó?Hiệnnayvẫnchưahiểuđược.Chúngtasẽtrảlờicâuhỏiđótrongphầntiếpsaucủacuốnsáchnày.Vìđólàmộtcâuhỏikhókhănvàphứctạpnhất.

Bâygiờchỉcómộtloàingười-Homosapiens-ngườithôngminh.Hômquacũngchỉcómộtloài-Homoerectus.Còntrướcnữa-ngàyhômkia-cómộtcáigìđóchưahiểuđược.Cùngthờivới"ngườikhéoléo"đãtồntạicảmộtmớnhữngtổtiênđithẳng.Trongsốđóthìtổtiênthựcsựlàai?Vàtạisaolạinhiềutổtiênđếnthế?Tấtcảnhữngđiềuđó,chẳngrõvìsaođó,vẫnchưarõràngvàlạimâuthuẫnvớiquyluậtcơbảncủasinhhọc.Quyluậtcơbảncủasinhhọcphátbiểurằngkhôngcónhữngloàisongsong(songhành).Mỗisinhvậtđềuchiếm"cáiphòng"củamìnhhoặcnhưcácnhàsinhhọcnói -"ổsinh thái"củamình.Trong"ổsinh thái"chỉcómột loài.Khônghơn.Vídụvềcácloàichimhót.ỞLiênXôcóthểđếmđược50loài.Nhưngmỗiloàitrongsốđóđềuchiếmcáiphòngcủamình.Mộtloàisốngởtrêncâylárộng,loàikhác-trêncâylákim.Loàithứbalàmtổtrongcâybụi.Mộtsốtrongnhữngloàiấysốngởmiềnnam,mộtsốkhác-ởmiềnbắc.Rấtítkhichúngrẽvàocáckhuvựccủanhau.Nếuchúngrẽvàothìmộtloàitrongsốđó ănmột loại côn trùng, loài khác - ăn những côn trùng khác.Mỗi loàitrongsốchúngcómộtvùngcưtrú.Nhữngloàikhácnhaukhôngởlẫnvớinhau.Chúngtađãnóivềmèovàchó.Đólànhữngloàikhácnhau.Khôngkhinàochúngcóconcáivớinhau.Ngựavàlừalànhữnghọhànggầngũihơn.Nếuchúnggiaophốivớinhauthìsẽsinhraconla.Nhưngconlakhôngthểtáitạorabảnthânnó.Chúngkhôngcócon.Chúngsẽmấtbiến.Chưaaibiếtchínhxáccácloàicónguồngốcrasao.Người tacho rằngcác loàixuấthiệnkhinhữngsinhvậtgiốngnhau,vìnhữngnguyênnhânkhácnhau,đãbịcáchlynhau.Cóthể,mộtlúcnàođódobiểnđãhìnhthànhgiữanhómsinhvậtnênđãchiatáchnhómsinhvậtấy.Cóthể,bỗngnhiênnúimọclêngiữachúng.Nhưngquanhiềutriệunăm,chúngđãsốngcáchbiệtnhau,vàvìvậytrởthànhcácloàikhácnhau-mộtsốlàlừa,sốkhác-ngựa.Sauđó,khibiểntiêubiếnđi,hoặcnúinoncóthểtrởnênqualạiđược,chúnglạibắtđấusốngbênnhaumột lầnnữa,nhưngchúngkhông thể tạo raconcháuhữuthụđược.Chúngđãtrởthànhcácloàikhácnhau.Còncósựcáchlythẳngđứng,khithờigianchiatáchcácloài.Mộtloàisốngtrướcđórấtlâu,loàikhácsốngmuộnhơn:tổtiênvàconcháu.Thếcònvớiconngườithìthếnào?Cóthểdẫnravídụ:ngườiđànôngthuộckiểuhiệnđạivớingườiphụnữởbộ lạcHomoerectusđã sốngmột triệunăm trước

đây,có thểcóconkhông?Cácnhàkhoahọcchorằngcũngcóthể.Họrấtgầnnhau.

Hình16.QuátrìnhtiếnhóacủasựsốngtrênTráiĐất.

TừHomoerectusđếnngườihiệnđại làmộtconđườngphát triển liên tục.CòntiếpsauđóthìcónhiềuđiềukhôngrõràngĐiềukhôngrõràngnhấtlàngaytrongbướcđầutiêntrênconđườngpháttriểncủaconngười.Có một điều đã rõ là ở một chỗ nào đó, giữa 3,7 triệu năm trước đây(Lêtôlin)và2,8triệunămtrướcđây(Sađa)đãxuấthiệntổtiênđithẳngcủaconngười.Đólànhữngdẫn liệukhông thểphủnhậnđược.Cónhữngdẫnliệucòntranhluậnmàchúngtađãnhắctới.Đó là những mảnh vỡ xương hàm và những xương khác tìm được ởLôtêghem,Canapôi và ở những địa điểmkhác nữamà người ta cũng chorằng chúng là của những cá thể họ người. Nhưng đó lại là những mảnhxươngnhỏbévàhiệnnaykhómàchứngminhmộtcáchchắcchắnchúngthuộcôstralôpitec hay thuộcnhững loài khác.Chúng ta sẽ khôngnhắc tớichúngnữa.Trongnhiềunăm,ramapitecđượccoilàtổtiên.Đãtìmthấydicốtramapitecởnhữngđịađiểmkhácnhau.LầnđầutiênởẤnĐộ,nơimàramapitecnhậnđượctênđểtỏlòngtônkínhvịthầnRama.Sauđó,ởchâuPhi,sauđónữaởcảchâuÂu.Nhưngtừramapiteclưulạiđếnchúngtachỉlànhữngchiếcxươngdậpgãy,nhỏbé.Chỉcónhữngchiếcrănglẻ,nhữngmẫuxươnghàm.Một sốnhàkhoahọccho rằng ramapitec là tổtiên.Nhưngbâygiờnhiềunhàkhoahọcchorằngramapiteclàtổtiênkhôngphảicủangườimà làcủavượn -hắc tinh tinhvàgôrila.Tóm lại,bâygiờchúng ta sẽkhôngnóiđếnnhữngvật tìmđượcquánhỏbéđểnghiên cứuxemchúngthuộcdạngnào.Luxi-tincậyđược,nhữngdấuvếtởLêtôlin-cũngđáng tin cậy. Sọ 1470 cũng là vật tìmđượcđáng tin tưởng.Mặcdùngườitađãtranhluậnvềniênđạicủanó.Khôngnghingờgìnữa,sọ1470thuộc"ngườikhéoléo".Hiệnnay,tổtiênđượcghinhậnmộtcáchchínhxácvàđượcxácđịnhniênđạigiữa3,7và2,8triệunămtrướcđây.ĐãtìmthấynhữngcôngcụcổxưanhấtcủaconngườitạidichỉHônởSađa,vàđượcxácđịnhniênđạikhoảng3triệunămtrước.Nhìnchung,trongsuốtthờigiankhoảng1triệunăm(từLuxivàtừLêtôlinđếnHôn),đãdiễnrabướcchuyểntừtổtiênđithẳngđến

conngười.Nếuđểhoàntoàntintưởngđược(nếubỗngnhiênlạixuấthiệnnhữngcuộc tranhcãivàgiải thích thêmvềniênđạiởdi chỉHôn) thì conngườiđượcxácđịnhniênđạikhoảng2triệunăm.Kểcả1470vànhữngvậttìmđượcởÔnđuvai.Chỉcònnhữngcâuhỏitạisaolàvẫnchưarõ.Tạisaotổtiênđithẳngcủaconngười -Luxi,Bêbivànhữngbàconcủahọ lạiđược tách ra từ thếgiớiđibằngbốnchân?Tạisaohọlạinhiềuđếnthế?Tạisaocấutạocơthểcủahọlạibiếnđổisâusắcvàhầunhưđộtngộtđếnthế?Tạisaotổtiênlạiđithẳng?Tạisaohìnhdạngsọlạibiếnđổinhiềuđếnthế?Tạisaotừcáimõmvượnlạiđột nhiên có đượcbộmặt của cá thể họ người?Tại sao tổ tiên lạimất đinhữngcáirăngnanhmạnhmẽ,nhọnsắcmàởcácloàivượnchúngthaythếchodaogămvàrìu,vàthếvàođólànhữngchiếcrăngbénhỏ,khôngnhọnsắcmàtổtiênđãtruyềnlạichochúngta?Tạisao,nóimộtcáchkhác,lạixảyratấtcảnhữngbiếnđổivềcấutạocủavượnmàvềhìnhdạngngoài,nhữngbiếnđổiấytáchbiệtconngườisơkhaivớitấtcảcácloàivượnngười?Cáigìđãxảyratrongthờikỳgiữa3,7và2,8triệunămtrước,hoặccóthểsớmhơnmộtchútnữa-giữa5và3triệunămtrước(nếuchúýđếnnhữngvậttìmđượcởLôtêghemvàCanapôi).Đólànhữngcâuhỏihếtsứckhókhăn.Cầnnóirằngchưamộtnhàkhoahọcnướcngoàinàocó thể trả lờinhữngcâuhỏiấy.ChỉcókhoahọcLiênXômớiđưarađượccâutrảlời.Ngaytừnăm1967,lầnđầutiêncâutrảlờichotấtcảnhữngcâuhỏiđóđãđượcđưaratrongmộtcuộchọpcủaViệnkhảocổhọcthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXô;sauđó-trongHộinghịtoànliênbangởViệnCổsinhhọcvàonăm1970(vềvấnđề"Vũtrụvàsựtiếnhóacủa các cơ thể").Và cuối cùng - trongHội nghị quốc tế ởMaxcơva năm1982,lýthuyếtvềnguồngốcconngườidocácnhàkhoahọcLiênXôsoạnthảođãđượcđềxuấtvớicácnhàkhoahọcthếgiới.Chưacóýkiếnphảnbáctừphíacácnhàkhoahọcthếgiới.Tấtnhiên,khichúýđếnkinhnghiệmcủaF.Đuyboa,R.Đact,vàtrướcđónữalàcủaBusêđêPecvàcủanhữngngườikhácnữa,thìkhôngthểmongđợicácnhàkhoahọcthếgiớihânhoanchấpnhậnnhữngquanđiểmmới.Khôngthểcóđượcđiềuđó.(Chỉcómộtlần,tấtcả mọi người lập tức hân hoan chấp nhận một vật tìm được không bìnhthường,-chiếcsọởPinđan.Nhưngsauđómớibiếtlàvậtgiả).Vìvậy,chúngtakhôngtrôngđợinhữngtràngvỗtay.Nhưnglý thuyếtmàchúngtađưarakhônggặpnhữngýkiếnphảnbác.Vàđiềuđónóilênrằnghiệnnay,khoahọcchưabiếtđượcnhữngcâutrảlờikhácchotấtcảnhữngcâuhỏiđãđượcđặtraởtrên.VậycácnhàkhoahọcLiênXôđãđềxuấtlý

thuyếtgì?Trướckhinóivềlýthuyếtấy,chúngtacầnphảinhìnsangnhữngkhoahọckếcậnvớikhảocổhọc,màcóthểcũngkhôngchỉnhìnsangnhữngkhoahọckếcận.Bởivì,khôngthểhiểuđượcnhữngvậttìmđượcmớimẻmàkhôngtínhđếnnhữngthànhtựucủatấtcảcáckhoahọchiệnđại.Chúngtasẽxétvấnđềnàytrongphầnkhảocứutiếpsaucủachúngta.Thậtra,chúngtamớichỉbắtđầukhảocứu.Vìchođếnnay,chúngtamớichỉthuthậptàiliệu,thuthậpvậtchứng,bằngcớvàđãphântíchtấtcảcácgiảthuyết.Bâygiờđãđếnlúcdànhchobảnthânsựkhảocứu,nghĩalàphântíchtấtcảnhữngdẫnliệuvàkếtluậnđãthugópđược.Nhưngtrướckhirútrakếtluận,chúngtacầnphảinghecácchuyêngiatheo"nghềnghiệp".Màchúngtacókhôngítchuyêngia.Vànhữngchuyêngiađầutiêntrongsốđólàcácnhàditruyềnhọc.Ditruyềnhọc-mộtbộphậncủasinhhọc,chuyênnghiêncứutínhditruyềnvàbiếndị,vànếukhôngcóditruyềnhọcthìkhôngthểhiểuđượctạisaođãdiễn ranhữngbiếnđổi sâu sắc trongcấu tạoởconcháucủavượnvàcủanhữngtổtiênđithẳngcủaconngười.

THEOCÁCĐỊNHLUẬTDITRUYỀNTháng7năm1901,trongmộtlùmcâythuộcthịtrấnnhỏZec-GurêneởnướcĐứcđãtìmthấyxácđãbịbiếndạngđángsợcủahaiembétrai.SựnghingờtậptrungvàongườithợmộctênlàTesnôp.KhibắtgiữTesnôptrênquầnáocủaythấycónhữngvếtbẩn.NgườitanhớlạihainămtrướcđâycóhaiembégáicũngbịgiếthạimộtcáchdãmancũngởmộtnơicáchđókhôngxavàcũngthấyTesnôpởkhuvựcấy.Lúcđótrênquầnáocủaycũngcónhữngvếtbẩn.NgườidựthẩmtinrằngTesnôpđãgiếtbốnembéấynhưngkhôngchứngminhđượcđiềuđó.Thờiđócácnhàhìnhpháphọcvẫnchưabiếtcáchphânbiệtnhữngvếtbẩndomáungườivànhữngvếtbẩndomáuđộngvật.Thựcranăm1899,ngườitaxáclậpđượcrằngnếutruyềnsữabòvàomáuthỏ,thìtrongcơthểthỏsinhramộtchấtbảovệchốnglạiprôtêinlạ.Khitrộnlẫnhuyếtthanhthỏvớisữabòthìprôtêinsữabò-cazêin,bịkếttủa.BácsỹUlengutởBeclinđãbắtđầu truyềnprôtêincủacácđộngvậtkhácnhauvàcủangườicho thỏ.Ôngnhận thấyđốivới từngprôtêin, thỏ lạisảnxuất ratừngchấtđềkhángprôtêin.Chấtnàychỉ tạo thànhkết tủakhihòanóvàomáucủachínhđộngvậtấy.KhiUlengutchonhữngmẫuchấtđượctạoratừnhữngvếtbẩntrênquầnáocủaTesnôpvàohuyết thanhthỏ, lập tứchuyếtthanhphảnứngmãnhliệt,cũnggiốngnhưngườitađổmáutươicủangườivàođấyvậy.Sửngsốttrướcnhữngchứngcớtừtrướctớinaychưatừngcóđãđượcđưaratòaán,têngiếtngườihungácđãthừanhậntộilỗi,vànăm1904đãbịxửtử.Hìnhpháphọcđãcómộtphươngphápchophépphânbiệtnhữngvếtbẩndomáungườivàdomáuđộngvật.Năm1949,mộttrongsốnhữngtêntộiphạmđãkhônkhéođưaxácngườidochínhhắngiếtđếnmộtsânbayrồinémvàomộtchỗcáchxamộtchiếcmáybaynhỏ.Tênnàysửachữacănhộ,đemtấmthảmcóvấymáungườiđigiặt tẩyvànhuộm.Hắn ta rửavánsànnhà, tẩysơncũđivàđánhvecnilại.Tuynhiên,khidùngphươngphápcủaUlengut,cácdựthẩmcũngđãtìmthấydấuvếtmáungườiởcáckẽgiữanhữngtấmvánlátsànnhà.Từhìnhpháphọc,phươngphápcủaUlengutxâmnhậpvàosinhhọcvàbắtđầutrợgiúpviệcpháthiệnmứcđộhọhànggiữanhữngloàiđộngvậtkhácnhau với con người. Nó được gọi là phương pháp miễn dịch. Cũng nhưUlengul, cácnhàkhoahọc-nhânchủnghọcđưaprôtêinhuyết thanhngườívàothỏ.Sauđó,trongmáuthỏcáckhángthểđượchìnhthànhmạnhmẽ.Đểbảovệcơthểchốnglạiprôtêinlạ,ngườitatrộnlẫnhuyếtthanhthỏấyvới

máungười-mộtphảnứngmạnhmẽlậptứcxảyra.Cũnglúcấyngườitachohuyếtthanhthỏấyvàomáungựathìphảnứngkhôngmạnhlắm.Nhưngchỉcầnróthuyếtthanhấyvàomáuhắctinhtinh,thìphảnứngxảyrahầunhưcũngmạnhmẽnhưkhitrộnnóvớimáungười.Đólàbằngchứngmáuhắctinhtinhvềthànhphầnhầunhưkhôngkhácvớimáungười.Khihòatrộnhuyếtthanhvàomáugôrila,phảnứngxảyrakhôngmạnhlắm,vàphảnứngxảyracònyếuhơnnữa-khihòatrộnhuyếtthanhvớimáuđườiươivànhữngloàivượnkhác.Từđấycóthểtinchắcrútrakếtluậnvềdòngmáuhọhàngcủangườivàvượnngười.Còncóthểthuđượcnhiềuthôngtinhơnnữakhisosánhcấutạotếbàongườivànhữngloàicóhọhàngvớiconngười.Nhưvậy,hắctinhtinhhiệnđại-họhànghuyếtthốngcủaconngười.Cáigìlànguyênnhânchia táchnhững tổ tiêncủahắc tinh tinhvàngười (tổ tiênconngườivàvượnngười)?Nhữngbiếnđổikhíhậu(sựtrởlạnh)khôngthểcóvai trò quyết định trongvấnđềnày.Nhữngbiếnđổi ấy là chung, toàncầu,vànếuvấnđềchỉlàởnhữngbiếnđổiấytừlâuvượnngườihiệnđạiđãtrở thànhngười,nhưngđiềuđó lạikhôngxảyra.Nhưvậyphảicónguyênnhânkhác.Hoạtđộngxãhội-laođộngđãxuấthiệnhàngtriệunăm(hoặcthậmchíhơnnữa)saukhicónhữngbiếnđổitrongcấutạocủatổtiênconngười,vàvìvậyởđâynókhôngthểcóvaitròquyếtđịnh.Hơnnữacácnhàditruyềnhọcđãđiđếnkết luậnrằngnóichung"nhữngkếtquảhoạtđộngxãhội-laođộng,nhưcácđịnhluậtditruyềnđãchứngminh,khôngthểghilạiđượcvàocácgen,chúngkhôngthểtrởthànhchủthểcủatiếnhóasinhhọc…Chấtmangtính di truyền sinh học là các gen nằm trong các phân tử axít nuclêic"(Đubinin,1972).Những định luật di truyền ấy là như thế nào và tại sao SaclơÐacuyn lạikhôngnóigìvềnhữngđịnhluậtấy?Vấnđềlàởchỗnhữngpháthiệnchủyếutrongditruyềnhọcmớiđượchoànthiệncáchđâytươngđốichưalâu-20-30nămgầnđây.Tấtnhiên,bằngkinhnghiệm, conngườiđã từ lâuđụngchạmđếnnhữngđịnh luật di truyềnvàthậmchíđãcốgắngsửdụngchúngtheomụcđíchcủamình.Gần10-12nghìnnămtrướcđây(thờiđạiđồđágiữa)loàingườimớichuyểntừ"chiếmlĩnhchủyếucácsảnphẩmsẵncócủatựnhiên"sangcáchchiếmlĩnh"nhữngphươngpháptăngsảnphẩmcủatựnhiênnhờhoạtđộngcủacon

người"[1].Vàtiếptheo"tấtcảnhữngthờiđạivĩđạicủasựtiếnbộcủaconngười,hoặcnhiềuhoặcít,trựctiếptrùngvớinhữngthờiđạimởrộngnhữngnguồnđểtồntại"[2]-F.Ănghenviết.Vàtừquanđiểmấy,thờiđạiđồđágiữalàthờiđạivĩđại.Nhưngsựmởrộngnhữngnguồnđểtồntạikhôngthểkhôngdựavàonhữngđịnhluậtditruyền.Vàmặcdùhiệnnaykhônghềbiếtgìvềnhữngquanđiểmditruyềncủanhữngngườithuộcthờiđạiđồđágiữa,đãxác lậpđượcrằng tấtcảnhữngloàigiasúcgiacầmhiệnnayđềuđượcthuầndưỡngvàothờiấy,vàcũngvàothờiấyđãtạođượcnhữnggiốngcâytrồngmớimà loàingườingàynayvẫndùngchínhnhữngcây trồngđóđểnuôi sốngmình.Không thể tạo ra những giống thực vật và động vật (vậtnuôi)màlạikhôngtínhđếnnhữngquyluậtditruyền.Cólẽngaytrongthờiđạiđồđágiữa(hoặcđồđámới)conngườiđãcónhữngtrithứckinhnghiệmnàođóvềnhữngquyluậtditruyền.Nhưngvềđiềuđóchỉcóthểphỏngđoánmàthôi.MãiđếnnửathứhaicủathếkỷXIX,nhàkhoahọcvĩđạiTiệpKhắclàG.Menđenmớipháthiệnranhữngđịnhluậtchủyếucủaditruyền.Nhằmmụcđíchlàmsángtỏtínhquyluậtcủasựtruyềnnhữngtínhchấtditruyền,trongvòng10năm(1854-1865),ôngđãtiếnhànhcácthínghiệmvớiđậuHàLanvàđãxáclậpđượcnhữngtínhchấtditruyềnđượctruyềntheomộtquyluậtnghiêmngặtvàđượcôngthểhiệntrongcôngthứcnổitiếng3:1.Batrongsốbốnconcáicócáctínhtrạngcómộtbốmẹ(trội)vàchỉcómộttrongsốbốnconcái-cótínhtrạngcủamộtbốmẹkia(lặn).ĐịnhluậtdoG.Menđenpháthiện là định luật tổng quát đối với sinh giới. Tuy nhiên, cũng như nhữngtrườnghợpthườngxảyravớinhữngpháthiệnvĩđại,ngườitakhônghiểuvàkhôngthừanhậnđịnhluậtấy.Thậmchí,khôngaimuốnkiểmtranhữngthínghiệmcủaông.Mãi35nămsau,năm1900,banhàkhoahọcởcácnướckhácnhaucùngmộtlúclặplạiđượcpháthiệncủaG.Menđen:HugôđêFrisởHàLan,C.CôrenởĐứcvàE.SecmacởÁo.U.Betsơn(Anh)vàonăm1906,đềnghịgọikhoahọcmớiđólàditruyềnhọc.Sựhưngthịnhthựcsựcủadi truyềnhọcđãđếnvàosaunăm1953,khiĐ.OatsơnvàF.CricpháthiệnrachuỗixoắnképAĐN.ỞLiênXôdi truyềnhọc cũng được sinh ra trong cuộc đấu tranh chống lại những quan điểmLamaccổlỗ(tiếcrằngnhữngquanđiểmđóhiệnnayvẫnđangtồntại).Bâygiờkhoahọcnàyđãđược thừanhậnchung.Trongquá trìnhhình thànhditruyền học ở đất nướcLiênXô, viện sĩNhicôlai PêtrôvichĐubinin - nhàkhoahọcđầu tiên trongsốcácnhàkhoahọcLiênXôđượcbầu làmthànhviêncủaViệnhànlâmkhoahọcquốcgiaMỹ,đãcóvaitròtolớn.CóthểkểlạinhiềuchuyệnvềcuộcđấutranhdũngcảmcủaN.P.ĐubininđốivớisựhìnhthànhvàpháttriểnditruyềnhọcởđấtnướcLiênXô.Nhưngđókhông

phảilàđềtàicủacuốnsáchnày.Thậtra,bảnthânN.P.Đubininđãviếtkhárõ vấn đề này trong cuốn sách "Sự vận động vĩnh cữu" (1975). Bây giờchúngtaquayvềvớibảnthânditruyềnhọc,vớinhữngquyluậtditruyềnvàbiếndị.Nhưđã rõ,mỗingườiđềuphát triển từmột tếbàophôi.Bằngconđườngphânchiakếtiếpnhaucuốicùngtếbàophôinàybiếnthànhmộtcơthểsinhhọcphứctạp.Sựpháthiệnquátrìnhgiánphân,nghĩalàcơchếphânchiatếbàolàmộtthànhtựutolớncủacácnhàditruyềnhọc.Việcquansáthạtnhântếbàosốngtrongquátrìnhphânchiađãlàmsángtỏnhữngcảibiếnphứctạpvềcấutạocủanó.Đầutiêntrongtếbàoxuấthiệnhaithểtrungtâmvàgiữachúnglàsợi thoiphânchia.Hạtnhânbiếnthànhdạnghạt,mấtranhgiớivàdườngnhưbịhòatan.Thaythếvịtrícủanhânlànhữngthểhìnhquerấtlinhđộngnhưnhảymúavàđượcgọilàcácthểnhiểmsắc(crômaxôm)-dokhảnăngbắtmàumạnhcủachúnggtrongcáclátcắttếbào(từchữHyLạp,crôma-màusắcvàxôma-thể).Vàomộtthờiđiểmnàođó,cùngmột lúcdườngnhưtheomộtmệnhlệnh, tấtcảcácthểnhiễmsắcsắpxếpthànhhàngtheo"xíchđạo"củatếbào.Sauđó,mỗi"chiếcque"tựtách theo chiều dọc thành hai phần một cách nghiêm ngặt, và những thểnhiểmsắcđượctạothànhấydịchchuyểnvềhaicựcngượcnhaucủatếbào:chungquanhmỗinhómthểnhiễmsắcấyxuấthiệnmộtlớpmàngbaobọc.Dohạtnhânphânchia,thântếbào-tếbàochất,cũngđượcchiathànhhaiphần.Nhưvậylàhaitếbàoconđượchìnhthành.Bâygiờmọingườiđềubiết rằngcác thểnhiễmsắccủa tấtcảcáccơ thể-thựcvật,độngvậtvàconngười-lànơicấtgiữthôngtinditruyền.Ýnghĩasâusắccủasựchiatáchthểnhiễmsắctrongquátrìnhphânchiatếbàođãtrởnênrõràng:đólàcơchếcầnthiếtđểphânchiacùngmộtlúcnhữngthôngtinsốngquantrọngnhấtchohaitếbàocon.Đãhiểurõrằnghoàntoànkhôngphảilàngẫunhiênmàcácthểnhiễmsắclạichiaratheochiềudọc:cácgen-nhữngcấutrúcquyđịnhtếbàosẽrasao,đượcsắpxếptrongmộttrìnhtựxácđịnhtheochiềudàicủacácthểnhiễmsắc.Mộttếbàotrứngđãthụtinhcóthểnở raconếchhaycongàcon?Cácgen trả lờicâuhỏiđó.Vàcácgencũngquyđịnhtếbàonàocủatrứngđangpháttriểnđểtrởthànhlônggàcon,nhữngtếbàonào-trởthànhchângà,cònnhữngtếbàonàosẽtrởthànhcáimàođỏmđángmàuđỏ.

Hình17.Hìnhdạngngoàicủacácthểnhiễmsắc.

Vàođầunhữngnămthứ50,cácnhàkhoahọcđãpháthiệnđượclàcácphân

tửAĐN tạo thành các gen. Chất pôlime sinh học ấy được cấu tạo từ cácchuỗi nuclêôtit. Chương trình tổng hợp các prôtêin được ghi bằng nhữngphầntửcủanó,đượctruyềntừthếhệnàysangthếhệkhác,chươngtrìnhấycàngphứctạpbaonhiêuthìsợiAĐNcàngdàibâynhiêu.Bâygiờđãchứngminh đượcmột cách rất xác đáng là đối với từng loài sinh vật cómột sốlượngxác địnhAĐNđặc trưng cho từng tế bào : số lượng ấy tăng lên từvirutđếncácsinhvậtcóxươngsống.ĐồngthờimộtđoạnxácđịnhAĐN-mộtgenhoặcmộtsốgen,chịutráchnhiệmvềsựxuấthiệntừngtínhtrạngcụthể.ĐểhìnhdungsốlượngthôngtinđượcghilạitrongADNcủamộttếbàongười lớnđếnmứcnào,chỉcầnnêura tổngsốcácnuclêôtitcó trongnó-khoảngbatỉ.HơnnữatoànbộsốthôngtinkhổnglồấyđượcsắpxếptrongchuỗixoắnAĐNcóchiềudài2-4m-đóchínhlàchiềudàisợiAĐNtrongmộtnhântếbào.Đểxếpgọnđượcvàothể tíchhạtnhânnhỏbé týxíuấy,AĐNđãcuộnxoắnlạinhiềulần.ThôngtinchứatrongAĐNđượcthựchiệnbằngcáchnào?Đọcchươngtrìnhcủasựsốngđượcghilạitrongnónhưthếnào?Sựhoạtđộngcủatếbào-đólàvôsốcácphảnứnghóahọc;mỗiphảnứngtrongsốđóxảyradướitácđộngcủamencủamình(chấtxúctácsinhhọccóbảnchấtprôtêin).Đãbiếtrằngcácprôtêintổnghợptrongtếbàochấtcủatếbào.Nghĩa là thôngtinvềcấutạocủachúngphảixâmnhậpvàođây.Quátrình chuyên chở thông tin đến được thực hiện nhờ các phân tử axitribônuclêic thông tin - mARN, hoặc là khuôn. Từ một đoạn nào đó củaAĐN,thôngtinđượcsaochéplạisangphântửmARN,sauđóphântửnàyđivàotếbàochấtcủatẽbào,ởđâytổnghợpthànhphântửprôtêincầnthiếttheođồáncấutạodomARNđưađến."Cấutrúccủaprôtêindướidạngmãhóatươngứngvớigen,ởđâytừngaxitaminriêngrẽđượcmãhóabởibộbabazơnitơ.Nhữngđoạnấycủagen...cótênlàcáccôđon.Từcáctổhợpcôđonvà20axitamin,cấutạonêntoànbộsựđadạnghếtmứccủacácprôtêincầnthiếtđểthựchiệnnhữnghiệntượngsốngtrongtoànbộphạmvicủasựsốngtừvirusđếnconngười"(Đubinin,1975).Chủyếu,sựtổnghợpprôtêindiễnratrongthờikỳgiữacáclầnphânchiatếbàovàđượcgọi (rấtkhôngđạt) là thờikỳnghỉ : phân tửAĐN tươngđốithẳng ra, sắpxếpkhôngchặt tronghạtnhânvà "đọc" rất thuận tiện.Dướikínhhiểnviđiện tửnógiốngnhưchuỗihạtcườm.Đếncuối thờikỳnghỉ,phântửAĐNbắtđầunhângấpđôilên,vàchínhđiềuđóđãralệnhchotếbàophânchia.ĐặctínhsắpxếpcủacácphântửAĐNtronghạtnhânbiến

