naučni rad UDC 343.985 Kriminalisti aspekti anga ovanja ... 1_broj 1... · priče o prošlosti...

89

Pregledni nauni rad UDC 343.985

Kriminalistiki aspekti angaovanja prikrivenog istraioca

Prof. dr Mile Matijevi Panevropski univerzitet APEIRON Banja Luka, Fakultet pravnih nauka

Apstrakt: Tradicionalni metodi i pristup u otkri- vanju i istraivanju krivinih djela znaajno su prevazieni pod zahtjevom vremena i sveukupne sloenosti kriminalnog djelovanja. Kako prikriveno istraivanje znatno odstupa od uobiajenih pravila, u pravnoj teoriji postoje razna shvatanja o pri- hvatanju nekih rjeenja u vezi sa ovim pitanjem. To je imalo za posledicu da se od drave do drave drugaije pristupi njihovu uvoenju i regulisanju. U nekim zemlama tako odreene metode uopte nisu prihvaene, ili su pravno ureene na nain kojim se znaajno umanjuje njihova uspjenost, dok je u drugim kako se ini, akcenat stavlen prvenstveno na njihovu efikasnost pa tek onda na neke opteprihvaene koncepte u zatiti individualnih prava. Kao jednoj od metoda prikrivenog istranog djelovanja posebno mjesto pripada prikrivenom istraitelu - kriminalistikom slubeniku koji pod legendom djeluje u kriminalnoj sredini na osnovu uputstava nadlenih rukovodioca, i ija saznanja o relevantim injenicama iz te sredine kasnije u samom postupku dobijaju znaajno mjesto u privoenju pravdi izvrilaca krivinih djela. Angaovanje prikrivenih istraitela u borbi protiv organizovanog kriminala obileje je operativno-kriminalistikog djelovanja velikog broja policijskih organizacija danas u svijetu. Na prostorima Bosne i Hercegovine i susjednih zemala u poslednjoj de- ceniji se takoe intenzivno primenjuju ove metode u dosta slinim kriminalistiko krivino procesnim relacijama i okolnostima.

90

M. Matijevi: Kriminalistiki aspekti angaovanja prikrivenog istraioca

Klune rijei: prikriveni istrailac, infiltracija, legendiranje, ubacivanje, otkrivanje, zatita, dokazi

POJAM I KARAKTERISTIKE PRIKRIVENOG ISTRAIOCA

Upotreba prikrivenog istraioca i informatora predstavla najsloeniju posebnu

istranu radnju, ija primjena iziskuje ispunjenje brojnih uslova, potrebnih za ostvarenje svrhe njenog odreivanja (obezbjeenje dokaza, predmeta i trago- va koji upuuju na izvrenje krivinog djela odreenih lica, odnosno pripadnika kriminalne grupe i ispunjenje isto toliko vanih uslova koji garantuju tajnost). Osim toga, primjena ove radnje trai zatitu tjelesnog integriteta lica koje se pojavluje u ulozi prikrivenog istraioca i informatora.

Tajne metode dobijanja informacija o razliitim nezakonitim djelatnostima izuzetno

su korisne i praktino neophodne za obezbjeenje kriminalistiki re- levantnih podataka i razvoj kriminalistiko-obavetajnog rada. Kako je lice an- gaovano u realizaciji tajne operacije, odnosno konspirativnog isleivanja krivinih dela, suoen je sa odreenim praktinim problemima koji se ne mogu sresti u bilo kojoj drugoj vrsti kriminalistike aktivnosti, s jedne strane, odnosno po- tovanjem zakonskih standarda zatite slobode i prava graana (najee samih prestupnika), s druge strane. Lice u ovoj ulozi mora biti spremno da sve praktine probleme savlada uz izuzetnu snalalivost, inteligenciju, energinost i hrabrost, ali i potovanje optih pravnih i demokratskih principa i standarda suprotstavlanja kriminalu.12

Angaovanje prikrivenog islednika sa kriminalistikog aspekta zahteva de- talno i

ozbilno planiranje i pripremu. Koliko e sama priprema i izrada plana realizacije biti veoma sloena, u prvom redu zavisi od obima i sloenosti samog konkretnog sluaja na kojem e se prikriveni islednik angaovati. Ipak, bez obzira na specifinosti svakog pojedinanog angamana, sve legendirane operacije tajnih agenata se generalno mogu svrstati u dve grupe, od ega u krajnjem sluaju zavisi i obim i sloenost samog planiranja i pripreme.3

Prvu grupu, odnosno vrstu infiltracije, uobiajeno nazivamo plitkom

infiltracijom (en. light, shallow cover plitki zaklon), a sastoji se u vremenski kraim, jednokratnim ili viekratnim kontaktima agenta sa metom istrage, koji obino podrazumevaju pregovore o uslovima realizacije odreene kriminalne

1 Simovi M, Krivio procesno pravo, Knjiga 1, Pravni fakultet, Biha 2005, str.370 2 Marinkovi D.: Kriminalistiki aspekti angaovanja prikrivenog islednika.- U: Bezbednost, Beograd, broj 1-2, 2009,

str. 134-135. 3 Ova podela je pre svega prisutna u teoriji i praksi primene tajnih operacija u SAD-u, ali se, s obzirom na

pomenute sutinske slinosti tajnih operacija (tajnih agenata) i angaovanja prikrivenog islednika, sa puno prava moe rei da je aktuelna i kada je re o ovom drugom.

91

GODINJAK FAKULTETA PRAVNIH NAUKA Godina 1 Broj 1 Banja Luka, jul 2011 pp. 89-116

radnje u simulovanim uslovima. Pri tome je znaajano da agent tokom plitke infiltracije ne boravi konstantno pod legendom4 (24 asa) u kriminalnoj sredini. Tako npr., policijski slubenik u toku svog radnog vremena uzima lani identitet, odlazi u drugi deo grada5 predstavlajui se za dilera droge zainteresovanog za kupovinu horina i kontaktira preko informatora kriminalnu grupu za koju se sumnja da se bavi ovim poslovima. Nakon kontakta agent se vraa u stanicu, naputa lani identitet i odlazi kui, u stvarni ivot. Sami susreti agenta sa metom istrage se mogu ponoviti vie puta, u cilu sticanja poverenja osumnjienih u novog partnera i postizanja dogovora oko kupoprodaje droge, sve do trenutka dok se ne proceni da su obezbeeni validni dokazi, nakon ega sledi hapenje osumnjienih.

Druga vrsta infiltracije oznaava se kao duboka infiltracija (en. deep cover

duboki zaklon) i sastoji se u dugotrajnoj (duevremenoj) infiltraciji u kriminalnu sredinu, koja podrazumeva konstantan boravak tajnog agenta u njoj (24 asa) i kompletno izgraenu legendu

Jedno od najvanijih pitanja na koja se mora obratiti panja pri pripremanju i

osmilavanju scenarija angaovanja prikrivenog islednika jeste da li se ova operacija moe izvesti bezbjedno. Bezbjednost islednika i drugih policijskih slubenika angaovanih na tajnom zadatku je osnovni preduslov za realizaciju same operacije. Zato pri njenom planiranju na prvom mestu treba razmotriti sve aspekte postupanja tajnog agenta u konkretnoj situaciji i potencijalne izvore opasnosti koji mogu ugroziti njegov ivot ili zdravle. Od preduzimanja tajne operacije treba odustati ukoliko su rezici po bezbjednost agenta(ata) izvesni i preteu nad faktorima koji ukazuju na bezbednost same operacije. Dali rad na pripremi realizacije angaovanja prikrivenog islednika bi obuhvatao:

1. detalnu analizu mete istrage - pojedinac ili kriminalna organizacija, vrsta krivinih

dela koja vri, da li je naoruana, da li je sklona primeni nasila i upotrebi vatrenog oruja, sa kojim osobama iz sveta kriminala je povezana, koji je njen modus i radius operandi, da li je ranije bila predmet tajne istrage i sa kojim uspehom, da li je osuivana, da li je izdravala zatvorsku kaznu i gde i tsl.;

2. definisanje cila koji treba ostvariti cil moe biti direktno ili indirektno povezan sa metom istrage;

3. odabir osobe (slubenika) za uzimanje uloge tajnog agenta, odnosno prikrivenog islednika, na ta se dale nadovezuje njena priprema za konkretni zadatak;6

4. osmilavanje legende pod kojom e prikriveni islednik stupiti u kontakt sa metom istrage i boraviti u kriminalnoj sredini;

4 Pod legendom se podrazumevaju izmilene (fiktivne) karakteristike linosti agenta sa kojima e nastupiti na

tajnom zadatku, poput imena i prezimena, posla kojim se bavi (legalnog i nezakonitog), sredine iz koje dolazi, prie o prolosti osobe za koju se izdaje (zatitna pria en. cover story) itd.

5 Uz pretpostavku da je re o veem mestu, tako da je mala verovatnoa da se stanovnici meusobno poznaju, to je u ovom sluaju posebno vano.

6 Izbor osobe koja e se infiltrirati u kriminalnu sredinu u prvom redu zavisi od karakteristika mete istrage i cila koji treba postii tajnom operacijom, odnosno angaovanjem prikrivenog islednika.

92


5. definisanje naina ubacivanja agenta u kriminalnu sredinu, pri emu treba imati

vidu da su svojstva mete istrage presudan faktor u definisanju vrste prilaza (pristupa) koji e se koristiti;

6. analiza potencijalnih rizika i opasnosti sa kojima se agent moe sresti tokom svog angamana, uz davanje preporuka kako ih prevazii;

7. definisanje svih modaliteta komunikacije prikrivenog islednika sa jedini- com za zatitu i svojim pretpostvalenim, pri emu treba uzeti u obzir da takva komunikacija mora biti strogo konspirativna i bezbedna;

8. okvirno odreivanje vremena trajanja tajne operacije.

9.

Kada je re o cilevima koji se mogu postaviti pred prikrivenog islednika tokom njegovog angamana, posebno se izdvajaju: 1. dobijanje informacija o kriminalnim aktivnostima uopte; 2. dolaenje do dokaza potrebnih za krivino gonjenje odreenog lica mete is-

trage; 3. saznanje da li se krivino delo planira, ili je ve izvreno; 4. identifikovanje osoba koje uestvuju u konkretnoj kriminalnoj aktivnosti; 5. dokazivanje veza i odnosa izmeu lanova kriminalnog udruenja; 6. identifikovanje lica iz kriminalne sredine koji su spremni na saradnju, bilo kao

informatori (dounici) ili potencijalni svedoci; 7. proveravanje pouzdanosti (tanosti) obavetenja koja saoptava informator; 8. pronalaenje krijumarene ili druge inkriminisane robe ili predmeta; 9. odreivanje najpovolnijeg momenta za hapenje odeenih lica ili realizaciju

pretresanja, itd.

Veliki problem u radu na tajnim zadacima predstavla postizanje neophodne

diskretnosti cele operacije, koja esto podrazumeva znaajna finansijska sredstva u cilu konstruisanja takvog ambijenta koji e potvrivati legendirani zadatak agenta i njegov celokupan angaman (skupa odela, trokovi ivota na visokoj nozi, automobil, stan, ugostitelski objekat i tsl. - zavisno od konkretene situacije).

Osnovna i nuna kvalifikacija islednika za prikriveni angaman jeste njegova

(dobro)volnost da obavi postavleni zadatak, tako da je stepen uspenosti u ovom sluaju direktno povezan sa agentovom saglasnou, spremnou i motivi- sanou za takav rad. Takoe, veina autora istie da je tajni zadatak velikim delom uloga u kojoj treba prilino glumiti i improvizovati, to je velikim delom uslovleno agentovom matom, snalalivou i sposobnou za improvizaciju.

Nedostatak samopouzdanja na strani prikrivenog islednika tokom tajne operacije

moe rezultirati time to e prestupnici otkriti njegovu ulogu. Od njega se oekuje da analizira sve to vidi i uje, te na najboli nain iskoristi svoju mo rasuivanja i rezonovanja, kako ne bi doveo u pitanje legendiranost delovanja i sopstvenu bezbednost. Uspean tajni agent treba da je smiren, strpliv i izdr- liv, s obzirom da e u legendiranoj ulozi esto morati da radi i funkcionie u opasnim uslovima, uz skrivanje i potiskivanje svojih istinskih emocija on mora biti sposoban da prepozna i kontrolie strah, lutnju, gnuanje ili iznenaenost.

