Nafarroako arroilak

NafarroakoArroilak

Ingurugiro Hezkuntzako KoadernoakLehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

Gobierno de NavarraDepartamento de Medio Ambiente,Ordenación del Territorio y Vivienda

Nafarroako GobernuaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu

eta Etxebizitza Departamentua

CAJA DE AHORROS DE NAVARRANAFARROAKO AURREZKI KUTXA

UNITATE DIDAKTIKO HAU ESPERIMENTATU DEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

IRUNBERRIKO C.P.E.I.P. SAN JUAN IKASTETXEA:

Jose Félix Villanueva.

IRUÑEKO URSULINEN IKASTETXEA:

José Garcés Tapia.

Mª Victoria Castiella.

Luis Pérez Ollo.

NAFARROAKO ARROILAK

EgileakDiseinua eta erredakzioa:GUADALUPE LECUMBERRI BELOQUI.JAVIER ARBUNIÉS ERCE.

Aholkularitza pedagogikoa:IOSU OSTA.EDUARDO PORTILLO.VITORI INTXUSTA.

Copyrighta: Departamento de MAOTyV, CAN y Autores

Diseinua: ILUNEFilmaketa: Página SAInprimaketa: Gráficas OnaISBN: 84-235-1.886-8Lege Gordailua: NA-1.770/1999

Sustapena eta banaketa: Nafarroako Gobernuko Argitalpen Fondua. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosakalea, 21. 31002 Iruñea. Tf. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: [email protected]

Arroilak

Ingurugiroa

Aurkezpena

Gure herrialdeko hezkuntza-sisteman Ingurugiro Hezkuntzaren curriculuma duelagutxi sartu da, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako Legeak (LOGSE)ekarri baitu.

Zehar-gaien artean, LOGSEk gizartean bizirik dauden gaiak hartu ditu kontuan: kont-sumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna eta, jakina, ingurugiroa; gai horiek guz-tiak hezkuntza-aukera zabalak eskaintzen dituzte, gogoeta eta erabakiak hartu beha-rra sustatzen baitute. Horregatik, zehar-gaiek hezkuntza-jarduera osoa hartu behardute, arlo bakoitzaren edukiak gaindituz.

Gainera, ikasgai horien oinarri etikoa -pertsonala nahiz kolektiboa- funtsezkoa izangoda gizartearen proiektu askeagoa eta baketsuagoa sustatzeko, pertsonenganako etanaturarenganako errespetua bultzatzeko, azken horrek gizakiaren bizitzaren inguru-nea osatzen duela kontuan hartuta.

Hezkuntzak gizartearen behar orokor eta oinarrizkoei erantzun behar diela pentsatzenbadugu, ingurugiroaren arazoa eskola-eremuan sartzea guztiz zentzuzkoa izango da,gizateriaren historian natur baliabideei egindako presioa ez baita inoiz hain handiaizan eta ingurugiroarengan sortutako inpaktuak ez baitira inoiz gaur egun bezainnegatiboak izan.

Natur sistemek dituzten arazoak ulertzeko gizartean, ekonomian... gertatzen ari dena-rekin lotu behar dira. Horregatik, Ingurugiro Hezkuntza gaur egun pertsonen etagizarteen planteamendu etiko moduan pentsatuta dago eta pertsonek planetarekikoduten loturaren ikuspuntutik, funtsezko balioetan oinarritzen delarik: berdintasuna,elkartasuna eta baliabideen neurrizko erabilera.

Nafarroako hezkuntza-elkarteak planteamendu horiei erantzuteko asmoa du eta,horretarako, planteatutako erronka hori garatzeko tresnak eskaini behar dizkiogu.Xede horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek eta ikasgelan IngurugiroHezkuntza lantzeko egokiak izango dira, ziur nago.

Material hauek beren inguru sozial eta naturala ulertzeko gai izango diren herritarrakprestatzeko egokiak izatea espero dut, inguru hori garatzen lagunduko duten eta aniz-tasuna errespetatuko duten, informatuta egoteko interesa erakutsiko duten eta elkar-tasunez jokatuko duten herritar kritikoak hain zuzen ere.

Yolanda BarcinaIngurugiro, Lurraldearen Antolamendu

eta Etxebizitzako Sailburua

Arroilak

Ingurugiroa

AURKIBIDEA:

IRAKASLEENTZAKO GIDA DIDAKTIKOA . . . . . .9

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Aplikazio-eremua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Gidaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

Orientabide metodologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

Sekuentziaziorako proposamena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

1. sekuentzia: Irunberriko arroilara irteera . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

2. sekuentzia: arroilen ezagutza ikasgelan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

Material hauek nola erabili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

Material didaktikoaren eta oinarrizko curriculum-diseinuaren arteko lotura .17

Jardueretan lantzen diren ezagutza-arloak. . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Jardueretan landutako edukien zerrenda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

JARDUEREN FITXATEGIA . . . . . . . . . . . . . . .21

Sentsibilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Arroila zentzumenen bidez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Sentipenen bidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Ezagutza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Harkaitz artean bizitzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

Arroilako biztanleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

Almadiak, trenak eta bidaztiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

Zergatik dira arroilak horrelakoak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

Goitik begira, hegazti bagina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

Irunberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Arroilen ekosistema aztertzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

Gizakiaren aztarnei jarraika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

7Aurkibidea

Arroilak

Ingurugiroa

8 Aurkibidea

Sintesia/Komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . .62Ekin diezaiogun lanari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

Txostena egiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

Arroilak arriskuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

Ekintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Zabor-biltzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

Ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76Zer deritzozu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76

Arroilei buruzko jarduera gehiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80

INFORMAZIO-DOSIERRA . . . . . . . . . . . . . . .85

1. Arroilak, jatorria eta osaketa. . . . . . . . . . 87

2. Arroilen giro berezia. . . . . . . . . . . . . . . 89

3. Arroilaren ekosistema. . . . . . . . . . . . . . .91

4. Gizakiaren presentzia arroiletan. . . . . . . .95

5. Arroilen berezitasuna eta ahultasuna. . . . .97

6. Nafarroako arroilen zainketa. . . . . . . . . . .97

7. Bibliografia, informazio-iturriak eta

baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

Nafarroakoarroilak

Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

Ingurugiroa

Urre koloreko arranotzarrak habia ezarri zuen toki garaihartara eraman zuen laguna, urtez urte hantxe hazten bait-zuen arrano-kume bat edo pare bat.

Hautatutako toki hura harkaitz arteko irtenune bat zen…,gizon-emakumeen irismenetik urrun.

Arranotegi hartan nagusi zen harkaitzak bekozkoz begira-tzen zion, ehundaka metrotara altxatzen zen harri beltzarengainetik, azpialdean arroilan barrena bor-bor aurrera egitenzuen erreka mehe baina zaratatsuari.

H. Waddingham Seers, Reyes del aire,

Historias de la Naturaleza para Contar a los Niños.

SARRERA

Arroilak altxor txiki ikaragarriak dira. Urak eta harriak bat egi-ten dute, halako toki berezi, eder eta harrigarri bat osatzeko.

Ezaugarri berezi horiek unitate didaktikoaren ardatz gisaarroilen ekosistemen ezagutza eta, batez ere, beren berezita-sunaren errespetua eta ulermena hartzera bultzatu gaituzte.Behar-beharrezkoa iruditzen zaigu pertsonek gune pribilejia-tu hauen kontserbazioarekin bat etorriko diren jokabideakbarneratzea.

Hortaz, unitate didaktiko hau gure ingurunea babesteko bestebaliabide bat izango da, eta halaxe planteatu dugu.

APLIKAZIO-EREMUA

Material didaktiko hauek Lehen Hezkuntzako 3. ziklorako etaDerrigorrezko Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloetarakoplanteatu dira.

GIDAREN EGITURA

Horretarako, materiala hiru zatitan egituratu dugu:

• Irakasleentzako orientabideen koadernoa. Arroilen azter-keta ezagutza-arlo desberdinetatik eta hezkuntza-mailadesberdinak kontuan hartuta egiteko informazio metodo-logikoa biltzen da bertan.

• Jardueren fitxategia. Materialak proposamen malgubaten barnean jardueren fitxategi gisa antolatu dira, etairakasle bakoitzak bere behar eta zaletasunen araberamoldatu ahal izango ditu jarduera horiek.

• Informazio-dokumentua. Aztergai honetarako interesga-rri iruditu zaizkigun alderdiei buruzko testu batzuk biltzendira bertan. Testu horiek irakasleek nahiz ikasleek erabilditzakete.

HELBURUAK

• Arroilen jatorria eta berorietan gertatzen diren prozesufisiko eta kimikoak ulertzea.

• Arroilek ekosistema gisa dituzten elementuak, erlazioaketa funtzionamendua ulertzea.

• Arroilen bereizitasunez eta ezaugarri bereziez jabetzea.

• Kode desberdinak (marrazkiak, mapak, grafikoak…) era-biliz, arroilen egitura eta prozesuei buruzko alderdiakinterpretatzea, azaltzea eta irudikatzea.

• Arroiletan giza ekintzen adierazgarri batzuk aztertzea.

• Gaur egun arroilak babestu eta kontserbatzeko ekintze-tan aktiboki parte hartzea.

11Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

Ingurugiroa

EDUKIAK

Orrialde honetan, unitatean landu diren oinarrizko edukien koadroa azaltzen dizuegu.

12 Irakasleentzako gida didaktikoa

EDUKIAK

KONTZEPTUAK

ARROILA GEOLOGIAREN IKUSPUNTUTIK.

• Nafarroako paisaje geologikoa.• Arroilen jatorria eta osaketa (harkaitzenegitura, modelatzea eta higadura,denborazko eskala arroilaren osaketan,lurzoruaren osaketa, higadura- eta metaketa-prozesuak).

ARROILA EKOSISTEMA GISA.

• Ekosistemaren elementuak (landareak,pareta eta harkaitzen ezaugarriak, faunaberezia: saiak).• Erlazioak.

ARROILEN BEREIZGARRIAK.

• Haitzaren bertikaltasuna.• Lurzoruaren garraiatzea eta metaketa.• Klima berezia arroilaren barrenean(berotegi efektua eta Venturi efektua,egutera/laiotza).• Arroilen berezitasuna eta hauskortasuna.

GIZAKIA ETA ARROILA.

• Arroilaren ohiko erabilera (almadiak,trenak, gazteluak eta zainketarako dorreak,bide zaharrak, errepideak).• Erabilera berriak (natur turismoa, kirol-ekintzak).• Arroilak, babestutako natur gune.

PROZEDURAK

ESPERIMENTAZIOA/IKERKETA.

• Gaiari buruzko informazioa biltzea eta interpretatzea iturridesberdinetatik (telebista, prentsa, liburuak…).• Lortutako datuen antolaketa eta trataera.• Kontzeptuen antolaketa, kontzeptuen mapen bidez.• Arroilei buruzko datuekin osatutako grafiko eta taulenlanketa eta interpretazioa.• Planoen lanketa eta interpretazioa.• Ekosistemen elementuen sailkapena, irizpide objektiboenarabera.• Arroilen egituran eragina duen faktore ugariren identifikazioa.• Maketak egitea, paisajearen eta berau osatzen dutenelementuen behaketatik abiatuta.

ADIERAZPENA/KOMUNIKAZIOA.

• Egindako lanaren aurkezpena hitzaldien bidez, erakusketenbidez, horma-irudien bidez...

INGURUNEAREN HOBEKUNTZA.

• Inguru hurbileko arazoak aztertuz, hobetzeko proposamenakegiten dituzten txostenak lantzea, mahai-inguruak egitea eta,hala badagokio, txostena defendatzea.• Arroilak zaindu eta hobetzera zuzendutako ekimenetan partehartzea.

IKASKIDEEI DAGOKIENEZ.

• Talde-lanean parte hartzea, taldea osatzeko irizpideakonartuz.• Lanaren banaketa onartzea eta modu ordenatuaneztabaidatzea.• Lan-erritmo eta epeei dagokienez erantzukizunez jokatzea.• Eztabaidetarako eta taldeko elkarreraginerako teknikakerabiltzea.

JARRERAK

NATUR ETA KULTUR ONDAREA

• Arroilen bereizgarriak ezagutzeko jakin-mina eta interesa.• Ekosistemetan izaten diren aldaketakezagutzeko interesa.• Ingurua babesteko neurriak ezagutzekointeresa.• Natur ondarearen egoerari buruzkogogoeta.• Inguruan eragina duten giza jarduerenbalorazio kritikoa, berau degradatzen etahondatzen dutenak baztertuz.• Ingurugiro-arazoei soluzioakbilatzerakoan jarrera aktiboa.

EZAGUTZA.

• Bildutako informazio desberdinenbalorazio kritikoa.

GAINERAKO PERTSONAK.

• Autonomia giza harremanetan, edozeinegoerari erantzuteko norberaren gaitasunasustatzeko.• Taldeko erabakietan parte hartzea,norberak bere iritzia emanez etagainerakoenak errespetatuz.•Elkarrizketaren beharraz jabetzea etaberorretaz baliatzea, desadostasunakkonpontzeko bide egokiena dela kontuanhartuta.• Lana taldeko zeregin gisa hartzea.• Banakako nahiz taldeko ekintzekdituzten eraginez ohartzea.

Arroilak

Ingurugiroa

ORIENTABIDE METODOLOGIKOAK

Ingurugiro Hezkuntzako oinarrizko jarraibide metodologikoenmultzoan (Belgradeko Gutunaren orientabideetatik abiatuta)eta hezkuntza-etapa bakoitzeko printzipio metodologietanoinarritzen da (azken hauek Lehen Hezkuntzako eta BigarrenHezkuntzako erreformaren curriculumean kokatzen dira).

Ondoren, lan honetako metodologiaren oinarrizko puntuakadierazten dizkizuegu:

• Diziplinartekoa. Ingurugiroaren errealitatearen ezagutzaoso konplexua eta zabala da eta, horregatik, ezin da dizi-plina bakar baten bidez landu. Beraz, IngurugiroHezkuntza arlo desberdinen erlazioetan oinarrituko da.Proiektu honetan, printzipio hori kontuan hartzen saiatu-ko gara eta, hala, ezagutza-arlo bakartuetan planteatuta-ko hezkuntza-sistemari egokitu zaio. Horretarako,berariaz arlo bakoitzean lantzeko jarduera batzuk plante-atzea iruditu zaigu egokiena, ildo horretatik, inguruneaosatzen duten zati desberdinen bidez eta, beraz, irakas-gai desberdinen bidez aztertzeko. Horrek ikuspegi oso-tuagoa eskainiko digu eta irakasleak ere material hauerabiltzeko erraztasun handiagoa izango du.

• Problematiken eta prozesuen azterketan oinarritutakometodologia izango du, eta horrek errealitatearen hurbi-leko ikuspegi osotua eskuratzen lagunduko dio ikasleari.

• Ikerlan txikietan oinarrituko da (behaketa, informazio-bilketa, datuen antolamendua eta aurkezpena, azterketa,problemen identifikazioa, talde-esperientzien plangintzaeta lanketa, ondorioak). Hauen zailtasun-maila ikasleenadinaren arabera moldatu beharko da.

• Praktikoa izango da eta ikaslearen ingurunearekin lotu-ta egongo da.

• Ondo ezagutzera iristeko sentsibilizazioa erabiliko daeta ingurunera hurbilduko da.

• Gogoeta pertsonala bultzatuko du eta, ikuspegi globala-goetatik ikasteko, errealitatearekin eta beste pertsonenikuspegiarekin kontrastatuko da.

• Parte-hartzea eta lankidetza bultzatuko ditu, ikasle guz-tien parte-hartzearen bidez problemen ebazpenerakotresnak eskaintzeko.


ARROILAK. KONTZEPTUEN ESKEMA.

Geologia.Nafarroako paisajegeologikoa

Arroilen jatorria etaosaketa.• Harkaitzen osaketa• Modelaketa eta higadura• Denborazko eskala arroilenosaketan

Arroilen bereizgarriak.• Pareten bertikaltasuna• Lurzoruaren osaketa, garraioa eta metaketa• Arroilako klima bereziak.

. Berotegi-efektua

. Venturi efektua

. Egutera/laiotza

Ekosistema. Elementuaketa erlazioak• Pareta eta haitzetako landareak• Fauna berezia

Arroilen berezitasunaeta hauskortasuna.

Gizakia arroiletan.• Ohiko erabilerak. Almadiak. Trenak. Bideak. Errepideak. Gazteluak eta zainketarakodorreak

• Erabilera berriak. Natur turismoa. Kirol-ekintzak

Arroilak,Babestutako NaturGune

Arroilak

Ingurugiroa


SEKUENTZIAZIORAKO PROPOSAMENA

Irakasleei material hauen erabilerarako erraztasunak eskain-tzeko, dokumentu honetan sekuentziaziorako proposamenbat egin da. Arroilen azterketari ekiteko hainbat jardueradaude bertan.

Jardueren fitxategia egiterakoan, dokumentuaren izaera glo-bal eta malgua kontuan hartuta egin da.

Horrek hainbat helburu eta epe desberdinetan lantzeko auke-ra emango du.

Hauxe da sekuentziazioa:

Sentsibilizazioa: interesa pizteko eta ingurunera hurbiltzeasustatzeko diseinatutako jarduerak. Zentzumen eta sentimen-duen erabilera bultzatuko da eta, gainera, arazoetara hurbil-tzerakoan ikasleen interesetatik abiatzen saiatuko gara.

Ezagutza: ezagutzeko, ikertzeko, aztertzeko, sakontzeko…pentsatutako jarduerak. Unitate bakoitzaren gunea horiexekgaratzen dute. Tokian tokiko lanak, ikerketa bibliografikoak,esperientzia txikiak, talde-jolas eta dinamikak etab. biltzendira bertan. Atal honetan kontuan hartu dira Nafarroako arroi-lak ezagutu eta ikertzeko irteerak ere.

Ekintza: proposatutako jarduera guztiek ekintza-maila des-berdinak dituzte, baina atal honetan bildu direnek inguruarenhobekuntzan eragin zuzena duten ekintzak proposatzen dituz-te, jokabideak aldatuz, errebindikazioen bidez edota garbike-ta-lanetan parte hartuz.

Sintesia: amaierako jarduerak, gogoratzeko, prozesua orohar aztertzeko eta gainerakoei adierazteko balio dutenak dira.Adierazpen-jarduerak, gatazken ebazpenarekin lotutakoak,

simulazio-jokoak… daude hauen artean.

Ebaluazioa: jarduera hauek batez ere ikaslearen ikaskuntza,jardueren lanketa, helburuen lorpen-maila edota programa-ren egokitasuna baloratzeko jarduerak dira. Horretarako tek-nika ugari planteatu da, besteak beste: proba objektiboak,gaitasunen testak, inkestak, diapositiben testak, mahai-ingu-ruak, ikasleen lanak… Azkena ageri badira ere, horrek ez duesan nahi amaieran egin behar direnik.

Jardueren oinarrizko sekuentzia horrez gain, material didak-tikoaren beste oinarrizko bi alderdi ere azpimarratu nahi ditu-gu: irteerak eta irudiak.

Nafarroako errealitatea ezagutzeko modurik egokiena zuzene-ko ezagutzaren bidez izango da. Horregatik, zenbait jarduera-tan hainbat toki bisitatzea eta Irunberriko arroilara irtenaldiakegitea proposatzen da.

Aldi berean, arroila bat ageri duen koloretako poster batenbidez gai hauek berak lan daitezke ikasgelan. Material horre-tan animalia eta landareen espezie ugari, erabilera eta ustia-pen desberdinak, kudeaketa problemak… ageri dira. Horrekguztiak jardueren garapenean motibaziorako elementu gisabalio dezake.

Sekuentzia orokor hau beste bi sekuentzia txikitan zehaztuda.

Egitura horrek malgutasun handiagoa emango dio eta, ondo-rioz, aurkeztu diren materialak ikastetxe, hezkuntza-mailaedota gela bakoitzaren errealitatearen arabera hobeto molda-tu ahal izango dira.

Horietako bakoitzean hainbat alderdi lantzen dira:

Arroilak

Ingurugiroa

1. SEKUENTZIA: IRUNBERRIKO ARROILARA IRTEERA

Jardueren sekuentzia hau Irunberriko arroila ezagutzeko etaarroilaz gozatzeko xedez planteatu da. Hiruzpalau ordukoirtenaldia izango da.

Bertan lantzen diren oinarrizko alderdiak hauexek dira:

1. Ingurunearekiko sentsibilizazioa.

2. Bertako oinarrizko zenbait alderdiren ezagutza.

3. Paisajearen interpretazioa.

Eskema hori ikasleen adinaren arabera moldatu diren jardue-ra desberdinetan islatu da.

Ondoren, jardueren izena eta fitxaren orrialdea ageri dituentaula azaltzen dizuegu:

Zikloei buruzko oharrak orientaziorako dira soilik. LehenHezkuntzako 3. ziklorako proposatutako jarduera askoBigarren Hezkuntzako lehen eta bigarren zikloetan burutudaitezke halaber.

Irtenaldian egiten den lehen sekuentzia honetan, bigarrensekuentzian azaldutakoen moduko laburpen-edo komunika-zio-jarduerak lantzen jarraitzeko aukera dago.

2. SEKUENTZIA: ARROILEN EZAGUTZA IKASGELAN

Honako alderdi hauek jorratuko dira.

1. Gaia ezagutzen hastea eta sentsibilizazioa.

2. Arroilako animalia eta landareen ezagutza.

3. Arroilako ohiko erabilerak eta gaur egungoak.

4. Arroilak, babestutako natur gune.

5. Sentsibilizazioa eta ikasitakoaren azterketa orokorra.

Oinarrizko eskema hori ondoren ageri den taula honen bidezlanduko da:


ORRIALDEA:

41

43

24

46

54

74

JARDUERA

Goitik begira, hegaztibagina.

Irunberriko arroila ondoezagutzeko ibilaldia.

Sentipenen bidea.

Arroilen ekosistemaaztertzen.

Gizakiaren aztarnei jarraika.

Zabor-biltzaileak.

GOMENDATUTAKOZIKLOAK:

Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.

JARDUERA

Arroila zentzumenen bidez.

Harkaitz artean.

Arroilako biztanleak.

Almadiak, trenak etabidaztiak.

Zergatik dira arroilakhorrelakoak?

Ekin diezaiogun lanari.

Txostena egiten.

Arroilak arriskuan.

Zer deritzozu?

