TI: NT C O TRONG NGH THUT KIN TRC N THP CA NGI CHM VIT NAMI T VN : Ngi Chm hin sinh sng tp trung vng nam trung b v nam b. Hin nay, dn tc Chm theo kh nhiu tn gio khc nhau: B Chm (Blamn), Hi gio, Thin Cha gio, Cao i, Pht gio Tuy nhin, nu ni ti n thp Chm ngha l ni ti tn gio vn ha nh hng ca n trong c bit l Blamn gio. y cng l yu t truyn thng th hin trong ngh thut kin trc n thp Chm, bn cnh nhng yu t bn a v khu vc.

II NI DUNG:

1. Lch s hnh thnh dn tc Chm Vit Nam:

1.1. Ngun gc tc ngi:

Ngi Chm hay cn gi l ngi Chm, ngi Chim, sinh t rt lu i trn di t min Trung Vit Nam t nam o Ngang n Bnh Thun. Khong th k II-III u Cng nguyn cho n th k XVII-XVIII, ngi Chm xy dng mt nn vn minh Chmpa pht trin rc r, vi nn tng vn ha Sa Hunh v nh hng su sc ca vn ha n . V mt chng tc, ngi Chm (cng vi mt s dn tc Ty Nguyn) thuc nhm ng h Nam o, l mt b phn ca nhm loi hnh Indonsien(1) (Hnh thnh vo khong thi gia, cch ngy nay 10.000 nm). Chng Indonsien, l s hp chng gia chng Mongoloid (thuc i chng ) thin di t vng Ty Tng xung vng ng Dng, vi chng Melannsien bn a (thuc i chng c), vi c im nhn chng: nc da ngm en, tc xon dn sng, tm vc thp; c tr ri rc t nam o Ngang n Bnh Thun. Nh vy c th hiu rng, trn di t trung v nam trung b, t thi gia c c dn c bn a sinh sng c ngun gc l chng Indonsien, v sau c thm nhng ngi ni ting Nam o (Malai Plinxia) n cng c cc vng ven bin, dn hnh thnh ln tc ngi Chm.1.2. Vn minh Chmpa:

Nhn vo h thng di tch n thp Chm, knh mng thy li hay k thut lm gm cn li n ngy nay nh lng gm Bu Trc (th trnPhc Dn, huynNinh Phc, tnhNinh Thun) cng gip ta phn no hnh dung c s pht trin rc r mt thi ca nn vn minh Chmpa.

Trong khun kh mt bi tiu lun, chng ta ch phc ha nhng nt c bn ca nn vn minh Chmpa trong khong th k II-III u Cng nguyn n th k XVII-XVIII, trn di t min trung t Bnh-Tr-Thin tr vo n Ninh Thun-Bnh Thun. 1.2.1. Nh nc Chmpa:

Trong sut chiu di hnh thnh v xy dng nn vng quc Chmpa, c nhiu bin i m hin nay cn phi nghin cu; c nhng khong lch s b t on, cha ti liu khng nh, c nhng giai on vng quc b chia tch ri hp li ri li chia tch, lnh th c thi k c m rng c giai on b thu hp. Cng bi tch cht phc tp nh vy, nn trong khun kh mt bi tiu lun cng xin tm a ra bn giai on ca vng quc Chmpa. c ci nhn bao qut nht v lch s ca mt vng quc mt nn vn minh Chmpa.

Giai on th nht: Cuc u tranh dnh c lp ca nhn dn Chm v s ra i ca cc quc gia Lm p cui th k II gia th k VIII

Nh bit, trn di ng bng ven bin trung v nam trung b xa kia c nhng c dn c t thi sinh sng, cng ti ni ny cc nh kho c tm thy mt nn vn ha vt cht c chng, gi chung l nn vn ha Sa Hunh (tn mt a danh cc nam tnh Qung Ngi). Qua khai qut kho c, cc nh khoa hc cho rng Vn ha Sa Hunh l vn ha thuc giai on s k st ca c dn nng nghip ven bin, c nin i khong gia thin nin k I trc Cng nguyn, n u Cng nguyn(1). Vo thi k ny, trn a bn vn ha Sa Hunh c hai b lc Cau (ting Phn: Kramuka vamsa) v Da (Narikela vamsa) sinh sng. B lc Cau c tr trn vng t Ph Yn n Bnh Thun ngy nay, cn b lc Da c tr vng t Qung Nam n Bnh nh ngy nay.

