İÇİNDEKİLERÖNSÖZGİRİŞTEŞEKKÜRBİRİNCİBÖLÜMKIRIMTATARHANLIĞI

Kırım’dakiOsmanlıtopraklarıİKİNCİBÖLÜMMoskoflarınilkilhakteşebbüsü

İdariyapıKırımşehirleri

ÜÇÜNCÜBÖLÜMKIRIMTATARLARIVESSCBSulkiewiczRejimiKırımCemiyeti’ninSovyetleştirilmesiTatarlarınNazialeyhtarıfaaliyetleriBazıTatarlardönmeyeçalışıyorlar

KitaptaGeçenBazıTerimlerKısaltmalar:KAYNAKÇA

ÖNSÖZRusyaveSovyetlerBirliği’ndekitarihiaraştırmalarda,yüzüaşkıngayr-ıRusmillet,tarihlerininvekültürlerininhakettiğindendahaazilgigörürler.Ayrıcabutürgeneleserler,Ruslarınbaşkamilletveülkelerifethini,ÇarlıkveSovyetlerhâkimiyetialtındakietkinazınlıklarıngenişlemesiveidaresi,AsyalıvediğerSlavolmayangruplaraRuslarlaBatıAvrupa’nınfikirvemüesseselerininintikalindeRusya’nınrolüvedeğişiketnikmilletvekültürlerinkarışımpotasıolarakRusya’nınkarakterigibiönemlikonularasadecesathibirönemvermeeğilimindedir.

KırımTatarları,SovyetlerBirliği’ndekigayr-ıRusmilletlerintarihinivegelişmesinielealanbirincelemeserisininilkidir.ÖzelliklebuhalkınincelenmesiSovyetliderlerininçokmilletlibirtoplumyaratmadenemelerindekarşılaştıklarıproblemlericanlıolarakgösterdiğinden,elinizdekikitabınkonusuböylebirserininbaşlangıcıiçinenuygunolanıdır.VolgaAlınanlarınınharicindeS.S.C.B.’nimeydanagetirenmilletleriçindeKırımTatarları,muhtarbölgehakkıverildiktensonrabuhaklarısüresizolarakgerialmantektopluluktur.

Buradaincelenenproblemlerinbuserinindiğerkitaplarındaincelenenparalellerivardır.SovyetlerBirliği’ninhızlıbirendüstrileşmeyegirişindenberiekonomik-gelişmevepolitikkontroltalepleri,SovyetlerBirliği’ninetnografikcoğrafyasındadeğişiklikleryapmışvebirçokmillimuhtarbölgedeKırım’dakikadaracildurumlaryaratmışlardır.BirçokmilligrupgöçmenolarakgelenBüyükRuslar,Ukraynalılarvediğerleritarafındanazınlığadüşürülmüşlervepoli-

tikasahnesindenitilmişlerdir.HalklarınbuyerdeğiştirmesivebununsonuçlarısadeceSovyetfederalçözümününişlerliğihakkındaşüpheyaratmaklakalmamış,aynızamandaKremlinyöneticilerininbaşınadertolangayrimemnunmahallîmilliyetçilikhareketlerideyaratmıştır.

Fakatşimdiyenibirdurumortayaçıkmaktadır.HâkimzümreolanSlavlarlagayr-ıRusmilletlerarasındakidoğumartışıfarkıet-nografikdengeyigiderekgayr-ıRusmilletlerinlehinedoğrudeğiştirmektedir.BüyükbirihtimalleçokyakınbirgelecekteBüyükRus-lardiğermilletlertarafındanazınlığadüşürüleceklerdir.

Bugelişmedinamiğininneticesiolarakgayr-ıRusmilletleringeçmişininvebugününincelenmesiçokönemlidir.Bu,gelecekaçısındandayolgöstericidir.Böylece,buvebunutakipedecekdiğerincelemelerBatılıokuyucularınSovyetgerçeğininkarmaşıklığınıdahaiyianlamasınısağlayacaklardır.Diğerönemlimilliyetlerhakkındada-kitoplamıonyediolacaktır,-incelemelerhazırlanmaktadır.BunlaraSovyetOrtaAsya’sının,Kafkasların,BaltıkbölgesininveUkrayna’nınbellibaşlımilletlerininyanısıraYahudilerveKırımTatarlarıgibiözelgruplardâhildir.Herkitap,bellibirmilligrubuhemÇarlıkveSovyetdevirlerindekitarihi,hemdeSovyetFederasyonundakiyerinitespitveSovyettoplumunungelişmesineyaptığıtesiryönündenincelemektedir.

WayneS.Vucinich,editörHooverEnstitüsü

GİRİŞKırımTatarları,bugüngurbetteyaşayanbirmillettir.KırımyarımadasındakiyurtlarınadönüşhaklarıtanınmadığıiçinSSCB,TürkiyeCumhuriyetiveBatıdünyasınadağılmıştopluluklarhâlindeyaşamaktadırlar.Aynıfelâketlereuğramışdiğermilletlergibi(aklaYa-hudilergeliyor),Tatarlarınmillihüviyetvemillîyurtiddialarıtarihi,kültürelvelisantemellerinedayanmaktadır.

Kırım’ailkdefaonüçüncüveondördüncüyüzyıllardagelenKırımTatarlarıkısazamandamevcutpolitikvekültürelmüessesele-rinyerinekendilerininkinikoymuşlar;onbeşinciyüzyılınortasındailkdevletlerinikurmuşlardır.Butarihten1783yılındayarımadanınRuslartarafındanilhakınakadarKırımTatarlarıGirayhanedanlarınınhâkimiyetindeKırımHanlığıdenendevletlerindeyaşamışlardır.1783’den1918’ekadarTatarlarRusyaimparatorluğundaçarlarıntebaasıolarakvarlıklarınısürdürmüşlerdir.

ÇarlıkdevrindeTatarlaryavaşyavaşbölgeyegelenSlavgöçmenler,idarecilervetopraksahipleritarafındanyurtlarındanedilmişlerdir.RusidarecilerininTatarkültürünüvehüviyetiniortadankaldırıp,onlarıRustoplumuiçindeeritmekiçinelbirliğiyleyaptıklarıgayretlererağmen,Tatarlarmillîvarlıklarınımuhafazaetmeyemuvaffakolmuşlardı.ÇarlıksistemininyıkılmasıylaTatarlargeçiciolarakkendidevletlerinivebağımsıztopluluklarınıkurmayıbaşardılar.FakatBolşevikgücününgelişigayretlerineolmasabilebaşarılarınasonverdi.

1920’denberiKırımTatarlarıbirfelakettenbirdiğerinemâruzkalmışlardır;topraklarınkamulaştırılmasıvebununneticesindekıtlıklar,1928’le1939arasındapolitikvekültürelüsttabakanınortadankaldırılması,1941’le1944arasındasavaşınveişgalingetirdiğitahribatveensonundaSSCB’ninbugündeyaşadıklarıücrabölgelerinetopyekunsürülmeleri.FakatbütünbuzorluklararağmenTatartoplumundagelişmelerolmuştur.Bugelişmeler,Tatarlarınproblemlerininadilçözümüolarakgördüklerihususlardamücadeleiçineşiolmayanbircesaretesahipolduklarınıgöstermektedir.MillîvarlıklarınıninkârınınsorumlusuolanSovyetotoritelerineuyguladıklarıbaskıyla1944’deTatarlarayöneltilenithamlargerialınmışvemilletolarak“rehabilite”edilmişlerdir.Fakatuğradıklarıcezalandırmaortadankaldırılmadığıiçinburehabilitasyonhiçbirmânâifadeetmemektedir.Yurtlarınıdönememektedirler.1Millîvekültürelhaklarıiadeedilmemektevebuhaklarıeldeetmekiçin

yaptıklarımücadelebugündesürmektedir.

Bukitaptabelirtilmekistenenikianagayevardır.Birincisi,Kırım’ailkgelişlerindenbugünekadarKırımTatarlarınıntarihihakkındahiçbirdildeyazılıbelgeyoktur.BukitaptaKırımTatarlarınıntarihininpolitik,ekonomik,sosyalvekültürelhayatlarınıdaiçinealankısabirözetiniveriyorum.BuözetTatarcaveTürkçeolduğukadarönemliDoğuAvrupadillerindekibirinciveikincieldenkaynaklaradayanmaktadır.

İkincisi,KırımTatarlarınınbugünkarşıkarşıyaolduklarıenönemliproblem,RusvebirçokBatılıgözlemcininTürkdünyasındaKırımTatarlarıBirliği’ninmevcudiyetiniinkâretmeleridir.Sovyettarihçileri,hanlığıvetarihinibilmezdengelmektedirler.SovyetveBatılıyazarlar1944’deTatarlarayöneltilensuçlamalarıdoğruolarakkabuletmekteveaynısuçlamaların1967’degerialınmasındanbihaberbulunmaktaveyabihabergözükmektedirler.Bukitaptatarihiaçıdanbudurumunyanlışlığınıgöstermeyeçalıştım.

Bukitabınhazırlanışıesnasınayüklendiğimbirçokşahsiveakademikborçiçinteşekküretmekisterim.BuprojeiçingerekliolanaraştırmalarStanfordÜniversitesiHooverEnstitüsü’nünsağladığımâlîdesteklemümkünolmuştur.UyguladığımtarihimetodolojidegösterebildiğimkabiliyetionseneönceColumbiaÜniversitesi’ndehocamolanProfesörMarcRaeffveTiborHalasi-Kun’aborçluyum.BeniSovyetpolitiksistemivepolismekanizmasıhakkındakibilgilerindenfaydalandırdıkları,elyazmasıhalindeykenkitabınbirkısmınıokuduklarıvetavsiyelerdebulunduklarıiçinmeslektaşlarımRobertSlusserveWilliamO.McCagg.Jr.’ateşekküretmekisterim.İstanbul’dakiBaşbakanlıkArşiviidarecilerindenTurgutIşıksalBey,TatarlarıincelememdeçokönemliolanTürkarşivlerindenbanasenelercebilgisağlamıştır.İstanbul’dakiKırımTatarMillîMerkezi’ndenMüstecipÜlküsalBey’ebanabirçokbilgivebulunmasıçokzorolanTataryayınlarınıverdiğiiçinteşekküretmekisterim.MelisaDevera-ux,hazırlanmasınınkritikdönemlerindekitabınelyazmasınındeğişikmillîsınırlardangeçişindekuryelikyapmıştır.İlkbaskısınınhazırlanmasındamuazzamyardımıdokunankarımCaroltvegeçenseneçalışmaprogramımatahammüledençocuklanmElizabeth,ChristyveGarrettkendilerineedebileceğimdendahafazlateşekkürühaketmişlerdir..

EastLansing,MichiganAlanWFisher

1

KitapRusya’nındağıtılmasındanönceyazıldığıiçinbukayıtdoğrudur,(ed.)

TEŞEKKÜREvvelceyayınlanmışolanaşağıdakimalzemenintekraryayınlanmasınamüsaadeedildiğiiçinşükranlarımıifadeetmekisterim:

AlekseiKosterin’incenazetörenindePyotrGrigorenko’nunkonuşmasındaniktibas.GeorgeSaunderstarafından“Samizdat:SovyetMuhalefetindenSesler”olarakNomadPress’teyayınlanmıştır.1974tarihlitelifhakkıAnchorVakfınaaittir,müsaadealınarakbasılmıştır.

A.D.Sakharov’un“SakharovKonuşuyor”adlıkitabında95.sayfasındaniktibas.Telifhakkı1974tarihlidir.AlfredA.Knopf,Inc’ınmüsaadesiylebasılmıştır.

“GünümüzOlaylarıTarihçesi”ninİngilizcebaskısının11-28nodarındansayısıziktibaslar.UluslararasıAfÖrgütü’nünmüsaadesiylebasılmıştır.

“Sansürindeksi1-1974”deWritersandScholarsInternationalLtd.LondratarafındanyayınlananCengizDağcı’nınromanındanOsmanTürkaytarafındanyapılantercümesindeniktibas.Müsaadealınarakbasılmıştır.

PetersReddaway’in1972telifhakkıtarihli“SansürsüzRusya”kitabının249.,253.,254-55.ve258-59’ncusayfalarındaniktibaslar.MeGraw-HillBookCompany’ninmüsaadesiylebasılmıştır.

AbrahamBrumberg’in1970telifhakkıtarihli“AdaletinPeşinde:SovyetlerBirliği’ndeGünümüzdeProtestoveMuhalefet”kitabının208-13’ncüsayfalanndaniktibaslar.PraegerPublishers,Inc’inveBritishCommonwealth’dePhaidonPresLtd’inmüsaadesiylebasılmıştır.

BİRİNCİBÖLÜMKIRIMTATARHANLIĞI

1.KIRIMTATARHANLIĞININMENŞEİ

Kırımtarihinianlatanpekçokyazıdakikendindenemintutumarağmen,KırımTatarlarınınmenşeibirçokmilletinkigibikaranlıklariçindedir.Tarihçilerarasındaşayet“KırımTatarı”nınneolduğuhakkındagenelbiranlaşmayavanlabilseydi,bumenşeibulmakçokdahakolayolabilirdi.Menşelerisorunu1440’lardaHacıGirayHan’ınliderliğindeortayaçıkanKırımHanlığı’ndandaevvelineuzanmaktadır.Buhanlığınvarlığı,AsyaveAvrupatarihikaynaklarıncatevsikedilmektedir.Yenihanlığınahalisinimeydanagetireninsanlarkimlerdi?Odevirlerdekikaynaklarıngüvenilmezliğibusorularıncevaplarınızorlaştırmaktadır.

KırımYarımadası,Karadenizsahilininkuzeyindekidağlıkşeritleikiyebölünmüştür.HacıGiraydevrindesahilboyuncaDoğuAvrupastandartlarınagöreoldukçabüyükolanKaffa(Kefe),Yevpato-ria(Gözleve)veTana(Azov,Azak)gibişehirlervardı.SakinlerininçoğunluğuYunanlı,ErmeniveYahudiolmaklaberaberpolitikveekonomikhayatahakimoldukçabüyükİtalyanveFrankazınlıklarıdavardı.Odevrinseyyahlarınınvetüccarlarınınifadelerinegörebuşehirlerkamubinaları,pazaryerleri,limanlarıvekalabalıkmahalleleriilecanlıbireryerleşimmerkeziydiler.Şehirlerinmimaristiligüzelolmaktanziyadekullanışlıydı.İtalyanveFrankşehirleriylekâbil-ikıyasolmamaklaberaber,DoğudanveBatıdangelenziyaretçilerbuşehirlerinAvrupaikarakteriniinkâredemezlerdi.

