ανάπλαση νεας παραλίας θεσσαλονίκης

ΑνάπλασηΝέα Παραλίας Θεσσαλονίκης

μελέτη αστικού σχεδιασμού

Ζβες ΚωνσταντίνοςΚαστρινάκης Λευτέρης

Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΜηχανικώνΠανεπιστήμιο Θεσσαλίας

public domain 2011C1

[0] Περιεχόμενα

[1] Εισαγωγή.............................................................................................................................3[2] Η σημασία της παραλίας Θεσσαλονίκης [2.1] Ιστορικά στοιχεία..................................................................................................4 [2.2] Προηγούμενη μορφή της παραλίας.....................................................................4[3] Η Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης [3.1] Στοιχεία έργου......................................................................................................6 [3.2] Παρουσίαση - συνθετική ανάλυση.......................................................................6 [3.3] Κήποι.....................................................................................................................7[4] Σχέση με την πόλη [4.1] Αστικές συγκοινωνίες - μετακίνηση....................................................................11 [4.2] Σχέση με τον αστικό ιστό....................................................................................13[5] Χώρος και χρήστες.............................................................................................................15[6] Συμπεράσματα..................................................................................................................17[7] Βιβλιογραφία - πηγές........................................................................................................18

2

[1] Εισαγωγή

Ως αντικείμενο μελέτης φαινομένου οργανωμένου σχεδιασμού σε μια πόλη επιλέχθηκε η Ανάπλαση της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης (εικ. 1.1). Στόχος της έρευνας αποτελεί η ανάλυση της συγκεκριμένης ανάπλασης σε επίπεδο συνθετικό, πολεοδομικό και ανθρωποκεντρικό. Κατανοούμε ότι η σημασία μιας ανάπλασης ξεπερνάει τα όρια αυτά και ανάγεται τόσο σε οικονομικούς όσο και κοινωνικό-πολιτικούς παράγοντες. Δεν θα αναλύσουμε κάτω από ποια πλαίσια γίνεται μια ανάπλαση ούτε την επίδραση που φέρει σε μια πόλη αναλογιζόμενοι του παραπάνω όρους. Στόχος είναι η ανάλυση των προθέσεων που είχαν οι αρχιτέκτονες του έργου και κατά πόσο αυτές επιτεύχθηκαν, αλλά και μια γενικότερη άποψη για τη σχέση της παραλίας με την πόλη και τους ανθρώπους.

Τον κυριότερο λόγο επιλογής της ανάπλασης της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης, ως θέμα μελέτης αστικού σχεδιασμού, αποτελεί η σημαντικότητα του έργου για την πόλη. Η Θεσσαλόνικη είναι μια σύγχρονη παραθαλάσσια πόλη με αποτέλεσμα η παραλία της να είναι κυρίαρχος και πολυσύχναστος δημόσιος χώρος, ιδιαίτερα τους εαρινούς και θερινούς μήνες. Η θέση του συγκεκριμένου κομματιού της παραλίας που έχει ανακατασκευαστεί βρίσκεται σε στρατηγικό σημείο, καθώς απέχει λίγα χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης αλλά ταυτόχρονα συνδέεται με την ανατολική πλευρά της, ενισχύοντας τη μετακίνηση των κατοίκων διαμέσου αυτής.

Επίσης, η Θεσσαλονίκη, όπως και οι περισσότερες ελληνικές πόλεις, παρουσιάζουν έλλειψη σχεδιασμού σε όλα τα επίπεδα. Το συγκεκριμένο έργο αντιπαρέρχεται στην έλλειψη και υποβάθμιση του δημόσιου χώρου αναδεικνύοντας τα τοπολογικά χαρακτηριστικά της πόλης. Παράλληλα, το συγκεκριμένο έργο είναι ένα βαρυσήμαντο αρχιτεκτόνημα ανάμεσα τα λιγοστά της πόλης και μια σύγχρονη προσέγγιση στο παραλιακό μέτωπο που μπορεί να συγκριθεί με αντίστοιχα της Ευρώπης.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ένας ακόμα λόγος για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος υπήρξε η προσωπική μας σύνδεση με την πόλη λόγω καταγωγής αλλά και τα βιώματά μας με το συγκεριμένο τμήμα της πόλης πριν και μετά την τέλεση της ανάπλασης.

1.1 Τοποθεσία νέας παραλίας Θεσσαλονίκης

3

[2] Η σημασία της παραλίας Θεσσαλονίκης

[2.1] Ιστορικά στοιχεία

Οι παραθαλάσσιες πόλεις συνήθως έχουν ιστορικά στοιχεία λόγω της τοποθεσίας. Το χτίσιμο μίας πόλης κοντά στην θάλασσα είναι επιλογή που σχετίζεται κυρίως με οικονομικούς παράγοντες. Σε μία τέτοια πόλη αναπτύσσεται το εμπόριο και η οικονομική δραστηριότητα εντείνεται. Ανά τους αιώνες το θαλάσσιο μέτωπο αλλάζει χαρακτήρα διατηρώντας ένα εμπορευματικό είτε και αμυντικό-πολεμικό στοιχείο. Μετά-βιομηχανικά τα παραλιακά κομμάτια των πόλεων αποτελούνται από λιμάνια εμπορικά και επιβατικά, τουριστικές ατραξιόν και μεγάλα τμήματα τους έχουν μετατραπεί σε δημόσιους χώρους.