V b lc Cau, theo nh bia V Cnh (lng V Cnh, thnh ph Nha Trang, tnh Khnh Ho; c xc nh c vo khong cui th k th II sau Cng nguyn) vit bng ch Phn cho bit v s tn ti ca mt triu vua m ngi sng lp c tn hiu l Sri Mara. Nh vy, t trc khi bia V Cnh c to dng, b lc Cau hnh thnh nn mt Nh nc hay ng hn l mt tiu vng quc (sau ny qua bi k ta bit c vng ny c tn l Panduranga) m ngi sng lp c tn hiu l Sri Mara. Bia V Cnh cn ni ln s nh hng r nt ca vn ha n n tn gio v c l c kinh t, x hi ca tiu vng quc ny. Lc ny, b lc Da pha Bc ng ngoi s pht trin ca tiu vng quc pha Nam v ang chu ch h ca nh Hn. Nm 111, nh Hn thay th nh Triu h nc u Lc, ng thi xua qun nh chim vng t pha nam qun Cu Chn v lp nn qun Nht Nam (t Qung Bnh n Bnh nh ngy nay). Qun Nht Nam bao gm c vng t m b lc Da c tr, qun c chia lm 5 huyn: Ty Quyn, Chu Ng, T Cnh, L Dung v Tng Lm. Trong sut thi k b h, nhn dn Tng Lm (Qung Nam-Qung Ngi ngy nay) lin tc ni dy, kt hp vi nhn dn 3 qun Nht Nam, Cu Chn, Giao Ch nhm lt ch cai tr ca nh Hn. Vo khong cui th k II sau Cng nguyn nh Hn suy yu, nm 192 di s lnh o ca Khu Lin, nhn dn huyn Tng Lm mt ln na ni dy v lt c ch thng tr ca nh Hn, lp ra quc gia Lm p tin thn ca vng quc Chmpa. Nh vy, trong khong hai th k u Cng nguyn, t hai b lc Cau v Da hnh thnh nn hai tiu quc: tiu quc min nam m sau ny c tn l Panduranga (ting Phn) v tiu quc min Bc c gi vi tn Lm p. Vic xut hin hai tiu quc pha bc v pha nam chnh l tin hnh thnh nn vng quc Chmpa v sau.

Sau khi thot khi ch cai tr nh Hn, vng quc Lm p i vo thi k xy dng v pht trin. Theo nh ngun th tch c Trung Quc v bi k Chm ghi li, th vng quc Lm p tn ti t cui th k II n gia th k VIII sau Cng nguyn. Trong thi gian ny, c th tn ti hai giai on m khong t on nm khong th k V n th k VI; trong vng mt th k khng thy c bia, cn Lng th th cung cp mt ph h gm khong 10 vua, ni tip nhau kh rc ri, t Phm Tu t n Bt Xu Bt Ma(1). Khong t on ny c l ng vi mt s kin trong nhng s kin quan trng theo Tng th l vic th s Giao Chu thuc nh Tin Tng, tn gi n Ha Chi, em qun nh Lm p nm 446, cp ot nhiu ca ci v t ph tn hi c kinh (2). C l chnh vic t ph ny dn n vic khng cn cng trnh kin trc no trc th k VI. Trong thi k ny kinh lc u, theo cc nh nghin cu c th nm ni m nay l x Thy Xun, Hu c tn l Kandapurpura; c xy dng vo khong th k IV sau Cng nguyn. Sau kinh c di v Sinhapura, nay l lng Tr Kiu, huyn Duy Xuyn, Qung Nam; vic di kinh c l do n Ha Chi, em qun nh Lm p nm 446, cp ot nhiu ca ci v t ph tn hi c kinh . Trong giai on ny c ghi nhn Phm Vn (khong nm 337-349) l ngi em qun ln t, m rng cng vc ra pha bc o Hi Vn, nay l t Qung Bnh Qung Tr, Tha Thin(1).