GOMENDATUTAKOZIKLOAK:

Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.Lehen Hezkuntzako 3. zikloaeta Bigarren Hezkuntzako 1eta 2. zikloak.

ORRIALDEA

22

27

29

33

38

62

64

67

76

Arroilak

Ingurugiroa

MATERIAL HAUEK NOLA ERABILI:

Ondorengo taula honetan, jarduera-motaren arabera sailkatu-ta ageri dira jarduerak.

Aurkezten diren material hauek guztiak oso malguak dira.Modu askotara landu daitezke:

• Jardueren fitxategi gisa; betan, irakasleak gehien intere-satzen zaizkionak aukeratu eta gauzatuko ditu.

• Aurreko atalean adierazitako sekuentzietariko bat aukeradezake irakasleak.

• Sekuentzia batzuk besteekin osa ditzakete eta, hala,sekuentzia global eta osatuagoa egin.

Materialen lanketa, beraz, irakasleen behar eta interesen ara-bera, dugun denboraren arabera eta beste hainbat faktorerenarabera zehaztuko da.


JARDUERA-MOTA

SENTSIBILIZAZIOA

EZAGUTZA

SINTESIA/KOMUNIKAZIOA

EKINTZAEBALUAZIOA.

IZENBURUA

Arroila zentzumenen bidezSentipenen bidea

Harkaitz artean bizitzeaArroilako biztanleakAlmadiak, trenak etabidaztiak.Zergatik dira arroilakhorrelakoak?Goitik begira, hegaztibagina.Irunberriko arroila ondoezagutzeko ibilaldia.Arroilen ekositemaaztertzen.Gizakiaren astarnei jarraik.

Ekin diezaiogun lanari.Txostena egiten.Arroilak arriskuan.

Zabor-biltzaileak.Zer deritzozu?

ORRIALDEA

22

24

2729

33

384143

46

54

626467

7476

Arroilak

Ingurugiroa

MATERIAL DIDAKTIKOAREN ETA OINARRIZKO CURRICULUM-DISEINUAREN ARTEKO LOTURA

Ondorengo taula hauetan, planteatutako jarduerak hobeto ulertzen eta eskolako curriculumarekin duten erlazioa ikusten lagun-duko duten alderdi batzuk aurkeztu dira.

Jardueretan lantzen diren ezagutza-arloak


JARDUERAK

Arroila zentzumenen bidez

Sentipenen bidea

Harkaitz artean bizitzea

Arroilako biztanleak

Almadiak, trenak eta bidaztiak.

Zergatik dira arroilak horrelakoak?

Goitik begira, hegazti bagina

Irunberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia

Arroilen ekosistema aztertzen.

Gizakiaren aztarnei jarraika.

Ekin diezaiogun lanari.

Txostena egiten.

Arroilak arriskuan.

Zabor-biltzaileak.

Zer deritzozu?

JARDUERA BAKOITZAREKIN LOTUTAKO EZAGUTZA-ARLOAK

Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza.Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Musika.

Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera.Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera.Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.


Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Gaztelania eta Literatura.Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza.Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak, Gizarte Zientziak eta Plastika eta IkusHezkuntza.




Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza.Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Plastika.

Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Gaztelania eta Literatura.Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Gaztelania, Euskaraeta Literatura.


Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera.Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.


Arroilak

Ingurugiroa

Jardueretan landutako edukien zerrenda


EDUKIAKJARDUERAREN IZENBURUA

Arroila zentzumenen bidez

Sentipenen bidea

Harkaitz artean bizitzea

Arroilako biztanleak

Almadiak, trenak eta bidaztiak

Zergatik dira arroilakhorrelakoak?

Goitik begira, hegazti bagina

runberriko arroila ondoezagutzeko ibilaldia

Arroilen ekosistema aztertzen

Kontzeptuak

Inguruko gauzen soinu eta zaratak.Soinuak: nondik datoz? Nork egitenditu?

Ekosistemaren elementuak.Arroilen berezitasuna.Ohiko erabilerak eta egungoerabilerak.

Arroiletako izaki bizidunak.Arroilen jatorria eta osaketa.

Paisajearen elementuak.

Arroilaren erabilerak.Denbora historikoaren oinarrizkonozioak, ikaslearen berarenesperientziei eta inguru hurbilarilotuta.Ibai eta arroilekin lotutako zeregineta lanbide ohikoenak.

Arroilen egitura eta prozesuak.

Paisajearen elementuak.Inguru fisikoaren eta gizakiarenkokalekuen arteko erlazioak.

Arroilen jatorria eta osaketa.Ekosistemaren elementuak.Ohiko erabilerak.Egungo erabilerak (natur turismoa,kirol-ekintzak).

Ekosistemaren elementuak.Lurzoruaren garraioa eta metaketa.Klima berezia arroilaren barnean.

Prozedurak

Gauza eta egoeren azterketazentzumenak erabiliz eta jasotakoinformazioak integratuz.Jatorri desberdineko hainbat soinuentzutea eta bereiztea.Jasotako sentipenen adierazpena.

Iturri askotatik informazioa bildu etainterpretatzea.Talde-lanean parte hartzea, taldeenosaketarako irizpideak errespetatuz.

Paisaje desberdinen azterketa etakonparazioa.Lortutako datuen antolaketa etatrataera.

Gaiari buruzko informazioa biltzeaeta interpretatzea iturridesberdinetatik (telebista, prentsa,liburuak…).Lortutako datuen antolaketa etatrataera.

Egoera batzuen azterketa.

Paisaje desberdinen azterketa etakonparazioa.Lortutako datuen antolaketa etatrataera.

Informazioaren interpretazioa.Arroilen egituran eragina dutenfaktore ugariren identifikazioa.

Jarrerak

Ingurugiroarekiko sentiberatasuna,errespetua eta estimua.Soinuak bizitzea eta sentsibilizazioa.Soinuak bilatzeko interesa.

Arroilen bereizgarriak ezagutzekojakin-mina eta interesa.Autonomia giza harremanetan,edozein egoerari erantzutekonorberaren gaitasuna sustatzeko.Lana taldeko zeregin gisa hartzea.

Arroilen bereizgarriak ezagutzekojakin-mina eta interesa.

Ikertzeko, behatzeko eta hainbat arazoazaldu eta irtenbidea bilatzekointeresa.Paisajeen aniztasun etaaberastasunaren balorazioa.

Norberak bere lanean erantzukizunakhartzea.Gainerakoek egindako ekarpenakbaloratzea.

Arroilak ezagutzeko jakin-mina etainteresa.Ikertzeko, behatzeko eta hainbat arazoazaldu eta irtenbidea bilatzekointeresa.Paisajeen aniztasun etaaberastasunaren balorazioa.

Arroilen bereizgarriak ezagutzekojakin-mina eta interesa.Ekosistemetan izaten diren aldaketakezagutzeko interesa.Inguruan eragina duten giza jarduerenbalorazio kritikoa, berau degradatzeneta hondatzen dutenak baztertuz.

Ekosistemetan izaten diren aldaketakezagutzeko interesa.Bildutako informazioen baloraziokritikoa.Lana taldeko zeregin gisa hartzea.

Arroilak

Ingurugiroa

Jardueretan landutako edukien zerrenda


EDUKIAKJARDUERARENIZENBURUA

Gizakiaren aztarnei jarraika

Ekin diezaiogun lanari

Txostena egiten

Arroilak arriskuan

Zabor-biltzaileak

Zer deritzozu?

Kontzeptuak

Faktore eta giza jarduerakutsagarriak.Giza jardueren eraginezekosistemetan gertatu direnaldaketak.

Arroila osatzen duten elementuak.Osaketa: egitura eta formenantolamendua espazioan etadenboran.

Aukeratutako gaiaren araberalanduko diren aldagaiak.

Arroilak, babestuko natur gune.Giza jardueren eraginezekosistemetan gertatutako aldaketak.Babes-neurriak eta desorekakzuzentzeko neurriak.

Zaborrak.Faktoreak eta jarduerak.

Prozedurak

Informazio ugariren bilketa etainterpretazioa.Lortutako datuen antolaketa etatrataera.

Irudien lanketarako proiektu xumeakplanifikatzea eta egitea.Maketak egitea, paisajearen etaberau osatzen duten elementuenbehaketatik abiatuta.

Egindako lanaren berri emateatxosten baten bidez.

Eztabaidetarako eta taldekoelkarreraginerako teknikak erabiltzea.

Hondakinen bilketa gaika.

Jarrerak

Ekosistemetan izaten diren aldaketakezagutzeko interesa.Inguruan eragina duten giza jarduerenbalorazio kritikoa, berau degradatzeneta hondatzen dutenak baztertuz.

Lana taldeko zeregin gisa hartzea.Taldeko erabakietan parte hartzea,norberak bere iritzia emanez etagainerakoenak errespetatuz.

Ingurua babesteko dauden neurriakezagutzeko interesa.Inguruan eragina duten giza jarduerenbalorazio kritikoa, berau degradatzeneta hondatzen dutenak baztertuz.

Ingurugiro-arazoei soluzioakbilatzerakoan jarrera aktiboa.

Arroilenganako sentsibilitatea,errespetua eta estimua.

Nafarroakoarroilak

Jardueren fitxategia

Arroilak

Ingurugiroa

ARROILA ZENTZUMENENBIDEZ.

DESKRIPZIOA

Arroilaren ezaugarriak behatzeko zentzumen desberdinakerabiliko dira, zein sentipen sentiarazten dizkigun ikusteko.

HELBURUAK

• Zentzumen desberdinen bidez arroilako natura sentitzea.

• Honelako ekosistemen berezitasunaz kontzientzia har-tzea.

MATERIALAK

• Arroilan grabatutako soinuak (irakasleek egindako gra-

bazioak izan daitezke edo, bestela, jada grabatuta daudenmaterialak erabil daitezke, CENEAMek ateratako“Atmosferak: soinu-paisajearen sentsibilizazio eta per-tzeptzio jokoa” kaseteko 6. pista adibidez)

• Ezkaiaren, izpilikuaren edo arroiletan egon ohi direnbeste landare batzuen esentziak.

• Arroiletan aurki daitezkeen objektuak: harri txikiak, arte-aren hostoak... edo ukitzerakoan berezitasunen bat dutenantzeko beste elementu batzuk.

• Lainoztagailua duen urez betetako ontzia.

22 Jardueren fitxategia

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK• Lehen Hezkuntzako 3. zikloa.• Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

ANTOLAKETA• Talde handia.

TOKIA• Ikasgela.• Lorategi batean edo ikastetxeko jolastokian ere egin

daiteke.

IRAUPENA• 15 minutu.

EZAGUTZA-ARLOAK• Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte

Hezkuntza.

• Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia etaHistoria eta Musika.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Inguruan ditugun objektuekin egin daitezkeen soi-

nuak.• Soinuen produkzioa: non, nork edo zerk sortzen

dituen.

PROZEDURAK• Objektu eta egoeren azterketa zentzumenak erabiliz

eta jasotako informazioak kontuan hartuz.• Toki desberdinetatik iritsitako soinuak entzutea eta

bereiztea.• Antzemandako sentipenak komunikatzea.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Ingurugiroarenganako sentikortasuna, errespetua eta

estimua.• Soinua bizitzea eta sentikortasuna gertaera soinudu-

naren aurrean.• Soinuak bilatzeko interesa.

SENTSIBILIZAZIOA

Arroilak

Ingurugiroa

PRESTAKUNTZA

Aurreko atalean adierazitako material guztiak prest izatea.

GARAPENA

• Lehenengo zatia:

Ikasleak errazago kontzentratzeko giro egokia sortzea beha-rrezkoa izango da. Horretarako, ikasleak isilik egotea etabegiak ixtea garrantzitsua izango da eta, nahi izanez gero,ikasgelako argia ere murritz daiteke.

Irakasleak soinuen zinta martxan jarriko du eta, aldi berean,ikasleek objektuak ukitu eta eskuetan erabiliko dituzte.

Bestalde, ikasgelan atzera eta aurrera ibiliz esentziekin aurrezprestatutako ura lainozta daiteke.

• Bigarren zatia:

Hautemandako soinuen eta sentipenen bateratzea.

Ondorengo galderetan oinarrituta egin daiteke:. Zein usain zegoen ikasgelan?. Zer ziren ukitu dituzuen objektuak?. Zenbat soinu desberdin entzun dituzue?. Zein elementuei zegozkien?. Zein sentipen eragin dizuete?. Soinuak eta sentipenak kontuan hartuta, non

gaudela esango zenukete?

23Jardueren fitxategia

Arroilak

Ingurugiroa

SENTIPENEN BIDEA.

DESKRIPZIOA

Arroiletako aniztasun biologikoa eta erabilera desberdinaksentipenen bidez hautemateko pentsatutako jolas-jarduerak.

HELBURUAK• Bizitzaren, giroen eta arroilaren erabileraren aniztasuna-

ren aurrean jakin-mina piztea.• Irudimenaren, entzumenaren, usaimenaren, dastamena-

ren eta ukimenaren erabilera sustatzea errealitatea hau-temateko beste baliabide batzuk direla kontuan hartuta.

MATERIALAK• Almadiazainei buruzko irakurketa (irakasleentzako mate-

rial osagarriak).

• Arroiletan egon ohi diren animalien izenak dituzten txar-telak (saia, belatxinga mokogorria, sorbeltza... 10 kopiabakoitzetik).

• Begiak estaltzeko zapiak edo mozorroak.

PRESTAKUNTZA

Jarduerak egiteko toki egokiena aukeratzeko, ingurua ezagutzeabaino ez da behar, ondorengo bi irizpide hauek kontuan izanik:. eremu txiki batean baliabide asko izatea (soinuak, ukitze-

ko eta usaintzeko elementuak, giro desberdinak...);. segurtasun-baldintzak: ingurua laua eta zabala izango da

eta ez du ez errepiderik, zulorik edo sakanik izango ingu-ruan, gidari baten laguntzarekin, begiak estalita dituztenpertsonak bertan ibili ahal izateko..



ANTOLAKETA• Lehenengo zatia talde handian.• Bigarren zatia 10 pertsona inguruko taldeetan.• Hirugarren zatia talde handian.

TOKIA• Inguruko edozein arroilan, inolako arriskurik ez baldin

badu. Irunberriko arroila gomendatzen dugu.

IRAUPENA• 45-60 minutu.

EZAGUTZA-ARLOAK• Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera.• Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte

Zientziak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Ekosistemako elementuak.• Arroilen berezitasuna.• Arroilen erabilera tradizionalak eta gaur egungo era-

bilerak.

PROZEDURAK• Iturri desberdinetatik informazioa biltzea eta interpre-

tatzea.• Talde-lanean parte hartzean taldeko prestakuntza-iriz-

pideak onartzea.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Jakin-mina eta interesa arroilen berezitasunen aurre-

an.• Edozein egoeraren aurrean erantzun pertsonalerako

gaitasuna sustatzeko autonomia giza harremanetan.• Lana talde-lan gisa ulertzea.

SENTSIBILIZAZIOA

Arroilak

Ingurugiroa

GARAPENA


Talde osoa gure inguruan bilduko dugu eta almadiazainekarroilak nola igarotzen zituzten kontatzen duen pasartea ira-kurriko dugu. Ondorengo jarduerak egiteko isiltasun-giroaizatea garrantzitsua izango da.

• Bigarren zatia:

Animalien izenak dituzten txartelak banatuko ditugu.Pertsona bakoitzak bere txartela duenean, animalia berberadutenak taldetan bildu behar direla esango diegu. Baina tal-dekatzeko ezingo dute hitzik egin eta ezingo dituzte berentxartelak erakutsi; mimikaren bidez edo, hobeto, tokatu zaiz-kien animalien soinuen bidez bilatuko dituzte beren taldeki-deak.

Behin taldeak osatu ondoren, irakasleak talde bat gidatu-ko du eta gainerakoetan pertsona bat aukeratuko dutegidari-lanak egiteko. Talde bakoitzak ilara bat osatuko dueta taldekide guztiek, gidariak izan ezik, begiak estalikodituzte. Pertsona bakoitzak aurrekoari sorbaldatik edogerritik helduko dio.Taldea ondo antolatuta eta lasai dagoenean abiatu egin-go gara, zailtasunik gabe jarraitu ahal izango duten mar-txa jarriz. Ibilbidean zehar, poliki-poliki, taldea lur-motadesberdinetan barneratuko dugu, isilik, eta landareak,harkaitzak, lokatza... ukitzeko eta usaintzeko esangodiegu, masustak edo basaranak emango dizkiegu pro-batzeko, soinu bereziren bat entzuten den tokietan edohanditasun-sentipena, soinuen oihartzunak, haize-laste-rrak etab. desberdinak sentitzen diren tokietan geldituegingo gara (toki estuagoetan edo zabalagoetan). Azkenbatean, zentzumenen bidez, arroiletako aniztasuna sen-tiaraztea da helburua.

Behin ibilbide labur bat egin ondoren -arroila bakoitzarenezaugarrietara egokituko da ibilbidea-, gelditu egingogara eta taldekideak, begiak estalita dituztela oraindik,biribil bat eginez jarriko ditugu; taldekideak kanporabegira jarriko ditugu eta, ahots leunez, soinu desberdi-nak entzuteko esango diegu eta soinu horietan anima-liak, giroak, paisajeak... bereizten saiatzeko.

Isilik entzuten egon ondoren, begietakoestalkia kentzeko esango diegu edo, bestela, gukgeuk banan-banan kenduko diegu eta talde guz-tiak bilduko ditugu.

• Hirugarren zatia:

Hauteman ditugun sentipenak eta atera dituzten ondorioakaztertuko ditugu:

Nola sentitzen gara? Lasai, eroso eta gustura egon garaala gaizki sentitu gara?Zein paisaje antzeman ditugu?Animalia desberdin asko entzun al ditugu? Animaliarenbat ezagutu al dugu?Ukitu dugun zerbaitek harritu egin al gaitu? Zein ezauga-rri zituen?

Galdera hauetan oinarrituta alderdi nabarmenenak adierazikodira eta hurrengo jarduerekin lotura ezarriko da.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK• Jarduera Irunberriko arroilan egiten bada, abiatzeko toki-

rik egokienak arroila bi muturretatik ixten duten tunelenkanpoko aldeak dira, jarduera arroilaren barnean amai-tuz.


Arroilak

Ingurugiroa

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA

Sentipenen bidea: irakurketa“Almadiazainentzat Ezka ibaiaren zatirik arriskutsuenak igarobide estuak edo haizpitarteak ziren, ibaiabizitu egiten baitzen eta ur-laster azkarrak eta arriskutsuak sortzen baitziren. Izabako arroilatxoaMolinora arte; Bochuela, Palomera eta Muga Burgin; Onda, Gino eta Buchaquera Agurainen; Congustoeta Rayo Siguesen. Zenbat aldiz entzun ote ditugu toki horien izenak almadiazainen ahotan, emoziozeta errespetuz beteriko hitzetan!... Gehien errespetatzen dutenarena eta gehien izutzen dituenarenabatez ere, Congusto (meharra): arroila txiki bat pareta gorri eta bertikalekin, almadia baino apur batzabalagoa eta sakonera handiko ur azkarrak daramatzana. Behin Conguston sartu ondoren ez zegoenatzera egiteko aukerarik ez eta alboetatik irteterik.

Haizpitarte horietan sosegua eta beteranotasuna ezinbesteko laguntza ziren. Ibaiaren bazter etatxoko guztiak ondo ezagutu behar ziren aparraren azpian ezkutatzen ziren harkaitzak edo putzuak etazurrunbiloak non zeuden jakiteko. Ibaia estutzen hasten zen unean ura bizitu egiten zen eta ur-laste-rrak olatu handiak sortzen zituen. Mehargunean sartzean almadiaren puntak zuzen hartu behar zuenahoa, uraren ardatzean erdiratu behar zen eta palada gutxi baina sendoen bidez bideari eutsi beharzion. Almadiak olatuekin batera gora eta behera egiten zuen, urak plataforma estaltzen zuen eta bere-hala ura zirrikituetatik irristatu eta plataforma berriro bistan geratzen zen;, almadia gero eta azka-rrago zihoan eta almadiazaina zegoen aldean zabu izugarriak ematen zituen, arraunari ondo heldutakolpe guztiei eusten zielarik. Ur-lasterraren ondoren ibaia baretu egiten zen, almadia estutu egiten zenberriro, lasterketa eroaren ondoren atseden hartzeko eta almadiazainek arnasa hartzen zuten; unelarriak ziren haiek benetan.

Baina mehargune arrokatsu eta laster horietan batzuetan norabideari eustea ezinezkoa izaten zen etaenborrak harkaitzen kontra joaten ziren, ur-lasterraren erdian trabatuta geldituz. Halakoetan, alma-diazainaren helburu bakarra handik onik ateratzea zen, bere burua salbatzea; haizpitartearen paretenkontra ez joateko edo uraren azpian harrapatuta ez geratzeko ahalegina egin behar zuen. Ez zen txan-txetarako unea. Horrelako larrialdietan heriotzak hortzak erakusten zituen eta noizean behin -gutxitan,zorionez- arrakasta izaten zuen. Donato eta lehenago aipatu dudan Jorge enpresarioaren seme bat,biak Burgikoak, zeregin honetan zebiltzala hil ziren hogeiko hamarkadan; bata Arbaiungo arroilan(Zaraitzu ibaia) eta bestea Conguston.

Urmaelak eta putzuak, ibilgu zabaleko tarteak, kurba itxiak, haizpitarte lasterrak. Toki guztietan alma-diazainen jakinduria, ukitua; larrialdietan gizon haien sosegua, adorea eta indarra...”

Felix Sanz Zabalza.

Almadieros y maderistas del Roncal


Arroilak

Ingurugiroa

HARKAITZ ARTEAN BIZITZEA

DESKRIPZIOAArroilekin lotutako bideo bat edo diapositibak ikustea.

HELBURUAK• Arroiletan bizi diren izaki bizidun nagusiak ezagutzea.• Nafarroako arroilei buruz ikasleek dituzten aurretiazko

ideiak ezagutzea.

MATERIALAK• Arroilekin lotutako bideoak edo diapositibak. Ondorengo

bideoa ikus daiteke: “Harkaiztegiak: harkaitzean bizitzea”,Navarra Salvaje bildumakoa eta Euroview erakundeakNafarroako Caja Ruralaren laguntzarekin egindakoa(informazio gehiago nahi izanez gero, irakasleentzakomaterial osagarria kontsultatu).

GARAPENA

• Lehenengo zatia:Jarduera honetan ikasleek aipatu dugun bideoa edo diaposi-tibak ikusiko dituzte.