93


Treba da bude spreman da iskoristi iznenadne promene uslova i situacija u svom okruenju, da razmila brzo i racionalno u iznenadnim, esto opasnim ivotnim prilikama, kao i da im se, ako je to potrebno, prilagodi. Ova sposobnost prila- goavanja je esto klu opstanka prikrivenog islednika na kriminalnoj sceni.

Strplenje je takoe poseban kvalitet potreban na strani osobe koja uzima ulogu

tajnog agenta to znai da se mora smireno ekati da meta istrage sama donosi odreene kriminalne odluke, ne pokazujui nestrplenje ni u najmanjoj meri. Islednik treba biti posebno oprezan pri pokuajima da isprovocira (navede) osumnjienog da uradi posao bre nego to je to za njega uobiajeno. Odluni i ne- oprezni pokuaji ubrzavanja odreenih radnji i pokazivanje nestrplivosti mogu uzrokovati sumnju kod osumnjienog i dovesti do otkrivanja uloge tajnog agenta.

Prikriveni islednik mora posedovati hrabrost i vrstinu mentalnog bia. S obzirom da

je prikriveni posao esto ekstremno opasan, to agenti moraju biti nat- proseno hrabri hrabrost je sposobnost i spremnost da se doekuju razni vidovi opasnosti i razne tekoe snagom sopstvene vole, uz eliminisanje straha koji bi uzrokovao paniku ili bekstvo od opasnosti. vrstina uva osobu od pucanja pri susretu sa opasnou i teko savladivim preprekama.

Pravilno opaanje odreene pojave ili procesa tokom tajnog zadatka je mnogo vie

od prostog posmatranja kako se neki dogaaj odigrava. Ujedno, to je i sposobnost da se u buduem pisanom izvetaju tano interpretira i opie uesnik nekog dogaaja, mesto i vreme njegove realizacije, a kasnije, prema potrebi, i kroz svedoenje na sudu. Sposobnost da se da taan opis izvesne osobe, mesta ili radnje, pre svega predstavla odraz dobre memorije prikrivenog islednika, koja podrazumeva i precizno pozivanje na relevantne dogaaje u pravilnim vremenskim intervali- ma. Ako islednik sumnja u svoju memoriju ili mo zapaanja, onda pre poetka tajnog zadataka treba da zapone sa razvijanjem ovih sposobnosti. Uprkos korienju prislunih sredstava (mikrofona) i raznih drugih tehnikih ureaja koji treba da registruju veinu injenica tokom operacije, tajni islednik mora raspolagati solidnim mentalnim kapacitetima u pogledu pamenja likova, imena, dogaaja i brojnih drugih detala koji mogu imati veliki dokazni znaaj, a nekada i spasiti ivot agentu. Odea koju osumnjieni nosi, registarske oznake njegovog automobi- la, ime osobe koju je zvao sa mobilnog telefona i tsl., predstavlaju detale na koje treba obratiti panju.

Nekada tajna istraga moe zahtevati neprekidan, danononi rad, bez adekvat- ne

hrane, odmora ili relaksacije. U tom sluaju, dobra fizika kondicija agenta e poveati njegovo samopouzdanje, energiju, ouvati fizike sposobnosti i odrati um u stanju budnosti i pripravnosti.

Nesumnjivo je da agenti angaovani u tajnim operacijama moraju biti inteligentni,

sposobni da brzo misle i pravilno procenjuju, naroito u stresnim situacijama. Uspeni tajni agenti u praktinom radu pokazuju obile samopouzdanja, koje se stie temelnim znanjem o sluaju na kome su angaovani i sigurnou u sebe i svoje spo-

94


sobnosti. Samouveren i siguran nastup agenta esto moe biti presudan u sticanju poverenja osumnjienog, odnosno mete istrage.7 Crv sumnje u glavi prestupnika moe dovesti u opasnost i ugroziti ne samo konkretnu operaciju, ve i ivot tajnog agenta i informatora koji ga predstavla kao osobu od poverenja. U tom kontekstu, treba istai da znatno vei broj policijskih slubenika strada dok su na tajnim zadacima, u odnosu na one koji su ubijeni ili ranjeni pri obavlanju drugih poslova. U sluaju da osoba izabrana za tajni zadatak tokom pripremnog perioda izrazi nelagodnost ili strah od same operacije i legendiranog angamana, bez obzira to dobrovolno pristaje na tu ulogu, rukovodilac ne bi smeo dozvoliti da bude ukluena u operaciju.

Prikriveni islednici moraju posjedovati sposobnost dobre procjene, te predvidjeti

potencijalni problem ili konfliktnu situaciju i pre nego to se ona i ispoli. Tako npr. u ilegalnoj trgovini drogom dileri esto insistiraju da potencijalni kupac pre isporuke robe da novac.8 Re je o obinom testu koji treba da im ukae da kupac u stvari ne poznaje pravila funkcionisanja narko-trita. Zato agenti moraju biti sposobni da prepoznaju takve situacije i procjene namjere kriminalaca. Dati novac uz obeanje da e droga kasnije biti isporuena, u najveem broju sluajeva predstavla neoprezan i neprofesionalan potez koji se pravim, is- kusnim trgovcima droge teko moe desiti.

Agent mora biti posebno vjet u komuniciranju i sporazumjevanju sa informa- torima

ili osumnjienima tokom tajne operacije slaba ili nedovolno jasna komunikacija moe dovesti do ozbilnih problema. Sleng termini su esto jedinstve- ni i specifini za pojedina geografska podruja ili kriminalne milee (poput narko-trita) i teko ih je nauiti, a sama komunikacija bez njihove primene nije mogua ili je znatno oteana. Zato agent mora biti upoznat sa lokalnim iz- razima, pri emu ipak ne bi trebao da ih koristi po svaku cjenu, ako nije siguran u njihovo pravo znaenje.

Sam fiziki izgled tajnog agenta nije od neke posebne vanosti, osim ako ne odaje

njegov stvarni identitet, ili ne odgovara osmilenoj prii o poreklu (le- gendi). Drugim reima, treba obratiti panju na vrstu uloge koja treba da se do- deli isledniku. Tako npr., ako uzima ulogu fizikog radnika, agent bi trebao da ima stereotipan izgled ovih lica, to e se pokazati kroz jake miie, naulane ruke, preplanulo lice (polski radnik) i, ako je mogue, grub izgled.

Najbitija radnja nadlenog starjeine je izbor najkvalifikovanijeg lica koji stoji na

raspolaganju za konkretan posao ili zadatak. Imajui u vidu zahtjeve same tajne operacije u konkretnom sluaju i ulogu koju agent treba i moe da preuzme u okviru nje, pravilo je da potencijalni kandidat treba da se to vie uklapa u cjelu priu. Praktino, bilo koji agent ili policajac moe raditi na tajnom zadatku, ako je prigodan za konkretan sluaj i moe mu se obezbediti potrebna le- genda (paravan). Naravno, to istovremeno ne znai da svaki policajac moe raditi na svakom sluaju. Pretpostavleni stareina, nadlean za sprovoenje tajnih ak-

7 Lee G.: Global Drug Enforcement - Practical Investigative Techniques, CRC Press, Boca Raton, 2004, str. 119. 8 Ibid. str. 121.


95

cija, mora znati potencijale i mogunosti svojih slubenika, te imati precizna saznanja o osumnjienom i lokaciji na kojoj se sluaj odvija ili e biti realizovan. Kada je to mogue, istraiteli sa iskustvom bi trebali biti na prvom mestu pri izboru kandidata za konkretni zadatak, ali samo pod uslovom da poseduju potrebne vetine i znanja za ulogu o kojoj je re. Agenti poetnici bi iskustvo za tajne operacije trebali sticati postupno, kroz vie sporednih, manjih uloga u odreenom broju konspirativnih angamana.

Odabrani prikriveni islednik, zajedno sa svojim stareinom i slubenici- ma koji e

mu biti podrka, treba da analizira predstojei zadatak i pripremi se na sledei nain: 1) odabere lani identitet; 2) definie priu o porijeklu; 3) prikupi podatke o osumnjienom i njegovim saradnicima; 4) razmotri raspo- loive kriminalistiko-obavetajne podatke vezano za konkretnu istragu i 5) isplanira metod pomou kojeg e se upoznati (sresti) sa osumnjienim. Pri tome treba imati u vidu da su svojstva mete istrage presudan faktor u definisanju vrste prilaza (pristupa) koji e se koristiti. Tako npr, ako je meta jedna osoba, agent e u tom sluaju obino morati direktno ii na osumnjienog. To se moe realizo- vati pomou informatora koji e ih upoznati, ili na neki drugi nain, npr. tako to e se esto poseivati mesta u kojim boravi meta istrage, uz vrebanje povolnog momenta za upoznavanje sa njim i njegovim saradnicima. Sline metode pristupa se mogu koristiti i ako je meta istrage grupa lica (kriminalna organizacija). Bez obzira koji se prilaz koristi, prihvatanje agenta kao nekog kome se moe verovati, u prvom redu zavisi od njegovih glumakih vjetina.

Kao jedan od prvih koraka preduzetih u okviru priprema za tajnu istragu, agent

treba da se, koliko je to mogue, upozna sa karakterom osumnjienog, njegovom prolou i sadanjim ivotnim prilikama. U tom cilu, pre poetka angamana, islednik treba da proui sledee informacije vezane za osumnjienog: 1) puno ime, lana imena i nadimke koje koristi; 2) adrese prethodnu i sadanju, na poslu i kui; 3) opis osnovni lini opis i sve neobine osobine i navike, fotografiju osumnjienog; 4) porodicu i rodbinu osumnjienog; 5) saradnike; 6) karakter (temperament) ta voli, ne voli, predrasude; 7) poroke droga, alkohol, kocka; 8) hobi; 9) zanimanje; i, to je posebno vano, 10) sklonost ka nasilu. Treba naglasiti da nije uvek mogue sakupiti kompletne informacije o osumnjienom jednostavno neke od njih nisu dostupne pre zapoinjanja tajnog angamana. Ipak, to vie informacija vezanih za metu istrage islednik i njegova ekipa za podrku sakupe, to e sam islednik biti bole spreman za izvrenje budueg zadatka.

Najuobiajeniji, a ujedno i najpouzdaniji metod uspostavlanja prvog kontakta

prikrivenog islednika sa metom istrage jeste kada se upoznavanje vri preko informatora. Prilaz koji se koristi pri prvom susretu esto predstavla najkriti- niju taku tajne istrage. Ipak, sam kontakt nekada moe biti i laki deo posla, dok je tei odreivanje mesta za budui sastanak i postizanje dogovora oko izvrenja krivinog dela (npr. pseudo kupovina droge). Hotelske sobe, restorani i parkira- lita su u tolikoj meri korieni i zloupotreblavani u policijskoj praksi da ih vie nije bezbedno ak ni predloiti. Osim toga, veina osumnjienih se plai


96

ulaska u privatne kue (stanove), iz straha da u njima mogu biti skriveni policajci ili postavleni prisluni ureaji. Ako je prvi kontakt i meusobno upoznavanje agenta i osumnjienog ostvareno lako i prirodno, to moe dovesti do toga da se neutraliu sve sumnje koje mogu postojati na strani ovog drugog. Metod sluajnog susreta agenta i osumnjienog moe da se odigra iznenada ili, pak, nakon planske razrade. Ipak, bilo kako da doe do njega, on bi trebao izgledati to prirodnije. Takva vrsta susreta, bez obzira na sve mere predostronosti, moe da izazove blagu sumnju kod osumnjienog. Posle prvog kontakta, islednik se susree sa problemom izbegavanja sumnjiavosti na strani mete istrage. Nekada je potrebno da se agent prikae kao iskren prijatel i partner osumnjienog, pa e u tom cilu morati i da uestvuje, zajedno sa njim, u nekoj od njegovih aktivnosti, pri emu problem moe nastati oko sauestvovanja u izvrenju krivinih dela.

