NASTAVNI PROGRAM ZA OSMI RAZRED OSNOVNOG OBRAZOVANjA I VASPITANjA

1. SVRHA, CILjEVI I ZADACI PROGRAMA OBRAZOVANjA I VASPITANjA

Svrha programa obrazovanja

- Kvalitetno obrazovanje i vaspitanje, koje omoguava sticanje jezike, matematike, naune, umetnike, kulturne, zdravstvene, ekoloke i informatike pismenosti, neophodne za ivot u savremenom i sloenom drutvu.

- Razvijanje znanja, vetina, stavova i vrednosti koje osposobljavaju uenika da uspeno zadovoljava sopstvene potrebe i interese, razvija sopstvenu linost i potencijale, potuje druge osobe i njihov identitet, potrebe i interese, uz aktivno i odgovorno uee u ekonomskom, drutvenom i kulturnom ivotu i doprinosi demokratskom, ekonomskom i kulturnom razvoju drutva.

Ciljevi i zadaci programa obrazovanja su:

- sticanje znanja o jeziku, knjievnosti i medijima relevantnim za budue obrazovanje i profesionalni razvoj;

- osposobljavanje uenika da koristi standardni maternji jezik, efikasno komunicira u usmenom i pisanom obliku u razliite svrhe;

- osposobljavanje uenika da komuniciraju u usmenom i pisanom obliku na teme iz svakodnevnog ivota na stranom jeziku;

- razvijanje svesti o znaaju viejezinosti u savremenoj viekulturnoj zajednici; - razumevanje povezanosti razliitih naunih disciplina; - razumevanje i snalaenje u sadanjosti i povezanosti drutvenih pojava i procesa u

prostoru i vremenu (Srbija, Evropa, svet); - prihvatanje i uvaavanje drugog/druge bez obzira na nacionalnu, versku, rodnu i

druge razlike; - razumevanje pojava, procesa i odnosa u prirodi na osnovu znanja fizikih,

hemijskih i biolokih zakona, modela i teorija; - pravilno formiranje matematikih pojmova i sticanje osnovnih matematikih

znanja i vetina; - sticanje sposobnosti za uoavanje, formulisanje, analiziranje i reavanje

problema; - ovladavanje informaciono-komunikacionim tehnologijama; - razvijanje vetina i tehnika umetnikog izraavanja; - poznavanje razliitih tehnika, stilova i medija umetnikog izraavanja; - poznavanje vrednosti sopstvenog kulturnog naslea i povezanosti sa drugim

kulturama i tradicijama; - razvijanje odgovornog odnosa prema sopstvenom zdravlju i zdravlju drugih.

2

2. OBAVEZNI I PREPORUENI SADRAJI OBAVEZNIH I IZBORNIH PREDMETA

OBAVEZNI NASTAVNI PREDMETI

SRPSKI JEZIK

Cilj i zadaci

Cilj nastave srpskog jezika jeste da se osigura da svi uenici steknu bazinu jeziku i pismenost i da napreduju ka realizaciji odgovarajuih Standarda obrazovnih postignua, da se osposobe da reavaju probleme i zadatke u novim i nepoznatim situacijama, da izraze i obrazloe svoje miljenje i diskutuju sa drugima, razviju motivisanost za uenje i zainteresovanost za predmetne sadraje, kao i da ovladaju osnovnim zakonitostima srpskog knjievnog jezika na kojem e se usmeno i pismeno pravilno izraavati, da upoznaju, doive i osposobe se da tumae knjievna dela, pozorina, filmska i druga umetnika ostvarenja iz srpske i svetske batine i savremene umetnosti.

Zadaci nastave srpskog jezika: - stvaranje raznovrsnih mogunosti da kroz razliite sadraje i oblike rada tokom

nastave srpskog jezika svrha, ciljevi i zadaci obrazovanja, kao i ciljevi nastave srpskog jezika budu u punoj meri realizovani ;

- razvijanje ljubavi prema maternjem jeziku i potrebe da se on neguje i unapreuje; - opismenjavanje uenika na temeljima ortoepskih i ortografskih standarda srpskog

knjievnog jezika; - postupno i sistematino upoznavanje gramatike i pravopisa srpskog jezika; - upoznavanje jezikih pojava i pojmova, ovladavanje normativnom gramatikom i

stilskim mogunostima srpskog jezika; - osposobljavanje za uspeno sluenje knjievnim jezikom u razliitim vidovima

njegove usmene i pismene upotrebe i u razliitim komunikacionim situacijama (uloga govornika, sluaoca, sagovornika i itaoca);

- razvijanje oseanja za autentine estetske vrednosti u knjievnoj umetnosti; - razvijanje smisla i sposobnosti za pravilno, teno, ekonomino i uverljivo usmeno

i pismeno izraavanje, bogaenje renika, jezikog i stilskog izraza; - uvebavanje i usavravanje glasnog itanja (pravilnog, logikog i izraajnog) i

itanja u sebi (doivljajnog, usmerenog, istraivakog); - osposobljavanje za samostalno itanje, doivljavanje, razumevanje, svestrano

tumaenje i vrednovanje knjievnoumetnikih dela raznih anrova; - upoznavanje, itanje i tumaenje popularnih i informativnih tekstova iz

ilustrovanih enciklopedija i asopisa za decu; - postupno, sistematino i dosledno osposobljavanje uenika za logiko shvatanje i

kritiko procenjivanje proitanog teksta;

3

- razvijanje potrebe za knjigom, sposobnosti da se uenici njome samostalno slue kao izvorom saznanja; navikavanje na samostalno korienje biblioteke (odeljenjske, kolske, mesne); postupno ovladavanje nainom voenja dnevnika o proitanim knjigama;

- postupno i sistematino osposobljavanje uenika za doivljavanje i vrednovanje scenskih ostvarenja (pozorite, film);

- usvajanje osnovnih teorijskih i funkcionalnih pojmova iz pozorine i filmske umetnosti;

- upoznavanje, razvijanje, uvanje i potovanje vlastitog nacionalnog i kulturnog identiteta na delima srpske knjievnosti, pozorine i filmske umetnosti, kao i drugih umetnikih ostvarenja;

- razvijanje potovanja prema kulturnoj batini i potrebe da se ona neguje i unapreuje;

- navikavanje na redovno praenje i kritiko procenjivanje emisija za decu na radiju i televiziji;

- podsticanje uenika na samostalno jeziko, literarno i scensko stvaralatvo; - podsticanje, negovanje i vrednovanje uenikih vannastavnih aktivnosti (literarna,

jezika, recitatorska, dramska, novinarska sekcija i dr.); - vaspitavanje uenika za ivot i rad u duhu humanizma, istinoljubivosti,

solidarnosti i drugih moralnih vrednosti; - razvijanje patriotizma i vaspitavanje u duhu mira, kulturnih odnosa i saradnje

meu ljudima.

OSMI RAZRED (4 asa nedeljno, 136 asova godinje)

Operativni zadaci:

- dalje ovladavanje znanjima iz gramatike, stilistike, leksikologije, istorije knjievnog jezika, dijalektologije;

- razvijanje pozitivnog odnosa prema dijalektima (svom i drugima), kao i potrebe da se usvaja, neguje i razvija knjievni jezik;

- dalje usvajanje ortoepske, ortografske, gramatike, leksike i stilske norme srpskog jezika;

- razvijanje kritikog odnosa prema jeziku i sadrini tekstova iz svakodnevnog ivota; razvijanje osetljivosti na manipulaciju jezikom (naroito u vidu birokratskog jezika i jezika reklama);

- formiranje kriterijuma za samostalan izbor, analizu i procenu umetnikih dela pristupanih ovom uzrastu;

- sitematizacija znanja o knjievnoteorijskim pojmovima; - ovladavanje raspravom kao oblikom usmenog i pisanog izraavanja; - obnavljanje i sistematizovanje znanja iz svih podruja.

JEZIK

4

Gramatika

Srpski jezik meu drugim slovenskim jezicima. Dijalekti srpskog jezika (osnovni podaci). Narodni jezik (jezik kao skup dijalekata) i knjievni jezik. Pojam normiranja. Razvoj srpskog knjievnog jezika: srpskoslovenski, ruskoslovenski, slavenosrpski, Vukova reforma jezika, pisma i pravopisa, knjievni jezik Srba od Vuka do danas (osnovni podaci). Razvoj leksike srpskog jezika (osnovni podaci). Jezici nacionalnih manjina (osnovni podaci). Jezik svakodnevne komunikacije govoreni i pisani. Glavne osobine tipinog govorenog jezika: oslanjanje na kontekst i govornu situaciju; funkcija gestova i mimike; kratke, eliptine i nedovrene reenice, emocionalnost, neformalnost. Glavne osobine tipinog pisanog jezika u javnoj komunikaciji: eksplicitnost, potpunost reenica, intelektualnost, formalnost. Fokusiranje reeninih lanova pomou reeninog akcenta (u govorenom jeziku) i pomou reda rei (u pisanom jeziku). Glavne osobine pisanih stilova javne komunikacije publicistikog, naunog, administrativnog. Sintagme pridevske, priloke, glagolske. Zavisne predikatske reenice: obeleja (zavisni veznici, vezniki spojevi i dr.); vrste: izrine (izrine u uem smislu i zavisnoupitne), odnosne, mesne, vremenske, uzrone, uslovne, dopusne, namerne, posledine i poredbene; konstituentska funkcija u okviru vie reenice (nezavisne ili zavisne) ili sintagme. Interpunkcija u vezi sa zavisnim reenicama. Naporedni odnosi meu zavisnim reenicama (sastavni, rastavni, suprotni). Iskazivanje reeninih lanova zavisnom reenicom i predloko-padenom konstrukcijom. Izraavanje pomou glagola (Oekivali su da avion poleti; Avion je poleteo iako je bila magla) i glagolskih imenica (Oekivali su poletanje aviona; Avion je poleteo uprkos magli). Preimustva imenikog naina izraavanja (u nekim sluajevima ono je preciznije i ekonominije) i njene mane (slikovitost se gubi, a reenica tee prati). Osnovne funkcije i znaenja glagolskih oblika (obnavljanje i proirivanje znanje). Upotreba glagolskih oblika u pripovedanju. Graenje rei obnavljanje; kombinovano graenje, graenje pretvaranjem. Glasovne promene u vezi sa graenjem rei (samo skretanje panje na normativna reenja). Jednoznane i vieznane rei; homonimija. Prikazivanje polisemije i homonimije u velikim jednojezinim renicima. Metafora i metonimija kao naini da re stekne nova znaenja (krilo (ptice) krilo zgrade metafora; Moja kola je blizu Cela kola ide na izlet metonimija). Glavna pravila standardne akcenatske norme i sistematizovanje znanja o akcentima iz prethodnih razreda. Obnavljanje i sistematizovanje gradiva iz prethodnih razreda radi pripreme za zavrni ispit.

Ortoepija

Proveravanje pravilnog izgovora samoglasnika i suglasnika. Intonacija proste i sloene reenice. Variranje intenziteta, tempa i pauza u govoru i u tekstovima razliitog sadraja.

5

Pravopis

Prilagoeno pisanje imena iz stranih jezika. Pisanje polusloenica. Genitivni znak. Sistematizovanje sadraja iz pravopisa: upotreba velikog slova, interpunkcija, spojeno i rastavljeno pisanje rei; pisanje skraenica; rastavljanje rei na kraju reda.

KNjIEVNOST

Lektira

Lirika

Narodna pesma: Srpska djevojka Ljubavne narodne lirske pesme (izbor) ura Jaki: Otadbina Jovan Jovanovi Zmaj: ulii (izbor), Svetli grobovi Franesko Petrarka: Kanconijer (LXI sonet) Desanka Maksimovi: Proletnja pesma ili Opomena Milo Crnjanski: Lament nad Beogradom (odlomak) Vasko Popa: Oiju tvojih da nije Oskar Davio: Srbija Sergej Jesenjin: Pismo majci Rajner Marija Rilke: Ljubavna pesma Izbor iz savremene srpske poezije

Epika

Narodna epsko-lirska pesma: enidba Milia barjaktara Narodne epsko-lirske pesme (izbor) Narodna pesma: Poetak bune protiv dahija Narodne epske pesme novijih vremena (tematski krug o osloboenju Srbija i Crne Gore) Vuk Stefanovi Karadi: Srpski rjenik (izbor); O narodnim pevaima Narodna pripovetka: Nemuti jezik ili Usud Teodosije: itije svetog Save (odlomak) Prota Mateja Nenadovi: Memoari (odlomak) Petar Petrovi Njego: Gorski vijenac (izbor kratkih odlomaka) Ljubomir Nenadovi: Pisma iz Italije (odlomci) Simo Matavulj: Pilipenda Laza Lazarevi: Sve e to narod pozlatiti Petar Koi: Kroz meavu Milo Crnjanski: Seobe I (odlomak) Ivo Andri: Most na epi , izbor pripovedaka o deci Dobrica osi: Deobe (odlomak)

6

Isidora Sekuli: Carsko dostojanstvo jezika(odlomak) ili esej po izboru Izbor iz savremene srpske proze

Drama

Branislav Nui: Sumnjivo lice Danilo Ki: No i magla Viljem ekspir: Romeo i Julija Molijer: Graanin plemi (odlomak)

Dopunski izbor

Borisav Stankovi: Uvela rua Rastko Petrovi: Afrika (odlomci) Grozdana Oluji: Glasam za ljubav Milorad Pavi: Predeo slikan ajem (odlomak o putovanju Atanasija Svilara na Svetu goru) Matija Bekovi: Pria o Svetom Savi Duan Kovaevi: Ko to tamo peva Borislav Mihajlovi:Banovi Strahinja Izbor iz antologija srpske ljubavne lirike Robert Grevs: Zlatno runo (odlomci) Don Selinder: Lovac u itu Dejvid Gibins: Atlantida Ernest Hemingvej: Starac i more

Sa predloenog spiska, ili slobodno, nastavnik bira najmanje tri, a najvie pet dela za obradu.

