NAJDAWNIEJSZE DZIEJE KOŁA - muzeum-kolo.pl · NAJDAWNIEJSZE DZIEJE KOŁA (do lat 20. XVI stulecia)...

NAJDAWNIEJSZE

DZIEJE KOŁA

(do lat 20. XVI stulecia)

KOŁO 2012

pod redakcją

KRZYSZTOFa WITKOWSKIego

NAJDAWNIEJSZE

DZIEJE KOŁA

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA 7

ODWYDAWCY 9

CZĘŚĆIKrzysztofGorczycaZARYSPRADZIEJÓWKOŁA 13

I.1.ZaryspradziejówKoła 15

CZĘŚĆIIKrzysztofWitkowskiKOŁOWŚREDNIOWIECZU 43

II.1.Lokacjamiastaistarostwokolskie 45

II.2.Kulturaiżycieumysłowe 65II.3.Gospodarkaimieszczanie 75

II.4.Instytucjekościelne 89

MichałKuleckiDYPLOMATARIUSZ 125

BIBLIOGRAFIA 149

Najdawniejsze dzieje Koła (do lat 20. XVI stulecia)podred.KrzysztofaWitkowskiego,wydanieIIpoprawioneiuzupełnione

Recenzenci:drhab.prof.UAMJózefDoboszdrhab.prof.AHMarianDygo

Wydawca:MuzeumTechnikCeramicznychwKole62-600Koło,ul.M.Kajki44www.muzeum-kolo.pl

ISBN978-83-919609-6-7

1362–2012650LATMIASTAKOŁA

Projekt okładki:ArkadiuszGołębowski

Na okładce:PrzywilejodpustowylegataMarkaz1472rokuilegataRudolfavonRüdesheimaz1466roku(ArchiwumDiecezjalneweWłocławku)

Opracowanie graficzne, korekta, skład i druk:NEWFineGrain25-212Kielce,ul.PodTelegrafem29www.fine-grain.pl

ISBN978-83-62485-42-0

Koło2012

- 7 -

PRZEDMOWA

SzanowniCzytelnicy!

18 lipca1362 r.wDobczycachkrólKazimierzWielki zezwoliłwójtowi Henrykowi lokować miasto na wyspie rzecznej w zakoluWarty,namiejscuwsiKoło–de novo civitatem ex villa dicta Colo.Aleprzecieżniebyłtopoczątekhistoriinaszegomiasta.Pierwsześla-dyosadnictwapochodzązczasówprehistorycznych.Tutajprowadziłajednazdrógszlakubursztynowego,wiodącegozimperiumrzymskie-gonadBałtyk.

Koło–miastotradycji,kulturyihistorii,którejwspaniałezabytkiprzemawiajądonasniemalzewsząd.Zamek,fara,ratusz,klasztortomiejsca,gdziekażdykamieńprzypominadawnozapomnianeimionainazwiska,takpiękniezapisanenietylkowhistoriinaszegomiasta,aleicałejojczyzny.Możemybyćdumnizdokonańludzi,którzynaprzestrzeniwiekówżyliipracowaliwKole,wysiłkiemumysłówirąkmozolnie,wcodziennymtrudzie,budującgoiprzeobrażając.

Historia to świadek czasów, światło prawdy, żywa pamięć, na-uczycielkażyciaizwiastunkaprzyszłości.Historiajestprzygodądanąludziomciekawym,otwartymnaświatiinnychludzi,aleteżinaswo-ją lokalną społeczność, jej potrzeby i oczekiwania. Bogata historianaszegomiastaznalazławierneodbiciewdrugimwydaniu–popra-wionymiuzupełnionym–monografii,obejmującejdziejeKoładopo-czątkówXVIstulecia.DziękujemyAutoromniniejszejpublikacjioraztymwszystkim,którzypomogliwprocesiejejtworzeniazaprzekaza-nieCzytelnikompracyprezentującejaktualnystanbadańnadnajdaw-niejsząprzeszłościąKoła.Takjużjestwbadaniachhistorycznych,żeodkrywasięnoweźródła,ana stareproblemybadawczepo jakimśczasiepatrzysięzinnejperspektywy,którazkoleiprowadzićmożedo odmiennych konkluzji. Pierwszewydanie tejmonografii z roku2007 zapełniło lukę, jaką był dotąd brak kompleksowego ukazanianajstarszychdziejówmiastawoparciuomateriałyźródłowe.Wyda-nienowenatomiastdajenamaktualnystanwiedzyonajdawniejszych

- 8 - - 9 -

dziejachKoła.Jesteśmyprzekonani,żegodneuznaniaefektybadańnaukowych,przeprowadzonychprzezAutorów,przyczyniąsiędopo-szerzeniawiedzyoraz pobudzenia zainteresowania historią, a takżedopogłębieniawięziemocjonalnejCzytelnikówznaszymmiastem,stając się impulsem do dalszych badań nad dziejamiKrólewskiegoMiastaKoła.

AleKołotonietylkoprzeszłość.Poprawionaiuzupełnionamono-grafia,obejmującanajstarszedziejeKoła,ukazujesięwrokujubile-uszu650.lecialokacjimiasta,awięcwokresie,którysprzyjarefleksjiioceniedrogiprzebytejprzeznasząspołeczność.Pamiętającozobo-wiązaniu, jakim sąwspaniałe dzieje naszego grodu, nie szczędźmysił–dziśjuż,wXXIwieku–wwysiłkachnarzeczdalszegorozwoju.Czyńmy to, zdając sobie sprawę, że następnepokolenia będąpisaćkolejnekartyhistorii.

Koło,18lipca2012r.

PrzewodniczącaRadyMiejskiej BurmistrzMiastaKołaUrszula Pękacz Mieczysław Drożdżewski

Od wydawcy

Jedyna jak dotąd monografia Koła zatyt. Sześćset lat miasta Koła, pod red. J. Burszty,w części dotyczącej dziejówmiasta dopoczątkuXVIstulecia, jest jużniezadowalającabiorącpoduwagęstanbadań.

Minęło5 latodukazaniasiępierwszegowydanianiniejszejpu-blikacji.Jakwkażdejdziedzinienauki,równieżwbadaniachnadnaj-dawniejszymidziejamiKoła–nawetwtakkrótkimokresie–nastąpiłpostęp,któregoefektyprezentujemyCzytelnikowi.

Zmianydokonanewponiższymwydaniudotycząśredniowiecz-nychdziejówmiasta.Poszerzonazostałabazawykorzystanejliteratu-ry,skorzystanorównieżznieeksploatowanychdotądźródeł,zarównodrukowanych, jak i rękopiśmiennych.Wreszcie w kilku kwestiachbadawczychautordoszedłdozgołaodmiennychwnioskówniż5lattemu.Jednocześniebyłatookazja,abydokonaćniezbędnychuzupeł-nień,którychwymagałopierwotnewydanie.Zrezygnowanorównieżz publikacji tłumaczeń części dyplomów, których łacińskie tekstyopublikowanezostałydrukiem.

Czytelnikmożezadaćpytanie,dlaczegowybranotakieramychro-nologicznepracy.Otóżtrzebastwierdzić,acharakterystycznejesttodlamniejszychośrodkówmiejskich,żeepokaśredniowieczaniekoń-czysięwnichzkońcemXVstulecia,alewidzimyjąrównieżpóźniej.KolejnymargumentemjestwykorzystaniedodatkowychźródełjakieniesienampoczątekXVIwieku.

Z całą odpowiedzialnością można stwierdzić, że jeśli chodziodziejeKoładopoczątkuXVIstulecia,mamyjużwpełnizadowalają-cąmonografię,spełniającąstandardywydawnictwanaukowego.Nadalnaopracowanieczekająnastępneepokihistorycznedziejówmiasta.

Pragnęw tymmiejscuwyrazićwdzięcznośćwszystkim, którzyniezawahalisięwesprzećinicjatywydrukutejpublikacji.

SzczególnyukłonwykonujęwkierunkuPanaMieczysławaDroż-dżewskiego,burmistrzamiastaKoła,PaniUrszuliPękacz,przewodni-czącejRadyMiejskiejwKole,jakrównieżwszystkichradnych.

- 10 - - 11 -

Dziękuję PanuWieńczysławowiOblizajkowi, staroście powiatukolskiego oraz PanuMarkowi Banaszewskiemu, wicestaroście, jakrównieżpozostałymczłonkomzarządupowiatu:JerzemuDanielewi-czowi,CzesławowiMarkowi,JózefowiRybickiemuorazPanuMar-kowi Tomickiemu, przewodniczącemu Rady Powiatu i wszystkimradnympowiatowym.

Pragnętakżepodziękowaćprezesom,dyrektoromiwłaścicielomfirm,którenampomogły.DziękujęPanuRobertowiAndre,właści-cielowi „Andre Abrasive Articles”. Niech przyjmą moje wyrazywdzięcznościPanowieRichardVivers, prezes zarząduWood-MizerSp.zo.o.orazAndrzejCichy.SerdecznyukłonwykonujęwkierunkuPanaMarkaAndrzejczaka,prezesaPrzedsiębiorstwaRobótDrogowo-MostowychS.A.wKoleorazPanaAndrzejaBiałeckiego,wicepreze-sa.DziękujęPanuMariuszowiSkurzyńskiemu,prezesowiMiejskiegoZakładuEnergetykiCieplnejSp.zo.o.wKole.

NiemógłbymniepodziękowaćojcuProwincjałowiJarosławowiKaniOFMoraz dr. JózefowiKachelowiOFM, dyrektorowiArchi-wumProwincjioo.BernardynówwKrakowie,ks.dr.hab.WitoldowiKujawskiemu,dyrektorowiArchiwumDiecezjalnegoweWłocławku,dr.HubertowiWajsowi,dyrektorowiArchiwumGłównegoAktDaw-nychwWarszawie,mgr.HenrykowiKrystkowi,dyrektorowiArchi-wumPaństwowegowPoznaniu,prof.dr.hab.ZdzisławowiPietrzy-kowi,dyrektorowiBibliotekiJagiellońskiejorazPanuprof.dr.hab.TomaszowiJasińskiemu,dyrektorowiBibliotekiKórnickiejPAN,zawyrażeniezgodynapublikacjęmateriałówarchiwalnychorazumoż-liwienieprzyjaznejkwerendyarchiwalnej.

Serdeczniedziękujęks.prałatowiAndrzejowiPrzekazińskiemu,dyrektorowiMuzeumArchidiecezjalnegowWarszawie,o.Oswal-dowiJasielskiemu,gwardianowikolskiegoklasztoruoo.Bernardy-nóworazks.kanonikowiJózefowiWronkiewiczowi,proboszczowikolskiejparafiipw.Podw.KrzyżaŚw.,zawyrażeniezgodynapubli-kacjęzdjęćzabytków.

Dziękuję również Krzysztofowi Gorczycy, autorowi części I,zapodjęciesiętrudujejnapisania.Podobnepodziękowania,wtymrównieżzapomocwodczycieksiągziemskichkonińskichskładamdr. Michałowi Kuleckiemu, kierownikowi Oddziału I ArchiwumGłównegoAkt Dawnych wWarszawie. Za cenne uwagi dziękuję

Paniprofesor IzabeliSkierskiejorazPanomprofesorom:Antonie-mu Gąsiorowskiemu, Janowi Tyszkiewiczowi, Marianowi Dygo,JózefowiDoboszowi,PanidrGrażynieRutkowskiej,a takżePanumgr.JerzemuŁojko.

Na koniec zacytujmy fragment z recenzjiwydawniczej dr. hab.prof.UAMJózefaDobosza.

W sumie uzyskaliśmy publikację, która cechuje się zarówno wa-lorami naukowymi (dobry warsztat, rozległe horyzonty badawcze, kompetentne posługiwanie się materiałem źródłowym oraz literaturą przedmiotu itd.), jak i niesie w sobie istotny ładunek popularyzatorski, tak przecież potrzebny w dobie odbudowywania lub definiowania na nowo więzi lokalnych. Kompetencje autorów i redaktora, podobnie jak poziom przedłożonej przez nich regionalnej monografii oceniam bardzo wysoko...

Koło,18lipca2012r.

Krzysztof Witkowski dyrektorMuzeumTechnikCeramicznychwKole

Część I

Krzysztof Gorczyca

Zarys pradziejów

Koła

- 15 -

I. 1.ZARYS

PRADZIEJÓW KOŁA

PierwszeopracowaniepradziejówokolicKołaukazało się po-nad40lat temu1.Odtegoczasunaszawiedzana ten tematznacz-nie wzrosła, umożliwiając uzyskanie bliższego obrazu. W pracywykorzystano niepublikowane zbiory archeologiczne:MuzeumAr-cheologicznegowPoznaniu,MuzeumOkręgowegowKoninieorazMuzeumTechnik Ceramicznych w Kole. Podstawowe informacjezawieradokumentacjabadańprzeprowadzonychw ramachArcheo-logicznegoZdjęciaPolski,znajdującasięwarchiwumWojewódz-kiegoKonserwatoraZabytkówwKoninie–teczkiobszarów:57-43,57-44,58-44.

Stan archeologicznego rozpoznania osadnictwa pradziejowegona tereniemiastaKoła jestwdalszymciągudaleceniewystarczają-cy.Przyczynątegosązniszczeniaterenudokonaneprzezpostępującązabudowę miasta. Dotychczas zdołano zarejestrować 15 stanowiskarcheologicznychwgranicachadministracyjnychmiasta.Odkrytojedrogąbadań,główniepowierzchniowychoraznielicznychwykopali-skowych.Uzyskanymateriałarcheologicznymapostaćgłówniefrag-mentównaczyńglinianychlubwyrobówkrzemiennychpozostawio-nychprzezspołecznościzamieszkującenadanymmiejscu.Sąonenatylecharakterystyczne,żemożemyjeprzypisaćdokonkretnychgrupludności,określanychprzezprahistorięjakokulturyarcheologiczne;niepozwalają jednakżenabardziejprecyzyjnedatowanie.Znaczniewięcejinformacjiwniosłybadaniawykopaliskowe.

Rekonstrukcja całego procesu rozwoju osadnictwa w rejonieKoła,czegowstępnąpróbąjestniniejszytekst,tozagadnieniebar-dzotrudne.Douzyskaniapełniejszegoobrazukoniecznesąbardziej

1A.Wędzki,Czasy najdawniejsze do roku 1362,[w:]J.Burszta(red.),Sześćset lat miasta Koła,Poznań1963,s.9–37.

- 16 - - 17 -

Pierwszewiększeodlesienianastępujądopierowzwiązkuzpojawie-niemsięgospodarkirolniczejwneolicie5.CzytelnejesttowdolinieWartywpostaci uruchomieniaprocesówwydmowych.Pozbawioneprzeszkódwpostaciroślinnościpiaskiulegałyczęściowemurozwie-waniu6.OstatniowtrakciebadańwykopaliskowychwStraszkowie7zaobserwowano co najmniej czterokrotne uruchamianie procesówwydmowychwjednymmiejscu.

Zajmowanieposzczególnych stref środowiskowychprzez stałeosadnictwoprzebiegałogeneralniedwuetapowo.Związane tobyłoz możliwościami agrotechnicznymi dawnych społeczeństw. Przystosowaniu agrotechniki lekkiej (z radłem)osadnictwokoncentro-wało sięw dolinieWarty.Występujące tutaj piaszczyste sapy czymady dawały się bowiem lepiej i łatwiej uprawiać. Posługującysię radłem rolnik łatwodawał sobie radę z takimi glebami środo-wiskwilgotnychipreferowałjewycinającenergicznielasyłęgowe.Zczasemobserwujemyzjawiskowkraczanianawysoczyznęmore-nowąizajmowanieglebmocniejszych,główniebielic,poduprawę.Wiązałosiętoniewątpliwiezzastosowaniemagrotechnikiciężkiej,polegającejnaorcezzaprzęgiemwolim8.Równocześnie,jakoefektsprzężeniazwrotnegowśrodowisku,zacząłsięprocespowiększaniasięamplitudywahańwodostanówwWarcie.Wzmacniałygododat-kowo zmiany klimatyczne9.Osady i uprawy dolinne, narażone nacorazczęstszewylewy,stawałysięmniejdogodneibywałyporzu-cane.Osadnictwowkroczyłowgłąbwysoczyzny.

5T.Wiślański,Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce północno-za-chodniej,Wrocław–Warszawa–Kraków1969.6J.Trzeciakowski,Warunki geologiczne...,s.365.7K.Gorczyca,Sprawozdanie z archeologicznych wykopaliskowych badań ratunko-wych przeprowadzonych w Straszkowie, gm. Kościelec, powiat Koło, woj. wielkopol-skie, na stanowisku 36. Nr obszaru AZP 57-44, nr stanowiska na obszarze 44,Konin2006(mpswarchiwumMOK).8S.Kurnatowski,Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem a rozmieszczenie stref zasiedlania, „Studia zDziejówGospodarstwaWiejskiego”1966,t.8,s.93in.9W.Florek,Wpływ gospodarczej działalności człowieka prahistorycznego i średnio-wiecznego na rozwój dolin i koryt rzecznych,[w:]Miscellanea archaeologica Thad-daeo Malinowski dedicata,Słupsk–Poznań1993,s.123–136.

szczegółowebadania, i to interdyscyplinarne2.Szczególnieodczu-walny jest brak studiów pozwalających na rekonstrukcję historiipierwotnegośrodowiskanaturalnego.

DzisiejszeKołowswychadministracyjnychgranicachpołożonejestw takzwanejKotlinieKolskiej,na styku trzech regionówgeo-graficznych.Część północna iwschodniamiasta (Blizna iNagórnaWieś),położonanawysokimbrzegupradolinyWarty,zaliczanajestdoWysoczyznyKutnowskiej.Staremiastorozlokowanejestnawy-spiePradolinyŚrodkowejWarty.OdzachodupradolinęwokolicyKo-ścielcazamykająPagórkiZłotogórskie3.

PradolinaWartyposiadadwapoziomymorfologiczne–terasyza-lewowąiwydmową.Terasazalewowa,niewielewyniesionanaddno,zajęta jestprzezpodmokłe łąki ipłatyniecosuchszegoterenu.Wy-dmy (obecniepowtórnie zalesiane)występująwpradolinie, pasma-mi na południe odmiastaw stronęRuszkowa, na zachódw stronęStraszkowainapółnocny-zachódwstronęDzieraw.Zbudowanezo-stałyzmateriałuodkładanegoprzezWartęiKiełbaskę,idokumentująetapyprzesuwaniasięzakolaWartywkierunkupółnocnejkrawędzipradoliny u schyłku epoki lodowej podwpływem trzech kolejnychimpulsówklimatycznych–najstarszyDryas-Bölling,starszyDryas--Alleröd, młodszy Dryas-Ancylus. Proces ten prawdopodobnie za-kończyłsięzpoczątkiemholocenu4.Glebytuwystępującetomozaikaglebbagiennychilekkich,piaszczystychmad.Pierwotniednodolinyporastałylasyłęgoweoraznawydmachborymieszane.

Krajobraz pierwotny okolic Koła w holocenie możemy sobiewyobrazić jako kraj lesisty o dość zróżnicowanych środowiskach.

2H.Jankuhn,Wprowadzenie do archeologii osadnictwa,Warszawa1983;S.Kurna-towski,O zasadach regionalnych badań osadniczych,„KwartalnikHistoriiKulturyMaterialnej”1974,t.22,nr3,s.545–555.3T.Bartkowski,Wielkopolska i środkowe Nadodrze,Warszawa1970, s. 318–328,327–328,349–350.4J.Trzeciakowski,Warunki geologiczne stanowisk mezolitycznych w dolinie Warty na odcinku pod Koninem,„ArcheologiaPolski”1964,t.9,s.351–367;S.Kozarski,K.Tobolski,Holoceńskie przeobrażenia wydm śródlądowych w Wielkopolsce w świe-tle badań geomorfologicznych i palynologicznych, „FoliaQuaternaria”1968, t.29,s.127in.;L.Starkel,Przebieg erozji i akumulacji rzecznej w holocenie, „FoliaQu-aternaria”1968,t.29,s.109in.

- 18 - - 19 -

Po wymarciu zwierząt związanych z chłodnym klimatem, jakmamutczyjeleńolbrzymi,podstawowymzwierzęciemłownymstałsięrenifer.Jegostadaodbywaływposzukiwaniupożywieniadalekieiściśleuzależnioneodpórrokuwędrówki.

Grupyludzkie,którejakopierwszedotarływokolicedzisiejszegoKoła,byłygromadamiłowcówkoczującychśladamiprzemieszczają-cychsięsezonowonaosipółnoc–południereniferów.Dogodnemiej-sceprzeprawyprzezWartę,wykorzystywaneprzypuszczalnieprzezte zwierzęta, umożliwiałourządzanie zasadzek i przyciągało z tegopowodugrupymyśliwych.Jakąśrolęwichgospodarcepełniłopraw-dopodobnierównieżrybołówstwoizbieractwo.Odużejmobilnościtych społeczności świadczy obecnośćwśród ichwyrobów narzędziz krzemienia czekoladowego, którego złoża występują w GórachŚwiętokrzyskich. Zamieszkiwali przeważniew dość prostych, tym-czasowychszałasach.Jedyniegdyzatrzymywalisięnadłuższy,zimo-wypobyt,budowalipółziemiankilubziemianki14.

Donaszychczasówśladyichpobytuprzetrwaływpostaciskupiskwyrobówkrzemiennych.Sątonarzędziatakiejak:rylceidrapacze,związaneprawdopodobniezobróbkąskór,grotystrzałzwaneliścia-kami,a takżeodpadykrzemiennepowstałeprzyprodukcjinarzędzi–takzwanerdzenie,zktórychodłupywanopółwytworyorazróżnegorodzajuwióryiodłupki.

WKoleznalezionokilka takichwytworów,niestety,niewiemybliżejgdzie.NajprawdopodobniejwiążąsięonezestanowiskaminawydmachwRuszkowieiZawadkach15.

Początkimezolitu,czyliśrodkowejepokikamienia(8300–4500p.n.e.)nanaszychterenachwyznaczaprzełomplejstocenuiholocenu.Wtymczasienastępujedefinitywnewycofaniesię resztek lądoloduskandynawskiego,acozatymidzie–generalneocieplenieklimatu,którystałsięzbliżonydoobecnego.

Wrazzezmianąklimatunastąpiłydalekoidącezmianywotacza-jącymśrodowiskunaturalnym.Dotychczasowaszataroślinnazchłod-nejtundrowejzmieniłasięnazbliżonądodzisiejszejleśnej.Powyco-

14 M. Chmielewska, Późny paleolit pradoliny warszawsko-berlińskiej, Wrocław––Warszawa–Kraków–Gdańsk1978,s.106.15Tamże,s.198–200.

Procestenpodlegałwielufluktuacjom–pookresachekspansjina-stępowały okresy zaniku osadnictwa. Ciekawy obraz daje datowany,niestety,tylkoogólnienaholocen,diagrampyłkowyzGosławic–widaćnanimwyraźnie3fazypojawianiasięizanikaniauprawzbożowychdo-kumentującychobecnośćczłowieka10.Procestenzakończyłsiędopierowpełnymśredniowieczu11,chociażidzisiajobserwujemytendencjędoporzucaniaizalesianiaterenówoglebachmniejwartościowych.

Wydaje się, że oprócz przyczyn gospodarczych, wpływającychna koncentrację osadnictwaw okolicyKoła, istniały również inne.MożnatuwymienićnaprzykładistnienieprzeprawyprzezWartęnalądowychszlakachkomunikacyjnychczydogodnypunktnaszlakachwodnychwiodącychWartą.

Początki kształtowania się osadnictwa grup ludzkich w okolicyKołasięgająstarszejepokikamieniazwanejpaleolitem,akonkretnie,napodstawieaktualnegostanubadań,jejschyłkowejfazy,określanejjakopaleolit późny(9500–8300p.n.e.).JesttojednoznajstarszychskupiskosadniczychwPolsce,datowanenaXtysiąclecieprzednasząerą12.

Wczasiepoprzedzającympóźnyplejstocen(epokęlodową)obsza-ryNiżuEuropejskiegobyłyniezamieszkałeiprzypominałyarktycznąpustynię. Następujące zmiany klimatyczne spowodowały wycofaniesięlodowcaiprzekształciłycałkowiciemiejscoweśrodowisko.Wichefekcienaterenytewkroczyłaroślinność,anastępniebogatafaunatun-drowaistepowo-tundrowa.Takazmianauczyniłateobszaryatrakcyj-nymirównieżdlaczłowieka.PodkoniecokresuAllerödiwmłodszymdryasierozpoczęłasiękolonizacjaNiżuPolskiego13.

10Z.Borówko-Dłużakowa,Palynological investigations of Late-Glacial and Holoce-ne deposits at Konin,„GeografiaPolonica”1969,t.17,s.268–281.11T.Bartkowski,Środowisko przyrodnicze grodu wczesnośredniowiecznego w Lądzie nad Wartą środkową,[w:]Gród wczesnośredniowieczny w Lądzie nad środkową War-tą,Poznań1978,s.27.12Wpracyzastosowanotradycyjnedatowanieomawianychepok.Ostatniebadanianad datowaniem radiowęglowymwskazują jednak, że wszystkie dotychczasowedaty, szczególnie z epoki kamienia, należy przesunąć o kilkaset lat wstecz. Ba-dania trwają.Zob. J.Michczyńska,M.F.Pazdur,Probabilistyczna kalibracja dat radiowęglowych, „ZeszytyNaukowePolitechnikiŚląskiej”, seriaMat-Fiz, z. 61:Geochronometria6,s.37–60.13R.Schild,Późny paleolit, [w:]W.Chmielewski,W.Hensel (red.),Prahistoria ziem polskich,t.1: Paleolit i mezolit,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1975,s.159–338.

- 20 - - 21 -

Biorąc zaprzykładwyniki badańwykopaliskowychprzeprowa-dzonychnawydmachwRuszkowie17 czyRuminiepodKoninem18,możemystwierdzić,żespołecznościtezamieszkiwaływlekkich,nie-cozagłębionychwziemiszałasach.Miałyonedługośćrzędu4–5m,prostokątny kształt i wejście umieszczone od strony południowej.Bardziejsolidnekonstrukcjeprzygotowywanotylkonaokreszimowy.

WgranicachadministracyjnychKołaznamydotychczas4stano-wiskazmezolitu–stan.9,10,11,1219.

Neolit(4500–1900p.n.e.)tookres,którywpierwszejpołowiena-leżałdonajcieplejszychwdobiepolodowcowej–atlantyckiegoopti-mumklimatycznego.Średniatemperaturarocznabyłao2,5oCwyższaoddzisiejszej.Taepoka,zwanamłodsząepokąkamieniaalboneolitem,naziemiachpolskichtrwałaokoło2600lat.Wiążesięonazrewolucyj-nymizmianamiwhistoriiludzkości.Dotychczasowagospodarkaprzy-swajającadziękiopanowaniuuprawyziemiihodowlizwierząt,zostałazastąpionaprzezgospodarkęwytwarzającą.Tezdobyczecywilizacyj-neumożliwiłyosiadłytrybżycia,kontynuowanydodniadzisiejszego.Uzyskane drogą wykorzystania nowych możliwości gospodarczychnadwyżkiżywnościowewpłynęłyzkoleinawzrostgęstościzaludnie-nia.Wrazznowymtrybemżyciapojawiłasięlawinawynalazkówzmie-niającychdotychczasowąkulturęmaterialnąludności.Byłyto:stałebu-downictwomieszkalneigospodarcze,umiejętnośćlepieniaiwypalanianaczyńglinianych,znajomośćtkactwa,atakżeudoskonalonatechnikaobróbkikamieniaorazroguikościwpostacigładzeniaiwiercenia.

Wszystkietenowościnaziemiepolskieprzyniosłaludnośćkultu-ryceramikiwstęgowejrytej20(nazwapochodziodcharakterystyczne-

17A. Prinke,Prace wykopaliskowe na osadzie wydmowej w Ruszkowie II, powiat Koło,„BiuletynInformacyjnyZarząduMuzeówiOchronyZabytków”1972,nr103,s.7;tenże,Ratownicze prace wykopaliskowe na osadzie wydmowej w Ruszkowie II pow. Koło. Stan. 3,„FontesArchaeologiciPosnanienses”1973,t.24,s.237in.18J.Trzeciakowski,Ślady najstarszego osadnictwa, [w:]Z dziejów regionu ko-nińskiego,Wrocław–Warszawa–Kraków1970,s.14;W.Chmielewski,Środkowa epoka kamienia – mezolit, [w:]Pradzieje Polski,Wrocław–Warszawa–Kraków1965,s.51.19B.Kostrzewski,Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1945–1949,„FontesPraehistorici”1950,t.1,s.164–214.20W.Hensel,T.Wiślański(red.),Prahistoria ziem polskich,t.2: Neolit,Wrocław––Warszawa–Kraków–Gdańsk1979.

faniusięarktycznej tundryna jejmiejscewkroczyływokresiepre-borealnymiborealnymlasy,początkowososnowo-brzozowe,późniejzaśsosnoweimieszane.Równieistotnezmianynastąpiływświeciezwierząt.Częśćznich,związanazchłodnymklimatem,wywędrowa-łanapółnoc(renifer,wółpiżmowy).Ichmiejscezajęłyzwierzętaty-powedladzisiejszejeuropejskiejleśnejstrefyklimatycznej,jak:łosie,jelenie,żubry,niedźwiedzie,dziki,zająceczylisy16.

Wszystkie te czynniki spowodowały zmianę gospodarki miej-scowychgrupludzkich.Dominującąformąstałosięmyślistwotyputraperskiego.Polowanonazwierzynęiłowionorybywobrębieokre-ślonegoterytorium,uzupełniającjadłospiszbieractwemroślindzikorosnących.Ogólnierzeczbiorąc,wszystkietespołecznościprowadzi-łypodobny,półkoczowniczytrybżycia.

Pradolina Warty z rozległymi rozlewiskami i zróżnicowanymitypami lasówstwarzaładogodnewarunkidla tego typugospodarki.Lasyniestanowiłyzwartejpokrywy.Wolnelubprawiewolneodnichbyłypiaszczystewydmy,którezewzględunasuchepodłożeibliskośćwody były najdogodniejszymmiejscem dla czasowych obozowisk,zakładanychprzezówczesnąludność.Nicwięcdziwnego,żepradoli-naWartywpobliżuKołaprzyciągałagrupyłowców–zbieraczy.

Pozostawiłyoneposobieśladyobozowisk(podobniejakwpo-przedniejepoce)wpostaciskupisktypowychdlanichwyrobówkrze-miennych.W tym czasie charakteryzowały się one miniaturyzacjąigeometryzacją.Ostrza(trapezy,trójkątyitp.)umieszczanebyłypier-wotniejakowkładkiwoprawachdrewnianychlubkościanych,two-rzącbrońlubnarzędziepracy.Polowanozapomocąłuku,jakświad-cządużeilościkrzemiennychgrocikówstrzał.Oprócznichgrupyteużytkowały także innenarzędzia,przedewszystkim różnedrapaczeiskrobacze,służącedoobróbkidrewna,wyprawianiaskóritp.Wspo-mnianym znaleziskom towarzyszą przeważnie odpadki krzemien-nepowstałeprzyprodukcjinarzędzi,wzmiankowane już takzwanerdzenie,zktórychodłupywanopółwytwory,atakżeróżnegorodzajuwióryiodłupki.Świadczyłobytoowytwarzaniutychnarzędziwobo-zowiskuwczasiejakiegośdłuższegopobytunadanymmiejscu.

16Z.Bocheński,R.Kowalski,M.Młynarski,W.Szymczakowski,Przemiany fauny w holocenie Polski,„FoliaQuaternaria”1968,t.29,s.59in.

- 22 - - 23 -

jeszczewgłąbneolitu (nawetdo III tysiącleciap.n.e.)26.Proces tenmiałbypolegaćna tym,żeobie społecznościzamieszkującesąsied-nie terenyprzezdługi czaswpływałyna siebiewzajemnie.W jegowyniku ludność kultury pucharów lejkowatych przejęła wszystkiezdobyczerewolucjineolitycznej,przetworzyłajejednakwnowąory-ginalną jakość iwzbogaciłaonoweelementy, jaknaprzykładzna-jomość sprzężajnejorki.Trwałaokoło1200 lat (3600–2400p.n.e.).Charakterystycznącechą tejkulturywzakresieobrządkupogrzebo-wego były monumentalne grobowce megalityczne, budowane dlawybitnychjednostek–tzw.„kujawskie”.Miałyoneformędługiego(do130m),trójkątnego(opodstawiedo15m)kopca,obstawionegowielkimikamieniami.Pochówkiwobudowiekamiennejznajdowałysiępodnasypemgrobowca.Nanaszymtereniewystępująnapółno-cy regionu.Kilka z nich było badanychwykopaliskowo niedaleko,wWietrzychowicach,gm. IzbicaKujawska27.Osadnictwo tejkultu-ryzajmujerozległeterytorianaziemiachpolskich.Natereniebyłegowojewództwakonińskiegoznamyaktualnieokoło1000stanowisktejkultury,przyczymdająsięzauważyćwyraźnezagęszczeniawstrefiejeziororazwdolinieWarty.

Takailośćstanowiskjestnajprawdopodobniejwyrazemeksplozjidemograficznej,możliwejdziękiprzystosowaniusiędouprawyrów-

26T.Galiński,Uwagi na temat mezolitu ceramicznego i neolitu strefy leśnej na Niżu Polskim,„ArcheologiaPolski”1991,t.36,z.1–2,s.39.27K.Jażdżewski,Groby kujawskie w Wietrzychowicach w pow. kaliskim(recte:kol-skim!)(stan. 1),„Zotchłaniwieków”1936,t.11,z.3,s.52;tenże,Olbrzymi grób kujawski w Wietrzychowicach,„Zotchłaniwieków”1936,t.11,z.10–11,s.121–129;W. Chmielewski, Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań,Łódź 1953, nr 65, s. 93–94;T.Makiewicz,Cmentarzysko grobowców kujawskich w Wietrzychowicach pow. Koło,„SprawozdaniaArcheologiczne”1969,t.21,s.25––29;I.Jadczykowa,Sprawozdanie z badań prowadzonych w latach 1967 i 1968 na stanowisku 1 w Wietrzychowicach, pow. Koło,„PraceiMateriałyMuzeumArcheolo-gicznegoiEtnograficznegowŁodzi”1970, t.17,s.125–144; tejże,Sprawozdanie z końcowego etapu prac badawczych na neolitycznym cmentarzysku grobowców ku-jawskich w Wietrzychowicach, pow. Koło,„PraceiMateriałyMuzeumArcheologicz-negoiEtnograficznegowŁodzi”1971,t.18,s.93–102;tejże,Grobowce kujawskie z Wietrzychowic, „Zotchłaniwieków”1971, t.37, s.72–75;Z.Kapica,Pochówki neolityczne z grobowców kujawskich w Wietrzychowicach, pow. Koło, w świetle ba-dań antropologicznych,„PraceiMateriałyMuzeumArcheologicznegoiEtnograficz-negowŁodzi”1970,t.17,s.145–156.

go ornamentu na ceramice), która dotarła tu z terenów naddunaj-skichpoprzezBramęMorawską.Osiedlałasięgłównienaterenachonajlepszychglebach, jak lessymałopolskieczyczarnoziemyku-jawskie.Uprawiałatutajpszenicę,jęczmieńiproso,prawdopodob-niemetodami kopieniaczymi, za pomocą kamiennych i rogowychmotyk.Ziemiępoduprawępozyskiwaławypalająclasy.Zezwierzątdomowychhodowałakrowy,owce,kozy i świnie.Wyjątkowodo-godnewarunkidlarozwoju tegotypugospodarkistwarzał, jak jużwspomniano,panującyciepłyatlantyckiokresklimatyczny.Wby-łym województwie konińskim znamy dotychczas nieliczne punk-ty osadnicze tej kultury, na pograniczu z Kujawami: wKopydło-wie21, Kopydłówku iWacławowie gm.Wilczyn22 oraz w Lisewiegm.Skulsk23.

Druga fala osadników – przedstawiciele innych kultur z cyklumłodszychkulturwstęgowych,jakkulturaceramikiwstęgowejkłutejinadcisańska,równieżposzłyichśladem.Przystosowanijednakżedowykorzystywaniatakżeinnychtypówgleb,pojawialisięsporadycz-nierównieżwdolinieWarty.Innasprawa,żewtymczasie,zewzglę-dunawysoki poziomwód, pradolinaWartybyła trudnodostępna24imałoatrakcyjnadlaspołecznościrolniczych.ZnamyzaledwiejednostanowiskoztychczasówwRuszkowie25.

WpołowieIVtysiącleciaprzednasząerąnaobszarzeNiżuEuro-pejskiegoutworzyłasiękulturapucharówlejkowatych.Nazwapocho-dzioddominującej formynaczyńużywanychprzezspołeczność tejkultury.Uźródełjejgenezyleżyprawdopodobnieprocesakulturacjispołeczeństwkulturrolniczychorazłowiecko-zbierackichzamieszku-jącychtetereny.Jakdowodząwynikibadań,nainnychterenachWiel-kopolskilicznegrupyogospodarcełowiecko-zbierackiejprzetrwały

21K.Gorczyca,A.Łukaszewski,Kopydłowo, gm. Wilczyn, woj. konińskie. Sta-nowisko 6, „Informator Archeologiczny. Badania rok 1985”, Warszawa 1986,s.21–22.22BadaniaMuzeumOkręgowegowKoninie.23L.Czerniak,Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach,Poznań1980,s.200.24J.Trzeciakowski,Warunki geologiczne...,s.363.25Ł.Smoczyńska,Kultura ceramiki wstęgowej w Wielkopolsce,„FontesArchaeolo-giciPosnanienses”1952,t.3,s.11.

- 24 - - 25 -

ruje,żeprawdopodobniejakiśudziałwgospodarcemogłymiećrów-nieżłowiectwo,zbieractwoirybołówstwo.

Rozwijającasięprawierównoleglekulturaamforkulistych,bę-dącakontynuatorkąkulturwstęgowych i przejmującawiele cechodkulturypucharówlejkowatych29,docierałananasze tereny je-dyniesporadycznie.

Wkońcuneolitu(2400–1900p.n.e.),pozanikukulturypucharówlejkowatych, nastąpiła dezintegracja kulturowa na obszarach ziempolskich. Powstało wiele kultur i grup lokalnych, równieżmiesza-nych, niekiedy o charakterze koczowniczym, które były przyczynąznacznegozróżnicowania regionalnego.Okres ten jest słabo rozpo-znanynanaszymterenie.WnajbliższejokolicyKołaznamyzbadańpowierzchniowychzaledwiekilkapunktówosadniczychz tychcza-sów.Sątośladybytnościprzedstawicielikultur:ceramikigrzebyko-wo-dołkowej i ceramiki sznurowej. Ichnazwypochodząodnajbar-dziejtypowychkształtównaczyńbądźornamentów.

Wepoce brązu(1900–650p.n.e.)następujedalszyrozwójgospo-darczo-cywilizacyjnyspołeczeństwobecnychziempolskich.Zasad-niczyprzełomspowodowanyzostałupowszechnieniemsięwyrobówznowegomateriału–brązu.Docierałonnanaszeterenydrogąwy-mianyzpołudniaEuropy,zwiększającrolęhandluipowodującwza-jemneprzenikaniesięwpływów.

Wczesna epoka brązu(1900–1200p.n.e.)obejmujedwapierw-sze(IiII)okresyjejtrwania.Pookresiedezintegracjipanującejpodkoniec neolitu, rozpoczął się powolny proces unifikacji kulturowejobecnychziempolskich.Kulturywczesnejepokibrązu,jak:unietyc-ka,iwieńska,trzciniecka(nazwypochodząodmiejscowości,wktó-rych odkryto najbardziej charakterystyczne stanowiska tych kultur)iprzedłużyckaobejmującorazwiększeczęścinaszegokraju30.

W regionie kolskim są one słabo reprezentowane.Rozdzieleniemateriałówztychjednostekkulturowychprzezróżnychbadaczyjestnadalsporne,dlategopotraktowanoje łącznie.Znamy2stanowiska

29 M. Szmyt, Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach, Poznań 1996,s.274–275.30A.Gardawski,J.Kowalczyk(red.),Wczesna epoka brązu,[w:]W.Hensel(red.),Prahistoria ziem polskich,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1978, t.3.

nieżmniejurodzajnychgleblekkichirozwinięciuhodowli.Podkreślasięrównieżzjawiskoupowszechnieniasiękrzemiennejsiekiery,wiel-ceprzydatnejwtrzebieniulasów.Największąrolęwuprawiepełniłyjęczmień i pszenica. Chów bydła rogategomiałwiększe znaczenieniżwpoprzednimokresie.Zwierzętawypasanoczęstowlasach,stądcharakterystycznedlatejkulturyobozowiskaleśne.Zdrugiejstrony,szybkiewyjaławianieglebwymuszałoprowadzenierotacyjnegosys-temuupraw,toznaczyzmianępólcokilka–kilkanaścielat,acozatymidzie–równieżzmianęmiejscaosiedlenia.

