Ndarja e kriminologjisw:

Kriminologjia DHE KRIMINOLOGJIA APLIKATIVE- SkriptNocionin Kriminologji e ka prdorur pr here t par antropologu Pol Topinar n veprn Antropologjia 1879. Rafaello Garafallo pr here t par shkroi veprn kriminologjia 1884 dhe trajtoi fenomenin e krimit n shoqri dhe shkaqet e tij. Kuptimi Kriminologjia vjen nga fjal latine - greke krimi - krim dhe logos shkenc q d.m.th shkenca mbi krimin nga aspekti i ndriimit t formave dhe shkaqeve t paraqitjes s tij.

Kriminologjia - sht nj shkenc e cila studion dukurin e krimit si fenomen individual dhe shoqrore duke analizuar format e manifestimit t tij, ndriuar shkaqet, burimet dhe rrnjt e natyrs ekonomike - sociale, biopsikike t tij me qllim q ti ndihmoj n parandalimin dhe mbrojtjen e shoqris nga kjo dukuri e rrezikshme.Lnda (Objekti) i kriminologjis-mbi kuptimin e shkencs se kriminologjis vrehet se si objekt te studimit ka fenomenin kriminal si objekt te preokupimit te saj, ku ne vete mban disa nocione; krimin si dukuri individuale, viktimn e krimit,

Disa kuptime dhe nocione themelore t kriminologjis - Fenomeni kriminal - zakonisht mendohet pr dukurin e rrezikshme shoqrore q manifestohet n kryerjen e krimeve t llojllojshme, kriminalitet - kuptohet trsia e t gjitha krimeve t kryera n nj koh, hapsire dhe periudh t caktuar, kriminaliteti si trsi e krimeve ndahet n at primar q nnkupton krime q jan kryer pr her t par dhe sht zhvilluar proceduar nga organet kompetente dhe sekondar paraqet kryerjen e srishme t krimeve, krime - akti individual i sjelljes s njeriut, prmes t cilit cnohet shkelet kodi penal ku pason ndshkimi, mirpo shpesh prdoret edhe termi vepr penale - sht veprim apo mosveprim i cili rrezikon apo cnon nj t mir t mbrojtur me ligj penal.

Kriminologjia aplikative - ajo duhet t merret me studime, krkime dhe observime konkrete t realitetit kriminal n do shoqri, duke u angazhuar q n shkencn e kriminologjis t bhen ndryshime rrnjsore n qasjen e studimit t shkaqeve t krimit dhe parandalimit t tij.

Sfera e kriminologjis aplikative pritet q n baz t shqyrtimeve kritike , tu jap mbshtetje t gjitha dimesioneve t njohurive t prgjithshme kriminologjike n praktiken dhe politiken e prditshme t kundrvnjes ndaj kriminalitetit pr t ndikuar n permisimin n bashksi.

Kjo deg e kriminologjis duhet t jap s pakutri pyetje elementare :

Qfar veprimesh duhet t ndermerren ndaj kryesit

Qka duhet t bhet n raport me ngjarjen kriminale

Qfar masash duhet t ndrmerren n emr t viktimes s vepres penale.NDARJA E KRIMINOLOGJIS:E Prgjithshme, Klinike, Akademike, Aplikative, Radikale dhe Viktimologjike

Kriminologjia e prgjithshme- Merret me definimin e t gjitha nocioneve themelore rreth krimit dhe marrdhnieve q e nxisin krimin. Gjithashtu merret edhe me mendimet historike lidhur me fenomenin e krimit.

Kriminologjia Klinike- merret me studimin dhe hulumtimin e individit , kryersit, rastit individual pra e trajton krimin si akt individual.

Kriminologjia akademike- Zhvillohet n qendrat e ndryshme universitare t bots bashkkohore duke kryer hulumtime shkencore.

Kriminologjia aplikative- Sipas saj duhet t merren studime, krkime dhe observime t realitetit kriminal n qdo shoqri. Dhe q t bhen ndryshime n qasjen e studimit t shkaqeve t krimit dhe parandalimit t tij.

Kriminologjia radikale- sht kritike e disa mendimeve t kriminologjis tradicionale dhe krkon q t bhen ndryshime radikale dhe at t kodeve dhe ligjeve penale nga t cilat niset kriminologjia tradicionale dhe t ndryshohet edhe objekti i studimit t saj.Kriminologjia viktmologjike- merret me studimin e viktims nga aspekti i paraqits dhe i shkaqeve t fenomenit dhe nga aspekti i parandalimit t krimit. Pra q t studiohet viktima e ndonj delikti, vetit e saj, karakteristikat biologjike, psikologjike, lidhet e saj me krimin dhe rolin e saj n ndodhje ne krimit.