Συγκεκριμένα για την Θεσσαλονίκη, η σημαντικότητα της παραλίας σε ένα πρώτο επίπεδο φαίνεται λόγω της ρυμοτομίας της πόλης. Ένα μεγάλο μέρος του παραλιακού μετώπου αποτελεί κέντρο της πόλης και επιπλέον η επέκταση της γίνεται παράλληλα σε αυτό. Δεν πλέκεται δηλαδή ο αστικός ιστός με το μέτωπο, κλείνoντάς το. Βέβαια σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι η τοπογραφία του μετώπου έχει αλλάξει ανά τους αιώνες με τις επιχωματώσεις που έχουν πραγματοποιηθεί. Ο χώρος αυτός είχε το χαρακτήρα λιμανιού, και στον 15ο αιώνα βρισκόταν μπροστά από τα τείχη τα οποία περικλείαν και την περιοχή του λευκού πύργου και γκρεμίστηκαν το 1918. Έπειτα το λιμάνι συμπυκνώθηκε στο δυτικό κομμάτι και όλο το υπόλοιπο ήταν ελεύθερος χώρος. Το τμήμα της σημερινής νέας παραλίας καλυπτόταν από θάλασσα η οποία έφτανε μέχρι τις πρώτες κατοικίες.

Οι “πειραματισμοί” για την αναδιατύπωση της σχέσης της Θεσσαλονίκης με την θάλασσα έχουν αφετηρία το 1997, όταν στα πλαίσια ενός διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού με τίτλο “Ανάμεσα στην πόλη και την θάλασσα”, ζητήθηκε από οκτώ ευρωπαίους αρχιτέκτονες να σχεδιάσουν ισάριθμες προβλήτες περιπάτου και αναψυχής, που θα είχαν όμως και τον ρόλο μίας “στάσης” επιβίβασης/αποβίβασης, σε μία αστική θαλάσσια συγκοινωνία που θα εκτείνονταν από το λιμάνι μέχρι το αεροδρόμιο.

[2.2] Προηγούμενη μορφή της Παραλίας

Η νέα παραλία πριν την ανάπλαση της (εικ. 2.1) αποτελούνταν από μικρούς χώρους πρασίνου αλλά και από κάποιους κενούς χώρους που χρησιμοποιούνταν για στάθμευση αυτοκινήτων. Στο τέλος του άξονα αυτού υπήρχε από το 1980 ένα λούνα παρκ που δημιουργούσε κινητικότητα στο παραλιακό κομμάτι. Το 2000 το λούνα παρκ μεταφέρθηκε και εκεί χτίστηκε το μέγαρο φίλων μουσικής και προφανώς μειώθηκε σημαντικά η κινητικότητα. Η χρήση της παραλίας επικεντρωνόταν πλέον σε σημεία πιο κοντά στο κέντρο δηλαδή από το λευκό πύργο έως και τον ναυτικό όμιλο λόγω της ύπαρξης πάρκων.

Οι χρήσεις του κεντρικού κομματιού της παραλίας νεκρώθηκαν από τον Ιούνιο του 2005 μέχρι το 2008 με την ανάπλαση του λευκού πύργου όπου έκλεισε ο πεζόδρομος στη λεωφόρο νίκης και ο χώρος γύρω από το λευκό πύργο. Παράλληλα εκείνη την εποχή (2006-2008) κατασκευάζεται η νέα παραλία (ναυτικός όμιλος-μέγαρο φίλων μουσικής) (εικ. 2.2). Πέρασαν δηλαδή αρκετά χρόνια που η παραλία ήταν αδύνατο να χρησιμοποιηθεί γεγονός που δημιουργεί κάποιες προβληματικές. Την ακύρωση μεγάλου μέρους του παραλιακού μετώπου λόγω της αδιαφανούς περίφραξης του εργοταξίου αλλά και τον πλήρη αποκλεισμό της από τους ανθρώπους. Με το πέρας των εργασιών και την ολοκλήρωση της ανάπλασης δόθηκαν νέες χρήσεις και η παραλία άρχισε να συγκεντρώνει πολλούς κατοίκους.

4

2.1 Η νέα παραλία πριν την ανάπλαση 2.2 Η νέα παραλία κατά τη διάρκεια των έργων

2.3 Η νέα παραλία πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την ανάπλαση

5

[3] Η Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης

[3.1] Στοιχεία έργου

Τοποθεσία: Θεσσαλονίκη, ΕλλάδαΑρχιτέκτονες: Πρόδρομος Νικηφορίδης, Bernard Cuomo, Atelier Roland Castro, Sophie DenissofΟμάδα μελέτης: Παρασκευή Ταράνη, Έφη Καρυώτη, Ήβη Δόβα, Δέσπονα Παυλοπούλου, Ναταλία Καρακώστα, Νίκος Μπίσκος, Βασιλική Παπασπύρου, Στέλλα Νικολακάκη, Σοφία Μαυρογιαννάκη, Ελένη Ζωγράφου, Γιάννης ΣκιαδόπουλοςΣτατική Μελέτη: Ιάκωβος Λαβασάς, Μαρία ΣτεφανούρηΗ/Μ Μελέτη: Δημήτρης Μπόζης, Παναγιώτης Κικίδης, Γεράσιμος ΚαμπίτσηςΦυτοτεχνική Μελέτη: Υλωρική ΕΕ, Φώτης ΦασούλαςΓεωτεχνική Μελέτη: Ευάγγελος ΒασιλικόςΚόστος €18.000.000Συνολική επιφάνεια: 74.000 m²Χρόνος Μελέτης: 2001-2005Χρόνος Κατασκευής: 2006-2008

[3.2] Παρουσίαση - συνθετική ανάλυση

Το παραλιακό μέτωπο της Θεσσαλονίκης χαρακτηρίζεται από το μικρό πλάτος και το μεγάλο μήκος του ενώ εκατέρωθεν του εγκλωβίζεται από θάλασσα, λεωφόρους και τον κτισμένο αστικό ιστό. Είναι δηλαδή ένας αυστηρά γραμμικός χώρος με περιορισμένο σχετικά βάθος και μεγάλο μήκος γεγονός που του προσδίδει τα χαρακτηριστικά του μετώπου που απλώνεται στο όριο μεταξύ στεριάς και θάλασσας, μεταξύ φυσικού και τεχνητού τοπίου. Έτσι είναι πρόκληση για το σχεδιασμό να μπορέσει να συνδέσει επιτυχώς την ύπαρξη του φυσικού στοιχείου της θάλασσας και το αμέσως επόμενο όριο της πόλης που είναι τα ψηλά κτίρια και οι δρόμοι. Βέβαια πλεονέκτημα του μετώπου αυτού είναι το γεγονός ότι απέχει κατά μέσο όρο 70 μέτρα, στα περισσότερα σημεία του, από τα πρώτα κτίρια αμέσως μετά τη θάλασσα άρα προσφέρει στον άνθρωπο ένα ανοιχτό και μη διακοπτόμενο πεδίο.

