¤n tËp kiÕn thøc sinh häc 10 · Web view2005/09/07 · Gi¸o s cßn vÝ : t×nh huèng...

HỘI CÁC TRƯỜNG THPT CHUYÊN

KHU VỰC DUYÊN HẢI VÀ ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ

KỶ YẾU

HỘI THẢO KHOA HỌC, LẦN THỨ III

MÔN NGỮ VĂN(TÀI LIỆU LƯU HÀNH NỘI BỘ)

HỘI CÁC TRƯỜNG THTP CHUYÊN KHU VỰC DUYÊN HẢI VÀ ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ

Hội thảo khoa học môn Ngữ văn lần thứ III, Hà Nam tháng 11 - 2010

HÀ NAM, THÁNG 11 NĂM 2010

MỤC LỤC

STT TÊN BÀI TRANG

1 Lời nói đầu 2

2 Đặc trưng thể loại truyện ngắn (Bắc Giang)

Đổi mới nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu … (Bắc Giang)

3

15

3 Văn học – nhà văn và quá trình sáng tác (Bắc Ninh) 24

4 Văn xuôi Việt Nam sau năm 1975 (Hà Nam) 37

5 Nguyễn Trãi – Nhà tư tưởng lớn, nhà văn lớn (Hải Dương) 59

6 Phong trào thơ mới và một số tác giả tiêu biểu (Hải Phòng) 69

7 Nguyễn Du-Thơ chữ Hán và Truyện Kiều (Hưng

Yên)

86

8 -Tinh thần nhân văn qua một số truyện cổ dân gian Việt Nam (Nam Định)

-Thi pháp ca dao (Nam Định)

-Vai trò của văn học dân gian với văn học viết Việt Nam (Nam Định)

103

111

122

9 -Ngôn ngữ và giọng điệu trong truyện ngắn Thạch Lam (Ninh

Bình)

-Thị Nở-người đẹp nhất làng Vũ Đại (Ninh

Bình)

131

139

10 Phong cách một số nhà văn Việt Nam hiện đại (Quảng Ninh) 143

11 Phong cách một số nhà thơ Việt Nam hiện đại (Thái Bình) 152

12 Đặc điểm của các thể loại văn học: thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch (Vĩnh Phúc) 169

1



LêI NãI §ÇUChúng ta đang có trên tay cuốn Kỉ yếu Hội thảo khoa học, lần thứ III - môn Ngữ văn

của Hội các trường THPT chuyên khu vực Duyên hải và đồng bằng Bắc bộ, năm 2010. Đây

là công sức đóng góp của tập thể giáo viên Ngữ văn trong Hội. Cuốn Kỉ yếu phần nào đã thể

hiện được tâm huyết của những người thầy, người cô nguyện suốt đời gắn bó với bộ môn

Ngữ văn dẫu biết nhiều gian khổ, nhọc nhằn…

Chuyên đề chuyên sâu là một nội dung quan trọng của chương trình THPT chuyên

đòi hỏi giáo viên nhiều thời gian và trí tuệ. Để giảm bớt khó khăn, vất vả cho những người

dạy chuyên và cũng để tạo ra mặt bằng kiến thức chung, trong lần Hội thảo này, chúng tôi

đã chọn chủ đề : Dạy chuyên đề chuyên sâu cho học sinh các lớp chuyên - môn Ngữ văn 10,

11, 12 với hi vọng đây sẽ là tài liệu giảng dạy thiết thực, hữu ích. Đó cũng là lí do giải

thích vì sao chúng ta có cuốn Kỉ yếu này.

Cuốn Kỉ yếu gồm có 13 chuyên đề và 2 bài viết do giáo viên trường THPT chuyên

tỉnh Bắc Giang, Bắc Ninh, Hà Nam, Hải Phòng, Hải Dương, Hưng Yên, Nam Định, Ninh

Bình, Thái Bình, Quảng Ninh, Vĩnh Phúc biên soạn và do giáo viên Ngữ văn trường THPT

chuyên Biên Hoà, Hà Nam thu nhận và biên tập. Thứ tự các chuyên đề và bài viết được sắp

xếp theo trật tự A,B,C của tên Tỉnh.

Xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo đã nhiệt tình hưởng ứng, chung tay góp

sức làm nên cuốn Kỉ yếu. Rất mong ở những kì Hội thảo sau, chúng ta sẽ tiếp tục biên soạn

và dần hoàn thiện toàn bộ chương trình chuyên sâu của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Do thời gian eo hẹp nên công tác biên tập không tránh khỏi sơ suất, kính mong được

sự lượng thứ của Quí đồng nghiệp.

Một lần nữa xin trân trọng cảm ơn và kính chúc Quí Thầy, Quí Cô sức khoẻ, hạnh phúc.

2



Hà Nam, tháng 11 năm 2010

NHÓM BIÊN TẬP

TỔ NGỮ VĂN TRƯỜNG THPT CHUYÊN BIÊN HOÀ, HÀ NAM

®Æc trng thÓ lo¹i truyÖn ng¾n( §Æng ThÞ Minh Ngäc - THPT chuyªn B¾c Giang)

PhÇn më ®Çuhóng t«i chän chuyªn ®Ò §Æc trng thÓ lo¹i truyÖn ng¾n xuÊt ph¸t tõ hai lÝ do c¬ b¶n sau : Thø nhÊt : Do yªu cÇu cña thùc tÕ gi¶ng d¹y. T¸c phÈm truyÖn ng¾n ®îc tuyÓn vµo ch¬ng tr×nh phæ th«ng rÊt nhiÒu,

nhÊt lµ ë cÊp ba (chiÕm 3/4 sè lîng t¸c phÈm v¨n xu«i trong ch¬ng tr×nh). §iÒu nµy ph¶n ¸nh ®óng t¬ng quan cña thµnh tùu truyÖn ng¾n so víi nh÷ng thÓ lo¹i v¨n xu«i kh¸c trong ®êi sèng v¨n häc cña chóng ta. Nh thÕ, lµm chñ m¶ng truyÖn ng¾n lµ lµm chñ phÇn v¨n xu«i cèt yÕu nhÊt cña ch¬ng tr×nh. Tuy nhiªn, viÖc ph©n tÝch, gi¶ng d¹y truyÖn ng¾n cßn cha chó ý ®óng møc vµ cha lµm næi bËt ®Æc trng cña thÓ lo¹i. PhÇn lín míi chØ chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm truyÖn mµ cha chó ý ®Õn ®Æc trng truyÖn ng¾n. NÕu chØ ph©n tÝch nh©n vËt, c¶nh vËt, cèt truyÖn, ng«n ng÷… kh«ng th«i th× cha lµm næi bËt ®Æc trng thÓ lo¹i cña truyÖn ng¾n. Trong khi ®ã, tµi liÖu híng dÉn còng cha chó ý thËt ®óng møc vµ ®Òu tay ®Õn ®Æc trng thÓ lo¹i cña truyÖn ng¾n. Thø hai : VÒ mÆt lÝ luËn truyÖn ng¾n. NhiÒu thµnh tùu míi cha kÞp thêi øng dông vµo viÖc gi¶ng d¹y. NhiÒu kinh nghiÖm cña ngêi s¸ng t¸c ®óc kÕt vÒ thÓ lo¹i nµy còng cha ®îc cËp nhËt.

c

Chuyªn ®Ò nµy lµ mét cè g¾ng phÇn nµo ®¸p øng vµ kh¾c phôc t×nh tr¹ng Êy.

PhÇn néi dungCh¬ng I

§Æc trng thÓ lo¹i truyÖn ng¾nI. Kh¸i niÖm truyÖn ng¾n

TruyÖn ng¾n lµ mét kh¸i niÖm phøc t¹p, khã ®Þnh nghÜa. V× thÕ, nhËn diÖn thÓ lo¹i truyÖn ng¾n lu«n lµ mét nç lùc liªn tôc cña c¶ ngêi s¸ng t¸c vµ giíi nghiªn cøu lý luËn hµng thÕ kØ tõ tríc ®Õn nay. Ngêi ta ®· ®a ra nh÷ng c¸ch ®Þnh nghÜa khu biÖt. Mçi ngêi mét ph¸ch, tiÕng nãi chung cßn mê nh¹t. NÕu thèng kª ®Çy ®ñ, dÔ cã ®Õn hµng tr¨m ®Þnh nghÜa. Cã ngêi cho r»ng :

3



TruyÖn ng¾n chÝnh lµ çch ca lÊy mét khóc ®êi sèng (T« Hoµi). Cã ngêi l¹i ®Ò xuÊt : TruyÖn ng¾n lµ mét t¸c phÈm nghÖ thuËt cã bÒ s©u nhng l¹i kh«ng ®îc dµi (T.Cap«tª). Ngêi nµy hiÓu : TruyÖn ng¾n lµ mét truyÖn viÕt ng¾n, trong ®ã çi kh«ng b×nh thêng hiÖn ra nh mét çi g× b×nh thêng vµ çi g× b×nh th-êng hiÖn ra nh mét çi g× kh«ng b×nh thêng (Paut«pxki). Ngêi kh¸c l¹i xem : TruyÖn ng¾n lµ mét bé phËn cña tiÓu thuyÕt (Nguyªn Ngäc)... Qu¶ thËt, nÕu ®i t×m mét ®Þnh nghÜa truyÖn ng¾n chuÈn x¸c, ®îc tÊt c¶ mäi ngêi c«ng nhËn vµ øng cho mäi trêng hîp trong thùc tÕ s¸ng t¸c v¨n häc lµ ®iÒu rÊt khã, nÕu kh«ng muèn nãi lµ kh«ng thÓ lµm ®îc. Tuy nhiªn, vÉn cã thÓ nãi vÒ nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n nµo ®Êy cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n. Theo chóng t«i, viÖc nhËn diÖn cã thÓ dùa vµo hai tiªu chÝ chÝnh lµ dung lîng vµ thi ph¸p :

- VÒ dung lîng, truyÖn ng¾n ®îc xem lµ t¸c phÈm tù sù cì nhá (nh©n vËt kh«ng nhiÒu l¾m, t×nh tiÕt kh«ng nhiÒu l¾m, sè trang kh«ng dµi l¾m...), chñ yÕu ®îc viÕt b»ng v¨n xu«i. NghÜa lµ ph¶i ng¾n, thËm chÝ cùc ng¾n (truyÖn mini).

- VÒ thi ph¸p, ngoµi nh÷ng yÕu tè lu«n cã biÕn ®æi nh cèt truyÖn, nh©n vËt, lèi trÇn thuËt, nhÞp ®é ph¸t triÓn, giäng ®iÖu, ng«n ng÷.v.v... th× t×nh huèng truyÖn ®îc xem lµ h¹t nh©n trong cÊu tróc néi t¹i cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n.

Trong hai tiªu chÝ, dung lîng lµ ®iÒu kiÖn cÇn nhng phô vµ thø yÕu, v× trªn thùc tÕ cã kh«ng Ýt truyÖn ng¾n nhng kh«ng ng¾n. Cßn thi ph¸p míi lµ ®iÒu kiÖn ®ñ vµ chñ yÕu. V× ®©y míi lµ ®iÒu c¨n b¶n ®Ó ph©n biÖt mét truyÖn ng¾n víi nh÷ng t¸c phÈm tù sù thuéc thÓ truyÖn nãi chung.

Bëi thÕ, ë phÇn cèt yÕu (chóng t«i nhÊn m¹nh ch÷ cèt yÕu), cã thÓ chÊp nhËn ®Þnh nghÜa: TruyÖn ng¾n lµ t¸c phÈm tù sù cì nhá mµ néi dung thêng chØ xoay quanh mét t×nh huèng truyÖn chñ chèt nµo ®ã.

II. §Æc trng thÓ lo¹i truyÖn ng¾n§Æc trng bao trïm nhÊt, riªng biÖt, næi bËt nhÊt cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n

®· hµm chøa ®Çy ®ñ trong chÝnh tªn gäi cña thÓ lo¹i : TruyÖn ng¾n ph¶i ng¾n gän, c« ®óc, kiÖm lêi, dung lîng nhá nhng søc chøa lín lâi ph¶i dÇy, vá ph¶i máng (NguyÔn Kh¶i). §©y lµ thÓ lo¹i cã néi khÝ mét lêi mµ thiªn cæ, mét gîi mµ tr¨m suy ( NguyÔn Thanh Hïng). MÆc dï sè lîng c©u ch÷ Ýt nhng xÐt vÒ chÊt lîng, hiÖu qu¶ th× truyÖn ng¾n cã quyÒn b×nh ®¼ng víi tiÓu thuyÕt, v× nãi nh Lç TÊn : qua mét m¶ng l«ng mµ biÕt toµn con b¸o, qua mét con m¾t mµ truyÒn ®îc c¶ tinh thÇn. Bëi trong v¨n häc gi¸ trÞ cña mét t¸c phÈm bao giê còng lµ ë chÊt lîng vµ cã lÏ chØ ë ®ã mµ th«i. §Æc trng bao trïm nµy ®· bao qu¸t

4



vµ chi phèi çc ®Æc ®iÓm cô thÓ cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n : nh©n vËt, cèt truyÖn, t×nh huèng, ng«n ng÷…

1. Nh©n vËt truyÖn ng¾n V¨n häc lµ nh©n häc lµ sù hiÓu biÕt, kh¸m ph¸, s¸ng t¹o vÒ con ngêi. Bëi

thÕ, nh©n vËt cã vai trß hÕt søc quan träng, nã lµ trô cét cña s¸ng t¸c, lµ n¬i duy nhÊt tËp trung hÕt th¶y, gi¶i quyÕt hÕt th¶y trong mét s¸ng t¸c. V¨n häc kh«ng thÓ thiÕu nh©n vËt bëi nã lµ h×nh thøc c¬ b¶n ®Ó qua ®ã v¨n häc miªu t¶ thÕ giíi mét çch h×nh tîng. Trong çc yÕu tè cña mét chØnh thÓ nghÖ thuËt, nh©n vËt gi÷ vai trß lµ nh©n tè chÝnh, n¬i ký th¸c çch nh×n ®èi víi thÕ giíi, víi con ngêi cña nhµ v¨n.

So víi çc thÓ lo¹i kh¸c, nh©n vËt trong truyÖn ng¾n kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng nÐt riªng. TruyÖn ng¾n thêng Ýt nh©n vËt. Nh©n vËt trong truyÖn ng¾n còng Ýt khi ®îc kh¾c ho¹ tØ mØ nh trong truyÖn dµi vµ truyÖn võa. TruyÖn ng¾n thêng kh«ng nh»m tíi viÖc kh¾c häa nh÷ng tÝnh çch toµn diÖn, ®Çy ®Æn, víi nhiÒu mÆt trong t¬ng quan víi hoµn c¶nh. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i v× thÕ mµ nh©n vËt truyÖn ng¾n kh«ng cã ý nghÜa kh¸i qu¸t cao, ®óng nh nhËn xÐt cña nhµ v¨n Ma V¨n Kh¸ng : T«i cho r»ng nh©n vËt trong truyÖn ng¾n kh«ng thÓ phøc t¹p theo kiÓu truyÖn dµi nhng vÉn cã thÓ cã nhiÒu khÝa c¹nh khiÕn cho ngêi ®äc c¶m thÊy c¶ nh©n vËt lÉn t¸c gi¶ cña nã kh«ng gi¶n ®¬n. Cã thÓ nãi gi÷a mét nhµ v¨n viÕt tiÓu thuyÕt vµ mét t¸c gi¶ truyÖn ng¾n cã sù kh¸c nhau rÊt c¬ b¶n sau : Trong trêng hîp thø nhÊt ngêi viÕt ph¶i theo dâi t×m hiÓu nh©n vËt cña m×nh, cßn trong trêng hîp thø hai ngêi viÕt ph¶i sö dông nh©n vËt sao cho thËt ®¾c ®Þa. TruyÖn ng¾n kh«ng ph¶i lµ n¬i çc

nh©n vËt hiÖn ra ®ñ mäi vÎ nh lµ nã vèn cã. ë ®©y, çc tÝnh çnh tù tíc bá nh÷ng g× th« lËu tù nhiªn. Trong khi b¾t buéc ph¶i cã nh÷ng khÝa c¹nh riªng kh«ng trén lÉn, çi chung trong nh©n vËt cÇn ®îc nhÊn m¹nh ®óng lóc. TÝnh çch ph¶i ®ång thêi trë thµnh ç thÓ h¬n mµ l¹i gÇn gòi víi mäi ngêi h¬n. 2. T×nh huèng truyÖn ng¾n

VÊn ®Ò t×nh huèng trong nghÖ thuËt tõ l©u nay ®· ®îc giíi nghiªn cøu vµ s¸ng t¸c ®Æc biÖt quan t©m. RÊt nhiÒu ngêi ®· nç lùc kiÕm t×m mét çch hiÓu vÒ t×nh huèng truyÖn. Hªghen trong t¸c phÈm næi tiÕng Mü häc ®· ®Þnh nghÜa : T×nh huèng lµ mét tr¹ng th¸i cã tÝnh chÊt riªng biÖt

Ph¸t huy së trêng t duy b»ng h×nh ¶nh h×nh tîng, cã ngêi s¸ng t¸c ®· coi t×nh huèng lµ çi t×nh thÕ n¶y ra truyÖn, lµ l¸t c¾t cña ®êi sèng mµ qua

5



®ã cã thÓ thÊy ®îc c¶ tr¨m n¨m cña ®êi th¶o méc, lµ mét kho¶nh kh¾c mµ trong ®ã sù sèng hiÖn ra rÊt ®Ëm ®Æc, kho¶nh kh¾c chøa ®ùng c¶ mét ®êi ngêi, thËm chÝ c¶ mét ®êi nh©n lo¹i (NguyÔn Minh Ch©u). Cßn ngêi nghiªn cøu, víi së trêng trõu tîng ho¸, ®· kh¸i qu¸t t×nh huèng nh lµ mét hoµn c¶nh ®Æc biÖt cña ®êi sèng.

Theo chóng t«i, ®Ó tiÕp cËn t×nh huèng truyÖn, kh«ng thÓ kh«ng nh×n nhËn trªn nh÷ng khÝa c¹nh c¨n b¶n sau ®©y :

VÒ b¶n thÓ T×nh huèng truyÖn, xÐt ®Õn cïng, lµ mét sù kiÖn ®Æc biÖt cña ®êi

sèng ®îc nhµ v¨n s¸ng t¹o trong t¸c phÈm theo lèi l¹ ho¸. Nãi l¹ ho¸ cã nghÜa lµ:- Nhµ v¨n ®· lµm sèng dËy trong sù kiÖn Êy mét t×nh thÕ bÊt thêng cña

quan hÖ ®êi sèng (quan hÖ gi÷a çc nh©n vËt tham gia vµo sù kiÖn, hoÆc gi÷a çc nh©n vËt víi ngo¹i giíi)

- T¹i sù kiÖn Êy b¶n chÊt cña nh©n vËt hiÖn h×nh s¾c nÐt.- T¹i sù kiÖn Êy ý tëng cña t¸c gi¶ còng béc lé trän vÑn.Tõ ®ã cã thÓ ®óc kÕt: T×nh huèng truyÖn lµ mét sù kiÖn ®Æc biÖt

trong ®ã chøa ®ùng mét t×nh thÕ bÊt thêng cña quan hÖ ®êi sèng VÒ vai trß Trong t¸c phÈm tù sù nãi chung vµ nãi riªng trong truyÖn ng¾n, t×nh

huèng truyÖn cã mét vai trß hÕt søc quan träng. T×nh huèng thÓ hiÖn râ nhÊt ®Æc trng phong çch cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n. Nã lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh sù sèng cßn cña truyÖn ng¾n, lµ h¹t nh©n cña cÊu tróc thÓ lo¹i nµy. H·y nh×n vµo hai d¹ng biÕn ®éng c¬ b¶n vÒ qui m« cña truyÖn ng¾n :

a. D¹ng më réng : khi mét truyÖn ng¾n cã ®Õn hai sù kiÖn tranh nhau ®ãng vai trß h¹t nh©n, vai trß qu¸n xuyÕn, th× truyÖn ng¾n ®ang v¬n vai thµnh truyÖn dµi.

b. D¹ng gi¶n lîc : khi mét truyÖn ng¾n co m×nh l¹i trong mét sè ch÷ h¹n ®Þnh ®Ó thµnh truyÖn cùc ng¾n, th× cã thÓ thÊy çc thµnh tè kh¸c cña truyÖn nh nh©n vËt, c¶nh vËt, lêi trÇn thuËt cã thÓ gi¶m thiÓu ®Õn kiÖt cïng, cßn çi mµ nã quyÕt gi÷ chÝnh lµ t×nh huèng. MÊt t×nh huèng nã cã thÓ thµnh t¶n v¨n, thµnh tuú bót, thµnh th¬ v¨n xu«i, thµnh ký, nghÜa lµ thµnh g× g× kh¸c... chø quyÕt kh«ng thÓ cßn lµ truyÖn ng¾n. MÊt t×nh huèng tøc lµ mÊt tÝnh çch truyÖn ng¾n. RÊt nhiÒu nhµ v¨n,

nhµ nghiªn cøu ®· x¸c nhËn vai trß to lín cña t×nh huèng truyÖn trong t¸c phÈm. Theo nhµ v¨n NguyÔn Kiªn : §iÒu quan träng ®èi víi truyÖn ng¾n lµ ph¶i

6



lùa chän cho ®îc çi t×nh thÕ tù nã béc lé ra nh÷ng nÐt chñ yÕu cña tÝnh çch vµ sè phËn, tù nã ®Æc trng cho mét hiÖn tîng x· héi. Nhµ v¨n NguyÔn Thµnh Long béc b¹ch : TruyÖn ng¾n cã çi nµy quan träng : ®ã lµ çi gäi lµ "m« m¨ng" (T×nh thÕ )... Nhµ v¨n ph¶i vËn dông nh÷ng suy nghÜ cña m×nh, sù lÞch l·m cña m×nh, vèn sèng cña m×nh, tù m×nh t¹o ra çi "m« m¨ng”, trong "m« m¨ng” ®ã cho ch©u tuÇn l¹i nh÷ng con ngêi vèn çch xa nhau, cho hä tham gia vµo chñ ®Ò anh h»ng suy nghÜ; tõ sù tham gia ®ã vµ nh÷ng quan hÖ gi÷a hä víi nhau sÏ n¶y ra tÝnh çch cña hä". GS. NguyÔn §¨ng M¹nh còng kh¼ng ®Þnh : quan träng nhÊt cña truyÖn ng¾n lµ t¹o ra mét t×nh huèng nµo ®ã. Gi¸o s cßn vÝ : t×nh huèng truyÖn gièng nh mét thø níc röa ¶nh, nã sÏ lµm næi h×nh næi s¾c çc nh©n vËt, béc lé çc sè phËn, çc tÝnh çch, çc t©m tr¹ng ®ång thêi lµm næi bËt çc vÊn ®Ò nhµ v¨n muèn ®Æt ra vµ t tëng «ng ta muèn ph¸t biÓu.

Râ rµng, cã thÓ thÊy vai trß cña t×nh huèng trong hai t¬ng quan sau :- Víi v¨n b¶n truyÖn ng¾n : t×nh huèng lµ nh©n tè tæ chøc cña thiªn

truyÖn. Tøc lµ nã bao trïm vµ chi phèi çc thµnh tè kh¸c nh nh©n vËt, c¶nh vËt, bè côc, kÕt cÊu, lêi trÇn thuËt... Nh×n ë chiÒu ngîc l¹i, nh÷ng thµnh tè kia ch©u tuÇn xung quanh ®Ó lµm sèng dËy çi t×nh huèng nµy. DiÖn m¹o cña mét truyÖn ng¾n, xÐt ®Õn cïng, lµ do t×nh huèng quyÕt ®Þnh.

- Víi ngêi viÕt truyÖn ng¾n : T¹o ®îc mét t×nh huèng ®Æc s¾c, xem nh ®· cã mét tiÒn ®Ò kh¸ ch¾c ch¾n cho thµnh c«ng cña t¸c phÈm. NghÜa lµ, ®Ó lµm nªn mét truyÖn ng¾n ®Çy ®Æn, ngêi viÕt cßn ph¶i lo nhiÒn kh©u kh¸c nh dùng ngêi, dùng c¶nh, lo t©m lý, lo ®èi tho¹i... nh thÕ nµo n÷a. Nhng lo ®îc t×nh huèng råi th× coi nh ®· cã mét høa hÑn tin cËy. S¸ng t¹o t×nh huèng truyÖn lµ phÇn viÖc cèt yÕu cña lao ®éng truyÖn ng¾n vËy.

Nhµ v¨n Nguyªn Ngäc so s¸nh viÖc s¸ng t¹o t×nh huèng gièng nh thñ thuËt ®iÓm huyÖt: TruyÖn ng¾n ®iÓm huyÖt thùc hiÖn b»ng çch n¾m b¾t tróng nh÷ng t×nh huèng cho phÐp ph¬i bµy nh÷ng çi chñ yÕu nhng l¹i bÞ che giÊu trong mu«n mÆt cuéc sèng hµng ngµy. Nh÷ng nhµ v¨n tµi n¨ng lµ nh÷ng ngêi cã tµi t¹o ra nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò. §ã lµ nh÷ng ngêi cã çi biÖt tµi cã thÓ chän ra trong çi dßng ®êi xu«i ch¶y mét kho¶nh kh¾c thêi gian mµ ë ®ã cuéc sèng ®Ëm ®Æc nhÊt, chøa ®ùng nhiÒu ý nghÜa nhÊt, mét kho¶nh kh¾c cuéc sèng b¾t buéc con ngêi ë vµo mét çi t×nh thÕ ph¶i béc lé ra çi phÇn t©m can nhÊt, çi phÇn Èn n¸u s©u kÝn nhÊt, thËm chÝ cã khi ®ã lµ çi kho¶nh kh¾c chøa c¶ mét ®êi ngêi, mét ®êi nh©n lo¹i. V× thÕ, t×nh huèng tiªu biÓu ph¶i cïng mét lóc thùc hiÖn çc nhiÖm vô nghÖ thuËt : g¾n kÕt çc

7



nh©n vËt (vèn xa l¹) cïng tham gia vµo mét sù kiÖn, biÕn cè cã ý nghÜa nµo ®ã; béc lé quan hÖ vµ tÝnh çch çc nh©n vËt; thÓ hiÖn chñ ®Ò t tëng cña t¸c phÈm.

VÒ ph©n lo¹i t×nh huèngCuéc sèng vèn ®a d¹ng, phøc t¹p nªn sinh ra mu«n vµn kiÓu t×nh thÕ.

Çc nhµ nghiªn cøu ®· ®a ra nhiÒu çch ph©n lo¹i t×nh huèng dùa vµo çc tiªu chÝ kh¸c nhau. Tuy nhiªn, theo chóng t«i, vÒ c¬ b¶n, viÖc ph©n lo¹i t×nh huèng thêng c¨n cø vµo hai tiªu chÝ :

- C¨n cø vµo sè lîng, cã thÓ chia t×nh huèng thµnh hai lo¹i, øng víi nã lµ hai kiÓu truyÖn ng¾n.

Thø nhÊt, phæ biÕn vµ ®iÓn h×nh h¬n c¶ lµ lo¹i truyÖn ng¾n chØ xoay quanh mét t×nh huèng duy nhÊt. PhÇn lín çc nhµ v¨n ®Òu t¸n ®ång víi quan ®iÓm cho r»ng : mçi truyÖn ng¾n chØ cã mét t×nh huèng. Nhµ v¨n Nguyªn Ngäc ph¸t biÓu : Nh×n chung, mçi truyÖn ng¾n bao giê còng ®îc x©y dùng trªn mét t×nh huèng, khai th¸c t×nh huèng Êy. Cïng quan ®iÓm víi Nguyªn Ngäc lµ ý kiÕn cña nhµ v¨n NguyÔn Kiªn : Theo quan niÖm cña t«i, mçi truyÖn ng¾n chØ tËp trung vµo mét t×nh thÕ n¶y sinh trong cuéc sèng. NÕu truyÖn ng¾n cã ®Õn h¬n mét t×nh thÕ th× truyÖn ng¾n ®ã lËp tøc bÞ ph¸ vì.

Thø hai, truyÖn ng¾n nhiÒu t×nh huèng : c¶ thiªn truyÖn ®îc dÖt tõ nhiÒu t×nh huèng. Tuy nhiªn, trong ®ã, chóng còng ph©n vai thµnh chÝnh - phô (nghÜa lµ cã çi nµo ®ã lµ chñ chèt). §©y lµ d¹ng truyÖn ng¾n kh«ng thËt ®iÓn h×nh. Chóng thêng cã d¸ng dÊp cña mét truyÖn dµi thu nhá, h¬n lµ mét truyÖn ng¾n thùc thô. Cã thÓ vÝ dô : ChÝ PhÌo cña Nam Cao, Vî chång A Phñ cña T« Hoµi, Mïa l¹c cña NguyÔn Kh¶i...

- C¨n cø vµo tÝnh chÊt, cã thÓ chia thµnh ba lo¹i t×nh huèng c¬ b¶n sau :T×nh huèng nghiªng vÒ hµnh ®éng : lµ mét sù kiÖn ®Æc biÖt nµo

®ã cña ®êi sèng mµ t¹i ®ã nh©n vËt bÞ ®Èy vµo t×nh thÕ chØ cã hµnh ®éng míi tho¸t ra khái t×nh thÕ Êy. T×nh huèng nµy t¹o nªn kiÓu nh©n vËt hµnh ®éng (nh©n vËt mµ nhµ v¨n quan t©m nhiÒu nhÊt ®Õn hÖ thèng hµnh ®éng) vµ t¹o nªn nh÷ng truyÖn ng¾n giµu kÞch tÝnh, mçi truyÖn gièng nh mét mµn kÞch ®îc viÕt b»ng v¨n xu«i. Ch¼ng h¹n, mçi truyÖn ng¾n cña NguyÔn C«ng Hoan lµ mét mµn hµi kÞch x©y dùng xung quanh mét t×nh huèng trµo phóng mµ cã thÓ gäi chung ®ã lµ t×nh huèng lËt tÈy mÆt tr¸i ®êi.

T×nh huèng nghiªng vÒ t©m tr¹ng : lµ mét sù kiÖn ®Æc biÖt cña ®êi sèng mµ t¹i ®ã nh©n vËt cã mét biÕn ®éng trong thÕ giíi t×nh c¶m. Lo¹i

8



t×nh huèng nµy t¹o nªn kiÓu nh©n vËt t×nh c¶m (nh©n vËt ®îc quan t©m chñ yÕu ë ph¬ng diÖn ®êi sèng t×nh c¶m, diÔn biÕn t©m tr¹ng lµ chÊt liÖu chÝnh ®Ó nhµ v¨n kh¾c ho¹ nh©n vËt) vµ t¹o nªn kiÓu truyÖn ng¾n tr÷ t×nh; mçi truyÖn nh mét bµi th¬ ®îc viÕt b»ng v¨n xu«i. Ch¼ng h¹n, nhiÒu truyÖn ng¾n cña Hå DÕnh, Thanh TÞnh, Th¹ch Lam, §ç Chu... lµ nh÷ng minh chøng tiªu biÓu. TruyÖn ng¾n Th¹ch Lam hÇu hÕt chØ cã mét t×nh huèng vµ ®ã chñ yÕu lµ t×nh huèng tr÷ t×nh. Nh÷ng t×nh huèng nµy kh«ng ®Èy nh©n vËt tíi hµnh ®éng vµ nh÷ng xung ®ét bªn ngoµi mµ khªu gîi nh÷ng t©m tr¹ng, nh÷ng nçi lßng (vÝ nh : Hai ®øa trÎ, Díi bãng hoµng lan, §øa con ®Çu lßng...)

T×nh huèng nghiªng vÒ nhËn thøc : lµ mét sù kiÖn ®Æc biÖt cña ®êi sèng mµ t¹i ®ã nh©n vËt ph¶i ®èi mÆt víi mét vÊn ®Ò nhËn thøc, ph¶i kh¸m ph¸, vì lÏ vÒ mét vÊn ®Ò nh©n sinh nµo ®ã. Lo¹i t×nh huèng nµy t¹o nªn kiÓu nh©n vËt t tëng vµ t¹o nªn kiÓu truyÖn ng¾n giµu chÊt triÕt luËn. TruyÖn ng¾n §«i m¾t cña Nam Cao lµ mét vÝ dô tiªu biÓu.

CÇn hiÓu r»ng : viÖc ph©n chia thµnh ba lo¹i t×nh huèng chØ cã ý nghÜa t¬ng ®èi. NhiÒu khi trong mét t¸c phÈm, khã cã thÓ ph©n ®Þnh qu¸ r¹ch rßi. MÆt n÷a, ë mét sè truyÖn ng¾n kh«ng chØ tån t¹i mét lo¹i t×nh huèng mµ cã thÓ cã hai hoÆc ba lo¹i t×nh huèng. Bëi thÕ, muèn x¸c ®Þnh lo¹i t×nh huèng trong mét t¸c phÈm nµo ®ã, nªn ch¨ng, chóng ta cÇn c¨n cø vµo tÝnh chÊt bao trïm, næi tréi nhÊt cña t×nh huèng trong ®ã.

3. Cèt truyÖn truyÖn ng¾nTruyÖn ng¾n thêng chØ tËp trung vµo mét vµi biÕn cè, mÆt nµo ®ã cña

®êi sèng, çc sù kiÖn tËp trung trong mét kh«ng gian, thêi gian nhÊt ®Þnh, nãi nh nhµ v¨n NguyÔn Kiªn : TruyÖn ng¾n thêng chØ ph¶n ¸nh mét kho¶nh kh¾c, mét mÈu nhá nµo ®ã cña cuéc sèng. RÊt nhiÒu nhµ v¨n, nhµ nghiªn cøu ®· ®Ò cao vai trß cña cèt truyÖn ng¾n. §¹i thi hµo G¬t cho r»ng : Mét truyÖn ng¾n hay ph¶i cã mét cèt truyÖn k× l¹, hay nãi çch kh¸c nghÖ thuËt truyÖn ng¾n ®ång nghÜa víi nghÖ thuËt s¸ng t¹o cèt truyÖn. Nhµ v¨n Kuran«p còng kh¼ng ®Þnh : ph¶i nãi r»ng kh«ng cã truyÖn ng¾n nµo l¹i kh«ng cã cèt truyÖn vµ yªu cÇu : trong truyÖn ng¾n cèt truyÖn ®ßi hái ph¶i ®îc x©y dùng kÜ cµng h¬n, nh÷ng cèt truyÖn cã bÒ s©u néi t¹i chø kh«ng ph¶i chØ cã çi vÎ ngoµi.

Trong çc yÕu tè cña cèt truyÖn truyÖn ng¾n çc nhµ v¨n ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ®Õn vai trß cña chi tiÕt, cña ®o¹n më ®Çu vµ cña ®o¹n kÕt.

Chi tiÕt lµ çc tiÓu tiÕt cña t¸c phÈm nghÖ thuËt v¨n xu«i tù sù, cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn t tëng vµ c¶m xóc. Theo çc t¸c gi¶ cuèn LÝ luËn v¨n häc (NXB Gi¸o dôc - 1997) : yÕu tè cã ý nghÜa quan träng bËc nhÊt cña truyÖn ng¾n lµ

9



chi tiÕt cã dung lîng lín vµ hµnh v¨n mang Èn ý. NhiÒu khi, truyÖn ng¾n sèng ®îc lµ nhê vµo nh÷ng chi tiÕt hay, chi tiÕt ph¸t s¸ng, chi tiªt ®¾t gi¸.

NhiÒu nhµ v¨n cßn rÊt quan t©m ®Õn phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt cña truyÖn ng¾n. Sªkh«p nhÊn m¹nh : Theo t«i, viÕt truyÖn ng¾n cèt nhÊt ph¶i t« ®Ëm çi më ®Çu vµ kÕt luËn. V«r«nin l¹i kh¼ng ®Þnh : C©u ®Çu lµ mét thø ©m chuÈn, gióp cho viÖc t¹o nªn ©m hëng chung cña toµn bé t¸c phÈm. Nhµ v¨n Nga Phu«cman«p l¹i nhËn xÐt : Søc m¹nh cña có ®Êm (nghÖ thuËt) lµ thuéc vÒ ®o¹n cuèi. §Ó cho ®é më cña ®o¹n kÕt ®îc réng, t¹o nªn ®é tin cËy vµ quyÒn chñ ®éng cña ngêi ®äc theo lÝ thuyÕt ®ång s¸ng t¹o, trong truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i thêng cã mét kho¶ng trèng tù do ë cuèi truyÖn. Lèi kÕt thóc më cßn t¹o ra sù bÊt ngê lµm cho c©u truyÖn v× thÕ ¸m ¶nh vµ cã d ba, kÓ c¶ khi t¸c phÈm ®· lïi xa trong thêi gian.

4. Ng«n tõ nghÖ thuËtTheo çc t¸c gi¶ Lý luËn v¨n häc th× ng«n tõ lµ lêi nãi, viÕt mµ ngêi ta

dïng lµm chÊt liÖu ®Ó s¸ng t¸c v¨n häc. Ng«n tõ nghÖ thuËt lµ ng«n tõ cña t¸c phÈm v¨n häc, kÕt qu¶ s¸ng t¹o

cña nhµ v¨n. §ã lµ ng«n tõ giµu tÝnh h×nh tîng vµ giµu søc biÓu hiÖn nhÊt, ®îc tæ chøc mét çch ®Æc biÖt ®Ó ph¶n ¸nh ®êi sèng, thÓ hiÖn t tëng, t×nh c¶m vµ t¸c ®éng thÈm mü tíi ngêi ®äc.

Ng«n tõ lµ chÊt liÖu c¬ b¶n cña v¨n häc. M.Gorki kh¼ng ®Þnh ng«n ng÷ lµ yÕu tè thø nhÊt cña v¨n häc. Ng«n tõ ë ®©y kh«ng ph¶i lµ ph¬ng tiÖn giao tiÕp tù nhiªn hµng ngµy trong ®êi sèng mµ lµ thø ng«n ng÷ ®· ®îc chän lùa, s¸ng t¹o theo chñ quan cña ngêi nghÖ sÜ ®Ó phôc tïng çc nhiÖm vô nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. N»m trong tÝnh toµn vÑn cña c¬ cÊu nghÖ thuËt, t¸c phÈm v¨n häc lµ mét c¬ thÓ sinh ®éng, cã sù thèng nhÊt cña nhiÒu yÕu tè, mµ ë ®Êy bao giê ng«n ng÷ còng lµ ®iÓm khëi ®Çu ®ång thêi lµ ®iÓm tùa. §èi víi ngêi nghÖ sÜ, qu¸ tr×nh s¸ng t¹o v¨n häc, xÐt vÒ mét ph¬ng diÖn nµo ®ã, lµ qu¸ tr×nh ®iÒu hµnh, tæ chøc ng«n ng÷ theo mét c¬ cÊu riªng mang tÝnh chñ quan. ë

®©y, ng«n ng÷ v¨n häc võa lµ mét trong nh÷ng ph¬ng tiÖn võa lµ mét trong nh÷ng vËt liÖu c¬ b¶n ®Ó kh¸ch quan ho¸ nh÷ng h×nh tîng trong t duy nghÖ thuËt cña ngêi nghÖ sÜ. Ng«n ng÷ v¨n häc võa ®¶m nhËn chøc n¨ng b¶n chÊt nhÊt lµ c«ng cô cña t duy, võa chuyÓn t¶i h×nh tîng nghÖ thuËt theo chñ quan cña ngêi nghÖ sÜ. Trong t¸c phÈm, ng«n ng÷ v¨n häc lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng thÓ hiÖn ç tÝnh s¸ng t¹o, phong çch, tµi n¨ng cña nhµ v¨n.

10



TruyÖn ng¾n lµ mét thÓ lo¹i yªu cÇu rÊt cao vÒ viÖc tæ chøc ng«n ng÷. Trong thÓ lo¹i nµy, ng«n ng÷ lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng. TruyÖn dµi cã thÕ nh©n nhîng mét sù cÈu th¶ nµo ®Êy vÒ ng«n ng÷ hoÆc cã thÓ cã nh÷ng ch-¬ng ®én, nhng ë truyÖn ng¾n chØ cÇn viÕt nöa trang láng lÎo lµ chuyÖn ®æ liÒn. Mçi t¸c phÈm truyÖn ng¾n gièng nh mét bµi th¬ tø tuyÖt, mçi c©u, mçi ch÷ ®Òu cã träng lîng ®¸ng kÓ. Bëi vËy, kh«ng thÓ cÈu th¶ vÒ ng«n ng÷. Ng«n ng÷ truyÖn ng¾n thêng mang tÝnh chÊt ®Ëm ®Æc, ch¾t läc, trong s¸ng vµ dÔ hiÓu, nã luyÖn cho ngêi viÕt biÕt tiÕt kiÖm tõ ng÷, biÕt çch viÕt cho c« ®äng. Nhµ v¨n Liªn X« V«r«nin ®· kh¸i qu¸t rÊt ®óng : ng«n ng÷ truyÖn ng¾n, thø ng«n ng÷ c« ®äng, chÝnh x¸c, trong s¸ng vµ vang lªn theo çch cña m×nh. ChÝnh thø ng«n ng÷ nµy truyÒn ®¹t t tëng, x©y dùng tÝnh çch, khiÕn cho truyÖn ng¾n trµn ®Çy nh¹c ®iÖu. Ng«n ng÷ truyÖn ng¾n võa mang ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ v¨n xu«i v× ®Æc trng ph¶n ¸nh cuéc sèng theo ph¬ng thøc tù sù, võa gÇn gòi víi ng«n ng÷ th¬ ca, v× ®ßi hái ng¾n gän, do yªu cÇu cña thÓ lo¹i. Do ®ã, viÕt truyÖn ng¾n ph¶i kiªng kÞ hai ®iÒu : hÕt chuyÖn lµ hÕt v¨n vµ hÕt v¨n lµ hÕt chuyÖn. Çi hay cña truyÖn ng¾n lµ ph¶i g¹n hÕt s¹n sái cña sù viÖc vµ v¾t bít níc cña lêi. H¬n n÷a, sù ng¾n gän, chÝnh x¸c cña lêi v¨n nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò hµng ®Çu mµ quan träng h¬n lµ ®é kÕt dÝnh vµ kh¶ n¨ng liªn kÕt gi÷a chóng. §©y còng lµ ¸nh kim sa trong truyÖn ng¾n.