đổiđộtngột:AĐNbịnénlại,đượcbaogóivàtrởthànhcácthểnhiễmsắcrắnchắc.Thoạttiêncóthểchorằngcơchếchủyếucủatínhditruyềnrấtbềnchặtvìmỗitếbàomớiđượchìnhthànhnhậnđượctừtếbàobốmẹmộtbộgenđầyđủ.Nhữnggennàysẽđiềukhiểnsựsinhtrưởngvàpháttriểncủatếbào"mớiđượcsinhra"vàothờiđiểmcầnthiếtchúngbảođảmtáisảnxuấttếbàomớivớicùngbộgennhưvậy.Nhưngđiềuđókhôngphảilúcnàocũngxảyranhưvậy.Cácquansátđãchứngminhrằngbộmáygencủacáctếbàothườngbịđộtbiến(biếnđổi),cảđộtbiếntựphát(tựsinh)vàcảđộtbiếncảmứng(donhântạogâyra).Thậtra,tầnsốđộtbiếntựphátởcơthểtấtcảcácloài sinhvật tươngđốikhông lớn.Mộtvấnđềkháchẳn - nhữngđộtbiếncảmứng:chúngxuấthiệnkhá thườngxuyêndưới tácđộngcủacácyếu tốđượcgọilàcácyếutốgâyđộtbiến.Đócóthểlàcácvirusgâybệnh,mộtsốhợpchấthóahọcvàchủyếulàtiacựctím,tiaRơnghenvàcácbứcxạiônhóa-sựbứcxạNhữngyếu tốgâyđộtbiến có thể làm tổn thươnghoặc thậmchí làmhủyhoạimộtsốđoạnphântửAĐN(độtbiếngen).Khiấy,dưới tácđộngcủacácyếutốgâyđộtbiến,chuỗiphântửAĐNbịđứtra,xuấthiệncácđộtbiếnthểnhiễmsắc.Cácđộtbiếnnguyhạiởchỗ từnhữngphân tửAĐNbị tổnthươngđượcsaoranhữngbảnsaomớinhưngbịhưhỏngvàchứađựngmộtchươngtrìnhcủasựsốngkhôngchínhxác,bịsailệch.Cơthểcóthểtruyềnchươngtrìnhấychocácthếhệsau,vàlúcđóxuấthiệnnhữngquáihìnhđủmọi kiểu hoặc là những bệnh tật di truyền do các đột biến thể nhiễm sắccũng như những đột biến gen gây nên (ví dụ, bệnh Đao, hội chứngSerêsepxki-Tecne.BệnhĐaođặctrưngbởitrítuệkémpháttriển,khôngcóconcái,do thừamột thểnhiễmsắcphụ.Cònhội chứngSerêsepxki-Tecnethểhiệnởchỗchậmsinhtrưởng,chậmpháttriểngiớitính,dothiếumộtthểnhiễmsắc).Nhắc lại cũngkhông sợ thừa làmỗi tế bào của cơ thể chúng ta có46 thểnhiễmsắccócặp(bộnhịbội),chỉcónhữngtếbàosinhdục,cảởđànôngvàcảởđànbàlàcó23thểnhiễmsắckhôngcócặp(bộđơnbội).Khitạothànhcáctếbàosinhdục,cácthểnhiễmsắckhôngtựnhânđôilênmàchiađôiravàquátrìnhgiảmphân(giảmbớt)xảyra.Khicáctếbàosinhdụckếthợplạitạo thànhphôimột tếbào,hạtnhâncủaphôinàychứa46 thểnhiễmsắc :mộtnửanhậntừbố,cònnữakia-từmẹ.Chínhvìvậymàtấtcảchúngtacómộtcáigìđógiốngvớibốmẹmình.Hiệnnayđãbiếtđượchơn2000bệnhtật,hộichứngvàcácdịthườngcótínhdi truyền,chúngxuấthiệndướidạngnhữngviphạmkhácnhau trong traođổi chất, nhữngdịhình thân thể, những rối loạn tâm lý.Một trongnhững

nguyênnhânchủyếulàcácđộtbiến-nhữngbứcxạ iônhóahoặcbứcxạ.Thếbứcxạlàgì?Sự phát hiện ra tính phóng xạ và ảnh hưởng của nó cũng thuộc thời đạichúng ta.Năm1896, trongmột cuộchọpcủaViệnhàn lâmkhoahọc, lúcđọcbứcthưcủaRơnghen-mộtnhàkhoahọcngườiĐức,vềnhữngtiamớidoôngpháthiện,mộtgiáosưhóahọcởParilàA.Bêkerennảyraýnghĩlànguyên nhân thực sự của sự phát tia Rơnghen - sự phát quang của ốngnghiệmthủytinh.Bêkerenquyếtđịnhkiểmtrasuynghĩcủamình-đặtmộtchấtcùngvớiphimảnh ra ngoài ánh sángMặt Trời. Ông suy lý như thế này : nếu dưới ảnhhưởngcủaánhsángMặtTrời,vậtchấtsẽphátsángthìchấtấyphảiphátratiaRơnghen,vànhữngtianàyđượcinlạitrênkínhảnh.Bảnthânsuynghĩấy là sai lầm, nhưng thí nghiệmcủaBêkerenđãđóngvai trò to lớn trongkhoahọc,chỉbởivìđốivớimẫu thứnhấtnhàkhoahọcđã lấy"mẫu thử"urani(từhỗnhợpsunfuaôxit(II)củauranivàkali).Saukhiđểnódưới ánh sángMặtTrời, ông rửaphimvàpháthiện ra trênphimcódấutíchcủa"mẫuthử".Bêkerenchoýkiếncủamìnhlàđúng.Ônglặplạithínghiệmcủamìnhmấylần,nhưngcómộtlầnôngquyếtđịnhđặtmộtchiếcthánhgiábằngđồngvàogiữakínhảnhvà"mẫuthử"từhỗnhợpuranivàkaliđểthểnghiệmxemnhữngtiabíẩnấycóthểđiquađồngđượckhông.Nhưng khi ông đem tất cả những thứ ấy ra ánh sángMặtTrời thìnhữngđámmâylạixuấthiện,Bêkerenbựcmìnhquẳnglênbàntấmkínhảnhđã được chuẩnbị với "mẫu thử" urani trên đó và với chiếc thánhgiá nhỏgiữachúng.Mấyngàysauôngquyếtđịnhrửatấtcảcáckínhảnh,trongsốđócócảtấmkínhảnhmàôngrấtítđưaraánhsángMặtTrời.Ôngkinhngạcbiếtbaovìsaukhihiệnảnh.ôngtrôngthấytrêntấmkínhảnhhìnhcủa"mẫuthử"vàhìnhcủachiếc thánhgiácònrõhơnsovớinhữnghìnhởcáckínhảnhmàôngđãgiữ rất lâudướiánhsángMặtTrời.Nghĩa là,MặtTrờivàhiệntượnghuỳnhquangởđâykhôngcóvaitrògì?Bêkerenlậplạithínghiệmcủamìnhvàbấtcứlầnnàotrêntấmkínhảnhđãbịtkíncũngcóhìnhrõnétcủa"mẫuthử"mặcdùđểtấmkínhảnhởđâu-trongbóngtốihayngoàiánhsáng.Ôngbắtđầukiểmtratấtcảcácchấtkhác,nhưng không có chất nào trong số đó để lại dấu vết trên kính ảnh, ngoàinhững chất có chứa urani. Còn urani phát ra những tia không trông thấyđược, cả banngày lẫnbanđêm,khôngphụ thuộcvàoviệcnóđược chiếusánghaynónằm trongbóng tối.Các tia càngnhiềukhi lượngurani cànglớn,cònnếuhỗnhợpuranitrongđácàngítthìtiaphátracũngcàngít.Ngoài

ra,hóararằngnhữngtiakhôngtrôngthấyđượccókhảnăngtruyềnđiệnvàokhôngkhíởchungquanh.CáctiadoBêkerenpháthiệnđãgâyraấntượngchấnđộnglớn.Lúc ấy, Maria Xclôđôpxkaia - Curi đang sống ở Pari, đã quan tâm đếnnhữngtiaấy.Bàđãxáclậpđượcrằngngoàiuranithìthôricũngcóđặctínhphátranhữngtiabíẩnấy,bàđềnghịgọitínhchấtấylàtínhphóngxạ(từLaTinh "rađius" - tia, tínhphóngxạ - khảnăngphát tia).Urani và thôri - lànhững chất phóngxạ, và tất cả cáchợp chất của chúngvới các chất kháccũnglànhữngchấtphóngxạ.CùngvớichồnglàPer,bàcònpháthiệnđượchaichấtphóngxạnữa-rađivàpôlôni.Chẳngbaolâuđãxáclậpđượcsựbứcxạảnhhưởngđếncơthểconngười.Việcấyxảyranhưthếnày.Tháng4năm1901,A.BêkerenghévàophòngthínghiệmcủaPerCurilấymộtcáiốngnhỏđựnggần1građiđểminhhọachobàigiảng.Cáiốngnhỏấyđượcgóilạibằnggiấyrồibỏvàomộtcáihộpcactôngnhỏ.Bêkeren lơđễnhnhét chiếchộp cactông ấyvào túi áoghilê,mặcáobànhtôrangoàivàđiđếnlớpgiảngbài.BứcxạmạnhtớimứckhiBêkerenđi tớigầnmột tấmmànchắnđượcphủbằngbari, tấmmànchắnbắtđầuphátsáng-cáctiađiquaáobànhtômộtcáchtựdo.Khingườitabỏtấmmànchắnđivàchuyểndịchvềphíangượclại vớiBêkeren, tấmmàn chắn cũng sáng lên - các tia đi qua cả thân thểBêkerenmộtcáchtựdo.Mườingàysaukhigiảngbài,bỗngnhiênBêkerenthấytrênngựcmìnhmộtvệtnhỏmàuđỏởchỗđốidiệnvớitúiáomàtrướcđâyđãđựngchiếclọnhỏchứarađi.Sauđómấyngàyvệtnhỏấylanrộngravàcóhìnhdạng,kíchthướccủađúngchiếclọnhỏđãđựngchấtphóngxạ.Sauđóbắtđầumộtcơnđaunặng,dabịnứtnẻratạothànhmộtvếtloét.Hainămđãtrôiqua,nhưngtrênngựccủaBêkerenvẫncònthấyrõvếtsẹodotácđộngcủabứcxạ.Saukhibiếtviệcđó,PerCuriđãbuộcvàotaymìnhmộtchếphẩmphóngxạtrongvòng10tiếngđồnghồvàmộtvếtbỏngnặngcũngđãđượchìnhthành.Mộtlầnkhácôngthửbỏvàotúimộthạtrađitrongvòngnửagiờ,16ngàysaumộtvếtbỏngcũngđượchìnhthànhtrênda.Cácbác sĩ rất quan tâmđếnbứcxạvà lập tứcxác lậpđược rằng rađi tácđộngmạnhhơncảđốivớicáctếbàosinhsảnnhanh.Thêmvàođósựbứcxạdường như là vĩnh cứu -mộtmẫu chất nhỏ không ngừng phát xạ, khônggiảmvềkhuônkhổvàkhôngthayđổivềdạngngoài.Sựquánóng,quálạnhvàápsuấtcaonhấtmàchỉcókỹ thuậtmớiđạtđượckhônghềảnhhưởngđếnnó.Nhữngtiadouranivàcácsảnphẩmphânrãcủanó(rađivàcácchấtkhác)phátrakhôngyếuhơnvàcũngkhôngmạnhhơn.

Ngaynăm1903,nhàvậtlýhọcnổitiếngngườiAnhlàE.Ruthêfođãchứngminhđượcrằngdướitácđộngtừtrườngmạnh,mộtphầntiabứcxạbịlệchđivềcácphíakhácnhau(tiaanphavàtiabêta),cònmộtphầnkhác-khôngbịảnhhưởngkểcảcủamộtnamchâmmạnhnhất(tiagamma).Tiagammacókhảnăngđâmxuyênlớnnhất;nếumộtlớpchìdày1mmđãgiữlạiphầnlớntiabêtathìcáctiagammađiquachìmộtcáchtựdo.Đãchứngminhđượcrằnguranithườngxuyênphânrãvàbiếnđổithànhcácchấtkhác,vídụ:thànhrađi,đếnlượtmìnhrađilạiphânrãthànhcácnguyêntốkhácnhau.Tốcđộphânrãcủachúngkhônggiốngnhau.Vídụ,thờigian"sống"củarađi-1600năm,cònthờigiansốngcủaurani-xấpxỉ5tỷnăm.Ngayvàonhữngnămthứ20củathếkỷXX,đãcónhậnxétnhữngtiakhôngnhìn thấy được và tuyệt đối không cảm thấy được, thậm chí vớimột liềulượngnhỏ,cũngcóảnhhưởngđộchạiđốivớicơthể.Nhữngngườiđầutiênbịbệnhphóngxạlàcácnhàvậtlýhọclàmviệcbởiurani(nhữngngườiđầutiênpháthiệnraphóngxạ-MariXclôđôpxkaia-Curi,FređêricJôlioCurivàIrenCuri,nhưđãbiếtbịchếtvìbịchiếuxạ),sauđólàcácnhàRơnghenhọc.Năm1936ởHămbuađãdựngđàikỷniệmnhữngngườiđãchếtvìbứcxạ-cácnhàRơnghenhọcvàcácchuyênviênđiệnquangcủa tất cả cácnước.Trênđàikỷniệmđóđãghihọtêncủa110người.Người ta đã bắt đầu quan sát những bệnh tật do chiếu xạ gây ra.Ngay ởnhững năm thứ 20 đã xuất hiện nhữngmô tả bệnh ung thư phổi ở nhữngngườithợmỏlàmviệctrongcácxínghiệpmỏurani.Nhưngtấtcảnhữngsựkiệnấyítlàmchocáctổchứcxãhộithếgiớilongại.Trừmộtnhómnhỏcácchuyêngia,khôngcóaibiếtgìvềphóngxạvàcảvềcácquátrìnhhạtnhân.Đươngnhiên, nhữngphương tiệndành chonhữngnghiên cứu ấy rất ít vànhữngnghiêncứuấypháttriểnmộtcáchchậmchạp.Nhưngbỗngnhiêntấtcảđềubịbiếnđổi.Dườngnhưtoànthếgiớiđãbừngtỉnhvàbắtđầuthểhiệnmốiquantâmsâusắcđếnbứcxạ.Điềuđó"bỗngnhiên"bắtđầusaunhữngngày6-9tháng8năm1945.Ngày6tháng8năm1945mộtquảbomnguyêntửđãnổởHirôsima.Trongvòngbánkính1kmcáchchỗbomnổ,tấtcảđềuchết(quảbomnổởđộcao500m).Trongsố400nghìndânthìđếncuốitháng8đãchết140nghìn.Bangàysau-ngày9tháng8năm1945,ngườiMỹlạinémmộtquảbomnguyêntửnữaxuốngNagaxaki.Loàingườiđãbiếtđượcmộtnăng lượngchưa từngbiết.Trước tiên làsức

mạnhđángkinhngạccủanó-1kguraniđãtạoramộtsốnănglượngbằngsố năng lượng do 2500 kg than tạo ra. Nhưng năng lượng ấy lại là nănglượnghủydiệt.ỞHirôsima,nhữngngàyđầutiênnhữngngườiởtrongvòngbánkính0,5kmcáchchỗbomnổđềuchết,sauđólànhữngngườiởtrongvòngbánkính1km.Gần80%sốngườiởkhoảngcáchxahơn1kmcáchchỗbomnổđãchết trongvòng8tuầnlễ.Đầutiêncácbácsĩđãnghĩrằngnhữngngườiấychết làdobệnh lý,nhưng6nămđã trôiqua,nhiềungườivẫnbịốmvàchết.Haimươinămsau,nhữngngười trướcđâyđã sốngởHirôsima trong thờigianbomnổ,hoặcnhữngngườichỉđiđếnđóngaysaukhibomnổ,vẫntiếptụcốmđauvàchết.Phầnlớnhọbịbệnhdocáckhốiuungthưvàbệnhbạchcầu-ung thưmáu.Ðã35nămtrôiquakể từngàybomnổởHirôsimavàNagaxaki,nhưngnhiềungườiởđâyvẫnbịđauốmdobứcxạ[3].Đãbiếtrõrằngthờigiantrungbìnhcủathờikỳủbệnhungthưởngười(từkhicácchấtphóngxạxâmnhiễmvàocơthểđếnkhipháthiệnracáckhốiu)làtừ19đến30năm.Khôngchỉbảnthânnhữngngườibịnhiễmbứcxạbịchếtmàcònconcáicủahọcũngbịchết.HóaralànhữngvụnổhạtnhânởHirôsimavàNagaxakiđãdẫnđếnsựhủyhoạitínhditruyềnởnhữngđứatrẻdobốmẹbịnhiễmphóngxạsinhrasaunhiềunămcáchvụnổ,đãquansát thấynhữngquáihìnhbẩmsinh, trí tuệkémpháttriểnvàv.v…[4].

Hình18.Sơđồtổngquátvềtácđộngsinhhọccủabứcxạiônhóa.

Lầnđầutiên,ngayvàonhữngnămthứ20,đãghinhậnđượcảnhhưởngcủaphóngxạđối với tínhdi truyền.Năm1925, cácnhàdi truyềnhọcNga làG.A.NađxonvàG.X.Philipôpđã chứngminhđược làkhi chiếuxạnấmmen bằng rađi đã thu được những tác nhân gây đột biến phóng xạ. Năm1928,khichiếuxạruồidấmDrosophila,N.P.Đubininnhậnthấysựbứcxạđãdẫntớisựchiatáchgen.(Trướcpháthiệnđó,ngườitavẫnchorằnggenkhôngphânchiađược).Cũngvàonhữngnămấy,nhàditruyềnhọcLiênXôX.X. Tretvenhikôpđãđưaranhữngchứngcứcósức thuyếtphụcvềảnhhưởngcủaphóngxạđốivớitínhbiếndịditruyền.CácnhàditruyềnhọcMỹđã lập lại những thí nghiệm của các nhà khoa học Liên Xô về chiếu xạDrosophilabằngtiaRơnghenvàpháthiệnratầnsốđộtbiếnlúcấytănglên150lần!Năm1935,N.V.Timôphêep-Rexôpxkiđãchứngminhnhữngbiếnđổiđộtbiếndochiếuxạgâyrakhôngkhácgìvớinhữngđộtbiếntựnhiên.Nhưngvàonhữngnămấysựbứcxạvẫnchưalôicuốnđượcsựchúýrộng

lớncủacácnhàkhoahọcđếnthế.SaunhữngvụnổởHirôsimavàNagaxaki-khimàvấnđềnàyđãxuấthiệntrướcloàingườivớitoànbộtầmcỡcủanó,thìN.P.Đubininvànhữngngườikhácđãtiếnhànhnhữngnghiêncứuchủyếuvềảnhhưởngcủabứcxạđốivớitínhditruyền.

Hình19.Ảnhhưởngcủabứcxạđốivớithểnhiễmsắc.

"Di truyền học phóng xạ ra đời vào những năm 1925-1930 trong các thínghiệmvới các tế bào nấmmenvà vớiDrosophila... từ năm1945, nó trởthànhmộttrongnhữnghướngmớicủasinhhọc,cóliênquantrựctiếpđếnsứckhỏecủaloàingười.Ởcáctrungtâmnguyêntửđãxuấthiệnnhữngbộmônsinhhọcvàditruyềnhọcphóngxạtrongđó...ngườitađãbắtđầutiếnhànhcácthínghiệmmôhìnhhóaảnhhưởngcủabứcxạđếntínhditruyềncủangười.Phươngphápthunhậnnhữngđộtbiếnnhờbứcxạvàcáchợpchấthóahọcđã trở thànhphươngpháp cơbảnđể thunhậnnhững sinhvật sinh sản cóhiệuquảcaođốivớihàngloạtdượcliệu,thứcăncógiátrịnhấtvàđốivớicácchấtkhác.Khipênixilinđượcpháthiện,giáthànhtheođúnggiátrịcủanó còn cao hơn vàng. Bây giờ… thuốc ấy đã vừa với túi tiền của mỗingười…Điềukhiểnnhữngquátrìnhđộtbiến-nghĩalà làmchủđượcmộttrongnhữnglựcmạnhmẽnhấtcủatựnhiên"(Đubinin,1975).Cácnghiêncứuđãchứngminhrằngđộngvậtcótổchứccaobaonhiêuthìnócàngnhạycảmvớibứcxạbấynhiêu.Vídụ,chuột"nhạycảmphóngxạ"hơn ruồi dấm Drosophila 15 lần, vượn 30-35 lần. Để gây ra biến đổi ditruyền,ngườivàvượnngườichỉcầnmộtliềuphóngxạrấtnhỏsovớitấtcảcácđộngvật khác.Liều trungbìnhgây chết (liềumàkhi dùngnóbị chếtkhôngíthơn50%sốcơthểbịchiếuxạ)đốivớivượn-550-600Rơnghen[5],đốivớithỏ-800,đốivớirắn-30-20nghìnR,còntrùngcỏ(Infusoria)chịuđựngđược từ300-330nghìnR.Côn trùng chỉ bị chết khi có85nghìnR.Trongcáclòphảnứnghạtnhâncóliềulượngchiếuxạ10triệurađtrongmộtngàyđêm,đãpháthiệnđượccácvikhuẩnvẫnsinhsản,phânchiavàchúngcảmthấyrấttốt.Khôngchỉcócácvikhuẩnmàcòncónhiềuthựcvậtcótínhbềnphóngxạlớn.Conngườicũngphảnứngkhácnhauđốivớisựchiếuxạ.Tínhmẫncảmlớnnhấtcótrongthờikỳphôithai,đặcbiệtlàtrongthờigianhìnhthànhtíchcựccáccơquan,ởngười-cách2đến6tuầnlễsaukhithụthai.Mộtliềulượnghoàn toàn vô hại đối với ngườimẹ, có thể gây nên những hư hại nghiêmtrọngtrongsưpháttriểnthainhi.Nhữngcơthểnontrẻcũngmẫncảmcảsau

khiđượcsinhra.Nhữngcơquantạomáucủangườibắtđầuphảnứngởliềulượng1-10R,cònkhichiếuxạvõngmạc1 triệuRcảmgiácnhìnbắtđầuxuấthiện,vớiliềulượng0,05-4Rhệthốngđiệnsinhhọcvàcácphảnxạcóđiềukiệnbịbiếnđổi.Hệthầnkinhchịuđựngkémhơncả:ngườitachiếuxạvàomộtkhoảnhnhỏởmộtchâncủathỏ,sauhaingàyhìnhthànhvếtloét,saumấyngàynữamộtvết loétxuấthiệncũngởvị tríđónhưnglạiởchânkhác,ởchânkhôngbịchiếuxạ.Sựsắpxếpđốixứngnhưvậychỉcó thểxuấthiệnnhưphảnứngcủahệthầnkinhcủacơthể.Mộtliềulượngkhôngcóảnhhưởngmạnhđếnnhữngphầncònlạicủathânthể,nhưngcũngliềulượngấykhichiếuxạvàođầu thì có tác động rấtmạnh, hơn nữa đặc biệt là khi chiếu xạ vàomặt.Nhữngdòngđiệnsinhhọccủanãobiếnđổisau30-60giâykhicóliệulượng2-4R.Chóconbịchiếuxạbằngnhữngliềulượngyếutronggiaiđoạnpháttriểnphôicũngtrởnênđầnđộn,lờđờ.Khicótiếngđộngchúngbốirốivàẩnnấpvàoxó.Chiếuxạtừngphầntuyếnsinhdục(nhữngtếbàosinhdụcđànôngvàđànbà)vớiliềulượng300-600rađgâynêntriệtsảnhoàntoànởngười,nghĩalàmấtkhảnăngcóconcái.Liều lượngnhỏcó thểảnhhưởng tạm thờihoặcthậm chí không ảnh hưởng đến chức năng sinh dục.Nhưng điều đó cũngkhôngloạitrừđượcsựnguyhiểm:trongnhữngtếbàosinhdụcbịchiếuxạcóthểxuấthiệnnhữngđộtbiếncóhạivàchúngsẽ truyềnsangcác thếhệsau.Liềulượngchiếuxạkhônggâyrabệnhphóngxạthìcóthểgâyrasựgiàsớm,xuấthiệnbệnhđụcnhânmắt,cáckhốiu,vàv.v…Đặcbiệt làkhibịchiếuxạlâudài.Ngườitađãchứngminhđượcrằngbứcxạgâyrahiệntượngiônhóa,nghĩalàtruyềntínhchấtđiệnchocácphântử,nhữngphântửấysẽbiếndiễnnhưnhữngphầntửmangđiện.Vìvậy,ngườitagọisựbứcxạlàbứcxạiônhóa.Hóara là thậmchínhữngphầntửbứcxạnhỏbénhấtvàkhôngnhậnthấyđượcấycóthểgâyranhữngtổnthươngtolớntrongcơthể.Vídụ,mỗihạtanfakhixâmnhậpvàomôsốngtạonên3500cặpiôn.Đómớichỉlàmộthạt.Sựhấpthụnănglượngphátxạbởitếbàovàmôcủacơthểsốngthựctếdiễnramộtcáchchớpnhoáng,trongkhoảng10-6-10-5giây.Trongkhoảngthờigianđósựchiếuxạgâyraiônhóahoặckíchhoạtcácphântử,làmtănghoạttínhhóahọccủachúng.ChiếuxạlàmchosợiAĐNbịđứtra,làmbiếnđổicác nuclêôtit, làm chậm sự phân chia, và v.v…Thậm chí,một liều lượng200-300rađcũnglàmtổnhạicácthểnhiễmsắcngười.Saukhichiếuxạ15-20phút,dướikínhhiểnvithấyrõsựdínhkếthoặcnhữngđứtgãycủachúng,

sựphân rã thànhcácmẩu lớnhoặcphânchia thànhcáchạtnhỏ (Quansátđượccảsựsailệchcủasợithoiphânchia).Phầnbịđứtrờirakhôngthểliênkếtlạivớiphầnchủyếucủathểnhiễmsắc,hoặcliênkếtkhôngđúnghoặcliênkếtvàomộtthểnhiễmsắckhác,vàv.v…Tấtcảnhữngđiềuđódẫnđếnchỗ các thể nhiễm sắc con nhận đượcmột bộ thể nhiễm sắc bị biến đổi,khôngđủgiátrị.Sốlượngcáctổnthươngthểnhiễmsắctỷlệvớiliềulượngchiếuxạ.Vídụ,trongnuôicấymôgà,chiếuxạcócôngsuất100Rdẫnđếnsựsắpxếplạihạtnhânởmộtphầnbasốtếbào,với1000R-mộtnửasốtếbào,cònvới liều lượng2500R - tất cảcác tếbào.Ngaysaukhichiếuxạbằngmột liều lượngkhông lớn,độnhớtcủaAĐNbịgiảmxuống,sự tổnghợpbịviphạm,vàv.v…Cácnghiêncứuđãchứngminhởconcáicủanhữngbốmẹbịchiếuxạthìsốđộtbiếnnhiềuhơnsovớinhữngtổnthươngthểnhiễmsắc,bởivìngoàisựsắpxếplạithểnhiễmsắccònxảyranhữngđộtbiếnđiểm-nhữngbiếnđổicủacácgen,củacấutrúcAĐNởvịtrínàyhaykháccủaphântử,vàv.v…Chúng tanhớ lạiở tất cảvượnngười cỡ lớn (đườiươi,gôrilavàhắc tinhtinh) có 48 thể nhiễm sắc, còn ở người - 46. Nói cách khác, trong bướcchuyểntừvượnngười,đãquansátđượcsựgiảmbớtmộtcặpthểnhiễmsắc.Cáigìđãgâynênsựgiảmbớtấy?Khôngloạitrừnguyênnhân-sựdínhkếtcácthểnhiễmsắcdobịchiếuxạ."Nănglượngbứcxạ-nếunócótrongmôitrườngvớiliềulượngkhônglớnthìnókhônglộrõvàkhônggâyhạichocơthểconngười.Nhưngbấtkỳmộtliềulượngbứcxạnàomàcơthểconngườikhôngcảmnhậnđượcvẫncóthểxâmnhậpvàocáctếbàophôivàlàmtổnthươngcấutrúccủacácthểnhiễmsắcởmứcphântử,điềuđósẽgâynênnhữngviphạmđốivớitínhditruyền.Trongtrườnghợpnàyvậnmệnhcủanhữngđứatrẻđượcsinhrasẽlànhữngdịhìnhvềthểchấthoặctrítuệ"(Đubinin,1975).Đãtínhđượcrằngkhichỉtăngbứcxạlên10R(còncácnơtrônnhanh:6-7R)trongmộtnăm,tầnsốđộtbiếntựnhiêntănglênhailần,nhữngđứatrẻđượcsinhracónhữngbiếnđổivềchấtlượngditruyềncũngtănglênhailần.Trongthínghiệmcũngđãxáclậpđượcrằngmộtliềulượngchiếuxạkhônglớntácđộngvàocơquansinhtinhcủavượncóhiệuquảhơnlàtácđộngvàocũngcơquanấycủachuộtvàcácđộngvậtkhác.Tácđộngbứcxạđốivớiconcháucủaconngườiđượcnghiêncứubằngcácvídụcủathếgiớingàynay.Docácvụnổnguyêntử,lượngbứcxạtrênhànhtinhchúngtatănglênmộtít.ỞĐanMạchvàonhữngnămthứ50,khoảnggần3%dânsốđượcsinhracónhữngkhuyếttậtditruyềnnghiêmtrọng,ở

Mỹ-4vàởAllen-7%.Tínhtrungbìnhtrongmộtthếhệcứ100triệuthìcógần2triệutrẻemcókhuyếttậtbẩmsinh.Bâygiờsốlượngcácchấtgâyđộtbiếntănglênđángkể."Cơchếtácđộngtrực tiếp của bức xạ đóng vai trò chủ yếu trong sự biến đổi cấu trúc ditruyền"(Đubinin,1963).Sựảnhhưởngcủabứcxạđốivớitínhbiếndịcủacơthểlàhoàntoànhiểnnhiên.HiệnnaychúngtavẫnchưabiếtmứcbứcxạĐông và Nam Phi trong khoảng thời gian giữa 20 và 3 triệu năm trước.Nhưng đã chứngminh được rằng không hề cómột liều lượng bức xạ tốithiểunàođómàvượtquángưỡngcủaliềulượngấylàsựantoànvàbứcxạkhônghềtácđộng.NhàditruyềnhọcnổitiếngA.Munxin(1967)viết:"Đốivớitácđộngđộtbiếncủabứcxạiônhóathìkhôngcómộtngưỡngnàocả,màdướingưỡngđósựchiếuxạlạikhônggâyracácđộtbiến".N.P.Đubinin(1970)chỉrarằng:"Vìsựtươngtácnănglượngcủacácbứcxạiônhóavớicáccấutrúcditruyềnđượcthựchiệnởmứcđộnguyêntửvàphântử,nênkhôngcóngưỡngcủaliềulượnggâynêncáctổnthương.Ðộtbiếncóthểxuấthiệnởbấtcứliềulượngnào,hơnnữasốlượngthểnhiễmsắcbịtổnthươngtỷlệvớiliềulượng".Nhưvậy,bấtcứliềulượngbứcxạnàocũngcóthểgâyranhữngbiếnđổiditruyền,cũngcóthểdẫnđếnchỗnhữngcáthể"bìnhthường"sẽsinhranhữngcáthể"khôngbìnhthường"vìchúngcómộtcáigìđókhácvớitấtcảnhữngcá thểcòn lại.Hơnnữaconcáicủanhữngcá thểấy thườngvẫngiữđượckhảnăngsinhraconcáicónhữngbiếnđổimớitrongcơthể.Cólẽnhữngcon cái có những tính chất bị biến đổi ấy là những quái thai (tổ tiên conngườivượnkhôngcó lông, răngvà tayyếu,khôngcórăngnanh,đầu lớn)đốivớibốmẹ.Hình20.Cácthểnhiễmsắccủachuộtđồngtrướckhichiếuxạ(phíatrên)

vàsauchiếuxạ(phíadưới).

Các nghiên cứu đã chứngminh cấu trúc di truyền của vượn và người cónhữngkhácbiệtkhôngđángkể,nhữngkhácbiệtnàycóthểxuấthiệntrongAĐNvới liều lượngbứcxạkhông lớn (trongmột thời gian chiếuxạnhấtđịnh).J.CônvàB.HôerởMỹđãsosánhAĐNcủangườivàcủahắctinhtinhvàmớivỡlẽlàsựsaikhácchỉlà2,5%.Trongnhữngnămgầnđây,cácsốđomớiđãchứngtỏởngườivàởhắctinhtinhlạicàngkhônglớn-chỉcó1,1%.Cácloạiprôtêincũngchứngminhvềsựgầngũigiữangườivàhắctinhtinh.

Hình21.Nhữngphươngphápxácđịnhdònghọcủangườivàcủavượn.