WnajbliższejokolicyKołazarejestrowanodotychczaskilkasku-piskliczącychpokilkastanowisktejkultury.Położonesąonewdoli-nieWartynazalesionychobecniewydmach,należącychdoDzierawiRuszkowa.Ztymostatnimskupiskiemwiążesięniewątpliwiestano-wiskokulturypucharówlejkowatychodkrytewKole:stan.8.

Żadneztychstanowiskniebyłobadanewykopaliskowo,jednak-żemożemyposłużyćsiętutajanalogiamizpodobnychobiektówpo-łożonychwpodkonińskichwsiach–KolnoiWęglewskieHolendry,gm.Golina orazModłaRzgowska, gm.Rzgów, gdziewykopaliskasięodbyły28.Wykazałyone,żeludnośćomawianejkulturyzamiesz-kiwałaniewielkieosadypołożonenałagodnychstokachwydmowychwzniesień. Podstawową formą budownictwa były niewielkie chatyo konstrukcji słupowej, ze ścianamiwypełnionymi plecionką iwy-lepianymigliną.Niewykluczone,żestosowanorównieżkonstrukcjęsumikowo-łątkową.Donaszychczasówdotrwałyśladywpostacijamgospodarczych, dołkówposłupowych oraz skupisk fragmentówpo-lepy,naczyń,nieckowatychżarensłużącychdorozcieraniazbożanamąkę,płytekszlifierskichiinnychnarzędzikamiennychikrzemien-nych.Uzyskanymateriałpozwaladatowaćbadaneosadynawczesnei środkowe fazy trwania kultury pucharów lejkowatych. Położenietychstanowisknapiaszczystychwyniesieniachwdolinachrzeksuge-

28K.Gorczyca,Kolno, gm. Golina, woj. konińskie. Stanowisko 11,„InformatorAr-cheologiczny.Badaniarok1981”,Warszawa1982,s.303;tenże,Kolno, gm. Golina, woj. konińskie. Stanowisko 12,„InformatorArcheologiczny.Badaniarok1981”,War-szawa1982,s.304;tenże,Węglewskie Holendry, gm. Golina, woj. konińskie. Stano-wisko 4, „InformatorArcheologiczny.Badania rok1981”,Warszawa1982, s.315;tenże,Modła Rzgowska, gm. Rzgów, woj. konińskie. Stanowisko 1,„InformatorAr-cheologiczny.Badaniarok1981”,Warszawa1982,s.49.

- 26 - - 27 -

goorganizmuspołecznego,leczdzieliłasięnaszereglokalnychgrup.Różniły się one niekiedy wieloma istotnymi cechami, widocznymiwmaterialearcheologicznym,jaknaprzykład:ceremoniałpogrzebo-wy,wytwarzanieikształtprzedmiotówcodziennegoużytku,ozdoby,gospodarkaczyosadymieszkalne.W regioniekolskimwyróżnionogrupęwschodniowielkopolską33.

Panującywtymczasiesuchypodokresklimatyczny(subborealny)stwarzałsprzyjającewarunkidorozwojuosadnictwa.Wartaijejdo-pływyposiadałymniejwodyniżobecnieileniwiemeandrowałyprzezszerokie,silniezarośniętedoliny.Takibilanswodnyspowodowałob-niżeniepoziomuwódgruntowych,tymsamymrzutującnawysycha-niebagienitorfowisk,zktórychczęśćprzekształciłasięwżyzneczar-noziemybagienne.Nawysoczyźnieczęśćterenówzostałaodlesiona,coułatwiłoichgospodarczewykorzystanie34.

Ludnośćkulturyłużyckiejprowadziłaosiadłytrybżycia,asystemgospodarczyprzezniąwykształcony,jaksięprzypuszcza,byłwielo-kierunkowy.Wuprawierolistosowanoprawdopodobnierównolegletrzy systemy:1) intensywnąuprawęogrodową roślin strączkowychiwarzywna niżej położonych obszarach, bliskomiejsc stałego za-mieszkania; 2) uprawę zbóż w systemie zaroślowo-odłogowym naniecowyższych terenach terasynadzalewowej iwdolinachmałychcieków; 3) uprawę zbóż odłogowo-leśną (wypaleniskową) na tere-nach peryferyjnych (wysoczyźnie). Wykorzystywano też te terenydowypasówbydła,koni,owiecikóz35.Wuprawieposługiwanosięsprzężajnymradłem,zaśmniejszepolaobrabianozapomocąmotykrogowych,zbożesprzątanosierpembrązowym.Wysiewanopszenicę,jęczmień,żyto,groch,bób,soczewicę,mak,lniczniksiewny,lenirze-pęoleistą.Myślistwo,zbieractwoirybołówstwoodgrywałoniewielkąrolęwgospodarce.

33J.Dąbrowski,Z.Rajewski(red.), Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego,[w:]W.Hensel(red.),Prahistoria ziem polskich,Wrocław–Warszawa––Kraków–Gdańsk1979,t.4.34Z.Bukowski,Środowisko naturalne i jego zmiany,[w:]W.Hensel(red.),Prahisto-ria ziem polskich,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1979,t.4,s.20.35Z.Kurnatowska,S.Kurnatowski,Zasiedlenie regionu Lednicy w pradziejach i śre-dniowieczu w świetle dotychczasowych badań,[w:]K.Tobolski(red.),Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego,Poznań1991,s.36.

ztychczasówpołożonenaterenieKoła:stan.1i7.Sąoneprawdopo-dobniezwiązanezeskupiskiemistniejącymnawydmachwRuszko-wie.Miałynajprawdopodobniejcharakterniewielkich,raczejkrótkoużytkowanychosad.Możnatakwnioskowaćnaprzykładziepodobnejdonichosady,którabyłabadanawykopaliskowoniedalekoKoninawmiejscowościBabia,gm.Rzgów31.Odsłoniętonaniejzarysszałasu(1,4x3m)oraz6jamzasobowychotrapezowatymprzekroju,słu-żącychdoprzechowywania zapasów.Podobny szałasowy charaktermiałybadaneosadynaterenieSzczepidła,gm.Krzymów32.

Podstawągospodarki ludnościkulturwczesnobrązowychnana-szymtereniebyłchówzwierząti–wmniejszym,aleciąglerosnącymzakresie–uprawaziemi,uzupełniane łowiectwemi rybołówstwem.Wydajesię,żepoziomemniewieleodbiegałyonejeszczeodgospo-darkineolitycznej.Wzrastającarolauprawprzyczyniałasięstopnio-wodocorazbardziejosiadłegotrybużycia.Mimoznajomościbrązu,wdalszymciągupodstawowyinwentarznarzędzistanowiływyrobyzkrzemieniaikamienia.Brązwykorzystywanybyłgłówniedowy-twarzaniaozdóbibroni.

Wśrodkowymipóźnym okresie epoki brązu(1200–650p.n.e.)zaczęłasięrozwijaćnaziemiachpolskichkulturałużycka,zaliczanadowielkiegokompleksukulturpólpopielnicowych,rozprzestrzenia-jących się stopniowo z centrum naddunajskiego na rozległe terenyEuropy. Duży wpływ na ukształtowanie się tego zespołu wywarłooddziaływaniedwóchkulturwcześniejszych–przedłużyckiejitrzci-nieckiej.SamterminpochodziodterytoriumŁużyc,gdziepierwszyrazwyróżnionowXIXwiekumateriały tejkultury.Wwynikupro-wadzonychod tegoczasubadańustalono,żekultura taobjęłaswo-imzasięgiemznaczneobszaryEuropyŚrodkowej,przekraczającnapołudniupasmoKarpat,anawschodzieBug.Terenaminaziemiachpolskich,gdziekulturatanajsilniejsięrozwijała,były:Śląsk,KujawyiWielkopolska.Ludnośćzamieszkującateterenynietworzyłajedne-

31K.Gorczyca, Barłogi(recte:Babia), gm. Rzgów, woj. konińskie. Stanowisko 1 (6),„InformatorArcheologiczny.Badaniarok1981”,Warszawa1982,s.71;P.Makaro-wicz,Osada ludności kultury trzcinieckiej w Babiej, woj. konińskie. Stanowisko 6,„SprawozdaniaArcheologiczne”1995,t.47,s.157–188.32P.Makarowicz,Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie trzcinieckiego kręgu kulturowego (2000–1600 BC),Poznań1998,s.213.

- 28 - - 29 -

zniszczone,odkrytowroku2000przyul.Św.BogumiłanatereniePo-wiatowegoInspektoratuWeterynarii.DatowanejestnaVokresepokibrązu41.Możnaprzypuszczać,żewpobliżupołudniowejczęścimiastaistniaływtymokresieprzynajmniej2wsie.Jakonemogływyglądać,pewnepojęciedająwynikibadańnajbliższej,zbadanejwykopalisko-woosadywKoniniena stan. 842.Odkryto tutaj pozostałościośmiudomów rozmieszczonychw trzech rzędach zewschodu na zachód,wzdłużwydmowegowzniesienianadPową.Domybyłyjednoizbowe,czworokątne,opowierzchninieprzekraczającej16mkw.Budowanojenajprawdopodobniejwkonstrukcjizrębowejiposiadałyniewielkiepiwniczkipodpodłogą.Ścianybyływylepionegliną,oczymświad-cząprzepalonewpożarzefragmentypolepy.Orolniczymcharakterzegospodarkiświadcząznalezionenieckowateżarnakamienneirozcie-racze,służącedorozcieraniazbożanamąkę.

WVIIwiekuprzednasząerąrozpoczynasięnaziemiachpolskichepoka żelaza(650p.n.e.–1250n.e.).Wpraktyceoznaczato,żeobokwyrobówzbrązu,któregoznaczeniesystematyczniemaleje,zaczyna-jąsiępojawiaćcorazczęściejwyrobyżelazne.

Okres halsztacki (650–400 p.n.e.) nazwę swą zawdzięcza au-striackiejmiejscowościHallstatt, gdzie odkryto duże cmentarzyskoztegookresu.Wokresietymkulturałużyckaprzeżywaswójnajwięk-szyrozkwitiposiadaszerokiekontaktyzresztąEuropy.Ludnośćtejkulturywytworzyław tym czasie ustrój społeczny o znacznym jużstopniuzłożoności.Przypuszczasię,żebyłatoorganizacjaplemienna.Byłaonajużnatylesprawna,żepotrafiłabudowaćprotomiastawpo-stacigrodówtypuBiskupin.Grodytebyły,byćmoże,centramisku-piskosadniczychreprezentującychterytoriumplemienne.NajbliższeKołagrodziskozarejestrowanowChruścinie,gm.Dąbie43.

41Zob.sprawozdaniewarchiwumMOK.42Z.Pieczyński,Osada ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu w Koninie,„FontesArchaeologiciPosnanienses”1965,t.16,s.1–9.43J.Kamińskanapodstawiemateriałuz„podgrodziaN”(stan.6–ok.110modgro-dziska)określiłaobiektjakowczesnośredniowieczny(XII–XIIIw.).Zob.J.Kamiń-ska,Sprawozdanie z badań nad grodami i osadnictwem otwartym wczesnego średnio-wiecza na terenie Polski środkowej w 1955 r.,„SprawozdaniaArcheologiczne”1959,t.5,s.187.JednakżebadaniasondażoweprowadzoneprzezMOKorazwielokrotnepowierzchniowedostarczyłymateriałuwyłączniekulturyłużyckiej.

Zmarłychpalononastosie,aichszczątkiskładanodopopielnic,któ-rezakopywanowziemiwrazzprzystawkamiidaramigrobowymi.Gro-byciałopalnestałysięniemalwyłącznąformąpochówkuijednąznaj-bardziejcharakterystycznychcechtejkultury.Znacznemuupowszech-nieniuuległywyrobybrązowe,zarównoozdoby,jakinarzędzia,którewytwarzanonamiejscu.Znanotakżeszerokoróżnetechnikitkackie.

SkupienieosadniczekulturyłużyckiejwpobliżuKołaliczykilka-dziesiątpunktów.Niestety,małocharakterystycznymateriał,pochodzą-cywwiększościzbadańpowierzchniowych,niepozwalanajegości-ślejszedatowanie.Powodujeto,żeotrzymujemystatycznyobrazzasie-dlenia,bezmożliwościuchwyceniadynamikiprocesówosadniczych.Szczególnieutrudnionejestuchwycenieprzejściadoepokiżelaza.

Największekoncentracjestanowiskkulturyłużyckiej,obejmującezarówno osady, jak imniejsze punkty osadnicze będące pozostało-ściami sezonowych obozowisk, obserwujemy w pobliżu południo-wejczęścimiasta.Dotychskupiskmożnaprzypisaćtakżekonkretnecmentarzyska, z których korzystali okolicznimieszkańcy. PierwszeznichodkrytezostałoprzypadkowonaprzełomieXIXiXXwiekuwczasiewybieraniapiasku, i zanotowaneprzezznanegokolskiegoregionalistę tych czasów,M.Rawitę-Witanowskiego36.Uratowałonwówczaskilkanaczyńiwłączyłdoswojejkolekcji.Poprzeprowadze-niusiędoPiotrkowaTrybunalskiegodarował tamtejszemumuzeumswoje zbiory37, gdzie znajdują się do dzisiaj38. Stanowisko to funk-cjonowało dotychczasw literaturze przedmiotu jako znajdujące sięwKole39,gdywrzeczywistościznajdujesięonojużnagruntachwsiStraszków.Badano je szerzejw roku2006 i datowanona IVokresepoki brązu (1000–800 lat p.n.e.)40.Drugie z nich (stan. 15), silnie

36M. Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło, jego przeszłość i pamiątki,Piotrków1912,s.5.37R.Jakimowicz,Zbiór wykopalisk przedhistorycznych w Muzeum Piotrkowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, „WiadomościArcheologiczne”1920, t.5,s.56–64;M.Rawita-Witanowski,Katalog zbiorów Towarzystwa Krajo-znawczego na Zamku Królewskim w Piotrkowie Trybunalskim,Piotrków1926.38NaczyniazeStraszkowa–nrinw.MP/A/96,177.39T.Malinowski,Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Polsce,Warsza-wa1961,t.1,s.228,nr959.40K.Gorczyca,Sprawozdanie...

- 30 - - 31 -

PoczątekIVwiekup.n.e.dlaEuropyoznaczałsilneruchymigra-cyjneCeltów, zasiedlających kolejnymi falami znaczne połacie na-szegokontynentu.PlemionaceltyckiezamieszkiwałypierwotnienadgórnymRenem iDunajem, skąd rozpoczęły swąwielką ekspansję,niosącEuropietakzwanąkulturęlateńską.Wyrażasięonamasowymupowszechnieniemżelaza jakopodstawowego surowca, ujednolice-niemużywanychozdób, narzędzi, broni, przedmiotówcodziennegoużytku.Wynikiem tego procesu byłomiędzy innymiwykształceniesięnaterenieziempolskich,nasubstraciekulturypomorskiej–kul-tury przeworskiej, nazwanej tak od cmentarzyska w miejscowościGaćPrzeworskawwoj. rzeszowskim.Miało tomiejscewpóźnymokresie lateńskim,zwanymteżmłodszymokresemprzedrzymskim(150p.n.e.–25n.e.)48.Rozwijałasięonanastępniewkolejnymokresie–wpływów rzymskich(I–IVwieknaszejery).

Ludnośćkulturyprzeworskiejprowadziłaosiadłytrybżycia,za-mieszkującwyłącznieosadyotwarte.Brakzupełnieśladówgrodzisktakcharakterystycznychdlapoprzedniegookresu.Podstawęgospodar-kitejkulturystanowiłauprawaroliwpołączeniuzhodowlązwierząt,wśródktórychdominowałobydło rogate.Wuprawieziemizmniej-szyła się rola gospodarkiwypaleniskowej nawysoczyźniew syste-mie leśno-odłogowymna rzeczbardziejustabilizowanejuprawy te-ras nadzalewowych w systemie zaroślowo-odłogowym, który przykrótszychokresachodłogowania (wzwiązkuzestabilizacjąosadni-czą)przechodziłwsystemtrawiasto-odłogowy.Należysiędomyślać,że stosowano gospodarkę zarówno jednopolową, jak i dwupolową,azuprawianychroślinzbożowych,popoczątkowejdominacji jęcz-mieniaiprosa,corazwiększeznaczeniezaczęłyzdobywaćpszenicai żyto49.W ścisłymzwiązku z postępemw rolnictwie rozwijały sięinnegałęziewytwórczości,szczególniehutnictwoikowalstwo,mię-dzyinnymizewzględunadużezapotrzebowanienabrońinarzędzia.Dośćczęstowytopżelazaiwyróbznichgotowychprzedmiotówod-bywał sięwpobliżu osad, na naszym terenie raczej namałą skalę.

48J.Wielowiejski(red.),Późny okres lateński i okres rzymski, [w:]W.Hensel(red.),Prahistoria ziem polskich,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1981,t.5.49M.Lityńska-Zając,Roślinność i gospodarka w okresie rzymskim. Studium archeobotaniczne,Kraków1997,s.166–168.

Na terenie Koła nie znaleziono dotychczas stanowiska pew-nie datowanegona tenokres, alewpobliskichDzierawach takiestwierdzono44.

Pod koniec omawianego okresu rozpoczyna się stopniowy pro-ces rozkładu kultury łużyckiej, spowodowany najprawdopodobniejkryzysem gospodarczym, wywołanym pogorszeniem się klimatuoraz zbytnimwyeksploatowaniem środowiska naturalnego.Było toprzyczynąobniżeniawysokościplonówiredukcjipogłowiazwierząt.Wwynikutychprocesówpogorszyłasięzdrowotnośćirozrodczośćspołeczeństwa.Natlesporówolepszeziemieipastwiskazrodziłysięwalkimiędzyplemienne,któredoprowadziłydorozkładuorganizacjispołecznych.Dodatkowymczynnikiemdestabilizującymbył najazdkoczowniczychScytówznadczarnomorskichstepów.Wwynikuwalkmiędzyplemiennychdużaczęśćgrodówkulturyłużyckiej(m.in.Słup-ca45,Koziegłowy,gm.Kleczew46)zostajezdobytaispalona,względnieopuszczonaprzezmieszkańców.Podniesieniesiępoziomuwódgrun-towych,spowodowanezmianamiklimatycznymi,wypieraosadnikówz ichdotychczasowychsiedlisk.Osłabionew tensposób„plemionałużyckie”sąstopniowopodbijanelubkolonizowaneprzezpokrewneimludytworzącekulturępomorską,zwanątakżewejherowsko-kro-toszyńską.Wświetlebadańarcheologicznychtrudnojeststwierdzić,czytenprocesodbywałsięwwynikuzbrojnejagresji,czyraczejpo-kojowejasymilacjimiejscowejludnościiprzybyłejzPomorzanowejgrupyosadniczej.Różnicemiędzyobydwiemakulturamiwidocznesąprzedewszystkimwformachgrobóworazkształtachiornamentycenaczyńiprzedmiotówmetalowych.

NaobszarzeKołaniezidentyfikowano,jaknarazie,punktówosad-niczych,którezcałąpewnościąmożnaprzypisaćkulturzepomorskiej.NajbliższecmentarzyskoodkrytowChełmnie,gm.Dąbie47.

44L.J.Łuka,Importy italskie i wschodnioalpejskie oraz ich naśladownictwa na obsza-rze kultury „łużyckiej” okresu halsztackiego w Polsce,„SlaviaAntiqua”1957/1959,t.6,s.1–99.45A.Niesiołowska-Wędzka,Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej,Wrocław––Warszawa–Kraków–Gdańsk1974,s.189.46Ł.iA.Nowakowie,Badania archeologiczne w powiecie konińskim w latach 1968––1970,„ZiemiaKonińska.MateriałynasympozjumKTR”1972,t.3,s.81–88.47BadaniaMOK.

- 32 - - 33 -

Zokresemwpływów rzymskichwiąże się nieodmiennie zagad-nienie tak zwanego szlaku bursztynowego. Zainteresowanie naszączęścią Europy przez gospodarczo rozwinięte CesarstwoRzymskiewiązałosięzposzukiwaniemrynkówzbytudlaprodukowanych to-warów.Wzamianzanienaszeziemiedostarczałyniewolnikóworazróżneproduktyrolno-spożywcze.Głównyprzedmiotwymianytojed-nakbursztyn,zwany„złotempółnocy”,naktóryistniałostałezapo-trzebowaniedowyrobu różnorodnychozdób.WystępującymasowonadBałtykiem–naPomorzuiwSambii,wymagałdalekichwyprawwcelujegosprowadzenia.Tobyłoprzyczyną,żepowstałszlakko-munikacyjnyłączącycesarstwozBałtykiem,zwanybursztynowym.Wymianahandlowananaszychziemiachodbywałasięprawdopodob-niestopniowo,atrudnilisięniąmiejscowikupcy.Wyprawykupcówrzymskich ze względów na trudności komunikacyjne (drogi) orazwysokiekosztytransportunależałyraczejdorzadkości.Zabursztyniinnetowaryotrzymywanoatrakcyjnewyrobyzbrązu,srebra,luksu-sowąceramikę,monetyoraz–mimoistniejącegoembarganahandelniązBarbaricum–broń.Szlakiwyprawkupieckichnanaszychzie-miachkierowałysięwzdłużdolinrzecznych,stanowiącychnaturalnepołączenianakierunkupółnoc–południe.Naichtrasiekoncentrowałosię osadnictwo, ułatwiające funkcjonowanie szlaku i umożliwiającewymianę.Przebiegszlakujestrekonstruowanyzapomocąobserwacjikoncentracjiosadnictwa,znaleziskimportóworazświadectwaźródło-we.SzlakbursztynowywychodziłzCarnuntumnadDunajemibiegłdolinąrzekiMorawy,przekraczałSudetyiprzezŚląskiWielkopolskękierowałsięnaPomorze.

Przebiegszlakunanaszymterenieilokalizacjakolejnychpunk-tówetapowychjestodwielu latprzedmiotemdyskusjiwśródbada-czy52. Jedniprowadzągodrogą lądowąprzezKonin,Kleczew, inniwzdłużProsnydoWartyidalejnapółnoclubteżnapółnocny-wschódodKaliszadoKoła,jeszczeinniszlakiemwodnym–odKaliszaPro-snąiWartądoKonina,skądGoplenicąijezioraminapółnoc.

Oddawnauważano,żejednymzpunktówetapowychbyłKalisz,utożsamianyzeznanązestarożytnejmapyPtolomeusza,aleksandryj-skiegogeografaz IIw.n.e.–Calisią.Według tej tezy,wokolicach

52H.Łowmiański,Początki Polski,Warszawa1964,t.2,s.134.

Całe„zagłębiahutnicze”,złożoneztysięcydymarek,odkrytowGó-rachŚwiętokrzyskichinaMazowszu.

Szczególniecharakterystycznydlakulturyprzeworskiej, a za-razemodmiennywstosunkudookresupoprzedniego,byłobrządekpogrzebowy.Całośćwyposażeniazmarłegopalonowrazzezwło-kaminastosie,anaczyniaskładanedogrobówceloworozbijano.Prochyzmarłegowrazzresztkamistosuiwyposażeniawsypywanodouprzedniowykopanejjamy,rzadziejumieszczanoszczątkiwpo-pielnicach. Groby kobiece zaopatrzone byływ ozdoby, przęśliki,okucia szkatułek i klucze. Pochówkimęskiewyposażanow broń– miecze, groty włóczni czy okucia tarcz – rytualnie zgiętą lubłamaną. Duże ilości tej ostatniej znajdowane na cmentarzyskachpozwoliływysunąć przypuszczenie, że były to plemionaw dużejmierzeżyjącezwojen.Nanaszychziemiachwtymokresieobser-wujemywyraźnyrozwójosadnictwa,którewchodzinanoweterenyorazznaczniesięzagęszcza.

WKolenotujemytylko4stanowiska(250,5,6,14),awpobliżukilkadziesiątstanowiskkulturyprzeworskiej.Niejesttodużo.Cmen-tarzysko znamy tylko jedno – na terenieKościelca.Duże skupiskoosadnicze,złożonezwieluosadicmentarzysk,wtymjednymokre-ślanymjako„książęce”,rejestrujemydopierowpobliżuŁęguPiekar-skiego,gm.Dobra51.Podobnie jakprzypadkukultury łużyckiej, ist-niejądużetrudnościwokreśleniudynamikiprocesówosadniczych.

Naterenieosadzajmowanosięwyrobemręcznielepionychna-czyń glinianych, nierzadko bogato zdobionych. Prawdopodobniekowalstwem–wyrabianocałągamęzapinek,uzbrojeniewpostacigrotów, oszczepów,mieczy, ostróg czy okuć tarcz, a także znacz-neilościprzedmiotówużytkowych,jak:noże,szydła, igły,klucze,sprzączkidopasówiinne.

50T.Malinowski,Naczynie toczone na kole z późnego okresu rzymskiego, znalezione w mieście Koło,„WiadomościArcheologiczne”1956,t.23,s.215–216.51K.Jażdżewski,Łęg Piekarski, gm. Dobra, woj. konińskie. Stanowisko 1,„Informa-torArcheologiczny.Badaniarok1975”,s.136–137; tenże,Łęg Piekarski, gm. Do-bra, woj. konińskie. Stanowisko 1,„InformatorArcheologiczny.Badaniarok1976”,s.142–143;tenże,Łęg Piekarski, gm. Dobra, woj. konińskie. Stanowisko 1,„Informa-torArcheologiczny.Badaniarok1977”,s.127–128;K.Jażdżewski,G.Rycel,Habent sua fata tumuli, „Zotchłaniwieków”1981,t.47,z.1–2,s.30–48.

- 34 - - 35 -

i wyporności w pary. Jednorazowo mogły one przewieźć nawet1600kg.ŁodzietegotypupływaływtymczasiepoOdrzeiWiśle56,bardzoprawdopodobne,żeznanojetakżenaWarcie.

Wpóźnymokresiewpływówrzymskich(150–375n.e.)trwałdal-szyrozwójosadnictwaludnościkulturyprzeworskiej.Wzrastałpoziomrozwojugospodarczego,uwidocznionyw rolnictwiepojawieniemsiężelaznychradlicikrojówpłużnych,półkoskówisierpóworazkamien-nychżarenrotacyjnych.Świadczytoowyraźnejintensyfikacjiproduk-cjirolnej,acozatymidzie–wzrościedobrobytuludności.Rozwijałosięhutnictwoikowalstwo,opartenazłożachrudydarniowejwdolinieWarty.Pojawiłsięteżnowywynalazekwpostacinieznanychdotych-czasnaczyńsiwychtoczonychnakolegarncarskim.NaosadziewWoliPiekarskiej,gm.Dobra,specjalizowanosięnawetwtakiejprodukcji57.Postępwidocznyjestiwinnychgałęziachwytwórczości.

NaprzełomieIViVwiekunaszejerywiększośćobszarówziempolskichprzeżywagłębokikryzyskulturowy,osadniczy,atakżego-spodarczy.Najprawdopodobniej przyczyną tego było załamanie siędotychczasowej sytuacji politycznej Europy, spowodowane najaz-demHunów.Najazdtenwywołałmasoweprzesunięcialudnościza-mieszkującejjejśrodkowączęśćorazzlikwidowałwpływyCesarstwaRzymskiego.Rozpocząłsięokres wędrówek ludów(375–500n.e.).Bezpośrednim tego skutkiem było zahamowanie trwającego kilkawiekówrozwojugospodarczegoispołecznegonaziemiachwdorze-czuOdryiWisły.Mimotoniewszyscybadaczewydzielajątenokres,częśćznichuznajegozakolejnąfazęokresurzymskiego58.

Nagrunciearcheologiizmianytemanifestująsięwbrakukontynu-acjiużytkowaniacmentarzyskizamieszkiwaniaosad.Liczbastanowiskkulturyprzeworskiejztegookresudrastyczniespada,doprowadzającwciąguVwiekudoichzaniku.Wygląda,żebujniekwitnącedotejporyosadnictwozamarło.Regrestenznajdujetakżepotwierdzeniewwyni-kachanalizprzyrodniczychrekonstruującychhistorię roślinnościnatereniePolski.Wdiagramachpyłkowychwtymokresiezanikająśla-

56W.Ossowski,Studia nad łodziami jednopiennymi z obszaru Polski,Gdańsk1999,s.82–91.57M.Ciesielski,T.Łaszkiewicz,Wola Piekarska, gm. Dobra, woj. konińskie. Stano-wisko 2, „InformatorArcheologiczny.Badaniarok1984”,Warszawa1985,s.112.58J.Wielowiejski(red.),Późny okres lateński...

Konina powinna znajdować sięSetidava (Getidava), awokolicachInowrocławia–Auskaukalis.Przeliczeniawspółrzędnychgeograficz-nychmogąwskazywaćjednak,żemiejscowościteznajdowałysięnaterenieMorawiniemająnicwspólnegozPolską.

Według jednej z nowszych koncepcji53, szlak prowadził dro-gąlądowązKaliszawokoliceKonina,kuprzeprawieprzezWartę.BiegłnazachódodPowy,pokrywającsięwprzybliżeniuzdzisiej-sządrogąłączącąKaliszzKoninem.DopieropodkoniecskręcałkuzachodowiwokoliceRumina,aby–wiodącpoprzezwydmowewy-niesienia–przekroczyćWartę.Tutajznajdowałasięnajdogodniejszaprzeprawa,prowadzącanapółnocnybrzegw rejonKraśnicy.Stąd,omijającnaturalnebarierywpostacirozlewiskwodnychikompleksuleśnego,zataczałłukkuzachodowi,wyznaczonywprzybliżeniunaterenie konińskiego punktami: Kraśnica–Kawnice–Kleczew–Ostro-wąż–Paniewo,anastępniewzdłużGopłaiSmiernidocierałwoko-liceInowrocławia.Tutaj,wKruszyZamkowej,odkrytowyjątkowypodwielomawzględamikompleksosadniczy,któryutożsamianyjestzpunktemetapowymnaszlaku.

OkoliceKoła,jaksięwydaje,znajdowałysięnauboczutegoszla-ku.Znalezionepojedynczeimportyrzymskiewpostacifragmentówceramikiterra sigillataczymonetrzymskich54tozamało,abymożnabyłoprzyjąć,żeszlakprzebiegałgdzieśwpobliżu.

Niedoceniana jest natomiast możliwość wykorzystywania szla-kówwodnych.Jakwykazałyustalenia,dlaterenówCesarstwaRzym-skiegotransportrzecznybyłsześciokrotnietańszyodlądowegoi toprzyznakomitymtamtejszymsystemiebitychdróg.NaterenieBarba-ricum,gdzietychdrógniebyło,różnicewkosztachbyłyniewątpliwiejeszczewiększe,coczyniłodalekosiężnyhandelszlakamilądowyminieopłacalnym55.Doprzewozówmogłysłużyćpotężne(do12mdłu-gości)łodziejednopienne(dłubanki),łączonedlawiększejstabilności

53 A. Cofta-Broniewska, Grupa kruszańska kultury przeworskiej, Poznań 1979,s.135–136.54A.Wędzki,Czasy najdawniejsze...,s.13.55T.Makiewicz [rec.], J.Kunow,Negotiator et vectura. Händler und Transport im freien Germanien,„KleineSchriftenausdemVorgeschichtichenSeminarMar-burg”,Marburg1980,Heft6, [w:] „FoliaPraehistoricaPosnaniensia”1987, t.2,s.305–309.

- 36 - - 37 -

wprowadzeniuprzemienno-ugorowejuprawyzbóżozimychijarychna szybko rozrastających się przestrzeniach pól ornych. Szerokostosowana jest sprzężajna obróbka roli. Zmienia się prawdopodob-niestrukturaupraw–pojawiasięnaszersząskalęproso.Whodowliwzrastarolaświńprzyzmniejszeniustadbydłarogategoikoni.Gę-stośćosadnictwawtymokresiejestjeszczeraczejniewielka.Ludnośćzamieszkujeosadyoniedużychrozmiarach,wchatachokonstrukcjizrębowejlubwkwadratowychziemiankachipółziemiankach63.

Bardzoniejasnoprzedstawiasięrównieżproblemobrządkugrze-baniazmarłych,któryjesttrudnouchwytnydlaarcheologów.Znie-licznychimocnozniszczonychznaleziskgrobowychztegookresudasięnapewnotylkopowiedzieć,żenadalobowiązywałociałopalenie.

WokolicyKołanieudałosiędotychczaszidentyfikowaćosadda-towanychwramachVI–IXwieku.

WVIII wieku nastąpiła stabilizacja życia społeczno-gospodar-czego. Wzrost produkcji rolnej, osiągnięty dzięki wspomnianemuwcześniejsystemowigospodarkiżywnościowej,spowodowałwzrostliczby ludności, co z kolei stymulowało zagęszczenie osadnictwa.Wytworzonenadwyżkiżywnościowezwolniłyczęść ludnościzza-jęć rolniczych i pozwoliły na rozwój gospodarczo-społeczny.Roz-winęłosięrękodzielnictwo.Wgarncarstwienaczyniaręcznielepionezaczęto obtaczać na kole garncarskim. Zauważalny stał się postępwmetalurgii.Odrodził się handel, dzięki czemuna ziemiepolskieznowuzaczynająnapływaćtowaryobcegopochodzenia.Wrazzroz-wojemekonomicznymnastępujewVIII–IXwieku również rozwójstosunkówspołecznych,doprowadzającdopowstaniaspołeczeństwawczesnofeudalnego.

UmożliwiłotowciąguIXiXwiekuuformowaćpodstawytery-torialnepaństwapolskiego.Zprocesemtymwiążesięściśleproblembudownictwaobronnego,akonkretniegrodów,którebyłysiedziba-mi przedstawicieli władzy, ośrodkami gospodarczymi i zalążkamiprzyszłychmiast,wokółktórychpowstawałypodgrodzia,skupiającemiędzy innymi rzemieślników.Ostatnie studia umożliwiły uchwy-cenie kilku faz powstawania grodów i rozszerzania się terytorium

63W.Chudziak,Z badań nad budownictwem drewnianym Niżu polskiego ze starszych faz wczesnego średniowiecza (VI–IX wiek),„StudiaLednickie”1994,t.3,s.11–20.

dy roślin uprawnych i zielnych związanych z terenami otwartymi,następujenatomiastnaturalnaodbudowalasów59.Niewątpliwieprze-mianytezwiązanebyłyzodpływemdużejczęścirdzennejludności.Stawiatopodznakiemzapytaniazagadnienieciągłościosadnictwananaszychterenach.Problemten,związanyzetnogeneząSłowian,jestdośćkontrowersyjnyidyskusjawokółniegociągletrwa60.

Dotychczasnieudałosięstwierdzićciągłościosadnictwawoko-licachKoła.Potwierdza todiagrampyłkowyzniedalekichGosła-wic,którywykazujewyraźnąlukęwdziałalnościczłowiekaizanikuprawzbożowych61.

PocząwszyodVIwiekunaszejery,naziemiachpolskichzaczynasięformowaćnowa,zarównopodwzględemcharakteru,jakistruk-tury wspólnota kulturowa, określana jakowczesnośredniowieczna(500–1250n.e.).Podwzględemetnicznymjestonajużniewątpliwiesłowiańska.Nowiosadnicyzajmująpowolinowetereny,sukcesywnietrzebiąclasy,którezdążyłysięzregenerować.Stanroślinnościnana-szymtereniewdużejmierzezostałzrekonstruowanyprzezprzyrodni-ków,pozwalającnazobrazowanieodczegozaczynalinowiosadnicy62.Kilkawiekówpóźniejwspólnotatadapoczątekpaństwupolskiemu.

Początkowe fazy wczesnego średniowiecza charakteryzują sięwyraźnym regresem w zakresie kultury materialnej. Zanika znajo-mośćtoczenianaczyńnakolegarncarskim.Znacznemuograniczeniuulegawydobycie rudyżelaza i jejprzetwórstwo.Charakterystycznejesttakżezmniejszenieilościrodzajównaczyń,wśródktórychmamydoczynieniagłówniezgarnkami.Jednymzniewielurzemiosł,któreoparłosięregresowi,byłokowalstwo.

Pojawia się zupełnie nowy system gospodarki żywnościowej,którywswoimzasadniczymkształcieprzetrwałdodziś.Polegałna

59Zestawienieliteraturynatentemat–K.Tobolski,Stan badań palinologicznych na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, [w:]Działalność antropogeniczna w epoce brązu i żelaza rejestrowana w najnowszych diagramach pyłkowych z Wielkopolski. Otwarte seminarium ’93,Poznań1993,s.7–16.60L.A.Tyszkiewicz,Słowianie w historiografii antycznej do połowy VI wieku,Wro-cław1990.61Z.Borówko-Dłużakowa,Palynological investigations...62T.Wojterski,H.Wojterska,M.Wojterska,Potencjalna roślinność naturalna okolic Konina. Mapa barwna w skali 1:50.000,Wrocław1981.

- 38 - - 39 -

wierzchni liczącej po kilkanaście hektarów (!), skupiają sięwzdłużKiełbaskinagruntachKościelca,Straszkowa,Gąsiorowa,GozdowaczyTrzęśniewa.SkarbywczesnośredniowieczneodkrytewGąsioro-wie,OchliczyBliznej68wskazująonienajgorszychdochodachoko-licznych mieszkańców. Uwieńczeniem procesu krystalizowania sięośrodka osadniczego było niewątpliwie powstanie parafii i budowakamiennegokościołaśw.AndrzejawpołowieXIIwieku69.

Należyprzypuszczać,żewKościelcuznajdowałasięsiedzibaza-rządudóbrksiążęcych.Niezostałaonadotychczasodkryta.Obronnydwórnakopcu,któryzostałostatniozlokalizowanynapółnocodko-ścioła(podfigurąśw.JanaNepomucena),pochodzidopierozczasówpóźnegośredniowiecza70.

Czyistniałigdzieewentualnieznajdowałsięgródchroniącykol-skie skupiskoosadniczewXIIIwieku–niewiemy.Domniemania,żebyłonnamiejscupóźniejszegozamkukolskiego,w świetledo-tychczasowychbadańarcheologicznychnieznalazłypotwierdzenia71.Istnieje takżemożliwość,że funkcjeobronne (anapewnorefugial-ne,czylischronieniowe)mogłopełnićwzgórzekościelnenaterenieKościelca.RomańskikościółpodwezwaniemŚw.Andrzejaposiadałemporę.Militarnarolategotypukościołówpotwierdzonajestwielo-krotniewźródłachpisanych.

Kolski zespół osadniczywXIVwieku zaczął spełniaćwarunkiniezbędnedowykształceniasięmiasta.Uważasię,żekoniecznabyładotegoobecność72:grupyreprezentującejwładzę(zarządcydóbrkró-lewskich w Kościelcu), fortyfikacji (zamek, który powstał właśniewXIVwieku),ośrodkakultu (parafiawKościelcu), rzemieślników(funkcjaośrodkaprodukcji iusług)orazmiejscatargu(funkcjawy-miany).Wszystkieteelementy,pierwotnierozproszone,zostałysca-lonewjedenorganizmwmomencielokowaniamiastaw1362r.

68A.Wędzki,Czasy najdawniejsze...,s.15–16.69E.iA.Tomaszewscy,Zabytki architektury romańskiej w regionie konińskim,[w:]Z dziejów regionu konińskiego,Wrocław–Warszawa–Kraków1970,s.107–112.70BadaniadrŁ.Pawlickiej-NowakzMOK.71 Ł. Pawlicka-Nowak,Koło, woj. konińskie. Zamek, „InformatorArcheologiczny.Badaniarok1979”,Warszawa1980,s.218–219.72S.Moździoch,Funkcje gospodarcze śląskich grodów kasztelańskich,„StudiaLed-nickie”1991,t.2,s.23–39.

państwa64.Najstarsze,jeszczeplemiennegrodyskupiająsięwWiel-kopolscezachodniej ipołudniowo-zachodniej,natomiastgrodypo-wstającebezpośrednioprzedokresemformowaniapaństwa–wśrod-kowej ipółnocno-wschodniej.Siećgrodówrozrastałasięnastępnieprzynajmniej w trzech falach w miarę poszerzania się terytoriumpaństwapiastowskiego.

Najbliższy gród, jeszcze z czasów plemiennych, znajdował sięwDobrowie, gm.Kościelec65.W czasach piastowskich nie pojawiłsięwokolicyKoławażniejszyośrodekgrodowy.Najbliższytogródkoniński66,któryzbudowanozinicjatywyczynnikówpaństwowych,prawdopodobniewdrugiejfali,wXwieku,gdyobsadzanostrategicz-neszlakiwiodącekucentrumpaństwagnieźnieńskiego.Dotychcza-sowedatowaniadendrochronologicznewskazują,żegłówniemiałotomiejscewlatach30.i40.Xwieku(Giecz,Ląd)67.