Dağlarınkuzeyindekitopraklar,çoğunluğuMüslümanolanveçeşitliTürklehçeleriylekonuşangöçebekabilelerlemeskundu.Bukabileler,yüzyıllarboyuncasürekliolarakKaradeniz’inkuzeyindekisahadanDoğuAvrupa’yıtedirginediciolmuş,mevcutmahallipolitikveekonomikmüesseseleriyayıkmışyadaciddişekildetahripetmişlerdir.

OnüçüncüyüzyılınortalarındaAltınOrdu’nunkurucusuBatuHan’ınordularınınistilasıesnasındabugöçebeTürklerevveldengelipyerleşmişSlavveİtalyanhalkakarşıpolitiküstünlüksağlamışlardı.11220’lerdeBatu’nun

istilasındanhemenönceSlavkaynakları,GüneyKırım’dakiSudakveKorsunşehirlerininkendilerinigöçebeakm-lannakarşıkorumakiçinPoloveslere[Kıpçaklara]vergiödediklerinikaydetmektedirler.Sudak,ilkönce1223’dekiKalkasavaşındansonraTatarlar,hemenakabindedeAnadoluSelçukluSultanıAlaeddin’ingönderdiğibirordutarafındanyerlebiredilmişti.BusonsaldırıyıtakipedenyıllardaçoğunluğuAnadolu’dangelenSelçukveOğuzTürk-leriKuzeyKırımdüzlüklerineyerleşmeyebaşladılar.12

TürkkaynaklarıonüçüncüyüzyılınikinciyarısındaAltınOrduhanıBerke’ninteşvikiylebirçokSelçukluTürkününKırım’ayerleştikleriniaçıkçabelirtmektedirler.OsmanlıtarihçisiMüneccimba-şı’nagöreSelçuklusultanınındörtkızındanbiriBerkeHan’laevlenmiştir.SeyidLokman’mOsmanlıtarihinegörebuSelçukluHatun’unoğluIzzeddin’eBerkeHantarafındanSolhatveSudakşehirleriylehavalisiverilmiş,odaburalaraiskanetmeküzereAnadoluTürklerinigetirmiştir.OnüçüncüyüzyılınsonlarındaburalaragelenArapseyyahları,SudakhalkınınçoğunluğununTürkolduğunubildirmektedirler.3

KırımiçlerinevekıyıdaSudak’ayerleşme,başlangıçtaKırımyarımadasınıngüneysahillerindekiFrankveSlavhalkaherhangibirmüdahaleolmaksızıngelişti.FakatonüçüncüyüzyılınsonundaAltınOrdu’nunKırımveBozkıreyaletivalisiEmirNogay,Kırım’ıngüneydoğusahilindekiCenevizlilerbunukabuletmeyinceşehresaldırıpyağmaetti.KuzeydekiTürklerilegüneydekiHıristiyanlararasındakimünasebetleraçıkçayenibirsafhayagiriyordu.4

BusaldırınınsonucuolarakCenevizlilerhemenTatarlarınvergitoplamahakkınıkabulettiler.BöylecebütünbölgedeTatarsiyasiotoritesikısmenkabuledilmişoldu.BunuTürklerinKaradenizsahilineyerleşmesitakipetti.ButarihtensonraKefeveSudakhalkıarasındaTatarisimlerinerastlanmayabaşlanıldı.

OndördüncüyüzyıldaveonbeşinciyüzyılınbaşlarındaVolgakıyısındakiSarayşehrindehükümsürenTatarhanları,kendileriniKırım’ınhakimiolarakgördüler.BuiddialarınıdaKırımvebozkıreyaletinevalilertayinederekispatladılar.ValilikmerkezisonradanismieskiKırımolanSolhatşehriydi.Buşehir,onbeşinciyüzyılınortasındaGirayhanedanıkuruluncayakadaryarımadadakiTatarmerkeziolarakkaldı.Mollaları,şeyhlerivekadılarıbulunancamilerin,tekkelerinvemedreselerinbulunduğubirdinimerkezdi.Solhat,kuzeydeveKafkasya’daİslammisyonerlikhareketininmerkezidurumundaydı.BununyanındaArapseyyahlarbirçokkervansarayvetaşbirkaleninolduğunu

dabildiriyorlar.Jakobson’daÖzbekHan’ın1314’deSolhat’tayaptırdığıvehalenayaktaduranbirokulvecamininresmivardır.5

SolhathiçbirzamanAltınOrduhanlarınınresmipayitahtıolmadı.Yalnızcatahtıelegeçirmekisteyipdebaşarılıolamayanlarınilticayerioldu.AynızamandaAltınOrduDevletiileMısır’dakiTürkMemlukhanedanınındiplomatikmünasebetlerinisürdürdükleribir

şehirdi.SultanBaybars,Solhat’takendiadınabüyükbircamiinşaettirmişti.6

OndördüncüyüzyılınsonlarınakadarKırım’dakiTatarvalilerinhiçbiriKırım’ıkontrollerialtındatuttuklarıbağımsızbirsiyasigüçhalinegetirmeyidenemediler.BunuilkdeneyensadeceyarımadadakullanılmaküzereadınasikkekestirenTaşTimurolmuştur.Kırım’ınkendisineyurt(hükümdarlıkmıntıkası)olarakaldıveoğullarıylatorunlarıdaonunsiyasetinitakipederekmiraskalanbirpozisyonyarattılar.DolayısıylaTaşTimurhaklıolarakgelecektekibağımsızKırım’ıntemeliniatankişikabuledilebilir.

HacıGirayHan

BütüntarihçilerTaşTimur’unhaleflerindenHacıGiray’mbağımsızKırımHanlığı’nmilkhanıolduğundamutabıktırlar.7FakatHacıGiray’ınkarakteri,ismininmenşeiveAltınOrduHanlanveTaşTimur’laakrabalığıhakkındabazıuyuşmazlıklarvardır.Buuyuşmazlıklarınsebebi(kibunlarHacıGiray’msülalesininmenşeihakkındaoluşmaktadırlar.)KırımlılarınAltınOrdu’nunsiyasivebölgeselgeleneklerininhukukivarisleriolduklarınıgöstermearzularındayatmaktadır.OnaltıncıyüzyıldaMoskofbüyükprensleri(vesonradaçarları)buAltınOrdugeleneklerininhukukimirasıhakkındabenzeriddialardabulunmuşlardır.AltınOrdugeleneklerinebağlılığınıeniyişekildeispatedenhükümdarınAltınOrdutopraklarını-GüneyPolonyaileOrtaAsyatopraklarınıbozkırlar-hakimiolmaşansınasahipolacağıinancıyaşıyordu.

HacıGiray’mortayaçıkışıhakkındakienmakulizahtarzı,Lit-vanyavePolonyatarihindeşöyleanlatılır:“Osene(1443)hanlarıvarisbırakmadanölmüşolanPerekop,BarinveŞirinTatarlarıLit-vanyabüyükprensiKasimir’e,AltınOrdu’dankaçıporadamülteciolarakyaşayanHacıGiray’ıkendilerinehanolarakvermesitalebiyle

birheyetgönderdiler.”8BugörüşegöreLitvanya’dadoğmuşHacıGiray,1428’e

AltınOrdu’dahakimiyetielinegeçirmekiçinbirteşebbüstebulunmuşvebaşarısızlığauğrayıncatekrarLitvanya’yadönmüştür.Kırım’dakiTatarlardanhanlarıolmasıdavetialıncakabulettivesiyasiotoritesinisadeceKırımHan’ıoluşunadayandırdı.OtarihlerdeKırımsikkelerindeadıgörülmeyebaşlandıveeskiTatarKıpçakmührününyeriniüstündebaykuşresmiolanKmmhanlarınınyenimührüaldı.9

HacıGiray’ınKırımHan’ıolduktansonratakipettiğipolitikahakkındaherhangibiruyuşmazlıkyoktur.AltınOrdutahtınıelegeçirmedenemelerindensonraHacıGiraybağımsızbirKırımDevletikurmayaçalıştı.BununiçinkomşulanveAltınOrdu’nunkomşularıarasındanmümkünolduğuncaçokTatarkabilesiveasilzadesinikenditarafınaçekmesigerekiyordu.Orduhanlarınınuyguladığısiyasetekarşıçıkacaklarışüphesizdi.Kırım’dagüçlübirüskuramazsa,bağımsızlıkgayretlerininsuyadüşeceğişüphesizdi.

HacıGiray’milkişimümkünolduğukadarçokmüttefikaramakoldu.Destekleriniteminetmekistediğikomşuhükümdarlarındinlerivemilliyetlerionuniçinönemlideğildi.1453’deSultanII.Mehmet’inİstanbul’ufethedip,bütünKaradenizsahilleriniimparatorluğunakatmayabaşlamasındanönceHacıGiraydostlukveittifakkurmakaçısındanPolonya-LitvanyaveMoskofRusya(Moskofya)arasındakararsızkalmıştı.AsıltehlikeAltınOrdu’dangeldiğisüreceMoskofyatabiimüttefikiydi,çünküMoskofyaprensleribirsüredenberiTatarhükümranlığınakarşıbaşkaldırıyorlardı.FakatPolonyakrallığıilesıkımünasebetlerdebulunmanınKırımhükümdarlaniçindahaelverişliolduğuzamanlardaoluyordu.1445’deAltınOrduHan’ıKınm’ıvegüneydekiPolonyaarazilerinitehditettiğizamanHacıGirayIV.Kasimir’leilkPolonya/Litvanyaittifakınıgerçekleştirdi.1452’deHacıGiraymüstevliSeyyidAhmedHan’asaldırdıvePolonya/Litvanyabirlikleriyleberaberonuyenmeyemufakkakoldu.10

Osmanlıİmparatorluğuilemünasebetler

1453yılıKaradenizbölgesininjeopolitikdurumunaçokönemlideğişikliklergetirdi.OsmanlıSultanıII.MehmetMüslümanlarınveTürklerinyüzyıllardanberirüyasıolanşeyibaşardıveDoğuRomaîmparatorluğünunGüneydoğuAvrupa’nınenbüyükgücüolduğunugösterdi.Buolay,ticaretyollarıTürklerinkontrolündekiboğazlardangeçenKırımsahilindekiİtalyankolonileriiçinsondereceyenibirdurumyaratmıştı.

KendikendisiniAltınOrdu’nunsiyasivekısmenbölgeselananelerininvarisiilanedenHacıGiray,başındanberiItalyankolonilerinikendihükümranlıkbölgesiiçindekabulediyordu.OnbeşinciyüzyılınortalarındayaşamışolanOsmanlıtarihçisiAnkaralıHekimYahya’yagöreHacıGirayKırkyer,EskiKırım,TamanKerç,Kuban,KıpçakveenönemlisiKefe’ninhükümdarıydı.11OsmanlılarmİstanbulBoğazı’nahakimolmalarıdolayısıylaHacıGiray’laII.Mehmet’inKırım’dakiCenevizlilerinfaaliyetlerihakkındamüşterekilgilerimevcuttu.1454yılındaKırımHan’ıKefe’yesaldırıpCenevizlilerdenalmakonusundaII.Mehmet’leanlaşmayavardı.BirOsmanlıfilosuKefe’yeyaklaşırken,handaşehri7000Tataratlısıylakaradankuşattı.Fakatşehirbumüştereksaldırıyadayandı.NihayetCenevizlilerTatarlara1200altınlıkbiryıllıkvergivermeyikabuledinceHacıGirayveOsmanlılarkuşatmayıkaldırdılar.ButarihtensonrahanlıksikkelerindehemTatarhemdeCenevizişaretlerigörülmeyebaşlandı.1112BumüştereksaldırıgelecektekiKırım-Osmanlısiyasiveaskerimünasebetlerininilkişaretiolmaklaberaber,nihaibirleşmeyirmisenesonraHacıGiray’ınhalefiDevletGiray’ınzamanındaolacaktı.Ozamanakadarkendibağımsızlığıvehükümranlığınımüdafaaiçinhanınasıldikkatibozkıraveordupolitikalarınadönüktü.HacıGiray’ınhayatınınsononsenesisürekliolarakAltınOrduhanlarıylamücadeleylegeçti.

Tatargöçleri

HacıGiray’ınAltınOrdu’danKırım’ınbağımsızlığınıeldeetmekiçinattığıikinciönemliadım,birçokTatarkabileveasilzadelerinikenditarafınaçekmekoldu.OrduhanlarınınHacıGiray’ınbağımsızlığınasonverememeleri,birçokönemliTatarkabilesininHacıGi-ray’ıntopraklarınagöçetmesineyolaçtı.1453’le1466arasındaüçbüyükkabile(Şirinler,BarınlarveKonguratlar)batıyagöçettiler.AltınOrduhükümdarlarıgeçmiştebukabilelerindesteğinedayanmışlardı.İşingariptarafı,göçlerinhemhanlığınAltınOrdu’yakarşıgüçlenmesinehemdehanlığıniçtenzayıflamasınasebepolmasıdır.BuilerigelenkabileveliderleriningençKırımHanlığı’nasadakatlerinisunmalarıonunAltınOrdu’yakarşımücadelelerindeKırımhanlarınındurumunugüçlendirdi.GöçleryarımadadakiTatarnüfusunuarttırdığıgibi,hanadabüyükbirekonomikgüçsağladı;amaaynızamandahanlığageçmişyıllardaAltınOrdu’nunbaşınabelaolaniçzayıflıklardagetirdi.Bunlar,kabilereislerininhanakarşıkudretvebağımsızlıkiddialarıydı.