METODAT E SHKENCS S KRIMINOLOGJISMetoda e studimit t rasteve individuale- Kjo metod i qaset kriminalitetit si dukuri individuale duke e studiuar krysin dhe vetit e cilsit e tij. Pra mblidhen shnime mbi rastin kriminal dhe vetit e kryesit te krimit, andaj dhe quhet metod e rastit sepse studion nj rast t caktuar.Metoda klinike- ose si quhet edhe metoda e prognozimit t sjelljes kriminale e trajton kriminalitetin si dukuri individuale dhe shkaqet e paraqitjes s tij prpiqet q t i gjej n vetit e natyrs psikike dhe biologjike te delikuentit. Andaj dhe quhet klinike sepse e studion krimin njjt si trajtohen smundjet e ndryshme n klinikat mjeksore. Kjo metod mund t ket sukses t studimi i rasteve t caktuara.Metoda e ankets dhe e intervists- Kto dy metoda mund t bhen me goj dhe me shkrim .Fillimisht studiuesi e harton pyetsorin me qllim t ndriimit t t dhenve dhe shnimeve t cilat jan qllim i zbatimit t ankets apo intervists. Pra duhet t dihet qllimi i ankets se ka dshirohet t arrihet me anket apo me intervist. Hartuesi duhet te ket kujdes n formulimin e pyetjeve t cilat duhet t jen t qarta dhe t kuptueshme.

Metoda e eksperimentimit- zakonisht kjo metod zbatohet n shkencat natyrore dhe ekzakte ndrsa n shkencat shoqrore sht m i kufizuar dhe me rrall, e sidomos n kriminologji sepse n kt mnyr do t kryhet vepr e re penale. Kjo metod zakonisht aplikohet tek personat t cilat jan n vuajtje t dnimit. Me kt rast kta persona ndahen n grupe sipas kritereve t ndryshme.

Metoda e krahasimit-me kt bhet analizimi dhe zbulimi i ngjashmrive dhe i dallimeve n mes t dy individve, apo dy dukurive ose veprimeve me qllim t vrtetohet gjendja reale.

Matja- Me t bhet hulumtimi i inteligjencs, motivimit, emocioneve, karakterit , temperamentit dhe rregullimeve mentale t personave delikuent dhe jodelikunet. Kto teste jan me pyetje, foto, vizatime, xhirime filmike etj.

Metoda statistikore- n kt drejtim metodat m t njohura jan , metoda e numrave t mdhenj, metoda e modelit, metoda e korrelacionit, metoda e probalitetit, metoda e mostrs, metoda e vlers mesatare dhe etj.

Metoda e ligjit t numrave t mdhenj- sipas saj nse dshirohet t arrihet rezultat sa m i sakt duhet t studiohen sa m shum raste t dukuris s till. Pra me rastin e hulumtimit t dukuris kriminale duhet t prfshihen sa m shum raste kriminale sepse sjelljet kriminale t individve ndryshojn n mes veti dhe kur ato prfshihen n mnyr sa m masovike ather arrihen edhe rezultate m,e t sakta dhe me t drejta.

Metoda e modelit- pr shkak se n praktik ne disa raste sht e pamundur t prfshihen t gjitha rastet kriminale pr shkaqe t ndryshme ather aplikohet metoda e modelit e cila do t thot studimin e vetm disa rasteve q jan m tipike dhe t cilat prfaqsojn dukurin n fjal.Metoda e korrelacionit- prmes ksaj t dhnat e ndryshme q kan t bjn me kryesit e veprave penale vihen n raport apo n korrelacion me tregues t tjer. E ngjashme sht edhe metoda e e mesatares ku bhet raport pr t dhnat e mbledhura dhe krahasimi i lvizjes s kriminalitetit.

Metodat statistikore duhet t vlersohen si mnyra t prshtatshme pr mbledhjen e shnimeve dhe fakteve e jo si metoda pr shpjegimin e shkaqeve t kriminalitetit.LLOJET E EVIDENCAVE STATISTIKOREEvidencat ndrkombtare mbi kriminalitetin Jan shnimet dhe t dhnat q i mbajn organet dhe institucionet e kombeve te bashkuara dhe q kan t bjn me shtrirjen e kriminalitetit n t gjitha vendet e bots.Evidencat kombtare-jan shnimet dhe te dhnat lidhur me kriminalitetin q i mbahen n suazat e nj shteti. Zakonisht jan organe t cilat merren me zbulimin, ndjekjen, gjykimin dhe pengimin e kriminalitetit. Kjo zakonisht paraqitet prmes numrave absolut dhe relativ. Organet q i mbajn kto t dhna jan organet policore, organet e prokuroris dhe gjykatat.

Evidencat statistikore t policis mbi kriminalitetin- Organet e policis mbajn evidenca mbi rastet e regjistruara t aktiviteteve kriminale. Kta t dhna shpeshher nuk jan edhe t sakta sepse n praktikn e evidentimit t rasteve te mundshme kriminale bhen gabime, paraqitje t rrejshme t krimit, kualifikime te gabuara dhe n disa raste nj numr i ktyre rasteve nuk shkon n procedur t mtejme.