Naunopopularni i informativni tekstovi

Petar Vlahovi: Srbija zemlja, ljudi, ivot, obiaji (izbor) Miodrag Popovi: Vuk Stefanovi Karadi (odlomci) Eva Kiri: Marija Kiri (odlomak) .Kulii, .Petrovi,N.Panteli: Srpski mitoloki renik (izbor) D.Srejovi, A.Cermanovi: Renik grke i rimske mitologije (izbor) Mile Nedeljkovi: Godinji obiaji u Srba (izbor) Dragomir Antoni: Obiajni bonton (izbor) Jasminka Petrovi: Bonton (ili odlomci iz ovakve knjige nekog drugog autora) Izbor iz knjiga, enciklopedija i asopisa za decu i omladinu. Sa navedenog spiska, obavezan je izbor najmanje tri dela za obradu.

Tumaenje teksta

Osposobljavanje uenika za samostalnu analizu knjievnoumetnikog dela (lirska i epska pesma, lirsko-epska pesma, pripovetka,roman, drama i knjievnonaune vrste) uz

7

pomo razvijenog plana i teza. Procenjivanje idejno-estetskih, jeziko-stilskih i drugih vrednosti umetnikog dela. Sticanje pouzdanog kriterijuma za izbor, analizu i procenu knjievnog teksta. Upuivanje uenika u korienje odabrane i pristupane literature o delima i piscima. Podsticanje i razvijanje kritikog odnosa u problemskom pristupu delu i piscu.

Sistematizovanje znanja o narodnoj i autorskoj knjievnosti (na primerima iz lektire).

Knjievnoteorijski pojmovi

Lirika Stilska sredstva: metonimija, refren, antiteza,asonanca i aliteracija. Lirske vrste: ljubavna narodna lirika; ljubavna narodna i autorska pesma. Sonet.

Epika

Epsko-lirske vrste: poema, balada, romansa. Spev. Putopis.Memoari. Esej.

Drama

Tragedija.Tragino (pojam). Protagonist i antagonist. Razreenje sukoba. Katarza. Scenski znakovi. Reija. Televizijska drama.

Sistematizacije knjievnoteorijskih pojmova

- Sistematizacija knjievnih rodova i vrsta u narodnoj i autorskoj knjievnosti. - Sistematizacija oblika kazivanja (formi pripovedanja) u knjievnoumetnikim

tekstovima: naracija (pripovedanje u 1. i 3. licu); hronoloko i retrospektivno pripovedanje; deskripcija (portret, pejza, pojam enterijera i eksterijera), narativna deskripcija; dijalog; monolog, unutranji monolog.

- Jezikostilska izraajna sredstva (sistematizacija). - Struktura umetnikog teksta (kompozicija, odnos fabule i siea, dramski elementi:

ekspozicija, zaplet, kulminacija, peripetija, rasplet). - Vrste karakterizacije (socioloka, psiholoka, jezika ...). - Motivi: dinamiki, statiki, narativni, opisni, internacionalni...).

Funkcionalni pojmovi

8

Podsticanje uenika na shvatanje i usvajanje funkcionalnih pojmova: - romantiarsko, romantino, realistino, realno; - dokumentovano, racionalno, teza, injenica; - etiko, estetsko; - refleksija, memorija; - kreativno, doivljajno, sugestivno, plastino; - apsurd, provokacija, protivurenost, doslednost; - samokritinost, samoinicijativa; - agresivnost, sebinost (egoizam), licemerje, oportunizam; - nezavisno, samostalno, zavisno, zavidno.

itanje

Usavravanje izraajnog itanja (sa zahtevima kao u prethodnim razredima). Razvijanje linog tona pri itanju i kazivanju napamet nauenih proznih i poetskih celina. Vebanje u "letiminom" itanju poznatog teksta, radi nalaenja odreenih informacija i uvoenja uenika u "letimino" itanje nepoznatog teksta, da bi utvrdili da li ih tekst interesuje i da li e ga itati u celini (novinski lanak, nepoznata knjiga i sl.).

JEZIKA KULTURA

Osnovni oblici usmenog i pismenog izraavanja

Prianje o doivljaju sa efektnim poetkom i zavretkom. Interpretativno prepriavanje knjievnoumetnikog teksta. Rasprava (argumentativni tekst) i propagandni tekst. Objektivno i pristrasno prikazivanje injenica. Reklame kao vrsta propagandnih tekstova. Jezike osobine reklama. Manipulativnost reklama. Popunjavanje razliitih obrazaca. Reportaa kao novinarski anr.

Usmena i pismena vebanja

Vebanja u prianju o doivljajima ( sa efektnim poetkom i zavretkom).

Vebanja u interpretativnom prepriavanju knjievnoumetnikih tekstova.

Vebe na argumentativnom tekstu: saimanje teksta, pisanje rezimea, pronalaenje kljunih rei u tekstu. Razlikovanje stava autora od drugih stavova iznesenih u tekstu. Izdvajanje iz teksta argumenata u prilog nekoj tezi (stavu) i argumenata protiv nje; izvoenje zakljuaka zasnovanih na tekstu. Davanje naslova tekstu i podnaslova delovima teksta. Usmene i pisane rasprave na zadate aktuelne teme iz savremenog ivota.

9

Kritiki prikaz nove knjige, filma, radijske, televizijske emisije i koncerta. Sintaksike vebe: izraavanje pomou zavisnih reenica i pomou sredstava reenine kondenzacije (glagolski prilozi, glagolske imenice: Dok se vraao kui, razmiljao je o svemu Vraajui se kui...; Obradovao ih je time to je pristao Obradovao ih je svojim pristankom). Zamena glagolima neumesno upotrebljenih glagolskih imenica. Prepoznavanje birokratskog jezika kao oblika manipulacije ljudima pomou jezika (da bi se prikrila informacija, istakla sopstvena uenost, ublaile neprijatne injenice). Prevoenje sa birokratskog na obian jezik. Leksike vebe: prikladna upotreba apstraktnih rei i rei iz intelektualnog renika radi preciznog i efikasnog izraavanja tokom rasprave. Upotreba slikovitih rei radi efektnog izraavanja u reportai. Korienje renika srpskog jezika. Korienje indeksom, pojmovnikom i bibliografijom. itanje i razumevanje nelinearnih elemenata teksta: dijagrami, grafikoni. Letimino itanje (radi brzog pronalaenja vanih informacija). Ortoepske vebe: uvebavanje pravilnog izgovora samoglasnika i suglasnika, reeninog (logikog) akcenta. Proveravanje stepena usvojenosti srpskog knjievnog akcenta i organizovanje akcenatskih vebi. Korienje renika s akcentovanim reima. Pravilan izgovor ijekavskog refleksa dugog jata (ije) i prenoenje akcenta na proklitiku u izraajnom itanju knjievnih tekstova (posebno u vezi s dijalekatskom osnovom). Osam domaih pisanih zadataka i njihova analiza na asu. etiri kolska pismena zadatka (jedan as je za izradu i dva za analizu zadataka i pisanje poboljane verzije sastava).

DODATNI RAD

Jezik i jezika kultura

Sintaksika analiza komplikovanijih reenica. Usmeno raspravljanje na teme iz svakodnevnog ivota. Pisanje argumentativnih tekstova s korienjem literature. Vebe u govornitvu. Kratko, sadrajno i jezgrovito izlaganje o odreenoj temi za odreeno vreme, pred auditorijumom. Analiza reklama s televizije, iz novina i asopisa, s reklamnih panoa. Samostalno pronalaenje primera birokratskog jezika i njegovo prevoenje na obian jezik. Samostalno sastavljanje dijagrama i grafikona. Prouavanje lokalnog govora. Samostalni radovi uenika o lokalnom govoru (itanje odgovarajue literature; sakupljanje grae; pisanje rada i njegovo objavljivanje u kolskim glasilima).

Knjievnost

Karakterizacija likova uvidom u forme pripovedanja.

10

Jezikostilska analiza kao integracioni inilac interpretacije knjievnoumetnikog teksta. Istraivaki rad na renicima (Srpski rjenik Vuka Stefanovia Karadia, Renik MS, (vietomni ili jednotomni), Renik knjievnih termina, Renik simbola...). Objedinjujui i poredbeni inioci u obradi odabranih knjievnih tekstova (komparativni pristup). Dramatizacija proznog teksta.

NAIN OSTVARIVANjA PROGRAMA

JEZIK (gramatika, pravopis i ortoepija)

U nastavi jezika uenici se osposobljavaju za pravilnu usmenu i pismenu komunikaciju standardnim srpskim jezikom. Otuda zahtevi u ovom programu nisu usmereni samo na jezika pravila i gramatike norme ve i na njihovu funkciju. Na primer, reenica se ne upoznaje samo kao gramatika jedinica (sa stanovita njene strukture), ve i kao komunikativna jedinica (sa stanovita njene funkcije u komunikaciji).

Osnovni programski zahtev u nastavi gramatike jeste da se uenicima jezik predstavi i tumai kao sistem. Nijedna jezika pojava ne bi trebalo da se izuava izolovano, van konteksta u kojem se ostvaruje njena funkcija. U I i II razredu u okviru vebi sluanja, govorenja, itanja i pisanja uenici zapaaju jezike pojave bez njihovog imenovanja, da bi se od III do VIII razreda u koncentrinim krugovima i kontinuiranim nizovima gramatiki sadraji izuavali postupno i selektivno u skladu sa uzrastom uenika.

Postupnost se obezbeuje samim izborom i rasporedom nastavnih sadraja, a konkretizacija nivoa obrade, kao vrsta uputstva za nastavnu praksu u pojedinim razredima, naznaena je opisno formulisanim zahtevima: zapaanje, uoavanje, usvajanje, pojam, prepoznavanje, razlikovanje, informativno, upotreba, obnavljanje, sistematizacija i drugima. Ukazivanjem na nivo programskih zahteva nastavnicima se pomae u njihovim nastojanjima da uenike ne opterete obimom i dubinom obrade jezike grae.

Selektivnost se ostvaruje izborom najosnovnijih jezikih zakonitosti i informacija o njima.

Takvim pristupom jezikoj grai u programu nastavnici se usmeravaju da tumaenje gramatikih kategorija zasnivaju na njihovoj funkciji koju su uenici u prethodnim razredima uoili i njome, u manjoj ili veoj meri, ovladali u jezikoj praksi. Postupnost i selektivnost u programu gramatike najbolje se uoavaju na sadrajima iz sintakse i morfologije od I do VIII razreda. Isti principi su, meutim, dosledno sprovedeni i u ostalim oblastima jezika. Na primer, alternaciju suglasnik k, g, h uenici e prvo zapaati u graenju rei i deklinaciji u V razredu, a vebama i jezikim igrama u tom i prethodnim razredima navikavati se na pravilnu upotrebu tih konsonanata u govoru i pisanju; elementarne informacije o palatalizaciji dobie u VI razredu, a usvojena znanja o bitnim glasovnim osobinama srpskog jezika obnoviti i sistematizovati u VIII razredu.

11

Tim nainom e uenici stei osnovne informacije o glasovnim promenama i alternacijama, osposobie se za jeziku praksu, a nee biti optereeni uenjem opisa i istorije tih jezikih pojava.

Elementarne informacije iz morfologije poinju se uenicima davati od II razreda i postupno se iz razreda u razred proiruju i produbljuju. Od samog poetka uenike treba navikavati da uoavaju osnovne morfoloke kategorije, na primer: u II razredu pored uoavanja rei koje imenuju predmete i bia, uvodi se i razlikovanje roda i broja kod tih rei a u III razredu razlikovanje lica kod glagola. Tim putem e se uenici postupno i logiki uvoditi ne samo u morfoloke ve i u sintaksike zakonitosti (razlikovanje lica kod glagola lini glagolski oblici predikat reenica). Rei uvek treba uoavati i obraivati u okviru reenice, u kojoj se zapaaju njihove funkcije, znaenja i oblici.