Το κομμάτι της παραλίας στο οποίο πραγματοποιήθηκε η ανάπλαση εκτείνεται από τον ναυτικό όμιλο μέχρι το μέγαρο φίλων μουσικής. Χαρακτηρίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την έννοια της γραμμικότητας και οριοθετείται αυστηρά από τη γραμμή της θάλασσας και του δρόμου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργούνται τρεις ποιοτικά ξεχωριστές ζώνες οι οποίες διαφοροποιούνται λόγω χρήσης.

Η πρώτη ζώνη είναι το κρηπίδωμα της παραλίας δηλαδή το όριο μεταξύ στεριάς και θάλασσας. Εκεί ο περιπατητής είναι εκτεθειμένος στο φως, στο τοπίο και την προοπτική του και σε μία συνεχή πορεία χωρίς εμπόδια. Η διαμόρφωση αυτής της ζώνης περιλαμβάνει το χυτό δάπεδο που χρησιμοποιείται στο μεγαλύτερο μέρος της ανάπλασης, το ξύλινο κατάστρωμα που τονίζει το όριο ξηράς και θάλασσας καθώς και τον ποδηλατόδρομο που απλά οριοθετείται με ειδική σήμανση. Σε ορισμένα σημεία η ξύλινη πλατφόρμα διακόπτεται από μαρμάρινους όγκους κάθετα σε αυτή που δημιουργούν ύψωμα και κοιλότητα γεμάτη με νερό. Τα δύο όρια αυτής της ζώνης είναι φυσικά στοιχεία, από τη μία πλευρά η θάλασσα και από την άλλη η δενδροστοιχία που ορίζει την αρχή της επόμενης ζώνης. Η γραμμική δενδροφύτευση αλλά και τοποθέτηση των φωτιστικών σωμάτων εντείνουν την προοπτική.

6

Η δεύτερη ζώνη (εικ. 3.2) βρίσκεται ανάμεσα σε δενδροστοιχίες και αποτελεί μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στην πρώτη και την τρίτη. Εκτός από μία σκιασμένη ανεμπόδιστη διαδρομή που διατηρεί τη γραμμικότητα της πρώτης ζώνης εισάγει και χώρους στάσης με μεγάλα καθιστικά-παγκάκια, ανάμεσα στα δένδρα, τα οποία βρίσκονται σε οπτική επαφή με τη θάλασσα. Οι δενδροστοιχίες διακόπτονται ανά διαστήματα έτσι ώστε να εισάγουν τον χρήστη στην τρίτη ζώνη.

Η τρίτη και τελευταία ζώνη αποτελείται από θεματικούς κήπους. «Δεν πρόκειται για μεγάλα “πάρκα”, αλλά μικρής έκτασης “δωμάτια” που φέρνουν στη μνήμη τους κήπους των κατοικιών που υπήρχαν στην περιοχή πριν την επιχωμάτωση και οι οποίοι έφταναν μέχρι την άκρη του κύματος και το φυσικό αιγιαλό» όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι αρχιτέκτονες που έκαναν τη μελέτη. Διαχωρίζονται από τις δύο πρώτες ζώνες ως ανεξάρτητες οντότητες γιατί χρησιμοποιούνται άλλα υλικά, είναι οριοθετημένοι και τις περισσότερες φορές κλειστοί και οι χρήσεις αλλάζουν σε καθέναν από αυτούς. Παράλληλα, πολλοί από αυτούς είναι σκιασμένοι και αποκλείουν τη θέα με το γύρω περιβάλλον προάγοντας έτσι μία εσωστρέφεια. Συγκεκριμένα από τους 15 που έχουν προγραμματιστεί να κατασκευαστούν ( από το άγαλμα μεγάλου Αλεξάνδρου έως το μέγαρο μουσικής) αυτοί που έχουν πραγματοποιηθεί στο τμήμα που μελετάμε είναι: ο κήπος του ήχου, ο κήπος των ρόδων, ο κήπος της μνήμης, ο κήπος του νερού και ο κήπος της μουσικής. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι οι συνθετικές αποφάσεις μεταβάλλονται σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με το είδος των λειτουργιών και το θέμα του κάθε κήπου.

[3.3] Κήποι

Ο κήπος του ήχου Ο συγκεκριμένος κήπος (εικ. 3.3) διαμορφώνεται ως ένα δάσος από υψίκορμα δέντρα, φυτεμένα πάνω σε τετραγωνικό κάνναβο τα οποία δεν αποκόπτουν την οπτική επαφή με την θάλασσα. Αποτελείται από γρασίδι και οριοθετημένα χαλικόστρωτα μονοπάτια τα οποία δημιουργούν ένα δίκτυο από διαδρομές που διατρέχουν τον κήπο και τον συνδέουν με τον περιβάλλοντα χώρο. Μέσα στον κήπο υπάρχουν επίσης δύο πέργκολες που χωροθετούνται πάνω σε μία νοητή παράλληλο προς τη διαμήκη διαδρομή. Στο εσωτερικό τους σχηματίζουν έναν ανοιχτό αίθριο χώρο που δίνει τη δυνατότητα στάσης και ανάπαυσης ενώ το διάτρητο εξωτερικό τους κέλυφος, που καλύπτεται από αναρριχώμενα φυτά, επιτυγχάνει ελεγχόμενη διαφάνεια. Οι πέργκολες συνδέονται διαμέσου των μονοπατιών με το μνημείο των πεσόντων στην Κορέα που προϋπήρχε εκεί και διατηρήθηκε ως έχει. Επίσης, στο χώρο υπάρχουν τρεις γραμμικές δεξαμενές νερού εντός της περιοχής με τη χαμηλή βλάστηση. Σε όλη την έκταση του κήπου, λόγω της θεματικής του, έχουν τοποθετηθεί κατασκευές που μπορούν να παράγουν ήχους και εμπλέκουν έτσι τον χρήστη σε μια διαδραστική διαδικασία. Στην αρχική μελέτη - κάτι το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε τελικά - είχαν σχεδιαστεί σειρές από καλαμιές στην πλευρά της λεωφόρου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με στόχο να την πλήρη αποκοπή από το οδικό κομμάτι της περιοχής και την αίσθηση του φυσικού στοιχείου μέσω του ήχου που παράγουν από τον άνεμο. Οι κάθετοι δρόμοι που ορίζουν τον κήπο του ήχου είναι χαράξεις των δρόμων Αγίου Σεραφείμ και Μάρκου Μπότσαρη.