Ch¬ng IIPh©n tÝch mét sè truyÖn ng¾n trong ch¬ng tr×nh

(Nh×n tõ gãc ®é t×nh huèng truyÖn)Nh trªn ®· nãi, trong thÓ lo¹i truyÖn ng¾n, t×nh huèng cã mét vai trß

hÕt søc quan träng. Nã thÓ hiÖn râ nhÊt ®Æc trng phong çch cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n, lµ h¹t nh©n cña cÊu tróc thÓ lo¹i nµy. V× vËy, chóng t«i tiÕp cËn vµ ph©n tÝch mét sè t¸c phÈm trong ch¬ng tr×nh tõ gãc ®é t×nh huèng truyÖn

I. Lo¹i truþªn ng¾n tiªu biÓu cho kiÓu t×nh huèng hµnh ®éng 1. TruyÖn ng¾n Ch÷ ngêi tö tï - NguyÔn Tu©n T×nh huèng trong Ch÷ ngêi tö tï lµ: cuéc gÆp gì o¸i o¨m gi÷a HuÊn Cao

vµ qu¶n ngôc. Nã o¸i o¨m Ýt nhÊt v× ba lý do : Mét lµ : kh«ng gian vµ thêi gian diÔn ra cuéc gÆp gì. Kh«ng gian lµ nhµ

tï. §©y kh«ng ph¶i lµ n¬i dµnh cho çc cuéc gÆp gì. Ngêi ta vÉn nãi : cã hai n¬i mµ con ngêi kh«ng nªn gÆp nhau lµ nhµ tï vµ bÖnh viÖn. V× thÕ nhµ tï chØ lµ n¬i gÆp gì ngoµi ý muèn, tr¸i kho¸i bÊt ®¾c dÜ. Thêi gian lµ nh÷ng ngµy cuèi

11



cïng tríc khi ra ph¸p trêng cña HuÊn Cao. Kh«ng gian vµ thêi gian nh thÕ ®· gãp phÇn t¹o nªn kÞch tÝnh cho t×nh huèng.

Hai lµ: sù Ðo le trong th©n phËn hai nh©n vËt. Tríc hÕt, xÐt ë b×nh diÖn x· héi, hä lµ hai kÎ ®èi ®Þch : HuÊn cao lµ giÆc cña triÒu ®×nh- qu¶n ngôc l¹i lµ quan cña triÒu ®×nh. Nãi mét çch kh¸c : mét ngêi d¸m cÇm ®Çu cuéc khëi nghÜa chèng l¹i triÒu ®×nh môc n¸t - mét ngêi l¹i lµ viªn quan ®¹i diÖn cho bé m¸y cai trÞ cña chÝnh triÒu ®×nh môc n¸t Êy. Sau n÷a, xÐt ë b×nh diÖn nghÖ thuËt, hä l¹i lµ tri kØ, trªn c¶ hai chiÒu cña quan hÖ. ChiÒu ®· hiÖn h×nh : HuÊn Cao cã tµi hoa vµ khÝ ph¸ch cßn qu¶n ngôc l¹i ngìng mé khÝ ph¸ch vµ tµi hoa. ChiÒu tiÒm n¨ng : HuÊn Cao chØ cói ®Çu tríc thiªn l¬ng cao khiÕt cña con ngêi, trong khi ®ã qu¶n ngôc l¹i lµ mét tÊm lßng trong thiªn h¹. Ngêi nµo còng cã nh÷ng phÈm chÊt cao quÝ mµ ngêi kia kh¸t khao ngìng mé.

Ba lµ : cuéc ®èi mÆt ngang tr¸i. Cuéc gÆp gì gi÷a HuÊn Cao vµ qu¶n ngôc cßn lµ cuéc gÆp gì gi÷a hai lo¹i nhµ tï, hai kiÓu tï nh©n : mét kÎ tö tï (HuÊn Cao) vµ mét ngêi tï chung th©n (qu¶n ngôc) bÞ cÇm tï ngay trong m«i tr-êng sèng cña chÝnh m×nh. KÕt côc, qu¶n ngôc kh«ng cøu ®îc HuÊn Cao, vµ còng kh«ng cøu ®îc m×nh, cßn HuÊn Cao ch¼ng nh÷ng kh«ng cÇn gi¶i cøu mµ tríc khi ra ph¸p trêng cßn cøu ®îc qu¶n ngôc.

Th«ng qua t×nh huèng truyÖn nµy, NguyÔn Tu©n ®· kh¼ng ®Þnh sù chiÕn th¾ng cña çi ®Ñp lµ bÊt diÖt, çi ®Ñp cã søc c¶m ho¸ k× diÖu, çi ®Ñp sÏ thanh läc cuéc ®êi nµy.

2. TruyÖn ng¾n Vî nhÆt - Kim L©n Trong sè çc truyÖn ng¾n nghiªng vÒ t×nh huèng hµnh ®éng, Vî nhÆt

lµ t¸c phÈm xuÊt s¾c, mét truyÖn ng¾n gi¶n dÞ nhng lµ çi gi¶n dÞ cña mét bËc thÇy, ch÷ nµo còng hay, ch©n x¸c, hµm sóc. Thµnh c«ng cña t¸c phÈm mét phÇn quyÕt ®Þnh lµ bëi nghÖ thuËt s¸ng t¹o t×nh huèng truyÖn ®éc ®¸o, hÊp dÉn cña nhµ v¨n. Toµn bé truyÖn ng¾n Vî nhÆt xoay quanh sù kiÖn nµo ? hay sù kiÖn nµo ®· bao trïm chi phèi toµn bé thiªn truyÖn nµy ? Sau khi lít qua çc t×nh tiÕt chÝnh cña thiªn truyÖn nµy ta dÔ dµng nhËn thÊy h¹t nh©n cña truyÖn ng¾n Vî nhÆt lµ mét cuéc h«n nh©n kú l¹. Vµ ®ã chÝnh lµ çi t×nh thÕ n¶y ra truyÖn, çi t×nh huèng cña c©u chuyÖn. Nãi h«n nh©n trong Vî nhÆt k× l¹, Ýt nhÊt v× ba lÏ. Thø nhÊt lµ sù ®¶o lén vÒ gi¸ trÞ : Trµng - mét g· trai nghÌo khæ, th« kÖch, l¹i lµ d©n ngô c, l©u nay Õ vî, bçng dng nhÆt ®îc vî, mµ l¹i lµ vî theo kh«ng. Thø hai lµ sù ngîc ®êi : Trµng lÊy vî vµo lóc kh«ng ai l¹i ®i lÊy vî-gi÷a nh÷ng ngµy n¹n ®ãi ®ang l¨m le cíp ®i m¹ng sèng cña mçi ngêi. Thø ba lµ

12



nghÞch lý : mét ®¸m cíi thiÕu tÊt c¶ mµ l¹i nh ®ñ c¶. Nh÷ng ®iÒu nµy quyÕt ®Þnh ®Õn viÖc tæ chøc m¹ch truyÖn vµ c¶ cÊu tø cña thiªn truyÖn n÷a.

Th«ng qua t×nh huèng truyÖn, Kim L©n ®· ph¸t biÓu nh÷ng ý nghÜa s©u s¾c cña t¸c phÈm :

Mét lµ, kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng kÕt téi to t¸t, t¸c phÈm ®· tè ço téi ¸c cña bän thùc d©n, ph¸t xÝt vµ tay sai cña chóng ®· g©y ra n¹n ®ãi khñng khiÕp n¨m 1945, ®Ó con ngêi vµo vßng ®ãi khæ, biÕn con ngêi thµnh bÌo bät, r¬m r¸c.

Hai lµ, ngêi lao ®éng dï ë trong t×nh huèng bi th¶m ®Õn ®©u, dï kÒ bªn çi chÕt vÉn kh¸t khao h¹nh phóc, vÉn híng vÒ ¸nh s¸ng, vÉn tin ë sù sèng, vÉn hy väng ë t¬ng lai. Cho dï hoµn c¶nh muèn biÕn con ngêi thµnh bÌo bät nh-ng con ngêi quyÕt kh«ng lµm bÌo bät mµ vÉn kiªn nhÉn lµm ngêi.

Ba lµ, Kim L©n cßn nªu lªn mét quan niÖm cã ý nghÜa nh©n sinh vµ triÕt häc s©u s¾c : sù

sèng ch¼ng bao giê ch¸n n¶n, sù sèng m¹nh h¬n çi chÕt. Cã thÓ coi Vî nhÆt lµ mét bµi ca sù sèng.

II. Lo¹i truyÖn ng¾n tiªu biÓu cho t×nh huèng t©m tr¹ng : 1. TruyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ - Th¹ch Lam

Hai ®øa trÎ lµ mét trêng hîp rÊt ®iÓn h×nh cho lo¹i truyÖn ng¾n tr÷ t×nh. Çi t×nh thÕ n¶y ra truyÖn lµ hai ®øa trÎ trªn mét phè huyÖn nghÌo. Hai çi mÇm c©y nhó nªn trªn mét m¶nh ®Êt c»n cçi b¹c mµu. Hai çi mÇm sèng non t¬ trªn mét n¬i kh«ng cã sinh khÝ. Sù tr¸i ngîc, tr¸i kho¸y nµy chøa ®ùng mét m©u thuÉn nh©n sinh lµm day døt lßng ngêi, gîi nªn nh÷ng ©u lo, tr¨n trë vÒ sè phËn con ng-êi.

Trong t¸c phÈm, sù kiÖn chñ chèt qui tô toµn bé thiªn truyÖn nµy l¹i lµ cuéc ®îi tµu cña Liªn vµ An. Nãi çch kh¸c, t×nh huèng bao trïm toµn bé t¸c phÈm l¹i lµ cuéc ®îi tµu cña hai ®øa trÎ trªn phè huyÖn nghÌo. §©y lµ cuéc ®îi tµu l¹ lïng. L¹ v× chóng ®îi tµu ch¼ng ph¶i v× mét môc ®Ých thiÕt thùc (kh«ng ph¶i ®îi ngêi th©n, kh«ng ph¶i ®Ó b¸n hµng). L¹ v× kh«ng thiÕt thùc mµ ngµy nµo chóng còng cè ®îi. Chõng nµo cha ®îc nh×n ®oµn tµu th× chóng cha ®-îcsèng trän vÑn mét ngµy. Lý do quan träng nhÊt khiÕn chÞ em Liªn tha thiÕt ®îi tµu lµ bëi : ®ã lµ chuyÕn tµu tõ Hµ Néi vÒ. VËy, t¹i sao ®oµn tµu ch¹y tõ Hµ Néi vÒ l¹i cã ý nghÜa quan träng ®Õn thÕ ?

Tríc hÕt, riªng víi chÞ em Liªn, chuyÕn tµu ®ªm mang ®Çy h¬ng vÞ vµ kû niÖm. Nã gîi lªn mét qu¸ v·ng ®Ñp ®Ï cña hai chÞ em, gióp Liªn nhí l¹i nh÷ng

13



ngµy sung síng ë Hµ Néi. ChuyÕn tµu Êy lµ chiÕc cÇu nèi linh nghiÖm gi÷a hiÖn thùc vµ qu¸ khø ,®Ó ch¾p çnh cho kh¸t väng cña Liªn. Ch¹y ®Õn tõ Hµ Néi, ch¹y ®Õn tõ mét tuæi th¬ ®· mÊt, ®oµn tµu lµ tia håi quang cho chóng ®îc nh×n l¹i tuæi th¬ trong chèc l¸t. Nhng qu¸ khø ®Ñp ®Ï ®· lïi xa, chØ cã hiÖn t¹i v©y phñ nhìn tiÒn. T¹o ra sù t¬ng ph¶n gi÷a phè huyÖn trong hiÖn t¹i vµ h×nh ¶nh Hµ Néi trong qu¸ khø lµ gîi ra sù t¬ng ph¶n gi÷a bãng tèi vµ ¸nh s¸ng, h v« vµ sù sèng, bÊt h¹nh vµ h¹nh vµ h¹nh phóc. Hai chÞ em Liªn cè thøc ®Ó ®îi chuyÕn tµu cßn v× muèn ®îc nh×n chuyÕn tµu, ®ã lµ ho¹t ®éng cuèi cïng cña ®ªm khuya. §oµn tµu ®i qua phè huyÖn lµ niÒm vui duy nhÊt trong ngµy mµ chÞ em Liªn cã ®îc. §oµn tµu lµ h×nh ¶nh cña mét thÕ giíi hoµn toµn t¬ng ph¶n víi phè huyÖn. V× thÕ, nh÷ng con ngêi n¬i ®©y cè thøc ®Ó ®îc nh×n thÊy chuyÕn tµu v× hä tha thiÕt muèn ®îc sèng, dï chØ trong kho¶nh kh¾c vµ b»ng tëng tîng víi mét thÕ giíi kh¸c, mét thÕ giíi s¸ng rùc, huyªn n¸o, vui vÎ vµ sang träng, thÕ giíi mµ hä h»ng m¬ íc. §oµn tµu ®· trë thµnh biÓu tîng cña niÒm khao kh¸t vÒ mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n, vui t¬i h¬n, ®¸ng sèng h¬n.

Th«ng qua t×nh huèng ®îi tµu, Th¹ch Lam muèn göi ®Õn ngêi ®äc th«ng ®iÖp nh©n ®¹o : kh«ng g× cã thÓ vïi dËp íc m¬, hy väng cña con ngêi ; h·y cøu lÊy nh÷ng ®øa trÎ, cøu lÊy t¬ng lai cña thÕ giíi nµy ; cÇn ph¶i thay ®æi çi thÕ giíi tèi t¨m nµy ®i, cÇn ph¶i ®em ®Õn mét thÕ giíi kh¸c xøng ®¸ng víi con ngêi h¬n.

2. TruyÖn ng¾n Lµng - Kim L©nThùc ra, trong Lµng cßn cã t×nh huèng nhËn thøc nhng c¨n b¶n vÉn lµ

t×nh huèng t©m tr¹ng. NÐt næi bËt ë nh©n vËt «ng Hai lµ t©m lý yªu lµng, yªu níc ®Õn say mª, ®Õn l¹ lïng. Dêng nh mäi nçi khæ hay niÒm vui, mäi kh¸t väng vµ niÒm vui síng cña «ng Hai ®Òu cã céi nguån tõ cuéc sèng

lµng quª. T×nh yªu lµng, yªu níc cña «ng Hai ®îc biÓu hiÖn ë ç tÝnh khoe lµng vµ nhÊt lµ ë t©m tr¹ng buån khæ, bøt røt cña «ng l·o khi bÊt ®¾c dÜ ph¶i ®i t¶n c kh¸ng chiÕn. Kim L©n ®Æt nh©n vËt l·o n«ng nµy vµo mét t×nh thÕ ®Æc biÖt, mét c¶nh ngé Ðo le: cã ngêi t¶n c ë díi xu«i lªn ®a tin sÐt ®¸nh vÒ lµng «ng. Tin d÷ kh«ng ph¶i lµ çi lµng ®Ñp ®Ï Êy bÞ ®èt trôi, còng kh«ng ph¶i nhµ cöa, ruéng vên, må m¶ cha «ng bÞ mÊt mµ lµ c¶ lµng chóng nã ViÖt gian theo T©y. NhËn ®ù¬c tin sÐt ®¸nh Êy, «ng giµ vui tÝnh hay chuyÖn ph¶i vê ®øng l¶ng ra chç kh¸c råi cói g»m mÆt ®i th¼ng. ¤ng bµng hoµng ®au xãt qu¸ cæ «ng l·o nghÑn ®¾ng h¼n l¹i, da mÆt tª r©n r©n, «ng l·o lÆng ®i tëng nh ®Õn

14



kh«ng thë ®îc. Ngîng ngïng, «ng kh«ng muèn nãi chuyÖn tiÕp víi ngêi ®µn bµ t¶n c, vê ®¸nh trèng l¶ng ra vÒ. Trë vÒ nhµ, «ng n»m vËt ra giêng vµ tõ ®Êy hÇu nh kh«ng d¸m lé mÆt ra ngoµi. ¤ng buån, «ng xÊu hæ, «ng tù tranh luËn víi m×nh, d»n vÆt m×nh vµ ®©m ra g¾t gáng víi vî con. Ngµy «ng nh ngêi mÊt hån, ®ªm «ng tr»n träc kh«ng sao ngñ ®îc hÕt trë m×nh bªn nµy l¹i trë m×nh bªn kia. Cã lóc «ng l·o lÆng h¼n ®i, ch©n tay nhòn ra tëng chõng kh«ng cÊt lªn ®îc, l¹i cã lóc níc m¾t «ng l·o cø trµn ra. NiÒm tin vµ mèi ngê vùc cø gi»ng xÐ, day døt trong lßng «ng : Ch¶ nhÏ çi bän ë lµng l¹i ®èn ®Õn thÕ ®îc. Hä toµn lµ nh÷ng ngêi cã tinh thÇn c¶ mµ. Hä ®· ë l¹i lµng quyÕt t©m mét sèng mét chÕt víi giÆc, cã ®êi nµo l¹i cam t©m lµm çi ®iÒu nhôc nh· Êy. C¬ sù Êy vÒ lµng «ng cã lÏ «ng cha bao giê tëng tîng, còng nh nçi ®au, nçi nhôc ®ang ®Õn trong lßng «ng, cã lÏ «ng cha tõng biÕt. Ph¶i ch¨ng ®Õn lóc nµy, lÇn ®Çu tiªn «ng míi thùc sù dïng lý trÝ ®Ó suy nghÜ vÒ çi lµng cña «ng, míi ph¶i tr¨n trë, d»n vÆt vÒ t×nh yªu lµng trong «ng. Çi lµng b©y giê kh«ng ph¶i chØ lµ ®êng th«n ngâ xãm, nh÷ng hµo, nh÷ng ô giao th«ng, nh÷ng ao lµng, giÕng lµng... Lµng b©y giê lµ mét çi g× lín lao h¬n, lµ danh dù, lµ chç ®øng, lµ çi lÏ ®Ó lµm ngêi : Chao «i ! Cùc nhôc cha ! C¶ lµng ViÖt gian ! Råi ®©y biÕt lµm ¨n, bu«n b¸n ra sao ? Ai ngêi ta chøa ? Ai ngêi ta bu«n b¸n mÊy ? Suèt c¶ çi níc ViÖt Nam nµy, ngêi ta ghª tëm, thï h»n çi gièng ViÖt gian b¸n níc. Lµng b©y giê trong ý thøc cña «ng Hai g¾n liÒn víi níc, víi kh¸ng chiÕn. T×nh yªu lµng lóc nµy ®· trë thµnh nhËn thøc çch m¹ng : VÒ lµm g× çi lµng Êy n÷a. Chóng nã theo T©y råi. VÒ lµng tøc lµ bá kh¸ng chiÕn, bá Cô Hå. Vµ t×nh yªu lµng trong «ng b©y giê míi thùc sù lµ mét t×nh yªu cã ý thøc : Lµng th× yªu thËt nhng lµng theo T©y mÊt råi th× ph¶i thï. Râ rµng, ph¶i yªu lµng ®Õn møc nµo th× míi ®au ®ín tét cïng khi nghe tin lµng m×nh theo giÆc vµ míi sung síng h¶ hª cø móa tay lªn mµ khoe khi nghe tin c¶i chÝnh vÒ lµng. §Æt nh©n vËt «ng Hai vµo mét thö th¸ch cña t×nh yªu lµng, b»ng nghÖ thuËt miªu t¶ diÔn biÕn t©m lý nh©n vËt tù nhiªn, tµi t×nh, Kim L©n ®· kh¾c ho¹ sinh ®éng h×nh ¶nh ngêi n«ng d©n b×nh dÞ nhng giµu lßng yªu níc, mét mÉu ngêi ®¸ng quý cña d©n téc ta trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.

III. Lo¹i truyÖn ng¾n tiªu biÓu cho t×nh huèng nhËn thøc1. TruyÖn ng¾n §«i m¾t - Nam Cao

Toµn bé truyÖn ng¾n nµy xoay quanh mét t×nh huèng chñ chèt : cuéc gÆp gì võa th©n thiÖn, võa gîng g¹o cña hai nhµ v¨n vèn lµ b¹n viÕt cña nhau nhng b©y giê ®· rÊt kh¸c nhau vÒ lèi sèng, chç ®øng vµ çch nghÜ, ®ã lµ Hoµng vµ §é. Cuéc gÆp gì nh thÕ ®· quyÕt ®Þnh ®Õn tÝnh ®èi tho¹i trong cÊu tróc t¸c phÈm.

15



§«i m¾t lµ cuéc ®èi tho¹i gi÷a hai nh©n vËt - hai nhµ v¨n - hai t tëng… mµ tùu chung lµ cuéc ®èi tho¹i cña hai ®«i m¾t. Nh×n s©u h¬n, cuéc gÆp gì vµ tÝnh chÊt ®èi tho¹i ®ã còng quyÕt ®Þnh ®Õn mét nguyªn t¾c nghÖ thuËt chñ ®¹o chi phèi viÖc kh¾c ho¹ cÆp h×nh tîng : ®èi lËp t¬ng ph¶n. §é lµ chÝnh ®Ò §«i m¾t th× Hoµng lµ ph¶n ®Ò §«i m¾t. NÕu §é lµ ngêi ®îc ®Ò cao th× Hoµng lµ kÎ bÞ lªn ¸n. §óng theo cung çch cña chÝnh diÖn vµ ph¶n diÖn, ¸nh s¸ng vµ bãng tèi. ThËm chÝ, ë mét sè ®iÓm, nÕu n¾m ®îc ngêi nµy th× sÏ suy ra ®îc ngêi kia, theo nèi t¬ng ph¶n. Trong §«i m¾t, nh©n vËt nµy chØ thùc sù tån t¹i khi song hµnh víi nh©n vËt kia. §«i m¾t cña Hoµng thiÕu h¼n hai thø : t×nh ngêi vµ nhiÖt t×nh çch m¹ng. V× thÕ kh«ng hiÓu ®îc b¶n chÊt, kh«ng nhËn ra çi ®Ñp cña con ngêi thêi ®¹i míi nµy. Cßn §é th× ngîc l¹i. Kh«ng ph¶i §é kh«ng thÊy nh÷ng h¹n chÕ cña ®èi tîng. Nhng §é cßn thÊy ®îc b¶n chÊt tèt ®Ñp Èn n¸u bªn trong, nh×n nhËn ra vÎ ®Ñp thêi ®¹i. Bëi nh÷ng lÏ ®ã mµ Nam Cao ®· t¹o ra mét t¬ng ph¶n gay g¾t. Cïng mét ®èi tîng lµ anh thanh niªn v¸c bã tre, nhng trong m¾t Hoµng th× ®ã hiÖn th©n cho sù lè bÞch cña thêi ®¹i. Tr¸i l¹i, trong m¾t §é, nã thùc sù hiÖn ra nh vÎ ®Ñp ch©n chÝnh cña thêi ®¹i Çch m¹ng Êy. Nãi çch kh¸c, trong m¾t Hoµng, çi ®Ñp lËp tøc biÕn thµnh çi xÊu, çi lè bÞch ; Ngîc l¹i, trong m¾t §é, çi ®Ñp ®· hiÖn ra víi diÖn m¹o, ch©n dung ®Ých thùc cña nã. Nhê ®©u §é cã ®îc çi nh×n nh vËy ? Nhê §é ®· nh×n b»ng ®«i m¾t võa giµu t×nh ngêi võa nhiÖt t×nh çch m¹ng. Sù t¬ng ph¶n gi÷a Hoµng vµ §é lµ t¬ng ph¶n gi÷a chÝnh ®Ò vµ ph¶n ®Ò, tùa nh t¬ng ph¶n gi÷a ¸nh s¸ng vµ bãng tèi vËy.

Qua t×nh huèng truyÖn, Nam cao muèn ph¸t biÓu luËn ®Ò : trong kh¸ng chiÕn, nhµ v¨n muèn nh×n ®êi, nh×n ngêi ®óng th× ph¶i cã ®«i m¾t t×nh th-¬ng vµ nhiÖt t×nh çch m¹ng

2. TruyÖn ng¾n Vi hµnh - NguyÔn ¸i QuècMét trong nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña NguyÔn ¸i Quèc trong Vi hµnh lµ

x©y dùng ®îc t×nh huèng nhÇm lÉn víi ba cÊp ®é sau :Thø nhÊt lµ sù nhÇm lÉn cña ®«i thanh niªn nam n÷ ngêi Ph¸p lÇm tëng

B¸c lµ Kh¶i §Þnh.Thø hai lµ sù nhÇm lÉn cña d©n chóng Ph¸p. Hä lÇm tëng tÊt c¶ nh÷ng ai

cã mµu da vµng ®Òu trë thµnh hoµng ®Õ ë Ph¸p.Thø ba lµ sù nhÇm lÉn cña chÝnh phñ Ph¸p. Hä ®Ých th©n mêi Kh¶i §Þnh

sang lµm thîng kh¸ch nhng còng kh«ng nhËn ra ®©u lµ Kh¶i §Þnh, nªn ®· tr¸nh sù thÊt thè trong ngo¹i giao b»ng çch ®è xö víi tÊt c¶ nh÷ng ngêi da vµng trªn ®Êt Ph¸p nh ®èi víi vÞ hoµng ®Õ An Nam.

16



T×nh huèng nhÇm lÉn nµy ®îc s¸ng t¹o theo nguyªn t¾c h cÊu cña v¨n xu«i hiÖn ®¹i nªn ®¹t ®îc nhiÒu hiÖu qu¶ nghÖ thuËt. ThËt ra, trong thùc tÕ kh«ng cã kh¶ n¨ng nhÇm lÉn l¹ lïng nh thÕ. Nhng chÝnh ®ã míi lµ nghÖ thuËt ®éc ®¸o, kú l¹ cña B¸c. Kú l¹ bëi lÏ qua c©u chuyÖn ®óng lµ ®ïa, lµ bÞa mµ l¹i thÊy mét sù thËt tr¨m phÇn tr¨m : sù thËt vÒ cuéc vi hµnh lÐn lót, ¸m muéi cña Kh¶i §Þnh. T×nh huèng nhÇm lÉn trong Vi hµnh chØ lµ chuyÖn h cÊu, nhng çi ®îc h cÊu l¹i lµ çi cã thÓ x¶y ra v× trong con m¾t cña nh÷ng ngêi da tr¾ng th× tÊt c¶ nh÷ng ai da vµng ®Òu rÊt gièng nhau, thËt khã ph©n biÖt. T¸c gi¶ t¹o t×nh huèng nhÇm lÉn ®Ó cã c¬ héi l¾ng nghe mét çch kh¸ch quan cuéc ®èi tho¹i cña ®«i trai g¸i, qua ®ã bÕt ®îc d luËn cña ngêi Ph¸p ®èi víi Kh¶i §Þnh. B»ng çch nµy, B¸c ®· dùng ®îc ch©n dung biÕm ho¹ cña Kh¶i §Þnh mµ kh«ng cÇn cho nh©n vËt xuÊt hiÖn.

PhÇn kÕt luËnTrªn ®©y, t«i ®· tr×nh bµy nh÷ng suy nghÜ, hiÓu biÕt cña ç nh©n t«i

vÒ ®Æc trng cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n. T«i rÊt mong ®îc cïng trao ®æi cïng çc ®ång nghiÖp, nh»m môc ®Ých gi¶ng d¹y çc t¸c phÈm truyÖn ng¾n trong ch¬ng tr×nh trung häc phæ th«ng ®îc tèt h¬n, xøng ®¸ng víi vÞ, vai trß vµ ®ãng gãp to lín cña nã trong nÒn v¨n häc d©n téc.

Tµi liÖu tham kh¶o1. Arixt«t¬ - NghÖ thuËt th¬ ca - Nxb V¨n ho¸ nghÖ thuËt, H,1964.2. Lª Huy B¾c - Giäng vµ giäng ®iÖu trong v¨n xu«i hiÖn ®¹i - T¹p chÝ v¨n häc

sè 9 - 1998.3. Nam Cao - TuyÓn tËp Nam Cao, tËp 1 - NxbV¨n häc, H, 1997.4. Phan Cù §Ö - V¨n häc ViÖt Nam 1930 – 1945 - Nxb §¹i häc vµ trung häc chuyªn

nghiÖp, H,1998.5. £r¨ngbua - C«ng viÖc cña nhµ v¨n - Nxb V¨n nghÖ, H, 1956.6. G.N.Pospelov - DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc (tËp 1,2) - Nxb Gi¸o dôc, H,1985.7. Hoµng Ngäc HiÕn - N¨m bµi gi¶ng vÒ thÓ lo¹i - Trêng viÕt v¨n NguyÔn Du Hµ

Néi - 1992.8. Bïi HiÓn - Bíc ®Çu viÕt truyÖn - Nxb phæ th«ng,H,1960.9. §µo Huy HiÖp - Nh÷ng quan niÖm cña níc ngoµi vÒ truyÖn ng¾n vµ ®äc truyÖn ng¾n - T¹p chÝ v¨n häc níc ngoµi, sè 5- 1999.10. T« Hoµi - NghÖ thuËt vµ ph¬ng ph¸p viÕt v¨n - Nxb v¨n häc, H, 1997.11. §ç Kim Håi - NghÜ tõ c«ng viÖc d¹y v¨n - Nxb Gi¸o dôc, H, 1998.

17



12. NguyÔn Thanh Hïng - Tri thøc ®äc hiÓu truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i - B¸o v¨n nghÖ sè 28 ra ngµy 9/7/2005.13. NguyÔn Kh¶i - NghÒ v¨n còng l¾m c«ng phu - Nxb TrÎ, H, 2003.14. Phïng Ngäc KiÕm - Con ngêi trong truyÖn ng¾n ViÖt Nam 1945 - 1975 - Nxb §¹i häc QG HN, H, 2000.15. Th¹ch Lam - TruyÖn ng¾n Th¹ch Lam - Nxb V¨n häc, H, 2003.16. Kim L©n - Kim L©n, t¸c phÈm chän läc - Nxb Héi nhµ v¨n, H, 2004.17. Phong Lª - V¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i (nh÷ng ch©n dung tiªu biÓu) - Nxb

§¹i häc QG HN, 2001.18. NguyÔn V¨n Long - V¨n häc ViÖt Nam thêi ®¹i míi - Nxb Gi¸o dôc, H, 2003.19. M.B.Khrapchenk« - Ç tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ sù ph¸t triÓn v¨n häc - Nxb T¸c phÈm míi, H, 1978.20. NguyÔn §¨ng M¹nh - Con ®êng ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n - Nxb Gi¸o dôc, H. 2002.21. NguyÔn §¨ng M¹nh - Çc nhµ v¨n nãi vÒ v¨n - Nxb T¸c phÈm míi, H,1985.22. NguyÔn §¨ng M¹nh - MÊy vÊn ®Ò vÒ ph¬ng ph¸p t×m hiÓu, ph©n tÝch th¬ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh - Nxb Gi¸o dôc, H, 199023. NguyÔn §¨ng M¹nh - Nhµ v¨n, t tëng vµ phong çch - Nxb V¨n häc, H, 2003.24. NguyÔn §¨ng M¹nh - Tæng tËp v¨n häc ViÖt Nam (tËp 30A, 30B) - Nxb KHXH,

H, 1982.25. V¬ng TrÝ Nhµn (biªn so¹n) - Sæ tay truyÖn ng¾n - Nxb Héi nhµ v¨n, 1998.26. NhiÒu t¸c gi¶ - C¬ së lý luËn v¨n häc, t©pIV - Nxb Gi¸o dôc, H, 1971.27. NhiÒu t¸c gi¶ - Lý luËn v¨n häc - Nxb Gi¸o dôc, H, 1997.28. NhiÒu t¸c gi¶ - M¸c,¡ngghen,Lªnin bµn vÒ ng«n ng÷ - Nxb Sù thËt, H, 1962.29. NhiÒu t¸c gi¶ - NghÖ thuËt viÕt truyÖn ng¾n vµ ký - NxbThanh niªn, H,

2000.30. NhiÒu t¸c gi¶ - Nh÷ng bËc thÇy v¨n ch¬ng - Nxb V¨n häc, H, 2002.31. NhiÒu t¸c gi¶ - Tõ ®iÓn v¨n häc (bé míi) - Nxb ThÕ giíi, 2004.32. NhiÒu t¸c gi¶ - Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc - Nxb Gi¸o dôc, H, 1992.33. Chu V¨n S¬n - Vî nhÆt - mét bµi ca sù sèng - V¨n häc vµ tuæi trÎ, sè 2-2002.34. TrÇn §¨ng SuyÒn - Nhµ v¨n, hiÖn thùc ®êi sèng vµ ç tÝnh s¸ng t¹o - Nxb

V¨n häc, H, 2003.35. Bïi ViÖt Th¾ng - TruyÖn ng¾n, nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt vµ thùc tiÔn thÓ lo¹i -

Nxb §¹i häc QG HN, 2000.

18



®æi míi nghÖ thuËt cña nguyÔn minh ch©u trong truyÖn ng¾n chiÕc thuyÒn ngoµi xa

(§Æng ThÞ Minh Ngäc – THPT chuyªn B¾c Giang)PhÇn më ®Çu

guyÔn Minh Ch©u (1930 - 1989) lµ nhµ v¨n cã mét vÞ trÝ rÊt ®Æc biÖt trong ®êi sèng v¨n häc níc ta, nhÊt lµ trong thêi kú mµ v¨n häc ViÖt Nam ®ang cã sù chuyÓn ®éng rÊt phong phó, s©u s¾c vµ phøc t¹p,

mét thêi kú chuyÓn m×nh, trë d¹ qu»n qu¹i cña ®Êt níc, cña x· héi, cña v¨n häc : thêi kú ®æi míi. Trong sè nh÷ng c©y bót v¨n xu«i ®¬ng ®¹i, NguyÔn Minh Ch©u lµ ngêi c¶m nhËn sím nhÊt, s©u xa nhÊt tËn m¸u thÞt, t©m tëng m×nh c¸i yªu cÇu bøc b¸ch sèng cßn cña c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc. Vµ lÆng lÏ, ©m thÇm, khiªm nhêng mµ cùc kú dòng c¶m, nhµ v¨n ®· kiªn ®Þnh ®i vµo con ®êng ch«ng gai, nguy hiÓm ®ã. Trªn hµnh tr×nh ®æi míi Êy, NguyÔn Minh Ch©u lµ ngêi ®· ®i ®îc xa nhÊt, trë thµnh nhµ v¨n tiªn phong cña sù nghiÖp ®êi míi thuéc sè nh÷ng nhµ v¨n më ®êng tinh anh vµ tµi n¨ng cña v¨n nhäc ta hiÖn nay (Nguyªn Ngäc). Víi nh÷ng t×m tßi, thÓ nghiÖm cña «ng ë thËp kû 80 cña thÕ kû XX, NguyÔn Minh Ch©u kh«ng chØ gãp phÇn khai ph¸, më ®êng cho mét giai ®o¹n v¨n häc míi mµ cßn cã nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt t¸o b¹o, gãp phÇn ®a v¨n häc ViÖt Nam héi nhËp víi v¨n häc hiÖn ®¹i thÕ giíi.

N

B¾t ®Çu tõ truyÖn ng¾n ®Çu tay Sau mét buæi tËp (1960) ®Õn truyÖn ng¾n cuèi cïng Phiªn chî Gi¸t (1988), sù nghiÖp s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u ®· tr¶i qua gÇn 30 n¨m víi 13 tËp v¨n xu«i vµ mét tËp tiÓu luËn phª b×nh. S¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u cã thÓ chia lµm hai thêi kú : tríc thËp kû 80, «ng lµ ngßi bót sö thi cã thiªn híng tr÷ t×nh, l·ng m¹n ; sau thËp kû 80, «ng chuyÓn h¼n sang c¶m høng thÕ sù víi nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc vµ triÕt lý nh©n sinh. ChiÕc thuyÒn ngoµi xa (1983) thuéc giai ®o¹n s¸ng t¸c thø hai cña NguyÔn Minh Ch©u lµ mét truyÖn ng¾n tiªu biÓu, xuÊt s¾c, mét minh chøng râ nÐt cho nh÷ng t×m tßi, ®æi míi vÒ t tëng vµ nghÖ thuËt cña NguyÔn Minh Ch©u trong thêi kú ®æi míi. T¸c phÈm nµy ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y vµ SGK Ng÷ v¨n 12. Do ®ã, chän ®Ò tµi §æi míi nghÖ thuËt cña NguyÔn Minh Ch©u trong truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, chóng t«i hy väng :

19



- Mét lµ, t×m hiÓu nh÷ng ®æi míi nghÖ thuËt cña NguyÔn Minh Ch©u trong truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa nãi riªng vµ s¸ng t¸c sau 1975 cña NguyÔn Minh Ch©u nãi chung. Tõ ®ã, thÊy ®îc vai trß më ®êng tinh anh vµ tµi n¨ng cña nhµ v¨n trong c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc ViÖt Nam

- Hai lµ, trªn c¬ së ®ã, gióp çc em häc sinh hiÓu ®îc mét çch ®Èy ®ñ, s©u s¾c vÒ truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa cña NguyÔn Minh Ch©u nãi riªng vµ vÒ çc t¸c phÈm v¨n xu«i sau 1975 nãi chung (trong sù ®èi chiÕu víi çc t¸c phÈm v¨n xu«i giai ®o¹n 1945 - 1975).

Díi ®©y, chóng t«i xem xÐt sù ®æi míi nghÖ thuËt cña NMC trong truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa trªn mét sè ph¬ng diÖn c¬ b¶n sau : ®æi míi vÒ ®Ò tµi, ®æi míi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi, ®æi míi vÒ nh©n vËt, ®æi míi vÒ nghÖ thuËt trÇn thuËt.

PhÇn néi dung

I. §æi míi vÒ ®Ò tµi. Trong v¨n häc ViÖt Nam 1945-1975, çc t¸c phÈm chñ yÕu ®îc viÕt theo khuynh híng sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n. Víi c¶m høng ®ã, v¨n xu«i ®· dùng lªn bøc tranh hoµnh tr¸ng vÒ lÞch sö, t¸i hiÖn mét thêi kú ®au th¬ng nhng hµo hïng cña d©n téc. Sau 1975, hiÖn thùc míi ®ßi hái ph¶i ®îc nh×n nhËn toµn diÖn vµ thÊu ®¸o h¬n. §Æc biÖt, tríc sù chuyÓn biÕn mau lÑ cña ®êi sèng x· héi cïng sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, ®Ò tµi v¨n xu«i sau 1975 ngµy cµng ®îc triÓn khai, më réng. V¨n xu«i níc ta chuyÓn m¹nh sang c¶m høng thÕ sù, sinh ho¹t. Nhµ v¨n tá râ th¸i ®é cña m×nh ®èi víi cuéc sèng h«m nay, híng ngßi bót cña m×nh vµo ®êi sèng thÕ sù, nh©n sinh thêng ngµy víi nh÷ng chi tiÕt sinh ho¹t ®êi thêng cã khi nhá nhÆt ®Ó khai th¸c triÖt ®Ó çi hµng ngµy vèn rÊt ®a d¹ng vµ phong phó cña ®êi sèng hiÖn thùc. ChÝnh cuéc sèng Êy ®· t¸c ®éng ®Õn tõng ngêi, t¹o nªn sè phËn riªng, c¶nh ngé riªng cña hä. Sù tiÕp cËn ®êi sèng ë ph¬ng tiÖn ®êi t thÕ sù nh vËy ®· ®em ®Õn cho v¨n häc sau 1975 nh÷ng trang viÕt míi mÎ, s©u s¾c thÓ hiÖn mäi khÝa c¹nh cña ®¹o ®øc ç nh©n vµ nh÷ng quan hÖ thÕ sù ®an dÖt cuéc sèng ®êi thêng phån t¹p vµ vÜnh h»ng (NguyÔn V¨n Long).

§i theo khuynh híng trªn cña v¨n häc sau 1975, çc s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u quan t©m ®Õn çc vÊn ®Ò vÒ thÕ sù vµ ®êi t. Sù ®æi míi quan hÖ gi÷a nhµ v¨n vµ hiÖn thùc tríc hÕt ®îc b¾t ®Çu víi nhu cÇu nãi thËt, nh×n th¼ng vµo sù thËt, ®¸nh gi¸ ®óng sù thËt, nãi râ sù thËt. Theo «ng V¨n häc bao giê còng ph¶i tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cña ngµy h«m nay, bao giê còng ®èi tho¹i

20



víi nh÷ng ngêi ®¬ng thêi vÒ nh÷ng c©u hái cÊp b¸ch cña ®êi sèng vµ c«ng viÖc s¸ng t¹o bao giê còng diÔn ra trong c« ®¬n, trong sù l¾ng s©u nh÷ng kinh nghiÖm sèng, sau nh÷ng chiªm nghiÖm vÒ lÏ ®êi vµ lßng ngêi. Bëi vËy, NguyÔn Minh Ch©u lµ ngêi chñ tr¬ng ®a v¨n häc trë vÒ víi nh÷ng quy luËt vÜnh h»ng cña ®êi sèng con ngêi, coi tÝnh ch©n thËt lµ mét phÈm chÊt quan träng cña v¨n häc. ChÝnh v× thÕ, trong ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, NguyÔn Minh Ch©u ®· chän sè phËn ç nh©n con ngêi trong cuéc mu sinh nhäc nh»n thêi hËu chiÕn lµm ®èi tîng kh¸m ph¸. Nhµ v¨n nh×n th¼ng vµo hiÖn thùc, ®Ó hiÖn thùc hiÖn lªn víi tÊt c¶ çc xï x×, gãc c¹nh cña nã. TruyÖn dêng nh kh«ng cã bãng d¸ng bÊt cø mét sù kiÖn chÝnh trÞ x· héi nµo, mµ chØ lµ cuéc sèng bÕ t¾c, quÈn quanh, thêng nhËt cña mét gia ®×nh d©n chµi vïng ®Çm ph¸ miÒn Trung, çch Hµ Néi h¬n 600 c©y sè. Qua ph¸t hiÖn cña nghÖ sÜ Phïng, NguyÔn Minh Ch©u ®· t¸i hiÖn ch©n thùc cuéc sèng nghÌo khæ, t¨m tèi cña ngêi lao ®éng lam lò, vÊt v¶ qua mét c¶nh tîng ngang tr¸i : ngêi ®µn bµ lµng chµi bÞ chång ®¸nh ®Ëp d· man. Kh«ng chØ ph¶n ¸nh hiÖn thùc mµ nhµ v¨n cßn nghiÒn ngÉm, suy ngÉm vÒ hiÖn thùc. ViÕt vÒ t×nh tr¹ng b¹o hµnh trong gia ®×nh lµng chµi, NguyÔn Minh Ch©u kh«ng chØ lªn ¸n thãi vò phu, b¸o ®éng vÒ tÝnh tr¹ng b¹o lùc mµ cßn béc lé nh÷ng suy t, tr¨n trë vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng : chiÕn tranh ®· qua ®i, ®Êt níc ®· ®îc gi¶i phãng nhng cuéc ®êi cña nh÷ng con ngêi lao ®éng nghÌo khæ sÏ thÕ nµo, liÖu cã t¬i s¸ng h¬n ? t-¬ng lai cña nh÷ng ®øa trÎ nh th»ng Ph¸c sÏ ra sao ? Cho nªn, ch¾c kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn khi t¸c gi¶ ®Ó ngêi ®µn bµ lµng chµi bÞ chång ®¸nh ë b·i xe t¨ng háng. H×nh ¶nh nµy nh mét gîi ý r»ng : ph¶i ch¨ng cuéc chiÕn chèng ®ãi nghÌo, t¨m tèi cßn gian nan, quyÕt liÖt h¬n c¶ cuéc ®Êu tranh chèng ngo¹i x©m ? ph¶i ch¨ng ®· ®Õn lóc chóng ta ph¶i chiÕn ®Êu cho quyÒn sèng cña tõng con ngêi, sao cho con ngêi ngµy mét tèt h¬n ? Khai th¸c ®Ò tµi thÕ sù vµ ®êi t, NguyÔn Minh Ch©u ®· ®em ®Õn mét çch tiÕp cËn vµ kh¸m ph¸ míi vÒ hiÖn thùc, vÒ cuéc sèng cña con ngêi sau chiÕn tranh.