Batı’yagöçedenlersadeceTatarlardeğildi.AynızamandayüzyıllarcaAltınOrdupolitikasındaönemlirolleroynayanveuzunsürelipolitikgüçgeçmişleri

olankabilelerdegöçettiler.Bunlar,başlarındakihanınAltınOrdu’danveKırımHanlığı’ndanolmasınabakmaksızın,güçlerindentamamenferagatetmeyeniyetlideğillerdi.HanlığınsongünlerinekadarKırım’ınpolitikhayatınınenbellibaşlıunsurunuiçmücadelelerolmuştur.İnalcık’agöre1456yılındaKe-fe’dekiCenevizlilerbuyenigelenkabilelerinbirkısmınınreisleriniHacıGiray’akarşıkışkırtıp,yerineoğluHaydarHan’ıtahtaçıkartmakistediler.SözkonusukargaşasadecebirkaçaysürmesineveHacıGiray’ınyılsonundatekrartahtınakavuşmasınarağmen,buolaygelecekiçinkötübirişaretolarakkaldı.13

KayıtlaragöreHacıGiray’mhayatındakisonolay,1460yılındaAltınOrduhanıKüçükMehmet’ekarşımücadeleiçingiriştiğibüyükhazırlıktı.HacıGiray,buplanlarıylauğraştığısıradaanidenöl-

dü.Büyükbirihtimalleiçeridegücünüarttırmasındanhoşnutolmayankabilereislerincezehirlenmişti.HacıGiray’ınölümüyleyoğunbiriçsavaşdönemibaşladı.Bumücadelelereancak1475’deOsmanlIlarınKırımyanmadasısahillerinifethetmelerivebirkaçsenesonrahanlarüzerindepolitiküstünlüksağlamalanyasonverildi.14

2.KIRIM’DAOSMANLIHİMAYESİ

Kırımtarihininenönemlimeselelerindenbiri,Kırım’ınnedereceyekadarveneşekildeOsmanlıİmparatorluğu’nabağımlıolduğudur.Tarihçilerinihtilafadüştüğüenönemlisorularşunlardır:(1)OsmanlıTürkleri1475’deKefe’yiveKınmyanmadasmıngüneysahillerinifethettiklerizamanyenikurulmaktaolanKırımHanlığı’mdafethettilermi?YoksaKırımsadeceOsmanlıSultanı’nmhimayesinemigirdi?(2)KırımHanı1475’densonrabağımsızbirhükümdarvebozkırınsiyasiananelerininvarisimiydiyoksaOsmanlıSulta-m’nmbirvassalımıydı?Şayetsultanınvassalıiseler,otakdirdeçoğukezOsmanlIlarlauyumiçindehareketetmemelerini,PolonyaveMoskofyailebağımsızdiplomatikmünasebetlerinisürdürmeleriniveKırımdahilindetarihenbağımsızvehükümransaltanatsahibigibidavranmalarınınasılizahederiz?

Osmanlı-KırımilişkileriniiyianlamakiçinHacıGiray’möldüğü1466yılıileMengliGiray’mOsmanlıİmparatorluğumunpadişahınabağlılığınısunduğu1478yılıarasındakiolayları,ondansonradaOsmanlIlarlaKırımTatarlarıarasındakipolitikveekonomikmünasebetleriincelenmekgerekir.

1466’daHacıGiray’ınölümündensonrahanedanınvarlığınıciddişekildeşüphelihalegetirentahtkavgalarıbaşgösterdi.AltınOrdu’nunpolitikananelerinegöreHacıGiray’mekberevladıNur-devlet’intahtaçıkmasıgerekiyordu.Fakattahtaçıkmameselesibukadarbasitşekildeçözümlenmedi.HacıGiray’msaltanatıesnasında

Kırım’agöçetmişolankabilelerinreisleri,etkialtınaalamadıklarıbirhanıkabuletmeyireddettiler.Sonrakionikiyılzarfındaüçgöçmerkezindeoluşanüçsiyasiakımıntaraftarlarıbirbirleriylemücadeleettiler.BuüçakımdanbiribizzatAltınOrdu;diğeriŞirinkabilesibeyininönderliğindekikabilereisleri,üçüncüsüdeOsmanlısultanıidi.Tahtiçinmücadeleedenikikişivardı:NurdevletvekardeşiMengliGiray.Cenevizliler,öncebirininsonradiğerinintarafınıtuttular.Mesele1478’deMengliGiray’ınhanveOsmanlısultanınınvassalıolmasıylahalloldu.

Hanlığınistikrarlısiyasibiryapıolarakvarlığı,HacıGiray’ın“hanlığıntemeliniattığı”otuzöncesindenziyade,1478yılındanitibarenbaşlatılabilir.MengliGiray,1478’denölümtarihiolan1514’ekadarKırım’dasaltanatsürdü.

1466-1478yıllarınaaitkaynaklar(OsmanlıveTatartarihçilerininyazdıkları,Kırımlılar,Osmanlılar,PolonyalIlar,MoskoflarveOrduarasındakidiplomatikyazışmalarlaCenevizdokümanları)hemtamdeğildir,hemdebirbiriyletezatteşkiletmektedirler.Tahtmücadelesininseyriniaçıkçagörmekhemenhemenimkansızdır.FakatProf.İnalcık,olaylarınmümkünolanengüzelizahınıyaptığımeşhurmakalesiylebuzorluklannüstesindengelmeyibaşarmıştır.1KısacasıtarihiananeleregöreekberevlatolanNurdevlet’inkolaycatahtaçıkmasıgerekirdi.MengliGiray’laolanmücadelesiboyuncaNurdevletsürekliolarakAltınOrduhanlarındanyardımgörmüştür.Fakatkabilereisleri,özellikleŞirinler,AltınOrdu’nunliderliğinemuhalefetetmeyitercihetmişlerveMengliGiray’ıdesteklemişlerdir.PolitikananelerekarşıçıktığıiçinMengliGiraymücadeleyiancakkabilelerindesteğiylekazanabilirdi.DolayısıylakabilereisleriMengliGiray’miktidardakalmakiçinkendidesteklerinebağımlıolduğunainanmışlardı.Kırım’daikitarafarasındadengesağlanmışolduğundanhariçtenmüdahaleolmadançözümegidilemezdi.BuyüzdenKefe’dekiCenevizlilerleOsmanlılarabaşvuruldu.İstanbul’unOsmanlılartarafındanfethindenberiCenevizlilerOsmanlIlarlakarşıkarşıyakaldıklarındanbuikigüçKırım’dagenellikletahtınrakiplerinidestekliyorlardı.15

Nurdevletiktidarda

Nurdevletönceleritahtaçıkmayıbaşardı.AltınOrdu’danKırım’daotoritesinitanıyanbiryarlıkgeldi.Kefe’yesığmanMengliGirayise,1468’ekadaroradakalmayamecburoldu.OtarihlerdeKe-fe’depekçokTataryaşadığındanMengliGiray’mCenevizlilerdenresmidestekgörmemişolmasımümkündür.1470’lerinbaşlarındaCenevizlilersıksıktarafdeğiştiriyorlardı.ŞehirdekiTatarlarınresmimüsaadealmaksızıntahtmücadelesiyapanlaraarkaçıkıp,ilticahakkıtanımalarımümkündür.HemNurdevlet’ınhemdeMengliGiray’mKefe’denyardımgörmüşolmalarınıancakbuşekildeizahedebiliriz.

MengiliGiray,1468’deyarımadanınbirkısmınıkontrolüaltınaaldıveŞirinkabilesireisiMamakveCenevizlilerinyardımıylaKırk-yer’detahtaçıktı.EnbüyükmuhalefetiAltınOrdu’dangördüğündenMengliGirayMoskofyaile

dostlukkurmayavePolonya’yakarşıhasmânebirtavırsergilemeyemecburkaldı.Buhusus,RustarihçilerinegöreMengliGiray’mKınmhanlarınınenbüyüklerindenbiriyapmıştır.1469’aMengliGiray,SultanII.Mehmet’e(Fatih)dostumdiyehitapettiğibirmektupgönderdi.

FakatNurdevletveAltınOrduiçindekimüttefikleri(kibunlarKırım’daçoğunluklagöçebeNogayTatarlarıydılar)Tatarasilzadelerininpolitikveekonomikkontrolüaltınagirmemişlerdi.Nurdevlet,ÖzünehriileDonağzıarasındakibozkırlardagücüelindetutuyordu.1469’unsonlarındaNurdevletNogayTatarlarındanvebirAltınOrdubirliğindenmüteşekkilordusuileMengliGiray’ıKırkyer’denKefe’yesürmeyibaşardıveKırım’dakiikilisaltanatageçiciolaraksonverdi.Fakat1471’deMamakveKırım’hzadeganlarınhementamamıyarımadanınmerkezikısmınıgerialdılarveMengliGiray’mgerigelmesinisağladılar.1474’deyeniŞirinbeyiEminekMirza’nınisyanınakadarMengliGiray’mneylemeşgulolduğunubilmiyoruz.AsilzadelerinçoğununveKefe’dekiCenevizliliderlerindesteklediğibuisyan,MengliGiray’miktidardandüşmesineveNurdevlet’ingerigelmesinesebepoldu.

MengliGiray’ın1478’densonrayaptıklarınıgözönündebulundurulursa,buisyanınsebebi,kabilereislerininaleyhineolarakkendidurumunugüçlendirmeyidenemişolmasıolabilir.CenevizlileriniseKırım’daenzayıftarafıdesteklemeleribeklenirdi.RuskaynaklarınagöreMengliGiray,1472’deMoskofyasefiriNikitaBeklemishev’ikabuledipbiranlaşmayapmıştır.BunagöreIII.IvanOrdu’yakarşıKırımlılara,MengliGiraydaPolonya’yakarşıMoskofya’yayardımedecektir.

Osmanlılarıdavet

1475yılıbaşlarındaŞirinkabilesininreisitekrarhanlabozuşmakiçinbahanebuldu.BudefaNurdevletCenevizlilerleişbirliğiyapıyordu.Şirinkabilesireisi,SultanII.Mehmet’tenKefe’yesaldırıp,hakimiyetialtınaalmasınıresmentalepetti.ProfesörKurat’ınyayınladığınamedenanlaşıldığıkadarıyla,bu,birkabilereisiilesultanarasındakiilkyazışmadeğildiveKırımasilzadeleriileOsmanlılararasındakimünasebetlerbirmüddettenberidevamediyordu.Butalep,II.Mehmet’inİstanbul’ufethindensonraKaradenizsahillerindeOsmanlıhakimiyetinitesisetmesiyasetinedeuyuyordu.BuplandaHıristiyanAvrupalılarmkontrolüaltındakibölgelereyeryoktu.Nur-devlet’inSadrazamGedikAhmetPaşavebüyükbirOsmanlıdonanmasınınsaldırılarınakarşı

Cenevizlileridesteklemesinerağmen,TürklerKefe’yifethettilervebirkaçayiçindeCenevizlilerinelindekibütünsahilkesimininfethinitamamladılar.

OsıradaKefe’debulunanMengliGiray,hansıfatıylahemenOs-manlıkumandanıileOsmanlılarınKırım’dahakimiyetlerinikabuledeceğihususundaanlaştı.Altıaysonrasultanayazdığıbirnamedebuanlaşmayıteyitettive“Düşmanlarınındüşmanı,dostlarınındostu”olmayasözverdi.Kırım’ınOsmanlılaratâbioluşununtemellerininatıldığıkısazamandaaçığaçıkmıştı.BununüzerineAltınOrduhanıSeyyidAhmedhiçbirzamanhaktalebindenvazgeçmediğibubölgeyielegeçirmekiçinzorlubirsaldırıyageçti.1476’daKırım’ıtamamenistilaettiveMengliGiray’ıtahttanindiripyerineNurdevlet’i

geçirdi.FakatSeyyidAhmethanbuseferNurdevlet’inhareketlerinidenetlemekiçintemsilcisiolarakCanibek’ivalitayinetti.BöyleliklekısabirmüddetiçinNurdevletveAltınOrduKırım’laOsmanlılararasındakiyenibağlarıkoparmayamuvaffakoldular.TabiikiKefedahilolmaküzeregüneysahilleriveburalardakişehirlerOsmanlIlarınelindekaldı.MengliGirayİstanbul’akaçtıveOsmanlılartarafındantutuklanarakyeniyapılanYedikulezindanınakonuldu.Nurdevletİstanbul’asultanınhizmetkârıolacağınıbildirenbirmektupgönderdiveII.MehmetnispetenbuyüzdenNurdevlet’inhanlığınıkabuletti.

Bukarışıkolaylarzincirininsonhalkası1477yılısonlarındavukûbuldu.ŞirintabilesireisiEminekMirza,bütünKırımbeylerinivekabilereislerinitemsilenII.Mehmet’egizlibirnameyollayaraksultanınMengliGiray’ıhanolarakKırım’agöndermesinitalepetti.1478yılıbaşlarındabirOsmanlıordusuylabirlikteMengliGirayKı-nm’agirdiveNurdevlet’leCanibek’ihakimolduklarıyerlerdenkovdu.MengliGiray’msultanınhimayesindegeridöndüğüaşikârdı.TahtınıelegeçirmekiçinOsmanlıdesteğinemuhtaçolmuştu.Eskidenyapmışolduğuitaatvaatlerinibuseferdahakuvvetlitekrarladı.1514yılındaölümünekadarsürenbuüçüncühanlığındaMengliGirayKırımHanlıgı’nısağlamtemellereoturtmayıbaşardı.16Kırım’dakiOsmanlıotoritesininvarlığışüphegetirmezhalegeldiveAltınOrduhanlarınınKaradenizbölgesindehâkimiyetlerinitekrarkurmadenemelerisonaerdi.

Osmanlı-Kırımantlaşması

RuslarveBatılıtarihçiler,uzunbirsüre1478’deMengliGirayileII.Mehmet’inKırım’daOsmanlıotoritesiniteferruatlıolaraktespitedenbirantlaşma

hazırladıklarınainandılar.Butarihçiler,17.yy.OsmanlıseyyahıEvliyaÇelebi’ninseyahatnamesindeyazdığıbirhususuhakikatolarakkabuletmişlerdi.KhartakhaiveHoworthgibitarihçilerve17.yy.FransızmüşahidiPeysonneltarafındansahihkabuledilenburivayetegöreantlaşmada5maddevardı:(1)Hanlıkdahilindeotoritetamamenhanınellerindeolacak;mülkiveaskeriidarecileriotayinedecek;(2)KırımmurzalarıGirayailesindenhanolmavasfınasahipbirinihanolarakseçecekler;(3)Osmanlısultanı,kırımhakimiolarakhanınkendisiniseferdedesteklemesinitalepedebilecekvehanlığındışişlerisultanıntayinettiğigörevlilerinellerindeolacak;(4)SultanaynızamandahalifeolduğundanKırım’dakibütündinivehukukigörevlileritayinedebilecek;(5)Hutbehanadınaokutulacakvekesilensikkelerüstündehanınadıyazılacak.17

Profesörİnalcık,böylebirantlaşmanın15.yy.’damevcutolamayacağını,hattasonralarıbileböylebirantlaşmanınolmadığınıispatetmiştir.1817.yy.’ınsonlarındaEvliyaÇelebiOsmanlıülkelerininvemüesseselerinidestanibirşekildeanlattığınagöre,buantlaşmadamevcutolduğunainanılanhususlarhanlarlasultanlararasındakimünasebetleriyansıtabilir.18.yy.’dailgilibütüntaraflarböylebiranlaşmanınmevcudiyetineinanmışolabilirler.FakatMengliGiray’laII.Mehmet’inböylebirantlaşmayapmışolmalarınaimkânyoktur.ÇünküII.Mehmethalifeliğiniiddiaedemezdi.AncakbirasırsonraSultanI.Selim(YavuzSultanSelim)Mısır’ıfethettiktensonra“Ha-dim’ulHaremeyn”(MekkeveMedine’ninhizmetkârı)olduğunuilanetmiştir.AyrıcaönemlibirTatartarihinegörecumahutbesineisimokunmasıancak1584’deI.İslamGirayHan’ınsaltanatızamanındailaveedilmiştir.19

Kırım’daOsmanlılarmyenirolü

Bununlabirlikte1478’debundansonrakiilişkileridüzenleyenhususlardamutabakatavarıldığınaşüpheyoktur.Osmanlılar,hanseçiminderoloynamalarınarağmen,genellikleKırımmurzalarmın

gelenekselkurultaylarındayaptıklarıseçimikabulederlerdi.Odönemleilgilibelgelerdenanlaşıldığıkadarıylabuseçimlerittifak-icu-mu-itatarile(tümTatarınittifakıyla)yapılırdı.20Buteamülzamanzamananlaşmazlıklaradasebepoluyordu.ÇünkükabilereisleriOsmanlIlarınbuseçimeiştiraklerinisadecetercihlerinitasdiklekısıtlıgörüyorlar,Osmanlılarsatayinhaklarıolduğundaısrarediyorlardı.KefevebütünKırımsahilleriOsmanlIlarınelinegeçmiş,Kefeeyaletiteşkiledilmişti.ZamanlayalnızcaKırımsahillerideğil,TamanveAzak

kaleleriyleticaretmerkezleridebueyaletedahiledildi.Kırımhanları,MengliGiray’danhanlığın18.yy.’mnihayetindesonbulmasınakadar,yarımadanıngerikalankısımlarındaveHacıGiray’ın1454’desahipçıktığıbölgelerinçoğundapolitikhaklarasahiptiler.