Ο κήπος των ρόδων Ο δεύτερος κατά σειρά κήπος (εικ. 3.4) είναι ένας περίκλειστος χώρος και αποτελείται από ένα κήπο με τριανταφυλλιές και έναν παιδότοπο. Το κέλυφός του είναι μια πέργκολα με μεταλλικό σκελετό και επένδυση από ξύλο. Ένα μέρος της εσωτερικής περιμέτρου είναι στεγασμένο προσφέροντας σκίαση στους χώρους ανάπαυσης ενώ το υπόλοιπο είναι ανοιχτό και χωρίζεται στα δύο σύμφωνα με τη χάραξη της οδού Ιπποκράτους που διατρέχει νοητά το κέντρο της κατασκευής. Το βόρειο κομμάτι λειτουργεί ως παιδότοπος (εικ. 3.5) με ξύλινες κατασκευές και μαλακό δάπεδο από άμμο ενώ σε εκείνο το σημείο η πέργκολα συναντιέται με μια διαδρομή που διασχίζει τον κήπο του ήχου. Στη νότια πλευρά υφίσταται ένας τριανταφυλλεώνας ενώ στο μέσο βρίσκεται ένα αναψυκτήριο. Η είσοδος στο χώρο είναι ελεγχόμενη και πραγματοποιείται από τρεις πλευρές με ξύλινες περιστρεφόμενες θύρες. Ο χώρος μπορεί να λειτουργήσει ως χωρόσημο για το συγκεκριμένο κομμάτι του μετώπου καθώς ο αστικό ιστός είναι απομακρυσμένος από την θάλασσα με αποτέλεσμα η επαφή της πόλης με την παραλία να έχει αποδιαρθρωθεί. Το τετράπλευρο αυτό σχήμα οριοθετείται από τις χαράξεις των οδών Μ. Μπότσαρη και Κατακάλου.

7

Ο κήπος της μνήμης Ο κήπος της μνήμης (εικ. 3.6) είναι ο μόνος κήπος της ανάπλασης της νέας παραλίας που εκτείνεται στην επάνω πλευρά της λεωφόρου μεγάλου Αλεξάνδρου. Έχει ως θέμα την ιστορία της πόλης και γι’ αυτό η θέση που επιλέχθηκε για τον συγκεκριμένο κήπο είναι μπροστά από το κτίριο της εθνικής τράπεζας. Είναι μία αναφορά στα παλιά όρια της πόλης και της θάλασσας και πρόκειται ουσιαστικά για έναν κενό χώροδηλώνοντας μία ρωγμή στο παρελθόν της πόλης. Κατά μήκος των πλευρών του οικοπέδου έχουν φυτευτεί δύο συστοιχίες δέντρων ενώ στο ενιαίο εσωτερικό του είναι στοιχισμένα παρτέρια που περιλαμβάνουν αρωματικά φυτά και βότανα ανακαλώντας τις μυρωδιές του παρελθόντος. Εκατέρωθεν του κεντρικού τμήματος του κήπου της μνήμης διαμορφώνονται από τη νότια πλευρά δύο γήπεδα τένις και από τη βόρεια δύο γήπεδα μπάσκετ και ένας περιφραγμένος χώρος για σκυλιά. Στο ίδιο σημείο βρίσκεται το αντλιοστάσιο της ΕΥΑΘ με καινούργιο κέλυφος, το οποίο διακόπτει τη συνεχή ροή του κρηπιδώματος καθώς βρίσκεται κοντά στην ακμή του. Υπάρχει δυνατότητα πρόσβασης σε αυτό μέσω ράμπας που οδηγεί σε έναν στεγασμένο εξώστη που παρέχει στους χρήστες μια επιπλέον οπτική της ευρύτερης περιοχής (εικ. 3.7 και 3.8).

Ο κήπος του νερού Ο τέταρτος κήπος είναι ένας χώρος στον οποίο τον νερό αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο που οργανώνει και συνθέτει τη συνολική του ατμόσφαιρα (εικ. 3.9). Επιπλέον, είναι ο μοναδικός κήπος ο οποίος υποχωρεί σε τόσο μεγάλο βαθμό (περίπου 2 m) κάτω από το επίπεδο του δρόμου. Περιλαμβάνει μία στεγασμένη από πέργκολα διαδρομή (εικ. 3.10), 5 διαδοχικές μικρές λίμνες με υδρόβια βλάστηση και μια πορεία κατά μήκους ενός υδάτινου καταρράκτη που βρίσκεται στον άκρο του κήπου και τον διαχωρίζει από τον δρόμο τόσο οπτικά όσο και ηχητικά. Η είσοδος προς το χαμηλότερο επίπεδο γίνεται είτε μέσω ράμπας (δίπλα στον καταρράκτη) είτε με σκαλιά (στην στοά) ενώ ανάμεσα στις λίμνες υπάρχουν μονοπάτια από μαρμάρινες πλάκες που ενώνουν όλες τις πλευρές του κήπου. Στον πάνω άκρο του, που ορίζεται από τον δρόμο Πέτρου Συνδίκα, βρίσκεται ένα κτίσμα (μεταλλική κατασκευή) που προσφέρεται για χρήση από το δήμο και αναψυκτήριο.