Programske sadraje iz akcentologije ne treba obraivati kao posebne nastavne jedinice. Ne samo u nastavi jezika, ve i u nastavi itanja i jezike kulture, uenike treba u svakom razredu uvoditi u programom predviene standardne akcenatske norme a stalnim vebanjem, po mogustvu uz korienje audio snimaka, uenike treba navikavati da uju pravilno akcentovanu re, a u mestima gde se odstupa od akcenatske norme, da razlikuju standardni akcenat od svoga akcenta.

Pravopis se savlauje putem sistematskih vebanja, elementarnih i sloenih, koja se organizuju esto, raznovrsno i razliitim oblicima pismenih vebi. Pored toga, uenike vrlo rano treba upuivati na sluenje pravopisom i pravopisnim renikom (kolsko izdanje).

Nastava ortoepije obuhvata sledee elemente govora: artikulaciju glasova, jainu, visinu i duinu, akcenat rei, tempo, ritam, reeninu intonaciju i pauze.

Artikulacione vebe odnose se na pravilan izgovor glasova: -, -, -d, -, -h, kao i - e (esto otvoreno). Uenici s nepravilnim izgovorom r, -s, -z upuuju se logopedu. Glasovi se najpre vebaju pojedinano, a onda u govornom lancu, u tekstu.

Ortoepske vebe, obino krae i ee, izvode se ne samo u okviru nastave jezika nego i nastave itanja i jezike kulture. Treba ukazivati na pravilnost u govoru, ali i na loginost i jasnost.

Vebe za usvajanje i utvrivanje znanja iz gramatike do nivoa njegove praktine primene u novim govornim situacijama proistie iz programskih zahteva, ali su u velikoj meri uslovljene konkretnom situacijom u odeljenju govornim odstupanjima od knjievnog jezika, kolebanjima, grekama koje se javljaju u pismenom izraavanju uenika. Stoga se sadraj vebanja u nastavi jezika mora odreivati na osnovu sistematskog praenja govora i pisanja uenika. Tako e nastava jezika biti u funkciji osposobljavanja uenika za pravilno komuniciranje savremenim knjievnim srpskim jezikom.

U nastavi gramatike treba primenjivati sledee postupke koji su se u praksi potvrdili svojom funkcionalnou: - podsticanje svesne aktivnosti i misaonog osamostaljivanja uenika; - suzbijanje misaone inercije i uenikovih imitatorskih sklonosti;

12

- zasnivanje teita nastave na sutinskim vrednostima, odnosno na bitnim svojstvima i stilskim funkcijama jezikih pojava;

- uvaavanje situacione uslovljenosti jezikih pojava; - povezivanje nastave jezika sa doivljavanjem umetnikog teksta; - otkrivanje stilske funkcije, odnosno izraajnosti jezikih pojava; - korienje umetnikih doivljaja kao podsticaja za uenje maternjeg jezika; - sistematska i osmiljena vebanja u govoru i pisanju; - to efikasnije prevazilaenje nivoa prepoznavanja jezikih pojava; - negovanje primenjenog znanja i umenja; - kontinuirano povezivanje znanja o jeziku sa neposrednom govornom praksom; - ostvarivanje kontinuiteta u sistemu pravopisnih i stilskih vebanja; - pobuivanje uenikovog jezikog izraza ivotnim situacijama; - ukazivanje na gramatiku sainjenost stilskih izraajnih sredstava; - korienje prikladnih ilustracija odreenih jezikih pojava.

U nastavi gramatike izrazito su funkcionalni oni postupci koji uspeno suzbijaju uenikovu misaonu inertnost, a razvijaju radoznalost i samostalnost uenika, to pojaava njihov istraivaki i stvaralaki odnos prema jeziku. Navedena usmerenja nastavnog rada podrazumevaju njegovu vrstu vezanost za ivotnu, jeziku i umetniku praksu, odnosno za odgovarajue tekstove i govorne situacije. Zbog toga je ukazivanje na odreenu jeziku pojavu na izolovanim reenicama, istrgnutim iz konteksta, oznaeno kao izrazito nepoeljan i nefunkcionalan postupak u nastavi gramatike. Usamljene reenice, liene konteksta, postaju mrtvi modeli, podobni da se formalno kopiraju, ue napamet i reprodukuju, a sve to spreava svesnu aktivnost uenika.

Savremena metodika nastave gramatike zalae se da teite obrade odreenih jezikih pojava bude zasnovano na sutinskim osobenostima, a to znai na njihovim bitnim svojstvima i stilskim funkcijama, to podrazumeva zanemarivanje formalnih i sporednih obeleja prouavanih jezikih pojava.

U nastavi jezika nuno je posmatrati jezike pojave u ivotnim i jezikim okolnostima koje su uslovile njihovo znaenje. Uenike valja uputiti na pogodne tekstove i govorne situacije u kojima se odreena jezika pojava prirodno javlja i ispoljava. Tekstovi bi trebalo da budu poznati uenicima, a ako pak nisu, treba ih proitati i o njima razgovarati sa uenicima.

Nastavnik valja da ima na umu i to da upoznavanje sutine jezike pojave esto vodi preko doivljavanja i shvatanja umetnikog teksta, to e biti dovoljno jak podsticaj za nastavnika da to ee upuuje uenike da otkrivaju stilsku funkciju (izraajnost) jezikih pojava. To e doprineti razvijanju uenikove radoznalosti za jezik, jer umetnika doivljavanja ine gramatiko gradivo konkretnijim, lakim i primenljivijim. Kad uenicima postane pristupana stilska (izraajna, ekspresivna) funkcija jezike pojave, prihvataju je kao stvaralaki postupak, to je vrlo pogodan i podsticajan put da znanja o

13

jeziku bre prelaze u umenja, da se na taj nain doprinosi boljem pismenom i usmenom izraavanju, ali i uspenijoj analizi knjievnih tekstova.

Nuno je da nastavnik uvek ima na umu presudnu ulogu umesnih i sistematskih vebanja, odnosno da nastavno gradivo nije usvojeno dok se dobro ne uveba. To znai da vebanja moraju biti sastavni inilac obrade nastavnog gradiva, primene, obnavljanja i utvrivanja znanja.

Metodika nastave jezika, teorijski i praktino, upuuje da u nastavi maternjeg jezika treba to pre prevazii nivoe prepoznavanja i reprodukcije, a strpljivo i uporno negovati vie oblike znanja i umenja primenljivost i stvaralatvo. U nastojanjima da se u nastavnoj praksi udovolji takvim zahtevima, funkcionalno je u svakoj pogodnoj prilici znanja iz gramatike staviti u funkciju tumaenja teksta (umetnikog i popularnog), ime se ono uzdie od prepoznavanja i reprodukcije na nivoe umenja i praktine primene.

Praktinost i primenljivost znanja o jeziku i njegovo prelaenje u umenje i navike posebno se postie negovanjem pravopisnih i stilskih vebi.

Uenike, takoe, kontinuirano treba podsticati da svoja znanja o jeziku povezuju sa komunikativnim govorom. Jedan od izrazito funkcionalnih postupaka u nastavi gramatike jesu vebanja zasnovana na korienju primera iz neposredne govorne prakse, to nastavu gramatike pribliava ivotnim potrebama u kojima se primenjeni jezik pojavljuje kao svestrano motivisana ljudska aktivnost. Nastava na taj nain postaje praktinija i zanimljivija, ime ueniku otvara raznovrsne mogunosti za njegova stvaralaka ispoljavanja.

Situacije u kojima se ispoljavaju odreene jezike pojave moe i sam nastavnik da postavlja uenicima, da ih spretno podsea na njihova iskustva, a oni e kazivati ili pisati kako u izazovnim prilikama govorno reaguju.

Celoviti saznajni krugovi u nastavi gramatike, koji zapoinju motivacijom, a zavravaju saznavanjem, rezimiranjem i primenom odreenog gradiva, u savremenom metodikom pristupu, pogotovu u problemski usmerenoj nastavi, otvaraju se i zatvaraju vie puta tokom nastavnog asa. Takav saznajni proces podrazumeva uestalo spajanje indukcije i dedukcije, analize i sinteze, konkretizacije i apstrakcije, teorijskih obavetenja i praktine obuke.

Savremena metodika nastave istie niz saodnosnih metodikih radnji koje valja primeniti u nastavnoj obradi programskih jedinica iz jezika i koje omoguuju da svaki celovit saznajni put, poev od onog koji je uokviren kolskim asom, dobije svoju posebnu strukturu.

Obrada novih nastavnih (programskih) jedinica podrazumeva primenu sledeih metodikih radnji:

- Korienje pogodnog polaznog teksta (jezikog predloka) na kome se uvia i objanjava odgovarajua jezika pojava. Najee se koriste krai umetniki, naunopopularni i publicistiki tekstovi, a i primeri iz pismenih radova uenika.

- Korienje iskaza (primera iz prigodnih, tekuih ili zapamenih) govornih situacija.

- Podsticanje uenika da polazni tekst doive i shvate u celini i pojedinostima.

14

- Utvrivanje i obnavljanje znanja o poznatim jezikim pojavama i pojmovima koji neposredno doprinose boljem i lakem shvatanju novog gradiva. (Obino se koriste primeri iz poznatog teksta.)

- Upuivanje uenika da u tekstu, odnosno u zapisanim iskazima iz govorne prakse, uoavaju primere jezike pojave koja je predmet saznavanja.

- Najavljivanje i beleenje nove nastavne jedinice i podsticanje uenika da zapaenu jeziku pojavu istraivaki sagledaju.

- Saznavanje bitnih svojstava jezike pojave (oblika, znaenja, funkcije, promene, izraajnih mogunosti...).

- Sagledavanje jezikih injenica (primera) sa raznih stanovita, njihovo uporeivanje, opisivanje i klasifikovanje.

- Ilustrovanje i grafiko predstavljanje jezikih pojmova i njihovih odnosa. - Definisanje jezikog pojma; isticanje svojstva jezike pojave i uoenih zakonitosti

i pravilnosti. - Prepoznavanje, objanjavanje i primena saznatog gradiva u novim okolnostima i u

primerima koje navode sami uenici (neposredna dedukcija i prvo vebanje). - Utvrivanje, obnavljanje i primena steenog znanja i umenja (dalja vebanja, u

koli i kod kue). Navedene metodike radnje meusobno se dopunjuju i proimaju, a ostvaruju se u

sukcesivnoj i sinhronoj postavci. Neke od njih mogu biti ostvarene pre nastavnog asa na kome se razmatra odreena jezika pojava, a neke i posle asa. Tako, na primer, dobro je da tekst na kome se usvaja gradivo iz gramatike bude ranije upoznat, a da pojedine jezike vebe budu predmet uenikih domaih zadataka. Ilustrovanje, na primer, ne mora biti obavezna etapa nastavnog rada, ve se primenjuje kad mu je funkcionalnost nesporna.

Paralelno i zdrueno, u navedenom saznajnom putu teku sve vane logike operacije: zapaanje, uporeivanje, zakljuivanje, dokazivanje, definisanje i navoenje novih primera. To znai da asovi na kojima se izuava gramatiko gradivo nemaju odeljene etape, odnosno jasno uoljive prelaze izmeu njih. Neto je vidljiviji prelaz izmeu induktivnog i deduktivnog naina rada, kao i izmeu saznavanja jezike pojave i uvebavanja.

KNjIEVNOST

Uvoenje uenika u svet knjievnosti, ali i ostalih, tzv. neknjievnih tekstova (popularnih, informativnih), predstavlja izuzetno odgovoran nastavni zadatak. Upravo na ovom stupnju kolovanja stiu se osnovna i vrlo znaajna znanja, umenja i navike od kojih e u dobroj meri zavisiti ne samo uenika knjievna kultura, ve i njegova opta kultura na kojoj se temelji ukupno obrazovanje svakog kolovanog oveka.

15

Lektira

Ukinuta je nepotrebna podela na domau i kolsku lektiru, pa tako izvori za obradu tekstova iz lektire, pored itanki, postaju knjige lektire za odreeni uzrast i sva ostala pristupana literatura.

Data je lektira za odreen razred, razvrstana po knjievnim rodovima lirika, epika, drama, da bi se kroz sve programe mogla pratiti odgovarajua i razlona proporcija i imati uvid u to. Podela je izvrena prema osnovnoj razlici vezanoj za stih i prozu. Lektira je obogaena izborom naunopopularnih i informativnih tekstova.

Tekstovi iz lektire predstavljaju programsku okosnicu. Nastavnik ima naelnu mogunost da ponuene tekstove prilagoava konkretnim nastavnim potrebama, ali je obavezan i na slobodan izbor iz nae narodne usmene knjievnosti i tzv. neknjievnih tekstova prema programskim zahtevima.