II. §æi míi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi. Sù ®æi míi, sù ph¸t triÓn cña v¨n häc suy cho cïng lµ sù ®æi míi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng-êi. NÕu v¨n xu«i tríc 1975 thêng ph¶n ¸nh con ngêi trong mèi quan hÖ víi céng ®ång, víi giai cÊp, víi d©n téc th× quan niÖm vÒ con ngêi trong v¨n xu«i sau 1975 cã sù biÕn ®æi rÊt râ, biÓu hiÖn ë hai ®iÓm c¬ b¶n sau :

Thø nhÊt, lµ sù chuyÓn biÕn tõ quan niÖm con ngêi theo kiÓu sö thi ®Õn quan niÖm vÒ con ngêi kiÓu thÕ sù, ®êi t, con ngêi ç nh©n phøc t¹p, nhiÒu bÝ

21



Èn. Trong v¨n xu«i sau 1975, con ngêi ®îc ®Æt trong çc mèi quan hÖ ®a d¹ng, phong phó cña ®êi sèng, ®îc soi chiÕu tõ nhiÒu gãc ®é.

Thø hai, lµ më réng nh÷ng b×nh diÖn kh¸m ph¸ con ngêi : con ngêi lÞch sö, con ngêi nh©n lo¹i, con ngêi tù nhiªn

Trong s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u, nÕu tríc 1975 con ngêi ®îc thÓ hiÖn chñ yÕu ë b×nh diÖn x· héi trong nh÷ng m« h×nh gi¶n ®¬n vµ vËn ®éng xu«i chiÒu th× sau 1975, con ngêi kh«ng cßn mang vÎ ®Ñp lý tëng, hoµn h¶o, kh«ng t¾m röa trong bÇu kh«ng khÝ v« trïng n÷a mµ ®îc kh¸m ph¸ trong nhiÒu hoµn c¶nh vµ nhiÒu mèi quan hÖ phøc t¹p, ch»ng chÞt cña ®êi sèng. T©m ®iÓm kh¸m ph¸ nghÖ thuËt cña «ng lµ con ngêi trong cuéc mu sinh, trong hµnh tr×nh nhäc nh»n kiÕm t×m h¹nh phóc vµ hoµn thiÖn nh©n çch. ¤ng coi v¨n häc vµ ®êi sèng lµ hai vßng trßn ®ång t©m mµ t©m ®iÓm cña nã lµ con ngêi, cßn nhµ v¨n ch©n chÝnh th× bao giê còng mang nÆng trong m×nh t×nh yªu cuéc sèng vµ nhÊt lµ t×nh yªu th¬ng con ngêi. §iÒu ®ã th«i thóc «ng thùc hiÖn ®æi míi: nghiªng vÒ ®Ò tµi thÕ sù, ®i s©u vµo nh÷ng vÊn ®Ò cña ç nh©n trong mèi quan hÖ ®êi thêng, ®Ò xuÊt quan niÖm míi mang néi dung d©n chñ vµ nh©n v¨n s©u s¾c vÒ con ngêi. Sù ®æi míi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi cña NguyÔn Minh Ch©u ®îc biÓu hiÖn ë hai ®iÓm c¬ b¶n sau:

Mét lµ, nh×n con ngêi trong tÝnh toµn vÑn vµ tæng thÓ, lu«n chuyÓn ho¸, vËn ®éng. Çi nh×n nµy gióp nhµ v¨n kh¸m ph¸ con ngêi s©u s¾c, toµn diÖn h¬n; sù ph¶n ¸nh chÝnh x¸c, thÊu ®¹t nh©n t×nh h¬n.

Hai lµ, ®Ò cao vµ thøc tØnh sù tù ý thøc cña con ngêi ç nh©n, coi ®ã kh«ng chØ lµ biÓu hiÖn th¸i ®é t«n träng con ngêi mµ cßn lµ ph¬ng çch h÷u hiÖu ®Ó nhµ v¨n t×m ra con ngêi bªn trong cña con ngêi, miªu t¶ toµn bé chiÒu s©u cña t©m hån con ngêi. Cã thÓ nhËn thÊy nçi niÒm thêng trùc vµ ngµy cµng da diÕt trong tr¸i tim nh©n ¸i cña NguyÔn Minh Ch©u, thËm chÝ trë thµnh m¹ch c¶m høng chñ ®¹o, bao trïm phÇn lín nh÷ng trang viÕt cña «ng lµ sù tr¨n trë kh«n ngu«i vÒ sè phËn con ngêi ç nh©n, ®óng nh «ng nãi : ¤ng trêi sinh ra t«i ®Ó kªu thÐt lªn çc nçi thèng khæ cña con ngêi vµ kªu gäi con ngêi ta h·y l¹i víi nhau.

Trong ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, qua h×nh tîng çc nh©n vËt : ngêi ®µn bµ lµng chµi, l·o ®µn «ng vò phu, th»ng bÐ Ph¸c NguyÔn Minh Ch©u ®· ph¶n ¸nh ch©n thùc ®êi sèng thêng ngµy cña con ngêi lao ®éng vÊt v¶, lam lò. ChiÕn tranh ®· ®i qua, çch m¹ng ®· vÒ nhng ë gia ®×nh lµng chµi, bi kÞch vÉn

22



diÔn ra, t×nh tr¹ng b¹o lùc gia ®×nh vÉn hµng ngµy hµng giê tiÕp diÔn. Nguyªn nh©n trùc tiÕp cña t×nh tr¹ng b¹o lùc nµy lµ do sù t¨m tèi vµ thãi vò phu cña ngêi ®µn «ng. Song nguyªn nh©n s©u xa lµ bëi t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo, lµ ®êi sèng bÊp bªnh kÐo dµi g©y ra t©m lý bÕ t¾c, u uÊt. Hµnh ®éng ®¸nh vî d· man cña ngêi ®µn «ng kh«ng chØ lµ biÓu hiÖn cña sù ®éc ¸c, Ých kû, vò phu mµ cßn nh mét sù gi¶i to¶ nçi Êm øc, bÕ t¾c trong lßng «ng ta. G¸nh nÆng mu sinh ®Ì nÆng lªn ®«i vai khiÕn ngêi chång tha ho¸ dÇn, tõ mét anh con trai hiÒn lµnh trë thµnh kÎ ®éc d÷, th« b¹o. HËu qu¶ cña t×nh tr¹ng b¹o lùc Êy lµ nçi ®au khæ nÆng nÒ mµ ngêi mÑ vµ nh÷ng ®øa con ph¶i g¸nh chÞu. Ngêi mÑ kh«ng chØ bÞ hµnh h¹ vÒ thÓ x¸c mµ cßn bÞ giµy vß vÒ tinh thÇn v× bµ lu«n n¬m níp lo sî con çi bÞ tæn th¬ng. Th»ng Ph¸c v× yªu th¬ng mÑ m» thµnh c¨m ghÐt bè, nã x«ng vµo ®¸nh bè ®Ó b¶o vÖ mÑ vµ nh vËy niÒm tin trong trÎo cña tuæi th¬ bÞ r¹n vì. Nãi vÒ t×nh tr¹ng nµy, NguyÔn Minh Ch©u kh«ng chØ lªn ¸n thãi vò phu, b¸o ®éng vÒ t×nh tr¹ng b¹o lùc mµ cßn ca ngîi vÎ ®Ñp cña t×nh mÉu tö, lªn tiÕng b¶o vÖ kh¸t väng ®îc sèng trong yªu th¬ng, yªn b×nh cña trÎ em. Qua bi kÞch cña gia ®×nh lµng chµi, nhµ v¨n b¨n kho¨n, tr¨n trë, day døt vÒ sè phËn con ngêi. Con m¾t nh©n ®¹o cña t¸c gi¶ cßn thÓ hiÖn ë nçi lo ©u ®Çy tr¸ch nhiÖm : cËu bÐ Ph¸c sÏ thµnh ngêi nh thÕ nµo ? t¬ng lai cña nh÷ng ®øa trÎ sÏ ra sao ?

III. §æi míi thÕ giíi nh©n vËt. Tríc 1975, NguyÔn Minh Ch©u kh¸i qu¸t hiÖn thùc chñ yÕu qua h×nh tîng çc nh©n vËt lo¹i h×nh, nh÷ng nh©n vËt cã chøc n¨ng c¬ b¶n lµ thÓ hiÖn sinh ®éng, s¾c nÐt nh÷ng phÈm chÊt, tÝnh çch c¬ b¶n cña céng ®ång ; trong ®ã nh©n vËt trung t©m lµ ngêi lÝnh, nh÷ng ngêi anh hïng cña thêi ®¹i. Sau 1975, «ng ®· x©y dùng ®îc nh÷ng kiÓu lo¹i nh©n vËt míi, nh÷ng nh©n vËt ®a chøc n¨ng ph¶n ¸nh cuéc sèng ®êi t, thÕ sù. Trong thÕ giíi nh©n vËt cña NguyÔn Minh Ch©u, næi bËt lªn hai lo¹i nh©n vËt ®Æc trng : lo¹i nh©n vËt t tëng vµ lo¹i nh©n vËt tÝnh çch - sè phËn.

1. Nh©n vËt t tëng. §©y lµ lo¹i nh©n vËt tËp trung thÓ hiÖn mét t tëng, mét ý thøc tån t¹i trong ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. Çc nh©n vËt nµy hoÆc mang nhu cÇu ®îc sèng trung thùc víi b¶n th©n m×nh hoÆc ®ßi hái ph¶i nhËn thøc l¹i mét sè vÊn ®Ò cña ®êi sèng x· héi. Trong ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, nghÖ sÜ Phïng vµ ch¸nh ¸n §Èu thuéc lo¹i nh©n vËt t tëng. X©y dùng hai nh©n vËt nµy, NguyÔn Minh Ch©u kh«ng chó träng khai th¸c tÝnh çch nh©n vËt mµ tËp trung lµm næi bËt hµnh tr×nh tù nhËn thøc cña Phïng vµ §Èu th«ng qua mét

23



t×nh huèng truyÖn mang ý nghÜa kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn vÒ ®êi sèng vµ nghÖ thuËt.

Phïng lµ mét nghÖ sÜ giµu t©m huyÕt, t©m hån tinh tÕ, thiÕt tha víi çi ®Ñp. Thùc hiÖn yªu cÇu cña anh trëng phßng khã tÝnh muèn cã tÊm ¶nh cho lý lÞch cuèi n¨m sau, Phïng ®· t×m ®Õn mét vïng ven biÓn miÒn Trung. Sau nhiÒu ngµy phôc kÝch, ngêi nghÖ sÜ ®· b¾t gÆp çi kho¶nh kh¾c xuÊt thÇn cña çi ®Ñp nghÖ thuËt vµ chôp ®îc mét c¶nh ®¾t trêi cho : c¶nh thuyÒn ®¸nh ç thu líi lóc b×nh minh. Trong mµn s¬ng sím tr¾ng so¸, phít chót hång cña ban mai trinh khiÕt, con thuyÒn ngoµi xa ®Ñp nh m¬ lÆng lÏ lít tíi. Trªn mui thuyÒn, nh÷ng d¸ng ngêi ngåi im ph¨ng ph¾c ®Çy chÊt t¹o h×nh, cËn c¶nh lµ m¾t líi vã, hËu c¶nh lµ chiÕc thuyÒn ng phñ nhoÌ trong s¬ng. Toµn bé khung c¶nh tõ ®êng nÐt ®Õn ¸nh s¸ng ®Òu hµi hoµ ®Õn ®é toµn bÝch. §ã lµ mét bøc ho¹ diÖu kú, mét s¶n phÈm nghÖ thuËt tuyÖt t¸c cña ho¸ c«ng mµ trong ®êi ngêi nghÖ sÜ kh«ng ph¶i lóc µo còng chép ®îc. Tríc çi ®Ñp tuyÖt ®Ønh cña ngo¹i c¶nh, t©m hån ngêi nghÖ sÜ rung ®éng thùc sù vµ ph¸t hiÖn ra b¶n th©n çi ®Ñp chÝnh lµ ®¹o ®øc. Anh c¶m nhËn ®îc çi ch©n, çi thiÖn cña cuéc ®êi vµ c¶m thÊy t©m hån m×nh nh ®îc gét röa trë nªn thËt trong trÎo, tinh kh«i, cã nghÜa lµ çi ®Ñp ®· cã t¸c dông thanh läc t©m hån con ngêi. ThÕ nhng, ngay khi t©m hån ®ang bay bæng trong nh÷ng xóc c¶m thÈm mü th× Phïng ®· kinh ng¹c khi ph¶i chøng kiÕn mét c¶nh tîng khñng khiÕp : ngêi ®µn bµ lµng chµi bÞ chång ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn mµ vÉn nhÉn nhôc chÞu ®ßn kh«ng hÒ kªu mét tiÕng, kh«ng chèng tr¶, còng kh«ng t×m çch trèn ch¹y. Anh bµng hoµng nhËn ra ®»ng sau c¶nh ®Ñp nh m¬ lµ bao nghÞch lý Ðo le, bao ngang tr¸i ®êi thêng xãt xa. Ph¶i sau khi gÆp vµ nghe ngêi ®µn bµ kÓ vÒ cuéc sèng cña m×nh, Phïng míi vì ra nhiÒu ®iÒu vÒ cuéc sèng vµ con ngêi. Anh ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng vÎ ®Ñp kh¸c ®»ng sau nh÷ng bøc ¶nh mµ anh dµy c«ng s¨n t×m. Nã kh«ng toµn diÖn toµn mü nh chiÕc thuyÒn ngoµi xa mµ lµ çi ®Ñp cña cuéc sèng ®êi thêng ®a ®oan, ®a sù. Anh vì lÏ ®õng bao giê gi÷ çi nh×n mét chiÒu ®Ó ph¸t hiÖn cuéc sèng vèn ®a diÖn, phøc t¹p vµ lu«n bÝ Èn, bÊt ngê. Phïng ngé ra mèi quan hÖ gi÷a hiÖn thùc vµ nghÖ thuËt. Anh hiÓu r»ng ngêi nghÖ sÜ kh«ng thÓ v× khao kh¸t çi ®Ñp nghÖ thuËt mµ quªn ®i cuéc ®êi, bëi nghÖ thuËt ch©n chÝnh lu«n ®îc kh¬i nguån tõ cuéc ®êi vµ v× cuéc ®êi.

Song trïng víi hµnh tr×nh nhËn thøc cña Phïng lµ qu¸ tr×nh bõng ngé cña ch¸nh ¸n §Èu. Vèn lµ ngêi lÝnh xuÊt ngò vÒ lµm ch¸nh ¸n toµ ¸n huyÖn vïng biÓn, §Èu vÉn gi÷ nguyªn chÊt lÝnh hån hËu, nhiÖt t×nh tÊn c«ng çi ¸c, çi

24



xÊu. PhÉn né tríc sù ngîc ®·i cña ngêi chång, xãt th¬ng ngêi vî bÞ b¹o hµnh ba ngµy mét trËn nhÑ, n¨m ngµy mét trËn nÆng, anh ®· ®i ngîc víi ph¬ng ch©m lÊy hoµ gi¶i lµm ®Çu trong khi gi¶i quyÕt çc vô ¸n ly h«n mµ b¶o th¼ng víi ng-êi ®µn bµ : ChÞ kh«ng sèng næi víi l·o ®µn «ng ®ã ®©u. Anh thùc hiÖn ph¸p luËt b»ng sù th«ng hiÓu s¸ch vë vµ nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc phæ biÕn trong cuéc ®êi. ChÝnh v× vËy, anh ®· øng xö cã phÇn ®¬n gi¶n tríc c¶nh ngé riªng biÖt cña ngêi ®µn bµ lµng chµi. ThÕ nhng, chÝnh ngêi ®µn bµ quª mïa, thÊt häc mµ s©u s¾c níc ®êi Êy ®· gióp anh ngé ra nh÷ng nghÞch lý cña cuéc sèng, nh÷ng nghÞch lý mµ con ngêi buéc ph¶i chÊp nhËn Mét çi g× míi vì ra trong ®Çu vÞ Bao C«ng cña çi phè huyÖn vïng biÓn. Anh b¾t ®Çu hiÓu ra r»ng : muèn tho¸t khái t¨m tèi, ®ãi khæ cÇn ph¶i cã nh÷ng qu¶ ph¸p luËt thùc chø kh«ng ph¶i chØ lµ nh÷ng thiÖn chÝ hoÆc çc lý thuyÕt ®Ñp ®Ï mµ xa rêi thùc tiÔn.

Nh vËy, hµnh tr×nh nhËn thøc cña Phïng vµ §Èu lµ mét qu¸ tr×nh ®i tõ lÇm lÉn, ngé nhËn ®Õn hiÓu biÕt, gi¸c ngé. Hä ®· bõng ngé nh÷ng ch©n lÝ cña cuéc sèng vµ nghÖ thuËt, lµm thay ®æi çch nh×n, çch nghÜ quen thuéc. Th«ng qua hai h×nh tîng nh©n vËt nµy, NguyÔn Minh Ch©u muèn göi g¾m nh÷ng suy t s©u l¾ng cña m×nh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng nh©n sinh, cña nghÖ thuËt: hiÖn thùc ®êi sèng vèn phøc t¹p, ®Çy bÝ Èn, chøa ®ùng v« vµn nh÷ng nghÞch lý nªn kh«ng thÓ nh×n cuéc ®êi b»ng çi nh×n gi¶n ®¬n, dÔ d·i, xu«i chiÒu, mµ cÇn ph¶i cã çi nh×n ®a diÖn, nhiÒu chiÒu vÒ cuéc sèng vµ con ngêi. Nhµ v¨n cßn kh¼ng ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ cuéc ®êi: nghÖ thuËt ch©n chÝnh kh«ng bao giê rêi xa cuéc ®êi ; nghÖ thuËt ph¶i dµnh u tiªn tríc hÕt cho con ngêi, ph¶i gãp phÇn gi¶i phãng con ngêi khái sù cÇm tï cña ®ãi nghÌo, t¨m tèi vµ b¹o lùc. Do ®ã, yªu cÇu ngêi nghÖ sÜ kh«ng thÓ nh×n cuéc ®êi b»ng con m¾t ®¬n gi¶n, dÔ d·i ; ph¶i cã çch nh×n ®a chiÒu vµ ®Æc biÖt ph¶i mang nÆng trong m×nh t×nh yªu cuéc sèng vµ nhÊt lµ t×nh yªu th¬ng con ngêi. Tríc khi lµ mét nghÖ sÜ biÕt rung ®éng tríc çi ®Ñp, h·y lµ mét con ngêi biÕt yªu ghÐt, vui buån tríc mäi lÏ ®êi thêng t×nh, biÕt hµnh ®éng ®Ó cã cuéc sèng xøng ®¸ng víi danh hiÖu con ngêi. NghÖ thuËt vµ cuéc ®êi ph¶i hoµ hîp trong çi ch©n - thiÖn - mü.

2. Nh©n vËt tÝnh çch - sè phËn §©y lµ lo¹i nh©n vËt chøng tá ®é chÝn cña NguyÔn Minh Ch©u vÒ tµi n¨ng, b¶n lÜnh s¸ng t¸c. ë lo¹i nh©n vËt nµy, t tëng cña t¸c gi¶ còng nh nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong x· héi ®îc thÓ hiÖn ®»ng sau ç tÝnh, sau sè phËn cña ç nh©n. H×nh tîng ngêi ®µn bµ lµng chµi

25



trong truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa lµ mét nh©n vËt tiªu biÓu. Sè phËn vµ vÎ ®Ñp cña con ngêi trong cuéc mu sinh nhäc nh»n thêi hËu chiÕn chÝnh lµ mét kh¸m ph¸ míi cña NguyÔn Minh Ch©u sau 1975.

Tríc hÕt, ngêi ®µn bµ lµng chµi hiÖn lªn trong t¸c phÈm víi ngo¹i h×nh xÊu xÝ, th« kÖch: th©n h×nh cao lín, khu«n mÆt mÖt mái tÊm lng ¸o b¹c phÕch vµ r¸ch ríi. ChÞ lµ hiÖn th©n cña sù nghÌo khæ, vÊt v¶, cam chÞu. T¬ng hîp víi ngo¹i h×nh, cuéc ®êi ngêi phô n÷ nµy lµ mét chuçi dµi nh÷ng khæ ®au, Ðo le vµ nghÞch c¶nh : lam lò, nhäc nh»n ®Ó nu«i nÊng ®Æng mét s¾p con trªn díi chôc ®øa, trë thµnh n¹n nh©n cña t×nh tr¹ng b¹o hµnh, n¬i trót giËn cña ngêi chång vò phu, th« b¹o. Nçi ®au ®ín cña chÞ kh«ng chØ lµ sù ®µy ®o¹ vÒ thÓ x¸c mµ cßn lµ nçi lo sî, n¬m níp sÏ lµm tæn th¬ng t©m hån nh÷ng ®øa trÎ. Cho nªn, çi nh×n nh©n ®¹o cña nhµ v¨n ®· ph¸t hiÖn ra ®»ng sau c©u chuyÖn buån nµy, ®»ng sau vÎ ngoµi xÊu xÝ kia l¹i lµ vÎ ®Ñp t©m hån cao ®Ñp cña ng-êi phô n÷. ChÞ thÊt häc mµ kh«ng dèt n¸t, t¨m tèi, tr¸i l¹i lµ ngêi rÊt s©u s¾c, thÊu hiÓu lÏ ®êi. KÓ cho Phïng vµ §Èu nghe vÒ cuéc ®êi m×nh lµ mét çch ®Ó ngêi ®µn bµ lý gi¶i nh÷ng nguyªn nh©n v× sao chÞ nhÊt ®Þnh kh«ng bá l·o chång vò phu. Tríc hÕt, g· chång Êy lµ chç dùa quan träng trong cuéc ®êi cña nh÷ng ngêi ®µn bµ lµng chµi nh chÞ, nhÊt lµ nh÷ng khi biÓn ®éng, phong ba. Trong çi nh×n ®Çy thÊu hiÓu, c¶m th«ng, chia sÎ cña ngêi ®µn bµ nh©n hËu, ngêi chång vò phu kia còng chØ lµ n¹n nh©n cña hoµn c¶nh sèng kh¾c nghiÖt. Bëi thÕ, chÞ ®au ®ín nhng kh«ng o¸n hËn v× chÞ thÊu hiÓu nguyªn nh©n s©u xa cña nh÷ng hµnh ®éng th« b¹o ®ã. Sau n÷a, chÞ cÇn ngêi chång v× cßn ph¶i nu«i nh÷ng ®øa con, chÞ ®©u cã thÓ chØ sèng cho riªng m×nh mµ ph¶i sèng v× chóng n÷a. V¶ l¹i, trªn thuyÒn cã nh÷ng lóc vî chång con çi sèng hoµ thuËn, vui vÎ. ChÝnh v× thÕ, th¸i ®é cam chÞu, nhÉn nhôc cña chÞ tríc nh÷ng ®ßn roi cña chång thùc chÊt lµ mét sù lùa chän bÊt ®¾c dÜ nhng ®· ®îc suy tÝnh kü lìng, s¸ng suèt. Bëi trong hoµn c¶nh con ®«ng mµ cuéc sèng trªn mÆt níc ®Çy nhäc nh»n, bÊt tr¾c, nçi lo c¬m ¸o kh«ng lóc nµo bu«ng tha, ngêi ®µn bµ chØ cßn çch lùa chän duy nhÊt lµ nhÉn nhôc ®Ó b¶o vÖ h¹nh phóc gia ®×nh. ChÞ ®· kh«ng hÒ cam chÞu mét çch v« lý, kh«ng hÒ n«ng næi mét çch ngê nghÖch mµ lµ ngêi hiÓu s©u s¾c lÏ ®êi. Th¸i ®é nhÉn nhÞn Êy lµ kÕt qu¶ cña bao t×nh c¶m vÞ tha, th¸nh thiÖn. ChÞ ®· chñ ®éng nhËn vÒ m×nh mäi ®au ®ín, phiÒn n·o ®Ó ®¶m b¶o cho sù tån t¹i cña gia ®×nh. T×nh yªu th¬ng nh mét b¶n n¨ng m·nh liÖt ngµn ®êi cña ngêi phô n÷ ®îc ph¸t lé díi h×nh thøc bÊt ngê nhÊt vµ còng c¶m ®éng nhÊt. Nã cho chÞ can ®¶m vÓ chÞu ®ùng nh÷ng trËn ®ßn tµn b¹o cña chång nhng l¹i khiÕn chÞ xÊu hæ, nhôc

26



nh· khi v« t×nh lµm tæn th¬ng t©m hån ®øa con th¬ d¹i. T©m hån chÞ thËt ®Ñp ®Ï, th¸nh thiÖn, nh©n hËu, bao dung, giµu ®øc hy sinh vµ lßng vÞ tha. NguyÔn Minh Ch©u thËt s©u s¾c khi ph¸t hiÖn sù cam chÞu cña ngêi ®µn bµ lµ mét phÈm chÊt, lµ çi ®Ñp ®¸ng gi¸ nhÊt v× nã cÇn thiÕt nhÊt cho nh÷ng ngêi d©n lµng chµi c¬ cùc kia khi x· héi cha cã mét gi¶i ph¸p thùc sù hiÖu qu¶ ®Ó thay ®æi sè phËn hä. Víi nh÷ng phÈm chÊt ®¸ng quý Êy mµ trong cuéc ®èi tho¹i víi Phïng vµ §Èu, chÝnh ngêi ®µn bµ thÊt häc Êy l¹i cã ®ñ t çch gi¶ng d¹y cho hai vÞ trÝ thøc vÒ nh÷ng nghÞch lý mµ con ngêi buéc ph¶i chÊp nhËn khi bÞ cÇm tï trong hoµn c¶nh ®ãi nghÌo, cïng cùc. ChÝnh chÞ ®· dÇn dÇn më m¾t cho Phïng vµ §Èu, buéc hä ph¶i ®Æt cuéc sèng vµo çi nh×n nhiÒu chiÒu ®Ó nhËn ra v« vµn nghÞch lý : b·i xe t¨ng bÞ bèc ch¸y (chøng tÝch vÒ nh÷ng chiÕn c«ng anh hïng trong chiÕn ®Êu) l¹i lµ n¬i ngêi ®µn bµ thêng xuyªn bÞ ®¸nh ®Ëp, nh÷ng ®øa trÎ ®ãi kh¸t vµ thÊt häc, ngêi mÑ yªu con cè che giÊu sù thËt nhng kh«ng ngê l¹i lµm nã tøc giËn ®Õn mï qu¸ng. Nh thÕ, chän sè phËn ç nh©n trong cuéc mu sinh nhäc nh»n thêi hËu chiÕn lµm ®èi tîng kh¸m ph¸, NguyÔn Minh Ch©u ®· thÓ hiÖn mét chñ nghÜa nh©n ®¹o s©u s¾c, míi mÎ, ®· ph¸t hiÖn, ngîi ca vÎ ®Ñp cña nh÷ng h¹t ngäc khuÊt lÊp, lÉn trong çi lÊm l¸p, lam lò cña ®êi thêng. Chñ nghÜa nh©n ®¹o Êy trong nghÖ thuËt kh«ng thÓ xa l¹ víi sè phËn cô thÓ cña con ngêi.

IV. §æi míi nghÖ thuËt trÇn thuËt

1. §æi míi vÒ ph¬ng diÖn kÕt cÊu t¸c phÈm. Çc t¸c phÈm cña NguyÔn Minh Ch©u tríc 1975 chñ yÕu ®îc kÕt cÊu th«ng qua nh÷ng cèt truyÖn cã hµnh ®éng bªn ngoµi vµ sù s¾p xÕp mét çch cã nghÖ thuËt tiÕn tr×nh sù kiÖn, biÕn cè. §Õn thêi kú ®æi míi, khai th¸c nh÷ng m¶ng ®êi trong cuéc sèng nh©n sinh, thÕ sù, cèt truyÖn trong çc s¸ng t¸c sau 1975 cña «ng hÇu hÕt dùa vµo nh÷ng hµnh ®éng bªn trong cña nh©n vËt, nh÷ng tr¹ng th¸i t©m lý, c¶m xóc dùa trªn çi nÒn cña t×nh huèng xung ®ét cè h÷u, t¸i hiÖn cuéc sèng trong dßng ch¶y tù nhiªn, dung dÞ ë nh÷ng tÇng s©u cña nã. Còng nh vËy, trong ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, tõ mét xung ®ét ®Çy nghÞch lý NguyÔn Minh Ch©u ®· nªu ra mét vÊn ®Ò nhËn thøc cÇn suy nghÜ. Cèt truyÖn t¸c phÈm dùa trªn hai ph¸t hiÖn cña ngêi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh, ph¸t hiÖn thø nhÊt ®Çy m¬ méng, nªn th¬, huyÒn ¶o khi anh bÊt chît gÆp vµ chôp ®îc mét bøc ¶nh tuyÖt ®Ñp. Ph¸t hiÖn thø hai bÊt ngê vµ trí trªu nh mét trß ®ua qu¸i ¸c cña cuéc sèng : ho¸ ra bªn trong çi ®Ñp toµn bÝch mµ ngêi nghÖ sÜ võa b¾t gÆp trªn mÆt biÓn xa l¹i ch¼ng ph¶i lµ ®¹o ®øc, lµ ch©n lý cña sù toµn thiÖn mµ lµ c¶nh mét ngêi ®µn

27



«ng lµng chµi ®¸nh ®Ëp vò phu vµ ®éc ¸c ngêi vî nhÉn nhôc, cam chÞu cña m×nh. Më ®Çu t¸c phÈm lµ çi ®Ñp tuyÖt ®Ønh cña ngo¹i c¶nh nh mét bøc tranh mùc tµu cña mét danh häa thêi cæ. KÕt thóc truyÖn lµ Ên tîng, ¸m ¶nh cña Phïng vÒ tÊm ¶nh ®îc chän trong bé lÞch n¨m Êy. Trong çi nh×n cña ngêi nghÖ sÜ cã sù ®èi lËp gi÷a mµu hång hång cña ¸nh s¬ng mai vµ h×nh ¶nh ngêi ®µn bµ lµng chµi lam lò. Çi mµu hång hång cña ¸nh s¬ng mai lµ chÊt th¬ cña cuéc sèng, lµ vÎ ®Ñp l·ng m¹n cña cuéc ®êi, lµ biÓu tîng cña nghÖ thuËt ; cßn h×nh ¶nh ngêi ®µn bµ lµ hiÖn th©n cña nh÷ng lam lò, khèn khã cña ®êi thêng, nã lµ sù thËt cuéc ®êi, lµ hiÖn thùc trÇn trôi, kh¾c nghiÖt ®»ng sau vÎ ®Ñp l·ng m¹n cña bøc tranh. Qua sù ®èi lËp gi÷a çi ®Ñp tuyÖt ®Ønh cña ngo¹i c¶nh víi hiÖn thùc nhäc nh»n, cïng cùc cña ngêi d©n chµi, NguyÔn Minh Ch©u muèn kh¼ng ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ cuéc ®êi, vµ bæn phËn cña ngêi nghÖ sÜ lµ ph¶i ph¸t hiÖn sù thËt cuéc ®êi. Çi ®Ñp, çi thiÖn tríc hÕt ph¶i lµ çi ch©n thùc.

2. §æi míi trong ®iÓm nh×n trÇn thuËt. Sù trÇn thuËt tõ nhiÒu ®iÓm nh×n lµ mét ®æi míi cña v¨n häc thêi hËu chiÕn, trong ®ã cã s¸ng t¸c cña NguyÔn Minh Ch©u. Tríc nh÷ng n¨m 80, ®iÓm nh×n trÇn thuËt cña nhµ v¨n c¬ b¶n theo xu thÕ híng ngo¹i. §iÓm nh×n cña «ng b¾t ®Çu tõ khi xuÊt hiÖn sù hiÖn vµ kÕt thóc khi sù kiÖn dõng l¹i, chñ thÓ trÇn thuËt võa lµ ngêi dÉn chuyÖn, võa lµ ngêi híng ®¹o cho ®éc gi¶, vµ nh©n vËt thêng ë ng«i thø ba. Sau 1980, tõ quan ®iÓm trÇn thuËt sö thi, NguyÔn Minh Ch©u dÇn chuyÓn sang quan ®iÓm ®êi t, thÕ sù, do vËy çc h×nh thøc trÇn thuËt cña «ng còng cã nh÷ng chuyÓn ®æi víi hai kiÓu trÇn thuËt c¬ b¶n : trÇn thuËt kh¸ch thÓ (trÇn thuËt tõ ng«i thø ba) vµ trÇn thuËt tõ ng«i thø nhÊt. NÕu trÇn thuËt kh¸ch thÓ lµ lèi kÓ chuyÖn theo lêi cña t¸c gi¶ th× trÇn thuËt tõ ng«i thø nhÊt lµ lèi trÇn thuËt mµ chñ thÓ trÇn thuËt ®îc nh©n vËt ho¸. Thùc ra kiÓu trÇn thuËt nµy ®· xuÊt hiÖn trong mét sè t¸c phÈm cña NguyÔn Minh Ch©u tríc 1975 (nh M¶nh tr¨ng cuèi rõng) nhng çi t«i chñ thÓ thùc chÊt vÉn lµ çi t«i híng ngo¹i, ®¹i diÖn cho céng ®ång. Cßn trong çc s¸ng t¸c sau nµy, çi t«i ®ã trë thµnh çi t«i híng néi, nãi tiÕng nãi cña ç nh©n, kÓ l¹i c©u chuyÖn theo quan ®iÓm ç nh©n. T«i trong lo¹i truyÖn nµy hoÆc ë t çch lµ nh©n vËt chÝnh ®ang tù kÓ vÒ m×nh hoÆc ë t çch nh©n chøng. Trong ChiÕc thuyÒn ngoµi xa, c©u chuyÖn vÒ gia ®×nh ngêi ®µn bµ lµng chµi chñ yÕu ®îc kÓ theo quan ®iÓm, çch nh×n cña nghÖ sÜ Phïng víi t çch lµ mét nh©n chøng kh«ng chØ chøng kiÕn m» cßn tham gia trùc tiÕp vµo diÔn biÕn cña c©u chuyÖn. Sö dông lèi trÇn thuËt nµy, t¸c gi¶ ®îc tù do trong quan s¸t, b×nh luËn theo chñ kiÕn cña

28



m×nh, c©u chuyÖn ®îc kÓ l¹i nhê vËy mµ trë nªn ch©n thùc, sinh ®éng, hÊp dÉn.

PhÇn kÕt luËn

TruyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa lµ mét thµnh c«ng nghÖ thuËt xuÊt s¾c cña NguyÔn Minh Ch©u, minh chøng sinh ®éng cho nh÷ng t×m tßi, ®æi míi cña nhµ v¨n trong c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc sau 1975. Víi nh÷ng t×m tßi, kh¸m ph¸ dòng c¶m vµ ®iÒm ®¹m, NguyÔn Minh Ch©u kh«ng ph¶i lµ nhµ v¨n ®æi míi ®Çu tiªn sau 1975 nhng «ng l¹i gi÷ vai trß tiªn phong trong c«ng cuéc ®æi míi v¨n häc níc ta. Trªn hµnh tr×nh nhäc nh»n cña sù ®æi míi Êy, NguyÔn Minh Ch©u võa chÞu sù chi phèi cña hoµn c¶nh lÞch sö - x· héi, võa biÕt tù vît lªn chÝnh m×nh, thËm chÝ ®i tríc c¶ thêi ®¹i m×nh trong nh÷ng nç lùc khai ph¸, ¶nh hëng trë l¹i víi hiÖn t¹i, më ®êng cho t¬ng lai. Trong nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam, «ng qu¶ lµ cã mét vÞ trÝ xøng ®¸ng, nãi nh nhµ v¨n NguyÔn Kh¶I : M·i m·i nÒn v¨n häc kh¸ng chiÕn, çch m¹ng ghi nhí nh÷ng cèng hiÕn to lín cña anh Ch©u. Anh lµ ngêi kÕ tôc xuÊt s¾c nh÷ng bËc thÇy cña nÒn v¨n xu«i ViÖt Nam vµ còng lµ ngêi më ®êng cho nh÷ng c©y bót trÎ ®Çy tµi n¨ng sau nµy. Anh Ch©u lµ bÊt tö, lµ mét nghÖ sÜ lín cña ®Êt níc, mét ®êi trong s¸ng, trän vÑn, kh«ng chót t× vÕt.

Trªn ®©y lµ mét vµi suy ngÉm cña ngêi viÕt vÒ ®æi míi nghÖ thuËt cña NguyÔn Minh Ch©u trong truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa. RÊt mong ®îc cïng trao ®æi víi çc thÇy c« vµ ®ång nghiÖp.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. L¹i Nguyªn ¢n - V¨n häc vµ phª b×nh - NXB T¸c phÈm míi, H, 1984

2. NguyÔn Minh Ch©u - Trang giÊy tríc ®Ìn - NXB Khoa häc x· héi, H, 1990

3. NguyÔn V¨n Long - V¨n häc ViÖt Nam trong thêi ®¹i míi - NXB Gi¸o dôc, H, 2003

4. Hµ Minh §øc - Nhµ v¨n nãi vÒ t¸c phÈm - NXB V¨n häc, H, 1994

5. M. B. Khrapchenc« - Ç tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ sù ph¸t triÓn v¨n häc - NXB T¸c phÈm míi, H, 1978

6. Phong Lª -V¨n häc vµ c«ng cuéc ®æi míi - NXB Héi nhµ v¨n, H, 1994

7. Ph¬ng Lùu - LÝ luËn v¨n häc - NXB Gi¸o dôc, H, 2003

8. NguyÔn §¨ng M¹nh - Nhµ v¨n t tëng vµ phong çch - NXB V¨n häc, H, 1979

29



9. NguyÔn §¨ng M¹nh - Con ®êng ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n - NXB Gi¸o dôc, H, 1994

10. NguyÔn Minh Ch©u - Con ngêi vµ t¸c phÈm, NXB Héi nhµ v¨n, H, 1991

---------------------------------------------

VĂN HỌC - NHÀ VĂN VÀ QUÁ TRÌNH SÁNG TÁC

(Nguyễn Thị Mai Lan – THPT chuyên Bắc Ninh)

Bài giảng trong 05 tiết

MỨC ĐỘ CẦN ĐẠT

1. Kiến thức

Hiểu được các khái niệm văn học (nghĩa rộng, nghĩa hẹp), hình tượng nghệ thuật, đặc trưng

ngôn từ nghệ thuật, chức năng văn học.

Hiểu được những đặc điểm cơ bản về tư chất nghệ sĩ, các tiền đề của tài năng văn học và quá

trình sáng tạo của một vài tác phẩm văn học.

2. Kĩ năng

Phân biệt được bài văn theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp. Phân tích, chứng minh được ý nghĩa,

tư tưởng và giá trị thẩm mĩ của những văn bản văn học trong chương trình Ngữ văn 10 nâng cao,

đồng thời qua đó, hiểu được thế nào là phẩm chất, tài năng của các tác giả.

3. Thái độ

Thêm yêu quí các áng văn và các nhà văn được học trong chương trình.

NỘI DUNG CẦN ĐẠT

A. Đặc trưng văn học

I. Khái niệm

1. Theo nghĩa rộng

Văn học là loại hình nghệ thuật thuộc kiến trúc thượng tầng, sử dụng ngôn từ một cách nghệ thuật.

2. Theo nghĩa hẹp

Văn học chỉ bao gồm các sáng tác vừa có ngôn từ nghệ thuật vừa có hình tượng nghệ thuật.

II. Văn học là một môn nghệ thuật

1. Văn học nhận thức, phản ánh đời sống con người (đặc trưng đối tượng)

- Văn học có thể miêu tả, hoặc đề cập đến nhiều đối tượng khác nhau, song bao giờ con

người cũng là đối tượng trung tâm của văn học : trung tâm nhận thức, trung tâm giá trị, trung tâm

đánh giá, trung tâm kết tinh các kinh nghiệm, các mối quan hệ…

30



- Dù hiện ra trực tiếp hay gián tiếp thì con người vẫn luôn là đối tượng trung tâm, chi phối

các đối tượng khác, hoặc có mối liên hệ ngầm với các đối tượng khác. Văn học quan tâm đến quan

hệ người kết tinh trong sự vật.

VD 1 : Vẻ đẹp của tùng, cúc, trúc, mai trong thơ cổ phương Đông là hiện thân cho vẻ đẹp

thanh cao của người quân tử.

VD 2 : Nếu nhà khí tượng nhìn mây thuần tuý là một hiện tượng tự nhiên thì nhà văn khám

phá mây như là biểu tượng của lòng người, mang tâm trạng người, tính người:

Vì mây cho núi lên trời

Vì chưng gió thổi, hoa cười với trăng

(Ca dao)

- Văn học nhận thức, phản ánh con người một cách tổng hợp, toàn vẹn trong mọi quan hệ

đời sống đa dạng, phức tạp, tập trung khám phá chiều sâu khôn cùng trong tâm hồn con người. So

sánh văn học với những bộ môn khoa học cũng lấy con người làm đối tượng nhận thức. Theo quan

điểm của Sinh học : Đó là con người - tự nhiên; theo Tâm lí học : Nghiên cứu những qui luật tâm lí

của con người… theo Văn học: Nghiên cứu con người không ở những mặt tách rời riêng lẻ mà

khám phá con người trong tổng hoà của các mối quan hệ xã hội. Đặc biệt, văn học chú trọng đến

chiều sâu tâm hồn, tính cách, tâm lí… của con người.

2. Nhận thức và phản ánh đời sống trong văn học không tách rời với việc thể hiện tư tưởng và

tình cảm, ước mơ và khát vọng của nhà văn đối với con người và cuộc sống (đặc trưng nội dung):

- Văn học phản ánh đời sống thông qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ. Chính vì vậy,

nội dung của văn học không chỉ phản ánh hiện thực đời sống khách quan mà còn gắn liền với nội

dung tình cảm chủ quan của người nghệ sĩ.

- Nhà văn không bao giờ phản ánh hiện thực một cách vô hồn, không bao giờ chỉ chụp ảnh

đời sống như nó vốn có. Hiện thực trong tác phẩm bao giờ cũng là hiện thực gắn với tâm tư tình cảm,

thể hiện sự nghiền ngẫm hiện thực, lí giải hiện thực… của mỗi nhà văn. Nói cách khác, văn học là

hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Do đó, cùng viết về một đề tài, nhưng mỗi nhà văn có

một cách khám phá, phản ánh, đánh giá... riêng. Điều này tạo nên tính chất đa dạng, phong phú,

không lặp lại của nội dung văn học.

