1

Rezonans ve Artikülasyon

• Rezonans: Bir maddenin, güç uygulaması nedeniyle titreşime girmesi / güç uygulamasına titreşim tepkisi

• Rezonatör: Titreşimde olan bir şeyin başka bir şeyin titreşimine neden olması • Konuşma için rezonans; ağız (oral), burun (nazal) ve yutak (faringeal)

boşluklarındaki hava moleküllerinin ses kaynaklarına akustik tepkisidir.

** Bir başka tanımla rezonans; larinksten (gırtlak) gelen veya ağız boşluğunda yaratılan sese yanıt olarak, havanın titreşime geçmesidir.

Konuşma düzeneği: rezonatör

• Dudakların arası

• Dişlerle çene arası

ile

• Gırtlak

• Soluk borusu (trachea)

içindeki hava aralıkları da birer

rezonatördür.

Bir rezanatörün; 1- Bir açıklığının olması 2- Boş alanının olması 3- İçerisinde hava olması gerekir.

• Konuşma düzeneğindeki rezonatörün özelliği değişken olmasıdır. Bu değişkenlik konuşma organlarının hareketleri ile sağlanır.

2

Ses için güç kaynağı, akciğerlerden gelen havadır.

Konuşma seslerine çevirmek için 2 yöntem: 1. Akciğerlerden gelen hava basıncını kullanarak ses tellerini titreştirmek;

periyodik dalga 2. Gırtlaktan geçen hava akımının konuşma düzeneğinde değişime uğrayarak

gürültü, patlama, hışırtı gibi sesler veya bunların birleşiminin üretilmesi; aperiyodik dalga

• Periyodik dalga: Dalgalar eşit zaman aralıklarında üretiliyorsa ve devirler tekrar ediyorsa, bu dalgalara periyodik dalga denir.

• Aperiyodik dalga: Devirler tekrar etmiyorsa, bu dalgalara aperiyodi (periyodik olmayan) dalga denir.

Konuşma sesleri karmaşık dalgalardır

3

KAYNAK – FİLTRE KURAMI

Bir rezonatör, kendi rezonans frekansına en yakın sesleri yükseltmeye ve diğer sesleri

azaltmaya yarar, böylece tüm rezonatörler bir filtre görevi görür.

Fonasyonda ses kıvrımları titreştiği zaman, ortaya çıkan ses konuşma düzeneğinde

filtrelenir. Bu kaynak – filtre kuramı olarak bilinir.

Kaynak-filtre kuramında:

• "kaynak" = larinks ve

• Filtre = konuşma düzeneği yani ses yoludur (vocal tract).

• Larygneal kaynak, konuşma üretiminin ilk kısmıdır.

• Konuşma düzeneği ise, ses kaynağını değiştirecek bir rezonatördür.

Kaynak dalga, rezonatörden (filtre) geçtiği zaman,

• Bileşenlerin (harmoniklerin) FREKANSLARI, KAYNAK tarafından;

• Bileşenlerin ŞİDDETİ (AMPLITUDE), FİLTRE tarafından belirlenir.

Bazı harmoniklerin enerjileri daha yoğunlaşırken, bazı harmoniklerin enerjileri azalır.

Ses kıvrımlarının titreşimi periyodik ses kaynağı olup, harmonikleri olan bir spektrum

ortaya çıkarır. «Spektrum»(spectrum); karmaşık dalgaların basit bileşenleri olan

frekans ve şiddetin grafikle gösterilmesidir (Fucci ve Lass, 1999).

Spektrumdaki şiddet tepe noktalarına

“formant” adı verilir.

Yani en şiddetli harmonikler

formantları oluşturmaktadır.

(F1, F2, F3…)

Konuşmada formantlar, ses yolunun

rezonanslarını ifade eder.

4

Ses kıvrımlarının titreşimi (Larengeal kaynak), konuşma düzeneğinin girdisidir.

Konuşma düzeneği değişken filtre görevi yapar. Farklı frekanslara akustik tepkisi farklı

olur çünkü dilin, çenenin pozisyonunu değiştirerek filtrenin (konuşma düzeneğinin)

frekans tepkisi değiştirilir.

Konuşma düzeneği filtre görevi görerek bazı harmonikleri daha belirgin bazılarını ise

bastırır. Harmoniklerin spektrum şekli değişmiş olur; tepeler ve çukurlar olur. (C)

Harmonik spektrumundaki bu tepelere FORMANT adı verilir. (en şiddetli harmonikler)

5

Periyodik seslerde;

• Temel Frekansı (F0) ses tellerinin titreşimi belirler.

• Formant frekanslarını konuşma düzeneğinin şekli belirler.

O zaman:

• Harmonik frekanslarını ses tellerinin titreşimi belirler.