Prestupnici raznih profila su svesni upotrebe legendiranih policijskih slubenika i

informatora u tajnim operacijama, zbog ega su izuzetno oprezni u kontaktima sa novim, neproverenim partnerima. Nihova sumnja se moe elimini- sati ili umanjiti sastavlanjem dobre legende, odnosno zatitne (fiktivne) prie o identitetu i svojstvima angaovanog tajnog agenta. Pria o agentovom poreklu i linosti je u sutini fingirani biografski izvetaj. U mnogim sluajevima osumnjieni e pokuati da proveri delove prie koju mu agent na tajnom zadatku plasira. Pria o porjeklu moe sadrati i samo dve-tri proste injenice, ili biti detalna i razraena, kada se nasluuje bliska i dua saradnja islednika sa osumnjienim.

Kada se stvara izmileni lik koji treba da preuzme tajni agent, isti treba kreirati

tako da to vie slii njegovim (agentovim) starnim karakteristikama. U tom sluaju on e morati mnogo manje da glumi i da se pretvara, odnosno bie ubedliviji u nastupu. Ako je agent po prirodi miran, onda ne bi trebalo da uzima ulogu nekog nervoznog, razdralivog tipa. Mnogo je dilera droge, lopova ili ubica koji su takoe mirni i staloeni po prirodi. Ako je agent u stvarnom ivotu drutven, to takoe moe dobro posluiti za dobijanje poverenja osumnjienih.

Naroito je teko kreirati izmileni identitet prikrivenom isledniku. U ostvarenju

tog zadatka mora se oiveti druga osoba, stvoriti iluzija o njenom postojanju i ivotnom funkcionisanju. Logino je da se u konstruisanju legende po- inje sa novim imenom. U operacijama duboke infiltracije postoje oigledni razlozi za promenu imena tajnog agenta. Najbanalniji bi mogao biti taj to osumnjieni, nakon upoznavanja sa islednikom i njegovim pravim imenom, koje nije promenjeno, ne bi morao da se posebno raspituje o njegovom istinskom identitetu i zanimanju, ve bi bilo dovolno da jednostavno uzme telefonski imenik i pronae ga u njemu9.

Kada se odluuje o prezimenu koje e se dodeliti prikrivenom isledniku,

treba izabrati ono koje e ovaj brzo prihvatiti i usvojiti, ve nakon prvog slu-

9 Dileri droge esto, u cilu provere osobe koju su upoznali, pozivaju telefonom lokalne policijske slube i

agencije i trae slubenika pod tim imenom, ili nastoje da mu prepoznaju glas.


97

anja. U te svrhe moe posluiti devojako prezime njegove majke, ime ili prezime njegovih roaka, pri emu upotrebu punog imena i prezimena stvarnih osoba iz okruenja, ivih ili mrtvih, treba izbegavati. Neki autori10 preporuuju da za agentovu legendu treba izabrati ime koje zvui slino njegovom pravom i, ako je mogue, iste inicijale. To e mu olakati potpisivanje, a u sluaju da ga neko u trenutku prepozna i pozove pravim imenom, imae uverliv izgovor da dotini nije dobro uo izgovoreno ime.

Iako se uglavnom svi slau da pri kreiranju fiktivnog identiteta tajnog agenta

treba promeniti njegovo prezime. O tom pitanju postoje dva suprotna shvatanja. Prvo je da, za razliku od prezimena, treba zadrati pravo ime agenta u njegovom fiktivnom identitetu, jer zbog pritiska tajnog zadatka sam agent, njegov partner ili informator, jednostavno mogu zaboraviti dodeleno, izmenjeno ime i, nesvesno, pred osumnjienim upotrebiti pravo, na koje su inae navikli. Zato pravo ime agenta i ne treba menjati11. Drugi princip je menjanje imena agenta, jednako kao i njegovog prezimena. Pri tome se od strane agenta i drugih uesnika trai da ispune domai zadatak u pogledu potpunog, automatskog i prirodnog prihvatanja novog imena, pre nego se pristupi praktinoj realizaciji tajne operacije. Po ovom shvatanju, postoji veoma jaka negativna komponenta korienja pravog imena, koja esto moe ugroziti istragu i ivot agenta. Kao i svaki drugi deo njegove fingirane linosti, tako i ime koje se dodeluje agentu treba na neki nain da odgovara karakteru lika koji uzima u tajnoj operaciji. Ime koje ne odgovara njegovom liku, karakteristikama, temperamentu i sl., moe nekada znaajno uticati na kvalitet rada agenta. Isto tako, ako ime koje se odabere za legendu tajnog agenta ne odgovara njegovoj ulozi, stvorie se nepotrebna kontradikcija, a svaka kontradikcija moe izazvati sumnju i podozrenje. Da bi u tajnoj operaciji ubedlivo odigrao svoju ulogu, islednik istu mora jako dobro nauiti i upoznati se sa njom do najsitnijih detala. Nekada je potrebno poeti od roenja fiktivne linosti, pa sve do sadanjosti. U cilu vebanja moe se pristupiti i ispisi- vanju izmilene biografije, u kojoj treba navesti mnogo detala iz svakodnevnog ivota da bi ista bila to potpunija, zamrenija, onakva kakvu poseduju druga, stvarna ludska bia. Cela ideja je da se agent to vie poistoveti sa svojim novim likom. Nakon odabira imena i sastavlanja fiktivne biografije tajnog agenta, sve to je potrebno preneti i u njegov novanik i depove. Dobar nain za to je da agent izvadi svoj novanik i vidi ta sve ima u njemu, a zatim pone sa izradom istih tih dokumanata pod lanim imenom. U sluaju da postoji hitnost preuzimanja uloge, dok se ne izradi fiktivna dokumentacija (lina karta, ekov- na knjiica, polisa osiguranja i sl.) najbole je da agent sa sobom uopte ne nosi dokumentaciju, posebno ne onu koja ukazuje na njegov stvarni identitet. Uz osnovna dokumenta koja idu uz novanik, u njega bi trebalo staviti i sve one sitnice koje novanik ine uverlivijim, poput zguvanih priznanica, bioskopskih karata, telefonskih brojeva napisanih na pozadini rauna iz prodavnice i sl. Ako agent tokom tajne operacije sa sobom nosi i odreene fotografije, onda to ne bi trebale

10 Motto C. J., June D., op. cit. str. 183. 11 Mnogi, dobro upueni i cenjeni profesionalci, agenti DEA-e i FBI-a, se izmeu ostalog slau sa ovom

teorijom, zbog ega je treba uzeti u obzir.


98

biti slike lanova njegove prave porodice. U saradnji sa dravnom slubom za- duenom za registraciju motornih vozila, agentu se izdaje saobraajna i vozaka dozvola koje glase na ime odabrano za njegovu legendu.

Fiktivna dokumentacija, koja potvruje tajni identitet i legendu prikrivenog

islednika, posebno u sluajevima duboke infiltracije, moe da obuhvata linu kartu, vozaku dozvolu, medicinski i stomatoloki karton, kreditne kartice, vojnu knjiicu, polisu osiguranja, radnu knjiicu, pretplate na asopise, venani list itd.12

U linu dokumentaciju islednika mogu se ukluiti i razne line prepiske, odea i

nakit sa inicijalima koji odgovaraju njegovom fingiranom imenu, fotografije i porodine slike, kao i drugi lini predmeti, u cilu dodatne potpore fingiranog identiteta. Iako tajni agent tokom svog angamana moda nikada nee morati da dokazuje svoj fiktivni identitet, pa ni meti istrage, u velikom broju sluajeva, posebno u dubokim infiltracijama, on ipak mora imati dokumentaciju koja potvruje njegovu izmilenu linost, i na osnovu koje e, ako za to postoji potreba, nastupati i u pravnom saobraaju. Pri izradi fiktivne dokumentacije, u istoj se ne bi smele navoditi realne adrese stanovanja drugih osoba, iz telefonskog imenika npr., jer osumnjieni moe pokuati da se licima sa tih adresa kasnije osveti. Ne treba posebno napominjati da je od izuzetne vanosti da agent naui sve podatke navedene u njegovoj fiktivnoj dokumentaciji, poput mesta i datuma roenja, koji bi, kao i ime i prezime agenta, trebali biti razliiti u odnosu na stvarne.

Prikriveni islednik i eventaualni informator (dounik), koji tajnog agenta uvodi u

kriminalnu sredinu, moraju prethodno dobro prouiti i savladati sve detale osmilene legende koju e prezentirati osumnjienom i njegovim prija- telima, s cilem da izbegnu sumnju u agentov stvarni identitet i ulogu. Odgovori na pitanja mete istrage o kriminalnoj prolosti ili sadanjosti islednika koji se predstavla za drugu osobu moraju biti meusobno usklaeni, s obzirom da svaka kontradikcija raa sumnju, a svaka sumnja u ovom sluaju moe biti pogubna. Zato izmeu agenta i informatora mora biti postignut prethodni dogovor oko vremena kada su se upoznali, pod kojim okolnostima, mestu odakle dolaze, kakvo imaju iskustvo u odnosu na vrenje odreenih krivinih dela i sl. Savet tajnim agentima je da nikada ne koriste priu o poznanstvu sa odreenim informatorom ili nekim drugim osobama iz zatvora, s obzirom da su veze kriminalaca u zatvorima uobiajeno jako dobre, pa se mnogo toga moe vrlo brzo proveriti.13 Mnogi osumnjieni su u pravom smislu rei paranoini od policije, tajnih agenata i hapenja, odnosno ele da se oseaju to sigurnije u krimi-poslu sa novom osobom. Osim toga, iskustvo amerikih tajnih agenata govori da je prvi stav osumnjienog prema pridolici obino sumnjiavost i skeptinost. Zato dijalog izmeu prikrivenog islednika i mete istrage esto moe otii u pravcu transformacije neobaveznog askanja u pravo ispitivanje ovog drugog, s cilem da se agent zaplete u sopstvenu priu. Islednik u ovom sluaju ne bi trebao da prihvati takvu diskusiju, jer ona moe biti vrlo

12 D.E.A. Narcotics Investigatives Manual, str. 104. 13 Lee G., op. cit. str. 125.


99

opasna po njega. Mali je broj lica koje apsolutno mogu kontrolisati svoje odgovore i smetati ih u okvire pripremlene legende, ako su oni i sadrani u njoj. Meta istrage moe pokuati da izbaci agenta iz ravnotee, tako to e ga iznenada op- tuiti da je policajac ili informator. To ne znai da je on i stvarno svestan agen- tovog pravog identiteta, ve samo eli da vidi njegovu reakciju drugim reima blefira.14 Dobro pripremleni islednik bi trebao preduhitriti ovakvu opasnost i staviti samog osumnjienog u odbrambeni stav, koristei suprotne optube.

Pored toga, da bi se oslobodio sumnje osumnjienog i zadobio njegovo poverenje,

mogu se koristiti sledee metode:15 1) agent organizuje svoje hapenje, ispitivanje ili pretresanje svog stana od strane policije, tako da osumnjieni moe to da vidi; 2) agent se pretvara da mu je osumnjieni odvratan ili je lut na njega (ime pokazuje da mu nije stalo do realizacije odreenog posla po svaku cenu); 3) agent se ponaa kao da ne veruje osumnjienom; 4) agent koristi iste mere opreza u odreenim situacijama kao i osumnjieni; 5) agent zadrava tajnu ulogu i kada nije u prisustvu osumnjienog; 6) agent nikada ne preteruje u glumi, ili ne daje previe objanjenja (kako ne bi izgledalo da se pravda).