- Đến với văn học, ta không thể chỉ khám phá tác phẩm phản ánh hiện thực gì, mà hơn thế,

phải cảm nhận, phân tích, đánh giá tư tưởng, tình cảm, ước mơ, khát vọng…mà nhà văn gửi gắm qua

hiện thực đó như thế nào. Cần phân biệt :

+ Khoa học : phản ánh đời sống mang tính khách quan, hiện thực như nó vốn có, trung

thành, chính xác. Chân lí khoa học đạt được bằng cách giải phóng nó khỏi cái tôi của nhà khoa học

(Anhxtanh).

+ Văn học : Phản ánh đời sống theo khuynh hướng chủ quan của người nghệ sĩ : Nghệ

thuật là tôi, khoa học là chúng ta. Chính vì vậy, chân lí nghệ thuật thống nhất nhưng không đồng

nhất với chân lí đời sống.

31



3. Văn học nhận thức đời sống và thể hiện tư tưởng, tình cảm bằng hình tượng nghệ thuật

(đặc trưng cách tư duy, phương tiện phản ánh)

- Nếu khoa học tự nhiên nhận thức chân lí đời sống thông qua những công thức, định lí, định

luật chính xác, những khái niệm trừu tượng, khô khan…, thì văn học nhận thức và phản ánh đời sống

bằng hình tượng và thông qua các hình tượng.

- Hình tượng :

+ Là những bức vẽ về cuộc đời và con người cụ thể được nhà văn sáng tạo qua liên

tưởng, tưởng tượng.

+ Hình tượng được tạo nên bằng các chi tiết nghệ thuật.

VD: Chi tiết ngoại hình, nội tâm, nghề nghiệp, tiểu sử, ngoại cảnh…

- Vai trò của hình tượng nghệ thuật :

+ Thể hiện tư tưởng, tình cảm của nhà văn

+ Là phương tiện để nhà văn khái quát hiện thực

- Hình tượng điển hình :

+ Là hình tượng vừa mang những nét bản chất nhất, chung nhất, vừa mang những nét cá

tính riêng độc đáo, không lặp lại của một hạng người nào đó trong xã hội.

+ Ý nghĩa của hình tượng điển hình : là huy chương vàng dành cho nhà văn trong sáng tác.

III. Văn học là nghệ thuật ngôn từ

1. Ngôn từ là chất liệu xây dựng hình tượng của văn học (đặc trưng chất liệu)

- Mỗi một môn nghệ thuật đều sử dụng một chất liệu riêng để xây dựng hình tượng.

VD : Âm nhạc : giai điệu, âm thanh. Hội hoạ : đường nét, màu sắc

Hầu hết các ngành nghệ thuật này đều lấy chất liệu thuộc về vật chất, hữu hình, có khả năng

nắm bắt, sờ ngắm…

- Văn học : Lấy chất liệu là ngôn từ, mang tính chất phi vật thể, không thể cầm nắm, tiếp xúc

trực tiếp như những sản phẩm vật chất khác.

- Không phải mọi tác phẩm bằng ngôn từ đều là văn học. Chỉ tác phẩm nào dùng các phương

tiện và biện pháp tu từ để tạo ra những hình tượng nghệ thuật mới là văn học.

2. Đặc trưng của ngôn từ nghệ thuật

a. Tính hình tượng :

Là khả năng tái hiện đời sống, làm cho đời sống con người hiện lên y như thật, thông qua:

+ Các loại từ tượng thanh, tượng hình, từ miêu tả

+ Các phương thức chuyển nghĩa của từ (ví von, ẩn dụ…)

b. Tính tổ chức cao :

Lời văn, lời thơ là ngôn từ nghệ thuật được tổ chức bằng những phương thức, phương tiện

đặc biệt nhằm khắc phục kiểu diễn đạt thông thường của lời nói tự nhiên.

c. Ngôn từ văn học có những chuẩn mực riêng, chịu sự qui định của tính hình tượng và

tính tổ chức. Các chuẩn mực cơ bản của ngôn từ :

32



- Trong sáng, chính xác

- Hàm súc, cô đọng

- Giàu tính biểu cảm và đa nghĩa

3. Tính phi vật thể của hình tượng ngôn từ và khả năng diễn tả đặc biệt phong phú của văn

học nghệ thuật

- Tính phi vật thể của hình tượng ngôn từ được hiểu là :

+ Lấy ngôn từ làm chất liệu, văn học chỉ xây dựng được những hình tượng được hình

dung một cách gián tiếp nhờ khêu gợi trí tưởng tượng, liên tưởng của người đọc. Bằng giác quan vật

chất, không ai cảm nhận được hình tượng văn học. Đó chính là tính phi vật thể của hình tượng ngôn

từ, và cũng là hạn chế của văn học.

+ So sánh với những môn nghệ thuật khác, như : hội hoạ, điêu khắc, kiến trúc…Các môn

này sử dụng chất liệu có khả năng tác động trực tiếp vào các giác quan của con người, do đó có ưu

thế: gây được ấn tượng mạnh, hấp dẫn, sinh động…

- Tuy nhiên, chính nhờ sử dụng ngôn từ như một chất liệu có khả năng khêu gợi trí tưởng tượng,

văn học lại có ưu thế hơn nhiều loại hình nghệ thuật khác, ở chỗ :

+ Nó huy động được mọi giác quan của người đọc, người sáng tác vào việc quan sát và thể

hiện cuộc sống.

+ Giúp người đọc cảm nhận được những gì mơ hồ, mong manh, tinh tế nhất.

+ Có khả năng phản ánh được quá trình vận động không ngừng của đời sống trong mọi

kích thước, chiều hướng của không gian và thời gian.

+ Có khả năng miêu tả cụ thể, tỉ mỉ cả hoạt động lời nói và hoạt động tư duy của con người.

* Tóm lại :

Văn học là một môn nghệ thuật nhận thức cuộc sống con người trong mối liên hệ phong

phú, đa dạng với thế giới hiện thực. Máu thịt và linh hồn của văn học là ở những hình tượng nghệ

thuật được xây dựng bằng ngôn từ.

B. Chức năng văn học

I. Vài nét chung

1. Chức năng văn học là gì ?

- Là mục đích, nhiệm vụ, tác dụng của văn học với đời sống xã hội

- Là ý nghĩa xã hội của văn học đối với đời sống tinh thần của con người

2. Văn học có bao nhiêu chức năng ?

- Chức năng văn học rất đa dạng (7, 14, 28…, nhiều ý kiến). Vì : Bản chất của văn học rất đa

dạng, ứng với mỗi đặc trưng văn học có một chức năng.

- Tuy nhiên, có thể nói các chức năng văn học tuy đa dạng mà lại vô cùng thống nhất. Vì :

+ Tất cả những chức năng đó được thực hiện đều phải thông qua một chức năng mang tính

bản chất nhất, không chỉ của văn học mà là văn nghệ nói chung. Đó là chức năng thẩm mĩ (chức

năng tình cảm - thẩm mĩ)

33



+ Chức năng tình cảm thẩm mĩ là chức năng văn học nhằm thoả mãn những nhu cầu tinh

thần cao quí của con người.

- Các chức năng văn học không tồn tại một cách độc lập, riêng lẻ mà có mối quan hệ biện chứng

với nhau.

II. Các chức năng văn học cơ bản nhất

1. Chức năng nhận thức :

a. Bản chất :

Văn học làm giàu có thêm những hiểu biết của con người.

b. Nội dung nhận thức:

- Toàn bộ đời sống xã hội

- Đặc biệt là đời sống tinh thần, tình cảm của con người

Văn học là cuốn sách giáo khoa của đời sống, thậm chí là bách khoa toàn thư, là Kinh thánh. VD

: Người Ấn Độ tự hào : Cái gì có trên đất nước Ấn Độ thì có ở Mahabharata, và ngược lại.

- Nội dung nhận thức này lại thay đổi theo thời gian, vận động theo lịch sử.

c. Ý nghĩa xã hội của chức năng nhận thức :

- Văn học có khả năng phát triển năng lực nhận thức thế giới của con người theo cả hai chiều :

Chiều rộng và chiều sâu. Chiều rộng : Lịch sử đất nước, dân tộc… Chiều sâu : tâm hồn, tâm linh…

- Văn học có khả năng phát triển năng lực dự cảm về tương lai ở mỗi con người.

- Văn học không chỉ giúp con người nhận thức thế giới mà còn nâng cao năng lực tự nhận thức

chính mình. Đây chính là ý nghĩa quan trọng nhất của văn học. Quá trình tự nhận thức chính mình

của con người diễn ra trên hai phương diện : Đối với nhà văn và bạn đọc.

+ Đối với nhà văn : Sau khi sáng tác, anh ta nhận thức đời sống sâu sắc hơn, hiểu mình

hơn.Leptônxtôi đã phải thay đổi kết cấu tiểu thuyết Phục sinh nhiều lần, vì nhận ra sự thật đời sống

không dung nạp được những ảo tưởng chủ quan của mình.

+ Đối với bạn đọc : Văn học có nhiệm vụ buộc người đọc nhìn chăm chú hơn, nghiêm khắc

hơn vào bản thân mình, từ đó hiểu được sâu sắc hơn sự thật của bản thân mình (Hoàng Ngọc Hiến) ;

Hãy nhìn xem, chúng ta đã sống tồi, sống tẻ như thế nào (Sêkhôp)

- Văn học giúp ta nhận thức đời sống và con người ở hai khía cạnh : Biết => Không cơ bản.

Hiểu => Quan trọng nhất, có ý nghĩa nhất của văn học. Tác phẩm không nói cái gì hoàn toàn mới,

chưa biết, chưa nghe nói, mà nhiều khi chỉ nói những điều giản dị bình thường. Nghệ thuật là sự

ngạc nhiên : ngạc nhiên vì khám phá ra những điều mới mẻ trong cái quen thuộc hàng ngày, nhận ra

những chân lí sâu xa trong những điều giản dị.

d. Chức năng nhận thức của văn học được thực hiện như thế nào ?

- Làm giàu có nhận thức cho con người thực ra không chỉ có văn học. Văn học cũng không

địch nổi các ngành khoa học chuyên sâu khác trong việc đưa lại cho con người những tri thức

chuyên ngành

34



- Tuy nhiên, nhận thức của văn học mang tính đặc thù. Nó tác động vào người đọc một cách

tự nhiên, nhẹ nhàng. Thông qua các hình tượng nghệ thuật, văn học truyền tải những tri thức, giúp

con người nhận thức hiệu quả mà sâu sắc.

- Những kết luận khoa học như những thỏi vàng, chỉ lưu hành trong phạm vi nhỏ hẹp, còn tri

thức từ các tác phẩm văn học như những đồng tiền nhỏ(Sêcnưsepxki)

2. Chức năng giáo dục

a. Bản chất :

Văn học tác động vào tư tưởng, tình cảm, hành vi của con người, giúp họ hướng về

Chân - Thiện - Mĩ, làm cho con người gần Người hơn.

b. Nội dung giáo dục :

- Văn học tác động vào đạo đức, hướng con người tới những phẩm chất cao đẹp. (GD đạo

đức) VD : Tôi yêu em (Puskin) : Bài thơ giản dị nhưng ám ảnh, xúc động, hướng con người đến một

tình yêu chân thành, cao thượng, vị tha…

- Tác động, cải tạo những quan điểm chính trị- xã hội sai lầm, hướng con người tới thế giới

quan tiến bộ.

- Văn học nâng cao trình độ văn hoá nói chung của con người

- Đặc biệt văn học góp phần rèn luyện, trau dồi những giác quan, cảm xúc thẩm mĩ của con

người. (GD năng lực cảm thụ thẩm mĩ)

- Nội dung giáo dục của văn học cũng thay đổi theo từng thời kì lịch sử.

c. Cách thức giáo dục:

- Do bản chất của nghệ thuật là tình cảm: Nói đến nghệ thuật là nói đến qui luật riêng của

tình cảm (Lê Duẩn), do đó, văn học nghệ thuật không thể không tác động vào tình cảm để lay động

con người.

- Văn học giáo dục người đọc không phải theo cách thức của nhà truyền giáo (kêu gọi, hô

hào, giáo huấn, răn dạy…), mà theo cách của người bạn đồng hành: nhẹ nhàng tâm sự, cảnh tỉnh,

ngăn chặn, đề nghị…, thông qua những hình tượng nghệ thuật mang thông điệp thẩm mĩ sâu xa.

- Văn học tác động vào nhận thức tư tưởng, tình cảm của con người theo kiểu mưa dầm thấm

lâu, dần dần giúp họ hiểu và hành động theo chiều hướng tích cực, nhân văn hơn.

=> Nói cách khác, văn học đã biến quá trình giáo dục người đọc thành quá trình người đọc tự

nhận thức, tự giáo dục chính mình, tự nguyện, tự giác.

- Điểm độc đáo nữa trong cách thức giáo dục của văn học là nó hấp dẫn, vui tươi, không lên

gân, khô cứng. VD : Truyện cười là vũ khí hữu hiệu để vạch trần những thói hư tật xấu của con

người và xã hội, nhưng với đặc trưng gắn với tiếng cười, với nghệ thuật gói kín mở nhanh, truyện

cười đã tiễn đưa cái xấu xuống mồ một cách vui vẻ.

d. Ý nghĩa xã hội của chức năng giáo dục :

- Văn học giáo dục độc giả và chính nhà văn

35



- Không chỉ cải tạo con người, văn học còn hướng tới cải tạo thế giới.

- Văn học trở thành vũ khí đấu tranh giai cấp, đấu tranh xã hội có hiệu quả.

3. Chức năng thẩm mĩ

a. Bản chất :

Về cơ bản, chức năng thẩm mĩ của văn học bộc lộ ở chỗ nó có nhiệm vụ thoả mãn nhu cầu

thẩm mĩ, phát triển năng lực và thị hiếu thẩm mĩ của con người.

b. Nội dung thẩm mĩ :

- Văn học giúp người đọc: Thoả mãn nhu cầu thưởng thức cái đẹp.

+ Nhu cầu về cái đẹp là nhu cầu rất quan trọng, có tính bản chất của con người. Thoả mãn

nhu cầu thưởng thức cái đẹp là lí do trực tiếp nhất của sự tồn tại của văn học.

+ Với tư cách là một hoạt động sáng tạo, văn học đem lại cho con người niềm vui trong

sáng, thánh thiện trước cái đẹp của sự sống và con người. Văn học khơi dậy ở người đọc những cảm

xúc tích cực, thoả mãn ở người đọc nhu cầu được nếm trải sự sống muôn hình vạn trạng.

+ Thực ra, thoả mãn nhu cầu về cái đẹp không chỉ có văn học. Các lĩnh vực khác của đời

sống (như thời trang, kiến trúc…), các loại hình nghệ thuật khác (như hội hoạ, vũ đạo…) đều tìm

cách đáp ứng nhu cầu đó. Tuy nhiên, trong lĩnh vực này, văn học vẫn là loại hình nghệ thuật có trách

nhiệm nặng nề hơn cả. Bởi lẽ: Cái đẹp là điều kiện không thể thiếu được của nghệ thuật, nếu thiếu

cái đẹp thì không có và không thể có nghệ thuật. Đó là một định lí (Biêlinxki)

- Văn học phát triển ở con người khả năng hành động, sáng tạo theo cái đẹp.

- Văn học còn là trường học của những năng lực sáng tạo thẩm mĩ, là nơi bồi dưỡng cảm xúc

thẩm mĩ, thị hiếu thẩm mĩ của con người ngày càng tinh tế, nhạy bén.

c. Cách thức văn học thực hiện chức năng thẩm mĩ

- Văn học thoả mãn nhu cầu thẩm mĩ của người đọc bằng việc phản ánh cái đẹp vốn có trong

đời sống tự nhiên và con người.

+ Thực ra, cái đẹp này vốn đã tồn tại trong đời sống, nhưng hoặc mờ nhạt, không điển hình,

hoặc bị phân tán, che khuất… Nhà văn là người phát hiện ra cái đẹp ấy, tô đậm nó lên nhiều lần để

người đọc nhận ra và thưởng thức vẻ đẹp ấy, để sống đẹp hơn.

+ Song điều đó không có nghĩa là nhà văn tô hồng cuộc sống. Nhà văn vẫn có thể miêu tả cái

xấu nhưng để hướng người đọc tới thái độ xa lánh, phủ nhận cái xấu, hướng tới một thế giới trong

sạch, tốt đẹp.

- Ngoài việc ghi lại, phản ánh cái đẹp trong cuộc sống để thoả mãn nhu cầu thưởng thức của con

người, văn học còn sáng tạo ra cái đẹp mới.

+ Đó là cái đẹp thuộc về cái nhìn mới, cách khám phá cảm nhận mới về cuộc sống của nhà văn.

+ Đó là cái đẹp thuộc về âm thanh, màu sắc, hình khối, ngôn ngữ

Nghệ thuật trở thành một kho giá trị thẩm mĩ vô cùng phong phú các loại, làm giàu thêm vẻ

đẹp của thế giới và do đó mà cũng làm giàu thêm cho đời sống tinh thần của con người.

4. Chức năng giao tiếp

36



a. Bản chất:

Là khả năng văn học có thể đáp ứng, thỏa mãn nhu cầu giao tiếp của con người.

b. Nội dung giao tiếp

- Nội dung giao tiếp: là mọi vấn đề của đời sống.

-Văn học là nơi nhà văn kí thác lòng mình, giao tiếp với độc giả, mong đợi sự tri âm, đồng

điệu từ độc giả; là nơi các nhà văn giao tiếp với nhau, đem điệu tâm hồn đi tìm hồn đồng điệu.

- Văn học cũng là nơi để độc giả thỏa mãn nhu cầu được giao tiếp với nhà văn, với các nhân

vật trong tác phẩm, được sống nhiều cuộc đời, nhiều số phận, được đối thoại và được lắng nghe

nhiều nhất.

c. Ý nghĩa của chức năng giao tiếp:

- Thúc đẩy nhà văn sáng tác để được giao tiếp với người đời sau

- Khiến văn học trở thành tiếng gọi bầy, tiếng nói đồng tình, đồng chí…, có khả năng tập

hợp những con người cùng chí hướng.

* Tóm lại :

Văn học có nhiều chức năng, giá trị, ý nghĩa xã hội khác nhau. Sự phong phú của các chức

năng, giá trị đó đã nói lên vai trò không thể thiếu của văn học trong đời sống con người.

C. Nhà văn và quá trình sáng tạo

I. Vai trò của nhà văn đối với đời sống văn học

1. Đặc trưng của hoạt động sáng tạo nghệ thuật

a. Sáng tạo nghệ thuật thuộc lĩnh vực sản xuất giá trị tinh thần, mang tính cá thể hoá cao độ :

- Sáng tạo nghệ thuật thuộc lĩnh vực sản xuất giá trị tinh thần, bởi lẽ :

+ Nhà văn không tạo ra những sản phẩm vật chất như người công nhân, người nông dân…

Hoạt động sáng tạo của nhà văn là hoạt động sản xuất giá trị tinh thần. Tác phẩm của nhà văn không

thể trực tiếp thúc đẩy sự phát triển của xã hội như các phát minh khoa học hay phát kiến địa lí…Nói

như Mác : Dù văn học có thể là một thứ vũ khí lợi hại trong đấu tranh giai cấp, xã hội, nhưng bản

thân vũ khí phê phán không thay thế được sự phê phán bằng vũ khí.

+ Nhà văn chỉ có thể tạo ra những tác phẩm văn học làm giàu có thêm cho đời sống tinh thần

của nhân loại.

- Hoạt động sáng tạo ấy mang tính cá thể hóa cao độ, bởi lẽ :

+ Nếu xem việc sản xuất ra tác phẩm văn học giống như việc xây dựng một ngôi nhà thì nhà

văn vừa là người sản xuất ra vật liệu xây dựng, vừa là kiến trúc sư thiết kế mô hình, vừa là người thợ

trực tiếp xây dựng. Nghĩa là nhà văn là người duy nhất thực hiện mọi khâu sáng tác, không ai thay

thế được. Ngay cả các nhà văn cũng không thể thay thế nhau trong quá trình sáng tác - Dù họ có là

anh em ruột đi chăng nữa.

+ Nhà văn cũng là người duy nhất chịu trách nhiệm hoàn toàn trước bạn đọc về đứa con tinh

thần của mình.

b. Lao động nghệ thuật của nhà văn là lao động sáng tạo

37



- Tác phẩm văn học không thể sáng tạo đồng loạt theo kiểu mẫu có sẵn như sản xuất công

nghiệp. Lao động nghệ thuật luôn đòi hỏi nhà văn phải sáng tạo ra những tác phẩm mới mẻ cả về

hình thức và nội dung.

- Ngay cả khi các nhà văn cùng viết về một đề tài nhưng tác phẩm của họ không thể lặp

lại. Nhà văn không được phép lặp lại ai và lặp lại chính mình. Lặp lại mình - tất nhiên, không phải là

sự lặp lại có ý nghĩa tạo nên phong cách nghệ thuật - đó chính là cách nhà văn “tự sát” trong văn học.

c. Ý nghĩa của sự sáng tạo trong lao động nghệ thuật của nhà văn

- Sự sáng tạo của nhà văn trong lao động nghệ thuật làm nên sức hấp dẫn, sức sống dài lâu

cho tác phẩm, đồng thời làm nên vị trí, tầm vóc, tuổi thọ của nhà văn trong lòng độc giả.

- Sự sáng tạo nghệ thuật không ngừng là thước đo tin cậy cho thấy tài năng và tâm huyết

dành cho nghề văn của người nghệ sĩ.

- Mỗi sáng tạo trong lao động nghệ thuật của nhà văn sẽ góp phần thúc đẩy sự tiến bộ, phát

triển trong văn học của một dân tộc, một khuynh hướng, một thể loại, một đề tài.

2. Vai trò của nhà văn đối với đời sống văn học

a. Nhà văn là người khởi đầu mọi quá trình văn học

- Quá trình hình thành tác phẩm

- Quá trình tiếp nhận văn học

- Quá trình nghiên cứu phê bình văn học

- Quá trình xuất bản

b. Nhà văn là người trực tiếp góp phần tạo nên sự đa dạng, phong phú của một nền văn học :

VD : Trong dòng thơ lãng mạn 30 - 45, mỗi nhà thơ lại đóng góp một phong cách riêng, độc

đáo, tạo nên bản hòa nhạc tân kì của Thơ mới. Xuân Diệu : ông hoàng của thơ tình yêu, mới nhất

trong các nhà thơ mới ; Nguyễn Bính : đứng đầu dòng thơ dân gian, chân quê ; Hàn Mặc Tử : đứng

đầu trường phái thơ Điên…

c. Nhà văn góp phần tạo ra những tiến bộ trong văn học, góp phần thúc đẩy sự phát triển của

văn học :

Vai trò này chủ yếu dành cho các tác gia. VD : Puskin được mệnh danh là mặt trời của thơ

ca Nga, là người khổng lồ của thời đại, khởi đầu của mọi khởi đầu. Tất cả các nhà thơ Nga không ít

thì nhiều đều chịu ảnh hưởng tích cực từ di sản văn thơ ông để lại.

* Tóm lại : Nhà văn có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống văn học. Vai trò này do đặc

trưng của hoạt động sáng tạo nghệ thuật qui định.

3. Những phẩm chất riêng biệt của nhà văn

a. Năng khiếu (Tài)

- Là phẩm chất vốn có (thiên phú, thiên bẩm), chỉ có thể bồi dưỡng để phát triển.

- Năng khiếu của nhà văn thể hiện ở :

+ Năng lực tư duy hình tượng : Phản ánh đời sống thông qua những hình tượng nghệ thuật.

+ Tài năng của nhà văn có hai dạng : bẩm sinh, hoặc do nghịch cảnh thành tài.

38



b. Tình cảm mãnh liệt (Tâm)

- Là phẩm chất đặc biệt quan trọng với nhà văn, bởi lẽ : Tư duy của nhà văn là tư duy hình

tượng. Tư duy đó đòi hỏi nhà văn phải có một hệ thần kinh thật bén nhạy, giàu tình cảm, sống sâu

sắc, mãnh liệt với những biến thiên của thời cuộc. Có vậy, nhà văn mới đủ nhạy cảm, tinh tế để nắm

bắt mọi biến thái, cung bậc của nội tâm con người cũng như đời sống.

- Tình cảm mãnh liệt giúp cho nhà văn biết cách truyền những xúc động của trái tim mình đến

trái tim người đọc bằng con đường nghệ thuật, thông qua các phương tiện nghệ thuật.

- Vai trò của tình cảm trong sáng tạo nghệ thuật :

+ Mây gió, cỏ hoa xinh tươi đến đâu, hết thảy cũng đều từ trong lòng mà nảy ra…Hãy xúc

động hồn thơ cho ngọn bút có thần. (Ngô Thì Nhậm)

+ Thơ chỉ tràn ra khi trong tim ta cuộc sống đã thật đầy (Tố Hữu)

+ Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép (Chế Lan Viên)…

c. Con mắt tinh đời

- Giúp nhà văn phát hiện một cách chính xác bản chất, qui luật của xã hội, con người.

- Sáng tác của mỗi nhà văn có thành công hay không, điều quyết định không chỉ ở đề tài mới

lạ, mà chủ yếu ở chỗ có biết phát hiện những điều mới lạ, sâu sắc ẩn trong những hiện tượng thông

thường hay không.

- Yêu cầu của sự quan sát tinh tường với nhà văn đó là: không chỉ dừng lại ở quan sát bề

ngoài mà còn phán đoán sâu vào bên trong, đặc biệt là nội tâm; nhìn thấy mối liên hệ giữa các sự vật

có vẻ bề ngoài rất khác nhau…

d. Nhà văn phải có trí tưởng tượng phong phú

Trí tưởng tượng tốt là một yêu cầu, một phẩm chất không thể thiếu đối với mỗi nhà văn. Vì :

+ Nhờ tưởng tượng, nhà văn có thể thâm nhập mọi ngõ ngách đời sống nội tâm, xây dựng

được các hình tượng sống động như thật.

+ Nhờ tưởng tượng, nhà văn mới có thể hoá thân, nhập thân vào nhân vật, từ đó mà hiểu,

đồng cảm, tri âm, tái hiện một cách chân thực, xúc động về đối tượng.

VD : Phlôbe viết Bà Bôvary : Từ 2 giờ chiều, tôi ngồi viết Bà Bôvary. Tôi miêu tả cuộc đi

chơi bằng ngựa, bây giờ tôi đang ở chỗ sôi sục nhất, tôi đã viết đến đoạn giữa, mồ hôi tuôn ra ướt

đầm, cổ nghẹn lại…Hôm nay cùng một lúc tôi vừa là đàn ông, vừa là đàn bà, vừa là tình quân, vừa

là tình nương…, vừa là những con ngựa, những chiếc lá, là làn gió, vừa là những lời thổ lộ giữa

những người yêu nhau.

e. Nhà văn phải có vốn sống phong phú

- Vốn kiến thức sâu rộng góp phần quan trọng tạo nên tầm vóc trí tuệ của nhà văn, cũng là tầm

vóc của tác phẩm.

+ Đỗ Phủ : Độc thư phá vạn quyển / Dụng bút như hữu thần

+ Lê Quí Đôn : Trong bụng không có ba vạn quyển sách, trong mắt không có núi sông kì lạ

của thiên hạ thì không thể làm văn được.

39



- Kiến thức của nhà văn có thể đến từ nhiều nguồn:

+ Học vấn nhà trường

+ Văn hóa dân gian

+ Tự học qua sách vở, cuộc sống

+ Trải nghiệm qua sự dấn thân vào cuộc sống… VD : Xecvantex đã từng sống 7 năm trời ở

hầu khắp các vùng đất ở Ý , Gorki từ hồi còn trẻ đã chu du khắp nơi trên đất Nga. Đó chính là

những trường đại học của các thiên tài.

- Làm những nghề nghiệp khác nhau ngoài công việc viết văn cũng là một hình thức tích lũy vốn

sống của các nhà văn. VD : Oantơ Xcôt trước khi bước chân vào làng văn đã từng làm tổng lí, trạng

sư. Đichken hiểu được nhiều bộ mặt chính khách là nhờ nghề ghi tốc kí ở nghị viện Anh…

- Tuy nhiên cũng cần lưu ý: Có vốn sống phong phú là rất tốt, nhưng then chốt không phải là đi

nhiều, biết rộng mà là ở chỗ: sống bằng cả tâm hồn, trí óc, để nâng cái vốn sống lên thành chất sống.

Nguyễn Công Hoan : Tôi lại muốn nhấn mạnh một điều mà tôi đã nói nhiều là muốn viết văn, trước

hết phải sống. Đừng có cậy thiên tài. Thiên tài chỉ cho ta nghệ thuật, sống mới cho ta nội dung.

g. Nhà văn phải am hiểu và có khả năng sử dụng thành thục, tinh tế ngôn ngữ, nhất là tiếng mẹ

đẻ :

Văn học là nghệ thuật ngôn từ. Ngôn ngữ là yếu tố đầu tiên của văn học. Do đó, nhà văn bắt

buộc phải trau dồi, rèn luyện để có thể sử dụng thuần thục ngôn ngữ khi sáng tạo. Có như vậy, tác

phẩm của nhà văn mới có được sức sống lâu bền trong lòng độc giả.

II. Quá trình sáng tạo

1. Hình thành ý đồ sáng tạo

- Giai đoạn đầu tiên

- Giai đoạn định hướng cho mọi quá trình sáng tạo của nhà văn

- Ý đồ có thể manh nha từ một vài hình ảnh hay cảm nghĩ nào đó trong tâm trí nhà văn, rồi

dần dần mới hình thành tương đối hoàn chỉnh.

2. Nghiên cứu và thu thập tài liệu

- Giai đoạn cần thiết, quan trọng đối với việc viết những tác phẩm lớn, đồ sộ.

- Nhà văn có thể thu thập tài liệu từ nhiều nguồn khác nhau. VD : Đôtxtôiepxki : Để tái hiện

thành công những cơn ác mộng của Ivan Caramazop : ông phải đi tham khảo ý kiến của bác sĩ tâm

thần..

3. Thiết kế sơ đồ tác phẩm

- Giai đoạn quan trọng của quá trình sáng tác, nhằm hệ thống hóa những điều quan sát và thu

thập được, những ấn tượng, hình ảnh…chợt nảy ra vào một chỉnh thể.

- Tạo dựng và chọn lựa phương án hoàn thiện nhất qua nhiều sơ đồ khác nhau. VD : Viết

Thằng ngốc, Đôtxtôiepxki : Tính trung bình, tôi đã nghĩ đến hơn 6 sơ đồ (không ít hơn) mỗi ngày.

Đầu tôi quay cuồng như chiếc cối xay. Làm thế nào mà tôi không hóa điên, tôi cũng không hiểu nữa.

40



- Tuy nhiên cũng có nhà văn không coi trọng khâu này. Hầu hết họ là những nhà văn sáng

tác theo cảm hứng. VD : Tố Hữu : Tôi làm thơ không có dàn bài. Tôi không biết trước được bài thơ

đến bao giờ thì kết thúc…

4. Viết

- Giai đoạn vất vả nhất, nhà văn phải vật lộn với từng con chữ, từng cách diễn đạt, như một cuộc

hành xác trên pháp trường trắng.

- Giai đoạn này nhà văn có thể phải điều chỉnh ít nhiều sơ đồ thiết kế. Mặc dù đã được thai

nghén từ trước, nhưng đến khi viết, nhà văn mới thực sự sống với thế giới hình tượng, mới thật sự

nhập vai. Đó là lúc kết tinh cao độ của óc tưởng tượng mãnh liệt, tấm lòng đồng cảm đến mức như bị

nhập đồng.

- Trong thực tế, khi viết, cũng có lúc nhân vật nổi loạn, không tuân theo ý đồ sáng tác của nhà

văn. VD : Gái Đen, Anna Karênina…

- Giai đoạn này sức viết của mỗi người mỗi khác.

+ Có người viết rất nhanh

+ Có người viết chậm, vất vả, chật vật

5. Sửa chữa:

- Khâu cuối cùng, nhà văn trực tiếp kiểm tra tác phẩm của mình trước khi đưa tác phẩm đến

người đọc.

- Là khâu hết sức quan trọng, vì, nói như Đôxtôiepxki : Tài nghệ vĩ đại nhất của nhà văn là

ở chỗ biết xóa bỏ.

- Có thể sửa hoàn toàn, sửa một phần, hoặc không sửa gì. VD : Phlôbe được mệnh danh là :

tên đao phủ không thương tiếc của phong cách. Huy Cận viết Tràng giang phải trải qua 17 lần chỉnh

sửa…

* Tóm lại:

Trong thực tế sáng tạo, mỗi nhà văn có một quá trình sáng tác khác nhau, một phương pháp

sáng tác riêng. Dù cách viết hay quá trình sáng tạo như thế nào thì lao động nghệ thuật của nhà văn

vẫn là lao động sáng tạo công phu, đầy khó khăn thử thách, đòi hỏi nhà văn phải có tài năng, tâm

huyết, bản lĩnh nghề nghiệp, tinh thần trách nhiệm cao đối với người đọc.

D. Luyện tập

1. Yếu tố đầu tiên của văn học là ngôn ngữ. Anh (chị) hãy bình luận ý kiến trên.

2. Lập dàn ý cho đề sau :

Bàn về văn học, M.Gorki cho rằng : Văn học là nhân học. Anh (chị) hãy bình luận ý kiến trên.

3. Ngoài việc phản ánh đầy đủ sự thật đời sống, văn học còn có nhiệm vụ buộc người đọc nhìn

chăm chú hơn, nghiêm khắc hơn vào bản thân mình, từ đó hiểu sâu sắc hơn sự thật của bản thân

mình. (Hoàng Ngọc Hiến, Văn học và học văn). Anh (chị) hiểu ý kiến trên như thế nào ? Bằng hiểu

biết của mình, hãy làm sáng tỏ.

4. Bình luận ý kiến sau :

41



Ngồi trong xó nhà mà lịch lãm suốt hết các nơi danh lam thắng cảnh của thiên hạ ; xem trên

mảnh giấy mà am tường hết các việc hay, việc dở của thế gian ; sinh ở sau mấy nghìn năm mà tựa

hồ như được đối diện và được nghe tiếng bàn bạc của người sinh về trước mấy nghìn năm, cũng là

nhờ có văn chương cả. (Phan Kế Bính, Việt Hán văn khảo)

5. Trong bài Ý nghĩa của văn chương, Hoài Thanh viết :

Văn chương gây cho ta những tình cảm ta không có, luyện cho ta những tình cảm ta sẵn có;

cuộc đời phù phiếm mà chật hẹp của cá nhân vì văn chương mà trở nên thâm trầm và rộng rãi hơn

đến trăm nghìn lần. Anh (chị) có suy nghĩ gì về ý kiến trên.

6. Bàn về văn chương, Thạch Lam cho rằng : Công việc của nhà văn là phát hiện cái đẹp ở

chính chỗ mà không ai ngờ tới, tìm cái đẹp kín đáo và che lấp của sự vật, cho người đọc một bài học

trông nhìn và thưởng thức. (Theo dòng). Anh chị hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy bình luận.

7. Nhà văn Sôlôkhôp đã từng khẳng định : Người nghệ sĩ không thể lạnh lùng khi sáng tạo. Khi

viết, máu phải sôi lên. Hãy bình luận ý kiến trên.

8. Nghệ thuật bao giờ cũng là tiếng nói của tình cảm con người, là sự tự giãi bày và gửi gắm

tâm tư. (Lê Ngọc Trà). Anh (chị) hiểu ý kiến trên như thế nào ? Phân tích một tác phẩm tự chọn để

chứng minh.

9. Trong Truyện Kiều, đại thi hào Nguyễn Du khẳng định : Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài. Ý

kiến trên gợi cho anh (chị) suy nghĩ gì về phẩm chất của người nghệ sĩ ?

10. Nghệ sĩ là người biết khai thác các ấn tượng riêng chủ quan của mình, tìm trong ấn tượng

riêng ấy cái có giá trị khái quát và làm cho chúng có được hình thức riêng. (M.Gorki - Bàn về văn

học). Hãy bình luận ý kiến trên.

Gợi ý :

BT 1 : Dựa trên những kiến thức đã học, bàn về đặc trưng văn học, đặc trưng ngôn từ nghệ thuật.

BT 2 : Câu nói của M.Gorki bàn về đặc trưng của văn học (đối tượng, nội dung).

BT 3,4 : Câu nói của Hoàng Ngọc Hiến, Phan Kế Bính bàn đến chức năng văn học, chủ yếu là

chức năng nhận thức và giáo dục.

BT 5 : Câu nói của Hoài Thanh chủ yếu đề cập đến ý nghĩa, giá trị, chức năng cao quí của văn

chương. Xuất phát từ đặc trưng của văn học để lí giải.

BT 6 : Bàn về lao động sáng tạo của nhà văn, yêu cầu phẩm chất của nhà văn.

BT 7 : Bàn về vai trò của tình cảm trong sáng tạo nghệ thuật ; chữ tâm, phẩm chất bắt buộc của

nhà văn.

BT 8 : Bàn về đặc trưng nội dung của văn học nghệ thuật.

BT 9 : Bàn về phẩm chất của người nghệ sĩ, đặc biệt là mối quan hệ giữa hai phẩm chất : tài - tâm.

BT 10 : Bàn về yêu cầu đối với người nghệ sĩ : tài năng, vốn sống…

Bắc Ninh, ngày 10/10/ 2010

42



V¨n xu«I viÖt nam sau 1975( NguyÔn Thanh Nhµn, §Æng Thanh HuyÒn - THPT chuyªn Biªn Hoµ,

Hµ Nam)Môc tiªu cÇn ®¹t Gióp häc sinh :- Về kiến thức :

+ N¾m đîc sù thay ®æi to lín cña hoµn c¶nh lÞch sö, x· héi dÉn ®Õn sù thay ®æi m«i trêng v¨n ho¸ vµ trung t©m s¸ng t¹o cña nhµ v¨n.

+ HiÓu ®îc çi nh×n d©n chñ ho¸ vÒ con ngêi vµ hiÖn thùc ®· ®a ®Õn nh÷ng ®æi míi phong phó vÒ thÓ lo¹i vµ thñ ph¸p biÓu hiÖn trong văn xuôi.

+ Mét sè chñ ®Ò chÝnh cña v¨n xuôi sau 1975 : NhËn thøc l¹i mét sè vÊn ®Ò x· héi trong qu¸ khø vµ thùc t¹i, nh÷ng b¨n kho¨n, tr¨n trë vÒ con ngêi vµ vÒ çch viÕt.

- Về kĩ năng : Có kĩ năng đọc - hiểu, phân tích và cảm thụ tác phẩm văn xuôi sau 1975

Néi dungI. Hoàn cảnh lịch sử xã hội

1. Nh÷ng bíc chuyÓn cña lÞch söCuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu níc, gi¶i phãng miÒn Nam kÕt thóc

th¾ng lîi b»ng chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh lÞch sö. §Êt níc thèng nhÊt, bíc vµo thêi kú kh«i phôc vµ ph¸t triÓn. D ©m chiÕn th¾ng vµ niÒm tù hµo d©n téc, niÒm vui sum häp vÉn tiÕp tôc ®îc ph¶n ¸nh trong v¨n häc, tiÕp nèi khuynh híng sö thi vµ c¶m høng l·ng mạn trong v¨n häc giai ®o¹n tríc (1945 - 1975).

Bíc ra khỏi cuéc chiÕn, con ngêi cã ®iÒu kiÖn nh×n nhËn vÒ nã mét çch toµn diÖn vµ kh¸ch quan h¬n. HËu qu¶ cña chiÕn tranh c¶ vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn b¾t ®Çu ®îc ®Ò cËp mét çch cô thÓ : §Êt níc chia c¾t, bÞ tµn ph¸, nÒn kinh tÕ vèn ®· l¹c hËu, thÊp kÐm cña mét xø thuéc ®Þa míi giµnh ®îc ®éc lËp l¹i bÞ chiÕn tranh kÐo dµi nªn cµng kiÖt quÖ, tôt hËu, çc lµng m¹c, thµnh phè bÞ ph¸ huû, hµng v¹n, hµng triÖu ngêi ng· xuèng, nçi ®au, sự mất mát về tinh thÇn cña c¶ mét d©n téc qu¸ lín…

MÆt kh¸c, chÝnh s¸ch cÊm vËn, c« lËp cña ç thÕ hÖ thï ®Þch cµng ®Èy ViÖt Nam vµo t×nh thÕ khã kh¨n. Sù khñng ho¶ng dÉn ®Õn tan vì cña hÖ thèng çc níc XHCN vµ sù sôp ®æ cña Liªn X« tác động không nhỏ tới tình hình trong

nước. ChÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi trong níc nÆng nÒ duy ý chÝ, chñ quan, nãng véi khiÕn t×nh h×nh Việt Nam l©m vµo t×nh tr¹ng khñng kho¶ng trÇm träng ®Çu vµ gi÷a thËp kû 80 của thế kỉ XX.

43



Nhưng sức sống mạnh mẽ và bền bỉ của một dân tộc đã có lịch sử mấy nghìn năm dựng

nước và giữ nước lại một lần nữa đưa đất nước thoát khỏi tình thế hiểm nghèo. Đường lối đổi mới đã

hình thành trong thực tiễn ở nhiều cơ sở và lĩnh vực kinh tế và trở thành đường lối chính thức của

§¶ng từ sau Đại hội Đảng VI (1986), nh÷ng biÖn ph¸p xÐ rµo, tù cëi trãi ®· ®a ®Êt níc tho¸t khái khñng ho¶ng vµ b¾t ®Çu cã sù t¨ng trëng. Qu¸ tr×nh ®æi míi còng lµ c¬ héi më cöa t¨ng cêng giao lu vµ héi nhËp quèc tÕ trªn mäi b×nh diÖn chÝnh trÞ - kinh tÕ - v¨n ho¸. §Êt níc sau h¬n 20 n¨m ®æi míi cã nhiÒu thay ®æi tÝch cùc, toµn diÖn nhng còng ®øng tríc nguy c¬ tiÒm Èn như sự phân

hóa giàu nghèo, các hệ tư tưởng, văn hóa tiêu cực có ảnh hưởng mạnh mẽ đến một bộ phận nhân

dân, tâm lí sùng ngoại thái quá, lối sống hưởng thụ ích kỉ, vị kỉ…

2. Những chuyển biến về văn hoá – xã hội - tư tưởng

Sù chuyÓn biÕn vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ kÐo theo sù biÕn ®æi trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ x· héi t tëng.