Giai on th hai: Hon Vng Quc khong gia th k VIII gia th k IX

Trong khong mt th k ca giai on ny, khng thy c bia k ni n triu vua min Bc Sinhapura, m li cho bit v mt dng vua min Nam v c kinh tn l Virapura. Ngun th tch Trung Hoa c ni ti ci bn Hon Vng quc trong thi k ny, c th l gi thay tn Lm p. giai on ny c ghi nhn xy dng c hn 10 thp gch gm 3 nhm thp (vn cn n ngy nay): nhm thp Ph Hi (Ph Hi, Phan Thit), nhm thp Po Dam (lng Lc Tr, x Ph Lc, huynTuy Phong, Bnh Thun), nhm thp Ha Lai (lng Ba Thp, x Tn Hi, huynNinh Hi, Ninh Thun).

Giai on th ba: Vng quc Chim Thnh (Chmpa) vng triu ng Dng (Indrapura) t nm 860 n nm 982

Kinh thnh ca vng triu mi c tn Indrapura nay l lngng Dng,x Bnh nh, huyn Thng Bnh,Qung Nam. Thi k ny th tch Trung Hoa i tn gi Hon Vng thay bng Chim Thnh. Vng triu ch ko di hn mt th k nhng li nh du mt giai on pht trin c sc ca vng quc Chmpa, gii nghin cu vn gi giai on ny bng ci tn vng triu ng Dng. u tin, ng Dng m u cho mt phong cch ngh thut mi phong cch ngh thut ng Dng vi: Cc trang tr chuyn thnh nhng hnh hoa l hng ra ngoi. Cc thp thuc phong cch ng Dng u c nhng hng tr b tng v vm ca khe khn v c gc cnh. Vng triu ng Dng cng ghi nhn s pht trin mnh m ca Pht gio trn t Chm, bng vic tm ra hng nhiu di tch Pht gio , cc bn bia ni nhiu n cc trit l ca nh Pht c th ni, vng triu ng Dng l vng triu Pht Gio nh nhiu nh nghin cu nhn nh. Mt iu th v na ca vng triu ny chnh l s khng bi xch n gio, m ngc li Pht gio v n gio thi k ny cng song hnh, Pht gio pht trin mnh m nhng c dn Chm vn gi truyn thng tn sng cc v thn n gio. Vng triu ng Dng cn trong thi im rt c bit c tc ng n lch s sau ny ca Chmpa, l pha Bc, nm 938, ngi Vit lt chnh quyn phong kin Trung Quc, ginh li nn c lp v nhanh chng tr thnh mt quc gia hng mnh; pha nam, Chn Lp cng tr thnh mt quc gia mnh v tin hnh bnh trng lnh th ro rit. Trong s Vit c ghi li vic Ph My Thu vo nm 979 tn cng i C Vit bng thy qun nhng b tan v v gp bo; n nm 982, vua L i Hnh em qun nh tr v Ph My Thu b cht trong trn ny, vng triu ng Dng Indrapura chm dt.

Giai on th t: Vng quc Chim Thnh (Chmpa) vng triu Vijaya t th k X n th k XV

Sau khi vng triu Indrapura sp , mt vua khc lc by gi Sri Vijaya sau nm 1000 ri v lu vc sng Cn (Bnh nh), t tn kinh l Vijaya m s Vit gi l Pht Thnh hay Pht Th hay cn gi l Ch Bn. M ra vng triu mi, vng triu Vijaya.