KırımTatarlarıileOsmanlısultanlarıarasındakimünasebetlerikianatemeledayanıyordu:(1)Tarihiveefsanevigelenekleredayanansiyasiideolojive(2)Jeopolitikmecburiyet.16.yy.’daSultan1.Süleyman’ın(KanuniSultanSüleyman)devrindeOsmanlıhükümdarlarıiktidarüstündekitalepleriniüçtarihigeleneğedayandırıyorlardı:(1)İslamiyet-ArabistanveFilistin’dekikutsalyerlerikontrolediyorlardıveimparatorluğuHıristiyandünyasınakarşıyürütülendinigazalarneticesindekurmuşlardı;(2)Bizans-Romamirası-Bizans’ınbaşkentiileberabertarihiimparatorlukhaklarınadasahiptilerveBizansimparatorluğunaaittopraklarınhementamamınıfet-hetmişlerdi;(3)Türklük-İmparatorlukünvanlarıarasındahanvePadişah-ıDeşt-iKıpçak(KıpçakBozkırınınPadişahı)davardı.21Busonunsur,KırımTatarlarıileolanmünasebetlerindeOsmanlısiyasiideolojisiiçinönemliydi.ÇünküCengizHan’lapolitikirtibat,OrtaAsya’yakadaruzananTürk-Tatarbozkırındahukukisiyasiotoriteyesahipolmakiçinyegâneyoldu.

OsmanlıtarihçileriOsmanlısultanlarınınCengizHansoyundangelenlerinpolitikhaklarınıtevarüsettikleriniispataçalışırken,Kırım’dakiGirayhanedanıdaAltınOrdu’nunilkhanınınsoyundan

geldiğinivepolitikasınıdevraldığınıispatedebilecekleriniiddiaediyorlardı.OsmanlılarGiraylarlaolanyazışmalarındaKırımhanlarıiçinCengiziyetabirinikullanarakonlarınCengizHansoyundangelmişolduklarınıkabulediyorlardı.KanuniSultanSüleymanbile1.MehmetGirayHan’agönderdiğibirnâmedeona“KırımsultanlarınınveCengizsoyundanhakanlarınneslindenolan”8diyehitapediyordu.OsmanlısultanlarınınbütündiğertâbileriarasındaKırımhanlarısoykütüklerininönemidolayısıylaözelbiryeralıyorlardı.

Hanlarlasultanlararasındakiilişkilerjeopolitikaçıdandaönemliydi.16.ve17.yüzyıllardabozkırüzerindekiMoskofyavePolonya-Litvanyarekabetigittikçeartmıştı.Moskofya,AltınOrduananelerinitevarüsettiğiniiddiaediyorvebozkırüstündekiKırımveOsmanlıtekelinemeydanokuyordu.BucephedeKırımliderliğindetesirlibiraskerigücünbulunmasıOsmanlılarmdikkatlerinibatıdavedoğudabüyükrakipleriolanHabsburglarveİranSafevileriüzerindeteksifetmelerinimümkünkılıyordu.

Osmanlı-Kırımmâliyesi

Kırımhanları,CengizsoyundangelmeleriveOsmanlılaraaskerihizmetvermelerisebebiylebüyükmalivesosyalmükâfatlaralıyorlardı.9Bunlaryıllıkmaaşlar,Kırımtahtınaçıkıncaparayardımı,RumeliveAnadolu’datoprakbağışlanması,sekbanadıverilenözelmuhafızkıtasıveOsmanlıseferlerinekatılıştabüyükparabağışlarışeklindeoluyordu.Osmanlılar,GiraylannMoskofyavePolonya’danyıllıkvergialmalarınadamüsaadeediyorlardı.HernekadarbuvergininaslıAltınOrduhanlannaödenenananeviharaçlaralmasınaveGiraylarınbuhakkısadecetevarüsetmişolmalarınarağmenOsmanlIdenetimiolmaksızınyabancıdevletlerdenvergitoplanmasıOsmanlılarmKırımlılarınbozkırdakiözelhaklarınıkabulettiklerinebirişaretti.BunailavetenTatarlarınbunabenzerbirvergiyiOsman-lılarmTunaprensliklerindeki(Eflak,Boğdan,Erdel-BugünküRo-

8FeridunBey,Münşeat-iSelâtin(İstanbul,1849),cilt1.sayfa502.

9AlanFisher’in“LesrapportsentreI’EmpireOtomanetlaCrimee:I’aspectfina-

nicer”adlıeserindebahsolunmuştur.

manya)tebalarmdantoplamalarınadamüsaadeedilmişti.

MaliaçıdanhanlarOsmanlısultanlarındannetamamenbağımsızdılar,nedetamamenbağımlıydılar.KefeeyaletinimeydanagetirentopraklardoğrudandoğruyaOsmanlıidaresialtındaydılarvebumünasebetlerintamamendışındakalıyorlardı.BuradaOsmanlılarimparatorluğundiğeryerlerindeolduğugibivergitopluyorveidarecileritayinediyorlardı.

Osmanlılar,yaptıklarımaliyardımlardanfaydalanmasınıçokiyibiliyorlardı.SekbankıtalarıveidareyehâkimzümreüstündekimalinüfuzlarıOsmanlılarmKırım’ınbirçokiçişlerinekanşmalannaimkânsağlıyordu.Hernekadarkaidelerebağlanmamışsadabuuygulamagiderek17.yüzyıliçindeokadararttıki,Kırım’ahâkimzümreiçindeOsmanlıİmpatorluğu’ndaayrılmayıvebağımsızpolitikhayatadönülmesiniisteyenbirgruportayaçıktı.2223

Kınm’ınhakları

Hanlar,hiçbirzamanbozkırdakihaklarındanvazgeçmediler.BuhaklaraCengiz

soyundangeldikleriiçinsahiptiler.Osmanlımetbû-larındanalmamışlardı.HerikikuzeylikomşularıylaveOsmanlIlarlayaptıklarıyazışmalardabozkırhakimiyetininenönemliişaretiolanCengiz’inmührünü(tamga)kullanıyorlardı.HanlarMoskofyavePolonyailediplomatikmünasebetlerdebulunmahaklarınımahfuztuttular(budahiböylebirşeyiyasaklayan1478antlaşmasınınmevcutolmadığınınbirdelilidir.)Moskofya’daOsmanlIlardançokKırımsefaretheyetlerigörülüyordu.OradaolduklarımüddetçeKrımskyDvor(KırımSarayı)denenözelbirbinadakalıyorlardı.Bubina,hemMoskofvergisinintoplanmayeri,hemdenormaldiplomatikişlemlerinmerkeziydi.11

Diplomatikmünasebetlerdebulunmakbağımsızdevletlereözgübirhakolduğuiçin,budahiKırım’ınOsmanlılarabağımlılığınıntamolmadığınınbirişaretidir.Kısmibağımsızlığıbirdiğerdelilide,hanların,18.yüzyılınikinciyarısınakadarOsmanlısultanlarınıntuğralarıyerinekendituğralarınıtaşıyansikkelerikestirmeyedevametmişolmalarıdır.24

SovyettarihçilerininKırımTatarlarınınOsmanlılarınelindekuklaolduklarıiddialarıdoğrudeğildir.Buiddialarıngayesi,hanlıkdevrindeTatarlarınbozkırdabağımsızbirbirlikmeydanagetirmediklerigerekçesiylepolitikhaklarınıyoksaymaktır.BöylesiiddialarınmantıkisonucuolarakTatarlarınRuslartarafındanilhakıvebilâharebölgedenuzaklaştırılmalarıhaklıgösterilmeyeçalışılıyordu.25

MengliGiray’msaltanatı

MengliGiray,ihtiraslıkabilereislerininzamanzamaniçeridesebepolduklarıproblemleriçözmedekibecerikliliğini,sultanlaolanilişkilerinihanlığınçıkarlarıiçinkullanmaktadasergilemeksuretiylekabiliyetlibirhükümdarolduğunuispatetti.MengliGiray,kabilereislerinindikkatlerinidışmeselelereçekmeksuretiyle,ülkeiçindebabasınınölümündensonrakarşılaştığıbaskılardankolaycakurtulacağınıfarketmişti.1484’deSultanII.Bayezid’denAkkermankalesinifethetmekiçinMoldavyaseferinekatılmadavetinialmıştı.TatarlarınsefereiştirakininmükâfatıolarakMengliGiraytopraklarınıgenişleterek,Kavşan,TombasarveBaltagibiBesarabyaşehirlerinialdı.AyrıcaTatarlarıneldeettikleriganimetleröyleçoktuki,artıkOsmanlI’nınbatıyadüzenlediğiseferleregönüllüolarakkatılıyorlardı.

GanimetlerarasındaKefe’yegötürülüpbüyükkârlarlaköletacirlerinesatılanbirçokesirdevardı.Hanlık,önemliekonomikkaynaklarıylaOsmanlılarasağladığıaskeridesteksayesindehemiçeridekidurumunugüçlendirdi,hemde

PolonyaveHabsburglarakarşıgüçlüOsmanlıordularınabirkatdahagüçkattı.26DiğertaraftanbupolitikahanlarıOsmanlızaferlerinegittikçedahaçokbağlıkıldıveOsmanlıİmparatorluğuçökmeyebaşlayıncahanlıkdaonunlaberaberçöktü.

MengliGiray,özeldışilişkilerindedikkatinikuzeyeçevirdive1502’denüfuzunuIdil’ekadaruzananTürkbozkırınayaymakiçinzorlubirmücadeleyegirişti.EmrindekibirorduylaAltınOrdu’yasaldırarakbaşkentSaray’agiripkısmentahripetti.OğluSahibGiraybumücadeleyidahadauzaklaragötürdüveKazanhanlığıtahtınıelegeçirerekKazanveKırımhanlıklarıarasındageçicibirailevibirliksağladı.BufaaliyetlerinyükselmekteolanMoskofyadevletininçıkarlarınatersdüştüğümuhakkak.MengliGiray,kuzeykanadınayardımcıolmakiçin1511’dePolonyalıYogaylokrallığıylaMoskova’yakarşıbiranlaşmayaptı.Han,buanlaşmanınbirparçasıolarakPolonyakrallığınadâhilBeyazRusyaveUkraynatopraklarındaCengizHan’adayanantarihihaklarındanvazgeçti.Hanınkuzeyekarşıbirtehditoluşturmayadevamettiğisürece,buzayıfittifakarağmen,Polonya’ylaolanmünasebetlerdostâneşekildesürdü.

MengliGiray,güçlübirhanlığındâhiligelişmelereihtiyacıolduğunuHacıGiray’dandahaiyifarketmişti.Bunlar,devletelâyıkbirbaşkentinkurulması,devletedâhildebirgayeverendinivekültürelhayatınmevcudiyetiveherikisinibesleyebilecekbirekonomikyapınınkurulmasıydı.Bunlarınhiçbirinitamamlayamaması,gayretinineksikolmasındandeğilzamanınınyetmeyişindendi.

MengliGiray,1503’desonradanEskiKırımadınıalanSolhat’tagirişkapısınınvekuleleriningüzelliğiylemeşhurolanAşlamaSara-yı’nıinşâettirdi.Kapı15.yüzyılVenedikmimariekolününbirtalebesitarafındaninşaedildi.Büyükihtimallebukişi,III.Ivan’ınMoskovaKremlin’ineilaveleryaptırmakiçinhizmetinealdığımimarAleviz’di.RuskaynaklannagöreAlevizMoskova’yagelirken1502ve1503’deKırım’daalıkonulmuştu.MengliGiray’mgirişkapısınınüstündekikitâbenintarihi1503’dür.27

MengliGiray,Solhat’takibaşkentivesarayındaKırım’ınidariyapısınıntemelleriniattı.Kabiletemsilcilerinin,hanınveliahtıkal-gaymvehükümetinenbüyükidariamirivezirinkatıldığıHanlıkDi-vanı’nıkurdu.Müteakipyıllardadivanınyapısıdeğişti.FakatidaredekiönemlimevkiineMengliGiraytarafındangetirilmişti.28

MengliGiray,birçokmedreselerdekurdurdu.BunlarıniçindeenbüyüğüveönemlisiSalacık’takiZincirliMedrese’ydi.Harabesibugündahiayaktadır.Solhat’tamodeliİstanbul’dakiAyasofyaCa-mii’nebenzeyenbüyükbircamiinşaedildiysede,19.yüzyılınortasındayıkıldı.29

MengliGiray,malikonularda,neredeysetamamıMoskova,PolonyaveTunaprensliklerindenalmanvergiveharaçlarla,İstanbul’dangelenparayardımlarınaveküffarakarşıyapılanseferlerdeneldeedilenganimetleredayananTatarpolitikasınıntemelleriniattı.Buganimetleriçindeenbüyükyeriköleolaraksatılanesirleralıyordu.17.yüzyılınsonlarındagüçdengesiMoskova’nınveHabsburg-larmlehineveOsmanlılarınaleyhineolarakdeğişince,Kırımdevletininmalikaynaklarınınyetersizolduğuortayaçıktı.Bueksiklik,Kırım’ınçöküşününvesonundayokoluşununenbüyüksebebiydi.