Razlike u ukupnoj umetnikoj i informativnoj vrednosti pojedinih tekstova utiu na odgovarajua metodika reenja (prilagoavanje itanja vrsti teksta, opseg tumaenja teksta u zavisnosti od sloenosti njegove strukture, povezivanje i grupisanje sa odgovarajuim sadrajima iz drugih predmetnih podruja gramatike, pravopisa i jezike kulture i sl.).

Nastavniku je data mogunost i dopunskog izbora dela u skladu sa nastavnim potrebama i interesovanjima konkretnog akog kolektiva sa kojim ostvaruje program.

itanje od III do VIII razreda

Tumaenje teksta zasniva se na njegovom itanju, doivljavanju i razumevanju. Pri tome je kvalitet doivljavanja i razumevanja teksta i neposredno uslovljen kvalitetom itanja. Zato su razni oblici usmerenog itanja osnovni preduslov da uenici u nastavi stiu saznanja i da se uspeno uvode u svet knjievnog dela.

Izraajno itanje neguje se sistematski, uz stalno poveavanje zahteva i nastojanje da se to potpunije iskoriste sposobnosti uenika za postizanje visokog kvaliteta u vetini itanja. Vebanja u izraajnom itanju izvode se planski i uz solidno nastavnikovo i uenikovo pripremanje. U okviru svoje pripreme nastavnik blagovremeno odabira pogodan tekst i studiozno prouava one njegove osobenosti koje utiu na prirodu izraajnog itanja. U skladu sa misaono-emotivnim sadrajem teksta, nastavnik zauzima odgovarajui stav i odreuje situacionu uslovljenost jaine glasa, ritma, tempa, intonacije, pauza, reeninog akcenta i glasovnih transformacija. Pri tome se povremeno slui audio snimcima uzornih interpretativnih itanja.

Poto se izraajno itanje, po pravilu, uvebava na prethodno obraenom i dobro shvaenom tekstu, to je konkretno i uspeno tumaenje tiva neophodan postupak u pripremanju uenika za izraajno itanje. U okviru neposredne pripreme u VI, VII i VIII razredu povremeno se i posebno analiziraju psihiki i jezikostilski inioci koji zahtevaju odgovarajuu govornu realizaciju. U pojedinim sluajevima nastavnik (zajedno sa uenicima) posebno prireuje tekst za izraajno itanje na taj nain to u njemu obeleava vrste pauza, reenine akcente, tempo i glasovne modulacije.

Izraajno itanje uvebava se na tekstovima razliite sadrine i oblika; koriste se lirski, epski i dramski tekstovi u prozi i stihu, u narativnom, deskriptivnom, dijalokom i

16

monolokom obliku. Posebna panja posveuje se emocionalnoj dinamici teksta, njegovoj dramatinosti i govorenju iz perspektive pisca i pojedinih likova.

U odeljenju treba obezbediti odgovarajue uslove za izraajno itanje i kazivanje uenicima u ulozi itaa i govornika valja obezbediti mesto ispred odeljenjskog kolektiva, u odeljenju stvoriti dobru slualaku publiku, zainteresovanu i sposobnu da kritiki i objektivno procenjuje kvalitet itanja i kazivanja. Posredstvom audio snimka, uenicima povremeno treba omoguiti da uju svoje itanje i da se kritiki osvru na svoje umenje. Na asovima obrade knjievnih dela primenjivae se uenika iskustva u izraajnom itanju, uz stalno nastojanje da svi oblici govornih aktivnosti budu korektni i uverljivi.

itanje u sebi je najproduktivniji oblik sticanja znanja pa mu se u nastavi poklanja posebna panja. Ono je uvek usmereno i istraivako; pomou njega se uenici osposobljavaju za svakodnevno sticanje informacija i za uenje.

Vebe itanja u sebi neposredno se uklapaju u ostale oblike rada i uvek su u funkciji svestranijeg sticanja znanja i razumevanja ne samo knjievnog dela, ve i svih osmiljenih tekstova.

Primena tekst metode u nastavi podrazumeva vrlo efikasne vebe za savladavanje brzog itanja u sebi s razumevanjem i doprinosi razvijanju sposobnosti uenika da itaju fleksibilno, da usklauju brzinu itanja sa ciljem itanja i karakteristikama teksta koji itaju.

Kvalitet itanja u sebi podstie se prethodnim usmeravanjem uenika na tekst i davanjem odgovarajuih zadataka, a potom i obaveznim proveravanjem razumevanja proitanog teksta, odnosno ostvarenja dobijenih zadataka, Informativno, produktivno i analitiko itanje najuspenije se podstiu samostalnim istraivakim zadacima koji se uenicima daju u pripremnom postupku za obradu teksta ili obradu sadraja iz gramatike i pravopisa. Tim putem se unapreuju logika i brzina itanja, a naroito brzina shvatanja proitanog teksta, ime se uenici osposobljavaju za samostalno uenje.

Uenici starijih razreda uvode se u informativno itanje koje je uslovljeno brzinom i stvarno proitanim tekstom. Ono se sastoji od brzog traenja informacije i znaenja u tekstu, pri emu se ne proita svaka re, ve se pogledom prolazi kroz tekst i ita se na preskok (meunaslovi, podnaslovi, prvi redovi u odeljcima, uvod, zakljuak). Pri vebanju uenika u letiminom itanju, prethodno se zadaju odgovarajui zadaci (traenje odreenih informacija, podataka i sl.), a potom proverava kvalitet njihovog ostvarenja i meri vreme za koje su zadaci izvreni. Informativnim itanjem uenici se takoe osposobljavaju da radi podseanja, obnavljanja, memorisanja, itaju podvuene i na drugi nain oznaene delove teksta prilikom ranijeg itanja s olovkom u ruci, koje treba sistematski sprovoditi kao vid pripremanja uenika za samostalan rad i uenje.

Izraajno kazivanje napamet nauenih tekstova i odlomaka u prozi i stihu znaajan je oblik rada u razvijanju govorne kulture uenika. Valja imati u vidu da je ubedljivo govorenje proznog teksta polazna osnova i neophodan uslov za prirodno i izraajno kazivanje stihova. Zato je poeljno da se povremeno, na istom asu, naizmenino uvebava i uporeuje govorenje tekstova u prozi i stihu.

Napamet e se uiti razni krai prozni tekstovi (naracija, deskripcija, dijalog, monolog), lirske pesme raznih vrsta i odlomci iz epskih pesama. Uspeh izraajnog kazivanja znatno zavisi od naina uenja i logikog usvajanja teksta. Ako se mehaniki

17

ui, kao to ponekad biva, usvojeni automatizam se prenosi i na nain kazivanja. Zato je poseban zadatak nastavnika da uenike navikne na osmiljeno i interpretativno uenje teksta napamet. Tokom vebanja treba stvoriti uslove da kazivanje tee oi u oi, da govornik posmatra lice slualaca i da s publikom uspostavlja emocionalni kontakt. Maksimalna panja se posveuje svim vrednostima i izraajnim mogunostima govornog jezika, posebno prirodnom govornikovom stavu, pouzdanom prenoenju informacija i sugestivnom kazivanju.

Tumaenje teksta od III do VIII razreda

Sa obradom teksta poinje se posle uspenog interpretativnog itanja naglas i itanja u sebi. Knjievnoumetniko delo se ita, prema potrebi i vie puta, sve dok ne izazove odgovarajue doivljaje i utiske koji su neophodni za dalje upoznavanje i prouavanje teksta. Razni oblici ponovljenog i usmerenog itanja dela u celini, ili njegovih odlomaka, obavezno e se primenjivati u obradi lirske pesme i krae proze.

Pri obradi teksta primenjivae se u veoj meri jedinstvo analitikih i sintetikih postupaka i gledita. Znaajne pojedinosti, elementarne slike, ekspresivna mesta i stilsko-jeziki postupci nee se posmatrati kao usamljene vrednosti, ve ih treba sagledavati kao funcionalne delove viih celina i tumaiti u prirodnom sadejstvu s drugim umetnikim iniocima. Knjievnom delu pristupa se kao sloenom i neponovljivom organizmu u kome je sve uslovljeno uzrono-posledinim vezama, podstaknuto ivotnim iskustvom i uoblieno stvaralakom matom.

Uenike treba revnosno navikavati na to da svoje utiske, stavove i sudove o knjievnom delu podrobnije dokazuju injenicama iz samoga teksta i tako ih osposobljavati za samostalan iskaz, istraivaku delatnost i zauzimanje kritikih stavova prema proizvoljnim ocenama i zakljucima.

Nastavnik e imati u vidu da je tumaenje knjievnih dela u osnovnoj koli, pogotovu u mlaim razredima, u naelu predteorijsko i da nije uslovljeno poznavanjem strune terminologije. To, meutim, nimalo ne smeta da i obian razgovor o tivu u mlaim razredima bude struno zasnovan i izveden sa puno inventivnosti i istraivake radoznalosti. Vrednije je projektovanje uenika povodom neke umetnike slike i njeno intenzivno doivljavanje i konkretizovanje u uenikovoj mati nego samo saznanje da ta slika formalno spada u red metafora, personifikacija ili poreenja. Zato se jo od prvog razreda uenici navikavaju da slobodno ispoljavaju svoje utiske, oseanja, asocijacije i misli izazvane slikovitom i figurativnom primenom pesnikog jezika.

U svim razredima obrada knjievnog dela treba da bude protkana reavanjem problemskih pitanja koja su podstaknuta tekstom i umetnikim doivljavanjem. Na taj nain stimulisae se uenika radoznalost, svesna aktivnost i istraivaka delatnost, svestranije e se upoznati delo i pruati mogunost za afirmaciju uenika u radnom procesu.

Mnogi tekstovi, a pogotovu odlomci iz dela, u nastavnom postupku zahtevaju umesnu lokalizaciju, esto i viestruku. Situiranje teksta u vremenske, prostorne i drutveno-istorijske okvire, davanje neophodnih podataka o piscu i nastanku dela, kao i obavetenja o bitnim sadrajima koji prethode odlomku sve su to uslovi bez kojih se u brojnim sluajevima tekst ne moe intenzivno doiveti i pravilno shvatiti. Zato prototipsku i psiholoku realnost, iz koje potiu tematska graa, motivi, likovi i dublji

18

podsticaji za stvaranje, treba dati u prigodnom vidu i u onom obimu koji je neophodan za potpunije doivljavanje i pouzdanije tumaenje.

Metodika nastave knjievnosti ve nekoliko decenija, teorijski i praktino, razvija i stalno usavrava nastavnikov i uenikov istraivaki, pronalazaki, stvaralaki i satvoraki odnos prema knjievnoumetnikom delu. Knjievnost se u koli ne predaje i ne ui, ve ita, usvaja, u njoj se uiva i o njoj raspravlja. To su putevi da nastava knjievnosti iri uenikove duhovne vidike, razvija istraivake i stvaralake sposobnosti uenika, kritiko miljenje i umetniki ukus, pojaava i kultivie literarni, jeziki i ivotni senzibilitet.

Moderna i savremena organizacija nastave maternjeg jezika i knjievnosti podrazumeva aktivnu ulogu uenika u nastavnom procesu. U savremenoj nastavi knjievnosti uenik ne sme biti pasivni slualac koji e u odreenom trenutku reprodukovati naueno gradivo, odnosno nastavnikova predavanja, ve aktivni subjekat koji istraivaki, stvaralaki i satvoraki u e s t v u j e u prouavanju knjievnoumetnikih ostvarenja.

Uenikova aktivnost treba da svakodnevno prolazi kroz sve tri radne etape; pre asa, u toku asa i posle asa. U svim etapama uenik se mora sistematski navikavati da u toku itanja i prouavanja dela samostalno reava brojna pitanja i zadatke, koji e ga u punoj meri emocionalno i misaono angaovati, pruiti mu zadovoljstvo i pobuditi istraivaku radoznalost. Takvi zadaci bie najmonija motivacija za rad to je osnovni uslov da se ostvare predvieni interpretativni dometi. Nastavnik valja da postavi zadatke koji e uenika podsticati da uoava, otkriva, istrauje, procenjuje i zakljuuje. Nastavnikova uloga jeste u tome da osmiljeno pomogne ueniku tako to e ga podsticati i usmeravati, nastojei da razvija njegove individualne sklonosti i sposobnosti, kao i da adekvatno vrednuje uenike napore i rezultate u svim oblicima tih aktivnosti.