Evidencat statistikore t prokuroris mbi kriminalitetin- Kto mbajn shnime dhe t dhna mbi numrimin e akuzimeve ndaj personave t dyshuar se kan kryer krime n nj shtet. Kjo sht me e ngushte se evidencat policore por n t njjtn koh ka prparsi dhe t meta ndaj saj. Pasi q ndodh q deri n prfundim prokuroria t heq dor nga akuza apo edhe gjykata t hedh posht akuzn e prokuroris. Prandaj edhe kto duhet t merren me rezerv.Evidencat statistikore t gjykatave mbi kriminalitetin. Kto jan m t preferuarat pasi kan t bjn me t dhna nga aktgjykimet e plotfuqishme t gjykatave pr rastet ve caktuara ndaj personave t caktuar. Andaj edhe llogariten si t dhnat m t besueshme.

PROBLEMI I EVIDENCAVE STATISTIKORE-Duhet pasur parasysh s shum raste kriminale nuk lajmrohen andaj edhe nuk zhvillohet ndjekje nga organet e policis , prokuroris dhe gjykats. Kto raste t krimeve t pazbuluara dhe t pa shnuara cilsohen si numr I RRT i kriminalitetit. Pra veprat penale ndahen n vepra penale t njohura dhe n t panjohura.Numri i PERHIMT i kriminalitetit- Kto jan rastet t kriminalitetit q nuk jan ndriuar deri n fun nga organet kompetente.Numri i TEPRT Kjo ka t bj me rastet t cilat jan t evidentuara dhe regjistruara q n t vrtet nuk ekzistojn ose nuk kan ndodhur. Kto jan rastet kriminale kur paraqiten t rrejshme ose kur institucionet e rrisin numrin rasteve kriminale pr arsye politike.

Shkaqet e paraqitjes s numrit t errt ose t teprt sht se shumica e krimeve t paregjistruara ka t bj m krimet e lehta dhe t imta kundr pasuris, pastaj krimet e kryera n mes t antarve t familjes, krimet seksuale etj.

Mnyrat pr zbulimin e numrit t errt dhe t prhimt jan studimet mbi vetakuzn dhe studimet mbi viktimat. Vetakuza sht metod prmes s cils bhet anketimi dhe intervistimi me qytetar t moshave t ndryshme me rast ata ju prgjigjen pyetjeve se a kan kryer vepra penale dhe ka jan ato dhe a jan prgjigjur penalisht. Me kt rast ata n mnyr anonime shnojn krimet q i kan kryer dhe q nuk jan prgjigjur pr to. Ndrsa Studimet mbi viktimat bhet duke pyetur dhe anketuar persona t ndryshm se a kan qen viktima t krimeve t caktuar dhe a i kan paraqitur ato te organet e policis, prokuroris dhe gjykats. Arsyet e mosparaqitjes s krimeve nga ana e viktimave jan t shumta si psh. Krime te imta, lidhshmria familjare, pozita materiale, dyshimi n aftsin e policis dhe efikasitetin e organeve t drejtsis, frika nga hakmarrja, frika nga publikimi i shtjeve intime etj.

TEORIT MBI KRIMINALITETIN Mendimi antik mbi kriminalitetin- mendimet e para t sistemuara rreth kriminalitetit gjenden n punimet e filozofve grek. N kto punime ata kan shtruar nevojn e studimit t arsyes se pse disa persona merren me kriminalitet dhe nj numr i tyre jan angazhuar pr heqjen e dnimeve t ashpra dhe barbare. Si prfaqsues me kryesor jan Platoni dhe Aristoteli. Platoni n punimet e tij i ka kushtuar vmendje veprave penale si vrasjeve dhe vjedhjeve. Sipas tij kta persona pr tu marr me krim i shtyn instikti dhe shpirti i smur i tyre. Andaj edhe sht e nevojshme studimi i ktyre rrethanave. Pastaj si ai prmend edhe faktor t tjer si fiziologjik q kan t bjn me konstitucionin trupor t kryesve t krimeve. Platoni mendonte se kta persona mund t jen t prmirsueshm dhe t paprmirsueshm. Aristoteli mendon se disa persona merren me kriminalitet pr shkak t ndikimit t motiveve dhe t shprehive kriminale. Ndr t tjera ai mendon se shkak i krtyre sjelljeve jan edhe mjerimi dhe skamja kjo edhe e dallon mendimin e tij prej atij t Platonit. Ndrsa sa i prket kohs s Roms antike i sht kushtuar m shum vmendje prshtatjs ss denimit m veprn e kryer kriminale.Mendimi mesjetar mbi kriminalitetin- kjo konsiderohet si koh e ngecjes s zhvillimit t lir filozofik dhe shkencor ku do gj bazohej ne msimet religjioze dhe fetare. Dallohet shn Augusti i cili mendonte se krimi sht mkat i madh dhe sht shkelje rregullave hyjnore andaj edhe dnimi sht i domosdoshm dhe qllimi dnimit sht t shpaguhet krimi dhe t lahet mkati. Njherit t i mundsohet pendimi personave pr kryerjen e krimit. Mendimtar tjetr ishte Toma Akuini i cili krimin e njeh si shkelje te rregullave hyjnore dhe si shkelje t mirave t prgjithshme shoqrore.