WokresietymdużąrolęodgrywaładolinaśrodkowejWarty,jakojednazważnycharteriikomunikacyjnychumożliwiającychpowiąza-niagrodówmiędzysobąorazterenprzeprawnalądowychszlakachhandlowychimilitarnych.Niewątpliwiebyłtodużybodziecdoroz-wojuosadnictwawokolicachKołaiinnychmiejscprzeprawowych,jaknaprzykładKościelec.

WłaśnieKościelecstałsięwnastępnychstuleciachcentrum,wo-kółktóregoskupiałasięsiećosadnicza.Liczneosady,niektóreopo-

64Z.Kurnatowska,Z badań nad przemianami organizacji terytorialnej w państwie pierwszych Piastów,„StudiaLednickie”1991,t.2,s.11–20;Z.Kurnatowska,A.Ło-sińska,Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Wielkopolsce, [w:]Z.Kurnatowska(red.),Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Pol-sce,Poznań–Wrocław–Warszawa1992,s.105–154.65BadaniadrG.TeskezKalisza.66K.Dąbrowski,Grodzisko „Kaszuba” i Stare Miasto w Koninie,„KwartalnikHisto-riiKulturyMaterialnej”1967,t.15,nr1,s.97–104;K.Dąbrowski,A.Wentkowska,Badania archeologiczne w Koninie w 1966 roku, „SprawozdaniaArcheologiczne”1968,t.20,s.221–225;K.Dąbrowski,Ł.iA.Nowakowie,Wyniki dotychczasowych badań archeologicznych w Koninie, „SprawozdaniaArcheologiczne” 1970, t. 22,s. 145–149;K.Dąbrowski, Konin wczesnośredniowieczny, [w:]Z dziejów regionu konińskiego,Wrocław–Warszawa–Kraków1970,s.77–82.67 Z. Kurnatowska, Początki formowania się państwa polskiego w świetle źródeł archeologicznych datowanych metodą dendrochronologii, „KronikaWielkopolski”2000,nr1,s.18–26.

- 40 - - 41 -

Tab. 1. Spis stanowisk archeologicznych na terenie miasta Koła.

Nr stan. Chronologia

1. wczesnaepokabrązu(braklokalizacji)

2. kulturaprzeworska

3. późneśredniowiecze

4. nowożytne

5. kulturaprzeworskapóźneśredniowiecze

6.kulturaprzeworska

wczesneśredniowieczepóźneśredniowiecze

7. wczesnaepokabrązunowożytne

8.

kulturapucharówlejkowatychwczesnaepokabrązu

kulturałużyckawczesneśredniowiecze

9. mezolitkulturałużycka

10. nowożytne

11. kulturałużyckapóźneśredniowiecze

12. kulturałużyckanowożytne

13. nowożytne

14. kulturaprzeworskanowożytne

15. kulturałużycka

Il.1.MapastanowiskarcheologicznychKoła.

Część II

Krzysztof Witkowski

Koło

w Średniowieczu

- 45 -

II. 1.LOKACJA MIASTA

I STAROSTWO KOLSKIE

Możemy przypuszczać, biorąc pod uwagę znaleziska archeolo-giczne,żezkońcemXIIIlubpoczątkiemXIVstuleciaistniałatuosa-da.Wiemy,żedokumentlokacyjnyz18lipca1362r.wspominaoist-niejącejjużwsi1.Niepowstałaonazpewnościąodrazu,alewwy-nikudłuższegoprocesuosadniczego,którymógłzacząćsięwłaśniezkońcemXIIIlubpoczątkiemXIVstulecia.Tymbardziej,żewIpoł.XIIIwiekumamyodnotowanewźródłachmiejscowościleżącewpo-bliżuKoła:Straszków(1232r.2),Dąbie,Chełmno,Dobrów,Rzurzów(1232r.3)iGrzegorzew(1236r.4).

Wokresierozbiciadzielnicowegoterentennależałprawdopodob-niedokasztelaniilędzkiej,wzmiankowanejwźródłachporazpierw-szyw1236 r., awcześniej byćmożedookręgugrodowegowKo-ścielcu, który w czasach pierwszej monarchii prawdopodobnie byłośrodkiemzarządudóbrmonarszych.

Nazwamiasta, awcześniejwsi,wzięła się najprawdopodobniejodokrągłegokształtuwyspy,naktórejrozwijałasięosada,otoczonarzekąWartą.

Abyśredniowiecznamiejscowośćmogłabyćzaliczonadokate-goriimiast,musiała posiadać prawamiejskie.Terminem tymokre-ślićmożemyogółnormregulującychstosunkigospodarczo-społecz-neiprawnedanegomiasta.Ponieważnormytezostałyprzeniesioneprzezkolonistówniemieckich,prawoniemieckiestałosięsynonimem

1Dokumentnr3550z22września1477roku,ArchiwumGłówneAktDawnych(da-lejcyt.AGAD).Tekstłacińskiitłum.M.Kulecki,[w:]J.Mujta,Koło w dokumen-tach,Koło–Konin1998,s.14.2 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (dalej cyt.KDW), t. 1,wyd. I.Zakrzewski,Poznań1877,nr138.3Tamże,nr136.4Tamże,nr199.

- 46 - - 47 -

dyplomunie zachował się.Spalił sięon jużprawdopodobnieprzed1502r.11,albowiemMetrykaKoronnapodtądatąwspomina,żekrólzatwierdzadawneprawa iprzywilejemiasta,przedewszystkimzaśprawoniemieckie–zwłaszcza,żeoryginalnedokumentyspłonęły.

W czasach KazimierzaWielkiego miasta znacznie rzadziej niżwsiezakładanebyłyodnowa.Zwyklewyrastałyzinnychformosad-niczych,przeważnienagruncieistniejącychjuż,niecowiększychsku-piskludności12.Przekształcenietakichskupiskwgminymiejskieniedokonywałosięsamoczynnie,leczwymagałozregułypewnejinge-rencjizzewnątrz.Byłniąwłaśnieprzywilejlokacyjny13.

Ztreściprzywilejulokacyjnegownioskowaćmożna,żenowaosa-darozwijałasięnatereniewsiotejsamejnazwie.Doniejdołączonojeszczedwiekolejne,bynowyorganizmmiałodpowiedniewarunkigospodarczegorozwoju.Całośćobejmowałaobszar50łanów.

Henrykotrzymałdośćznaczneprzywileje.Wskładjegouposaże-niagruntowegowchodziłyczteryłany,wolneodwszelkichświadczeńidwaogrody,równieżzwolnionezdanin.Otrzymałprawoposiadaniadomunadziałcewolnejodpodatków,jakrównieżzbudowaniałaźniidwóchmłynów.WójtowiprzysługiwałoprawowolnegopołowurybwWarcie.Odkażdejdziałkigruntuwmieściewpływaćmiałdokasywójtajedengroszpraski.Ponadto,otrzymywałtrzeciączęśćzopłatsądowychwmieście i dwóchwsiachwłączonych.Również trzeciaczęśćzhandlustanowiłajegodochód.Wszystkietekoncesjepowodo-wały,żepozycjawójtawnowolokowanejosadziebyłabardzomocna.PośmierciHenrykajegouprawnieniaprzechodziłynaspadkobierców.Było towójtostwodziedziczne.Wójtzostałzobowiązanydosłużbywojskowejnarzeczmonarchy.

Mieszczanie,namocyprzywileju lokacyjnego,otrzymaliprawokorzystania z łąk w Ruszkowie, Kościelcu i Gozdowie. Otrzymalizwolnieniezopłatnaokres12lat,natomiastmieszkańcyobuwsi–nalat6.Poupływietegoczasumieszczaniebylizobowiązanidopłacenia1groszazkażdegodomu,akmiecieuiszczaćmielipofertonie14.

11 MRPS,Warszawa1908,t.3,s.15.12 J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź1986,s.160.13Tamże.14Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.14.

prawamiejskiego.Istotąprzywilejulokacyjnegobyłowprowadzenienowychwzorówworganizacjimiasta,wtymnowejinstytucjiwójta5.Dokumentlokacyjnytonicinnego,jakumowapomiędzywłaścicie-lemgruntuawójtem–organizatoremmiasta.

Średniowiecznizasadźcytoswegorodzajuprzedsiębiorcy,inwe-stującywzakładanienowychośrodkówiczerpiącyztegookreślonekorzyści.Wysokośćdochodówzależaławdużymstopniuodopera-tywnościnowegowójtawprzeprowadzeniu faktycznej lokacjimia-sta.Byłtoprocesskomplikowany,polegającynawyznaczeniudziałekgruntu dla mieszczan, zorganizowaniu handlu, tworzeniu instytucjiisprowadzaniuosadników.Zgodakrólewskastwarzałajedyniemożli-wościdowzbogaceniasięzasadźcy.

Lokacjamiastawyrażała społeczno-gospodarcząpotrzebę stwo-rzeniaośrodka,dookołaktóregokoncentrowaćsięmiałryneklokalnyigdziemożnabybyłodokonywaćwymianytowarów6.

DokumentlokacyjnyKołazostałwydanyprzezKazimierzaWiel-kiego18lipca1362r.wDobczycach7(niewDaleszycach).Dobczy-cewidniejąwdokumencieks.AnnyinserującejprzywilejlokacyjnyKazimierzaWielkiego8(il.33).Przywilejlokacyjnypotwierdziłrów-nieżw1493r.królJanOlbrachtnaprośbęradymiejskiej9.ZasadźcaHenryk(niegdyśwójtwWarcie)otrzymujeprawolokowanianowegomiasta, któregowójtostwowykupuje od króla za 60 grzywien pra-skich.Wcześniej,zasześćipółgrzywny,odkupujesołectwadwóchwsi,któreprzywilejemkrólewskimzostająnadanemiastu10.Oryginał

5K.Kamińska,Lokacje miast na prawie magdeburskim na ziemiach polskich do 1370 roku,Toruń1990,s.116.6S.Piekarczyk,Studia z dziejów miast polskich w XIII–XIV w.,Warszawa1955,s.157.7A.Gąsiorowski,Kazimierz Wielki w Trnawie latem 1362 r.Nad zagadkami historii politycznej średniowiecznej Polski,„PrzeglądHistoryczny”1998,t.89,z.3,s.468––469;K.Kasperkiewicz,Daleszyce czy Dobczyce,„PrzeglądKolski”2007,nr1,s.5.Ostatnizwymienionychautorówprzypominahipotezęowydaniudokumentuloka-cyjnegoKoławDobczycach.8Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło..., s.16.PrzywilejlokacyjnyzostałwydanyrównieżwKDW,t.3,wyd.I.Zakrzewski,Poznań1879,nr1484.PodstawąwydaniawKDWbyłopotwierdzeniekrólaJanaOlbrachta.9 Matricularum Regni Poloniae Summaria (dalej cyt.MRPS),Warszawa 1907,t.2,s.11.10Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.14.

- 48 - - 49 -

UstrójmiastawzorowanymiałbyćnaBrześciuKujawskim.Lokacjaoddaławładzęwmieściedziedzicznemuwójtowi,który

był urzędnikiem patrymonialnym panującego jakowłaścicielamia-sta.Wjegoimieniusprawowałonwładzęwykonawcząisądownicząnadmieszkańcami.Kompetencjasądowarozciągałasięnawszystkichmieszkańcówmiastapodlegającychprawuniemieckiemu.Sądownic-tworozciągałosiętakżenawsieprzynależne15.Reprezentowałrów-nieżmieszczanwstosunkachzewnętrznych.Wewnątrzmiastaspra-wowałwładzępolicyjną–czuwałnad łademiporządkiem.OpróczzasadźcyHenryka,w1427r.piastujeurządwójtaszlachcicAndrzej,którytoczyspórsądowyzniejakimJakuszem16.Jakowójtawidzimygojeszczew1430r.17Wlatach1477–1478widzimywójtaJanazKły-szewa18.W1504r.stanowiskotosprawujeJanDługi19.

Z pewnością w początkowym okresie pozycja wójta była sil-na. Jednakże dążenie mieszczan do uzyskania większego wpływuna sytuacjęmiastapowodujeupadekznaczeniaurzęduwójtowskie-go. Mieszkańcy zaczynają wybierać swoich przedstawicieli w po-staciradymiejskiejzobieralnymburmistrzemnaczele.Samorządymiejskiedążądowykupowaniadziedzicznychwójtostw.Wpewnymmomenciedochodzidodualizmuwładzywmieścieidowykształce-nia się sił przeciwstawnych. Jedną reprezentowałwójt z ławą, dru-gąburmistrzzradą.Organemsamorząduniebyłwójt,ponieważniepowoływałagogminaipozostawałwcałkowitejzależnościodpanafeudalnego20. Kiedy ogół obywateli wyłonił własne przedstawiciel-stwowpostaciradymiejskiej,stałasięonaautonomicznymorganemsamorządumiejskiego21.Powstanieradmiejskichwpłynęłonazróżni-

cowaniesięmiastiwsi,gdyżdotejporygranicamiędzytymidwomarodzajamiosadbyłapłynna.Dopieroradamiejskastałasięorganemty-powymdlamiasta,którynawsiniemiałżadnegoodpowiednika22.Byćmożenajwcześniejszymślademkonfliktuwójtazmieszczanamidążą-cymidoprzejęciawładzywmieście iutworzenia radymiejskiej jestspór,jakitoczyłsięw1430r.23WójtAndrzejsądziłsięzmieszczanamio ...ludzi, o których ci mieszczanie niepokoją tego wójta. Słowem„mieszczanie”określonatuzostałazapewneelitagospodarczamiasta(patrycjusze),zktórejwyłoniłasiępóźniejradamiejska.Najwcześniej-szainformacjaoistnieniuwKoleburmistrzairadymiejskiejpochodziz30maja1461r.(spórpomiędzymiastemazakonemBożogrobcówoprawopatronatunadkaplicą św.Ducha) (il. 31).Burmistrzem jestwtedyPiotr,arajcami:Jan,MarcinKrupa,MaciejBagnoiStanisławZawiły24.Kilkanaścielatpóźniej(2kwietnia1478r.)samorządmiejski,zazgodąks.Anny,wykupujedziedzicznewójtostwoza520grzywien25(il.32).ÓwczesnyburmistrznazywałsięJakubKwiatkowski26.Radamiejska, tak jakw1461r., liczyłaczterechrajców,byli to:WojciechSkowronek, Jan Prandota,Wojciech Stary iWojciechGielunkowski.13czerwca1487r.widzimywładzemiastawskładzie:burmistrzMar-cinGawinorazrajcy:JanRymarz,JanPrandota,JanByczkaiPiotrKo-byłka27.W1491r.składwładzmiastabyłnastępujący:burmistrzPiotrKobyłka,rajcy:JanRymarz,PrandoraSnobaniaiWawrzyniecMaczek28.Rokpóźniej,tj.13kwietnia1492r.,burmistrzemjestJanRymarz,arajca-mi:StefanŁazarz,PiotrKobyłka,JanByczkaiMaciejSzołdra29.Wspo-

15K.Kamińska,Lokacje miast...,s.136–137.16Księgi ziemskie konińskie (dalej cyt.KZK),ArchiwumPaństwowewPoznaniu,z.3,k.10v.Fragmentyksiągziemskichwykorzystanewniniejszejpublikacjiopra-cowałMichałKulecki.17KZK,z.3,k.179v.18Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.14oraznr3809z2kwietnia1478roku,AGAD.19 Akta miasta Koło.Księga ławnicza kolska (1480–1544),ArchiwumPaństwowewPoznaniu(dalejcyt.APP),sygn.I/1,s.28.20K.Kamińska,Lokacje miast...,s.141–143.21Tamże,s.142.

22Tamże.23KZK,z.3,k.179v.24Dokumentnr57,BibliotekaJagiellońska.25Dokumentnr3809,AGAD.Wpoprzednimwydaniubłędniezapisałem,żeks.AnnabyławłaścicielkąKoła.ZwróciłnatouwagęA.Gąsiorowski,Kolskie starostwo i kol-scy starostowie w czasach jagiellońskich(maszynopisartykułu),s.4.26Tamże.JakubKwiatkowskiwystępujewźródłachjeszczew1484r.jakowłaścicielKwiatkowa.Teki Dworzaczka,BibliotekaKórnickaPAN,nr774.27 MRPS,wyd.T.Wierzbowski,Warszawa1915,t.4,cz.2,s.418.28Akta miasta Koło. Księga ławnicza kolska (1480-1544),APP,sygn.I1,s.172.Dataniedokońcaczytelna.Chodziprawdopodobnieorok1491,gdyżwroku1492burmi-strzemjestjużktoinny.Możliwerównież,żejesttorok1490.29Tamże,s.173.

- 50 - - 51 -

mnianyrajcaStefanŁazarzwnastępnymrokujestjużburmistrzem30.Widaćwięckilkanazwiskkolskichpatrycjuszy,którzynieprzerwaniezasiadaliwewładzachmiejskich,wymieniającsięjedyniefunkcjami.Z powyższegowynika również, żew tym czasie składwładzmia-stazmieniałsięcorok. IstniałwKoleówdualizmwładzywójtow-skiej iburmistrzowskiej.KsiężnaAnna,wydajączgodęnasprzedażwójtostwa, opowiedziała się niewątpliwie za rozwojem samorządumiejskiego.Wykupwójtostwadziedzicznegospowodowałlikwidacjętegourzęduiprzejęciesądowychuprawnieńwójtaprzezmiasto,któ-re zaczęło powoływać na doroczne kadencjewójta sądowegowrazzławą31.3listopada1471r.starostakolskiHińczazRogowadarujewykupionewójtostwoOsiekaWielkiegoburmistrzowiiradziemiej-skiejKoła,pouzyskaniuwrokupoprzednimkrólewskiejzgody32.

Najpóźniej od roku 1478 funkcjonuje kancelaria miejska33. Naj-starszezachowanezapisywkolskiejksiędze ławniczej (wójtowskiej)sięgają1480r.,anastępniemamylata1491–149334.JaksądziIzabelaSkierska,księgataprowadzonabyłajużwcześniej,albowiemnajstarszezapiskimajądawnąfoliacjęonumerach86–8735.Zdaniemtejuczonej,wspomnianekartypochodząnajprawdopodobniejzksięgiradzieckiej.Miejscemobradradybyłratusz.Powszechnieprzyjmujesię,żetenkol-skipowstałw1390r.36InformacjatapochodzizeStatystycznego opisu miasta Kołazroku186037.PrzeczytemudokumentkrólaAleksandraz6lutego1502r.:...aby ciż mieszczanie nasi dostąpili łaski większej na-szej dobroci i łaskawości, plac dworu naszego królewskiego, który jest w środku rynku tegoż miasta i który królowie poprzednicy nasi dla swo-jego przyjazdu w tym miejscu przebywając używali, jak długo na tymże placu był zbudowany dwór dla przybycia królewskiego, który jednak od

Il.2.OdsłoniętaXVI-wiecznaścianakolskiegoratusza.Wyraźniewidaćornamentrombowyzczarnychzendrówek.

30Tamże,s.175(1493r.).31A.Gąsiorowski,Kolskie starostwo...,s.13.32Dokumentnr4338,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.57.33Dokumentnr197wystawionyprzezburmistrza i radęmiejskąKoła29czerwca1478roku,BibliotekaKórnickaPAN.34Akta miasta Koło. Księga ławnicza kolska (1480–1544),APP,sygn.I/1,s.172–175.35I.Skierska,Słowo wstępne,[w:]Królewskie miasto Koło. Studia w 650. rocznicę lokacji miasta,Koło2012(maszynopis),s.6nlb.36Np. Sześćset lat miasta Koła,podred.J.Burszty,Poznań1963,s.27.37 Statystyczny opis miasta Koła(wgstanuzmaja1860),[w:]J.Mujta,Koło...,s.110.

Il.3.PrzywilejKazimierzaJagiellończykaz23stycznia1463r.,oddającyHińczyzRogowastarostwokolskie.ArchiwumGłówneAktDaw-nychwWarszawie.ZbiórDokumentówPergaminowych,dokumentnr3573.

- 52 - - 53 -

Il.4.FragmentXVII-wiecznejrycinyautorstwaE.Dahlberga,zamieszczonejwkroniceS.Puffendorfa.JesttonajstarszywidokKoła.Napierwszymplanieniewielkikościółiklasztoroo.Bernardynów,dalejbramamiejska(tzw.Kaliska),kościółparafialny,zabudowa

mieszkalnairatuszzmylniedorysowanymkrzyżem.

Il.5.ZarysśredniowiecznegoKoła.

Il.6.NiekompletnaksięgamiejskaKoła.Zapiskirozpoczynająsięw1537r.Brakujepoczątkowychkart.

ArchiwumGłówneAktDawnychwWarszawie,sygn.1.

Il.7.Zamekkolski.Rysunekzczasopisma„Kłosy”(1888r.).Autor:W.Brochocki.ZbioryMuzeumTechnikCeramicznychwKole.

Kościółśw.DuchaBrama

Rynekiratusz

KościółBrama

Klasztor

- 54 - - 55 -

Il.8.HipotetycznarekonstrukcjakolskiegozamkuautorstwaJ.Bacińskiego,zamieszczonawjegopracy:„ZamekkrólewskiwKole”.

długiego czasu aż do dziś stał bez budynku, przeto tenże plac i całe jego miejsce, nie zachowując dla nas w nim nic z własności, tym mieszcza-nom dla zbudowania ratusza, kramów38 i jatek daliśmy...39.Wyraźniez tegowynika,żeratuszaw1502r. jeszczeniebyło.Placstałpusty.Wcześniejwtymmiejscuznajdowałsiędwórkrólewski,wykorzysty-wanyprzezwładcówpodczasichbytnościwKole.

ObecnyratuszwybudowanoprawdopodobniewIpoł.XVIwiekuwstylugotyckim,naplanieprostokąta,owymiarach21,80x11m,jakobudowlędwukondygnacyjną,podpiwniczoną.Ścianyzewnętrz-nezdobionebyłyornamentemdużychrombów,układanychzciem-nych zendrówek40 (il. 2). W latach 1835–1837 dobudowano dwanoweskrzydłaodzachoduinowyportykodwschodu41(il.9).WedługKrzysztofaGorczycy,budynekgłównyiwieżaniepowstaływtymsa-mymczasie42.NatomiastJanuszTomalatwierdzi,żewieżaibudynekmogłypowstaćwtymsamymczasie43.

Niestety, nie posiadamy dostatecznych źródeł, by odtworzyć do-kładnieśredniowiecznyplanmiasta44.NajstarszywidokKołapochodzizIIpoł.XVIIwieku(il.4).Możnajedyniestwierdzić,iżzgodniezzasa-damilokowaniamiast,wyznaczonowcentrumrynekorazdziałkigruntuprzeznaczonepoddomostwa,zlokalizowanewpoprzekiwokółniego.Zabudowa miasta (nie licząc ratusza i kościołów) była w większościdrewniana.Wpewnejodległościodrynkupostawionokościółparafialny.

Il.9.Kolskiratusz.Rysunekzczasopisma„Kłosy”(1888r.).Autor:W.Brochocki.ZbioryMuzeumTechnikCeramicznychwKole.

38TekstdokumentukrólaAleksandraz6lutego1502r.zachowałsięwkopiiwMe-tryce Koronnej,t.17,k.301–302,AGAD.Tammowaokramach,anieurzędach,nacozwróciłuwagęAntoniGąsiorowski,Kolskie starostwo...,s.23.39Dokumentnr4039,AGAD.PrzywilejZygmunta IIIz27marca1599 roku,po-twierdzającydokumentAleksandraz1502r.Tekstłacińskiitłum.M.Kulecki,[w:]J.Mujta,Koło...,s.32–43.40K.Gorczyca, Sprawozdanie z archeologicznych badań dokumentacyjno-konser-watorskich przeprowadzonych przy budowie nowego skrzydła ratusza miejskiego w miejscowości Koło w 2005 roku,Konin2005(egzemplarzmaszynopisuwzbiorachMuzeumTechnikCeramicznychwKole),s.23.41 Sześćset lat miasta...,s.28,152–157.42K.Gorczyca,Sprawozdanie z archeologicznych badań...,s.13.43J.Tomala,Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce. Architektu-ra mieszczańska,Kalisz2012,s.92.44RekonstrukcjaA.Wędzkiego, przedstawiającaukładulic (Sześćset lat miasta...,s.24),opartaopóźny,XVIII-wiecznyplanKoła,możebyćmocnozawodna.

- 56 - - 57 -

Pozagranicamimiastawybudowanow1466r.kościółiklasztoroo.Bernardynów,wcześniejkaplicęiszpitalśw.Ducha.Narynkustałdwórkrólewski.Potem,odIpoł.XVIwieku,ratusz(il.5).

Pozostajedowyjaśnieniakwestia istnieniawśredniowieczuob-warowańmiejskich.Wliteraturzewspominasięonich45.Żadnejed-nakźródłohistoryczneniepotwierdzatychinformacji46.Murówniewidać również na najstarszych planach i widokach miasta. Raczejwątpliwejestichistnienie,gdypoduwagęweźmiesiędogodnepoło-żeniemiasta,zlokalizowanegonawyspie,otoczonejrzeką.

Koło,będącmiastemkrólewskim,tworzyłowrazzinnymimiej-scowościamitzw.tenutękolską(starostwokolskie).

PoczątkowostarostageneralnyWielkopolskirozciągałswąwła-dzęna terenprawiecałejWielkopolski.Wyjątkiembyła jużwXIVwiekuziemianakielska,która–mimożestanowiłaczęśćwojewódz-twakaliskiego–podlegaławładzyodrębnegostarosty47.Swojegosta-rostęuzyskałateżprzyłączonadoPolskiw1343r.ziemiawschowska.WreszciewXIVipoczątkachXVwiekupewnecechysamodzielnościmająstarostowiekonińscy.Możnasądzić,żeokresowoniepodlegalionistarostomgeneralnymWielkopolski.Niewiadomowjakisposóbstarostazawiadywałpodległymimumiastami.Możnatylkoprzypusz-czać,że–wzoremwielkorządcówkrakowskich–iwWielkopolsce,w poszczególnych miastach, rezydowali starościńscy prokuratorzy.JużjednakwXIVwiekurozpocząłsięproceswyłączaniaokreślonychdóbrmonarszychspodzarządustarostygeneralnego48.Procesten(niewiadomo dokładnie kiedy) spowodował powstanie m.in. starostwakolskiego.Stanowiłoonookreślonyzespółposiadłościmonarszych,którymizarządzaliizktórychczerpalikorzyściposzczególniposiada-cze,zwaniwźródłach„starostami”(capitaneus).Starostwadzierżonebyłynajczęściejwformiezastawów.Nadawanebyłyrównieżdoży-wotniowuznaniuzasługobdarowanego.

Pierwszy tenutariuszkolski,KrystynzKozichgłów,pojawia sięwroku1383.Zzamku(?)kolskiegowyruszawrazzeŚciboremzeŚciborzyc oraz Janem z Płomykowa plądrować arcybiskupie miej-scowości:TurekiGrzegorzew49.Najazdtentowynikogólnopolskiejpolityki elekcyjnej. Otóż starosta kolski był zwolennikiem orienta-cji andegaweńskiej, zaś arcybiskupBodzanta chciał osadzićna tro-nieksięciaSiemowitaIV.Wroku1437zmarłjegosynotymsamymimieniu,kasztelan sądecki,który równieżbyłmiejscowymstarostą.WidzimygowKolew1425i1429r.,świadkującegonadokumentachWładysławaJagiełły50.Napewno,jakoprzedmiotzastawu,otrzymałtenutękolskąJanZawiszazGarbowa,synZawiszyCzarnego.Pojegośmierciwbitwiechojnickiejw1454r.,naKoleciążyłydużesumy:6600florenówwęgierskich,120grzywieni2kopygroszy.WdowapoJanieMałgorzataiichcórkaBarbarabyłyjużspłaconewroku146551.Równieżzastawnikiemkrólewskimbyłkolejnystarosta,JanHińczazRogowa,kasztelansandomierski.DobrateotrzymałodKazimierzaJagiellończyka 23 stycznia 1463 r.52 (il. 3).Hińcza otrzymał tenutękolskądożywotnio,jakozastaw,zewszystkimidochodamizniejpły-nącymi53.Władcazastrzegłsobiejedyniewtychdobrachprawostacjirazwrokuorazpodwód,czyliużyczeniakonidlaswoichurzędnikówpodczas ichpodróżyprzez teziemie54.Umieraw1473r.,asumnaKolezrzekasięnarzeczkróla.KolejnymjestDersławzBielaw,pod-komorzyłęczycki.Dzierżystarostwodoroku1476.Wówczas(6lu-tego) tenutakolskadostaje siępodbezpośrednie,dożywotnie rządyksiężnejAnnySochaczewskiej.Wzamianksiężnazrezygnowała,narzeczkróla,zeswoichdóbrnaMazowszu55.Omówionotoprawdopo-

49 Kronika Janka z Czarnkowa,wyd.A.Bielowski,[w:]Monumenta Poloniae Hi-storica(dalejcyt.MPH),Warszawa1961,t.2,s.747.Musimypamiętać,żeużyteprzezkronikarza słowocastrummożeoznaczać zamek, ale równieżnp. obronnąwieżęmieszkalną.50A.Gąsiorowski,Starostowie...,s.42.51Tamże.52Dokument nr 3573,AGAD.Kazimierz Jagiellończyk nadajeHińczy zRogowastarostwokolskie.Tekstłacińskiitłum.M.Kulecki,[w:]J.Mujta,Koło...,s.18–22.53Tamże,s.20–21.54Tamże,s.21.55 MRPS,wyd.T.Wierzbowski,Warszawa1905,t.1,s.70.

45M. Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło, jego przeszłość i pamiątki,PiotrkówTrybunalski1912,s.7.46Słowoblancoswdokumenciew1434rokujestużytejakosynonimsłowa„grani-ca”inieoznaczarzeczywistychobwarowań.47A.Gąsiorowski,Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie Jagielloń-skiej,Warszawa–Poznań1981,s.10–12.48Tamże.

- 58 - - 59 -

dobniepodczaspobytuKazimierzaJagiellończykawKolewokresieświątBożegoNarodzenia1475r.WkażdymrazieksiężnaAnnaprze-bywaławKolejeszcze11stycznia1476r.,poczymwróciładoSocha-czewa56.NajprawdopodobniejpodczaszjazduwKoleomówionoiza-akceptowanowogólnychzarysachsposóbrozwiązaniakwestiiziemisochaczewskiej.ZapewnieteżpodczaspobytuwKoleksiężnamiałaokazjęobejrzeniawłości,któremiałyjejzostaćnadane57.Zjejramie-niastarostąkolskimbyłSławeczzNiemygłów58.Tenutaobejmowałamiasta:KołoiBrdóworazwsie:Kościeleczfolwarkiem,Białkowo,Tarnówka,Mniszek,Gąsiorów,Trzęśniew,Wakowy,Dąbrowice,Za-wadki,Dzierawy,NagórneKoło,Kosowce (Koserz?),BliznaWieś,CietrzeMałe(?),Dębno(ob.DębnoKrólewskie),Podlesie,Czołowo,Rosocha,Ruchenna59,Osiek,Osowce,LipieGóry,Maliniec,Byliceoraz wieś Brdów60. Po jej śmierci, która nastąpiła przed 29marca1481r.61,starostwokolskiedzierżynadalSławeczzNiemygłów(wi-dzimygo jeszcze jako tenutariuszawgrudniu1484r.62).Kolejnym,wlatach1485–1487, jestJarandzBrudzewa,kanonikkruszwicki63,apóźniejAmbrożyPampowski(1487–1488)64.Wroku1490królpo-życzaodJanaKościeleckiego2800florenów,któreprzyrzekaoddaćwciąguroku,jeślinie,oddaćstarostwokolskie65.W1494r.,wzamianzaodjęcie200florenówzsumyzastawu,starostaotrzymujezwolnie-nieodstacji66.Kościeleckidzierżydobradoswojejśmierciw1498r.67

56A.Swieżawski,Mazowsze i Ruś Czerwona w średniowieczu,Częstochowa1997,s.131.57Tamże.58Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.16.5920maja1474r.królzezwałnalokacjęwsiRuchenna.Zob.Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1620,wyd.Z.Górski,R.Kabaciński,J.Pakulski,Wrocław–Warszawa–Kraków1999,cz.1,s.338.60 MRPS,t.1,s.70,rok1476.A.Świeżawski,Mazowsze...,s.134.61K.Jasiński,Rodowód Piastów Śląskich,Kraków2007,s.452.62 Księga skarbowa króla Kazimierza Jagiellończyka (1484–1488),wyd.A.Pawiń-ski,Warszawa1897,s.15.63JakostarostęwidzimyJaranda21kwietnia1485r.Księga skarbowa...,s.32.64A.Gąsiorowski,Starostowie...,s.43.65 MRPS,t.1,s.111.66 MRPS,t.2,s.27.67A.Gąsiorowski,Starostowie...,s.43.

Kolejnym jest, od roku1498, JanPolakKarnkowski68.Otrzymujestarostwo dożywotnio69. Następnie tenutariuszem kolskim zostajeJerzyWęgier(1501–1506).Wroku1506starostwootrzymujeJaro-sławSokołowskizWrzącyWielkiej(kasztelanbiechowski,aod1511lędzki)70idzierżyje,jakodożywocie,doswojejśmierciwroku1518.W1519r.Anna,córkaŁukaszaGórki,wykupujetenutękolskązrąkMałgorzaty,wdowypoJarosławie,wypłacającjej4200florenówwę-gierskich,2365florenówpolskich,200florenówwgroszach i200florenówzaremontkolskiejwarowni71.

Siedzibąstarostówbyłzamek.Podczas ichnieobecnościmiesz-kaliwnimburgrabiowie.Wroku1434widzimyJanaCzarnockiego,herbuLis72,piastującegofunkcjęzramieniaKrystynazKozichgłów.Burgrabią, a właściwie starostą, za czasów ks.Anny, jest SławeczzNiemygłów.Burgrabiowiesączłonkamisąduwójtowskiego73.

Wartow tymmiejscupoświęcićkilka słówkolskiejwarowni(il.7i8).

Należyzaznaczyć, żedo tejporynie rozstrzygniętodokładne-goczasujejpowstania.Większośćautorówtwierdzi,żezamekzo-stałwybudowanyzapanowaniaKazimierzaWielkiego (awięcdo1370 r.)74.Z zapisekkronikarskichwiemy, że Janko zCzarnkowanie wymienił go wśród inwestycji przypisywanych KazimierzowiWielkiemu75.PisałswojedziełopodkoniecXIVwieku,niedługopośmiercikróla.ZkoleiJanDługosz,wymieniajączamkiidworywy-budowaneprzeztegomonarchę,wspominaoKole(niemamyjed-

68 WpoprzednimwydaniubłędnieokreśliłemgojakopochodzącegozCzarnkowa.Prawidłowo,zob.A.Gąsiorowski,Kolskie starostwo...,s.6.69 MRPS, t. 2, s. 71.AntoniGąsiorowskinieuważa, abyobjąłon starostwo.Zob.A.Gąsiorowski,Kolskie starostwo...,s.6.70 MRPS,t.3,s.174.71 MRPS,t.4,cz.2,Warszawa1912,s.219.72 KDW,t.9,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,Warszawa–Poznań1990,nr1370.73Akta miasta Koło. Księga ławnicza kolska (1480–1544),APP,sygn.I/1,np.1504r.,s.28;1513r.burgrabiaTomaszZagrobski,s.103;1523r.burgrabiaJakubSkotnicki,s.162.74M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.46;Sześćset lat miasta...,s.33;J.Baciński,Zamek królewski w Kole,Koło2005,s.25.75 Kronika Janka z Czarnkowa...,s.625.

- 60 - - 61 -

nakpewności,czykronikarzmiałnamyślidwórnarynku,zamek,amożejednoidrugie)76.

Pierwsząfaząbyłowybudowaniewieżymieszkalnej.Stanowi-ła ona samodzielny obiekt o charakterzemilitarno-rezydencjonal-nym.Zjejmurówobwodowychocalałytylkofragmentykonstrukcjipiwnic,wybudowanej z okrąglaków polnych i ciosów piaskowca,szczątkimuruceglanegoorazpozostałościceglanejścianydzielącejresztkipiwnicynadwapomieszczenia77.Rozbieżnesąopiniecododatyjejbudowy.Jedniuważają,żepowstałazaczasówWładysławaŁokietkawpoczątkachXIVwieku78.Sąrównieżgłosyprzesuwają-cedatę jejwzniesienianaczasyKazimierzaWielkiego,który tymsamymmiałrozpocząćbudowęzamku79.Ostatniopojawiłasięhipo-tezadatującajejbudowęnalata1300–1305,awięcokreswielkopol-skichrządówWacławaII80.

Drugąfaząbyłojednoczesnewybudowanienasztucznieusypa-nymwzniesieniupodpartychszkarpamimurówobwodowych,zało-żonych na planiewydłużonego prostokąta (z niewielkimi odchyle-niamiwczęścipółnocno-wschodniej),narożnejwieżygłównejibu-dynkubramnego.Dziedziniecmiałzabudowędrewnianą81.TenetapbudowydatowanyjestnaczasyKazimierzaWielkiego82,alerównieżna przełomXIV iXVwieku lub początekXV, awięc panowanieWładysławaJagiełły83.

Muryobwodowezamkuwzniesiononafundamenciekamiennym,aścianynacokolezcegływwiązaniugotyckimiczęściowowwen-

76 J.Długosz,Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX,wyd.K.Pieradzka,Warszawa1975,s.441.77J.Baciński,Zamek...,s.27–28.78Tamże,s.25.79J.Tomala,Budownictwo obronne powiatu ostrzeszowskiego w średniowieczu i cza-sach nowożytnych,Kalisz2005,s.29.80T.Olszacki,P.Lasek,Wieża mieszkalna w Kole i jej problematyka badawcza,[w:]Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin,podred.O.Ławrynowicza,J.Maika,P.A.Nowakowskiego,Łódź2011,s.601–622.81J.Baciński,Zamek...,s.27–28.82Tamże,s.25.83J.Tomala,Budownictwo...,s.29.

dyjskim(wewnętrznastronakurtynypołudniowo-zachodniaorazwe-wnętrznaizewnętrznaścianapołudniowo-zachodnia,pierwszepiętrocylindrycznejwieży od stronywewnętrznej), z użyciem zendrówkiukładanejwgórnejpartiicylindrycznejwieżywdekoracyjneromby84.Narożnikpołudniowo-zachodniwzmacniapotężnawieża–bergfied,dołemkwadratowa,górącylindryczna.Najejgórnekondygnacjepro-wadziwejście(około2mponadchodnikiemkurtynypołudniowo-za-chodniej)zmuruobwodowegoprzezklatkęschodowąumieszczonąwgrubościmuru, sklepionąuskokowoodcinkiem łuku.Zachowanegniazdaiodsadzkiwskazująnawydzieleniewniejconajmniejdwóchpoziomów85.Badaniaarcheologicznewykazały,żemiejsce,naktórymwzniesionozamek,byłozajętenaprzełomieXIII/XIVstuleciaprzezosadnictwootwarte86.

Koło w XV wieku było ważnym ośrodkiem kształtującego sięparlamentaryzmupolskiego.Totutajodbywałysięsejmyprowincjo-nalne(niemylićzziemskimi).WokresieXVwiekurozstrzygałyonetesamesprawycosejmwalny.Byłatospecyficznacechawczesne-goparlamentaryzmupolskiego.Sejmyprowincjonalnebyłydogodnedlakróla,gdyżmógłłatwiejskłonićdoprzyjęciaswoichpropozycjiprzedstawicieli jednejdzielnicy, apotemużyć tego jakoargumentuwobec drugiej. Jednocześnie sejmprowincjonalny umożliwiał szer-szą reprezentację szlachty,podczasgdy radakrólewska, stanowiącawówczastrzonsejmuwalnego,byławyrazicieleminteresówipoglą-dówmożnowładców.Jeślinieodbywałsięsejmwalny,zastępowałygosejmyprowincjonalne.Bezzgodyszlachtykrólniemógłpobieraćpodatków.Sejmyprowincjonalneodgrywaływażnąrolęwkształto-waniu ustawodawstwa.Wszystkie większe statuty tej doby zostałyuchwaloneprzeznielubsejmwalny.Totutajmonarchazasięgałradyi zgodywważniejszych sprawachpaństwa87.TenpolitycznyawansKołanastąpiłpośmierciWładysławaJagiełły88.Podczasnieobecno-

84J.Tomala,Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce,t.2:Archi-tektura obronna,Kalisz2011,s.223.85Tamże,s.224.86Tamże.87J.Bardach,Historia ustroju i prawa polskiego,Warszawa1993,s.104–105.88G.Rutkowska,Jagiellonowie w Kole(maszynopisartykułu),s.7.