Bigarren zatia:Irakasleak, ikusten ari diren irudiak oinarritzat hartuta, ikasle-en arteko elkarrizketa sustatuko du.

Elkarrizketa ondorengo galdera hauetan oinarrituta egin dai-teke:. Zer da ikusi dituzuen irudietan gehien harritu zaituztena?. Nongo irudiak dira?. Egon al zarete inoiz arroila batean?. Zein jatorri dute arroilek?. Ezagutzen al duzue bertan sortzen den landaredia?. Nafarroako zein tokitan daude arroilak?. Nola sortu dira?


GOMENDATUTAKO ZIKLOAK• Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak.• Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa.

ANTOLAKETA• Talde handian.

TOKIA• Ikasgela.


EZAGUTZA-ARLOAK• Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera.• Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Arroilako izaki bizidunak.• Arroilen jatorria eta sorrera.

PROZEDURAK• Iturri desberdinetatik informazioa biltzea eta interpre-

tatzea.• Talde-lanean parte hartzean taldeko prestakuntza-iriz-

pideak onartzea.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Jakin-mina eta interesa arroilen berezitasunen aurrean.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

EBALUAZIOA

Jarduera honen bidez ikasleek arroilei buruz dituzten aurre-tiazko ideiak ezagutu ditzakegu. Beraz, hasierako ebaluaziogisa baliagarri izango zaigu.


Harkaitz artean bizitzea.

• Bideoaren iraupena: 25 minutu.

• Edukiak. Arrano beltzak bideoaren aurkezpena egingo du.. Nafarroan dauden harkaizti-motak.

. Harkaitzetan bizi diren izaki bizidunak.

. Sai arrea: bizitza, ohiturak eta ugalketa.

. Beleak.

. Belatza.

. Belatxinga mokogorria.

. Malkar-sorbeltza.

. Harkaitzak babesgune.

. Hontza handia.

. Haitz-usoa.

. Belatz handia.

. Sai zuria.

. Ugatza.

. Arrano beltza: elikadura, ohiturak...

. Agurra: eremu horiek zaintzeak duen garrantzia.


Arroilak

Ingurugiroa

ARROILAKO BIZTANLEAK

DESKRIPZIOA

Taldekide guztien artean, unitatean ageri den arroilako hor-mirudian elementuak bilatzea.

HELBURUAK• Arroila bateko elementu nagusiak ezagutzea.• Gizakiak gaur egun arroiletan zein jarduera egiten dituen

ezagutzea.

MATERIALAK• Arroilako hormirudi bat.GARAPENA• Lehenengo zatia:Bi boluntario eskatuko ditugu; batek arbelean idatziko du etabesteak ikaskideen parte-hartzeak antolatuko ditu (hitz egite-ko txandak emanez...).

Ondoren, ikasleek hormirudian ikusten dituzten elementuakadieraziko dituzte.

Boluntarioetako batek ikaskideek adierazitako elementuakarbelean idatziko ditu.

Emaitza hormirudian azpimarra daitezkeen edo ikasleei aten-tzioa eman dieten elementu guztien zerrenda izango da.

Jarduera guztia ikasleek egingo dute eta, hala, irakasleakerantzunak fitxa batean jaso ahal izango ditu.• Bigarren zatia:Behin hormirudian ageri diren elementuei buruz adostasunalortu ondoren, irakasleak elkarrizketa zuzenduko du bildutakoinformazioa antolatzeko.

Ondorengo galderak erabil daitezke taldea dinamizatzeko etainformazioa antolatzeko:- Hormirudian ikus daitezkeen elementu guztietatik, zein

dira arroiletako elementu bereziak?- Zeintzuk dira gizakiak sortutakoak?



ANTOLAKETA• Talde handian.

TOKIA• Ikasgela.



Zientziak.OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Paisaje baten elementuak.PROZEDURAK• Paisaje desberdinen azterketa eta konparaketa.• Lortutako datuak antolatzea eta erabiltzea.OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Arazo desberdinen azalpenak eta irtenbideak ikertze-

ko eta bilatzeko interesa.• Paisajeen aniztasuna eta aberastasuna baloratzea.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

- Marrazkian ageri diren pertsonak zertan ari dira?- Marrazkiaren zein zatitan ez du gizakiak zerikusirik izan?

Zergatik?- Eta non ikus daiteke gizakiaren eragina? Zergatik?

Irakasleak, amaitzean, nolabaiteko globalizazioa egin dezake,ikasleek erabilitako informazioa antolatzeko eta haiek eginda-ko akatsak konpontzeko.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK• Pertsonei eta egiten dituzten ekarpenei buruzko oharrak

jasotzen baditugu, jarduera hau aproposa izan daitekeikasleek gai honi buruz dituzten aurretiazko kontzeptuakezagutzeko (datuak errazago biltzeko, irakasleentzakolaguntza-materialetan datuak biltzeko fitxa bat jarridugu).

EBALUAZIOA

Datuak biltzeko fitxak talde guztiaren emaitzak jasotzekoaukera ematen digu, baina, nola aztertuko ditugu gero datuhoriek?

Azterketa egiteko, analisiaren emaitzak jardueraren ondorio-en taulan ikus ditzakegu (ikusi irakasleentzako material osa-garriak):. Bigarren zutabean ikasle bakoitzak adierazitako elementu

zuzenak jasoko dira.. Hirugarren zutabean elementu okerrak (gaizki esan dituz-

tenak, beste izen bat dutenak...).


Arroilak

Ingurugiroa


IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA.

Arroilako biztanleak: informazioa biltzeko taula.

Ikaslearen izena Elementu zuzenak. Elementu okerrak(izen okerra...).

Arroilak

Ingurugiroa

Arroilako biztanleak: ondorioen taula.

Ikaslearen izena Elementu zuzenak Elementu okerrak


Arroilak

Ingurugiroa

ALMADIAK, TRENAK ETABIDAZTIAK

DESKRIPZIOA

Informazio-iturri desberdinetatik, arroilek iraganean zituztenerabilerei eta gaur egun dituztenei buruzko informazioa bila-tzea eta biltzea.

HELBURUAK• Arroilen erabilera tradizionalak eta gaur egungo erabile-

rak.• Erabilera horiek arroiletan dituzten eraginei buruz gogo-

eta egitea.

MATERIALAK• Papera eta boligrafoa.

GARAPENA


Gaiaren sarrera egiteko, irakasleak ibaiek iraganean zituztenerabilerei buruzko testuren bat irakur dezake (ikusi irakasle-entzako material osagarriak).. Zer adierazten die irakurketa horrek ikasleei?

• Bigarren zatia:

Ikasleak 4-5 pertsonako taldetan banatuko ditugu.

Talde bakoitzak ikasleentzako materialeko bi testuak irakurri-ko ditu eta ondorengo galdera hauei buruz gogoeta egingodu:



ANTOLAKETA• Lehenengo eta bosgarren zatiak talde handian.• Bigarren, hirugarren eta laugarren zatiak 4-5 pertso-

nako talde txikietan.

TOKIA• Lehenengo, bigarren, laugarren eta bosgarren zatiak

ikasgelan.• Hirugarren zatia liburutegietan (ikastetxeko liburute-

gian, herriko liburutegian...), etxean, informazio etaturismoko bulegoetan (adinen arabera).

IRAUPENA• Aldakorra, lanaren sakontze-mailaren arabera.

EZAGUTZA-ARLOAK• Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta

Gaztelania eta Literatura.• Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Geografia

eta Historia.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Arroilaren erabilerak.• Denbora historikoaren oinarrizko kontzeptuak, ikasle-

en esperientzia pertsonalarekin eta ikasleen inguruhurbilarekin lotutakoak.

• Ibaiaren eta arroilaren inguruko lan eta lanbide arrun-tenak.

PROZEDURAK• Gai honi buruz iturri desberdinetatik (prentsa, libu-

ruak, ahozko iturriak...) jasotako informazioa biltzeaeta interpretatzea.

• Lortutako datuak antolatzea eta erabiltzea.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Bere lanean dituen ardurak bere gain hartzea.• Besteen ekarpenak baloratzea.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

. Zer kontatzen digu?

. Noiz gertatu zen kontakizun hori?

. Almadien eta Iratiren artean loturaren bat al dago? Zein?

. Testuek arroilekin zerikusirik al dute?


Arroilen erabilerari buruzko informazio gehiago biltzea.

Horretarako talde bakoitzak informazioa biltzeko jarduketa-plan bat pentsatuko du.

Alderdi desberdinei buruzko informazioa (ikusi ikasleentzakomaterialak) bilduko dute eta txosten batean aurkeztuko dute.

Aurretik lana antolatu behar dute eta funtzioak banatu:. Zein informazio-mota bilatu nahi dugu?. Non aurki daiteke?: liburutegietan, etxean, inkestetan.... Bisita-orduak.. Harremanetarako pertsonak.. Bisitak taldeko kide guztiek elkarrekin egin ditzakete edo,

nahiago badute, lana bana dezakete.

Ekintza-plana koadro batean bil daiteke eta irakasleak berri-kusiko du.

Talde bakoitzean informazioa biltzeko alderdi garrantzitsue-nak antolatuko eta ezarriko dira. Beheko zikloetan lan hau ira-kasleak gida dezake eta goiko zikloetan, berriz, taldeeibakarrik lan egiteko aukera emango diegu.

• Laugarren zatia:

Ikasleek arroiletako erabileren bilakaera historikoari buruzkoinformazioa bilatuko dute zuzenean (materialak, dokumen-tuak, senideei edo ezagunei egindako elkarrizketak...).

Jarduera hau garatzeko denbora eta tokia aldatu egingo diraikasleen adinaren arabera eta baita bildutako informazio-mota ere.

Informazioa bildu ondoren, taldeek jasotako informazioarenbateratze-lana egingo da eta talde bakoitzak arroilek iragane-an zituzten erabilerei eta gaur egun dituztenei buruzko txos-ten bat prestatuko du.

• Bosgarren zatia:

Talde bakoitzak lortutako emaitzak gainerako taldeei aurkez-tea.

Jarduera honekin amaitzeko, arroiletako erabilerek izan dutenbilakaerari buruz eta erabilera horiek arroiletan izan dituztenondorioei buruz gogoeta egin dezakete ikasleek.


Arroilak

Ingurugiroa


Almadiak, trenak eta bidaztiak: irakurketak

• Almadiei buruzko irakurketa laburrak:

Al compás del remotenemos que navegarpor el río abajodesde Burgi hasta el Matral.

Pasando Tragapontones,Peñarroya y la Lozasa,harás cuenta que has llegadoa Marcilla sin desgracia.

Desde los puertos de Ansóbaja el agua encañonada.No se dónde irá a parar.!A la presa Santacara!

La vida del almadieroes una vida feliz;todo el día por el ríoy a la noche sin dormir.

Felix Sanz ZabalzaMaderistas y almadieros

del Roncal. 1945-1955

• Pequeñas lecturas sobre trenes:

Piensan los de Oliteque han de conseguirtener estacióndel ferrocarril.Son necios y locos,lo juro por mí,porque la estaciónno ha de estar allí.

Tafallakoek Olitekoeiegindako koplia tren

estazioa Tafallan jarriko zela jakin zutenean.

Juan José Martirena Ruíz.Historias del tren.

Calor de fragua a un lado; al otro frío…lamentos de la máquina espantososque agregan el terror y el desvaríoa todos estos limbos misteriosos…

Campoamor


Arroilak

Ingurugiroa

IKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA

Almadiak, trenak eta bidaztiak: irakurketak

• Trenei buruzko irakurketa.

“1906. urtean “El Irati” elkartea eratu zen, izen bereko basoko aberastasuna ustiatzeko asmoz.Proiektua egurra ibaian behera eramatea zen Agoitzeraino eta herri horretatik Iruñea arte trenbideaeraikitzea, 30 kilometroko luzerarekin; trenbide horrek, egurra garraiatzeaz gain, inguruko herriak hiri-buruarekin lotuko zituen. Horrez gain, zentral hidroelektriko bat eraikiko zen, eskualdea argindarrez hor-nitzeko eta trenbidea eraikitzeko beharrezkoa zen energia izateko, trakzio elektrikoaren bidez ibilikobaitzen.

Hasierako proiektu horrek aldaketa garrantzitsua izan zuen berehala. Iratiko basoa estatuarena etaZaraitzu eta Aezkoako bailarena zen eta bi bailara horiekin akordio bat sinatu zen, trenbide berriaIrunberri arte iritsi ahal izateko eta, hala, Zaraitzuko eta Aezkoako herriek ere probetxu atera ziezaio-ten. Aldaketa hori egin ondoren, konpainiak trenbidea Zangozaraino luzatzea erabaki zuen, Ledearekinkomunikabideak hobetuz eta, horren bitartez, Erronkariko bailararekin...”

Juan José Martirena RuízHistorias del tren

Col. Navarra. Temas de cultura popular. 260. zkia.

• Almadiei buruzko irakurketa.

“Erronkariko bailara osoko bizitza oso latza da eta almadiazainak, aizkoraren paladinak, ur horien kon-tra gurutzada amaiezina dute, ez baitituzte beren aginduak betetzen. Goi-lurralde hauetan zuhaitzaketsai handia du, gizakia. Gailurretan, almadiazainak pinuak eta pagoak botatzen ditu bata bestearenatzetik. Aizkora eskuan hartu eta Pirinioetako gailur garaienetara igotzen da; aldi berean, bere zaldianigo eta bidaiari ekiten dion garaile honek ibaian etsai izugarria aurkitzen du; borroka etengabea da etaia beti gizakiak irabazten du. Noizean behin, esklaboa altxatu egiten da eta bere adarrekin gizakiabesarkatzen du, bat eginik amildegian behera joaten direlarik. Baina gimnasta hauen jauzi sinestezinekondo menderatzen dute arriskua, Pirinio osoa baitute beraien oinetan.

Etsaia hil ondoren, almadiazainak larrutu egiten du; gero taula lodiak osatzen ditu eta aurretik bigun-dutako adarrekin lotzen ditu. Horrela osatzen dituzte uretako gladiadore hauek egurrezko taula han-diak; zuhaitzez osatutako suge handia egiten dute eta buruan eta atzean arraun bat jarriz gidatzendute. Taula honek oso teknika primitiboa du, aspisaren abiadan ibiltzen da eta olatuen artean amorruzbeteta egiten du aurrera. Ontzi primitibo horren erdian adar bat ikus daiteke, bertan ardo-zagia etaharagi errea zintzilikatzeko: gehienetan txilindron erara egindako bazko-bildotsa izaten da, aspaldida-nik uretan erromes dabiltzan gizon hauen urdaila indartzeko egokia. Oso goian zintzilikatzen badute ere,busti egiten da beti gizon hauen bazkaria; baina halakotara eta gehiagotara ohituta dagoen jendehonek batere erreparorik gabe irensten du bazkaria, berriro lanari ekiteko...

Ezka jaisten dute lehendabizi; gero Aragoi ibaian sartzen dira eta Berdungo arroila igarotzen dute, urakirekitako bide aldrebes hori, eta Milagro baino apur bat beheraxeago Ebrora iristen dira, bertan arris-kuaren xarma desagertzen delarik.

Urabayen. La gran cigüeña.


Arroilak

Ingurugiroa

Almadiak, trenak eta bidaztiak: informazioaren bilaketa

Ondorengo alderdiei buruzko informazioa bilatu behar duzue:

• Almadiak:. Almadiei buruzko istorioak, kondairak edo iruzkinak.. Zertarako erabiltzen ziren.. Historia: noiz sortu ziren, noiz arte erabili diren.... Almadia bat nola eraikitzen den.. Almadiazainen ibilbideak Nafarroan zehar (zein arroiletatik igarotzen ziren adieraziz bereziki).

• Trenak:. Iratiko trenaren historia (noiz sortu zen, noiz arte ibili zen).. Iratiko ibilbidea.. Garai bereko beste tren batzuk.. Trenek gaur egun duten egoera.

• Arroilak igarobide eta komunikabide gisa:

• Gaur egun arroilek dituzten erabilerak:. Turismoa.. Uretako kirolak.


Arroilak

Ingurugiroa

ZERGATIK DIRA ARROILAKHORRELAKOAK?

DESKRIPZIOA

Arroilen ezaugarri desberdinak aztertzen diren lantegi bategingo da eta beren zergatia aurkitzen saiatuko gara.

HELBURUAK• Arroilen ezaugarri nagusiak eta prozesu bereizgarriak

ulertzea.

MATERIALAK• Bizpahiru kubeta garden.• Boligrafoa.• Kubetak betetzeko hondarra edo lurra.• Bi “kortxo zuri” zati.• Burdin haria.• Plastiko gardena.• Arroilaren marrazkia.

GARAPENA• Lehenengo zatia: arroilaren egitura.

Arroilaren egitura eta funtzionamendua hobeto ulertzenlagunduko diguten 5 lantegi garatuko direla azalduko zaie.

Horretarako, irakasleak aurretik gelaren edo laboratorioarenalderdi bat prestatuko du.

Bildu dituen materialak azalduko ditu eta lantegi bakoitza zer-

tan datzan esango die. Ondoren, ikasleen laguntzaz tailerrakegingo ditu pixkanaka-pixkanaka.

• Bigarren zatia:. Arroilaren egiturari buruzko lantegia:

Higadura-indarrek, harri-mota desberdinei eragiten dienean,paisaje desberdinak sortarazten dituzte. Hala, ibaia harribiguneko lur-zati batetik pasatzen bada, ibai-inguruko bailarahorrek V forma izango du. Ibai hori bera harri gogorreko bai-lara batetik pasatzen bada, arroila osatuko du. Zergatik?

Hezetasun-gradientearen eraginari buruzko lantegia:

Zenbat eta beherago jo, orduan eta hezetasun handigoa izan-go da arroilan, grabitatearen ondorioz.. Arroilako berotegi-efektuari buruzko lantegia:

Arroilak “U” itxi forma duenez, bertan sartzen diren izpiakirtenbidea nekezago aurkitzen dute eta, ondorioz, inguruanbaino tenperatura epelagoa izaten da.. Egutera eta laiotzaren eraginari buruzko lantegia:

Arroilaren forma malkartsuen ondorioz, eguzki-izpiak gehie-nean zeihar sartzen dira arroilan eta, hala, arroilaren zati ba-tzuk argitan dauden bitartean, beste batzuk itzalpean daude.Ondorioz, landare-mota desberdinak sortzen dira.. Materialen garraioaren eraginari buruzko lantegia:


GOMENDATUTAKO ZIKLOAK• Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

ANTOLAKETA• Talde handia.

TOKIA• Ikasgela edo laboratorioa.

IRAUPENA• Ordu bete.

EZAGUTZA-ARLOAK• Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Arroilen egitura eta prozesuak.

PROZEDURAK• Egoera batzuen azterketa.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Arroilak ezagutzeko jakin-mina eta interesa.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

Grabitateak erakarrita, arroilan pixkanaka higatzen ari direnmaterial guztiak arroilaren barrenera erortzen dira.


Ikasleen azalpenen bateratze-lana eta irakasleek argibideakematea.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK

Jarduera hau egiteko ikasleak bost taldetan bil genitzake,

talde bakoitzak esperientzia bat egin dezan eta, ondoren, gai-nerakoei beren esperientziaren berri eman diezaion.

Alderdi hauek lantzeko lantegi berriak sortzera ere bultzagenitzake ikasleak.


Arroilak

Ingurugiroa

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGA-RRIA


• Arroilaren egitura ezagutzeko lantegia:

Lurrez edo hondarrez betetako kubeta bat eta “kortxo zuriz”betetako beste bat izango ditugu.

Boligrafo bat hartuta, bi kubeten gainetatik pasako duguindar eginez eta beti norabide berean.

• Arroilaren hezetasun-gradientea ezagutzeko lantegia:

Hondarrez betetako kubeta garden batera ura botako da goi-tik pixkanaka.

Zapi bat busti eta gainean esekita utzita ere egin daiteke.Tarteka-tarteka begiratu egingo zaio, zein zati lehortzen direnlehenengo eta zein gero ikusteko.• Berotegi-efektuari buruzko lantegia.

Berotegi-efektuaren fenomenoa azaltzeko, honako esperientzia hau egin genezake:

Burdin hariaz edo antzeko beste edozein material zurrun era-biliz, etxe baten antzeko egitura egingo dugu. Plastikoz esta-liko dugu, berotegi bat balitz bezala.

Barrualdean termometroa kokatuko da eta bonbilla gori batenondoan utziko dugu.

Plastikoz estali gabe, antzeko beste egitura batean ere ter-mometroa kokatuko dugu.

Handik pixka batera, bi termometroen tenperatura konpara-tuko da.

• Egutera eta laiotzaren eraginari buruzko lantegia.

Oinetakoen kaxa bat ezarriko dugu eta alde bat argiztatukoda.

Ondoren, ikasleek esperientzia horren eta xede horretarakoaurkeztu zaien binetaren artean dagoen erlazioa bilatu behar-ko dute.

• Materialen garraioari buruzko lantegia.

“Kortxo zuri” zati batzuk “higatzea” eta hondarrak nora doa-zen ikustea izango da lantegi honen xedea.

IKASLEENTZAKO MATERIALA


• Arroilaren egitura ezagutzeko lantegia:. Zer gertatu da?. Bi kubetek zer-nolako itxura dute?. Erabili duzuen material bakoitzak zer adierazten du?

Irakasleak emandako azalpenekin inolako loturarik ba aldu?

• Arroilaren hezetasun-gradientea ezagutzeko lantegia:. Zer gertatu da?. Non geratu da ura?. Zergatik gertatu da hori?

• Berotegi-efektuari buruzko lantegia:

Honako lantegi honetan, xede horretarako ezarri dugun bine-ta behatu eta aztertu beharko du ikasleak.. Nola azal zenezake fenomeno hori?. Bi termometroen arteko tenperatura-desberdintasun hori

nola azalduko zenuke?

• Egutera eta laiotzaren eraginari buruzko lantegia:. Zein alderdi dago argitan?. Zein alderdi dago itzaletan?. Zer adierazten du marrazkiak?. Zergatik?- Arroilaren binetak eta egindako esperientziak ba al dute

loturarik?

• Materialen garraioari buruzko lantegia. “Higatu” dena zergatik erori da hondora?. Zer-nolako ondorioak ditu horrek arroilaren kasuan?


Arroilak

Ingurugiroa

GOITIK BEGIRA, HEGAZTIBAGINA

DDESKRIPZIOA

Paisaje bat behatu eta aztertu beharko da.