Trong chiÕn tranh vÖ quèc, søc m¹nh cña tinh thÇn yªu níc vµ ý thøc céng ®ång ®· ®îc ph¸t huy cao ®é. Cuéc sèng ç nh©n, riªng t ph¶i thu hÑp ®Õn tèi thiÓu nhêng chç cho ®êi sèng chung cña tËp thÓ, cña c¶ d©n téc. Con ngêi ®îc nh×n nhËn tríc hÕt vµ chñ yÕu ë t çch con ngêi cña d©n téc, cña nh©n d©n, cña çch m¹ng. Hoµ b×nh trë l¹i, con ngêi trë vÒ víi cuéc sèng thêi b×nh, víi çi ®êi thêng phån t¹p xÊu - tèt, tr¾ng - ®en lÉn lén, nhÊt lµ trong thêi kú kinh tÕ thÞ trêng biÕn ®éng… ý thøc ç nh©n víi nh÷ng nhu cÇu c¬ thÓ thøc tØnh, çc gi¸ trÞ tríc ®©y đîc coi lµ bÒn v÷ng nay bÞ lung lay, r¹n nøt, trong khi çc tiªu chuÈn míi cha h×nh thµnh thùc sù. Mặt kh¸c, nền kinh tế từ tập

trung, bao cấp chuyển sang kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, từ mối quan hệ về

chính trị, kinh tế hầu như khép kín trong hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa trước đây, đến chủ

trương mở cửa hội nhập toàn diện với thế giới, những điều đó, tất kéo theo những chuyển biến về

mặt xã hội. Nông thôn trước đây là chỗ dựa vững chắc của chiến tranh cách mạng, trong điều kiện

mới không còn thích hợp. Thành thị trong thời kì kinh tế thị trường đóng vai trò quan trọng, đặc biệt

quá trình đô thị hóa cũng như sự biến đổi nhanh chóng của nông thôn – nhất là khu vực ngoại thành

tác động mạnh mẽ tới hệ tư tưởng, ý thức của nhân dân

Nh÷ng n¨m 80, 90 cña thÕ kû XX, trë l¹i ®©y, cïng víi sù ph¸t triÓn cña çc ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®Æc biÖt lµ Internet, çc hÖ t tëng, çc thang gi¸ trÞ h×nh thµnh, x©m nhËp vµ biÕn ®æi kh«ng ngõng. Trong khoảng 30 năm trở lại

đây, xã hội và con người Việt Nam phải trải qua cuộc trở dạ lớn lao và không ít đau đớn, phải tự xây

lại hình ảnh của chính mình cùng lúc với việc phải tự hình thành từng bước các tiêu chí giá trị mới.

Trong tình hình ấy, đời sống văn hóa – tư tưởng cũng có diện mạo diễn biến khá phức tạp, thậm chí

có khi rơi vào khủng hoảng ở một bộ phận nào đó. Có khi sự phê phán những hạn chế, bất cập một

44



thời đã qua được đẩy lên thành phủ định sạch trơn, quay lưng lại với mọi giá trị truyền thống. Cũng

có không ít người rơi vào tình thế lưỡng nan, trở thành kẻ bảo thủ, lạc hậu, không tìm thấy chỗ đứng

trong xã hội mới. Không ít người trong giới trẻ chạy theo lối sống hưởng thụ vật chất, coi nhẹ các giá

trị tinh thần…

TÊt c¶ nh÷ng biÕn ®éng vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi t tëng… ®Òu t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi sù ph¸t triÓn V¨n häc Việt Nam sau năm 1975 tõ néi dung ph¶n ¸nh ®Õn h×nh thøc biÓu hiÖn, tõ nhà văn tới độc giả, từ qu¸ tr×nh s¸ng t¸c ®Õn qu¸ tr×nh tiÕp nhËn v¨n häc…

3. §ßi hái ®æi míi v¨n häcV¨n häc Việt Nam tõ 1945 - 1975 ®· khÐp l¹i vµ lµm tròn sø mÖnh cña mét

nÒn v¨n häc phôc vô çch m¹ng, cæ vò chiÕn ®Êu, v× Tæ quèc, vì nh©n d©n. Dï khuynh híng sö thi, cảm hứng lãng mạn, dù ®Ò tµi, chñ ®Ò, nh©n vËt… cña v¨n häc giai ®o¹n nµy cßn tiÕp tôc xuÊt hiÖn vµ chi phèi v¨n häc ViÖt Nam ë nöa cuèi thËp kû 70 vµ ®Çu thËp kû 80 nhng nh×n chung, diÖn m¹o v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 ®· thay ®æi trong nhu cÇu vµ quan niÖm thÈm mü, ®¸p øng yªu cÇu ph¶i ®æi míi cña thêi ®¹i.

Nh÷ng vÊn ®Ò trong qu¸ khø ®îc ®a ra xem xÐt vµ nh×n nhËn l¹i mét çch kh¸ch quan, ®óng ®¾n, ë nhiÒu b×nh diÖn h¬n. Những vÊn ®Ò míi, hoÆc nh÷ng vÊn ®ề tõng bÞ nÐ tr¸nh, kh«ng ®îc ®Ò cËp tới th× nay ®îc ph¶n ¸nh mét çch toµn diÖn s©u s¾c. Nhu cÇu ®æi míi v¨n häc trë thµnh hßi hái chung cña c¶ giíi s¸ng t¸c, lý luËn phê bình lÉn c«ng chóng. B»ng cái nh×n t×m tßi, thÓ nghiÖm c¶ trªn b×nh diÖn s¸ng t¸c vµ tiÕp nhËn, lý luËn phª b×nh, văn häc ®· h×nh thµnh mét t duy nghÖ thuËt míi trªn c¬ së ®æi míi toµn diÖn vµ quan niÖm vÒ v¨n ch¬ng, vÒ c«ng chóng v¨n häc. NhiÒu vÊn ®Ò cèt lâi c¬ b¶n cña v¨n häc tríc ®ã vèn ®îc xem lµ ch©n lý hiÓn nhiªn, b©y giê ®îc xem xÐt l¹i trë thµnh nh÷ng vÊn ®Ò tranh c·i, bµn th¶o kh¸ s«i næi. Chẳng hạn vấn đề vai trò, vị trí

và chức năng của văn học, khái niệm hiện thực trong văn chương, mối quan hệ giữa nhà văn và độc

giả, các phương thức phản ánh…

NhiÒu khuynh híng, trµo lu nghÖ thuËt cña níc ngoµi ¶nh hëng vµo ViÖt Nam t¸c ®éng tíi sù t×m tßi, s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ thÞ hiÕu tiÕp nhËn cña ®éc giả. Đây là giai đoạn nhiều tác phẩm văn xuôi của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Mỹ La tinh,

của Phương Tây tràn vào Việt Nam. Không phải ngẫu nhiên mà khi đó, độc giả từng náo nức tìm đọc

một số cuốn tiểu thuyết dịch của nước ngoài, phù hợp với thị hiếu đã thay đổi, đã ở tầm đón đợi cao

hơn của họ.

II. Một vài đặc điểm cơ bản của văn xuôi Việt Nam sau 1975

45



V¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 ®· tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong mét m«i trêng ý thøc tinh thÇn cã nhiÒu biÕn ®æi, qua nhiÒu chÆng ph¸t triÓn. Sự phân loại các chặng

phát triển văn xuôi đến nay vẫn còn nhiều tranh cãi, việc tìm hiểu, khái quát đặc điểm của giai đoạn văn

học phức tạp này không hề đơn giản. Trên cơ sở nghiên cứu và tiếp thu thành quả nghiên cứu của các

giáo sư đầu ngành, các công trình nghiên cứu, lý luận văn học đã có, bíc ®Çu, chúng tôi cã thÓ trình

bày 3 ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau :1. V¨n häc vËn ®éng theo híng d©n chñ ho¸

Do yªu cÇu ®ßi hßi cña lÞch sö - x· héi vµ cña néi th©n v¨n häc ; v¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kû XX - 1945 vËn ®éng theo híng hiÖn ®¹i ho¸ ®a v¨n häc ViÖt Nam tõ trung ®¹i ®Õn hiÖn ®¹i, tõ 1945 - 1975, v¨n häc ViÖt Nam ph¸t triÓn theo híng ®¹i chóng ho¸ vµ çch m¹ng ho¸, trë thµnh nÒn v¨n häc çch m¹ng trong hoµn c¶nh chiÕn tranh, tõ sau 1975 ; v¨n häc còng theo xu thÕ chung cña x· héi, vËn ®éng theo híng d©n chñ ho¸. §Æc biÖt ®¹i héi §¶ng VI (1986) kªu gäi ®æi míi t duy, nh×n th¼ng vµo sù thËt ®· t¹o c¬ së t tëng cho xu híng d©n chñ ho¸ trong v¨n häc ®îc kh¬i dßng vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ.

D©n chñ ho¸ thÊm s©u vµ ®îc thÓ hiÖn ë nhiÒu cÊp ®é cũng như b×nh diÖn ®êi sèng v¨n häc. Trªn b×nh diÖn ý thøc nghÖ thuËt, văn học ®· tiếp thu và

cã nh÷ng biÕn ®æi quan träng theo híng d©n chñ ho¸ về çc quan niÖm nghệ

thuật – vốn trước đây đã hình thành những cách hiểu nhất định. Tiêu biểu nhất là quan niệm về vÞ trÝ vµ chøc n¨ng cña v¨n häc, về vai trò của nhµ v¨n vµ người đọc, về hiÖn thùc được

phản ánh trong tác phẩm. Cô thÓ lµ :1.1. VÒ chøc n¨ng cña v¨n häc

V¨n häc giai ®o¹n tríc chñ yÕu ®îc nh×n nhËn nh vò khÝ t tëng, cña çch m¹ng, phôc vô môc tiªu vµ yªu cÇu çch m¹ng : V¨n ho¸ nghÖ thuËt còng lµ mét mÆt trËn, anh chÞ em lµ chiÕn sü trªn mÆt trËn Êy (Hå ChÝ Minh – Thư gửi các họa sĩ

nhân triển lãm hội họa toàn quốc năm 1951) - ®ã lµ ch©n lý hiÓn nhiªn về vị trí văn học nghệ

thuật và vai trò của người nghệ sĩ trong thời đại cách mạng, kháng chiến mµ kh«ng mét nghÖ sü ch©n chÝnh nµo kh«ng thõa nhận. V¨n häc thêi nµy kh«ng tõ bá vai trß vò khí tinh thÇn - t tëng cña nã nhng nhÊn m¹nh tríc hÕt ë søc m¹nh kh¸m ph¸ thùc t¹i vµ thøc tØnh ý thøc vÒ sù thËt, nhÊn m¹nh vai trß, dù b¸o, dù c¶m… Đây cũng là điều tất yếu khi

xã hội có sự chuyển biến từ thời kì kháng chiến chống mĩ sang giai đoạn hòa bình, phát triển kinh tế xã

hội.

Xu híng d©n chñ ho¸ trong v¨n häc còn thÓ hiÖn ë viÖc nhµ v¨n coi v¨n häc nh mét ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó tù biÓu hiÖn, ph¸t biÓu t tëng, quan niÖn chÝnh kiÕn cña mçi ngêi vÒ x· héi vµ con ngêi. Văn học không chỉ là tiếng nói chung

của dân tộc, thời đại, cộng đồng mà còn có thể là phát ngôn của mỗi cá nhân. Không chỉ kinh

46



nghiệm cộng đồng mới được coi trọng mà còn cần đến kinh nghiệm cá nhân để làm giàu thêm cho

nhận thức của mỗi người và toàn xã hội. NguyÔn Minh Ch©u, Nguyễn Kh¶i kh«ng chØ thÓ hiÖn quan ®iÓm cña b¶n th©n vÒ x· héi, chÝnh trÞ, con ngêi… qua çc t¸c phÈm mµ cßn thÓ hiÖn trùc tiÕp qua nhiÒu tuý bót. Tiªu biÓu lµ H·y ®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n nghÖ minh ho¹ (B¸o v¨n nghÖ sè 49350 - 5/12/1987) ë Nguyễn Minh Ch©u; §i t×m çi t«i ®· mÊt (2006) cña NguyÔn Kh¶i…

V¨n häc kh«ng chØ lµ tiÕng nãi cña céng ®ång mµ cßn cã thÓ lµ ph¸t ng«n, thÓ nghiÖm, nhËn thøc cña mçi ç nh©n, tõ ®ã nhµ v¨n quan t©m h¬n ®Õn nh÷ng sè phËn ç nh©n, ®¬n lÎ.

1.2. VÒ mèi quan hÖ gi÷a nhµ v¨n vµ ®éc gi¶NÒn v¨n häc 1945 - 1975 ®· ®µo luyÖn ®îc mét ®éi ngò nhµ v¨n chiÕn

sÜ rÊt ®¸ng tr©n träng. VÞ trÝ, tÇm vãc cña hä ®îc h×nh dung nh c©u th¬ cña ChÕ Lan Viªn :

Vãc nhµ th¬ ®øng ngang tÇm chiÕn luüBªn nh÷ng chiÕn sÜ ®uæi xe t¨ng ngoµi ®ång vµ h¹ trùc th¨ng

r¬i Hä lµ ngêi ban bè, ph¸n truyÒn ®éc quyÒn çc ch©n lý kh«ng thÓ bµn c·i

bëi ®ã lµ t tëng chung, lµ môc tiªu cao c¶ cña céng ®ång (nhưng cũng vì thế mà các

tư tưởng đó ít mang dấu ấn của nhà văn). Vai trß cña ngêi ®äc trong ®êi sèng v¨n häc rÊt mê nh¹t, họ chỉ là người tiếp nhận các chân lí một cách tương đối thụ động.

Nhng nay, mèi quan hÖ gi÷a nhµ v¨n vµ ngêi ®äc còng thay ®æi theo h-íng d©n chñ ho¸, b×nh ®¼ng h¬n. Ngêi ®äc ®îc t«n träng, ®îc quyÒn lµm chñ trong quá trình tiếp nhận và có khả năng tác động tới quá trình sáng tác của nhà văn. Đặc biệt

khi tầm đón đợi của công chúng ngày càng cao, nhu cầu và thị hiếu thẩm mĩ thay đổi theo hướng tích

cực thì nhà văn cũng buộc phải bắt kịp với sự thay đổi đó. Mặt khác , nhµ văn khi biểu hiện các

quan niÖm cña m×nh trong tác phẩm luôn ở trong thế ®èi tho¹i chứ kh«ng thÓ ¸p ®Æt. Nền văn học hướng tới tính dân chủ đòi hỏi và có thể thừa nhận cái nhìn riêng của mỗi người

viết. Và người viết dù rất tin, muốn bênh vực cho những quan niệm của mình cũng không thể không

biết đến những quan niệm, tư tưởng khác. §êi sèng v¨n häc v× thÕ cµng trë nªn phong phó, s«i ®éng.

Sở dĩ có sự thay đổi theo hướng dân chủ hóa mối quan hệ giữa nhà văn và bạn đọc không

chỉ do sự tiếp nhận của nhiều luồng tư tưởng văn hóa thẩm mĩ từ nước ngoài mà chủ yếu là do quá

trình chuyển từ nền kinh tế bao cấp sang nền kinh tế thị trường. Văn học cũng trở thành một thứ

hàng hóa tinh thần đặc biệt mà nhà văn – người cung phải hiểu rõ nhu cầu của độc giả. Tuy sự tác

động này cũng có hai mặt, song cùng với sự phát triển của lí luận phê bình, cho đến thời điểm này,

47



sự tác động từ phía độc giả đến quá trình sáng tạo của nhà văn Việt Nam những năm gần đây tương

đối tích cực.

1.3. VÒ quan niÖm vÒ hiÖn thùc Hiện thực là phạm trù phản ánh, là nội dung của văn học. Với cách xử lý quan niệm thực,

mỗi thời đại văn học lại thể hiệm mối quan tâm mà cả cộng đồng đang hướng tới. Ở thời kỳ này,

quan niÖm vÒ hiÖn thùc ®îc më réng, mang tÝnh toµn diÖn vµ s©u s¾c h¬n trong hầu hết các tác phẩm văn xuôi tiêu biểu.

V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1945 - 1975 coi hiÖn thực ®ã lµ Tæ quèc ta t-¬i ®Ñp, nh©n d©n ta anh hïng, sù nghiÖp ta quanh vinh. HiÖn thực Êy kÕt tinh ë nh÷ng ngêi anh hïng, ngêi chiến sĩ, bộ đội, ở anh – chị công nhân, ở người nông dân cần

cù, chăm chỉ, góp sức xây dựng chủ nghĩa xã hội, chế độ mới. §ã lµ hiÖn thùc lín, t¬i ®Ñp, d©ng s½n, ®ãn chê, léng giã, léng mµu s¾c vµ h¬ng th¬m thêi ®¹i (Ph¹m V¨n §ång). HiÖn thùc ®ã lµ hiÖn thùc çch m¹ng, çc biÕn cè lÞch sö vµ ®êi sèng céng ®ång. Quan niÖm ®ã cha nãi hÕt ®îc sù phong phó vµ ®a d¹ng cña hiÖn thùc trong v¨n häc, v« h×nh chung ®· co hÑp ph¹m vi ph¶n ¸nh cña v¨n häc. NguyÔn Minh Châu gäi hiÖn thùc ®ã lµ çi hµnh lang chÆt hÑp, bã buéc, giam cÇm ngêi nghÖ sÜ (H·y ®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n nghÖ minh ho¹) vµ kªu gäi thay ®æi quan niÖm về hiện thực trong thời đại mới.

Đến giai ®o¹n nµy, kh¸i niÖm hiÖn thùc trong v¨n häc ®· ®îc më réng toµn diÖn vµ d©n chñ h¬n, đó lµ cuéc sèng cña con ngêi víi tÊt c¶ sù phong phó, ®a d¹ng cña nã, b¶n chÊt vµ quy luËt ph¸t triÓn cña nãi, chØ kh«ng ph¶i chØ lµ çc sù hiÖn, hiÖn tîng çc chi tiÕt ngÉu nhiªn ho¹t ®éng bªn ngoµi con ngêi (Lª B¸ H¸n – Từ điển thuật ngữ văn học). Víi quan niÖm nµy, hiÖn thùc ®êi sèng trong tÝnh toµn vÑn cña nã ®· më ra nh÷ng kh«ng gian v« tËn cho v¨n häc tho¶ søc chiÕm lÜnh, kh¸m ph¸, khai vì… Nguyễn Minh Châu khẳng định một tác phẩm

văn học bao giờ cũng phải đảm bảo tính chân thực, song khi nhà văn sáng tác thì đó cũng là lúc cuộc

sống thật chung quang đã trở thành hư ảo và bị lãng quên. Trước mắt anh ta chỉ còn cuộc sống do

trí tưởng tượng hết sức mãnh liệt của anh tạo nên và đắp vào dần dần và người viết lại phải căn cứ

vào cuộc sống thật để kiểm nghiệm lại toàn bộ cái cuộc sống tưởng tượng ấy. Quan niệm trên của

Nguyễn Minh Châu vừa chú ý đến hiện thực khách quan vừa quan tâm đến hiện thực chủ quan của

nhà văn khi nhận thức và phản ánh hiện thực. Thậm chí một số quan niệm còn nhấn mạnh hơn vào

hiện thực chủ quan – hiện thực mang dấn ấn tư tưởng và tâm tư tình cảm của nhà văn Văn học trước

hết không phản ánh hiện thực mà là sự nghiền ngẫm về hiện thực (Lê Ngọc Trà – Văn chương thẩm

mĩ và văn hóa). Mỗi nhà văn khi tìm hiểu khái niệm hiện thực và thể hiện nó trong tác phẩm theo

phong cách của riêng mình sẽ góp thêm một khám phá mới cho văn xuôi Việt Nam giai đoạn này.

48



Văn xuôi Việt Nam sau 1975 – nhất là một số truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, tiểu

thuyết lịch sử của Xuân Khánh cã ®Ò cËp tíi nh÷ng biÕn cè lÞch sö, nh÷ng sù kiÖn cã tÝnh chÊt céng ®ång. Song nh÷ng sù kiÖn ®ã còng trë thµnh ®êng viền cho sè phËn ç nh©n, thµnh çi cớ ban ®Çu ®Ó nhµ v¨n kh¶o s¸t ý thøc cña nh©n vËt lÞch sö theo kinh nghiÖm céng ®ång để chuyÓn thµnh kinh nghiÖm ç nh©n. B¶o Ninh tuy viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh, ®Ò cËp ®Õn vËn mÖnh d©n téc nhng thùc chÊt lµ ®i s©u vµo thÕ giíi néi t©m cña Kiªn ®Ó c¶m nghiÖm vÒ sè phËn bi thảm vµ t©m hån nhµu n¸t cña Kiên - mét ngêi lÝnh võa bíc ra khái cuéc chiÕn (Nçi buån chiÕn tranh). Hiện thực khách quan lúc này không đóng vai trò tối

quan trọng, nhà văn chỉ thông qua nó để khám phá hiện thực tâm hồn của con người với chiều sâu

khôn cùng.

Mét sè t¸c phÈm v¨n häc sau 1975 cã khuynh híng sö dông yÕu tè k× ¶o, nghÞch dÞ (s¸ng t¸c NguyÔn Huy ThiÖp, Ph¹m ThÞ Hoµi, T¹ Duy Anh…) ®ßi hái ng-êi ®äc ph¶i thay ®æi kinh nghiÖm mét chiÒu vÒ hiÖn thùc, nã nh»m chñ yÕu kh¬i gîi suy ngÉm vµ kÝch thÝch tëng tîng, ®èi tho¹i nhiÒu h¬n lµ ®Ó người ta tin vµo sù tån t¹i cña nã. Không chỉ có vậy, một số yếu tố kì ảo chính là những hình tượng ẩn dụ mà

nhà văn thông qua đó phản ảnh hiện thực theo cách riêng. Tạ Duy Anh trong tác phẩm Thiên thần sám

hối đã để một bào thai chưa được sinh ra lắng nghe tất cả những lời sám hối của những người phụ nữ

từng ruồng rẫy con của chính mình vì những ham muốn và dục vọng của bản thân. Bào thai suy ngẫm và

tự quyết định sẽ sinh ra hay trở thành một bào thai chết lưu, không bao giờ gia nhập thế giới con người.

Quyết định cuối cùng của bào thai là đạp chân báo hiệu sự sống và khao khát được sinh ra. Tạ Duy Anh

đã phản ánh bộ mặt xã hội đương thời với tất cả những mặt trái, những tham vọng đen tối của con người

khi các giá trị đạo đức đều suy đồi, song kết thúc tác phẩm, ông vẫn thể hiện một cái nhìn tin tưởng và

nhân bản vào con người, đặc biệt là thế hệ sau tiếp bước.

=> Khuynh híng d©n chñ ho¸ cña v¨n häc kh«ng chØ thÓ hiÖn ë çc quan niÖm mµ cßn biÓu hiÖn ë çc b×nh diÖn kh¸c nh ®Ò tµi, nh©n vËt, cèt truyÖn, giäng ®iÖu… Xu híng d©n chñ ho¸ còng ®a ®Õn sù në ré cña çc phong çch, bót ph¸p, béc lé çc ç tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n cïng víi nhiÒu thö nghiÖm, t×m kiÕm nhiÒu h×nh thøc vµ thñ ph¸p thÓ hiÖn míi, nhiÒu c©y bót ®· ®Þnh h×nh ë giai ®o¹n tríc, ®Õn giai ®o¹n nµy vÉn bøt ph¸ t¹o ra phong çch míi nh NguyÔn Minh Ch©u, NguyÔn Kh¶i… nhiÒu c©y bót trÎ ra ®êi vµ t¹o dÊu Ên ®Ëm nÐt nh Ph¹m ThÞ Hoµi, NguyÔn Huy ThiÖp, T¹ Duy Anh, NguyÔn ViÖt Hµ…

diÖn m¹o v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 cã nhiÒu khëi s¾c.2. Sù thøc tØnh ý thøc ç nh©n trªn c¬ së tinh thÇn nh©n b¶n lµ

nÒn t¶ng t tëng vµ c¶m høng chñ ®¹o, bao trïm nÒn v¨n xuôi tõ sau 1975

49



V¨n häc ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX, do sù chuyÓn biÕn cña h×nh th¸i x· héi vµ sù t¸c ®éng, ¶nh hëng cña v¨n ho¸, t tëng ph¬ng T©y, ý thøc ç nh©n ®· n¶y në m¹nh mÏ. Çi t«i - ç thÓ trong v¨n häc ®Æc biÖt lµ v¨n häc l·ng m¹n chèng l¹i sù kiÒm to¶ cña lÔ gi¸o phong kiÕn, ®ßi gi¶i phãng çi t«i ç nh©n, mang l¹i cho v¨n häc nguån c¶m høng míi mÎ, kh¸ dåi dµo nhng phát triển trong xã

hội thuộc địa bị kìm kẹp, nó còng mong chãng kh« c¹n, bÕ t¾c. V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1945- 1975 chñ yÕu kh¬i dậy vµ ph¸t triÓn ®Õn cao ®é ý thøc giai cÊp, ý thøc céng ®ång. Nhng tõ sau 1975, cuéc sèng dÇn trë l¹i víi nh÷ng quy luËt b×nh thêng cña nã, con ngêi trë vÒ víi mu«n mÆt cña ®êi thêng, ph¶i ®èi diÖn víi rÊt nhiÒu biÕn ®éng cña ®êi sèng x· héi. Bèi c¶nh ®ã ®· thức tØnh ý thøc ç nh©n, ®ßi hái mäi ngêi quan t©m ®Õn mçi ngêi, mçi sè phËn. Trong truyÖn ng¾n Bøc tranh NguyÔn Minh Ch©u ®· m¹nh mÏ phª ph¸n vµ bác bá nh÷ng luËn ®iÓm nh©n danh çi chung, mîn danh lîi céng ®ång mµ bá qua, thËm chÝ chµ ®¹p lªn nçi ®au vµ sè phËn cña mçi ç nh©n. V¨n häc còng ph¸t hiÖn ra có kh«ng Ýt sù lÖch pha, thËm chÝ tr¸i ngîc gi÷a sè phËn ç nh©n vµ céng ®ång, n¶y sinh nh÷ng bi kÞch mµ con ngêi lµ n¹n nh©n cña hoµn c¶nh vµ sè phËn. Nh©n vËt Giang Minh Sµi trong Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu ; Kiªn, Ph-¬ng… trong Nçi buån chiÕn tranh (Th©n phËn cña t×nh yªu) của B¶o Ninh - lµ nh÷ng n¹n nh©n nh vËy.

Sù thøc tØnh trë l¹i ý thøc ç nhân ®· më ra cho v¨n häc nhiÒu ®Ò tµi vµ chñ ®Ò míi, lµm thay ®æi quan niÖm vÒ con ngêi, v¨n häc ngµy cµng ®i tíi mét quan niÖm toµn vÑn vµ s©u s¾c h¬n vÒ con ngêi mµ nÒn t¶ng cña quan niÖm Êy lµ t tëng nh©n b¶n. Con ngêi h«m nay ®îc nh×n ë nhiÒu vÞ thÕ vµ trong tÝnh ®a chiÒu cña nhiÒu mèi quan hÖ : Con ngêi với x· héi, con ngêi víi lÞch sö, con ngêi cña gia ®×nh, gia téc, con ngêi víi phong tôc, víi thiªn nhiªn, víi ngêi kh¸c vµ víi chÝnh m×nh… NguyÔn Minh Ch©u khi x©y dùng nh©n vËt ngêi ®µn bµ lµng chµi ngêi ®äc ph¶i kh¸m ph¸ nh©n vËt ë nhiÒu gãc ®é. ë gãc ®é x· héi, trong m¾t Phïng vµ §Èu, ngêi ®µn bµ lµng chµi chØ lµ ngêi phô n÷ ®áng th¬ng, chÞu n¹n b¹o hµnh gia đình ngêi chång vò phu mét çch ngờ

nghệch, khèn khæ. Nhng tõ gãc ®é gia ®×nh, chÞ l¹i lµ ngêi phô n÷ tr¶i nghiÖm, hiÓu ®êi, giµu ®øc hi sinh, vÞ tha, giµu t×nh yªu th¬ng víi chång víi con. T¬ng tù nh vậy, kh«ng thÓ ¸p ®Æt çi nh×n mét chiÒu hay çi nh×n giai cÊp víi ngêi chång trong truyÖn.

Con ngêi còng ®îc soi chiÕu, kh¸m ph¸ ë nhiÒu cÊp ®é, b×nh diÖn : ý thøc - tiÒm thøc - v« thøc ; ®êi sèng t tëng, t×nh c¶m vµ b¶n n¨ng, dôc väng con ngêi cô thÓ, ç thÓ vµ trong tÝnh th©n lo¹i phæ qu¸t. Con ngêi kh«ng cßn

50



nhÊt phiÕn mµ ®a diÖn, ®a trÞ, lìng ph©n, giao tranh gi÷a ¸nh s¸ng vµ bãng tối nh nh©n vật ho¹ sÜ trong Bøc tranh (NguyÔn Minh Ch©u) gåm c¶ rång phîng lÉn rắn rết, thiªn thÇn vµ quØ sø, sù thøc tØnh cña ý thøc ç nh©n còng khiÕn con ngêi nhËn thøc l¹i mét sè vÊn ®Ò trong qu¸ khø díi gãc ®é míi (vÝ dô : ChiÕn tranh, thêi kú bao cÊp…) nhng kh«ng ph¶i ®Ó phñ ®Þnh s¹ch tr¬n mµ ®Ó híng tíi nh÷ng gi¸ trÞ Ch©n - ThiÖn - MÜ ®Ých thùc cña ®êi sèng trên cơ sở

đổi mới tư duy.

3. V¨n häc ph¸t triÓn phong phó, ®a d¹ng, phøc t¹p, híng tíi tính hiÖn ®¹i

3.1. Xu híng d©n chñ ho¸ vµ sù thøc tØnh ý thøc ç nh©n ®· ®a tíi sù ph¸t triÓn phong phó, s«i næi ®a d¹ng cña v¨n häc tõ n¨m 1975, ®Æc biÖt lµ tõ thêi kú ®æi míi cña ®Êt níc

Sù ®a d¹ng vµ phong phó ®îc thÓ hiÖn trªn nhiÒu b×nh diÖn : ®Ò tµi, thÓ lo¹i, thñ ph¸p nghÖ thuËt, phong çch t¸c gi¶, khuynh híng thÈm mÜ… song phong phó, ®a d¹ng còng ®i liÒn víi phøc t¹p, kh«ng æn ®Þnh. Cã nh÷ng khuynh híng chØ ré lªn trong mét thêi gian ng¾n råi t¾t lÞm. Sù phøc t¹p vµ kh«ng æn ®Þnh nµy còng lµ mét tÊt yÕu cña v¨n häc giai ®o¹n giao thêi nhng còng cßn do sù chi phèi cña c¬ chÕ thÞ trêng trong ®ã thÞ hiÕu, phª b×nh cña c«ng chóng trë thµnh mét trong nh÷ng nh©n tè quan träng thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña v¨n häc - mét s¶n phÈm hµng ho¸ tinh thÇn ®Æc biÖt.

3.2. Quá trình hiện đại hóa của văn xuôi Việt Nam từ sau 1975 đến nay : có thể chia thành

3 chặng chính như sau :

a. Từ 1975 đến 1985 : chặng khởi động, chuẩn bị cho cao trào đổi mới

Khoảng 5 năm đầu, dư âm của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước và tác động của hai

cuộc chiến tranh biên giới khiến cho văn xuôi Việt Nam cơ bản trượt theo quán tính (Nguyên Ngọc).

Đề tài chiến tranh và những vấn đề thời sự - chính trị vẫn là mối quan tâm hàng đầu của văn học và

người viết vẫn trung thành với cách xử lí chất liệu như giai đoạn trước.

Tuy vậy, cũng có một số tác giả bắt đầu mạnh dạn hơn khi chọn những đề tài có tính chất gai

góc để phản ánh như : chọn những thời điểm khốc liệt của chiến tranh để khám phá tâm lí, tính cách

con người (Miền cháy – Nguyễn Minh Châu, Trong cơn gió lốc – Khuất Quang Thụy, Năm 75 họ đã

sống như thế - Nguyễn Trí Huân…) – các tác giả đã khắc phục được phần nào cái nhìn dễ dãi, giản

đơn về con người và chiến tranh – dù đó là cuộc chiến vệ quốc vinh quang, từ đó phát hiện được tâm

lí, tính cách thực của con người khi va đập vào những hoàn cảnh khốc liệt nhất, nhận thức được

những mất mát lớn của chiến tranh. Một số tác phẩm chú ý vào quá trình hòa hợp dân tộc thời hậu

chiến, những vấn đề đạo đức mới nảy sinh trong các quan hệ thường nhật (Cha và Con và…- Nguyễn

Khải, Lửa từ những ngôi nhà – Nguyễn Minh Châu, Những khoảng cách còn lại – Nguyễn Mạnh

51



Tuấn…). Cái mới lúc này chỉ mang màu sắc dự cảm gắn với những trăn trở nhiều hơn là niềm tin đã

xác tín, nó có sức ám ảnh lớn bởi như Nguyễn Minh Châu khẳng định : Bước ra khỏi một cuộc chiến

tranh cũng cần bản lĩnh và sự tỉnh táo như khi bước vào một cuộc chiến tranh.

Đến đầu những năm 80, nhu cầu đổi mới rõ ràng hơn. Năm 1982, sự xuất hiện của truyện

ngắn Bức tranh đánh dấu bước ngoặt trên hành trình sáng tạo của Nguyễn Minh Châu, tiếp sau đó là

hàng loạt các tập truyện ngắn khác như Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Bến quê…tác động

không nhỏ tới tầm tiếp nhận của bạn đọc. Nguyễn Minh Châu đã âm thầm tự đổi mới một cách quyết

liệt. Cùng với Nguyễn Minh Châu, các cây bút khác như Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Nguyễn

Mạnh Tuấn tiếp tục mở rộng biên độ phản ánh hiện thực trong văn học thông qua các sáng tác của

mình. Sự chú ý đến các giá trị cá nhân, vai trò của gia đình và nền tảng đạo đức xã hội, nhu cầu nhận

thức lại một số chuẩn mực đã trở nên lỗi thời,…cho thấy ý thức đổi mới nhằm vào hướng tiếp cận

hiện thực và thái độ mạnh dạn khẳng định tư cách công dân trước những bất cập, bất ổn của cơ chế.

Đó cũng là những dự báo đúng đắn, khởi động cần thiết tạo đà cho quá trình đổi mới.

b. Từ 1986 đến hết những năm 80 : đổi mới văn xuôi đạt đến cao trào

Không khí dân chủ, cởi mở trong đời sống xã hội cùng tinh thần khuyến khích tự do sáng tạo

của Đảng về văn nghệ cho các nghệ sĩ những điểm tựa tinh thần vững chắc để tự mình khẳng định.

Khát vọng sáng tạo được giải phóng, khơi mở. Sự giao lưu văn hóa đem tới nhiều kinh nghiệm nghệ

thuật mới lạ cùng với thực tiễn phong phú sinh động của đất nước đang mở ra nhiều vấn đề phức tạp

cần nhận thức, bàn luận. Nhu cầu đổi mới trong văn xuôi thành cao trào sôi nổi với hàng loạt các cá

tính nghệ sĩ độc đáo, nhiều tác phẩm làm xôn xao dư luận trong và ngoài nước.

Vẫn có những tác phẩm tiếp tục khuynh hứng sử thi và cảm hứng lãng mạn của Phan Tứ,

Chu Văn, Hữu Mai…nhưng diện mạo văn xuôi giai đoạn này là do cảm hứng mới và thành tựu của

những cây bút cách tân quyết định. Cảm hứng chống tiêu cực được khơi dậy mạnh mẽ. Kí, phóng sự

như lột xác, đáp ứng lịp thời nhu cầu của người đọc. Truyện ngắn, tiểu thuyết cũng mang hơi hướng

phóng sự cho thấy khả năng dung hợp giữa các thể loại và thị hiếu công chúng đã chi phối sự phát

triển của văn học như thế nào. Công chúng chú ý nhiều đến các bút kí, phóng sự như : Công lí, đừng

ai quên – Lâm Thị Thanh Hà, Làng giáo có gì vui – Hoàng Minh Tường, Cái đêm hôm ấy, đêm gì –

Phùng Gia Lộc…Tinh thần mổ xẻ phanh phui những mặt trái, bất cập của cơ chế cũ, định kiến xã hội

lỗi thời được phản ánh trong nhiều truyện ngắn, tiểu thuyết : Đám cưới không có giấy giá thú, Côi

cút giữa cảnh đời – Ma Văn Kháng, Mảnh đất lắm người nhiều ma – Nguyễn Khắc Trường, Bước

qua lời nguyền – Tạ Duy Anh…

Đan xen với khuynh hướng nhận thức lại các giá trị trong quá khứ là lời cảnh báo những ngộ

nhận, ảo tưởng của con người thời hiện tại : Thân phận của tình yêu (Nỗi buồn chiên tranh) – Bảo

Ninh, Thiên sứ, Hành trình của những con số - Phạm Thị Hoài, Bến không chồng – Dương Hướng,

Tướng về hưu, Những bài học nông thôn, Không có vua, Phẩm tiết, Vàng lửa, Kiếm sắc,… - Nguyễn

Huy Thiệp,…Cảm hứng chiêm nghiệm, triết lí qua những kinh nghiệm từng trải, những quy luật phổ

52



quát tiếp tục là điểm nhấn của ngòi bút Nguyễn Khải trong Một cõi nhân gian bé tí, Một giọt nắng

nhạt…Và không chỉ có Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, một số cây bút trẻ cũng góp phần làm cho

cảm hứng triết luận trở thành một điểm nổi bật của văn xuôi đương đại.

Bên cạnh những khám phá mới về phạm trù phản ánh của văn học, một số nhà văn có ý thức

tìm kiếm một ngôn ngữ nghệ thuật mới, coi cách viết là mối quan tâm lớn để hiện đại hóa văn học.

Cách viết của họ ngay lập tức trở thành hiện tượng gây tranh cãi. Sự khen – chê cũng có khi rơi vào

cực đoan nhưng những hiện tượng này thật sự có tác động rất mạnh vào kinh nghiệm nghệ thuật và

nâng cao tầm đón đợi của công chúng.

c. Từ đầu những năm 90 trở đi : văn xuôi có dấu hiệu chững lại

Từ đầu những năm 90, không khí văn xuôi nhìn chung lắng xuống, dù con đường đổi mới

vẫn tiếp tục nhưng hiếm gặp trường hợp gây shock như ở thời điểm trước. Sự bận tâm của nhà văn

lúc này chủ yếu là cách viết. Sự phát triển của các phương tiện thông tin đại chúng và nhu cầu xem

của công chúng đang chiếm ưu thế hơn nhiều so với nhu cầu đọc càng buộc văn học phải khẳng định

bằng đặc thù nghệ thuật.

Nhiều tên tuổi mới tiếp tục xuất hiện khá ấn tượng như : Phan Thị Vàng Anh, Hồ Anh Thái,

Y Ban, Nguyễn Thị Thu Huệ, Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương, Thuận, Nguyễn Ngọc Tư, Đỗ

Hoàng Diệu…Họ khao khát tìm tòi và thể nghiệm những cách tân nghệ thuật, mỗi tác phẩm của họ

đều là những cuộc thử nghiệm nhỏ những yếu tố mới, đặc biệt là về bút pháp. Lớp nhà văn đi trước

cũng đổi mới không ngừng và tiếp tục đóng góp cho văn xuôi giai đoạn này nhiều tác phẩm mới

như: Tô Hoài (Cát bụi chân ai, Chiều chiều), Nguyễn Khải (Thượng đế thì cười, Hà Nội trong mắt

tôi), Nguyễn Xuân Khánh (Hồ Quý Ly), …

Văn học giai đoạn này nhìn chung vẫn cần có độ lùi về thời gian để có sự nhìn nhận, đánh

giá khách quan, chính xác. Sự sàng lọc của thời gian rất công bằng, cũng rất khắc nghiệt, nhưng

quan trọng hơn, các nhà văn đã dám thể nghiệm những tìm tòi, đổi mới, dám phủ nhận và vượt qua

chính mình để nền văn xuôi nói riêng và văn học Việt Nam sau 1975 có được những thành tựu, vận

động theo hướng hiện đại hóa, bắt kịp với văn học thế giới.

III. Một số chủ đề chính của văn xuôi Việt Nam sau 1975

Nh phÇn tríc ®· tr×nh bµy, v¨n xuôi ViÖt Nam sau 1975 ph¸t triÓn ®a d¹ng, phong phó ë néi dung, h×nh thøc còng nh phong çch… Riªng ë néi dung ph¶n ¸nh, do tinh thÇn d©n chñ vµ ®æi míi trong v¨n häc, do sù thay ®æi quan niÖm hiÖn thùc, quan niÖm vÒ con ngêi, çc t¸c phÈm v¨n häc ®· më réng biªn ®é ph¶n ¸nh : Khai th¸c l¹i mét sè ®Ò tµi, chñ ®Ò tríc ®ã díi gãc ®é míi, quan t©m tíi nh÷ng chñ ®Ò t¹m thêi bÞ g¸c l¹i trong v¨n häc 1945 -1975…

Trong ph¹m vi mét chuyªn ®Ò «n thi häc sinh giái quèc gia (cÊp THPT) vµ ®¸p øng yªu cÇu cô thÓ cña ch¬ng tr×nh mét çch thiÕt thùc nhÊt, chóng t«i sÏ ®i vµo 3 chñ ®Ò chÝnh cña v¨n xuôi ViÖt Nam sau 1975.

53



1. NhËn thøc l¹i mét sè vÊn ®Ò x· héi trong qóa khø vµ thùc t¹iCïng víi khuynh híng d©n chñ ho¸ trong mäi lÜnh vùc trong ®êi sèng x·

héi, mét sè ®Ò tµi trong qu¸ khø vµ thùc t¹i tríc ®©y ®· ®îc xem xÐt nhng cßn phiÕn diÖn, mét chiÒu, nay ®îc soi xÐt l¹i díi nhiÒu gãc ®é, b×nh diÖn kh¸c. Ch¼ng h¹n ®Ò tµi c¶i çch ruéng ®Êt, ®Õn thêi ®iÓm nh÷ng n¨m 80 trë ®i, nhiÒu c©y bót ®· m¹nh d¹nh khai th¸c, ®Ò cÆp th¼ng th¾n ChuyÖn t×nh kÓ tríc lóc r¹ng ®«ng, Bªn kia bê ¶o väng (D¬ng Thu H¬ng) ; §øng tríc biÓn, Cï lao chµm (NguyÔn M¹nh TuÊn) ; Çi ®ªm h«m Êy ®ªm g×… Không chỉ đề cập đến những

chính sách, cải cách của nhà nước trong những giai đoạn nhất định, các tác giả chú trọng hơn tới

những số phận cá nhân chịu tác động trước những biến cố lớn lao đó của lịch sử với một cái nhìn

chân thực và nhân bản sâu sắc.