- 62 - - 63 -

ściwkrajukrólaWładysławaWarneńczyka,wWielkopolscerządziłnamiestnik królewskiWojciechMalski (1440–1447). Zwoływał onszlachtęnazjazdydoŚrodyiKoła89.

SejmyszlachtywielkopolskiejodbyłysięwKolewlatach:1446,1456,1457,1458,1459,1462,1464,1465,1467,1468,1470,1472,1474,1476,1479,1484i148590inastępnych.

Z pewnością były czynnikiem aktywizującym rozwój gospo-darczyiumysłowymiasta.Podobniezresztą,jakwizytymonarchyijegodworu.

PobytuKazimierzaWielkiego niemamy poświadczonego. Sys-temobjazdów,jakistosowałtenwładca,pomijałKoło.ZnajbliższychmiejscowościbywałwPyzdrach,KoninieiLądzie91.

DoKołazjeżdżałnatomiastWładysławJagiełło.Wtrakcieswoichobjazdówpaństwa,doWielkopolskiprzybywałzwykłątrasą:wiosnąopuszczałKrakówiprzezSieradzdocierałdoBrodni,następniejechałnaKujawy,astąddocierałdoWielkopolski.Kolejnoodwiedzałm.in.Gniezno,Poznań,Kościan,Środę,PyzdryorazKonin, a naprzeło-mielipcaisierpniapojawiałsięwKole,gdziespędzałod1do3dni.WKolekróltradycyjniekończyłpodróżpoWielkopolsceiprzezŁę-czycęwracałdoMałopolski92.WKolebył:14maja1392r.,4sierp-nia1424r.(sądnadwornyzudziałemkróla–dalejcyt.sądnadwor-ny),17–19lipca1425r.,22lipca1428r.(sądnadworny),30czerw-ca93–15 lipca 1429 r., 30 czerwca–1 lipca 1432 r. (sąd nadworny),24–26czerwca1433 r.94Ostatniawizytawiązała sięzkoncentracjąwojskprzedwojnązZakonemKrzyżackim:...wszystkie siły zbrojne królestwa, a mianowicie ziemi Krakowskiej, Sandomierskiej, Sieradz-

kiej, Lubelskiej i Wieluńskiej, na dzień św. Jana Chrzciciela zebrały się w Kole. Przybył tam i król Władysław z wszystkimi niemal prała-tami, książętami i panami, którzy przez dni kilka naradzali się tajem-nie i z wielkim namysłem układali, czy król Władysław miał osobiście wyruszyć na wojnę...95.Ostatecznieuradzono,żewyprawądowodzićbędzieMikołajzMichałowa,awładcaśledzićbędzieprzebiegwy-padkówzpobliskiegoKonina.

Pobyt Kazimierza Jagiellończyka mamy poświadczony: 11–15czerwca1450r.(sądnadworny),27–29marca1457r.,8–9paździer-nika 1457 r., 4maja 1462 r., 6–8 grudnia 1463 r. (sąd nadworny),24–27czerwca1464r.,19–23listopada1465r.,15–17lipca1468r.,5października1468r.,13–14grudnia1470r.,24kwietnia1471r.,30listopada–2grudnia1472r.,11–30maja1474r.,25grudnia1475r.(pobyt wspólnie zmałżonką), 3–25 stycznia 1476 r., 10–12marca1479 r., 9–22 lutego 1485 r.96Kazimierz Jagiellończyk (król Polskiw latach 1447–1492) początkowo, tak jak ojciec, regularnie objeż-dżałkrólestwo.Powojnietrzynastoletniej(1454–1466)porzuciłtenanachronicznysystemrządówipóźniejanion,aninastępniJagiel-lonowiedoniegoniepowrócili.Natomiastsejmygeneralne,wtymkolski, nabierały znaczenia.Kazimierz Jagiellończykwielokrotniewnichuczestniczył97.

31maja1513r.byłobecnywKolerównieżZygmuntIStary.Wy-stawiłwówczasprzywilejdlacechułączonegowKole98.

DoKołaprzybywalirównieżstarostowiegeneralniWielkopolski,dokonującyobjazdówdzielnicy.Wmaju1435r.obecnyjeststarostaAndrzejCiołek.WojciechMalskiprzebywawKole:20października1444 r., 17–18 stycznia 1445 r. i 12–13 czerwca 1446 r. StanisławOstrorógpoświadczony jest:1czerwca1449r.,16czerwca1450r.oraz1–2marca1451r.ZkoleiMaciejMosińskizBninajestwKole:8stycznia,16majai25sierpnia1478r.99

89Tamże.90J.Długosz,Dzieje Polski,t.5,ks.XII,Kraków1870,s.22,224,241,366,396,451,480,512,602;MRPS,t.1,s.20,27,47,70,80.91A.Rutkowski,Objazdy i system rządzenia państwem przez Kazimierza Wielkiego,„KwartalnikHistoryczny”1985,nr3,s.605–626.92G.Rutkowska,Jagiellonowie...,s.2.93 MRPS,t.3,cz.2.Królwystawiatu30czerwca1429r.dokument.94A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386–1434,Warszawa1972,s.34–94.DziękikonsultacjizdrGrażynąRutkowskązInstytutuHistoriiPAN,usuniętozitinerariumdatę27czerwca1393r.Natomiastdatę14maja1398r.zmie-nionona14maja1392.G.Rutkowska,Jagiellonowie...,s.13.

95J.Długosz,Dzieje Polski,t.4,wyd.K.Mecherzyński,Kraków1869,s.462.96PrzedstawionepobytykrólaKazimierzaJagiellończykawKolesąwynikiempracybadawczejdrGrażynyRutkowskiej,którazajmujesięm.in.itinerariumtegowładcy.97G.Rutkowska,Jagiellonowie...,s.7.98Tamże,s.16.99A.Gąsiorowski,Starostowie...,s.251–255.

- 65 -

II. 2.KULTURA

I ŻYCIE UMYSŁOWE

Piszącożyciuumysłowymmiastatrudnoniewspomniećoszkol-nictwie. Podstawowym poziomem nauczania były wówczas szkołyparafialne. Nauczali w nichministrowie, zwani rektorami. Utrzyma-nie nauczyciela i szkołynależało doplebana.Przeważnie nauczycielposiadałdom,wktórymmieściłasięrównieższkoła.Częstozdarzałosię, żenauczyciel dorabiał jakoorganista lubpisarz1.Program takie-gokształceniaobejmowałnaukęczytania,pisania,rachunków,śpiewukościelnegoorazpodstawłaciny2.Najwcześniejkolskaszkołaparafial-nawzmiankowanajestwLiber beneficiorum.Jesttumowaobudynkuszkolnymdomo scholae3.Możnaprzypuszczać,żeistniaławcześniej.

Trudnopowiedzieć,jakireprezentowałapoziomnauczania.Pewnymmiernikiemmożebyć ilość studentówzKoła, którzypobierali naukęnauniwersytecie.Ogółem,do1501r.,mamypoświadczonychpiętnastustudentówzKoła.DwóchstudiowałowPradze4,resztawKrakowie5.

Poniżejprzedstawiamlistętychżestudentów.

1E.Wiśniowski,Sieć szkół parafialnych w Wielkopolsce i Małopolsce, „RocznikiHumanistyczne”1967,t.15,s.2.2A.Karbowiak,Dzieje wychowania i szkół w Polsce,Warszawa1972,t.1,s.132.3J.Łaski,Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej,wyd.J.Łukowski,Gnie-zno1880,s.249.4J.Krzyżaniakowa,Wielkopolanie na Uniwersytecie Krakowskim w I poł. XV wie-ku, [w:]Munera posnaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,Poznań1965,s.64–65.5 Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508,wyd.A.Gąsiorowski,T.Ju-rek,I.Skierska,Kraków2004,t.1–2,98h/226,54e/005,76h/218,70e/076,79h/153,1501e/155,35h/076,13i/032,99e/145,77h/163,92e/043,61e/031,45e/032;A.Gą-siorowski,O mieszczanach studiujących na Uniwersytecie Krakowskim w XV wieku,[w:]Aetas media avetas moderna. Studia ofiarowane prof. Henrykowi Samsonowiczo-wi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin,podred.A.Bartoszewicz,W.Fałkowskiego,H.Manikowskiej,A.Mączaka,K.Modzelewskiego,Warszawa2000,s.653–663.

- 66 - - 67 -

Tab. 2. Studenci z Koła w średniowieczu.

Dane studenta Data rozpoczęcia nauki Uczelnia

KacperzKoła XIVwiek Uniw.Praski

MaciejzKoła XIVwiek -

Maciej[syn]Grzegorza 1413 Uniw.Krak.

Maciej[syn]Andrzeja 1435 -

Stanisław[syn]Stanisława 1445 -

Jan[syn]Michała 1454 -

Stanisław[syn]Macieja 1461 -

Jan[syn]Mikołaja 1470 -

Jan[syn]Macieja 1476 -

Mikołaj[syn]Piotra 1477 -

Jan[syn]Mikołaja 1479 -

Paweł[syn]Jana 1492 -

KlemensBlasiizKoła 1498 -

Mikołaj[syn]Macieja 1499 -

Jan[syn]Stanisława 1501 -WtymsamymokresiestudentówzKłodawybyło176,zKonina

97,zTurku108,zBrudzewa69.

6 Metryka..., t. 1, 1500e/269, 59e/112, 1506e/104, 00/115, 21e/036, 1506h/229,20e/120, 51h/141, 43h/131, 1507e/152, 10/007, 00/198, 00/159, 13/005, 43h/156,34h/106,1507e/106.7Tamże,92e/022,24h/156,61e/021,67e/123,33h/091,43h/141,30e/136,65e/022,68h/194.8Tamże,90e/005,1500h/495,49e/039,81e/025,41e/085,21e/044,87e/124,47e/030,70h/190,21e/055.9Tamże,68h/223,08/014,32e/046,79h/179,81e/004,75e/068.

Naogólnąliczbę15studentów,którzyrozpoczęlinaukę,jedyniepięciuzanotowanowkońcuXIVwiekulubwIpoł.wiekuXV(33%).Możetoświadczyćodynamicznymrozwojuumysłowymmiasta,jakizacząłsięprawdopodobniedopierowIIpoł.XVwieku.

Ztejlistybakałarzamisztukwyzwolonychzostali:MaciejzKoław1438r.,StanisławzKoław1463r.orazMikołajzKoław1503r.10Na Uniwersytecie Praskim bakałarzem sztuk wyzwolonych zostałKacperzKołaiwroku1395MaciejzKoła,chybanajznamienitszapostaćumysłowakolskiegośredniowiecza.

Studiował sztuki wyzwolone na Uniwersytecie Praskim, gdziew 1395 r. uzyskal tytuł bakałarza, a w 1399 r. magistra artium. Poodnowieniuw1400 r.UniwersytetuKrakowskiegopowrócił dokra-ju.Wroku1403byłprofesoremartiumiopiekunemksiągbibliotecz-nych11.PosiadałprobostwowniedalekimMąkolnieikanonikatwieluń-ski.W1408r.widzimygojakoprofesorasztukwyzwolonych.Jedno-cześniestudiowałprawo.Natymkierunkuotrzymałlicencjatwroku1414.Wlatach1411–1412poświadczonajestjegodziałalnośćwsądziearcybiskupagnieźnieńskiegojakozastępcyoficjała.W1408r.jestka-nonikiemuniejowskim.Bakałarzemteologiizostałwroku1423.Wse-mestrzezimowym1423/1424został rektoremUniwersytetuKrakow-skiego12.Wroku1426widzimygojako:Mathia Kolo sacre theologiae professoribus(profesorteologii)13.Doktoratzteologiiotrzymałnapew-noprzed10lipcategożroku14.W1439r.jestprofesoremteologiiorazdoktoremprawa15.Od1434r.występujewźródłachjakokanonikpo-znański.PodkoniecżyciaufundowałprzykolegiacieNajświętszejMa-riiPannywKaliszumansjonarię.Ztegożpowodutoczywroku1439spórzburmistrzemirajcamikaliskimioprawopatronatunadtąfun-

10 Statuta nec non Liber Promotorum Philosophorum Ordinis in Universitate Studio-rum Jagiellonica ab anno 1402 ad annum 1849,wyd.J.Muczkowski,Kraków1849,s.30,59,139.11M.Kowalczyk,Maciej z Koła, [w:]Polski Słownik Biograficzny,Wrocław–Warsza-wa–Kraków–Gdańsk1974,t.19,s.20.12 Tamże,s.20.13 KDW,t.11,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,T.Jurek,I.Skierska,Poznań1999,nr1968.14 KDW,t.5,wyd.F.Piekosiński,Poznań1908,nr447.15 KDW,t.10,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,Poznań1993,nr1474.

- 68 - - 69 -

dacją.Ostateczniew1440r.arcybiskupgnieźnieńskiprzyznajeprawopatronatumiastu.MaciejzKołazmarłw1441r.16ZmarłegoprofesorauczciłBartłomiejzRadomiamowąwygłoszoną24września1441r.dospołecznościuniwersyteckiej,podnoszącjegozasługijakokazno-dzieiirzecznikasprawuniwersytetuwobecmożnych17.

ZKołamamyzanotowanerównieżtrzyosoby,którepełniłyfunk-cjęnotariuszypublicznych (Wojciech [syn]Pawła–1462 r.,Paweł[syn]Jakuba–1465r.,Stanisław[syn]Piotra–1469r.)18.Notariu-szemzostałteżJan,synStanisława,któregowidzimyjakorozpoczy-nającegostudiaw1501r.Niewiemy,czyposiedlioniwykształceniewyższe,któreniebyłoprzecieżbezwzględnymwymogiemdopełnie-niatejfunkcji.Szkółnotarialnychjakotakichniebyło.Wiemyjednak,co taka osobawiedzieć i umieć powinna. Podstawa to umiejętnośćredagowaniaispisywaniadokumentów.Takąwiedzę(wzakresiepod-stawowym)możnabyłoposiąśćpodobrymkursietrivium.Nauniwer-sytecienotariuszekształcilisięzazwyczajnawydzialesztukwyzwo-lonych,gdziem.in.uczylisięsporządzaniabardziejzaawansowanychdokumentów19.

Z pewnością elitę ówczesnego społeczeństwa tworzyły osobybiegłew piśmie.W roku 1477widzimy na zamku kolskimpisarzaks.Anny,niejakiegoMikołajaBoglę20. Jużwtedyprowadzonoaktamiejskie,gdyżz1478r.pochodzidokumentwystawionyprzezburmi-strzairadę(il.30).W1537r.,wnajstarszejzachowanejksiędzesamo-rządumiasta(tzw.radzieckiej),widzimypisarzaJanaWartę21(il.6).

Tradycyjnyprzykładśredniowiecznejpobożnościwidzimywte-stamencie Stanisława,młynarza z Koła, w 1434 r.22 Chcąc zapew-nićsobiezbawienieduszy,czynidonacjęnarzeczkolskiegokościo-ła.Ważnym elementem jest potrzeba zapewnienia sobie po śmierci

16M.Kowalczyk,Maciej z Koła...,s.21.17Tamże.18A.Gąsiorowski,Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich,Poznań1993,nr29,510,641.19K.Skupieński,Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce,Lublin1997,s.85.20Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.16.21Księga miejska Koła z lat 1537–1623,AGAD,sygn.1.22 KDW,t.9,nr1370.

modlitwy, co czynićma kapłan-altarysta.Widać tu również obawęczłowieka o pozostanie anonimowym – jednym z wielu zmarłych,októrych się niepamięta.Stąd teżmłynarzStanisławpragnie, abypochowaćgowkrypciekościoła,wmiejscu,któresamsobiewybrał.Temumająrównieżsłużyćmodlitwyzajegoduszękapłana-altarystywmającejpowstaćkaplicy.

Jeślichodziosztukękolskiegośredniowiecza,ciekawymzabytkiemjestpłytanagrobnaJanaZawiszyzGarbowaherbuSulima(synaZawi-szyCzarnego),wmurowanawpółnocnąścianęnawykolskiegokościołaparafialnego(il.14).JanzGarbowabyłstarostąkolskim,zginąłwbitwiepodChojnicamiwroku1454.

Reprezentujeonastylpóźnogotycki.Wykonanajestzpiaskowca.Jejwymiaryto247x123cm23.Przedstawiapostaćwpełnejzbroipły-towej.Twarzukrytajestpodhełmem,zwanymsaladą.Ramionaitorsskierowane są prosto, nogiwprawo, ręce przy biodrach,wprawejdłonimiecz.Przylewymbokuwidocznajesttarczaherbowa,naktó-rejznajdujesięptakorozpostartychskrzydłach(herbSulimatoczar-nyorzełnażółtymtle,podnimtrzykamieniewczerwonympolu).Nanogachwidniejąostrogi.Każdyrycerzprzywiązanybyłdowiarychrześcijańskiej,stądnagłownimieczaznajdujesięmaleńkikrzyżyk.Postaćubranajestwjednoczęściowynapierśnik,naramionachdużetarczki opachowe. Na rękach znajdują się opachy, nałoknice, zarę-kawia i rękawice.Poniżejznajdujesię fartuch.Nanogachodgóry:nadbiordki,nakolankiinagolenice,nastopachtrzewikizostrogami.W prostokątnej bordiurze znajduje się napiswyryty pismemminu-skulnymgotyckim,zktóregojedynieparęsłówjesteśmywstanieod-czytać.Ugóry:iacet magnificius ac,zprawejstrony:generozus dus [dus=dominus–odaut.]iudołu:capit.[aneus–odaut.]colensis.

Znajdawniejszychzabytkówzachowanychdodniadzisiejszegonauwagęzasługująjeszcze:gotyckakropielnicazXVIwieku,znajdującasięwkolskimklasztorzeoo.Bernardynów(il.10)orazkielichpozła-cany,będącyswegoczasurównieżwposiadaniukolskiegoklasztoru,aprzechowywanyobecniewMuzeumArchidiecezjalnymwWarsza-wie(il.11).KielichufundowanyzostałprzezMarcinaOstrkazKoła.

23C.Kocot,Karta zabytku nr 3238,DelegaturaWojewódzkiegoKonserwatoraZa-bytkówwKoninie.

- 70 - - 71 -

Il.10.GotyckakropielnicazXVIwiekuzklasztoruoo.Bernardynów.

Il.11.Pozłacanykielich,ufundowanykolskiemuklasztorowi

oo.BernardynówprzezmieszczaninakolskiegoMarcinaOstrka.

ZbioryMuzeumArchidiecezjalnegowWarszawie.

Il.12.Błazengrającynadudach.ZezbiorówMuzeumTechnikCeramicznychwKole.

Il.13.JanChrzcicieliśw.Barbara.ZezbiorówMuzeumTechnikCeramicznychwKole.

- 72 - - 73 -

Il.14.PóźnogotyckapłytanagrobnaJanazGarbowa,synaZawiszyCzarnego,znajdującasięwkolskimkościelefarnym.

W literaturze wcześniejszej pojawiały się wątpliwości, czy niechodzimożeoinnąmiejscowośćotejsamejnazwie,zktórejpocho-dziłfundator.Dlategostawianopytania,czynapewnobyłtodardlakolskiegoklasztoru.Obecniedokładniewiemy,żeMarcinOstrekbyłkolskimmieszczaninem.Tonajegoprośbęks.Anna,władającawtedyKołem,wystawiamu22września1477r.odpisprzywilejulokacyjne-gomiasta24.KielichnależywięcdatowaćnaokresodIIpoł.XVwie-kudopoczątkówwiekuXVI.NajegostopieprzymocowanoosobnoodlanepostacieChrystusaBolesnegoorazświętych:Marcina,Piotra,Pawła,FranciszkazAsyżu iBernardynazeSieny.Faktumieszcze-niapostaciwłaśnieśw.FranciszkaiBernardynakażedomniemywać,żepierwotniebyłatofundacjadlakolskiegoklasztoruoo.Bernardy-nów25.Najegostopieznajdujesięnapis:HUNCCALICEMCO(m)PARAVITMARTINUSOSZTREKDECOLO.

Jeśli chodzi o kulturę materialną, na uwagę zasługują równieżśredniowieczne kafle gotyckie odnalezione przy kolskim ratuszu,znajdujące się obecniew zbiorachMuzeumTechnikCeramicznychwKole (il. 12 i 13)26. Piece kaflowe, stanowiące od okresu późne-gośredniowieczacorazczęstszyelementstałegowyposażeniawnętrzmieszkalnych,pełniłyrównieżrolęznaczącegoelementuzdobiącegopomieszczenie oraz nośnika określonych treści27. Ciekawe jest roz-przestrzenieniesięwpływówwzorniczych.OtóżkaflezpodobnymiwizerunkamiodnalezionezostaływGnieźnie.Tamtejszezostaływy-datowanenastępująco:błazengrającynadudach–3.ćwierćXVwie-ku,akafelzJanemChrzcicielemiśw.Barbarąnalata1490–149528.Ciekawe jest zestawienie na kaflu postaci tej świętej ze św. JanemChrzcicielem.Wydajesiębyćononieprzypadkowe29.JanChrzciciel,

24Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.11–17.25A.Bochnak,J.Pagaczewski, Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich,Kra-ków1959,s.154–155.26ZbioryMuzeumTechnikCeramicznychwKole,sygn.KR/242/86,KR/241/86.27M.Dąbrowska,Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII w.,Wrocław1987,s.87.28 T. Janiak, Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie,Gniezno2003,s.80i92.29Tenże,Kafel piecowy z postaciami św. Jana Chrzciciela i św. Barbary, [w:]Śmierć w kulturze dawnej Polski od średniowiecza do końca XVIII wieku,pracazbiorowapodred.P.Mrozowskiego,Warszawa2001,s.119.

- 74 - - 75 -

synkapłanaZachariaszaiśw.Elżbiety,krewnejMariiPanny,jakopo-przednikMesjaszamiałzostaćoczyszczonyzgrzechupierworodnegojużwłoniematki.Kościółobchodziłuroczystośćnarodzeniaśw.JanaChrzciciela, a nie śmierci jakwprzypadku innych świętych.Świę-tyJanprzyszedłnaświat,podobniejakChrystus,wolnyodgrzechupierworodnego.Ztegowzględuświętytenmógłuchodzićzapatronachrztustanowiącegowarunekzbawienia30.ŚwiętaBarbarawystępujewtymzestawieniujakopatronkadobrejśmierci31.Obojeświęciwy-obrażeninakaflusąwięcopiekunamidwóchnajważniejszychzpunk-tuwidzeniateologiiwydarzeńwżyciukażdegoczłowieka:narodzindo życiaw łascebożej i narodzindo życiawiecznego32.Natomiastbłazengrającynadudachmauzmysłowićczłowiekowizgubneprzy-wiązaniedowartościzmysłowych.Odbiorcawizerunkumazastano-wić się, czywarto gonić za uciechami życia codziennego, które sąprzecieżprzemijające33.

Podsumowując rozważania tego rozdziału należy stwierdzić, żeKoło swoim rozwojemkulturalnymnie odbiegało chybaod innychpodobnychmiastleżącychwpobliżu,oczymświadczyćmożem.in.liczbamieszczan,którzypodjęlinaukęnastudiach.Mamyjedną,wy-bijającąsięwówczesnejPolsceosobę,pochodzącązKoła.MowatuoczywiścieoMaciejuzKoła.Charakterystyczne,żewszystkiezabyt-kichronologicznieumieścićnależyodIIpoł.XVwieku.Podobnie,większaczęśćstudentówzapisanajestnauniwersytetwłaśniewtymczasie.Pierwszawzmiankaokolskiejszkoleparafialnejpochodzido-pierozLiber beneficiorum,awięczlat20.XVIwieku.

30Tamże.31T.Dobrzeniecki,Średniowieczny portret w sakralnej sztuce polskiej,„RocznikMu-zeumNarodowegowWarszawie”1969,t.13,s.46.32 T.Janiak,Kafle gotyckie...,s.30.33M.Gutowski,Komizm w polskiej sztuce gotyckiej,Warszawa1973,s.58.

II. 3.GOSPODARKA

I MIESZCZANIE

Jeślichodziostosunkigospodarczemożnastwierdzić,iżgłów-nym zajęciem ludności nowo lokowanego miasta były: rolnictwoirzemiosło.Kołopowstałonatereniebyłejwsi,wzbogaconeodwiekolejne.Wokółznajdowałasięgęstasiećosadwiejskich(m.in.Na-górna, Kościelec,Wrząca, Chojny, Dobrów, Straszków, Chełmno,Powiercie,Dzierawy,Osiek).Niewątpliwieprodukcjarzemeślniczanastawionabyłagłównienazbyt,właśniedlamieszkańcówmiastaiokolicznychosad.

Głównąstrukturąorganizacyjną,wjakiejodbywałasięprodukcjarzemieślnicza,byłycechy.Niestety,niemadanych,napodstawiektó-rychmoglibyśmyokreślićliczbęrzemieślnikówwśredniowiecznymKole.Najstarszymprzywilejemcechowymjeststatutnadanykuśnie-rzomwdniu14września1477r.przezówczesnąwłaścicielkęKoła,ks.Annę1.Zabraniałkolskimwytwórcomsprzedażywyrobówpoce-nachzbytwysokich.Jednocześniezabezpieczałichprzezhandlarzamizzewnątrz,którzychcielibysprzedawaćskórzaneproduktywKole.Dokument zawiera również kary dla osób praktykujących poza ce-chem(partaczy).

Przywilejecechoweorganizowałyżycierzemieślnikówiniewąt-pliwiebyływażnymczynnikiemoddziaływującymnarozwójmiasta.Zajmowałysięsprawamiprodukcji,zbytutowarów,konkurencjiorazstosunkamimiędzyczłonkamicechuiichrodzinami.W1505r.po-wstajecechzdunów2.W1513r.ZygmuntIpotwierdzaichprzywilejcechowy3.Wtymsamymrokuutworzonowspólnycech,doktórego

1M.Rawita-Witanowski, Wielkopolskie miasto Koło...,s.150–152.Autorcytujetendokument,zktóregokorzystaćmiałwarchiwummiejskim.2Sześćset lat miasta...,s.49.3 MRPS,Warszawa1910,t.4,cz.1,s.124.

- 76 - - 77 -

Il.15.Naczyniepochodzącezwykopaliskprzykolskimratuszu.Ceramikaobtaczana(XIV–XVwiek).ZbioryMuzeumTechnik

CeramicznychwKole(wykopaliskaw1986r.).

Il.16.Naczynieobtaczane,pochodzącezwykopaliskprzykolskimratuszu(IIpoł.XIII–XIVwieku).ZbioryMuzeumTechnik


Il.17.Kafelgarnkowyżłobkowany,pochodzącyzwykopaliskprzyratuszu(XIV–XVwiek).ZbioryMuzeumTechnik


Il.18.PierwszawzmiankaoludnościżydowskiejwKole.Księgiziemskiekonińskie,sygn.z.3(1432r.),k.191.

ArchiwumPaństwowewPoznaniu.

- 78 - - 79 -

należeli:kowale,blacharze,ślusarze,nożownicy,pasamonicy,ryma-rze i kuśnierze4.Odrębny cechpiwowarówutworzonoprzywilejemZygmuntaIwroku15165.Równieżwtymrokukrólpotwierdziłdo-kument dla cechu krawców. Z pewnością przedstawiciele profesji,którewpoczątkachXVIwiekutworzyłyodrębnecechy,byliwKolenajliczniejsi.

Przykładyprodukcjigarncarskiejznamyzwykopaliskarcheolo-gicznych prowadzonychwKole (il. 15–17). Podczas ostatnich ba-dań, prowadzonychw 2005 r. przy kolskim ratuszu,wyodrębnionodwapoziomyodnoszącesiędonaszychrozważań:I–datowanynaIIpoł.XIII–XIVwiekuiII–datowanynaXV–XVIwiek6.MateriałceramicznyzIpoziomureprezentujątrzytypytechnologiczne:1)ce-ramika całkowicie obtaczana, wypalana w atmosferze utleniającej,z domieszką średnioziarnistego tłucznia imiki, zdobiona szerokimiżłobkami;2)ceramikacałkowicieobtaczana,wypalanawatmosferzeredukcyjnejzdomieszkądrobnoziarnistegotłucznia,zdobionawąski-mi żłobkami; 3) ceramika stalowoszara, toczonaw ilości śladowej.Poziom II to ceramika,wwiększości stalowoszara, zdobiona orna-mentemstempelkowymiwyświecanymwykonanymgładzikiem.Po-jawiłasięrównieżceramikatoczona,wypalanawatmosferzeutlenia-jącej(ceglasta).Ceramikaobtaczanawystępujejużrzadko.Cocieka-we,większośćtychobiektówzIIpoziomuznajdujesweodpowiednikiwśródceramikiodkrytejnakolskimzamku7.

Głównymmiejscem sprzedaży i obrotu handlowegowmieściebyłyjarmarkiicotygodniowytarg.

KrólAleksander6 lutego1502 r.potwierdza jarmarki i cotygo-dniowy targ, które od najdawniejszych czasów wyznaczone, to jest trzy roczne i czwarty tygodniowy8.Wedle przywileju, coroczne jar-markiodbywaćsięmiały:przedWielkanocąwniedzielępostu,wktó-rąodśpiewanyjestpsalmiudica me Deus,drugiwnajbliższąniedzielępoświęcieświętejTrójcy,trzecizaśwświętoPodwyższeniaKrzyża

4Tamże.5Dokumentnr415,AGAD.ZygmuntIIIw1592rokupotwierdzatenprzywilej.6K.Gorczyca,Sprawozdanie z archeologicznych...,s.23.7Tamże,s.23–25.8Dokumentnr4039,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.39.

Świętego(14września–odaut.)9.Natomiastcotygodnioweodbywałysięwkażdywtorek.Targiwtej liczbie istniały jużnapewnoprzed1502r.,jakzresztązaświadczazacytowanyfragmentprzywileju.Niewiemy,niestety,czyjużwokresieprzedlokacyjnym10.

Niewątpliwiewpływnasytuacjęgospodarcząmiastamiałyob-ciążenianarzeczskarbukrólewskiego.OpotencjalegospodarczymKoła do XV wieku nie możemy nic bliżej powiedzieć. Pierwszeinformacje czerpiemy dopiero z wysokości obciążeń w związkuz wojną trzynastoletnią przeciw Zakonowi Krzyżackiemu. Z tychczasówpochodzą bowiemdwa istotne przekazy: spismiast, którezobowiązanezostałydowystawieniawojskawrazzpodaniemilo-ściwymaganej odposzczególnychośrodków11 oraz rejestr poboruspecjalnegopodatkuzwanegocyzą,uchwalonegow roku1459nasejmiewPiotrkowie12.

Kołozobowiązanezostałodowystawienia15zbrojnych,copla-sujejewśródmiastwielkopolskichIIkategorii13,awięcdośćznacz-nie obciążonych14. Przykładowo, Turek wystawić miał 6, Kłodawa– 20,Konin – 15,Krośniewice – 3,Gniezno – 20,Uniejów – 13,Słupca–20,Brudzew–6.DoIkategoriizaliczonojedyniePoznań–60zbrojnych,doII–37miastWielkopolski,doIII–78,doIVzaś80miast.Wroku1520nawojnęzZakonemKołowystawiłojużtylkowózidwóchpiechurów15.

Jeślichodziowysokośćcyzy,miastorównieżobciążonezostałodośćznacznienatleinnychmiastWielkopolski.Zwybranych:

9Tamże.10H.Münch,Geneza rozplanowania miast wielkopolskich,Kraków1946,s.58,uwa-ża,żeprzedlokacjąKołobyłowsiątargową.Niepodajejednakżadnychdowodównapotwierdzenieswoichsłów.11J.Wiesiołowski,Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII–XVI wieku. Przestrzeń i społe-czeństwo, „KwartalnikHistoriiKulturyMaterialnej”1980,nr3,s.396.12A.Bieniaszewski,Rejestr poboru cyzy z miast Wielkopolski w latach 1462–1465,„PrzeglądHistoryczny”1968,z.3,s.541–553.13Klasyfikacjawg:M.Bogucka,H.Samsonowicz,Dzieje miast i mieszczaństwa w Pol-sce przedrozbiorowej,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź1986,s.110.14KategoriaIV–do4zbrojnych,III–do10,II–powyżej10zbrojnych,I–Poznań,60zbrojnych.15 MRPS,t.4,cz.2,s.235.

- 80 - - 81 -

Poznań 3646grzywienGniezno 653grzywnyKalisz 297grzywienWschowa332grzywnyKoło 203 grzywnySłupca 146grzywienKonin 101grzywienPyzdry 104grzywnyŚroda 90grzywienStawiszyn83grzywnyŻnin 83grzywnyPakość 70grzywienŚrem63grzywnyWrześnia 8grzywien

Mniejszemiasteczkawpłacićmusiałypoparęgrzywien.PlasujetoKołowśródmiastśrednioobciążonych.Cociekawe,wpłataKołabyławiększaniżPyzdrczySłupcy,którejednakmusiaływystawićwięcejzbrojnychniżKoło.Wiemy,żecyzęwybieranojeszczewroku147916.

NatychskromnychpodstawachniemożemywysuwaćzbytdalekoidącychwnioskówosytuacjigospodarczejmiastawIIpoł.XVwieku,gdyż nie znamy kryteriów,według jakich skarb królewski obciążałposzczególne ośrodki. Można jednak stwierdzić, że Koło należałowIIpoł.XVwiekudomiastodośćdużympotencjaleekonomicznym.

Kolejnymobciążeniembył szos, któryw początkachXVIwie-kuwynosił40grzywien.W1518 r. został zmniejszonyprzezkrólado30(powielkimpożarzemiasta),byw1528r.spaśćdopoziomu20grzywien17.

Innym była danina nazywana stacją, przeznaczona na wydat-ki związane z podróżami króla po kraju oraz utrzymaniemdworuwczasiepodróży.Wewspomnianymprzywilejuz1502r.,królAlek-sanderJagiellończykzmniejszawymiarstacjize180korcówowsana 150, z 24 dzbanów piwa do 20 i z 24 grzywien do 2018. Jeśli

16MRPS,t.1,s.78.17 MRPS,t.4,cz.2,s.181;t.4,cz.1,s.313.18J.Mujta,Koło...,s.40.

chodziopodatki,starostowiekolscystaralisięczasemnakładaćnamieszczanpodatkiniezgodne ze zwyczajem19.W takich sytuacjachodwoływalisięonidokróla.

Codohandlu,mieszczaniekolscyotrzymaliwroku1454przywi-lejkrólewski,któryzwalniałichodopłatcelnychitargowychwpo-bliskiejKłodawieinaodwrót20.

Wiemyrównież,żew1496r.istniaławKolekomoracelna(byćmożeiwcześniej)21.Wtedytokrólzwalniamieszczansandomierskichodopłatcelnych,m.in.wKole22.Dawałazpewnościąsporedochody.W 1512 r.ówczesny starosta kolski Jarosław Sokołowski poskarżyłsiękrólowi,żekupcyjadąprzezarcybiskupiUniejówitamopłacającło23.Niemożna,niestety,zbytwielepowiedziećohandlu.Wiemy,żewroku1509przezkomoręwieluńskąkupcykolscyprzewieźli50be-czekśledzi,awroku1519wkomorzewKrakowieobłożonocłemsólprzywiezionąprzezkupcazKoła24.W1498r.dochódzcławkomo-rzekolskiejzostałzapisanyprzezkrólanarzeczkanonikówzLubrań-ca25.PrzezKołowiodłokilkaważnychszlakówhandlowych.JednymznichbyłtraktłączącyPoznańzŁęczycą.Jeślichodziodrogipół-noc–południe,togłównyichodcinekprzebiegałpomiędzyŚlesinemaKołem.ZnaczenieKołajakoośrodkahandlowegopowiększałojesz-czepołożenienadrzeką.Sprawaswobodnejżeglugibyłaprzedmio-temobradsejmowychwlatach1447,1497,1507i1511.Uchwałyna-kazywałydoprowadzenieWartydostanupełnejspławności26.Wroku1456Wartaznalazłasięwspisierzekżeglownych27.

Dokument Władysława Jagiełły (falsyfikat), datowany w Kolenadzień30czerwca1429r.mówi,żekrólnadałJarandowizGrabi,wojewodzieinowrocławskiemu,orazjegopotomkomprawodozbu-

19 MRPS,t.4,cz.1,s.124,1513rok.20 Lustracja województw...,s.228.21MRPS,t.2,s.33.22Tamże.23 MRPS,t.4,cz.1,s.109.24Sześćset lat miasta...,s.56.25 MRPS,t.2,s.76.26Sześćset lat miasta...,s.55–56.27 MRPS,t.1,s.21.

- 82 - - 83 -

dowania i naprawymostówna rzeceKiełbasce28.Oczywiścieprzy-wilejdotyczyłziembędącychwrękachtegomożnego.JednocześniemonarchanadałwspomnianemuJarandowi i jegopotomkomprawodopobieranianatychmostachcławwysokościpółgroszaodkoniaz zaprzęgiem. Biorąc pod uwagę, iż jest to dokument podrobiony,o fałszerstwo podejrzewać możemy Jaranda z Brudzewa, starostękolskiego(1485–1487)isynawojewodyinowrocławskiego.Prawdo-podobnie czerpał on korzyści finansowe płynące z dyspozycji tegodokumentu,awięcpobierałdlasiebiecłonaKiełbasce.

Dochodyzcłakolskiegobyłyprzedmiotemkrólewskiejdzierża-wy.W1504r.królAleksanderJagiellończykprzedłużanakolejnetrzylatam.in.dzierżawękolskiegocładlaŻydówłęczyckich,braciMoj-żeszaiJakuba,ustanowionąprzezkrólaJanaOlbrachta29.

Ważnymi urządzeniami przemysłowymiwmieście byłymłyny.JużwdokumencielokacyjnymkrólzezwalazasadźcyHenrykowinawybudowanie dwóchmłynów: jednego na rzeceWietsza (Wiejca),którależaławPowierciu30idrugiegoprzyWarcie31.Niewiemy,nie-stety,czypodołałzadaniuijewzniósł.Byłotoprzedsięwzięcietrudneikosztowne.Cociekawe,wKole–napodstawieźródeł–uchwycićmożemycałąrodzinę,zpokolenianapokolenietrudniącąsięmłynar-stwem.ByłatowśredniowiecznejPolsceodrębnagrupazawodowa,skupiająca ludzi posiadających spore umiejętności techniczne, nie-zbędnedokierowaniatakskomplikowanymwarsztatempracy,jakimbyłmłyn32. Nie było to zajęcie łatwe.Wylewy rzeki, naprawa tamspiętrzającychwodępotrzebnądonapędumłynaiwreszcienaprawasamegourządzeniamłyńskiego,totylkoniektóreproblemy,zjakimiborykać sięmusieli przedstawiciele tego zawodu.Z tychpowodówmłynarzamizostawalinajczęściejcieśle.

28 KDW,t.9,nr1206.29MRPS,t.3,s.106.30Nazwę tę przywileje królewskie stosują też do określenia łąkiw Powierciu.Takwięcraczejpewnejest,żenazywanatakrzeczkarównieżprzepływałaprzezPowiercie.31 KDW,t.3,nr1484.32 M. Dembińska, Przetwórstwo zbożowe w Polsce średniowiecznej X–XIV wiek,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1973,s.153.

Wroku1422królWładysławJagiełłooddajewużywanieswójmłynleżącynadWartą(super flumine),bliskomostuidroginaSie-radz33, cieśli Świętosławowi. Jak dobitnie wykazała M. Dembiń-ska,określeniesuper flumineoznaczamłynzkołemnasiębiernym,lokalizowanynabrzegu rzeki.Budowa takiegoobiektuwymagaławiększychumiejętnościkonstrukcyjnych.WwiekuXVbyłyonejużjednakpowszechne34.Dokumentwspomina,żemłyntendzierżonybyłjużprzezojcaŚwiętosława.Królpragnie...aby polepszono jego stan (młyna–odaut.) i aby szczęśliwie pomnażał nasze królewskie dochody...35.Jesttomłynzaopatrzonywfoluszdoprzerabianiasuk-na.Młynarz,wedleprzywileju,maprawodo1/3wszystkichnależ-nościzmłyna.Ponadtozostałzobowiązany(orazjegospadkobier-cy)dojegonaprawy.Wsytuacjigdybykatastrofanaturalnaspowo-dowałazniszczenieurządzenia,Świętosławzostałzobowiązanydozbudowaniadrugiego.Wtakimprzypadkuskarbkrólewskiponiesie2/3kosztów,amłynarz1/3.Ponadtomłynarzotrzymałłąkępołożo-nąniedalekomłyna36.