HELBURUAK• Paisaje bat osatzen duten oinarrizko elementuak ezagu-

tzea.

MATERIALAK• Papera (idazteko nahiz marrazkiak egiteko erabiltzen den

koaderno bat).• Arkatzak.• Margoak.GARAPENA


Begiratokira iritsi ondoren, ikasleei jarduera zertan datzanazalduko zaie: paisaje bat marraztu behar dute.

Guztiek aurrez aurre duten paisajeari begiratuko diote etamarrazten ahaleginduko dira, ikaskideei ez enbarazu egitekoisilik lan eginez.

Banaka, ikasleak ikusten ari den paisajetik gehien harrituduten alderdiak marraztuko ditu, ondoren margotzeko.

• Bigarren zatia: behatutakoari buruzko bateratze-lana.

Horretarako, ikasle guztiek banaka beren marrazkia azaldukodute eta ikusten ari diren paisaje horretan zerk harritu dituengehien adieraziko dute.

Oro har, ezagutzen dituzten gauzek, lurralde baten zati edoezaugarri azpimarragarrienek (paretak eta labarrak, kolorebiziak…) eta paisajean halako inpaktu bat adierazten dutenelementuek (tentsio altuko kableak, harrobiak…) harritukodute gehien ikaslea.


GOMENDATUTAKO ZIKLOAK• Lehen Hezkuntzako 3. zikloa.• Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

ANTOLAKETA• Lehenengo zatia banaka.• Bigarren zatia talde handian.

TOKIA• Irteera: arroila baten goiko aldean, ikuspegi ederra

eskaintzen duen puntu bat aukeratzea komeni da.Arbaiungo arroilaren gainaldean dagoen begiratokiaaproposa izan daiteke horretarako.



Hezkuntza.• Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak, Gizarte

Zientziak eta Plastika eta Ikus Hezkuntza.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Paisajearen elementuak.• Inguru fisikoaren eta giza kokalekuen arteko erlazio-

ak.

PROZEDURAK• Paisaje-mota desberdinen azterketa eta konparazioa.• Lortutako datuen antolaketa eta trataera.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Ikertzeko, behatzeko eta hainbat arazo azaldu eta

irtenbidea bilatzeko interesa.• Paisajeen aniztasun eta aberastasunaren balorazioa.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

Zati honetan alderdi horietan guztietan sakondu ahal izangodugu.

Hori abiapuntutzat hartuta, ikasleek honako galdera hauetanoinarrituta antola dezakete informazioa:. Ikusi al duzue posterrean ez zegoen elementu berririk?

Zein?. Marrazkiko zein alderdi dira zuen uste berdinak?. Zein dira desberdinak? Zergatik?

Galdera hauen bitartez, paisajeak izan dituen aldaketa batzuketa beren arrazoiak azter genitzake.

EBALUAZIOA

Azken zati hau beste jarduera batzuen azterketa orokor gisaeta ikasleen pertzepzioaren erreferentzia gisa baliagarri izan-go zaigu.


Arroilak

Ingurugiroa

IRUNBERRIKO ARROILA ONDOEZAGUTZEKO IBILALDIA

DESKRIPZIOA

Irunberriko arroilan zehar ibilbide bat egingo da, arroilarengeologia, landaredia eta fauna, paisajean giza jarduerek izanduten eragina eta gaur egungo erabilerak interpretatuz.

HELBURUAK• Arroilak natur elementuen eta giza elementuen arteko

elkarreragina adierazten duten errealitate konplexuakdirela jabetzea eta horiek guztiek gaur egungo egoeraizan dutela emaitza ohartzea.

• Tokian tokiko behaketen bidez gertaera konplexuak azal-du eta interpretatzeko gaitasuna garatzea.

MATERIALAK• Oharren koadernoa.• Arkatza eta boligrafoa.

PRESTAKUNTZA

Ikasleekin ibilaldia egin aurretik, irakasleek berek egin behar-ko dute ibilia, geldialdiak zehazki non egingo dituzten zehaz-teko eta bakoitzean landuko diren edukiak erabakitzeko,beraiek izango baitira gidari-lana egingo dutenak.

Ibilaldi honi dagozkion kontzeptuzko edukiak informazio-dokumentuan garatu dira. Ibilbidearen krokisa eta deskrip-zioa Nafar Pirinioetako Partzuergo Turistikoak argitaratukogida honetan daude “Nafar Pirinioetako bideskak”.



ANTOLAKETA• Talde handian; egokiena gidari bakoitzeko 15 ikasle

izatea litzateke.

TOKIA• Irunberriko arroila.

IRAUPENA• 2 ordutik 4 ordura, ibilaldian egiten diren geldialdi eta

jardueren arabera.


Zientziak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Arroilen jatorria eta osaketa.• Ekosistemaren elementuak.• Arroilaren ohiko erabilerak.• Gaur egungo erabilerak (natur turismoa, kirol-ekintzak).

PROZEDURAK• Informazioen interpretazioa.• Arroilen egituran eragina duten faktore ugariren iden-

tifikazioa.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Arroilen ezaugarri bereziak ezagutzeko jakin-mina eta

interesa.• Ekosistemetan gertatzen diren aldaketak ezagutzeko

interesa.• Inguruan eragina duten giza jardueren balorazio kriti-

koa, berau degradatzen eta hondatzen dutenak baz-tertuz.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

GARAPENA

• Hurbiltzea:

Ibilbidea Na-113 bidexkatik egingo da. Ibilbidearen abiapun-tua arroilaren sarrerako aparkalekua, Irunberritik datorrenerrepidearen gainaldekoa, izango da.- Arroilan sartu aurretik errepidearen ezkerretara dauden

mahai eta eserlekuen ingurutik abiatzen da bidexka hori.- Ibilbidea guztira 5,5 km-koa izango da. Desnibelari dago-

kionez, 175 m egingo dira gorantz.

• Hasierako azalpena:

Ikastaldeari, ibilbidean arroilaren ingurugiro-egoera, bilakae-ra eta erabilerak behatu eta interpretatuko direla azaldukozaio.

Galdera batzuk egingo zaizkio ikastaldeari, bere lanean arretahandiagoa jar dezan, eta behatzen dutenaren arabera ibilbi-dean zehar erantzuten saiatuko dira. Besteak beste, honakogaldera hauek egin daitezke:- Nola sortu zen arroila? Zein higatzaile nagusiren ondo-

rioz zulatu zen haitzarte hau?- Arroilaren inguruko landaredia naturala da ala giza jar-

dueren ondorioz aldatu egin da?- Zein da arroilako harkaitz eta harrien jatorria?- Arroilaren inguruan edo barnean aurki al zenezake ohiko

erabileren arrastorik?

• Lehen zatia:

Bidexkak hasieran zerealen sail batzuen ondotik gora egingodu, baina, berehala, abaritz ugariko sail batean sartuko da.Horixe da, hain zuzen, Natur Erreserbaren babes-zerrenda.

• Lehenengo geldialdia:

Bidexkaren eskuinaldean, kararrizko labar txiki batzuk ageridira, eta antzinako sakan bateko uren higadurak utzitakoaztarnak ikus daitezke bertan. Behaketaren bidez, urarenhigadura-indarra azpimarratzen eta gaur egungo ur-mailahigatutako inguru horretatik zeinen urrun dagoen ikustaraz-ten ahaleginduko gara.

Une honetan inguruan dugun landarediari eta izan dituenegokitzapenei buruz zertxobait ere esan genezake.

Bidean aurrera egingo dugu, Irunberritik datozen mendi-bideekin topo egin arte.

• Bigarren geraldia:

Bidexkak eta Irunberritik datorren mendi-bideak bat egitenduten tokian, beste harri-mota baten baitan higadurak izanduen eragina aztertzeko aukera izango dugu. Harri hauekbigunagoak eta irazgaitzak dira (margak). Halaber, lurrarenosaketa-prozesuaren faseak eta geruza desberdinak ere ikusahal izango ditugu.

• Bigarren zatia:

Mendi-bidean aurrera eginez, eskuinaldera Piedra eta SanMartingo Natur Erreserbako labarrak ikusiko ditugu eta,hauen gainean, Hirutasunaren ermita. Aurrera jarraituz,berriz, Alzueta eskorga aurkituko dugu.

• Hirugarren geldialdia:

Eskorga horren inguruetan geldialdia egingo dugu berriro,bertako landarediaren eta eskorga bertan izatearen arteandagoen erlazioari buruz gogoeta egiteko.


Zati honetan landaredia nolakoa den hartu behar dugu kon-tuan batik bat, lurraren erabilerak ekarri dituen aldaketekinerlazionatzeko. Mendi-bideak abaritzaren, larreen eta landu-tako sail batzuen artetik egiten du aurrera.

• Laugarren geldialdia:

Beste aldetik jaisten hasten garenean, mendi-bidearen aldee-tara aurkituko ditugun harkaitz eta harri solteek arroilakoharrien jatorriari buruzko argibide ugari emango dizkigute.Marrazki zentrokideekiko dilista txiki batzuen antza dute fosilhauek (nummuliteen oskolak). Kararri hauen sorleku izan zenitsasoaren maila adierazten bide dute.


Apur bat ibili ondoren, Ledea aldera jaisten den mendi-bidebat ikusiko dugu. Bide hori alde batera utziko dugu eta, aurre-ra egin orduko, mahasti, olibondo eta utzita dauden beste sailbatzuen ondoan beste bidexka bat hartuko dugu. Bidexka


Arroilak

Ingurugiroa

horrek Iratiko tren geltoki zaharrera eramango gaitu. Bidehorretatik, Deabruaren zubiaren eta trena mugiarazteko era-biltzen zen zentral hidroelektriko zaharraren ondotik, NaturErreserban sartuko gara. Tunel luze bat pasatu ondoren (lin-terna eramatea komeni da), Arroilaren barrenera sartukogara.

Arroilan zehar egin dugun ibilaldi honetan, hainbat alderdiriburuz hitz egingo da:· Arroilaren egitura geologikoa eta osaketa.· Arroilako landaredia eta labar, pitzadura eta erlaitzetan

nola hazi den.· Labar eta harrietako fauna.· Ibaiaren ibilgua, noria eta zentral elektrikora desbidera-

tzeko kanala.· Arroila iraganbide gisa (Iratiko trena, almadiak…).

Bigarren tunela, aurrekoa baino laburxeagoa, pasatzen dugu-nean, hasierako puntura itzuliko gara eta hortxe amaituko da,beraz, gure ibilbidea.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK

• Beste arroila batzuetan ere egin daitezke hemen propo-satutako ibilbidearen antzekoak, baldin eta berorietansartzeko egokierarik bada, baina zailxeagoak edo nahikobakartuak direnak albo batera utziko ditugu.

• Ibilbide honetan zehar, material hauetan biltzen direnbeste hainbat sentsibilizazio- edo ikerketa-jarduera egindaiteke, gidatutako ibilbide honetan proposatutakoaosatzen badute. Ikusi : “Arroilen ekosistema aztertzen”eta “Gizakiaren aztarnei jarraika”.


Arroilak

Ingurugiroa

ARROILEN EKOSISTEMAAZTERTZEN

DESKRIPZIOA

Tokian tokiko lanaren bidez arroilen ekosistemaren ezaugarriekologikoei eta osaketari (landaredia eta fauna) buruzkodatuak biltzea.

HELBURUAK• Arroilen ekosistemaren bereizgarriak ezagutzea, horreta-

rako bertara joan eta datuak bilduz.• Arroiletako landaredi eta fauna ohikoena ezagutzea.• Bizi diren baldintzen arabera, landare eta animaliek bizi-

rik irauteko egin dituzten egokitzapenak ulertzea.MATERIALAK• Tokian tokiko lan-koadernoa, arkatza, margoak eta boli-

grafoa.

• Datuak biltzeko lan-fitxak (ikusi ikasleentzako materia-lak).

• Inguru horretako mapa eta iparrorratza.• Neurketa-zinta edo metroa, edota markatutako lokarri

bat.• Sokak edo zintak eta kabila batzuk, erakuskari-eremuak

seinalatzeko.• Gida-liburuak eta landareak, hegaztiak, aztarna eta seina-

leak. sailkatzeko gakoak.• Prismatikoak eta/edo teleskopioa.

PRESTAKUNTZA

Ikasleentzako materialetan informazioa biltzeko fitxak ezarridira. Irakasleek, irteera hau egin aurretik, egokien iruditzen



ANTOLAKETA• Lauzpabost pertsonako talde txikiak.

TOKIA• Irteera: arroila.

IRAUPENA• 2 ordutik 4ra bitartean.


OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Ekosistemaren elementuak.• Lurraren garraioa eta metaketa.

PROZEDURAK• Iturri askotako informazioaren bilketa eta interpreta-

zioa.• Lortutako datuen antolaketa eta trataera.• Planoen lanketa eta interpretazioa.• Ekosistemaren elementuen sailkapena, irizpide objek-

tiboen arabera.• Talde-lanean parte-hartzea, taldea osatzeko irizpideak

onartuz.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Ekosistemetan gertatzen diren aldaketak ezagutzeko

interesa.• Bildutako informazio desberdinen balorazio kritikoa.• Lana taldeko zeregin gisa hartzea.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

zaizkienak aukeratu eta taldeen artean banatuko dituzte, taldebakoitzak beharko duen materiala prestatuko dute eta, azke-nik, tokian tokiko lana prestatuko dute.

GARAPENA


Irteera hau egin aurretik, ikasgelan taldeak egingo dituzte etahauen arabera zereginak sailkatuko. Lan-taldeak modu asko-tara osa daitezke.- Talde bakoitzak aztergai bai izango du (arroilaren eske-

ma, landarediaren osaketa, fauna…) eta talde bakoitza-ren barnean zereginak banatuko dira (ikasle batzuekpareta zehatz-mehatz aztertuko dute, beste batzuek neu-rriak hartuko dituzte, beste zenbaitek aurrekoen datuakidatziz jasoko dituzte…). Horrela, azkenean, bildutakoinformazio guztia txosten edo gida batean jasoko da(ikusi sintesi- eta komunikazio-jarduerak).

- Talde bakoitzak azter ditzakeen alderdi guztiak hartukoditu kontuan eta taldearen barnean, aztertu beharrekoalderdi horien arabera, talde txikiak egingo dira, aurrekoaukeran proposatu den eskema berari jarraituz. Lanerako

metodo horren bidez lan-talde bakoitzak bere sintesiaegiteko datu guztiak izango ditu.

- Aurreko bi aukera horietako edozein hautatuz gero ere,ikasleek txandaka beren zereginak truka ditzakete edotaguztia guztien artean egin dezakete.

Garrantzi handia du, irteera egin aurretik, tokian tokiko lanaegiterakoan eskuartean izango dituzten fitxak eta tresnak era-biltzen jakiteak, hala, ibilaldian ahal den neurrian beren kabuzlan egiteko gai izan daitezen.

• Bigarren zatia:

Irteera egiten denean, ikasleek jada lan-taldeetan banatutatokian tokiko fitxetan eskatzen zaizkien datuak bildu eta ida-tziko dituzte, eta tokian tokiko koadernoan edota karpetangordeko, txukun-txukun.


Ikasleek tokian tokiko lana egiterakoan bildutako informazioaabiaburutzat hartuta, txosten bat egingo dute. Ikusi“Txostena egiten” jarduera.


Arroilak

Ingurugiroa


Arroilen ekosistema aztertzen

Arroilaren eskema orokorra.

Inguruaren eskema orokorra egin behar dute eta honako alderdi hauetan jarriko dute arreta batez ere:- Arroilaren zeharkako profila: paretak, erlaitzak, maldak, lurra edo harriak pilatu diren guneak, harri-

motak, gainazala…- Eguzkiak nondik jotzen duen arroilan lanean ari garen tartean, egutera eta laiotza.- Ahal denean, tenperatura hartzea, eguteran eta laiotzean dauden tokietako aldea, estalitako

tokien eta estali gabekoen arteko aldea… aztertzeko.- Landarediari dagokionez: landare-komunitate garrantzitsuenen kokapena eta beren arteko mugak.- Faunari dagokionez: harraparien habiak eta kokaguneak non daude? Goizetik arratsera beren posi-

zioa aldatzen al dute?

Puntua. Substratu-mota Malda Tenperatura/ Landare- Faunadagoen denbora eguzkitan mota nagusia

.


Arroilak

Ingurugiroa

Arroilaren krokisa.

Landare-geruzen xehetasuna.


Arroilak

Ingurugiroa

Trantsektua

Lurrean 10 cm luzeko metro-zinta luzatuko dugu zuzen-zuzen. Zuzen horren gain datu hauek hartuko dira:

. Lurraren gutxi gorabeherako profila, 25 metroko tarteak hartuta duen inklinazioa aztertuz.

. Tenperatura 2,5 metroko.

. Zuzen horretan zuhaitzen adaburuen estaldura-maila.

. Landare-multzo nagusiak eta beren mugak.

Datu hauek guztiak eskema batean bilduko dira:

Marrazkia


TENPERATURAK

PROFILA

DISTANTZIA 2,5 m 5 m 7,5 m 10 m

Arroilak

Ingurugiroa

Landarediaren azterketa zehatza

2x2 m-ko sail bat seinalatuko dugu lau kabila eta zinta baten bidez. Sail bakoitzean datu hauexek bilduko ditugu:

- Tenperatura

- Malda.

- Orientazioa/eguzkitan dagoen tartea.

- Zuhaitzen adaburuen estaldura-maila (itzala/argitasuna).

- Landare-estalkiaren dentsitatea.

- Landare-multzo nagusiak, bakoitzak hartzen duen ehunekoa kalkulatuz.

Hori guztia eskema batean islatuko dugu, goitik begiratuta egindako krokis batean bezala:

Estaldura:

Tenperatura:

Inklinazioa:

Eguzkitan dagoen tartea:

Landare-motak:


Arroilak

Ingurugiroa

Landaredia behatzeko fitxa.

Gaztelaniazko izen arrutan:

Euskarazko izen arrunta:

Izen zientifikoa:

Marrazkia: landarearen itxura oro har hartuta

Deskripzioa

Landare eta fruituen xehetasuna Orrien xehetasuna

Egokitzapenak


Arroilak

Ingurugiroa

Fauna behatzeko fitxa.

Gaztelaniazko izen arrutan:

Euskarazko izen arrunta:

Izen zientifikoa:

Marrazkia: animaliaren itxura oro har hartuta

Deskripzioa

Hatzak edo xehetasun anatomikoak Gorotzak, janari hondarrak…

Ikusi edo sumatu den jokabidea


Arroilak

Ingurugiroa

GIZAKIAREN AZTARNEIJARRAIKA

DESKRIPZIOABehaketa zuzenaren bidez faunari, florari, erabilerei eta joka-

bideei buruzko datuak biltzea.

HELBURUAK• Arroiletako alderdi bereziak ezagutzea.• Arroilak erabiltzen diren moduaz eta pertsonek horien-

gan duten eraginaz ohartzea.

MATERIALAK• Papera (ikusi ikasleentzako materiala).• Arkatza eta boligrafoa.

GARAPENA• Lehenengo zatia:

Ikasleak talde txikitan banatu.

Talde bakoitzak gizakiarekin eta gizakiak utzitako aztarnekinlotutako alderdi batzuei buruzko ahal beste informazio bildu-ko du (ikusi ikasleentzako materialak).

• Bigarren zatia:

Datuak biltzea.


Behin informazioa bildu ondoren, talde bakoitzak, ondorengogalderak kontuan izanik, datuak aztertuko ditu:- Zein dira antzeman dituzuen ekintza negatibo garrantzi-

tsuenak?- Zein neurri proposatuko zenituzkete egoera hobetzeko?



ANTOLAKETA• Lehenengo eta laugarren zatiak talde handian.• Bigarren eta hirugarren zatiak 3-4 pertsonako talde

txikitan.

TOKIA• Irteera: Irunberriko arroila.



Zientziak.OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Faktore eta giza jarduera kutsagarriak.• Gizakiaren ekintzaren ondorioz ekosistemetan gerta-

tutako aldaketak.PROZEDURAK• Informazio desberdinak biltzea eta interpretatzea.• Lortutako datuak antolatzea eta erabiltzea.OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Ekosistemetan gertatzen diren aldaketenganako inte-

resa.• Ingurunean eragina duten giza jardueren balorazio

kritikoa, ingurunea narriatzen eta suntsitzen dutenakbaztertuz.

EZAGUTZA

Arroilak

Ingurugiroa

- Zein dira arroila bisitatzen duten pertsonen ohiturak?- Zein alderdi dira positiboak bisitarientzat?- Eta negatiboak?


Talde handian bildu eta datuak eta ondorioak bateratuko dira.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK• Jarduera honen ondoren sintesirako/komunikaziorako

beste edozein jarduera egin daiteke, bereziki: txostenaegiten, arroilen erabiltzaile onaren dekalogoa edo arroile-tako turismo-gida.


Arroilak

Ingurugiroa


Gizakiaren aztarnei jarraika: bisitarien behaketa.

1. Oinarrizko datuak:

2. Bisitariek egiten dituzten jarduerak (dagokion tokian gurutzea jarri):


EGUNA ORDUA ASTEGUNA

ARROILA BISITATZEN ARI DENPERTSONA-KOPURUA

ADIN-TARTEA (gurutzea jarri)

Haurrak

Gazteak

Helduak

Zaharrak

JARDUERAK BAI EZ

Jan

Atseden hartu

Jolastu

Hitz egin

Igeri egin

Eskalatu

Piraguismo egin

Beste batzuk

Arroilak

Ingurugiroa

3. Zaratak (dagokion tokian gurutzea jarri):

4. Beste alderdi batzuk:


OIHUAK MUSIKA

BOLUMEN ALTUA

ERDI-MAILAKO BOLUMENA

BOLUMEN BAXUA

BAI

HONDAKINAK BOTATZEN DITUZTE

EZ ZENBAT EZAUGARRIAK

ARROILAREN BARNERAIBILGAILUAK SARTZEN DIRA

KEA

SUAK

IBAIRA HARRIAK BOTATZEN DITUZTE

LANDAREAK KENTZEN DITUZTE

BESTE BATZUK

Arroilak

Ingurugiroa

Gizakiaren aztarnei jarraika: arroilan zeuden pertsonei egindako inkesta.

Aurkezpena: Kaixo, arratsalde on! ...........................ikastetxeko/eskolako/institutoko ikasleak gara eta gal-dera batzuk egin nahi dizkizugu. Galdera labur batzuei erantzutea baino ez dugu behar. Eskerrik asko.