Prouavanje knjievnoumetnikog dela u nastavi je sloen proces koji zapoinje nastavnikovim i uenikovim pripremanjem (motivisanje uenika za itanje, doivljavanje i prouavanje umetnikog teksta, itanje, lokalizovanje umetnikog teksta, istraivaki pripremni zadaci) za tumaenje dela, svoje naproduktivnije vidove dobija u interpretaciji knjievnog dela na nastavnom asu, a u oblicima funkcionalne primene steenih znanja i umenja nastavlja se i posle asa: u produktivnim obnavljanjima znanja o obraenom nastavnom gradivu, u poredbenim izuavanjima knjievnoumetnikih dela i istraivako-interpretativnim pristupima novim knjievnoumetnikim ostvarenjima. Sredinje etape procesa prouavanja knjievnoumetnikog dela u nastavi jesu metodoloko i metodiko z a s n i v a nj e interpretacije i njeno r a z v i j a nj e na nastavnom asu.

U zasnivanju i razvijanju nastavne interpretacije knjievnoumetnikog dela osnovno metodoloko opredeljenje treba da bude prevashodna usmerenost interpretacije prema umetnikom tekstu. Savremena metodika nastave knjievnosti opredelila se, dakle, za unutranje (imanentno) izuavanje umetnikog teksta, ali ona nikako ne previa nunost primene i vantekstovnih gledita da bi knjievnoumetniko delo bilo valjano i pouzdano protumaeno.

Uz navedena metodoloka opredeljenja, nastavna interpretacija knjievnoumetnikog dela valja da udovolji i zahtevima koje joj postavlja metodika nastave knjievnosti: da bude originalna, estetski motivisana, svestrano usklaena sa nastavnim ciljevima i znaajnim didaktikim naelima, da ima sopstvenu koherentnost i

19

postupnost, a da metodoloka i metodika postupanja na svakoj deonici interpretacije ostvaruju jedinstvo analize i sinteze.

O okviru osnovne metodoloke orijentacije da nastavna interpretacija knjievnoumetnikog dela u najveoj meri bude usmerena prema umetnikom tekstu, primat pripada opredeljenju da se dinamika interpretacije usklauje sa vodeim umetnikim vrednostima knjievnog ostvarenja, tako to e one biti inioci objedinjavanja interpretativnih tokova kroz svet dela. Jedno od najvanijih naela koje potuje tako zasnovana i opredeljena nastavna interpretacija jeste udovoljavanje zahtevu da se tumaenjem vodeih vrednosti obuhvati, odnosno proui, delo u celini. Poto su objedinjena postavka i odnosi svestranih meusobnih proimanja prirodne datosti umetnikih inilaca u delu, tumaenjem vodeih umetnikih vrednosti obuhvataju se i upoznaju i svi drugi bitni inioci umetnike strukture, meu kojima svaki u interpretaciji dobija onoliko mesta koliko mu pripada u skladu sa udelom koji ima u optoj umetnikoj vrednosti dela. U nastavnoj interpretaciji knjievnoumetnikog dela objedinjavajui i sintetiki inioci mogu biti: umetniki doivljaji, tekstovne celine, bitni strukturni elementi (tema, motivi, umetnike slike, fabula, sie, knjievni likovi, poruke, motivacioni postupci, kompozicija), forme pripovedanja (oblici izlaganja), jeziko stilski postupci i literarni (knjievnoumetniki) problemi.

U svakom konkretnom sluaju, dakle, na valjanim estetskim, metodolokim i metodikim razlozima valja utemeljiti izbor onih vrednosnih inilaca prema kojima e biti usmeravana dinamika nastavne interpretacije knjievnoumetnikog dela. Zato metodoloki i metodiki prilazi knjievnoumetnikom delu, koje teorijski i praktino zasniva i razvija savremena metodika nastave knjievnosti, ne poznaju i ne priznaju utvrene metodoloke i metodike sisteme koje bi trebalo primeniti u interpretaciji svakog pojedinog dela. To znai da nema jednom datih i uhodanih puteva kojima se ulazi u svet svakog pojedinog knjievnoumetnikog ostvarenja, ve su ti putevi unekoliko uvek drugaiji u pristupu svakom pojedinom knjievnoumetnikom delu onoliko koliko je ono autonomno, samosvojno i neponovljivo umetniko ostvarenje.

Knjievnoteorijski pojmovi

Knjievnoteorijske pojmove uenici e upoznavati uz obradu odgovarajuih tekstova i pomou osvrta na prethodno italako iskustvo. Tako e se, na primer, tokom obrade neke rodoljubive pesme, a uz poredbeni osvrt na dve-tri ranije proitane pesme iste vrste, razvijati pojam rodoljubive pesme i sticati saznanje o toj lirskoj vrsti. Upoznavanje metafore bie pogodno tek kada su uenici u prethodnom i predteorijskom postupku otkrivali izraajnost izvesnog broja metaforikih slika, kad neke od njih ve znaju napamet i nose ih kao umetnike doivljaje. Jeziko-stilskim izraajnim sredstvima prilazi se s doivljajnog stanovita; polazie se od izazvanih umetnikih utisaka i estetike sugestije, pa e se potom istraivati njihova jeziko-stilska uslovljenost.

Funkcionalni pojmovi

Funkcionalni pojmovi se ne obrauju posebno, ve se u toku nastave ukazuje na njihova primenjena znaenja. Uenici ih spontano usvajaju u procesu rada, u tekuim informacijama na asovima, a uz paralelno prisustvo rei i njome oznaenog pojma.

20

Potrebno je samo podsticati uenike da navedene rei (a i druge sline njima) razumeju i shvate i da ih primenjuju u odgovarajuim situacijama. Ako, na primer, na zahtev da se uoe i objasne okolnosti koje utiu na ponaanje nekog lika, uenik navede te okolnosti, onda je to znak (i provera) da je taj pojam i odgovarajuu re shvatio u punom znaenju.

U usmenom i pismenom izraavanju uzgredno e se proveravati da li uenici pravilno shvataju i upotrebljavaju rei: uzrok, uslov, situacija, poruka, odnos i sl. Tokom obrade knjievnih dela, kao i u okviru govornih i pismenih vebi, nastojae se da uenici otkrivaju to vie osobina, oseanja i duevnih stanja pojedinih likova, pri emu se te rei belee i tako spontano bogati renik funkcionalnim pojmovima.

Funkcionalne pojmove ne treba ograniiti na pojedine razrede. Svi uenici jednog razreda nee moi da usvoje sve programom navedene pojmove za taj razred, ali e zato spontano usvojiti znatan broj pojmova koji su u programima starijih razreda. Usvajanje funkcionalnih pojmova je neprekidan proces u toku vaspitanja i obrazovanja, a ostvaruje se i proverava u toku ostvarivanja sadraja svih programsko-tematskih podruja.

JEZIKA KULTURA

Razvijanje jezike kulture jedan je od najvanijih zadataka nastave maternjeg jezika. Ovaj nastavni proces, iako je programski konstituisan kao posebno podruje, s posebnim sadrajima i oblicima rada, mora se prenositi kako na obradu knjievnog teksta koji je najbolji obrazac izraavanja, tako i na neknjievne tekstove i na gramatiku s pravopisom, koja normira pravila i definie jezike zakone. Isto tako, u povratnom smeru, obrada knjievnog teksta i rad na gramatici i pravopisu knjievnog jezika, mora ukljuivati i sadraje za negovanje kulture usmenog i pismenog izraavanja, jer su svojim veim delom tom cilju i podreeni. Rad na bogaenju jezike kulture treba da se integrie sa svim vidovima usmenih i pismenih oblika izraavanja.

U nastavi jezika i kulture izraavanja valja neprestano imati u vidu zajedniki osnovni cilj: razvijanje jezikog miljenja i jezike svesti uoavanjem jezikih zakonitosti, pa tek na osnovu takve svesti prelaziti na normiranje i definisanje. Otuda jezik kao sredstvo izraavanja treba da bude predmet nastavne panje u svim njegovim strukturama.

Neophodno je da uenici uoe razliku izmeu govornog i pisanog jezika. U govornom jeziku reenice su obino krae. esti nedostaci su nezavrene i stilski neureene reenice i upotreba potapalica.

Nastava e biti oiglednija i efikasnija ako se koriste audiosnimci (npr. Zvuna itanka) i ako se slua i analizira snimljen govor uenika.

Leksike i morfoloke vebe treba da bogate ueniko saznanje o rei kao obliku, emu slue ne samo konjugacija i deklinacija, nego i sistem graenja rei (izvedene,sloene i sloeno-izvedene). Vebe u graenju izvedenih rei i sloenica, po ugledu na sline rei u obraenom tekstu, treba da utiu na bogaenje uenikog renika.

U starijim razredima leksikosemantike vebe se odnose na sloenije sadraje: pravo i preneseno znaenje rei, sinonimiju, homonimiju, antonimiju, polisemiju, arhaizme, dijalektizme, argonizme, pozajmljenice, frazeologizme. Treba upuivati uenike na sluenje reenicama: jednojezinim i dvojezinim, lingvistikim i enciklopedijskim.

21

Semantike vebe se povezuju s morfolokim i sintaksikim vebama i one treba da razviju uenikovu svest o odreenoj moi znaenja rei, na osnovu ega se jedino i moe razvijati sposobnost i vetina izraavanja. U mlaim razredima te vebe obuhvataju otkrivanje semantike vrednosti akcenta, i to iskljuivo na ilustrovanim primerima (Sunce je selo za selo hajdmo, sele, na selo, itd.).

Sintaksike vebe su, kao i morfoloke i semantike, bitniji sadraji jezike kulture u svim razredima. Teina zahteva, prirodno, odreuje se prema uzrastu uenika. Te se vebe mogu izvoditi i pre nego to uenik pone da stie sintaksike pojmove, s tim to se na tom nivou u nastavnom razgovoru ne upotrebljavaju struni nazivi. Do upoznavanja prvih sintaksikih pojmova, vebe u oblikovanju reenice treba da formiraju svest uenika o mestu i poloaju pojedinih reeninih delova u sklopu proste reenice. Kad se steknu prvi pojmovi o prostoj reenici, i vebe e biti konkretnije i bogatije. Rad na stilistici reenice konkretno se nastavlja do kraja osnovnog kolovanja. On se sastoji kako u analizi i oceni uenikih reenica iz usmenog izlaganja, tako i u analizi i proceni reenica u njihovim pismenim sastavima, a naroito i posebno - u analizi reenica iz dela obeju lektira i govornog jezika.

Sve vrste tih vebanja, iji je cilj razvijanje jezikog miljenja, izvode se na tekstu ili u toku razgovora.

Znatan deo govornih vebanja ima za cilj izgraivanje kulture usmenog izraavanja. U nizu svojih zadataka (pravilnost, lakoa, jasnost, jednostavnost, prirodnost, preciznost, dikcija) te vebe treba u najveoj meri da priblie uenikov govor knjievnom izgovoru. S obzirom na veliko arenilo i veoma primetnu dijalekatsku raznolikost govora uenika, a esto i nastavnika, govorenje napamet nauenih odlomaka u stihu i prozi (uz pomo auditivnih nastavnih sredstava) treba da omogui ueniku ne samo negovanje pravilne dikcije nego i da ubrza proces pribliavanja knjievnom izgovoru.

U svim oblicima negovanja jezike kulture obrazac ili uzor treba da dobije odgovarajue mesto i njegov znaaj se ne sme nikako potceniti. Smiljeno odabran uzor, primeren uzrastu i vrsti, treba da bude cilj do kojeg se stie uz odgovarajue napore. I oblici usmenog, kao i oblici pismenog izraavanja, u svim vrstama i tipovima treba da se prikau uenicima u paljivo odabranim uzorcima izraavanja. Ukoliko se jedna vrsta usmenog ili pismenog izraavanja kontinuirano ponavlja iz razreda u razred, onda treba u svakom ponovljenom sluaju, u istom ili sledeem razredu, analizom uzorka konkretno pokazati i obim poveanih zahteva (u sadrajnom, kompoziciono-formalnom i jeziko-stilskom pogledu).

Da se uzorci ne bi pretvorili u kliea koja sputavaju ueniku individualnost i samostalnost, vreme izmeu prikazivanja uzorka i izrade odgovarajueg pismenog zadatka treba ispuniti radom na analizi slinih sastava. Ovi sastavi mogu biti u formi odabranih tekstova koje uenici sami pronalaze u svojim itankama ili lektiri, a obavezno i u formi samostalnih domaih pismenih ili usmenih zadataka - sastava kojima se ostvaruje proces ovladavanja odreenim oblikom pismenog ili usmenog izraavanja. U analizi uzoraka treba obratiti panju na sve elemente konkretne jezike strukture: sadraj i kompozicija sastava, raspored detalja i izraajnost upotrebljene leksike i stilskih postupaka. Nijedan kolski pismeni zadatak ne bi trebalo da se izvede, a da se prethodno, na itavom nizu smiljeno programiranih asova, nije govorilo kako o predmetu koji e biti tema pismenog sastava, tako i o obliku u kojem e ta tema biti obraena.