Musiała to być rodzina młynarzy z pokolenia na pokolenie.W1434r.synŚwiętosława,Stanisław,oddajewtestamenciedwamły-ny:jedenleżącypozagranicamimiasta,adrugileżącywPowierciu37(byćmożechodziomłynnarzeceWietsza,któryzbudowaćmiałwójtnamocy przywileju lokacyjnego). Lustracja kolska z lat 1616–1620wspomina,żewokresieXVwiekuistniałynaWarciewpobliżuKoładwamłyny:„Wielki”i„Piaseczny”38.Młyn„Wielki”(„Słodowy”)stałsięwroku1471,decyzjąHińczyzRogowa,starostykolskiego,uposa-żeniemdlapowstającej fundacjimansjonarzy.Hińczaotrzymałprze-cieżwdzierżawędomenękolskąwrazzmłynami39.Młynten,nazwanyw 1487 r. „Wałach”, leżałw pobliżu klasztoru bernardynów40.Młyn

33 KDW,t.8,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,Warszawa–Poznań1989,nr944.34M.Dembińska,Przetwórstwo zbożowe...,s.99–102.35KDW,t.8,nr944.36Tamże.37 KDW,t.9,nr1370.38Lustracja...,s.330.39Dokumentnr3537,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.20.40MRPS,t.4,cz.3,s.418.

- 84 - - 85 -

„Piaseczny”leżałprzedbramąkrakowską,wkierunkuBrudzewaiKo-ścielca41.Niestety,niejesteśmywstaniezcałąpewnościąstwierdzić,którymmłynembyłmłynnaWarcie,dzierżonyprzezojcaŚwiętosława,jegosamegoijegosynaStanisławadoroku1434.OgółemmielibyśmytrzymłynywgospodarczymzasięguXV-wiecznegoKoła.

Czasemwybuchałykonfliktypomiędzywładzamimiastaatenu-tariuszamikolskimiwzakresiesprzedażyurobkuzmłyna.Wtakichprzypadkachwładzemiasta zwracały się do króla.W1518 r. Zyg-muntIrozsądzatakispórznieżyjącymjużstarostąJarosławemSo-kołowskim,zakazującmusprzedażysłoduzmłynamieszczanomzacenęwyższąniż2grosze,szczególniewyższąniżnatargu42.

Niemamy żadnych podstaw, aby określić liczbę ludnościKoławXV, a tym bardziej wXIVwieku. Dla XV stulecia, biorąc poduwagę szereg czynników,H. Samsonowicz iM. Bogucka zaliczyliKołodomiastIIkategorii(spośródczterech).Poszczegółowejana-lizieuzyskali liczbę, przeciętnie, 2000mieszkańcówdla tego typuośrodków43.DajetojednaktylkoprzybliżonyobrazzaludnieniaKoławXVstuleciu,araczejwjegoIIpołowie.

Zpewnościąwpływnażyciemieszkańcówmiastamiałykatastro-fynaturalne,takiejak:chorobyipożary.Wiemy,żeepidemiawKolemiałamiejscew1475r.Dokrólaprzebywającegowtedywmieścieprzybyłyosoby,które„zarazęgorączkową”(prawdopodobniedżumę–odaut.)przywiozłyzBawarii.JakpodajeJanDługosz:Niektórzy z nich, a mianowicie Jan Czyżowski i Albert Moniwid, bezpotomnie w Kole pomarli44.Również epidemiapanowaławKolew1482 r.45Zkoleiwroku1518miałmiejscewielkipożarmiasta,poktórymkrólZygmuntI,specjalnymprzywilejem,pozwoliłmieszkańcomzałożyćogrodyzabramąkrakowską,naprzedmieściuzwanym„Piaski”46.

41Dokumentnr4338,AGAD.PrzywilejStanisławaAugustaz22września1773r.,potwierdzający wcześniejsze przywileje. Tekst łaciński i tłum. M. Kulecki, [w:]J.Mujta,Koło...,s.55.42MRPS,t.4,cz.2,s.181;J.Mujta,Koło...,s.56.43M.Bogucka,H.Samsonowicz,Dzieje miast i mieszczaństwa...,s.120–121.44J.Długosz,Dzieje Polski,t.5,ks.XII,s.600.45 J. Komorowski,Memoriale ordinis fratrum minorum, wyd.A. Bielowski, [w:]MPH,Warszawa1961,t.5,s.230–231.46Dokumentnr4338,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.55.

Jeśli chodziomieszczan i ich sytuację ekonomiczną,wielepo-wiedzieć niemożna.W roku 1477wspomniany jużMarcinOstrekkupiłdomwKoleodwójtaJanazKłyszewa47.Musiałbyćmieszcza-ninemmajętnym,gdyżtoonbyłofiarodawcąpozłacanegokielichadlakolskich bernardynów. Swego czasumiasto otrzymało odAndrzejazwanegoRożekkwotęsiedmiugrzywien,couwolniłojeoduciążli-wychdługów.Wroku1478,wpodzięcezato,burmistrziradamiej-skafundująaltarięwkolskimkościeleizobowiązująsiępłacićsiedemfertonówczynszu,raznakwartał,dlaopiekunaołtarza,którymzostajetenżeAndrzej48.

13czerwca1487r.władzemiastazburmistrzemnaczelezamie-niajązAmbrożymPampowskim,ówczesnymstarostąkolskim,dzier-żawęgruntunapagórkuwpobliżuklasztoruoo.Bernardynównainnądzierżawę, zwanąColandzinski, znajdującą sięponad rzekąw stro-nęzamku49.W1491r.50władzemiastazatrzymująjednągrzywnęzesprzedaży placu nieżyjącego już Andrzeja Siodlarza, AndrzejowiwójtowizBylic(ob.wieśwgminieGrzegorzewk.Koła–odaut.).Nieruchomośćsprzedanozatrzygrzywnyifertona51.Dnia13kwiet-nia1492r.rajcamiejskiPiotrKobyłkasprzedałStanisławowiOffa-towiswójogród leżącyza wodą, na końcu przy strumieniu, inaczej przy strudze, nazwanym przydomkiem Łaziebniczy za dwie grzywny.Ztejracji,żebyłtoogródnależącyniegdyśdowójta,nowywłaścicielzostałzwolnionyzwszelkiej robocizny.Miał tylkopłacićwładzommiastaosiemgroszyrocznegoczynszunaświętośw.Marcina52(zna-mywięcobowiązującąwówczaswysokośćpodatkuwmieście,którawzrosławstosunkudopostanowieńprzywilejulokacyjnegoz1362r.,gdziepodatektenwynosiłjedengroszodplacu).

W 1513 r. ławnik Jan Possnoj kupuje od proboszcza kościołaśw.Duchadomzaosiemgrzywien53.WtymsamymrokuMałgorzata,

47Dokumentnr3550,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.14.48Dokumentnr197,BibliotekaKórnickaPAN.49 MRPS,t.4,cz.3,s.418.50Dataniedokońcaczytelna.Chodziprawdopodobnieorok1491,gdyżw1492r.burmistrzemjestjużktoinny.Możliwerównież,żejesttorok1490.51Akta miasta Koło. Księga ławnicza kolska (1480–1544),APP,sygn.I1,s.172.52Tamże,s.173.53Tamże,s.103.

- 86 - - 87 -

czapniczka,zeswoimsynemJanemsprzedajedomławnikowiJanowiZawżdybyłowizasześćgrzywien.Zsumytejkupującypłaciodrazudwiegrzywny.Pozostałasumazostajemurozłożonanadwieraty,każ-dapodwiegrzywny54.Zkoleiwroku1523Mikołaj,proboszczkolski,sprzedajedomzaosiemgrzywienrymarzowiMarcinowi55.PowyższeprzykładyorientująnasniecowcenachnieruchomościwKolewkoń-cuXVipoczątkachXVIstulecia.

Pobytydworumonarszegoorazodbywanesejmyprowincjonalnemiałyniewątpliwiepozytywnywpływnarozwójhandluimiejsco-wegorzemiosła.MieszczaniekolscywystępująrównieżwKsięgach sądu ziemskiego konińskiego. I tak,w1420r.widzimyKatarzynę,małżonkęJana,mieszczaninakolskiego.Przekazałaonaswojąspra-węsądową,jakąmiałazeStefanem,dziedzicemzeZdzienic,swoje-mumężowijakozastępcy56.W1428r.mamymieszczaninaJakuba,któryztymsamymStefanemtakżetoczyspórsądowy57.Ciekawe,żewspomnianegowyżejmieszczaninaJanawidzimyw1424r.jakosołtysa we wsi Wilgna (?)58. W 1430 r. Mikołaj Sokołowski ze-znał,żepłaciTomaszowiNecowi,mieszczaninowikolskiemu,trzygrzywny na rok59.W 1437 r.mamyWita zKoła, kmiecia zewsiNagórna (Colo Nagornye),który toczyspórzeszlachciankąJudy-tą zTrąbczyna60.DoKoła przybywali teżmieszkańcy innych po-wiatów,wróżnychsprawach,np.naposiedzeniasądu,jakTympkazBrześciaKujawskiego61.

Z Koła pochodził Jan, introligator, mieszkający w 1514 r. naprzedmieściachśw.MarcinapodPoznaniem62.

54Tamże.55Tamże,s.162.56KZK,z.2,k.12v.57KZK,z.3,k.52v.58KZK,z.2,k.148.59KZK,z.3,k.229v.60KZK,z.4,k.52i52v.61 Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418–1424, wyd. J. Kochanowski,Warszawa1905,s.337.62Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum,wyd.B.Ulanowski,Kra-ków1902,t.2,s.792.

Koło w okresie średniowiecza zamieszkiwała również ludnośćwyznaniamojżeszowego.PierwszawzmiankaokolskichŻydachpo-chodziz1432r.(il.18).WówczastoniejakiŻydLochmanprocesu-jesięzJanem,synemMrokotyzJaniszewa63.TegożstarozakonnegozKoławidzimywtejsamejsprawiesądowejw1434r.64Gminakol-skaniejestwymienionawnajstarszymrejestrzeosiedliżydowskichz1507r.płacącychtaksękoronacyjną65.SąnatomiastPyzdry(wpła-ciły4floreny)iKalisz(35florenów).BrakKołamożnawytłumaczyćwtensposób,żedorejestrutrafiałajedyniegminaodpowiedzialnazauiszczeniecałejzebranejsumy.Poprostukilkaośrodkówopłacałotenpodatekwspólnie66.

Interesujący jest, samw sobie, przebieg procesu rozwodowegoZbietki z Łęczycy orazMikołaja Lify z Koła, który zakończył sięw1403r.67

Rozwoduzażądałamałżonka,motywująctofaktem,żeona...do-brze w jego domu, przy stole i w łożu małżeńskim przebywała i staran-ną pracą, tyle na ile mogła, poświęciła się powinności małżeńskiej...,aon...z natury swej oziębły, nie chcąc wypełnić powinności małżeń-skiej...68.Dlategoprosiorozwódizezwolenienakolejnezamążpój-ście,tymbardziej,żepragniemiećdzieci.

Przesłuchiwanymałżonekzapewniasądoficjała,żerozpoznał cie-leśnie wspomnianą panią. Przy kolejnych rozprawach sytuacja po-wtarzała się.Wreszciemałżonkazgodziłapoddać siępróbie.Zostałowybranychdziewięćgodnychzaufaniakobietidoświadczonychwpo-winnościślubnej,którezłożyłyprzysięgę,żedokładnieiznajwiększą

63 KZK,z.3,k.191.Błędnyjestpodnoszonywliteraturzerok1429jakodatapoja-wienia się ludnościmojżeszowejwKole,np.Z.Guldon, J.Wijaczka,Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI–XVII wieku, „BiuletynŻydowskiegoInstytutuHistorycznego”1992,nr2–3,s.68.PodczaskwerendyksiągziemskichkonińskichnienatrafiłemnaśladobecnościŻydówwKolew1429roku.64 KZK,z.4,k.24.65M.Horn,Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r.,„BiuletynŻy-dowskiegoInstytutuHistorycznego”1974,nr3,s.11–15.66 H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Polsce.Gmina krakowska, Warszawa2011,s.243.67 KDW,t.7,wyd.A.Gąsiorowski,P.Walczak,Poznań1985,nr462.68Tamże.

- 89 -

II. 4.INSTYTUCJE KOŚCIELNE

WokresieśredniowieczaistniaływKoletrzyzgromadzeniadu-chowne,amianowicie:kościółparafialny,klasztorikościółoo.Ber-nardynóworazkaplicaiszpitalśw.Ducha.

Istniejewśródniektórychbadaczyprzekonanie,jakobywKoleist-niałaświątyniajużwXIIIwieku1.Znanybadaczdziejówarchidiecezjignieźnieńskiejks.prof.JanKorytkowski,wswoimkomentarzuprzyopisieparafiikolskiejstwierdza,żeistniejądowodywaktachkonsy-storskich,żekolskikościół iparafiaistniaływXIIIwieku2.ZkoleiM.Rawita-Witanowskiwswojejmonografii–zbiorzeszkicówhisto-rycznychdotyczącychKoła,stwierdza,żewaktachmetropolitalnychgnieźnieńskich znajduje siędokument erekcyjnyobecnegokościołakolskiego,zktóregownioskowaćmożna,żeświątyniatapoczątkiemsięgaXIIIwieku.Poniżejmówi,żeniebyła toparafia,abyćmożetylko kaplica3. Na dobrą sprawę niewie, czyw tekście jestmowaokaplicy(oraculum)czyokościele(ecclesia).PrzeczywięcKoryt-kowskiemu,którywyraźniemówioparafiiwXIIIwieku.Wartoprzytejokazjiwyjaśnićproblematykęzwiązanąześredniowiecznąparafią.Jesttopojęcieróżnorodnierozumiane.JedniprzyjmujązaparafialnepierwszekościołyjakiebudowanonaziemiachpolskichjużwXwie-ku.Niebyłyonewżadensposóbsformalizowane.Najważniejszybyłfaktwypełnianiaposługreligijnychwśródwiernych4. Inniprzyjmu-

1J.Mujta,Parafia rzymskokatolicka pod wezwaniem Podwyższenia Świętego Krzyża w Kole. Zarys dziejów,Koło2003,s.23–24;M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.64.2J.Łaski,Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej,wyd.J.Łukowski,Gnie-zno1880,s.249.3M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.64.4B.Kumor,Początki sieci parafialnej na ziemiach polskich, „RocznikiTeologiczno--Kanoniczne”1958,z.4,s.105.

starannością zbadająwspomnianą panią i sprawdzą, czymałżeństwozostałoskonsumowane.Stwierdziły,żenie.Biorąctopoduwagę,sędziaorzekarozwódpomiędzymałżonkamizewzględunaoziębłośćmałżon-kaorazzezwalaZbietcenazawarcienowegomałżeństwa,aledopieropouroczystościach świętegoBartolomeuszaApostoła (24 sierpnia)69.Dodatkowooficjałorzeka,żeMikołajmapokryćkosztyprocesu.

Kończącrozważania,stwierdzićnależy,iżKołowIIpoł.XVwie-ku rozwijało się bardzo dynamicznie. Jego potencjał ekonomicznymusiałbyćznaczny,skoroskarbkrólewskidośćpoważniejewówczasobciążył świadczeniamina swoją rzecz.Niemapodstawprzypusz-czać,abywpoczątkachXVIwiekusytuacjaznaczniesiępogorszyła.Choćpojawiająsiępewnesymptomy,jaknp.zmniejszeniewymiaruszosuczystacji.Mogłotobyćrównieżjedynieefektemoperatywno-ściwładzmiastawforsowaniuswoichinteresów.

69Tamże.

- 90 - - 91 -

jązaparafialnekościoły,którymodXIIwiekuzaczętoprzypisywaćściśleokreśloneterytoriumposługi–najczęściejprzezwymienieniemiejscowościdonichnależących5.

Niestety, w chwili obecnej nie mamy dostępu do tych źródełitrudnozweryfikowaćowetwierdzenia.Należypamiętać,żeKoryt-kowski w tym samym komentarzu podaje na przykład mylną datęfundacjikolskiegokonwentubernardynów.Raczejwątpliwejest,abywXIIIwiekuistniaływKoleparafiaikościół.DokumentlokacyjnyKołaz18lipca1362r.wyraźniemówi:Dajemy obok tego i niniejszym przyznajemy kościołowi i plebanowi, który natenczas będzie, w tymże mieście lokowanym, tak jak było wcześniej zapowiedziane...6.Ztek-stuwyraźniewynika,żewKoleniebyłowówczaskościołazkleremświeckim,któregopatronembyłbywładca.

RaczejwątpliwejestistnieniewKolekościoławwiekuXIII.Tymbardziej parafii w formie sformalizowanej, z przypisanymi do niejmiejscowościami.Przejdźmydoomówieniadziejówkolskiejświąty-ni,którazbudowanamiałabyćnapodstawiedyspozycjikrólewskich,zawartych w dokumencie lokacyjnym miasta. Pierwszą wzmiankąźródłowąokolskiejparafiijestdokumentsędziegozramieniaKuriiPapieskiejz12listopada1414r.,którynakazujewymienionymple-banom(wtymkolskiemu),abywezwaliokreśloneosobydozwrotuJanowi,plebanowizBrudzewa,dóbridochodów.KolskiplebanmaupomniećStefanaSikorę,mieszkańcaKoła7.

Pierwotnym, najwcześniejszym uposażeniem kościoła i parafiibyły:jedenłanziemiwolnejodpodatków,jatkarzeźniczaorazławachlebowaiszewska8.

Kolejnymzagadnieniemjestdatapowstaniakościoła.Wydajesię,żejakąśczęśćświątyniukończononiedługopowydaniudokumentulokacyjnego.Było tow interesiewładcy i całej społeczności nowolokowanej osady.Notabene, samiwładcy częstowspomagalimate-rialnieichbudowę.Byćmożetakbyłoiwtymprzypadku.Tradycja

5E.Wiśniowski,Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu,Warszawa1965,s.96.6Dokumentnr3550,AGAD, [w:] J.Mujta, Koło...,s.13.7 KDW,t.7,nr738.8 KDW,t.3,nr1484.PodobnieuposażałKazimierzWielkikościoływinnychmia-stach.Zob.Z.Kaczmarczyk,Kazimierz Wielki (1333–1370),Warszawa1948,s.291.

dziewiętnastowiecznapodaje,żekościółzostałzbudowanyzfunduszu udzielonego przez króla i ze składek własnych9.JakpodajeM.Rawita-Witanowski,stareopisykościołafarnegopodają iż na belce oddzie-lającej część kapłańską od głównej nawy, była wyryta data 1409...10.Była to zapewne data konsekracji świątyni, zbudowanej wreszciewcałości.Wartobowiemwspomnieć,żewpierwszymetapiebudo-wypostawionojedynieprezbiterium11.Jegowschodni,trójkątny,nie-cowęższyniżobecnyszczytozdabiałypiramidalnie rozmieszczoneblendy. Dach posiadał wyższy kąt nachylenia połaci12. Pierwotniekościół istniał podwezwaniemŚw.Doroty.Stwierdza todokumentzroku143413.Zostałzbudowanytradycyjnie,wpobliżurynku,wkie-runku południowym. Jest to ceglana, trójnawowa budowla halowa,orientowana,narzucieprostokąta,zwyodrębnionymwęższymipro-stozamkniętymprezbiterium.W1522r.,odstronypołudniowej,do-budowanokaplicęNajświętszejMariiPanny(il.19i20).W1890r.wybudowano od północy kaplicęNMBCzęstochowskiej.W latach1892–1895 prowadzona była generalna restauracja kościoła (m.in.noweokna,balustradaprzedgłównymołtarzem).W1896r.wybudo-wanonowąkruchtę.Wroku1901sprawiononowyołtarz,adwalatapóźniejnowąpolichromię14.Wprezbiteriumzachowałosiępierwotnesklepieniegwiaździstezdodatkowymidekoracyjnymiżebrami.Pre-zbiteriumjestdwuprzęsłowe,oprzęsłachnierównejdługości15.

Zajmijmy się materialną podstawą egzystencji kolskiej parafii.NajbardziejszczegółowedaneposiadamydopierozLiber beneficio-rumJ.Łaskiego,któretodziełopodajestanzroku152116.

9 Statystyczny opis...,[w:]J.Mujta,Koło...,s.110.10M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.65.11J.Tomala,Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce,t.1:Archi-tektura sakralna,Kalisz2007,s.215.12Tamże.13 KDW,t.9,nr1370....pro dicta ecclesia sancte Dorothee patrone ibidem in Colo. Tłum.: ...na rzecz wspomnianego kościoła świętej Doroty w Kole.14J.Mujta,Parafia...,s.103–104.15B.Narębska,Karta ewidencyjna zabytków nr 797,OśrodekDokumentacjiZabyt-kówwKoninie.16Aktawizytacjikolskiejparafiiz1792rokupodają,żeJanŁaskiwizytowałKołowłaśniew1521roku.

- 92 - - 93 -

Itak,wtymżeczasiedoparafiiopróczmiastaijegoprzedmieśćna-leżaływsie:Górna,Blizna,DzierawyiMniszek:mieszkańcy owych wsi, a także przedmieść z tej diecezji otrzymują kościelne sakramenty...17.Posiadałaparafiarównieżdwaplacewmieście:Jeden (plac–odaut.) równy wedle kurii parafialnej z ogrodem do tego równego placu; wy-starczająco szeroki i przestronny, położony w pobliżu cmentarza w kie-runku zachodnim, a także inny plac względem gospodarstwa domowe-go, budynku szkoły również w pobliżu cmentarza z przeciwnej strony ko-ścioła w kierunku południowym18.Wopisiewspomnianajesttakżejatkarzeźnicza,leczŁaskimilczyoławieszewskiejichlebowej.Takwięcprzypuszczaćnależy,żetouposażeniewjakiśsposóbodpadłoodparafiilubzamienionezostałonainne.Dodatkowoposiadanaprzedmieściachmiasta,zwanychZduny,placleżącyprzy ogrodzie należącym do prze-łożonego szpitala.WewsiBliznadwieposiadłościogrodoweorazjedenłangruntuidwiełąki19.Samplebanposiadałrównieżogródwtejżewsi.Takprezentujesięstanposiadaniakolskiejparafii.Zajmijmysięterazjejdochodamiwedługstanu,najpóźniejzroku1521.Opróczdochoduzjatkirzeźniczej,mieszkańcyKoładająpogroszuwnaturze,natomiastkmieciezewsiwłączonychdomiastatosamo,leczpółgroszawnatu-rze.PonadtozewsiGórna,BliznaiDzierawyoddająwnaturzewedlegrosza.ZBylic,wsinależącejdoparafiiwBierzwiennej,należysiękolskiemukościołowiiplebanowidziesięcinasnopowa20.W1520r.król orzeka, że plebanowi kolskiemu Feliksowi Lesieckiemu nale-ży się dziesięcina od sprzedawanych na targumiejskim towarów21.Wspomnianejest,żeprzysługujekolskiemukościołowioddawna22.

Zzagadnieńwłasnościowychwiemyrównież,że20paździer-nika1437r.arcybiskupgnieźnieńskiWojciechKotpotwierdziłza-

17J.Łaski,Liber...,s.249.Spectant et pertinent, et incolae ipsarum villarum et sub-urbiorum in eadem ecclesia ecclesiastica percipiunt sacramenta.18Tamże.Et primo, in eadem civitate unam aream pro curia plebanali cum hortis eidem areae adiacentibus satis latam et spatiosam, iacentem penes cimiterium versus occidentem, necnon et aliam aream pro domo scholae etiam penes cimiterium ex al-tera parte ecclesiae versus meridiem.19Tamże,s.249–250.20Tamże,s.250.21 MRPS, t.4,cz.2,s.230.22Tamże.

mianęogrodówmiędzyStanisławem,plebanemwKole,amiesz-czaninemSyraką23.

Oczywiścieźródłemdochodówbyłoteżudzielaniesakramentówiodprawianiemszywzamówionychintencjach.Ważnymelementemskładowymbyłyrównieżprywatnenadaniadobroczyńcówświeckichiduchownych.Świeccydarczyńcy,dziękipobożnymnadaniom,pra-gnęliodkupićswegrzechyizbawićduszę.

Wswoimtestamenciez11maja1434r.Stanisław,młynarzzKoła:zlecił złożyć ciało w grobowcu, który sobie wybrał w kościele para-fialnym świętej Doroty patronki w tymże Kole. Także pragnąc usilnie dnia Sądu Ostatecznego uprzedził w obowiązkach pobożności, miło-sierdzia, żeby w swojej duszy przygotować zdrowy środek zaradczy, na rzecz wspomnianego kościoła św. Doroty w Kole ofiarował, zapi-sał i prawnie przekazał na wieczność dwa młyny: jeden poza murami Koła i drugi w dobrach wiejskich Powiercie...24.Typowymprzejawemśredniowiecznej pobożnościmieszczańskiej jest fundowanie altarii,najczęściej przy kościołach parafialnych.Według darczyńcy, z do-chodówpłynącychztychżemłynówmazostaćzałożony i wzniesiony ołtarz, i na tym ołtarzu opiekun ołtarza(altarysta–odaut.).Kapłana–opiekunaołtarzamiałdesygnowaćpleban.Kapłanopiekujący sięołtarzemmiałzazadaniemodlićsięzaofiarodawcę,jegoprzodkówiobecnąrodzinę.Dodatkowoaltariazostałauposażonaplacem,leżą-cympoprzeciwnejstroniekościoławkierunkuwschodnim25.

Wykonawcamitestamentubyli:plebankolskiegokościołaStefanz Brześcia oraz burgrabia zamku kolskiego Jan Czarnocki. Plebanotrzymał również od spadkodawcy szkatułkę z pieniędzmi pocho-dzącymi z młyńskich dochodów: Stanisław spadkodawca, wziąw-szy szkatułkę i ją otworzywszy i biorąc z owej szkatułki należności

23M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.65.24 KDW, t. 9, nr 1370. Item legavit corpus sepulture, quam sibi elegit in ecclesia parrochiali Sancte Dorothee patrone ibidem in Colo. Item cupiens diem extremi iu-dicii operibus pyetatis prevenire sueque anime antidotum ordinare salubre, pro dicta ecclesia Sancte Dorothee in Colo, dinavit, legavit et in perpetuum assignavit duo molendina: unum extra blancos in Colo et aliud in willa Powyrcze...25Tamże.Item sepefatus Stanislaus testator dedit et legavit unam aream ex opposito ecclesie in Colo versus orientem pro alaristis...Tłum.:Ponadto często wzmiankowany Stanisław spadkodawca wydał i zapisał prawnie dla opiekuna ołtarza jeden, po prze-ciwnej stronie kościoła w Kole w kierunku wchodnim, niezabudowany plac...

- 94 - - 95 -

ze wpomnianego młyna w Kole, przekazał do rąk wzmiankowanemu wcześniej czcigodnemu plebanowi Stefanowi...26.Niewiemy,czyrze-czywiścietestamentzostałwykonany.Tymbardziej,żespadkodawcazlecawykonawcomtestamentu,abyzmajątkuoddalinależnościwie-rzycielom,abyłotegoponad25grzywien.MłynnadWartą,zwanyWalkmin został nadany przezWładysława Jagiełłę ojcu Stanisławaijegospadkobiercom27.JanŁaskiwroku1521anisłowemniemówiomłynachbędącychwposiadaniukościoła.

W1478r.władzemiastafundująaltarięprzykościeleparafial-nymizobowiązująsiępłacićsiedemfertonówczynszu(zdochodówmiejskich),raznakwartał,dlaopiekunaołtarza(wzamianzauzy-skanąwcześniej odAndrzeja zwanegoRożek sumę siedmiugrzy-wiennapotrzebymiasta).Wzamianrajcyzastrzegajądlasiebiepra-wopatronatu.Pierwszymaltarystązostajewymienionydobroczyńcamiasta,ksiądzAndrzej28.

ByćmożetootejfundacjiwspominaponadczterdzieścilatpóźniejJanŁaski,opisującstanidochodyołtarzaNajświętszejMariiPanny.Dojegouposażenianależałplacleżącywpobliżuplacumansjonarzy.Dochodemaltarystyjestczęśćpodatkujakiwpływadokasymiejskiej.Prawopatronatusprawująobywatelemiasta.Fundacjaposiadałaswójwłasny kielich srebrny,w połowie pozłacany,wielki srebrny krzyżwcałościpozłacanyorazpięćornatów.Opiekunołtarzabyłzobowią-zanyodprawiaćtrzymszewtygodniu:jednąwsobotę,względembło-gosławionejPannyMarii,drugąwponiedziałekzagrzechyitrzeciąwśrodęzadusze29.

Kolejnapobożna fundacjabyładziełemstarostykolskiegoHiń-czy z Rogowa (1463–1473). Za zgodą królaKazimierza Jagielloń-czyka,którąfundatoruzyskałw1470r.,starostawrokunastępnym(24kwietnia)erygujeprzykolskiejfarzekolegiumsiedmiumansjona-rzy30.TenrodzajpobożnychfundacjipojawiasięwPolsceodpoczątku

26Tamże.Et statim predictus Stanislaus testator, accepta ladula et per eum apperta, privilegium molendini sepefati in Colo de eadem ladula recipiens, prefato domino Stephano plebano in manus tradidit...27 KDW,t.8,nr944.28Dokumentnr197,BibliotekaKórnickaPAN.29J.Łaski, Liber beneficiorum...,s.250.30Dokumentnr4338,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.44–61.

XVwieku.CelemtakiejgrupybyłouświetnianiekultuliturgicznegopoprzezregularneodprawianiegodzinkanonicznychoraznabożeństwdoNajświętszejMariiPanny,równocześniezaśpracaduszpasterska31.

Uposażeniemfundacjibyły:1/3dochodówzmłynazwanegoWalk-min (zwanego też Słodowym), przy którym był również folusz orazwolnypołów rybwsadzawce, zwanejBaby, leżącejpomiędzyTrzę-śniewemaWakowem.UposażeniembyłateżtrzeciaczęśćzesprzedażypiwaiinnychnapojówwkarczmiewOsieku32.ByćmożejesttomłynzapisanywcześniejkolskiemukościołowiprzezmłynarzaStanisława.Parafiamogłazgłaszaćjakieśroszczenia,pokazującjegotekstistarostawyszedłimnaprzeciw.Księżamansjonarzezobowiązanibyli:rezydo-waćprzykościele, śpiewaćcodziennieofficiumoNajświętszejMariiPannie,aconiedzielamszęśw.dośw.Trójcyorazanniwersarze.Pra-wokolatorskieprzelałfundatornaobywatelimiasta33.Zobowiązałichtakżedoopiekinadmłynemorazdojegonaprawiania.Wczasiepo-bytukardynałaFryderykaJagiellończykawGrzegorzewie18sierpnia1494r.,mansjonarzeotrzymaliprzywilejnawłasnydom34.

Jednakże arcybiskupŁaski nic niewspomina omansjonarzach.Możetoświadczyćotym,żefundacjawpoczątkuXVIwiekuznacz-niejużpodupadła.

Świątyniakolskabyła teżświadkiemważnychuroczystościwe-wnątrzkościelnych.W jejmurach arcybiskupOporowski konsekro-wałw1451r.nabiskupakujawskiego,późniejszegometropolitęJanaGruszczyńskiego35.

Niestety,zokresudopoczątkówXVIwiekumożemywymienićzaledwiepięciukolskichproboszczów.W roku1434plebanem jestStefan zBrześcia.W 1437 r.widzimy już Stanisława, aw 1460 r.proboszczemjestMikołajGodziemba,którywielełożynaprzyozdo-bieniekościoła36.Jakoproboszczawidzimygojeszczewroku146837

31E.Wiśniowski,Parafie w średniowiecznej Polsce,Lublin2004,s.121.32 Lustracja województw...,s.330.33J.Komorowski,Memoriale...,s.194.34M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskiemiasto Koło...,s.67.Autorprzywołujeręko-pis,będącyjeszczewtedywarchiwumparafialnym.35J.Długosz,Dzieje Polski,t.5,ks.XII,Kraków1870,s.75.36M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.65.37 Acta capitulorum...,t.2, s.258.

- 96 - - 97 -

i w 147838.W 1434 r. widzimy również osobęMacieja, wikaregow tymżekościele39.Wikarybył zastępcąplebanapodczas jegonie-obecności.Powołaniegoprzezproboszczaświadczy,żeuposażeniekolskiegokościoławroku1434byłowystarczającedojegoutrzyma-nia.Wikarymmogłabyćosoba,któraposiadałaświęceniakapłańskie.Byłtoprzepiszrozumiały,gdyżproboszczowieniezawszejeposiada-li.W1520r.plebanemjestFeliksLesiecki.RokpóźniejproboszczemjestjużJanKolenda40.

JakwspominaLiber beneficiorum,prawopatronatunadkolskimkościołemsprawowałkról.Niewiemy,niestety,czywbadanymprzeznas okresie kandydata na proboszcza przedstawiał biskupowiwójt,burmistrz, starosta kolski, który posiadał tenutę kolską z ramieniakróla,czyosobiściewładca.Wiemy,żew1505r.AleksanderJagiel-lończykprzekazujeswojeprawopatronatunadkościołembiskupowiprzemyskiemuMaciejowizDrzewicy,podkanclerzemukrólewskie-mu,atenprzekazujejeWojciechowizeStawiszyna,psałterzyściekra-kowskiegokościołakatedralnego41.MaciejSzawlewski,mansjonarzkrakowskiegokościołakatedralnego,miałkaplicęwkościeleparafial-nymwKolejakobeneficjum.Wroku1510rezygnujezniejnarzeczJanazKoła42.

Kolejnąplacówkąkościelnąbyłakaplicaorazszpitalpw.Św.Du-cha.WielkihistoriografzakonuBożogrobcówS.Nakielskipodaje,żewroku1325powstałwKolekościółpodwezwaniemDuchaŚwięte-go43(il.21).Dodajejeszcze,wspominającteżfundacjęwSzuminie,żeobakościołynależałyprzezdłuższyczasdoZakonuMiechowskiego.Kolskikościółmiałbyćzbudowanyzkamienia,i–jakpodaje–byłbardzoprymitywny.

38Dokumentnr197,BibliotekaKórnickaPAN.39 KDW,t.9,nr1370.40J.Łaski,Liber beneficiorum...,s.249.41 MRPS,t.3,s.145.42 MRPS,t.4,cz.2,s.56.43S.Nakielski,Miechovia sive promptuarium antiquitatem Monasterii Miechoviensis (dalejcyt.Miechovia),Kraków1634,s.249(BibliotekaJagiellońska).

Il.19.KościółfarnywKole.Widoknaprezbiterium.Odstronypołudniowejwidaćdobudowanąw1522r.kaplicę.

Il.20.Kościółfarny.Widokodstronypołudniowej.Rysunekzczasopisma„Kłosy”(1888r.).Autor:W.Brochocki.

ZbioryMuzeumTechnikCeramicznychwKole.

- 98 - - 99 -

Il.21.FragmentkronikiS.Nakielskiego,mówiącyofundacjikościołaśw.DuchawKole.BibliotekaJagiellońska.

Il.23.Fragmentlustracjikolskiejparafiiz1792r.,mówiącyoerygowaniukościołaśw.Ducha.

ArchiwumDiecezjalneweWłocławku,sygn.AAG.Wiz.85.

Il.22.Stronatytułowakronikikolskiegoklasztoruoo.Bernardynów.ArchiwumProwincjioo.BernardynówwKrakowie,sygn.V-1.

- 100 - - 101 -

Il.24.NekrologInnocentegozKościana,s.67.ArchiwumProwincjioo.BernardynówwKrakowie,sygn.W-20.

Il.25.KsiążkaznajdującasięniegdyśwbiblioteceklasztornejwKole.FranciscusdePlatea,Opusrestitutionumusurarum

etexcommunicationum,Kraków1475.ObecniewzbiorachBibliotekiProwincjioo.BernardynówwKrakowie.

- 102 - - 103 -

Il.26.Kolskiklasztoroo.Bernardynów.Rysunekzczasopisma„Kłosy”(1888r.).Autor:W.Brochocki.

ZbioryMuzeumTechnikCeramicznychwKole.

bylipierwsizakonnicydoPolski,sprowadzeniprzezJaksęzMiecho-wa47. Po roku 1291 patriarchowie jerozolimscy, czyli zwierzchnicyzakonu,częstozmienialiswąsiedzibęwzależnościodsytuacjipoli-tycznejiwyborunastępcy.Do1428r.zatwierdzalioniproboszczówmiechowskich48.Zakonmógłpomyślnie rozwijaćsięwkraju takimjakPolska,gdzieposypałysięlicznefundacjeinadania.Wwewnętrz-nejorganizacjipolskichbożogrobców,naczelepodległychkościołówibeneficjówstaliprepozyci iplebani.Nawakującestanowiskabyliwysuwanikandydacispośródbraci-kanoników,typowaniprzezpro-boszczamiechowskiego,względnie jegozastępcę.Wwyborzebraliudział członkowie kapitułymiechowskiej. Następnie prezentowanowybranegokandydatadiecezji,wktórejwakowałomiejsce iwtedybiskupwprowadzałgonastanowisko,leczniemiałnadnimjurysdyk-cji.Takową posiadał papież.Bożogrobcymieli prawo do pełnieniatakichsamychobowiązków,jakduchowieństwoświeckie.NajwyższestanowiskowzakonienatereniePolskizajmowałprepozytkościołamiechowskiego,późniejzwanyopatemmiechowskim.Jegowybórpo1428r.byłzatwierdzanyprzezbiskupakrakowskiegozmocyStoli-cyApostolskiej49.

BiorącpoduwagęinformacjezawarteuNakielskiego,byłabytopierwszaświątyniawKolespełniającafunkcjękościołaparafialnego(oczywiścieparafialnegow sensiewspólnotywiernych, lecznieodstronyprawnej).Właściwaparafia,jakwspomnianowyżej,powstałapolokacjimiasta.Rok1325jestjednakbardzomałoprawdopodob-nądatąfundacjiświątyniizałożeniaszpitala.Popierwsze,w1325r.Kołoniebyłojeszczeośrodkiemmiejskim,atymsamymraczejnie-możliwejestistnienietutajkościoławrazzinstytucjąleczniczą.

Istnienie szpitalapoświadczone jestw1419 r.Wtedy toarcybi-skupMikołaj Trąba przekazał mu dziesięciny ze wsi Stare Koło50.Zzapiskuniemożnajednakwywnioskować,czybyłotopowiększenieuposażeniaistniejącejjużinstytycji,czyteżjejfundacjaodpodstaw.

47Z.Piłat,Fundator i fundacja...,s.30.48M.Tobiasz,Bożogrobcy...,s.7.49Tamże,s.21.50ArchiwumArchidiecezjalnewGnieźnie,ACap.,B.14,k.76.M.Starnawska,Mię-dzy Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu,Warszawa2011,s.90-91.

Zakon Kanoników Stróżów Grobu Chrystusowego powstałwpoczątkachXIIwiekuw Jerozolimie.Głównymzadaniemkano-nikówbyłaopiekanadbazylikąGrobuChrystusaorazprowadzeniehospicjumdla licznieprzybywającychpielgrzymów44.Wroku1144bożogrobcy posiadali domy klasztornew siedmiumiejscowościachPalestyny45.Opróczmodlitw,śpiewów,stróżowaniawświątyniiprzyGrobie Chrystusa, zakonnicy mieli prawo zarządzać parafiami narównizduchowieństwemdiecezjalnym46.Poroku1291(wypędzeniekrzyżowcówzZiemiŚwiętej)rozszerzylisiętakżenatereny:Włoch,Hiszpanii,FrancjiiNiemiec.Nieodgrywalitamjednakwiększejroliiograniczalisięraczejdodziałalnościszpitalnej.Wroku1163przy-

44Z.Piłat,Fundator i fundacja klasztoru Bożogrobców w Miechowie,[w:]Bożogrob-cy w Polsce,podred.M.Affeka,Miechów–Warszawa1999,s.11–12.45M.Tobiasz,Bożogrobcy w Miechowie,„NaszaPrzeszłość”1963,t.17,s.6.46 R.Gałczyński,Konwent bożogrobców w Miechowie, „Nasza Przeszłość” 2002,nr98,s.3.

- 104 - - 105 -

Aktawizytacjiz1792r.podają,żekościółśw.DuchawKolezostałerygowany20czerwca1419r.:Roku 1419 dnia 20 czerwca erekcja oryginalna przez Mikołaja Kurowskiego i Mikołaja Trąbę arcybisku-pów gnieźnieńskich ustanowiona51(il.23).Równieżnakościelewy-rytybyłrok1419jakodatafundacjikościoła52.Mamywięcźródłowopotwierdzone dwie daty powstania świątyni.Nie da się ostatecznieidefinitywnierozstrzygnąćkwestiiczasupowstaniakaplicyśw.Du-cha.Jednakżebardziejprawdopodobnymokresem,wktórymdokona-łasięfundacja,sąlata1402–141953.Mimotego,w1419r.możemymiećdoczynieniazodnowieniemwcześniejszejfundacji54.Natymtlemogłodojśćdopóźniejszegokonfliktuoprawopatronatu.Wiemy,żekaplicależałanaprzedmieściachmiastaodstronypółnocnej,wpobli-żujednegozmostów55.