§Ò tµi chiÕn tranh h×nh tîng ngêi lÝnh trong v¨n häc 1945 - 1975 vÉn ®îc kh¾c häa víi ngßi bót mang khuynh híng sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n. §Õn thêi ®iÓm nµy, tÊt c¶ ®· ®îc gi¶i thiªng vµ nh×n nhËn mét çch s©u s¾c, gi¶n dÞ, chân thực h¬n. NguyÔn Minh Ch©u viÕt vÒ nh÷ng con ngêi bíc ra khái cuéc chiÕn víi nçi ®au tinh thÇn kh«ng g× bï ®¾p ®îc cña Lùc, Thai (Cá lau), Quú (Ngêi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu tèc hµnh) ; B¶o Ninh víi Nçi buån chiÕn tranh ; Nguyễn Huy Thiệp với Tướng về hưu, Lê Lựu với Thời xa vắng… Các tác giả kh«ng chØ nh×n nhËn chiÕn tranh ë gãc ®é m¸t m¸t, hy sinh mµ cßn th¼ng th¾n viÕt vÒ nh÷ng sai lÇm trong chØ ®¹o ®êng lèi cña ngêi chØ huy. H×nh tîng ngêi lÝnh còng ®îc xem xÐt ë nhiÒu gãc ®é h¬n. Tõ Mïa tr¸i cãc ë MiÒn Nam của NguyÔn Minh Ch©u đến ¨n mµy dÜ vãng cña Chu Lai, h×nh tîng ngêi lÝnh bíc ra khái cuéc chiÕn, trong thêi b×nh ®· ngêi h¬n víi ®ñ tèt – xÊu, với đủ những lo toan trăn

trở của cuộc sống đời thường phồn tạp, trên mặt trận không tiếng súng của thời kì kinh tế thị trường,

không phải giá trị, phẩm chất nào cũng được bảo toàn một cách lí tưởng…

Thêi kú më cöa, c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng theo định hướng xã hội chủ nghĩa, sự

giao lu tiÕp nhËn v¨n ho¸ ngo¹i nhËp ®Æt con ngêi tríc mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. TiÕp thu tinh hoa nh©n lo¹i lµm giµu truyÒn thèng hay häc ®ßi çi míi lµm b¨ng ho¹i truyÒn thèng lµ nh÷ng c©u hái tr¨n trë NguyÔn Kh¶i ®Æt ra khi viÕt vÒ con ngêi, v¨n ho¸ m¶nh ®Êt kinh kú ngµn năm

văn hiÕn Hµ Néi trong m¾t t«i. §Æc biÖt víi truyÖn ng¾n Mét ngêi Hµ Néi, NguyÔn Kh¶i kh«ng giÊu ®îc niÒm nuèi tiÕc xãt xa khi nh÷ng con ngêi lu gi÷ v¨n ho¸ d©n téc nh c« Hiền, l¹i hiÕm hoi quý gi¸ nh Mét h¹t bôi vµng cña Hà Nội

r¬i xuèng ch×m s©u vµo líp ®Êt cæ… C¬ chÕ thÞ trêng còng t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn tõng gia ®×nh, thêi më cöa, kh«ng Ýt gia ®×nh truyÒn thèng cùng nếp

gia phong ®· lao ®ao nh muèn sôp ®æ tríc sù xoay vÇn, biÕn chuyÓn cña çc hÖ

54



gi¸ trÞ. Ma V¨n Kh¸ng víi Mïa l¸ rông trong vên ®· ph¶n ¸nh s©u s¾c ®iÒu ®ã, Nguyễn Huy Thiệp cũng đặt ra vấn đế này trong các sáng tác của mình như Tướng về hưu, Không có

vua...

Chñ ®Ò nhËn thøc l¹i trong v¨n häc sau 1975 kh«ng chØ ph¶n ¸nh mµ còng lµ ®ßi hái cña tinh thÇn d©n chñ trong v¨n häc mµ nã cßn thÓ hiÖn sù thay ®æi trong t duy nhËn thøc cña x· héi. NhËn thøc l¹i kh«ng cã nghÜa lµ phñ ®Þnh hoµn toµn quá khø hay các giá trị đạo đức đã ổn định mµ nh»m hëng ®Õn mét çi nh×n toµn vÑn, ®óng ®¾n vÒ con người và x· héi. Mặt khác nhận thức lại quá khứ

cũng gắn liền với những trăn trở suy tư và bàn luận đến các giá trị mới phù hợp với hoàn cảnh thời

đại. Sự phủ định đi liền với quá trình kiến tạo giúp cho văn học phát huy được phần nào vai trò nhận

thức và định hướng tư tưởng của nó với thời đại.

2. Nh÷ng b¨n kho¨n, tr¨n trë vÒ con ngêiCïng víi tinh thÇn d©n chñ, sù thøc tØnh cña ý thøc ç nh©n vµ qu¸

tr×nh giao lu, héi nhËp víi v¨n hãa thÕ giíi ®· khiÕn çc nhµ v¨n ®Æt ra vµ ®Æt l¹i nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt mu«n thuë cña loµi ngêi nh nhu cÇu kh¼ng ®Þnh ç tÝnh, kh¼ng ®Þnh ý nghÜa sù tån t¹i cña b¶n th©n, ¸m ¶nh c« ®¬n, kh¸t väng hoµ b×nh, h¹nh phóc…

Víi BÕn quª NguyÔn Minh Ch©u l¹i ®Æt ra vÊn ®Ò triÕt lý vÒ con ngêi víi hµnh tr×nh ®i t×m gi¸ trÞ, ý nghÜa sèng ®Ých thùc. Nhĩ c¶ mét ®êi m¹nh kháe ®i hÕt nöa vßng tr¸i ®Êt mµ vÉn kh«ng sao t×m thÊy ®iÒu cã gi¸ trÞ nhÊt víi cuéc ®êi m×nh. Chỉ đến khi đau yếu đến không thể nhấc nổi mình, đến khi sắp từ giã cõi đời,

anh mới nhận ra, đó kh«ng ph¶i thø g× xa l¹, ®ã chÝnh lµ bÕn quª gÇn gòi th©n thuéc mµ suèt ®êi NhÜ kh«ng ®i hÕt, lµ m¸i Êm gia ®×nh cã ngêi vî tÇn t¶o, ®¶m ®ang, tÕ nhÞ, giÇu ®øc hy sinh vµ t×nh yªu th¬ng… TÊt c¶ nh÷ng thø qóy gi¸ ấy, NhÜ chỉ biết thực sự trân trọng khi tr¶i nghiÖm gÇn hÕt sù sèng cña m×nh vµ tiÕc nuèi. C©u chuyÖn gi¶n dÞ nhng mang bµi häc triÕt lý s©u s¾c vÒ cuéc ®êi. Trong nh÷ng t¸c phÈm kh¸c Phiªn chî Gi¸t, ChiÕc thuyÒn ngoµi xa NguyÔn Minh Ch©u l¹i tr¨n trë vÒ kh¸t väng h¹nh phóc cña con ngêi - nh÷ng con ngêi lao ®éng nhá bÐ nhÊt trong x· héi. Nguyễn Huy Thiệp trong các truyện ngắn

của mình đề cập con người với hành trình hiện thực hóa những khát vọng vượt thoát khỏi những kiếp

sống phù du, vô nghĩa, về mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, con người với bản năng, với

lịch sử…So với giai đoạn trước, con người chủ yếu chỉ được nhìn nhận ở bình diện giai cấp, tư

tưởng chính trị, mối quan hệ với cộng đồng… thì cách tiếp cận và phản ánh con người trong văn học

giai đoạn này đã phong phú, phức tạp hơn hẳn.

Cã thÓ nãi viÖc thay ®æi quan niÖm vÒ con ngêi, gãc ®é kh¸m ph¸ vµ tiÕp cËn ®· gióp v¨n häc giai ®o¹n nµy ®i s©u th©m nhËp vµ ph¶n ¸nh con ng-

55



êi toµn diÖn vµ s©u s¾c h¬n h¼n v¨n häc giai ®o¹n tríc. §©y còng lµ yếu tố gãp phÇn lµm nªn gi¸ trÞ nh©n b¶n cho v¨n häc giai ®o¹n nµy.

3. Nh÷ng b¨n kho¨n, tr¨n trë vÒ çch viÕt, nhu cÇu lµm míi, lµm kh¸c truyÒn thèng

Cïng víi tinh thÇn d©n chñ, cëi trãi cho v¨n häc, yªu cÇu hiÖn ®¹i ho¸ yªu cÇu nhµ v¨n ph¶i thay ®æi, t×m tßi thÓ nghiÖm c¶ ë néi dung vµ h×nh thøc. NhiÒu nhµ v¨n ®· th¼ng th¾n t×nh bµy quan ®iÓm ®æi míi, çch t©n v¨n häc b»ng nh÷ng tiÓu luËn, phª b×nh, tuú bót, t¶n văn…nh Nguyªn Ngäc, NguyÔn Minh Ch©u (H·y ®äc lêi ai ®iÕu…), NguyÔn Kh¶i (§i t×m çi t«i ®· mÊt), Ph¹m ThÞ Hoµi (Mét trß ch¬i vô t¨m tÝch) sù tr¨n trë ®ã cßn ®îc ph¶n ¸nh qua nhiÒu t¸c phÈm cụ thể khác.

NguyÔn Minh Ch©u mîn b¨n kho¨n day døt cña nghÖ sÜ Phïng trong Chiếc

thuyền ngoài xa ®Ó thÓ hiÖn day døt cña ngêi cÇm bót : Lµm sao ®Ó nghÖ thuËt ph¶n ¸nh ®óng chÝnh x¸c çi ®Ñp cña cuéc sèng… Quan niÖm vÒ nghÖ thuËt, về tr¸ch nhiÖm cña nghÖ sÜ cña nhân vật Kiªn trong Nçi buån chiÕn tranh còng lµ quan niÖm cña nhiÒu t¸c gi¶ ®¬ng thêi.

Mèi quan hÖ gi÷a nhµ v¨n vµ ngêi ®äc cµng b×nh ®¼ng, ý thøc ç nh©n, ý thøc çi t«i nghÖ sÜ cµng cao th× yªu cÇu ®æi míi, lµm míi trong văn học

cµng m¹nh mÏ. Song dï lµm míi ®Õn ®©u th× nhµ v¨n vÉn lu«n ph¶i tr¶ lêi vµ gi¶i quyÕt c©u hái mu«n thuë : Mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ hiÖn thùc sèng, ph¶n ¸nh nh thÕ nµo ? mèi quan hÖ gi÷a nhµ v¨n vµ ®éc gi¶… ? Mçi c©u tr¶ lêi mçi çch gi¶i quyÕt còng gãp phÇn t¹o ra mét dÊu Ên, mét phong çch riªng lµm phong phó thªm nÒn v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n sau năm 1975

IV. Một số cách tân về nghệ thuật trong văn xuôi Việt Nam sau 1975

Do đặc trưng một chuyên đề giảng dạy cho HSG cấp THPT, chúng tôi không có điều kiện

khảo sát toàn bộ những cách tân về mặt nghệ thuật của tất cả các thể loại văn xuôi từ truyện ngắn,

truyện dài, tiểu thuyết đến kí, tùy bút, phóng sự… Trong phạm vi nhà trường PT và yêu cầu thiết

thực với tầm nhận thức của HS, chúng tôi chỉ trình bày những cách tân nghệ thuật văn xuôi cơ bản

nhất chủ yếu ở truyện. Mặt khác, như phần trên đã trình bày, sự đổi mới các quan niệm văn chương

cũng kéo theo những thay đổi về hình thức thể hiện.

1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật. Nhân vật là yếu tố quan trọng của tác phẩm văn tự sự. Nhân

vật văn học là sự thể hiện quan niệm nghệ thuật của nhà văn về con người. Dù các nhà văn Phương

Tây giai đoạn này đều không chú trọng vào xây dựng nhân vật, các tác phẩm tự sự của thế kỉ XX

không dung nạp loại nhân vật tính cách thì trong văn xuôi tự sự Việt Nam đương thời, con người vẫn

là mối quan tâm hàng đầu, nhân vật văn học trở thành đối tượng được khắc họa và phản ánh sắc nét

trong tác phẩm.

56



Như đã trình bày ở trên những quan niệm nghệ thuật mới của nhà văn về con người, chính những

quan niệm mới mẻ, toàn diện và tiến bộ đó đòi hỏi nhà văn phải có cách thức phản ánh và xây dựng

nhân vật theo một hướng khác. Nếu trước kia, trong văn xuôi giai đoạn 1945 - 1975, nhân vật được

xây dựng đầy đủ với những chi tiết cụ thể về gia đình, nghề nghiệp, quê quán, tư tưởng - đạo đức, thì

nay các nhân vật không chỉ được chú ý ở tư cách giai cấp, tư cách công dân mà được chú trọng hơn

cả ở thế giới tâm tư tình cảm đa chiều, phức tạp. Nhân vật được đặt trong nhiều mối quan hệ để soi

xét một cách toàn diện, đời thường hóa, mang màu sắc phản sử thi. Nhân vật không còn tham vọng

đại diện cho cộng đồng, nói lên tâm tư nguyện vọng của cả dân tộc, mà chỉ hiện lên với tư cách cá

nhân, là chính mình. Con người được đặt trong các mối quan hệ như với lịch sử, gia đình, với tự

nhiên, con người với các mối quan hệ, xã hội… Trong tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly, nhà văn Xuân

Khánh xây dựng nhân vật Hồ Quý Ly là một con người nhiều tính cách, nhiều mặt: là một kẻ nhẫn

tâm và tàn bạo nhưng cũng thông minh tột đỉnh trong trường chính trị, là một người cha vừa tài giỏi,

vừa nghiêm khắc mà rất thương con, là một người chồng nặng tình nghĩa với người vợ đã khuất, lại

cũng là một nhân vật lịch sử làm thay đổi cục diện đất nước trong một bối cảnh nhất định. Nguyễn

Minh Châu khi xây dựng nhân vật người vợ trong truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa cũng buộc

người đọc phải nhìn và hiểu chị trong rất nhiều khía cạnh, góc độ mới thấy hết được con người thực

của chị : Trong mắt Phùng, Đẩu – những vị quan tòa tốt bụng, anh minh, nhưng tri thức sách vở

nhiều hơn kinh nghiệm sống thực tế, đó chỉ là người đàn bà làng chài cam chịu, nhẫn nhục một cách

ngu ngốc, rất cần được giúp đỡ. Nhưng trong mối quan hệ với gia đình, chị lại là người mẹ, người vợ

luôn cảm thông thấu hiểu những cơ cực không thể thốt thành lời của người chồng, là người phụ nữ

giàu tình yêu thương và đức hy sinh hiếm có. Ngay cả nhân vật người chồng vũ phu trong tác phẩm,

nếu chỉ nhìn bề ngoài thì không thể thấy hết nỗi khổ cũng như nét tốt đẹp trong con người anh ta. Có

thể nói việc đặt nhân vật dưới nhiều góc độ biểu hiện giúp nhà văn khám phá được nhiều mặt của

con người – mà tham vọng của văn chương chính là phản ánh chân thực nhất hiện thực đời sống

trong đó con người luôn là đối tượng trung tâm.

Không chỉ khai thác sâu thế giới tâm tư tình cảm của nhân vật, văn xuôi sau 1975 còn đi sâu

khám phá thế giới tâm linh và tầng vô thức chìm khuất của con người. Những tư tưởng phân tâm học

của Freud cùng các sáng tác của văn học Phương Tây, văn học Mỹ latin đã ảnh hưởng không nhỏ

đến ngòi bút xây dựng nhân vật của các nhà văn Việt Nam giai đoạn này. Với tác phẩm Nỗi buồn

chiến tranh, Bảo Ninh đã lia ngòi bút của mình vào khám phá tầng sâu vô thức của nhân vật Kiên để

khám phá những ẩn ức tâm lý, những tổn thương trong tâm hồn nhàu nát cũng như khát vọng của

người lính vừa bước ra khỏi cuộc chiến khốc liệt. Nguyễn Minh Châu lại chú ý đến người đàn bà

mộng du – Quỳ trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành để tái hiện lại nỗi đau cũng như khát

vọng yêu, khát vọng sống và niềm khao khát hạnh phúc của người phụ nữ tài hoa, cá tính nhưng luôn

cô độc giữa cuộc đời.

Trong xây dựng nhân vật, cùng với ảnh hưởng của văn học hiện thực kì ảo của thế giới, các nhà

văn Việt Nam giai đoạn này cũng sử dụng yếu tố kì ảo trong việc khắc họa nhân vật. Nhân vật bé

57



Hon trong Thiên sứ của Phạm Thị Hoài là một nhân vật kì ảo điển hình từ sự ra đời mang màu sắc cổ

tích đến những biểu hiện tính cách, hành động. Sinh ra bé Hon đã đẹp như một thiên thần, không biết

khóc chỉ biết cười, gặp ai cúng tíu tít đòi thơm và được thơm với câu cửa miệng Thơm nào! Thơm

nào. Nhưng sống trong một gia đình luôn chỉ biết có sự tồn tại của kim tiền, quyền lực, mà thiếu

vắng hẳn sự yêu thương, gắn kết, bé Hon như cái cây thiếu đi nguồn sinh dưỡng. Để rồi một sáng nọ,

Hoài đau đớn nhận ra bé Hon đã về trời với nụ cười đóng băng trên môi. Sự tồn tại và ra đi của bé

Hon chính là một ẩn dụ về tình thương yêu giữa người với người trong xã hội đương thời qua cảm

nghiệm của tác giả. Nó mang màu sắc bi quan và dư vị tiếc nuối, xót xa. Có thể nói, các nhân vật kì

ảo ầu hết đều mang tính ản dụ cao, mà qua đó nhà văn gửi gắm những tư tưởng về hiện thực đã được

mã hóa bằng những hình tượng nghệ thuật huyền ảo.

Trên đây chỉ là những nét tiêu biểu nhất về sự cách tân nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tác

phẩm văn xuôi tự sự Việt Nam sau 1975. Tuy chưa đầy đủ, nhưng hy vọng nó sẽ góp thêm một

phương tiện để HS tiếp cận thế giới nhân vật trong các sáng tác của văn học giai đoạn này.

2. Phương thức trần thuật. Theo Từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử,

Nguyễn Khắc Phi, phương thức trần thuật được cấu tạo bởi sự phối hợp giữa tiêu cự trần thuật và tư

cách kể (tr 267). Tiêu cự trần thuật được phân thành 2 loại : biết hết và không biết hết theo điểm nhìn

nhân vật. Tư cách kể đề cập đến ngôi của người kể chuyện (VD ngôi kể thứ nhất, ngôi kể thứ 3).

Trong văn học giai đoạn 1975 trở về trước, ngôi kể trong văn học Việt Nam dù là đặt ở ngôi thứ ba

hay ngôi thứ nhất (đặt điểm nhìn vào nhân vật), lời kể của nhà văn vẫn mang màu sắc biết hết, tiêu

cự bằng không. Nhà văn qua lời kể trở thành người phán truyền duy nhất, tác phẩm chỉ có tính độc

thoại. Đến giai đoạn này, ngôi kể và tiêu cự đã trở nên phong phú hơn trong đó, ngôi kể từ điểm

nhìn bên ngoài được đặc biệt chú trọng khai thác, sử dụng. Các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp

dù kể chuyện bằng ngôi thứ 3 hay ngôi thứ nhất theo nhân vật (xưng tôi) thì thường là điểm nhìn từ

bên ngoài. Chính vì vậy, nhà văn cũng không đi vào khai tác tâm lý nhân vật, trái lại, ông dùng

giọng điệu lạnh lùng, khách quan hóa. Giọng kể có khi dửng dưng, vô cảm, thậm chí có lúc tỏ ra

khinh bạc, gai góc, lại có lúc trữ tình, xót thương đến tê tái, cũng có khi giễu nhại hoặc hoài nghi…

Nhà văn đưa nhiều giọng nghi vấn vào lời kể tôi cũng không biết câu chuyện kết thúc ra sao, nghe

đồn rằng, lại có người kể rằng… khiến cho lời văn có tính chất đối thoại, người đọc qua lời kể khách

quan của tác giả đồng sáng tạo với nhà văn để thâm nhập vào tìm hiểu tính cách, tâm tư của nhân

vật. Lời kể đan xen lời bình luận của nhà văn không nhằm áp đặt tư tưởng cho người đọc mà chỉ

mang màu sắc đối thoại giữa người viết và người đọc thông qua tác phẩm văn chương. Vai trò, cũng

như tầm tiếp nhận của người đọc được đề cao trong văn xuôi VN sau 1975.

Ngôn ngữ trần thuật thời kì này cũng có nhiều thay đổi. Do sự tiếp cận và mở rộng giao lưu,

học tập ngôn ngữ văn hóa nước ngoài, hệ thống ngôn ngữ tiếng Việt cũng được mở rộng. Ngôn ngữ

trần thuật trong tác phẩm văn học trở nên phong phú. Phạm Thị Hoài tạo được ấn tượng về một thứ

ngôn ngữ trần thuật sắc cạnh, đầy cá tính. Truyện của bà như dòng thác ngôn từ (Đỗ Đức Hiểu) với

kĩ thuật xô lệch ngữ pháp truyền thống, tạo ngữ nghĩa mới bằng các tổ hợp ngôn từ rất trái khoáy,

58



các thuật ngữ chuyên môn, tiếng nước ngoài, tạo điển cố mới bằng các tác phẩm văn chương nước

ngoài...Ngôn ngữ trần thuật phong phú, sáng tạo góp phần thể hiện những cách tân sáng tạo của nhà

văn về mặt nghệ thuật trong các sáng tác văn xuôi sau 1975

V. Mét sè t¸c gi¶, t¸c phÈm tiªu biÓu1. NguyÔn Minh Ch©u (1930 - 1989)

Tríc 1975, NguyÔn Minh Ch©u ®îc biÕt ®Õn nh mét trong nh÷ng nhµ v¨n viÕt hay nhÊt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh. Song tµi n¨ng v¨n ch¬ng cña «ng ®Æc biÖt ph¸t lé trong giai ®o¹n 1976 – 1989. Sau 1975, NguyÔn Minh Ch©u tiÕp tôc viÕt tiÓu thuyÕt MiÒn ch¸y, Löa tõ nh÷ng ng«i nhµ, Nh÷ng ngêi ®i tõ trong rõng ra… Nhng truyÖn ng¾n míi thùc sù ph¸t lé tµi n¨ng NguyÔn Minh Ch©u, míi lµm cho nhµ v¨n trë thµnh mét hiÖn tîng v¨n häc vµ «ng ®· ®îc coi lµ ngêi ®i tiªn phong trong sù nghiÖp ®æi míi v¨n häc.

Khi cÇm bót viÕt, NguyÔn Minh Ch©u lu«n nhÊt qu¸n mét quan ®iÓm nh×n cuéc sèng vµ con ngêi : T«i nghÜ r»ng chóng ta ®ang sèng trong mét thêi kú mµ con ngêi ViÖt Nam cha bao giê ®¹t ®Õn mét tÇm vãc lín lao nh vËy, nh-ng bªn c¹nh ®ã, còng thÊy nh÷ng g× n»m trong tÝnh çch vµ t©m lý con ngêi hiÖn nay ®· t¹o nªn çi mµ chóng ta gäi chung lµ tiªu cùc x· héi… ThÕ lµ t«i quyÕt ®Þnh x«ng vµo çi mÆt trËn ®¹o ®øc nµy. V¨n häc nghÖ thuËt së dÜ cã søc m¹nh cña nã v× nã cã kh¶ n¨ng diÔn t¶ sù vËt ë trong çc d¹ng qu¸ tr×nh sinh thµnh… Mçi truyÖn ng¾n t«i nªu ra mét trêng hîp cô thÓ vµ xen vµo m¹ch kÓ chuyÖn, t«i bµn b¹c vÒ quan niÖm sèng hoÆc b¸o ®éng mét ®iÒu g×.

TruyÖn ng¾n NguyÔn Minh Ch©u theo tinh thÇn ®æi míi v¨n häc ®îc më ®Çu b»ng Çi mÆt vµ kÕt thóc b»ng Cá lau. §©y lµ mét qu¸ tr×nh gian khæ cña nhµ v¨n ®Ó tõ bá mét thãi quen tèt nhng dÔ d·i tríc ®©y ®Ó ph¸t hiÖn ch©n lý ®êi sèng – nãi çch kh¸c lµ hµnh tr×nh ®i t×m sù thËt. Tõ ®ã, NguyÔn Minh Ch©u ®ùoc coi lµ nhµ v¨n lu«n m¶i miÕt ®i t×m çi ®Ñp vµ sù thËt.

BÕn quª lµ mét tËp truyÖn thÓ hiÖn ®é chÝn nh÷ng t×m tßi nghÖ thuËt cña NguyÔn Minh Ch©u ë giai ®o¹n s¸ng t¸c cuèi – ph¸t hiÖn ®êi sèng ë tÇng s©u v¨n hãa – triÕt häc vµ lÞch sö cña nã. Trong ®ã, truyÖn ng¾n cïng tªn kÓ vÒ nh©n vËt NhÜ. T¸c gi¶ ®· ®Æt nh©n vËt vµo nh÷ng hoµn c¶nh ®Æc biÖt ®Ó nh©n vËt béc lé tÝnh çch vµ ®Ó «ng thÓ hiÖn nh÷ng quan niÖm nh©n sinh cña m×nh. NhÜ ®· tõng ®i tíi kh«ng sãt mét xã xØnh nµo trªn tr¸i ®Êt. Êy vËy mµ lóc cuèi ®êi anh l¹i bÞ cét chÆt vµo giêng bÖnh bëi mét c¨n bÖnh hiÓm nghÌo. Còng chÝnh vµo thêi ®iÓm ®ã, vïng ®Êt bªn kia s«ng, n¬i bÕn quª quen thuéc l¹i cã mét vÎ ®Ñp b×nh dÞ mµ hÕt søc quyÕn rò hiÖn ra tríc m¾t NhÜ. VÎ ®Ñp Êy gÇn trong gang tÊc vËy mµ víi NhÜ lóc nµy xa l¾c v× anh cha bao giê

59



®i ®Õn ®ã vµ anh còng kh«ng cßn c¬ héi ®Æt ch©n lªn ®ã n÷a. NhÜ thÊy hèi tiÕc vµ pha chót ©n hËn : sao trong nh÷ng n¨m th¸ng ®i kh¾p mäi ch©n trêi ta l¹i kh«ng mét lÇn ngo¸i vÒ ®Ó nh×n ®îc vÎ ®Ñp cña nh÷ng g× gÇn gòi, th©n quen nhÊt n¬i sinh ra ta vµ nu«i ta kh«n lín thµnh ngêi vµ lµ n¬i ta sÏ n»m xuèng m·i m·i trong lßng ®Êt mÑ. §ã lµ mét bíc nhËn thøc t©m hån vµ trÝ tuÖ trªn lé tr×nh dµi vµ quanh co cña ®êi ngêi, lµ sù thøc tØnh vÒ gi¸ trÞ bÒn v÷ng, b×nh thêng, s©u xa cña cuéc sèng. §Ó thùc hiÖn ®îc mong íc chiÕm lÜnh çi kh«ng gian gÇn kÒ Êy, NhÜ ph¶i nhê ®Õn cËu con trai cña m×nh. Nhng v× kh«ng hiÓu ®îc ý ®Þnh cña bè l¹i ®am mª cê thÕ, cËu con trai cã thÓ lì chuyÕn ®ß duy nhÊt trong ngµy. Hµng chuçi nh÷ng nghÞch lý trong chuyÖn ®· gióp NhÜ nhËn ra mét ®iÒu : cuéc sèng vµ sè phËn cña con ngêi lu«n chøa ®ùng nh÷ng nghÞch lý, lu«n vît qua nh÷ng dù ®Þnh, hiÓu biÕt, tÝnh to¸n cña hä. Vît lªn trªn sù nhËn thøc ®ã, t×nh huèng cña truyÖn ®· ®a chóng ta tíi mét triÕt lý s©u xa h¬n : Con ngêi trªn ®êng ®êi thËt khã tr¸nh ®îc nh÷ng ®iÒu vßng vÌo hoÆc chïng ch×nh. Qua ®ã, NguyÔn Minh Ch©u muèn thøc tØnh mäi ngêi vÒ nh÷ng çi vßng vÌo, chïng ch×nh mµ ngêi ta thêng sa vµo trªn ®êng ®êi ®Ó døt ra khái nã nh»m híng tíi nh÷ng gi¸ trÞ ®Ých thùc mµ gi¶n dÞ, gÇn gòi, bÒn v÷ng. §iÒu ®ã ®îc tr¶i nghiÖm tõ chÝnh NhÜ bëi anh ®· cã mét qu·ng ®êng dµi chïng ch×nh, vßng vÌo n¬i viÔn xø ®Ó tËn lóc cuèi ®êi anh míi nhËn ra sù giµu cã cïng víi mäi vÎ ®Ñp ®Òu n»m trong çi b×nh thêng ngay c¹nh ta nh b·i båi bªn s«ng ngoµi cöa sæ, nh ngêi vî tÇn t¶o, giµu lßng thñy chung vµ ®øc hi sinh - Nh©n vËt NhÜ trong truyÖn lµ mét nh©n vËt t tëng cña NguyÔn Minh Ch©u. Nhµ v¨n ®· göi g¾m qua nh©n vËt nh÷ng ®iÒu quan s¸t, suy ngÉm triÕt lÝ vÒ cuéc ®êi vµ con ngêi. Nh÷ng chiªm nghiÖm triÕt lý ®ã ®· ®îc chuyÓn hãa vµo ®êi sèng néi t©m nh©n vËt víi nh÷ng diÔn biÕn t©m tr¹ng hÕt søc tinh tÕ vÇ s©u s¾c. §ã chÝnh lµ tµi n¨ng cña NguyÔn Minh Ch©u.

Còng dùa trªn nh÷ng nghÞch lý cuéc ®êi ®Ó ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh quy luËt, triÕt lý, truyÖn ng¾n ChiÕc thuyÒn ngoµi xa ®îc coi lµ mét tuyªn ng«n nghÖ thuËt míi cña NguyÔn Minh Ch©u. TruyÖn kÓ vÒ Phïng- ngêi nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh trong mét chuyÕn c«ng t¸c t¹i mét vïng biÓn miÒn Trung ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi mÎ vµ rÊt ý nghÜa. Sau kho¶ng mét tuÇn lÔ t×m kiÕm mét bøc ¶nh vÒ biÓn buæi sím, Phïng ®· ph¸t hiÖn ®îc mét c¶nh ®¾t trêi cho, mét vÎ ®Ñp ®¬n gi¶n mµ toµn bÝch. Lóc ®ã, t©m tr¹ng Phïng trë nªn bèi rèi, trong tim nh cã g× bãp th¾t vµo. Vµ còng phót gi©y Êy, Phïng c¶m thÊy m×nh ®· kh¸m ph¸ ®îc ch©n lÝ cña sù hoµn thiÖn vµ kho¶nh kh¾c trong ngÇn cña t©m hån khiÕn t©m hån anh nh ®îc gét röa vµ trë nªn trong trÎo, tinh kh«i.

60



ChÝnh çi ®Ñp ®· cã kh¶ n¨ng thanh läc t©m hån anh. §ã lµ t¸c dông thÈm mÜ k× diÖu cña nghÖ thuËt ®èi víi con ngêi. Nhng ngay trong gi©y phót ®¾m say, ng¾t ng©y tríc çi ®Ñp toµn bÝch ®ã, Phïng l¹i ph¸t hiÖn ®îc mét c¶nh tîng hoµn toµn tr¸i ngîc. Sau mµn s¬ng mê ¶o trªn biÓn, tõ trªn mét chiÕc thuyÒn b-íc xuèng mét ngêi ®µn «ng vµ mét ngêi ®µn bµ. Ngêi ®µn bµ ®øng tuæi, tr¹c ngoµi bèn m¬i, th©n h×nh cao lín, ®êng nÐt th« kÖch, mÆt rç, khu«n mÆt mÖt mái, t¸i ng¾t v× thøc ®ªm… Ngêi ®µn «ng víi tÊm lng réng, m¸i tãc tæ qu¹, bíc ®i ch¾c ch¾n, hai hµng l«ng mµy ch¸y n¾ng, ®«i m¾t ®éc d÷ lóc nµo còng nh×n d¸n vµo t©m lng ¸o b¹c phÕch, r¸ch ríi cña ngêi ®µn bµ. Ngêi ®µn bµ ®i tríc, ngêi ®µn «ng theo sau, võa lÊy d©y lng ®¸nh vî võa chöi : Mµy chÕt ®i cho «ng nhê, chóng mµy chÕt hÕt ®i cho «ng nhê. Ngêi ®µn bµ bÞ ®¸nh chöi d· man nhng vÉn nhÉn nhôc chÞu ®ùng, kh«ng kªu, kh«ng chèng tr¶. §¸nh vî xong ngêi ®µn «ng l¹i trë vÒ thuyÒn trong lÆng lÏ. C¶nh tîng ®ã khiÕn Phïng kinh ng¹c tíi møc trong mÊy phót ®Çu t«i có ®øng h¸ mån ra mµ nh×n... Ngêi nghÖ sÜ Êy nh chÕt lÆng, kh«ng tin vµo nh÷ng g× diÔn ra tríc m¾t. Anh kinh ng¹c bëi hµnh ®éng tµn b¹o cña ngêi ®µn «ng vµ th¸i ®é l¹ lïng cña ngêi ®µn bµ. Nh÷ng hµnh ®éng vµ lêi nguyÒn rña cña ngêi ®µn «ng ®· lµm lé râ b¶n tÝnh thó d÷, Ých kØ. ¤ng Êy lÊy viÖc ®¸nh vµ chöi vî lµ mét çch ®Ó gi¶i táa nçi uÊt øc, bÕ t¾c cña th©n phËn nghÌo tóng. ¤ng võa lµ n¹n nh©n cña hoµn c¶nh võa lµ nguyªn nh©n g©y ra bao bÊt h¹nh cho vî. Cßn chÝnh sù nhÉn nhôc, cam chÞu ®· biÕn ngêi ®µn bµ thµnh c«ng cô ®Ó chång gi¶i quyÕt nçi phÉn uÊt. Cuéc ®êi bµ lu«n bÞ dµy vß vÒ c¶ thÓ x¸c lÉn tinh thÇn. Bµ lµ n¹n nh©n cña t×nh tr¹ng b¹o lùc trong gia ®×nh mµ nguyªn nh©n trùc tiÕp lµ sù t¨m tèi, vò phu cña ngßi chång vµ nguyªn nh©n s©u xa lµ t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo, bÊp bªnh kÐo dµi ®· g©y nªn t©m lÝ bÕ t¾c, u uÊt. Song ®iÒu mµ Phïng kinh ng¹c nhÊt lµ ®»ng sau vÎ k× diÖu cña t¹o hãa kia l¹i cã çi ¸c, çi xÊu kh«ng thÓ tin næi. Võa lóc tríc anh cßn c¶m thÊy b¶n th©n çi ®Ñp lµ ®¹o ®øc, lµ ch©n lÝ cña sù hoµn thiÖn. ThÕ mµ c¶nh tîng Êy ®· lµm ®¶o ngîc hoµn toµn, ch¼ng cßn g× lµ ®¹o ®øc, lµ toµn thiÖn vÒ cuéc ®êi n÷a. Qua hai ph¸t hiÖn ®ã cña Phïng, NguyÔn Minh Ch©u muèn göi ®Õn ngêi ®äc mét th«ng ®iÖp : Cuéc ®êi kh«ng hÒ ®¬n gi¶n, xu«i chiÒu mµ lu«n chøa ®ùng nh÷ng nghÞch lý, lu«n tån t¹i nhiÒu mÆt ®èi lËp, m©u thuÉn, ®Ñp vµ xÊu, thiÖn vµ ¸c… XÐt ®Õn cïng, c¶nh th¬ méng cña t¹o hãa chØ lµ h×nh thøc bªn ngoµi cßn hiÖn thùc tµn nhÉn kia míi lµ néi dung bªn trong. Nh vËy, h×nh thøc bªn ngoµi vµ néi dung bªn trong kh«ng ph¶i lóc nµo còng thèng nhÊt. §õng nhÇm lÉn hiÖn tîng víi b¶n chÊt, ®õng ®¸nh gi¸ sù vËt ë vÎ bÒ ngoµi mµ cèt yÕu ph¶i ph¸t

61



hiÖn cuéc sèng thùc sù bªn trong. ý tëng triÕt lý ®ã cña NguyÔn Minh Ch©u rÊt cÇn cho mäi ngêi vµ nh÷ng v¨n nghÖ sÜ nãi riªng.

Ẩn s©u trong nh÷ng nghÞch lý Êy lµ c©u chuyÖn dµi vÒ cuéc ®êi cña ngêi ®µn bµ hµng chµi ®îc Phïng thuËt l¹i theo lêi cña chÝnh bµ t¹i tßa ¸n huyÖn. Ch¸nh ¸n §Èu - ngêi b¹n chiÕn ®Êu cña Phïng – mêi ngêi ®µn bµ Êy ®Õn tßa ¸n víi ý ®Þnh khuyªn b¶o, thËm chÝ ®Ò nghÞ bµ tõ bá ngêi chång vò phu. Tríc tÊt c¶ lêi khuyªn ®Çy nh· ý cña §Èu vµ Phïng, bµ vÉn kh¨ng kh¨ng chÊp nhËn bÞ hµnh h¹ hoÆc bÞ bá tï, chØ van xin quý tßa mét viÖc ®õng b¾t con bá nã. Mét sù lùa chän tëng nh bÊt thêng nhng ®· ®îc §Èu vµ Phïng thÊu hiÓu, chÊp nhËn bëi nh÷ng lý do cña riªng ngêi ®µn bµ Êy. Bµ kh«ng thÓ bá chång v× cuéc sèng trªn thuyÒn rÊt cÇn cã ngêi ®µn «ng ®Ó chÌo chèng khi phong ba, ®Ó cïng nu«i nÊng ®µn con, v× thiªn mÖnh cña ngêi ®µn bµ lµ ph¶i ®Î con, nu«i con nªn ph¶i g¸nh lÊy çi khæ. Vµ còng cã lóc vî chång, con çi bµ sèng hßa thuËn víi nhau, còng cã lóc bµ thÊy vui khi nh×n thÊy ®µn con ®îc ¨n no. Song víi bµ quan träng nhÊt lµ : Sèng cho con chø kh«ng ph¶i sèng cho m×nh. Mµ muèn sèng cho con th× ph¶i cã ngêi ®µn «ng ®Ó g¸nh v¸c cuéc sèng. Bµ tù biÕt m×nh xö sù nh thÕ lµ l¹c hËu nhng v× ®µn con bµ kh«ng cßn sù lùa chän nµo kh¸c. §Õn ®©y chóng ta ph¸t hiÖn ra ®»ng sau h×nh ¶nh mét ngêi ®µn bµ hµng chµi xÊu xÝ, th« kÖch lµ c¶ mét tÊm lßng vÞ tha vµ giµu ®øc hi sinh. Cßn h¬n thÕ, bµ lu«n tá th¸i ®é nh©n hËu, bao dung khi suy nghÜ vÒ chång m×nh. Bµ kh«ng o¸n tr¸ch ngêi chång ®éc ¸c, tr¸i l¹i cßn cho r»ng v× khæ qu¸ mµ chång m×nh trë thµnh vò phu. Vµ h¬n ai hÕt, b»ng sù tr¶i nghiÖm cña chÝnh b¶n th©n, bµ ý thøc rÊt râ nguyªn nh©n g©y ra nçi bÊt h¹nh cña m×nh, kh«ng ph¶i t¹i chång bµ mµ bëi nghÌo tóng, bëi ®«ng con qu¸, thuyÒn l¹i chËt. Dêng nh ngêi ®µn bµ Êy ®· ý thøc ®îc vßng luẩn quÈn vÒ cuéc ®êi ngêi lµng chµi nãi chung vµ ngêi phô n÷ lµng chµi nãi riªng. ChÝnh çi vßng luẩn quÈn Êy lµm cuéc ®êi hä triÒn miªn trong t¨m tèi cña tóng ®ãi, cña l¹c hËu, trong bi kÞch cña gia ®×nh kh«ng tho¸t ra ®îc. Qua ®ã, NguyÔn Minh Ch©u ®· v¹ch ra mét hiÖn tîng mang tÝnh phæ qu¸t ë nh÷ng vïng quª nghÌo. HiÖn t-îng Êy lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù tha hãa trong nh©n çch cña con ngêi.

Nh vËy, qua c©u chuyÖn Ðo le trong gia ®×nh ngêi ®µn bµ hµng chµi, nhµ v¨n NguyÔn Minh Ch©u ®· ®a ra nh÷ng çch nh×n kh¸c nhau cña nh÷ng nh©n vËt kh¸c nhau vÒ ngêi ®µn «ng hµng chµi. §Èu, Phïng vµ c¶ th»ng Ph¸c míi chØ nhËn thÊy ®îc mét khÝa c¹nh cña ngêi ®µn «ng Êy, ®ã lµ sù ®éc ¸c, tµn nhÉn, Ých kØ. Cßn ngêi ®µn bµ hµng chµi l¹i cã çi nh×n toµn diÖn h¬n, s©u s¾c h¬n. Bµ ®au ®ín nhng kh«ng o¸n hËn v× bµ thÊu hiÓu nguyªn nh©n s©u xa cña nh÷ng hµnh ®éng vò phu Êy. Nh÷ng çch nh×n ®ã khiÕn ngêi

62



®äc nhËn ra ngêi ®µn «ng kia võa ®¸ng bÞ lªn ¸n bëi thãi vò phu, Ých kØ nhng còng cã chç ®Ó c¶m th«ng bëi xÐt ®Õn cïng «ng Êy còng chØ lµ n¹n nh©n cña hoµn c¶nh sèng kh¾c nghiÖt. Râ rµng kh«ng thÓ nh×n ®êi, nh×n ngêi mét phÝa mµ ph¶i t×m hiÓu nguyªn nh©n s©u xa dÉn ®Õn hµnh vi cña con ngêi tr-íc khi kÕt luËn tÝnh çch vµ ph¸n xÐt hä. Tøc lµ ph¶i cã çi nh×n ®a diÖn, nhiÒu chiÒu. §©y chÝnh lµ çch NguyÔn Minh Ch©u muèn ®èi tho¹i víi ngêi ®äc vµ thÓ hiÖn mét çi nh×n nh©n ®¹o s©u s¾c khi ®¸nh gi¸ con ngêi. C©u chuyÖn cßn trÜu nÆng mét nçi lo ©u tríc t×nh tr¹ng b¹o hµnh gia ®×nh mµ n¹n nh©n lµ phô n÷ vµ trÎ em. C©u chuyÖn muèn rung lªn tiÕng chu«ng c¶nh tØnh chèng l¹i ®ãi nghÌo ®Ó gi÷ lÊy nh©n çch cña con ngêi.