• Harmonik şiddetini (amplitude) konuşma düzeneğinin şekli belirler.

FØ harmonikleri ve formantlar birbirinden farklı ve bağımsızdır. Çünkü; Kaynak ve filtre birbirinden bağımsızdır.

• FØ değiştirebiliriz (ses tellerinin titreşimi) ama formantlar aynı kalır. • FØ aynı kalır, formantları (konuşma düzeneğinin şekli) değiştiririz; farklı bir ünlü

olur. • Aynı ünlüleri farklı temel frekanslarda ve farklı ünlüleri aynı temel frekansta

üretebiliriz. Konuşma düzeneğini silindir bir tüp olarak düşünebiliriz:

A- Oral kısım

B- Farengeal kısım

6

- Üretilen Ses, ses kaynağının yapısı değil, kabın boyutu ve şekline göre biçim alır. Bu yüzden temel frekans, formant frekansları etkilemez. - Ses üretirken artikülatörlerle konuşma düzeneğinin şeklinin değiştirilmesi ise formant frekansları etkilerken; ses tellerinin titreşimine etki etmeyeceği için temel frekansı etkilemez.

Rezonans Bozuklukları ve DKT’nin Rolü

Rezonans bozuklukları, konuşma sinyalindeki çok fazla veya çok az burun ve / veya oral ses enerjisinden kaynaklanır. Yapısal veya fonksiyonel (örneğin nörojenik) nedenlerden kaynaklanabilir ve bazen yanlış öğrenmeler de sebep olabilir. Örneğin, bir rezonans bozukluğunun algılanmasına neden olabilecek artikülasyon hataları gibi). Rezonans Bozuklukları

• Hipernasalite: sesli, oral ses üretimi sırasında burun boşluğunda ses enerjisi olduğunda ortaya çıkar.

• Hiponasalite: nazofarenks veya burun boşluğunda bir tıkanıklık nedeniyle burun seslerinde yeterli burun rezonansı olmadığında ortaya çıkar.

• Cul-de-sac rezonansı: ses bir boşlukta (oral, nazal veya faringeal) rezonansa girer, ancak “sıkışıp kalır” ve bir engel nedeniyle çıkamaz.

• Karışık rezonans: aynı konuşma sinyalinde hipernasalite, hiponasalite ve/ veya cul-de-sac rezonansının varlığı.

Klinik değerlendirme ölçüm Velofaringal / nazal fonksiyon, burun ve ağzı ayıran bir plaka ile başlıktan oluşan nasometre adı verilen bir aletle değerlendirilebilir. Nasometre nasal kaçağı ölçer ve bir skor belirler. Bu skora bakarak velofaringeal yetmezlik tespit edilir.

Artikülasyon (sesletim)

• Artikülasyon, konuşma yapılarının konumlandırılmasıdır. • Rezonasyonu etkiler, çünkü ses yolunun şeklini değiştirir. • Artikülasyon: Konuşma düzeneğindeki boşlukların -rezonans özelliklerini

değiştiren yapıların (dil, dişler, dudaklar..)- yani artikülatörlerin ses yolu boyunca hareketini ifade eder. Gırtlağın üstünde yer alan konuşma ile ilgili organların sesleri çıkarmak üzere ses yolunu daraltma, engelleme hareketlerine artikülasyon denir.

7

• Ağız boşluğunda ses üretebilmek ve konuşma düzeneğinin rezonans özelliğini değiştirebilmek için artikülatörlerin hareketi gerekir.

Hareketler farklı boşlukların fiziksel özelliklerini (yüzey alanı, hacim) değiştirir.Farklı boşlukların yüzey alanının / hacminin değiştirilmesi, farklı konumlarda farklı miktarlarda havaya neden olur. Hava kütlesi, ses yolundaki havanın titreşim sıklığını belirlemeye yardımcı olacaktır. - Dilin önde ve yukarıda olması: ağız boşluğu alanı küçülür,

yutak boşluğu alanı genişler. - Dilin arkada ve aşağıda olması: ağız boşluğu alanı genişler,

yutak boşluğu alanı küçülür. - Dudakların yuvarlak olması: konuşma düzeneğini uzatır.

(=düşük frekanslı rezonatör) Larinksten gelen sese ünlü ve ünsüz sesleri çıkarmak için farklı işlemler yapılır. Ünlü sesler, çeneyi oynatarak, dilin yerini ve yüksekliğini değiştirerek çıkarılır. Ünsüz sesler ise, ciğerlerden gelen havanın larinksten sonra tümüyle veya kısmen engele uğratılması ile çıkar.