Ο κήπος της μουσικής Ο τελευταίος κήπος (εικ. 3.11), που συνορεύει με το μέγαρο μουσικής, οριοθετείται από ένα τριγωνικό οικόπεδο και δεν περιλαμβάνει στεγασμένους χώρους. Στο εσωτερικό του έχουν φυτευτεί δέντρα σε κάνναβο και υπάρχουν τρεις κυκλικές ξύλινες πλατφόρμες, διαφορετικού μεγέθους, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μικρές εκδηλώσεις. Επίσης, περιμετρικά υπάρχουν κερκίδες τις οποίες μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι επισκέπτες. Στο βόρειο άκρο του κήπου υπάρχει μια μικρή παιδική χαρά η οποία περικλείεται από τοιχεία και έχει μαλακό δάπεδο. Στο διάκενο μεταξύ του κήπου της μουσική και του νερού υπάρχουν ειδικά διαμορφωμένοι χώροι - πάρκα για skate, bmx και inline skates (εικ. 3.12). Στο νότιο άκρο του πάρκου που οριοθετείται από την χάραξη της οδού Πιττακού (εικ. 3.13) εντοπίζεται το τέλος των θεματικών πάρκων. Εκεί υπάρχει μια σειρά από κολωνοστοιχίες που αποτρέπουν την είσοδο των αυτοκινήτων στον χώρο της παραλίας.

3.1 Πανοραμική άποψη του προβλεπόμενου σχεδίου της ανάπλασης

8

3.2 Η δεύτερη ζώνη περιπάτου 3.3 Ο κήπος του ήχου

3.4 Ο κήπος των ρόδων 3.5 Η παιδική χαρά στον κήπο των ρόδων

3.6 Ο κήπος της μνήμης και το αντλιοστάσιο της ΕΥΑΘ

3.7 Θέα από το αντλιοστάσιο προς το βορρά

3.8 Θέα από το αντλιοστάσιο προς το νότο9

3.9 Ο κήπος του νερού 3.10 Η πέργκολα στον κήπο του νερού

3.11 Ο κήπος της μουσικής 3.12 Το skate park

3.13 Η χάραξη της οδού Πιττακού 3.14 Πάνω από τον κήπο της μουσικής

10

[4] Σχέση με την πόλη

[4.1] Αστικές συγκοινωνίες - μετακίνηση

Το τμήμα της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης στο οποίο πραγματοποιήθηκε η πρόσφατη ανάπλαση αποτελεί βασικό κομμάτι της πόλης. Βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα μακριά από το κέντρο προς τα ανατολικά ενώ συνδέεται με ολόκληρη την πόλης μέσω αστικών συγκοινωνιών. Οι βασικές γραμμές λεωφορείων (εικ. 4.1) που διαπερνούν την παραλία είναι:5 (Βενιζέλου - Νέα Κρήνη)6 (Βενιζέλου - Καλαμαριά)8 (Κ.Τ.Ε.Λ. - Α.Σ. ΙΚΕΑ [Μέσω Εγνατίας])33 (Βενιζέλου - Αγ. Παντελεήμων)78 (Κ.Τ.Ε.Λ. - Αεροδρόμιο)78Ν (Κ.Τ.Ε.Λ. - Αεροδρόμιο) [Νυκτερινό] Προκειμένου να φτάσει κάποιος στη Νέα Παραλία με αστική συγκοινωνία από περιοχές που δεν εξυπηρετούνται από τα παραπάνω λεωφορεία, πρέπει να μεταβεί σε ένα από τους τερματικούς σταθμούς του ΟΑΣΘ. Ειδικότερα, στο δυτικό τμήμα της Θεσσαλονίκης οι κεντρικοί σταθμοί μετεπιβίβασης για λεωφορεία που μεταβαίνουν στο κέντρο της πόλης είναι τα ΚΤΕΛ και ο Ν. Σ. Σταθμός. Τα ΚΤΕΛ απέχουν περίπου 4.5 χιλιόμετρα από το κέντρο της πόλης και 8 χιλιόμετρα από την Νέα Παραλία ενώ ο σταθμός των τρένων 3 και 5 χιλιόμετρα αντίστοιχα. Από την ανατολική πλευρά της πόλης οι τερματικοί σταθμοί των λεωφορείων που καταλήγουν στη παραλία είναι το ΙΚΕΑ και το αεροδρόμιο και απέχουν σαφώς περισσότερο απ’ ότι οι προηγούμενοι που αναφέρθηκαν (6 και 10 χιλιόμετρα από τη νέα παραλία). Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι μεγάλος μέρος των πολιτών που μετακινούνται προς τη Νέα Παραλία, επιλέγει να το κάνει με τα πόδια καθώς το παραλιακό μέτωπο εκτείνεται σε ακτίνα 4 χιλιομέτρων προς τα δυτικά και είναι μια ευχάριστη διαδρομή τόσο κατά τη διάρκεια της ημέρας όσο και της νύχτας. Παράλληλα, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, έχει βελτιωθεί ο ποδηλατόδρομος της πόλης ο οποίος επεκτάθηκε και σε περιοχές εκτός της παραλίας και έτσι το ποδήλατο αποτελεί έναν επιπρόσθετο τρόπο μετακίνησης των κατοίκων. Βέβαια, υπάρχουν ακόμα περιθώρια καλυτέρευσης των υποδομών για τη χρήση ποδηλάτου και κάτι τέτοιο θα σήμαινε αναβάθμιση της περιοχής της παραλίας αφού αποτελεί κεντρικό άξονα του ποδηλατόδρομου. Από το 2006 έχει ξεκινήσει η δημιουργία του μετρό Θεσσαλονίκης και προβλέπεται να τελειώσει το 2014. Η βασική γραμμή που πρόκειται να πραγματοποιηθεί διατρέχει την οδό Νέας Εγνατίας με τερματικούς σταθμούς τη Νέα Ελβετία και το Ν. Σ. Σταθμό (εικ. 4.2). Δεν συνδέεται άμεσα με τη νέα παραλία αλλά κινείται παράλληλα σε αυτή και οι προβλεπόμενες στάσεις του μετρό απέχουν περίπου ένα χιλιόμετρο από αυτήν. Έτσι, η κάθετη κίνηση προς την παραλία μπορεί να γίνει περπατώντας (αφού δεν πρόκειται για μεγάλη απόσταση) αλλά και με λεωφορεία που εξυπηρετούν την συγκεκριμένη περιοχή.