18grudnia1441r.arcybiskupgnieźnieńskiWincentyKotzDębnawprowadzanastanowiskorektorakolskiejkaplicybożogrobcaMiko-łaja:mianujemy zakonnika Mikołaja ze zgromadzenia Braci Świętego Grobu Pana Jezusa w Jerozolimie, tej oto kaplicy jedynym i bezpo-średnim rektorem (...) ustanawiamy go jedynym opiekunem tej oto ka-plicy, duszpasterstwa, polecając mu zarządzanie sprawami duchowy-mi i doczesnymi tej kaplicy...56.

51 Akta wizytacji z roku 1792,sygn.AAG.Wiz.85,[w:]ArchiwumDiecezjalneweWłocławku(dalejcyt.ADW),k.189.52M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło..., s.125.Inskrypcjapoświad-czonaw1826r.53JeśliprzyjąćudziałwfundacjiarcybiskupaM.Kurowskiego(zmarłwroku1411),początekprocesu stanowienia świątyninależyprzesunąćna lata1402–1411,kiedybyłonarcybiskupem.54Trzeba pamiętać, żeSamuelNakielski pisząc swoje dziełomiał nieograniczonydostępdoarchiwumBożogrobcówmiechowskich.Zdrugiejjednakstrony,działającwczasachkontrreformacji,starałsięzapewneprzesunąćjaknajdalejwsteczfundacjękościołanależącegowgniegodozakonu,chcącumocnićjegoprawadotejinstytucji,awszczególnościcofnąćjeprzedczas,kiedyKołoposiadałoprawamiejskie.55Dokumentnr4338,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...56 KDW,t.10, nr1573: ...religiosi fratris Nicolai ordinis Sancti Sepulchri Dominici Jerosolimitani, eiusdem oraculi ultimi et immediati rectoris... eiusdem oraculi unico-rum patronorum per manus nostre capiti suo imposicionem investivmus et instituimus per presentes, curam animarum administracionem spiritualium et temporalium eius-dem oraculi sibi committentes.

Zwróćmyuwagę,żedokumentużywasłowaoraculum(kaplica).Byłatozpewnościąniewielka,jednonawowaświątynia.Tekstdoku-mentuzgadzasięzkronikąS.Nakielskiego,któranazwałakolskiko-ściółprymitywnym57.Mamytudoczynieniazinwestyturąkanonicz-ną,dokonanąprzezordynariuszadiecezji,namocyktórejwspomnia-nyMikołajobejmujefunkcjęwrazzprzysługującymmubeneficjum.Jeślichodziodochody,dokumentwspominaoprzysługującejkaplicydziesięcinie58.Wiadomo,żedziesięcinyiewentualneichprzekazanieleżaływgestiibiskupa59.Musiało się tooczywiścieodbyćkosztemdochodówkościołaparafialnego.Lecz,codziwne,dokumentnicniewspominaoudzialewładzmiastawprocesie instalacjikanonicznejbożogrobcaMikołaja.Należyprzypuszczać,żetowłaśnieklasztoro-wimiechowskiemuprzysługiwałowówczasprawopatronatunad tąfundacją,bowiemtowłaśniekonwentmiechowskiprzedstawiłarcy-biskupowikandydaturęnawakującestanowisko.

W1461r.zakontoczył jużspórzburmistrzemi rajcamiopra-wopatronatunadszpitalemśw.Ducha.30maja1461r.audytorRotyRzymskiej (sędzia)BernardBonra, rozpatrując zgłoszonąze stronykonwentu miechowskiego apelację od wyroku oficjała gnieźnień-skiegoMikołajazCzechłaorazarcybiskupagnieźnieńskiegoJanazeSprowy,wystosowujedowszystkichapelookazaniesiędokumenta-mi,któremogąmiećznaczeniedlaprzebiegusprawy60.Jesttopierw-szawyraźnawzmiankaoistnieniuprzykaplicyszpitala.

Ówczesneplacówkitegotypupełniłyzgołainnefunkcjeniżobec-nie. Przedewszystkimbyły to przytułki dla ludzi biednych, chorychipotrzebującychwszelkiegorodzajupomocy.Troskęobiednychischo-rowanychspołeczeństwoodnosiłowówczaszarównodoichpotrzebdu-chowych,jakimaterialnych.Stądobecnośćszpitaliprzykościołach61.

WLiber beneficiorumkaplicajestjużwzmiankowanajakobędącapodpatronatemradymiejskiej:Odnośnie do szpitala pod wezwaniem Świętego Ducha, z prawa patronatu burmistrza z radnymi w tym mieście

57S.Nakielski,Miechovia...,s.249.58Tamże.59E.Wiśniowski,Parafie...,s.222.60Dokumentnr57,BibliotekaJagiellońska.61E.Wiśniowski,Parafie...,s.317–321.

- 106 - - 107 -

Kole...62.Należywięcprzypuszczać,żewtoczącymsięsporze,równieżwdrugiejinstancji,wyrokdlazakonubożogrobcówbyłniepomyślny.

Przedstawmyterazjejdochodyistanwłasnościowy.Jużw1441r.mamypoświadczonądziesięcinę,któranależysiękolskiejświątyni63.Zpewnościąważnymźródłemdochodówbyłydarowiznyizapisyte-stamentowemieszczanorazludzizamieszkującychprzedmieścia.

NajpełniejszeinformacjeostaniemajątkowymkolskiejświątyniprzynosinamLiber beneficiorum.Jesttostanz1521r.

Itak,kaplicaposiadaławówczas:– jedengruntnadomproboszcza,wystarczająco iodpowiednio

szerokiwrazzsademprzylegającymdokościoła;–jedengruntnaszpital,znajdującysięwpobliżudomuprobosz-

cza,zwróconywkierunkumiasta;–naprzedmieściuZdunyjedenogród;–równieżnaprzedmieściuZdunyposiadakościół,łąkępołożoną

naBłoniach,złąkitejmożebyćzbieranyjedenkopiecsiana;–zewsiNagórnanależysiękościołowidziesięcinasnopowa,któ-

rąsprowadzająchłopi,każdyswoimwozem64.Zestosunkówwłasnościowychwinteresującymnasokresiewie-

myotransakcjipomiędzyproboszczemkościołaśw.Ducha,czcigod-nymJanem,a rajcąJanemPossnoj,doktórejdoszłow1513 r.Tenpierwszysprzedajedompołożonybliskobramytoruńskiejrzeczone-muJanowizasumęośmiugrzywien65.

Zpowodubrakówźródłowychniemożna,niestety,przedstawićpełnejlistyproboszczówtegokościoławinteresującymnasokresie.Wroku1441rektoremzostajewspominanywyżejMikołaj.Podko-niecXVwiekuproboszczemjestStanisławCzarnopawłowicz,którydarujemiejscowymbernardynomkilkaksiążek66.Wroku1513widzi-myczcigodnegoJana.Wroku1521mamypoświadczonegoprzełożo-negokościoła,którynosirównieżimięJan67.

62J.Łaski,Liber beneficiorum...,s.250.Hospitale tituli, S. Spiritus de iurepatronatus proconsulis cum consulibus eisdem civitatis in Colo...63 KDW,t.10,nr1573.64J.Łaski,Liber beneficiorum...,s.250–251.65Akta miasta Koło,APP,sygn.I1,s.103.66Informacjępodajęza:K.Kantak,Bernardyni w Polsce,Lwów1933,t.1,s.161.67J.Łaski,Liber beneficiorum...,s.250.

KolejnąinstytucjąkościelnąwKolewokresieśredniowieczabyłkościółiklasztoroo.Bernardynów(il.26)68.

Braciafranciszkanieobserwanciodśw.BernardynazeSieny,zna-komitegowłoskiegokaznodzieizXVwieku,zwaniwPolscebernar-dynami,odłączylisięwlatach50.XVwiekuodzakonufranciszka-nów.Skutkiemtegobyłopowstanienowegozgromadzenia69.

Klasztory lokowanoprzeważnienaprzedmieściach tychmiast,które swoim rozwojem gospodarczym oraz zaludnieniem dawałynadzieję na przetrwanie i pomyślne przeobrażenia. Głównym za-daniemobserwantówbyło,wedleregułyzakonnej:duszpasterstwoikaznodziejstwo.

Bracia obserwanci zjawiają się w Polsce w roku 1453, w oso-bieuduchowionegokaznodzieiJanaKapistrana,przybywającegonazaproszenie króla Kazimierza Jagiellończyka i biskupa ZbigniewaOleśnickiego.Zrobił on niemałewrażenie na królu imieszkańcachKrakowa, głównie swoimi pięknymi kazaniami.W ten sposób uto-rowałdrogęobserwantomnapolskąziemię. Jeszczew tymsamymroku ufundowanowKrakowie pierwszy konwent z kościołem podwezwaniemŚw.Bernardyna.Wspaniałe,możnarzec,porywającewy-stąpieniaKapistranaprzyczyniałysięrównieżdowzrostuliczbypo-wołańzakonnych70.Jużwnastępnymroku,dziękistaraniomks.AnnySochaczewskiej,powstajekonwentwWarszawie.W1455r. rozpo-czynają działalność konwenty wielkopolskie: Kościan, WschowaiPoznań.Wroku1465lub1466bernardyniprzybywajądoKalisza71.W1467 r.mamy jużwPolsce12klasztorówfranciszkanówobser-wantów (Kraków,Warszawa,Poznań,Kościan,Wschowa,Kobylin,Tarnów,Lublin,Lwów,Przeworsk,Kalisz,Koło)72.

68Tekstdot.klasztoruoo.Bernardynówjestskróconąwersjąartykułupt.Początki klasztoru Bernardynów w Kole, jaki autor opublikowałw „KroniceWielkopolski”2006,nr2,s.5–21.69J.Kłoczowski,Bracia mniejsi w Polsce średniowiecznej,[w:]Zakony franciszkań-skie w Polsce,podred.J.Kłoczowskiego,Lublin1982,t.1,cz.1,s.59–60.70K.Kantak,J.Szablowski,Kościół i klasztor oo. Bernardynów w Krakowie,Kraków1938,s.7.71G.Kucharski,Początki klasztoru bernardynów w Kaliszu, „Archiwa,BibliotekiiMuzeaKościelne”2001,nr75,s.199.72K.Kantak,Bernardyni...,s.36.

- 108 - - 109 -

Wedługprzekonującychobliczeń,zakonyżebrzącemogłyutrzy-maćsięwmiastachliczącychminimum1800osób73.Wiadomo,żew 1458 r. Koło zobowiązane zostało do wystawienia 15 żołnierzydoobronyMalborka74.Pamiętajmy,żezaliczonoje,wedługM.Bo-guckiejiH.Samsonowicza(wedleczterostopniowejskali),domiastIIkategorii,awięcośrodkówodośćdużymznaczeniu75.Kołobyłojednostkązarządudóbrmonarszych(tenutykolskiej),którymizawia-dywali poszczególni starostowie, najczęściej królewscy zastawnicy.Jeślidoliczyćjeszczemieszkańcówokolicznychwsi,utworzenietutajplacówkiklasztornejbyłodokładnieprzemyślane.

Przejdźmyterazdoosobyfundatoraorazjegoroliwtymprzed-sięwzięciu.JanHińczazRogowa,podskarbikrólewski,kasztelansan-domierski,zostałtenutariuszemdomenykolskiej23stycznia1463r.imiałtedobrawposiadaniudoswojejśmierciw1473r.76TowłaśniezjegoinicjatywydoszłodoosadzeniabernardynówwKole.PrzywilejpapieżaPawła II z 2 lipca1466 r. (il. 27)wyraźniemówi: ...dlate-go My i Rzymski Kościół stwierdzając, że zasługuje w sposób godny, aby twoje prośby, a szczególnie te, które do rozpowszechniania religii i powiększania boskiego kultu zostały rozpoznane, dopuszczamy do łaski wysłuchania77idalej:Przeto więc, gdy ukazała Nam się ze strony twojej prośba78.HińczazRogowabyłwięcinicjatoremdziałańfun-dacyjnych.Toonzwróciłsiędopapieżaozgodęnaprzeprowadzeniefundacji klasztoru.Uzyskał zapewne również aprobatę arcybiskupaJanaGruszczyńskiegoikróla.Przywilejpapieżaz2lipca1466r.to

73J.Wiesiołowski,Dominikanie w miastach wielkopolskich,[w:]Studia nad historią dominikanów,podred.J.Kłoczowskiego,Warszawa1975,s.231.74Tenże,Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII–XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo,„KwartalnikHistoriiKulturyMaterialnej”1980,R.28,nr3,s.396.75M.Bogucka,H.Samsonowicz,Dzieje miast i mieszczaństwa..., s.115.76Dokumentnr3537,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło..., s.18–22.77Dokumentnr325,ArchiwumDiecezjalneweWłocławku(dalejcyt.ADW)orazChronologia conventus colensis (dalejcyt.Chronologia),[w:]ArchiwumProwincjioo.BernardynówwKrakowie(dalejcyt.APBK),sygn.V-1,s.1....qua Nos et Roma-nam revereris Ecclesiam, non indigne meretur, ut petitiones tuas illas,presertim, quae ad Religionis propagationem, ac divini cultus augmentum cedere noscuntur, ad exau-ditionis gratiam admittamus. Kronikakolskiegoklasztoruspisanazostaław1792r.78Tamże.Cum itaque sicut exhibita Nobis nuper pro parte tua petitio continebat...

prawnepodstawy,naktórychmożnabyłobudowaćkonwent.Oczy-wiściewprocesiefundacji,zgodniezzasadami,czynnyudziałbrałakapitułaprowincjiiJakubzGłogowa,wikariuszprowincjiaustriacko--czesko-polskiej.Chronologia(il.22)wyraźniewspomina,że:Jakub z Głogowa wówczas Wikariusz Prowincjonalny (...) proszony z zamia-rem przyjęcia stanowiska, i bracia zakonni z zamiarem wyznaczenia siedziby...79. Tak więc, prawdopodobnie przed uzyskaniem zgodypapieża,kapitułaprzystałana lokacjęnowegokonwentu.Następniebraciazakonnidokonalitzw.oznaczeniamiejsca.Zakonnicycimielizazadanieobraćgrunt,wyznaczyćgraniceizdecydowaćopołożeniuposzczególnychbudowli80.LokacjęzaaprobowałrównieżkrólKazi-mierzJagiellończyk,jednakżejegoprzywilejniezachowałsię.Zgodamonarchybyłaczymśoczywistym,gdyżjakwspominaChronologia:...z którego polecenia i woli zależały w jego dobrach królewskich za-łożenie miejsc o podłożu religijnym i podatek z posiadłości wiejskich, więc odstępuję w łasce miłościwemu królowi uprzejmość uzyskaną, do fundamentów mających być położonymi, wobec całego kościoła i klasztoru...81.Królbyłprzecieżwłaścicielemparceli,naktórejmiałstanąćklasztor,izpewnościązwolniłrównieżtenterenzwszelkichdaninnaswojąrzecz.Niemapodstawprzypuszczać,abyKazimierzJagiellończyk, w czasie panowania którego założono 22 klasztorybernardyńskie, sprzeciwiał się ich wznoszeniu wmiastach królew-skich82. Konwenty w budowie miały tymczasowych przełożonych,tzw.praesidens.Stalioninaczelewspólnoty,jeszczebezformalnegostatusu konwentu.Dlatego przywilej papieskimówi: ...zlecając bez innej wcześniej podjętej opinii całą i wolną swobodę działania i peł-nomocnictwo, a także ze wszystkimi i poszczególnymi braćmi, gwar-dianem w rzeczonym domu, skoro będzie w części lub w całości zbu-

79Tamże,s.2.Jacobus de Głogovia protunc Vicarius Provincialis... locum expetitus recipiendo, Fratres incolatui destinando...80K.Kantak,Bernardyni...,s.36–37.81 Chronologia,s.2....a cuius nutu et voluntate tanquam in suis Bonis regalibus Fun-datio Talis Religiosorum et Collatio fundorum pendebat; ab isto ergo serenissimo Rege Gratia et facilitate obtenda, ad fundamenta iacienda pro structa totius Mona-sterii et Ecclesae erigenda...82 M.Maciszewska,Klasztor bernardyński w społeczeństwie polskim 1453–1530,Warszawa2001,s.50.

- 110 - - 111 -

dowany...83.Praesidentia istniała dopóki nie zostały stworzonewa-runkiumożliwiająceprzybycieconajmniej12braci,spełnianieprzeznichfunkcjiduszpasterskichiżyciezgodniezregułą84.Wartojeszczewspomniećowielkimprzyjacielubernardynów–arcybiskupiegnieź-nieńskimJanieGruszczyńskim.Byłonprzecieżfundatorem,wtymsamymczasie,konwentukaliskiegoirównieżwspierał tedziałania.23października1466r.wydałprzywilejodpustowydlakolskichob-serwantów(októrymbędziejeszczemowa)85.Oczywistewięcjest,żepoparłtęfundację.Notabeneprzywilejpapieskiwspominaozgodziewłaśnieodarcybiskupagnieźnieńskiego,którąfundatorzpewnościąuzyskałprzedzwróceniemsiędopapieża86.

OdpustynadaneprzezRudolfa,biskupalawentyńskiegoilegata,zostały potwierdzone ponadto przez biskupawłocławskiego JakubaSienieńskiegoztąsamądatą87.

Błędnyjest,podnoszonywniektórychpublikacjach,rok1456lo-kacjikolskiegokonwentu88.Podajegodośćpóźneźródłodziewiętna-stowieczne89.Rzeczywiście,rok1456pojawiasięwChronologiiprzyokazjiwyznaczeniasiedzibykolskiegokonwentuzudziałemJakubazGłogowa.Moimzdaniemjesttopomyłka.Jakubniebyłprowincja-łemw1456r.Ponadto,jakwynikazprzywilejuKazimierzaJagielloń-czyka,HińczazRogowazostałtenutariuszem,starostąkolskimdopie-row1463r.90Małoprawdopodobne,abywtakdużymstopniuanga-

83Dokumentnr325,ADWorazChronologia...,s.2. ...sine alicuius preiudicio, ple-nam et liberam licentiam et facultatem, necnon etiam omnibus et singulis guardiano et fratribus in prefata domo, postquam in parte vel in toto constructa fuerit...84M.Maciszewska,Klasztor...,s.56.85Dokumentnr327,ADW(przywilejJ.Gruszczyńskiegojestdopisanynadokumen-cielegata)orazChronologia,s.4.86Dokumentnr325,ADWorazChronologia..., s.2.Tekst: ...ad hoc accomodo et congruo, cum licentia tamen et voluntate venerabilis fratris nostri archiepiscopi Gne-znensis... Tłum.: ...w miejscu przyzwolonym, jednak za pozwoleniem i według woli czcigodnego brata Naszego arcybiskupa gnieźnieńskiego...87Dokumentnr327,ADW(przywilejJ.Sienieńskiegorównieżdopisanyjestnado-kumencielegataRudolfa).88Np.M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.89;J.S.Mujta, Zabytki,[w:]Koło. Oficjalny Informator Miejski,Bydgoszcz1993,s.23;tenże,Parafia...,s.129.89 Statystyczny opis...,[w:]J.Mujta,Koło...,s.110.90Dokumentnr3537,AGAD,[w:]J.Mujta,Koło...,s.18.

żowałsięwfundację,znajdującąsiępozadobramibędącymiwjegoposiadaniu.ChoćtrzebastwierdzićjegoudziałwfundacjiżeńskiegokonwentuwKrakowie.AleKrakówtoprzecieżstolicakraju.Wtymprzypadkubardziejzrozumiałejestjegozaangażowaniesięwdziałal-nośćfundacyjną91.

Niestety,nieznamydokładnejdatyukończeniabudowykościołaipierwszychzabudowańklasztornych.Zapewnesamestaraniaojegozałożenierozpoczęłysięprzed2lipca1466r.Przywilejpapieskijestichukoronowaniem.Izpewnościąjakieśpracebudowlanerozpoczęłysięprzedwydaniemprzywileju,choćjegotreśćwyraźniemówiotym,że fundatordopieroproponujewzniesienieklasztoru.Wodpowiedzinatopapieżzezwalanabudowękościołazdzwonnicą,domuklasz-tornegozjadalniąisypialnią,ogrodemiinnymizabudowaniami92.Są-dzączopisuzawartegowMemoriale,kościół,wrazzdużymdomemzkuchniąifundamentamipodresztęzabudowań,stałjużwroku1466:Tego roku (...) zadecydowane zostało stanowisko kolskie, w porządku dwunaste w zakonie, zezwolone i założone wybudowane w najwięk-szym murze (kamień – od aut.) kościół i budynek z wielką kuchnią, gdzie tylko chata, fundamenty pod resztę budynków...93.Przywilejod-pustowylegataRudolfavonRüdesheimaz23października1466r.po-zwalaprzypuszczać,żekościółbyłjużwtenczaszbudowany94.Biorącpoduwagęzakresinwestycji,możemystwierdzić,żepracebudowlanerozpoczętozpewnościąprzedwydaniemprzywilejupapieskiego.Kro-nikaKomorowskiegoniepozostawiawątpliwości,ktobyłfundatoremtegoprzedsięwzięcia:To stanowisko wykonał ze swoich kosztów...95.

KołozlokalizowanebyłonawyspieotoczonejwodamirzekiWar-ty. Klasztor zbudowano w południowej jego części, na półwyspie,zktórymmiastołączyłosięjedynieprzezmost96.

91 Memoriale...,s.194–195.92Dokumentnr325,ADWorazChronologia...,s.2.93 Memoriale...,s.194.Eodem anno (1466–odaut.)...susceptus est locus Colensis du-odecimus in ordine, concessus et fundatus ac edificatus in muro maximo ecclesia et do-mus magna cum coquina, ubi modo canapa, fundamentaque omnia pro aliis officinis...94Dokumentnr327,ADWorazChronologia...,s.3.95 Memoriale...,s.194.Hic (Hińcza–odaut.) perfecisset locum suis impensis...96 Chronologia..., s. 1. In parte igitur istius oppidi ad plagam meridionalem extat peninsula arctior ab oppido rivo discriminata, ad Conventus circumferentiam in la-

- 112 - - 113 -

Zastanówmysięjeszczenadmotywamifundatora.Byłyone–jaksądzę–dwojakiegorodzaju.Pierwsze,tetypoworeligijne,miałyza-pewnić darczyńcy błogosławieństwo Boże i odkupienie grzechów.Trzeba bowiemwspomnieć, żeHińcza zRogowaw latach30.XVwieku silnie związał się z ruchem husyckim i ówczesną opozycjąantykrólewską. 3 maja 1439 r. przystąpił do konfederacji SpytkazMelsztynaprzeciwrządomZbigniewaOleśnickiego.Jednakżejużnadrugidzieńpoprzywieszeniuswojejpieczęcinaakciekonfederacjizdradził jej uczestników i przeszedł do obozumagnackiego, rozbi-jając taborwojskhusyckichpodGrotnikami97.Od tej chwili, ażdoswojejśmierci,będziezaufanymstronnikiemkółdworskich98.Wartoteżwspomnieć,żew1427r.oskarżonogoocudzołóstwozkrólowąZofią.ZtegopowoduzostałzamkniętywwieżyzamkowejwChęci-nach99.Byćmożepobożnymifundacjamichciałzmyćzsiebieodiumuczestnictwawruchuhusyckim.Istniałyrównieżprzyczynytypowokoniunkturalne,któresprawiły,żeHińczazRogowazaangażowałsięwfundacjeobserwanckie,wtymlokacjękolskiegokonwentu.Trzebapamiętać, żebernardyni cieszyli sięwielkimpoparciem iuznaniemkrólaKazimierzaJagiellończykaorazZbigniewaOleśnickiego.Byłozapewnewdobrym toniewśródówczesnychkół rządzącychwspo-magać tenzakon, i tak teżczyniłHińczazRogowa, jedenznajbo-gatszychludziwówczesnejPolsce.Codomotywównależyzwrócićjeszczeuwagęnadatęrocznąfundacji,którawyznaczajednocześniekoniecwojnytrzynastoletniejzZakonemKrzyżackim(pokójtoruńskipodpisano19października1466r.).JanHińczazRogowabrałudziałwnegocjacjachpokojowychwroku1455i1463,ajegorolapodczascałego konfliktu była znaczna100.Wiemy, że legat papieski Rudolf

tum et longum per ponticulum oppidanis aditum praebens, aquis quoque fluvialibus cincta... Tłum.:Także w części południowej tego miasta wystaje półwysep węższy, potokiem oddzielony od miasta, wiodąc do konwentu wzdłuż i wszerz przez mostek powodujący dostęp mieszkańcom, otoczony także wodami należącymi do rzeki...97 J. Kalinowska, Jan Hincza z Rogowa i jego działalność fundacyjna na dworze pierwszych Jagiellonów,„Analectacracoviensia”1987,t.19,s.323.98J.Senkowski,T.Słowikowski,Hińcza z Rogowa,[w:]PSB,Wrocław–Warszawa––Kraków1960–1961,t.9,s.521–523.99J.Kalinowska,Jan Hincza...,s.323.100Tamże,s.324.

von Rüdesheim również uczestniczył w negocjacjach pokojowych.Już23październikawystawiłprzywilejodpustowydlakolskichber-nardynów.Prawdopodobnejestwięc,żekolskafundacjabyławotumzokazjipomyślnegodlaPolskizakończeniawojny trzynastoletniej.Wartoteżwspomnieć,żeodroku1458widzimyaktywnądziałalnośćfundacyjnąHińczy101.

ZChronologii dowiadujemy się, że pierwszywzniesiony zostałmurowanykościół.PowstałondziękiszczodrobliwościHińczyzRo-gowa,którywybudowałrównieżczęśćklasztoruzkuchnią.Oczywi-ście,namocyprzywilejupapieskiego,miałprawodokończyćfunda-cję,...lecz bracia nie byli wdzięczni wobec jego życzliwości od Pana Boga sobie danej, i jeśli stanowiska nie byłyby ciągłe, jak zostało zadecydowane autorytatywnie wedle prawa stanowiska, lub też wi-działo się im jako wykroczenie przeciw ubóstwu (jako nieprzywykłym w owym czasie), kiedy jeden mający władzę buduje, niż kiedy wielu daje składkę i owi jedyni budują z omawianiem i trudami oraz niepo-kojami102.Podobnie relacjonuje toChronologia103.Braciauznali, żewybudowaniecałegokonwentuprzezjednegofundatoratowykrocze-nieprzeciwubóstwu,żenależyfundacjędokończyćzeskładek,nieunikająctrudów.Wczasiewizytacjiklasztorówpolskich,jakamiałamiejscew1466r.,JakubzGłogowanakazałkolskiemuklasztorowioddaćdomiejscowegokościoła parafialnego cenneksięgi i sprzętykościelne,któreotrzymałoddobroczyńcy104.Pierwotnykościółgo-tyckiobecnienieistniejeiwtopionyjestwmuryklasztoru.Byłsze-rokości,prawdopodobnie,8,5m.ZprzekazuChronologii wiemy,żebyłniewielkizpowoduumiłowaniaubóstwaprzezzakonorazogra-niczonej przestrzeni, na której został postawiony105. Był to kościół

101Tamże,s.325–326,np.kościoływRogowie,Trębaczowie,Działoszynie,Krze-picachitd.102 Memoriale,s.194....sed fratres non erant grati de eius gracia a domino Deo sibi data, ac si loca non essent perpetua, cum suscipiuntur auctoritative iuxta iuris posi-cionem, vel quia videbatur eis, quasi contra paupertatem excessus (uti inexpertis illo tempore), quando unus potens edificaret, quam cum multi contribuant et ipsi soli cum discursibus et laboribus inquietudineque edificaverunt.103 Chronologia...,s.2.104 Memoriale...,s.194.105 Chronologia...,s.2.

- 114 - - 115 -

orientowany,jednonawowy,zbudowanywdolnychpartiachzciosówkamiennych i cegły w układzie gotyckim. Podobnie użyto ciosówkamiennych(dolnepartiemurów)dowzniesieniaklasztoru.Wjegozewnętrznejścianieskrzydłapołudniowegowidocznesąpozostałościokien.Prawdopodobniewnętrzekościołaoświetlałoich5(może7)106.

Wydajesię,żepierwotniekościółbyłpodwezwaniemŚw.Fran-ciszka i Bernardyna, a nie NajświętszejMarii Panny, jakim cieszysięobecnie107.Kolejnązagadką jestustaleniedaty jegokonsekracji.Prawdopodobnieuroczystepoświęcenieklasztornegokościołaprzezordynariuszadiecezjiodbyłosięprzed1472r.PrzywilejlegataMarkaztegożrokuwyraźniemówiokonsekrowanejświątyni(dedicacionis ipsius ecclesiae)108. Rezygnując z dobrodziejstwa starosty kolskie-gokończylibraciabudowęprzezponaddwadzieścialat,korzystającgłówniez jałmużny idatkówoddobrodziejów109.Dużopracywjejukończeniewłożyligwardianie:StanisławzeSłap(prowincjałwla-tach1502–1503)iGotardzSiemiacina,którywroku1530zostałpro-wincjałemlitewskim.Postawilioninowoczesnąkuchnię,domzgan-kiemibiblioteką,akrużganekGotardotoczyłmurem110.DziałosiętonaprzełomieXViXVIstulecialubwpoczątkachXVIwieku,ijesttokońcowyokrestworzeniasiękolskiejplacówki.

Ważnąkwestiąsąmaterialnepodstawydziałaniakolskiegokon-wentu.Womawianymokresieklasztornieposiadałnadańziemskich,opróczciasnejparceli,naktórejpowstawałkonwent,gdzieznajdowałsięogród.Niemiałteżżadnychspecjalnychnadańiuprawnień.Takistanmaterialnyzgodnybyłzduchemregułyzakonnej.Główneźródłautrzymaniawśredniowieczu to:kwesta,ofiaryzudzielanychodpu-stówidatkidobrodziejów,składanewróżnejpostaci.W1504r.królAleksanderJagiellończykdarujebernardynom6beczeksoli tłuczo-nej,którawydanamiałabyćwjednejzkomórcelnychwBydgosz-czylubFordonie111.Jednąznajwiększychdobrodziejekklasztorubyła

106J.Tomala,Badania architektoniczne bernardyńskiego zespołu klasztorno-kościel-nego w Kole,[w:]Bernardyni w Kole,Koło2006,s.75–80.107Dokumentnr327,ADWorazChronologia...,s.3.108Dokumentnr340,ADWorazChronologia...,s.4.109 Chronologia...,s.3orazMemoriale...,s.194.110 Memoriale...,s.194.111 MRPS,t.3,s.106.

ks.AnnaSochaczewska,władającaKołemodroku1476.Przekazałana jego rzecz50florenóworazkielichy i szaty.Zostałapochowanawgrobowcuprzedwielkimołtarzem112.WChronologiiwymienionajestnapierwszymmiejscuwśróddarczyńców,jakoosobliwa dobro-dziejka113.Od1467r.,poutworzeniuprowincjipolskiej,kolskiklasz-tororganizacyjniewchodziłwjejskład.15sierpnia1482r.rozpoczęłasięwKolekapitułaprowincjonalnaprowincjipolskiej,naktórejpro-wincjałemwybranoMichałaBala114.FaktjejodbyciawKoleświad-czyćmożeowysokimpoziomieorganizacyjnymkonwentu,którybyłwstaniepodołaćtemuzadaniu.Przyczyniłasiędotegozapewneks.Anna.Byćmożetodziękijejofierze,dokonanejzpewnościątużprzedśmiercią, zgromadzeniemogło sięodbyćwKole115.Na tej kapitulegwardian Paweł zWarty, którego klasztor został zniszczony, prosiłojców,bynieporzucalitegomiejsca.Wodpowiedziwyrażonozgodęiwysłanogwardianazzadaniemodbudowyplacówki116.Miałikolskikonwentprzykredoświadczeniazmożnymi.JarandzBrudzewaoddałkolskimzakonnikomszkatułkęnaprzechowanie, alewniejnicniepołożyłopróczjednegoflorenazkamieniami117.Gdybraciaspostrze-glioszustwo,ówczesnygwardianStanisławzKoninaszkatułkętędoBrudzewa „dobroczyńcy” odesłał, ze złośliwą adnotacją, brzmiącą:Wydaje się, że jesteś dobroczyńcą, takie rzeczy dla nas uczyniliście118.Działosiętoprawdopodobniepomiędzy1485a1487rokiem,kiedyJarandbyłtenutariuszemkolskim119.

112 Memoriale...,s.230–231.113 Chronologia...,s.245.114 Memoriale...,s.230–231.115Tamże.116Tamże...,s.199.117Tamże,s.217....dominus Ierandus de Brudzewo cistam deposuerat, licet fuerit be-nefactor et fundator aliquorum locorum fratrum, et nichil in eadem preter unum flore-num cum lapidibus posuerat et tandem casu in zacristia de scamno ceciderat et aperta est et fratres fraudem cognoscentes...Tłum.:...pan Jarand z Brudzewa w Kole złożył szkatułkę, byleby tylko był dobroczyńcą i fundatorem braci z wielu miejsc, a w niej nic nie położył, oprócz jednego florena z kamieniami i na koniec przypadkiem w zakrystii spadła z ławki i otworzyła się i bracia spostrzegli oszustwo...118Tamże.Quia, licet benefactor es, talia nobis fecistis.119 Kroniki bernardynów poznańskich,opr.S.B.Tomczak,J.Wiesiołowski,Poznań2002–informacjadotyczącaJarandazawartawprzypisach,s.393.

- 116 - - 117 -

Ważnym czynnikiem rozwoju kolskiej placówki były przywile-jeodpustowe,nadawane jejprzezwładzekościelne.Trzyposiadająidentycznądatę: 23października1466 r., awydane sąprzez legatapapieskiego Rudolfa von Rüdesheima (il. 29), arcybiskupa gnieź-nieńskiego Jana Gruszczyńskiego oraz biskupa włocławskiego Ja-kubaSienieńskiego120.KolejnytoprzywilejlegataMarkaz21lipca1472r.121(il.28).OstatnimjestprzywilejbiskupachełmskiegoPawłaGrabowskiegoz1482r.,nadający40dniodpustupodwarunkamiwy-mienionymiwprzywilejuRudolfa122.Miałyonegłówniematerialniewspomóczakon,którypotrzebowałśrodkówpieniężnychnadokoń-czeniebudowyklasztoruorazutrzymaćplacówkę.WprzywilejuRu-dolfaczytamy,żewszyscypragnący,abykonwentkolskibyłszybciejukończony,przybywalidoniego.Itak,namocytegodokumentu,każ-dyodwiedzającykościółwświęta:BożegoNarodzenia,TrzechKró-li,ZielonychŚwiątek,BożegoCiała,Wniebowstąpienia,Apostołów,świętychFranciszkaiBernardynaPatronów,atakżewświętokonse-kracjikościoła,jakrównieżci,którzyofiarowalikielichy,księgilubzdobneszaty,otrzymujączterdziestodniowyodpust123.

Arcybiskup Jan Gruszczyński nadaje czterdzieści dni odpustuwszystkimpomagającymwbudowiekonwentuiwspomagającymgowjakikolwieksposób124.

PrzywilejlegataMarkazostałwydanykilkalatpóźniej.Wystaw-ca pragnie, aby kościół zgromadzenia św. Franciszka i BernardynawKole...był często odwiedzany (kościół–odaut.) z należytymi hono-rami i aby znajdowało się należyte uszanowanie od wiernych Chrystu-sowi, aby owi wierni chętniej i pobożniej napływali do niego, by praw-dziwie poznali, że zostali pokrzepieni w tym miejscu Bożej łaski125.

120Dokumentnr327,ADW.121Dokumentnr340,ADWorazChronologia,s.4–5.122Dokumentnr327,ADW(przywilejbiskupaPawłarównieżjestdopisanynaprzy-wilejuRudolfa).123Dokumentnr327,ADWorazChronologia,s.3–4.124Tamże.125Dokumentnr340,ADWorazChronologia...,s.4....congruis frequentetur honori-bus, et ea Christi fidelibus in debita veneratione habeatur fidelesque ipsi eo libentius, et devotius confluant ad eandem quo ex hoc ibidem domo caelestis gratiae uberius se noverint refectos.

Dokumentzostałwięcwystawiony,bykościółbyłczęstoodwiedzany,iabywiernichętniejdoniegonapływali.Legatnadaje100dniodpu-stuwszystkim,którzyodwiedzająkonwentwświętośw.FranciszkaiBernardyna,PodwyższeniaKrzyżaŚwiętego,AntoniegoSpowiedni-ka,św.Klaryorazwświętopoświęceniategokościoła,atakżeprzy-czyniąsiędoodnowieniabudynków,kielichów,ksiąglubzdobnychszat126.Cechącharakterystycznądokumentówodpustowych,wogóle,jest ichwyjątkowouroczysta forma,pismo jestkaligraficzne,naderczęstowystępujeozdobnyinicjałiincipit127.Dyplomytebyłyniekie-dyokazywanewiernymwczasietrwaniaodpustów128.

Powyższenadaniaodpustowezakonnicyzpewnościąrealizowali,gdyżmogłyoneznacznieprzyczynićsiędopoprawymaterialnejsy-tuacjikolskiejplacówki.

Ustrójklasztorunieróżniłsięodinnychkonwentówobserwanc-kich.Najegoczelestałprzełożony,zwanygwardianem.Wybieranogonaokres trzech lat.Klasztorywbudowiemiały tymczasowegozwierzchnika (praesidens),którymianowanybyłprzezprowincja-ła129.Gwardianadministrowałcałymkonwentem.Onrównieżmia-nowałbracinaniższestanowiskaiodpowiedzialnybyłzakarnośćwzakonieorazdbałowszystkiepotrzebymaterialne.Byłteżrekto-remkościołaklasztornego.Zewzględunanikłąpodstawęźródłową,jesteśmywstaniewymienić, i tobezdokładnejdatysprawowaniafunkcji, czterech kolskich gwardianów do początku XVI wieku.Wlatach80. funkcję tę sprawowałStanisławzKonina130.Wroku1498mamypoświadczonegojakogwardianaEuzebiuszazKalisza.ZkoleiStanisławzeSłapmógłpiastowaćtostanowiskowprzedzia-le czasowymod lat 80.XVwieku do początkuXVIwieku, czylidoroku1502,kiedyzostałwybrany(wikariuszem)prowincjałem131.WrozpiętościczasowejodpoczątkuXVIwiekudoroku1530,kie-

126Tamże.127W.Szymborski,Odpusty w Polsce średniowiecznej,Kraków2011,s.76.128Tamże.129K.Kantak,Życie wewnętrzne bernardynów w dobie przedreformacyjnej,„Prze-glądTeologiczny”1929,nr10,s.265.130 Memoriale...,s.217.StanisławzKoninawspisiekolskichzakonnikówzostatniejćwierciXVwiekupoświadczonyjestrównieżjakokaznodzieja.131Tamże,s.194i217.

- 118 - - 119 -

dyzostałprowincjałemlitewskim,należyumieścićjakogwardianaGotardazSiemiacina132.

Dopomocywzarządziegwardianmiałradędoradców,doktórejnależeli najznaczniejsi ojcowie konwentu.W przypadku nieobec-nościprzełożonego,klasztoremrządziłwikariusz.Dojegokompe-tencji należała organizacja nabożeństw w kościele i prowadzenienekrologu. Najczęściej wikariusz był również mistrzem nowicja-tu. Istniały jeszcze stanowiska kaznodziei, spowiednika i kantora.Tenostatniopiekowałsięorazdbałopoziomśpiewówchóralnychwkościele.Wszyscywymienienibyliksiężmi.Pracęfizycznąwy-konywali bracia zakonni bez święceń kapłańskich.Ostatnią grupęstanowiliklerycy.Byli teżnowoprzyjęci, tzw.nowicjusze (laicy),pozostającypodwładząwikaregoioddzielenizazwyczajodresztyspołecznościklasztornej.Czasnowicjatuprzeznaczonybyłnazapo-znaniesięzregułąklasztornąikonstytucjami,wedługktórychmiałosiękształtować ichprzyszłeżyciezakonne.Początkowomiejscemnowicjatubyłklasztor.Poważnymzadaniemkażdegokonwentuob-serwanckiegobyłoprzyjmowanieikształceniejaknajwiększejlicz-bynowicjuszy133.