Thiªn truyÖn bÊt hñ cuèi cïng trong v¨n nghiÖp cña NguyÔn Minh Ch©u lµ Phiªn chî Gi¸t. L·o Khóng lµ mét «ng l·o n«ng d©n nghÌo song hiÒn lµnh, chÊt ph¸c, tèt bông. Suy nghÜ cña «ng trªn ®êng ®a con bß ®i ®Õn chî Gi¸t ®Ó b¸n ®· më ra mét thÕ giíi t©m hån víi biÕt bao tr¨n trë vµ c¶ nh÷ng mong íc. ¤ng l·o nghÜ ®Õn th»ng con trai thø hai (Dòng) ®· hy sinh, ®Õn «ng chñ tÞch huyÖn tªn lµ Bêi, ®Õn con bß vµ ®Õn chÝnh «ng. TÊt c¶ nh÷ng suy nghÜ ®ã ®· ®Æt ra biÕt bao vÊn ®Ò vÒ qu¸ khø, vÒ chiÕn tranh, vÒ hiÖn t¹i, vÒ c«ng cuéc ®æi míi, vÒ t×nh nghÜa, vÒ sù sèng, vÒ ®¹o ®øc con ngêi. Vµ khã cã thÓ nãi ®îc hÕt çi hay, çi ®Ñp trong t tëng cña t¸c phÈm chØ b»ng vµi dßng ng¾n ngñi. Chóng ta cã thÓ mîn lêi nhËn xÐt cña §ç §øc HiÓu ®Ó ®¸nh gi¸ t¸c phÈm nµy Phiªn chî Gi¸t cã mét tÇm cì lín. Nã lµ mét chÊn th¬ng nhøc nhèi, mét bøc tranh víi bao c¶nh hoang vu, víi nhiÒu m¶ng tèi vµ nh÷ng chÊm ®æ mµu m¸u, mét sù thÈm thÊu gi÷a hiÖn t¹i vµ qu¸ khø, gi÷a giÊc m¬ vµ sù thËt, çi cô thÓ vµ çi trõu tîng.

2. NguyÔn Kh¶i (sinh 1930)Tríc 1975, NguyÔn Kh¶i ®îc biÕt ®Õn nh mét nhµ v¨n bÐn duyªn víi

nh÷ng VÊn ®Ò nãng trong v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Sau 1975, NguyÔn Kh¶i vÉn lµ mét c©y bót x«ng x¸o, viÕt kháe. Ở trêng hîp NguyÔn Kh¶i chóng ta ®éng ch¹m ®Õn mét vÊn ®Ò kh¸ quen thuéc nhng kh«ng ph¶i ai còng nhËn thøc thÊu ®¸o – vÊn ®Ò sù thËt v¨n häc T«i quan niÖm nghÖ thuËt ®¬n gi¶n nh sau : lµ khoa häc thÓ hiÖn lßng ngêi, lµ lÞch sö cña lßng ngêi… Sù thËt chØ cã thÓ viÕt vÒ nh÷ng tÊm lßng, nh÷ng t©m tr¹ng cña çc giai cÊp trong x· héi víi nh÷ng sù phøc t¹p, tinh vi, ngo¾t ngoÐo cã thùc cña nã . NguyÔn Kh¶i ®· tõng t©m sù nh vËy.

Ngßi bót cña NguyÔn Kh¶i lu«n b¸m s¸t ®êi sèng, nhng kh«ng ph¶i lµ ë bÒ mÆt mµ «ng lu«n x«ng x¸o, t×m kiÕm, ph¸t hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa x· héi, ®¹o ®øc. Bëi vËy, v¨n NguyÔn Kh¶i lu«n thiªn vÒ khuynh híng chÝnh luËn thêi sù. VÒ x©y dùng nh©n vËt, NguyÔn Kh¶i cã ngßi bót ph©n tÝch t©m lý ®i s©u vµo nh÷ng biÓu hiÖn vµ sù vËn ®éng cña t tëng con ngêi.

Tiªu biÓu cho ngßi bót NguyÔn Kh¶i sau 1975 cã thÓ kÓ ®Õn Mét ngêi Hµ Néi. T¸c phÈm viÕt vÒ nh©n vËt bµ HiÒn qua lêi kÓ vµ çch c¶m nhËn cña nh©n vËt t«i – mét ngêi ch¸u gäi bµ lµ c«. Bµ HiÒn xuÊt th©n trong mét gia

63



®×nh giµu cã, l¬ng thiÖn, ®îc d¹y dç theo khu«n phÐp nhµ quan, b¶n th©n bµ l¹i lµ mét c« g¸i xinh ®Ñp, th«ng minh, yªu v¨n ch¬ng. Tríc n¨m 1954, bµ sèng trong mét ng«i nhµ réng r·i ë Hµ Néi, ®îc mÆc ¸o bµnh t« cæ l«ng, ®i giµy nhung ®Ýnh h¹t cêm, ®îc ¨n trªn bµn ¨n tr¶i kh¨n tr¾ng, bµy lä hoa nhá, b¸t óp trªn ®Üa… Gia ®×nh bµ cßn cã c¶ hai ngêi ë. §ã lµ mét cuéc sèng d gi¶, thuéc líp ngêi giµu cã Ýt ái cña Hµ Néi. Sau ®ã, tõ khi cã chång, bµ chän nghÒ lµm hoa giÊy, nhµn mµ rÊt ®ñ ¨n. Chång bµ ®îc ngåi ch¬i, çc con bµ ®Òu lµ çn bé. Gia ®×nh bµ thêng tæ chøc liªn hoan cïng b¹n bÌ. Bµ th× b¶y m¬i tuæi vÉn kháe m¹nh , minh mÉn, bµy biÖn phßng kh¸ch sang träng vµ cã hoa thñy tiªn ®ãn tÕt… Tãm l¹i, bµ HiÒn lu«n cã mét cuéc sèng h¹nh phóc, may m¾n, ®Çy ®ñ vÒ vËt chÊt, tho¶i m¸i vÒ tinh thÇn. Bµ lµ mét h×nh tîng nh©n vËt hoµn toµn míi, kh¸c víi nh÷ng nh©n vËt phô n÷ trong v¨n häc truyÒn thèng, ®Ñp nh-ng bÊt h¹nh.

Bµ HiÒn cã mét cuéc sèng g¾n bã víi Hµ Néi. ChÝn n¨m kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p, c¶ Hµ Néi, ngêi ®i t¶n c, ngêi theo çch m¹ng, c¶ gia ®×nh bµ vÉn sèng ë Hµ Néi víi lÝ do kh«ng thÓ rêi xa Hµ Néi, kh«ng thÓ sinh c¬ lËp nghiÖp ë vïng ®Êt kh¸c, chång bµ l¹i lµ mét «ng gi¸o d¹y tiÓu häc, cÇn cho mäi chÕ ®é, kh«ng dÝnh d¸ng g× ®Õn chÝnh trÞ. Song mét lÝ do tríc hÕt vµ quan träng nhÊt lµ t×nh yªu s©u nÆng cña bµ víi Hµ Néi, mét t×nh yªu kh«ng cån cµo mµ lÆng lÏ, thÊm thÝa. Bµ yªu Hµ Néi nh yªu cuéc sèng cña chÝnh m×nh. B»ng t×nh yªu tha thiÕt vµ sù g¾n bã s©u nÆng ®ã víi Hµ Néi, bµ HiÒn ®· trë thµnh con ngêi tiªu biÓu cho nh÷ng nÐt ®Ñp cña ngêi Hµ Néi. Bµ quyÕt gi÷ v÷ng nÒn nÕp sinh ho¹t truyÒn thèng cña mét gia ®×nh cã v¨n hãa. Bµ sèng trong mét ng«i nhµ réng, mÆc sang träng vµ ¨n uèng theo ®óng nghi lÔ. Tr¶i qua bao biÕn thiªn cña lÞch sö, cã lóc bÞ nghi kÞ, bµ vÉn quyÕt gi÷ mét lèi sèng phong lu, ®µng hoµng, lÞch l·m, quý ph¸i, khu«n phÐp. Bµ lu«n quan niÖm : sèng ®Ñp kh«ng ph¶i lµ téi lçi. H¬n n÷a, bµ cßn thÓ hiÖn mét b¶n lÜnh cøng cái khi bµ ®· vît lªn trªn d luËn ®Ó duy tr× cung çch sinh ho¹t sang träng cña m×nh. Bµ lu«n d¹y con çi theo nÒn nÕp cña mét gai ®×nh cã v¨n hãa. Bµ chó ý cho con çi çch ngåi, çch cÇm ®òa, çch móc canh, çch nãi chuyÖn trong b÷a ¨n. Bµ r¨n çc ch¸u : Chóng mµy lµ ngêi Hµ Néi th× çch ®i ®øng, nãi n¨ng ph¶i cã chuÈn, kh«ng ®îc tïy tiÖn, bu«ng tuång. Bµ kh«ng coi träng chuyÖn ¨n g× mµ coi träng viÖc ¨n nh thÕ nµo. ¡n kh«ng ph¶i chuyÖn vÆt v·nh, tÇm thêng mµ ph¶i xem ®Êy lµ v¨n hãa sèng, v¨n hãa cña ngêi Hµ Néi. Môc ®Ých cña bµ lµ d¹y con ch¸u biÕt tù träng. Lßng tù träng kh«ng cho phÐp ngêi ta hµnh ®éng mét çch tïy tiÖn, bu«ng th¶. Lßng tù träng khiÕn con ngêi hoµn thiÖn h¬n vÒ mÆt nh©n çch. §ã lµ mét quan niÖm ®óng ®¾n vµ s©u s¾c.

Bµ HiÒn cßn lµ mét ngêi phô n÷ kh«n ngoan, thøc thêi, tØnh t¸o, thiÕt thùc h¬n ngêi. Bµ chän hµng bu«n b¸n chØ cã mét thø lµ hoa giÊy. Hoa rÊt ®Ñp, b¸n rÊt ®¾t l¹i chÞu thuÕ nhÑ nªn l·i cao. Víi çch bu«n b¸n ®ã, bµ cã mét cuéc sèng ®ñ ¨n, nhµn, kh«ng ph¶i lo sî g×. ChÝnh sù kh«n ngoan, nhanh

64



nhÑn trong c«ng viÖc ®· ®em l¹i h¹nh phóc thËt sù cho bµ vµ gia ®×nh. Bµ cßn nhËn thøc rÊt ®óng vµ s©u s¾c vÒ chÕ ®é míi. Bµ kh«ng thÝch ç nh©n lµm giµu, chØ cÇn ®ñ ¨n nªn mÆc dï bu«n b¸n nhng bµ kh«ng ph¶i lµ t s¶n vµ lu«n cã mét cuéc sèng yªn æn. Bµ lu«n ph©n tÝch t×nh h×nh thêi cuéc mét çch s©u s¾c kh«ng ph¶i ®Ó sèng vît lªn thêi ®¹i mµ lµ ®Ó sèng sao cho phï hîp víi chuÈn mùc thêi ®¹i lóc ®ã. Trong cuéc sèng gia ®×nh, bµ lµ mét ngêi phô n÷ thiÕt thùc. Lµ mét ngời phô n÷ cã nhan s¾c, yªu th¬ v¨n, giao lu víi nhiÒu v¨n nghÖ sÜ nhng bµ kh«ng ch¹y theo t×nh c¶m l·ng m¹n, viÓn v«ng. Sèng trong mét gia ®×nh bu«n b¸n kh¸ gi¶ nhng bµ kh«ng h¸m danh lîi. Bµ chän b¹n tr¨m n¨m lµ mét «ng gi¸o tiÓu häc hiÒn lµnh, ch¨m chØ. Bµ coi träng tr¸ch nhiÖm lµm vî, lµm mÑ trong gia ®×nh. Bµ cã mét th¸i ®é sèng nghiªm tóc khi cho r»ng h«n nh©n ph¶i lµ mét tæ Êm gia ®×nh ®Ých thùc nªn ph¶i ®îc g©y dùng tõ nh÷ng ngêi cha, ngêi mÑ hiÒn lµnh, Êm ¸p t×nh ngêi. Trong viÖc sinh con, bµ quyÕt ®Þnh chÊm døt viÖc sinh në vµo n¨m bèn m¬i tuæi. ë çi thêi ngêi ViÖt Nam thÝch sinh nhiÒu con ®Ó cã phóc sau nµy th× quan niÖm cña bµ lµ mét quan niÖm kh¸c ngêi bëi bµ kh«ng tin trêi sinh voi, trêi sinh cá. Bµ nhËn thøc con çi ph¶i ®îc nu«i d¹y chu ®¸o ®Ó chóng cã thÓ sèng tù lËp, hoµn thiÖn vÒ nh©n çch. T×nh yªu con cña bµ lµ mét t×nh yªu s¸ng suèt cña mét bµ mÑ giµu lßng tù träng, biÕt nh×n xa tr«ng réng. TÊt c¶ nh÷ng nÐt phÈm chÊt trªn ®· gióp bµ duy tr× cuéc sèng h»ng ngµy cña c¶ gia ®×nh rÊt æn tháa, yªn Êm vµ thÝch hîp víi mäi thêi cuéc.

Bªn trong mét ngêi phô n÷ tëng nh lý trÝ ®ã lµ mét tÊm lßng giµu t×nh ngêi, giµu lßng tù träng. Bµ lu«n ®èi xö tö tÕ víi kÎ ¨n ngêi ë trong nhµ: tiÒn c«ng tr¶ ®Òu ®Æn, thu vÐn cho tæ Êm riªng cña anh bÕp, chÞ vó. Bµ tù träng ngay trong çch d¹y çc con ph¶i biÕt xÊu hæ, biÕt sèng tù lËp, kh«ng ®îc ¨n b¸m ngêi kh¸c. N¨m 1965, bµ ®au ®ín mµ b»ng lßng cho con trai ®Çu tßng qu©n vµo Nam ®¸nh giÆc v× kh«ng muèn con sèng b¸m vµo sù hi sinh cña b¹n bÌ. Ba n¨m sau, ®øa con thø hai l¹i lµm ®¬n xin tßng qu©n, bµ buån b· kh«ng khuyÕn khÝch còng kh«ng ng¨n c¶n. Theo bµ, lßng tù träng kh«ng cho phÐp con ngêi ta sèng Ých kØ, hÌn nh¸t vµ con ngêi khi ®· ®¸nh mÊt lßng tù träng coi nh ®· chÕt vÒ nh©n çch. Cã lßng tù träng sÏ cã lßng yªu níc, cã ý thøc tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång. Víi bµ, ®ång ý cho ngêi con trai thø hai ra chiÕn trêng lµ mét quyÕt ®Þnh khã kh¨n nhng hîp lÏ nhÊt v× nã b¶o toµn ®îc lßng tù träng cña bµ vµ con. Cßn riªng bµ, bµ muèn ®îc sèng b×nh ®¼ng víi çc bµ mÑ kh¸c : tao còng muèn ®îc sèng b×nh ®¼ng víi çc bµ mÑ kh¸c, hoÆc sèng c¶ hoÆc chÕt c¶, vui lÎ th× cã hay hím g×. Bµ cho r»ng lßng tù träng ®· g¾n kÕt nh÷ng con trong céng ®ång víi nhau. Kh«ng cã lßng tù träng, con ngêi sÏ r¬i vµo cuéc sèng ®¬n ®éc. §Êy còng lµ mét çch tù giÕt m×nh.

Bµ HiÒn cßn cã mét t©m hån tÕ nhÞ, nh¹y c¶m. Bµ kh«ng a nh÷ng g× qu¸ møc, trë thµnh hµi híc, lè bÞch. Bµ kh«ng ®ång t×nh víi çch b¾t chíc ng«n ng÷ çch m¹ng kh«ng ph¶i lèi cña chång vµ con khi gäi ngêi ch¸u hä ®Õn ch¬i nhµ lµ §ång chÝ. Bµ kh«ng ®ång t×nh víi çi ån µo vui h¬i nhiÒu, nãi h¬i nhiÒu

65



cña ngêi d©n sau chiÕn th¾ng. Tõ buæi tèi n« lÖ bíc ra ¸nh s¸ng tù do, vui mõng lµ hîp lÏ nhng chØ biÕt vui vµ nãi nhiÒu mµ kh«ng lo ®Õn lµm ¨n l¹i lµ ®iÒu kh«ng nªn bëi ®Êt níc sau nh÷ng ngµy chiÕn tranh tµn ph¸ rÊt cÇn sù håi sinh. Bµ HiÒn ®· nh×n nhËn thêi cuéc trong t©m tr¹ng lo l¾ng, ¸i ng¹i, kh«ng ph¶i t çch ç nh©n mµ t çch céng ®ång mÆc dï bµ xuÊt th©n trong mét gia ®×nh t s¶n. Còng b»ng çch c¶m nhËn cuéc sèng s©u s¾c nh vËy, bµ ®· thÊy ®îc çi v« h×nh cña t¹o hãa. Tríc hiÖn tîng c©y si cæ thô sau mét ®ªm b·o gµo ró ®· ®æ nghiªng, t¸n c©y ®Ì lªn hËu cung ®Òn Ngäc S¬n, mét phÇn bé rÔ bËt ®Êt chæng ngîc lªn giêi, bµ nghÜ ngay ®Õn sù bÊt thêng, sù rêi ®æ, ®iÒm xÊu, sù ra ®i cña mét thêi. H×nh ¶nh c©y si vµ ®Òn Ngäc S¬n lµ biÓu tîng cho ®Êt kinh k×, cho gi¸ trÞ truyÒn thèng, biÓu tîng cho ®êi sèng t©m linh cña ngêi Hµ Néi, cña ngêi ViÖt. Do b·o to mµ c©y si ®Òn Ngäc S¬n kh«ng cßn nguyªn vÑn, hiÖn tîng nµy kh«ng chØ ¶nh hëng ®Õn mÜ quan thµnh phè mµ cßn lµ mét ®iÒm b¸o kh«ng lµnh. Bµ HiÒn ®· thÊy ®îc sù biÕn thiªn cuéc ®êi ®ã b»ng mét t©m hån nh¹y c¶m cña mét con ngêi ®· thÊm nhuÇn v¨n hãa ngêi ViÖt, v¨n hãa ngêi ph¬ng §«ng. Vµ råi bµ thÊy lßng m×nh nhÑ nhâm h¬n khi c©y si ®îc thµnh phè cøu sèng. HiÖn tîng c©y si ®îc håi sinh træ l¸ non béc lé çi nh×n tinh têng cña bµ. Víi bµ, truyÒn thèng v¨n hãa cña ®Êt kinh k× kh«ng g× cã thÓ hñy diÖt mµ nã vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn ®Ó m·i m·i xanh t¬i vµ viÖc c¬n b·o lµm bËt gèc c©y si ch¼ng qua chØ lµ sù chuyÓn giao v¨n hãa tõ thêi k× nµy sang thêi k× kh¸c mµ th«i. §©y chÝnh lµ çch bµ HiÒn thÓ hiÖn niÒm tin bÊt diÖt vµo vÎ ®Ñp mu«n ®êi cña Hµ Néi. Tõ ®ã, bµ ®· suy ngÉm vµ ®a ra kÕt luËn: Thiªn ®Þa tuÇn hoµn, çi vµo, çi ra cña t¹o vËt kh«ng thÓ lêng tríc ®îc. §©y lµ mét quy luËt cña t¹o hãa. Con ngêi bÐ nhá kh«ng thÓ vµ khã n¾m gi÷ vµ kiÓm so¸t ®îc hÕt. Mçi ngêi h·y b×nh tÜnh h¬n khi ph¸n xÐt mét hiÖn tîng nµo ®ã nhng còng h·y tin r»ng gi¸ trÞ cña çi ®Ñp bao giê còng lµ bÊt tö. Bµ HiÒn lµ ngêi thiÕt tha víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa bÒn v÷ng cña d©n téc. §ã chÝnh lµ biÓu hiÖn cña t×nh yªu níc ë bµ - kh«ng ån µo mµ lÆng lÏ, thÊm s©u.

Tãm l¹i, Mét ngêi Hµ Néi ®· kh¾c häa thµnh c«ng nh©n vËt mét ngêi Hµ Néi ®Ñp mét çch quý ph¸i, thanh lÞch. Bµ HiÒn chÝnh lµ n¬i héi tô tÊt c¶ nh÷ng g× ®Ñp nhÊt trong t©m hån vµ cèt çch cña ngêi Hµ Néi. TruyÖn ng¾n mang mét vÊn ®Ò nh©n v¨n s©u s¾c khi NguyÔn Kh¶i thÓ hiÖn tÊm lßng ng-ìng mé, ngîi ca, tr©n träng, tù hµo tríc b¶n l·nh, cèt çch ngêi Hµ Néi. Qua ®ã, t¸c gi¶ bµy tá mét th«ng ®iÖp mang tÝnh thêi sù : Hµ Néi lµ chuÈn mùc v¨n hãa ngêi ViÖt nªn mçi c«ng d©n Hµ Néi ph¶i cã ý thøc gi÷ g×n vµ triÓn chuÈn mùc ®ã. H¬n thÕ, t¸c gi¶ cßn muèn thøc tØnh con ngêi h«m nay tríc nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ trêng, lèi sèng x« bå cña sè ®«ng, lèi sèng tïy tiÖn tõ thêi chiÕn cßn r¬i rít l¹i. Mçi ngêi Hµ Néi cÇn ý thøc râ h¬n bao giê hÕt, ph¶i cã tr¸ch nhiÖm b¶o tån chÊt Hµ Néi ë trong chÝnh m×nh. D©n téc ViÖt Nam còng ®ang trong xu thÕ hßa nhËp toµn cÇu nhng viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t triÓn b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc kh«ng bao giê ®îc xem nhÑ vµ ®Ó gi÷ ®îc nã cÇn cã mét b¶n lÜnh ViÖt Nam.

66



§Ó cã ®îc mét h×nh ¶nh nh©n vËt ®Ñp vµ ý nghÜa nh vËy, NguyÔn Kh¶i ®· rÊt trau chuèt trong nghÖ thuËt t¹o dùng nh©n vËt. Thµnh c«ng tríc nhÊt cña «ng lµ nghÖ thuËt ç tÝnh hãa nh©n vËt. Bµ HiÒn ®îc ç tÝnh hãa qua ng«n ng÷ ®èi tho¹i víi nh©n vËt t«i. Bµ lu«n lµ mét con ngêi tù ý thøc vÒ m×nh, vÒ hiÖn thùc x· héi ®Ó béc lé nh÷ng quan ®iÓm sèng s¾c c¹nh, râ rµng. Thñ ph¸p ®èi lËp gi÷a lèi sèng cña bµ HiÒn víi lèi sèng cña sè ®«ng cµng nhÊn m¹nh nÐt riªng biÖt trong t©m hån vµ vÎ ®Ñp cña nh©n vËt. Çch trÇn thuËt cña nh©n vËt t«i ®éc ®¸o víi sù chuyÓn biÕn th¸i ®é theo thêi gian vÒ bµ HiÒn, tõ nghi ngê, e ng¹i ®Õn kh©m phôc, ngìng mé. Tõ ®ã, vÊn ®Ò nh©n çch cña bµ mçi lóc cµng hiÖn ra s¸ng tá h¬n. Ngoµi ra, b»ng h×nh thøc kh¸i qu¸t hãa nh©n vËt, h×nh ¶nh bµ HiÒn ®· trë thµnh mét h×nh ¶nh tiªu biÓu cho vÎ ®Ñp Hµ Néi, cho líp ngêi cßn gi÷ nguyªn chÊt Hµ Néi.

3. Ma V¨n Kh¸ng (sinh 1936)Sù nghiÖp v¨n häc cña Ma V¨n Kh¸ng b¾t ®Çu b»ng truyÖn nh¾n Xa

phñ. §Õn n¨m 2005, Ma V¨n Kh¸ng ®· in 8 tËp truyÖn ng¾n vµ 8 tiÓu thuyÕt v× thÕ ë mçi lÜnh vùc, nhµ v¨n nµy ®Òu ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó trë thµnh mét t¸c gi¶ lín. Song Ma V¨n Kh¸ng ®îc biÕt ®Õn nhiÒu vÉn lµ t çch cña mét nhµ tiÓu thuyÕt.

Nhµ nghiªn cøu v¨n häc TrÇn §¨ng SuyÒn ®· mét nhËn xÐt tinh tÕ : §äc truyÖn ng¾n Ma V¨n Kh¸ng, t«i ®· cã lóc m¬ hå c¶m thÊy m×nh chê ®îi ë c©y bót nµy mét t¸c phÈm dµi h¬i vÒ ®Ò tµi quen thuéc cña anh. Mét cuèn tiÓu thuyÕt, nã sÏ cho phÐp anh chuyÓn hãa vèn sèng dµy dÆn sau nhiÒu n¨m tÝch lòy, nã cho phÐp anh ph¶n ¸nh hiÖn thùc mét çch quy m« thÝch hîp víi nh÷ng thay ®æi lín lao mµ anh ®· tõng chøng kiÕn, nã sÏ cho phÐp anh göi g¾m nh÷ng suy nghÜ, nh÷ng t×nh c¶m, nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng ®iÒu t©m ®¾c rót ®îc qua thêi gian.

Mïa l¸ rông trong vên cã thÓ coi lµ mét thµnh c«ng cña Ma V¨n Kh¸ng. TiÓu thuyÕt Êy lµ sù hiÖn thùc hãa b»ng nghÖ thuËt çi ý tëng cña nhµ v¨n : Gia ®×nh, giät níc cña biÓn c¶, ç thÓ cña x· héi, liÖu cã v÷ng vµng trong cuéc sèng x©y dùng ®ang cã nhiÒu khã kh¨n, l¾m bª bèi nµy. Çi vïng yªn tÜnh nhÊt Êy – gia ®×nh – l¹i lµ n¬i chøa ®ùng nhiÒu sãng giã (gia ®×nh «ng B»ng). Gia ®×nh vµ x· héi, gia ®×nh vµ ç nh©n ®îc nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ trªn tinh thÇn nh©n v¨n vµ tiÕn hãa v× : H·y tõ cöa sæ gia ®×nh m×nh nh×n ra cuéc ®êi. Vµ tõ cuéc ®êi h·y chiÕu räi ¸nh s¸ng vµo mçi c¨n nhµ, nh thÕ mäi ®iÒu sÏ s¸ng tá. §ãng gãp cña Ma V¨n Kh¸ng trong tiÓu thuyÕt nµy lµ x©y dùng ®îc vµi nh©n vËt ®iÓn h×nh nh: Lý – tiªu biÓu cho líp thÞ d©n h·nh tiÕn, §«ng – con ngêi gia trëng, an phËn, LuËn – con ngêi thêi ®¹i, n¨ng ®éng, hîp thêi…

4. NguyÔn Huy ThiÖp (sinh 1950)XuÊt hiÖn gi÷a nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû 20, NguyÔn Huy ThiÖp lËp tøc

g©y chó ý ®Õn ngêi ®äc. §Õn n¨m 1989, hiÖn tîng NguyÔn Huy ThiÖp lµ trung t©m chó ý cña d luËn ngêi ®äc. Trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c, «ng lu«n cã mét

67



quan ®iÓm : V¨n häc lµ thÕ giíi hoang tëng, ¶o tëng, h·o huyÒn trong cuéc ®êi thùc tÎ nh¹t, dung tôc, cña c¶m xóc nhôc c¶m, ví vÈn, suy ®åi, lµ vµng rßng trong çt, sù bÊt lùc thª th¶m. Chóng ta lµm ®îc g× khi x©y nh÷ng l©u ®µi çt trªn bê biÓn xanh.

TruyÖn ng¾n NguyÔn Huy ThiÖp nh mét phßng triÓn l·m vÒ con ngêi ®îc khóc x¹ qua l¨ng kÝnh chñ quan cña nhµ v¨n – l¨ng kÝnh nghiªng nh×n vÒ çi b¶n n¨ng, çi tù nhiªn, çi v« thøc…nghÜa lµ phÇn con trong con ngêi. ¤ng th-êng tËp trung miªu t¶ sù tha hãa cña con ngêi trong ®êi sèng hiÖn thùc. Sù tha hãa Êy lµ do hoµn c¶nh sèng nghiÖt ng· gièng nh mét tÊm líi chôp xuèng nªn con ngêi dï cã d·y dôa còng trë nªn v« Ých.

Tíng vÒ hu lµ mét truyÖn ng¾n ®· g¾n liÒn víi tªn tuæi NguyÔn Huy ThiÖp. Nh©n vËt chÝnh lµ «ng ThuÊn – vÞ tíng vÒ hu - ®îc kÓ l¹i qua lêi cña ngêi con trai tªn lµ ThuÇn. Sau khi vÒ hu, «ng ThuÊn trë l¹i cuéc sèng sinh ho¹t thêng ngµy cïng víi gia ®×nh song trong cuéc sèng ®ã ®· xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu nh÷ng m©u thuÉn ®èi nghÞch. Râ nÐt nhÊt lµ m©u thuÉn gi÷a «ng vµ ngêi con d©u tªn Thñy. Tõ chiÕn trêng trë vÒ sau nhiÒu n¨m chiÕn ®Êu vµ cèng hiÕn, «ng ThuÊn lµ ngêi cña thÕ hÖ tríc, sèng gi¶n dÞ, ch©n thµnh, cã ®¹o ®øc. Cßn Thñy l¹i lµ ngêi cña thÕ hÖ míi, sèng hiÖn ®¹i, thùc dông, thiÕu t×nh ngêi. Sù ®èi lËp, thËm chÝ lµ xung kh¾c m¹nh mÏ gi÷a hai thÕ hÖ, gi÷a hai luång suy nghÜ vµ çch sèng ®· khiÕn «ng tíng Êy kh«ng hÒ cã mét cuéc sèng th th¸i khi vÒ hu. Råi «ng l¹i vµo qu©n ®éi vµ mÊt ë ®ã. C©u chuyÖn chØ xoay quanh nh÷ng vÊn ®Ò rÊt ®êi thêng cña cuéc sèng nhng qua ngßi bót NguyÔn Huy ThiÖp, t¸c phÈm ®· ®Æt ra mét vÊn ®Ò cña x· héi, ®ã chÝnh lµ sù tha hãa vÒ ®¹o ®øc lèi sèng cña nh÷ng con ngêi trong x· héi hiÖn ®¹i. §ång thíi t¸c phÈm ®· dãng lªn mét håi chu«ng c¶nh tØnh kªu gäi con ngêi h·y gi÷ g×n nh÷ng g× lµ ®Ñp ®Ï cña qu¸ khø.

5. Lª Lùu (sinh 1942)Còng lµ mét tªn tuæi tiªu biÓu trong sè nh÷ng nhµ v¨n ®· thµnh c«ng

trong v¨n xu«i ViÖt Nam sau 1975, Lª Lùu ®· tõng t©m sù : Toµn bé nh÷ng trang viÕt chØ theo ®uæi mét nguyªn t¾c lµ thËt. T«i kh«ng thÓ viÕt ®îc nÕu kh«ng b¸m vµo sù thËt. T«i chØ lµ ngêi kÓ chuyÖn – cã g× viÕt nÊy.

Víi gÇn 400 trang s¸ch, tiÓu thuyÕt Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu thÓ hiÖn mét khuynh híng tiÓu thuyÕt, mét nhu cÇu cña v¨n häc – nhËn thøc l¹i thùc t¹i. Cã thÓ nãi, lÇn ®Çu tiªn trong v¨n häc míi, lÞch sö mét d©n téc ®îc kh¸i qu¸t b»ng tiÓu thuyÕt, qua sè phËn ngêi n«ng d©n, b»ng bi kÞch cña mét ç nh©n – Giang Minh Sµi. Ngêi ta nãi, víi Thêi xa v¾ng, Lª Lùu trë thµnh nhµ v¨n n«ng th«n, kÕ sau Nam Cao, Kim L©n – nghÜa lµ nh×n ngêi nhµ quª b»ng con m¾t cña ngêi nhµ quª.

KẾTĐi qua một hành trình khá dài với nhiều sự kiện hấp dẫn, thu hút mối quan tâm rộng rãi của

dư luận, nhiều cá tính nghệ sĩ độc đáo tạo ra những tiếp cận trái chiều, phức tạp, con đường đổi mới cũng như định hình các giá trị của văn xuôi Việt Nam vẫn còn đang tiếp diễn. Nhưng không có sự

68



đổi mới nào dễ dàng bởi cái mới ra đời bao giờ cũng gây hấn với truyền thống, chỉ khi đạt đến độ chín, nó mới tự hòa giải được. Với thời gian phát triển vừa qua, văn xuôi Việt Nam sau 1975 cũng có không ít cực đoan, ngộ nhận hay thể nghiệm lạc hướng. Nhưng rõ ràng, nó đã có một diện mạo mới mẻ, hiện đại, sinh động và phong phú hơn nhờ tâm huyết và tài năng của những người cầm bút. Cần có thêm thời gian để các giá trị lắng kết ổn định cũng như cần có sự khích lệ và nâng cao tầm đón đợi từ phía người đọc để thúc đẩy quá trình phát triển của văn xuôi Việt Nam sau 1975.

----------------------------------

NGUYỄN TRÃI – NHÀ TƯ TƯỞNG LỚN, NHÀ VĂN LỚN

(Nguyễn Thị Hoàng Hải – THPT chuyên Nguyễn Trãi, Hải Dương)

hông ai có thể chặn lại vòng quay của bánh xe lịch sử, dù con đường nó đi không phải lúc

nào cũng là chân lí. Nguyễn Trãi là niềm tự hào vô hạn nhưng cũng là một nỗi đau lớn

của dân tộc Việt Nam. Sau khi Nguyễn Trãi bị tru di tam tộc 22 năm, năm 1464, vua Lê

Thánh Tông đọc lại trước tác, thấu hiểu tấm lòng, đã ứa nước mắt mà minh oan cho ông : Ức Trai

tâm thượng quang Khuê tảo.

KI. Anh hùng di hận kỉ thiên niên

Nguyễn Trãi (1380 - 1442) là tinh hoa của một thời đại nhiều biến động trong lịch sử dân

tộc. Khi ấy, nhà Trần đã suy vi nhưng hào khí ngút trời của thời đại Thăng Long, Đông Đô với ý

thức độc lập và tự cường dân tộc vẫn còn nhiều âm vang, chắc hẳn đã góp phần hun đúc nên hoài

bão của một trí thức chân chính. Nguyễn Trãi là kết quả của mối lương duyên táo bạo, vượt qua định

kiến hà khắc của lễ giáo phong kiến, giữa cô tiểu thư Trần Thị Thái với anh học trò nghèo Nguyễn

Ứng Long. Chịu ảnh hưởng sâu sắc từ ông ngoại là quan Tư đồ Trần Nguyên Đán và sau này được

sự rèn cặp hết lòng của người cha vốn xuất thân bình dân nhưng tài trí hơn người , chàng thanh niên

Nguyễn Trãi bước vào đời với nhiều tư tưởng nhân sinh tiến bộ.

69



Năm 1400, sau khi đỗ Thái học sinh, Nguyễn Trãi hăm hở ra làm quan cho nhà Hồ, được

phong chức Ngự sử đài. Xuất thân từ dòng dõi họ ngoại là hoàng tộc nhà Trần, việc chọn con đường

xuất xử như thế chứng tỏ tầm nhìn của một nho sĩ thức thời. Hồ Quí Li là người có tài có chí, nhưng

triều Hồ không được lòng dân, lại gặp phải mưu đồ thôn tính của triều Minh lúc ấy đang cực thịnh.

Năm 1407, triều Hồ sụp đổ. Nguyễn Phi Khanh bị bắt sang Trung Quốc, Nguyễn Trãi và em trai là

Nguyễn Phi Hùng đi theo chăm sóc. Nghe lời cha, từ cửa ải Nam Quan, Nguyễn Trãi đã quay trở về

tìm cách rửa nhục cho nước, trả thù cho cha.

Sau một thời gian dài bị giam lỏng ở thành Đông Quan, năm 1416, Nguyễn Trãi trốn vào

Lam Sơn, tụ nghĩa dưới ngọn cờ của người anh hùng Lê Lợi. Dâng cho Lê Lợi Bình Ngô sách,

Nguyễn Trãi được coi là bậc quân sư tin cẩn nhất. Mười năm nằm gai nếm mật, viết thư thảo hịch,

dâng kế mưu phạt, tâm công… là giai đoạn đắc ý nhất cuộc đời ông.

Năm 1427, kháng chiến chống quân Minh thắng lợi. Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi vua, giao

cho Nguyễn Trãi viết Bình Ngô đại cáo. Bắt tay vào thời kì dựng nước nhưng Lê Thái Tổ đã nghi

ngờ và giết oan một số trung thần. Nguyễn Trãi cũng đã từng bị tống giam, sau đó được tha nhưng

không còn được tin dùng như trước nữa. Năm 1439, Nguyễn Trãi xin cáo quan, về Côn Sơn ở ẩn.

Năm 1440, Lê Thái Tông đã xuống chiếu vời ông ra giúp nước. Như người được sống lại lần thứ hai,

Nguyễn Trãi vui sướng dâng Biểu tạ ơn, hăm hở về triều. Nhưng mộng lớn chưa thành thì năm 1442,

vụ thảm án Lệ Chi viên xảy ra. Vị công thần khai quốc bậc nhất của triều Lê đã bị khép vào tội giết

vua và chịu án tru di tam tộc.

Nhìn lại cuộc đời Nguyễn Trãi, có thể khẳng định: đây là một nhân vật lịch sử kiệt xuất, có

tài năng ở nhiều lĩnh vực và có công lớn với lịch sử dân tộc. Nhưng trong cuộc đời, Nguyễn Trãi đã

gặp quá nhiều sóng gió. Cũng phải đau đớn thừa nhận, đây là con người đã phải gánh chịu mối oan

khiên thảm khốc vào bậc nhất trong lịch sử, do triều đình phong kiến nhà Lê gây ra.

II. Nguyễn Trãi - nhà tư tưởng lớn

1. Quan niệm về Dân tộc của Nguyễn Trãi

Ý thức độc lập, tinh thần tự cường dân tộc đã trỗi dậy mạnh mẽ từ thời đại Lí - Trần. Nếu

phong kiến phương Bắc chỉ coi ta là châu, quận hay An Nam đô hộ phủ thì những tên nước như Vạn

Xuân (Thời Lí), Đại Cồ Việt (Thời Đinh), Đại Việt (Thời Trần )… đã thể hiện niềm tự hào dân tộc

rất mãnh liệt. Ngay ở bài thơ Nam quốc sơn hà, khái niệm dân tộc đã được đặt ra :

Nam quốc sơn hà Nam đế cư

Tiệt nhiên định phận tại thiên thư

Khái niệm Nam quốc ở đây có hàm ý so sánh với Bắc quốc. Chủ quyền dân tộc được khẳng

định qua hai yếu tố là Nam đế và thiên thư. Đến Bình Ngô đại cáo, Nguyễn Trãi đã tiến xa hơn một

bước trong định nghĩa về dân tộc :

Như nước Đại Việt ta từ trước

Vốn xưng nền văn hiến đã lâu

Núi sông bờ cõi đã chia

70



Phong tục Bắc Nam cũng khác

Từ Triệu, Đinh, Lí, Trần bao đời gây nền độc lập

Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên xưng đế một phương

Tuy mạnh yếu từng lúc khác nhau

Song hào kiệt đời nào cũng có

Trong hào khí của thời đại Bình Ngô, chủ quyền của dân tộc được khẳng định một cách đầy

tự tin. Theo quan điểm của Nguyễn Trãi, khái niệm dân tộc được hoàn thiện nhờ 5 yếu tố : văn hiến,

lãnh thổ, phong tục, triều đại và nhân dân mà đại diện là anh tài, hào kiệt. Lần đầu tiên trong lịch sử,

chúng ta có được một định nghĩa về dân tộc tương đối hoàn chỉnh. Cần phải biết rằng, đến tận năm

1913, Stalin mới đưa ra định nghĩa : Dân tộc là một khối cộng đồng người ổn định được thành lập

trong lịch sử, dựa trên cơ sở cộng đồng về tiếng nói, lãnh thổ, sinh hoạt kinh tế và tâm lí biểu hiện

trong cộng đồng văn hoá. Như vậy, có thể thấy nét nổi bật trong quan niệm về dân tộc của Nguyễn

Trãi là ở yếu tố nhân dân. Giáo sư Phan Ngọc cho rằng đây là một cống hiến mang tầm cỡ thế giới.

2. Tư tưởng nhân nghĩa

Tư tưởng nhân nghĩa có thể xem là một triết lí cốt lõi bao trùm toàn bộ cuộc đời và sự

nghiệp Nguyễn Trãi, góp phần làm nên tầm vóc của nhà tư tưỏng kiệt xuất này. Kế thừa quan điểm

nhân nghĩa của Nho giáo nhưng Nguyễn Trãi đã mở rộng, phát triển quan điểm này theo hướng dân

tộc hoá, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử của Việt Nam.

Khái niệm nhân nghĩa của Khổng Mạnh đặt con người trong mối quan hệ với chính bản thân

mình và mối quan hệ giữa người với người (Khắc kỉ phục lễ; Kỉ sở bất dục, vật thi ư nhân). Nguyễn

Trãi đã nối tiếp tư tưởng cốt lõi này, nhưng khái niệm nhân nghĩa lần đầu tiên được mở rộng khi mối

quan hệ giữa dân tộc với dân tộc được đặt ra. Tất nhiên, thời đại lịch sử với vấn đề bức thiết là chống

giặc ngoại xâm, giành quyền tự chủ cho dân tộc có ảnh hưởng không nhỏ, nhưng tầm nhìn sâu rộng

của một nhà chính trị thiên tài mới là nhân tố quyết định trong việc hình thành tư tưởng này.

Thân phụ Nguyễn Trãi thuộc tầng lớp bình dân. Bản thân Nguyễn Trãi đã từng có những

năm tháng lăn lộn trong dãi dầu sương gió. Bởi vậy, ông thấu hiểu một cách sâu sắc cuộc sống cơ

hàn và những nỗi thống khổ của nhân dân. Tư tưởng thân dân được cắm rễ từ đó. Tư tưởng thân dân

cũng là một bước tiến vượt tầm thời đại của Nguyễn Trãi.

Nho giáo cũng từng khẳng định sức mạnh của dân bằng hình ảnh quân chu, dân thuỷ,

khuyên kẻ chăn dân phải thấy được vai trò gốc rễ của dân (dân vi bản). Nhưng cần lưu ý rằng Nho

giáo coi dân vừa là mục đích, vừa là phương tiện. Hơn nữa chữ dân mà Khổng Tử nói tới không bao

gồm những người dân lao động khổ sở mà chỉ dừng ở tầng lớp sĩ nông. Trong khi đó, Nguyễn Trãi

hướng tới dân chủ yếu với mục đích vì dân mà không bao hàm yếu tố coi dân là phương tiện. Sâu xa

hơn nữa, ông còn nhìn thấu nỗi khổ và nhận ra sức mạnh của tầng lớp manh lệ chi dân. Đó là những

người dân cày lưu tán (manh) và những người tôi tớ, người đi ở (lệ). Họ là những con người ở đáy

cùng xã hội. Tư tưởng thân dân của Nguyễn Trãi biểu hiện một cách cụ thể ở các cung bậc cảm xúc

71



: thương dân, trọng dân và ơn dân. Trong bản cáo trạng tội ác của giặc Minh ở tác phẩm Bình Ngô

đại cáo, chữ dân được nhắc đến 24 lần với một nỗi xót thương tê tái :

Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn

Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ

Trong lời tâu lên vua Lê Thái Tổ về việc soạn sửa lễ nhạc, Nguyễn Trãi đã có những dòng

thật tâm huyết Dám mong bệ hạ rủ lòng thương yêu và chăn nuôi muôn dân, khiến cho trong thôn

cùng xóm vắng không có một tiếng hờn giận, oán sầu, đó tức là cái gốc của nhạc.