22

Bogaenju kulture usmenog i pismenog izraavanja posebno e doprineti samostalni rad uenika na prikupljanju odabranih primera jezika i stila. Zbog toga uenici treba da belee vredne primere: uspele opise, reljefne portrete, pravilne reenice, kako u pogledu formalne strukture (raspored njenih delova) tako i u pogledu leksike i semantike. Ovaj rad treba da ostvari dva zadatka vezana neposredno za kulturu izraavanja. Prvo, time uenik organizovano individualno radi na razvijanju svoje govorne kulture i pismenosti, a drugo - u obimu svoje italake panje razvija onaj njen znaajan kvalitet koji mu omoguuje neprestano posmatranje jezika i stila u tivu koje ita.

Podsticanje uenika na literarno stvaralatvo, shvaeno svakako u uem i preteno obrazovno-vaspitnom pogledu, treba primeniti kao frontalan rad s celim odeljenjem, a nikako kao obavezu literarne sekcije. Rad u literarnoj sekciji je slobodno opredeljenje. Uenik osnovne kole, naroito u mlaim razredima, po svojoj prirodi uvek je spreman na kreativnost, pa to treba i podsticati. Usmenim i pismenim vebama, kad to potreba doputa, nastavnik e uenicima pokazati kako nastaje stih, kako se rei biraju i rasporeuju da deluju ritmino, kako se konstituie strofa, kako se gradi portret, kako se opisuje pejza ili scena. Uostalom, program nastave usmenog i pismenog izraavanja koncipiran je tako da u sebi sadri skoro sve elemente i umetnikog jezikog izraavanja, pa bi ih trebalo povremeno samo objedinjavati i osmiljavati. Podsticanje uenika na literarno stvaralatvo u dodatnom radu i literarnoj sekciji ima bogatije sadraje i oblike, kao i obimnije posebne ciljeve. Taj rad ne treba poistoveivati s podsticanjem na literarno stvaralatvo u okviru celog odeljenja.

Jedan od oblika rada na razvijanju i negovanju jezike istote jeste i razvijanje svesti o poplavi pozajmljenica u naem jeziku. Nastavnik e, razumljivo, morati da nae meru u objanjavanju da svaki jezik nuno prihvata i rei poreklom iz grkog i latinskog jszika u strunoj terminologiji. Treba pomoi uenicima u razlikovanju pozajmljenica koje su dobile "pravo graanstva" u naem jeziku od onih rei koje treba energino goniti iz govora. Razgovori o tome treba da se vode u svakoj konkretnoj prilici, kad se naie na pozajmljenicu u tekstu ili kad se ona pojavi u govoru uenika; isto tako, sa uenicima valja smiljeno tragati za pozajmljenicama u svakodnevnom govoru i raznim medijima (tampa, radio, televizija i dr.). Zapisivanje domaih rei, takoe, moe da bude podesan oblik negovanja jezike istote.

DOPUNSKA NASTAVA

Dopunski rad se organizuje za uenike koji - iz objektivnih razloga - u redovnoj nastavi maternjeg jezika ne postiu zadovoljavajue rezultate u nekom od programsko-tematskih podruja.

Zavisno od utvrenih nedostataka u znanjima i umenjima uenika, kao i uzroka zaostajanja, nastavnik formira odgovarajue grupe s kojima organizuje dopunski rad (na primer: grupa uenika s nedovoljnim znanjem odreenih sadraja i gramatike ili pravopisa; grupa uenika koji nisu savladali neki od predvienih elemenata knjievne analize ili oblika usmenog i pismenog izraavanja; grupa uenika sa artikulacionim problemima, itd.). Na osnovu prethodnog ispitivanja tekoa i uzroka, za svaku grupu se stvara poseban, odgovarajui plan rada, ijim e se savladavanjem otkloniti ispoljeni nedostaci u znanju, umenju i vetini uenika. Dopunski rad pretpostavlja i specifine

23

oblike u savladavanju odreenih programskih sadraja (individualizacija nastave - poluprogramiranim i programiranim sekvencama, nastavnim listiima; predavanjima s drukjim - oiglednijim primerima; posebni grupni i individualni zadaci i dr.). Naroito treba voditi rauna o odmerenosti zahteva, kao i o stimulisanju uenika za pokazane rezultate (pohvale, nagrade, pozitivna ocena).

Dopunski rad organizuje se tokom cele nastavne godine, odnosno odmah im se uoe tekoe pojedinih uenika u usvajanju programskih sadraja. im savlada odreenu tekou ili otkloni nedostatak, uenik prestaje s dopunskim radom van redovne nastave. Tokom dalje redovne nastave takve uenike ne treba isputati iz vida, odnosno - diferenciranjem redovne nastave - omoguiti uenicima da gradivo savladaju na redovnim asovima.

DODATNI RAD

1. Za dodatni rad opredeljuju se uenici od IV do VIII razreda iznadprosenih sposobnosti i posebnih interesovanja za nastavu srpskog jezika, odnosno za produbljivanje i proirivanje znanja iz svih ili samo pojedinih programsko-tematskih podruja redovne nastave (kljievnost, jezik, kultura izraavanja, filmska i scenska umetnost). To su oni uenici ija se znanja, interesovanja i darovitost izrazitije ispoljavaju ve u I, II i III razredu. Takve uenike uoavaju, prate i podstiu nastavnici razredne nastave i pedagoko-psiholoka sluba kole sve do IV razreda kada se prvi put organizuje dodatni rad (izvodi se sve do zavrnog razreda).

2. Dodatni rad se organizuje i izvodi za uenike od IV do VIII razreda, jedan as nedeljno tokom cele nastavne godine. Izuzetno je vano da se zapoeta dinamika dodatnog rada odri dok se ne realizuje utvreni program. Ukoliko se, izuzetno, dodatni rad organizuje samo u jednom delu nastavne godine, poeljno je da se interesovanje darovitih uenika za ovaj rad docnije ne gasi, odnosno da se oni podstiu na samostalni rad drugim formama rada (npr. pojaanom individualizacijom rada u redovnoj nastavi, davanjem posebnih zadataka, angaovanjem u odgovarajuim slobodnim aktivnostima i dr.).

3. Dodatni rad - zasnovan na interesovanju uenika za proirivanje i produbljivanje znanja, umenja i vetina - neposrednije aktivira uenike i osposobljava ih za samoobrazovanje, razvija njihovu matu, podstie ih na stvaralaki rad i upuuje na samostalno korienje razliitih izvora saznanja. Pod rukovodstvom nastavnika uenici se u dodatnom radu samostalno slue knjievnom i neknjievnom graom (u uenju i istraivanju), te pripremaju i izlau svoje radove (usmene, pismene, praktine) pred svojom grupom, razredom ili celom kolom. Znanja, umenja i vetine, koje su stekli istraivakim, individualnim i grupnim radom, uenici koriste u redovnoj nastavi, slobodnim aktivnostima i u drugim prilikama (konkursi, takmienja, kolske i druge priredbe). Uenike koji se posebno istiu u dodatnom radu treba i posebno stimulisati (pohvale, nagrade, stipendije za dalje kolovanje, upis u odgovarajuu srednju kolu i dr.).

24

4. Uoavanje potencijalno darovitih uenika u ovoj oblasti ostvaruje se neposrednim praenjem od strane nastavnika razredne i predmetne nastave, analizom radova uenika i ostvarenih rezultata na smotrama, takmienjima, intervjuisanjem uenika i roditelja i primenom odreenih instrumenata od strane kolskog psihologa ili pedagoga. Na osnovu dobijenih rezultata praenja i ispitivanja, interesovanja i elja darovitih uenika i napred navedenih orijentacionih sadraja, nastavnik zajedno sa uenicima utvruje (konkretizuje) program dodatnog rada s grupama ili pojedinim darovitim uenicima. Programom rada obuhvataju se segmenti orijentacionih sadraja programa (zavisno od interesovanja i elja uenika: sva podruja ili samo knjievnost, odnosno jezik, odnosno jezika kultura, filmska i scenska umetnost). To znai da nastavnik nije obavezan da s pojedincem ili grupom uenika ostvari u celini orijentacione sadraje programa. Bitno je da planirani sadraji programa budu u skladu sa interesovanjima i eljama uenika, kao i sa raspoloivim godinjim fondom asova.

5. Dodatni rad iz srpskog jezika moe se realizovati kao individualizovani (primeren pojedinim uenicima) i grupni (za grupe uenika jednog ili vie razreda koji se posebno interesuju za iste sadraje programa dodatnog rada). Zavisno od interesovanja uenika i programskih tema, grupe se mogu menjati (fleksibilnost sastava grupe).

6. Uloga nastavnika u dodatnom radu je specifina. U saradnji sa uenikom (eventualno - roditeljima i kolskim pedagogom ili psihologom) nastavnik utvruje konkretan program dodatnog rada (u razvijenim kolama program moe da utvrdi i struni aktiv nastavnika srpskog jezika u razrednoj i predmetnoj nastavi). Realizujui program dodatnog rada, nastavnik za svaku od odabranih tema pronalazi i primenjuje najpogodnije oblike i metode rada, pre svega one koje u najveoj moguoj meri aktiviraju sve potencijale uenika, a naroito one koji omoguavaju razvoj kreativnosti uenika. Tokom dodatnog rada nastavnik se postavlja kao saradnik koji struno pomae rad pojedinca ili grupe: upuuje i usmerava, pomae da se doe do pravih reenja, zakljuaka i generalizacija. Odnos uenika i nastavnika u dodatnom radu je saradniki, u izvesnoj meri neposredniji i blii nego u redovnoj nastavi.

7. U dodatnom radu sa uenicima nastavnik prati i evidentira njihov razvoj i napredovanje, usavrava utvrene programe, otkriva nove mogunosti individualizacije rada (problemski zadaci, istraivaki radovi, programirane i poluprogramirane sekvence, korienje knjievne i neknjievne grae i raznih aparata i tehnikih pomagala i dr.), te vri uoptavanje i primenu steenih znanja, umenja i vetina u razliitim situacijama. Obezbeuje ukljuivanje uenika u organizovane oblike rada van kole (konkursi, smotre, takmienja). Za svakog uenika vodi dosije u koji unosi bitne podatke o negovom napredovanju u razvoju, te se stara da taj dosije prati uenike pre upisa u srednju kolu.

8. Uenici se samostalno opredeljuju za dodatni rad iz srpskog jezika (mogu biti motivisani, ali nikako prisiljavani na to). Prilikom opredeljivanja uenika za dodatni rad, objektivno treba proceniti motive koji su uticali na njihovu odluku (u obzir dolaze samo stvarno nadareni uenici, ocene iz srpskog jezika, a elje uenika i roditelja ne predstavljaju presudan faktor, jer ne mora u svakom odeljenju da bude darovitih uenika za ovaj predmet, talentovanih za sve predmete i oblasti). Uenik ostaje ukljuen u dodatni rad onoliko vremena (godina) koliko eli. Posebno treba voditi rauna o tome da se daroviti uenici ne optereuju iznad njihovih stvarnih mogunosti i elja (dovoljno je da

25

uenik - uz redovnu nastavu - bude angaovan jo samo u jednom vidu vaspitno-obrazovnog rada - dodatnom radu, na primer, iz ovog predmeta).

MATERNjI JEZICI PRIPADNIKA NACIONALNIH MANjINA (4 asa nedeljno, 136 asova godinje)

ALBANSKI JEZIK GJUHA SHQIPE

HYRJE

Nprmes t lnds s gjuhs amtare nxnsit pasurojn fjalorin, fitojn shprehi pr prdorimin e drejt t gjuhs, msojn si t hartojn tregime, prshkrime, shpjegime, argumente, zhvillojn imagjinatn dhe kreativitetin si dhe kultivojn aftsit e tyre pr t gjykuar e vlersuar. Gjithashu nxnsit do t aftsohen t shprehin mendimet, qndrimet, krkesat dhe prvojat e tyre. Programi i klass s tet sht pjes e programit t shkolls fillore. Krkes themelore e gjuhs n kt nivel sht aftsimi i nxnsve pr zhvillimin e dijeve dhe shkathtsive t komunikimit si dhe prdorimi i drejt i gjuhs n situata prkatse. Gjithashtu n kt klas synohet formimi i personalitetit, duke prfshir ktu edhe kulturn e sjelljes dhe t komunikimit. Vmendje e veant i sht kushtuar rritjes s shkathtsive t prdorimit t gjuhs amtare si dhe nivelit t prgjithshm t formimit kulturor t nxnsit. N kt klas nxnsi do t zhvilloj kulturn e t dgjuarit dhe t folurit, kulturn e t lexarit dhe kulturn e t shkruarit, do t bj analiza dhe prgjithsime t teksteve t ndryshme letrare dhe jo letrare dhe do t fitojn njohuri gjuhsore t mjatueshme pr moshn e tyre.