Mendimet humanitare dhe historike-juridike mbi kriminalitetin-dallohen. Tomazo Kampanella i cili theksonte se gjat shqiptimi t dnimit duhet t merren parasysh edhe rrethanat nn t cilat sht kryer krimi. Tomas Mori - thekson se shkaqet e krimit gjenden n vet shoqrin dhe e kritikon ashpr shqiptimin e shpesht t dnimit me vdekje n praktikn e athershme gjyqsore pr krimet e imta si ishin vjedhjet, mashtrimet etj.Hugo Grocius - thekson se krimet jan ato veprime t sjelljes q jan kundr jets shoqrore, t mirave natyrore, sipas tij dnimi duhet t jet n proporcion me krimin.

Filozofi Hobs mendonte se njeriu pr nga natyra sht i prirur pr sjellje anti shoqrore dhe sht e njohur edhe thinja e tij Homo hominus lupus est-njeriu pr njeriun sht ujk Monteskje - ishte i njohur pr kritika ndaj sistemit feudal dhe ishte pr mbrojtjen e qytetarve nga arbitrazhi i organeve t pushtetit duke i kushtuar m shum rndsi parandalimit t krimit se sa ndshkimi angazhohet pr respektimin e personalitetit t njeriut n procedurn penale, ai mendon se shkaqet e krimit gjenden n vet sistemin shoqror, sht kundrshtar i ashpr i aplikimit t torturave dhe dnimeve trupore ndaj kryersve t veprave penale.

Zhan Zhak Ruso - thekson se shkaqet e kriminalitetit gjenden n kushte dhe rrethanat shoqrore t kryersve t veprave penale, ai thot se njeriu nuk sht i prir vetvetiu t kryej vepra penale, rrethanat ekonomike dhe politike njeriun e shtyjn t bhet skllav dhe e detyrojn t kryej krime.

Teoria shkolla klasike juridiko-penale mbi kriminalitetin-dallohet Casare Bekarie me veprn e tij Mbi krimet dhe dnimet si vepr m e sistemuar deri athere pr kriminalitetin. Ai insiston n parimin Nulum crimen sine lege nulum poena sine lege S ka krim pa ligj, s ka dnim pa ligj. Pra ai krkon q krimet dhe dnimet t parashikohen q m par me ligj, pasi q n kt koh dnimet caktoheshin nga vullneti i gjyqtarit pr do rast konkret. Ai mendon se shkaqet e krimit duhet krkuar n mjedisin shoqror po ashtu angazhohej pr parimin proporcionalitetit n mes t krimit dhe dnimit pr arsye se n praktik personat dnoheshin me dnime t rnda pr krime t lehta. Jeremy Bentham ishte i njohur pr idet e tij prparimtare lidhur me kriminalitetin e posaqrisht lidhur me ndshkimet. Pra ai ishte kundr aplikimit t dnimeve me vdekje. Filozofi gjerman Anselm Fojerbah ishte ithtar i parimit t legalitetit, prkatsisht ligjshmris n trajtimin e kriminalitetit dhe prgjegjsis penale. Ka qen redaktor i Kodit Penal t Bavaris, ishte pr parimin e ligjshmris gjat trajtimit t kriminalitetit dhe prgjegjsis penale. Pra ai ishte pr prkufizimin e veprave penale . mendimtart e ksaj shkolle m shum jan koncentruar n studimin e rrethanve subjektive e jo me personalitetin e kryesit t krimit

-Teoria antropologjike ose e kriminelit t lindur sipas Qezaro lambrozs. Sipas tij dhe disa t tjerve , n pjes t ndryshme te trupit t njeriut e sidomos n kafkn e tij jan t vendosur disa qendra q prcaktojn n mnyr biologjike veprimet dhe sjelljet e tyre. Pra sht br krahasimi pr t shpjeguar lidhjen n mes t anomalive t kafks s njeriut me sjelljet kriminale. N kt drejtim Lambrozo si doktor i drejtsis dhe mjeksis ka punuar n shum institucione ku jan trajtuar delikuente t ndryshm e sidomos ata t smurt mental. Ai ka ardhur n prfundim se ekziston krimineli i lindur i cili dallon nga njerzit normal me disa veti t cilat ai i quan shenja kriminale apo stigma t degjenerimit. N kt drejtim ai dallon tipin atavist i cili dallohet me nofulla t qitura . me kok t mpreht e t gjat, me kok tepr t madhe ose tepr t vogl, me vesh t mdhenj etj. Dhe se kta persona jan t prirur pr tu marr me krime. N fund ai dallon pes grupe t kriminelve; kriminel t lindur, kriminel t smur shpirtrisht, kriminel nga pasionet, kriminel te shprehive dhe kriminel t rastit.