y l giai on pht trin cc thnh ca Chmpa sau tn li, trong vng gn nm th k. Thi gian ny ghi nhn nhng v vua ti nng ca Chmpa: Hariva (1265-1285), Ch Mn (1288-1307), Ch Bng Nga (1360-1389); c bit, Ch Bng Nga - mt v vua m c s sch i Vit cho l mt nh chnh tr, mt nh qun s i ti. Trong giai on ny, di thi vua Hariva v Ch Mn, qun dn Chmpa tri qua mt cuc khng chin y gian kh nhng cng y ho hng, chng li qun xm lc Nguyn Mng hng mnh thin chin. Chmpa pha nam, i Vit pha bc ng thi nh ui c qun Nguyn, gi vng b ci. Giai on ny, bang giao gia i Vit Chmpa pht trin tt p nht v c nh du bng s kin thng hong Trn Nhn Tng g cng cha Huyn Trn cho vua Chmpa l Ch Mn vo nm 1306.

Trong na u th k XV, sau nhng nm thng chin tranh lin min v sau ci cht ca Ch Bng Nga, Chim Thnh suy yu hn, ni tc tranh ginh ngi v. Pha bc, i Vit cng phi hng chu s sp ca nh Trn, nh H thay th, t nc chm trong b mu v qun xm lc nh Minh n khi L Li ln ngi, kt thc cuc khng chin chng qun Minh (1418-1428), nh nc phong kin i Vit t nh cao di thi vua L Thnh Tng (1460-1497)

Nm 1471, vua L Thnh Tng ch thn em 26 vn qun i nh Chim Thnh. Vua L chim c Pht Ph, bt c Bn La Tr Ton (1) (ln ngi nm 1468)

Vua L quyt nh ly li t Chim ng, C Ly, thm t Vijaya, lp o Qung Nam (gm Qung Nam, Qung Ngi v Bnh nh ngy nay), trong thc t, vng quc Chmpa n y chm dt.(2) Sau , cc cha Nguyn ng Trong dn kim sot t ai cn li ca Champa, nm 1693, kim sot min t cui cng Phan Rang - Bnh Thun. Tuy nhin ngi Chm vn c cha Nguyn v nh Nguyn phong vng ko di n nm 1822 khi vua Chm cui cng l Po Chn Chan b sang Campuchia th vng triu Champa tht s chm dt(3) . 1.2.2. Kinh t:

Xa kia, a phn vng quc Chmpa ko di sut t Bnh-Tr-Thin vo n Ninh Thun-Bnh Thun ngy nay, ngha l nguyn mt di ng bng ven bin min trung v nam trung b. a hnh ni ny mang mt s c im nh sau: hp chiu Ty sang ng, di dng dc chiu Bc-Nam; pha Ty l ni rng pha ng l bin nn cc con sng trong khu vc ng bng duyn hi ni y c lng ng ph sa km hn so vi vng chu th sng Hng, sng M pha bc v vng ng bng sng Cu Long pha nam; a hnh b chia ct bi nhiu sng, nhiu o. Vng quc Chmpa xa ni ting vi nhng sn vt qu nh g trm. G trm, th nhn dn ra ct hng nm, mc nt nhng rut vn cn, b vo nc th chm nn gi l trm hng, th na l loi khng chm khng ni, nn gi l sn hng (Lng th). Hay nh trong Thy kinh ch c on vit: th qu thm, cy mc thnh rng, kh trong khi lngung qu c o ni ln s di do nguyn liu qu. n nh c sn Yn so ni ting cng c dn Chm khi thc t lu v xut sang Trung Quc, ngi n giao lu bun bn y t kh sm. Ch mt vi dn chng, chng ta d thy s di do ca cc sn vt qu v chnh iu ny cng gp phn y nhanh s giao thoa trong vn ha ca ngi Chm. Nng nghip m c th y l trng la ng mt vai tr ht sc quan trng trong nn kinh t Chmpa xa. Vi a hnh hp, mt bn l i ni, mt bn l bin, nn vic pht trin nng nghip s gp mt s bt li sau: lng ng ph sa km dn n t km mu m, i ni nhiu li st bin nn din tch t nng nghip kh t (theo s liu nm 2000, din tch t nng nghip duyn hi nam trung b khong hn 500 nghn ha, gn nh thp nht so vi cc vng trn c nc), kh hu kh hn cng gy kh khn trong s pht trin nng nghip Tuy nhin, c dn Chmpa c nhiu gii php khc phc cc im yu ny: xy dng h thng thy li, tm ra loi la chu hn tt (la Chim), vo ma ma tn dng cc vng t cao chn ni trng thm hoa muVi nhiu bin php, c dn Chmpa khc phc c nhng bt li m iu kin t nhin mang li, gip gi c s n nh trong kinh t-x hi. c bit, c dn Chmpa xa c thng thng trao i mi loi hng ha t cc sn vt qu him n ci th nc ngt c ly t cc ging Chm ven bin, nhng ch tr la go l khng bn ra ngoi v thiu.