Tấtcảvậtthểsốngđềuđượccấutạotừcácprôtêin,còncácprôtein-từcácaxit amin. "Sự sống -F.Ănghenviết - làphương thức tồn tại củacác thểprôtêin"[6].Prôtêincủangười,củachuộtvàcủagôrila-đólàtổhợpcủa20axitaminnhưnhau.Chỉcó trật tựsắpxếpvànhữngmối liênhệ tươnghỗcủa chúng trong phân tử là khác nhau (ví dụ, trong hêmôglôbin, các axitamintạora287tổhợp;ởnhữngđộngvậtcóhọhàngvớinhauthìtrậttựluânphiên gần nhau, ở những loại cách xa nhau - trật tự khác nhau).Ví dụ, ởngười và hắc tinh tinh có trật tự luân phiên các axit amin nhưnhau tronghêmôglôbin.Còn tronghêmôglôbin củangườivà củagôrila chỉ cóhai saikháctrongsựsắpxếpcácaxitamin(cònởngườivàngựa-43).Đãnghiêncứu được 44 prôtêin máu và mô của hắc tinh tinh và của người. Thì raprôtêincủahắctinhtinhvàcủangườihầunhưgiốngnhau.Nếuvậythìsựsaiphạmgâyranhữngbiếnđổitronggenvàthểnhiễmsắc,cólẽthậtralàkhônglớnvàchưalâu.V.SaricvàA.Uynsơn(Sarich,1971)ởtrườngđạihọctổnghợpCalifocnia,gầnđâyđãnghiêncứuphảnứngmiễndịchởngườivàvượnngười.Hóaralàprôtêincủahắctinhtinhhầunhưkhôngkhácbiệtvớiprôtêinngười(ởngườivớigôrilacó8khácbiệt,vớigibôn-11,cònvớicácloàivượnkhác-32).Giữahắc tinh tinhvàgôrila đãphát hiệnđược7khácbiệt trongmáu.Đểhìnhthànhnhữngkhácbiệttiếnhóaởmứcphântửcầncómộtthờigiannhấtđịnh.DựatrêncơsởđóV.SaricvàA.UynsơnđãtínhđượcsựphânchiacácdòngtiếnhóacủavượnCựuvàTânThếGiớiđãdiễnra36triệunăm(chúngtanhớlạiêgiptôpitec),còncácdòngcủangườivàhắctinhtinhđãphântáchnhauchỉmớigần4triệunămtrướcđây(chúngtanhớlạidòngôstralôpitecvàngười"khéoléo").NhànghiêncứungườiTâyĐứclàK.Bauơ(K.Bauer,1973)đãphântíchcẩnthận30mẫuprôtêinmáungườivàhắctinhtinhcũngđãđiđếnkếtluậncácđộtbiếncỡlớngần9-10triệunămvềtrướcđãgâyrasựphân táchcácdòngphát triển.Cácnhàsinhhọckhác (M.Goodman,J.Barhabas,vàv.v…)cũngđiđếnkếtluậnnhưthế.Nhưvậy,theoýkiếncủamộtsốnhàditruyềnhọc,conngườiđãtáchrakhỏitổtiênchungvớihắctinhtinhkhôngmuộnhơn4-5triệunămtrướcđâydokếtquảcủađộtbiếnlớn(Phầnlớncácnhànghiêncứuchorằngsựkiệnđóxảyracònsớmhơnnhiều-gần20triệunămtrướcđây).Tronggiáotrìnhditruyềnhọcđãviếtthẳngranhưthếnày:"Cóthểbảnthânsựxuấthiệnconngườivớibáncầupháttriểncủavỏđạinão,tưthếthẳngđứngcủathânthể,tínhiệungônngữrờirạclàhệquảcủanhữngđộtbiếnlớn.Mộtkhoảngthời

gianrấtngắnngủitrongquátrìnhtiếnhóacủaconngườichứngminhcólợichođiềuđó.Trongkhoảngthờigianấychắcgìnhữngđộtbiếnnhỏđãcóthểtíchtụthànhmộtlượngnhưthếvàtạonênhiệuứngtiếnhóađángkểnhưvậy"(Lôbasép,1967).Vìthế,ýkiếncủaI.I.Mesnhikôp(1961)thậtlàthúvị."Từtoànbộtấtcảcácdẫnliệuđãbiết,-ôngviết,-chúngtacóquyềnrútrarằngconngườilàđiểmdừng phát triển củamột loài vượn người trong thời đại cổ xưa nhất. Conngườilàmộtcáigìđógiốngnhưmột"quáithai"vượn,khôngphảivớiquanđiểmmỹhọc,màlàvớiquanđiểmthuầntúyđộngvậthọc.Conngườicóthểđược xem xét như một đứa con "không bình thường" của các loài vượnngười,đứaconđượcsinhravớibộnãovàtrítuệrấtpháttriểnsovớibốmẹcủanó...Nãolớndịthường-nằmtronghộpsọcókhốilượnglớn,chophépnhanhchóngpháttriểnnhữngkhảnăngtrítuệrấtmạnhmẽsovớibốmẹvànóichunglàsovớiloàithủytổ...Chúngtabiếtrằngđôikhicónhữngđứatrẻkhôngbìnhthườngđượcsinhravàkhácbiệtvớibốmẹbởinhữngkhảnăngmớinàođórấtpháttriển...Buộcphảichorằngcómộtsốdạngcơthểkhôngtuântheosựphát triểnchậmchạpmàđộtnhiênxuấthiện,và trongtrườnghợpnày,tựnhiênđãtạorabướcnhảyvọtđángkể...Cólẽ,conngườichịuơnhiệntượngnhưthếvềnguồngốccủamình.Mộtloàivượnngườinàođó,trongthờikỳbiếndịnhữngtínhchấtđặcthùcủamình,đãsinhranhữngđứaconcónhữngtínhtrạngmới...".Nhưvậy,Mesnhikôpđãđoánrằngconngườixuấthiệnkhôngphảibằngconđườngbiếnđổidầndần,chậmchạp,màlàtheocáchđộtnhiênnhư"đứaconkhông bình thường". Hơn nữa về cấu tạo sinh học của mình, con ngườikhôngphảiởtrênmứchoànthiệnmàchỉđơngiảnlàmộtquáithaivượn.Nhữngsựkiệnđãbiếtkhẳngđịnhkhátốt toànbôđiềuđó:quêhươngđầutiênhóa thạchcủadòngôstralôpitec - tổ tiênconngườivàHomohabilis -những con người đầu tiên, là ở Nam và Đông Phi; cũng chính ở đây cónhữngvĩquặnguranidàynhấtthếgiới,macmaphóngxạphongphúvàv.v...cóthểlàmấytriệunămtrướcđâyvàothờikỳtạonúi,sựlộrõnhữngđườngthoátmớihìnhthànhcủacácquặnguranivàhoạtđộngnúilửatíchcựcđãlàmtăngmạnhmẽbứcxạtựnhiêntrongkhuvựcnày.Núilửa-nguồntăngbứcxạquantrọng.Dungnhamcủachúngcóhoạttínhphóngxạ.Đánúilửaaxittạoraliềulượngnền12rađtrongmộtnăm,bảnthânsựkiệnđócóthểlàmtănggấpđôisốlượngđộtbiếnởngười.Trungbìnhđánúilửatạora122mrađtrongmộtnăm(226U-24,238U–26,232U-37và40K-35mrađtrongmộtnăm),lúcnó,vídụnhưđátrầmtích53,7,vàđávôithìcòníthơnnữa-21,2mrad(Eizenband,1967).

Vàothờicổxưa,khicósựchuyểnđộngtíchcựccủabềmặtTráiĐất,cácquặnguranicóthểlộhẳnratrênmộtlãnhthổrộnglớn.Nghĩalàquátrìnhchiếuxạđượctăngcườngđốivớitổtiêncủachúngtatrongquákhứchỉcóthểcótrongmộtthờigianngắn.Cònnhưđãbiết,sựchiếuxạmộtlầntạorahiệuquảđộtbiếnlớnhơnsovớisự"kéodài"cũngliềulượngấytheothờigian.Cũngcóthểlàsựchiếuxạđãdiễnradầndầnvàkéodàivớimộtliềulượngkhônglớndobứcxạcủacácloạiđánúilửa.Trongtấtcảmọitìnhhuốngdocócácmỏquặnguranilộrõhaykhông,cócáclòphảnứngtựnhiênhaykhông,haylàcótácđộngbứcxạcủacácloạiđánúilửamộtcáchtừtừnhưnglạicóởkhắpnơi,mànóiđúnghơnlàdokếtquảtácđộngtổnghợpcủatấtcảcácyếutố-ởđâyđãhìnhthànhmộtvùngcóbứcxạtăngcaovàđãgâynênsựgiảmbớt(dínhkết)haithểnhiễmsắcvànhững cải biếnkhác trongAĐNvà chúng là nguyênnhângâynênnhữngbiếnđổiđãquansátđượcởôstralôpitec-tổtiênconngười.Nhưvậy,trênlãnhthổquêhươngđầutiênhóathạchcủaconngườivàocuốipliôxen(nêôgen)đãhìnhthànhtấtcảnhữngđiềukiệndẫnđếnviệctạonênởđâymộtvùngcóbứcxạtăngcao.Vìthế,nhữngloàilinhtrưởngcưtrúởkhuvựcnày(ĐôngvàNamPhi)đãnhậnđượcmộtliềulượngbứcxạtăngcao.Ởvượnngườibịchiếuxạđãxảyranhữngbiếnđổimạnhmẽcáctínhtrạngditruyền-nhữngđộtbiếnlớn.Kếtquảcủasựkiệnđólàxuấthiệnnhữngbiếnthể mới - ôstralôpitec (trong số đó có cả ôstralôpitec châu Phi và Homohabilis).Cũngtrongthờigiannày,nhữngloàilinhtrưởngkhôngbịchiếuxạvẫntiếptụctồntạibêncạnh(châuPhixíchđạovàTâyPhi)ôstralôpitecdướidạngkhôngbịbiếnđổi.Mộtcâuhỏitựnhiênxuấthiện:thếcònlaođộng?Laođộngkhôngđóngvaitrògìhaysao?Khómàtrảlờitheocáchđơnnghĩachocâuhỏiđó.Nếutheocơchếđộtbiến,theonhữngnguyênnhântrựctiếphìnhthànhconngườivềmặtsinhhọc,thìnhữngdẫnliệuhiệnđạicủakhoahọcvớitínhdứtkhoáthiểnnhiênnóirằng"không".N.P.Đubinin(1972)đãnóirõvềđiềunày.NhưngcầnnhớrằngcácđộtbiếnđãcảibiếnvượnngườithànhôstralôpitecchâuPhi,nghĩalàthànhtổtiênđithẳngmàvềhìnhdạngngoàikhôngkhácgìngười "khéo léo",nhưngvẫnchưaphảilàngười"khéoléo".Giữangườivàtổtiênđithẳngcủangườicòncómộtthờikỳdàitìmkiếmphươngtiệnđểsốngsót.Chúngtanhớlạiconngườixuấthiệnkhôngíthơnsau1,5-2triệunămsaukhitổtiênconngườiđãđượchìnhthànhvềmặtsinhhọc.Trướchết,cácđộtbiếnlàmtăngkhối

lượngsọ,dẫnđếncáchđithẳng,nhưngdokếtquảcủacácđộtbiến,ởtổtiênconngườiđãmấtđinhữngchiếcrăngnanhlớnnguyênlàcôngcụđốivớitấtcả vượn người. Tiếp nữa, so với vượn, những tổ tiên hóa thạch của conngườithanhnhãhơn,hoặcnhưcácnhànhânchủnghọcnóilàyểuđiệuhơn.Vìthếthểlựccủatổtiênchúngtakémhơnnhiềusovớibốmẹ-vượn.Ðúngthế,cáchđithẳngđãlàmchotổtiênconngười"mất"đihaichisau,saukhibiếnđổihoàntoànthànhhaichân.Vềtổngthể,tổtiênconngườivềmặtthểlựcrõrànglàkémthíchnghivớicuộcsốngtrongnhữngđiềukiệnmàtổtiênconngười-vượn,đãsống.Tổtiênconngườidườngnhưkhôngtránhkhỏituyệtchủngtiêuvong(khôngcórăngnanhnhọnsắcnênkhôngcócáigìđểkiếmthứcănvàtựbảovệtránhnhiềuloạithúdữ;cáchđithẳnglàmtrởngạichoviệctrốntránhmộtcáchkhéoléotrêncâynhưhắctinhtinhvẫnlàmviệcđó,vàv.v...).Sựdiệtvongđãchờđónthểđộtbiến-tổtiênconngười,vàtổtiênconngườikhông tránh được cái chết nếu không tìm được vật thay thế cho toàn bộnhữnggìmàtựnhiênđãtướcđoạtđiởtổtiênconngười.Vàvậtthaythếđólàcôngcụnhântạo,vàsauđólàsựtổchứcthànhxãhộiloàingười.Côngcụđãđóngvaitròchủchốt.Chínhcôngcụđãthaythếchomỗithànhviêncủahọngườinhữngchiếcrăngnanhnhọnsắcvàthểlựckhỏe.Chínhcácđộtbiếnđãchếđịnhtấtyếulịchsửcủabướcchuyểntừchếtạocôngcụmộtcáchngẫunhiênsangchế tạocôngcụmộtcáchcóhệ thống,chuyểnsanglaođộng.Khixétđoántheonhữngdẫnliệuhiệnđại,thờikỳấyđãchiếmkhoảngchừng1,5-2triệunăm(vàcũngcóthểhơnnữa),nhữngthời kỳ đó đủ bảo đảm sự sống cho loàimới.Nếu như tổ tiên con ngườikhôngchuyểnsangsửdụngvàchếtạocôngcụmộtcáchcóhệthốngthìcólẽđãbị tuyệtchủng.Đó làphương thứcduynhấtđểsốngsót,đểcứu loàicủamìnhkhỏibịdiệtvong,tổtiênconngườiđãdùngphươngthứcđó.Cólẽ,bộnãolớnxuấthiệnđãtạoranhữngtiềnđềsinhhọcđểxuấthiệnnhậnthức.Nhưvậy,điềukiệnquyếtđịnhquátrìnhhìnhthànhloàingườilàlaođộng,và chỉ có laođộng.Thếnhưng, trướckhinêu rõđặcđiểmcủa cácdi tíchhoạtđộnglaođộngcủaconngười,cầnphảiđềcậpđếnnhữngyếutố"bầutrời".Quảlàđãtừlâu,ngườitanóinhiềuvềnhữngyếutốấy.Vídụ,mớiđâyhainhàkhoahọcMỹcỡlớnnhất(đềuđượcgiảithưởngNôben)đãtuyênbố:"SựsốngtrênTráiĐất-mộtthínghiệmđượcsắpđặttừvũtrụ".Cóphảinhưvậykhông?___

[1]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập21,trang33.[2]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập21,trang28.[3]Theodẫn liệucủa tiến sĩX.Okasima, trườngcaođẳngYởNagaxaki,"những dấu vết nhiễmphóng xạ vẫn được bảo tồn ở thành phố này trong24.360năm".Năm1980,ởNagaxakiđãcó2279ngườichếtdohậuquảcủavụnổhạtnhân(Zarubêgiôm,No.11(1080),1981).[4]Hiệnnay,theocáchiệpnghịquốctếtấtcảcáccuộcthửvũkhíhạtnhântrongkhíquyểnđềubịcấm.ChỉcónhữngngườicầmquyềnởTrungQuốcvẫntiếptụcchonổbomnguyêntửtrongkhôngkhí,vìvậylàmtăngbứcxạtrênhànhtinh,đedọasứckhỏecủahàngtriệungườivôtộiởcácnướckhácnhautrênthếgiới.Bâygiờthậmchícũngkhómàtiênđoánđượcnhữnghậuquảdi truyềndonhữngcuộc thửnghiệmấy.Hiệnnay lsraenvàCộnghòaNamPhivẫntiếptụcviphạmcáchiệpnghịquốctếvềcấmthửvũkhíhạtnhân.[5]Rơnghen(R)-sựbứcxạ,màtrong1cm3khôngkhítạothành2.1x10(9)cặpiôn.Đươnglượngnănglượngcủa1Rơnghengầnbằng88ec/g.Nhưngkhôngphải tấtcảnăng lượngbứcxạ tácđộngđếncơ thể,màchỉcónănglượngđượchấpthụ.Nănglượngđóđượcđobằngđơnvịrađ.DịchtừtiếngAnh(radiationabsorbeddose),cónghĩalà"liềubứcxạđượchấpthụ".Rađtươngứngvớisựhấpthụnănglượngbứcxạlà100ec/gchất.Vềmặtnănglượng,nhữngđơnvịấykhánhỏ(vídụ,đểđunnóng1mlnướclên1độ,cầntới42triệuec).[6]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập20,trang616.

"SỨCMẠNHCỦABẦUTRỜI"Bầutrờibaogiờcũngđóngvaitrỏquantrọngtrongthếgiớiquancủangườisơkhai.NgườidađỏBắcMỹgọibầutrời-cha,đất-mẹ.ỞẤnĐộ,theocáctruyềnthuyếtvàcáctruyệnthầnthoại,bầutrời-thượngđế,thượngđếcóvợlànữthần-đất.Bầutrời-SaoThiênVương-ngườichacủatoànthếgiới,theocáctruyệnthầnthoạicổHyLạp.TrongtruyệndângianNgathườnggặp"bầutrời-cha","mẹ-đất".CònngườiTatgich,bầutrời-cha,cònđất-mẹ,ngườimẹsẽcómangsaumỗitrậnmưa.Sau nhiều chuyến bay của các nhà du hành vũ trụ, đã tưởng là có thể hyvọngrằngnhữngđiềudịđoanvềảnhhưởnghùngmạnhcủa"sứcmạnhcủabầu trời" sẽ tiêubiếnđi.Nhưngngàynayvẫncòncónhiềungười tinvàocunghoàngđạo,dườngnhưnó"báotrước"mộtcáigìđóvàtinvàomộtđiềulàphảigiữmìnhnhưthếnàotrong"nămthân"hoặc"nămdậu",vàv.v...Tấtnhiêntấtcảnhữngchuyệnấy,ởmộtmứcđộnàođó,gắnliềnvớiảnhhưởngcủanhững tàn tíchcổxưa trongnhận thứccủaconngười,gắn liềnvới sựbảotồnnhữngditíchcủamộtniềmtinngâythơởnhữngngườilàmruộngvàchănnuôitrâubòtrongthờiđạiđồđágiữavàđồđámớivàosứcmạnhvạnnăngcủanhững"sứcmạnhcủabầutrời".Nếuchúngtanóivớingườiđangbiệnluậnvềảnhhưởngcủalásốtửviđốivớimôitrườngtựnhiênvàcảsựsốngcủachúngtarằngtấtcảnhữngđiềuđólàmêtíndịđoan,thìngườiấysẽlạiquảquyếtrằng"nhữngdẫnliệu"vềvaitròquantrọngcủacácchòmsaotrongcuộcsốngcủaconngườiđãđượcnhữngquansát"khoahọc"khẳngđịnh,vàngườiấycòncóthểviệndẫnsựđốivịcủacáchànhtinhvàvaitròcủacácvếtđenMặtTrời,sựbiếnđổisóngđiệntừ,v.v...vàv.v...Hoặcámchỉrằngdườngnhưcónhững"bằngchứng"vềcuộcđithămTráiĐấtcủa"nhữngngườixalạtrêncácdĩabay".Đôikhi,thậmchícósốnhàkhoahọccôngnhiênđánhgiáquácaoảnhhưởngcủavũtrụđốivớiTráiĐấtvàđốivớisựsốngcủaconngười.Vídụ,mộtsốchuyêngiacókhuynhhướngchorằngnhữngbiếnđổisinhhọcdiễnrachỉdoảnhhưởngcủacáclựcvũtrụ,vídụsựđảođịatừ(S.Papamarinopoulis,1977).Nhữngngườikháccònđixahơn:"SựsốngtrênTráiĐất–đólàthínghiệmđượcsắpđặttừvũtrụ",vàv.v...Thậtrakhôngchỉcócácyếutốđịaphương,cácyếutốởTráiĐấtmàcòncảcácyếu tốbênngoài,cácyếu tốvũ trụ,ảnhhưởngđếnmôi trườngchungquanhvàmọivật sống trênTráiĐất.Ngay từ thời cổxưađãcónhậnxétrằngđãcónhữngthờiđạikhôngcócáigìlàmphiềnhàđếnsựtrôiquaêm

thấmcủacuộcsống,nhưngđôikhicónhữngthờigianmàtấtcảđãdiễnranhưsóngcuộn:nhữngthiêntai(lụtlộivàhạnhán,phúnxuấtcủanúilửavàđộngđất,vàv.v...)kèmtheonhữngbệnhtậtởđộngvậthoặcnhữngvụdịchbệnhở người.Ở nướcNga cổ xưa người ta thấy nguyên nhân của nhữngthiêntaiấychỉtrongcácyếutốvũtrụ.Theonhữngđiềudịđoancổxưathìvàothờigiancónhững"bệnhdịchhàngloạt",tấtcả"sứcmạnhcủavũtrụ"đãliênkếtlạiđểchốngconngười.Cácnhàthơ,nhàvănvàcácnhàkhoahọccổxưa–Ôviđi,Sôfôc,Lucrexkivàv.v...-nhậnxétrằngđãquansátđượcnhữngbệnhtậtphổbiếnkhắpnơivàonhữngnămấy,khôngchỉởngườimàcòn ở cả động vật và thực vật. Fukiđit viết : vào thời kỳ đó bệnh dịch ởAttikosgiữanhữngnăm436và427 trướccôngnguyên,đãcónhững trậnđộngđấtmạnh,phúnxuấtcủanúilửa,lụt,hạnhánvàmấtmùa.ỞthếkỷthứVI,núilửaVêzulibắtđầuphun,kếtheođólànhữngtrậnđộngđấtvàdịchhạch.Nhữngngườichépsửcũngđãnóiđếnsaobănglửa,nhữngcơndôngtốtànphá,sựxuấthiệnbasaochổitrongthờikỳcóbệnhdịch,sựdichuyểncủachâuchấuvànhữnghiệntượngkhôngbìnhthườngkháctrongtựnhiên.BệnhdịchhạchtànhạichâuÂuvàchâuÁtừnăm1348đếnnăm1351cũngkèm theonhữnghiện tượngkỳ lạvàkhônghiểuđượcđốivới thờikỳbấygiờ.ỞTrungQuốc"điềmchếtđentối"làtrậnmưacócvàrắn,chúngbòtứtungkhắpmọinơi trongcácnhàởvàgây thương tổnchoconngườibằngnhữngvếtcắncónọcđộc.ỞẤnĐộ,sautrậnđộngđất"ngọnlửatừtrêntrờihạ xuống đất và đốt cháy trụi tất cả". Tất nhiên không phải tất cả nhữngthôngbáoấyđềuđángtincậy,nhưngdùsaothìmốiliênhệgiữanhữnghiệntượngtựphátvàbệnhdịchcũngđãđượctheodõiởkhắpmọinơi.Hơnnữa,thiêntaivảdịchbệnhthườngbaotrùmcùngmộtlúchầunhưtấtcảcácnướcvàcáclụcđịa.Cácnhàchiêmtinhhọccamđoanrằngtấtcảchỉlàlỗido"sựkếthợpkhôngthuậnlợi"củacáchànhtinh.Biavăntựcổxưa,biênniênsửcủatấtcảcácthờiđại,cácdântộc,sửthi,truyềnthuyết,đềuchứađầynhữngsosánhgiữahiệntượngtựnhiênvànhữngsựkiệntrongđờisốngconngười.Nhữnghiệntượng khác nhau của bầu trời - những đámmây kỳ lạ có hình tiêm cung,nhữngtia, luồng,rẻquạtcủahàoquangphươngbắc,quầngMặtTrời,MặtTrăng, những cơn giông tố khủng khiếp, những dấu hiệu trên Mặt Trời(nhữngvếtđentrênMặtTrời),hiệntượngthiênthực,độngđất,xuấthiệnsaochổi-ngườitachorằngđólànhữngsứgiảtruyềntinchocáccơnbãosắptới,chonhữngbệnhdịchhàng loạt,vàcũng là tínhiệubáo trướcchoconngười–"hãychuẩnbịđónnhậnthửthách".Tấtnhiên,nhữngngườicổxưađãthổiphồngvaitròvàýnghĩacủanhữnghiệntượngởbầutrời,nhưngcầnchúýrằngởtấtcảcácdântộc,mặcdùcó

những khác nhau về tín ngưỡng tôn giáo, ngôn ngữ và chủng tộc, những"điểm"giốngnhauđều báo trước những tai họa nhưnhau.Ví dụ, đối vớingườichépsửNgacũngnhưđốivớingườixứGalhoặcngườiMôngCổ,tiacựcquanghoặcquầngchungquanhMặtTrờiđềucócùngmộtnghĩa - taihọa do dịch bệnh hàng loạt hoặc những điều bất hạnh khác.Cũng đã ghinhậnđượcảnhhưởngdonhữnghiệntượnghiếmhoikhônghiểuđượccủatựnhiênđốivớitrạngtháitâmlýcủangườivàđộngvật.Đươngnhiên,conngườiquansátMặtTrờisớmhơncả,vìvậynhữngdấuhiệutrênMặtTrời-sựxuấthiệnvàbiếnmấttheochukỳcủacácvếtđen-đãđượcghinhận từkhá lâu,nhưngchỉvàogiữa thếkỷXIXmớixác lậpđượcrằngtrungbìnhchúngxuấthiệnsau11năm.VềsaungườitamớibiếtlàsựtạothànhnhữngvếtđentrênMặtTrời-mộtquátrìnhhếtsứcphứctạp,vàchỉtínhtrungbình,chukỳcủaquátrìnhấylà11năm.Trênthựctế,thờigiankéodàicủachukỳấylàtừ7đến17năm.NhàthiênvănhọcởthànhphốXuiricThụySĩtênlàR.VônvànhàkhoahọcNgaĐ.O.Xviatxki,ngaytrongthếkỷXIX,đãxửlýnhữngdẫnliệutrongnhữngcuốnbiênniênsửvànhữngtàiliệucổxưakhác,vàđãxácminhrằngngoàichukỳ11năm,còncócácchukỳ22năm,vànhữngchukỳkéodài33năm,72năm,266năm,vàv.v...Đãxáclậpđượccứsau22năm,cáccựctừtrênMặtTrờilạithayđổi.TừlâuđãghinhậnđượcmốiliênhệtươnghỗcủanhiềuhiệntượngởTráiĐấtvớicácchukỳ trênMặtTrời.Thậmchívàonăm1921,nhàkhoahọcnổitiếngV.M.Bêkhơterepđãviếtlàdườngnhư"khôngphảichỉlàtraođổithươngnghiệp,màlànhữngquanhệđadạngcủaconngườicầnđượcđặtvàomối tươngquan với sự chiếu sáng củaMặtTrời đã đưa đếnTráiĐấtnănglượngbứcxạcủamình".Lầnđầutiên,nhàkhoahọcnổitiếngLiênXôA.L.Trigiepxkiđãxemxétvấnđềấymộtcáchkhoahọc.Cuốnsáchcủaông"TiếngvọngtừTráiĐấtcủanhữngcơnbãoMặtTrời"viếttừnhữngnămthứ30vàđượcinlạivàonăm1973,chođếnnayvẫnlàtàiliệulýthúnhấtvềmốiquanhệtươnghỗcủahoạtđộngcủaMặtTrờivớisinhquyểnTráiĐất.Cóquyền thừanhậnnhàkhoahọcnàylàngườisánglậpramộtkhoahọcmới-sinhhọcnhậtxạ[1].A.L.TrigiepxkisosánhmộtsốlớncácbiểuđồchứngminhảnhhưởngcủacácvụbùngnổtrênMặtTrờiđốivớikhíhậu,nhiệtđộ,cácthiêntai,vàv.v.Hóaralàkhôngphảichỉcónhữngbiếnđổikhácnhautrongmôitrườngtựnhiên(sảnlượnglúathuhoạch,chiềudàycácvòngnămởcâycối,sựnởhoacủathựcvật,vàv.v...)màcòncảsựsinhsảnvàdicưcủacôntrùng,cá,chimvàđộngvật,dịchđộngvậtvàdịchgiasúc,cũngnhưsốlượngcanxitrong

máu,tầnsốbịtổnthươngởngườidosétđánhvàhỏahoạndosétgâynên,sựdaođộngthểtrọngởtrẻem,sựdidânhàngloạt,cácảoảnh,tầnsốnhữngtrườnghợpbấthạnh,nhữngcáichếtđộtngột,nhữngcơnđộngkinh,sựdiễnbiếnxấuđicủabệnhtật, tỷ lệsinhđẻ, tỷ lệ tửvong,cácvụdịchvànhiềuhiệntượngkhácnữa,cóliênquantươnghỗvớisựhìnhthànhcácvếtđenvàcácchukỳMặtTrời.A.L.Trigiepxkitheodõisựphânbốcủacácvụdịchtảtrongvòng150nămvàđãxáclậpđượcmốiliênhệtươnghỗcủachúngvớisựhoạtđộngcủaMặtTrời.Vídụ,cácvụdịchtảởnướcNgatrongvòng100nămquađãxuấthiệncótínhchukỳ11năm.Trongcácvănkiệnđãtìmthấynhữngghichépvềcácvụdịchcúmtừnăm1400.Khisosánhchukỳcácvụdịch cúmvới các chu kỳMặtTrời đã chứng tỏ chúng cómối liên hệ lẫnnhau.DựavàonhữngquanđiểmA.L.Trigiepxki,cácnhàkhoahọcLiênXôđãlậpranhữngdựbáocácvụdịchtiếptheo,vànóiriênglàđãtiênđoánđượccácvụdịchnăm1966và1969.Thì ra tínhchukỳcủacácdịchcúm, tínhtrungbìnhlà11,3năm.Thờigiancủanhữngvụdịchấytrongmỗichukỳlà4năm.Đãchứngminhđượcrằngthườngthìsóngđầutiêncủadịchcúmbắtđầuhoặclà2,3nămtrướcđiểmcựcđại,hoặclàsau2,3nămsauđiểmcựcđạicủahoạtđộngMặtTrời.Tỷlệchếtdobệnhlỵ,tỷlệmắcbệnhthấpkhớpcũngtăngđộtngộtvàonhữngnămmàsựhoạtđộngcủaMặtTrờiđạtđếncựcđại.Cũngđãchứngminhđượcrằngtrongthờigianmộtngàyđêm,quansátđượchaiđỉnhđiệnkhíquyển-giữa4và10giờsángvàgiữa7-8giờtối,vàchínhvàothờigianấysốlượngtửvongcaonhất.A.L.Trigiepxkiđãlậpđượcbảnđồvềsựphânbốkhôngđồngđềunhữnghiệntượngđiệnkhíquyển(theotầnsốcáctrậnbão)ởnhữngđớiđịalýkhácnhaucủađại lụcÂu-Á.Trênbảnđố ấy chỉ rõ sựkhôngđồngđềuđó ảnhhưởngđếnphânbốcácvụdịchvàcácvụdịchhàngloạt.Ngaytrongnhữngnăm1926-1930,ôngđãxácđịnhđượcrằngnhữngđườngcongbiểudiễnhoạtđộngsốngcủacácvisinhvậtdựbáođượcsựxuấthiệncácvếtđentrênMặtTrời.Vì thế, nhà khoa học viết "không xa nữa sẽ làmột thời kỳmàchúngtadựđoánđượcnhữnghiệntượngthiênvănkhinghiêncứutínhbiếndịcủacácvisinhvậtdướikínhhiểnvi...Bởivìđầutiên,nhữngnguồngốcnhiễu loạn xuất hiện trong những lớp sâu thẳmcủaMặtTrời, khôngnhìnđượcbằngmắt,phimảnhcũngkhôngtácđộngđếnchúngđược...Nhưngcáchạthoặcbứcxạsóngngắndochúngtungvàokhoảngkhôngvũtrụ,gặpcáctếbàovikhuẩnsốnghoặcbộmáythầnkinhcủaconngườivàđộngvật,vàlậptứcảnhhưởngđếnnó".