-Teorit pozitiviste italiane. Dallohen:

Enriko Feri sipas t cilit kriminelt ndikohen nga faktort antropologjik, sociale dhe fizik. Pra sipas tij krimi sht rezultat i rrethanave dhe ndikimeve antropologjike, fizike dhe sociale e jo shprehje e vullnetit t lir apo e disa fuqive mbinatyrore. Si faktor t krimit ai prmend dendeshin e popullsis, religjionin, familjen dhe struktur e saj, institucionet publike etj. Rafaelo Garofalo i cili thot se ekziston nj kriminalitet natyror i cili sht i pavarur nga rrethanat dhe kriminaliteti ligjor i cili inkriminohet nga pushteti aktual varsisht prej nevojave te sistemit politik. Sipas tij delinkuenti nuk e ka ndjenjn e dhembjes ndaj vuajtjeve dhe mundimeve t t tjerve.-Teorit biologjike mbi kriminalitetin. Disa autor mendojn se kriminelt kan nj disharmoni dhe rregullime n zhvillimin biologjik. Dhe kto rrethana ndikojn q kta persona t jen delikuent. Andaj amerikani E. Hooton ka br studim n mes t burgosurve dhe t qytetarve t lir dhe ka vrejtur se ka ndryshime anatomike-fizike m mes ktyre dy kategorive. Kto ndryshime vrehen n pesh, n shtat, n form t koks etj. Ndr teorit me t njohura biologjike prmenden edhe teoria e trashgimit dhe e shprehive t lindura, teoria e racs, teoria e kromozomeve dhe teoria endokrinologjike.. -Teoria e trashgimit dhe shprehive t lindura.- sht teoria m e prhapur e teorive biologjike. Sipas ksaj teorie shprehit kriminale trashgohen nga paraardhsit pasi q nga ata trashgohen edhe vetit fizike , anatomike dhe vetit e tjera. Andaj kta kan studiuar dhe hulumtuar t ashtuquajturat familje kriminale gjat disa gjeneratave dhe kan arrit n nj prfundim t till, mirpo kjo teori edhe sht kundrshtuar e sidomos nga autort e mendimeve sociologjike.

-Teoria e racs mbi kriminalitetin. Sipas tyre sjelljet kriminale mund t shpjegohen n baz t prkatsis racore. Kjo teori sht kultivuar sidomos n gjermani n mes t dy luftrave botrore duke thn se grupacioni etnik hebre sht i paraprcaktuar t kryej disa sjellje kriminale. N Amerik nj koh t gjat sht thn se raca zezake sht e paraprcaktuar q t kryej krime dhe sjellje delikuente. Ktyre mendimeve u jan br kritika t shumta..

-Teoria endokrinologjike mbi kriminalitetin. Sipas ksaj sjelljet kriminale jan si rezultat o mosfunksionimit t duhur t gjndrave endokrine ose sistemit t gjndrave me tajim t brendshm. Ky mendim bazn e ka n shkencat biologjike se kto gjndra jan t rndsishme pr funksionim normal t jets mentale, intelektuale dhe fizike t individit.-Teoria e kromozomeve. Hulumtimet n kt drejtim kan zbuluar se disa persona q kan rregullime ne kromozome merren m shpesh me sjellje kriminale se sa ata q kan struktur normal t kromozomeve. Kshtu q kromozomi i teprte quhet vrass dhe personat q kan skemn kromozome xyy ( M) dhe xxy( Femrat) kan skem jonormale dhe kryejn m shpesh krime se sa personat me skem normale e q sht xy (M) dhe xx ( F).

-TEORIT psikologjike mbi kriminalitetin. Jan teoria e paprshtatshmris, e imitimit, e inteligjencs, psikoanaliktike dhe e frustrimeve psikike.