Ważnymźródłeminformacjijestspiskolskichzakonnikówpo-chodzącyzostatniejćwierciXVwieku,będącyluźnąkartąprzydzie-le,któreniegdyśbyłowkolskiejbibliotecebernardynów134.Spistenobejmuje 21 zakonników kolskiego klasztoru135.Napisany zostałjednąręką,przyczymdwóchzakonnikówdopisanopóźniej,praw-

132K.Grudziński,Koło...,s.141.133K.Kantak,Bernardyni...,s.91–92.134 Glosy i drobne teksty polskie do 1550 roku,wyd.J.Wojtkowski,Poznań1965,s. 35.Dzieło, przyktórymbył spis kolskich zakonników to:FranciscusdePlatea,Opus restitutionum usurarum et excommunicationum,Kraków1475.Niestety,kartatazaginęła.135 Pater Gardianus (może gvardianus) Simeon, frater Stanislaus praedicator Conin, frater Albertus viccarius domus, frater Stanislaus Zakroczim conser..., frater Apolina-ris zacrista, frater Leo de Pobuedzisky, frater Andreus Przeworsko, frater Vincencius de Gnezna, frater Leonardus sacerdos, frater Andreas Wagrowecz, frater Iohannes de Kriczko, frater Nicolaus sacerdos, frater Bernardinus de Wartha, frater Andreas de ciu-itate, frater Boyra clericus, frater Clemens clericus, frater Hilarius sartor, frater Paulus de Dinow laicus, frater Blasius coquus, frater Lucas laycus, frater Iacobus laycus.Dwiepoziomelinieoddzielająojcówodbraciikleryków–odJ.Wojtkowskiego.

dopodobniewmomencieichprzybycia(frater Andreas de ciuitate i frater Clemens clericus)136.Mamytuwięcuchwyconystanoso-bowykolskiegoklasztoruwostatniejćwierciXVstulecia.Przyj-rzyjmysiępodziałowispołecznościzakonnejpodwzględempeł-nionejwklasztorze funkcji,opierającsięna tympiętnastowiecz-nymspisie.

Tab. 3. Stan kolskiego klasztoru w ostatniej ćwierci XV wieku.

Funkcja w konwencie ilość

ojcowie

kaznodziejawikariuszkapłan

zakrystianbezfunkcji

11219

RAZEM 14

bracia ilość

klerycylaicy

krawieckucharz

2311

RAZEM 7

OGÓŁEM 21Braciastanowiątutaj33,3%społeczności.Resztatoojcowiepo-

siadającyświęceniakapłańskie.Jakzobaczymypóźniej,podobnewy-nikistatystycznedajenekrologkolskiegoklasztoru,obrazującysytu-acjęzpoczątkówXVIstulecia(39,3%tamtejszychtobracia).

WostatniejćwierciXVwieku,podobniejakwpoczątkachXVIstulecia, daje się zauważyć przewaga braciwykonujących pracę fi-zycznąnadklerykami.

136Biorącpoduwagęfakt,żespistenzaginął,musimywzupełnościzaufaćJ.Wojt-kowskiemu.

- 120 - - 121 -

Miejscowości,zktórychpochodzązakonnicyzanotowaniwXVwieku,niesązbytodległe.Mamytutaj:Konin,Zakroczym(Mazow-sze), Dynów,Wartę,Wągrowiec, Przeworsk, Gniezno, Kraczki (?)(kujawsko-pomorskie) i Pobiedziska. Z odległych o ponad 150 kmwliniiprostejmamydwie:Przeworsk(kołoReszowa)orazDynów(równieżkołoRzeszowa).Powyżej100km,leczponiżej150kmodKoła, są trzy: Kraczki,Wągrowiec i Zakroczym. Cztery pozostałeznajdująsięwpromieniudo100kmodKoła.

Bliższeinformacjeozakonnikachkolskichmożemyczerpaćrów-nieżznekrologów,wymieniającychzmarłychipochowanychwkol-skimkonwencieojcówibraci137(il.24i25).

NekrologInnocentegopodajedo1531r.(kiedypowstał)27zmar-łych138.Chronologiawskazujeichdo1533r.–29139.Należyprzyjąć,żeodroku1503do1533zmarłoizostałopochowanychwkolskimkonwencie29zakonników140(dodanychjest2,októrychniewspomi-nawswoimnekrologuInnocenty).Oczywiściemożliwejest,żeniewszyscybyliz tegoklasztoru iprzebywali tu tylkozracjipodróży.I tak,z listy tejusunąłemojcaPawła,gwardianabydgoskiego,któ-ryzapewneprzejazdemgościłwKole.Mamywięc28ojcówibra-ci, najprawdopodobniej zakonników kolskiego konwentu. Może toświadczyćosporejliczebnościmiejscowegoklasztoruwpoczątkachXVIwieku.ZpewnościąjużwkońcuXVstuleciakolskaplacówkabyłalicznaiprężna,skorowroku1498JanLubrański,biskuppłoc-ki,pozwoliłMikołajowiKościeleckiemu,proboszczowikatedrywło-cławskiej, na sprowadzenie zKoła bernardynów do ufundowanegoprzezsiebieklasztoruwSkępem141.Wmarcu1498r.gwardiankolskiEuzebiuszzKaliszaprzywiózłdoSkępego:MelchioraGuszę, JanazRaszkowaorazbrataAntoniego,zzawodurymarza142.

137 Catalogus Fratrum mortuorum Ordinis Minorum de Observantia Beati Francisci in provincia Polona (dalejcyt. Catalogus), [w:] APBK,sygn.W-20. Nekrologzacho-wał sięwkopii siedemnastowiecznej. Autorem jest InnocentyzKościana.ZapiskioKolenastronach66–68orazSeries religiosorum patrum et fratrum in hoc conventu mortuorum et sepultorum. Ab anno 1503 inchoata,[w:]Chronologia...,s.349–354.138 Catalogus Fratrum...,s.67–68.139 Chronologia...,s.349–350.140Tamże.141M.Rawita-Witanowski,Wielkopolskie miasto Koło...,s.90.142K.Kantak,Bernardyni...,s.323.

Z nekrologów wynika, że zmarli zakonnicy rekrutowali sięwwiększości zmiejscowości leżącychwodległości do150kmodKoła143.Z tych, które sąpodane,mamy:Łęczycę,Krobię, Jutrosin,Czarnkowo, Brześć Kujawski, Jasło, Borzęcin, Kościan, Kostrzyn,KutnoiWartę.NajodleglejszymmiastemjestmałopolskieJasłoorazwielkopolskiCzarnków(wliniiprostejok.175km),atakżeKościan(wliniiprostejok.130km).Najbliżejpołożonenatomiastto:Łęczy-ca,KutnoiBrześćKujawski144(ok.55kmwliniiprostej).WjednymprzypadkumamybratazWilna,któryzmarłpomiędzy1509a1533rokiem.Ztejlistylaicy(laicus)to8osób,awięc28,6%ogółuzmar-łych145.Możnazaryzykowaćtwierdzenie,żekolskikonwentniemiałchybaproblemówzpowołaniami.Wśródzmarłychlaikówwidzimydwóch pełniących funkcję zakrystianów.Mamy też krawca, prowi-zora, furtiana,kucharza iorganistę.Wiemynapewno,żepomiędzyrokiem 1503 a 1508 istniał chór (możliwe, że równieżwcześniej).Pomiędzy tymi datamiwidzimy zmarłego Stanisława zCzarnkowa–kantor,Wincentego–dyrektorchóruorazWawrzyńca(Laurencju-sza)–kantor(otym,żebyłkantorem,mówinekrologInnocentego).Może to świadczyćowysokimpoziomiekolskiego chóru, przynaj-mniejnapoczątkuXVIwieku.Widzimytuodpowiedzialnegotylkoza niego oraz jego wysoki poziom artystyczny. Nazwa tej funkcjipozwala przypuszczać, że była to osoba, która posiadła podstawymuzyki chóralnej i zapewne prowadziła ćwiczenia chóru oraz kie-rowała nimw czasie śpiewów.Znaczną grupęwbadanej populacjistanowiąspowiednicy(confessarius).Mamyichnaprzestrzeni30lat(1503–1533) aż 8146, co stanowi 28,6% ogółu zmarłych.Natomiastod1503do1508r.widzimy2zmarłychkaznodziejów(praedicator)

143Przyczympochodzenieoznaczatutaj:konwent,zktóregozakonnikprzybyłlubmiejsceurodzenia.144Jesttozałożenieautora,gdyżniewiadomo,októryBrześćtuchodzi.145 Chronologia...: Frater Apolinaris laicus sacrista (zakrystian), Lucas de Kutno laicus sacrista, Florianus de Wilno laicus sartor (krawiec), Victorinus laicus cocus (kucharz), Benedictus laicus portulanus (furtian), Gvalbertus laicus provisor, Inno-centius laicus organarius (organista), Nicasius de Costen laicus.146 Chronologia...: Pater Mauritius confessarius, Joannes Baptista Varthensis confes-sarius, Patritius confessarius, Vincentius confessarius, Valerianus de Borzęcin con-fessarius, Bartholomeus Grzybowski confessarius, Martinus Romicja confessarius, Joannes Ewangelista de Krobia confessarius.

- 122 - - 123 -

kolskiegokonwentu:WincentegoTrzebawskiegoorazojcaWincente-go.Natomiastwlatach1509–1533pojawiasiętylkojedenkaznodzie-ja:HieronimzKostrzyna.Zgodny jestz tymnekrolog InnocentegozKościana147.Stanowiąwięcwśródzmarłychjedynie10,7%.Jesttozrozumiałe,gdyżmusielitobyćludziegruntownieprzygotowanime-rytoryczniedopełnionejfunkcji,izapewnewwiększościprzypadkówbyliwklasztorachwmniejszości.MamyteżwChronologii,naprze-strzeni30lat,4ojcówbezpodanejobokimieniafunkcji,jakąpełniliwkonwencie148(wedługInnocentegojedenbyłkantorem,a3kapła-nami(sacerdos)149.Ojcowiezwanikapłanami,wliczbie3,stanowią10,7%ogółuzmarłych.Klerykówmamyrównież3(10,7%)150.Jeślichodziopodziałnaojców ibraci, tychostatnichmamy11, awięc39,3%ogółu.Braćmijest3klerykóworaz8wymienionychwcześniejlaików.Pamiętajmyjednak,żebadamytylkonekrolog,arzeczywisteproporcjemogłybyćniecoinne.

Pod koniec XV wieku istniała już biblioteka klasztorna, gdyżspecjalnepomieszczenienaksiążki zostałowykonanewkońcuXVlubnapoczątkuXVIwieku.Byłatozapewnepotrzebachwili,gdyżzwiększającasięilośćwoluminówpotrzebowałaswojegomiejsca151.PodkoniecXVwiekuproboszczkościołaśw.DuchawKoledarujebernardynomkilkaksiążek152.Zpewnościąwpoczątkowymokresiezbiorybibliotecznepowiększałysięgłówniewłaśniedziękidarowi-znom.DodniadzisiejszegozachowałasięwBiblioteceProwincjioo.BernardynówwKrakowiejednaznajstarszychksiążekzkolskiejbi-blioteki,wydanaw1475r.153

147 Catalogus Fratrum...,s.67.148 Pater Laurentius Małkowski (Cataloguspodaje, żebyłkantorem) Franciscus de Brzescie, Ludovicus de Jasło, Martinus de Jutrosin.149 Catalogus Fratrum...:Frater Laurentius cantor,Franciscus de Brzescie sacerdos, Ludovicus de Jasło sacerdos, Martinus de Jutrosin sacerdos.150 Chronologia...: Stanislaus clericus subdiaconus, Martinus clericus subdiaconus i Peregrinus Lanciciensis (żebyłatoŁęczyca–podajeInnocenty) clericus subdiaconus.151 Memoriale...,s.194.152K.Kantak,Bernardyni...,s.161.153 Franciscus de Platea,Opus restitutionum usurarum et excommunicationum,Kraków1475.

Podsumowującrozważania tegorozdziału,należystwierdzić,żeIIpoł.XVwiekutokońcowyokresformowaniasiękościelnychin-stytucjiwmieście.Kołonależałodotychośrodków,wktórychznaj-dował się, oprócz kościoła parafialnego, również klasztor i szpital.Każda z instytucji znalazła swojemiejscew średniowiecznej prze-strzenimiasta,wwielu aspektach życia społecznegowpływając najegorozwój.

Tab. 4. Liczba zmarłych zakonników kolskiego konwentu w latach 1503–1533.

Funkcja w konwencie

Liczba zmarłych zakonników Procent w stosunku

do ogółu zmarłych

Liczbazmarłychwlatach

1503–1508

Liczbazmarłychwlatach

1509–1533

laicy 1 7

28,60%

wtymlaicyzakrystianie 1 1

krawcy - 1

kucharze - 1

prowizorzy - 1

furtianie - 1

organiści - 1

bezfunkcji - 1

opiekunowiechóru 3 - 10,70%

spowiednicy 5 3 28,60%

kaznodzieje 2 1 10,70%

kapłani 3 - 10,70%

klerycy - 3 10,70%

Ogółemzmarłych 14 14100%

RAZEM 28

Michał Kulecki

DYPLOMATARIUSZ

- 126 - - 127 -

Il.27.BullafundacyjnaPawłaIIz2lipca1466r.,skierowanadoHińczyzRogowa.ArchiwumDiecezjalneweWłocławku,dokumentnr325.

Il.28.PrzywilejodpustowylegataMarkadlakolskichbernardynówz21lipca1472r.ArchiwumDiecezjalneweWłocławku,dokumentnr340.

Il.29.PrzywilejodpustowyRudolfavonRüdesheimadlakolskichbernardynówz23października1466r.

ArchiwumDiecezjalneweWłocławku,dokumentnr327.

Il.30.DokumentwydanyprzezburmistrzairadęmiejskąKoła29czerwca1478r.BibliotekaKórnickaPAN,dokumentnr197.

- 128 - - 129 -

Il.31.DokumentprocesowyStolicyApostolskiejz30maja1461r.wsporzeopatronatnadkaplicąśw.DuchawKole.

BibliotekaJagiellońska,dokumentnr57.Il.32.Dokumentks.Annyz2kwietnia1478r.Potwierdzenie

sprzedażywójtostwakolskiego.ArchiwumGłówneAktDawnychwWarszawie.ZbiórDokumentówPergaminowych,dokumentnr3809.

- 130 - - 131 -

Il.33.Dokumentks.Annyz22września1477r.Księżnainserujeprzywilejlokacyjny,wydany18lipca1362r.przezkrólaKazimierzaWielkiego.ArchiwumGłówneAktDawnychwWarszawie.

ZbiórDokumentówPergaminowych,dokumentnr3550.

Dokument nr 1

Tekst łaciński [w:] Biblioteka Kórnicka PAN, pergamin nr 197.

Koło,29czerwca1478r.

Burmistrz i rada miejska Koła zobowiązują się do płacenia siedmiu fertonów czynszu na rzecz altarysty kolskiego kościoła.

In Nomine DominiAmen.Ad perpetuam rei memoriam. Faci-lehumanorumactorumperitetobruiturmemoriaetearumvetustascunctvertitinoblivionemsiscripturarumroborenonfueruntperhen-nata.ProindenosproconsuletconsulestotaquecommunitascivitatisColo.Significamus tenorepresenciumquibus expedit universis tampresentibusquamfuturis.QuomodourgentibusnosquibusdamcertiscivilibusnegociisacdebitishonorabilisdominusAndreasdeColodic-tusRozeksupernegociaacdebitacivitatisnostripremissaassumandaacsolvendasummacertapecuniarumasuisparentibussibiderelictacivitatemnostrampredictamColofavoroserelevavitintendendoexin-deproseetsuisproximisaquibusipsamsummamsuscepitinecclesiaColensi salutationem perpetuam haberememoriam.Volentes itaqueipsumdominumAndreampro tanto beneficio exhibito prom[p]ciusredderedelatumsuequodutpotebenesatisfacereintentionipremisseseptemmarcarumcommunispecunieinregnocurrentiscensusannuietperpetuiproaltariinecclesiaparochialiColensisingulisannisproquolibet quartali anni per septem fertones sibi et ceteris presbiterispostpredictumdominumAndreamsuccedentibusperpetuosolvendisinscribimuspresentibusquenosetomnesnostrossuccessoressubecc-lesiasticiscensurisprefatasseptemmarcasproquatuortemporibusutpremissusestdivisimpredictodominoAndreeetsuissuccessoribus[ad]predictumaltareerigendumconfirmatassolveresineomninegli-genciaetcontradctioneobligamurperpetueetinewm.Iuspatronatustamendictialtarispronobisetnostrissuccessoribusperpetuoreserva-mus.Ineiusreitestimoniumetrobursigillumcivitatisnostrepresenti-busestsubappensum.DatuminColoferiasecundaipsodiebeatorumPetrietPauliApostolorumAnnoDominimillesimoquadringentesimoseptuagesimooctavo.PresentibusibidemhonorabilibusdominisNi-

- 132 - - 133 -

colaoinColoVislaoinCosczeleczJohanneinByalkowoJohanneinJaniszewoStanislaoinDambnaplebanistestibusadpremissa.

Przekład polski

Koło,29czerwca1478r.

Burmistrz i rada miejska Koła zobowiązują się do płacenia siedmiu fertonów czynszu na rzecz altarysty kolskiego kościoła.

WImięPańskieamen.Nawiecznąrzeczypamiątkę.Pamięćczy-nów ludzkich łatwo ginie i pogrąża sięw niepamięci orazwszelkastarość obraca je w zapomnienie, jeżeli nie będą utrwalone mocąpism.Dlategomy,burmistrzirajcyorazcałepospólstwomiastaKoła,oznajmiamybrzmieniemniniejszegodokumentuwszystkim,którympotrzeba, tak teraźniejszym, jakprzyszłym,żepamiętamy,żekiedynagliły pewne niektóre sprawymiejskie oraz długi, czcigodny panAndrzejzKoła,zwanyRożek,wziąwszynasiebieizapłaciwszyzawyżejwspomniane sprawy oraz długi naszegomiasta pewną sumępieniędzypozostawionąmuprzezjegorodziców,przerzeczonemia-stoKołołaskawieuwolnił,zapewniwszystąddlasiebieidlaswoichnajbliższych,odktórychotrzymał tę sumę,wieczystepozdrowieniewkościelekolskim,chcączatemtegopanaAndrzejaszybciejwyna-grodzićzaokazane takwielkiedobrodziejstwoiabyzadośćuczynićjegozamiarowi,zobowiązujemysięprzezniniejszy[dokument]inazawsze,odwyżejwspomnianychsiedmiugrzywienmonetypospoli-tej,obiegowejwkrólestwie,czynszurocznegoiwieczystegonaołtarzufundowanyzpomocąNajwyższegowkolskimkościeleparafialnym,zczynszówidochodówratuszaprzerzeczonegomiastaKołacorocz-nie,nakażdykwartałrokupłacićposiedemfertonówjemuipewnymkapłanom następującym po przerzeczonym panuAndrzeju i podej-mujemysięniniejszymmyiwszyscynasinastępcypodkaramiko-ścielnymiwyżejwspomnianesiedemgrzywiennaSucheDni,jakjestpowyżej,częściowo,przerzeczonemupanuAndrzejowiijegonastęp-comnaufundowanieprzerzeczonegoołtarzapotwierdzonepłacićbezżadnegozaniedbaniaisprzeciwu.Jednakprawopatronaturzeczonegoołtarzazastrzegamynazawszedlasiebieidlaswoichnastępców.Na

którejrzeczyświadectwoimocniniejszymjestprzywieszonapieczęćnaszegomiasta.DanowKole,wponiedziałek,wsamdzieńświętychPiotra iPawłaApostołów,RokuPańskiego tysiącczterysta siedem-dziesiątegoósmego,wobecnościtamżeczcigodnychpanów:Mikoła-jawKole,WisławawKościelcu,JanawBiałkowie,JanawJanisze-wie,StanisławawDębnej[Dąbiu?],plebanów,świadkówdorzeczypowyższych.

Dokument nr 2

Tekst łaciński [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warsza-wie, pergamin nr 3809.

Koło,2kwietnia1478r.

Sprzedaż wójtostwa kolskiego.

InNomineDominiAmen.Admemoriam rei sempiternam.NosAnnaDeigraciaducissaMazoviedominaacheresSlezietenutrixquecastriColensisacaliorumbonorumspectantiumaddictumcastrumColensemiurehereditario.Significamustenorepresenciumuniversisac singulis quibus expedit tampresentibus quam futuris harumno-ticiamhabituris.Quomodoveniens inpresenciamnostramducalemnobilis Johannes de Clyschewo advocatus civitatis nostre ColensiseteciamprudentesprovidiaccircumspectiJacobusQwyathkowssz-kyAlbertusZkowronekJohannesPrandothaAlbertusAntiquusBur-grabius Laurencius Gelyankowszky proconsul ac consules civitatisnostreColensisnuncprotemporeexistentestotaquecommunitasci-vitatisnostreColensisrecognoverunt.Quiaintersefeceruntaccon-traxeruntconsumaveruntqueadplenumforumproadvocaciacivitatisnostreColensispretactusnobilis JohannesdeClyschewoadvocatusnominatecivitatisnostreColensisprofessusestseacpublicerecogno-vitvendidissedictoproconsuliacconsulibustotiquecommunitatipre-tactecivitatisnostreColensisproqungentismercisetvigintimercismediorumgrossorumnumeriCracoviensisinquamlibetmercamcom-putandoquadragintaetoctogrossoscumomnibusetsinguliscommo-

- 134 - - 135 -

disutilitatibusproventibuscensibusagriscampispratisdomibusortismolendinisbalneisetgeneralitercumomnibusfrugalitatibusseuuti-litatibusutiiuraoriginaliahabitasuperdictamadvocaciamprememo-ratecivitatisnostreColensiscanuntetdemonstrant.Italongeitalateutisolushabuittenuitetposseditpenitusnichilprosenequeprosuisposteris legitimis in dicta advocacia pretacte civitatis nostreColen-sisreservandoetreliquendorogandonosutdictumforumsicpereosfactumaccontractumadplenumqueconclusumprodictaadvocacianominatecivitatisnostreColensiseisannueremusacpereossicpla-neconfirmandumliteranostraducaliconfirmaremus.FactaautemacsubsecutapriuscompetentiacliberaresignacioneperdictumnobilemJohannemdeClyschewadvocatumcivitatisnostreColensiscoramno-strapresenciaducalidicteadvocaciecivitatisnostreColensispredic-tis JacoboQwyathkowsszkyAlbertoZkowronek JohanniPrandothaAlbertoAntiquoBurgrabioLaurencioGelyankowszkyproconsuliacconsulibustotiquecommunitaticivitatisnostrepredicteColensis.Nosvero consideran[tes] peticionem ipsorum esse consonam ac licitamracionihumaneeteciamattenden[tes]quodiustapetentibusnonestdenegandusassensusdictumforumsicpereosfactumaccontractumplanequeconclusumprodictaadvocaciaColensipretactecivitatisno-streColensiseisannuimusipsumconfirmamusactenorepresenciumpretactumforumsicpereosadplenumconsummatumprodictaadvo-caciacivitatisnostreColensisroboramusperpetuisaceviternistem-poribus duraturumpredictosque proconsulem ac consules totamquecommunitatempredictecivitatisnostreColensisprotemporeexisten-tesacperaliosexistentestemporesubsequentihabendumtenendumgubernandumpacificeacquietecumomnibusetsingulisutilitatibuscommodisproventibusprout iuraoriginaliahabitasuperdictamad-vocaciam nominate civitatis nostre Colensis canunt et demonstrantpossidendumprolibitumipsorumutmeliusipsisvidebituretexpedie-turdedictaadvocaciapredictecivitatisnostreColensisordinavimus.Presentibusdominismagnificoacgenerosohonorabilibusqueacnobi-libusSlawyeczdeNemyglowycastellanoSchochaczoviensietcapi-taneonostroColensiJohanneLoszgardowsszkyvicethezaurariocurienostreMartinoBogyelsecretarionostroquihocanobisinmandatumhabuitAllexio plebano de Kasszky capellano curie nostre JohanneSzmarczStanislaoCzerwiensszkyAllexiodeSzyrzchowiservitoribus

curienostreetaliisquampluribusfidedignis.Incuiusreitestimoniumsigillumnostrumpresentibusestsubappensum.DatuminColoferiaquintaproximapostConductumPascheAnnoDominimillesimoqu-adringentesimoseptuagesimooctavo.

Przekład polski

Koło,2kwietnia1478r.

Sprzedaż wójtostwa kolskiego.

WImięPańskieamen.Nawiecznąrzeczypamiątkę.My,Anna,zBożejłaskiksiężnamazowiecka,paniorazdziedzicŚląskaidzier-życielkagrodukolskiegoorazinnychdóbrprzynależnychdorzeczo-nego grodu kolskiego prawem dziedzicznym. Oznajmiamy treściąniniejszegowszystkimorazkażdemuzosobna,którympotrzeba,takteraźniejszym,jakprzyszłym,którzymająmiećotymwiadomość,żeprzyszedłszydonaszejksiążęcejobecności,szlachetnyJanzKłysze-wa,wójtnaszegomiastaKołairównieżroztropni,opatrzniiprzezor-ni:JakubKwiatkowski,WojciechSkowronek,JanPrandota,WojciechStaryBurgrabia,WawrzyniecGielunkowski,burmistrzorazrajcyna-szegomiastaKoła,wtedynatenczasbędącyicałepospólstwonaszegomiastaKoła,zeznali,żeuczynilimiędzysobąizawarliiwypełnilitargowójtostwonaszegomiastaKoła,któretowójtostwonaszegomiastaKoła wymieniony uprzednio szlachetny Jan z Kłyszewa, wójt wy-mienionegonaszegomiastaKoła,oświadczyłipubliczniezeznał,żesprzedałrzeczonemuburmistrzowiorazrajcomicałemupospólstwuwymienionego uprzednio naszegomiastaKoła za pięćset grzywieni dwadzieścia grzywien półgroszków liczby krakowskiej, w każdejgrzywnie liczącczterdzieści iosiemgroszy,zwszystkimi ikażdymz osobna pożytkami, korzyściami, dochodami, czynszami, grunta-mi,polami,łąkami,domami,ogrodami,młynami,łaźniamiiogółemzwszystkimiplonamialbokorzyściami,jaktopierwotneprawaposia-danenaprzerzeczonewójtostwowyżejwspomnianegonaszegomiastaKołaopiewająipokazują,takwzdłuż,jakwszerz,jaktoonsammiał,dzierżyłiposiadał,niczegocałkiemdlasiebieanidlaswoichprawych

- 136 - - 137 -

potomkówwrzeczonymwójtostwiewspomnianegouprzednionasze-gomiastaKołanie zastrzegając i nie zostawiając, prosząc, abyśmynarzeczonytargtakprzeznichuczynionyoraznazawartykontrakto rzeczonewójtostwowymienionego naszegomiastaKoła zgodzilisięorazabyśmycałkowitepotwierdzenieprzeznichkonfirmowalina-szymlistemksiążęcym.Pouczynionejzatemizaszłejprzedtemzgod-nejzprawemrezygnacjiwnaszejksiążęcejobecnościprzezrzeczo-negoszlachetnegoJanazKłyszewa,wójtanaszegomiastaKoła,prze-rzeczonym:JakubowiKwiatkowskiemu,WojciechowiSkowronkowi,JanowiPrandocie,WojciechowiStaremuBurgrabiemu,Wawrzyńco-wiGielunkowskiemu,burmistrzowiorazrajcomicałemupospólstwuprzerzeczonegonaszegomiastaKoła,myprzeto,uważając,żeprośbaichjestwłaściwaidozwolonarozumowiludzkiemuidostrzegając,żeniepowinnosięodmawiaćprzyzwoleniaproszącymorzeczysłuszne,natentargtakprzeznichuczynionyorazwyraźniezawartykontrakto rzeczonewójtostwokolskiewyżejwymienionegonaszegomiastaKoła zgadzamy się, potwierdzamygo oraz brzmieniemniniejszego[dokumentu]wyżejwspomnianytargtakprzeznichwpełnizawartyorzeczonewójtostwomiastanaszegoKołautwierdzamy,żematrwaćnawieczne iwiekuisteczasy iżeprzerzeczeniburmistrzoraz rajcyicałepospólstwoprzerzeczonegonaszegomiastaKołanatenczasbę-dącyorazinnymiwczasienastępującymbędąmieć,dzierżyć,zarzą-dzaćspokojnieibezprzeszkód,zwszystkimiikażdymzosobnapo-żytkami,korzyściamiidochodami,jaktopierwotneprawaposiadanenarzeczonewójtostwowspomnianegonaszegomiastaKołaopiewająipokazują,będąposiadaćwedługichupodobania,jaklepiejbędziesięimpodobało ibędziepożyteczne,o rzeczonymwójtostwienaszegomiastaKołapostanowiliśmy.Wobecnościpanów,wielmożnegoorazurodzonego i czcigodnych:Sławca zNiemygłowów, kasztelana so-chaczewskiegoistarostynaszegokolskiego,JanaLosgardowskiego,podskarbiegonaszegodworu,MarcinaBogiela,naszego sekretarza,którymiałtoodnaspolecone,Aleksego,plebanazKasków,kapelananaszegodworu,JanaSmarsza,StanisławaCzerwieńskiego,AleksegozSierzchowów,sługnaszegodworuiinnychbardzolicznych,wiary-godnych.Naktórejrzeczyświadectwopieczęćnaszaniniejszymjestprzywieszona.DanowKole,wnajbliższyczwartekponiedzieliPrze-wodniej,RokuPańskiegotysiącczterystasiedemdziesiątegoósmego.

Dokument nr 3

Tekst łaciński [w:] Biblioteka Jagiellońska, pergamin nr 57.

Rzym,30maja1461r.

Pismo procesowe Stolicy Apostolskiej w sporze pomiędzy miastem a zakonem Bożogrobców Miechowskich.

BernardusBonra[Bonna?]decretorumdoctorcanonicusValenti-dunensisnostripapecapellanusetipsiussacripalaciiapostolicicausa-rumcausequeetpartibusinfrascriptisabeodemdominonostropapaauditorspecialiterdeputatus.Universisetsingulisabbatibusprioribusprepositis decanis archidiaconis scholasticis cantoribus thesaurariiscustodibussacristanissuccentoribustamcathedraliumquamcollegia-tarum canonicis parochialiumque ecclesiarum rectoribus ac locate-nentibuseorundemplebanisviceplebaniscapellaniscuratisetnoncu-ratisvicariisperpetuisaltaristisceterisquepresbiterisclericisnotariisettabellionibuspublicisquibuscunqueoperariiscivitatumetdiocesisGneznensisacaliasubilibetconstitutiseteorumcuilibetinsolidumacillivel illis adquemvel adquospresentesnostre literepervenerintsaluteminDominoinnostrishuiusmodivermonendisapostolicisobe-diremandatis.NoveritisquodnupersanctissimusinChristopateretdominusnosterdominusPiusDivinaProvidenciapapaSecundusqu-andam commissionis sive supplicationis cedulam nobis per certumsuumcursorempresentarifecitquamnoscumeaquadecuitreveren-ciarecepimushuiusmodisubtenore.Dignetursanctitasvestracausametcausasappellacionemetappellacionesadsanctitatemvestramsanc-tamqueSedemApostolicampropartedevotorumoratorumvestrorumNicolaiprepositiJohanniscustodisetJohannisprocuratoristociusqueconventusmonasteriiMyechowiensisCracoviensisdiocesispatrono-rumprepositure domus hospitalis sancti Spiritus ante opidumColoGneznensisdiocesisetStanislaiChomersthaperdictospatrospresen-tatiaquadamdiffinitivamsuampervenerabilemvirumdominumNi-colaumdeCzechel vicariumet officialemGneznensemde et superiurepatronatussivepresentandipreposituredomushospitalispredictiproquibusdamPetroproconsuleJohanneMartinCrupaMathiaPalu-

- 138 - - 139 -

dineetStanislaoZawilyopidanisdictiopidiColopropatronisdictihospitalissegerentibusacMathiaassertopresentatoperdictospro-consulemet opidanos et contraprefatosoratoresut previfitur latiusinterpositeetinterpositarumunacumtotonegocioprincipaliattempta-torumqueetinnovatorumpostdictamappellacionemnecnonappella-cionesetappellacionemaprovisa institucioneper reverendissimumpatremdominumJohannemarchiepiscopumGneznensemdicteperso-nepresentacionipredictorumopidanorumdedictoMathiautprovidi-turfactisprovisisquetaxacionisexpensisdecretisliterarumexecuto-riarum acmonitoriarum et preceptis pendendis dicta apellacione incontemptumSedicApostoliceutdiciturfactisetcertisaliisgravami-nibuseisdemprepositoetcustodiactotoconventuipersonisetStani-slaoprenotatopredictispervicariumetarchiepiscopumpredictispre-stitisetillatisacinferricommuniterinterpositeetinterpositarumnul-litatisque et nullitatum tocius previsi processus tam coram vicarioquamarcjiepiscopopredictisutproviditurhabitietfactiacomniumetsingulorumindesecutorumalicuiexreverendispresbiteribusdominisvestrisacripalaciiapostolicicausarumauditoribus.Etsiplacetreve-rendo patri dominoBernardoBonra eiusdempalacii auditori penescuiusnoticiamnonnulla iuraadhanccausamfaciendamreperiunturcommittereaudiendumconquestendumdecidendumetfinedebitoter-minandumcumomnibusetsingulissuisemergenciisincidenciisde-pendenciisetconnexiiscumpotestatecitandidictosPetrumproconsu-lemetJohannemMarcumMathiamPaludineetStanislaumZawilyacMathiamassertumpresentatumomnesquealiosetsingulossuocom-muniterveldivisiminteresseputandosinRomanacuriaextraeametinpartibusaceciaminhibendiabsolvendiquepersevelaliumsimpli-citerveladcautelamquecausaseucausehuiusmodinonsintadRo-manamcuriamlegitimedevoluteautineadeiurisnecessitatetractan-deceterisqueincontrariumfaciendisnonobstantibusquibuscunque.In fine vero dicte commissionis sive suuplicacionis cedule scriptaerantdealteriusmanusliterasuperiorilitereipsiuscedulepenitusetomninodissimulietdiversahecverbavidelicetdemandatodomininostripape.Audiatidemauditorcitetutpetiturabsolvateciamadcau-telamsietproutdeiureetiudiciumfaciat.CuiusquidemcommisionisvigorecitacionelegitimaunacuminhibicioneinsertapernosextraRo-manamcuriaetadpartesinformasolitaetconsuetadecretaetconces-

sasubsequitafuitnobispropartevenerabiliumacreligiosorumviro-rumdominorumNicolaiprepositiJohanniscustodisetJohannispro-curatorismonasteriiMiechowiensisCracoviensisdiocesisacStanislaiChomersthaprincipaliuminprescriptanobisfactaetprenotatacom-missione principaliter nominatorum expositum cum querela. Quodnonnullidominiprelatiiudicesofficialescommissariidelegatisubde-legatiexecutoressubexecutoresordinariiextraordinariicollegiacapi-tulaclericinotariiettabellionespublicialiequepersonetamecclesia-sticequamsecularescivitatisetdiocesispredictarumacaliasubilibetconstitutipenessehabentetdetinentacsciunthabendosetdetinendosineorumcistisscriniisarchivisthecisnotisprothocollisregestrissivemanualibusnonnullaprivilegiaiurainstrumentaactascripturasliterasetmunimentaaliacausametcausashuiusmodiconcernensetconcer-nendosetprodefensioneiuriumparciumhincindeaccognicionecau-seseucausarumhuiusmodinecessariumetnecessariaetsinequibusdehuiusmodicausemeritisadplenumloquerenonpossit.QuaproptersumuspropartedictorumdominorumNicolaiprepositiJohanniscu-stodisetJohannisprocuratorisacStanislaiChomersthaprincipaliumdebita cum instancia requisiti quatenus eisdem super premissis decongruoiurisremedioetopportunitateprovidereliterascompulsoriasintalibusfiericonsuetasextraRomanamcuriametadpartesinformasolitaetconsuetadecernereetconcederedignaremur.NosigiturBer-nardusBonra auditor prefatus attendendo requisicionem huiusmodiforeiustametconsonamracionietquodiustapetentinonestdenegan-dusassensusacquodboni iudciissitcunctaobservarineoccasioneoccultationisiuriumpartiumhincindeiusalicuiusparciumearundemvaleatdeperire.Idcircoauctoritateapostolicanobisinhacpartecom-missaetquafungimurinhacpartevosomnesetsingulossupradictosetvestrumquemlibetetinsolidumtenorepresenciumrequirimusetmonemusprimosecundotercioetperemptoriecommuniteretdivisimvobisquenichilominusetvestrumcuilibetinvirtutesancteobediencieetsubpenisinfrascriptisdistrictepercipiendismandamusquatenusin-frasexdierumspaciumpostpresentacionemseunotificationempre-senciumvobisseualterivestrumfactametpostquampropartedicto-rumdominorumNicolai Johannis et Johannis acStanislai principa-lium fueritis requisiti seu alter vestrum fuerit requisitus immediatesequenciumquorumsexdierumduosproprimoduosprosecundoet

- 140 - - 141 -

reliquosduosdiesvobisuniversisetsingulissupradictisprotercioetperemptorioterminoacmonicionecanonicaassignamusprefatosdo-minosprelatosofficialesiudicescommissariosdelegatossubdelegatosordinariosextraordinariosexecutoressubexecutorescapitulaetcolle-giaclericosnotariostabellionespublicosaliasquepersonasecclesia-sticasetsecularesperexhibicionempresenciumvobisnominandumetnominandosaccedatisseualtervestrumaccedat.Itaquodinhiisexe-quendisalteralterumnonexpectetnecunusproalioseexcuseteosquenichilominusauctoritateApostolicapremissamoneatis et requiratis.Quoseciamtenorepresenciumsicrequirimusetmonemuseisqueinvirtutesancteobediencieetsubpenisinfrascriptisdistrictepercipien-dismandamusquatenusinfraduodecimdierumspaciumrequisicionihuiusmodiimmediatesequenciumquarumduodecimdierumquatuorproprimoquatuorprosecundoetreliquosquatuordieseiseteorumcuilibetprotercioetperemptorioterminoacmonicionecanonicaassi-gnatosquibusnoseciametcuilibeteorumtenorepresenciumassigna-muspredictaiuraliterasscripturasinstrumentaprocessusprivilegiaetaliamunimentacausametcausashuiusmoditangentemettangenciapeneseosexistentemseuexistenciaoriginaliaseueorumquecunquetranssumptaineorumformisoriginalibusauteorumnotisetmanuali-busveloriginalibushuiusmodiinpublicamformamredactumetre-dactaautaliassubsigillisautenticissigillatumetsigillataetsubtali-busmodoetformapublicataquodeisdeminRomanacuriaetalibiiniudicioetextrameritovaleatetdebeatfinesplenarieadhiberinilad-dendovelminuendoautimmutandoqudfactisubanimadimittetaurvadetintelligenciaprefatisdominisNicolaoprepositoJohannicustodiet Johanni procuratori ac Stanislao Chomerstha principalibus auteorumprocuratori seu presencium exhibitori nobis vel alteri forsanloconostriincausaetcausishuiusmodiauditorisurrogandoadRoma-namcuriamdeferendumetdeferendasinedifficultateetcontradictio-nequibuscunqueexhibeanttradantlibereetassignentsatisfactotamenprimitusillivelilliscuivelquibussatisfactiofueritmeriteimpenden-daproipsorumlaboribusetsalariocompetenti.Siverodictaiuraetmunimentaperaliquosinabsconditoetaliascontradictorumdomino-rumNicolaiJohannisetJohannisacStanislaiprincipaliumautprocu-ratorissuorumvoluntatemquomodolibetdetineanturvelabaliisdeti-nendisscianturdetentoresipsosadtradendumeascienciaadrelevan-

dumiuraetmunimentahuiusmodidictaauctoritatenostraymmove-riusApostolicapercensuramecclesiasticamappellacionepostpositacompellatis.Dumveroprorequisicioneetmonicionevestrorumhuiusmodietquantafidesdictisactisetmunimentisfueriadhibendaetqu-itquid inpremissisfeceritisnobispervestraspatentes literassigillisautenticiscommunitassivepublicuminstrumentumharumseriemseudesignacionem sufficienter in se continencia seu continens remissispresentibusfideliterintimarecuretis.Quodsifortepremissaomniaetsingulaeteorumquodlibetproutadvoseteosseuvestrumeteorumquemlibetpertinetcommuniterveldivisimnonadimpleveritisadim-pleverintseuadimpleveritautmandatisnostrishuiusmodiymmove-riusapostolicisnonparueritisparuerintseuparueritcumeffectupubli-ceveloccultedirectevelindirectequoquomodonosinvoseteosacvestrumeteorumquemlibetnecnoncontradictoresquoslibetetrebel-lesconiunctimveldivisimexnuncproutextuncetextuncproutexnuncsingulariterinsingulosdictacanonicamonicionepremissaexcommu-niationisincapitulaveroetcollegiasiquefuerintinhiisdelinquendasuspensionisadivinisetinipsorumdelinquenciumecclesiasetmona-steriainterdictisanctionesferumusinhiisscriptiseteciampromulga-musabsolucionemveroomniumetsingulorumquiprefatassanctionesautearumaliquamincurrerintsiveincurreritquoquomodonobisvelsuperiorinostro tantummodoreservamus.DatumetactumRome indomohabitacionisnostresubannoaNativitateDominimillesimoqu-adringentesimosexagesimoprimoindictionenonadieveroSabbatumtricesimamensisMaiipontificatusdomininostridominiPiipapeSe-cundiprelibatiannotertio.PresentibusibidemdiscretisvirismagistrisHinricoWynneretHinricoTenctuncknotariispublicisecclesiasticisColoniensisMoguntinensis etMonasteriensis diocesum testibus adpremissavocatisspecialiteretsignatis.