A.L.Trigiepxkicũngđãpháthiệnđượccảnhtượngrấtphứctạpvềsựphânbốcácvụdịch.MộtsốvụdịchxảyravàonhữngnămcónhữngcựcđạicủahoạtđộngMặtTrời,nhữngvụkhác -vàonhữngnăm tiếpgiápvớinhữngnămấy(vídụ,cácdịchcúm).Nhưngtấtcảchúngđềunhómhọplại trongphầncủachukỳ11năm,phầnđóđượcđặctrưngbởisựhoạtđộngmanhmẽcủaMặtTrời.Đồ thịđườngcong tổngquátbiểudiễnvề tỷ lệchếtdo tấtcảcácbệnh tậtcũngtrùngvớiđồthịđườngconghìnhthànhcácvếtđentrênMặtTrời.Hơnnữa,đỉnhcủa tỷ lệ chếtđixuống thường làmộtnăm trướccaođiểmhoạtđộngcủaMặtTrời.TrongnămcóđiểmcựcđạicủahoạtđộngMặtTrời,tỷlệbắtđầugiảmxuốngnhưngvẫngiữởmứctrêntrungbình.Tỷlệchếttăngcaovàonămthứhai,thứnămsauđiểmcựcđại,vàmộtđếnhainămtrướcđiểmcựcđại.Nhữngnghiêncứuchitiếthơnđãchứngtỏrằngkhôngchỉlànhữngbiếnđổikhíhậumàcảcácbệnhthầnkinh,cáccơnđộngkinh,tỷlệchết,đềugắnliềnvớidaođộngtừtrườngcủaTráiĐất.A.L.TrigiepxkiđãnêuragiảthuyếtsựbứcxạhạtvàđiệntừcủaMặtTrờidựatrêncơsởcủanhữngtácđộngnhưvậy.Trướchết,nhữngbứcxạấytácđộngvàohệthầnkinh,cáctrungtâmhôhấpvàtuầnhoànmáu,gâyranhữngcothắt,trạngtháibịkíchđôngquámứcvàtiếpsauđólàtửvong.Hơnnữanhữngdaođộngtừtrườngchỉtácđôngrấtmạnhđếnngườibệnh.Đốivớingườikhỏemạnh,chúngítđượcnhậnthấy.NhữngngườicóhệthầnkinhbịbệnhvàmắcnhữngchứngrốiloạnnãobộbịchếtgầnnhưtứcthờisaunhữngphúnxuấttrênMặtTrời;nhữngngườibịbệnhnặngvềtuầnhoànmáu,nhữngngườigiàyếubịchếtsauhaiđếnbốnngày,vàsốvụtựtửcũngtăng lên đột ngột. A. L. Trigiepxki đã viết về cơ chế của ảnh hưởng đó:"Nhữngtàiliệumàkhoahọctíchlũyđượcnóilênrằngcơthểsốngphảnứngrấtnhạyvớinhữngdaođộngđiện từ.Chúng tabiết,mộtphầnrấtnhỏcủanănglượngđiệncũngđủđểđưamộtbộphậnnàyhaykháccủacơthểchúngtavàohoạtđộng,vàcólẽtrongcơthểtồntạinhữngcơquancảmnhậncókhảnăngchuyểnsangtrạngtháihưngphấnbởinhữngphầntửnhỏbénhấtthoátratừsựphânrãphóngxạ.Sựhoạtđộngcủanhữngcơquanquantrọngnhưvậy,nhưtimvàruột,cũngphụthuộcvàosựhưngphấnđó.Nhữngcơquancảmnhậnthuộcloạiđóđượctrangbịcáctếbàothầnkinh".Ôngnhấnmạnh:"Cảconngườilẫnvisinhvật-khôngchỉlàsinhvậtTráiĐấtmàcònlànhữngsinhvậtvũtrụ,toànbộsinhhọccủamình,tấtcảcácphầntửcủacác vật thể của mình đều gắn liền với vũ trụ, với các tia, các dòng, các

trườngcủavũtrụ...".Trongthờigiangầnđây,cácnhàsinhhọcđãchúýnghiêncứunhữngquanniệmcủaA.L.Triglepxkivàkhẳngđịnhnhữngquanniệmấybằngnhữngsựkiệnmới.ĐãchứngminhđượcvàonămMặtTrời"yên tĩnh", trênMặtTrờicókhoảngchừngbavụbùngcháyhìnhthànhcácvếtđen,vàonămcựcđại-gầnmộttrămvụ.ĐãkhẳngđịnhđượcmỗivụbùngcháytrênMặtTrờiđềuảnhhưởngđếnconngười.Nhữngđầumútdâythầnkinhphảnứngvớinăng lượng rất bé nhỏ, vào cỡmột vài phần ec trênmột xentimet vuôngtrongmộtgiây."Giảthiếtmộtcáchhợplýrằng,-V.P.Đexiatôp(1972)viết,-hệthầnkinhtrungươngcótổchứccaothìtronghoạtđộngcủanócácquátrình điện không đóng vai trò cuối cùng, nó không thể dửng dưng trướcnhữngbiến đổi hoạt động củaMặtTrời. Sự kích thích hệ thần kinh trungương,trongsốđó...cócảtrungtâmthầnkinhphếvị,theoI.P.Paplôp,dâythầnkinhphếvị làdây thầnkinhhướng tâmquan trọngnhấtcủa tim,dẫnđến sựbiếnđổihoạt độngcủa tim.Một trái timkhỏemạnhdễdàngkhắcphụcđượckíchthíchthíchđó,còntráitimđauyếu-thìkhókhăn".Cácquansátđãchứngtỏnhữngngườicóhệthầnkinhthuộcloạiyếu,cũngnhư những người nghiện rượumãn tính, sẽ cảm thấy trong người hết sứcchánnảnsaunhữngvụnổtrênMặtTrời.KếtquảlàsốvụtựtửvàongàythứhaisaunhữngvụnổtrênMặtTrờitănglên4-5lầnsovớinhữngngàyMặtTrời"yêntĩnh".NhữngkhókhăntrongcuộcsốngmàvàonhữngngàyMặtTrời"yên tĩnh" trởnênkhôngđángkể,cònvàonhữngngàysaunhữngvụbùngcháytrênMặtTrờisẽtrởnênkhôngchịuđựngnổi,vàdẫnđếncácvụtựsát.SốtainạnxeôtôvàongàythứhaisaunhữngvụbùngcháytrênMặtTrờicũngtănglêngần4lần.Trongnhữngnămgầnđâyđãchứngnghiệmđượccảgiảthuyếtvềtínhchấtđiện từ truyền năng lượng từ những vụ bùng cháy trênMặt Trời đến conngười.Vídụ,trongmộtsốnăm,ngườitađãđođượcđiệnthếcủadangười,điệnthếnàyphảnánhmộtsốbiếnđổivềlýsinhvàhóasinhhọcdiễnraởdacũngnhưtrongcơthể.Năm1947-1948vànăm1957-1958,sựhoạtđộngcủaMặtTrờiđạtđếncựcđại(cũngnhưvàonhữngnăm1979-1980),nhữngnăm1953-1954và1964-1965nógiảmxuốngđếncựctiểu.HóaralàvàonhữngthờikỳcựcđạicủahoạtđộngMặtTrời,nhữngđạilượngđiệnthếdacũngtănglên,vào thờikỳcực tiểu,ngược lại,nógiảmxuống.Đãxác lậpđượcvàothờigiancónhữngcơnbãotừmạnh,tỷlệsinhsảnthấp.Dườngnhưtựnhiênkhôngchophépconngườixuấthiệntrong"thờitiết"cótừtínhkhôngthuậnlợi(Pôđsibiakin,1972).

V.P.Đexiatôpsửdụngtàiliệuphápyvới4nghìntrườnghợpbấthạnhvàchếtđộtngột,đãxáclậpđượcvàonhữngngàycócácnhiễuloạntrênMặtTrời,tỷlệtửvongtănglêngấprưỡisovớicácchỉsốtrongnhữngngày"yêntĩnh".HàngnghìntrườnghợpnhồimáucơtimđượcnghiêncứutrongnhữngnămgầnđâyởMaxcơvavà Lêningrat,chỉrarằng85%sốtửvonglàvàothờigianMặtTrờihoạtđộngmạnh.Năm1966ởKiep,75%tửvongdonhồimáuđãxảyratrướcmộtngàycóbãotừ,vàongàycóbãotừvàmộtngàysaubãotừ.Trongthờigianđóđãquansátđượchầunhưtấtcảcáctrườnghợpbệnhtậtvềnhồimáu.TrongthờikỳcóbãotừvàtrongthờigianhoạtđộngcủaMặtTrờitănglên,sốlượngbệnhtậtdạdày-ruộtcũngtănglên.CácnhàkhoahọcPhápG.CacđauvàG.Valôđãnhậnxét:thờiđiểmcácvếtđenđiquakinh tuyến trung tâmcủaMặtTrờiđượcđặc trưngbởi84%cácvụ tửvongđộtngột,cácbệnhnhồimáu,nhữngcơncấpphátvànhữngbiếnchứngkhác.S.MaxamuaxáclậpđượcphầnlớncácbiếncốtrênđườngđixảyravàonhữngngàymàcácvếtđentrênMặtTrờiđạttớicựcđại.Ngayvàocuốithếkỷtrước,bácsĩV.FlixeởBeclinđãnhậnthấylạicũngnhữngngườibệnhấyyêucầuôngkhámbệnhsau23ngày(đànông)hoặc28ngày(đànbà)hoặcvàothờikỳlànhữngbộisốcủacácsốđó.Ônggọichukỳcủaphụnữ làchukỳxúcđộng,chukỳcủađànông -chukỳ thểchất.Cũngvào thờigianấy,nhà tâm lýhọcởViên làG.Svabôđapháthiện rarằngdườngnhưcũngnhữngchukỳấycótrongcácbệnhcảmlạnhvàtrongnhữngcơnđautim.Ngoàiraôngcònxácđịnhđượcdườngnhưphầnlớnsốngườibịchếtvàonhữngngày làbộisốcủachínhnhữngconsố23và28,tính từ ngày sinh.Một giảng viên ngườiÁo làA. Tense đã nhận xét khảnăngtiếpthubàigiảngcủasinhviênvàchấtlượngnhữngcâutrảlờicủahọcũngthayđổitheochukỳsau33ngàymột.Chukỳđócótênlàchukỳtrítuệ.MộtcôngtyNhậtBản"ÔmiRêinvâyCômpani"đãtínhcácchukỳ23,28và33ngàychocácláixevàbáotrướcchonhữngngườiláixecủamìnhvềcálgọilànhữngngàyxúiquẩycủahọ.Theoýkiếncủahọ,mỗichukỳtrongbachukỳđócónhịpđiệu-mộtnửasóngdươngvàmộtnửasóngâm.Khi chuyển từ nửa sóng dương sang nửa sóng âm (qua đường số không)dườngnhưlànhữngngàynguyhiểm(hoặclànhữngngàysốkhông).Mặcdùkhôngphải tấtcảcácnhàkhoahọcđều thừanhậnchukỳ thể lực,chukỳxúcđộng,nhữngngày"nguyhiểm"vànhữngnhịpđiệutươngtựnhưloạiđó,nhưngkhôngcóaiphủnhậnsựcómặtcủacácnhịpđiệusinhhọc.Ngườitagiảthiếtrằngcácnhịpđiệuấyđượcphânbổtrongkhuônkhổcủamộtnămsinhhọcvớithờigianlà248ngàyđêm.Tiệnthểnóithêmlàđộdàicủa năm sinh học (248 ngày) được xác định từ những quan sát ở thờiBabilônCổĐạivàothếkỷIX-VIIIđượccôngnguyên.VàothờiđạiNêrôn

vàVespaxian,thậmchíđãcólịch248ngày.TheogiảthuyếtcủanhàsinhlýhọcLiênXôĐ.A.Xabiminthìsựhoạtđộngcủahệthốngcácaxitnuclêiclànềntảngchocơchếcủađồnghồsinhhọc.Trongsuốtđờisống,cáctếbàongườicóthểphânchia50lần,chuột–14–28,gà–15–35,rùa–90-125lần.Vẫncònnhiềuđiềuchưarõràngtrongtínhchấtcácnhịpđiệusinhhọc,nhưngmốiliênhệcủachúngvớicácnhịpđiệubiếnđổitừtrườngcủaTráiĐấtlàhoàntoàncóthểcó.ĐãchứngminhđượcsựbiếnđổicủatừtrườngTráiĐấtảnhhưởngđếnconngười.Hơnnữa,hóara làởmộtsốngười(ổnđịnhđốivới từ)điệnthếdatănglêntrướcmộtngàyvàmộtngàyđêmsaubãotừ.Ởnhữngngườikhác(khôngổnđịnhđốivới từ),bốnngàytrướcbãotừvàvàongàybãotừ.ĐãxácđinhđượccơthểngườithuđượcsóngđiệntừđitừMặtTrờiđến.Nhưđãbiết,chúngvượtquakhoảngcách làMặtTrờiđếnTráiĐấtsau8phút,trongkhiđódònghạtdosựnhiễuloạngâynêntrongmôitrườngtừcủaTráiĐất,vượtquakhoảngcáchđótrungbìnhphảisau26giờ.Cólẽđiềuđógiảithíchđượccácphảnứngcủangườicảmnhậnđượcbãotừđangtớigần.TácđộngcủanhữngvụbùngcháytrênMặtTrờiđốivớicơthểconngườilàđadạngvàđángkể.Cáigọi là"gióMặtTrời"hạnchếtrườngđịatừtrongkhônggian.Khoảngtrốngmàtrườngđịatừnằmtrongđó,cótêngọilàmôitrường từ củaTráiĐất.Ởphía banngày củaTráiĐất, khoảng ấy trải dàibằng10-20đườngbánkínhTráiĐất(gần10.000km)cònởphíabanđêmcủaTráiĐất-bằnghàngtrămbánkínhTráiĐất,tạothànhđuôitừcủaTráiĐất.TốcđộvàmậtđộplasmaMặtTrờixácđịnhnênsựphátsinhnhữngcơnbão từ phụ (đặc biệtmạnh ở các vĩ độ cao) bao trùm toàn bộ hành tinh.Người ta cho rằng nguyên nhân của những cơn bão từ là sự biến đổi từtrườnggiữacáchànhtinhtronggióMặtTrời.TừtrườngcủaMặtTrờicóhìnhdạngphứctạp,đạilượngvàhướngthayđổitheokhônggianvàthờigian.TừtrườnggiữacáchànhtinhcócấutrúcdạnghìnhquạtvàquaychungquanhcùngvớiMặtTrời.Trongmỗihìnhquạtđềucóchiềuphâncựccủamình.Dườngnhưtừtrườngtạothànhmộtcáikênh,màtheokênhnàycácphầntử tíchđiệnchảyxuốngTráiĐất.Đãxácđịnhđượcrằngđốivớicơthể,tácđộngkhôngcólợidohoạtđộngcủaMặtTrờithểhiệnđặcbiệtmạnhkhiTráiĐấtđingangquabiêngiớihìnhquạtcủatừtrườnggiữa cáchành tinh.Mỗingườiđềucảm thấy tình trạngcăng thẳngthầnkinh(stress).Mộtphầnlớnsốtửvongvàcácvụbùngphátbệnhtậtrơivàochínhthờigiannày.

Hình22.SơđồkhoảngkhônggầnTráiĐất.

Hình23.NhữngđaiphóngxạcủaTráiĐất.

Từ trườngMặtTrời ảnh hưởng rất lớn đến đời sống của sinh vật.Nhưngnhữngnghiêncứugầnđâychỉrarằngbứcxạvũtrụcũngkhôngkémphầncóýnghĩa.Lầnđầu tiênngười tapháthiệnrabứcxạvũ trụ làvàonăm1912.LúcđónhàvậtlýhọcngườiÁolàVictoHecđãbaylênkhôngtrungbằngmộtquảbóngbayvàquansátsựtáchxanhaucủanhữnglátĩnhđiệnnghiệm,sựtáchxanhauấycàngtăngkhicànglêncao.Nhữngtiavũtrụđiđếnranhgiớikhíquyểnbaogồm85%prôtôn,hạtanpha,hạt nhân của nhữngnguyên tử nặngnhất.Năng lượng của chúng lớn hơnhàng tỷ lần so với năng lượng thu được ở nhữngmáy gia tốc siêụmạnh(1019electron-von).Cườngđộbứcxạvũtrụởxíchđạothấphơn10%sovớiởnhữngvĩđộtrungbình(40o-60o).Ởđộcao1500métbứcxacaohơnhailầnsovớimặtbiển,cònởđộcao9000métsựiônhóatănglên10lần.Nhữngvụbùngcháycủanhữngngôisaosiêumới làmmứcbứcxạvũ trụ tăng lênhàng trămnghìnlần,vàmứctăngđókéodàihàngchụcnghìnnăm(Mirôsnhitrêncô,1973).ĐãxácđịnhđượcrằngsựtácđộngkhôngthuậnlợicủanhữngvụbùngcháytrênMặtTrờivàcủabứcxạvũ trụđềubịmôi trường từcủaTráiĐấtchếngự.ĐãbiếtrằngdoảnhhưởngcủatừtrườngTráiĐấtnênplasmacủaMặtTrờichỉ lướt quanh hành tinh của chúng ta và tạo thành các đai phóng xạ. Từtrườngchếngựcảsựxâmnhậpcủabứcxạvũtrụ,bảovệtoànbộcácvậtthểsốngtrênTráiĐất.Nhưnggầnđây,phầnlớncácnhànghiêncứuđãđiđếnkết luận từ trườngcủaTráiĐấtbịmấtđitheochukỳvàbiếnđổichiềuphâncực(đảocực).Đãtínhđượccáccựctừđổichỗítnhất171lầntrong76triệunămgầnđây.Pháthiệnđótạorakhảnăngtheodõiđượcsựtrôidạtcáclụcđịa.Từlâuđãcónhậnxétvềsựgiốngnhauởcácdạngngoạituyếncủacáclụcđịa.Ngaytừnăm 1620, F. Bêcôn đã viết, phải chăng sự giống nhau như vậy là ngẫunhiên.Sựđođạc từ trườngởcác trầm tíchvỏTráiĐấtdẫnđếnpháthiệnnhữngchỗnứtgãygiữacáclụcđịa,cònởdướiđáycácđạidương-những

mạchnúicóchiềudàihàngchụcnghìnkilômet.Đãpháthiệnđượcnhữngvùngđộngđấtchungquanhnhữngmạchnúiấy.MộttrongsốnhữngđứtgãysâulàđứtgãyĐôngPhi.BiểnĐỏđượchìnhthànhgần5triệunămtrướcđâykhi nước trànvào chỗnứt đượchình thànhgiữa các lụcđịa : 6 triệunămtrướcĐịaTrungHảilàmộtthunglũngkhô,chiềusâugần3km,nướcbiểnởđâybịbốchơihoàntoàn.Cáclớptrầmtíchmuốidàyhàngnghìnmét.Sauđó,khiđêquaivạcGibrantabịvỡ,cóthểlàdođộngđất,eobiểnđượchìnhthành.NướcĐạiTâyDươngđãùavàoĐịaTrungHải.Lúc ấynướcbiểncũngxâmnhậpvàosóngNintới1200kmvềthượngnguồn.Chủyếulànhờpháthiệnđượcnhữngđảocựcđịatừ,nhữngsựkiệnvũbãoấykèmtheosựsảnsinh raconngười,đãđượcnghiêncứu.Trong thờikỳđảocực,từtrườngyếuđi,vàcũngcóthểlàtạmthờimấthắn.Nhữngdòngbứcxạvũtrụ,gióMặtTrờivànhữngphầntửkhácđãtựdotuônđếnTráiĐất.MộtsốchuyêngiachorằngchínhsựtăngcườngbứcxạvũtrụtrênTráiĐấtđãdẫntớisựdiệtvongcủakhủnglong(Dinosauria)vànhiềuđộngvậttiền sửkhác.Theoýkiến củanhàkhoahọcLiênXôA.M.Cudin thì nóichungnănglượnghạtnhânđãđóngvaitròtolớntrongquátrìnhphátsinhsựsống;phôngphóngxạtựnhiênlúcđócaohơn200-1000lần,thậmchíhơnnữa,vàđạttới10-100rađtrongmộtnăm.NhàkhoahọcUcrainaĐ.M.Grozđinxkinhậnxétnhững loài thựcvậtnguyên thủy thuộcnguồngốccổxưacótínhphóngxạcaohơn.Trongsuốtbốntriệunămgầnđây,bốnthờiđạiđượcphântáchhẳnnhaubởitínhcócựckhácnhau:Briunes(thuận)bắtđầutừ690nghìnnămtrướcvàtiếp tụcchođếnngàynay.Matuam (nghịch) - từ690nghìnnămđến2,43triệu năm trước, Gaus (thuận) - từ 2,43 đến 3,32 triệu năm và Hinbec(nghịch)-từ3,32đến4,45triệunămtrước.Trongmỗithờiđạiđềucónhữngtrường hợp thay đổi cực từ trong những thời đại ngắn - đó là cái gọi lànhữngsựkiệncócực(Cox,1969).TrongthờiđạiGauscóhaisựkiệnphâncáchnhau:Mammuta-từ3,06đến2,94triệunămtrướcvàCaena-từ2,9đến2,8 triệunăm trước.Nhiềudi cốthóa thạchnhất củahọngười (Ômô,Côbi-Fora,Macapansgat,Stecfôntêin,Hađavàv.v...)đãtìmđượcchínhvàothời kỳnày,lúcđóchiềuphâncựccủatrườngđiệntừthayđổitươngđốinhanh(từ3,06đến–2,8triệunămtrước)khôngíthơn4lần.Cácchuyêngiađãtínhđượcmứcgiatăngbứcxạiônhóatrongthờikỳcónhữngđảocựcđịatừchiếm60%,nghĩalàthậmchínếukểtừphôngphóngxạchungcủahànhtinhngàynaythìmỗilầnđảocực,tầnsốđộtbiếntrongtếbàophôicủahọngười ítnhấtcó thể tănggấpđôi.Khibứcxạđịaphươngtăngcao(tươngứngvớinhữngđộtbiếncỡlớn)thìsựkiệnđócóthểtạora

kếtquảđángkể.Giảthiếtrằngcườngđộtừtrườnggiảmsúttrongthờikỳđảocựckéodài5nghìnnăm.Trongbốn lầnđảo cựcở cuối thờiđạiGauskéodài 20nghìnnămthìtừtrườngcủaTráiĐấthoặcbịyếuđihoặcbằngkhông.Cònkhoảngthờigian20nghìnnăm-thờihạnđủđểcủngcốnhữngkếtquảđộtbiếnvàxuấthiệnnhữngbiếnđổiquantrọngtrongcơthểcácdạngngườisốngtrongnhữngđiềukiệnchiếuxạ liên tục,nghĩa làđủchosựhình thành loàimớithíchứngđượcvớisựsốngtrongnhữngđiềukiệnnhưvậy.

Hình24.Phôngbứcxạtựnhiên.

Trongthờigiangầnđâyđãxuấthiệnnhữngdẫnliệuchứngminhmứctăngbứcxạ trongnhững thờikỳxácđịnh.Vídụ, việcnghiên cứu sinhvậtnổi(Guxkôva, 1972) chứngminh rằngmức bức xạ iôn hóa trên hành tinh đãtăng rõ rệt theochukỳ.Giả thiết rằngchínhđiềuđó lànguyênnhân tuyệtchủngcủamộtsốloàivàlànguyênnhânxuấthiệnmộtsốloàimới,vínhưêgiptôpitec.Trongthựcnghiệmcũngxáclậpđượckhiliềulượngbứcxạlàliềugâychếtđốivớiđộngvậtbậccaothìsinhvậtnổilạitrởnênđẻnhiềuvàchỉkhi tăng liều lượngbứcxạ lên30nghìn lầnmới tiêudiệtđượcnósauhàngchụcngàyđêm.Sinhvậtnổicóthuộctínhhợpthụuranitừmôitrường.Trongthínghiệm,đếnngàyđêmthứtámbèotấmtíchtụđược47%urani(đãbiết trongmô của cá chứagấp 10 lần và trongxương cá chứa gấp 20 lầnuraninhiềuhơnsovớitrongnước).Trongmộtsốtrầmtíchcósinhvậtnổiđãpháthiệnđượcnồngđộuranicao (ThụyĐiển,hồMitrigân) tớimức lànhững trầm tích ấy có đặc tính của những mỏ quặng nghèo trong côngnghiệp.Đã theo dõi đượcmức tăngbức xạ gần 40 - 45 nghìn năm trước,nghĩa làvào thờigiannêanđectanbị tuyệtchủngvànhữngconngườikiểuhiệnđạixuấthiện.Nhữngýkiếnphảnđốiphátbiểurằngcácđảocựcđịatừtácđộngđồngđềulêntoànbộcácvậtthểsốngbởivìchúngphổbiếntoàncầu.Bứcxạvũtrụđượctăngcườngtrongnhữnglầnđảocực,cũngnhưbứcxạiônhóabấtkỳ,khitănglên3-10Rcóthểtănggấpđôisốlượngđộtbiếnởtấtcảcácđộngvật, virus và thực vật. Tuy nhiên, kết quả tăng gấp đôi ấy không chỉ phụthuộcvàoảnhhưởngcủavũtrụmàcònphụthuộcvàochỗtầnsốđộtbiếntrongquầnthểnàyhayquầnthểkháclàbaonhiêu.Vànếunókhôngđángkể,vídụởvượnngười(đãvàđangcưtrúởTâyPhivàchâuPhiXíchđạo)thìsựtănggấpđôitầnsốđộtbiếncũngkhôngtạorahiệuquảđángkể.Nếuquần thểchịuđựngnổicácyếu tốởTráiĐất (vídụ,sựphúnxuấtmacmaphóngxạ,sựlộrõnhữngquặngurani,sựtạothànhcáclòphảnứngtựnhiên

kiểuÔclô,vàv.v...)vàsốngsótđượcquathờiđạicósựtăngcaosốlượngđộtbiến,thìđólạilàviệckhác.Trongtrườnghợpnàysựtănggấpđôitạorahiệuquảđángkể.Cầnchúýrằngbảnthânsựbiếnđổitừtrườngcóthểđóngvaitrònhấtđịnhtrongtiếnhóa,đặcbiệttrongđiềukiệnmứcbứcxạiônhóatăngcao.Cácthínghiệmđãchứng tỏ sựyếuđi của từ trườnggây raphảnứngở tất cảcácthựcvậtvàđộngvật.Sốngtrongtừtrườngnhưvậychuộtbịrụnglông;hoạtđộngcủagan,thận,cơquansinhdục,bịhưhại,tỷlệchếttăngcao,sựsinhtrưởngchậmđi,vàv.v...Hơnnữa,téralàsựbiếnđổitừtínhtácđộngđếnphôi và cơ thể đang phát triển mạnh hơn so với tác động lên các cá thểtrưởngthành(Khôlôđôp,1973).Sựtrùnghợpvềthờigiansốngcủacácdạngngườihóathạchvớinhữngthờiđạivàsựkiệntừcụthểchophépgiảthiếtsựđảocựctrườngđịatừđãlàmtăngmạnhtầnsốđộtbiếnởngười.Cólẽ,khôngphảingẫunhiênmàngườicổxưanhất -Homoerectushabilis (ngườikhéo léođi thẳng)đãsốngvàokhoảngthờigiankhitrênTráiĐấtdấucủacáccựctừngượcvớihiệnnay.Dạngngườitiếptheo-pitêcantrôp-đãthaythếngười"khéoléo"vàothờiđiểmkhimà690nghìnnămtrướcđâyđãxảyrasựđảođịnhkỳcáccựctừ.Cácnhànghiêncứucổđịatừkhẳngđịnhtừthờiđiểmđóđãbắtđầuthờiđạiđịatừhiệnđại(thờiđạiBriunes).Gần110nghìnnămtrướcđâyđãxảyrasựthayđổicáccựctrongmộtkhoảngthờigianngắn(sựkiệnBleic).Vàothờigianđópitêcantrôpbịtuyệtchủnghoàntoànvànêanđectanxuấthiện-mộtdạngngườihoànthiệnhơn.Gần40-30nghìnnămtrướcđây,loàingườihiệnđại-Homosapiens,đãthaythếnêanđectan.Cũngvàokhoảngthờigianđóđãdiễnrasựthayđổicáccựctừ-gần42-40nghìnnămtrướcđây(Culicôva,Poxpêlôva,1979).Nhưvậycósựtrùnghợphiểnnhiênvềthờigianđảocựcvớithờigianbiếnđổicấutạothểchấtcủaconngười.Cólẽcóthểhìnhdungquátrìnhhìnhthànhconngườitheocáchgiảnlượcnhư thếnày :nhữngbiếnđổiquan trọng trongmôi trường tựnhiênởquêhươngđầutiêncủaconngười-núilửahoạtđộngmạnhmẻcùngvớiphúnxuấtmacmaphóngxạ,mứcđộđộngđấtgiatăng,lụcđịachâuPhitrồilên,cácđứtgãyđượchìnhthành,nhữngthânquặnguranilộra,cáclòphảnứngtựnhiênxuấthiện,vàv.v...-đãtạoraởĐôngvàNamPhi,mộtvùngcóbứcxạtăngcao.Sựhoàntấttoànbộnhữngquátrìnhấybởimộtloạtnhữngđảocựcđịa từkế tiếpnhaumànhữngđảocựcnày làmtăngphôngbứcxạ iônhóatrênhànhtinhvàlàmyếutừtrườngcủaTráiĐất,đãdẫnđếnchỗtăngcườngđộtngộtquá trìnhđộtbiếnởhọngườicư trúởĐôngvàNamPhi.Trongsuốthàngchụcnghìnnăm,sựtácđộngliêntụccủatấtcảcácyếutố

kể trênđãdẫnđếnchỗ làmxuấthiệnnhữngdạngkiểumới (những tổ tiêncủaconngười).Tổtiêncủaconngườiđãbiếnđổidokếtquảđộtbiếnvàmấtkhảnăngtồn tạinếuchỉnhờcậyvàonhữngphươngtiện tựnhiênvàbuộcphảichuyểnsangsửdụngcóhệthốngcáccôngcụvàchếtạocôngcụ.Sựgiảmnhỏrăng,mặt,sựyếuđicủacáccơbắp(tínhthanhmảnh),sựđithẳng-toànbộnhữngsựkiệnđókhẳngđịnhvàcốđịnhlạinhữngkếtquảbiếnđổicácđặctínhdi truyềncủahọngườidướitácđộngcủanhữngđộtbiếnlớn.Tổtiênbịđộtbiếncủaconngườichỉcómộtconđườngduynhấtđểbảotồnloàicủamìnhkhỏibịdiệtvong-hoạtđộngxãhội-laođộng.___[1]Sinhhọcnhậtxạ:nhậtxạ-từthuậtngữHelios-chữHylạp,cónghĩalàMặtTrời.Trongcácthuậtngữghép,HelioscòncónghĩalàcáctiasángMặtTrời.TrongthuậtngữnàyHelios-Biologos,chúngtôi tạmdịchlàsinhhọcnhậtxạ.ND.