-Teoria e paprshtatshmris. Sipas saj krimi dhe sjelljet kriminale jan rezultat i paaftsis dhe mosmundsis s prshtatjes s individit ndaj rrethanave t caktuara shoqrore, pra nse ai has n vshtirsi me realizimin e dshirave dhe qllimeve t tij , shkaktohet konflikt dhe delikuenti do t merre veprime t palejuara dhe kriminale.-Teoria e inteligjencs. Sipas ksaj teorie zakonisht personat m zhvillim t ult t inteligjencs merren me kriminalitet. Sipas tyre me krimet e vrasjeve, dhuns merren delikunett me inteligjenc t ult ndrsa ata me intelegjnec t lart merren me kriminalitet t organizuar, ekonomik, politik, afarist etj.-Teoria psikoanalitike. M i njohuri sht Sigmund Frojd i cili thekson se sjelljet kriminale t individit mun dt shpjegohen si shprehje e ndikimeve dhe shtytjeve t instiktive. Dhe kto shtytje jan t atij niveli q nuk mund t kontrollohen. Sipas tij dominimi i sjelljeve normale ndaj atyre jonormale varet nga zhvillimi harmonik dhe normal i personalitetit t njeriut, prej momentit t lindjes e deri n fazn e formimit. Ku rol kryesor luan faza e par deri 1 vjeare q ai e quan faz orale sepse fmija krejt knaqsin e arrin prmes gojs, pastaj fazn prej 1-2 vjeqare q ai e quan faza anale ku fmija knaqsin m t madhe e arrin me kryerjen e nevojs s madhe dhe faza 3-4 vjeqare q quhet faza fallus ku fmija knaqsin m t madhe e arrin duke luajtur me organin gjenital. Pas ktyre vjen faze 4-8 vjeare apo faza e latente- e fjetur ku dobsohet interesi seksual. Sipas tij ata q nuk i kalojn si duhet kto faza kan prirje pr sjellje kriminale. N kt drejtim ai dallon kompleksin e Edipit ( dshira pr t kryer marrdhnie seksuale me t mn) dhe kompleksin e elektrs ( ku vajzat lidhen m shum me t atin sepse ai ka organin gjential). N formimin e personalitetit ai prmend tri komponent kryesore Idit, Egos dhe Superegos. Komponenta Idi sht nn dominimin e instikteve biologjike q zakonisht jan te fmijt t cilt pr shkak t mosplotsimit t tyre jan shpeshher agresiv. E Egos sht kur individi prpiqet q t i harmonizoj krkesat e natyrs instiktive me rregullat morale, ligjore dhe t tjera t shoqris. Komponenta e tret e Superegos sht faza kur individi prpiqet t i realizoj idealet dhe vlerat q krkohen nga shoqria. Pra idi sht ana e pavetdijshme, Ego sht ana psikologjike dhe Super egoja sht ana sociale. Teorit sociologjike mbi kriminalitetin - kto teori ndahen n:

-Teorit dhe pikpamjet e hershme sociologjike mbi kriminalitetin - si prpjekje t par pr kt teori konsiderohen punimet e autorve Keltet&Egrit q jan t njohur si pionier t statistiks kriminale - gjeografis kriminale. Ata kan t njohur krahasimin e veprave penale dhe disa dukurive tjera shoqrore q burojn nga ambienti konkret social dhe mohon konstatimet e shkollave antropologjike dhe biologjike mbi kriminalitetin e lindur. Kshtu mund ti citojm disa konstatime te njohura, vet shoqria i krijon dhe prgatit krimet e veta, ose sht rrall krimineli i lindur po mos ta krijonte shoqria

-Teoria Psikosociale e Gabriel Tard-it - sht i njohur pr nga orientimet sociologjike n shpjegimin e shkaqeve t kriminalitetit, ai i bn kritik t ashpr teoris mbi kriminelin e lindur dhe shkolls antropologjike t Lombrozs. Shum vepra t tij si Kriminaliteti krahasues ku citon se faktori m i fuqishm n paraqitjen e sjelljeve kriminale jan rrethanat sociale dhe problemet e adaptimit n kushtet ekzistuese t jetess.

-Pikpamjet sociologjike t Emil Dyrkemit - n kt drejtim jan t njohura veprat e tij Vetvrasja, Format elementare t jets religjioze, Rregullat e metods sociologjike etj, lidhur me shkaqet e kriminalitetit thekson se krimi sht dukuri normale e shoqris sepse ai sht faktor i nj ambienti t shndosh dhe normal shoqrore. Sipas tij shkaqet e krimit dhe rrnjt e tij gjenden n vet natyrn e shoqris njerzore, n ambientin shoqrore dhe n mungesn e kontrollit shoqror. Ai po ashtu thekson se shoqria n t ciln ka rn kriminaliteti ndodhet n nj gjendje jo t shndoshe dhe jonormale. Dyrkemi sht i njohur me analizn e Anomis q do t thot gjendje pa ligj si faktor n paraqitjen e sjelljeve kriminale. Ai Anomi e quan at gjendje ne shoqri e cila cilsohet e paligjshme - kaos. Kjo gjendje sht frika, pasiguria, izolimi, trheqja n vetvete e individit ku manifestohet n qytete t mdha n metropole q i quan kshtjella t vetmis. Idet e Dyrkemit edhe sot jan aktuale n hulumtimet empirike kriminologjike.