11

Î

oo

Θέρμη

ΘΕΡΜΗ

ΠΥΛΑΙΑ

ΠΥΛΑΙΑ

ΕΥΟΣΜΟΣ

ΠΟΛΙΧΝΗ

ΝΕΑΠΟΛΗ

Χαριλάου

ΜΕΝΕΜΕΝΗ

ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Φοίνικας

ΑΓ.ΠΑΥΛΟΣ

ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ

ΚΑΛΑΜΑΡΙΑ

Επταπύργιο

Ανω Τούμπα

Κάτω Τούμπα

ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ

ΣΤΑΥΡΟΥΠΟΛΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

40 Εκκλησιές

ΠΕΥΚΑ (ΡΕΤΖΙΚΙ)

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ-ΚΟΡΔΕΛΙΟ

ΛΑΓΚΑΔΑ

ΕΓΝΑΤΙΑ

ΜΟΝΑ

ΣΤΗΡ

ΙΟΥ

ΑΓ.ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΛΕΩΦ .ΝΙΚ

ΗΣ

ΚΗΦΙΣΙΑ

Σ

ΒΑΣ.ΟΛΓΑΣ

25ης

ΜΑΡΤΙΟΥ

ΝΕΑ ΕΓΝΑΤΙΑ

ΠΕΡΙΦ

ΕΡΕΙΑΚΗ

ΟΔΟ

Σ

ΔΕΛΦΩΝ

ΤΣΙΜΙΣ

ΚΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ-Ν.ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ

Ν.ΠΛΑΣ

ΤΗΡΑ

ΜΕΓ.ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

ΠΑΠΑΦΗ

ΣΟΛΩΝΟΣ

Π.ΣΥΝΔΙΚΑ

Γ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ

Γ.ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

ΕΘΝ.ΑΝΤΙΣΤΑΣΕΩΣ

ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

ΑΓΓΕΛΑΚΗΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

ΚΑΥ

ΤΑΝΤΖ

ΟΓΛΟ

Υ

ΒΕΝΙΖΕΛΟ

Υ

ΕΘΝ.ΑΜΥΝΗΣ

ΚΑΡΑΚΑΣΗ

Μ.ΜΠΟΤΣ

ΑΡΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ

ΠΕΡΙΦΕΡ

ΕΙΑΚ

Η ΟΔΟ

Σ

ΑΓ.ΔΗ

ΜΗΤΡΙΟΥ

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΔΟΣ

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΔΟΣ

ΒΑΣ.ΟΛΓΑΣ

ΠΕΡΙΦΕΡ

ΕΙΑΚ

Η ΟΔΟ

Σ

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΟΔΟΣ

Μ.ΜΠΟΤΣ

ΑΡΗ

ΝΕΑ ΚΡΗΝΗ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

MENEMENHΚΑΛΑΜΑΡΙΑ

Α/Δ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΒΟΥΛΓΑΡΗ

ΜΙΚΡΑ

ΕΥΟΣΜΟΣ

ΑΓ. ΣΟΦΙΑΝΕΑ ΕΛΒΕΤΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Ν.ΣΙΔ.ΣΤΑΘΜΟΣΝΟΜΑΡΧΙΑ

ΕΥΚΛΕΙΔΗ

ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ

ΑΡΕΤΣΟΥ

ΠΑΠΑΦΗΠΟΛΙΧΝΗ

ΝΕΑΠΟΛΗ

ΕΥΚΑΡΠΙΑ

ΣΤΑΥΡΟΥΠΟΛΗ

ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Αμαξοστάσιο Μίκρας

Αμαξοστάσιο Πυλαίας

Υπέργειο

ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΕΡΟΛΙΜΕΝΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ "ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ"

Θερμαϊκός Κόλπος

ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ

ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ

ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙ

ΣΧΟΛΕΣ

ΦΛΕΜΙΓΚΑΝΑΛΗΨΕΩΣ

ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ

°

0 1,000 2,000500μ.

ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΡΑΜΜΩΝ ΜΕΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΣεπτέμβριος 2010

ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΠΟΔΟΜΩΝΜΕΤΑΦΟΡΩΝ & ΔΙΚΤΥΩΝ

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

1η ΦΑΣΗ ΕΠΕΚΤΑΣΕΩΝ

ΣΤΑΘΜΟΣ ΜΕΤΡΟ

Γραμμή Ο.Σ.Ε.

ΒΑΣΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΥΠΟ ΕΞΕΤΑΣΗ

ΧΩΡΟΙ ΣΤΑΘΜΕΥΣΗΣΜΕΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

2η ΦΑΣΗ ΕΠΕΚΤΑΣΕΩΝ

4.1 Η γραμμές των αστικών συγκοινωνιών

4.2 Η προβλεπόμενη γραμμή του μετρό Θεσσαλονίκης

12

[4.2] Σχέση με τον αστικό ιστό

Η ανάπλαση ενός παραλιακού μετώπου εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς επαναπροσδιορίζει τη σχέση του πολεοδομικού ιστού με το άκρο του, δηλαδή τη θάλασσα. Η συγκεκριμένη ανάπλαση, σε σχέση πάντα με το μέγεθος της Θεσσαλονίκης, αποτελεί ένα έργο μεγάλης κλίμακας και σημαντικό είναι να μελετηθούν τα χαρακτηριστικά του και ο τρόπος που συνομιλεί το παραλιακό μέτωπο με το αμέσως επόμενο, δηλαδή το αστικό. Η μελέτη αυτή θα γίνει τμηματικά στους δύο άξονες, κατακόρυφο και οριζόντιο, για να γίνει πιο κατανοητή η σχέση των δύο αυτών μετώπων. Κατά μήκος, το παραλιακό μέτωπο λειτουργεί με εσωστρέφεια δίνοντας τη δυνατότητα στους μελετητές να είναι επιλεκτικοί με τις συνδέσεις. Στο πλαίσιο αυτής της εσωστρέφειας γίνεται σε αρκετά σημεία η προσπάθεια για πλήρη διαχωρισμό από το οδικό και αστικό δίκτυο, είτε με υψομετρικές διαβαθμίσεις είτε με χρήση δομικών και φυσικών στοιχείων. Παρατηρώντας το σχήμα της νέας παραλίας, είναι φανερό ότι το οδικό δίκτυο διαμορφώνει το ανατολικό άκρο του μετώπου, ενώ δεν γίνεται η προσπάθεια συνδιαλλαγής με αυτό αλλά προσπάθεια αποκλεισμού του. Ο κήπος της μνήμης, βέβαια, είναι το μόνο σημείο όπου η νέα παραλία συνδέεται και με την απέναντι πλευρά του δρόμου. Τέτοιου τύπου αποφάσεις σχετίζονται με τον “αέρα” που δίνει το αστικό μέτωπο στο παραλιακό, καθώς απέχουν κατά μέσο όρο 90 μέτρα με ορισμένες διαβαθμίσεις. Τα παραπάνω στοιχεία αναιρούνται στο νότιο άκρο της νέας παραλίας (μέγαρο μουσικής), όπου η λεωφόρος μεγάλου Αλεξάνδρου χωρίζεται στις οδούς Γ. Παπανδρέου και Μ. Κάλλας, και το αστικό μέτωπο αγγίζει το παραλιακό. Επομένως εκεί οι χειρισμοί διαφοροποιούνται και υπάρχει η συνύπαρξη του πάρκου, δρόμου, πολυκατοικίας χωρίς προσπάθεια αποκλεισμού των στοιχείων αυτών μεταξύ τους. Συνεχίζοντας αυτήν την επιλεκτική λογική και στον άξονα που είναι κάθετος στη θάλασσα, οι μελετητές χρησιμοποιούν κάποιες βασικές χαράξεις οδών. Η χρήση αυτή γίνεται για την δημιουργία εισόδων-εξόδων της νέας παραλίας αλλά και για την χωροθέτηση κάποιων κήπων. Μία τέτοια τύπου πρόταση για παραλιακό μέτωπο, αν και όχι τολμηρή, είναι λειτουργική και καταφέρνει να δημιουργήσει ενδιαφέρουσες χωρικές ποιότητες. Δίνει την ευκαιρία να δημιουργηθεί ένας άλλος κόσμος μέσω της παραγωγής ενός διαφορετικού μετώπου από αυτό των πολυκατοικιών. Έτσι αναδεικνύεται η θάλασσα και το τοπίο, ενώ η πόλη είναι σαφώς διαχωρισμένη.

13

θάλασσαχώρος ανάπλασηςπάρκα,γήπεδα,καφενεία χτισµένη περιοχήδρόµοι ενδιαφέροντοςχαράξεις

4.3 Διάγραμμα του περιβάλλοντα χώρου

14

[5] Χώρος και χρήστες

Όπως είναι φανερό και από τον χάρτη της εικόνας 5.1, επιμέρους τμήματα της παραλίας διαφέρουν μεταξύ τους τόσο όσον αφορά τις λειτουργίες τους όσο και τους χρήστες που εντάσσονται σε αυτά. Οι δύο πρώτες λωρίδες (όπως έχουν αναλυθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο) περιλαμβάνουν κοινές χρήσεις για όλους (περιήγηση - μεμονωμένες στάσεις) με εξαίρεση ίσως την ύπαρξη του ποδηλατόδρομου. Στα υπόλοιπα σημεία της ανάπλασης παρατηρούνται έντονες διαφοροποιήσεις κυρίως ανάλογα με το θέμα και τις χρήσεις που έχουν οριστεί από τους αρχιτέκτονες της μελέτης. Πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος κήπος (του ήχου) χρησιμοποιείται περισσότερο από άτομα νεαρής και μέσης ηλικίας καθώς εισάγει την έννοια της διαδραστικότητας. Επιπλέον, λόγω της έλλειψης σκιασμού δεν ενδείκνυται για άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και παιδιά. Ο επόμενος κήπος (των ρόδων) αποτελείται από μια παιδική χαρά και κήπους με τριανταφυλλιές. Εδώ συνυπάρχουν μικρά παιδιά και άτομα μέσης ηλικίας που είναι συνήθως και οι συνοδοί των παιδιών. Βέβαια, λόγω των στεγασμένων χώρων, ο συγκεκριμένος κήπος προσφέρει ανάπαυση και σε άτομα ποικίλων ηλικιών. Στην εξέδρα του κτιρίου της ΕΥΑΘ είναι συχνό φαινόμενο η παρουσία εφήβων, κυρίως κατά τις βράδυνες ώρες, καθώς παρέχει θέα προς τη θάλασσα και τα άλλα τμήματα της παραλίας. Πίσω από το συγκεκριμένο κτίριο υπάρχει και ένα ειδικά διαμορφωμένο πάρκο για κατοικίδια. Στον κήπο της μνήμης, εμφανίζονται άτομα διαφόρων ηλικιών καθώς δεν περιέχει ιδιαίτερες χρήσεις και χώρους ανάπαυσης και έτσι αποτελεί ένα μέρος για περίπατο. Σε όλο το μήκος του παραλιακού μετώπου υπάρχουν χώροι με συγκεκριμένες χρήσεις (αθλοπαιδιές - extreme sports) και οι χρήστες τους καθορίζονται από αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό. Επιπροσθέτως, διάφορα δημόσια κτίρια και αναψυκτήρια βρίσκονται διασπαρμένα σε όλα τα σημεία της παραλίας αποτελώντας πόλους έλξης για διαφορετικές ομάδες ανθρώπων - αν και δεν έχουν τεθεί ακόμα σε πλήρη λειτουργία.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούμε στην τωρινή κατάσταση της ανάπλασης της παραλίας μόλις δύο χρόνια μετά την κατασκευή της. Το μεγαλύτερο μέρος της παραλίας είναι ακέραιο και σε καλή κατάσταση, όμως υπάρχουν τμήματα που έχουν υποστεί φθορά λόγω της χρήσης και της κακής συντήρησης από πλευράς δήμου. Η οικειοποίηση του δημοσίου χώρου μιας πόλη - με ότι αυτό συνεπάγεται - είναι ένα φαινόμενο το οποίο σε καμία περίπτωση δε μπορεί να χαρακτηριστεί αρνητικό. Πρόκειται, μάλιστα, για επιτυχία στον σκοπό της όταν η διαμόρφωση μεταποιείται από τους χρήστες της. Σε αυτό περιλαμβάνονται επιπρόσθετες κατασκευές (όταν αναφερόμαστε σε χώρους με ιδιαίτερη χρήση όπως το skate park), graffiti και συνθήματα που εντάσσουν το ανθρώπινο στοιχείο στον χώρο, ακόμα και πρόσκαιρες εγκαταστάσεις στα πλαίσια εκδηλώσεων και δράσεων. Βέβαια, υπάρχει και η αρνητική πλευρά της ανθρώπινης χρήσης όπως σκουπίδια και φθορά του αστικού εξοπλισμού. Στις ευθύνες του δήμου για κακή συντήρηση εντάσσονται, εκτός από τις φυσικές φθορές, και η ελλιπής μέριμνα για τις φυτεύσεις όπως και η καθυστέρηση έναρξης των υπόλοιπων λειτουργιών που έχουν οριστεί για τα δημόσια κτίρια.