KLASA E VIII t

DETYRAT OPERATIVE

Prforcimi dhe zhvillimi i njohurive t prvetsuara m par sht qllimi kryesor i msimit t gjuhs shqipe n klasn e gjasht e ato jan:

Zhvillimi i shkathtsive t dgjimit informativ dhe t dgjuarit aktiv n grup n kuptimin e marrjes s informatave dhe t mesazheve;

Zhvillimi i kulturs dhe shkathtsive t komunikimit, komunikimin verbal e joverbal;

Zhvillimi i shkathtsive t t folurit aktiv individual e n grup n funksion t prvetsimit t gjuhs standarde dhe t thelloj njohurit themelore gjuhsore;

Zhvillimi i shkathtsive t t shkruarit funksional dhe t shkruarit subjektiv (vetjak);

T kuptoj dhe t dalloj t lexuarit e teksteve letrare dhe joletrare e t prvetsoj teknikat e leximit;

T prvetsoj t shkruarit n funksion t prvetsimit t gjuhs, t leksikut; T prvetsoj t shkruarit n funksion t drejtshkrimit dhe t piksimit.

26

OBJEKTIVAT PROGRAMORE

Nxnsi duhet t jet n gjendje: T identifikoj: tekste t ndryshme; elemente gjuhsore. T kuptoj: tekste t ndryshme letrare dhe joletrare; fjalt e ndryshueshme dhe t pandryshueshme. T zbatoj: njohurit e fituara gjuhsore: fonetikore, gramatikore dhe leksikore;

njohurit e fituara mbi modelet e teksteve letrare dhe joletrare. T analizoj: fjali t thjeshta dhe t prbra; tekste t ndryshme. T vlersoj: tekste letrare dhe joletrare; situata parktike nga jeta e prditshme. T zhvilloj qndrimet dhe vlerat: t mendoj n mnyr kritike dhe t pavrur pr at q flet, lexon apo shkruan; t rris shkalln e zhvillimit emocional, krijues, estetik, moral dhe shoqror; t fitoj shprehi pr sjellje njerzre n shoqri.

PRMBAJTJA PROGRAMORE

Shkathtsit e komunikimit

T DGJUARIT DHE T FOLURIT

TRSIT TEMATIKE

I. 1. Kultur e t dgjuarit dhe t folurit; I. 2. Tekstet letrare dhe joletrare; I. 3. Njohurit gjuhsore.

TRSIT TEMATIKE T LEXUARIT

TRSIT TEMATIKE

II. 1. Kultur e t lexuarit; II. 2. Tekstet letrare dhe joletrare; II. 3. Njohurit gjuhsore.

T SHKRUARIT

TRSIT TEMATIKE

III. 1. Kultur e t shkruarit; III. 2. Tekstet letrare dhe joletrare; III. 3. Njohurit gjuhsore.

27

QASJET NDRLNDORE DHE NDRPROGRAMORE

Gjuha shqipe sht mjet komunikimi pr t gjitha lndt, mirpo lidhje t drejtprdrejta vihen me historiografin, veanrisht me historin e kulturs, edukatn qytetare, me artet etj. Disa tema nga kto lnd do t ndikonin n zhvillimin e skathtsive t komunikimit, n formimin kulturor dhe krijimin e individualitetit t pavarur. Prve shtjeve ndrlndore, prmes gjuhs shqipe do t mund t zhvilohen edhe disa shtje ndrprogramore si: tema pr shndetsi, t drejtat e njeriut, shtjet gjinore, varsisht prej rndsis dhe aktualitetit q kan (nga televizioni, revistat, gazetat apo nga rrethi dhe ambienti i tyre).

VLERSIMI

Vlersimi ka pr qllim verifikimin se n `shkall kan zotruar nxnsit objektivat e prcaktuara, t identifikoj vshtirsit me t cilat ballafaqohen nxnsit, t`u mundsohet atyre q t`i identifikojn prparsit dhe pengesat, si dhe t`u ndihmohet nxnsve n prmirsimin e pikave t dobta.

Msimdhnsi n vazhdimsi duhet t vlersoj: Njohurit q kan fituar nxnsit: n `shkall kan zotruar nxnsit fjalorin dhe

sa sht i aft nxnsi t`i prdor shkathtsit gjuhsore; Pengesat e nxnsve: vlersohet shkalla e zotrimit t njohurive me qllim t

eliminimit t pengesave dhe t ndihms s nxnsve pr eliminimin e vshtirsive; Integrimin e njohurive t fituara: vlersohen aktivitete apo projektet e ndryshme

q nxnsit realizojn jasht programit shkollor dhe inetgrimin e ktyre njohurive n situata brenda shkolls.

Gjat procesit msimor rndsi t veant do t ken mnyrat e ndryshme t vlersimit si:

Vlersimi nga msimdhnsi; vlersimi i drejtprdrejt dhe i pandrprer, prcjellja e vazhdueshme e rezultateve t nxnsve si dhe vlersimi indirekt me an t testeve;

Vlersimi nga nxnsi; gjat puns n grupe ose gjat prgjigjeve q japin, nxnsit mund t plotsojn njri-tjetrin dhe njkohsisht vlersojn mbi bazn e argumenteve;

Vetvlersimi; vlersimi i vet nxnsit.

Rndsi t veant gjat vlersimit duhet t`i kushtojm t shprehurit me goj n vazhdimsi, t shprehurit gojor prmes ndrveprimit si dhe t shprehurit me shkrim:

Prdorimit t fjalorit; Pyetjeve dhe prgjigjeve; Iniciativave dhe mendimeve t pavarura; Prshkrimeve dhe shpjegimeve; Radhitjes s fjalve n fjali;

28

Aktivitete brenda puns n grup; Aktiviteteve individuale dhe grupore; Fjalorit (leksikut).

LITERATURA

- Tekstet q do t hartohen mbi baz t programit t ri; - Tekstet ekzistuese q i plotsojn krkesat e ktij programi; - Tekste t tjera alternative pr realizimin e ktij programi. - Gjuha shqipe 8, Bahri Beci - Leximi 8, Kujtim Rrahmani

PRMBAJTJA E PROGRAMIT

I. T DGJUARIT DHE T FOLURIT

I. Kultur e t dgjuarit dhe e t folurit.

Rrfimi personal (autobiografik), i nj ngjarjeje t veant etj.); Teksti- tipare t ndryshme t teksteve letrare dhe joletrare; Eseja dhe lloje t saj (narrative, prshkruese, bindse argumentuese); Shkrimi hulumtues (historik, biografik); Shkrimi kreativ tregime; Elemntet e teatrit dhe t filmit; Individi dhe bota; Konflikti ndikimi i tradits dhe i shoqris; Idiomat, analogjit, metaforat, krahasimet, n kuptimin e par figurativ; Kuptimi i fjalve n kontekst, ridefinimi, rishikimi dhe argumentimi i tyre; Struktura, organizimi dhe qllimi i tekstit; Ideja kryesore, hollsi t rndsishme dhe efekte t tjera kuptimore t tekstit.

II. Tekstet letrare dhe joletrare

Ndrrimet historike (metafora, apofonia, metateza, elizioni, prngjitja, shkrirja, kontraksioni); Ndrrimet e gjalla n gjuhn shqipe(pozicionale dhe kombinatorike); Struktura morfologjike; Figurat mitologjike; Tekstet e vjetra shqipe analiz n aspektin gjuhsor (Bogdani); Tiparet e liriks; Motive letrare: pavdeksia, fantastika, vdekja, dashuria, aventura, patriotizmi, lufta, humori; Revista letrare (shkollore).

29

III. Zhvillimi i gjuhs

Ndrrimet historike (metafonia, apofonia, metateza, elizioni, prngjitja, shkrirja, kontraksioni); Ndrrimet e gjalla n gjuhn shqipe; Formimi i emrave dhe mbiemrave; Ndrrimet e gjalla n gjuhn shqipe; Formimi i emrave dhe mbiemrave; Fjala, grupi emror dhe grupi foljor; Fjalia dhe formimi i saj; Lakimi i premrave vetvetor, pronor, pyets dhe t pacaktuar; Mnyra kushtore, dshirore, habitore dhe urdhrore e foljes dhe koht e tyre, zgjedhimi, diatezat; Pjeszat, pasthirrmat; Fjalit e prbra me bashkrenditje; Fjalit e prbra me nnrenditje; Fjalt me shum uptime, Dialektet n territoret ku flitet shqipja, dallimet mes tyre dhe shqipes standarde; Zhvillimi historik i gjuhs shqipe dhe ndr ndikimet me gjuht tjera

IV. Kultur e t lexuarit

Leximi me z- artistik (pjesmarrja n role, recitim, komedi); Ideja kryesore dhe detajet(lidhjet asociative, krahasimet, kontrastet), zhanret dhe

kategorit letrare: subjekti, kompozicioni, tema, komedia, tragjedia, komentim i teksteve;

II. KULTUR E T SHKRUARIT

II. Kultur e t shkruarit/t shkruarit individual

Ese, raporte, krkesa, komente, shkrimi deskriptiv (prshkrues), shprehjet e figurshme dhe frazeologjike(kuptimi I par dhe I figurshm); Rregullat morfologjike, sintaksore dhe leksikore;

Fjalia foljore dhe jofoljore; Tipet kryesore t fjalive (dftore, pyetse, nxitse, dshirore, thirrmore) dhe

format e tyre (pohore, mohore); fjalit e pavarura kryesore dhe t varura; Kryefjala, kallzuesori i kryefjals, kundrinori (i drejt, i zhdrejt, i zhdrejt me

ose pa parafjal); Rrethanori (i vendit, i kohs, i shkakut) si dhe prcaktori dhe ndajshtimi;

Emri, mbiemri, premrat vetor, pyets, lidhor, t pacaktuar; Format veprore dhe joveprore t foljeve; foljet e zgjedhimit t par e t dyt n

mnyrn dftore, lidhore, habitore, kushtore e urdhrore; Formimi i fjalve t prejardhura (me parashtes, prapashtes, rrnj) dhe t

prbra; sinonimet, antonimet.

30

GJUHA SHQIPE

PRMBAJTJA PROGRAMORE

KL.VIII

GJUH SHQIPE DHE LETRSI (34 jav x 4 or =136 or n vit)

Gjuh shqipe = 64 or n vit

1. Njohuri t prgjithshme = 4or 2. Gramatik = 36 or 3. Drejtshkrim = 8 or 4. T flasim = 8 or 5. T hartojm = 8 or

II. Letrsi = 60 or n vit

1. Letrsi = 28 or 2. Letrsi botrore = 8 or 3. Letrsi popullore = 8 or 4. Teknik e recitimit = 4 or 5. Lektyr = 12 or

III. Hartime e korrigjime = 12 ore ne vit

1. Katr hartime (Dy n gjysmvjetorin e par e dy n t dytin). 2. Nj or pr hartim e dy pr korrigjim

Gjuh shqipe Permbajtjet programore

Kapitulli i I

1. Gjuha shqpe dhe historia e saj 2. T prshtatim tekste t vjetra n gjuhn standarde 3. Gjuha letrare dhe dialektet 4. T prshtatim tekste dialektore n gjuhn standarde 5. Ndrrimet fonetike 6. T jemi miq me njri tjetrin 7. T japim e t krkojm ndihm 8. Shprehim dshirat tona 9. Tekstet treguese

31

Kapitulli i II

10. Analiz gramatikore e fjalsi, grupi emror dhe grupi foljor 11. Piksimi 12. Zgjedhimi foljeve 13. Format veprore dhe joveprore 14. Mnyra kushtore dhe koht e saj 15. Mnyra dshirore dhe koht e saj 16. Mnyra habitore dhe koht e saj 17. Mnyra urdhrore 18. Ftojm, falenderojm, urojm 19. T bjm prmbledhjen e nj teksti 20. Skei dhe gazmoret 21. Tekste prshkruese

Kapitulli III

22. Lakimi i premrave pronor 23. Lakimi i premrave pyets 24. Lakimi i premrave t pacaktuar 25. Pjeszat 26. Pasthirrmat 27. Formimi i emrave dhe mbiemrave 28. Fusha kuptimore e fjals 29. Diskutojm pr emisionet e radios dhe t televizionit 30. Flasim pr gazetat 31. Flasim pr revistat 32. Tekstet shpjeguese

Kapitulli i IV

33. Fjalia e prbr me bashkrenditje 34. Fjjalia e prbr me pjes nnrenditur kohore 35. Fjalia e prbr me pjes t nnrenditura shkakore, rrjedhimore 36. Fjalia e prbr me pjes t nnrenditura mnyrore e krahasore 37. Fjalia e prbr me pjes t nnrendirura kushtore dhe lejore 38. Biografia dhe autobiografia 39. Intervista 40. Hartojm nj raport 41. Tekste argumentuese