1514’teöldüğüzamanMengliGirayarkasındakarışıkbirmirasbıraktı:Osmanlılarasıkıbirbağlılık,haricimeselelerleayaktatutulabilenzayıfbirdâhilibirlik,sağlambirdevletidaresininveGirayhanedanınınbaşlangıcı.Sonhususlailgiliolarak,gerekMengliGiray’ınsabıkrakibiNurdevlet’inkendiiktidarıdönemindevegerekseMengli’ninkardeşlerindenherhangibirininGirayadınıkullanmamalarıdikkatçekicidir.BununlabirlikteMengliGiray’mtümoğullarıvetorunlarılslamiadlarınaGirayhanedanadınıilaveetmişlerdir.DolayısıylaKırım’daGirayhanedanınıngerçekkurucusununHacıGiray’danziyadeMengliGirayolduğudüşünülebilir.

3.KIRIMHANLIĞININSİYASİSİSTEMİ

KırımTatarHanlığı,16.yüzyılınbaşlarından17.yüzyılınsonlarınakadarDoğuAvrupa’nınenönemlidevletlerindenbiriydi.BirçoktarihçininTatarlarıeniyiihtimalleOsmanlısultanlarınıntabilerivesultanlığınHıristiyandünyasınakarşısürdürdüğüsaldırganemperyalistsiyasetininkuzeyuzantıları,enkötüihtimalleisebozkırdabaskınlardüzenleyip,tahribatyapanvedahamedenikomşularınınsırtındangeçinenyarıvahşihaydutlarolarakkabuletmesinerağmen,KırımTatarHanlığı’nmDoğuAvrupa’nınenönemlidevletlerindenbiriolduğubirvakıadır.

KırımHanlığı,aslındamoderndevletyapısınıngereğiolantümözellikleresahipti.Askeri,siyasivemalimeselelerihalledenmerkeziyönetimligüçlübirhükümetmevcuttu.İdaretarzı,hemtarihiananelerehemdeiyigeliştirilmişbirhukukisistemedayanıyordu.Hukukisistem,TatarlarınbazıOrtaAsyageleneklerininkalıntılarınıdaiçermeklebirlikte,geneldelslamiOsmanlı

modelinegöreoluşturulmuştu.Hanlık,sınırlarıiyibelirlenmişsosyalbirsistemesahipti.Şehirlerdeyaşayanhalkınoranı,enazındankuzeyvedoğukom-şularınmkikadaryüksekti.Ekonomisi,büyükölçüdekölecilik,tarımürünlerivecanlıhayvanticaretinedayalıydı.Eğitimsistemi,Os-manlılarınkikadarçokyönlüvebaşarılıydıvehattaMoskova’dakin-dençokdahamütekâmildi.Kırımhanlarıgüzelsanatlarındakoru-yucusuydular.Birçokdinivedünyeviabidelerinşaettirmişlerdi.Tataryazarlarıntarihi-edebieserleri,hemhanlıktakigelişmeleriövmekte,hemdelslamiedebiyataçokyüksekdüzeydekatkıdabulunmaktadır.BütünbuhususlardikkatealındığındabugününDoğuAv-

rupa’sınmtarihlerindeKırımTatarlarındandevletsizvemedeniyetsizinsanlarolarakbahsedilmesioldukçatuhaftır.

Girayhanedanı

KırımtoplumununentepesindehanlarıvezâdegânsınıfınıçıkaranGirayhanedanıvardı.Giraylar,soykütükleriniAltınOrdu’danUluOrdu’yaveCengizHan’akadargötürürlerdi.Bugelenek,hanedanatarihibirmeşrulukhissivehanunvanlanndatebarüzedensiyasilegitimizmahakkısağlıyordu.MengliGirayşöyleanılırdı:KendisinebüyüksaygıvesaadetbahşedenAllah’ınenyüceövgüsünesahip,hanedanınsancağınıyükseltipdüşmanakarşısavaştabüyüksebatgösteren,rütbesikendisinehükümdarlıkgücüverendevletinsahibi,HanlarsülalesiyoluylaUluHan’ınsoyundangelen,safırktandoğmuşKırımHanı.1

BirasırsonraKırımHanışöyleanılıyordu:“UluOrdu’nunveUluYurt’un,KıpçakBozkırının,KırımDevleti’ninsayısızTatarveNogay’ınUluHükümdarı”.2

Gerçibuunvanlarülkeiçindekullanılıyordu,amaTatarhanlarıdışyazışmalarındadabunabenzerunvanlarkullanıyorlardı.Örneğinhan,1680yılındaMoskovagrandüküneyolladığıbirnâmedekendisindenşöylebahsediyordu:“Allah’ıninayetiyleUluOrdu’nun,UluKırımYurt’unun,KıpçakBozkırının,sağvesolkolülkelerindekibirçokTatar’ınvedahiÇerkezlerinkutluHanı,BizUluMuratGirayHan.”3

16.y.y.’dakibirTatarmüverrihinegörehan,asilsoylu(yaniGiray),güzelgörünüşlü,zeki,otoriter,haksızlığakarşıkurtgibivehakkakarşıkoyungibiolmalı,ülkeyibütündüşmanlarakarşıkorumalıvebütünantlaşmalarınasadık

olmalıydı.4Hanınsahipolduğuveyasahipolmasıgerekensiyasigücünniceliğindenhiçbahsedilme-

1Kurat,IV-XVIII.Yüzyıllarda,s.226.

2A.Skalkovskii,“ZaniatieKrymav1783g.”,ZhMNP30,no.2(1841).S.3.

3(V.Tiapkin),“Perevodsshertnyiagramoty”,“DrevniaiaRossiiskaiaVivliofika”,

cilt15,s.1.

4ÖzalpGökbilgin,Tarih-iSahibGirayHan(Ankara,1973),s.175-76.

mişolmasıönemlidir.Tekkişininbütündevletgücünüelindetoplamasımefhumuyoktu.İştebunoktadahanlığınsiyasiideolojisiOs-manlımodelindenayrıdüşmektedir.ÇünküOsmanlısultanıyalnızcadevletyöneticideğil,aynızamandasadecebirçokhusustadevletinkendisiydi.HalbukiTatarlarOrdu’larınideolojiveteamüllerineuyarlardı:Hanvesülalesihanlığınsembolleriydiler,fakatdevletiönemlikabilereislerininaktifkatkısıylayönetirlerdi.TeoridehanlıktopraklarıGiraylarınmülküydü.Nasılherkabileninenyaşlıüyesibeylikyapıyorsa,hânedanındaenyaşlıüyesinintahtasahipolmasıbeklenirdi.FakatGirayailesininhanolacakolanferdi,çoğukezgelenekleretersdüşenkarmaşıkbirusulleseçilirdi.Bundakurultayakatılankabilereislerininarzularıgeçerliydi.TeorikolarakKırımhanınınseçimindeOsmanlı’mnrolüsadecekurultayınkararınıonaylamaşeklindeolmalıydı.OsmanlılarseçilenhanaOsmanlısiyasiiktidarsembolleriolanhilaflargönderirveözelelçiylebüyükmeblağdaparalaryollarlardı.

Fakat16.ve17.yüzyıllardateorikmodeleuymayanseçimusullerigörülmeyebaşlandı.SadeceGirayailesininbirferdininhanolabilmesininharicindeiktidarasahipolmakiçinâdetolmuşbirusulyoktu.Bazeneskihanınenyaşlıerkekkardeşi,bazenekberevladı,bazendaherhangibirerkekkardeşiveyaoğluhanolabiliyordu.

Ananeveteamülegöre,diğerikiresmimakamsahibiolanKal-gayveNureddinSultanlardaGirayhanedanındançıkıyordu.Kırımsiyasiteorisinegörebumakamınsahipleritahtınvarisisayılıyorlardı,fakatgerçektebutitizbirşekildeuygulanmıyordu.Kurultayhanıseçiyor,buseçimOsmanlısultanıtarafındankabulveyaredediliyor,seçilenhandabuikimakamınsahibiniseçiyordu.

Han,gücünüşuüçkaynaktanalıyordu:Tatargeleneği,kurultaytarafındanseçilmesiveOsmanlıSultamtarafındankabuledilipmaliyardımgörmesi.BirsefertahtaçıktıktansonrahanındurumuGirayailesinindiğerfertleriyleönemliKırımkabilelerininreislerininistekveihtiyaçlarınıtatminkabiliyetinebağlıydı.Böylebirtatminisağlamakiçindegüçlübirdevletliderliğivekazançlıdışmaceralar

gerekliydi.EnuzunsüreiktidardakalanhanlarınaskeriseferlervegüçlübirdâhiliidareyleKırım’aganimetsağlamışolmalarıtesadüfdeğildir.

Giraymâliyesi

Hanınekonomikkaynakları,ancaksaraylarınınbakımınavesarayfaaliyetlerininidamesineyetecekkadardı.Yarımadanınbüyükkısmımalikontrolünündışındaydı.Ekonomikaçıdanzengintopraklarınçoğukabilelerin,IslamimüesseselerinveOsmanlIlarınelle-rindeydi.Giraylar,topraklarındantopladıklarıvergilereilavetentuzüretiminidetekellerindetutuyorlardı.17.yüzyılınsonlarınakadarGiraylarMoskova,PolonyaveTunaprensliklerindendeğişikmiktarlardayıllıkvergileralmışlardır.30

Birçoksarayiçinparayaihtiyaçvardı.Han,hükümdarlığınıyansıtmakamacıylaBahçesaray’dabüyükbirsarayveUlaklıileAl-ma’dakırköşklerinekurdurmuştu.(16.yüzyılınsonlarındahanlarınSolhat’dakiilksaraylarıkullanılmamayabaşlanmışveharapolmuştu.)KalgayveNureddinSultanlarındaAkmescit’tekendilerinemahsussaraylarıvardı.17.yüzyılınbaşlarındabusaraylarıziyaretedenyabancılar,buralardaresmiişlerinyapılmadığınıbelirtmektedirler.OnlaragörebusaraylartahtınGirayvarislerinineğlencemerkezlerigörünümündeydiler.31

Hanedanındiğerbirunsuruise,devletinbuüçbüyükkademesindeyeralmamaklabirliktehayattakitümGirayerkekleriniiçinealansayısızGiraysultanlarınıihtivaediyordu.Osmanlıkayıtlarınagörebusultanlarınsayısızamanzamanelliyibuluyordu.32HanlarveOsmanlılar,busultanlarıhemaktiftutmakvehemdedevletinüçbüyükkademesinegelmeyeuğraşmaktanmenetmektezorlukçekiyorlardı.BusultanlarınbirkısmıNogayordularındahanıtemsiledi-

yor,birkısmıÇerkezistan’dahanınmenfaatlerinigözetiyor,diğercüzibirkısmıda(Osmanlısultanlarınca)Giraylaratahsisedilenarazilerdetutuluyorlardı.Bugrubadâhilolanlararehindeniyordu.RehinlerhanlarınOsmanlısiyasetine

uyumlarınısağlamakiçinİstanbul’agönderiliyorlardı.Hanlığınbusultanlarısarayçevresindenuzaktutmakiçinsarfettiğigayretlerin18.yüzyıldahanlıktaiçhuzursuzluğasebepolmasıtuhaftır.ÇünküNogayordularındahanıtemsiledensultanlardanbazılarıisyanetmişveşahsimenfaatleriiçinRusyailebağımsızilişkilerkurmuşlardır.33

İdarevehukuk

Hanlığın16.yüzyıldagelişmesiylebirliktehanınsarayidaresibüyükbirbürokratikkurulhalinegeldi.Hanınidaresindekimemurlarınsayısıokadararttıki,sonundahanınelialtındakikaynaklaronlarıbeslemekiçinyetersizkaldı.Bürokrasiye,kapıkullannm,ulemanınvediğerbüyükkabilelerinküçükrütbeliasilzadeleriningörevyaptığıkuruluşlardahildi.3418.yüzyılınortalarındanöncebusisteminnasılçalıştığınadairbilgilermevcutdeğildir.Hanlıkbürokrasisininarşivleriincelenmemiştirve19’ncuyüzyılınsonundansonrabuarşivlerortadankaybolmuştur.35

Hanlığınhukuksistemininbirçokgeleneğedayandığıbilinmektedir:Islamikurumlarınyorumlayıpuyguladığışeriatkanunlan;CengizHan’ınYasa’sındantevarüsedildiğineinanılangelenekselTatarKanunları;vedahaazölçüdeyarımadanınOsmanlıSultam’nmhakimiyetialtındakikısımda,hanlarlaİstanbularasındakimünasebetlerdeuygulananOsmanlıkanunları.

OsmanlIlarlaKırımlılararasındakiönemliproblemlerdenbiriside,tahtageçişsırasınıdüzenekoyangelenekselTatarkanunlanileOsmanlıkanunlarıarasındakifarktandoğuyordu.Osmanlıusulüne

göresultanınekberevladıtahtageçerdi;halbukiCengizYasası’nadayananTatarusulünegörehanedanınenyaşlıüyesitahtaçıkarveananeyegöretahtaçıkanakadardakalgaysultanlıkmakamındabulunuyordu.HernekadarKırımTatarlarıbugeleneğeherzamanuymuyorlarsada,Osmanlılarlazamanzamanortayaçıkananlaşmazlıklarındaaçıkçagösterdiğigibi,gelenekselsistemlerinibütünüyleterketmekdeistemiyorlardı.11

TahtaçıkışsırasındasorunolduğundaTatarkanunlarınauyuluyordu.Bukanunlar,hanlarladiğerkabilelerarasındakimünasebetleridedüzenliyordu.Tatarâdetlerinegörekabilelerkendiotoritelerinibelirlizamanlardatoplanankurultayilebelirliyorlardı.OsmanlIlardaböylebirmüesseseyoktu.SosyalmünasebetlerdedeTatarlarOsmanlıİmparatorluğumdakiteamülyerineAltın

Orduteamülünütercihediyorlardı.BununlabirlikteOsmanlıİdarîuygulamalarıhanındivanıvesaraymemurlarınınçoğuiçinmodelteşkilediyorlardı.

Nihayethanınsivilidaresiharicindekikadılarınuyguladığışer’ıkanunlar,hanlıktakiMüslümanlarıngünlükhukukîdurumlarınıbelirliyordu.Şerldüzeninlideri,mahallîMüslümandinadamlarınınkendiaralarındanseçtiklerimüftüydü.Müftününenönemligörevi,hukukîveyadinîkonularıdeğilmalikonularıkapsıyordu.Müftülükkurumu,İslâmîkuruluşlaraaitvakıfarazileriniveonlardanalınanmuazzamgelirlerikontrolediyordu.Diğerbirşer’îgörevliolanka-dıaskerisedinadamlarıncadeğil,Osmanlısultanıtarafındantayinediliyordu.Kadıasker,hanlığınhukukimüesseselerinikontrolediyordu.Yarımada,herbiribirkadınındenetimindekiküçükhukukîbölümlereayrılmıştı.Kadılar,teorikolarakkadıaskerebağlıydılar,fakatgerçektebölgelerindehanınsivilbürokrasisivekabilereislerininistekveihtiyaçlarınacevapveriyorlardı.Hanveyakabilereisleritarafındanyapılantayinler,şeklenkadıaskertarafındanonaylanıyordu3637.Osmanlıusulübilgitoplamaveotoritesağlamakonusunda

sultanlarınkadıaskerdenfaydalandıklarınıdüşünmekilginçtir.FakatbuhusustaOsmanlıkaynaklarıortayaçıkmadıkçaancaktahminlerdebulunulabilir.