15

χώροι που χρησιμοποιούνται από όλους

χώροι που χρησιμοποιούνται από άτομα μέσης ηλικίας

χώροι που χρησιμοποιούνται από άτομα νεότερης ηλικίας

χώροι που χρησιμοποιούνται από μικρά παιδιά

χώροι διαμορφ

ωμένοι για κατοικίδια

χώροι διαμορφ

ωμένοι για συγκεκριμένες αθλητικές δραστηριότητες

δημόσια κτίρια - αναψυκτήρια

ποδηλατόδρομος

χώροι που χρησιμοποιούνται από όλους

χώροι που χρησιμοποιούνται από άτομα μέσης ηλικίας

χώροι που χρησιμοποιούνται από άτομα νεότερης ηλικίας

χώροι που χρησιμοποιούνται από μικρά παιδιά

χώροι διαμορφωμένοι για κατοικίδια

χώροι διαμορφωμένοι για συγκεκριμένες αθλητικές δραστηριότητες

δημόσια κτίρια - αναψυκτήρια

ποδηλατόδρομος

5.1 Διάγραμμα χρήσεων

16

[6] Συμπεράσματα

Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της Νέα Παραλίας Θεσσαλονίκης μπορούμε να εξάγουμε ορισμένα συμπεράσματα. Σε γενικές γραμμές είναι είναι ασφαλές να πούμε ότι οι αρχιτέκτονες Πρόδρομος Νικηφορίδης, Bernard Cuomo, Atelier Roland Castro, Sophie Denissof πέτυχαν σε μεγάλο βαθμό τους αρχικούς στόχους που είχαν θέσει ήδη από τη φάση του σχεδιασμού. Η εσωστρέφεια των θεματικών κήπων, η γραμμικότητα των διαδρομών, η ανάδειξη του υδάτινου ορίζοντα και της προοπτικής, καθώς και οι πολλαπλές χρήσεις που μπορούν να προκύψουν μέσα στους χώρου αυτούς, είναι μερικά από τα στοιχεία που καθιστούν το έργο επιτυχημένο. Θεωρούμε πως η ανάπλαση δεν θα έπρεπε να περιοριστεί μόνο στο συγκεκριμένο τμήμα, αλλά θα μπορούσε να επεκταθεί και προς τις όψεις των πολυκατοικιών που την περικλείουν ώστε να μπορεί να ενταχθεί καλύτερα στο χώρο. Παρ’ όλα αυτά, αποτελεί μια σύγχρονη προσέγγιση για το παραλιακό μέτωπο μιας πόλης καταφέρνοντας να ενοποιήσει το φυσικό, το τεχνητό και το ανθρώπινο στοιχείο αρμονικά.

17

[7] Βιβλιογραφία - πηγές

Βιβλία

Βιβλιοπωλείον Μόλχο, (1978). Μνημεία της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Έκδοσις Βιβλιοπωλείον Σ. Μόλχο.

Γεώργιος Κ. Ζωγραφάκης, (1967). Θεσσαλονίκη, Περίπατος ανάμεσα από την ιστορία και τα μνημεία της, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαστοριάδη.

Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας Α.Ε., Η αισθητική των πόλεων & η πολιτική των παρεμβάσεων, συμβολή στην αναγέννηση του αστικού χώρου, Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου, Αθήνα, 13-14 Οκτωβρίου 2003

Καρύδης Ν. Δ., (2008). Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου.

Άρθρα

«Ανάπλαση Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης - Ελλάδα», Περιοδικό ΔΟΜΕΣ, τεύχος 83, 08/2009

«Καλοκαίρι 2010: Ανάπλαση Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης», BLUE, τεύχος 33, σελ.130-134

Αρχείο σχεδίων και συμβατικών τευχών, Διεύθυνση Μελετών Αρχιτεκτονικών Έργων Δήμου Θεσσαλονίκης

Ιστότοποι

http://www.blackout.gr/keimena/55, τελευταία είσοδος 5/01/2011http://users.auth.gr/~tsitsoni/files/gr/35.pdf

Αρχείο Εικόνων

google earthπροσωπικό αρχείοoasth.gr

18