Za vreme svog angamana agent treba da ukloni, sa sebe ili od sebe, sve tragove svog

slubenog identiteta. Ovo ukluuje uklanjanje slubene znake ili legiti- macije, ali isto tako i olovke sa dravnim obelejima, sveske, kreditne kartice, polise osiguranja ili bilo ega drugog to bi moglo da ukae na njegov pravi identitet. Ne treba zaboraviti i da se uklone kluevi od lisica, koje policajci uobiajeno nose sa sobom na privesku za klueve. Vozilo koje se koristi mora biti palivo provereno, kako bi se bilo sigurno da u njemu nema nieg to bi ukazivalo na slubeno svojstvo agenta. Pravilo je da se tajni agent u kriminalnoj sredini nikada ne treba izjanjavati o neemu to ne poznaje, jer na taj nain moe upasti u zamku. Ako je ve primoran da se izjasni, najbole je da uzme rezervisan stav o konkretnom dogaaju, stvari ili pojavi. Ni pod kojim uslovima u tajnoj operaciji agent ne sme koristiti svoje privatno vozilo.

Kako e se prikriveni islednik ponaati na tajnom zadatku zavisi od toga u kakvom

kriminalnom mileu deluje. U svakom sluaju, on se u datu sredinu mora uklopiti i stvoriti kod drugih iluziju da je on u stvari deo nje, da joj pripada. Nekada e tajna uloga podrazumevati opak pogled agenta, bahato ponaanje, posebno

14 Agent je bio zaduen da u tajnoj operaciji sprovede istragu o ilegalnoj trgovini drogom u jednom malom

gradu. Prve veeri je odluio da ode u noni klub, za koji mu je detektiv Klerk, sa kojim je bio u vezi preko lokalne policijske stanice, rekao da je mesto u kom se uglavnom ugovaraju poslovi kupoprodaje kokaina. Dok je ekao da doe na red i odigra partiju bilijara, priao mu je mladi tamnoputi mukarac, seo pored njega i diskretno saoptio da moraju porazgovarati u vezi sa njegovim tajnim zadatkom: Znam da me ne poznaje, ali imamo problem, Klerk me je poslao. Agent je odluno negirao da zna o kom Klerku je re, te da ima bilo kakvu vezu sa nekakvim tajnim zadacima. Mladi je nastavio da ga ubeuje, ali je agent ostao pri svom stavu. Konano, neznanac ga je udario po ramenu i prijatelski rekao: Izvini brate, samo sam te proveravao da vidim da li si kul. Imam neto kokaina za prodaju, ako te zanima. Nav. prema Lyman M.: Practical Drug Enforcement, CRC Press, Boca Raton, 2002, str. 27

15 D.E.A. Narcotics Investigatives Manual, str. 108.


100

oblaenje i priu, ak i specifian nain razmilanja i zakluivanja. Ako se u nekom drugom zadatku, npr. istraivanja pronevere, agent nae na radnom mestu okruen takvim ludima koji, kada ih neko uvredi, umesto da ga udare podnesu tu- bu, ne bi bilo primereno da se oblai ili ponaa kao neki uliar ili razbojnik. U sluaju da se tajni agent vozi sa kriminalcima na motoru, istraujui njihove netakonite radnje, ili smuca sa grupom skinhedsa po mranim delovima grada, u tom sluaju bi trebao da bude spreman da svakog asa ue u nevole i bude drzak kao i oni. to agent vie i duble ulazi u svet kriminala, to njegova operacija postaje sve opasnija. Takoe, to vie novca ludi zarauju svojim kriminalnim radnjama, to je manja verovatnoa da e oni sami biti nasilni u potencijalnom konfliktu. Prlave poslove za njih u tom sluaju obino odrauju drugi. Dobar policajac na tajnom zadatku mora razviti sposobnost da upoznaje (ita) lude sa kojima sarauje i vri procenu njihove spremnosti da direktno primene silu. Ako se ostane dovolno dugo u ovom poslu, vea je verovatnoa da se naie na nekog za koga se na prvi mah pomisli da je slabi, a ispostavi se da je pravi heroj. Poto je mogunost ispolavanja nasila nad tajnim agentom prilino velika tokom kontakata sa kriminalcima iz niih drutvenih slojeva, on mora biti sposoban da stavi do znanja da je spreman za prebijanje ili ak ubistvo bilo koga ko mu se nae na putu. Ali, ovo treba uraditi na takav nain da se ve samom agentovom pojavom i ponaanjem kod osumnjienih stvori uverenje u tako neto. Odreeni pogled, pokreti i gestovi mogu ukazati ludima iz okruenja da e im se nauditi ako doe do sukoba.

Meutim, takve pretnje bi trebale biti iskazane u prvom redu ponaanjem, ne i

reima kojima se osumnjieni direktno prozivaju, tako da moraju braniti svoju ast, pred sobom ili drugima. Isto tako, svaki negativac, kao i svaki ovek uostalom, ima jedinstven karakter i psihu, pa shodno tome jedinstveno (specifino, drugaije od drugih) tumai ono to vidi i doivi. Nekada moe biti veoma efi- kasno kada agent svojim saradnicima stavla do znanja da je za nijansu lui od njih, te da je bole da ga se pripaze. Prikazivanje oputenog karaktera, koji povre- meno eskalira udaranjem pesnicom o zid zbog neke neznatne iritacije, zna da bude korisno. Kako e tajni agent biti odeven zavisi od uloge koju uzima u konkretnoj situaciji i sredine u koju se infiltrira. Ako se sastaje sa predsednikom kompa- nije istraujui sluaj korupcije, u salu za sjednice nee ui nosei konu jaknu, pocepane farmerke masne od ula i maskirne izme do kolena. Ali, ako ide u bar u kome se okuplaju lokalni motociklisti, gde se opijaju, tuku i diluju drogu, takva odea moe biti savrena. Moe biti, ali i ne mora. Kriminalci su, kao i druge drutvene grupe, svesni svog stila oblaenja, u kome i male stvari mogu biti jasan dokaz da pridolica nije onakva kakvom se predstavla. esto svaka kriminalna frakcija ili manja grupa prestupnika ima svoja nepisana pravila oblaenja, koja su promenliva kao i sami modni trendovi. Tako npr., u pomenutoj sali za sastanke kravate sa debelim vorom mogu biti van trenda ove godine, a u modi uske kravate od svile. U baru u kome se okuplaju motociklisti trenutno su na ceni crne izme sa metalnom kopom, umesto mnogo poznatije okrugle, podvrnute bajkerske obue. Agent mora unapred tano odrediti, pre stupanja na kriminalnu scenu, ta treba i moe, a ta ne treba da nosi, u zavisnosti od toga s kim ima posla. Dok sitne greke, poput pomenute kravate ili izmi, agentima moda izgledaju beznaajne,


101

one ipak mogu roditi sumnju kod prestupnika i navesti ih da trae i druge razli- ke, a sumnja u infiltriranog agenta je neto to u tajnom radu treba maksimalno izbegavati. Prikriveni islednik (tajni agent) ne bi trebao da nastupa u kriminalnoj sredini bez tima za podrku (pokrivanje). Negova osnovna funkcija je da obezbedi sigurnost agenta tokom akcije i, eventualno, potvrdi svedoenje vezano za njegovu legendiranu aktivnost. Tim treba da je van svakog dometa i vidika osumnjienog, ali istovremeno i u poziciji da posmatra osobe, mesta i dogaanja koji se odigravaju oko tajnog agenta, kao i one stvari koje ovaj ne moe videti. Slubenici u timu za pokrivanje bi trebali znati sve dostupne informacije o tajnoj operaciji, tako da u njoj mogu adekvatno izvravati svoje zadatke. Ako radi nepravilno, tim moe biti otkriven, ime se onemoguava i islednik u dalem postizanju cila svog angamana. Mada je najopasniji deo operacije onaj koji vri sam agent, vanost ekipe za podrku ni u kom sluaju ne treba minimizirati. Bezbednost agenta je, za vreme interakcije sa osumnjienim, u rukama tima, a u situaciji realizovanja operacije kupi-hapsi (en. buy-bust) oni su odgovorni za lienje slobode osumnjienog. Zato agent treba da razume i prihvati odreene procedure koje su u tajnoj operaciji predviene radi njegove sigurnosti i zatite. Vano pravilo koje islednik mora potovati, ukoliko je to mogue, jeste da ne treba menjati konkretnu lokaciju bez prethodnog obavetavanja ili signaliziranja timu za podrku. Is- tovremeno, i tim za podrku treba da bude spreman da se pokrene i prati tajnog agenta u sluaju da osumnjieni insistira na promeni mesta susreta, a tajni agent ga ne moe ubediti da odustane od toga. Iz ovih razloga, lanovi tima za podrku i islednik moraju odravati blisku radnu vezu, skoro intuitivnu, tj. moraju se toliko poznavati da se u toku operacije meusobno dopunjuju. Tako npr., kada tajni agent ue u zgradu da obavi kupovinu predmeta krivinog dela, jedinica za prismotru zauzima poloaj koji im omoguava da primete svaku osobu koja ue i izae iz zgrade, kao i vozila kojim bi oni mogli stii. Dejstvo jedinice za prismotru mora susjedstvu i prolaznicima izgledati tipino i prirodno, pa se u tom cilu kao izgovor moe koristiti odreeno zaposlenje ili zanimanje. Tajni agenti angaovani na rasvetlavanju odreenih krivinih dela, poput ilegalne trgovine narkotika, uvek moraju biti spremni za mogui napad prestupnika (dilera droge) koji ih ele oplakati, ili su ih jednostavno proitali. U trenucima kada shvate da su pre- vareni i da im preti lienje slobode, kriminalci e sa velikom verovatnoom, osvete radi, pokuati da ubiju ili povrede informatora (dounika), dok na tajne agente, ako su svesni njihovog stvarnog statusa, ree napadaju. Ipak je ubistvo policajca na zadatku najtei prestup, za koji preti doivotni zatvor ili smrtna kazna. Konzumiranje alkohola je uobiajeno u kriminalnim krugovima, zbog ega se esto od tajnog agenta, da bi bio prihvaen, moe traiti da pije. Ipak, pie treba ogra- niiti na minimum ili apsolutno izbei uz pomo loginih izgovora, kao to je ir na elucu ili postojanje drugog zdravstvenog problema. Bez obzira da li tajni agent pije ili ne, osumnjienog ne treba odvraati od pia, koje moe uticati da slobodnije razgovara ili lake prihvati tajnog agenta u svoje drutvo. Isledniku moe biti ponueno i konzumiranje droge, naroito ako se infiltrira u narko organizaciju. Zato treba biti unapred pripremlen za prevazilaenje takvog problema, a sam izgovor, spremlen za ovu priliku, mora izgledati razumno u oima osumnjienog. Tako npr., mogunost uzimanja droge bi prvo trebalo ublaiti tako


102

to e se rei da droge nisu agentov fah, ili da je on tu da bi uradio posao, a da e drogu probati neki drugi put. U svakom sluaju, konzumiranje droge se mora izbei iz bezbednosnih razloga, zdravla agenta, kao i ouvanja same istrage. Agent obino mora sam doneti odluku da li e sa sobom, tokom operacije, nositi vatreno oruje. Naroito treba biti obazriv kada je re o oruju koje je upravo karakteristino i uobiajeno za policijske slubenike.16 U sluaju da nestandardno oruje nije mogue obezbediti, agent bi trebalo da razmisli da li ga uopte i nositi. Nezavisno od toga, ako islednik odlui da na tajnom zadatku nosi oruja, tada treba i da se pripremi za potencijalno objanjenje osumnjienom zato se oruje nosi, u sluaju da ovaj to primeti. Treba imati u vidu da prisustvo oruja nekada moe i uplaiti metu istrage, u smislu da ona pretpostavi da agent moda planira da je oplaka. Osim toga, ako osumnjieni zna da agent sa sobom nosi oruje, to ga moe podstai da ubudue i on uradi to isto. Takoe, u sluaju da islednik tokom operacije nosi oruje za koje ne poseduje odobrenje, mora biti svestan da moe biti i uhapen od strane svojih kolega, iz policijske patrole npr., zbog njegovog ilegalnog posedo- vanja. Tokom cele tajne operacije islednik mora ostati veran karakteru linosti koju predstavla, bez obzira na to ta se dogodi ili koliko zadatak traje. To moda i nije tako teko kao to se ini na prvi pogled, s obzirom da veina tajnih zadataka traje kratko, u toku radnog vremena ili u trajanju od nekoliko dana. Du- boki zaklon, koji podrazumeva neprekidan boravak i ivlenje u kriminalnom mileu, prilino je redak i finansijski teko izvodliv, ak i u kriminalis- tikoj praksi SAD-a. Motto i June17 istiu da u vezi sa radom na tajnim zadacima postoji jedan broj zabluda. Naime, mnogi policajci i agenti smatraju da nemaju odgovarajuu pojavu ili temperament za ovu vrstu posla, zbog ega ga i izbegavaju. Popularni imid tajnog agenta zasnovan je na uverenju da on mora izgledati kao kriminalac. Ali, kako zapravo izgledaju prestupnici, pitamo se?