Hanınidarikuramlarınınözellikleriileiktidarsembolleriincelendiğinde,çokgelişmişbirmerkezihükümetyapısıolanbağımsızbirdevletiniskeletiortayaçıkar.FakatTatarlannsosyalorganizasyonu,hanlığınekonomikkaynaklarıvekontroldağılımınayakındanbakıldığında,hanlığınsiyasiotoritesiningörünümükarmaşıklaşmaktadır.Komşularınınaksinehanlık,feodalbirmonarşi,biristibdatidaresi(babadanoğuladevredilenbirdevlet)veyadoğulubirdespotlukdeğildi.BelkideAvrupa’daveyaDoğuAvrupa’dabirbenzeriolmayantamamendeğişikbirşeydi.

Tatarkabileleri

GiraylarbağımsızhükümdarlıksembollerinesahiptilerveCengizHan’laolanakrabalıklarındandolayıTatarhiyerarşisindekiyüksekmevkilerineitirazedilemiyordu.FakathanlıkdahilindekiaslîotoriteleribüyükTatarkabilelerininkarşıkonulmazgücüilesınırlıydı.Bukabileler,verasetyoluylayarımadadakibereketlitopraklarınönemlibirkısmınasahiptiler.Halkınçoğunluğuüzerindeekonomikvesiyâsîotoritelerivardıveaskerîgüçlerihanmkindençokdahabüyüktü.Bufaktörlerinbirarayagelmesi,hanınbukabilebeylerininişbirliğiverızasıolmaksızınherhangibirşeyyapmasınıimkânsızkılıyordu.

Tatarlarıngelenekselhiyerarşisistemi,kabilelerarasıilişkilerinyanısırakabilereislerivehanlararasındakiilişkileridedüzenliyordu.Busistem,asırlarboyuncakabilelerinbirbirinekıyaslaönemleriartıpeksildikçesüreklideğişikliğeuğramıştır.FakathanlıkvarolduğusüreceŞirinkabilesidaimabirincipozisyondaydı.38

GiraylargibiŞirinlerdepozisyonlarımatalarınınAltınOrdu’da

oynadıklarıroleborçluydular.YarımadanındoğubölgesininOsman-lıidaribölgesinedahilolmayanbüyükkısmı,Kefe’ninkuzeyvedoğusundakitopraklarlaAzaknehriboyuncauzananarazilerŞirinkabilesininelindeydi.ŞirinbeyikabileninbumuazzamtopraklarımbeylikmerkeziolanKarasubazaryakınlarındakiKatırsaSarayı’ndanidareediyordu.ŞirinkabilesibeyiEminekMirzahanlığınkuruluşundanitibarenMengliGiray’ıOsmanlısarayındadesteklediğiiçin,ŞirinlerintalepleriOsmanlısultanınezdindeözelilgiligörüyordu.Şirinlerinhanedanamensupolmayanailelerarasındabirinciorundayeraldıkları,GiraylarındışındabirGirayprensesiyleevlenebilenyegâneTatarlarolmalarındandaanlaşılmaktadır39.

ŞirinkabilebeyininyanısıraüçTatarbeyideKırımlızâdegânsınıfınınKaraçibeyleridenilenimtiyazlıbeyleriarasındayeralıyordu.HanüzerindebüyüknüfuzsahibiolanKaraçibeyleri,Tatarhanınındüzenlediğiseferleredestekvermekveyavermemeksuretiylezafervehezimetezeminhazırlıyor;hattahanıntahtaiclasıveyaalaşağıedilmesikonusundakararalanTatarkurultayınınistekleriniOsmanlısultanınezdindetemsiledebiliyorlardı.AyrıcadivanakatılıyorvekoyduklarıağırlıklaetkilibirşekildeKırımsiyasetiningenelhatlarınıtespitediyorlardı.Müşterekgüçlerihanınkindençokdahabüyüktü.Han,onlarınistekleriniancaktehlikeyigözealarakrededebilirdi40.

ÖnceleridörtKaraçibeyi,Şirin,Argın,BarınveKıpçakkabilelerininreisleriydiler.17.ve18.yüzyıllardabuönemlimevkieulaşandiğerkabileleriseMansurOğlanlarveSicuvutlardı.41Beylerinbellibaşlıüçanagörevivardı:(1)Divanüyesiolarakhanatavsiyelerdebulunmak;(2)Osmanlısultanınınnezdindekurultayınisteklerinidilegetirmek;(3)Beylikleriniidareetmek.Hanlıkarşivleritarihçilerinelinegeçmediğiiçinbeylerinilkgörevlerihakkmdakibilgilermaalesefçokazdır.Fakatdiğerikigörevleilgilimalzemefazlasıylamevcuttur.Bununsebebi,TatarlarkonusundaOsmanlıarşivlerininaraştırılmasıve19.yüzyıldaELashkov’unbeyliklerleilgili

belgeleriçokiyiincelemişolmasıdır.

Birininyenihanolarakkotarılmasındakirollerininfarkındaolanbeyler,OsmanlısultanınıntemsilcilerininyenihanaKırımhükümdarlığınınresmialâmetleriniverdikleriseremonileriidareederlerdi.SahibGirayKaraçibeylerininisteğiüzerineKanunîSultanSüleymantarafındanhanolarakkabuledilince,bukabulseremonisiBug(Özünehri)nehrininağzındayapıldı.ÇadırındanyenimakamhilatınıgiymişolarakOsmanlıçavuşununrefakatindeçıkanhan,kendilerinesultantarafındanhilâtlargönderilendörtKaraçibeyitarafındankarşılanırdı.42

Karaçibeyleri,kenditopraklarındakabiledaşlarıtarafındankabileninçıkarlarınıdiğerkabilelerevehanakarşıkoruyucusuolarakkabuledilirlerdi.AskerîseferlerdeherbeykabilesininTatarordusunaverdiğibirliklerekumandaeder;herbirlikkendikabilesininsancağıaltındaçarpışırdı.Karaçibeylerininkendisarayları,saraygörevlileriveGiraylargibiKalgayveNureddin’lerivardı.Beyseçimi,kabileninkıskançlıklakoruduğubirhakti.Hernekadarbeylikotomatikolarakaileninekberevladınageçersede,hanınbpseçimekarışmahakkıyoktu.Ayrıcabeylerbeyliklerindekikadılarınseçiminivefaaliyetlerinikontrolederlerdi.43

Mirzalar(Tatarzâdegânları)tarafındanyönetilendiğerasilailelerinorunuKaraçibeylerindensonragelirdi.44Bunlarıntopraklanbeylertarafındantahsisedilmekleberaber,mirzaailelerinintopraklarınıverasetyoluylaellerindetuttuklarınailişkinbazıdelilervardır.Bumirzaailelerininırsîolarakkabileyebağlıolupolmadıklarınıtespitetmekmümkündeğildir.Fakatçoğununherhangibirkabileyeiltihakettiğivekeyiflerincebirbeydendiğerbirbeyebağlanmışolma-

sımuhtemeldir.MaalesefLashkov’unkabilelerinmenşeivedurumlarıhakkındabulduğubilgileremirzaailelerikonusundarastlana-mamaktadır.

Hanlık16.yüzyılınsonlarınadoğrugiderekOsmanlınüfuzunagirdiğiiçin,bazıtipikOsmanlıkurumlansosyalorganizasyondaTatarkurumlarınınyerinialmıştır.SultanıntopraklarınınbüyükkesimindeyegânekontrolaracıolanvehizmetkârlarınabutopraklardangeçiciolarakfaydalanmahakkınıbağışlayanOsmanlıtımarveyakapıkulusistemi,1500’densonraKırım’dadagörülmeyebaşlanmış;fakatbudurum,kenditopraklarınıhanınmüdahelesiolmadanyönetenbüyükTatarkabilelerininpozisyonunuciddişekildetahripetmiştir.İki

sistemarasındaçatışmalarçıkmışolabilir.ButımararazileriniellerindetutanTatarasilzadeleri,hanınKaraçibeylerindendahasâdıkmüttefikleriydilerveçoğukezhantarafındanKaraçibeyleriningücünükırmakiçinkullanılıyorlardı.Yarımadadatımararazisiolarakdağıtılantopraklarınnasılbulunabildiğibirmuammadır.FakatbutopraklarınönemlibirkısmıKafkasya’davezamanlahanlıktopraklarınadâhiledilenBesarabya’datahsisediliyordu.45

Sosyalsınıflar

Yarımada’dayaşayanTatarlannçoğuKırım’ınüsttabakasınamensupdeğildiveyaçobanlıkyadaçiftçilikyapıyordu.Fakatbunlarıntopraksahipleriyleolanmünasebetlerifeodalözelliklerarzet-memektedir.ÇiftçilerinçoğuMüslümanolduğuiçinİslamhukukuonlarıhaklarınıkaybetmeihtimâlinekarşıkoruyordu.Köyleretaksimedilmişolantopraklarmüşterekenişlenirvetopraksahibininköydenistediğivergimüşterekenödenirdi.Bey,mirza,hanveyakapıkulu,Müslümanköylülerdenüçtürvergitoplayabilirdi.Bunlar,tahılürünününondabiri(öşürvergisi),yetiştirilenhayvanınyirmidebirivedeğişikmiktardaangaryahizmetleriidi.Köylüleristediklerizamantopraklarınıterketmehakkınasahipolduklarından,vergileritespitediptoplayanlar,topraklarındakiüreticilerikaybetme-

mekiçinhaklarınıistismaretmemeyeitinaederlerdi.46

NogayTatarları

Giraylardan,TatarasilzadelerindenveköylülerdenbaşkaTatartoplumundaikiönemliunsurdahavardı:NogayTatarlarıvehananispetendahaazbağımlıÇerkezler.NogayTatarları,kabilekonfederasyonlarındanbiriolarakAltınOrdu’nunönemlibirparçasıydılar.Tamamengöçebebirhâlde16.yüzyılınortasınakadarKafkasya’nınkuzeyindeAzakDeniziileAstrahan(Ejderhan)arasındakibozkırlardayaşadılar.AstrahanTatarHanlığı,1556’daMoskovatarafındanzaptedilince,obölgedekiNogaylarKırım’ınkuzeyindekibozkırlaragöçettilervegayr-ıresmîbirşekildeKırımhanınımetbûkabulettiler.Fakatkısabirsüresonra18.yüzyılınsonunakadarhanlıktarihindeönemliroloynayacakolankonfederasyonlarabölündüler.KubanNogaylarıAzakDenizi’ninkuzeyindekibozkırlardayaşadılar.Bunlar,bazenhanlarabazendeçarlarabağlandılar.Yediçkul*Nogay-larıKırımyarımadasınınkuzeyindekibozkırlardayaşadılarveKosakgruplarındanfırsatbulabildikleriölçüdeUkraynavegüneydoğuPolonyaiçlerinekadaruzandılar.KırımhanlığıveOsmanlI’nın

DoğuAvrupaileolanmünasebetlerindeönemliroloynayandiğerNogaylarise,BucakNogayları(TunanehrindenDinyesternehrinekadar),YedisanNogayları(DinyesternehrindenBugnehrinekadar)veCamboylukNogayları(BugnehrindenKırımyarımadasınınbaşlangıcınakadar)idiler.

NogaylarKırım’ınhâkimiyetinikabulettiktensonraonlarıidareetmekiçinBahçesaray’dangönderilenhanınnaibineitaatetmeleriistendi.SeraskerdenilenbutemsilcilerneNogaylararasındaKırım’asıkıbirbağlılıkkurmayamuvaffakolabildiler,nedeKırımidaresiniNogaylararasındayaymayıbaşardılar.BozkırgöçebeleriolarakNogaylar,kendihayattarzlarınıyüzyıllarboyuncahanlıktarafındantemsilolunanyerleşikhalkınhayattarzındandahaüstüngörmüşlerdi.Nogaylar,Tatarhâkimiyetinekarşısayısızisyanlarakatıldılarvekendilerindenistenenleriaşırıbulduklarızamanişihanıvetemsilcileriniöldürecekkadarilerigötürdüler.

Nogaylar,1523’deI.MehmedGiray’ıöldürdülerve1.SahibGiraydevrindeyarımadayıistilâettiler.Nogaybeyleri,17.yüzyılboyuncabirçokkezKırım’laolanbağlarınıkoparıpMoskovaçarlarınabağlandılar.Nitekim18.yüzyılınsonlarında,ÇariçeII.Katerina,OsmanlIİmparatorluğuilehanlıkarasındakiilişkiyikoparmayaçalışırkenenateşlitaraftarlarınıNogaylararasındabulmuştur.BunarağmenNogaylarhanlıkiçinfaydalıdaoldular.BozkırdagüçlüSlavkolonilerikurulmasınıönledilerveKırım’ınesirpazarınasonugelmeyenesirkafileleriteminettiler.47

Çerkezleregelince,hanlar,AltınOrdu’nunyıkılışındansonrayalnızcaonunotoritehakkıtaleplerinitevarüsetmişlerdi.GiraylarınbazıÇerkezlerleözelanlaşmalarıvardı.BunagörebazıKırımsultanlarıÇerkezlerindenetimialtındaaskerîeğitimgörüyorlardı.AyrıcaÇerkezlerbüyükbiresirkaynağıydılar.ÖzelliklehanlaraveTatarasilzadelerinecariyelikvegözdelikyapanesireleriteminediyorlardı.16.yüzyılsonlarındahanlarÇerkezistan’dabirsırakalelerinşaedipKosakakıncılarınınveMoğol-TatarimparatorluğununhakikiMoğolkalıntılarıolanKalmuklannsaldırılarınakarşıbölgeyikorumaküzereiçlerineNogaylanyerleştirdiler.Osmanlıhükümeti,Çer-kezistan’ınbüyükbirkısmındahanınsiyasisultakullanmahakkınıkabuletti.BununkarşılığındahanlarOsmanlısultanınaÇerkezkölelerdenoluşanyıllıkbirvergiveriyorlardı.48

Kısaca18.yüzyılınbaşlangıcınakadarKırımHanlığı’nınsiyasisistemiçeşitlisistemlerinbirbirleşimigörünümündeydi.Hükümdar,irsîbirhanedanmensubuyduvesembolikhükümdarlıkpozisyonunuişgalediyordu.İdaresiçok

gelişmiştivemodernbirdevletolmayolundabulunanherdevlettekigibisarayvehükümetadamlarınasahipti.Fakathanlıkiçindekiotoritesikabilelerin,kabilereisleriningücüvemirzalarınçoğununbeylerleolanittifakıylasınırlanmıştı.