-Pikpamjet sociologjike t Franc Von Listit- sht i njohur si prfaqsues i shkolls sociologjike n t drejtn penale q e ka themeluar Unionin ndrkombtar pr te drejtn penale. Sipas Listit n paraqitjen e kriminalitetit ndikojn 2 grupe faktorsh:

-Faktort individual - q mund t jen t natyrs biologjike, psikike,

-Faktort social - q mund t jen t natyrs ekonomike, familjare, sociale, politike etj, faktort social kan ndikim dominant n krahasim me ata individual. Pastaj ai e bn ndarjen n: kriminalitete akute dhe kronike. Kriminelet i ndan n kriminel nga: shprehit, tendenca, kronike, t prmirsueshm, t pa prmirsueshm. Listi sht i njohur pr dualizmin pr luftimin dhe pengimin e kriminalitetit.

Mendimet e shkolls s mbrojtjes s re shoqrore - paraqiten pas Lufts s II-t botrore, prfaqesuesit m t njohur t ksaj shkolle jan Filipo Gramatika&Mark Ansel. Kjo shkoll ka br hartimin e nj aksioni antikriminel e cila ka pasur pr detyr prmirsimin dhe kthimin e delikuentit n shoqri dhe n fund mbrojtjen e shoqris nga kriminaliteti. Shkaqet e kriminalitetit kjo shkoll i gjen n shoqri dhe zakonisht jan t natyrs individuale dhe sociale.

Ansel ka punuar n parandalimin e kriminalitetit n aspektin e prgjithshm dhe individual, dhe dmi nuk guxon t mbshtet n hakmarrje.

Teorite e reja sociologjike ose amerikane - pjesa m e madhe e ktyre teorive jan paraqitur n SHBA pas viteve 30, si teori t reja konsiderohen;

-Teoria e grupit ose sjelljeve devijante - q thekson se kriminaliteti sht rezultat i ndarjes s shoqris n grupe t ndryshme, si n pikpamje horizontale ashtu edhe n at vertikale. Kto grupe mund t ken karakter etnik, religjioz, kulturor, politik, racial e social. Sipas ktyre teorive kriminaliteti rrjedh pr shkak t kundrthnieve n mes grupeve t ndryshme. Prandaj sipas karakterit t ktyre grupeve shoqria amerikane sht teren i prshtatshm pr trajtimin dhe studimin e ktyre sjelljeve kriminale q paraqiten si rezultat i kundrthnieve n mes grupeve t ndryshme.

-Teoria e dezorganizimit shoqror - sipas ksaj teorie kriminaliteti sht shprehje e nj dezorganizimi q mbretron n shoqri. Si dezorganizim trajtohet gjendje n ambient shoqrore ku nuk sht i pranishm funksionimi normal dhe harmonik i t gjitha segmenteve t jets politike, ekonomike, sociale dhe familjare. Dezorganizimi rregullon jetn dhe punn e individve, familjeve, grupeve t caktuara. Kt koncept t paraqitjes t kriminalitetit e trajton dhe shpjegon Edhin Sutherland.

-Teoria e konflikteve dhe dallimeve kulturore - potencon n konflikte kulturore ku qndrimi ndaj kulturave tjera sht negativ. Torsten konfliktet kulturore i ndan n konflikte primare q paraqiten ather kur ndeshen dy kultura, dy norma, dy vlera t grupeve dhe sistemeve t tyre dhe n konflikte sekondare q jan konfliktet kulturore q paraqiten brenda nj grupi t s njjts kultur.

-Teoria e anomis - sht paraqitur n Evrop e prkrahje ka gjet n SHBA, pr her t par e ka prmendur dhe analizuar Dyrkemi e m pas e ka shtjelluar Robert Merton - i cili thekson se n paraqitjen e sjelljes kriminale ndikon gjendja e cila krijohet n shoqri e sidomos kur shtresat e gjera dhe t varura nuk arrijn ti realizojn qllimet e veta dhe arrihen moskuptime. Meq kto qllime nuk arrihen n mnyrn e ligjshme ather disa individ e bjn kt n mnyre t paligjshme me sjellje kriminale, kjo gjendje e shkeljes s ligjit dhe t pranis s kaosit quhet gjendje e anomis. Anomia sht nj gjendje e dshirimit, e pasiguris e sidomos gjendja e cila nuk siguron perspektiv pr nj numr t madh t individve.

Vlersimi kritik i teorive t reja sociologjike - teorive t reja sociologjike ju bn edhe vrejtje se ato jan t ngjashme njra me tjetrn, se prkufizimet dhe nocionet e grupit, kulturs, anomis, nuk jan t qarta, se kriminalitetin e shpjegojn n mnyre siprfaqsore se krkimet dhe studimet e tilla nuk jan t prcjellura me analiza t thella sociologjike.