Policijski slubenici ne bi trebali da podravaju ukorenjena uverenja da se mnogi od

njih ne uklapaju u unapred definisan obrazac (model, stereotip) tajnog agenta. Veina ni najmanje ne mora da menja svoju linost ili pojavu u odreenoj tajnoj operaciji u kojoj me iti angaovana. U stvari, sutina je nai uklapanje prave, realne pojave i bia islednika sa tajnom ulogom koju preuzima. Motto i June18 istiu i da veliku greku predstavla rezonovanje da tajni agent mora biti dobar glumac. Istina je da on igra ulogu, ali to nije glumaka uloga. Jedino to treba da se odglumi u tajnoj operaciji jeste to prirodnije i oputenije ponaanje. Moe se zakluiti da je angaovanje prikrivenog islednika komplikovan istrani metod, koji u naoj zakonodavnoj praksi i kriminalistikom radu tek treba da dobije pravu punou svog bia, s obzirom da mu odredbe ZKP-a definiu samo konture i nita vie od toga. Pre preduzimanja jednog takvog zadatka potrebno je obavi- ti temelne analize i pripreme, kako na strani organa koji izdaje naredbu o angaovanju tajnog agenta, tako i na strani onih koji je praktino realizuju. U sluaju ovih drugih i znatno vie. Uspean prikriveni islednik mora biti snalaliv,

16 Tako su npr. kod nas tokom devedesetih godina prolog veka gotovo svi pripadnici policije, kao slubeno

oruje koristili pitol CZ 99 (9 mm), ili pre toga TT (tetejac, 7,62mm). 17 Motto C. J., June D., op. cit. str. 86. 18 Ibid.


103

inteligentan, inicijativan i energian. Iznad svega, pri preuzimanju tajne uloge on mora biti volan da prihvati jedan takav, po definiciji opasan i visoko rizi- an zadatak. Da bi uspeno doao do elenih rezultata, islednik mora poznavati postavlene cileve, s jedne strane, i svoje sopstvene mogunosti, s druge. Poseban vid opasnosti koja se javla tokom tajnih zadataka jeste ona koja isledniku preti iz sopstvenih redova moe se desiti da agent ima ozbilnih problema u dokazivanju svog pravog identiteta tokom racije ili iznenadnih akcija lienja slobode lica iz milea u kojem agent deluje, a koje sprovode redovne policijske jedinice. Stres, strah, uzbuenje i depresija samo su neki od oseaja koji se javlaju kod onih koji rade na visoko rizinim poslovima, koji rasteu mentalne resurse, dovodei ih nekad i do take nervnog sloma. Na umu tajnog agenta je vrlo esto opasnost konkretnog zadatka, susret sa okorelim prestupnicima, ubicama ili siledijama, te kako se racionalno izboriti sa takvom opasnou i eventualnim strahom. esto se u kritinim i visoko riskantnim situacijama u glavi agenta premotava ceo pro- li ivot kao na filmskoj traci, uz pomisli da li e ponovo videti svoju enu, decu, roditele ili prijatele. Slubenici angaovani na tajnim zadacima es- to moraju imati potrebnu fingiranu dokumentaciju, verodostojnu legendu, moraju biti potpuno informisani i svesni dogaaja koji bi ih mogli dovesti u opasnost. Jednom uspean u tajnoj operaciji, islednik mora stalno paziti da ne doe u situaciju koja bi dovela u nepriliku njega ili slubu koja ga je angaovala. Vetina i iskustvo u tajnom radu mogu se stei jedino kroz stvarne kontakte policijskih slubenika sa osumnjienim i kriminalnom sredinom. Islednik treba da shvati da je on tokom tajne operacije u sutini velikim delom glumac, ali umesto da ima kompletan scenario po kome igra unapred definisanu ulogu, na tajnom zadatku je mnogo toga nepredvidivo.19

Milenja o znaaju instituta prikrivenog islednika (tajnog agenta) u supro-

tstavlanju kriminalu podijelena su i smjetena u dijapazonu od potpunog ospora- vanja, pa do hvalospjeva.

Sa praktinog aspekta izbora, angaovanja i djelovanja prikrivenog istrai-

tela potrebno je rijeiti sledea bitna pitanja:

1. izbor odgovarajueg lica za prikrivenog istraitela, njegova fizika svojstva, strunost,

znanje, inteligencija, snalalivost, psihika stabilnost, sposobnost za prilagoavanje nainu ivota u kriminalnoj sredini, kao i druga bitna svojstva vezana za takvo lice, ali i za odreenu kriminalnu sredinu,

2. obuka prikrivenog istraitela i njegova priprema za rad u tom svojstvu u konkretnoj kriminalnoj sredini,

3. snabdijevanje infiltriranog lica odgovarajuom dokumentacijom, opremom, tehnikom i dr.,

19 Rad na tajnom zadatku nije za svakoga. To je uloga koju igra i ponekad je teko razdvojiti od stvarnog ivota.

Mora biti svestan svoje okoline i sposoban vratiti se u stvarnost. Pa ipak, to prua uitak. Nalikuje na igru aha, lo momak nadmudruje tebe, a ti nadmudruje njega. Ali njegov motiv je zaraditi novac, pokrasti te ili ubiti ako mora. Count E. W.: Cop Talk, nav. prema: Pilant L.: Spotlight on Undercover Operations.- U: Police Chief, vol. 64, broj 5, 1997, str. 33.


104

4. naini odravanja veze, davanja uputstava i koordinacija sa prikrivenim is-

traitelem, 5. nain ubacivanja u kriminalnu sredinu, 6. prognoza moguih situacija u kojima se moe zatei prikriveni istraitel i nain

postupanja u sluaju potrebe, 7. nain izvlaenja iz kriminalne sredine i mjere ukluivanja u realan ivot, 8. mjere zatite prikrivenog istraitela.20

Zaduenja prikrivenog istraitela u svemu moraju biti jasna, te ne bi trebalo da

bude dileme o vidovima i zadacima koji su mu dati na izvrenje, o nainu zatite njegovog prikrivenog identiteta i fizikog integriteta, kao i o stepenu i nainu njegovog ugraivanja u odreenu sredinu. Angaovanje prikrivenog istraitela treba da bude efikasna ofanzivna metoda za borbu protiv kriminala koji pripada savremenoj strategiji policijskog djelovanja ante selictum. Ta strategija zahtijeva duboko infiltriranje u zloinaku organizaciju, a ne korienje prikrivenog istraitela samo kratkorono, u okviru simulovanih pravnih poslova ili slinih mjera. Otuda o angaovanju prikrivenog istraitela odluku donose organi van policije i ti organi vre spolanju kontrolu policije, a ne nepo- srednu spolanju kontrolu prikrivenog istraitela. To mora da bude sasvim jasno i nedvosmisleno u zakonskim rjeenjima ako se oekuju ozbilniji rezultati od ovog kriminalistikog i krivinoprocesnog instituta. Uzimajui u obzir sve karakteristike savremenog kriminaliteta, posebno organizovanog kriminaliteta, a posebno ponaanje i djelovanje kriminalnih organizacija prema svima onima koji im se suprostavlaju ili nastoje da otkriju i dokau njihovu kriminalnu djelatnost, namee se logian zakluak da e prikriveni istraitel biti izloen raznim vidovima ugroavanja, koji su mogui najee usled:

- njegove neadekvatne djelatnosti i neodgovarajueg ponaanja u kriminalnoj sredini,

- njegovog otkrivanja od strane pripadnika kriminalne organizacije u kojoj on djeluje putem raznih njihovih metoda,

- potovanja zakonskih propisa u situaciji kada mu se namee provociranje krivinog djela ili uee u izvrenju odreenog krivinog djela sa lanovima kriminalne organizacije,

- njegovog otkrivanja od strane neke druge kriminalne organizacije, u kojem kontekstu treba sagledati i interes te kriminalne organizacije i njeno postupanje u takvoj situaciji, kada on moe to svoje saznanje saoptiti njegovoj kriminalnoj organizaciji, vriti vrbovanje, ucjenjivanje, prijetnje u cilu njegovog angaovanja da radi za tu kriminalnu organizaciju, to svakako komplikuje situaciju prikrivenog istraitela i dovodi u opasnost njegov ivot,

- saoptavanja ili injenja dostupnim informacija o angaovanom prikrivenom istraitelu kriminalnoj organizaciji u kojoj prikriveni istraitel djeluje, i to od strane krtice u redovima organa unutranjih poslova ili drugih organa,

20 Bokovi M., Matijevi M.: Kriminalistika operativa, Visoka kola unutranjih poslova, Banja Luka, 2007, str. 315.


105

- dolaenje u sukob njegove kriminalne organizacije sa policijskim snaga-

ma, iji pripadnici nisu u situaciji da znaju za ulogu prikrivenog istraitela, - korumpiranja prikrivenog istraitela.

Kako se iz prethodnog moe konstatovati, zatita prikrivenog istraioca je veoma

sloen i odgovoran zadatak, tim prije to postoje razne mogunosti njegovog ugroavanja, to se ne mogu uvijek predvidjeti sve situacije i planirati shodno njima djelovanje prikrivenog istraitela i to e u mnogim situacijama prikriveni istraitel morati da sam donosi odluke i usmjerava svoju djelatnost, ne znajui za mogue opasnosti koje ugroavaju njegovu bezbjednost. Zatita prikrivenog istraitela ne moe biti samo problem nauke i prakse ve i predmet zakonskog ureivanja. Izbor i priprema legende, obuka policajca i njegovo privikavanje na izmjenjen identitet moraju biti podrani i zakonskim rjeenjima o njegovom tajnom djelovanju pod vostvom i nadzorom policije. To tajno djelovanje prikrivenog istraioca mora da se vri na osnovu zakona, uz pomo podeenih podataka o prikrivenom istraitelu, podeenih podataka u evidencijama, upotrebom podeenih dokumenata i na druge naine kojima se sprijeava da prikriveni istraitel i njegova aktivnost budu razotkriveni. Sve to ukazuje na znaaj niza ve pomenutih i drugih problema i pitanja i na ozbilnost pristupa u preduzimanju svih radnji u vezi sa angaovanjem, pripremom i inflitriranjem prikrivenog istraitela u kriminalnu sredinu, kao i odravanjem veze sa njime i njegovim izvlaenjem iz kriminalne sredine, kako bi se izbjegle mogunosti da bude otkrivena tajna djelatnost prikrivenog istraioca, odnosno da bude ugroena njegova bezbjednost.21

IZBOR PRIKRIVENOG ISTRAIOCA

Radi uspenog obavlanja zadataka prikrivenog istraitela mora se izvriti kvalitetna

selekcija moguih kandidata, koji e nakon toga biti podvrgnuti strunoj edukaciji od strane najkvalitetnijih policijskih kadrova. Naravno da i izbor i edukacija ovih kadrova moraju biti organizovani na konspirativan nain, daleko od oiju javnosti Prikriveni istraitel je posebno odabran, kolovan i opremlen pripadnik policije iji je zadatak da uspostavi vezu sa odreenom kriminalnom grupom ili organizacijom radi prikuplanja informacija i dokaza koji mogu posluiti za dokumentovanje kriminalnog ponaanja takve grupe. On je pripremlen da djeluje sa precizno utvrenim cilem i po neposrednim instrukcijama svojih pretpostavlenih Pri izboru pripadnika koji e biti angaovani na ovakvim zadacima mora se voditi rauna da ispunjavaju sledee uslove:

da poseduju potrebno policijsko iskustvo, prije svega na kriminalistikim

operativnim poslovima; da izvanredno poznaju sva policijska ovlaenja, dunosti i obaveze i da posje-

duju zavidnu bezbjednosnu kulturu;

da dobro poznaju problematiku kriminaliteta i vrste krivinih djela;