32

L E T R S I Prmbajtjet programore Letrsi shqiptare

1. Liria Din Mehmeti 2. Krijimi i rruzullimit Pjetr Bogdani 3. M fol Shqip Kio Blushi 4. Trofeu i gjall Musa Ramadani 5. Sknderbeu Beqir Musliu 6. Shqiptart Bajroni 7. Vdekja n udht e amris Bilal Xhaferi 8. Besa e Konstandinit Popullore 9. Fuqia e Mujit Popullore 10. Balad nizamsh Ismail Kadare 11. Un luftoj ve pr liri Gjergj Fishta 12. Shpallja e pavarsis Ismail Qemali 13. Lulja e vetm Asdreni 14. Bajram Curri Faik Konica 15. Adili dhe Vita Jakov Xoxa 16. Gjumi i diellit Sabri Hamiti 17. Emri m i prgjakur n hartn e Evrops Lamije Haxhiaj 18. Kthimi i ushtarit n shtpi Qerim Ujkani 19. Ktu Agim Spahiu 20. Ans lumit... Naim Frashri 21. Shkodra n mbramje Ernest Koliqi 22. Poradeci Lasgush Poradeci 23. Moisiu n mal Fan Noli 24. Balad pr njeriun q zgjihej me shpres Eqrem Basha 25. Plaku dhe deti Ernest Heminguej 26. Arkitekti dhe Perandori Johan Manuel Gisbert 27. Don Kishoti kundr mullinjve t ers Migel De Servantes 28. Trokitje n dern e ifligut Franc kafka 30. T jetosh, t dashurohesh,t kuptohesh Leo Buscaglia 30. Miqt e mi lamtumir Gabriel Garsia Marquez 31. Kujtimet e Adrianos Margerit Jursenar 32. Djali Blu Martin Auer 33. Beselam pse m flijojn RexhepQosja 34. Kopraci Molieri 35. Romeo dhe Zhulieta Uilliam Shekspir 36. Teatri 37. Arti i fotografis 38. Filmi 39. Nj film shkurtr pr Shqiprin Faik Konica 40. Radio dhe televizioni

33

Lektyr

1. Pjeter Bogdani "Kenget e Sibilave" 2. Naim Frasheri "Lulet e veres" 3. Ferid Selimi Kujtime t thinjura 4. Ismail Kadare "Keshtjella" 5. Dritero Agolli "Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo" 6. Mexhid Mehmeti Monstrumiada

UDHZIME PR REALIZIMIN E PROGRAMIT

Vendin kryesor n realizimin e prmbajtjes programore e z metodologjia e msimdhnies. Msimdhnsi, gjat realizimit t procesit msimor duhet t ket parasysh strategjin m efektive, t cilat e mundsojn msimin efektiv. Pr nxnsit, msimdhnsi duhet t jet model n mnyrn e prdorimit t shkathtsive gjuhsore dhe njherit vmendja e tij duhet t prqndrohet n disa parime baz:

I. Prqndrimi n komunikimin (shkathtsit e komunikimit) dhe prqndrimi n gjuhn e gramatizuar;

II. Prqndrimi n nxnsin dhe t nxnit e tij. N qendr t vmendje duhet t jet nxnsi. Karakterin, prparsit dhe dobsit e nxnsit msuesi duhet t bj prpjekje q t`i njoh mir, ta verifikoj a sht tip i mbyllur a i hapur, frikacak apo guximtar, a merr vet iniciativa apo duhet t nxitet nga msuesi etj.

Roli i msimdhnsit sht rol vendimtar q do t ndihmonte n procesin e msimdhnies dhe msimnxnies. Kjo do t varet nga planifikimi i ors msimore: prdorimi i hapsirs n klas, d.m.th. mnyra e vendosjes s bankave si dhe aktivitetet q zhvillohen n klas: mnyra e komunikimit, luajtja e roleve, puna n grupe etj.

BUGARSKI JEZIK BLGARSKI EZIK

Cel na obuenieto po blgarski ezik sa:

- Ovladvane normata na kniovni blgarski ezik rez usvovne na gramatinata , leksikalnata , sintaktinata , pravogovornata i pravopisnata norma.

- Podtikvane na zainteresovanostta na uenicite km hudoestveni proizvedeni na blgarski ezik.

- Usavrenstvane tehnikata na brzoto etene naum s razbirane na proetenoto. - Zapoznavane na uenicite ss statuta i harakternite osobenosti na ezicite na narodite i

malcinstvata v Srbi. - Formirane u uenicite na toen kriteri za samostotelen izbor, analiz i precenka na

hudoestvenite proizvedeni. - Sistematizirane na uebni material po vsiki tematini oblasti ot uebnata programa.

34

Obrazovatelnite zadai na obuenieto po blgarski ezik sa:

- Uenicite da obogatt renikovi fond s novi dumi i izrazi; - Da tlkuvat i izsnvat tekstove ot razlini stilove; - Da otsrant dialektnite provi v ezika pri sluene s kniovnata si norma; - Da usvot stilistinite stonosti na blgarski ezik; - Da si sluat s blgarski knioven ezik v razlini reevi situacii; - Da sistematizirat uebnoto sdranie po vsiki uebni oblasti.

EZIK

Gramatika Ezikt kato sredstvo za obuvane /pontie, socialna obuslovnost na razvitieto mu/; ezikt i drugite sredstva za komunikaci; ezikt na svreno sredstvo za komunikaci.

Ezik obuvane - tekst Reevo obuvane i tekst. Pravila za uspeno obuvane. Tekstt vv sferata na masovata komunikaci.

Dialekti i narei v blgarski ezik. Kniovna norma. Leksikologi. Slovesno bogatstvo na blgarski ezik. Renik. Vidove renici. Frazeologi. Stilistino znaenie na dumite. Osnovni razliki medu blgarski i srbski knioven ezik. Pregovor, razirvane i sistematizaci na materiala ot predinite klasove. Slovoobrazuvane nain na obrazuvane na novi dumi v blgarski ezik: afiskalen, kompozicionen, fleksiven i rez slivane na dumi.

Padeni ostatci v blgarski ezik pri linite mestoimeni i sestvitelnite imena. Pregovor i sistematizaci na znanita za glagola vid, lice, naklonenie, spreenie, vreme, nain. Lini i nelini glagolni formi, osnovna funkci i znaenie. Povtorenie na vsiki zvukovi promeni. Sistematizaci na znanita za udarenieto kniovna norma.

Pravopis

Dumi s dve udareni v blgarski ezik. Pisane na sloni dumi. Transkripci na udite dumi v blgarski ezik. Sitematizaci na materiala ot predinite klasove: upotreba na glavna bukva, Podvien .Punktuaci. Slto i poluslto pisane na dumi, pisane na neudarenite glasni, pisane na zvunite sglasni / morfologien pravopis/.tovo pravilo. Pisane na skraeni.

LITERATURA

35

Klasno etene

ernorizec Hrabr: O pismeneh /Za bukvite/ Grigori Camblak: Pohvalno slovo za Patriarh Evtimi Emilin Stanev: Kradect na praskovi Ivalo Petrov: Haka na vlci Stone nkov: Zavrane Paisi Hilendarski: Iz Istori slavnoblgarska Dobri intulov: Stani, stani nak balkanski! Prita za razbludnali sin ( Evangelie po Luka 15:11-32) Veselin Hanev: Posveenie Detko Petrov: udo v nai dvor Svetoslav Minkov: Vodorodnit gospodin i kislorodnoto momie Elisaveta Bagrna: Stihii Bano Banov: Pritelstvo Hristo Botev: Borba Emanuil Popdimitrov: Gruinskata reka Dobri otev: zk za vasulo Desanka Maksimovi: Stihotvoreni za Blgari Ivo Andri: Razkaz- po izbor Dobrica osi: Otks ot podbran roman Bora Stankovi: Taana

Izvnklasno etene Ivan Vazov: Pod igoto Elin Pelin: Geracite Georgi Karaslavaov: Snaha Nikola Hatov: Divi razkazi / ili drug sbornik razkazi/ Proizvedeni ot avtori na blgarite v Srbi / po izbor/ - kniga Proizvedeni ot avtori na balkanskite narodi / po izbor/ Nauno-populrni tekstove / po izbor/

Rabota vrhu teksta

Podroben analiz na temata, ideta, socialni kontekst na proizvedenieto, psihologieska harakteristika na obrazite, kompozici. Moderen i klasieski / tradicionen / prozaien izraz razlika vz osnova na sravnenieto na analizirani tekstove. Stilistien analiz na proizvedenieto na sintaktino i leksikalno ravnie. Obobavane na osnovnite ponti v prozata: razkaz, roman, beleka, ptepis, dnevnik. Closten analiz na liriesko proizvedenie. Obobavane na osnovnite ponti v poezita: vidove lirika. Stihosloenie, vidove. Pri analiza na proizvedenita se usvovat slednite ponti: memoari, ptepis, balada, poema. Sistematizaci na literaturnite termini ot predinite klasove.

36

etene

Usavrenstvane na literaturnoto etene / s iziskvani kato v predinite klasove/ . Lien ton pri etene i kazvane naizust na naueni prozaini i poetini tekstove. Usavrenstvane tehnikata na brzo etene naum s predvaritelno postaveni specialni iziskvani / kakto v VII klas / Upraneni za beglo etene na poznat tekst s cel pridobivane na opredelena informaci. Vivvane na uenika v begloto etene na nepoznat tekst, za da se ustanovi dali to gi interesuva i dali go etat celi /stat vv vestnik, nepoznata kniga i dr./

GOVORNA I PISMENA KULTURA

Govorna kultura

Razkazvane na sobstveni i udi sluki s efektno naalo i kra. Opisanie na:

- Sloni trudovi destvi s uveliavanena iziskvanita za tonost na opisanieto / himieski opit, disekci v as po biologi/.

- Portret gero ot filmovo ili televizionno proizvedenie vz osnova na fabula i dialog.

- Humoristino opisanie. Nauno opisanie. Diskusi s predvaritelno vvedane na uenika v pisane na teza; sbirane na danni ot razlini iztonici /enciklopedii, leksikoni, narnici i dr./ Kritieski otziv za nova kniga, film, radio i televizionno predavane.

Pismena kultura

Opisanie na sloen predmet i slono trudovo destvie. Portretna harakteristika / gero ot film / vz osnova na fabula i dialog. Kritieski oerk za nova kniga ili film. Podtikvane na uenika km samostotelno tvorestvo / etene na rabotite na uenika, razgovor za th /. Otziv. Anotaci. Sinenie. Vidove sineni: sinenie razsdenie, otgovor na literaturen vpros, sinenie na svobodna tema. Molba. Protokol. Poplvane na razlini formulri. est domani pismeni upraneni i tehen analiz po vreme na as. etiri uilini pismeni upraneni / edin as za provedane i dva asa za popravka /.

OSESTVVANE NA PROGRAMATA

37

EZIK: Gramatika / fonetika, morfologi i pravopis/

V procesa na ezikovo obuenie uenicite se podgotvt za pravilno ustno i pismeno obuvane na knioven blgarski ezik. Zatova iziskvanita v ne ne sa nasoeni samo km ezikovi pravila i gramatini normi, no i km razkrivane na thnata funkci. Naprimer, izreenieto ne se vzpriema samo kato gramatina ast (ot glednata toka na strukturata mu), no i kato komunikativna ast (ot gledna toka na funkcita mu v komunikacita). Osnovni programni iziskvani v obuenieto po gramatika e uenicite da se zapoznat s ezika i da go tlkuvat kato sistema. Nito edno ezikovo vlenie ne bi trbvalo da se izuava izolirano, vn konteksta v koto se realizira negovata funkci. V 1. i 2. klas v ramkite na upranenita za sluane, govor, etene i pisane uenicite e izuavat ezikovite vleni bez tehnite naimenovani, a ot 3. do 8. klas koncentrino i posledovatelno e se izuavat gramatika, sobrazena s vzrastta na uenicite. Posledovatelnostta se osigurva ss sami izbor i razpredelenieto na uebnoto sdranie, a konkretiziraneto v zavisimost ot vzrastta se postiga rez formuliraneto na iziskvani za obuenieto v otdelnite klasove: otbelzvane, vidane, usvovane, pontie, razpoznavane, razliavane, informaci, upotreba, povtorenie i sistematizirane. S posovaneto na stepenta na programnite iziskvanita na uitelite se pomaga v tehni streme da ne obremenvat uenicite s obem i zadlboena obrabotka na ezikovi material. Osestvva se selekci na osnovnite ezikovi zakonomernosti i informacita, koto se otnast km th. Ezikovit material v programata nasova uitelite pri tlkuvaneto na gramatinite kategorii da obosnovavat na thnata funkci, koto uenicite sa zapomnili i nauili da prilagat na praktika v predinite klasove. Posledovatelnostta i selektivnostta v gramatikata na-dobre se vidat v sdranita po sintaksis i morfologi ot 1.do 8. klas. Site principi sa provedeni i v ostanalite oblasti na ezika. Naprimer, alternacita na sglasnite: k, g, h, , uenicite na-napred otkrivat v str