1. Askotan etortzen al zara arroila honetara?

2. Zenbat aldiz izan zara hemen?

3. Zergatik etortzen zara?

4. Zer da toki honetatik gehien atsegin duzuna edo gehien interesatzen zaizuna?


Arroilak

Ingurugiroa

5. Zein dira alderdi positiboenak?

6. Eta hobetu beharrekoak?


Arroilak

Ingurugiroa

Gizakiaren aztarnei jarraika: pertsonek utzitako hondakinak eta aztarnak behatzea.

1. Hondakinak:

2. Abere eta animalia basatien hondakinak:

*Zein animaliarenak diren zehazteko gidak kontsulta daitezke.


KOPURUA KOKAPENAHONDAKIN-MOTAK

BAI

ANIMALIA HILAK

EZ EZAUGARRIAK

GOROTZAK*

LUMAK, ILEAK...

BESTE BATZUK

Arroilak

Ingurugiroa

3. Landaredia:

4. Bideak:

5. Beste alderdi interesgarri batzuk:


EREMU HORIEN NEURRIA

LANDAREDIARIK GABEKO EREMUAK

KOKAPENA

EZAUGARRIAK

HIGATUTAKO INGURUAK

EZAUGARRIAK

BAI

ZORUAREN EGOERA ONA

EZ EZAUGARRIAK

ZULOAK, PUTZUAK...

BESTE ALDERDI BATZUK

ZABORREN EDUKIONTZIEN EGOERA

OLIO-AZTARNAK (IBILGAILUENA)

EGINDAKO SUEN AZTARNAK

BESTE BATZUK

Arroilak

Ingurugiroa

EKIN DIEZAIOGUN LANARI

DESKRIPZIOA

Ikasle guztien artean arroila bat irudikatuko duen maketa egi-tea.

HELBURUAK• Maketa baten bidez irudikapen grafikorako gaitasuna

garatzea.• Arroila baten alderdi nagusiak irudikatuko dituen maketa

bat diseinatzea eta prestatzea.

MATERIALAK

Material ugari.

Material errazak erabiltzea gomendatzen dugu eta, ahal iza-nez gero, ikasleek etxean bildutako materialak izatea.

Oinarrizko materialak honako hauek izan daitezke:• Paperezko txartelak.• Kartoizko zapata-kaxa.• Oinarri gisa erabiltzeko zurezko taula.• Aldizkariak.• Koloreetako papera.• Zotzak.• Kartoiak.• Koloreetako plastilina...

GARAPENA


Irakasleak jarduera azalduko du: ikasleek maketa bat eginbehar dute arroilei buruz ikasitakoa globalizatzeko.

Horretarako, lehenengo eta behin maketan zein alderdi irudi-



ANTOLAKETA• Lehenengo eta hirugarren zatiak talde handian.• Bigarren zatia talde txikitan.

TOKIA• Lehenengo eta bigarren zatiak ikasgelan.• Korridoreetan, areto nagusian edo ikastetxeko beste

areto komun batean.

IRAUPENA• Aldakorra.


Hezkuntza.• Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Plastika.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Arroila osatzen duten elementuak.• Osaketa: formen egituraketa eta antolaketa espazioan

eta denboran.

PROZEDURAK• Irudiak egiteko proiektu errazen plangintza eta lanke-

ta.• Paisajearen eta hori osatzen duten elementuen beha-

ketan oinarrituta maketak egitea.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Egin behar den lana talde-lan gisa ulertzea.• Taldeko erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak

adieraziz eta besteenak baloratuz eta errespetatuz.


Arroilak

Ingurugiroa

katu nahi duten erabaki behar dute. Nolakoa da arroila bat?Zein dira alderdi garrantzitsuenak?

Lehenengo zatia zozketa bidez egingo da:- Irakasleak txartel zuriak banatuko ditu. Ikasle bakoitzari

bat baino gehiago emango dio.- Ikasle bakoitzak maketan adierazi nahi dituen alderdi

guztiak idatziko ditu, bakoitza txartel batean idatziz.- Kutxa batean sartuko dituzte txartelak (kartoizko zapata-

kaxan adibidez).- Bi boluntario eskatuko dira: batek txartelak irakurriko

ditu eta besteak arbelean idatziko ditu.- Ikasleen eskaerak irakurriko dira eta arbelean idatziko

dira.- Zerrenda berrikusi eta aztertuko da gero. Irakasleak erre-

pikatzen diren alderdiak bateratuko ditu, ikasleen lagun-tzarekin. Une egokia da alderdi berriak adierazteko edozalantzazkoak argitzeko.

• Bigarren zatia:

Talde txikitan (4-5 talde ikasgela bakoitzeko) bilduta, maketa-ren bozeto bat egingo dute zerrendan ageri diren elementue-kin.


Bozeto desberdinak aurkeztuko dira (horretarako taldebakoitzean bozeramaile bat aukera daiteke).

Behin betiko diseinua erabakitzeko irakasleak eztabaida gida-tuko du. Horretarako ondorengo sistema erabil daiteke:- Bozeto desberdinak bozkatzea. Pertsona bakoitzak

gehien atsegin duen bozetoa aukeratuko du (ezingo duberea aukeratu).

- Botoak arbelean adieraziko dira eta batuketa egingo da.- Maketan beste ideiaren bat agertzea komeni al da?

Maketaren prestakuntza:- Maketa egiten hasi aurretik lana antolatu behar da: ikas-

le bakoitzak hormirudiaren edo maketaren zati bat egite-ko konpromisoa hartuko du edo hori egiteko beharrezkozereginen bat bere gain hartuko du (lanaren antolaketa,garbiketa...). Irakasleak zereginen banaketa berrikusikodu, maketaren prestakuntzarako funtzio guztiak egin dai-tezen.

Lana amaitutakoan, maketa ikastetxeko ikasle guztiek ikusikoduten tokiren batean jarriko da.


Arroilak

Ingurugiroa

TXOSTENA EGITEN

DESKRIPZIOA

Aurretik landutako ezagutzak azalduko dituen txosten batprestatzea.

HELBURUAK• Jarduera eta informazio-iturri desberdinetako informa-

zioak antolatzea eta aztertzea.• Aurretik arroilei buruz landutako alderdi desberdinak

laburtzea.

MATERIALAK• Papera eta boligrafoa.• Beste jarduera batzuetatik lortutako materialak.

GARAPENA• Lehenengo zatia:Txostenaren oinarrizko eskemaren planteamendua.Horretarako, ikasleentzako materialean ageri den galdeketabete beharko da. Galdeketa horretan bi alderdi hauei buruzkogogoeta egiten da:- Zein alderdi sartu txostenean.- Dokumentuaren oinarrizko eskema.

• Bigarren zatia:Bateratze-lana egingo da (informazioa arbelean antolatuko da).

Amaitzen dugunean lana egiteko oinarrizko eskema izangodugu.


Ikasleen eta irakasleen artean erabakitako epean, bakarka,ikasle bakoitzak txosten bat prestatuko du. Irakasleari eman-go diote.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK• Jarduera hau alderdi desberdinak orokortzeko egin dai-

teke:- Aurreko saioetan landutako edukiak.- Arroilen gaiari buruz egindako jarduerak.- Ikasleek bizipenen eta ikaskuntzaren balorazioa egiteko.

EBALUAZIOA

Galdeketaren eta ikasle bakoitzak egindako txostenaren azter-keta egiterakoan ikasleen ikaskuntzako alderdi desberdinakbalora daitezke:- Erabilitako edukiak.- Kontzeptu desberdinen artean ezarritako lotura-maila.- Materialaren txukuntasuna eta antolaketa.- Zereginak eta epeak betetzea.



ANTOLAKETA• Lehenengo eta hirugarren zatiak bakarka.• Bigarren zatia talde handian.

TOKIA• Ikasgela.


EZAGUTZA-ARLOAK• Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta

Gaztelania eta Literatura.• Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Gaztelania, Euskara

eta Literatura.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Desberdinak, aukeratutako gaiaren arabera.

PROZEDURAK• Txosten baten bidez egindako lana azaltzea.


Arroilak

Ingurugiroa


Txostena egiten.

Irakasleek erreferentzia gisa erabiltzeko eredu bat aurkezten dugu.


1. Lanaren sarrera – aurkezpena.

2. Kokapen geografikoa.

3. Geologia.

4. Lurraldearen ezaugarri fisikoak (lurzoruaren formak: mendiak, lautadak...).

5. Klima.

6. Ibaiak eta errekak: uraren presentzia.

7. Landaredia.

8. Fauna.

9. Paisajea.

10. Lurraldean gizakiak egindako ekintzak eta ekintza horiek izandako eraginak.

11. Alderdi kulturalak (artea, historia, kultura, etnografia...).

12. Bizimoduak – Inguruko ekonomia.

13. Lurraldearen gaur egungo eta iraganeko erabilerak.

14. Nork hartu du parte?: giza baliabideak.

15. Bibliografia.

16. Eranskinak.

Arroilak

Ingurugiroa

KASLEENTZAKO MATERIALA

Txostena egitenKoadroan ageri diren bi alderdiei buruzko gogoeta egin eta osa itzazu koadroak ahal beste elementuadieraziz.


TXOSTENEAN AGERTU BEHAR LIRATEKEEN ALDERDIAK,GAIAK...

ZEIN IZANGO LITZATEKE DOKUMENTUARENAURKIBIDEA (Zein zati izango lituzke)

Arroilak

Ingurugiroa

ARROILAK ARRISKUAN

DESKRIPZIOA

Arroilak babesteko neurri egokienei buruz ados jartzea etaerabaki bat hartzea.

HELBURUAK• Arroilen aurrean ditugun jarrerez eta balioez ohartzea.• Gai bati buruz ditugun lehentasunak eta balioak erabaki-

tzen ditugun modua aztertzea.

MATERIALAK• Arkatza eta boligrafoa.• Ariketaren zerrenda bat.

GARAPENA


Jardueraren azalpena.

“Nafarroako Gobernuari arroilen egoera larria dela jakinarazidiote; narriadura-mailak arroilen iraupena arriskuan jarri du.

Gobernuak neurri bereziak hartu ditu eta adituek eta gaianinteresatuta dauden pertsonek osatutako mahai bat deitu du,gehienez ere hiru egunetan arroilak zaintzeko estrategia batproposa dezan.

Guk osatu dugu mahai hori.

Erabakiak azkarrago hartzeko, mahaia antolatu duten pertso-



ANTOLAKETA• Lehenengo, laugarren eta bosgarren zatiak talde han-

dian.• Bigarren zatia banaka.• Hirugarren zatia talde txikitan.

TOKIA• Ikasgela.



Zientziak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Arroilak, natur gune babestuak.• Gizakiaren ekintzaren ondorioz ekosistemetan gerta-

tutako aldaketak.• Zaintzeko neurriak eta desorekak zuzentzea.

PROZEDURAK• Taldean eztabaidak egiteko eta elkarreraginerako tek-

niken erabilera.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Ingurunea babesteko neurrienganako interesa.• Ingurunean eragina duten giza jardueren balorazio

kritikoa, ingurunea narriatzen eta suntsitzen dutenakbaztertuz.

• Ingurugiroko arazoak konpontzeko ekintzetan partehartzea.


Arroilak

Ingurugiroa

nek aukera desberdinak proposatu dituzte eta aukera horienguztien artean bost aukeratu behar dira aho batez”.

• Bigarren zatia:

Partaide bakoitzari irtenbideen zerrenda banatuko zaio (ikusiikasleentzako materialak) eta 5 minutu izango dituzte beraienikuspuntutik bost erabaki egokienak aukeratzeko.


Ikasleak 4-5 pertsonako taldetan banatuko dira eta 15 minu-tu izango dituzte guztien artean 5 neurri egokienak aukera-tzeko.


Talde bakoitzak ordezkari bat aukeratuko du gainerako ikaski-deei zein erabaki hartu duten azaltzeko.

Hemendik aurrera, ikasle guztiak talde handian bilduta, ahobatez 5 irtenbide egokienak aukeratuko dituzte.

• Bosgarren zatia:

Taldeak hartutako erabakien inplikazioei buruzko gogoeta etaazterketa.

Ondoko galderak erabil daitezke orientabide gisa:- Hartu ditugun neurriak egokienak al dira arroilak babes-

teko? Zergatik?- Eta arroilak babesteko eta bertako biztanleek bizi-kalitate

ona izateko orekatuak al dira neurri horiek?- 14 proposamenei gehitzeko beste proposamenen bat

bururatzen al zaizue?


Arroilak

Ingurugiroa


Arroilak arriskuan: ikasleentzako materialen azalpena.

1. Arroiletan turismoaren garapena sustatzea. Interes handiko inguruak dira. Zenbat eta jende gehiago joan, orduan etadiru gehiago utziko dute inguruan eta bertako biztanleak hobeto biziko dira.

Arroilak babestu nahi baditugu, kontrolik gabeko turismoaren garapena sustatzea kaltegarria litzateke. (Uraren kalitatean, fau-nan... inpaktu garrantzitsuak gerta daitezke)

Ingurua garatzea eta bertako biztanleek bizi-maila hobetzea nahi baldin badugu, turismo jendetsua sustatzea askotan oso onaizan da enpresa handientzat, baina bertako biztanleentzat, berriz, kaltegarria izan da.

Ez ditugu behin-behineko irtenbideak pentsatu behar.

Nekazaritza-turismoa sustatzea, berriz, zentzuzkoa litzateke (etekinak bertako biztanleentzat dira), baina ez arroila guztietan.

2. Maila desberdinen (genetikoa, populazioa, organismoak, ekosistemak...) ezagutza eta azterketa sustatzea. Flora etafaunaren bilduma zientifikoak eta banku genetikoak mantentzea eta zaintzea garrantzitsua izango da.

Zenbat eta gehiago ezagutu lurralde bat, orduan eta egokiagoak izango dira berori kudeatzeko eta babesteko hartuko diren neu-rriak.

Naturarenganako errespetuzko jarrerak barneratzeko ezagutza behar-beharrezkoa da, baina ezagutza handia izateak ez du esannahi jarrera aldatuko denik.

Bildumazaletasuna ez dago modan eta ez du ingurua hobetzen laguntzen. Zer gertatuko litzateke guztiok gure landare-bildu-matxoa izango bagenu?

3. Arroilak garbi izateko zaborrak biltzeko sistema bat antolatzea.

Zaborrek sortzen duten kutsadura saihesteko neurri eraginkorra litzateke.

Beste neurri batzuekin osatu beharko litzateke, arroiletan utzitako zaborrak murrizteko.

4. Arroiletara joaten diren bisitariak hezteko eta sentsibilizatzeko kanpaina bat egitea. Honelako alderdiak landuko lira-teke: garbitasuna, zaratak...

Jarrerei, balioei eta jokabideei dagokienez nolabaiteko heziketa eta sentsibilizazioa izateak pertsonei beren jokabideei buruzgogoeta egiten laguntzen die eta ingurugiroan eragiten duten jokabideak aldatzen dituzte: zaborrak edo hondakinak botatzea,faunari eragiten dioten zaratak egitea, lurzorua eta landareak suntsitzea...

Kanpaina bat oso garestia izan daiteke, baina baliabide errazekin ere plantea daiteke. Garrantzitsuena mezuak transmititzekomodua da. Gure ekintzek inguruan duten eragina azaltzen duen panel bat baliagarritasun handikoa izan daiteke edo bisitarieitokia garbi uzteko eskatzen dien beste materialen bat erabil daiteke... Hezkuntzak arazoa errotik moztea ahalbidetuko luke.Lanari aurrea hartu behar zaio.


Arroilak

Ingurugiroa

5. Arroilak babes-mailarik handieneko (erreserba integralak) gunetzat deklaratzea. Bide horretatik arroilen erabilerak etapertsonen sarrera kontrolatu ahal izango da.

Erreserba integraletan gizakiaren erabilerak debekatuta daude erabat. Inguru bat oso berezia denean, toki txikia hartzen due-nean edo oso suntsituta dagoenean erreserba integral deklaratzea egokia da.

Nafarroako arroilak “natur erreserba” gisa babestuta daude. Babesteko irudi horrek erabilera desberdinak eta babesa batera-tzea ahalbidetzen du (arroila bakoitzean egin daitezkeen lurraldearen erabilerak arroila bakoitzaren erabilerarako eta kudeatze-ko plan zuzentzailean zehaztuta daude)

6. Arriskuan dauden espezieen ehiza kontrolatzea.

Nafarroan fauna guztia ehizatik babestuta dago. Beraz, desagertzeko arriskuan dauden espezieen ehiza debekatuta dago.

Kopuru handiko espezieen edo ugaltzeko gaitasun handia duten espezieen (ahateak, basurdeak, oreinak...) ehiza baino ez dagobaimenduta eta hori ere araututa dago.

7. Inguru hauetan nekazaritza, abeltzaintza eta industria sustatzea, jendeak bertatik alde egin ez dezan. Inguruan bizidiren pertsonek arroilak babesten dituzte.

Gertu edo urruti bizitzeak ez du esan nahi gehiago edo gutxiago babestuko denik. Inguru batean biztanleriaren eta inguruarenarteko oreka egokia izan dadin, ingurunearekiko errespetua izango duten nekazaritzako, abeltzaintzako, industriako... jarduerengarapena sustatu behar da.

8. Nekazaritzako pestiziden, ongarrien eta abarren erabilera kontrolatzea inguru honetan. Lurzorua eta urak kutsatzendituzte eta faunari eragiten diote.

Nekazaritzan erabilitako ongarriak, pestizidak etab. hein handian lurzoruan metatzen dira. Zati bat euri-urak eramaten du etaibaietara joaten da; beste zati bat lur azpian sartzen da eta lur azpiko urak kutsa ditzake. Munduko toki batzuetan produktuhauen ondorioz gertatutako uren kutsadurak arazo larriak sortu ditu.

9. Arroiletako sarrera kontrolatzea. Oso erraz suntsi daitezkeen inguru ahulak dira.

Arroilak, oro har, ekosistema ahulak dira. Arroiletako sarrera kontrolatzen bada gutxiago suntsituko dira. Dena dela, kasu zehatzbakoitza aztertu beharko litzateke arroilen narriaduraren arrazoiak zehazteko eta neurriak hartzeko. Ekosistema baten degrada-zioaren arrazoiak ugariak izan daitezke (nekazaritza, industriak, abeltzaintza, turismoa, errepideak eta komunikabideak, ener-giaren produkzioa...).

10. Arroilak zikintzen edo kutsatzen dituzten pertsonei isunak jartzea.

Neurri murriztaile garrantzitsua da. Arroiletako kutsadura gutxitzeko egokia izan daiteke, baina hori kontrolatzea nahiko zailada, etengabeko zainketa eskatzen baitu. Hondakinak jasotzeko neurri osagarriekin osatu beharko litzateke (zabor-ontziak etapaperontziak jartzea, jateko toki bereziak zehaztea...).

Dena dela, honelako neurriak arroilak erabiltzen dituzten pertsonak sentsibilizatzeko eta hezteko beste neurri batzuekin bate-ratzea gomendatzen dugu.


Arroilak

Ingurugiroa

11. Gutxiago kutsatuko duten eta lurzorua gutxiago higatuko duten nekazaritzako tekniken garapenerako ikerketa susta-tzea.

Inguruarenganako errespetu handiagoa izango duten tekniken garapenak bertako nekazarien lanak inguruan eraginik ez izateaekarriko luke. Ikerketak naturarekin bat etorriko liratekeen bizimoduak sustatuko lituzke.

12. Inguruko garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatuko duten nekazaritzako, abeltzaintzako, basoko etaindustriako jarduerak bultzatuz.

Garapen jasangarriak bertako biztanleriaren bizi-maila mantentzeko neurrien eta lurraldea babesteko neurrien arteko orekaplanteatzen du. Neurri horiek inguru hauetako biztanleriaren bizi-kalitatea hobetzea eta ingurunea babestea ekarriko lukete.

13. Arroiletako bisitak sustatzea olgetarako eta behaketarako instalazio eta zerbitzuak eraikiz berorien barnean (taberna,bideak, asfaltoak, argiteria, ikus-entzunezko ikuskizunak...).

Arroilak ekosistema ahulak dira, hau da, erraz suntsitzen dira. Honelako azpiegiturak eraikitzen baldin baditugu azkarrago sun-tsituko dira.

Honelako instalazioak denbora gutxian jende asko pilatzea ekarriko du. Jende asko joango litzateke instalazioak ikustera. Ez allitzateke egokiagoa izango arroiletatik kanpo jartzea?

14. Olgetarako eremuak sortzea (mahaiak, sutegiak, iturria, zabor-ontziak...) herrien inguruetan egun-pasa doan jendeaerakartzeko; egun-pasa ibiltzen den jende asko, interes handia ez izan arren, arroiletara joaten da.

Eguna igarotzeko toki atseginak eta egokiak behar dituen jende askoren eskaerak sustatzen dira horrela.

Herrietatik hurbil kokatzen badira herrietako ekonomia sustatuko dute (jatetxeak, tabernak...) eta ez dute arroila suntsituko.

Ondorio moduan:


Garapen jasangarriak gizarteak gaur egungo beharrei erantzutea bermatzen du, hurrengo belaunaldiei beren beha-rrei erantzuteko oztoporik jarri gabe.

Hori lortzeko oinarrizko planteamendua gizakien bizimodua mantentzeko beharrezkoak diren alderdiak erabiltzea da,ahal den inpaktu txikiena sortuz, eta, aldi berean, lurraldea babestuko da gainerako izaki bizidunak eta bizidunak ezdirenak suntsitu gabeko inguruan bizi daitezen.

Horrek guztiak ingurunea ez suntsitzeko neurri teknologikoak, legeak etab. garatzea eskatzeaz gain, pertsonen joka-bideak eta balioak aldatzea ere eskatzen du eta, azken batean, moral eta gizarte berri bat eraikitzea.

Arroilak

Ingurugiroa

Arroilak arriskuan: adierazpen bakoitzaren oinarrizko alderdiak edo balioak:


NEURRIAK OINARRIZKO BALIOAK EDO ALDERDIAK

Arroiletan turismoaren garapena sustatzea. Interes handiko inguruakdira. Zenbat eta jende gehiago joan, orduan eta diru gehiago utzikodute inguruan eta bertako biztanleak hobeto biziko dira.

Ekonomia da balio nagusia: garapena besteedozer gauzaren aurretik.

1

Maila desberdinen (genetikoa, populazioa, organismoak,ekosistemak...) ezagutza eta azterketa sustatzea. Flora eta faunarenbilduma zientifikoak eta banku genetikoak mantentzea eta zaintzeagarrantzitsua izango da.