Cc ngh th cng cng kh pht trin, c bit l ngh dt vi, nhiu th tch c c ni n mt loi vi trng gi l ct bi c s dng kh nhiu. Ct bi l tn cy, hoa n ging nh lng ngng, rt ly si dt thnh vi trng mut chng khc g vi ay,cn nhum c nm sc, dt thnh vi hoa (Lng th). Vi trng cn c dng cng np, cc chnh s ca i Vit v Trung Hoa u ghi chp li Chim thnh cng vi trng. Hay nh ngh gm cng c nh gi l c o v c k thut cao m ngy nay cn li l lng gm Bu Trc (th trn Phc Dn, huyn Ninh Phc, Ninh Thun); s c o chnh nm k thut lm gm khng bn xoay v khng cn l nung, nhng vn to ra c nhng sn phm gm c bn v gi tr thm m cao. Ngh ng gch v xy dng cng t trnh cao th hin qua h thng n thp s cn li n ngy nay, chy dc trung v nam trung b nc ta. Cc nh nghin cu cho bit, dn Chm xa xy dng tng gch bng cht keo c chit t mt loi cy c quanh vng, vy m cc cng trnh vn ng vng trc ma nng c nghn nm. Bn cnh vic xy dng n thp cn hnh thnh v pht trin c ngh chm khc trn gch v , khng nh tay ngh kho lo ca c dn Chmpa. Tht thiu xt khi ni n nn kinh t ca ngi Chmpa m li b qua yu t bin, y chnh l thng mi bin v ng nghip bin. C mt nt chung kh c trng ca chng ngi Malay-Plinxia chnh yu t vn ha bin th hin vic m ca giao thng vi bn ngoi qua cc thng cng v vic nh bt c ngoi khi xa. Tuy nhin, thy c v tr c bit v bin ca Chmpa y xin php mn li ca GS Trn Quc Vng (trong Vit Nam, ci nhn a vn ha): Bin l ci gch ni gia khng gian vn ha Sa Hunh Chmpa c Eo vi th gii ng Nam hi o M Lai v cc khng gian vn ha bin khc, t Thi Bnh Dng qua n Dng. V bng chng l mt lot cc cng th dc min Trung c nghin cu nh gi u l nhng cng th Chmpa nh: Nht L (Qung Bnh), Hi An (Qung Nam), Th Ni (Bnh nh)

Trn y ch l im qua mt s ngnh ngh quan trng trong nn kinh t Chmpa xa, nhng phn no cng thy c c dn Chm bit tn dng li th t nhin khai thc tt mang li ngun li ln v kinh t, bn cnh k thut tay ngh th cng, iu khc cng t trnh cao. Vic hnh thnh v pht trin t sm cng vi s lng cc cng th khng nh v tr quan trng ca bin trong kinh t x hi vn ha ca c dn Chmpa xa kia.1.3. Vn ha, tn ngng v tn gio ca ngi Chm: Nu nhn qua h thng n thp v cc bi k c vit bng ch Phn, c th d dng nhn thy vn ha Chm nh hng su sc vn ha n . Nhng nu ch nhn vn ha Chm qua lng knh vn ha n th tht l thiu xt. Nh bit, Chmpa chu nh hng tn gio ca n : Blamn v Pht gio, nhng Blamn vn l tn gio chnh xuyn sut lch s nn vn minh Chmpa mc d c thi gian Pht gio tr thnh tn gio chnh ca Chmpa (Vng triu ng Dng Indrapura gia th k IX cui th k X). Blamn gio coi trng yu t ph h v ng cp trong x hi, tuy nhin khi du nhp vo Chmpa yu t mu h vn kh r nt cho d tnh cht ph quyn cng c khng nh hn. Nh vic th v lu truyn truyn thuyt v n thn P Nagar, hay vic tha hng ti sn thuc v ngi con gi t, nh trong vic lm gm (Bu Trc) l ngi ph n lm ch khng phi n ng, hay bn thn o Blamn cng c ci bin thnh o B Chm ph hp vi vn ha ngi Chm.