ĐIỀUKIỆNCHỦYẾU"Vàomộtbuổisángbìnhyên,mộtnhómhắctinhtinhgồmcómộtconmẹvớicongáivàmộtconcáitrưởngthànhtiêukhiểnthờigianbêntổmốivàtìmkiếmnhữngconmốingonlành.Nhưngchỉcómỗiconmẹlàtìmthấylỗtổ chứa đầymối, những con còn lại không gặpmay, chúng hì hục chungquanhtổmốiđểtìmkiếmmối,nhưngphầnlớnlàkhôngcókếtquả.Vàbỗngnhiên con hắc tinh tinh bé nhất - Hôblin - tìm thấy lỗ tổ có đầymốimànhữngcontrưởngthànhkhôngnhậnra.Nóbắtđầunhanhchóngđàorộngtổra, nhưngở đâyHihi -một con cái trưởng thành đã chú ý đếnHôblin vànhữngvậtmàHôblin tìmđược.Hihi nhanh chóngvà khéo léo giơ tay cùHôblin.Vuimừngvìđượcconcáitrưởngthànhchúý,Hôblinbắtđầucườikhì khì rồi trườn đến vớiHihi và rủ nó tiếp tục trò chơi. Hihi cùHôblinmạnhhơnvàchơivớinóchođếnkhidohamthích,Hôblinhoàntoànquênđứttổmối.Lúcấy,chỉkhoảnhkhắcsaukhingừngtròchơi,HihinhẹnhàngbướcquaHôblinvàđoạtlấykhoảnhđấtcủaHôblincạnhtổmối".Mộtsốtácgiảnướcngoàicóýchứngminhrằngdườngnhưnhữngsựkiệntươngtựnhưvậysẽbácbỏvaitròcủalaođộngtrongnguồngốcconngười.Những thínghiệm tinhxảocũngđãđược tiếnhành.Vídụ,A.Koclan (A.Kortland,1965)đãđểởtrongrừngmộtconbáonhồirơmvàlậptứcnhữngconhắctinhtinhđãồạttấncôngcon"thúănthịt"bằnggậygộc.Thậmchí,một trong số các nhà nghiên cứu còn lấy đầu đề cho bài báo củamình –"Conngười-kẻchếtạoôngcụ,đãgặpđốithủ"(Grew,1976).Đôikhitrênsáchbáocónhữngýkiếnphátbiểu rằngnhữngcôngcụbằngđáđầu tiênkhôngphảidoconngườilàmramàlàdovượn,vàvìvậytoànbộ2,5triệunămlịchsửcủaxãhộisơkhai-đólàlịchsửcủavượnchứkhôngphảicủaloàingười.Dườngnhưlịchsửcủaloàingườichỉbắtđầutừconngườihiệnđại-40nghìnnămtrướcđây.Vàmặcdùtừđoạnvăntrìnhbàytrên,thấyrõràng điều đó không phải là như vậy và lịch sử của loài người đã bắt đầukhôngíthơn2,6triệunămtrướcđây,mộtlầnnữachúngtadừnglạiởcâuhỏi :conngười làgì? Ngayvào thếkỷXVIII,B.Franklinđãđịnhnghĩaconngười:"độngvậtlàmracôngcụ".Chođếntrướcnăm1960,tấtcảcácnhàkhoahọcđãnghĩnhưthế.Năm1914,V.Kele,vàsauđólàR.Ier,N.N.Lađưghina-Kotxvànhữngngườikhácpháthiệnrahắctinhtinhbiếtsửdụngcôngcụ.Nhưngngườitachorằngvượncókhảnănglàmđượcviệcđóchỉtrongđiềukiện thí nghiệmkhi được tập luyện thíchhợp.Nhưngvàonăm1960,Ð.Huđônpháthiệnđượchắctinhtinh"làmra"côngcụcảtrongđiềukiệntựnhiên.Hóaralàvượnbiếtsănbắtvàănthịt.Nhữngngườichốnglạihọc thuyếtcủaF.Ănghenđãviệndẫnđiềuđóvàbắtđầukhắngđịnhrằng

khôngphảiconngườimàlàvượnđãlàmracôngcụbằngđátrongthờiđạiđồ đá cũ và dường như người "khéo léo", người đi thẳng, và thậm chí cảnêanđectan tuyệtnhiênkhôngphải lànhữngconngườimà lànhữngđộngvật -nhữngconvượn.Vàkhôngphải là laođộngmàngônngữvà lửađãđóngvaitròchủyếutrongquátrìnhhìnhthànhconngười.Vậyloàingườisơkhaicócáigìkhácvớithếgiớiđộngvật?"Chắcchắnlàhàngtrămnghìnnămđãtrôiqua,-tronglịchsửTráiĐất,điềuđókhôngcóýnghĩagìlớnsovớimộtgiâytrongđờisốngcủaconngười,-trướckhitừmộtđànvượnleotrèotrêncây,xuấthiệnnênxãhộiloàingười.Nhưngdùsaothìcuốicùngxãhộiấyđãxuấthiện.Vàmộtlầnnữachúngtalạiđitìmdấuhiệuđặctrưngcủaxãhộiloàingườiphânbiệtxãhộiđóvớiđànvượn?Ởlaođộng...Laođộngbắtđầutừsựchếtạocôngcụ...Bàntaythậmchícủangườimanrợsơkhainhấtcũngcókhảnăngthựchiệnhàngtrămthaotácmàkhôngcóconvượnnàothựchiệnnổi.Khôngcómộtbàntayvượnnào,vàomộtlúcnàođó,đãchếtạoramặcdùlàmộtcondaođáthôkệchnhất"[1].

Hình25.Laođộngcủangườisơkhai.

Nhưvậy,theoF.Ănghen,lịchsửloàingườibắtđầutừthờiđiểmxuấthiệnnhữngcôngcụbằngđá.Điềulýthúlàcácnhàkhảocổởcácnướckhácnhaucũngđitớiýkiếnchínhxácnhưthế.MặcdùởphươngTâyngườitakhôngthíchviệndẫnnhữngcôngtrìnhcủaF.Ănghen,thếnhưngtấtcảcácchuyêngianghiêncứuthờiđạiđồđáđềuxácđịnhranhgiớiglữangườivàvượnhầunhưcũnggiốngnhưF.Ănghenđãxácđịnh.Lôgic củanhữngnghiên cứukhoahọcvànhữngthựctếkhoahọcđãdẫndắtcácnhàkhảocổhọcnướcngoàiđếnđiềuđó.Cònvềnhữngngườitheochủnghĩahoàinghịvànhữngngườichốnglạithìtrong số họ không có các chuyên gia, không có các nhà khảo cổ học.Cảnhững người bị bó hẹp lịch sử loài người trong vòng 30 - 40 nghìn nămtrướcđây,cảnhữngngườichỉkéodàilịchsửđóđến500-800nghìnnăm,họđềukhôngchuyênvềthờiđạiđồđá,khôngnghiêncứunhữngcôngcụcổxưanhấtcủaconngười.Cònvềcácnhàkhảocổchuyêngianghiêncứuthờiđạiđồđáthìkhôngcóaitrongsốhọlầmlẫnmảnhđávỡtựnhiênmàconvượnsửdụngvớicôngcụdoconngườisơkhaichếtạora.Convượnkhôngcầncósựnỗlựcđángkểnàođểtìmkiếmthứcănvàhơnnữalàđểchếtạocôngcụ.Vấnđềnàykhôngphảilàthiếtyếuđốivớichúng.Chúngcónhữngchiếcrăngnanhsắcnhọn,nhữngbàntay,bànchânmạnhmẽ,vàđiềuđóđãhoàn toànđủ.Vàmặcdùvượnbiết làm tất cả tựanhư theo"cáchngười",nhưng"khôngmuốn"làmmộtcáchhệthốngnhưhoạtđộngcócôngcụcủa

conngười.Ngaytừbuổiđầutồntạicủamình,conngườikhôngthểsốngsótmàkhôngcócôngcụ.Dođộtbiến,nhữngchiếcrăngnanhnhọnsắcvàthểlựclớnđãmấtđi, thayvàođólàbướcđithẳngvàbộnãolớn.Tổtiênconngườikhôngtránhkhỏibịdiệtchủngnếunhưkhôngcótríthôngminhlớnhơnsovớitổtiên,vànếukhôngnhậnrarằngcôngcụmàtổtiênvànhữngbàconcủatổtiênmình-nhữngconvượn,đãsửdụngmộtcáchngẫunhiên,cóthểthaythếtoànbộnhữnggìđãbịmấtđi.ChonêncầnlàmsángtỏthêmđịnhnghĩacủaB.Franklin:"Conngườisơkhai-mộtloàilinhtrưởngbiếtchếtạovàsửdụngmộtcáchhệthốngcôngcụbằngđá".Sựgiảithíchthêmnàyđãgiúpđỡtốtchođịnhnghĩavềranhgiớigiữangườivàvượn.Dùsaođichăngnữa,convượncũngthôngthạovàkhéoléotrongsănbắthoặctìmđượcthứcănngontrongcáctổmối,nhưngchúngchưabaogiờchếtạoracôngcụbằngđá.NhậnxétcủaF.Ănghen:"khôngcómộtbàntayvượnnào,vàomộtlúcnàođóđãchếtạoradùlàmộtcondaođáthôkệchnhất",-rấtquantrọng.Vềthựcchất,chỉcónhữngcôngcụbằngđámớicóthểtrởthànhvậtthaythếđángtincậynhữngtínhchấtthểlựcđãbịmấtđiởtổtiênconngười.Nhữngchiếcgậygỗvàcànhcâychắcgìđãcóthểcạnhtranhđược.Thứnhất,vìrằngcâymọckhôngphảiởkhắpmọinơi,cònđáthìphongphú,ngổnngangkhắpnơi.Thứhai,khôngthểdùngmộtcànhcâynàomàgiếtnổivoi hoặc voimamút (vào buổi rạng đông trong lịch sử củamình, nhữngngườisănbắtsơkhaiđãsănbắtchínhnhữngđộngvậtấy).Hẳnthế,nếugiếtđượcthìdavoihoặcdavoimamútdàytới6-7cm,dùngcànhcâykhôngthểđâmthủng,còndùngtaycũngkhôngthểxéráchđược.Tấtnhiên,nếuconngườicũngcónhữngchiếcrăngnanhnhưởvượnthìconngườicóthểtìmcáchxéráchđượcbộda,nhưngrăngngườilạinhỏbévàkhôngnhọnsắc.Cònđểkiếmđượcmộtcáigậycótầmcỡthìphảidùngmộtcáigìđóđểcắtnórakhỏicáicây,nhưngđiềuđóquảkhôngđơngiảnnếukhôngcósứckhỏecủagôrila(vànếukhôngcómộtcáigìđóđểcắtchặt).Côngcụcắt-đóchínhlàcáiđầutiênmàconngườicầnđếnđểlàmvậtthaythếchonhữngđặctínhtựnhiênđãbịmấtđidođộtbiến.Chỉcóđámớitạorađượccôngcụnhưvậy.Chếtạocôngcụcắtbằngđálàmụcđíchchủyếucủaconngườiởbuổirạngđôngtronglịchsửcủamình.Ngườitađãtìmthấynhữngcôngcụnhưvậyởnhữngchỗkhaiquậtgầnlántrạicổxưanhấtcủaconngười.Chínhnhữngcôngcụấyđãchophépphânbiệtđượcnhữngdichỉcủangườisơkhaivớinhữngchỗ tìm thấyhàicốtnhữngbàconvà tổ tiêncủaconngười.Dĩnhiên,conngườikhônglậptứcpháthiệnracôngcụbằngđácóthểthaythếchomìnhnhữngchiếcrăngnanhnhọnsắtvàthểlựclớn.F.Ănghenviết:

"Trướckhihònđáđầutiên,nhờbàntayngười,biếnthànhcondao,cólẽnóphảitrảiquamộtthờikỳdàimàkhisosánhvớithờikỳđóthìthờikỳlịchsửmàchúngtađãbiếtlàkhôngđángkể"[2].Thờikỳđóđãtrôiquacólẽlà1,5-2(cũngcóthểhơnnữa)triệunăm.Thờikỳđótáchbiệtthờigianxuấthiệnôstralôpitecvớithờigianxuấthiệnngười"khéoléo".Nhưvậy,nhữngcôngcụbằngđá-đókhôngchỉlàdấuhiệuquantrọngnhấtcủaconngườivàsựkhácbiệtgiữangườivớivượnmàcònlàphươngtiệnduynhấtcókhảnăngbảođảmchoconngườisốngsót,cứuloàingườikhỏibịtuyệtchủng.Nhữngcôngcụđầutiênlàmchochúngtakinhngạcbởikíchthướcnhỏbécủachúngvàbởichúngđượclàmratừđá.Lầnđầutiênkhibạnthấynhữngcông cụ bằng đá thật sự, chúng sẽ làm bạn sửng sốt bởi tính chất "bìnhthường"củachúng.Thựcra,đóchỉgiảnđơnlàmộthònđá,nhưngđãđượcchếbiến.Làmthếnàođểphânbiệtđượcmộthònđáđãđượcconngườiđẽovớimộtmảnhđávỡchưađượcchếbiến?Khôngphảitấtcảcácloạiđácứngđềugiữnguyênđượcnhữngdấuvếtđẻođá.Vídụ,côngcụbằngquaczit,granit,đôikhirấtdễnhầmlẫnvớinhữngmảnhvỡtựnhiên.Nhưngnhữnghònđáấyđượcconngườibắtđầusửdụngvàotậncuốithờiđạiđồđá-vàothờiđạiđồđámới,vàđúngtheolệthường,conngườidùngchúngkhitrongtaykhôngcónhữngloạiđá"cơbản","chủyếu",-silicvàngọcbích.Chínhsilicvàngọcbíchlànguyênliệuchủyếu-là"kimloại"củathờicổxưa.Tínhvạnnăngcủasilicvàsựphổbiếnrộngrãi,khảnăngcóthểtước(tách)đượcrathànhnhữngphiếntướcsắc,cócạnhcắtđượcnhữngvậtcóđộcứngcaocủanóđãlàmchonótrởthànhnguyênliệukhôngthểthaythếđượcđểchếtạocôngcụ.Silicvànhữngloạiđágầnvớichúngcóđặctính"phồnglên"khivađập.Từđiểmvađập-chỗgồbịvađập,nhữngsóngđộcđáophântỏaratheobềmặtbịđậpcủađá.Bềmặtsẽcónhữngphiếnnhôlênsongsongvớinhaunhưởvỏsòhến(cácnhàđịachấthọcgọinhữngdấuvếtnhưvậylàthớvỏsò).Chỗgồbịvađậpvàcácsóngvẫnđượcbảotồnởmảnhtước,còndấuvết(bảnâm–nêgatip)-ởtrênhạchđá(nucleus)màtừđómảnhtướcđãtáchra.Căncứvàodấuvếtnày,cácnhàkhảocổphânbiệtnhữngmảnhđádoconngườiđậpvỡvànhữngmảnhđátựnhiên.Donghiêncứucácdấuvếtởnhữngcôngcụbằngđánênđãxácđịnhđượcrằngconngườidùngnhữngmảnhtướcnhọnsắcđểcắtdavàthịtđộngvật.Thườngnhữngngườiđisăngiếtnhữngconvậtcỡlớn,rạchdacủanónhưng

khôngthểlộtdađượcvìdarấtdày.Khómàphathịtnguyênconthànhcácphầnnhỏ.Lúcđóngườitachuyểnđếnởgầnchỗconvậtbịgiếtvàsốngởđócho đến khi ăn hết hoàn toàn con vật. Trong những trường hợp như vậy,nhữngmảnhvỡ từhạchđá (mảnh tước)cỡ lớnbịgãycónhữngcạnhsắc,"luôn tiện" có thể được dùng làm công cụ tạm thời. Người ta đã vứt bỏnhữngcôngcụấysaukhidùngmộtlần.Ôstralôpitecvàpitêcantrôpđãtướcvàđậpcáchạchđá.Khiấy,nhữngmảnhvỡnhọnsắcvànhữngmảnh tước thuđượccóhìnhdạngngẫunhiênđượcdùnglàmdao.Nhữnghạchđá(nucleus)thôcónhữngcạnhsắccònlạisaukhiđậpvỡđácũngđượcdùngnhưcôngcụchặt.Nhữngcôngcụđầutiênấy-chỉđơngiảnlànhữnghònđácuộimàmộtđầuđãđượcđẽođi.Chínhnhữngmảnhđácuộithôsơvànhọnsắcấyđãđượctìmthấygầncácdicốtngười"khéoléo"ởÔnđuvaivàởdichỉCôbi-Fora.Hơn20năm,M.Likiđãnghiêncứunhữngcôngcụvànhữngmảnhbỏđikhi"sảnxuất"chúngởÔnđuvai.BàđãxácdinhđượccóhaitậptụcchếbiếnđáđãtồntạiởÔnđuvai.Tậptụcthứnhất-tậptụcÔnđuvaicổxưavànguyênthủyhơn,-đượcđặctrưngbởicáigọilà"côngcụđácuộinhỏ",mặcdùM.Liki thíchgọichúng là sôpơ (chopper, tiếngAnh -chop làcắt,chặt,đục).Nhiều sôpơ tìmđượcởÔnđuvai, vềkích thướcchỉ lớnhơnquả trứnggà,cũngcónhữngsôpơcóđườngkính7,5-10cm.Sôpơ Ônđuvai - về thực chất đó là công cụ đầu tiên. Về hình dạng, nóthườnglàmộthònđácuội.Thôngthườnghơncả,đólànhữnghònđácứnghạtnhỏhoặclàkhoángvậttựanhưthạchanh,silichoặcđásừng.CácsôpơÔnđuvailànhữngmảnhdungnhamdonhữngnúilửagầnđóphunravàđãđôngrắnlại.Nhưvậy,nguyênliệudùngchosôpơÔnđuvailànhữnghònđáhìnhtrònhayhìnhquảlê(đácuội)cókíchthướcthuậntiệnđểcầmtrongtay.Đểchếtạocôngcụ,nhữngngườithợđầutiênđãdùnghếtsứcmìnhđậpnhữngđácuộiấyvàonhữngtảngđálớn,hoặcsaukhiđặtnólêntrênmộthònđácũnglớnnhưvậyrồidùnghònđákhácđậplênnóvàđậprađượcmộtmẩuđákhátốt.Đậpmộtcáinữa-mảnhthứhaibắnra.Côngcụcóméphẹphìnhrăngcưa.Nếugặpmaythìmépấyđủnhọnsắcđểcắtthịt,cắtnhữngkhớpxươngvàsụn,nạoda,gọtnhọnđầugậy.Cónhữngsôpơlớnvànhỏ.Cảnhữngmảnhđábịgãykhichếtạocũngđượcdùnglàmcôngcụ.Chúngcũngsắcnhọnvàdùngđểcắtvànạo.

ĐãtìmthấynhữngcôngcụthuộctậptụcÔnđuvaiởLớpI(Ônđuvai)vàtiếptụcgặpởlớptiếpsau(II)ởdạnghoànthiệnhơnmộtchút.Nhưngngoàira,lớpIIcòncódấuvếtcủamộttậptụcchếbiếncôngcụpháttriểnhơn-tậptụcAsen.KiểuđặctrưngcủacôngcụvănhóaAsenlàcáiđượcgọilàrìutay(haimặt)-mộtloạirìumàmépcắtcủanóđượcđẽocẩnthậntừhaiphía,vìthếcôngcụnàythẳnghơnvànhọnhơnsôpơÔnđuvainguyênthuỷ.Ngoàira,côngcụAsencònđượctusửahoặclàmphẳngtừmọiphíasaochonócókích thước,hìnhdạngvà trọng lượngcần thiết.Rìu tay -côngcụchủyếucủathờiđạiđồđácũdưới,đượcchếtạonhưthếđấy.DụngcụbằngđáởÔnđuvaikháđadạng.TrongcácLớpIvàIIM.Likiđãpháthiệnra18kiểucôngcụ.Ởđócũngđãtìmthấynhữngquảcầuđáhìnhtròn (hình phỏng cầu), cả những chiếc nạo, nhữngmũi khắc, những chiếcdùi,nhữnghònđádùng làmđe,vàcảnhữnghònghè.Ngoài ra, cònpháthiệnđượcmộtsốlớnnhữngvậtthải-nhữngphiếntước,nhữngmảnhđábé,tấtnhiênlàchúngđượctíchtụlạiởnơimàcôngcụđượcchếtạotrongmộtthờigiandài.Vàcuốicùnglàmanupo[3]-nhữnghònđákhôngcódấuvếtchếbiến,nhưngchúngđượcđemđếntừnơinàođó,chứngminhchođiềuđólànhững"loạiđá"nhưthếkhôngcóởđịaphươngấy.CácnghiêncứuđãchứngtỏrằngởtấtcảcácdichỉÔnđuvai,côngcụchủyếulàsôpơ.Rấtthườnggặpnhữngsôpơhìnhphỏngcầu.Nhữnghạchđáấydùngđểlàmgì?TheoýkiếncủaM.Liki,chúngcóthểđượcdùngđểlàmnhữngdâynémđá(haihoặcmộtsốhònđáđượcbọcbằngdarồibuộcvàomộtdâydahoặcsợidâythường).Ngườitanớilỏngdâycaohơnđầungườirồinémvàođộngvậtđangchạyhoặcnhữngconchimlớn.Nhờdâynémđácóchiềudàigầnmộtmétđượccuộnlạinêndễdàngnémtrúngđíchhơnlàdùngmột hònđá.Ngoài ra, khi ném trượt thì dễ dàng tìmđượcnó và sửdụnglại.ỞbờphíađônghồRuđônfơthuộckhuvựcCôbi-Fora,R.Likiđãtìmthấy"khuvựcở".Ởđây cũng tìm thấy chính những công cụ nhưởÔnđuvai -sôpơvànhữngmảnhtước,nhưnglâuđờihơncôngcụởÔnđuvaiítnhấtlà750nghìnnăm.CólẽnhữnghiệnvậtmàM.LikipháthiệnđượcởÔnđuvai-những"tầngcưtrú"hoặclànhững"khuvựcở"màchínhxáchơn,đólànhữngdichỉ,đãlàmchochúngtasửngsốthơncả.Đấylànhữngnơimàconngườiđãdừngchânlại trongmột thờigiandài.Khuvựcở lànhữngnơiở(tuổicủanhữngnơinày gần 2 triệu năm) và có thể nhận ra được theo những tích tụ lớn củanhữnghóathạch,nhữngcôngcụbằngđá,nhữngmảnhvỡ,ởmộtkhuvực

khônglớnvàrấtmỏngcỡvàixentimet,đượcgọilà"tầngvănhóa".Vàomộtthờigiannàođó,tấtcảnhữngvậtdongườivứtđihoặcđánhmấtđi,lúcđầunằmtrênmặtđất.Dầndần,bụi,cỏ,bùn,donướctrànngậpđưađếnphủlênnhữngditíchcủadichỉ.Khidọnsạch"tầngcưtrú",xuấthiệncảmgiácnhưthếnày,dườngnhưkhibạnđixuốngtầngnhàdướimặtđất,nơicónhữngdụngcụhangỉđãphủbụimộtcáchyên tĩnh,nhữngđốngkhungcửamùađông,mấyhànglọtrêngiá,mộtchồngtạpchíchuyệnphiêulưucũkỹ,mộtcáimáycắtcỏvàmộtcáiquạtbànbịgãy.Vàkhixemxéttấtcảnhữngđồvậtấy,cóthểbiếtđượcnhiềuđiềucặnkẽvềcuộcsốngcủanhữngchủnhâncủachúng.Hình26.Địađiểmphânbốcưtrúcủangườigần500nghìnnămtrướcđây.

Vậyngười"khéoléo"đãđểlạicáigìtrong"nhàhầm"củamình?Vídụ,rấtnhiều đầu cá và xương cá sấu cùng với cư chỉ thảo hóa thạch (Cyperuspapyrus).Từđóthấyrằngítnhấtlàởmộtđịađiểm,người"khéoléo"đãcưtrúcạnhmộtthủyvựcvàđãkiếmthứcănởthủyvựcấy.Ởnhữngchỗkhácpháthiệnđượcxươngcủachimhồnghạc(Phoenicopterusruber),nhưvậy,thủyvựcđó làmột cáihồ,hơnnữacũnggiốngnhưnhiềuhồởĐôngPhihiệnnay, cái hồ ấynhỏvànước có tínhkiếmnhẹ.Bởivì chỉởđiềukiệntươngtựnhưvậy,nhữngđộngvậtnhỏbésốngdướinướcmớicóthểtồntạiđược,vàchúnglàthứcăncủachimhồnghạc.Trênmột quãngdài 20 kilômet ở hẻmnúiÔnđuvai, trong số 70 địa điểmpháthiệnđượccáchóa thạchvàcôngcụ, thìcó10địađiểmlàcácdichỉ.Nhữngditíchvănhóacủamộttrongsốnhữngdichỉấyđượcsắpxếprấtđộcđáo.Trênmộtkhoảnhđấthìnhchữnhật (5x1m) tập trungrấtnhiềuphiếntướcvànhữngmảnhvỡbịgãykhichếtạocôngcụ;chúngnằmlẫnlộnvớimột số lớn nhữngmảnh xương nhỏ đã bị đập nát của các động vật khácnhau.Mảnhđấthìnhchữnhậtấyđượcbaobọcbằngmộtdảiđấtcóchiềurộnggần1m,trêndảiđấtnàyhầunhưkhôngcómộtditíchvănhóanàocả.Nhưngởphíabênngoàidảiđấtthìnhữngditíchấylạikháphongphú.Cóthểgiảithíchhiệntượnglạlùngấynhưthếnào?Gầnvớisựthậthơncảlàgiảthuyếtsauđây:phíabêntronghìnhchữnhậtbịxả rácchính là "nơiở"vàđượcbaobọcbằngmộtbức tườngvây (dảiđấtkhôngtìmthấyditích),nhờbứctườngvâynàybảovệ,ngườitayêntĩnhchếtạocôngcụvàănuống,cònrácrưỡihoặclàvứttạichỗ,hoặclàvứtrangoàibứctườngvây.Ởmộtđịađiểmkhácđãpháthiệnramộtvòngtrònxếpbằngđá,đườngkính

gần4,5m.Ởdichỉnàyrấtítcácloạiđákhác.Vòngtrònấygồmmấytrămhònđávàđãđượcngườinàođósắpxếpcẩnthận.Ngoàira,ngườinàođóđãchúýxếpnhữngđốngđácaonhôlên,mỗiđốngđácáchnhau0.5-1métchungquanhvòngtròn.Tấtcảnhữngcôngtrìnhxâydựngấygiốngnhưnơitrúẩnmàhiệnnayvẫnđượcbộ lạcÔcômbambiởmiền tâynamchâuPhixây dựng. (Ôcômbambi dùng đá xếp thànhmột vòng tròn thấp, có nhữngđốngđácáchnhaumộtkhoảngcáchnhấtđịnhnhôlêncaohơn,đểdùnglàmnhững trụ chống nhô cao hoặc như những cáimấu, trên đó người ta treonhữngbộdahoặcnhữngbócỏđểtránhgió).Chungquanhvòngtrònấyđãtìm thấy di tích hóa thạch của hươu cao cổ, sơn dương, đênôteria (voi đãtuyệtchủng).ỞhẻmvựcÔnđuvaicòntìmthấyhaichỗ"phathịt".Ởmộtchỗđãpháthiện rabộxươngvoi, cònởchỗ thứhai -bộxươngđênôteria.Vìnhữngđộngvậtấynặngtớimấytấn(rõrànglàkhôngthểnóiđếnchuyệnlôikéochúngđiđâucả),chỉcócáchlàkéođếnởchungquanhconmồi,chặtnórathànhnhữngmiếngnhỏmàănchođếnkhikhôngcònlạigìcả,ngoàibộxương.Khixétđoáncácditíchởnhữngchỗ"phathịt"thìthấyrằngsựviệcđóđãxảyranhưvậy.Ởhaichỗđóhầunhưđềucóhaibộxươngnguyênvẹncủađộngvậtkhổnglồ,cònxươngthìbịvứtlungtung,rõrànglàchúngbịcắtrờira.Vàxenlẫnvớichúnglànhữngsôpơbịquăngnémvànhữngcôngcụbằngđákhácmànhờchúngngườitađãlàmđượcviệcđó.Nhữngdichỉcủangười"khéoléo"cónhiềuxươngsơndương,hơnnữa,sọsơndươngbịđụcthủngchínhởchỗmỏngnhất-ởphầntrán.Ởmộtsốdichỉcónhiềumairùacỡlớn,ởmộtsốdichỉkháclạichứađầyvỏốc.Đãtìmđượcsọhươucaocổ,mặcdùkhôngpháthiệnđượcxươngcủanó-rõrànglàngườitađãlôicáiđầulạiđâyđểăn"ởnhà".Muộnhơn(vàothờikỳmàLớp II đã lắng đọng ở Ônđuvai), mồi săn chủ yếu là ngựa và ngựa vằn(Hyppotigris).Nóicáchkhác,khíhậuđãtrởnênkhôhạnvàđiềuđótạorakhảnăngmởrộngnhữngcảnhquanthảonguyên.Ngoàira,vàothờigianấyđãgặpnhữngcôngcụnạovớisốlượnglớnrõrệt,điềuđóchứngminhlàcónhữngdựđịnhđầutiênvềchếbiếncácbộlôngvàda.ĐiềulýthúlànhữngcôngcụcổxưanhấttìmđượcởngoàilãnhthổchâuPhilạirấtgiốngvớinhữngcôngcụÔnđuvai.Vídụ,nhàkhảocổhọcLiênXôV.A.Ranôp(Đôđônôp,Penkôp,Ranôp,1980)đãpháthiệnvànghiêncứudichỉKara-Tau IởTrungÁ (LiênXô).Nhữngcôngcụbằngđánằm trongtầnghoàng thổởđộ sâu64m lànhững sôpơvàcôngcụnạobằngnhữngmảnh sỏi vỡ nhọn sắc. Tuổi của di chỉ - 210-194 nghìn năm.Năm 1980,cũngchínhRanôppháthiệnradichỉcótuổi600-700nghìnnăm.Trướcđây,viện sĩ A. P. Oklađnhikôp (1968) tìm thấy những công cụ bằng sỏi nhỏtươngtựnhưvậyởdichỉUlalinkathuộcvùngNúiAntai.Cácnhàkhảocổ

họcAdecbaigianđãpháthiệnđượcmộtdichỉcũngcổxưanhưvậyởhangAzưkhthuộcCapcadơ(LiênXô).NhữngchiếcrìutayAsencònphổbiếnrộngrãihơnnữa.Làmsaomàphânbiệtđượcnhữngchiếc rìu tay tìmđượcởcácnướckhácnhau, thậmchíởnhữnglụcđịakhácnhau,màvềthựcchấtchúngrấtgiốngnhau:tấtcảchúngđềuđốixứng,cóhìnhngọngiáohoặcnhưngườitacònnóilàcódạnghạnhnhân,vàkhálớn(chiềudàitừ10đến20cm,nặngtừ0,5đến1kg).Đểlàmtăngđộcứng,nhữngmépsắccủachúngđượctusửabằngnhữngnhátđậpnhẹ.Sựtusửanhưvậyđượcgọilàsửachữa.Mépcắt-lưỡirìucóhìnhsóngnhưlưỡicưahơibịvặnra,mũinhọnhẹplại.Mũinhọnhìnhlưỡicưanhưvậydễcắthơnlàmũinhọnphẳngvàthẳng.Dùngcôngcụrấtgiốngvớirìu.___[1]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập20,trang487,490-491.[2]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập20,trang487.[3]Manupo-đádựtrữlàmnguyênliệuđểchếtạocôngcụ.ND.