EtegoJohannesRabtmanclericusOsnaburgensispublicusApo-stolicaetImperialiauctoritatibusnotariusprefatiquereverendipatrisdominiBernardiBonrasacripalatiiApostolicicausarumauditorisinhuiusmodicausacorameoscriba.Quiadictarumliterarumcompul-soriarumpeticioneetdecretoomnibusquealiisetsingulispremissisdumsicutpremittituragunturet feriunturunacumprenominatibustestibuspresensinterfuieaquesicfierividietaudiviideohocpresenspublicuminstrumentummanualteriusfideliterscriptumexindecon-

- 142 - - 143 -

fecisubscripsipublicavietinhancpublicamformamredegisignoquequoutorauctoritateApostolicaacnominemeissolitisetconsuetisunacumdictireverendipatrisBernardiBonraauditorissigilliappensionesignavi.Rogatusetrequisitusinfidemettestimoniumomniumetsin-gulorumpremissorum.

Przekład polski

Rzym,30maja1461r.

Pismo procesowe Stolicy Apostolskiej w sporze pomiędzy miastem a zakonem Bożogrobców Miechowskich.

BernardBonra [Bonna?], doktor dekretów, kanonikwalentydu-neński,kapelannaszegopapieżaiświętegopałacuapostolskiego,dospraw idosprawyorazdostronniżejzapisanychprzez tegożpananaszegopapieżaspecjalniewyznaczonysędzia.Wszystkimikażde-muzosobna:opatom,przeorom,prepozytom,dziekanom,archidiako-nom, scholastykom, kantorom, skarbnikom, kustoszom, zakrystia-nom,chórzystom,kanonikomtakkatedr,jakkolegiat,rektorom[ko-ściołów]parafialnych i ichzastępcom,plebanom,zastępcompleba-nów,kapelanomduszpasterzominiebędącymduszpasterzami,wika-riuszomwieczystymi innymkapłanom,klerykom,pisarzominota-riuszompublicznymorazwszelkimsługommiejskimidiecezjignieź-nieńskiejorazznajdującymsięgdziekolwiekindziejisolidarniekaż-demuznichoraztemulubtym,doktóregolubdoktórychdotarłobyniniejszenaszepismo,pozdrowieniewPanu,abyściezaistebyliściśleposłusznitemunaszemuwezwaniuapostolskiemu.Wiedzcie,żenie-dawnonajświętszywChrystusieojciecipannasz,panPius,zBożejopatrznościpapieżDrugisprawił,żepewiendokumentzleceniaalboprośby był przedstawiony nam przez pewnego posłańca.Którymyprzyjęliśmyztymuszanowaniem,zjakimnależy,otakimbrzmieniu.Niechwaszaświątobliwośćraczysprawęisprawy,odwołanieiodwo-łaniadowaszej świątobliwości i do świętejStolicyApostolskiej zestronywaszych pokorniewnoszących prośby:Mikołaja, prepozyta,Jana,kustoszaiJana,prokuratoraicałegokonwentumiechowskiego,

diecezjikrakowskiej,patronówprepozyturydomuszpitalaświętegoDucha przed miastem Kołem, diecezji gnieźnieńskiej i StanisławaChomersty,prezentowanegoprzezrzeczonychpatronów,odichwyro-kuwydanegoprzezczcigodnegomęża,panaMikołajazCzechla,wi-kariuszaioficjałagnieźnieńskiego,odnośnieiwzględemprawapatro-natulubprezentyprepozyturyprzerzeczonegodomuszpitalanako-rzyść niejakich: Piotra, burmistrza, Jana, Marcina Krupy, MaciejaBagno i Stanisława Zawiłego, mieszczan rzeczonego miasta Koła,mającychsięzapatronówrzeczonegoszpitalaorazdlaMacieja,uwa-żanegozaprezentowanegoprzezrzeczonych,burmistrzaimieszczan,aprzeciwkowyżejwspomnianymwnoszącymprośbę,jakwyżejopo-wiedziano,szerzejzałożonąizałożone,razemzcałągłównąsprawąsprawcówiodnowicieli,porzeczonymodwołaniu,atakżepoodwo-łaniachipoodwołaniuodwidzianegopowyżejustanowieniaprzerze-czonejosobyprzeznajwielebniejszegoojca,panaJana,arcybiskupagnieźnieńskiego,odprzedstawieniaprzezprzerzeczonychmieszczanrzeczonegoMacieja, jakwidziano towcześniej, uczynionych i po-przednioujrzanych,pooszacowaniuwydatków,powyrokach,listachnapominalnych iwykonawczychorazpozapłaconychprzychodach,rzeczonąapelacjęodzniewagiuczynionej,jakmówisię,StolicyApo-stolskiejiodpewnychinnychprzykrościtymżeprzerzeczonym,pre-pozytowi i kustoszowi, i całemu konwentowi, osobom i uprzedniooznaczonemuStanisławowi,przezprzerzeczonych,wikariuszaiarcy-biskupa, wyniesionych i poniesionych oraz gróźb, że będą zadane,przedłożoną iprzedłożoneorazodnieważności całegopowyższegoprocesutakprzedwikariuszem,jakprzedarcybiskupem,jakpokaza-nouprzednio,przedsięwziętegoiuczynionegoorazwszystkichrzeczyikażdejzosobnastądzaszłych,któremuśzwielebnychkapłanów,pa-nówaudytorówsprawwaszegoświętegopałacuapostolskiegopowie-rzyć i jeżelipodobasię,wielebnemuojcu,panuBernardowiBonra,audytorowitegożpałacu,wktóregowiedzyznajdująsięniektóredo-kumentysądowedozałatwieniasprawy,powierzyćdowysłuchania,rozpoznaniainależnymkońcemzakończenia,zwszystkimiikażdymzosobna jejźródłami,przypadkami,zależnościami ipowiązaniami,zwładzą pozwania rzeczonych: Piotra, burmistrza i Jana,Marcina,MaciejaBagnoiStanisławaZawiłegoorazMacieja,rzekomegopre-zentowanegoiwszystkichinnychorazkażdegozosobna,razemlub

- 144 - - 145 -

oddzielnie, roszczących sobie interes, do kurii rzymskiej, poza niąidoinnychkrajów,atakżezwładząwymierzaniakaryiuwalnianiaodniejprzezsiebielubprzezinnego,zwyczajnielubzarękojmią,gdybytasprawaalbosprawyniebyłyprawniewniesionedokuriirzymskiej,bez przeszkody wszelkiej konieczności postępowania prawnegoiwszelkichinnychprzeciwnychdokonanychczynów.Narzeczonymkońcurzeczonegozleceniaalbooświadczeniaprośbynapisano innąręką,różniącąsięcałkieminiepodobnądosamegopowyższegolistuzlecenia,tesłowa,mianowiciezpoleceniapananaszegopapieża,zna-czy.Niechtenżeaudytorwysłucha,pozwie,ocoprosisię,niechuwol-ni,równieżzarękojmiąijeżeliorazoilenależytodoprawa,niechosądzi.Namocyktóregotozlecenia,pozwemprawnym,razemzdo-łączonymwymierzeniemkaryprzeznaspozakurięrzymskąidoin-nychkrajów,następującejwzwykłejizwyczajnejformieorzeczonejidozwolonej,przedstawiononamskargęwsprawieczcigodnychzna-komitychmężów,panów:Mikołaja,prepozyta,Jana,kustoszaiJana,prokuratoraklasztorumiechowskiejdiecezjikrakowskiejorazStani-sławaChomersty,głównychosób,wymienionychprzedewszystkimwuprzedniozapisanym,uczynionymiuprzedniozanotowanymzle-ceniunam,żeniektórzypanowieprałaci,sędziowie,urzędnicy,dele-gaci,subdelegaci,woźnisądowi,zastępcywoźnychsądowych,zwy-czajni,nadzwyczajni,kolegia,kapituły,klerycy,notariuszeipisarzepubliczni i inne osoby tak kościelne, jak świeckie, znajdujące sięwprzerzeczonych,mieścieidiecezjiorazgdziekolwiekindziej,mająprzysobieitrzymająorazwiedzą,żemająitrzymająwswoichpu-dłach, skrzyniach, archiwach, tekach, notatkach, protokołach, reje-strachalbokopiariuszachniektóreprzywileje,prawa,dowody,akta,pismadoobustronnego rozpoznaniaprawstronoraz tej sprawy lubspraw ibezktórych treściniemożnawpełnio tej sprawiemówić.Z tegopowoduwsprawie rzeczonychpanów:Mikołaja,prepozyta,Jana,kustoszaiJana,prokuratoraorazStanisławaChomersty,głów-nychosób,domaganosięodnasnależnymwnioskiem,abyśmyza-troszczylisięomożliwyinależnyimśrodekprawnyiabyśmyprzy-znaćiudzielićraczylilistprzymuszającynatakichzwyczajnieczy-nionywzwykłejizwyczajnejformiepozakuriąrzymskąidoobcychkrajów.Myzatem,BernardBonra,wyżejwspomnianyaudytor,uwa-żając,żetenwniosekbędziesprawiedliwyizgodnyzrozsądkiemiże

proszącemuorzeczysłuszneniepowinnabyćodmówionazgodaiabydo dobrego sędziego należaławszelkawiedza, aby z powodu obu-stronnegoukryciaprawstronprawoktórejśz tychże stronniebyłow stanie zginąć, zatem powagą apostolską, nam w tym względzieudzielonąiktórąwtymwzględziedziałamy,waswszystkich,wyżejzapisanychikażdegozosobnaorazktóregokolwiekzwassolidarniewzywamy i napominamy po raz pierwszy, drugi, trzeci i zawicie,wspólnieioddzielnieorazpolecamywam,niemniejikażdemuzwasnamocy świętego posłuszeństwa i pod poniższymi karami surowowymierzonymi, abyściew ciągu sześciu dni po przedstawieniu luboznajmieniuniniejszego[dokumentu]wamlubjednemuzwasiskorowybędzieciewezwanialbojedenzwasbędziewezwanywsprawierzeczonychpanów:Mikołaja,JanaiJanaorazStanisława,głównychosób,bezpośrednionastępujących,zktórychsześciudnidwanazna-czamyzapierwszy,dwazadrugiipozostałedwadniwamwszystkimwyżejrzeczonymikażdemuzwaszatrzeciizawityterminorazzanapomnienie kanoniczne, zwrócili się dowyżejwspomnianych pa-nówprałatów,oficjałów,sędziów,komisarzy,delegatów,subdelega-tów,zwyczajnych,nadzwyczajnych,woźnychsądowych,zastępcówwoźnychsądowych,kapituł,kolegiów,kleryków,notariuszy,pisarzypublicznychidoinnychosóbkościelnychiświeckich,przezokazicie-lawamniniejszegowymienionychlubabyjedenzwaszwróciłsię,takabyjedennadrugiegowwykonaniutegonieczekałijedenzadrugie-gonieusprawiedliwiałsięitychrównieżabyściewyżejwspomnianąpowagąapostolskąnapomnieliiprosili.Którychrównieżbrzmieniemniniejszego tak wzywamy i napominamy oraz nakazujemy im namocyświętegoposłuszeństwaipodponiższymikaramisurowowy-mierzonymi,abywprzeciągudwunastudnipotymwezwaniubezpo-średnio następujących, z których dwunastu dni cztery za pierwszy,czteryzadrugiipozostałeczterydnisąnaznaczonedlanichidlakaż-degoznichzatrzeciizawityterminorazzanapomnieniekanoniczne,którymmyrównieżikażdemuznichbrzmieniemniniejszegonazna-czamy, przerzeczone prawa, listy, pisma, dokumenty procesowe,przywilejeiinnedowodysądowektórekolwiek,dotyczącyidotyczą-ce tej sprawy, istniejący i istniejące przy nich, oryginały albo ichprawdziwe transumpty,w ich formachoryginalnychalbow ichko-piachikopiariuszach,zredagowanyizredagowanewformiepublicz-

- 146 - - 147 -

nejalboinnepodurzędowymipieczęciami,opieczętowanyiopieczę-towaneorazopublikowanewtakisposóbiwtakiejformie,żetymżewkuriirzymskiejigdzieindziej,wsądzieipozanimzasłużeniejestwstanieipowinnacałkowiciebyćokazanawiara,niczegoniedodająclub ujmując albo zmieniając, co uczyniwszy pod sumieniem, niechbędzieudzielonalubwysłanawiadomośćprzerzeczonympanom:Mi-kołajowi,prepozytowi, Janowi,kustoszowi i Janowi,prokuratorowiorazStanisławowiChomerście,głównymosobomalboichzastępcyiokazicielowininiejszego,namlubinnemuprzypadkiemnanaszymmiejscuwtejsprawieisprawachzastępującemuaudytorowidokuriirzymskiej,beztrudnościisprzeciwubędziedoniesionaidoniesione,którymkolwiekokażą, swobodnieprzekażą iwyznaczą, zaspokoiw-szyjednaknajpierwtegolubtych,którymzaspokojeniepowinnobyćdaneistosownewynagrodzeniezaichpracę.Jeżelizaśrzeczonepra-waidowodysądoweprzezkogośiwbrewwolirzeczonychpanów:Mikołaja,JanaiJanaorazStanisława,głównychosóblubichzastępcybędąwjakikolwieksposóbukrytealbojeżelibędziewiadomo,żesąoneukryteprzezinnych,nakłońcietychukrywającychrzeczonąpo-wagąnaszą,owszem,raczejapostolską,przezkarękościelną,lekce-ważącodwołanie,doprzekazania tejwiedzy idoujawnienia takichprawidowodówsądowych.Kiedyzaśpotakimwezwaniuwasina-pomnieniuijakawiarabędzieokazanarzeczonymaktomidowodomsądowym, cokolwiek uczyniciew rzeczach powyższych, zadbajcie,abypowiadomićwasprzezwaszelistyotwarteopatrzoneurzędowymipieczęciamilubprzezdokumentpubliczny,którychtreśćiporządekbędziew sobiewystarczająco zawarty, zwróciwszyniniejszy doku-ment.Jeżelizaśprzypadkiemwszystkichrzeczypowyższychikażdejzosobna,iczegokolwiekznich,jaktodowasidonichalbodokaż-degozwasikażdegoznichnależy,wspólnieioddzielnieniewykona-cie,niewykonająlubniewykonaalbojeżeliniebędziecietympole-ceniomnaszym,owszem,raczejapostolskim,posłuszni,niebędąpo-słusznilubniebędzieposłusznywjakikolwieksposób,publicznielubpotajemnie,bezpośredniolubpośrednio,mynawasinanichoraznakażdegozwasinakażdegoznich,atakżenawszelkichsprzeciwiają-cychsięibuntownikówwspólniealbooddzielnie,teraz,takjakwtedyiwtedy,takjakteraz,pojedynczonakażdegowymierzamykaręeks-

komuniki,popowyższymnapomnieniukanonicznym,nakapitułyzaśi kolegia, jeżeli będą które tego winne, karę zakazu wykonywaniasłużbyBożej,anakościołyiklasztorytakichprzestępcówkaręinter-dyktu,uwolnieniezaśwszystkichikażdegozosobna,którzypodlega-libylubktórypodlegałbywjakikolwieksposóbwyżejwspomnianymsankcjomlubktórejkolwiekznich,zastrzegamywyłączniedlanaslubdlanaszegoprzełożonego.Naktórychwszystkichikażdejzosobnarzeczypowyższychwiaręiświadectwopoleciliśmy,abyniniejszepi-smo lub niniejszy dokument publiczny, zawierające i zawierającywsobietonaszeprzymuszenie,ztegopowodubyłosporządzoneispi-saneprzednamiprzeznotariuszapublicznegoiponiższegopisarzatejsprawyorazkazaliśmyisprawiliśmy,abybyłoogłoszoneibyłoumoc-nioneprzywieszeniemnaszejpieczęci.DanoidziałosięwRzymie,wdomunaszegozamieszkania,wrokuodNarodzeniaPańskiegoty-siąc czterysta sześćdziesiątympierwszym, indykcji dziewiątej, dniazaśwsobotę,trzydziestegomaja,pontyfikatuwymienionegouprzed-nio pana naszego, pana Piusa Drugiego, papieża, roku trzeciego.Wobecnościtamżeroztropnychmężów,magistrów,HenrykaWynne-raiHenrykaTenctuncka,kościelnychnotariuszypublicznychdiecezjikolońskiej,mogunckiejimonastyrskiej,świadkówwezwanychiwy-znaczonychwsprawachpowyższych.

Ija,JanRabtman,kleryk[diecezji]Osnabruck,notariuszpublicz-nyzupoważnieniaapostolskiegoicesarskiegoorazwyżejwspomnia-negowielebnegoojcaipanaBernardaBonry,audytoraspraw,przednim pisarzw tej sprawie, ponieważ razem zwyżej wymienionymiświadkamibyłemobecnyprzyprośbie idecyzjio rzeczonymliścieprzymuszającymorazprzywszystkichinnychikażdejzosobnapo-wyższychrzeczach,kiedytakdziałysięoneitoczyły,jakjestzapo-wiedzianeiżeonetakdziałysię,widziałemisłyszałem,dlategowięcsporządziłem,podpisałem,ogłosiłemiwtejformiepublicznejzreda-gowałemtenniniejszydokumentpubliczny,cudząrękąnapisanyorazoznaczyłemmoimizwykłymiizwyczajnymi,znakiem,któregouży-wamzupoważnieniaapostolskiegoorazimieniem,razemzprzywie-szeniempieczęci rzeczonegowielebnegoojcaBernardaBonry,pro-szonyiwezwanynawiaręiświadectwowszystkichikażdejzosobnarzeczypowyższych.

- 149 -

BIBLIOGRAFIA

Część I. Zarys pradziejów Koła

Bartkowski T., Wielkopolska i środkowe Nadodrze, Warszawa1970.

BocheńskiZ.,KowalskiR.,MłynarskiM.,SzymczakowskiW.,Prze-miany fauny w holocenie Polski,„FoliaQuaternaria”1968,t.29.

Borówko-DłużakowaZ.,Palynological investigations of Late-Glacial and Holocene deposits at Konin,„GeografiaPolonica”1969,t.17.

ChmielewskaM.,Późny paleolit pradoliny warszawsko-berlińskiej,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1978.

ChudziakW.,Z badań nad budownictwem drewnianym Niżu polskie-go ze starszych faz wczesnego średniowiecza (VI–IX wiek),„Stu-diaLednickie”1994,t.3.

CiesielskiM.,ŁaszkiewiczT.,Wola Piekarska, gm. Dobra, woj. ko-nińskie. Stanowisko 2,„InformatorArcheologiczny.Badaniarok1984”,Warszawa1985.

Cofta-BroniewskaA.,Grupa kruszańska kultury przeworskiej, Po-znań1979.

CzerniakL.,Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach,Poznań1980.

Dąbrowski K., Grodzisko „Kaszuba” i Stare Miasto w Koninie,„KwartalnikHistoriiKulturyMaterialnej”1967,t.15,nr1.

DąbrowskiK.,NowakowieL. iA.,Wyniki dotychczasowych badań archeologicznych w Koninie, „Sprawozdania Archeologiczne”1970,t.22.

DąbrowskiK.,WentkowskaA.,Badania archeologiczne w Koninie w 1966 roku,„SprawozdaniaArcheologiczne”1968,t.20.

Florek W., Wpływ gospodarczej działalności człowieka prahisto-rycznego i średniowiecznego na rozwój dolin i koryt rzecznych,[w:]Miscellanea archaeologica Thaddaeo Malinowski dedicata,Słupsk–Poznań1993.

- 150 - - 151 -

GalińskiT.,Uwagi na temat mezolitu ceramicznego i neolitu strefy leśnej na Niżu Polskim,„ArcheologiaPolski”1991,t.36,z.1–2.

GorczycaK.,Barłogi (recte Babia), gm. Rzgów, woj. konińskie. Sta-nowisko 1 (6), „InformatorArcheologiczny.Badania rok1981”,Warszawa1982.

GorczycaK.,Kolno, gm. Golina, woj. konińskie. Stanowisko 11,„In-formatorArcheologiczny.Badaniarok1981”,Warszawa1982.

GorczycaK.,Kolno, gm. Golina, woj. konińskie. Stanowisko 12,„Informator Archeologiczny. Badania rok 1981”, Warszawa1982.

GorczycaK.,Sprawozdanie z archeologicznych wykopaliskowych ba-dań ratunkowych przeprowadzonych w Straszkowie, gm. Koście-lec, powiat Koło, woj. wielkopolskie, na stanowisku 36. Nr obsza-ru AZP 57-44, nr stanowiska na obszarze 44.

Gorczyca K., Łukaszewski A., Kopydłowo, gm. Wilczyn, woj. ko-nińskie. Stanowisko 6,„InformatorArcheologiczny.Badaniarok1985”,Warszawa1986.

HenselW.,WiślańskiT.(red.),Prahistoria ziem polskich,t.2:Neolit,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1979.

JadczykowaI.,Sprawozdanie z badań prowadzonych w latach 1967 i 1968 na stanowisku 1 w Wietrzychowicach, pow. Koło,„PraceiMateriałyMuzeumArcheologicznegoiEtnograficznegowŁo-dzi”1970,t.17.

JadczykowaI.,Sprawozdanie z końcowego etapu prac badawczych na neolitycznym cmentarzysku grobowców kujawskich w Wietrzycho-wicach, pow. Koło,„PraceiMateriałyMuzeumArcheologicznegoiEtnograficznegowŁodzi”1971,t.18.

Jakimowicz R., Zbiór wykopalisk przedhistorycznych w Muzeum Piotrkowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawcze-go,„WiadomościArcheologiczne”1920,t.5.

Jankuhn H., Wprowadzenie do archeologii osadnictwa, Warszawa1983.

JażdżewskiK.,RycelG.,Habent sua fata tumuli, „Zotchłaniwie-ków”1981,t.47.

Kamińska J., Sprawozdanie z badań nad grodami i osadnictwem otwartym wczesnego średniowiecza na terenie Polski środkowej w 1955 r.,„SprawozdaniaArcheologiczne”1959,t.5.

KapicaZ.,Pochówki neolityczne z grobowców kujawskich w Wietrzy-chowicach, pow. Koło, w świetle badań antropologicznych,„PraceiMateriałyMuzeumArcheologicznegoiEtnograficznegowŁo-dzi”1970,t.17.

KostrzewskiB.,Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Po-znaniu w latach 1945–1949,„FontesPraehistorici”1950,t.1.

KozarskiS.,TobolskiK.,Holoceńskie przeobrażenia wydm śródlądo-wych w Wielkopolsce w świetle badań geomorfologicznych i paly-nologicznych,„FoliaQuaternaria”1968,t.29.

KurnatowskaZ.,Początki formowania się państwa polskiego w świe-tle źródeł archeologicznych datowanych metodą dendrochronolo-gii,„KronikaWielkopolski”2000,nr1(93).

KurnatowskaZ.,Z badań nad przemianami organizacji terytorialnej w państwie pierwszych Piastów,„StudiaLednickie”1991,t.2.

KurnatowskaZ.,KurnatowskiS.,Zasiedlenie regionu Lednicy w pra-dziejach i średniowieczu w świetle dotychczasowych badań,[w:]K. Tobolski (red.), Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego,Poznań1991.

KurnatowskiS.,O zasadach regionalnych badań osadniczych,„Kwar-talnikHistoriiKulturyMaterialnej”1974,t.22,nr3.

KurnatowskiS.,Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem a rozmieszczenie stref zasiedlania,„StudiazDziejówGospodarstwaWiejskiego”1966,t.8.

Lityńska-ZającM.,Roślinność i gospodarka w okresie rzymskim. Stu-dium archeobotaniczne,Kraków1997.

ŁowmiańskiH.,Początki Polski,Warszawa1964,t.2.ŁukaL.J.,Importy italskie i wschodnioalpejskie oraz ich naśladow-

nictwa na obszarze kultury „łużyckiej” okresu halsztackiego w Polsce,„SlaviaAntiqua”1957/1959,t.6.

Makarowicz P., Osada ludności kultury trzcinieckiej w Babiej, woj. konińskie. Stanowisko 6, „SprawozdaniaArcheologiczne”1995,t.47.

MakarowiczP.,Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie trzci-nieckiego kręgu kulturowego (2000–1600 BC),Poznań1998.

MakiewiczT.,Cmentarzysko grobowców kujawskich w Wietrzycho-wicach pow. Koło,„SprawozdaniaArcheologiczne”1969,t.21.

- 152 - - 153 -

MalinowskiT.,Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Pol-sce,Warszawa1961,t.1.

MalinowskiT.,Naczynie toczone na kole z późnego okresu rzymskie-go, znalezione w mieście Koło, „Wiadomości Archeologiczne”1956,t.23.

Modła Rzgowska, gm. Rzgów, woj. konińskie. Stanowisko 1,„Informa-torArcheologiczny.Badaniarok1981”,Warszawa1982.

MoździochS.,Funkcje gospodarcze śląskich grodów kasztelańskich,„StudiaLednickie”1991,t.2.

Niesiołowska-WędzkaA.,Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1974.

Nowakowie Ł.A., Badania archeologiczne w powiecie konińskim w latach 1968–1970,„ZiemiaKonińska.MateriałynasympozjumKTR”1972,t.3.

Pawlicka-NowakŁ.,Koło, woj. konińskie. Zamek,„InformatorArche-ologiczny.Badaniarok1979”,Warszawa1980.

PieczyńskiZ.,Osada ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu w Koninie,„FontesArchaeologiciPosnanienses”1965,t.16.

PrinkeA., Prace wykopaliskowe na osadzie wydmowej w Ruszko-wie II, powiat Koło, „Biuletyn Informacyjny ZarząduMuzeówiOchronyZabytków”1972,nr103.

PrinkeA.,Ratownicze prace wykopaliskowe na osadzie wydmowej w Ruszkowie II pow. Koło. Stan. 3,„FontesArchaeologiciPosna-nienses”1973,t.24.

Rawita-WitanowskiM.,Katalog zbiorów Towarzystwa Krajoznaw-czego na Zamku Królewskim w Piotrkowie Trybunalskim,Piotr-ków1926.

SchildR.,Późny paleolit,[w:]W.Chmielewski,W.Hensel(red.),Pra-historia ziem polskich,t.1:Paleolit i mezolit,Wrocław–Warszawa––Kraków–Gdańsk1975.

SmoczyńskaŁ.,Kultura ceramiki wstęgowej w Wielkopolsce,„FontesArchaeologiciPosnanienses”1952,t.3.

SzmytM.,Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach,Poznań1996.

TomaszewscyE.iA.,Zabytki architektury romańskiej w regionie ko-nińskim,[w:]Z dziejów regionu konińskiego,Wrocław–Warszawa––Kraków1970.

Trzeciakowski J., Warunki geologiczne stanowisk mezolitycznych w dolinie Warty na odcinku pod Koninem,„ArcheologiaPolski”1964,t.9.

Tyszkiewicz L.A., Słowianie w historiografii antycznej do połowy VI wieku,Wrocław1990.

Węglewskie Holendry, gm. Golina, woj. konińskie. Stanowisko 4,„In-formatorArcheologiczny.Badaniarok1981”,Warszawa1982.

WiślańskiT.,Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce północno-zachodniej,Wrocław–Warszawa–Kraków1969.

WojterskiT.,WojterskaM.,Potencjalna roślinność naturalna okolic Konina. Mapa barwna w skali 1:50.000,Wrocław1981.

Część II. Koło w średniowieczu

Źródła rękopiśmienne

ACap., B.14,ArchiwumArchidiecezjalnewGnieźnie.Akta miasta Koła. Księga ławnicza Koła, Archiwum Państwowe

wPoznaniu,sygn.I1.Akta wizytacji z roku 1792,ArchiwumDiecezjalneweWłocławku,

sygn.AAG.Wiz.85.Catalogus Fratrum mortuorum Ordinis Minorum de Observantia

Beati Francisci in provincia Polona, [w:]Archiwum Prowincjioo.BernardynówwKrakowie,sygn.W-20.

Chronologia conventus colensis,ArchiwumProwincjioo.Bernardy-nówwKrakowie,sygn.V-1.

Dokument Audytora Roty Rzymskiej z 30 maja 1461 roku,BibliotekaJagiellońska,nr57.

Dokumenty kolskiego klasztoru oo. Bernardynów,ArchiwumDiece-zjalneweWłocławku,nr325,327i340.

Dokument wystawiony przez burmistrza i radę miejską Koła 29 czerw-ca 1478 roku,BibliotekaKórnickaPAN,nr197.

Księga radziecka Koła z lat 1537–1623,ArchiwumGłówneAktDaw-nychwWarszawie,sygn.1.

Księgi ziemskie konińskie,ArchiwumPaństwowewPoznaniu,z.2–4.

- 154 - - 155 -

Źródła Drukowane

Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum,wyd.B.Ula-nowski,Kraków1902,t.2.

DługoszJ.,Dzieje Polski,t.4,wyd.K.Mecherzyński,Kraków1869;t.5,ks.XII,Kraków1870.

Długosz J., Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego,ks.IX,wyd.K.Pieradzka,Warszawa1975.

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t.1,wyd.I.Zakrzewski,Po-znań 1877; t. 3, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1879; t. 5, wyd.F.Piekosiński,Poznań1908;t.7,wyd.A.Gąsiorowski,P.Wal-czak,Poznań1985;t.8,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,War-szawa–Poznań 1989; t. 9, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jasiński,Warszawa–Poznań1990;t.10,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,Poznań1993;t.11,wyd.A.Gąsiorowski,T.Jasiński,T.Jurek,I.Skierska,Poznań1999.

Komorowski J.,Memoriale ordinis fratrum minorum,wyd.A.Bie-lowski,[w:]Monumenta Poloniae Historica,Warszawa1961,t.5.

Kronika Janka z Czarnkowa,wyd.A.Bielowski,[w:]Monumenta Po-loniae Historica,Warszawa1961,t.2.

Kroniki bernardynów poznańskich,opr.S.B.Tomczak,J.Wiesiołow-ski,Poznań2002.

Księga skarbowa króla Kazimierza Jagiellończyka (1484–1488),wyd.A.Pawiński,Warszawa1897.

Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418–1424,wyd.J.Kochanowski,Warszawa1905.

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1620,cz.1,wyd.Z.Górski,R.Kabaciński,J.Pakulski,Wrocław–Warszawa––Kraków1999.

ŁaskiJ.,Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej,wyd.J.Łu-kowski,Gniezno1880.

Matricularum Regni Poloniae Summaria,t.1,wyd.T.Wierzbowski,Warszawa1905;t.2,Warszawa1907;t.3,Warszawa1908;t.4,cz.1,Warszawa1910;t.4,cz.2,Warszawa1912;cz.3,Warszawa1915.

Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508,wyd.A.Gąsio-rowski,T.Jurek,I.Skierska,Kraków2004,t.1–2.

MujtaJ.,Koło w dokumentach,Koło–Konin1998.NakielskiS.,Miechovia sive promptuarium antiquitatem Monasterii

Miechoviensis,Kraków1634,BibliotekaJagiellońska.Statuta nec non Liber Promotorum Philosophorum Ordinis in Uni-

versitate Studiorum Jagiellonica ab anno 1402 ad annum 1849,wyd.J.Muczkowski,Kraków1849.

Teki Dworzaczka,BibliotekaKórnickaPAN.

Opracowania

BacińskiJ.,Zamek królewski w Kole,Koło2005.BardachJ.,Historia ustroju i prawa polskiego,Warszawa1993.BieniaszewskiA.,Rejestr poboru cyzy z miast Wielkopolski w latach

1462–1465,„PrzeglądHistoryczny”1968,z.3.BochnakA., Pagaczewski J.,Polskie rzemiosło artystyczne wieków

średnich,Kraków1959.BoguckaM.,SamsonowiczH.,Dzieje miast i mieszczaństwa w Pol-

sce przedrozbiorowej,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk––Łódź1986.

DąbrowskaM.,Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII w.,Wrocław1987.

DobrzenieckiT.,Średniowieczny portret w sakralnej sztuce polskiej,„RocznikMuzeumNarodowegowWarszawie”1969,t.13.

Gałczyński R.,Konwent bożogrobców w Miechowie, „Nasza Prze-szłość”2002,nr98.

GąsiorowskiA.,Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386–1434,Warszawa1972.

GąsiorowskiA.,Kazimierz Wielki w Trnawie latem 1362 r. Nad za-gadkami historii politycznej średniowiecznej Polski, „PrzeglądHistoryczny”1998,t.89,z.3.

GąsiorowskiA.,Kolskie starostwo i kolscy starostowie w czasach ja-giellońskich(maszynopisartykułu),ss.nlb.16.

GąsiorowskiA.,Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich,Poznań1993.

GąsiorowskiA.,O mieszczanach studiujących na Uniwersytecie Kra-kowskim w XV wieku, [w:]Aetas media avetas moderna. Studia

- 156 - - 157 -

ofiarowane prof. Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin,podred.A.Bartoszewicz,W.Fałkowskiego,H.Ma-nikowskiej,A.Mączaka,K.Modzelewskiego,Warszawa2000.

GąsiorowskiA.,Starostowie wielkopolskich miast królewskich w do-bie Jagiellońskiej,Warszawa–Poznań1981.

Gorczyca K., Sprawozdanie z archeologicznych badań dokumenta-cyjno-konserwatorskich przeprowadzonych przy budowie nowego skrzydła ratusza miejskiego w miejscowości Koło w 2005 roku,Konin2005.

GuldonZ.,WijaczkaJ.,Osadnictwo żydowskie w województwach po-znańskim i kaliskim w XVI–XVII wieku,„BiuletynŻydowskiegoInstytutuHistorycznego”1992,nr2–3.

GutowskiM.,Komizm w polskiej sztuce gotyckiej,Warszawa1973.HornM.,Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r.,

„BiuletynŻydowskiegoInstytutuHistorycznego”1974,nr3.JaniakT.,Kafel piecowy z postaciami św. Jana Chrzciciela i św. Bar-

bary,[w:]Śmierć w kulturze dawnej Polski od średniowiecza do końca XVIII wieku, praca zbiorowa pod red. P.Mrozowskiego,Warszawa2001.

Janiak T.,Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie,Gniezno2003.

JasińskiK.,Rodowód Piastów Śląskich,Kraków2007.KaczmarczykZ.,Kazimierz Wielki (1333–1370),Warszawa1948.KalinowskaJ.,Jan Hincza z Rogowa i jego działalność fundacyjna na

dworze pierwszych Jagiellonów, „AnalectaCracoviensia” 1987,t.19.

KamińskaK.,Lokacje miast na prawie magdeburskim na ziemiach polskich do 1370 roku,Toruń1990.

KantakK.,Bernardyni w Polsce,Lwów1933,t.1.KantakK.,Życie wewnętrzne bernardynów w dobie przedreformacyj-

nej,„PrzeglądTeologiczny”1929,nr10.KantakK.,SzablowskiJ.,Kościół i klasztor oo. Bernardynów w Kra-

kowie,Kraków1938.KarbowiakA.,Dzieje wychowania i szkół w Polsce,Warszawa1972,

t.1.KasperkiewiczK.,Daleszyce czy Dobczyce,„PrzeglądKolski”2007,

nr1.

KłoczowskiJ.,Bracia mniejsi w Polsce średniowiecznej,[w:]Zako-ny franciszkańskie w Polsce,podred.J.Kłoczowskiego,Lublin1982,t.1,cz.1.

KowalczykM.,Maciej z Koła,[w:]Polski Słownik Biograficzny,Wro-cław–Warszawa–Kraków–Gdańsk1974,t.19.

Krzyżaniakowa J., Wielkopolanie na Uniwersytecie Krakowskim w I poł. XV wieku,[w:]Munera Posnaniensia. Księga pamiątko-wa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,Poznań1965.

KucharskiG.,Początki klasztoru bernardynów w Kaliszu,„Archiwa,BibliotekiiMuzeaKościelne”2001,nr75.

KumorB.,Początki sieci parafialnej na ziemiach polskich,„RocznikiTeologiczno-Kanoniczne”1958,z.4.

Maciszewska M., Klasztor bernardyński w społeczeństwie polskim 1453–1530,Warszawa2001.

Mujta J., Parafia rzymskokatolicka pod wezwaniem Podwyższenia Świętego Krzyża w Kole. Zarys dziejów,Koło2003.

MujtaJ.,Zabytki,[w:]Koło. Oficjalny Informator Miejski,Bydgoszcz1993.

MünchH.,Geneza rozplanowania miast wielkopolskich,Kraków1946.OlszackiT., LasekP.,Wieża mieszkalna w Kole i jej problematyka

badawcza,[w:]Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Maria-nowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin,podred.O.Ławrynowicza,J.Maika,P.A.Nowakowskiego,Łódź2011.

PiekarczykS.,Studia z dziejów miast polskich w XIII–XIV w.,War-szawa1955.

PiłatZ.,Fundator i fundacja klasztoru Bożogrobców w Miechowie,[w:]Bożogrobcy w Polsce, pod red.M.Affeka,Miechów–War-szawa1999.

Rawita-WitanowskiM.,Wielkopolskie miasto Koło, jego przeszłość i pamiątki,PiotrkówTrybunalski1912.

RutkowskaG.,Jagiellonowie w Kole(maszynopisartykułu),nlb.RutkowskiA.,Objazdy i system rządzenia państwem przez Kazimie-

rza Wielkiego,„KwartalnikHistoryczny”1985,nr3.SenkowskiJ.,SłowikowskiT.,Hińcza z Rogowa,[w:]Polski Słownik

Biograficzny,Wrocław–Warszawa–Kraków1960–1961,t.9.Skierska I., Słowo wstępne, [w:] Królewskie miasto Koło. Studia

w 650. rocznicę lokacji miasta,Koło2012(maszynopis).

SkupieńskiK.,Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce,Lublin1997.

StarnawskaM.,Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu,Warszawa2011.

SwieżawskiA.,Mazowsze i Ruś Czerwona w średniowieczu,Często-chowa1997.

Sześćset lat miasta Koła,podred.J.Burszty,Poznań1963.SzymborskiW.,Odpusty w Polsce średniowiecznej,Kraków2011.TobiaszM.,Bożogrobcy w Miechowie,„NaszaPrzeszłość”1963,

t.17.TomalaJ.,Badania architektoniczne bernardyńskiego zespołu klasz-

torno-kościelnego w Kole,[w:]Bernardyni w Kole,Koło2006.Tomala J.,Budownictwo obronne powiatu ostrzeszowskiego w śre-

dniowieczu i czasach nowożytnych,Kalisz2005.TomalaJ.,Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopol-

sce,t.1:Architektura sakralna,Kalisz2007.TomalaJ.,Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopol-

sce,t.2:Architektura obronna,Kalisz2011.TomalaJ.,Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopol-

sce.Architektura mieszczańska,Kalisz2012.WiesiołowskiJ.,Dominikanie w miastach wielkopolskich,[w:]Studia

nad historią dominikanów,podred.J.Kłoczowskiego,Warszawa1975.

Wiesiołowski J., Sieć miejska w Wielkopolsce w XIII–XVI wieku. Przestrzeń i społeczeństwo, „KwartalnikHistoriiKulturyMate-rialnej”1980,nr3.

WiśniowskiE.,Parafie w średniowiecznej Polsce,Lublin2004.Wiśniowski E., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej

w średniowieczu,Warszawa1965.WiśniowskiE.,Sieć szkół parafialnych w Wielkopolsce i Małopolsce,

„RocznikiHumanistyczne”1967,t.15.Witkowski K., Początki klasztoru Bernardynów w Kole, „Kronika

Wielkopolski”2006,nr2.Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Wrocław–Warszawa–Kraków–

–Gdańsk–Łódź1986.

Sponsorzy publikacji

GminaMiejskaKoło PowiatKolski

NAJDAWNIEJSZE DZIEJE KOŁA - muzeum-kolo.pl · NAJDAWNIEJSZE DZIEJE KOŁA (do lat 20. XVI stulecia)...

Documents

Transcript of NAJDAWNIEJSZE DZIEJE KOŁA - muzeum-kolo.pl · NAJDAWNIEJSZE DZIEJE KOŁA (do lat 20. XVI stulecia)...