Hanlar,zamanzamanasiTatarasilzadelerinekarşıNogaylarveÇerkezlerdendestekbuldular.FakatbudestekçokzayıftıveyaMos-kofya’yayadaOsmanlısultanınadasunulabilirdi.Hanınotoritesieniyidurumdacemiyetindiğerunsurlannmkineeşitti.Giraylarınhanlığınhâkimleriolarakönemlerininaslîtemeliekonomikvekültürelhayattayatıyordu.

4.EKONOMİKVEKÜLTÜRELHAYAT

Sovyettarihçileri,KırımTatarlarının1944’dekiyokedilişlerinihaklıgöstermekampanyalarında,onlarıkomşularındantopladıklarıganimetvevergilerlegeçinen,Kırım’daşehirhayatıveköyekonomisinikuramamışakıncıvehaydutlarolarakgösteripbirkenaraitmişlerdir.Butarihçiler,ilerisürdükleribusebeplerdendolayıTatarlarınbugünhiçbirbölgeselvemillihaktalepleriolamayacağınıiddiaetmişlerdir.Bugörüşüneniyiörneklerini,Novoselsky’ninTatarveTürkleribiraradaelealankitabındabuluruz.Bukitabınkısacıksonbölümünde14’ncüyüzyılınortalarındavukûbulanbir“Türk-Tatarişgalinden”sözedilmektedir1.SovyettarihçilerişayetKırımTatarlarınınkendidevletleriyleaynızamandaekonomikvekültürelaçıdangelişmişbirdevletesahipolduklarınıkabulederlerse,Tatarların1944’denberikikaderlerinihaklıgöstermekkendilerinezorgelebilir.

Esirticareti

Esirticaretinin15.yüzyılınortasından18.yüzyılakadarKırımTatarekonomisininenönemliunsuruolduğubelirtildiğinde,oku-49

yucuistemesedeSovyetgörüşünükabuleder.Esirticaretiozamanlarınmodernsayılanbirdevletinekonomisinintemelininasılteşkiledebilir?Batılıokuyucular,HristiyanlarınMüslümanlarveyaHristi-yanolmayanlartarafındanesiredilebilmesineneanlayışgösterirler,nedetahammülederler.SadecebubileTatarekonomisivetoplumu-namenfitepkigösterilmesiiçinyeterliolur.HalbukiaynıyüzyıllardaVenedik,CenovaveHollanda’nınesirticaretiyleuğraşmalarıkültürleriaçısındanhiçdeolumsuzkarşılanmamaktadır.BubölümdeKırımesirticaretininşeklivehacmiilebuticaretinyarattığışehirlerincelenecektir.BuşehirmerkezlerindeortayaçıkangelişmişKırımTatar

kültüründendebahsolunacaktır.

YazılıkayıtlarınbulunduğuenerkençağlardanberiKırımbölgesindeesirticaretiolduğubilinmektedir.Osmanlılannİstanbul’ufethetmelerindenveTatarhanlığınınortayaçıkışındankısabirsüreöncesinekadar,Karadenizsahilleriyabancıalıcılariçinönemlibiresirkaynağıidiler50.OsmanlılannveKırımTatarlarınınİtalyanlarıyendikleri1475’densonraMüslümanlarKırım’ınbüyükesirtüccarlarıolarakİtalyanlarınyerinialdılar.Müslümanlar,bölgedekisavaşlarvebusavaşlarneticesindeesirlereldeedilmesiylebirlikteesirticaretlerinimeşrulaştırdılar(HemHristiyanlarınhemdeMüslümanlarınhukukteorilerinegöresavaştaesiralma,esiralmanıntekkanun!yoluydu).51

KırımTatarları,buticarettürünüdevamettiripgenişletmekiçingereklivasıtalarasahiptiler.16.yüzyıldaTatarlarınönemlibirkesimiköyveşehirlerdeyerleşikdüzenegeçtiğihalde,birçoğuhâlâgöçebelikdönemikabiliyetlerinivezevklerinimuhafazaetmekteydi.Tatarasilzadeleri,hemİslamserhaddininötesindeyaşayanHristiyanhalkadüşmandılar,hemdeoralardayaşayanköylülerihakirgörüyorlardı.KuzeybozkırlarındakayıtlarageçenilkTatarakımnınyapıldığı1468yılından17.yüzyılınsonunakadarTatarakıncıları,köleolaraksatacaklarıesirlereldeetmekiçinhemenheryılkuzeydekiSlavköylerinesaldırılardüzenlediler.Slavtarihçilerininbuolaylarıüzüntüyletasviretmelerinianlamakmümkündür.Fakatmeseleyehissiveyamilliyetçibiraçıdanbakılmadığızaman,esiralmakamacıyladüzenenlenenbusaldırılarınTatarlaracanlıbirşehirvekültürtoplumugeliştirmekiçingerekliimkânlarısağlayanbaşarılıekonomikfaaliyetlerolduğunugörürüz.52

UkraynalIlarvePolonyalılarTürklereveTatarlaraesirdüşmektenbahsedenbirhikâyeedebiyatınasahiptiler.“Dumyonevol’ni-kakh”önceKefe’de,sonraİstanbul’da,dahasonraArabistan’dasatılmaktanbahseder.Başkabirhikâyeşöyledir:

TürkelindezavallıbirköleselamlarımyollarMuhammed’inülkesindenHristiyanşehirlerine,babasınaveannesine;

Onlarıselamlayamaz,

Fakatgrigüvercinleriselamlar,

“Eygrigüvercin

Senki,yükseklerdeuçarveuzaklaragidersin!

Hristiyanşehrilerineuç,babamaveanneme

OnlarabuKozak’ınâkibetinihatırlat.”53

Esirticaretindenedinilenkârlarınyanısıra,esirleriçinalmanfidyelerdebuticaretinkazançlıbiryönünüteşkilediyordu.FidyesistemibozkırdaPolonyaveMoskofya’yakarşıTatarsiyâsitaleplerininidâmesineyakındanbağlıydı.Moskofsiyâsîideolojisinin16.yüzyıldasadeceDoğuAvrupa’dadeğilbütünDoğuHristiyandünyasındaiktidarıelegeçirmekiçinolağanüstütaleplerdebulunduğuhatırlanınca,Moskofya’nmKırımTatarlarınınkendihükümranlıkalanındaesirakınlarıyapmasınamüsaadeetmesivesonradatalihsizesirleriçinfidyeödemesigariptir.

FidyeiçinparatoplanmasıMoskovahükümetiiçinciddibirmaliyükteşkilediyordu.1535’deÇarIVIvanNovgorodvalisinegönderdiğibiremirde“GeçenseneTatarlarUkrayna’yageldiler,oradakitemsilcilerimizinbildirdiğinegöreerkek,kadınveçocuklarıesiraldılar.Onlarıgerialmakiçinmanastırlardangümüştalepediyoruz”diyordu.54

155l’deZemskiiSoborKırım’dakiRusesirlerininfidyesinibirdüzenesokmuştu.HattaIV.Ivan,Kırım’dabuesirleresahipolantüccarlarısatışiçinesirleriMoskova’yagetirmeyeteşvikedecekkadarişiileriyegötürdü55.Nihayet1649’daÇarAleksis’inyaptığıUloz-henie(kanunnâme)esirlerinfidyeleriiçingerekenvegitgideartanmeblağlarıkarşılamaküzereyıllıkvergiolaraktoplananözelbirfontesisetti.Moskovahükümetininbunuyapmayarazıolması,yaTataresirakınlarınamâniolacakyadaesirlerizorkullanarakkurtaracakgücüolmadığınıgösterir.Hanlar,Moskoflannödediğiyıllıkvergiyeilâveten,Ruskomşularındanheryılartanmiktarlardanparadaalıyorlardı.

AynışekildePolonyadayıllıkvergiödemeksuretiyleTatarhükümetinetâbibirvaziyetteydi.PolonyalItarihçilerbuvergiyiakın-lanönleyicitedbirolarakgörüyorlardı.BuyıllıkvergikraliyettekibütünYahudilereyüklenenözelbirvergidenteminolunuyordu.17.yüzyılınortasındabeşyıllıkbirsüreiçindePolonyalIlarınödediğimeblağ700.000Zlotytutuyordu.56

Hanlar,hanlıkbünyesindeekonomikkontrolüsağlamayayetecekkadartoprağasahipolmamaklaberaber,muazzammâlikaynaklarasahiptiler.BunuMoskova

vePolonya’nınödediğivergilerden,Kırım’agetirilenesirleriçinaldıklarıyüzdelerdenveOsmanlılanngönderdiğiyüksekmiktardakiçeşitliyardımlardanteminediyorlardı.17.yüzyıldansonrahanlarOsmanlıyardımlarıhâricindediğermâlikaynaklardanmahrumkalıncahanlıkiçindekiotoritelerinikısasüredekaybettiler.

Şehirtoplumu

Kırımekonomisi,büyükölçüdeticarete,özellikleesirticaretinedayanıyordu.Kırımşehirlerinindurumu,şehirdeyaşayanKırımlılarınmiktarıveşehirlerdekitoplumyapısıbunuaçıkçagösterir.16.ve

17.yüzyıllardaülkeyigezenyabancıseyyahlarşehirlerinbüyüklüğüvegüzelliğindenbahsederler.Yazılarındakültürhayatınıncanlılığındanoldukçaşaşırmışolarakbahsedenbugezginler,MoskofşehirleriylekarşılaştırdıklarındaKırımşehirleriniüstünbulurlar.

HanınözellimanşehriolanGözleve(Yevpatoria),Kefeşehrigibihanlıkkurulmadanönceİtalyanidaresialtındaönemlibirticaretmerkeziydi.TatarpayitahtıBahçesaray’dansonraGözleveGiraylaraaitolanenbüyükşehirdi.16.yüzyıldaKırım’ıgezenBeauplan,şehirde2000’denfazlaevolduğunuyazar.Buşehirlerin18.ve19’ncuyüzyıllardagerilemesinerağmen1850’deGözleve’dehâlâbirçokbüyükcami,ikimedreseveeskiTatargümrükbinasıayaktaydı57.

Diğerşehirlerdeönemlimerkezlerolarakgeliştiler.ŞirinbeyliğininbaşşehriolanKarasubazar’damerkezîyapıolarakmuazzambirkervansarayvepazar(TaşHan)vardı.Bunlar18.yüzyıldagezginPallas’ınözellikledikkatiniçekmişlerdi.18.yüzyılınbaşlarındabuşehirde23camive20hanvardı.ŞirinbeyininmerkeziveKaraçibeylerinintoplanmamahallibuşehirdi.RusilhakındanöncekiyıllardaşehircivarındayapılanşiddetlimuharebelerdeŞirinsarayınınbütünizleriortadansilindi.Fakatherhaldeiçindeyaşayanlaralâyıkbirbinaydı.58

HanlıktarihininuzuncabirbölümüboyuncakalgaysultanınkontrolüaltındakiAkmescit(Simferopol)Osmanlıkontrolüaltındabulunmayanenbüyükkasabaydı.18.yüzyılınbaşlarındaerkeknüfusunsayısı8000’igeçiyordu.Pallas,seyahatiesnasındakalgaysultanınsarayınıntamamenyıkılmışolduğunuveyerinde“şimdiiçkiimalâthanelerininbulunduğunu”yazmaktadır.11

HanlığınenönemlişehrihanlarınpayitahtıolanBahçesaray’dı.Pekçokcamivekiliseninvarlığı,şehrinbüyükolduğunuvedeğişiketnikleremensupinsanlarınyaşadıklarınıgöstermektedir.Pallas’agöre18.yüzyılınsonunda31cami,1Ruskilisesi,1Ermenikilisesive2desinagog(havra)vardı.Şehir,Kırımyarımadasınınenbüyükticarimerkeziydivebuyüzdensayısızhanlarıvetüccarikametgâhlarıvardı.Ayrıcabüyükbirderiişlemesanayiimevcuttuvedevletintahılürününüöğütmemerkeziydi.5960

BahçesaraySarayı

ŞehrinmerkezîyapısıGiraylarınsarayıydı.Genişbiralanayayılmışoldukçabasıkbinalardanmeydanagelenbusaray,mimariaçıdanAvrupaveyaRussaraylarınabenzemiyordu.Dekorasyonvezarafetbakımındanİstanbul’dakiTopkapıSarayı’ylakıyaslanamazsada,büyüklükveyapısıbakımındanaralarındabüyükbirbenzerlikvardı.Saray,klasikİslâmîüçavlusisteminegörekısımlaraayrılmıştı.Eniçavluhanlıkailesineveonlarınşahsîhizmetkârlarınatahsisolunmuştu.