TỔTIÊNĐẾNVỚICHÚNGTATổtiênđếnvớichúngta,đếnlãnhthổLiênXôvàokhinào?Dosựtrùnghợpkỳlạcủacáctìnhhuống,nhữngconvượnsốngởĐôngPhiđãsinhrachínhcáithểđộtbiếnấy-đãsinhratổtiêncủachúngta.Sựkiệnnàyxảyraởchỗnàođógiữa5và3 triệunămtrước.Thếnhưngđãgầnmột triệunămnay,dấuvếtcủathểđộtbiếnấythấycótrênmộtlãnhthổrộnglớn.Khiđượcbảođảmbằngnhữngcôngcụbằngđá,nhọnsắc,bềnchắc-chúngthaythếchothểlựckhỏevànhữngchiếcrăngnanhlớnmàdokếtquảđộtbiếnbịmấtđi (bốmẹcủaconngườiđãsửdụngchúngkhicư trúởĐôngPhi),conngườibắtđầukhởihànhsangnhữnglụcđịakhác.Đươngnhiênlúcđầu,conngườiphảiđếnchâuÁ.ChâuÁgầnchâuPhihơncả. Từ Afa có thể với tay đến châu Á. Tất cả chỉ có khoảng 3 - 4 trămkilômet.Ở châuÁ, nhữngdi chỉ của người đã xuất hiện khoảng1,5 triệunămtrước(MôngiôkêtôởGiava,LantianởTrungQuốc).ỞchâuÂu,dichỉcủaconngườixuấthiệnvàokhoảngthờigiangần1triệunămtrước(Sanđan,PêtralônởHyLạp).ThếnhữngngườiđầutiênxâmnhậplãnhthổLiênXôvàokhinào?Đểtrảlờicâuhỏiđó,nhiềunămnaychúngtôiđã tìmkiếmnhữngdichỉcổxưanhất,cổxưahơncả.Nhữngcuộc tìmkiếmđókhôngđơngiản,đôikhi lànhữngbikịch,vàđôi lần lạihàihướcnữa.VàđấylàvídụvềmộttrongnhữngdichỉđầutiênđãđượcpháthiệnrasaotrênsườnphíađôngởNamUran.Ngaysauchiếntranh,trênnhữngbồnhoatươithắmởnhàandưỡngbênhồElôvoenhững"mũi tênsét"bíẩnbỗngxuấthiệnmộtcáchkínđáo.Đó lànhữngvậtcóđầunhọnđượcchếtạokhéoléobằngngọcbíchvàsilic,giốngnhưnhữngmũitên,mũigiáobằngkimloại.Đôikhicòntìmthấynhữngvậtđượcmàisắc,cómàulụcnhạt,đượclàmnhẵncẩnthận;chúnggiốngnhữngchiếcrìumộtcáchkỳlạ,chỉkhôngcóđầurìuvàlỗtracán.Đã từ lâu trongnhândân, người tagọinhữngđồvật nhưvậy là "mũi tênsét".Ngườitanóirằngchúngxuấthiệnởnhữngnơicósétđánhxuốngđất.Ngườitachorằngnhữngmũitênsétnhưthếchữađượcbệnh.Cácthầylangvườn, thầymođặtnhữngmũi tênấyvàochỗnằmcủangườiốm,người tasắclấynướcởnhữngmũitênnhưvậyđểuống.Cáchđâychưalâu,ngườitacòntreonhữngchiếcrìuđágầnchỗngườibệnh.

Ví dụ, ở thế kỷXVII,một giáo chủ thườngxuyênmang trong ngườimộtchiếcrìuđánhưvậy-đólàquàtặngcủahoàngđếThổNhĩKỳ.Càngcổxưahơn thì sựkính trọngđốivớimũi tên "trời"vàchiếc rìuấycàng lớnhơn.Năm1081, hoàng đếBidăntin làAlecxâyCômnhin đã tặng "rìu trời" chohoàngđếĐứcvớitưcáchlàvậtbáuđặcbiệt.Trongbảnviếttay"Yvăn",thếkỷXVII-XVIIIcóviết:"Đáthầnsét...dosétđánh,bắntừtrêncaovàrơixuống;màusắccủanókhácnhau...,nócòngiốngnhưcáinêmbagóc,loạikhácgiốngnhưmũinhọn,vàgiốngnhưngọngiáo...,ngườitatìmthấychúngkhắpnơitrêncánhđồng.Chúngtagọinólàmũitênsét.Khingườinàosợsétthìbỏhònđáđóvàonước...vàlấynướcsắcấychouống.Dùnghònđáđómàmàinhẵn,thànhmộtcáivòngđeoởtay-bạncóthểbảovệđượcmìnhtránhkhỏibấtcứkẻđộcácnhìnthấyhoặckhôngnhìn thấy được.Yêuquỷ cũng sợ hònđá ấy, còn người đeo nó thìkhôngsợtaihọa,đauđớnvàchiếnthắngđượckẻthùcủamình.Cònngườinàomangtrongmìnhmũitênsétthìngườiấycóthểchiếnthắngđượctấtcảmọingườibằngsứcmạnhcủachínhmình,vàkhôngaicóthểchốnglạiđượcmặcdùkhỏemạnhhơn".A.A.Phocmôdôpđãdẫnrađoạntríchtrêntrongcuốnsáchcủamình"Khởiđầu nghiên cứu thời đại đồ đá ởNga".Ông còn dẫn ramột đoạn trích từcuốnsáchtiếngĐứcđãđượcdịchratiếngNgaởthếkỷXVI:"Từtrậngiaochiếncủacácđámmây...ngayvàolúcđóthườngcóchớpvàsétđánhxuốngđất...nhữngmũitênsétvànhữngchiếcrìuthần...,điềuđólàmchoyêuquỷkhiếpsợ,lúcđóchúngphảiquansátxemTrờisẽphánlệnhtửhìnhvàoxứsởnào".Nhữngđiềumêtínấytồntạirấtlâu.Vìvậy,khinhữngmũitênbằngngọcbíchbắtđầuxuấthiệntrênnhữngbồnhoacủanhàandưỡngởTrebacun,thìtrongnhữngxómlànglâncậnngườitabắtđầubàntánxônxaorằngđiềuđó"khôngvôích","nónhằmvàongườinàođó".Cácemhọcsinhđịaphươngđãkiênquyếtchốnglạinhữngđiềumêtín.-Đâykhôngphảilànhững"mũitênsét",đólàcôngcụcủangườiởthờikỳđồđá,-cácemgiảithích.-Chínhnhữngcôngcụnàyđãđượcvẽtrongsáchgiáokhoavềlịchsửcủachúngcháuđấy.CácemhọcsinhthunhặttấtcảnhữngmũitênởcácbồnhoavàgửichúngvềnhàbảotàngởTreliabinxk.Vàcácemviếtrằngcácemthunhặtnhững

mũitênấyngaytrênbềmặtnhữngluốnghoa.Lúcnàochúngcũngxuấthiệnởchỗấysaumỗicơnmưa,nhưngnhữngthứđótuyệtnhiênkhôngphảilànhữngmũi tênsét,màngười tađã"gửichúngtừvũtrụđến.Cólẽ,nhữngngười sơkhaivẫnđangsống trênmộthành tinhnàođóvàvẫngửichúngxuốngTráiĐất.Nếukhácđithìlàmsaomàgiảithíchđượcnhữngmũinhọnbằngđáxuấthiệnsaumỗitrậnmưangaytrênbềmặtluốnghoa".ỞnhàbảotàngTreliabinxk,mọingườicườiầmlênvìbứcthưcủacácemhọc sinh và chuyển bức thư đó cho các nhà khảo cổ. Nhà khảo cổN. P.KiparixôvađượccửđếnhồElôvôe.Cácnhàkhảocổxemxéttấtcảcácbồnhoávàđúnglàtìmthấymấymũitênbằngđávàthậmchícảnhữngmảnhvỡcủanồi,chậusơkhai.Làmsaochúnglạirơivàonhữngbồnhoa?-Cólẽcùngvớiđấtmànhữngngườilàmvườnchởđếnđổlênluốnghoa.Mưarửatrôiđấtvàcôngcụ"xuấthiện"trênbềmặtluốnghoa.Saukhihỏinhữngngườilàmvườnxemhọlấyđấttừđâuđểlàmluốnghoa,N.P.KiparixôvađãbiếtngườitalấyđấttừmộtvạtrừngcạnhhồTrebacun.Cácnhàkhảocổđếnđóvàtìmradichỉngườisơkhai.Dichỉđãbịpháhoạinặngvìđãnhiềunămnaynhữngngười làmvườn lấyđất làmbồnhoamàkhôngnhậnthấynhữngmảnhnồi,chậuvỡvàcôngcụcổxưa.Ðólàdichỉđầu tiên thuộc thời đại đồ đá ở sườn phía đông ở NamUran. Nhưng nókhôngcổxưahơn8nghìnnămtrước.Sựpháthiệnradichỉnàynóilênrằngcầnphảitiếptụctìmkiếm.Nhữngcuộctìmkiếmấycủachúngtôiđãkéodàigần30năm.Mặcdùvàođầunhữngnămthứ50,nhữngdichỉmớiđãđượcpháthiện.Chođếnnaytôivẫncònnhớchúngtôiđãtiếnhànhkhaiquậtmộttrongnhữngdichỉnhưvậynhưthếnào.Đặcbiệtlàbàigiảng"nửađêm"củatôivềdichỉấy.Khingườitađểtôilạilàmđoàntrưởngthìtrongtrạichỉcònlạihaingười.Chungquanhlàrừngtaiga,vắngngắt.Thờikỳấycũngđánglongại.Chiếntranhvừakếtthúcchưalâu.Bọnđàongũvàthổphỉvẫncònlangthangtrongrừng.Màchúngtôi,cũngnhưtấtcảcácnhàkhảocổkhác,khônghềcóthứvũkhínàocả.Thậmchí,súngsăncũngkhôngcó.Vàđếnmộtđêm,khimàcảtrạichỉcònlạihaichúngtôi,chẳngrõvìsaotôicảmthấykhôngyêntâm.Chúngtôisốngtrênmộtrẻođấtnhỏgầnchỗkhaiquật.Mộtbênlàsông.mộtbên lànhữngváchđáhiểmhóckhôngđi lạiđược.Chỉcómộtconđườngnhỏhẹp chạydọc sông là có thể ra vào trại.Nhưngở đây, ở cả hai phía,nhữngconsuốibaobọclấydảiđấtdài.Vàomùamưa,nướcsuốichảysiết

réolênnhưbão.Ởmộtphíalàlàngmạc,xadichỉhơnmộtchút,phíadướiváchđácómộtconsôngngầmchảyra.Khicónhữngtrậnmưato,consôngnàyphìnhravàkhôngdễdàngvượtqua.Đườngvàotrạitốthơncảchỉlàtừphíarừngtaiga.Tấtcảcánbộcủachúngtôiđãđithămdò.Côngnhânkhaiquậtlàcácemhọcsinhsốngtronglàngcáchdichỉ7km.Vàongàythứbảyhômấy,cácemravềsớmhơnvàkhôngphảiquaylạitrướcngàythứhai.Tôicùngvớimộtnữ sinh viên ở Lêningrat tên làBêla ở lại trại. Chúng tôi quyết định ngủtronghaichiếclềubạtphíangoàicùngđểcanhgiữtrạitốthơn.Ðếnkhoảngnửađêm,đãthiuthiungủ,thìbỗngnhiêntôinghethấytiếngbánhxe.Gầnlắmrồi.Từlềubạt tôichạyvụtra.Cùngmộtlúc,chúngkéođếntừcảhaiphía.Cảhaiconđườngdẫnvàotrạiđãbịbịtkín.Chúngđixengựa.Chúngđến khá im lặng. Có lẽ, chúng buộc giẻ vào chân ngựa hoặc do nhữngnguyênnhânnàokhác,nhưngkhi tôi trông thấy thìchúngđãởngaycạnhnhữngchiếclềubạtrồi.Từởhaiphía,cùngmộtlúc,nhữngchiếcxengựađếnngaylềuvảicủatôi.Trênnhữngchiếcxengựa-nhữngbộmặtcaucó,nhăn nhó. Trong tay chúng là roi, là gậy.Không thấy súng. Trời tối đen.Cũngcóthểchúnggiấuởdướilớprơmrạtrênxe.Haibênkhôngchàohỏigìcả.Rõrànglàbọnchúngvừamớichiataynhau.-Nào,đưavàngđây,-mộttênđànôngcórâungồitrênchiếcxengựađầutiên,némchotôicâuấy.-Vàngnào?-Tôingẩnngười.(Bêlatrốntronglềuvải).-Nàolàthếnào?Cáimàmàyđàoởđâyấy.-Tôiđào?-Tôingạcnhiên.-Chúngtôihoàntoànkhôngđàovàng.-Thôi,nóidốithếlàđủrồi.Từlâuchúngtaođãtheodõibọnmày.Chotớitậnkhuya,chúngmàycònquấncáigìđóvàogiấy.Chúngmàygiấucẩnthậnthếđấy.-Đúng,nhưngđókhôngphảilàvàng.Đólànhữnghònđá.Nhữngtênđànôngđồngloạtphìcười.-Nhữnghònđá?Ailạiđibaogóinhữnghònđánhưvậy,hả?Chungquanhđâythiếugì?Aicầnnhữnghònđáấy?-Tôinóidanhdựđấy,đólànhữnghònđá.Đúng,đốivớichúngtôi,chúng

cònquýhơnvàng.-Quýhơnvàng?Thếnólàkimcươngà,hayngọcbích?-Đâu,khôngphải,chúng lànhữnghònđábình thường.Cácônghãyxemđây.Đầuóccăngthẳngtôibắtđầugiởnhữngbọcgiấyra.Tấtcảchúngđềuđượcđánhsố,bọcgóitươmtấtvàonhữngbaobìvàghichúcẩnthận.Ngoàira,ởtrênmỗibaođềubuộcbằngchỉhoặcdây.Mấytênđànôngđiđếngầnhơn.Tôibấmđènpinsoirõmộtbaođãmởra.-Đúnglàđá.-Mộttêncầmbaogiấygiơra.Nhữngtênkhácnhìnbaogiấy,cóvẻkhôngtin,vàchuyểnnhauxem.-Thếcó thểvàngởnhữngbaokhác?Màyđãchủtâmgóimấyhònđávớvẩnđểchúngtaokhôngtìmngayđượcvàngchứgì?Têndẫnđầutỏvẻnghingờ.-Đây,chúngtôicóthểmởbấtkỳbaonào,-tôisẵnsàngđềnghị.-Được,mởra,-hắnnói.Tôibắtđầumởnhữngbaogiấyvàđưachochúngxem.-Thếcòncáigìviếtởđây?"Cógiátrị".Nghĩalàvàng?-Đâuphảithế.Tôichophépmìnhmỉmcười.-Cógiátrị-đólàđốivớikhoahọc.Vàtrênthựctếnórấtcógiátrị.ĐâylàcôngcụcổxưanhấtởUran.Nóđãcógần100nghìnnămtrướcđây.Chođếnnaychưacóainghingờrằng từ rất lâu,conngườiđãsốngởđây.Vàđiềuđóđốivớikhoahọcthậtlàlýthú.VìkhôngaibiếttạisaolạicónhiềudântộcđếnthếởUran.Dântộcnàotrongsốnhữngdântộcấyđãđếnđâylầnđầutiên.ĐãbiếtrằngcácdântộcởUran,PribantichvàPhầnLangầnnhưnóibằngmộtngônngữ.Tạisaođiềuđólạixảyranhưvậy?Nhữngngườiấytừđâuđến?Vẫnchưabiết.Một sốngườicho rằngFin-Ugra (người tagọinhữngdân tộc ấy như vậy) đã từ Pribantich đến, còn những người khác thì nóingượclại- từNamUran.Nhưnghiệnnaychưacóai tìmthấydấuvếtcủanhữngngườicổxưanhấtởUran.Vàđây,chúngtôitìmthấydichỉđầutiên.ChỉởIran,Irắcngườitamớilàmracôngcụnhưvậy.Nghĩalàvàothờiđạiđồđá,conngườiđãđitừđóđếnđây.Đâylàdichỉđầutiêncủathờiđạiđố

đáởUran...Chưa bao giờ tôi giảng bài một cách hứng thú và thiết tha như vậy. Vàkhông khó hiểu. Tiền thù lao cho bài giảng là cuộc đời của tôi và Bêla.Ngoàira,tàiliệuvềdichỉđầutiênthuộcthờiđạiđồđáởUrancóthểbịtiêuhủy.Chẳng rõ tại sao, tôikhôngnghĩgìđếnbản thânmình,nhưng tôi lạinghĩđếntàiliệu.Tôisợnhữngtênđànôngcaucókia,khitìmvàng,sẽgiũtung tấtcảnhữngcáibaocủachúng tôi.Chúngsẽbị lẫn lộnvàsẽkhôngbiếtđượcvậttìmđượcnàyhayvậttìmđượckialàđãlấytừlớpnàolên,vìởđâycónhữngđếnmấylớp.Ởlớpnàotrongsốnhữnglớpấycóditíchcuộcsốngcủaconngười,lớpnàocócôngcụbằngđá.Nếuchúnglàmlẫnlộncácbaođi-làmsaomàbiếtcáigìởlớpnào?Nhữngcuộckhaiquậtcoinhưmấttrắng.Nếunhưchúngtôiđãkịpmãhóacácvậttìmđược,đãghisốchotừngvậttìmđược,lạilàchuyệnkhác.Nhưngchúngtôidựkiếnbắtđầulàmviệcấyvàothứbảyvàchủnhật.Cònbâygiờ,nhữngdòngchữghitrêncácbaomớichỉkịpghivậtmẫulấytừđâu.Trongcuộcđờimình,tôisẽkhôngbaogiờquênđượccáiđêmhiểmnghèoấy.Bàigiảngđãthànhcông.Bêlavàtôivẫnsống.Nhữngtênđànôngcaucóđãbỏđi.Bâygiờcũngkhómànhớlạitấtcảnhữngđiềumàtôiđãkểlạichonhữngconngườiấynghe.Nhưngvìsaođó,tôivẫnnhớrằngtôikhôngchỉgiải thích cho họ là chúng tôi tìm thấy cái gì,mà còn nói rằng chúng tôimuốn tìm cái gì. Còn tất nhiên, chủ yếu, chúng tôi tìm kiếm dấu vết củanhữngngườiđầutiênnhấtởUran.Lúcđó,chúngtôiđãnghĩđólàmộtdichỉcổxưanhất.Nhưng10nămsau,chúngtôilạitìmthấydichỉngườinêanđectan.Vàkhôngphảichỉcódấuvếtcủangườinêanđectanmàcócảdấuvếtcủapitêcantrôp.ChúngtôigọidichỉấylàMưxovaia.Chúngtôitheobảnđồđiđếnđóngaykhicònhọcởtrườngđạihọc.Đúngthế,chúngtôiđiđếnđóbằngbảnđồ.Sựviệclàthếnày.Khichuẩnbịchocuộckhảosátđịnhkỳ,chúngtôinhìnvàobảnđồNamUran.Vàbỗngnhiêntôinhìn thấynhững tên lànggầnMagơnhitôgocxk -Pari,Lepdich,Beclin.Điềuđóthật làbuồncười.Aiđãđặtnhữngcái tênkêunhưthếchonhữngxómlàngnhỏbéấy?Chúngtôibắtđầuchúýnhìntrênbảnđôvàbỗngnhiênlạigặpnhữngtêngọithúvị:Tasbulatôvo,Tastemirôvo..."Tas"-dịchtừtiếngBaskia,nghĩalà–"đá"."Bulat"-làthép,"temir"-sắt.Nghĩalà,Tasbulatôvo–"làngđáthép",Tastemirôvo-"làngđásắt".

Nhữngđịa danhkhêugợi tính tòmò.Cũng có thể, điềuđókhôngphải làngẫunhiên,cũngnhưParivàLepdich?Cóthểđólànhữngchỗlộracủađácứng?Nhưthếcónghĩalànhữngdichỉcổxưa?Vìnhữngngườiởthờiđạiđồđákhôngbỏquamộtđịađiểmcóđátốtnàocả.TôiđếngặpCônxtantinVlađimiarôvichXanhicôp,thầygiáohướngdẫnthựcđịacủamình,nhàkhảocổvàlàchuyêngiathựcđịagiỏinhấtởUran.ÔngkhôngphảichỉlàthầydạytôimàcònlàthầycủacảN.P.KiparixôvavàcủanhiềunhàkhảocổkhácởUran.Tôiđưabảnđồchothầyxemvànói.-Cónhữngđịadanhkỳlạthếnày.-Chođếnnay,tấtcảnhữnggìmàchúngtatìmđược,khôngcổxưahơnthờiđạiđồđágiữa.Khôngquá10-12nghìnnămtrước.TôikhôngtinrằngconngườilạiđếnUransinhsốngmuộnđếnthế.Phảicónhữngdichỉcổxưahơnnữa. Có thể, phải tìm chúng ở đây? Gần các hồ ờ Tasbulatôvo vàTastemirôvo. Vì đây là trung tâm vành đai ngọc bích của Uran. Ở đây,nhữngchỗlộracủangọcbíchvàsiliclàphongphúnhất.Ngọcbíchvàsilic-nhữngloạiđátốtnhấtmàngườiởthờiđạiđồđáưathíchdùnglàmcôngcụ.CâutrảlờicủaC.V.Xanhicôplàmtôithấtvọng.-Chúngtôiđãởđấy.Chúngtôiđãxemxétnhữngcáihồấyvàkhôngtìmrabấtcứmộtdichỉnàocả.-ThếN.P.Kiparixôvacùngđãđếnđâyrồichứ?-N.P.Kiparixôvachỉmớilàmviệctrongthờigianđầucủacuộcthămdò.Chúngtôiđãcùngvớichịấycóýđịnhsẽđimộtlầnnữaquatấtcảnhữngcáihồấy.Đặcbiệtlànhữngđịađiểmmàlầnđầutiêntôikhôngđếnđược.Cáichâncủatôi–C.V.Xanhicôpgiơcáichâncủamìnhđãbịđạnxuyênquatừhồinộichiến,-nólạibịđau,nókhôngchophéptôitựmìnhxemxéttấtcả.Sinhviênđãđiđếnđấy.CònN.P.Kiparixôvalạibịốmngaytrongnămấy,vàsauđó,nhưanhbiếtđấy,chịấymấtrồi.NhinaPaplôpnaKiparixôva-ngườiđầutiênpháthiệnrathờiđạiđồđámớiởUran,đãquađờicáchđâykhônglâu.ChúngtôiquyếtđịnhcùngvớicácnhàkhảocổởLêningrattiếptụccôngviệcthămdòcủachịấy.Cùngvớihọ,chúng tôiđãđikhắp tấtcảcáchồởchungquanhhồElôvoevàTrebacun.Nhưngchúngtôitìmđượcrấtít.Tấtcảnhữngdichỉthuộcthờiđạiđồđádochúngtôitìmthấyđềukhôngcổxưahơn6-8nghìnnămtrước.Khôngcólấy

mộtdichỉnàothuộcthờiđạiđồđácũ.SaumấynămđàobớiởhồTrebacun,nhữngngườiởLêningratđãhoàntoàntừbỏNamUran-mộtvùngkhôngcótươnglaiđốivớinhữngcuộctìmkiếmdấu vết của thời kỳ đồ đá.Họ chuyển sang phía đôngCapcadơ.Ở đó cónhiềutriểnvọnghơn.Chúngtôiđãởlại.Nhưngnhữngdichỉmàchúngtôitìmđượcchỉthuộcthờiđạiđồđágiữahoặcđồđámới.Khôngcổxưahơn.-Tuyvậy,-saumộtlúcsuynghĩ,C.V.Xanhicôpnói,-tôikhuyênnênđithămdò.–Cậulàngườigặpmay.Cậuđãtìmđượcmấydichỉ.CậuđãpháthiệnrathờiđạiđồđágiữaởUran.NhữngdichỉcủacậuđãkéodàilịchsửconngườiởUrantớisáunghìnnăm.NếutrướcđâyởUran,ngườitachưabiết những dấu vết của con người cổ xưa hơn ba nghìn năm trước côngnguyênthìbâygiờchúngtabiếtcácdichỉcótuổi8-10nghìnnămtrướccôngnguyên.-Sáuhaymườinghìnnămtrướcđây,đóđãlàthờikỳcuốicùngcủathờiđạiđồđá.Cònbâygiờ cần tìmgiai đoạnđầu của nó.Tìm thời đại đồ đá cũ,CônxtantinVlađimiarôvichạ,-tôinói.- Chà, cậu muốn lắm thế, - C. V. Xanhicôp bật cười, - Bađec ÔttôNhicôlaievichđãtìmthờiđạiđồđácũởUranbaonhiêunămtrờirồi.Nhưngôngấyđã tìm thấycáigì?Chỉcónhữngcôngcụ riêng lẻvà lạikhôngcóbằngchứngthuộcthờiđạiđồđácũ.Bởivìchúngđượctìmthấykhôngphảiởtronglớpđấtđámàởtrênmặtđất.-ChúngtôisẽtìmdichỉởhốTasbulatôvo,-tôibướngbỉnhnói.-Cũngcóthể,-CônxtantinVlađimiarôvichtrảlời.-Mặcdùnhữnghọctròcủatôiđãkhôngtìmthấycáigìởđócả.Thậtra,họkhôngđếnbờphíađônghồBannoe.Cũngcóthể,ởđấyanhsẽgặpmay.Vìcácanhlà"thợđá",cònchúngtôilà"thợđồng".Đúng làC.V.Xanhicôn nghiên cứu những khu dân cư thuộc thời đại đồđồng.Lầnđầutiên,ôngpháthiệnrahọởUran.Ôngđãkhaiquậtnhữngngôimộcổxưanhất.-Nếukhônggặpmay,chúngtôisẽđivềphíanam,đếnsôngSakmara.VàđitiếpđếnCaxpi,-tôiquyếtđịnh.-Chúcanh thànhcông,nhưnghãyxemxéthồBannoe, -một lầnnữa, thủtrưởngcủachúngtôikhuyên.

NhưngchúngtôikhôngđếnđượcCaxpicảvàonăm1961,màcả20nămsaucũng không đến được. Trong suốt những năm ấy, chúng tôi đã ở lại trênchính những cái hồ có tên gọi kỳ lạ -Tasbulatôvo,Bannoe, và những tênkhácnữa.Chínhởđâyđã tìmđượcdi chỉMưxovaia cổxưanhấtởUran.Nhữngtêngọihuyềnbíkhôngđánhlừachúngtôi.TastemirôvovàTasbulatôvokhôngcáchxanhaulắm.TasbulatôvonằmtrênbờhồCarabalưcta.Thậtra,ngườiđịaphươngkhôngaigọicáihốấynhưtênghitrênbảnđồ.Chúngtôihỏikhôngphảimộtlầnởcáclàngxómtrênđườngđilàlàmthếnào để đến được hồ Carabalưcta. Lúc đầu mọi người không hiểu. -Carabalưcta nào nhỉ? Nhưng sau đó lại vui mừng thốt lên : - À hồTasbulatôvo.Vàhọgiảithíchđườngđi.TừBeloretxk,chúngtôiđibộ,vượtquanhữngquảnúi.Ởđó,chúng tôiđãkhaiquậtdichỉKag,nhưngdichỉnàycũngkhôngcổxưahơnthờiđạiđồđágiữa.Chúngtôicó thểdùngxeôtôconởthànhphốBeloretxk,nhưnglạiphảichởmộtsinhviênhọcvềnhânchủnglàXasaPextriakôpvềMagơnhitôgocxk.Chúngtôicònlạihaingười:tôivànữsinhviênLiđaIagupôvavớimộtđốngba lô to tướng.Chúng tôimangnhữngchiếcba lô to tướngấyvà lêbước trongnóngbứcđểđếnhồTasbulatôvo.Cuốicùng,khiđếnđượchồthìchúngtôlkhôngcònsứcnữavìphải trèoquangọnnúi cuối cùngđểđếnhồ.Chúng tôikiệt sứcvàđổvậtxuốngđất.Chúngtôinhắmmắtnằmmấyphútchobớtcăngthẳng,sauđóbắtđầunhìnracácvùngchungquanh.Quangcảnhtừtrênnúinhìnxuốngthậtlàtuyệtvời.Lập tức thấyngayba cái hồ -Tasbulatôvo,Xabakta (Trebatre)vàBannoe(IaktưCun).Cáchđâykhônglâu,consôngnhỏIangenkacònnốichúnglạivớinhau,nhưngvàolúcnàođó,khoảng10-12nghìnnămtrước,mựcnướcsôngUrantụtxuốngrấtmạnh.Vàothờigianấy,nướcbiểnCaxpicũngtụtxuốngthấphơnmứcnướccủađạidươngthếgiớiđến58m.HồTasbulatôvotáchkhỏihồTrebatre.Vàthếlàkhôngbaogiờchúngnốiliềnvớinhaunữa.CònhồTrebatrevàBannoe,bâygiờvẫnnốivớinhaubằngmộtdòngchảy.Hiệnnay,consôngnhỏIangenkatừhồBannoechảyra,quahồXưvacunvàđổvàosôngUrancáchđókhôngxa.QuangcảnhtừđỉnhnúiởtrênTasbulatôvonhìnxuốngthậtlàđẹp.ThấyrõnhữnghẻmvựcởKrưkta-Tauphía sauhồ.Phía saunhữnghẽmvựcấy làcon sôngBelaia -một nhánh của sôngCama.Có lẽ, khôngở nơi nàomànhữngconsôngcủalưuvựcsôngVonga,UranvàÔbilạitiếpgiápgầnnhau