hiu bn cht vn ha Chm, xin mn cch tip cn vn ha ca GS Trn Ngc Thm: Ngun nh hng n , tuy ng vai tr quan trng trong s hnh thnh vn ha Chm, nhng n khng phi l tt c. K tha di sn phong ph ca vn ha Sa Hunh, vn ha Chm tt yu cn l sn phm tng ha ca c ngun nh hng khu vc v ngun bn a(1). Nh vy, c ba ngun vn ha tc ng n vn ha Chm, ngun vn ha n , ngun vn ha khu vc v ngun vn ha bn a. C ba ngun vn ha bao bc, ha quyn li, cng tn ti ch khng trit tiu ln nhau. iu ny l gii ti sao ngi Chm vn cng rn, cng ngh thm ch hiu chin li c to ra nhng bc tng v n Apsara mm mi, thanh thot mang tnh m ca vn ha nng nghip khu vc ng Nam nhng ng thi cng khoc ln mnh v tn nghim, huyn b ca Blamn gio.3. Ngh thut kin trc n thp Chm Vit Nam:

3.1. Ngh thut xy dng v to hnh trong kin trc n thp Chm: Vn ha Chm nh hng ca vn ha n nn r rng vic xy dng cc cng trnh kin trc tn gio cng khng thot ra ngoi s nh hng . Nhng yu t bn a cng tc ng ln cc cng trnh, iu ny to ra nhng nt c o m ch n thp Chm mi c c. V cu trc qun th thp Chm, theo GS Trn Duy Hinh (trong Ngi Chm xa v nay) c hai loi: Loi th nht l qun th kin trc b ba gm ba thp song song th ba v thn Brahma, Visnu v Shiva (Ha Lai, Khng M). Loi th hai l qun th kin trc c mt thp chnh th Shiva v cc thp ph th cc v thn th cp hay phc v t l. Thp Chm c xy dng theo m tp n thp n kiu khi ch nht ng vi y c th l hnh vung hoc hnh ch nht, nhn dn ln nh biu trng cho ngn ni thing Mru (n ), theo truyn thuyt l ni cc v thn ng tr v v thn ti cao s ng trn nh cao nht. Thp Chm thng c kt cu ba phn: , thn v mi. thp tng trng cho th gii trn tc, c xy bng gch hoc bng c trm tr cng phu th hin nhiu ch khc nhau nh: hoa l, linh vt hay bu v th hin tn ngng phn thcThn thp tng trng cho th gii tm linh, ni con ngi gt ra mi bi trn n gn hn vi t tin v thn linh; phn thn thp c ghp bng gch v rt dy (trn di 1m), c mt ca chnh (thng quay v hng ng) v ba ca gi; mt ngoi thn thp c trang tr a dng: ct tr p tng, ca gi thng c hnh vm cun, bn trong vm cun chm ni cc hnh trang tr, thng thy l hnh ngi chp tay thnh knh (n PKlng Garai). Mi thp tng trng cho th gii thn linh, thng c 3 tng v mt chp bt kn phn nh thp. Mi tng u mang y c im kin trc ca mt thn thp th vi ca gi, tr p tng, dim mi nhng c gin lc v thu dn vo khi ln cao. Bn trong n thp Chm l mt khng gian nh hp, tng bn trong trn khng trang tr, gia t mt i th bng , xung quanh l mt li i hp; i th c khi l tng thn (thn shiva - thp Bnh t) hoc vua (n PKlng Garai), nhng thng l phi ngu linga v yoni. c bit l linga sinh thc kh nam, cng l biu tng ca Shiva theo quan nim ca c dn Chmpa, th hin tnh dng trong vn ha bn a, c t trn yoni sinh thc kh n, th hin tnh m trong vn ha khu vc. Bi khng gian bn trong thp nh hp nh vy nn cc nghi l cng t u c thc hin pha bn ngoi ca thp. Ni n thp Chm, ni n tn ngng c dn Chm chc chn phi ni n linga. Qu thc, linga xut hin dy c trong h thng thp Chm v cha thy dn tc no trn t nc Vit Nam ny li sng bi linga nh dn tc Chm. Vy linga c n thun l th hin tn ngng phn thc hay cn n cha nhng gi tr ln lao khc? V iu ny c tc ng g n ngh thut kin trc n thp Chm? Cng vi linga sinh thc kh nam, cn c yoni sinh thc kh n c xem l hai biu tng nm trong h thng biu tng th hin tn ngng phn thc. Tn ngng phn thc l tn ngng sng bi s sinh si ny n, c c dn nng nghip t xa xa. Vy trc ht, vic th linga l cch th hin tn ngng phn thc v ngi Chm cng l c dn nng nghip nn tc th sinh thc kh phi c t trc khi Blamn gio xm nhp.