BirçokTatarveBatıtarihlerindeinşatarihiolaraküçüncüavlunungirişindekiAltınKapı’dabulunan1503yılıgösterilir.FakatProf.Ernst,MoskofyavePolonya’nındiplomatikkaynaklarınıdikkatleincelediktensonra,sarayınbüyükbirihtimâlle1533-1551yıllarıarasındaI.SahibGirayHandevrindeinşaedilmişolacağınakararvermiştir.ÇünküErnstkuzeylidiplomatların1533yılınakadarmektuplarını“hanaveyatemsilcilerine”Kırımbaşkentidedikleri

Solhat’taverip,cevaplarıoradanaldıklarınıortayaçıkarmıştır.ButarihtensonradiplomatikkaynaklardaKırımbaşkentiolarakBahçesa-raygörülmeyebaşlamıştır.BüyükbirihtimâlleI.SahibGirayHansiyâsîotoritenindevamlılığınıvurgulamakiçinmeşhurkapıyıeskisarayındangetirmiştir.61BuhusustadiğerbirdelildeBahçesaray’ın16.yüzyılınsonundabüyükbirşehirolmayışıveancak17.yüzyılınbaşlarındabüyümeyebaşlamasıdır.Bronevsky,16.yüzyılınortalarındaBahçesaray’ı“hanıniçindeyaşadığıtaşbirbinabulunanküçükbirkasaba”olaraktarifetmiştir.62

MaalesefhanlarınBahçesaray’dakiilksarayları1735’demüstevliRusordusutarafındantahripedilmişve1738’debaşkabirstildeinşasınabaşlanmıştır.Sarayınbugüneulaşanteferruatlıtarifleribuyenisaraydanbahsetmektedirler.63

KırımTatarlarınınGirayhanedanımensuphanlarınotoritesiniizahetmekiçin

anlattıklarıveönemlibirKırımTatartarihininbaşlığıolanefsaneHanlarınGülBahçesi(Gülbün-üHânân)’dır.Buefsane,sarayınhemendışındakienbüyükhanedancamiinincümlekapısınayazılmıştır.Metnişöyledir:

HacıSelimkimdir?OTanrı’nmilhamverdiğikahramanhanlarınenmeşhuruydu.BucamiiinşaettirdiğiiçinTanrıbütünşükranıonaihsanetsin.SelimGiray’mşahsıbirgülbahçesiylekıyaslanabilir;doğanoğullarbirergüldür.Herbirisaraydabirçokşerefesahiptir.Gülbahçesiyenibirçiçeklesüslenmiştir:buemsalsizvetazegül,KırımpadişahınınarslanıolanSelametGirayHan’dır.64

Gayr-ımüslimazınlıklar

Gayr-ımüslimlerinhementamamıGözleve,Karasubazar,Ak-mescitveBahçesarayşehirlerindeyaşıyorlardı.Bugayr-ımüslimlerinçoğunun(bunlargenellikleErmeniler,Gürcüler,RumlarveKaraimYabudileriydi)diniyaşantıhariç,KırımMüslümanlarınınbütünhayattarzınıbenimsemişolmalarıilginçtir.KaraimYahudileriTürkçekonuşuyor,TürkâdetlerinegöreyaşıyorvehattasadeceTürkçeşarkılarsöylüyorlardı.1779’daKırım’danRusçarlığınagötürülenRumlarveErmenilerdeTürkçekonuşuyorlardı.65

Gayr-ımüslimlerşehirleriniçindeveyavaroşlanndakendilerinemahsusmahallelerdeoturuyorlardı.BirçokMüslümandevletlerdeâdetolduğuüzere,işhayatı,ticaret,gemicilikveözelmâliişleronlannkontrolündeydi.Osmanlılmparatorlugu’ndamillet(dinîcemaat)teamülünegöreKırım'dakigayr-ımüslimlerindecemaatişlerinidüzenleyenkendidinîmahkemelerivardı.Gayr-ıMüslimler,Müslümanlarakıyaslanispetendahafazlavergiödüyorlardı.BütünKırımlılarınödediğivergilereilâvetengayr-ımüslimlerdencizye(ru-ûsvergisi)dealınıyordu.Teorikolarakbuvergiyiaskerliktenmuafolduklarıiçinödüyorlardı.FakatkuzeydekiHristiyandevletlerindeHristiyanolmayanlarınuğradıklarıtürdenayınmatâbitutulduklarınıvetakibatamâruzkaldıklarınadairhiçbiremareyoktur.66

KaraimYahudicemaati,diğergayr-ımüslimlerdendahadeğişikşartlaraltındayaşıyordu.BahçesarayyakınındakiÇufutKaleşehrindetopluolarakyaşıyorlarveHristiyantebayatanınmayanbirçoközelhakveimtiyazlardanfaydalanıyorlardı.BirçokKırımvergisindenmuaftutulmuşlardıveşehirlerine“sahipolma”vemahallîsiyasîhayatlarınakesinliklekarışılmamahaklarınasahiptiler.Buimtiyazlarınmenşeibellideğildir.ÇufutKale,başkentkurulmadan

önceönemlibirTatarkalesiydiveilkTatarhanlarınınveasilzadelerininbirçoğununtürbelerioradaydı.EskiismiKırkyer’di(ÇufutKale“YahudiKalesi”demektir)vebazıTatarkaynaklarınagöreAltınOrdu’nunilkyıllarındaKırım’dakisiyâsîTatarotoritesininilkmerkeziydi.Enbüyüktürbe,AltınOrduHanıToktamışHan’ınkızıNene-kecanHanım’mtürbesidir.BirrivayetegörebuhatunCenevizlibirasilzadeyeâşıkolmuşveonunlaberaberKırkyer’inaşılmazsurlarınailticaetmişti.

Karaimcemaati,sahipolduğuimtiyazıvaktizamanındaatalarınınbirUluhane’yi67(birTatarhanınınilkkarısı)ölümcülbirhastalıktankurtardığıyolundakibirrivayetleizahediyorlardı.Buiyiliklerinekarşılıkolarakkendilerinekalevebirçokönemlimâlivehukukîimtiyazlarbağışlanmıştı.Buhikâyeninispatolunabilentekunsuru,16.yüzyılınsonlarındaYahudilerinruûsvergisininBahçesa-ray’dakiUluhane’yeödendiğidir.19

1

EN.Nadinskii.Ocherkipoistoriikryma,1.bölüm(Simferopol,1951),s.58-59.III.İvan’moğlununbirMangupprensininkızıylaevlendiği1474yılınakadarMangup’taMoskofprensliğiylediplomatikveailevibağlarıolanbirSlavnüfusumevcuttu.

2

N.A.Smirnov,RossiiaiturtsiiavXVI-XVIIw.,2cilt(Moskova,1946).1.cilt,s.16-17.

3

A.g.e.,s.18-28;AhmetDedeMüneccimbaşı.MüneccimbaşıTarihi(İstanbul,1973),1.cilt,s.273-74.

4

VD.Smirnov,KrymskoekhantsvopodverkhovenstvomotomanskoiportydonachalaXVIIIveka(St.Petersburg,1887),s.30-33.

5

Age.,34-47,88-89;AnaniaszJajaczkowski,Lachroniquedessteppes

kiptchak:Tevarih-iDeşt-iKıpçak(Varşova,1966);AnatoliiL.lakobson,Krymvsrednieveka(Moskova,1973),s.108.

6

V.D.Smirnov(1887),s.89-93.

7

A.g.e.,s.146;Halilİnalcık.“KırımHanlığı”,İslamAnsiklopedisi(İstanbul,

1955),6.cilt,s.746.

8

V.D.Smirnov(1887),s.227.

9

O.Akçoraklı,TatarskietamgivKrymu(Simferoopl.1927).S.12.

10

H.İnalcık,“HacıGiray”,E.I.,3’ncücilt,s.43-45

11

AkdesN.Kurat.IV-XVIII.YüzyıllardaKaradenizKuzeyindekiTürkKavim-leriveDevletleri(Ankara,1972),s.210

12

İnalcık,“HacıGiray”,s.44;V.D.Smirnov(1887).s.236.

13

İnalcık,“HacıGiray’’,s.44.

14

HenryHowarth,HistoryoftheMongolsfromthe9thtothe19th

Century(London,1880),2.cilt,1.bölüm,s.451.

E.l.=EncyclopaediaofIslam(yenibaskı),Leiden,1950.

15

Halilİnalcık,“YeniVesikalaraGöreKırımHanlığı’nınOsmanlıTabiliğineGirmesiveAhidnameMeselesi”Belleten8.No:31(1944),sayfa185-229.

16

tnalcık,“KırımHanlığı”,sayfa747.

17

EKhartakai,“Istoricheskaiasub’dakrymskikhtatar”,Vestnikevropy2(1866),sayfa201;Koworth,sayfa456-57;M.DePeysonnel.TraitesurlecommercedelaMerNoire(Paris,1787),cilt2.sayfa228-30;İnalcık.“YeniVesikalaraGöre”sayfa223.

18

İnalcık,“YeniVesikalaraGöre.”

19

İnalcık,y.a.g.e.,sayfa226-27.

20

İnalcık,y.a.g.e.,sayfa219.

21

AlanFisher’in“CrimeanSeparatismintheOtomanEmpire”adlıeserindebah-

solunmuştur.

22

DilekDesaive,“LeKhanatdeCrimeedanslesArchivesOttomanes”,

Cahiers13.No:4(1972),sayfa560-83.Osmanlılarmartanmüdahalelerindenörnekler.

23

“Istorecheskoe:diplomaticheskoesobraine”,ZOOID4(1863),sayfa277-78,379-80;S.Belokurov,Oposolskomprikaze(Moskova,1906),sayfa78-79.

24

MehmedMübarek,Meskutat-ıKırımiye(İstanbul,1900),TopkapıSarayındakiKırımsikkelerininkatalogu;Petrun,“KhanskiIarlikinaUkrains’kizemli”,SkhidnieSvit2(Harkof,1928),sayfa170-87.

25

EN.Nadinskii,Ocherki,cilt1.sayfa58-65;N.A.Smirnov,Rossiia,passim;A.A.Novosel’skii.Bor’bamoskovskogagosdarstvastataramivXVIIveke(Moskova,1948),KırımTatarlarınınhukukidurumlarıhakkmdakimenfikararlardanörnekler.

26

H.İnalcık,“Giray”,İslamAnsiklopedisi(İstanbul,1948),cilt4.sayfa786;B.Spuler,TheMuslimWorld(Leiden,1960),cilt2.sayfa95.

27

N.L.Ernst,“BakhchisaraiskiiKhanskiidvoretsiarkhitektorvel.Kn.İvana111friazinAlevizNovyi”,ITOIAE2(Simferopol,1928),sayfa39-54.

28

İnalcık,“KırımHanlığı”sayfa755;Kurat,IV-XV1I1yüzyıllarda,sayfa227.

29

Kurat,IV-XVIIIyüzyıllarda,sayfa223-24.

30

HELashkov,“Istoricheskiiocherkkrymsko-tatar-skagoZemlevladeniia”,1TU-

AK23(1895),s.71-72.

31

Khartakhai,s.108-9;Lashkov,“Istoricheskiiocherk”,s.76-78.

32

A.Fisher,“Lesrapports”,OsmanlılarmGiraySultanlannayaptıklarıödemeler

listesihakkında.

33

BarbaraKellner-Heinkele,AusdenAufzeichungendesSaidGiraySultan

(Freiburg1975),s.1-92;İnalcık,“Giray”,s.783-89.

34

Kellner-Heinkele,s.93-148;Khartakhai,s.210-13;İnalcık,“KırımHanlığı”,s.

755.

35

Kellner-Heinkele,a.g.e.

36

A.BennigsenandChantalLemercier-Quelquejay,“LaMoscovie,LEmpireOttoman,etlaerişesuccessorale”,Cahiers14.no.4(1973),s.453-87.

37

I.EAleksandrov,"Omusuîmanskomdukhovenstve”,ITUAK51(1914).

s.207-10;Gözaydın,Kırım(İstanbul,1948),s.38.

38

HHLashkov,“Arkhivnyiadannyiaobeilikakh”.ArkheologicheskiiS’ezd:Trudy6,no.4(1889).s.96-110.

39

“Istoricheskaiaspravkaobobrazovaniivtavricheskoigubemiitatarskikhdvorianskikhrodov”,ZOOID23(1901),s.42;İnalcık,“KırınıHanlığı”s.753.

40

Lashkov,“Arkhivnyiadannyia”,s.107-8;Lashkov,“Istoricheskii”,s.80;Khartakhai,s.219-21.

41

İnalcık,“KırımHanlığı”,s.753.

42

Gökbilgin.Tarih,s.156-57.

43

Lashkov,“Istoricheskii”.s.86-87.

44

A.g.e.,s.91-93;Khartakhai,s.228,buteriminasiminemirzâdeolduğunu

söyler.

45

Lashkov,“Istoricheskii”,s.92-93;İnalcık.“KırımHanlığı”,s.754-55.

46

Lashkov,“Istoricheskii”,s.99-100;Peysonnel,11.s.281;A.L.lakobson,Krymvsrednieveka(Moskova.1979),s.143.

*BaşkakaynaklardaYetişkulveCetişkulolarakgeçmektedir(ed.)

47

İnalcık,“KırımHanlığı”,s.752;A.Sergeev,“Nogaitsy”,1TUAK48(1912),s.

7-11;I.lurchenko,“OpisaniePerekopskikh”,ZOOID11(1879),s.479-86;O.

Gökbilgin,1532-1577yıllarıarasındaKırımHanlığınınSiyâsiDurumu(Ankara,1973),s.27-29.

48

İnalcık,“Çerkeş:OttomanPeriod”.E.I.,cilt2,s.24-25.

49

Iakobson,Krym;Novosel’skii,Bor’ba.

50

ChralesVerlinden,EEsclavagedansI’Europemedievale(Brugge,1955),cilt1;Verlinden,“LacolonievenitiennedeTana”,StudiinonorediGinoLuzzatto(Milano,1950),cilt2.s.1-25.

51

A.Fisher,“MusvovyandtheBlackSeaSlaveTrade”,Canadian-AmericanSlavicStudies6,no.4(1972),s.575-94.

52

BohdanBaranowski,Chloppolskiwvvalceztatarami(Varşova,1952),s.49-56;Novosel’skii,Bor’ba,s.436.

53

M.Dragomanov,ProukrainskikhKozakiv,tatartaturkiv(Kiyef,1876),s.

17-19;M.Hrushevsky,AHistoryoftheUkraine(NewHaven,1941),s.160-61.

54

Solov’ev,Istoriiarossii,cilt4,bölüm7-8.s.140.

55

A.g.e.,s.83:M.A.Alekberli,Bor’baukrainskogonarodaprotivturetsko-tatars-koiagressii(Saratov,1961),s.124

56

ZbigniewWojcik,“SomeProblemsofPolish-TatarRelationsintheSeventeenthCentury”.ActaPoloniaeHistorica13(1966),s.87-102.

57

AnatoledeDemidoff,TravelsintheKrimea,(Londra,1853).

58

P.S.Pallas,TravelsThroughtheSouthernProvincesoftheRussianEmpire,in

theYears1793and1794(Londra,1812).cilt2.s.208,249-50;W.Barthold,

“AkMasdjid”.E.I.cilt1,s.312.

59

Pallas,cilt2,s.19.H.D.Seymour,RussiaontheBlackSeaandtheSeaofAzof(Londra,1855),s.34-35.

60

Seymour,s.38;Iakobson,Krym,s.145;Pallas,cilt2,s.33:A.Fevret,“LestatarsdeCrimee”,Revuedumondemusulman3(1907),s.97:B.Spuler.“BaghceSaray”,E.I.cilt1,s.893-94.

61

N.Ernst,“BakhchisaraiskiiKhanskiidvorets:arkihtektor,vel.kn.IvanaIIIfriazinAlevizNovyj”,ITOIAE2,s.39-54.

62

A.g.e.,s.43;M.Bronevskii,“OpisaneKryma”,ZOOID6(1867),s.344.

63

Pallas,cilt2,s.29-31;Seymour,sayaf39;JohnParkinson.ATourofRussia,Siberia,andtheCrimea,1792-94(Londra,1971),s.193-95;hepsidesarayınenteresantasvirleriniyapmaktadırlar.

64

16Fevret,.s.98-99:BakPl.Sumarokov,Dosugikrymskagosud’iilivtoroeputeshestvievTavridu(St.Petersburg,1803-1805),2cilt;sarayın17.yüzyıldakihalininbirço