21 Op. cit. str. 316.


106

da su visoko inteligentni, staloeni, komunikativni i promuurni; da imaju visoku sposobnost snalaenja u novonastalim i iznenadnim situacija-

ma; da su sistematini, racionalni, odgovorni, konspirativni i tani; da imaju sposobnost konspirativnog izvravanja zadataka i da znaju da uvaju

tajnu; da imaju sposobnost da nepogreivo procjenjuju lude i da na zadatku ne smiju da

naprave nijednu greku; da su psihofiziki potpuno zdravi; da poseduju potrebnu fiziku kondiciju, neophodnu za izvravanje najsloe-

nijih zadataka; da poznaju borilake vjetine i da odlino rukuju vatrenim orujem i

tehnikim sredstvima; da nisu optereeni bilo kakvim profesionalnim ili privatnim (porodi-

nim) problemima koji mogu remetiti izvrenje zadatka;

STRUNO OSPOSOBLjAVANE

Nakon izbora pripadnika koji e biti angaovani na ovakvim zadacima, potrebno

je da oni prou adekvatnu strunu obuku na kojoj e stei neophodna znanja koja e im biti potrebna za obavlanje ovakvih zadataka. Struno osposoblavanje prikrivenih istraitela mora posebno podrazumijevati:

upoznavanje sa problematikom, odnosno pojavnim oblicima i karakteristika-

ma organizovanog kriminaliteta; upoznavanje sa procesnim pravilima primjene posebnih istranih radnji,

odnosno posebnih dokaznih radnji koje se mogu primjenjivati u borbi protiv kriminaliteta;

detalnu razradu materije koja se odnosi na primjenu mjere prikrivenog istraitela;

detalnu razradu ovlaenja prikrivenih istraitela u pretkrivinom i krivinom postupku;

taktiku postupanja prilikom ubacivanja u kriminalnu grupu, nain ponaanja i rada u grupi, i sagledavanje moguih situacija za vrijeme angaovanja u okviru kriminalne grupe;

izgraivanje potrebnog nivoa bezbjednosne kulture prikrivenih istraitela.

UBACIVANE (INFILTRACIJA) U KRIMINALNU GRUPU

Ubacivanju, odnosno infiltraciji prikrivenog istraitela u odreenu kriminalnu

grupu prethodi dovolno duga priprema, to znai da je to aktivnost koja mora biti palivo isplanirana, dobro legendirana i izvedena tako da ne ostavla ni najmanju mogunost za otkrivanje od bilo kog lana kriminalne grupe. Pri- prema prikrivenog istraitela podrazumijeva sledee aktivnosti:


107

detalnu bezbjednosnu procjenu kriminalne grupe u koju e biti infiltriran prikriveni

istraitel (brojni sastav, vostvo, lanovi grupe, porodine i stambene prilike lanova grupe, karakteristike, navike, mjesta okuplanja, vrste kriminalnih aktivnosti kojima se grupa bavi, podjela poslova i nain vrenja krivinih djela, slabosti i drugo;

nain ubacivanja u kriminalnu grupu, koji mora biti palivo isplaniran i

legendiran; nain ponaanja u kriminalnoj grupi; nain ponaanja u moguim iznenadnim situacijama, kao to je vrenje kri-

vinih djela, otkrivanje prikrivenog istraitela i slino; nain dokumentovanja odreenih kriminalnih djelatnosti i nain uvanja do-

kaznog materijala; nain odravanja veze i rukovanja tehnikim sredstvima koje ima na raspola-

ganju; nain izvlaenja iz grupe po obavlenom zadatku.

Rukovodilac policije koji je odgovoran za ubacivanje u kriminalnu grupu mora izvriti

adekvatnu bezbjednosnu procjenu kriminalne grupe, o kojoj se mora znati bukvalno svaki vaan detal. O takvoj grupi se blagovremeno moraju prikupiti sve injenice koje mogu biti od znaaja za izvrenje zadatka (lanovi grupe, voe, organizacija rada, mjesta okuplanja, vrste i naini vrenja krivinih djela, privatni ivot pojedinaca, navike, osobenosti, slabosti, nadimci, lana imena i drugo). O svim tim detalima upoznaje se blagovremeno planirani prikriveni istraitel, kako bi imao dovolno vremena da prikuplene informacije analizira i zapamti. Dvije najvee opasnosti koje stoje pred prikrivenim istraitelem vezane su za njegovo otkrivanje od strane kriminalne grupe i njegovo ukluenje u izvrenje krivinog djela. Prikriveni istraitel mora izbjei obe ove opasnosti. Zbog toga se u njegovoj pripremi za izvrenje zadatka, ovim pitanjima mora posvetiti po- sebna panja. Faktiki, potrebno je razraditi sve modalitete moguih situacija i u pogledu njegovog otkrivanja i u pogledu njegovog angaovanja u izvrenju nekog krivinog djela. Prikriveni istraitel mora imati odgovarajue dokumente sa legendiranim podacima, koje on mora dobro da zapamti. Prema tome, on je snab- dijeven prikrivenim linim identitetom, koji mora biti tajna u dalem postupku. Priprema prikrivenog istraitela podrazumijeva i njegovo tehniko opremanje potrebnim savremenim tehnikim sredstvima za odravanje veze i eventualno dokumentovanje odreenih kriminalnih aktivnosti.22

Kao to je ve reeno, prikriveni istraitel je po pravilu pripadnik policije koji se

na tajni, konspirativan nain infiltrira (ubacuje) u kriminalnu grupu koja zasluuje posebnu panju policije, odnosno drave. Cil ubacivanja prikrivenog istraitela je otkrivanje i dokazivanje konkretne kriminalne aktivnosti same grupe i njenih pojedinih lanova, razjanjavanje pojedinanih uloga u grupi, po mogunosti a ne po svaku cijenu, i dokumentovanje konkretnih krimi-

22 Skakavac Z.: Savremeni oblici suprotstavlanja organizovanom kriminalitetu, s aspektom na

angaovanje prikrivenog islednika, Fakultet za pravne i poslovne studije, Novi Sad, 2009, str. 204.


108

nalnih ponaanja. Ubacivanje u kriminalnu grupu je moda i najtei zadatak koji stoji pred pripadnikom policije koji treba da bude ubaen, kao i pred njegovim neposrednim rukovodiocem. Toj aktivnosti prethodi dovolno duga priprema, to znai da je to aktivnost koja mora biti palivo isplanirana, dobro legendirana i izvedena tako da ne ostavla ni najmanju mogunost za otkrivanje od bilo kog lana kriminalne grupe. Rukovodilac policije koji je odgovoran za ubacivanje u kriminalnu grupu mora izvriti adekvatnu bezbjednosnu procjenu kriminalne grupe o kojoj se mora znati bukvalno svaki vaan detal. O takvoj grupi se blagovremeno moraju prikupiti sve injenice koje mogu biti od znaaja za izvrenje zadatka (lanovi grupe, voe, organizacija rada, mjesta okuplanja, vrste i naini vrenja krivinih djela, privatni ivot pojedinaca, navike, osobenosti, slabosti, nadimci, lana imena i drugo). O svim tim detalima upoznaje se blagovremeno planirani prikriveni istraitel, kako bi imao dovolno vremena da prikuplene informacije analizira i zapamti. Ako se ima u vidu injenica da se lanovi kriminalne grupe, bez obzira na to koliko ona bila brojna, najee dobro poznaju, jasno je da pojava svake nove, nepoznate osobe u njihovom okruenju izaziva ozbilnu sumnju u njene namjere. Pored toga, i kriminalci, a posebno voe kriminalnih grupa, ve su itekako upoznati sa novim modalitetima u policijskom radu, pa i o mogunosti angaovanja prikrivenog istraitela, tako da je to dovolan razlog za njihovu bud- nost, opreznost i sumnjiavost.

Zbog toga ubacivanje prikrivenog istraitela u kriminalnu grupu podrazumijeva

dobro isplaniranu i legendiranu aktivnost koja ne ostavla ni najmanju mogunost sumnje kod njenih pripadnika. Prikriveni istraitel treba da ue u kriminalnu grupu spontano, naizgled sasvim sluajno, bilo zbog sluajnog po- znanstva sa nekim od lanova grupe ili zbog neke pomoi pruene kriminalnoj grupi ili njenim pojedincima, a to je unaprijed bilo planirano. Bitno je stei poverjenje nekog od lanova grupe. I kupoprodaja predmeta koji potiu iz krivinog djela koji je konkretna grupa izvrila, takoe moe biti pogodan momenat za uspostavlanje kontakta sa lanovima kriminalne grupe. Prema tome, bitno je pronai adekvatan povod za uspostavlanje kontakta sa pojedinim lanovima grupe, koji ne daje mjesta za bilo kakvu sumnju u namjere prikrivenog istraitela. U svakom sluaju, ta aktivnost treba da bude realizovana tako da je vie inicirana od strane grupe ili nekog njenog pojedinca, a ne da se radi o nekoj nametlivoj aktivnosti prikrivenog istraitela.23

RAD I ANGAOVANE PRIKRIVENOG ISTRAITELjA U OKVIRU KRIMINALNE GRUPE

Nakon ukluenja u kriminalnu grupu, prikriveni istraitel mora sauva- ti

mirnou i staloenost, i polako, nenametlivo upoznavati pojedince iz grupe. On ne treba da tei isticanju, hvalisanju i bilo kakvim nametlivim potezima koji kod prevejanih voa kriminalnih grupa lako mogli izazvati sumnju ili bar pojaati njihovo interesovanje za pridolicu. Prikriveni istraitel mora da

23 Op. cit. str. 205.


109

prihvati osnovna pravila ponaanja u grupi, navike lanova, njihov nain komunikacije, nain odijevanja, mjesta okuplanja i slino. On praktino simulira da je lan kriminalne grupe, i nastoji da u njoj obavla, po mogustvu, odreene lo- gistike poslove koji ga ne dovode u opasnost da izvri krivino djelo ili da bude otkriven. Osim prikuplanja dokaza, on bi trebalo da djeluje i preventivno, kako bi se sprijeilo izvrenje krivinih djela. On u kontinuitetu konspirativ- no prati ponaanje lanova grupe, kako bi sagledao njenu brojnost, sistem rada i organizacije, podjelu poslova i slino. Pri tom, on posebno mora da identifi- kuje organizatore i kolovoe kriminalne grupe, klune izvrioce, njene cileve, veze sa vlau (policijom, carinom, sudstvom, tuilatvom, predstavnicima politikih stranaka, predstavnicima republike i lokalne vlasti i slino). Prikriveni istraitel svojim radom moe obezbijediti neposredne, prije svega, materijalne dokaze, kao to su odreeni dokumenti, predmeti i slino, to je u vezi sa krivinim djelom. Meutim, on pri tom mora biti veoma obazriv, bez prava da napravi ijednu greku. Svaki pogrean ili sumnjiv potez moe da ugrozi uspijeh akcije, ali i njegovu linu bezbjednost. Ipak, on je najvie u situaciji da neposredno zapaa i uoava odreene injenice, koje mogu biti od znaaja za dokazivanje kriminalnog ponaanja. O takvim injenicama informie neposredno rukovodstvo, odnosno rukovodioca akcije, koji e na odgovarajui nain kasnije organizovati prikuplanje i obezbjeenje i materijalnih dokaza. Pri planiranju i izvravanju kriminalnih aktivnosti prikriveni istraitel mora nastojati da obavla neke manje znaajne aktivnosti, koje same po sebi predstavlaju krivino djelo. Takve aktivnosti grupe on palivo prati iz pozadine, ne pokazujui pri tom neko upadlivo interesovanje. Pri planiranju i analiziranju krivinih djela od strane grupe, ne komentarie nepotrebno takve aktivnosti i mora da se uva nepotrebnih iskakanja. On ne smije davati utisak da poznaje prilike u policiji i drugim dravnim organima i da tamo ima svoje veze, jer to moe biti predmet provjere od strane voa grupe.24

FAKTORI RIZIKA ANGAOVANA PRIKRIVENOG ISTRAITELjA

Zadatak prikrivenog istraitela jeste da svojom neposrednom aktivnou u okviru

kriminalne grupe prikupi to vie operativinih podataka na osnovu kojih e se potpuno rasvijetliti kriminalna aktivnost grupe i kasnije uspjeno dokumentovati njeno kriminalno ponaanje. U obavlanju ovako sloenog i odgo- vornog zadatka, prikriveni istraitel nailazi na brojne opasnosti, kojih on mora biti potpuno svestan, da bi znao kako u takvim prilikama da se postavi. Dve najvee opasnosti koje prikriveni istraitel po svaku cijenu mora izbjei jesu:

1. izvrenje krivinog djela i 2. da ne bude otkriven.