đếnthế.Ởbêntráichúngtôi,khoảngnửakilômet,phíatrênhồBannoevàTrebatre,làngọnnúiCutucainhôcaocórừngphủkín,cònngọnnúiởTasbulatôvohầunhưkhôngcórừng.Ởkhắpmọinơi,nhữngcâyvũmẫu(Stipa)đuđưa,layđộng.Cóthểbỏrahànggiờliềnđểngắmnhìnsựphốiảnhhiếmcócủacácmàusắcthảonguyênvànúirừngtaigahòahợptrướcmắtmộtcáchkỳdiệunhưvậy.NhưngđãđếnlúcbắtđầulàmviệcTôilấymáyảnhra,chọnvịtríđểcóthểtừđóchụpđượctoànbộphongcảnhnày.Ngồixuốngmộthònđálớnvàtôiquênmấttấtcảnhữnggìtôivừamớithấy.Thậmchí,cònquênlàđangchuẩnbịchụpảnhbacáihồ...Khốiđámàchúngtôivừangồixuốngấylàmchúngtôisửngsốt.Vôsốcácvệtmàuphủlêntoànbộkhốiđá,vệtthìmàu đỏmáu, vệtmàu lục, vệtmàu vàng, vệtmàu đen, chúng lẫn lộn vớinhautrongsựphốimàukỳquáinhất.Lúcđầuđãnghĩrằngmộtngườinàođó trong sốnhữngngườiđidu lịchđã sơnhònđá,nhưngsaukhixem lạichúngtôithấytấtcảnhữnghònđánhôrakhỏicỏđềucómàusặcsỡvàlạlùngnhưvậy.Chúngtôidùngdũathépcạo"màu"đithìmớithấycáidũa"vôtácdụng"(đárắnhơnthépcótỷlệhợpkimcao).Chúngtôithửcọmộtmẩuđávàothủytinh -đácứnghơn thủy tinh.Nghĩa làđó làngọcbích,nhưngnóđãđượcnhuộmmàu như thế nào!Rất nhiều ngọc bích - gần như toàn bộ trái núiđượctạonêntừngọcbíchcómàuloanglổ.Chúngtôiuểoảiđixuốngbờhồđểchongườitỉnhtáoramộtchút.Khiđếnsátmépnước,chúngtôihếtsứcngạcnhiênvàdừnglại.Ởdướinước,nhữngkhốiđángọcbíchmàuđỏmáucóởkhắpnơi.Ởđâylàcảmộtmiềnđấtcaokhônglớnlắmđượctạodựngnêntừngọcbích.CònkhichúngtôiđãđimộtvòngquanhhồTastabulatôvođểtìmngọcbíchthìsựngạcnhiêncủachúngtôilàvôhạn.Toànbộhồnằmtrongmộtdảiviềnbằngđáquýcổxưa-ngọcbích;hơnnữangọcbíchrấtnhiềumàu,từmàukhảmđếnmàuđỏ,màuxi,nhiềumàu,màuđen,hoặcchỉmộtmàuxanhthẫm.Khi chúng tôi đi sangnhữnghồ lân cận -Bannoe,Xabakta, XúctanđavàXưvacun,thìởđấymọichỗcũngđềulàngọcbíchnhiềumàusắc.Thậtrathìởđâyngọcbíchcóphầníthơnvàmàusắccũngkémđadạnghơn.Conngườiđãpháthiệnrangọcbíchởđây,ởtrungtâmđaingọcbíchUran,vàokhinào?Trongchúngta,mộtngườinàođó,trongnhậnthứcsâuxacủamình,vẫncòn

leolắtmộttiahyvọngháodanh:độtnhiên,nhữngvịtrínày,trướcchúngta,chưahềcóaibiếtđến,vàchúngtalànhữngngườipháthiệnđầutiên?Nhưngđểchứngminhđượcđiềuđó,cầnphảiđivòngquanhbờhồmộtlầnnữa,nhưnglầnđinàyđãnhằmmụcđíchkhác."Mụcđíchkhác"-đólàcốgắngđểkhôngtrôngthấynhữngchỗlộracủangọcbíchvàtìmnhữngmẩungọcbíchnhỏbékhôngmangdấuvếtchếbiếncủangườisơkhai.Ðiềuđócũngkhóvàcũngdễ.Khó-vìngọcbíchngổnngangkhắpnơivàkhómàkhôngchúýđếnchúng.Dễ-vì theolệthường,ngọcbíchđãquachếbiếnnổibậtlênrõrệt.Khingườisơkhaichếbiếnđá,lớpvỏphonghóabịđậpvỡlàmlộracấutạobêntrongcủađá,đáóngánhnhưđượcmàinhẵn.Khá nhanh chóng, chúng tôi bắt gặp những phiến đá, những mảnh tướcnghĩalànhữngmẩungọcbíchmàngườisơkhaiđãđậpvỡ,dồntụlạithànhnhữngđốnglớn.Trongsốđóđãgặpcảhạchđá(nucleus), từhạchđánày,ngườitađậpvỡrathànhnhữngphiếnđánhọnsắcgiốngnhưnhữngcondaonhỏ(ngườitagọichúnglàphiếndao).Khi chúng tôi đã thăm dò xong, thì hóa ra là ở đây - có 22 địa điểmmàngườisơkhaiđãdừnglạivàchếbiếnngọcbích.Consốđóthậtlàlớn.Vídụ,đểsosánhthìtrêntoànbộvùngUranthờiđó,sốdichỉthuộcthờiđạiđồđábiếtcòníthơn.Chúngtôibắtđầulưỡnglự.Cũngcóthểđókhôngphảilànhữngdichỉmàchỉlà22điểmmàconngườidừnglạiđểlấyđá?Chỉcóthểtrảlờicâuhỏiđósaukhikhaiquật.Nếuđókhôngphảilàcácdichỉmàchỉlànhữngnơidừnglạicủanhữngngườiđilấyngọcbích,thìkhikhaiquậtsẽkhôngtìmthấycôngcụ.Màlẽtấtnhiênlàchúngtôiquantâmđếncôngcụbằngđá.Nhữngcuộckhaiquậtđãchứngminhcácđịađiểmấylànhữngkhudâncưtrú trongmột thờigiandài,cùngvớimộtsố lượngkhổnglồcôngcụbằngngọcbíchvànhữngloạiđákhácnữa.NếutínhgộptấtcảcácdichỉthờiđạiđồđátừUranđếnVonga,thìlúcấycũngkhôngthểcóđượcsốlượngcôngcụbằngsốlượngcôngcụđãcóởCambalưcta(SốlượngđócòníthơnrấtnhiềusovớiởhồBannoevànhữnghồkhác.Đườngkínhcủahồchỉhơn2kmmộtchút).Ởnhữngđịađiểmkhaiquật,dùngbàn taykhỏenhẹnhàng,lúcởchỗnàylúcởchỗkhác,đãlôitừđấtlênnhữngmẩuđácónhiềumàulấplánhnhưcầuvòng-nhữngphiếnđávàcôngcụbằngngọcbíchmàu.Vàcàngxuốngsâutronglòngđấtthìnhữngdấuvếtcủaconngườicàngcổxưa hơn. Rốt cuộc trên hồ Tasbulatôvo ở một trong số những di chỉ ấy,

chúngtôiđãbắtgặpnhữngcôngcụ,màítnhất,cũngcóniênđại100nghìnnăm.Đấy,khipháthiệnrangọcbíchởUranlànhưthếđấy.Một di chỉ cổ xưa nhất nằm trên mũi đất dài nhô ra từ bờ phía tây hồTasbulatôvo.ChúngtôigọidichỉnàylàMưxovaia.Giữamũiđấtcómộtchỗtrũngxuốngkhônglớn.Ởđâylàmộtchiếc"bánhnướngnhiềulớp"bằngđấtsét.Chiếcbánhnàyđượccấutạotừcáclớpmỏng,nhưnglạiđúnglànhữnglớpcôngcụbằngngọcbíchđượcxếpvào.Nhữngđồvậtđủloạibằngngọcbíchvàsilicởđâynhiềuđếnmứcchỉtrênmộtkhoảngđấtdiệntíchgần100métvuôngmàchúngtôiđãmấtgầntrọn10nămđểdọnsạch,trướckhicóthểđàosâuxuốngtầngđá.Tấtcảchỉdày1-2mét.Ở tất cả các thờiđại, chỗđất trũngxuốngđều lôi cuốnconngười.Chungquanhlànhữngkhốiđánhọnsắcdựnglêntuatủa,cònởđâylàmộtkhuvựcbằngphẳng,haibênsườnlànhữngváchđá.Giữahaisườnđámàdựnglênnhữngvậttránhgió,tránhnắngthìtiệnthật.Cũngkhôngphảingẫunhiênmàhiện nay, những người chăn súc vật và đánh cá lại chọn địa điểmnày đểdựnglềutrạicủamìnhTrongkhuvực trũngnàyvẫn lưu lạiđượcdấuvếtnơiởnhiềunghìnnămtrướcđây.Nhữngdi tíchgầnnhất - nhữngdi tích thuộc thờiđạiđồng-đá.Conngườiđãsốngởđâygần5–6nghìnnămtrước.Sâuhơnnữavẫncònbảotồnđượccảnhđổnátcủanhàhầmthuộcthờiđạiđồđámới.Conngườiđãsốngởđâygần8nghìnnămtrước.Sâuhơnnữa-dichỉthuộcthờiđạiđồđágiữa,cótuổi10nghìnnăm.Vàcuốicùng,phíadướilớpthuộcthờiđạiđồđágiữađãgặpcôngcụmàchođếnnaychưaaitìmthấykểcảởUran,kểcảởXibêri.Đólànhữngmũinhọn,nhữngchiếcnạomànhữngngườinêanđectanđãchếtạoraởchâuÂuvàchâuÁ.NgườitagọichúnglàcôngcụMuschiêtheovậttìmđượcđầutiênởPháp.Khitìmthấynhữngcôngcụấy,chúngtôirấtvuisướng.ChúngtôiđãtìmthấydấuvếtcủaconngườiởthờiđạiđồđácũtạiUran.Thếmớiphảichứ!Nhưngkếtheođólạilànhữngvậttìmđượchoàntoànkhônghiểuđược.Saukhiđãcẩnthậngỡtoànbộlớpđất,đấtsét,lớpđádămcùngvớinhữngvậttìmđượcthuộcthờiđạiđồđámới,đồđágiữavàMuschiê,chúngtôibắtđầugặpnhữngcôngcụnằmngaytrênbềmặtnhữngphiếnđátảngvàởphíatrênchúnglàlớpđấtvàđấtsét.Nhữngcôngcụấyhoàntoànbợtmàu,nhànnhạt.Lớpnhànnhạtấygọi làgỉngọc(patine).Gỉngọcđượchìnhthànhtrênbề

mặtnhữngkhốiđáphơirấtlâunămdướiánhsángMặtTrờivàgió.Trênbềmặt đá ngọc bích, sự phong hóa như vậy được tạo thànhmột cách chậmchạp.Bởivìngọcbíchlàmộtvậtliệurấtrắn.Vềđộcứng,ngọcbíchchỉkémkimcươngvàcươngngọc(coriđon).Nóbịphonghóarấtchậm.Nhữngcôngcụđượcchếtạocáchđây12nghìnnămtrôngcònhoàntoànmới,dườngnhưvừađượcchếtạohômqua.Trongsuốt12nghìnnăm,ngọcbíchhoàntoànkhôngbịphonghóa.Còntrênbềmặtnhữngcôngcụthuộclớpdưới-cómộtlớpgỉngọcdàynhưthếđấy.Nghĩalàgỉngọcđượchìnhthànhchỉkhicôngcụnằmphơitrênmặtđấtkhôngphảihàngchụcmàlàhàngtrămnghìnnăm.VậynhữngcôngcụcógỉngọcthuộclớpdướiởMưxovaiađãphơitrênmặtđấtmấynghìnnăm?Căncứvàohìnhdạngcôngcụthìcóthểđưaramộtcâutrảlờinàođó.Đólànhữngcôngcụgiốngnhưnhữngcôngcụđã tìm thấyởphía trên lớp IIởÔnđuvai.Đólàrìu,nạo,hạchđá,mũigiáo-nhữngcôngcụthuộckiểuAsennổitiếng.Mộtsốcôngcụcònđượcvạtđẽomộtđầunhưkiểusôpin(côngcụchặt thô sơ có2phía).Nhưng,nhữngcôngcụ ấyvẫnchưaphải lànhữngchiếcrìuđá,cólẽđóchỉlànhữngthửnghiệmđầutiênđểlàmrachúng.Trongkhehởcủaváchđá,phíadướilớpđồđágiữa-códấuvếtnơiở.Khehởnàyănsâuvàováchđá2m.Cólẽ,ởđâylàchỗởcủangườisơkhai.Conngườiấylàai?Cóphảiconngườimàchúngtađãghinhớlàhọlàmrarìu đá và người ta gọi họ là "Homo erectus" hay là "người đi thẳng" haykhông?Nghĩa là, phải chăng những con người đầu tiên ởUran - chính là"ngườiđithẳng"-concháutrựctiếpcủa"ngườikhéoléo"?MưxovaialàdichỉduynhấtthuộcthờiđạiđồđácũtrêntoànbôlãnhthổtừUran đến Baican và thậm chí kéo dài mãi cho đến biển Ôkhốt. Điều đókhôngcónghĩalàvàothờigianđóhọđãkhôngđếnXibêri.Khôngphảithế.Đã tìm thấy công cụ của họởBaican, ởCadắcxtan vàở nhữngnơi khác.Nhưnglạikhôngtìmđượcmộtcôngcụnàotrongsốđónằmtronglớpđấtđá.Tấtcảđềuđượctìmthấyngaytrênbềmặtnhữngtảngđáhoặctrênmặtđất.Làm thế nào để biết được những công cụ nằmngay trênmặt các tảng đáthuộcvàothờikỳnào?Phảicăncứvàohìnhdạng,vàocáchchếbiến.Đúng,căncứvàohìnhdạng, có thểnóiđượcmộtđiềugìđó.Nhưngphải chăngtrongthờiđạiđồđámới,từ8-6nghìnnămtrước,mộtlầnnữa,kỹthuật"rìuđá"vàrìutaythuộcthờiđạiđồđácũsớmđượcphụchưng?Lúcnày,nhờkỹthuậtấy,ngườitasảnxuấtrarìu.Khómàphânbiệtđượcrìuđáthuộcthời

đạiđồđácũvớiviệcchếtạorìuởthờiđạiđồđámới.Khôngthểxácđịnhniênđạinhữngvậttìmđượcnằmngaytrênbềmặtnhưvậy(vậtliệuđãđượcnânglênmặtđất).ỞMưxovaia,hiểnnhiênlànhữngchiếcrìuđáấycổxưahơnsovớidichỉthuộcthờiđạiđồđágiữa,vìchúngnằmởnhữnglớpsâuhơn.Ngoàira,khácvớinhữngchiếcrìuđáthuộcthờiđạiđồđácũvàthờiđạiđồđámới,chúngbịgỉngọchóanhiềuhơn.Cổxưahơnthờiđạiđồđágiữalàthờiđạiđồđácũ.Nghĩa lànhữngcôngcụấyhiểnnhiên thuộc thờiđạiđồđácũ.Ởcuốithờiđạiđồđácũ,conngườikhôngchếtạonhữngcôngcụnhưvậymàchỉởthờiđạiđồđácũsớm.Conngườichếtạoranhữngcôngcụấytrướcthờiđạiđồđámới,khôngíthơn100nghìnnămtrướcđây.Điềulýthúlànhữngngườinêanđectan,mãivềsaunày,vẫnsửdụngnhữngcôngcụAsen.ỞmộtsốcôngcụAsen,thấyrõsựtusửabằngkỹthuậtcủathờikỳMuschiê.Thêmvàođó,nhữngngườiởthờikỳMuschiêđãgiacôngcôngcụcũ,làmchocôngcụcũtrởnênmới.Trênnhữngchỗlàmmớiấy,gỉngọc íthơnsovớinhữngchỗmànhữngngười thuộc thờikỳAsenđã sảnxuấtrachínhcôngcụấy.Tómlại,mộtloạicôngcụđãđượcsửdụngcảởhaithờikỳ-sửdụnghailần.ĐiềuđónóilênrằngrìuđácổxưahơnrấtnhiềusovớithờikỳMuschiê.Nhìn chung, chúng ta không nghi ngờ gì về những dấu vết của "người đithẳng".Mộtcâuhỏinảysinh.Nếu"ngườiđithẳng"ởAsenđãđếnUran,thìvềđạithểhọxâmnhậplãnhthổLiênXôvàothờigiannào?Vàtừđâu?Phảichăngởmộtnơinàođó thuộcmiềnNamUranphải cónhữngdi chỉ cổxưacủa"ngườiđithẳng"?Thếnhưngkhônghềtìmđượcnhữngdichỉcổxưanhưvậyởđâucả.Thậtra,nhàkhảocổhọcCadăcxtanlàA.G.MeđôeptìmđượcnhiềucôngcụkiểuAsen ở Cacdăcxtan, đặc biệt là gần Caxpi, ở Mangưslaka. Nhưng tất cảnhữngcôngcụtìmđượckhôngởtronglớpđấtđámàlạiởtrênbềmặtcáctảngđá.Khôngrõniênđạicủachúng.Nhưngmớigầnđây,VađimAlecxanđơrôvichRanôp,rốtcuộc,đãtìmthấyởTrungÁmộtdichỉcòncổxưahơndichỉMưxovaia.Nhữngvật tìmđượcđềunằm trong lớp sâu64m.Đó làmột sựkiệngây ấn tượngmạnh.Tuynhiên,cũngcónhữngmốihoàinghi.

Sauđóđãcócả thôngbáocủanhàkhảocổhọcB.N.GlađilinởUcraina.ÔngđãtìmthấydichỉthuộcthờikỳAsenởZacacpat.CầnphảixemxétnhữngdấuvếtcủapitêcantrôpởZacacpatđángtincậyđếnmứcnào?KhichúngtôicùngVlađixlapNhicôlaevichGlađilinđếnđượcUgiơgôrotthìtrờiđãmuộn.CầnphảinhanhchóngăntrưavàđitiếpđếnchỗkhaiquậtởCorolevo.NhàkhảocốEđuarđBalaguri,giáosưTrườngđạihọc tổnghợpUgiơgôrotsaukhitiếpchúngtôiđãđềnghịchúngtôiăntrưaởtiệmăn,nơimànhữngngườidựHộinghịtoànliênbangcủacácnhàngữvănvẫndùngbữa.Balagurigiớithiệuchúngtôivớingườitổchứchộinghị.-ĐâylàcácgiáosưởMaxcơva,Kiep,Lêningrat,-ônggiớithiệuchúngtôi.Tấtnhiên,chúngtôikhôngphải làcácgiáosư.ỞViệnhàn lâmkhoahọc,nơichúngtôicôngtác,khôngcóchứcvịnhưthế.Đólànhữngchứcvịvàdanhhiệudùng trongcác trườngđạihọc.Ởcácviệnkhoahọc thuộcViệnhànlâmkhoahọcchỉcóhaichứcvịđốivớicácnhàkhoahọc-cánbộkhoahọclâunămvàcánbộkhoahọc.Chúngtôiđềulànhữngcánbộkhoahọclâunăm.Nhưngdanhhiệu"giáosư","phógiáosư"thìnhiềungườibiếthơn,vàđãtừlâu,chúngtôiquenvớiviệckhingườikhácgọichúngtôilàcácgiáosư.Vìthế,chúngtôiimlặngkhiBalagurigọichúngtôilàcácgiáosư.Mấyphútsauchúngtôiđãngồichungquanhbànăntrongphòng.Côphụcvụbàntiếnđến.-Côgáiơi,-Balaguriquayvềphíacôgái,-Đâylàcánhláixe,-ôngnóikhichỉvàochúngtôi.-Họđangtiếptụcđi.Côlàmơnchohọănnhanhlênnhé!-Nhữngngườiláixe?-Chúngtôiquaylại.Cóthểhọnóivềmộtngườikhácnàođóchăng?-Đừngbựcmình,cáccậu,-Balagurinóivớichúngtôi.-Tôibảocáccậulàláixeđểhọchocáccậuănnhanhhơn.ChúngtôiphìcườilàmchoBalaguriphậtý.-Cáccậuhãynhìnlạibảnthânmình.Chínhcáccậugiốngnhữngngườiláixenhiềuhơnlàgiốngcácgiáosư,-ôngchốngchế.Chúngtôilạicàngcườitohơn.Nhưngkhi soigương thìđúng lànhữngbộmặtđãsạmđivìnắnggió.Nhữngbàntaychaisạn,trầyxướcvìhàngchụcnghìnmảnhvỡnhọnsắccủađásilicmàchúngtôiđãphânloạitrongcáccuộckhaiquật.Chỉriêngở

Mưxovaia,trongnămđóđãtìmđượchơn80nghìnđồvậtbằngngọcbíchvàsilic.Chúngrấtnhọnsắc,khi làmsạchvàphânloại, taythườngbịrạchxước.Chínhvìthếmàtaycủachúngtôicónhiềuvếtrạchcònchứađầyghétvàđấtsétkhôngrửasạchđượcdođàobớisuốtngày.Thậtra,chúngtôikhôngphảilànhữngngườiláixemàlànhữngcôngnhân,nóiđúnghơnlànhữngngườithợđàođất.Nhữngngườilaocông.Vàtuyệtnhiên,chúngtôikhônggiốngnhữngcánbộkhoahọclâunămcủaViệnhànlâmkhoahọcLiênXô.TrênđườngđiđếnCorolevo,chúngtôivuivẻnhớlạibữacơmởUgiơgôrot.GalinaLevơkôpxkaia, chuyêngiavềphấnhoacổ, trongnămđócùng làmviệcvớichúngtôiởCorolevođãsángtácbàihát:Corolevo,Corolevo.Phongcảnhởbênphải,phongcảnhởbêntráiChỗkia-nơilấyđá,cònđây-mộtdòngsôngTừđằngxa,chúngtađãtrôngthấy.DichỉCorolevonằmtrênmộtngọnnúicao,phíatrênTixxa.Ởchỗcaonhất.Cáchmặtsôngkhoảng100m.Tấtnhiên,ngàyxưadichỉnàykhôngcaonhưvậy.Lúcbấygiờnướcsôngchảydữdộihơn,vàmựcnướccaohơnnhiều.Đểlấymẫuphấnhoavàmẫuphântíchtừtínhcủathờiđạiđồđácũ,ngườitađàomộtcáigiếngsâu12m.Thànhgiềngthẳngđứng,dođólúcởdướigiếngrấtnguyhiểm.Nhưngkhôngcònthờigianđểgiacốthànhgiếngnữa.Mùamưađãđếngần.Cầnphảilấymẫuchonhanh.Vìvậy,mỗilầnxuốnggiếngchúng tôiđều lạnh tim.Khi làmviệcởdướigiếng, lúcnàocũngsợ thànhgiếngtrụtlởđèlênngười.ỞCorolevocó7lớpcócôngcụbằngđá.Lớpởtrêncùng(vàdođólàgầnđâynhất,tấtnhiên)dongườinêanđectanđểlại.Dướilớpđóchođếnchiêusâu 12m, là những lớp có dấu vết cổ xưa hơn của con người. "Người đithẳng" -nhữngngười thuộc thờikỳAsen,đã lưuchúng lại.Ởđây,đã tìmđược33nghìncôngcụ,phầnlớnlàrìuđá,hạchđávànhữngcôngcụkhácthuộcthờikỳAsen,chúnggiốngcôngcụthuộclớpdướiởMưxovaia.Ởlớpdướicùngcósôpơvàsôpinvớisốlượngkhôngnhiều.Nhữnglớpmàtrongđótìmthấycôngcụcómàuthẫmhơnsovớinhữnglớpđấtsétgiữachúng.Đólànhữnglớpđấtbịvùilấp.Lớpcómàuthẫm-ditíchcủathựcvậtdàyđặc.Nghĩalà,kểtừlầnđầutiênconngườixuấthiệnởđây,

khíhậuTráiĐấtđãthayđổibảylần:khitrởlạnh,thựcvậtthưathớt,vìvậydấuvếtcủathựcvậtkhônggiữlạiđượctrongđấtsét;cònkhikhíhậuấmápthựcvậtpháttriểnrộlên,vàkhichếtnólàmchođấtcómàuthẫm.Đấtđượchìnhthànhnhưvậy.ỞCorolevo,bảylớpđấtcổxưanhưthếđãbịchônvùi.Saukhiconngườiđếnđâylầnđầutiên,khíhậuđãthayđổibảylần.Khilấymẫuởlớpdướivàđochúngbằngmáyđođiệntừ,cácmáyđochỉrarằngvàothờikỳđókhimàlầnđầutiênconngườixuấthiệnởCorolevo,cựctừtrongđấtnằmngượchướngsovớihiệnnay.Thờigianđóvàokhoảng690nghìnnămtrướcđây.Thậtra,nhữngdấuvếtởdichỉcủaconngườinằmởphía trên lớp có đảo cực từmột chút.Nghĩa là con người đã xuất hiện ởCorolevokhoảng0,5triệunămtrướcđây.ĐólàdichỉcổxưanhấtởphầnchâuÂucủaLiênXô.Nhưngđókhôngphảilàdichỉduynhấtcóniênđạilớnnhư thếởLiênXô.ỞTrungÁ,VađimAlecxanđơrôvichRanôp - nhàkhảocổhọcởĐusanbeđãtìmthấymộtdichỉcòncổxưahơnnữa.ThángTámnăm1982tạiHộinghịquốctếởMaxcơvaV.A.RanôpđọcbáocáovềnhữngvậttìmđượccủamìnhởCaratau.TrongkhiV.A.RanôpđangbáocáothìmộtsốnhàđịachấtUdơbêkixtanngồicạnhtôiđãthuyếtphụcvàlàm cho tôi tin rằng những di chỉ doRanôp phát hiện không cổ xưa nhưRanôpnóiđâu.HọkhẳngđịnhrằngRanôpkhôngcóchừngấylớpđấtbịvùilấp.ThậtrachỉcómộtlớpuốnlượnvàRanôpđàođượccũngchínhlớpấynhưngởnhữngđịađiểmkhácnhau,dođótưởngrằngcónhiềulớp-lớpnàyởtrên,lớpkia-ởdưới.HọchứngminhchotôimộtcáchxácthựcrằngV.A.Ranôpnhầmlẫn,họvẽtỷmỹchotôixemnhữngsơđồ"đúngnhưthựctế"vàtôibắtđầutinhọ.VàcómộtlầntôinóivớingườibạncủamìnhlàRanôprằngtôikhôngtinnhữnglớpdoanhấypháthiệnởCaratau,vàcácnhàđịachấtUdơbêkixtanđãnóinhiềuvềsaisótởnhữnglớpấy.Ranôptrảlờitôi.-Nếukhôngtinthìcứđếnđấy.Chúngtasẽcùngnhauxemxét.Vàđếntháng11-1982,từCorolevotôibaythẳngđếnĐusanbe.Vàonhữngngàyấy,ởĐusanbeđangcócuộchộinghịliênhợpcủacácnhàkhảocổXô-Pháp.Hộinghịthảoluậnvềmộtnềnvănminhcổxưahuyềnbí-vềvikhuẩn.KhihộinghịvừabếmạcthìtôivàRanôpđếnCarataungay.CũngnhưởCorolevo, di chỉCarataunằm trênđỉnhnúi.Nhưngởđây thìnhữngrặngnúicaohơn-cạnhdãynúiPamia.

Hơnnữa,khônghềcóbất cứ lớpnào trùng lặpcả.Những lờibuộc tộivànhững mối nghi ngờ của các nhà khoa học Udơbêkixtan là không đúng.Sườnnúibịcắtratheođườngthẳngđứng-đãpháthiệnralớpvănhóacổxưacóchiềusâu64m.Nhưngkhicầnphảitiếnsâuhơnvàolòngnúiđểlàmlộraphầnlớndichỉcổxưa,thìphảidùngmìnphánúi.Năm1983,mìnđịnhhướngđãbócđiphầnlớnkhốiđádămnằmởphíatrênlớpvănhoá.Vàcàngthấyrõhơntấtcả5lớpđấtbịvùilấpnằmởphíatrênlớpcócôngcụ.Khôngcóbấtcứlớpuốnlượnnàocả.Cáclớptáchbiệtnhaurõràngbởinhữngtầngđấtsétvàhoàngthổdàynhiềumét.NhữngmốinghingờcủatôivềtínhchínhxáccủaniênđạiởdichỉCaratau-Lakhutivàởnhữngnơikhácđãtanbiếnđi.TôixinlỗiV.A.Ranôpvìđãnóirasựkhôngtintưởngcủamình.ỞCaratau, cũng như ởCorolevo, công cụ và những di tích khác về cuộcsốngcủaconngườinằmtronglớpcómàuthẫm–đócũngchínhlàlớpđấtbịvùilấp.Phíatrênlớpnàylàmộtlớphoàngthổcómàusáng,sauđólạiđếnmộtlớpmàuthẫm.Suốtchiềusâu64m,có6lớpmàuthẫm,6lớpđấtbịvùilấp.Ởlớpbịvùilấpthứ6cócôngcụbằngđá.ỞCorolevocó7lớpnhưthế.Ởnhữngđịađiểmkhácđãpháthiệnđược31lớpđất.Nghĩalà,trongnhữngthờiđạigầnđây,khíhậutrênhànhtinhđãthayđổi31lần.Trướcđây,ngườitachorằngsựluânphiênnóng-lạnhnhưvậychỉcó4lần.Vàothờikỳtrởlạnh,thườngthìbănghàbaophủphầnlớnchâuÂu-thờikỳbănghàđãđến.Sauđótấtcảbănghàrútvềphíabắc.Khíhậulạitrởnênấmáphơn-thờikỳgiữacácbănghàlạiđến.(Hiệnnay,chúngtađangsốngởmộttrongnhữngthờikỳgiữacácbănghà).Trongthờikỳbănghà,sôngbăngtrênnúitrườnxuốngcácthunglũng.Thậtra,lầnđầutiênchúngtahiểuđượcbănghàcổxưalàcăncứvàonhữngsôngbăng trênnúi.Đầu thếkỷnày, khi nghiên cứudãynúiAnpơ, cácnhàđịachấtđãnhậnrarõrànglàởđó,trênnúicódấuvếtcủanhữngconsôngbăng,đãbốnlầntrườntừtrênnúixuốngthunglũng.Căncứvào4lầnxuấthiệnbănghàởAnpơ,ngườitagọitên4thờikỳbănghà-Hunđơ,Minđen,Rixơ,Viumơ.KhiđoánđịnhtheocáclớpđấtbịvùilấpởCorolevovàCaratau,thìthờikỳbănghàcónhiềuhơn.Khilấymẫubùntừđáyđạidương,ngườitacũngpháthiệnradấuvếtcủa21lầnấmlênvàtrởlạnhtrênhànhtinhchúngtatrongkhoảngthờigiancủathờiđạiđịachấtcuốicùng-Brunes.

Những lớp đất bị vùi lấp - bằng chứng nói lên rằng khi chúng được hìnhthànhlàvàothờikỳấmáp,thựcvậtpháttriểnrộlên,tươitốtvànónhuộmmàuđấtthànhmàuthẫm.Nhưvậy,conngườiđãđếnTrungÁtrướckhixuấthiệnthờikỳbănghàthứ9.Còncódấuvếtcủaconngườiởnhữnglớpsâuhơnnữa.ỞCaratau,Lakhutivànhữngnơikhác,đãpháthiệnradấuvếtđảocựcđịatừ.NhưngnếuởCorolevochúngnằmởphíatrênlớpcócôngcụ,thìngượclạiởCarataudấuvếtđảocựcđượcpháthiệnởnhữnglớpnằmởphíadướilớpcó côngcụ.Nghĩa làdi chỉởNamTatgikixtan cổxưahơn700nghìnnămvềtrướckhicóxảyrasựđảocựcđịa từlớncuốicùngtrênhànhtinhchúngta.NgườitagọithờiđạimàcựctừcủaTráiĐấtngượcvớihướnghiệnnayvàkéodàinhấtlàthờiđạiMatuam.Thờiđạinàybắtđầutừ2,43triệunămtrướcđâyvàkếtthúcvào0,69triệunămtrướcđây.Thờiđạihiệnđại-bắtđầutừ0,69triệunămtrướcđây,làthờiđạiBrunes.ChúngtađangsốngtrongthờiđạiBrunes.TrongthờiđạiBrunes,đôikhiởnhữngchỗnàođó,cựctừcủađấtcũngbiếnđổi,nhưngchỉtrongthờigianngắn.DấuvếtcủatấtcảnhữngbiếnđổiấycủacựctừthểhiệnởCaratautrongnhữnglớpnằmởphíatrênlớpcócôngcụ.ĐiềuđóchứngminhrằngvănhóaởdichỉCarataucổxưahơnCorolevo.Cólẽhiệnnay,dichỉvănhóaCarataulàcổxưanhấttrênlãnhthổLiênXô.Tiếp sau đó là nhữngdi chỉ khuCorolevo - cũng thuộc thời đại đồ đá cũAsen.CònMưxovaiacólẽmuộnhơnnhữnglớpdướiởCorolevomộtchút,hoặclàđồngthờivớinhữnglớpởCorolevo.Cònmột di chỉ cổ xưa nhất nữa được phát hiện ởCapcadơ.Di chỉ này ởtrongđộngAzưkhthuộcAdecbaigian.Ởđâycũngtheodõiđượcdấuvếtđảocựcđịatừ.NhưngkhôngphảimọingườiđềutinrằngnócótuổicổxưanhưCaratau.Vẫn chưa nghiên cứu đến hết những lớp phía dưới ởAzưkh.Đãđếmđượchàngmấychụcdichỉmuộnhơnvềsaunàycủangườinêanđectantrên lãnh thổLiênXô.Nóicáchkhác,khoảng0,7-1 triệunămtrướcđây,conngườiđãxâmnhậpvàolãnhthổđấtnướcLiênXôtừphíaTrungÁvàtừchâuÂu (và có thể là từCapcadơ).Conngười đã tổ chức cuộc sốngmộtcáchkiênđịnhtrênmộtđấtnướcmàvàothờiđóthậtlàgiálạnh.Vàbâygiờvẫntiếptụcsốngtrênxứsởấy.Ởnhữngngười cáchxadòngôstralôpitecbaonhiêu thìnhữngcôngcụấycàngđadạngbấynhiêu.Tậptụcchếtạocôngcụởnhữngcôngxãkhácnhau

cũngkhácnhau.Ngoài côngcụbằngđá, nhữngcôngcụbằnggỗvàbằngxươngcũngđãđượcsửdụngnhưngchúnghiếmgặphơn.Vídụ,đãtìmđượcmộtngọngiáobằnggỗgiữahaichiếcxươngsườncủamột trongsốnhữngconvoiđượcpháthiệnở lánTôranba(TâyBanNha).Đó là trườnghợphiếmhoi,bởivìgỗđượcbảo lưu rấtkém.Cũngđã tìmthấymộtngọngiáonhưvậyởdichỉLêringhenthuộcSilêzi(CộnghòaliênbangĐức).Nócũngbịmắckẹtvàogiữahaichiếcxươngsườncủamộtdicốtvoi.Chiềudàingọngiáo–2m15cm.ỞdichỉXunghiangoạiôthànhphốVlađimia (LiênXô), nơimai táng trẻ em, cũng tìmđượcnhữngngọngiáodàihaimétbằngngàvoimamut.Đôikhiởcácdichỉđếmđượchàngtrămhàngnghìnxươngvoimamut,têgiácvànhữngđộngvậtkhác.Trongsốnhữngchiếcxươngấytìmthấycácdấuvếtđược tạo rabởinhữngmũinhọnbằngđávànhữngcôngcụkhác.Nghĩalà,khôngphảinghềháilượmmàlànghềsănbắtlànguồnchủyếucủangườisơkhaiđểtìmkiếmthứcăn,hơnnữalạilànghềsănbắtcácđộngvậtcỡlớn.TrongcáccuộckhaiquậtdichỉKuđaroIởBắcOxêchia(LiênXô),cùngvớinhữngcôngcụbằngđácủangườisơkhai,đãtìmthấygần30nghìnxươngđộngvậtdonhữngngườisănbắtcổxưagiếtchếtcáchđâykhôngdưới100nghìnnăm.Đặcbiệtcónhiềuxươnggấuởhang(nhiềugấphai lầnxươnggấunâu),củatêgiác,bòrừng(Bisonbonasus).Trongcáccuộckhaiquậtdichỉlnxkaia(ởvùngCraxnôđa,LiênXô)đãtìmthấyxươngcủa2400bòrừng(Bisonbison).Nghềsănbắtnhữngđộngvậtcóvúcỡlớnvẫntiếptụctồntạinhưmộtnghềchủyếukhôngchỉtrongsuốtthờiđạiđồđácũsớmmàcòntrongcảthờiđạiđồđácũmuộn,chomãiđếnkhivoimamút,bòrừng(Bisonbison)vànhữngđộngvậtcỡlớnkhácbịtuyệtchủng.Thậtthúvịkhithấyrằngsựchếbiếncảhaimặtđãđượcsửdụngkhôngchỉởthờiđạiđồđácũsớm.Cũngnhưnhiềusángchếcủangườisơkhai,sựchếbiếncảhaimặtđáđã tồn tại rất lâu, thậmchíchođếnkhixuấthiệnnghềchănnuôivà trồng trọt,mặcdùnhữngphương thứcchếbiếnđá theocáchkháccũngđãsongsongtồntại.Từthếhệnàysangthếhệkhác,suốthàngtrămnghìnnămđãlưutruyềnlạikinhnghiệmvàthóiquensảnxuấtcôngcụbằngđá,sănbắt,nhữnghiểubiếtvềnguồnnguyênliệu,nhữngtínhchấtcủađávàv.v...NhưtheocáchthểhiệncóhìnhtượngcủaN.P.Đubinin(1980),đãtácđộng"ditruyềnxãhội".