Teorit e interaksionit dhe etiketimit - Teorit e interaksionit kriminalitetin e shpjegon si rezultat i ndikimeve t disa faktoreve q vijn nga vet organizmi i shoqrise dhe pushtetit. Ato deprtojn n krkimet kriminologjike nga shkenca e psikologjis dhe sociologjis t cilat kan gatuar tradit n aplikimin e ksaj teorie. Kjo teori e shpjegon kriminalitetin si pasoj t reagimit, aksionit, t organeve t ndjekjes, organeve t kontrollit t pushtetit dhe gjykatave. Becker ka thn se sjellja devijante paraqet nj kualitet e cila nuk qndron n vet veprimet e individit por raportet e tij dhe shtetit q krijohen, pra n do shtet ekzistojn grupe shoqrore t cilat kan pushtet politik, ekonomik pra, grupet konformiste. Teorit e etiketimit (njollosjes) - shkaku i kriminalitetit gjendet n praktikn dhe tendencn e regjimit, organeve t pushtetit q disa individ dhe disa grupe ti etiketojn e ti shpallin delikuent. Ky aktivitet i njollosjes quhet ndryshe stigmatizim, kur stigmatizohen personat dhe grupet tjera ather shpjegohen shkaqet e vrteta t sjelljes kriminale. Kshtu nse pushteti arrin q individve ti mvesh etiketn si kriminel pozita e tyre ndryshon dukshm. Mendimi kriminologjik shqiptar - pr dukurin e krimit tek shqiptaret krkimet shkencore kan nisur m von n krahasim me shtetet tjera. Dukurit e vrasjeve, hakmarrjeve, grabitjeve, fejesave e martesave sipas zakoneve prapanike, prarjet regjionale, fetare dhe klasore kan qen temat e shpeshta n krijimet e tyre. Ismet Elezi kriminolog autor i shquar i t drejts penale dhe kriminologjis shqiptare n punimin e vet Mendimi juridik shqiptar flet pr jurist intelektual t cilt kan folur pr format e krimeve t rrezikshme dhe propozimet pr pengimin dhe luftimin e tyre. N gazetn Besa lavdrohej teoria e delinkuentit t lindur dhe shpjegimit t shkaqeve t paraqitjes se krimit sipas Lombrozes dhe pr arritjet e tij. Shkaqet e krimit n Shqipri dhe n prgjithsi i krkonin n kushtet sociale dhe ekonomike. Sipas konstatimit t Ismet Elezit disa gjyqtar t gjykatave t diktimit kan qen korrekt dhe n nivelin profesional duke rrezikuar shpesh edhe postin e tyre nga autoritetet qeveritare nga se kan insistuar t trajtojn dhe gjykojn shtje t ndryshme penale sipas ligjit dhe bindjes s tyre t pavarur prej gjykatsit e jo sipas krkess s zyrtarve t politiks s dits. Teren Toqi me librin e tij E drejta ndshkimore dhe parimet e prgjithshm ai sht mbshtetur kryesisht n t drejtn penale evropiane perndimore. Ismet Elezi n veprn e tij Mendimi Kriminologjik paraqet nj gjendje t mjerueshme t sistemit t s drejts penale n Shqipri pr shkak t izolimit t saj pr nj periudh t gjat kohore. Gjat sundimit monist n Shqipri Kriminologjia nuk pranohej si shkenc mbi krimin por n mnyre t gjithanshme i studion materializmi historik. Shkaqet e krimit n at kohe cilsoheshin si mbeturina t s kaluars n ndrgjegjen e njerzve. Shnimet statistikore mbi kriminalitetin nuk shpalleshin dhe nuk kishte mundsi q krkimet apo studimet e ndryshme nga kjo lmi t mbshteten n t dhna zyrtare mbi ecurit e formave t ksaj dukurie po trajtoheshin si sekrete dhe nuk guxonin t publikoheshin pa lejen e pushtetit. Me prmbysjen e sistemit monist dhe paraqitja e shoqris pluraliste fillon t ndrroj gjendja. Vend t veant zn veprimtaria profesionale shkencore e Elezit i cili edhe n kushtet e sundimit totalitar ka arritur t botoj nj numr t konsideruar punimesh nga lmia e t drejts penale, kriminologjis, e drejts zakonore etj.

Nj gjendje prafrsisht t njjt e hasim edhe n Kosov q ishte nn sundimin dhe okupim serb - jugosllav ku edhe shkenca mbi kriminologjin zhvillohej nn ndikim e tyre mbi ideologji marksiste. Pas nxjerrjes s kushtetuts 1974 n kt drejtim kan kontribuar me shkrime e punime shum gjyqtar, jurist, avokat me tema t ndryshme mbi shkaqet e paraqitjes s krimit dhe parandalimit te saj.

PAGE 1