Cc nh nghin cu chia linga Chm lm ba loi:- Mt loi linga ch c mt phn hnh tr trn(1) ngha l thun linga, th hin tnh dng trong cht bn a ca ngi Chm.- Loi linga th hai c cu to hai phn. Phn trn vn l hnh tr trn, phn di l mt vt th to hnh trn hoc vung(2). n y xut hin yoni (vt th to hnh trn hoc vung), th hin c tnh m trong cht khu vc nng nghip- Loi linga th ba c cu to ba phn. Phn tr trn bn trn, phn gia l hnh bt gic v phn cui l hnh vung. Cu trc ba phn ny phn nh nh hng ca trit l Blamn gio n : Phn hnh vung (m tnh) di ng vi thn Brahma sng to; khc hnh bt gic gia l mt phn chuyn tip, ng vi thn Visnu bo tn; cn phn tr trn (dng tnh) trn ng vi thn Siva ph hy.(3) Nh vy, linga ngoi tn ngng phn thc cn mang yu t tn gio Blamn loi linga c cu to ba phn. Tuy nhin, nu ch n y v kt lun rng linga ca c dn Chmpa th hin tn ngng phn thc v trit l Blamn, ng thi khng nh ngh thut kin trc n thp Chm l ngh thut phn nh tn ngng v tn gio th cha thc s y , yu t ch th y l c dn Chmpa vn cha c lm r. Vy yu t ch th l c dn Chm l g? V c th hin bng hnh thc no? Linga ngoi phn loi theo cu to, cc linga cn c phn bit qua hnh thc nh Mukhalinga (linga tc hnh mt ngi), Jatalinga (tc Shiva hnh ngn nn tng trng cho la vi kiu tc bi), Kosalinga (khi kim loi c dng che ph linga, mang ngha trang tr); trong loi Jatalinga chim s lng ln. Ngi Chm tn th c ba v thn, nhng thn hy dit Siva mang c tnh dng c cao hn c (th hin s tng Siva v bia k ni v Siva chim a s). Vic tn th Siva (dng tnh) c th hin trn linga (dng tnh) nh mun khng nh ci cht mnh m, dng tnh ca c dn Chm.