Di truyềnxãhộiđãchophépconngười thườngxuyênhoànthiệnkỹthuậtchếtạocôngcụ.TheotínhtoáncủaA.Lêroa-Guran(ALeroi-Gourhan),đểchếtạomộtcôngcụnguyênthủynhấtthuộcvănhóaÔnđuvai,cầnphảicótới25lầnđậpcómụctiêurõrệt,đốivớimộtchiếcrìukiểuAsen-65lầnđập,daonêanđectan-111lầnđập.Cònđểlàmthànhmộtphiếnđáhìnhdaoởthờiđạiđồđácũmuộn, trung bình cần 251 lần đập.Nhưng tuy nhiên, bằng những phươngphápcổxưanhấtmàngười"khéoléo"đãsửdụngchúngởÔnđuvai,từ1kgsilic chỉ thu được từ 10 đến 45 cm mép làm việc, bằng phương phápMuschiê -gấpnămlầnnhiềuhơn-230cmmépcắt,bằngphươngphápởthờiđạiđồđácũmuộn-đãcóđược2500cmméplàmviệc.Các chuyên gia đã tìm thấy nhiều đặc điểm khác nhau thậm chí ở nhữngcôngcụcổxưanhất.NhànghiêncứuthờiđạiđồđácũởPháplàF.Bocđđãphântách16loạicôngcụkiểurìutayvà63biếndạngcủacáccôngcụđượcchếtạotừcácmảnhtước-sựkiệnđóthựctếlàchứngcứvĩnhcửucủa"nềnsảnxuất"cổđại.(Nhưngkhôngphảilàduynhất.Xươngđộngvật,bếplò,ditíchnơiởđượcbảotồnlạicũng"thuậtlại"chochúngtakhôngít).Kỹthuậtchếtạocôngcụbằngđáđượccảitiếntrongthờiđạiđồđárấtrõrệt.Cóthểnóikhôngngoarằngđếncuốithờiđạiđồđácũ,nóđãđạtđượcđếnmứchoànthiệnlớn.Vàđâylàvídụ-sựtiêuchuẩnhóa.Vàocuốithờiđạiđồđá cũ và ở thời đại đồ đá giữa đã chế tạo được những công cụ tháp tiêuchuẩnvạnnăngdướidạnghình thang,hình tamgiác, chỏmcầu,hình chữnhật.Cáncủachúng-bằngxươnghoặcgỗ,cònlưỡilàmviệc-bằngnhữngphiếntướcsilicsắcnhọnnhất.Vềđộcứngcủalưỡi,nhữngcondaoấychỉkémkimcươnghoặccươngngọc(coriđon),chúngdễdàngcắtđượckimloạivàthủytinh.Nhữngcôngcụấyrấtnhẹvàtiệnlợi.Phầncắtcủalưỡidaochỉrộngkhôngquánửaxentimet(đôikhihẹphơn),cònchiềudàycủalưỡidaochỉbằngmấyphầnmườimilimet.

Hình27.Sựtiếntriểncủakỹthuậttrongthờiđạiđồđá.

Hình28,29,30.Cáccôngcụcổxưanhấtcủaconngười.

Tiệnthểnóithêm,nguyêntắcthápnhưvậyvẫnđượcdùngđếnbâygiờ.Vídụ,hiệnnaytrongcôngnghiệpgiacôngkimloạingười ta làmnhữngmũidaocứngđặcbiệtkhôngphảihoàntoànbằngnhữnghợpkimcứngmàchỉdướidạnghànvàođầumút.Lúcđó,cáckỹsưhiệnđạikhôngđoánrarằng

họđang sửdụngphátminh củanhữngngười thời đại đồđá.Cònvềhìnhdạngphần làmviệccủa lưỡidao tiệnhiệnđại thì trùngvớihìnhdạngcủanhữnglưỡidaoởthờiđạiđồđácũ.Cóthểdẫnranhiềuvídụchứngtỏrằngcôngcụcủathờiđạiđồđá-hoàntoànkhôngphảilàcôngviệcnguyênthủycủavượn(nhưmộtsốngườitưởngnhưvậy).Khôngquansátđượctìnhtrạngđìnhtrệtrongpháttriểnkỹthuậtởthờiđạiđồđá.Sự tiếnbộ là thườngxuyên,dầndần,khôngkểđếnnhữngbiếnđổicủaconngườivềthểchất.Cácnhànhânchủnghọcđềuđiđếnkếtluậnnhưvậy."Nhữngbiếnđổiđộtngộtvềhìnhtháingườihóathạchkhôngkèmtheosự tiến bộ rõ rệt nào trong các phương thức chế biến công cụ bằng đá -nhữngcôngcụduynhấtcủangườisơkhai"-nhànhânchủnghọcnổitiếngLiênXôV.P.Alecxêepviết(1969).Bây giờ chúng ta quay về với những mặt khác trong cuộc sống của conngườiởthờiđạiđồđácũ,vídụ,nhàở.Nhàởcũngphânbiệtmộtcáchcănbảnnhữngconngườiđầutiênvớivượn.Vídụ,nếuvượnlàmtổchỉđểchomìnhhoặcchoconcái thìngười"khéoléo"xâydựngnhàởchomộtnhómlớnngười.Cólẽtrẻconvàphụnữđãởtrongnhững chỗ ấy.A.Lumlây (A.DeLumley, 1969) - nhàkhảo cổhọcPhápđã tìm thấynhữngnhàởhấpdẫn.Chúngđượcdựngnên tronghangLazac(Pháp)vàcódạngnhưnhữngchiếclều.Nhữngbộdađượccăngtrênmộtcáikhunglànhữngcâysàovàchungquanhđượcchặnbằngcáctảngđá.Cửaracủanhữngchiếclềuấyquayvềphíatronghang(đểtránhgiólạnh).Ởlốivàocủamỗichiếclềunhưvậycómộtchiếcsọchósói.NiênđạidichỉởhangLazaclà150nghìnnămtrướcđây.Nhữngchỗẩnnáotươngtựnhưvậycũng đã được phát hiện ở di chỉ TêraAmatô (TâyBanNha) (Tuổi - 300nghìnnăm).Cácnhómngười-mỗinhómkhoảng25người,đãcưtrúởđây.Khinghiêncứunhữngchiếcrăngcửacủanêanđectan,F.E.Cônbiđãthấyởmenrăngcóhàngtrămvếtxướcsongsongvớinhau.Cólẽ,đólànhữngdấuvếtcắnthịtbằngmiệng.Saukhicắnvàomiếngthịt,nêanđectanđãdứtnórakhỏiphầnthịtcònlạiởngoàimiệng.Ởdaođácónhữngvếtxướcchéotừgóc trên bên trái đến góc dưới bên phải. Hướng của các vết xước chứngminh rằngnêanđectan thuận tayphải.Việcnghiên cứu cácdi tích của tayngườiđithẳngsốngcáchđây700nghìnnămtronghangPêtralôn(HyLạp)chophépphỏngđoánrằngngườiđithẳngthuậntayphải.Vàcuốicùng,cácnguồndựtrữ.TrongtấtcảcácdichỉởÔnđuvai,ởCôbi-Fora và ở những nơi khác, chúng ta đã gặpmột số lượng lớn đá - nguồn

nguyênliệuđểchếtạocôngcụ,chúngđượcđemvềtừnhữngnơixa.Khôngcóđộngvậtnàotạorađượcvàcũngsẽkhôngthểtạorađượcnhữngnguồndựtrữnhưvậy.Sốmanupoấychứngminhrằngconngườiđãsuynghĩvềcáccôngcụvàđãthunhặttrướcnguyênliệudànhchochúng,nghĩalàhoạtđộngcómụcđích-laođộng,màlaođộnglạikhônghềcóởhắctinhtinhvàởcácđộngvậtkhác.Cònmầmmốngcủanghệthuật?Nhữngmầmmốngấycũngđãxuấthiệnởthờiđạiđồđácũsớm.Vídụ,ởhangTata(Hungari)đãtìmđượcmộtmẩuxươngvoicóhìnhquảtrứng,đượcđánhbóngcẩnthậnvàsơnbằngmộtlớpđất vàng. Cũng đã gặp những chiếc xương có các vết xước với những lỗthủng và những đồ vật khác. Chúng chứngminh rằng, ở thời đạiMuchiênghệthuậtđãbắtđầunảysinh.Hình31.NơiphânbốdicốtnêanđectanvàmộtsốdichỉvănhóaMuschiê.

Hình32.Dấuchâncủanêanđectan.

Hình33.NơiphânbốcưtrúngườiởthờiđạiMuschiêvàtrongthờiđạiđồđácũmuộn,vàmiềnhìnhthànhconngườiloàihiệnđại.

Đúngvậy,mộtsốchuyêngiachorằngnêanđectanmặcdùđãlàngườinhưngkhôngphảilàtổtiêncủachúngta,bởivìdườngnhưcũngvàothờigianấy(vàcũngcó thể làsớmhơn),người"thực thụ"đãsốngvàkhôngkhácvớichúngta.Hìnhnhưhọđãtiêudiệtnêanđectan.Nhưngngười"thựcthụ"cóthểẩnnáuởđâu?Dấuvếtcủahọkhôngcóởđâucảmãichođếnkhimàthờiđạicủanêanđectanvẫnchưahết.Vàcuốicùngcócảchứngcớvềsựcómặtnềnvănhóa"tinhthần"củangườithuộcthờiđạiđồđásớm.Vídụ,ngayvàonăm1912,ởLa-Feraxigầnthànhphố Sapen (Pháp) đã tìm thấy những di tích mai táng có chủ ý (sáunêanđectantrongtưthếnằmco).ỞKiik-Koba(Crưm–LiênXô)vàonăm1944đãpháthiệnđượcnơimaitánghainêanđectan(mộtđànôngvàmộttrẻemmột tuổi, cũng nằm co). ỞMugaret-es-Xhun (Palestin) đã chônmườinêanđectanmộtchỗ(nămđànông,haiđànbàvàbađứatrẻ,tấtcảđềunằmcochặt).Trong tayngườiđànông45 tuổicóxươnghàmcủamộtcon lợnrừngcỡlớn.ỞTesic-Tas(TrungÁ-LiênXô,nhữngcuộckhaiquậtcủaviệnsĩA.P.Oklađnhicôp)trongmộtmộtángmộtnêanđectan(mộtemtrai,11-12tuổi)cósáucặpsừngdêdựngthẳngchungquanhmộthànhmộtvòngtròn.Tư thếnằmcocủanhữngngườiđượcmai tángchứngminh rằng thờibấygiờđãtồntạinghithứcmaitángnhấtđịnhphảnánhnhữngquanniệmcủa

conngườithờiđó.TronghangSaniđa(Irắc),năm1960,Sôlexki(R.S.Solecki,1971)đãpháthiệnđượcnhữngngôimộcủachínnêanđectancáchđây60nghìnnăm.Ởmộttrongsốnhữngngôimộấyđãmaitángmộtngườiđisăncósọbịđậpvỡ.Xácchếtnằmtrênmộtchiếcđệmkếtbằngnhữngcànhcâythôngvàhoa,ởphíatrênrắcđầyhoa(thỉxa,thựcquỳ,cỏlưỡichó,hành).ĐếnnayởIrắcngườitavẫndùngmộtvàiloạitrongsốnhữnghoaấyđểlàmthuốc.CũngởSaniđađãtìmthấyxươngcủamộtnêanđectan40tuổichếtdobịsậphang.Vaiphảivàtaycủangườinàykhôngpháttriểnđếnmứcbìnhthườngdodịtậtbẩmsinh.Từnhỏ,ngườinàychỉlàmviệcbằngtaytrái,nhưngdùsaocũngđãsốngđếnđộtuổiđángkínhđốivớithờibấygiờ.Ngườinàycóthểsốngsótđượclàchỉdocôngxãđãnuôidưỡng.Nghĩalàngayởnhữngthờigianxaxưa,tổchứcxãhộiđãhoànthiệntớimứcđãdựkiếnđượccảsựchămsócđốivớingườiyếu,ngườitàntậtvànhữngngườigiàcả.Tiện thểnói thêm,nêanđectan "đầu tiên" (tìm thấyởNêanđectan) cũng làngườitàntật.Cùitaytráicủangườinàybịtàntậttớimứckhôngthểcotaylạiđểđưađượctayđếnmồm.Dấuvết tửthươngcũngđãđượctìmthấyởnhững bộ xương của những người nêanđectan khác. Điều thú vị là tất cảnhữngvếtthươngấyđềunằmởbêntrái.Cólẽnhữngvếtthươngấyđềudonhữngngườikháccầmgiáotayphảigâynên.Dấuvếtcủahiệntượngănthịtngườicũngđãđượcpháthiệnởnêanđectanvàonăm1899tạiCrapina(NamTư):dicốtcủa20người,xươngcủahọbịgãyratừngmảnh,cólẽđểlấynão(ởmộtsốxươngcónhữngdấuvếtdonướngngườitrênđốnglửa).Ở người nêanđectan có những dấu vết thờ cúng động vật. Ví dụ, ở hangĐraxenlos (ởAnpơ) phát hiện đượcmột cái hòm hình khối bằng đá, bêntrongcó7sọgấu,cònphía trênhòmcómộtphiếnđá thẳng, lớn,đậykín.Chung quanh hòm, trong các hốc tường còn 6 chiếc sọ nữa. Ở Rêgucđiu(Pháp),trongmộtcáihanghìnhchữnhậtđãtìmthấyxươngcủa20congấu,hơnnữaởkhắpmọichỗ,mõmgấuđềuquayvềmộtphía-lốivàohang.Phảichăngcóthểxếptấtcảnhữngsựkiệnấyvàođờisốngcủađộngvật?Vàcảnhữngviệcmaitángnhântạovàhoatrênnhữngnấmmồ,sựchămsócngườibệnhvàngườigià?Vàtấtcảnhữngchuyệnđólàcủavượnư?Chưabaogiờvà chưacóngườinàoquan sát đượcnhữnghiện tượngnhư thếởđộngvật.Toànbộnhữngđiềuđóchứngminhrằngđếncuốithờiđạiđồđácũsớm(thờiđạiMuschiê)đãdiễnranhữngtiếnbộcănbảntrongtưduyvàthếgiớiquancủaconngười:xuấthiệnnhữngquanniệmvềsựkhácnhau

giữasựsốngvàcáichết,xuấthiệnnhữngmầmmốngthờcúngngườichết.Hiệntượngngườidùnglửaởthờiđạiđồđácũsớmcũngkhẳngđịnhsựkhácbiệtgiữangườivớivượn.Chođếnbâygiờvẫncóthểtìmđượctrongsáchbáonhữngmôtảrằngnhiềunghìnnămđãtrôiquasaukhisángchếracôngcụbằngđá,conngườiđãhọcđượccáchdùnglửa.Nhưngnhữngpháthiệncủacácnhàkhảocổbuộcphảitừbỏnhữngquanniệmnhưvậy.ĐãtìmthấynhữngtầngtrovàthandàynhiềumétởhangChuKhẩuĐiếm(TrungQuốc).Đó là bằng chứng cho thấy sinantrôp đã dùng lửa.Hơn nữa,R.Đact chorằng thậm chí ôstralôpitec đã dùng lửa. Nhà khảo cổ học Liên XôX. A.Xemenôpủnghộýkiến:hầunhưcùngmộtlúcconngườiđãpháthiệnralửavàcôngcụ.Conngườicóthểlấylửavàolúcnúilửaphúnxuấthoặctácđộngcủacáctiasét.Đôikhinhữngđốnglửađượcđốtlênlàdorừngvàthảonguyên tựbùng cháy.Thế cònngọn lửavĩnh cửuởnhữngkhekhí đốt tựnhiên?Nói chung, không ít nguồn lửađầu tiên.Lửađãđóngvai trò quantrọngtrongđờisốngconngười.VùngcưtrúcủaconngườivàobuổiđầucủathờiđạiđồđácũsớmlàchâuPhi,sauđólànhữngvùngphíanamđạilụcÂuÁ.TrênlãnhthổLiênXôđãbiếthơn400điểmdâncưthuộcthờiđạiđồđácũdưới.Nhữngđiểmdâncưsớmnhấttrongsốđólànhữngvùngởtậncùngphíanam,ởTrungÁvàởCapcadơ.Sựdidânbắtđầutừđâu?Hiệnnaychưathểtrảlờimộtcáchchínhxáccâuhỏiđó.Nhữngdi tích sớmnhấtcủa thờiđạiđồđácũhiếmgặpởtrạngtháikhôngbịxáotrộn.Nhữngdòngnướcdobănghàtạorađãrửatrôinhữngdấuvếtcủachúng,nhữnglớpbăng,biểncá,sônghồtrànđếnvàrútđiđãhủydiệtnhữngdấuvếtấytrongsuốtthờigianđó,nhữngrặngnúiđãnhôlên,cácthunglũngđượchìnhthành,nhữngvỉađấtđãdịchchuyểnđi.Vàtấtcảnhữngquátrìnhđóđãxóasạchnhữngdấuvếtvềcuộcsốngcủanhữngngườicổxưanhất.Côngcụbằngđáđãđứngvữngtrướcnhữngdòngnướcvàbănghà,nhưngnhữngdấuvếtkhácítđượcbảotồn.ChắclàlãnhthổcủađấtnướcLiênXôđãđượcconngườiđếnởtừphíanamvàphíađôngnam-họlàconcháucủanhữngngườimàhàngmấytriệunămtrướcđãtừchâuPhidicưđếnđây.Cònvềnhữngmốiquanhệxãhộicủathờiđạiấythìviệctáihiệnchúngtheonhữngdẫnliệukhảocổhọcquảlàkhókhăn.Nhưngcóthểphánđoánrằngtrongbuổiđầucủalịchsử,sựtổchứcxãhộiloàingười,cólẽítkhácbiệtsovớitổchứcquầnxãcủahắctinhtinhvàgôrila.Chắcgìnhữngtậpthểcủanhữngconngườiđầutiênlạiđượctổchứctheocáchnguyênthủyhơn.Chắclànhữngtậpthểấykhácbiệtvớinhữngquầnxãvượnởchỗnềnnếpnghiêmngặthơn,bởivìởbênngoàitậpthểđoànkếtvàcókỷluậtấy,conngườikhó

màđấutranhgiànhsựsống.Cólẽnhữngmốiquanhệtrongnhữngtậpthểấycũngđượcduytrìtheodònghọ,hơnnữachắclà(cũngnhưởhắctinhtinh)theo dòng họmẹ (ở hắc tinh tinh không thể xác định được bố trong cácphươngthứcgiaophối).Nhữngmốiquanhệtheodòngmẹvàsựủnghộlẫnnhauthườngxuyêngiữaanhemvàchịem(nhưđiềuđóđãđượcnghiêncứuởhắctinhtinh)ởtổtiênconngườiphảimạnhmẽhơn,bởivì sự tổ chức rõ ràngcủa tập thể là rấtquan trọng trongcuộcđấu tranhgiànhsựsốngcòn. (Hắc tinh tinhgầngũivớingườisơkhaikhôngchỉlàởnhữngdấuhiệuhóasinh,giảiphẫumàcòncảvềtậptínhnữa)Convượn"bốntay"đãbiếnthànhtổtiênđithẳngcủaconngười.Điềuđóđãxảyranhưthếnào?Cólẽquátrìnhđóxảyrakhôngphảingaylậptức(mặcdùsựbiếnđổitươngtựcóthểxảyratươngđốinhanh).Đãbiếtrằngvậtchấtditruyềncủatấtcảcácsinhvậtđượccấtgiữtrongcácthểnhiễmsắccủatếbào. Ởmột bà con gần gũi nhất của con người - hắc tinh tinh có 48 thểnhiễm sắc, còn ở người - 46. Sự chênh lệch chỉ là hai thể nhiễm sắc. Sựchênhlệchđóxuấthiệnnhưthếnào?Nhữngtínhchấtditruyềnchỉbiếnđổithôngquacácđộtbiến,đólàđiềuđãđượcditruyềnhọcchứngminh.CòncácđộtbiếnnhưN.P.Ðubininđãchứngminhcáchđây20năm,làdobứcxạgâynên.Nhữngnguyênnhân tăngmứcbứcxạ trên lãnh thổcủacáinôi loàingườidườngnhưkhônggâyrasựnghingờgì.Trướchếtđólàsựphátsinhcácđứtgãytrongthờigiancósựcấutạolạivềmặtsinhhọcởtổtiênconngười(đithẳng,tăngkhốilượngnão,vàv.v...).Phảichăngnhữngvỉaquặnguraniđãlộrahaynóxuấthiệntheomộtcáchkhác,cũngkhónói,nhưngnhậnthấyrằngsựphátsinhcácđứtgãythườngtạonênbứcxạđượctăngcao.Nguồnbứcxạkhôngkémphầnđángkểlàsựhoạtđộngcủanúilửa.Đámacmacóhoạt tínhphóngxạ.Có thể làsựphóngxạấyyếuhơnsovớicác lòurani,nhưngnóđãtácđộngtrongmộtthờigianrất lâudài(từthờiđạiphátsinhcácđứtgãychođếnngàynay).Nhữngtrầmtíchnúilửa,nhưđãnhậnthấy,cómặtởtấtcảcácđịađiểmcódicốtcủatổtiênconngười(ôstralôpilec)vàngườisơkhai.Mốiliênhệcủanhữngsựkiệnấylàhiểnnhiên.Ngoài ra, trên lãnh thổở cái nôi loài ngườiđã tập trungnhữngmỏquặnguranilớnnhất.Dĩnhiênlàđiềuđógópphầntăngcaophôngbứcxạ.Vàcuốicùng,nhữnglòphảnứnguranitrongthiênnhiênđãđượcpháthiệngầnđâyởchâuPhi,lànguồnbứcxạkhôngkémphầnmạnhmẽ.Sựtrùnghợpvềthờigiancủaquátrìnhcấutạolạivềmặtsinhhọcởtổ tiênconngườivới thời

gianđảocựcđịatừ(vànhữngbiếnthểcủachúng)cũngchophépphánđoánrằngyếutốđócóthểgópphầntăngcaomứcphóngxạchung.Nhưđã thấy làcókhánhiềunguyênnhânvà lànhữngnguyên nhânquantrọngcóthểgâynênsựsắpxếplạitrongbộmáyditruyềnAĐNcủatổtiêncon người, trong số đó có cả sự dính kết hai thể nhiễm sắc. Những thínghiệmgầnđâykhẳngđịnhrằngbứcxạgâynênsựgiảmbớtsốlượngthểnhiễm sắc do sự dính kết của chúng. Ví dụ ở Viện di truyền người ởGhetinghen(CộnghòaliênbangĐức),bằngcáchlaichuộtđựcđãchiếutiaRơnghenvới chuột cáikhôngbị chiếu tia (Prirôđa,1980,No4)đãgây ranhữngsailệchsovớisốthểnhiễmsắcbìnhthường(tiêuchuẩn)đốivớiloài.Sựgiảmbớtsốthểnhiễmsắctrongphôicóthểdẫnđếnnhữngbiếnđổitolớnvềgiảiphẫucủacơthểtrưởngthành.Bằngchứnglànhữngdịhìnhkhácnhauvềthểchấtdothừa(hoặcthiếu)thểnhiễmsắcởtrẻem.Cóthểlàsựdínhkếtcác thểnhiễmsắcdoảnhhưởngchiếuxạ (giảmtừ48còn46 thểnhiễmsắc)lànguyênnhâncủanhữngbiếnđổicáctínhchấtdi truyềnởtổtiênconngười.Cầnnhấnmạnh rằng thểnhiễm sắc thừagây ra sự cấu tạo lại về thể chấttrongcơ thể conngười, tácđộng lênnãovàdẫn tới chứngdầnđộn (bệnhĐao).Nhưvậycócơsởgiảthiếtrằngsựgiảmbớt(hai)thểnhiễmsắcởtổtiênconngườikhôngchỉdẫnđếnchỗcấutạolạivềthểchấtmàcòncảithiệnthếnăngtrítuệ.Nhưngkhôngphảitấtcảtổtiênconngườiđềutrởthànhconngười.Khôngphải tất cả ôstralôpitec đều chuyển sang hoạt động xã hội- lao động.Mộtphầnđángkể (ôstralôpitecchâuPhi)của tổ tiênconngười tiếp tục tồn tạibằng cách sống như cũ. Có thể là ôstralôpitec châu Phi đã tìm ra một"phươngthức"nàođóbảođảmđược thứcănchomìnhmàkhôngcầnđếncôngcụ,sănbắt,vàv.v...NhưngôstralôpitecchâuPhikhôngthểcạnhtranhđượcvớilaođộng(laođộnglàphươngthứcduynhấtbảovệloàimớikhỏibịdiệtvong),điềuđóchứngminhcho sựkiện làôstralôpitecchâuPhiđãbịdiệtvonggầnmộttriệunămtrướcđây.Khiđó,phầncònlạicủatổtiênconngườiđãlaođộngcóhệthống(Homohabilis),bảotồnđượcconcháucủamìnhkhôngbịdiệtvong.Nhưvậy,cáichínhyếutrongtiếnhóacủaxãhộiloàingườilàlaođộng.Nhưđãthấy,cácđộtbiếncònxuấthiệncảvềsaunàynữa (nêanđectan thay thế chopitêcantrôpvàv.v ..), nhưng trongquá trìnhphát triển lực lượng sản xuất của xã hội, điều đó không được thể hiện.Dườngnhưsựtiếnhóasinhhọcdiễnrasongsongvớisựpháttriểnxãhộimàkhôngảnhhướngđếnxãhội.Chỉngaytrongbuổiđầulịchsửcủatổtiênconngười,sựtiếnhóasinhhọcđãquyđịnhtínhtấtyếuđốivớibướcchuyển

củaconngườisanglaođộng,nhưngkhiquátrìnhđóđãhoàntất,thìcóhiệulựclạilànhữngquyluậtkhác,nhữngquyluậtxãhội-kinhtế.Vậysựhìnhthànhtổtiênconngườibắtđầutừkhinào?Mộtsốnhànghiêncứu khẳng định từ ramapitec (20 triệu năm trước đây), những nhà nghiêncứukhác-lạicònsớmhơnnữa-từêgiptôpitec(30triệunăm),cònnhữngnhànghiêncứukhácnữa-từlinhtrưởngpônđaung(40triệunămtrước).Cóthểđiềuđólànhưvậy,nhưngtừtấtcảnhữngdạngấy,trongsốđókểcảtừramapitecchođếnchúngta,cácditíchcònlạirấtkhôngđángkểvàbịngắtđoạn.Khómànóimộtcáigìđóxácđịnhtheonhữngditíchấy.Vàvìvậychỉcóthểnóimộtcáchgiảđịnhvềramapiteccùngnhưnóivềnhiềudạnghóathạchkháctronghọngười.Ôstralôpitec-đólại làviệckhác.Ởđâycóhàngtrămsọ,nhữngbộxươngnguyênvẹnvànhiềuđịađiểmphânbố.Nói cáchkhác,hiệnnaychúng tachưathểxácđịnhchínhxácthờiđiểmbắtđầucủacáccảibiếnsinhhọcởtổtiên conngười; nhưngkết quả củaquá trìnhđó, đoạnkết thúc củanó, thìchúngtađãrõ.Ôstralôpitecnàylàtổtiêntrựctiếpvàcũnglàngườisơkhai.Thờigian tồn tạicủaôstralôpitec - từ5,5đến1 triệunămtrướcđây.Thờigianchuyểnmộtbộphậndòngôstralôpitecsanglaođộngcóhệthống(nghĩalàthờigiankhởiđầulịchsửloàingười)–2,6triệunămtrướcđây.Tấtnhiên,có thể có những phát hiệnmới, những niên đại mới, những giải thích rõthêm,nhưngkhởiđầulịchsửcủaconngườikhôngthểnàolạicóthểmuộnhơn2triệunăm.ĐiềuđóđãđượcchứngminhbằngtàiliệuđượcnghiêncứucẩnthậnởÔnđuvai.

Hình34.MứctăngdânsốtrênTráiĐất.

Cònvềcáinôicủaloàingườithìnóchỉcóthểởnơiđãtồntạitoànbộmộtphứchợpnhữngđiềukiện,cụthểlàsựphátsinhcácđứtgãy,núilửahoạtđộngtíchcực,mỏquặngphóngxạgiàucónhất,vàv.v...Vàđiềuchủyếu-lãnhthổvàthờigianhoạtđộngtíchcựccủatấtcảnhữngquátrìnhtựnhiênấyphảitrùngvớilãnhthổvàthờigiancưtrúcủanhữnglinhtrưởnggầngũivớingườinhất,kiểuhắc tinh tinh.Hiệnnay,một tổhợptấtcảnhữngđiềukiệnnhưvậyđãquansátđượcchỉcóởĐôngvàNamPhi.Nhữngkết luậncơbảnlànhưthế.Một lầnnữa,nhữngkết luậnấylạiđưachúng ta trở lạivớinhữngquanniệmcủaF.Ănghen.F.Ănghenđãviết :"Laođộng -nguồngốccủabấtkỳ sựgiàucónào ... cùngvới tựnhiên ...Nhưngnóvẫnkhôngphảilàcáigì lớnlao,vôtận...Laođộng-điềukiệnchủyếuđầutiêncủatoànbộsựsốngcủaloàingười..."[1].

HẾT

___[1]C.MácvàF.Ănghen.Tácphẩm,tập20,trang486.

Sựtiếnhóacủalinhtrưởngtheodẫnliệumiễndịchhọc

Nhữngvùngcưtrúcủavượnngườihiệnđại.

QuátrìnhtiếnhóacủasựsốngtrênTráiĐất.

Nhữngphươngphápxácđịnhdònghọcủangườivàcủavượn

SơđồkhoảngkhônggầnTráiĐất.

NhữngđaiphóngxạcủaTráiĐất

Dấuchâncủanêanđectan.

MứctăngdânsốtrênTráiĐất.

Nguồn Gốc Loài Người - sachvui.com · đoạn khi những tổ tiên đầu tiên của con...

Documents

Transcript of Nguồn Gốc Loài Người - sachvui.com · đoạn khi những tổ tiên đầu tiên của con...