“Bildumazaletasuna” eta ikerketa babesarensinonimo gisa.

2

Arroilak garbi izateko zaborrak biltzeko sistema bat antolatzea. Garbitasuna.Gertatu den arazo bat ebazteko neurria.Tokiko erakundeen edo administrazioarenesku uztea erantzukizuna.

3

Arroiletara joaten diren bisitariak hezteko eta sentsibilizatzekokanpaina bat egitea. Honelako alderdiak landuko lirateke: garbitasuna,zaratak...

Babesteko neurria: arazoa sortzea saihestunahi du.Kutsaduraren erantzukizunaadministrazioaren eta erabiltzaileen arteanbanatuta dago.

4

Arroilak babes-mailarik handieneko (erreserba integralak) gunetzatdeklaratzea. Bide horretatik arroilen erabilerak eta pertsonen sarrerakontrolatu ahal izango da.

Beste edozein erabileratik babesten duenneurria.Natur ingurunearen babesa da baliorikgarrantzitsuena.

5

Arriskuan dauden espezieen ehiza kontrolatzea. Babesteko eta murrizteko neurria.6

Inguru hauetan nekazaritza, abeltzaintza eta industria sustatzea,jendeak bertatik alde egin ez dezan. Inguruan bizi diren pertsonekarroilak babesten dituzte

Ekonomia da balio nagusia.Inguruko biztanleria babesaren sinonimo.

7

Nekazaritzako pestiziden, ongarrien eta abarren erabilera kontrolatzeainguru honetan. Lurzorua eta urak kutsatzen dituzte eta faunarieragiten diote.

Lurraldearen erabilera desberdinen etanatur ingurunearen babesaren arteko oreka.

8

Arroiletako sarrera kontrolatzea. Oso erraz suntsi daitezkeen inguruahulak dira.

Babesak lehentasuna du bertako biztanleriarenaurrean eta olgetarako erabileren aurrean.

9

Arroilak zikintzen edo kutsatzen dituzten pertsonei isunak jartzea. Neurri murriztailea.10

Gutxiago kutsatuko duten eta lurzorua gutxiago higatuko dutennekazaritzako tekniken garapenerako ikerketa sustatzea.

Ikerketa eta ezagutza gizakiaren etainguruaren arteko oreka lortzeko bide gisa.

11

Inguruko garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatuko dutennekazaritzako, abeltzaintzako, basoko eta industriako jarduerak bultzatuz.

Garapen jasangarria gizakiaren etainguruaren arteko oreka lortzeko bide gisa.

12

Arroiletako bisitak sustatzea olgetarako eta behaketarako instalazioeta zerbitzuak eraikiz berorien barnean (taberna, bideak, asfaltoak,argiteria, ikus-entzunezko ikuskizunak...).

Suntsitzeko arriskua izan arren, lurraldeaerabiltzea.

13

Olgetarako eremuak sortzea (mahaiak, sutegiak, iturria, zabor-ontziak...)herrien inguruetan egun-pasa doan jendea erakartzeko; egun-pasa ibiltzenden jende asko, interes handia ez izan arren, arroiletara joaten da.

Biztanleriaren eskaeren eta inguruarenbabesaren arteko oreka.

14

Arroilak

Ingurugiroa


Arroilak arriskuan.1. Arroiletan turismoaren garapena sustatzea. Interes handiko inguruak dira. Zenbat eta jende

gehiago joan, orduan eta diru gehiago utziko dute inguruan eta bertako biztanleak hobeto bizikodira.

2. Maila desberdinen (genetikoa, populazioa, organismoak, ekosistemak...) ezagutza eta azterketasustatzea. Flora eta faunaren bilduma zientifikoak eta banku genetikoak mantentzea eta zain-tzea garrantzitsua izango da.

3. Arroilak garbi izateko zaborrak biltzeko sistema bat antolatzea.

4. Arroiletara joaten diren bisitariak hezteko eta sentsibilizatzeko kanpaina bat egitea. Honelakoalderdiak landuko lirateke: garbitasuna, zaratak...

5. Arroilak babes-mailarik handieneko (erreserba integralak) gunetzat deklaratzea. Bide horretatikarroilen erabilerak eta pertsonen sarrera kontrolatu ahal izango da.

6. Arriskuan dauden espezieen ehiza kontrolatzea.

7. Inguru hauetan nekazaritza, abeltzaintza eta industria sustatzea, jendeak bertatik alde egin ezdezan. Inguruan bizi diren pertsonek arroilak babesten dituzte.

8. Nekazaritzako pestiziden, ongarrien eta abarren erabilera kontrolatzea inguru honetan. Lurzoruaeta urak kutsatzen dituzte eta faunari eragiten diote.

9. Arroiletako sarrera kontrolatzea. Oso erraz suntsi daitezkeen inguru ahulak dira.

10 Arroilak zikintzen edo kutsatzen dituzten pertsonei isunak jartzea.

11. Gutxiago kutsatuko duten eta lurzorua gutxiago higatuko duten nekazaritzako tekniken garape-nerako ikerketa sustatzea.

12. Inguruko garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatuko duten nekazaritzako, abel-tzaintzako, basoko eta industriako jarduerak bultzatuz.

13. Arroiletako bisitak sustatzea olgetarako eta behaketarako instalazio eta zerbitzuak eraikiz bero-rien barnean (taberna, bideak, asfaltoak, argiteria, ikus-entzunezko ikuskizunak...).

14. Olgetarako eremuak sortzea (mahaiak, sutegiak, iturria, zaborren bilketa...) herrien inguruetanegun-pasa doan jendea erakartzeko; egun-pasa ibiltzen den jende asko, interes handia ez izanarren, arroiletara joaten da.


Arroilak

Ingurugiroa

ZABOR-BILTZAILEAK

DESKRIPZIOA

Toki batean aurkitutako zaborrak biltzea.

HELBURUAK• Arroila batean aurki daitezkeen hondakin-kopurua eta

hondakin-motak ezagutzea.• Arroilaren garbitasunak kalitatea mantentzeko duen

garrantziaz gogoeta egitea.

MATERIALAK• Plastikozko poltsak (zaborra biltzeko).

GARAPENA


4-6 pertsonako taldetan bilduko ditugu ikasleak.

Behin taldeak antolatu ondoren, talde bakoitzari poltsa batemango diogu.

Talde bakoitzak zabor-mota bat jasoko du eta irakasleak adie-raziko dio talde bakoitzari zein zabor jaso:- Papera eta kartoia.- Plastikoak.

- Beira (kontuz apurtuta daudenekin).- Metalak.- Bestelakoak.

Hala, talde batek paperak eta kartoiak jasoko ditu, beste batekplastikoak...

Hondakinak jasotzeko minutu bakarra izango dute (denboragutxi izatea garrantzitsua izango da, ikasleen mugikortasunasustatzeko).

Irakasleek denbora kontrolatuko dute eta denbora amaitzeantaldeei jakinaraziko die.

Ondoren, talde bakoitzak bildu dituen hondakin guztiak lurre-an jarriko ditu, beste taldeek bildu dituztenekin nahastu gabe.

• Bigarren zatia:

Talde osoa bildu eta egin duten jarduera aztertuko dute.Orientabide gisa ondoko galderak erabil daitezke:- Zein zabor-mota jaso ditugu?- Zein da zaborrik ugariena?- Zergatik?- Zergatik dago paper eta kartoi gutxi? (material biodegra-

dagarria da).



ANTOLAKETA• Lehenengo zatia talde txikitan.• Bigarren zatia talde handian.

TOKIA• Irteera: Irunberriko arroila.



OINARRIZKO KONTZEPTUAK• Zaborra.• Faktore eta giza jarduera kutsagarriak.

PROZEDURAK• Hondakinen bilketa gaika.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK• Arroilenganako sentsibilitatea, errespetua eta esti-

mua.

EKINTZA

Arroilak

Ingurugiroa

- Kristalak, metalak, paperak... zenbat denbora behar dutedegradatzeko?

- Non aurkitu ditugu bildutako hondakinak? Zein da horienjatorria?

- Zein eragin dute ingurunean? (Paisajea zatartzen dute,zikindu egiten dute, kutsatu...)

• Hirugarren zatia: zer egin dezakegu egoera hori hobetze-ko?

Ikasleak beren ekintzek eta jokabideek ingurunearen kalitateazaintzeko duten garrantziaz kontzientziatu nahi ditugu.

Kasu honetan jaso dituzten zaborrei buruz gogoeta egitekoeskatuko diegu eta ondorengo galdera egingo diegu: zeregingo dugu orain zabor hauekin?

Ikasleak kontsekuenteak baldin badira eta lehen aipatutakoa-rekin loturarik ikusten badute, etxera, herrira edo hirira era-mango ditugula pentsatuko dute, han zabor-ontzira botatzeko(edo zaborrak biltzeko inguruko edukiontziren batera).Halakorik pentsatzen ez badute, erantzuna bilatzeko arrasto-ak emango dizkiegu.

IRADOKIZUN OSAGARRIAK• Jarduera taldetan eta denbora mugatuan egiten bada ere,

jarduera hau ez da lehiaketa gisa planteatu behar, lanarenbanaketa gisa baizik. Ikasleek hori ulertzea garrantzitsuaizango da.

Horregatik, elkarri lagun diezaiokete. Esate baterako, paperabiltzen aritu direnek plastikozko zaku bat ikusi baldin badute,plastikoak biltzen dabilen taldeari esango diote.

• Hondakin asko aurkitzen ez badituzte, horren arrazoiakazter daitezke:

- Jendeak ez al du hondakinik uzten?- Zaborrak biltzeaz arduratzen diren pertsonak al daude?

EBALUAZIOA

Jardueraren azken zatia ikasle-taldeak garbitasunak inguru-nearen kalitatea zaintzeko duen garrantziari buruz erakutsita-ko kontzientziazio-maila egiaztatzeko egokia izan daiteke.


Arroilak

Ingurugiroa

ZER DERITZOZU?

DESKRIPZIOA

Ikasleek galdeketa batzuk bete behar dituzte aurretiazko jar-duerak ebaluatzeko.

HELBURUAK• Aurrez egindako jarduera batzuk aztertzea eta horiei

buruz gogoeta egitea.

MATERIALAK• Ebaluaziorako galdeketa (ikusi ikasleentzako materialak).

GARAPENA


Bakarka, galdeketa osatuko dute.

Lehenengo 9 galderak jarduerei eta erabilitako metodologiariburuzkoak dira.

Azken bi galderek helburuak bete diren egiaztatzen dute.

Amaitutakoan irakasleari eman.

• Bigarren zatia:

Irakasleek galderen erantzunak aztertuko dituzte.

Azterketa ikasleen iritzien hustuketaren bidez egin daiteke.


Ikasleen iritziak bateratuko dira.

Irakasleak galdeketaren emaitzak azalduz has daitezke.

Une egokia izango da ikasleek egoki iruditzen zaizkien adie-razpenak egiteko.

EBALUAZIOA

Jarduera hau ikasleek, egin dituzten jardueren alderdi esan-guratsuenei buruzko gogoeta egiteko egokia izango da.

Bestalde, ikasleei baliagarriak izan zaizkien metodologiak etagehien atsegin izan dituztenak ezagutzeko aukera eskaintzendie irakasleei. Emaitzak ikasleen behar eta asmoetara hobetoegokitutako sekuentziak proposatzeko erabil daitezke.



ANTOLAKETA• Lehenengo zatia bakarka.• Bigarren zatia irakasleek.• Hirugarren zatia talde handian.

TOKIA• Ikasgela.

IRAUPENA• Ordu bete (gehi irakasleek azterketa egiteko behar

duten denbora).EZAGUTZA-ARLOAK• Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera.• Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte

Zientziak.

EBALUAZIOA

Arroilak

Ingurugiroa


Zer deritzozu?1. Zer iruditu zaizkizu arroilen gaiari buruz egin dituzun jarduerak?

Eskuineko eta ezkerreko hitzen artean zure iritzitik hurbilen dagoen laukitxoan gurutze bat jarri.

Ondo Gaizki

Dibertigarriak Aspergarriak

Oso interesgarriak Batere interesgarriak

Laburrak Luzeak

2. Egindako jardueretatik, zein gustatu zaizu gehien? Zergatik?

3. Eta zein gutxien? Zergatik?


Arroilak

Ingurugiroa

4. Laguntzeko materialak (kontsultatzeko erabiltzen dituzunak) honelakoak dira:

Interesgarriak Aspergarriak

Ulergarriak Konplexuak

Errazak Zailak

5. Ezer hobetuko al zenuke? Zer? Nola?

6. Lan egiteko zein modu gustatu zaizu gehien?

Egin gurutze bat.

Bakarka

Talde txikitan

Talde handian

7. Zergatik?


Arroilak

Ingurugiroa

8. Nola ikasi duzu gehien?

Bakarka

Talde txikitan

Talde handian

9. Zergatik?

10. Baliagarriak iruditu al zaizkizu jarduerak? Zertarako?

11. Zein helburu zituen irakasleak jarduera horiek egiterakoan?


Arroilak

Ingurugiroa

ARROILEI BURUZKO JARDUERA GEHIAGO

1. SENTSIBILIZAZIOA:

. Ibaian jolasteko eta kirola egiteko esperientzia batplantea daiteke. Horretarako ibaian zehar ibilbideakegiten dituzten enpresekin harremanetan jar gaitezke.Kontuz aukeratuko ditugu tokiak, ez baitugu horiensuntsiketa sustatu behar.

2. EZAGUTZA:

- Ikerketa. Arroilekin lotutako alderdi desberdinei buruzkoinformazioa bilatzeko talde-lana.

- Arroiletako arazoei buruzko simulazio-jolasak.Ibaietan eta arroiletan gertatzen diren arazo desberdinaklan daitezke: kutsadura, ibaiertzen egoera, erabilerapublikoa kudeatzeko eta antolatzeko arazoak...Jolasarekin hasteko egunkarietan ageri den gertaerarenbat har dezakegu oinarritzat eta dinamika honen bidezarazo baten ezagutza sakonduko dugu eta izan ditzakeenirtenbideak aztertuko ditugu.

- Zubi-mota desberdinak marraztu eta aztertuko ditugu.

- Mikroirteera. Zorua behatzeko egingo dugu irteera txikihau, gehienetan oharkabean pasatzen diren alderdi txi-kienak behatzeko eta aztertzeko.

- Legedia.

3. SINTESIA – KOMUNIKAZIOA:

- Arroilen erabiltzaile onaren dekalogoa egingo dugu.

- Irakasleek egindako galderei erantzunez idazlanak egin-go ditugu: zer gertatuko litzateke... (ibaia kutsatukobagenu, arrantzak gora egiten badu...)?

- Turismo-gida bat prestatzea. Iturri desberdinetatik

(bibliografikoak, bisitak...) bildutako informazioan oina-rrituta bisitatu daitezkeen toki guztiekin gida bat prestadaiteke. Gai kulturalekin, historikoekin, naturari dagokio-nekin... lotutako tokiak izan daitezke, babesa eta erabile-ra turistikoa nahastuko direlarik.

4. EKINTZA:

- Arroilak bisitatzen dituzten turistei zuzendutako sentsi-bilizazio-kanpaina bat egitea. Jokaera positiboak etanegatiboak adieraziz...

- Arroilen defentsara zuzendutako kanpainak. Alderdidesberdinei buruzkoak izan daitezke: arroilen garrantzia-ri buruzkoak, garbitasunari buruzkoak...

- Arroilak babesteko ikastetxe-sare bat sortzea, horiekaztertzeko eta babesteko helburua izango duelarik.

5. EBALUAZIOA:

- Ikasleek ezagutzak ikasteko egindako aurrerapenak eba-luatzeko kontzeptuen mapak egitea.

6. BALIABIDEAK:

- Egunkarietako berriak. Gai baten sarrera egiteko (kutsa-dura, ibaiak garbitzeko kanpainak, hobekuntza-planak,ibaiaren erabilerak...) edo ezagutzak sakontzeko erabildaitezke.

- Diapositibak. Ikasleek edo irakasleek ibaiei buruz pres-tatutako diapositibak izan daitezke. Bestela, Hezkuntzaeta Kultura Sailak duen flora, fauna eta ekosistemeiburuzko bilduma ere erabil daiteke.

- Txisteak.

- Argazki zaharrak eta berriak.


Arroilak

Ingurugiroa

Eranskina: irudiak eta grafikoak (gardenkiak egiteko).


1. irudia

Arroilak

Ingurugiroa


2. irudia

Arroilak

Ingurugiroa


1969-75 1979 1984 1989 19940

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1969-75 1979 1984 1989 1994

Bikote ugaltzaileenkopurua.

Iturria: Carmelo Fernández (ikusi bibliografia).

1. grafikoa: saien populazioa Nafarroan

2. grafikoa: bisitari-kopurua

1. hiruhilekoa0

200

400

600

800

1000

1200

Irunberriko arroilaArbaiungo arroila

2. hiruhilekoa 3. hiruhilekoa 4. hiruhilekoa

Iturria: CEDERNA – GURELUR ikastaroa

Nafarroakoarroilak

Informazio dosierra

Arroilak

Ingurugiroa

11. Arroilak, jatorria etaosaketa

1.1. Zer dira arroilak?

Hiztegian ageri denez, “arroila haran edo pasagune sakon etaestua da, bereziki haitz artekoa eta ibai baten jardueratik sor-tua”. Ikuspegi geomorfologikoagoa hartuz gero, urak harrigogor eta irazkorretatikpasatzerakoan higadura-indarraz baliatuz osatzenduen haran estua dela esangenezake.

Naturak, harrien eta har-kaitz-geruzen ezarrerak etahigadura-prozesuak izugarriparaje ederrak agertarazidituzte, eta baita paisaje-mota ugari eta aniztasunbiologiko paregabea ere.

Ibaiak inguratzen dituenhaitzek, eguzki-orduen etanagusi diren haize desberdi-nen arabera, mikroklimaugari sortarazi dituzte eta,berorietan, landare eta ani-malien familia ugari garatudira. Paretak, pitzadurak,irtenune txikiak, zuloak…landare eta animalia askoren kokagune eta babesleku bihurtudira.

Oso zaila izaten da arroila batzuetara, Arbaiungora adibidez,iristea eta, ondorioz, giza jarduerek horrenbeste aldatutakopaisajeen artean, inguru hauek inork zapaldu gabeko naturbabesgune bihurtzen dira maiz.

Beste batzuetan, Irunberriko arroilan esate baterako, giza jar-duerek arroila horiek ezagutzeko bideak ireki dituzte eta, hala,uraren higadura-indarra, harri-geruza sendoak, paretetan fin-katutako fauna… argi eta garbi ikus ahal izan ditugu. Hala,bisitari ugariren erakargune bihurtu dira.

1.2. Zergatik sortzen dira arroilak?Nafarroako geologiaren barnean dutenkokagunea

Nafarroako ia arroila guztiak ipar-ekialdean, Pirinio inguruaneta Pirinioaurrean kokatzen dira. Inguru horretan ibaiak etabailarak egitura geologikoekiko zeharka kokatzen dira eta,hala, haranetan lur biguneko zabalguneak eta arroila formakozati estuak txandakatzen dira, kararria nagusi den tokietanbatik bat. Baina zergatik gertatzen da hori?

Gure geografiako inguruhonetan arroilak zergatiksortu diren aztertzeko,inguru honen historiageologikoa eta bertan ger-tatu diren tolestura-proze-suak hartu behar ditugukontuan. Inguru haueremu pirenaikoaren bar-nean biltzen da eta Pirinio-mendiak altxarazi zituztenpresio handiek zeresanhandia izan dute.

Leire bailara aztertzenbadugu, adibidez,sekuentzia sedimentarioaez zela erabat gertatu iku-siko dugu. Horrek adieraz-ten du gaur egungomendizerra gaineratu eginzela, gero higadura-proze-

sua jasan zuela eta, ondoren, berriro sartu egin zela. Prozesuhori ez zen berdin garatu lurralde osoan, izan ere, haranhonen eta Illongoaren artean dagoen lurraldea hartzen badu-gu kontuan, hor serie osoa garatu zela konturatuko baikara.Garbi erakusten digu horrek itsasoaren azpian egon zelalurralde hau. Beraz, antzina, oso antzina, gaur egungo antze-ko egitura izango zukeen erliebea (sinklinalak eta antiklinalak)osatzen ari ziren. Tolestura-ardatzak Ekialdetik Mendebalderadoaz, Hegoalderako malda orokorra dutelarik.

Tolestura-eremuan etengabeko jarduera horren adierazga-rriak badaude ordea. Ekialdetik Mendebaldera, eremu hauzeharkatzen duten kararrizko barra batzuk daude eta Aragoialdera jarraitzen dute gainera. Erliebean eragin handia dute

87Informazio dosierra

Arroilak

Ingurugiroa

eta zejoak edo mendizerrak nabarmentzen dira berorietan.Itsaspeko luizien ondorio direla pentsatzen da. Antiklinalek,osatzerakoan, higadura handiko kararrizko uharteen gerriko-ak eratzen zituzten. Kararrizko higakinak uharteen gerrikoa-ren oinetan pilatzen ziren itsaspean. Pixkanaka-pixkanakaantiklinalak handitzen ari zirenez, itsaspeko maldak ere han-ditzen zihoazen, eta pilatutako materialen oreka arriskutanjartzen zen horrela. Azkenean oreka galtzen zuten eta kara-rrizko barra bat agertaraziko zuen luizi izugarri bat gertatukozen.

Altxamendu-prozesu horren ondorioz, malda hegoalderaduen erliebe bat sortu zen, bertan antiklinalak eta kararrizkobarrak txandatzen direlarik, eta hegoalderanzko bidean ibaiekgurutzatu beharreko oztopo bihurtu ziren hauek.

1.3. Arroilen osaketa, pixkanaka-pixka-naka

Ikusi dugunez, arroilak kararrien gain urak higadura-indarrazzulatutako gune estu eta sakonak dira. Urak, harri gogorreneta irazkorren gainetik pasatzerakoan, higadura lineala eragi-ten zuelako sortzen ziren bailaretan sakonune horiek. Ikusdezagun orain arroilaren osaketa-prozesua.