Khng ch xem linga l hin thn ca Siva, c dn Chm cn tc tng Siva cm linga, thn voi Ganesa cm linga hay trn nh thp cng c xut hin linga (thp B Nha Trang)

Tng chng Chmpa chu nh hng ca tn gio n su sc nh vy nhng c l, tn gio ch l cng c (trong xy dng v to hnh) cho c dn Chm tha sc sng to, th hin trnh k ngh iu luyn thi ci hn Chm vo cc cng trnh tn gio. Chnh iu ny to ra nhng nt c o ca ring Chm, m nhiu cng trnh cng chu nh hng ca vn ha n nhng ni khc khng c c. Thp c xy dng bng gch nung ghp chng ln nhau, bin c ta thp cao 20m - 30m nh khoc ln mnh mu nu ca t, to cho thp v p dung d mang nhiu v c knh hn s ho nhong. iu ny tri ngc vi nhng ngi cha rc r ca ngi Khme.

Thp c xy nh hn nhiu so vi thp Campuchia v n nhng c dn Chmpa bit li dng a hnh i cao tn thm gi tr ca n thp, ng thi vn truyn ti ht c ni dung trong tn gio cng nh th hin c tn ngng bn a mt cch tinh t. K thut iu khc trn gch trnh rt cao, ngay c s sch Trung Hoa cng phi cng nhn ngi Chm l bc thy trong ngh thut kin trc v iu khc gch. Qu thc nh vy, cc cng trnh xy dng bng c rt nhiu tuy nhin c cng trnh iu khc trn gch gn nh ch thp Chm mi c v tinh xo n th. iu khc trn gch r rng ngi Chm l bc thy nhng ngay c vi nhng cht liu khc nh sa thch, t nung, ng ngi Chm cng t r s kho trong tay ngh v tinh trong con mt thm m nh: V n Apsara b tng Tr Kiu (Qung Nam), Tng thn Siva Thp Mm (Bnh inh)....; v c bit l cc ngu tng linga m theo nhn nh ca GS Lng Ninh (Lch s Vit Nam tp I, NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, 1985, tr 231) Cha u trong cc quc gia ng Nam c ngu tng linga nhiu, kch thc ln v p nh nhng linga Chmpa.3.2. Gi tr trong ngh thut kin trc n thp Chm:

Ni n ngh thut l ni n ci p, m ci p l mt phm tr m hc em li cho con ngi mt cm gic khoi lc v mt thm m, biu hin di hnh thc cm tnh thng qua vic phn nh v nh gi nhng hin tng cahin thcv nhngtc phm ngh thut. Khi qut rng hn l vic truyn ti vn ha tinh thn vo vn ha vt cht ng thi thng qua vn ha vt cht lm tha mn tinh thn. Nh vy, khi xt n ngh thut kin trc n thp Chm, c ba gi tr chi phi, l: truyn ti, th hin v lu gi. C dn Chmpa th hin nhng t tng, tn gio, nim tin, - nhng yu t trong vn ha tinh thn vo n thp mang vn ha vt cht thng qua ngh thut (gm yu t sng to v k thut).

Nhng ngc li, ngh thut n thp Chm cng truyn ti li nhng yu t vn ha tinh thn, nhm lm tha mn nhu cu c th hng ci p (trong tn gio, tn ngng v con ngi) ca c dn Chmpa. Ngh thut kin trc n thp cng chnh l ni lu gi nhng ci p trong tm hn, lu gi tnh mnh m ca vn ha bn a, ci mm nh trong vn ha nng nghip khu vc v c bao trm ln bi ci tn nghim ca tn gio. gi y, sau hng ngn nm, nhng g l p nht, gi tr nht ca ngi Chm xa kia vn c hin hin ra trc mt chng ta.

III. Kt lun:

Nt c o trong ngh thut kin trc n thp Chm chnh l nhng g tinh ty ca ngi Chm, c cht lc qua hng ngn nm. T vic hiu nhng gi tr , ta s cm thy qu trng v nng niu hn nhng g m bc tin nhn lu gi li; thy thm yu v t ho hn vn ha truyn thng dn tc.X hi lun bin ng, nn vn minh Chmpa i qua, nhng vn ha Chmpa vn cn li v ang ng gp vo chui nhng gi tr vn ha ring trong mt tng th vn ha Vit Nam thng nht, m bn sc dn tc.