Da bi to obezbijedio, prikriveni istraitel mora biti maksimalno skon-

24 Op. cit. str. 206.


110

centrisan, staloen i da takorei trenutno dobro procijeni novonastalu situaciju, kako bi izbjegao navedene probleme. Prikriveni istraitel ne smije izvriti krivino djelo, i to njemu mora biti sasvim jasno. Problem je u tome to je to u kriminalnoj grupi, u kojoj postoji jasna podjela rada i gdje je voa grupe neprikosnoven u podjeli zadataka, teko izvodlivo. Samo izuzetnom snalalivo- u prikrivenog istraitela u tome se moe uspjeti. Postavla se pitanje kako e se postupiti ukoliko bi prikriveni istraitel bio primoran da izvri krivino djelo, kako bi sprijeio svoje otkrivanje, ili da bi otklonio opasnost po ivot. Takvi sluajevi nisu striktno rijeeni u Zakonu o krivinom postupku. Meutim, po optim pravilima, ukoliko bi bili ispunjeni za to potrebni uslovi, moglo bi se primjeniti Pravilo o postupanju u krajnjoj nudi, odnosno on ne bi odgovarao za uinjeno krivino djelo.25 U svijetu, i oko ovog pitanja ima razliitih milenja i stavova.26.

Poseban problem predstavla otkrivanje prikrivenog istraitela od strane pojedinih

lanova kriminalne grupe. Ako se ima u vidu da u svim ozbilnim kriminalnim grupama, posebno onim iz sfere organizovanog kriminaliteta, vladaju stroga pravila ponaanja i discipline, onda je jasno da oni koji se tih pravila ne pridravaju mogu oekivati najsurovije sankcije, pa ak i smrtnu kaznu. Uostalom, zar primjer tzv. zemunskog klana to ne potvruje, kada i najmanja neposlunost pojedinca prema voama grupe ili samo djelimino odstupanje od zadate aktivnosti, u konkretnoj kriminalnoj aktivnosti, u vie navrata nije rezultiralo strogim kanjavanjem takvih pojedinaca. To je i razlog zbog kojeg prikriveni istraitel mora biti spreman i dobro pripremlen da u takvu situaciju uopte i ne doe. Meutim, ako kojim sluajem u takvu priliku i doe, odnosno da voe kriminalne grupe posumnjaju u odanost prikrivenog istraitela, tada mora postupati po raz- raenom scenariju izvlaenja iz grupe, koji je utvren prije njegovog ubacivanja u kriminalnu grupu. Pored navedenog, prikriveni istraitel ne smije provocirati izvrenje krivinog djela i na to mu se u pripremi za izvrenje zadatka mora posebno skrenuti panja. Ako to uini, on podlijee krivinoj odgovornosti. U zakonu nema agenta provokatora. I da ovaj dio zakluimo konstatacijom da prikriveni istraitel ne smije:

provocirati i podstrekavati izvrenje krivinog djela; izvriti krivino djelo; biti otkriven.

IZVLAENE I ZATITA PRIKRIVENOG ISTAIOCA

Kako je propisano, angaovanje prikrivenog istraitela traje onoliko koliko je

potrebno da se prikupe potrebni dokazi. Kada prikriveni istraitel procijeni da je obezbjedio dovolno podataka koji mogu posluiti za potpuno do-

25 kuli, M.: Prikriveni islednik zakonsko reenje i neka sporna pitanja, Bezbednost, br. 3/05, Beograd,

2005. 26 Tako, na primjer, zakonodavstvo SAD daje mogunost da, pod odreenim uslovima, tajni agent uestvuje u

izvrenju krivinog djela


111

kazivanje kriminalne djelatnosti jedne grupe, nakon konsultacije sa svojim neposrednim rukovodiocem on vri potrebne pripreme za izvlaenje iz grupe, odnosno postupa po njegovim instrukcijama. Izvlaenje iz grupe treba da bude elegantno, tako da grupa nastavla da radi i nita ne sumnja. U praksi se to ponekad rjeava efikasnim hapenjem svih lanova kriminalne grupe, ali tako da se ni tada ne otkriva aktivnost prikrivenog istraitela. I ovaj zadatak mora biti dobro isplaniran, jer ako akcija liavanja slobode lanova grupe ne bude efektna i brza, i tada postoji mogunost da prikriveni istraitel bude otkriven i doveden u neku neprijatnu situaciju. Meutim, poseban je problem ako prikriveni istraitel bude otkriven prije nego to je zavrio zadatak, ili voe kriminalne grupe ozbilno posumnjaju u njegove namjere. U takvoj situaciji aktivira se prethodno pripremleni plan izvlaenja iz kriminalne grupe. Ta akcija mora biti brza i efikasna, po potrebi sa podrkom drugih pripadnika policije. Po izvlaenju iz grupe, prikriveni istraitel se sklanja iz sredine gdje je do tada boravio i radio.27

U krivinom postupku prikriveni istraitel se moe izuzetno sasluati kao svjedok,

ali tako da mu se ne otkrije identitet, jer je to slubena tajna. Pri tom, njegov identitet ne smije biti poznat ni strankama ali ni sudijama. Meutim, sudska odluka ne moe biti zasnivana samo na iskazu prikrivenog istraitela. Radi zatite prikrivenog istraitela, njegov konaan izvjetaj ne bi smio da sadri njegove line podatke. Tek e praksa pokazati da li je i u kojoj mjeri mogua potpuna zatita identiteta prikrivenog istraitela, ako se on sasluava kao zatieni svjedok. U svakom sluaju, Ministarstvo unutranjih poslova, prije svega, odnosno rukovodstvo akcije angaovanja i ubacivanja prikrivenog istraitela u kriminalnu grupu ili organizaciju mora preduzeti sve potrebne mjere da on bude potpuno zatien, u svakom pogledu.

OPRAVDANOST UPOTREBE PRIKRIVENOG ISTRAITELjA

Prema procjenama Ujedinjenih Nacija globalno organizirani kriminal ostvaruje

1.500 milijardi dolara godinje, vrijednost pranja novca irom svijeta procjenjuje se na izmeu 600 i 1.000 milijardi dolara, u 1997. godini smatra se da je nekih 700 000 hilada ena i djece bilo objektom prekogranine trgovine ludima, a meunarodne kriminalne grupe ostvaruju izmeu 2 i 4 milijarde dolara godinje ilegalnim odlaganjem smea i opasnog otpada. U pogledu primjene ove tehnike postoje danas mnoge dvojbe kao to je to uopte sluaj sa mjerama prikrivenog istraivanja. Ipak prikriveni je istraitel sastavni dio kataloga pomenutih mjera u velikom broju modernih pravnih sistema i jedinstven po tome to se na malo podruja javne slube moe traiti od potinjenih toliko linog angaovanja i spremnosti na opasnost kao to je angaovanje policijskih operativaca u svojstvu prikrivenih istraitela. Kao prednosti u odnosu na druge nekonvencio- nalne oblike istranog rada naroito se istie da primjena ove tehnike omoguava pribavlanje informacija i podataka i iz samog sredita kriminalnih organizacija, te da su njenom primjenom kriminalistiki slubenici u situaciji na

27 Skakavac Z.: Savremeni oblici suprotstavlanja organizovanom kriminalitetu, s aspektom na

angaovanje prikrivenog islednika, Fakultet za pravne i poslovne studije, Novi Sad, 2009, str. 208.


112

kriminalno ponaanje odgovoriti punim kapacitetom vlastitih sposobnosti to nisu u prilici uiniti primjenom drugih tehnika. Tvrdi se takoe da koritenje prikrivenih istraitela omoguava policiji nezavisno djelovanje, o kojem sama odluuje.28 Uz pomenuto nije nevano istai niti to da se prikriveni istraitel moe svrstati u krug tzv. proaktivnih policijskih tehnika, a u poslednje vrijeme se naglaava kako najuinkovitiju represivnu strategiju u suzbijanju organiziranog kriminala ine upravo mjere prepoznavanja i razbijanja kriminalnih struk- tura koje policija poduzima u svojoj proaktivnoj djelatnosti. Rezultati koje je pokazala njezina upotreba govore u prilog opravdanosti njezina uvrtavanja u naj- sofisticiranije oblike operativno-kriminalistikog rada, dok odreene empi- rijske spoznaje ukazuju na nezamjenjivost prikrivenih istraitela u istraivanju krivinih djela i pribavlanju dokaza iz domena organiziranog kriminaliteta. Razlozi su to zbog kojih su pravni sistemi savremenih drava i posegnuli za in- strumentarijem prikrivenog istraivanja i konkretno ove tehnike koja unato mnogim svojim negativnim obilejima pokazuje respektabilan nivo uspjenog suprotstavlanja tekom kriminalu. Konano, dio nove kriminalistike strategije jest kriminalistiki slubenik koji radi prikriveno i pomou kojeg se policija moe pribliiti krugu osumnjienih osoba, te sklapati i odravati veze kako bi se dobijale informacije o strukturi kriminalne organizacije i njezinoj mrei.29

PODACI KOJE PRIKUPLjA PRIKRIVENI ISTRAITELj I NIHOV DOKAZNI ZNAAJ

S obzirom na njihov dokazni znaaj, postoje dvije vrste podataka koje prikupla

prikriveni israitel:

1. oni koji e sami po sebi, neposredno moi da predstavlaju dokaz u krivinom

postupku, kada se i ako postupak pokrene i 2. podaci koji ne predstavlaju sami po sebi dokaz, ve su dio saznanja do kojih je

doao prikriveni israitel, ali koji e moi da dobiju dokazni znaaj, ukoliko ih tokom svog iskaza u svojstvu svjedoka, sudu prezentira sam prikriveni israitel.

U prvu vrstu podataka spadaju na primjer, pismene isprave koje je prikriveni

israitel prikupio, ili fotokopirao, to mogu da budu i sredstva izvrenja krivinog djela, predmeti pribavleni izvrenim djelima, do kojih je doao prikriveni israitel i sl. Pored toga, u takve podatke spadaju i drugi materijali koji mogu imati direktan dokazni znaaj, odnosno sluiti kao dokaz u postupku, pa tu tako spadaju i snimci telefonskih i drugih razgovora do kojih je u skladu sa svojim ovlaenjima doao prikriveni israitel. Naime, on moe upotrije- biti tehnika sredstva za snimanje razgovora, te ui u stan i druge prostorije, uz ispunjenje formalnog uslova. Sami razgovori koji se snimaju mogu da budu oni koji se ostvaruju normalnom, uobiajenom verbalnom komunikacijom (smilenom raz-

28 Halilovi H.: Prikriveni istraitel pravno kriminalistiki pristup, Fakultet kriminalistikih nauka, Sarajevo,

2005, str. 35. 29 Op. cit. str. 36.


113

menom rijei), u zatvorenom ili otvorenom prostoru, ili mogu biti razgovori koji se obavlaju uz korienje telefona (fiksnog ili mobilnog), odnosno eventualno, drugih tehnikih sredstava za prenos ludskog glasa (na primjer, radio veza i sl.).