• Durak/patlamalı sesler : Hava çıkışının engellenmesi ve artan hava basıncının birden bırakılması

• Sürtünmeli sesler: hava akımını dar bir alandan geçmesi ile türbülansa uğraması

• Ses kaynakları değişik şekillerde birleştirilebilir. Konuşma düzeneği durak seslerinde olduğu gibi kapatılır ve hapsedilen hava yavaşça sürtünme ile bırakılır ve durak-sürtünmeli sesler oluşturulur.

8

• Tüm aperiyodik sesler (durak, sürtünmeli ve durak- sürtünmeli) eş zamanlı olarak periyodik seslerle birleştirilebilir. Böylece ötümsüz ünsüzler üretilir. Bu sesler için 2 kaynak: glotis (ses kıvrımlarının titreşmesi) ve konuşma düzeneği

Kaynak Rezanatör Ses Biçim Örnek

Ses telleri

Konuşma düzeneği

Periyodik Ünlüler Daralmalı Nazal

/i/, /u/ /y/, /l/ /m/, /n/

Konuşma düzeneği

Konuşma düzeneği

Aperiyodik Ötümsüz durak Ötümsüz sürtünmeli Durak sürtünmeli

/p/, /k/ /s/, /ş/ /ç/

Ses telleri ve konuşma düzeneği

Konuşma düzeneği

Periyodik ve Aperiyodik

Ötümlü durak Ötümlü sürtünmeli Ö.lü durak sürtünmeli

/b/, /g/ /z,/ /j/ /c/

Konuşma Sesleri Sesbiliminde konuşma sesleri geleneksel olarak ikiye ayrılır:

1- Ünsüz sesler 2- Ünlü sesler 3-

Ünsüzler üç düzeyde betimlenir: 1- Sesletim yeri: Ağız boşluğundaki hareketli organlardan iki sesleticinin birbirine

yaklaşma veya dokunma durumlarını belirtir.

2- Sesletim biçimi: İki sesleticinin birbirine yaklaşması ve değmesi sırasında hava

akımının nasıl bir engellenmeyle karşılaştığını ifade eder.

3- Ötümleme: Ses tellerinin titeşim durumunu ifade eder.

• Ses tellerinin titreşmesi sonucu ötümlü sesler,

• Ses telleri titreşmiyorsa ötümsüz sesler oluşur.

En hareketli organlar: dil, dudaklar ve yumuşak damaktır.

9

Çift dudak (Bilabial) Dil kökü- yumuşak damak : Yumuşak damaksıl Sesletim biçimleri: Sesler havanın ağızdan veya burundan çıkmasına göre betimlenir. Havanın ağzımızdan yada burnumuzdan çıkışını yumuşak damağımızı aşağı yada yukarı oynatarak kontrol ederiz. Yumuşak damağımız ağzımızın arka kısmında küçük dile doğru şerit halinde uzanan kaslardan oluşur. Yumuşak damak aşağı indiğinde hava burnumuzdan çıkar ve çıkan sesler genizsi özellik kazanır. (bkz. Şekil (a) (b))

10

Durak: Konuşma organlarının ağız içinde havanın çıkışını engelleyerek havanın

hapsedilmesi - /p, b, t, d, k, g/

Geniz: Konuşma organlarının ağız içinde havanın çıkışını engelleyerek havanın

hapsedilmesi ancak havanın burundan çıkarılması - /m, n/

Sürtünmeli: Konuşma organlarının dar bir boşluk oluşturacak biçimde

birbirine yaklaşması ve havanın sürtünerek çıkması - /f, s, z, ş, j, h/

Daralmalı: Konuşma organlarının birbirine yaklaşarak havanın sürtünmeden çıkması

- /y /

Yan daralmalı: Hava çıkışının ağzın ortasında engellenerek yandan çıkması - /l/

Tek vuruşlu: bir konuşma organının (dilin) bir başkasına bir kez vurup çekilmesi - /ɾ/

Durak sürtünmeli: Durak ve sürtünmeli sesin birlikte çıkarılması - /ç, c/

ÖTÜMLÜLÜK

ÖTÜMLÜ (ses telleri titreşir)

ÖTÜMSÜZ (ses telleri titreşmez)

b, d, g, m, n, z, j, ɾ,

v, j, l, c

p, t, k, f, s, ş, h, ç

11

Alt sesletici Üst sesletici Sesletim yeri Ses

Alt dudak Üst dudak Çift dudaksıl (bilabial)

/p/, /b/, /m/

Alt dudak Üst diş Dudaksıl-dişsil (labiodental)

/f/, /v/

Dil ucu Üst diş Dil ucu-dişsil (alveolar)

/t/, /d/, /s/, /z/, /n/,

Dilin ortası Diş yuvası ardı Dişyuvasıl-damaksıl (Palato-alveolar)

/ş/,/j/,/ç/,/c/ /l/, /r/

Dil ortası Sert damak Damaksıl (palatal) /y/

Dil kökü Yumuşak damak Yumuşak damaksıl (soft palatal)

/k/, /g/

Gırtlak Gırtlaksıl (glottal) /h/

12

ÜNLÜ SESLER • Ünlülerin üretiminde ses yolu (vocal tract) açıktır, akciğerlerden gelen

hava akımı hiç bir engele uğramaz.