Lehenengo, urak gainaldean dauden geruzetako harri bigu-nak higatzen ditu. Harri gogorragoko geruzetara iristean, jadabailararen sakonunean finkatuta dago, eta ezin du beste bideerrazagorik bilatu. Bigarren etapan, ura behe-geruzetakoharri gogor eta irazkorrak higatzen hasten da, ziurrenik behe-beheko uretan hasiko delarik eta higadurak goranzko proze-sua jarraituko duelarik. Higadurak harri gogorretan soilikbadu eragina, estu eta pareta bertikalekin irauten du.Higadura-prozesuko etapa horretan dago gaur egunIrunberriko arroila.

Higadura harri bigunagoetara iristen denean, arroila zabalduegiten da. Ura harri bigunagoetara iristen denean, higaduraareagotu egiten da. Harriak horren gogorrak ez direnez etairazkorrak direnez, erreka-ibarra agertuko da eta eragileatmosferikoen ondorioz harrizko paretak disgregatu egingodira. Hala, aldi berean gehixeago barneratzen da eta arroilazabaldu egiten da. Orduan agertzen den profila oso bereziada: paretak, paraleloan atzera egitean, higatuak izan direnharri bigunek eta higakinek osatutako ezponden gain finka-tzen dira. Horixe ikus genezake, adibidez, Arbaiungo arroilan.

88 Informazio dosierra

Arroilak

Ingurugiroa

2. Arroilen giro berezia

2.1. Arroilako klima

Ibai baten alde bietara zutik eta paraleloan kokatzen diren biharrizko paretak mugatutako gunea da arroila. Ibaiak, arroila-ren bi pareten artean bilduta, aldaketa klimatikoak nolabaitere arindu egiten ditu; haizeetatik babestuta, eguzkiarenargiak paretak berotzen ditu eta, hala, arroilaren barreneaningurunetik ondo bereizitako klima berezia sortzen da.

Gainera, arroiletan beste fenomeno mikroklimatiko bat eregertatzen da: Venturi efektua. Hori batez ere haize-lasterrakarroilaren barnean geratzen direnean sortzen da, haize horiekazkarrago ibiltzen baitira eta lehorgailu gisa funtzionatzenbaitute. Hala, haize gehieneko inguruek (paretak eta terrazatxikiak) arroilaren beheko aldeak baino klima lehorragoa iza-ten dute. Horri irtenuneetan lurzorua osatzeko izan ohi denzailtasuna eransten badiogu, hauxe agertuko zaigu: klimalehorragoko landareak klima hezeagoa behar duten landare-en gainean kokatuko dira.

2.2. Zutikako paretak

Harrizko pareten itxura beldurgarri eta gogorra nahiko engai-nagarria da maiz. Hormatzar hauek, askotan, ingurunera era-bat moldatu diren izaki bizidun askoren bizileku eta kokagunebihurtu dira.

Zutikako gainazal horiek likenek estali ohi dituzte. Sendoheltzen diote paretari, atmosferako urari esker bizi dira,eta baita paretetako mineralei esker ere, deskonposa eginbaititzakete. Baina pareta hauetan landare handiagoak ereaurkituko ditugu, ipuruak eta arteak batez ere, eta hauekberen zainak pitzaduretan sartzen dituzte, bizitzeko elika-gaia emango diten lurra lortu arte, edonor harritzekomoduan sartu ere. Landare batzuk hegalkin eta sabaihorizontaletan bizi dira, pentsatu zenbateraino moldatudiren.

Euria haizerik gabe egiten duenean, pareta hauek ez dira iabusti ere egiten. Baina haizeak euri-jasak mugitzen ditueneaneta paretak bustitzen direnean, landareek euri-ura bildu behardute lehenbailehen, erori aurretik. Horregatik, pareten orien-tabidea garrantzi handikoa da. Bestalde, paretak eguzkiarenerradiazioa hartu eta islatzen duten pantaila modukoak diraeta, beraz, iparraldean kokatzen direnei ez die eguzkiak zuze-


1. irudia: arroilen bereizgarri ekologiko

nagusiak alde bereko hiru fenomenoren

ondorio dira:

Ibaiak arindu egiten ditu aldaketa klimati-

koak (behe-lainoa): tenperatura igotzen

denean, urak, lurrintzean, beroa xurgatzen

du. Tenperaturak behera egiten duenean,

ordea, lurrina kondentsatu egiten da eta

beroa askatu egiten du.

Berotegi-efektua: hegoaldera kokatzen

diren paretak berotu egiten dituzte eguzki-

izpiek eta erradiadore modura funtzionat-

zen dute, arroila berotuz. Arroilak nahiko

estuak direnez, beren orientabideari esker,

ez dute barnealdean haize hotzik izaten

gehienean.

Paretetako ur-ekarpena eta elikagaiak:

arroilako paretako urak materia organikoak

eta mineralak ekartzen ditu eta arroilaren

hondoan geratzen dira. Beraz, arroilaren

hondoa nahiko emankorra izaten da.

Arroilak

Ingurugiroa

nean jotzen. Aldiz, hegoaldera kokatzen direnetan oso tenpe-ratura altuak izaten dira maiz.

Eragile hauen guztien ondorioz, paretek ezaugarri klimatikobereziak eta soilik inguru horietan bizi diren espezieak izatendituzte.

Dena den, pareta hauek ez dira uniformeak. Materialeieusteko moduko gorabeherak eta forma bere-

ziak, ura erortzen uzten duten pitza-durak, eguzkiaren indarra

ahultzen duten angeluugari… daude

bertan,eta

pareta berean maiz ezaugarri klimatiko oso desberdinetanhazten diren espezieak sortzen dira, elkarrengandik osogertu.

Faunaren esparrua ere oso aberatsa da. Paretako landarediazelikatzen diren espeziez gain, babesteko edo habia egiteko,janariak biltzeko nahiz batetik bestera mugitzeko arroilakohainbat toki aukeratzen duten espezie asko daude.

2.3. Haize-lasterrak

Paretak, bere kabuz, haizeen joan-etorrien artean desorekaksortarazten ditu. Eta horri eguzki-erradiazioen pantaila gisabetetzen duten funtzioa gehituz gero, ondorio harrigarriakditu. Oro har, eguerdi inguruko orduetan paretetatik gertuaireak bertikalki egiten du gora. Pareta horietan airea bilduta

geratzen denean, eragina are latzagoa da. Fenomenohorren ondorioz gorantz egiten duten haizebide-

ak sortzen dira (igogailu gisa) eta beroriezbaliatzen da askotan hainbat hegazti

planeatzaile, ia ahaleginikegin gabe gorantz

egin eta airez a b a l e r a

azkarragoirteteko.


Arroilak

Ingurugiroa

3. Arroilaren ekosistema

Arroiletako mikroklimen ezaugarri berezien eta sortzen direnhabitat desberdinen aniztasunaren ondorioz, oso landaredieta fauna berezia izan ohi dute arroilek, inguruko espeziekinlotuta badaude ere.

3.1. Arroiletako landaredia

Arroilen barnean, bizi-baldintzen arabera, lau landare-komu-nitate nagusi aurki genitzake. Komunitate horien artekomugak ez dira oso argiak askotan eta mugetan ingurukokomunitateetako espezieak ere aurki daitezke.

3.1.1. Harrizko paretak

Harria bere soiltasunean muturreko baldintzetan bizi ohidiren landare gogorrenenak hazteko substratu egokia izandaiteke. Likenak dira arroila bateko pareten gaineko lehenen-go geruza biziduna eta paretei kolore eta tonu bereziak ema-ten dizkiete. Kararrietan pitzadura txiki ugari dago, etaberorietan ura sartzen da goitik: liken zuri, beltz eta gris-urdinxka ugari sortzen dira horrela eta kolorea aldatu egitendute ur asko badute. Horietako asko hegazti harrapari asko-ren habien azpialdean ere kokatu dira, hauen gorotza nitro-geno ugariko ongarri paregabea baita, eta harrian halakoorban batzuk uzten dituzte. Koloreak aldatu egiten dituzteurtean, urtaroz urtaro, biltzen duten ur-kopuruaren arabera.Berde, hori edota laranja kolorea hartu ohi dute. Likenenkolonia hauek osatzeko urte ugari behar da, baina garatzendirenean inertziaz jokatzen dute askotan, hegaztien koloniakdesagertu ondoren ere, handik urte batzuetara likenek berenedertasun osoa ageri baitute. Hala, maiz, antzinako saienkokaleku batzuk ere aurki daitezke.

Pitzadura txikietan, erlaitzetan… partikula mineral eta mate-rial organikoz osatutako geruzak kokatzen dira eta, berorie-tan, maiz, oso bizi-baldintza gogorretara moldatutakolandareak aurki daitezke. Inguru hauetan ez da ur askorik iza-ten eta tenperaturak oso muturrekoak izaten dira. Landaremamitsuak, beren ehunetan ura gorde dezaketenak, haztendira toki hauetan.

Neurri handiagoko beste landare batzuk, besteak beste miterfeniziarrak edota arteak, ur gutxi galtzeko duten gaitasunariesker eta toki bati ondo eutsi eta ura lortzeko ahalmen izuga-

rria duten sustraien sistemari esker, bizi-baldintza latzetanbizitzeko gai dira. Huntzak paretetan gora egiten du bere sus-trai adbentizioei esker, eta hauek, zurtoinetik sortzen direnez,paretari eutsi eta ura eta gatz mineralak barneratzen dituzte.

3.1.2. Hartxingadiak

Hegoaldera begira dauden pareten oinean, harri ugari eror-tzen denez, etengabe mugitzen ari den substratu ezegonkorbat osatzen da eta egunez oso bero izaten da berorietan. Osolandare gutxik iraun dezakete bizirik horrelako inguruetan eta,bizirik irauten dutenek ia etengabe hautsi eta berriro osatze-ko ahalmena izan behar dute.

Paretetatik urrundutako hartxingadietan, arteak hazten diraoraindik nahiko mugikorra den substratuaren gain, eta basoaosatzen hasten da.

3.1.3. Amilburu oineko baso mistoa

Pareten behealdean kokatzen dira, baina ez horren eguzkitan,hezetasun handiagoko tokietan baizik. Lurzoruak nahikomalda handia izaten du eta, oso ondo finkatuta ez egoteazgain, etengabe erortzen diren harriek estalita dago. Basoansoilguneak sortzen dira horrela. Ezaugarri horiek guztiekbaso-mota zehatz bat agertarazten dute, nahiz eta beste bal-dintza batzuetan baso-mota hori ezinezkoa izango litzatekeen,izan ere, nagusi den baso-motak berehala desagertarazikobailuke.

Arroilatik kanpo, basoetan espezie gutxi izaten dira. Aldiz,amilburu oineko basoak aniztasun handikoak izaten dira etaneurri eta jatorri desberdineko zuhaitz eta zuhaixka ugari haz-ten da berorietan, udazkenean mosaiko paregabe eta ederraosatzen delarik. Baso horietan honako zuhaitz hauek guztiakaurki genitzake: haginak, astigarrak, ezkiak, lizarrak, hurrit-zak, elorri zuriak, serbalak, ezpelak, gorostiak, intsusak,zumarrak, pagoak…

3.1.4. Ibaiertzeko basoak

Ibaiek, urak mugatutako baldintza ekologikoak dituzten espa-zioak sortarazten dituzte (inguru hezeak eta lur hezea) etauholdeak ere gertatzen dira (putzuz betetako eremuak, mate-rialak eta elikagaiak urak eramatea…). Ibaiertzeko espezieak,beraz, enborraren bidez sustraietarako oxigenoa lortzekomoldatu behar dira (azaleko lentizelen bidez), eta uhaldiei


Arroilak

Ingurugiroa

aurre egiteko sustrai zabal eta zurtoin malguak izan behardituzte.

Ibaiertzaren maldaren arabera, beren kokapena desberdinaizaten da. Pareta ibaiaren ibilgura iristen den tokietan ez dahorrelako landarerik izaten, baina ibilgura iristen den tokietanzumeak hazten dira eta laster hedatzen dira ibaiertzetan.Inguru egonkorragoetan, oro har zelaiaren pareko ingurue-tan, ibaiertzeko landaredia hazten da. Hauexek dira espezienagusiak: zumeak, haltzak, intsusak, lizarrak eta hurritzak

3.2. Arroilak babesgune. Arroilako fauna

Arroiletako labarrak forma, tamaina nahiz orientabide ugari-tako pitzadura eta erlaitzez osatzen dira. Hauetariko bakoitzahegazti-espezie askoren kokagune edo babesleku gisa osoegokia izan daiteke eta, horrexegatik, arroilako biztanlebihurtzen dira maiz. Arroilen gain zeruan gehiegi kostatugabe ikus genitzake, adibidez, saien joan-etorriak. Arbaiunendute hauek Nafarroako koloniarik handiena, askotan saizuriak izaten dituzte lagun, eta batzuetan baita ugatzak ere.Beste hainbat harrapari ere badaude: arrano beltza, Bonelliarranoa, arrano sugezalea, sai zuria, belatz handia, gabiraia,belatza, mirotz zuria. Eta gaueko harrapariak ere bizi dira ber-

tan, besteak beste hontza handia, hontza ertaina eta urubia.

Baina dauden guztiak ez dira harrapariak, txolomak, malkar-sorbeltzak, enara azpizuri eta haitz-enarak, enarak, belatxingamokogorriak, bele txikiak, harkaitz-zozo urdin eta gorriak etabeste hainbat hegazti ere badaude.

Landaredi sarriaren artean ugaztunak aurkitzea gehixeagokostatuko zaigu. Habitaten aniztasunak bizitoki aproposaeskaintzen diete, oso ondo iraun baitute, bertara iristea nahi-ko zaila denez. Animalia hauek zertxobait gehiago ezagutze-ko, uzten dizkiguten aztarnak, arrastoak eta gorotzak aztertueta irakurtzearekin konformatu beharko dugu. Seinale horiekguztiak arretaz behatuz gero, basurdeak eta orkatzak, azeriak,azkonarrak, basakatuak, katajinetak, fuinak, erbinudeak…daudela konturatuko gara, eta baita beste hainbat animaliatxikixeago ere (saguak eta lursaguak…).

Narrastiek ere bilatu dute bizilekua arroilaren barnealdeaneta, besteak beste, musker berdea, aspis sugegorria etaeskailera-sugea aurki ditzakegu bertan.

3.2.1 Saiak (sai arrea, ugatza eta sai zuria)


2. irudia: arroiletako landaredia:

(1) • Paretetan amilburuetan hazi ohi

den landaredia garatzen da.

(2) • Amilburuen behealdean, hegoal-

dera dauden inguruetan, hartxingadie-

tako landaredia aurkituko dugu.

(3) • Amilburu oinean, itzal handieneko

tokietan, amilburu oineko baso mistoa

garatuko da.

(4) • Ibaiaren bi ertzetan ibaiertzeko

landaredia izango da nagusi.

1

2

4

3

1

Arroilak

Ingurugiroa

Nafarroako arroiletako biztanleen artean, protagonista nagu-siak saiak dira eta beroriei buruz hitz egin nahi dizuegu ondo-ren.

Saiak sarraskia jaten zuten hegaztien multzo baten bilakaera-ren ondorio dira. Sarraski hori hegaztien espezializazioarenardatz izan da, lehen mailako elikagaia baita. Hil ondoren,hondakin organikoak nahiko azkar usteltzen dira, klimaren,mikro faunaren eta sarraskiaren tamainaren arabera. Hala,gorpu handiek soilik irauten dute nahiko luze ingurunean.Gainera, hilda dagoenez, animaliari atzetik jarraitzeko etaharrapatzeko behar den energia aurrezten dute horrela, etazenbait animaliari bera baino animalia handiagoez elikatzekobidea ematen dio baliabide honek. Beraz, sarraskia animaliaaskoren elikagaia da, baina oso gutxi espezializatu dira honenustiaketan. Espezie handienak soilik egin dezakete borrokasarraskia eskuratzeko.

Bestalde, tamaina handikoak direnez, ugaztun haragijaleenaurrean halako nagusitasun bat ematen die horrek, tamainahorri esker toki batetik bestera oso azkar mugi baitaitezke etaeremu handiak beha baititzakete.

Batetik bestera doazenean, saiek gorantz doazen haize-laste-rrez baliatzen dira (arroiletan eta labarretan sortzen direnak,adibidez). Saiak pixkanaka-pixkanaka igotzen dira haize-las-terren bidez, baina gora iristen direnean, leunki beherantzeginez azkar egiten dute hegaz, beren gorputzaren pisuazbaliatuta. Berriro gorantz egiteko, saiak ez du haize-lasterrengainean kokatu besterik egin behar, gero berriro jaisteko.Horrek energia aurrezten laguntzen dio, hegoak mugitzekobeharko lukeena baina 30 aldiz gehiago aurrezten baitu.

Janari-mota horren bila egiten dituzten behaketetarako mol-datu egin dira saiak eta beren kanpo-itxuran eragin nabarme-na izan du horrek. Sai arreak burezur eta moko gogorra ditueta ez du lepoan lumarik, hala, gorpuen barrualdetik haragi-zatiak errazago ateratzeko. Sai zuria askoz txikiagoa eta ari-nagoa da eta gorpu baten inguruan sakabanatuta daudenzatiak jaten ditu mokoaz. Azkenik, ugatzak hezur-hondakinakjaten ditu, eta ahoa izugarri ireki dezakeelako irents ditzakehezur-zati horiek.

Nafarroako hiru sai-mota hauek, gutxi-asko, animalia sozia-lak dira, kumeak eta ugaltze-garaian ez daudenak etzalekuberean biltzen dira, baina sai arreak soilik egiten du habiakolonia handietan.

Dieten azterketek beren piezak hautatu egiten dituztela adie-razten dute. Sai arreek batez ere tamaina handienekoak jatendituzte, ahuntz, ardi, behi eta antzekoen gorpuak batik bat.Sai zuriak gorpu txikixeagoak, ugaztun txikiak eta narras-tiak… Ugatzak, berriz, saiek uzten dutenaz elikatzen dira.Gaur egun, saien elikagai nagusia mendi eta zelaietan gerat-zen diren hildako etxabereak eta zabortegietara botatzen dire-nak dira.

Saien ugalketak K-ren estrategia betetzen du. Hau da, ugal-tze-saio bakoitzeko errunaldi txikiak ditu, baina hegazti haueknahiko luze bizi ohi dira. Beren ugalketa-zikloak luzeak diraeta, ondorioz, nahiko goiz hazten da ugalketa eta ia urte osoairauten du.

Gorteiatzeko jokabideak nahiko antzekoak dira, binakakohegaldiak egiten dituzte eta hegaldian elkar ukitzen dute maiz;ugatzaren kasuan mokokadaka ibiltzea eta hanketatik heltzeaere ez da harritzekoa.

Errunaldiaren tamaina nahiko txikia da, sai arrearen kasuanarrautza batekoa eta sai zuriaren eta ugatzaren kasuan bikoa.Txitaldiak 42 egun irauten du sai zurietan eta 54-58 egun saiarre eta ugatzetan. Bi arrautza erruten dituzten saiek txito batgaltzen dute askotan. Habian egiten duten egonaldia luzea da,janaria ez baita oso ugaria eta segurua.

Gazteek habia uzten dutenean, oso urrunera egiten dituztehegaldiak. Nafarroan markatutako sai arre batzuk Marokonedota Extremaduran ikusi izan dira. Antzekoa gertatzen daugatzarekin ere. Oraindik heldu izatera iritsi ez diren hegaz-tiak Pirinio osoan ikus daitezke. Hala ere, hiru espezietan jaiodiren tokian ugaltzeko joera dela nagusi ikusi da.

3.2.2. Sai arrearen populazioaren bilakaera Nafarroan

Nafarroan sai arrearen populazioak izan duen bilakaera eza-gutzeko asmoz, bost urtean behin erroldak egin dira(1979an, 1984n, 1989an eta 1994an). Errolda horiei esker,nahiko ondo ezagut genezake kolonia bakoitzaren gaur egun-go egoera eta populazio osoaren bilakaera.

Mendearen erdialdetik 60ko urteetara arte populazioa jaitsiegin zen apur bat, batez ere zuzenean jazarri zirelako anima-lia hauek (ehiza, habien ustiaketa eta pozoia). 70eko urteetanpixkanaka berriro indartu zen, are gehiago 80ko urteetan, etaazken urteotan egonkortu egin dela dirudi.


Arroilak

Ingurugiroa

1994ko erroldak ageri duenez, Nafarroan guztira 1530 bikoteugaltzaile daude, 54 koloniatan. Nafarroan sai arrearen bana-keta nahiko irregularra da eta habia egiteko dauden labarbaketsuetan biltzen dela dirudi. Populazioa hazi egin badaere, banaketa ez da asko aldatu, Lizarralde eta Erriberan eza-rri diren kolonia txikiak aparte utzita.

Espezie honentzat, Pirinioaurrea, kararrizko labar eta abel-tzaintza estentsiboko inguru hori, toki paregabea da bizitze-ko, eta hortxe kokatzen dira dentsitate altuenak. Hala,Nafarroako lau kolonia handienek (Arbaiun, Burgi, Itzaga etaIrunberri) populazioaren %48 hartzen dute.


1969-75 1979 1984 1989 19940

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1969-75 1979 1984 1989 1994

Bikote ugaltzaileenkopurua.

Iturria: Carmelo Fernández (ikusi bibliografia).

Arroilak

Ingurugiroa

4. Gizakiaren presentziaarroiletan.4.1. Erabilera tradizionalak, igarobideak

Arroilak, sarrera zaileko erliebeak izanik, orokorrean ez dituz-te gizakiaren eraginaren ondorioak jasan, baina betidanik iga-robideak izan direla esan beharra dago.

Nafarroako arroiletatik, betidanik, Pirinioetako basoetako egu-rrarekin egindako almadiak igaro dira. Arroiletatik igarotzea osozaila zen eta argi ikus daiteke hori Felix Sanzen hitz hauetan:

“Almadiazainentzat Ezka ibaiaren zatirik arriskutsuenak igaro-bide estuak edo haizpitarteak ziren, ibaia bizitu egiten baitzeneta ur-laster azkarrak eta arriskutsuak sortzen baitziren.Izabako arroilatxoa Molinora arte; Bochuela, Palomera etaMuga Burgin; Onda, Gino eta Buchaquera Agurainen;Congusto eta Rayo Siguesen. Zenbat aldiz entzun ote ditugutoki horien izenak almadiazainen ahotan, emozioz eta erres-petuz beteriko hitzetan!... Gehien errespetatzen dutenarenaeta gehien izutzen dituenarena batez ere, Congusto (meha-rra): arroila txiki bat pareta gorri eta bertikalekin, almadiabaino apur bat zabalagoa eta sakonera handiko ur azkarrakdaramatzana. Behin Conguston sartu ondoren ez zegoenatzera egiteko aukerarik ez eta alboetatik irteterik.