Drugu vrstu podataka predstavlaju informacije do kojih je prikriveni israitel

doao tokom svog pritajenog angamana u okviru kriminalne organizacije, tj. tokom kontakta sa pripadnicima organizovanie kriminalne grupe, koji nisu materijalizovanog karaktera, u smislu da nisu sadrani u odreenim ispravama, snimcima i sl., ve jednostavno predstavlaju sopstveno iskustvo prikrivenog israitela, odnosno ono to je on lino opazio ili uo. Takvi podaci mogu do- biti dokazni znaaj, jedino ukoliko ih prikriveni israitel iznese u formi iskaza, onda kada se sasluava kao svjedok u krivinom postupku. Oni podaci koji se odnose na ono to je on lino tokom svog angaovanja opazio, predstavlaju dio njegovog iskaza koji daje u svojstvu izvornog odnosno neposrednog svjedoka, jer on o njima ima direktna saznanja, tj. neposredno je povezan sa izvorom saznanja, dok podaci koji se odnose na ono to je on uo od pripadnika kriminalne organizacije, odnosno indirektno saznao, su dio njegovog iskaza koji on daje kao derivativni svjedok.30

Iako se od prikrivenog istraitela na prvom mjestu oekuje da saznanja do kojih

je doao u toku svog boravka u kriminalnoj sredini predoi sudu u obliku svjedoenja, teko bi bilo prihvatiti stajalite prema kojem se njegova uloga svo- di jedino na to. Tako se u literaturi mogu nai milenja prema kojim vrijednost prikrivenog istraitela nije u pojavlivanju pred sudom i svjedoenju o onome to je saznao svojom prisutnou u kriminalnoj sredini, ve upravo u usmjeravanju pos- tupanih i kriminalistikih aktivnosti. U pravnom smislu kao to smo ve ista- kli upotreba prikrivenog istraitela ima karakter istrane radnje odnosno mjere s cilem pribavlanja pravno valanih dokaza u procesnom smislu. S druge strane opet kriminalistiki gledano, ona podrazumijeva itav splet dobro osmilenih i planiranih aktivnosli usmjerenih na otkrivanje krivinih djela i njihovih izvrilaca. Tako da nije isklueno da njegovo djelovanje ne bi moglo rezultirati i nekim drugim elementima koji bi na odgovarajui nain mogli biti iskoriteni u svrhe operativnog kriminalistikog rada. Negova aktivnost ne iscrpluje samo u moguem njegovom pojavlivanju u ulozi svjedoka. Odreena saznanja mogu biti od presudnog utijecaja za npr. preduzimanje odgovarajuih operativnih mjera protiv odreenih lica, a koje bi onda mogle uticati i na pokretanje istrage protiv lica protiv kojih u konkretnom sluaju nije bio angaovan prikriveni istrailac.

Zakonom o krivinom postupku Republike Srpske izriito se propisuje da se

prikriveni istraitel, informator, kao i druga lica koja su provela istranu radnju simulovanog i kontrolisanog otkupa predmeta i simulovanog i kontrolisanog davanja potkupnine mogu sasluati kao svjedoci o toku provoenja ovih radnji. Ova lica se, dakle, mogu sasluavati samo o toku provoenja radnji, s tim da ako se oni moraju pojaviti na glavnom pretresu u ulozi svjedoka, dolazi u obzir

30 http://www.scribd.com/doc/16080891/PRIKRIVENI-ISLEDNIK

http://www.scribd.com/doc/16080891/PRIKRIVENI-ISLEDNIK


114

primjena odredbi o zatiti svjedoka, anonimnom svjedoenju i ispitivanju putem tehnikih ureaja za prenos slike i zvuka. Ispunjenjem optih i posebnih uslova za primjenu posebnih istranih radnji, rezultati primjene tih radnji mogu se koristiti kao dokazna sredstva pred sudom, u protivnom e se ta saznanja smatrati nezakonitim dokazima. Pravilo je da se izvjetaji i snimci dobijeni primjenom posebnih istranih radnji u krivinom postupku mogu koristiti u odnosu na lice i krivino djelo za koje su i nareene. Meutim, iz ove odredbe proizilazi da se kao dokaz mogu koristiti informacije i podaci dobijeni preduzimanjem posebnih istranih radnji i onda ako se odnose na neko drugo krivino djelo (dakle, ne na ono krivino djelo za koje postoji sudska naredba o preduzimanju posebne istrane radnje) iz grupe krivinih djela za koje se mogu odrediti posebne istrane radnje. Sluajni nalazi se, dakle, ne mogu koristiti za krivino gonjenje i u odnosu na to sluajno otkriveno krivino djelo, jer bi se inae prema zakonu mogla narediti primjena posebnih istranih radnji za to drugo, sluajno otkriveno krivino djelo. Smatra se ispravnim stav da u pogledu sluajnih nalaza treba odmah zatrai- ti novu ili dodatnu naredbu sudije za prethodni postupak za preduzimanje posebne istrane radnje, a da se sluajno otkriveni dokazi mogu koristiti za odreivanje osnova sumnje da je izvreno ili da se vri krivino djelo za koje se mogu odrediti posebne istrane radnje.

Suprotno, ne mogu se koristiti kao dokaz informacije i podaci dobijeni pre-

duzimanjem posebnih istranih radnji ako ukazuju na neko drugo krivino djelo koje je izvan liste krivinih djela objavlenih u lanu 227 Zakona o krivinom postupku Republike Srpske. Na tako pribavlenim podacima i obavjetenjima (tzv. plodovi otrovane voke) ne moe se temeliti sudska odluka u krivinom postupku. Pesledice povreda zakona pri njihovoj primjeni, odnosno izvravanju jeste ne- upotreblivost pribavlenih podataka u dokazne svrhe, to je vie nego dovolan razlog za njihovo oprezno i zakonito izvrenje.31 O ovom pitanju je ve bilo rijei pa se na ovom mjestu neemo naroito zadravati u vezi ovoga.

LITERATURA:

1. Bokovi M., Matijevi M.: Kriminalistika operativa, Visoka kola unutranjih poslova, Banja

Luka, 2007.

2. ejovi, B.: Krivino pravo - opti deo, Beograd, 1985.

3. De Nauw A.: Provokacija na krivino delo koju vri policijski slubenik - U: Izbor lanaka iz

stranih asopisa, Zagreb, broj 4, 1980.

4. Drecun A.: Undercover policing: infiltration by police in the criminal mileu.- U: NBP - Journal

of Police Academy, Beograd, br. 2, 1997.

5. Greene R. J. (ed.): The Encyclopedia of Police Science, Taylor and Francis Group, New York

Oxon, 2007.

6. Halilovi H.: Prikriveni istraitel pravno - kriminalistiki pristup, Fakultet kriminalistikih

nauka, Sarajevo, 2005.

7. http://dejure.org/gesetze/StPO; Internet; 26. maja 2011.

8. http://www.scribd.com/doc/16080891/PRIKRIVENI-ISLEDNIK; Internet; 26. maja 2011.

31 Simovi M.: Krivino procesno pravo uvod i opti dio, Pravni fakultet, Biha, 2005, str. 377.

http://dejure.org/gesetze/StPO%3Bhttp://www.scribd.com/doc/16080891/PRIKRIVENI-ISLEDNIK%3B


115

9. http://www.usdoj.gov/olp/fbiundercover.pdf; Internet; 28. maja 2011.

10. http://en.wikipedia.org/ wiki/ Agent_provocateur; Internet; 28. maja 2011.

11. http://en.wikipedia.org/ wiki/ Honey_trap; Internet; 2. juna 2011.

12. Korajli N.: Kriminalistiki rjenik, Teanj, 2002.

13. Koriath G.: Verdeckter Ermittler: ein europaweit taugliches Instrument? Oder-brauchen wir

lnderbergreifende Normen fr den Einsatz verdeckter Ermittler.- U: Kriminalistik, br. 8-9,

1996.

14. Krivokapi V., Krsti O.: Kriminalistika taktika II, Beograd, 1999.

15. Krivini zakon Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 37, od 22. novembra

2003.godine)

16. Lee G.: Global Drug Enforcement Practical Investigative Tecniques, CRC Press, Boca Raton,

2004.

17. Lyman M.: Practical Drug Enforcement, CRC Press, Boca Raton, 2002.

18. Marx G.: Undercover Police Surveillance in America, University of California Press, 1988.

19. Marinkovi D.: Tajna opservacija u spreavanju i suzbijanju krivinih dela, zbornik radova

Suzbijanje kriminaliteta- decenija posle smrti profesora Vodinelia, Kra- gujevac, 2004.

20. Marinkovi D.: Kriminalistiki aspekti angaovanja prikrivenog islednika.- U: Bez-

bednost, Beograd, broj 1-2, 2009.

21. Marinkovi D., urevi Z.: Simulovani poslovi i usluge kao dokazna radnja i oblik navoenja

na krivino delo.- U: Pravni ivot, Beograd, broj 9, 2006.

22. Motto C. J., June D.: Undercover, Boca Raton, 2000.

23. Police Chief, vol. 64, broj 5, 1997.

24. Simovi M.: Krivino procesno pravo uvod i opti dio, Pravni fakultet, Biha,

2005.

25. Simovi M.: Praktini komentar zakona o krivinom postupku Republike Srpske, Viso-

ka kola unutranjih poslova, Banja Luka, 2005.

26. Skakavac Z.: Savremeni oblici suprotstavlanja organizovanom kriminalitetu, s aspektom na

angaovanje prikrivenog islednika, Fakultet za pravne i poslovne studije, Novi Sad, 2009.

27. Stojanovi Z.: Krivino pravo - opti deo, Beograd, 2000.

28. The Attorney General's Guidelines on Federal Bureau of Investigation Undercovers Operations.

29. kuli, M.: Prikriveni islednik zakonsko reenje i neka sporna pitanja, Bez- bednost, br. 3/05,

Beograd, 2005.Wieczorek E.: Ultima ratio: Der agent provocateur.- U: Kriminalistik, br. 6,

1985.

30. Zakon o kaznenom postupku Republike Hrvatske (Narodne novine br. 62/03)

31. Zakon o krivinom postupku BiH (Slubeni glasnik BiH, br. 36, od novembra 2003.)

32. Zakon o krivinom postupku Republike Srpske, Slubeni glsanik Republike Srpske, broj 50,

od 27. juna 2003. godine. Izmjene i dopune: Slubeni glasnik Republike Srps- ke, br. 50/03,

111/04 i 115/04 potrebno je navesti i poslednje dopune iz 2009, odnosno Preieni tekst ZKP-

a RS.

http://www.usdoj.gov/olp/fbiundercover.pdf%3Bhttp://en.wikipedia.org/http://en.wikipedia.org/


116

Abstract: Traditional methods and approach in detecting and in-

vestigating criminal acts are significantly exceeded by demand of

time and overall complexity of criminal activity. How covert research

is much different from normal rules, in legal theory there are vari-

ous opinions about acceptance of some solutions to this issue.

This resulted to different country to country approaches, and their imple-

mentation and regulation of these methods. In some countries, some of

these methods are not accepted, or are regulated in a way that signifi-

cantly reduces their effectiveness, while in others it seems, emphasis is

placed primarily on their effectiveness and then at some generally ac-

cepted concepts in the protection of individual rights.

As one of the methods of undercover investigative work, a special

place belongs to the undercover investigator - Criminal officer un-

der the acting role, in a criminal environment based on the instruc-

tions of the competent manager. Managers knowledge of relevant

facts from that environment is important for later in the process of get-

ting an important position to bring to justice perpetrators of crimes.

Engagement of undercover agents in the fight against organized crime

is a characteristic of crime-operative action, amongst a large number of

police organizations in the world today. On the territory of Bosnia and

Herzegovina and neighboring countries in the last decade, these meth-

ods are also extensively applied quite similarly in the criminal investigation

processes, specific relationships and circumstances.

Keywords: undercover investigator, infiltration, acting role, insertion, de-

tection, protection, evidence

naučni rad UDC 343.985 Kriminalisti aspekti anga ovanja ... 1_broj 1... · priče o prošlosti...

Documents

Transcript of naučni rad UDC 343.985 Kriminalisti aspekti anga ovanja ... 1_broj 1... · priče o prošlosti...