• Ünlü sesler ötümlü seslerdir; yani ünlü seslerin üretimi sırasında ses

tellerinin titreşimi söz konusudur (Ashby ve Maidment, 2005).

• Ünlü seslerin üretiminde dil, çene ve dudaklar önemli görev üstlenirler.

• Bir ünlü sesten diğerine, ünlülerin işitsel niteliklerindeki değişim; çene,

dil ve dudakların hareketinin sonucudur (Selen,1979).

• Bir ünlünün sesletimi sırasında dudakların şekli çıplak gözle gözlenebilirken,

dilin pozisyonunu gözlemek mümkün değildir.

• Ayrıca ünlüler sürekli sesler olduğundan; ünlüler için dil pozisyonunun net

sınırlarından bahsedilemez.

• Tüm bu özellikler dolayısıyla ünlü seslerin tanımlanması oldukça güçtür.

Ünlüler: •Dil kütlesinin yüksekliğine, • Dil kütlesinin önde veya arkada oluşuna, • Dudakların durumuna göre tanımlanır.

Dil kütlesinin konumuna göre: 1- Yüksek – Alçak: Bir ünlünün yüksekliği, dilin en yüksek noktası ile ağız

boşluğunun (oral cavity) çatısı arasındaki ilişkiyi ifade eder.

• Eğer dil, ağız boşluğunu kapatacak kadar yukarı kalkıyorsa /i/ gibi dar ve

yüksek bir ünlü sesletilir.

13

• Tam aksine eğer dil, çok az kalkıyor ve ağız boşluğu ve dil arasında geniş bir

aralık kalıyorsa, /ae/ gibi geniş ve alçak bir ünlü sesletilir.

• Dil pozisyonu yüksek ve alçak arasında üretilen ünlüler, “orta ünlüler” olarak

adlandırılır.

2- Ön – Arka Ön ünlüler (örneğin /i/ ) dilin ön kısmının sert damağa kaldırılması ile

üretilir. Arka ünlüler ise (örneğin /u/) dilin arka kısmının yumuşak damağa doğru

kaldırılmasıyla üretilir.

Dudakların durumuna göre: 1-Düz- yuvarlak:/i/ ve /ü/ ünlüleri yüksek ön ünlüler olmakla beraber dudak

biçimindeki farklılık ile birbirlerinden ayrılırlar. /i/ düz ünlü iken, /ü/ yuvarlak bir ünlüdür

(Yavuz, 2003).

14

Türkçe ünlü sesler açısından çok simetrik bir dildir. Çünkü Türkçe’de dört yüksek, dört alçak ünlü; dört ön, dört arka ünlü ve dört yuvarlak, dört düz ünlü bulunmaktadır (Kornflit, 1997):

• Yüksek ünlüler: /i/, /u/, /ı/, /ü/

• Alçak ünlüler: /e/, /o/, /a/, /ö/

• Ön ünlüler: /i/, /ü/, /e/, /ö/

• Arka ünlüler: /ı/, /u/, /a/, /o/

• Yuvarlak ünlüler: /u/, /o/, /ü/, /ö/

• Düz ünlüler: /ı/, /a/, /i/, /e/

Selen (1979), ünlülerin sınıflamasını çene, dil ve dudakların durumunagöre şu şekilde yapmıştır: 1- Çene açısının büyüklüğüne göre:

a) Geniş ünlüler: /a/,/e/,/o/,/ö/ b) Dar ünlüler: /ı/, /i/, /u/, /ü/

2- Dudakların biçimine göre: a) Düz ünlüler: /ı/, /i/, /e/,/a/ b) Yuvarlak ünlüler: /o/, /ö/, /u/, /ü/

3- Dilin devinimine ve biçimine göre: a) Arka ünlüler: /a/, /u/, /o/ b) Orta ünlüler: /ı/ c) Ön ünlüler: /i/, /e/, /ö/, /ü/

Ünlü sesler tanımlanırken kullanılan geniş, dar gibi değerler dilden dile değişir. Bu yüzden ünlüleri betimlemede ünlü dörtgeni adı verilen bir düzlem kullanılır. Ünlüleri bu dörtgene göre tanımlamanın bir yararı da diller arasında yaklaşık bir karşılaştırma yapılabilmesine olanak sağlamasıdır.

• Ünlü dörtgeninde, ön-arka (ince-kalın) ve kapalı- açık (dar-geniş) olmak üzere iki boyut kullanılır.