Haizpitarte horietan sosegua eta beteranotasuna ezinbestekolaguntza ziren. Ibaiaren bazter eta txoko guztiak ondo ezagutubehar ziren aparraren azpian ezkutatzen ziren harkaitzak edoputzuak eta zurrunbiloak non zeuden jakiteko. Ibaia estutzenhasten zen unean ura bizitu egiten zen eta ur-lasterrak olatuhandiak sortzen zituen. Mehargunean sartzean almadiarenpuntak zuzen hartu behar zuen ahoa, uraren ardatzean erdira-tu behar zen eta palada gutxi baina sendoen bidez bidearieutsi behar zion. Almadiak olatuekin batera gora eta beheraegiten zuen, urak plataforma estaltzen zuen eta berehala urazirrikituetatik irristatu eta plataforma berriro bistan geratzenzen;, almadia gero eta azkarrago zihoan eta almadiazainazegoen aldean zabu izugarriak ematen zituen, arraunari ondohelduta kolpe guztiei eusten zielarik. Ur-lasterraren ondorenibaia baretu egiten zen, almadia estutu egiten zen berriro, las-terketa eroaren ondoren atseden hartzeko eta almadiazainekarnasa hartzen zuten; une larriak ziren haiek benetan.”

Trena ere arroiletatik igaro izan zen. Iratiko trenbide elektri-koak bi tunel zulatu zituen Irunberriko arroilan IruñetikZangozarako bidean. Hasieran, tren txiki honen helburuaIratiko basoetatik egurra jaistea zen, almadiek egiten zutenlana eginez, baina laster eskualdeko herritarrei garraioaeskaintzeko aukera planteatu zen. 1911ko apirilaren 23an iri-tsi zen lehenengo trena Zangozara eta 1955eko abenduaren31 arte eskaini zuen zerbitzu hori; urte horretan, arazo eko-nomikoen ondorioz, trenbidea itxi egin zen..


Arroilak

Ingurugiroa

4.2. Erabilera berriak, babesguneak eta

jolastokiak.

Azken urteetan natur ingurunearen jolas-erabilera asko han-ditu da, alde batetik gaitasun ekonomikoa handitu delako etadenbora libre gehiago dugulako nahiz mugitzeko erraztasunhandiagoa dagoelako (ibilgailu pribatuak) eta, bestetik, naturinguruneak babesteko eta horiez gozatzeko gizartean sortudiren balio berriengatik.

Egoera berri horrek natur inguruneetara egiten diren bisital-diak ikaragarri handitzea ekarri du eta, bereziki, inguru eza-gunetara eta bertara joateko aukera onenak dituztenetara.

Horixe da Irunberriko arroilaren kasua, azken urteetan bisita-riak asko ugaritu baitira, batez ere uda partean.

Irunberriko eta Arbaiungo arroiletako bisitariak 1997ko udan:

Ekaina Uztaila Abuztua Iraila GUZTIRA

Foz de Lumbier. 1432 5319 11245 3480 21295

Foz de Arbayún. 180 862 1953 205 3200

Bisitari-kopuru handi horrek joan-etorriak antolatzeko kudea-keta eskatzen du, ingurunearen zainketa eta bisitarien jolaseta natur eskaerak errespetatuz eta, horrez gain, natur ingu-runea babesteko balioetan eta tresnetan heziz.


1. hiruhilekoa0

200

400

600

800

1000

1200

Irunberriko arroilaArbaiungo arroila

2. hiruhilekoa 3. hiruhilekoa 4. hiruhilekoa

Iturria: “Proyecto básico de área de la Cuenca Prepirenaica de Lumbier”, Natur Inguruneen KudeaketaProiektuei eta Erabilera Publikoari buruzko ikastaroan egina. CEDERNA-GURELUR.

Arroilak

Ingurugiroa

5. Arroilen berezitasuna etaahultasuna.

Nafarroako arroilak eta harkaiztiak behatzearekin soilik, bestetoki batzuetan suntsitutako landaredia autoktonoa gordedutela ikus daiteke. Erraz uler daiteke hori. Gizakiak, nekaza-ri egin zenean, harkaiztia utzi zuen, ehiztari eta biltzaile izanzeneko babesgunea hain zuzen ere, harkaiztien inguruetankokatutako ezpondak ez baitziren egokiak zeregin horretara-ko. Arroiletan aurki daitekeen egurrak ez du kalitate ona eta,gainera, oso zaila da handik ateratzea.

Horregatik, gizakiaren jardueraren ondorioz erabat aldatutakopaisajearen ondoan, arroilak nolabaiteko uharteak dira, berenitxura bere horretan gorde duten uharteak. Gainera, arroilekdituzten ezaugarri ekologikoen eta geomorfologikoen ondo-rioz, bertako bizitza oso aberatsa da eta animalia-mota askobabesten dira bertan, hegaztiak bereziki. Beraz, gaur egunarroilak ondo zainduta daude eta, horri esker, bertan bizidiren animalia asko eta asko ere babestuta daude.

Eremu horiek dituzten arrisku handienak bertan egiten direnkirol-jardueren ondorioak izan daitezke, baina erabilerahoriek arautuz gero, arroilen zainketa eta kirola bateragarriakizan daitezke.

6. Nafarroako arroilen zainketa.6.1. Arroilak, natur gune babestuak

Nafarroako arroila eta harkaizti asko Natur Erreserba deklara-tu dituzte, Nafarroako Natur Guneen Legearen arabera. Ikusdezagun horrek zer esan nahi duen.

Lurraldea babesteko eta erabiltzeko 1987. urtean emandakoEskualdeetako Hirigintza Arauei buruzko Legeak inguruhoriek Natur Erreserba deklaratu zituen jada. Gaur egungolegeak aurrekoan ezarritako kategoriak biltzen ditu eta esta-tuaren oinarrizko araudira egokitzen ditu.

Legeak Natur Erreserbak definitzen ditu eta balio ekologikohandiko eremuak direla esaten du, egitura edo fenomenogeologikoak, espezieak, biotopoak, komunitateak edo ekosis-temak babesteko eta hobetzeko Natur Erreserba deklaratzen

direnak. Horien bilakaera onartzen da, baina berezko dinami-karen ondorioz gertatzen dena baino ez.

Ingurune bat Natur Erreserba deklaratzeak inguru horren era-bilerak mugatzea ekarriko du:

• Konstruktiboak ez diren jarduerak. Ingurunearen aldake-ta larria sortuko duten ekintzak eta aprobetxamenduakdebekatzen dira: nekazaritza eta abeltzaintzako ustiape-nak, ehiza eta antolatutako kirolak; hala ere, azken horiekegiteko baimena lortu daiteke aurretik plangintza egokiaegiten bada eta eremuaren babesarekin bateraezinak ezbaldin badira.

• Jarduera konstruktiboak. Ikerketarekin edo ingurugiro-hezkuntzarekin lotutakoak baino ez dira onartuko eta,kasu gutxi batzuetan, administrazioak guztien interesera-ko direla onartzen duen azpiegiturekin lotutakoak, horiekegitean edo ustiatzean babestutako ingurunean kalteriksortzen ez bada.

6.2. Erabiltzeko eta kudeatzeko planak

Ingurune bat Erreserba Natural deklaratzen bada, inguru horiNafarroako Gobernuak kudeatuko, mantenduko eta zaindukoduela esan nahi du. Horretarako Erabilera eta Kudeaketa Planakidatzi eta onartu behar dira eta plan horietan Erreserba bakoi-tzaren kontserbazioa bermatzeko beharrezkoak diren berariazkoneurriak zehaztuko dira. Horrek ondorengoetan egiten denekintzaren plangintza egitea eta arautzea esan nahi du: paisaje-an, inguru fisikoan, inguru biotikoan, baliabide berrigarrietan,baimendutako, baimen daitezkeen edo debekatutako jardueraeta erabileretan; bestalde, eremu bakoitzaren ezaugarrien ara-bera naturaren orekak berrezartzeko beste edozein neurri.

Hortaz, Erabilera eta Kudeaketa Plana erreserbaren benetakokudeaketa egiteko mekanismoa da eta horren zainketa eta,hala dagokionean, erabilera jasangarria sustatzeko neurriakbarne hartu behar ditu, eremu bakoitzeko errealitate ekologi-kora eta sozialera egokituz.

Zenbait kasutan, inguruko herrietako erakundeekin hitzarmenaksina daitezke eremuaren kudeaketa banatzeko, herri horietakobiztanleak inplikatuz. Horixe gertatu da Arbaiun, Irunberri etaUgarrongo arroiletan eta Nafarroako Gobernuak hitzarmen batsinatu du Pirinioetako Partzuergo Turistikoarekin, CEDERNA-GARALUR erakundearekin, eta Irunberriko, Romanzadoko,


Arroilak

Ingurugiroa

Nabaskozeko eta Urraulbeitiko udalekin. Hitzarmen horretanarroilen erabilera turistikoak kudeatzeko eta arautzeko neurriakgaratu dira, ibilgailuen sarrera debekatuz, toki egokietan azpie-giturak eraikiz (aparkamenduak, komun kimikoak eta zabor-on-tziak), arroilen zainketari buruzko informazio-sistema ezarriz,informazio-liburuxkak argitaratuz eta bisitarientzako bidexka etatoki interesgarriak adieraziz.

6.3. Nafarroan babestuta dauden arroileneta harkaiztien katalogoa.

ITXUSI

Aldude-Kintoko mendizerran dago, Frantziako mugatik osohurbil. Landaredia nagusiki pagadi eta harizti azidofiloz osa-tuta dago eta horiekin batera larreak, garo-lekuak eta otalu-rrak ikus daitezke.

Faunaren ikuspegitik, elementurik interesgarriena sai-koloniahandiaren presentzia da. Inguru honetan ugatzak ere ibiltzendira. Hegaztien beste espezie batzuk ere bizi dira bertan,habia egiten duten espezieak: belatz handia, sai zuria, arranosugezalea, mirotz zuria, belatxinga mokogorria, urubia, hon-tza ertaina eta miru gorria.

IÑARBEKO ARROILA

Irati ibaiaren bi aldeetako labarrak eta basoak hartzen ditu,Orotz-Betelu eta Artozki artean.

Arroilaren sarreran ageri den landaredia nagusia Pirinioetakohariztiek (“Quercus humilis”) osatzen dute; barnealdeanPirinioaurreko inguruetan ageri ohi diren artadiak ikus dai-tezke. Arroila estutzen den tokietan klima epeleko hostogogorreko zuhaixkak daude.

Arroila honetako labarretan interes bereziko espezieak bizidira, hala nola saia, sai zuria, belatz handia, harkaitz-zozourdina eta malkar-sorbeltza. Basoan zapelatzak eta urubiakbizi dira eta, horiez gain, katajinetak, basa-katuak, ipurtatsaketa lepazuriak ere badaude.

POCHE DE CHINCHURRENEA

Urrobi ibaiak egindako arrobi honek 1,3 km-ko luzera duNagore eta Orbaitzen artean; arroila honek mugak ondozehaztuta ditu kararrizko eta dolomiazko pareten artean,

pareta horiek nahiko luzeak eta altuak baitira. Harkaiztianhaitzulo eta erlaitz ugari ikus daitezke, bertan hegaztiek berenhabiak egiteko.

Artadia nagusi den inguru honetan, Pocheko landaredia ingu-ru batzuetan ibaiaren ertzeraino iristen da.

Faunari dagokionez, haragijaleen populazioaz gain (basa-katua, katajineta, lepazuria...), egun argitako harraparien lauespezie ere ageri dira (sai-zuria, saia, belatz handia eta arra-no beltza). Basoan okil beltza bizi da, basoko espezie nagusiaizanik.

GAZTELU

Irati ibaiak Usozko urtegitik aurrera egiten duen arroila hartzendu. Landaredia nagusia artadia da eta oihanpe aberatsa dago.

Faunak izaera mediterranearra du eta hontza handia da nagu-si. Harkaiztian sai zuria, belatza, malkar-sorbeltza eta bela-txinga mokogorria ikus daitezke. Bestalde, basoanornodunen komunitate handia dago.

ARBAIUNGO ARROILA

Leireko mendizerraren iparraldean Zaraitzu ibaiaren urek 6kilometro pasa dituen arroila zulatu dute, geruzen arteko tar-teetan erlaitz zabalak, hegalkinak eta haitzuloak dituzten amil-buru malkartsuak daudelarik.

Arroilaren barnealdeko landaredia komunitate desberdinekosatzen dute, mikroklimaren orientabideen eta baldintzenarabera. Arroilako artadiarekin batera baso mistoak daudeamilburuen oinetan.

Arroila honek Nafarroan dagoen sai arrearen koloniarik garran-tzitsuena eta penintsulako handienetakoa hartzen du. Besteespezie batzuk ere bizi dira hemen: zapelatz liztorjalea, mirubeltza, miru gorria, sai zuria, arrano sugezalea, mirotz urdina,mirotz zuria, aztorea, belatz handia, zapelatza eta hontza.

BENASAKO ARROILA

Nabaskozeko hegoaldean kokatuta dago eta Benasako erre-kak, Zaraitzuko ibaiaren adarrak, egindako arroila da. Bieskualdeen arteko mugan dago eta, horregatik, izeia eta arteadira nagusi.


Arroilak

Ingurugiroa

Inguru batzuetan arroilaren barneko jatorrizko arteak gutxituegin dira, pinu gorria sartu baitzen; azken horrek lehorte han-diko urteetan hilgarritasun handia izan du.

Faunari dagokionez, arrano beltza, sai zuria, saia eta ugatzaikus daitezke inguru honetan.

BURGIKO ARROILA

Burgiko arroila Nafarroa eta Aragoi artean kokatuta dago etaproportzio ikaragarriak dituen haizpitartea da; Illon eta Peñakomendizerren artean Ezka ibaiak irekitako bidea da, mendizerrahorietako kararriak eta dolomiak higatuz sortutakoa.

Landarediari dagokionez, harizti pubeszenteak dira nagusieta, horiekin batera, zuhaixka ugari daude toki zelaienetan etalur onena dutenetan. Inguru malkartsuenetan artadi medite-rranearrak daude eta, bestalde, gurbitza, gogortxua eta hagi-na ere ageri dira.

Hegaztien faunari dagokionez, berriz, Nafarroa osoko abera-tsenetakoa da: sai arreak, ugatzak, arrano beltzak, sai zuriaketa korbido ugari.

LA PIEDRA ETA SAN MARTINGO LABARRAK

Leireko mendizerraren mendebaldeko muturrean kokatzendira. Hegaletan artadiak eta abaritzak daude, landaredia hel-duaren ordez nekazaritzaren edo abeltzaintzaren ondorioz etalarreak mantentzeko lur horiei su ematearen ondorioz sortu-tako sastrakak nagusitu dira. Faunari dagokionez saia, saizuriak eta hontza handia ageri dira.

IRUNBERRIKO ARROILA

Zalantzarik gabe, hauxe da Nafarroako arroiletatik bisitarigehien hartzen dituena. Irati ibaiak Irunberri inguruan sortuta-ko arroila da. Barnean harkaitzetako landaredia interesgarriadu eta hegaztiei dagokienez, saiak, sai zuriak, hontza handia etabelatxingen eta bele txikien kolonia garrantzitsuak daude.

CAPARRETA

Peñako mendizerraren mendebaldeko ertza osatzen du.Landarediari dagokionez, artadi mediterranearra da nagusieta legeltxorrak eta ezpelak ere ikus daitezke mendizerrarenzenbait tokitan. Fauna-komunitate interesgarria du.

7. Bibliografia, informazio-iturriak eta baliabideak.

7.1. Nafarroako arroilei buruz.• Fernández León, Carmelo. Estudio fanerogámico de la

foz de Arbayún y la sierra de Leyre. NafarroakoUnibertsitatea. Lizentziaturako memoria argitaragabea.Iruñea, 1982.

7.2. Nafarroari buruz.• Del Valle Lersundi, Joaquín eta Villanueva Ferreras,

Fermín; Síntesis geológica de Navarra. Hezkuntza etaKultura Saila. Nafarroako Gobernua, 1988.

• Donazar, José Antonio; Los buitres ibéricos. Biología yconservación. Hezurra aldizkariaren 4. zenbakian argita-ratutako artikulua. Zizur Nagusia, 1997.

• Elosegi Aldasoro, Jesus eta beste batzuk. Navarra, guíaecológica y paisajística. Nafarroako Aurrezki Kutxa.Iruñea, 1980.

• Fernández, Carmelo; Evolución de la población y dispo-nibilidad de alimento del buitre leonado (Gyps fulvus) enNavarra. Hezurra aldizkariaren 4. zenbakian argitaratuta-ko artikulua. Zizur Nagusia, 1997.

• Floristán Samanes, Alfredo; Geografía de Navarra. Diariode Navarra, Iruñea, 1995.

7.3. Etnografia eta historia.• Begiristain Gurpide, Mª Amor eta beste batzuk;

Etnografía de Navarra. Diario de Navarra, Iruñea, 1996.• Idoate, Florencio; Almadías. Navarra, temas de cultura

popular. Nafarroako Foru Diputazioa. Iruñea, 1983.• Martinena Ruiz, Juan José; Historia del tren. Navarra,

temas de cultura popular. Nafarroako Foru Diputazioa.Iruñea, 1976.

• Sanz Zabalza, Felix; Maderistas y almadieros del Roncal,1945-1955. Egileak argitaratua. Iruñea, 1993.

• Violant i Simorra, Ramón; El pirineo español. Alta Fullaargitaletxea. Bartzelona, 1986.

7.4. Tokian tokiko lanerako gidak• Aizpuru, Iñaki eta beste batzuk; Guía de los árboles y

arbustos de Euskal Herria. Eusko JaurlaritzakoArgitalpen Zerbitzua. Gasteiz, 1990.

• Andreas Schulze, Guía para los amantes de las aves.Editorial Blume SA, Bartzelona, 1988.


Arroilak

Ingurugiroa

• Bang, Preben eta Dahlstrom, Preben; Huellas y señalesde los animales de Europa. Ediciones Omega.Bartzelona, 1975.

• Chinery, Michael; Guía de campo de los insectos deEspaña y Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1980.

• Perrins, Christopher; Aves de España y Europa. Nuevageneración de guías. Ediciones Omega. Bartzelona,1987.

• Polunin, Oleg; Árboles y arbustos de Europa. EdicionesOmega. Bartzelona, 1984.

• Schauer, Th. eta Caspari, C. Guía de las flores de Europa.Ediciones Omega. Bartzelona, 1980.

7.5. Hezkuntzari buruzkoak• Bolívar, Antonio. La educación de valores y actitudes.

Colección hacer reforma. Anaya argitaletxea. Madril,1995.

• Caduto, Michael J. Guía para la enseñanza de los valoresambientales. Programa Internacional de EducaciónAmbiental UNESCO-PNUMA. Ingurugiro Hezkuntzako13. seriea. Nafarroako Gobernua-Los libros de la catara-ta. Bilbo, 1992.

• Zenbaiten artean. El agua en la escuela. Cuadernos deEA. Nafarroako Gobernua. Hezkuntza eta Kultura Sailaeta Lurraldearen Antolamendu eta Ingurugiro Saila.Iruñea, 1995.

• Zenbaiten artean. Fichero de sugerencias didácticas paraexplorar el complejo mundo del agua. IruñekoEskualdeko Mankomunitatea. Iruñea, 1990.

• Zenbaiten artean. Uso y Gestión del agua. Fichero desugerencias didácticas para explorar el complejo mundodel agua. Iruñeko Eskualdeko Mankomunitatea. Iruñea,1990.

• Zenbaiten artean. Viviendo el paisaje. Guía didáctica parainterpretar y actuar sobre el paisaje. Fundación NatWest. Madril, 1994.

7.6. Ipuinak eta elezaharrak.• Llorens Camp, Mª Jose. Leyendas del País Vasco y

Navarra. M.E. Editores SL. Bartzelona, 1995.

7.7. Legedia• Ekainaren 17ko 9/1996 Legea, Nafarroako natur eremu

babestuei buruzkoa. Nafarroako buletineko 78. zenba-kian argitaratua 1993ko ekainaren 28an.

• Irailaren 2ko 307/1996 Foru Dekretua, Zenbait ErreserbaIntegral eta Natur Erreserbaren inguruko babesguneenzedarriztapen grafikoa onartzen duena. Nafarroako bule-tineko 112. zenbakian argitaratua 1996ko irailaren 16an.

7.8. Ikus-entzunezko materialak.

7.8.1. SOINUAK• Carlos de Hita. Atmósferas. Un Juego para la sensibiliza-

ción y percepción del paisaje sonoro. Ceneam. Icona.Segovia, 1994. (Kaseta eta argazkiak)

• Carlos de Hita. Paisajes sonoros. Red de parquesNacionales. Ceneam. Icona. Segovia, 1993. (CD)

• Carlos de Hita. Sonidos de la España salvaje. PlanetaAgostini, 1997. (CD)

7.8.2. BIDEOAK• León, Bienvenido. Vivir en la roca. Navarra Salvaje.

Euroview/Caja Rural de Navarra. Iruñea, 1996.

7.9. Interneteko helbideak• http://www.irn.orgIbaiei buruzko nazioarteko lan-sarea.• http://www.ictnet.es/terrabitIngurugiroari buruzko helbidea. Interneten informazioa bila-

tzeko bilatzaile praktiko bat du. Ingurugiroari buruzkoinformazioa duten helbideak bilatzeko robot berdea.

• http://www.pangea.org/spie/aedenat/aedenat.htmlNaturaren Defentsarako Espainiako Erakundea.• http://www.redestb.es/personal/alfonso1511Gorosti Natur Zientzien Elkartearen orria. Elkartearen jardue-

rei buruzko informazioa eta Nafarroako ingurugiroariburuzko informazioa du.

• http://www.cfnavarra.es/medioambienteNafarroako Gobernuko Ingurugiro Saileko orria. Ingurugiro-

kudeaketarako planei eta programei buruzko informazioadu eta baita Nafarroako ingurugiroari buruzkoa eta gai-kako kartografia ere.

7.10. Irunberriko Interpretazio Zentroa• Dokumentu hau egiteko unean eraikitzen ari ziren.

Informazio gehiago lortzeko Ingurugirora deitu: Tf.: 948427573.


Nafarroako arroilak

Documents

Transcript of Nafarroako arroilak