Lí tưởng xã hội cao quí mà ông theo đuổi bao giờ cũng gắn với mục đích an dân. Cho nên,

ước mơ trở đi trở lại nhiều lần trong sâu thẳm tâm hồn Nguyễn Trãi vẫn là cuộc sống thái bình của

nhân dân :

Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng

Dân giàu đủ khắp đòi phương

(Bảo kính cảnh giới, 43)

Nhưng Nguyễn Trãi không chỉ nhìn thấy nỗi khổ của muôn dân, ông còn nhận ra sức mạnh

to lớn của tầng lớp này :

Phúc chu thuỷ tín dân do thuỷ

(Quan hải)

Cũng hiếm có chính sử của triều đại phong kiến nào lại viết những lời trân trọng về dân như

Thường nghĩ qui mô lớn lao, lộng lẫy, đều là sức lao khổ của người dân (Chiếu truyền bách quan

không được làm những lễ nghi khánh hạ). Mang trong mình dòng máu bình dân, sống gần gũi, gắn

bó với dân nhiều năm tháng, hiểu sức mạnh cũng như sự hy sinh to lớn của nhân dân, Nguyễn Trãi

thấy mình mang nặng ơn dân. Ơn dân chính là điểm đặc sắc và tiến bộ nhất trong toàn bộ tư tưởng

thân dân của Nguyễn Trãi. Từ chỗ kẻ bề tôi được hưởng lộc vua, ơn vua, đến chỗ ghi công cho

những con người lam lũ, khổ sở là điều chưa từng thấy trong lịch sử Việt Nam lúc ấy :

Ở yên thì nhớ lòng xung đột

Ăn lộc đều ơn kẻ cấy cày


Ở thời đại nào, nhân dân cũng đóng vai trò sáng tạo ra lịch sử. Sự tồn vong của một triều đại

là do chính lòng dân quyết định. Vậy tư tưởng thân dân của Nguyễn Trãi có ý nghĩa như một chân lí

đối với các thể chế chính trị muôn đời.

Nhân nghĩa với Nguyễn Trãi còn biểu hiện ở lòng thương người, đức hiếu sinh. Chính kế

sách mưu phạt (đánh bằng mưu) và tâm công (đánh vào lòng người) mà Nguyễn Trãi dâng cho Lê

Lợi đã giúp quân ta (và cả quân giặc) tiết kiệm nhiều xương máu. Ngọn cờ của cuộc khởi nghĩa Lam

Sơn đã được phất lên cùng một lí tưởng cao cả :

Đem đại nghĩa để thắng hung tàn

Lấy chí nhân để thay cường bạo

(Bình Ngô đại cáo)

72



Điều đáng nói hơn nữa là ngay cả với kẻ thù, chúng ta cũng dùng nhân nghĩa mà đối xử. Với

đức hiếu sinh, ta đã dành cho kẻ thù một thái độ khoan dung rộng lượng. Chính Nguyễn Trãi đã

khẳng định : Trả thù báo oán là thường tình của mọi người ; mà không thích giết người là bản tâm

của người nhân. Bởi vậy, trong Bình Ngô đại cáo mới có cái kết thúc đẹp đẽ:

Mã Kì, Phương Chính , cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến bể mà vẫn hồn bay, phách lạc

Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đên nước mà vẫn tim đập chân run

Họ đã tham sống sợ chết mà hoà hiếu thực lòng

Ta lấy toàn quân là hơn để nhân dân nghỉ sức

Là một nhà chính trị có tầm nhìn rộng rãi, Nguyễn Trãi đã thấy được nhân tố quyết định

trong việc xây dựng đất nước thái bình là nhân dân. Trong quảng đại quần chúng nhân dân nói

chung thì những bậc hiền tài là nguồn sức mạnh vô cùng lớn lao. Nhân nghĩa của kẻ chăn dân còn là

ở chỗ biết phát hiện và trọng dụng nhân tài. Trong Chiếu cầu hiền tài, Nguyễn Trãi viết : …các văn

võ đại thần, công hầu, đại phu, từ tam phẩm trở lên, mỗi người đều cử một người, hoặc ở triều đình,

hoặc ở thôn dã, bất cứ đã là xuất sĩ hay chưa, nếu có tài văn võ, có thể trị dân, coi quân , thì (…) sẽ

tuỳ tài trao chức. Đây là một điểm mấu chốt trong chiến lược sử dụng con người mà đến nay vẫn còn

nguyên tính thời sự.

III. Nguyễn Trãi - nhà văn lớn1. Sự nghiệp trước tác

Văn thơ Nguyễn Trãi chắc chắn đã thất lạc hoặc bị thiêu huỷ cùng với hoạ tru di. Nhưng chỉ

với những tác phẩm còn lưu giữ lại, cũng đủ để thấy tầm vóc của một nhà văn lớn. Về văn chương

quan phương có thể kể đến Quân trung từ mệnh tập, Bình Ngô đại cáo, Văn bia Vĩnh lăng, các chiếu,

biểu…Về văn thơ trữ tình, Ức Trai thi tập còn 105 bài thơ chữ Hán, Quốc âm thi tập có tới 254 bài

thơ chữ Nôm. Ở thể loại nào, Nguyễn Trãi cũng có những đóng góp tích cực cho sự phát triển của

nền văn học dân tộc.

2. Những quan niệm mang tính cách tân của Nguyễn Trãi

2.1. Quan niệm về văn chương của Nguyễn Trãi

Hệ thống quan niệm văn chương của Nguyễn Trãi được sắp xếp một cách có ý thức. Nó góp

phần chi phối, ảnh hưởng đến toàn bộ các sáng tác của ông. Nho sĩ trí thức thời phong kiến trước

khi cầm bút đều thấm nhuần tư tưởng Văn dĩ tải đạo, Thi dĩ ngôn chí. Trong hoàn cảnh đau thương

của đất nước, Nguyễn Trãi đã khẳng định sứ mệnh cao quí khác của văn chương :

Trừ độc, trừ tham, trừ bạo ngược

Có nhân, có trí, có anh hùng


Khi nhân dân oằn mình dưới sự đô hộ của giặc Minh thì kẻ tham tàn bạo ngược chính là kẻ

thù xâm lược. Cho nên, ngòi bút phải sắc nhọn như đao kiếm để diệt bạo trừ gian, chiến đâú chống

ngoại xâm, bảo vệ đất nước.

Cuộc sống chính là trường đại học của các thiên tài. Lăn lộn trong những chốn lầm than,

cầm bút giữa những ngày gian khó, Nguyễn Trãi sâu sắc hiểu sự gắn bó của nghệ thuật với đời sống.

73



Muốn có sức sống dài lâu, nghệ thuật bao giờ cũng phải gắn chặt với cuộc sống của nhân dân.

Nguyễn Trãi từng viết : Hoà bình là gốc của nhạc. Thanh âm là văn của nhạc. Như vậy, đất nước có

thái bình thì nghệ thuật mới nảy sinh và đơm hoa kết trái. Nhưng đã nói đến nghệ thuật là nói đến

cái Đẹp. Chính văn chương khám phá cái Đẹp của cuộc sống và đưa cái Đẹp ấy vào cõi bất tử :

Khách lạ đến ngàn, hoa chửa rụng

Câu thần ngâm dạ, nguyệt càng cao

(Thuật hứng, 7)

Quan niệm về nghề văn và nhà văn nhiều khi bị rẻ rúng. Viên Mai cho rằng : Lập thân tối hạ

thị văn chương. Nguyễn Trãi lại thấy tự hào về tư cách nghệ sĩ của mình. Ông tự gọi mình là khách

văn chương mà Túi thơ chứa hết mọi giang san (Tự thán, 2). Nhà văn giàu có hơn người bởi có tâm

hồn rộng mở, phong phú :

Nhãn để nhất thì thi liệu phú

Ngâm ông thuỳ dữ thế nhân đa

(Hý đề)

Trước Nguyễn Trãi, người ta mới chỉ thấy kiểu nhà thơ - tăng lữ, nhà thơ - vua chúa. Đến

Nguyễn Trãi, con người thi nhân đã xuất hiện với tư cách độc lập và đường hoàng.

2.2. Quan niệm về con người trong thơ văn Nguyễn Trãi

Đã có một bước tiến xa từ quan niệm về con người của Nho giáo đến quan niệm về con

người trong thơ văn Nguyễn Trãi. Nho giáo cho rằng con người trong xã hội được phân theo đẳng

cấp, có thể gói gọn trong hai loại là quân tử và tiểu nhân. Nho giáo với tinh thần đề cao lí tưởng cộng

đồng thường nhìn con người ở phương diện cái chung mà không quan tâm, thậm chí kìm nén phần

riêng tư gắn liền với cá tính của con người. Đồng hành cùng quan niệm Đức trị, Nho giáo chủ trương

coi trọng đạo đức hơn tài năng của con người.

Xã hội nào cũng có một khuôn khổ nhất định của nó. Nhưng xã hội nào cũng có những con

người thức dậy trước bình minh. Tâm hồn phong phú của Nguyễn Trãi không khuôn vừa với những

giáo điều mực thước của xã hội đương thời. Quan niệm về con người trong thơ Nguyễn Trãi có nhiều

điểm mới mẻ. Trước hết, đó là con người đã thức tỉnh. Khi được thức tỉnh, con người ấy dám bộc lộ

và dám sống cùng những thú vui, những sở thích riêng tư mà không sợ điều tiếng của người đời :

Dầu bụt dầu tiên ai kẻ hỏi

Ông này đã có thú ông này

(Mạn thuật, 6)

Người đời muốn tránh gian nan, thường lựa theo thời thế mà sống theo kiểu gió chiều nào,

che chiều ấy, khôn ngoan hơn thì đi với bụt mặc áo cà sa, đi với ma mặc áo giấy… Nguyễn Trãi lại

là một tính cách rất cương trực. Con người ấy dù bị sóng to gió lớn dập vùi, dù bị cô lập giữa chốn

đông người, vẫn quyết giữ bản lĩnh cứng cỏi của loài tùng bách :

Chớ cậy sang mà ép nề

Lời chăng phải, vuỗn không nghe

(Trần tình, 8)

74



Người đời thấy lợi thường mềm lòng. Nguyễn Trãi lại thẳng thừng từ chối :

Cơm kẻ bất nhân, ăn ấy chớ

Áo người vô nghĩa, mặc chăng thà

(Trần tình, 3)

Trong sự trải nghiệm nhiều cay đắng của Nguyễn Trãi, con người tồn tại trên cõi đời này

như một thực thể đầy đau khổ. Chính mâu thuẫn giữa khát vọng và thực tế đã dẫn đến bi kịch của

con người. Giữa dòng chảy miên viễn của thời gian, con người nào - dù là anh hùng đi chăng nữa -

mà chẳng là một thân phận hữu hạn, đáng thương :

Kim cổ vô cùng, giang mạc mạc

Anh hùng hữu hạn, diệp tiêu tiêu

(Vãn hứng)

Từ quan niệm nghệ thuật về con người, có thể thấy rõ tư tưởng nhân văn của Nguyễn Trãi.

Vượt qua thời đại của mình, con người này đã đi đến tương lai.

3. Nội dung thơ văn3.1. Thơ văn Nguyễn Trãi chan chứa lòng yêu nước thương dân

Ngay từ thuở còn dùi mài kinh sử, chàng thanh niên Nguyễn Trãi đã ôm ấp lí tưởng phò vua

giúp nước.Với ông, việc học hành, thi cử, đỗ đạt cũng chỉ nhằm thực hiện cho được mục đích cao

cao quí ấy mà thôi :

Một thân lẩn quất đường khoa mục

Hai chữ mơ màng việc quốc gia

(Ngôn chí, 8)

Trong quãng thời gian hơn 10 năm nếm mật nằm gai, cùng Lê Lợi bàn kế sách đánh quân

Minh, Nguyễn Trãi đã bao lần cầm bút viết thư cho tướng giặc. Đọc lại những câu văn chính luận ấy,

vẫn thấy dạt dào một niềm thương dân thống thiết. Vì yêu thương mà phải viết những lời giận giữ

như thế này :

Phàm mưu việc lớn phải lấy nhân nghĩa làm gốc, nên công to phải lấy nhân làm đầu. Chỉ

nhân nghĩa có gồm đủ thì công việc mới xong xuôi. Nước mày nhân dịp họ Hồ lỗi đạo, mượn tiếng

điếu dân phạt tội, kỳ thực làm việc bạo tàn, lấn cướp đất nước ta, bóc lột nhân dân ta, thuế nặng

hình phiền, vơ vét của quí, dân mọn xóm làng không được sống yên. Nhân nghĩa mà lại thế ư ? (Lại

thư trả lời Phương Chính )

Tấc lòng ưu dân ái quốc của ông chưa bao giờ vơi cạn dù thời thế biến thiên, lòng người thay đổi :

Bui một tấc lòng ưu ái cũ

Đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông

(Thuật hứng)

Thậm chí, ngay cả lúc bị bọn gian thần cô lập, không còn được vua tin dùng, con người ấy

vẫn khăng khăng chung thuỷ với hoài bão trợ dân đến trọn đời mình :

Hổ phách, phục linh nhìn mới biết

Dành còn để trợ dân này

75



(Tùng)

Dù có rũ áo từ quan, lui về với làm bạn với rừng thanh suối vắng, Nguyễn Trãi chỉ có thể

nhàn thân chứ chẳng nhàn tâm. Dáng điệu bên ngoài thư thái như một tao nhân mặc khách:

Nước biếc non xanh thuyền gối bãi

Đêm thanh nguyệt bạc, khách lên lầu

(Bảo kính cảnh giới , 26)

nhưng rồi ngay sau đấy lại đau đáu một nỗi niềm thao thức :

Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn

Dường ấy là ta phỉ sở nguyền

(Tự thán)

Nỗi niềm vì nước vì dân lúc cuồn cuộn sôi nổi, lúc lại lặng lẽ lắng sâu trong tâm hồn Nguyễn

Trãi. Chính tình cảm này đã trở thành gốc rễ chi phối những nội dung khác trong thơ văn ông.

3.2. Niềm bi phẫn, nỗi đau đời

Xuất phát từ mặt trái của xã hội thời Lê sơ, từ sự nghi kị của Lê Thái Tổ và sự lộng hành của

bọn gian thần, Nguyễn Trãi mang nhiều tâm sự u uất. Ông trải những đau buồn trong những vần thơ.

Đó là nỗi chua chát trước thời cuộc đảo điên :

Phượng những tiếc cao, diều hãy liệng

Hoa thì hay héo, cỏ thường tươi

(Tự thuật )

Nhưng cay đắng hơn là khi nhận ra lòng người hiểm độc, chông gai :

Miệng thế nhọn hơn chông mác nhọn

Lòng người quanh nữa nước non quanh

(Bảo kính cảnh giới )

Con người được chính sự thật tàn nhẫn của cuộc đời thức tỉnh, đã nhận ra những nghịch lí

oái oăm :

Dưới công danh đeo khổ nhục

Trong dầu dãi có phong lưu

(Ngôn chí )

Cuối cùng, Nguyễn Trãi đã chọn cách xử thế là về ở ẩn, nhờ thiên nhiên trong sạch di dưỡng

tâm hồn. Và cũng chính núi rừng Côn Sơn êm đềm, thanh khiết đã an ủi sẻ chia bao nỗi niềm u uẩn

của con người này.

3.3. Tình cảm dành cho thiên nhiên và tình yêu lứa đôiThiên nhiên tràn ngập trong thơ Nguyễn Trãi với một vẻ giản dị, trong sạch mà vẫn rất đỗi

thơ mộng, hữu tình. Giữa thiên nhiên ấy, cốt cách thi nhân của Nguyễn Trãi hiện lên thật thanh

thoát, tự nhiên. Từ một cử chỉ rất đơn sơ, có thể thấy được tâm hồn đẹp đẽ và nhân cách lớn lao của

một con người :

Đêm thanh hớp nguyệt nghiêng chén

76



Ngày vắng xem hoa bợ cây

(Ngôn chí)

Cỏ cây, hoa lá, trăng sao… đã trở thành tri kỉ, thậm chí thành anh em ruột thịt với nhà thơ:

Cò nằm hạc lẩn nên bầu bạn

Ủ ấp cùng ta làm cái con

(Ngôn chí)

Nguyễn Trãi hoà mình vào thiên nhiên, nâng niu trân trọng cả những vật vô tri vô giác, tha

thiết với tất cả những gì là sự sống, là cái Đẹp ở trên đời:

Mai chăng bẻ, thương cành ngọc

Trúc nhặt vun, tiếc cháu rồng

(Trần tình, 5)

Tài năng kiệt xuất, chí khí hơn người của Nguyễn Trãi, chúng ta ai cũng biết. Nhưng còn

một góc khuất nữa hay bị lãng quên, đó là những tình cảm tự nhiên, bình dị của một con người như

mọi con người. Người xưa nói tài cao thì tình sâu quả là có lí. Tình cảm gia đình, tình yêu nam nữ

trong thơ Nguyễn Trãi cũng thật nồng nàn, thắm thiết. Những rung động hết sức đời thường và thật

là đẹp đẽ đã làm nên vẻ đẹp trẻ trung, tươi mới của hồn thơ Nguyễn Trãi. Đó là giây phút ngẩn ngơ

trước những khát khao thầm kín của người đẹp :

Vì ai cho cái đỗ quyên kêu

Tay ngọc dùng dằng, chỉ biếng thêu

Lại có hoè hoa chen bóng lục

Thức xuân một điểm não lòng nhau

(Cảnh hè)

Đó còn là nỗi niềm tiếc nuối tuổi xuân tươi đẹp mau qua :

Dắng dõi bên tai tiếng quản huyền

Lòng xuân nhọn động ắt khôn gìn

Xuân xanh chưa dễ hai phen lại

Thấy cảnh càng thêm tiếc thiếu niên

(Thơ tiếc cảnh)

Sau này, cách năm thế kỉ, ta được gặp lại tâm sự ấy trong những vần thơ Vội vàng của Xuân Diệu:

Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn

Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại

Không ngờ, một người anh hùng đã từng vào sinh ra tử, từng cầm bút như cầm đao kiếm để

viết những lời có sức mạnh như nghìn vạn quân, mà lại có những vần thơ dịu dàng tình tứ và chan

chứa nhớ nhung như thế này :

Loàn đơn ướm hỏi khách lầu hồng

Đầm ấm thì thương kẻ lạnh lùng

Ngoài ấy dầu còn áo lẻ

Cả lòng mượn đắp lấy hơi cùng

(Thơ tiếc cảnh)

77



Đọc những câu thơ của Nguyễn Trãi, lại thấy Các Mác thật thấu cận nhân tình khi nói :

Không có gì thuộc về con người mà lại xa lạ đối với tôi . Những tình cảm riêng tư mãnh liệt của

Nguyễn Trãi tuy vượt khỏi chuẩn mực của lễ giáo phong kiến nhưng chính nhờ thế mà con người

này sẽ sống trong chúng ta dài lâu hơn.

4. Nghệ thuật thơ văn Nguyễn TrãiVăn chính luận của Nguyễn Trãi từng được sử gia Phan Huy Chú ca ngợi là có sức mạnh

như mười vạn quân. Lập luận chặt chẽ, có tình có lí, có lí lẽ và thực tiễn nên dễ chinh phục lòng

người. Lời văn trong những bức thư gửi tướng tá nhà Minh rất linh hoạt, lúc quyết liệt, căng thẳng

khi nhũn nhặn, khiêm nhường lúc lại hài hước, châm biếm. Có thể nói Nguyễn Trãi đã đưa văn chính

luận lên tới đỉnh cao rực rỡ nhất của thời trung đại.

Nhưng tài năng của Nguyễn Trãi có lẽ kết tinh nhiều hơn cả trong thơ. Thơ chữ Hán của

Nguyễn Trãi vừa trĩu nặng suy tư, vừa giàu tính triết lí.Thơ Nôm Nguyễn Trãi được đánh giá là

bông hoa đầu mùa nhưng rất mực tươi thắm của nền thơ ca tiếng mẹ đẻ. Nguyễn Trãi có nhiều sáng

tạo phá cách cho thể thơ Nôm Đường luật, trong đó điểm đặc biệt nhất là đã kết hợp một cách tài

tình yếu tố bình dị, mộc mạc của thơ Nôm với yếu tố tao nhã ước lệ của thơ Đường luật. Âm vang

của văn học dân gian vô cùng rõ nét trong thơ Nôm Nguyễn Trãi :

Ở bầu thì dáng ắt nên tròn

Xấu tốt đều thì rắp khuôn

Lân cận nhà giàu no bữa cốm

Bạn bè kẻ trộm phải đau đòn

Chơi cùng đứa dại nên bầy dại

Kết mấy người khôn học nết khôn

Ở đấng thấp thì nên đấng thấp

Đen gần mực, đỏ gần son


Nhưng không chỉ học tập tinh hoa của văn học dân gian, Nguyễn Trãi còn có những sáng tạo

bất ngờ, làm đẹp hơn cho văn học và cho cả đạo lí dân tộc:

Chân tay dầu đứt bề khôn nối

Xống áo chăng còn mô dễ xin


Thể thơ thất ngôn xen lục ngôn, đề tài bình dị, thi liệu dân dã, ngôn ngữ tinh luyện và giàu

sức gợi… là những sáng tạo đã góp phần làm nên sức sống dài lâu cho Quốc âm thi tập.

Giáo sư Vũ Khiêu gọi Nguyễn Trãi là người trí thức từ tinh hoa dân tộc. Những gì đã thực

sự là tinh hoa, là chân giá trị thì không một thế lực bạo tàn nào có thể huỷ diệt nổi. Yêu thơ văn

Nguyễn Trãi thực chất là yêu thích một con người. Con người ấy đã làm đẹp cho đất nước. Con

người ấy bằng tài năng, nhân cách và bản lĩnh của mình đã chiến đấu đến cùng cho đạo lí và công lí

của nhân dân

Tư liệu tham khảo

78



1. Nguyễn Trãi toàn tập - NXB Khoa học xã hội - Hà Nội - 1976

2. Nguyễn Trãi - Về tác gia và tác phẩm - Nguyễn Hữu Sơn biên soạn - NXB Giáo dục -2001

3. Nguyễn Trãi - Hợp tuyển thơ - Soạn giả Gia Dũng - NXB Hội nhà văn - Hà Nội - 2009

--------------------------------------

Phong trµo Th¬ míi vµ mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu(NguyÔn ThÞ Mai Ly - THPT chuyªn TrÇn Phó, H¶i Phßng)

I. Møc ®é cÇn ®¹t1. KiÕn thøc :+ N¾m ®îc mét sè kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ phong trµo Th¬ míi+ N¾m ®îc kiÕn thøc vÒ çc t¸c gi¶ tiªu biÓu cña phong trµo Th¬ míi :

ThÕ L÷, Xu©n DiÖu, Huy CËn, Hµn MÆc Tö, NguyÔn BÝnh.- HiÓu ®îc phong çch nghÖ thuËt cña mçi nhµ th¬

- HiÓu ®îc cèng hiÕn cña mçi t¸c gi¶ cho c«ng cuéc hiÖn ®¹i hãa th¬ ViÖt Nam tõ çc ph¬ng diÖn: quan niÖm thi ca, t tëng vÒ ®êi sèng vµ con ngêi, ®Æc s¾c trong nghÖ thuËt th¬.

- HiÓu ®îc quy luËt kÕ thõa vµ çch t©n, quy luËt s¸ng t¹o vµ tiÕp nhËn qua mçi trêng hîp cô thÓ.

2. Kü n¨ng : - RÌn luyÖn kü n¨ng c¶m thô, tëng tîng, liªn tëng khi ®äc th¬ tr÷ t×nh- VËn dông thao t¸c so s¸nh, ph©n tÝch, kh¸i qu¸t çc thi phÈm vµ biÕt

rót ra çc vÊn ®Ò lý luËn vµ v¨n häc

79



3. Th¸i ®é : Tr©n träng ®ãng gãp cña c¸c nhµ Th¬ míiII. Néi dung :

Hoạt động của

GV-HSNội dung Ghi chú

- Theo em cơ sở

nào dẫn đến sự

ra đời và phát

triển của phong

trào thơ mới

1930 – 1945 ?

(gợi ý : điều

kiện văn hóa?

Xã hội ? – chú ý

nhớ lại kiến

thức đã học ở

bài khái quát )

- Thơ mới

hình thành và

phát triển như

thế nào ? (Gợi ý

: HS dựa vào tài

liệu đã được

cung cấp: bài

viết một thời

đại trong thi ca

của Hòai

Thanh)

- GV nhận xét

bổ sung, thuyết

I. Khái quát về Thơ mới

1. Quá trình hình thành và phát triển

a. Cơ sở :

+ Sự hình thành của phong trào Thơ mới có cơ sở từ các điều

kiện văn hóa, xã hội của Việt Nam 1930 - 1945 :

- Sự phát triển mau lẹ đông đảo của tầng lớp tiểu tư sản thành thị

tạo nên một thế hệ nhà văn và độc giả mới với những nhu cầu

sáng tác và thưởng thức mới.

- Sự ảnh hưởng sâu sắc của phương Tây từ đời sống vật chất đến

đời sống tinh thần đã mở đường cho sự hình thành văn chương

lãng mạn Việt Nam trong đó có Thơ mới

- Sự ngột ngạt về chính trị, kinh tế đã tạo ra sự hoang mang thấy

vọng và tâm lý thoát ly hiện thực trong phần lớn thanh niên. Họ

muốn thoát ly thực tế đen tối, xa lánh chính trị mà họ cảm thấy

ồn ào mà vô hiệu bằng cách tìm đến con đường văn chương lãng

mạn.

+ Như vậy, phong trào Thơ mới lãng mạn ra đời năm 1932 chính

là để đáp ứng nhu cầu tình cảm của một tầng lớp thanh niên mới.

Nó là kết quả không thể không có của một cuộc biến thiên vĩ đại

của lịch sử. (Hoài Thanh)

b. Quá trình:

- Những mầm mống đầu tiên dẫn đến sự hình thành của Thơ

mới đã xuất hiện vào những năm 1920. Lác đác xuất hiện những

bài thơ không niêm không luật, không hạn chữ, hạn câu. Đặc

biệt, thơ Tản Đà đã phảng phất chút bâng khuâng chút phóng

túng của thời sau” (Hoài Thanh)

- Năm 1932 được xem là dấu mốc đánh dấu sự ra đời của

Thơ mới với bài thơ Tình già của Phan Khôi - đem ý thật có

trong tâm khảm mình tả ra bằng những câu có vần mà không bó

buộc bởi niêm luật gì hết

- 1932 – 1935 : Thơ mới tranh đấu gắt gao với thơ cũ, dần

dần chiếm lĩnh thi đàn và khẳng định vị trí của mình với các nhà

- Để chuẩn bị

cho bài học,

Gv cung cấp

cho HS một số

tài liệu về Thơ

mới. Cụ thể:

bài viết Một

thời đại trong

thi ca của Hoài

Thanh - trích

Thi nhân Việt

Nam ; bài viết

Phong trào

Thơ mới lãng

mạn của Phan

Cự Đệ - trích

Văn học Việt

Nam 1900 -

1945.

Trên cơ sở

đọc tài liệu ở

nhà, HS trình

bày hiểu biết

của mình về

phong trào

Thơ mới

80



giảng về sự ra

đời và các

chặng của

phong trào thơ

mới.

Một trong

những đặc điểm

cơ bản của văn

học Việt Nam

nửa đầu thế kỉ

XX là nền văn

học được hiện

đại hóa. Theo

em phong trào

Thơ mới đã

đóng góp gì cho

quá trình hiện

đại hóa thi ca

Việt Nam ?

(Gợi ý : xét trên

phương diện

quan niệm nghệ

thuật, nội dung,

hình thức… ;

liên hệ so sánh

với văn học

trung đại)

thơ tiêu biểu : Lưu Trọng Lư, Thế Lữ…

- 1936 – 1939 : Thơ mới nở rộ, đạt được nhiều thành tựu với

hàng loạt các tác giả : Xuân Diệu, Huy Cận, Nguyễn Bính, Hàn

Mặc Tử, Chế Lan Viên….

- 1940 – 1945 : Thơ mới đi dần vào bế tắc. Xuất hiện các xu

hướng thoát ly tiêu cực : nhóm Dạ Đài, Xuân Thu Nhã Tập…

Cách mạng tháng Tám đã mở ra một kỉ nguyên mới trong lịch sử

dân tộc cũng như trong lịch sử văn học, Thơ mới chấm dứt sự

tồn tại của nó, khép lại một thời đại trong thi ca.

2. Đóng góp của phong trào Thơ mới trong văn học Việt

Nam :

+ Thơ mới có đóng góp to lớn trong việc hiện đại hóa nền

thi ca dân tộc, xét trên cả nhiều phương diện :

- Về quan niệm nghệ thuật: Nếu thơ ca trung đại coi trọng

chức năng giáo hóa cho rằng văn dĩ tải đạo, thi dĩ ngôn chí thì

phong trào thơ mới đã xác lập một quan niệm hoàn toàn mới

mẻ : quan niệm nghệ thuật vị nghệ thuật. Các tác giả Thơ mới

nhận mình là những khách tình si, không chuyên tâm, không chủ

nghĩa. Tâm hồn lãng mạn của họ ru với gió, mơ theo trăng và

vơ vẩn cùng mây. Họ phụng thờ cái Đẹp và sáng tạo vì cái Đẹp.

- Về nội dung tư tưởng: Thơ ca trung đại ít chú trọng yếu tố

cá nhân. Thơ mới lại thực sự là tiếng nói của cá nhân tràn đầy

cảm xúc - là sự khẳng định cái Tôi với muôn hình vạn trạng : cái

Tôi đắm say cuộc sống, cái Tôi ngây ngất yêu, cái Tôi bơ vơ, cái

Tôi điên cuồng, cái Tôi cô độc…

- Về hình thức : phá vỡ khuôn khổ về thể thơ, dòng thơ,

thay đổi ngôn ngữ thơ, hình ảnh thơ... Trong Thơ mới, có những

câu thơ tân kì như : Hơn một loài hoa đã rụng cành / Trong

vườn sắc đỏ rũa màu xanh, hình ảnh mới lạ như : Bèo dạt về đâu

hàng nối hàng; từ ngữ độc đáo như : ta nằm trong vũng trăng

đêm ấy

Sự tiếp biến đầy sáng tạo các thành tựu của văn học phương

Tây kết hợp với truyền thống và ý thức dân tộc đã làm nên một

cuộc cách mạng vĩ đại trong thi ca.

+ Phong trào Thơ mới đã tạo nên một thời đại rực rỡ phong

phú trong lịch sử văn học Việt Nam. Hoài Thanh đã viết trong

Trong thời

gian dạy phần

kiến thức này,

GV sử dụng

máy chiếu để

trình chiếu :

hình ảnh nhà

thơ, hình ảnh

các tập thơ,

văn bản thơ

chọn lọc.

81



- Hãy nhớ

lại kiến thức đã

được học về

Thế Lữ ở

chương trình

THCS. Em biết

gì về nhà thơ

Thế Lữ ?

- Thế Lữ

từng viết : “Tôi

chỉ là một

khách tình si/

Ham vẻ đẹp

muôn hình,

muôn thể/

Mượn lấy bút

nàng Li tao, tôi

vẽ/ Mượn cây

đàn ngàn phím

tôi ca”.

Đọc những

câu thơ trên, em

hiểu gì về quan

niệm nghệ thuật

và quan niệm

thẩm mĩ của

nhà thơ ?

- Hoài Thanh

viết trong Thi

nhân Việt

Nam : “ta thoát

Thi nhân Việt Nam : “… trong lịch sử thi ca Việt Nam chưa bào

giờ có một thời đại phong phú như thời đại này. Chưa bào giờ

người ta thất xuất hiện cùng một kần một hồn thơ rộng mở như

Thế Lữ. mơ màng như Lưu Trọng Lư, hùng tráng như Huy

Thông, trong sáng như Nguyễn Nhược Pháp, ảo não như Huy

Cận, quê mùa như Nguyễn Bính, kỳ dị như Chế Lan Viên… và

thiết tha, rạo rực, băn khoăn như Xuân Diệu. Thơ mới là thời

đại của những phong cách thơ độc đáo.

+ Những thành tựu mà Thơ mới đạt được đóng vai trò nền

tảng để phát triển thi ca Việt Nam đương đại: Phong trào Thơ

mới là một hiện tượng lớn nhất trong nửa đầu thế kỷ, nó đã đưa

thơ ca Việt Nam vào thời kỳ hiện đại, góp phần tạo nguồn và

còn ảnh hưởng đến thi ca hôm nay. (Phan Cự Đệ)

II. Các tác giả tiêu biểu trong phong trào Thơ mới

1. Thế Lữ

a. Vài nét về cuộc đời :

- Tên thật là Nguyễn Thứ Lễ, còn có bút danh Lê Ta (1907 -

1989 )

- Thuở nhỏ học ở Hải Phòng.

- Năm 1929 học Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương,

sau đó một năm, ông bỏ học.

- Năm 1932, Thế Lữ bắt đầu tham gia Tự lực văn đoàn và là

một trong những cây bút chủ lực của báo Phong hóa, Ngày nay.

- Năm 1937, ông bắt đầu hoạt động sân khấu, làm diễn viên,

đạo diễn, lưu diễn tại các tỉnh miền Trung… và có hoài bão xây

dựng nền sân khấu dân tộc.

- Cách mạng tháng Tám, ông lên Việt Bắc tham gia kháng

chiến : là Ủy viên thường vụ Hội Văn nghệ Việt Nam, chỉ đạo

nghệ thuật Đoàn sân khấu Việt Nam. Từ 1957, ông là Chủ tịch

Hội Nghệ sĩ Sân klhấu Việt Nam

- 2001, đạt Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật,

b. Sự nghiệp sáng tác (trong phong trào Thơ mới)

+ Các tập thơ : Mấy vần thơ (1935), Mấy vần thơ, tập mới

(1941)

+ Vai trò trong phong trào Thơ mới :

Thế Lữ có vai trò rất quan trọng: nhà thơ tiên phong, mở

82



lên tiên cùng

Thế Lữ”. Điều

này giúp em

hiểu gì về đặc

trưng của thơ

Thế Lữ?

Thế Lữ chủ

trương nghệ

thuật vị nghệ

thuật và sáng

tác nhiều thi

phẩm mang

khuynh hướng

thoát ly. Nhưng,

trong thơ ông ta

còn bắt gặp một

tiếng nói khác,

một tâm sự

thầm kín. Theo

em đó là tâm sự

gì? (Gợi ý: Bài

thơ Nhớ rừng

cho em hiểu gì

về tâm hồn nhà

thơ ?)

đường cho các nhà Thơ mới sau này. Tập Mấy vần thơ của Thế

Lữ đã góp phần đưa Thơ mới bước những bước vững vàng và

trong khoảnh khắc cả hàng ngũ thơ xưa phải tan vỡ.

+ Quan niệm nghệ thuật :

Như bút danh người khách đi qua trần thế của mình, Thế

Lữ được xem là người đầu tiên đề xướng con đường thoát ly

bằng nghệ thuật, công khai tuyên bố luôn săn đuổi và phụng thờ

cái Đẹp đến suốt đời. Trong bài thơ Cây đàn muôn điệu, ông

tuyên ngôn:

Tôi chỉ là một khách tình si

Ham vẻ đẹp có muôn hình muôn thể

Mượn lấy bút nàng Li tao, tôi vẽ

Mượn cây đàn ngàn phím tôi ca

Cái Đẹp trong quan niệm thẩm mĩ của Thế Lữ khá phong

phú : muôn hình muôn thể. Đó có thể là vẻ u trầm, đắm đuối hay

ngây thơ, là mỏng manh hay vĩ đại… Lần đầu tiên trong lịch sử

thơ ca Việt Nam, có nhà thơ tuyên bố lấy cái Đẹp thuần túy làm

mục đích của sáng tạo.

+ Một số đặc điểm cơ bản của thơ Thế Lữ :

- Thế giới nghệ thuật

Thế giới thơ Thế Lữ là thế giới của mộng ảo : cõi tiên.

Với cảnh tiên thanh khiết và thơ mộng :

Ánh xuân lướt cỏ xuân tươi

Bên rừng thổi sáo một hai kim đồng

Và người tiên ngà ngọc:

Êm như lọt tiếng tơ tình,

Đẹp như Ngọc Nữ uốn mình trong không

Thiên Thai thoảng gió mơ mòng

Ngọc Chân buồn tưởng tiếng lòng bay xa…

(Tiếng sáo Thiên Thai)

Cõi tiên là miền cảm xúc thẩm mĩ nổi bật và tâm đắc trong

thơ Thế Lữ. Đó là không gian của cái Đẹp, của mơ ước, của khát

vọng tự do, khát vọng, được bay bổng đến không cùng.

- Cái Tôi thi sĩ :

Thơ Thế Lữ là tiếng lòng của cái Tôi đầy mộng tưởng

phiêu du hôm qua đi hái mấy vần thơ / ở mãi vườn tiên gần Lạc

83



- Các tác

giả Xuân Diệu,

Huy Cận, Hàn

Mặc Tử,

Nguyễn Bính

đều được dạy

trong chương

trình. Vì thế,

khi giảng về 4

tác giả này, Gv

yêu cầu HS huy

động vốn kiến

thức đã đọc, đã

học để chủ động

trình bày. HS có

thể chia thành

các nhóm lần

lượt thuyết trình

rồi nhận xét, bổ

sung cho nhau.

- GV nhận

xét phần chuẩn

bị và trình bày

của các nhóm.

Nhấn mạnh các

kiến thức cơ

bản về các tác

giả: cống hiến

cho phong trào

thơ mới, quan

niệm nghệ

thuật, đặc sắc

hồ. Người thơ ấy thấy chốn bống lai mới thực là quê hương

mình, đứng giữa trần gian mà không thôi mong nhớ:

Trông khóm đào mai bán khắp đường

Ta cười tưởng nhớ cảnh quê hương

Bồng Lai muôn thuở vườn xuân thắm

Sán lạn, u huyền trong khói sương

Thế Lữ đã lấy chính tâm hồn mình làm cảm hứng sáng tạo.

Ông không ngại ngần giãi bày thế giới nội cảm tinh tế và phong

phú trong hai tập Mấy vần thơ.

Tìm thoát ly, tìm quên trong cõi tiên nhưng hồn thơ Thế Lữ

vẫn đau đau một nỗi niềm trần gian : chốn lòng riêng u ám hòai.

Ông vẫn kín đáo bày tỏ tinh thần dân tộc, nỗi bất hòa sâu sắc với

thực tại trong một số bài thơ, Nhớ rừng là một ví dụ điển hình.

Mượn lời con hổ căm hờn trong cũi sắt đau đáu nhớ về thủa

tung hoành hống hách những ngày xưa nhà thơ gửi gắm khát

vọng tự do, nỗi nhớ tiếc quá khứ hào hùng và tiếng gọi hồn nước

hỡi cảnh rừng ghê gớm của ta ơi.

- Về hình thức :

Thế Lữ được xem là người có đóng góp đáng kể vào việc

hiện đại hóa thơ Việt Nam. Tuy chưa thoát hẳn khỏi phong cách

diễn đạt ước lệ của thơ cũ, thơ ông đã có những cách tân táo bạo

về hình thức nghệ thuật trên nhiều phương diện : số câu, số chữ,

cách gieo vần, tiết tấu, nhạc điệu. Ông đã thử nghiệm nhiều thể

thơ khác nhau, bao gồm cả lục bát, song thất lục bát, năm chữ,

bảy chữ, tám chữ trường thiên và cả thơ phá thể. Và Thế Lữ đã

làm rạn vỡ những khuôn khổ ngàn năm không di dịch (Hoài

Thanh).

Như vậy, với Thế Lữ, thơ ca Việt Nam có một con

đường mới, một dạng cảm xúc mới, một chất tâm hồn mới. Và

đặc biệt là có một phong cách độc đáo : một hồn thơ bay bổng

lãng mạn, khao khát kiếm tìm và si mê cái Đẹp.

2. Xuân Diệu

a. Vài nét về cuộc đời:

- Tên thật là Ngô Xuân Diệu, còn có bút danh là Trảo Nha

- Sinh tại quê ngoại tỉnh Bình Định, quê cha ở Hà Tĩnh, lớn

lên ở Qui Nhơn.

84



nội dung và

hình thức thơ

ca…

- Sau khi tốt nghiệp tú tài, ông đi dạy học tư và làm viên

chức ở Mĩ Tho sau đó ra Hà Nội sống bằng nghề viết văn, thơ,

làm báo. Ônglà thành viên của Tự Lực Văn Đoàn (1938 – 1940).

- Năm 1944, Xuân Diệu tham gia phong trào Việt Minh.

Sau Cách mạng Tháng Tám, ông hoạt động trong Hội văn hóa

cứu quốc, Sau đó ông công tác trong Hội văn nghệ Việt Nam,

làm thư ký tòa soạn tạp chí Văn nghệ ở Việt Bắc.

- 1983, được bầu là Viện sĩ thông tấn Viện Hàn lâm nghệ

thuật nước Cộng hòa dân chủ Đức

- 1996, được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh


+ Tác phẩm : Thơ Thơ (1938), Gửi hương cho gió (1945)


Xuân Diệu là một trong những nhà thơ hàng đầu của phong

trào Thơ mới, có công đưa phong trào này lên đến đỉnh cao. Ông

giữ một vị trí danh dự trong làng thơ mới : nhà thơ mới nhất

trong các nhà thơ mới


- Cũng giống như Thế Lữ và nhiều nhà thơ trong phong

trào Thơ mới khác, Xuân Diệu quan niệm thơ ca là tiếng nói của

trái tim người nghệ sĩ lãng mạn, làm thơ là công việc sáng tạo

cái Đẹp của nghệ thuật thuần túy :

Làm thi sĩ nghĩa là ru với gió,

Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây

(Cảm xúc)

Tôi chỉ là con chím đến từ núi lạ

Ngứa cổ hót chơi

(Lời thơ vào tập gửi hương)

- Nhưng, Cái Đẹp trong quan niệm của Xuân Diệu lại

không ở đâu xa xôi, nó gắn với cuộc đời. Thế nên, thi sĩ :

Để linh hồn ràng buộc bởi muôn dây,

Hay chia xẻ bởi trăm tình yêu mến.

… Tôi chỉ là một cây kim bé nhỏ

Mà vạn vật là muôn đá nam châm

(Cảm xúc)

Muôn dây, trăm tình yêu mến, vạn vật… đó chính là cuộc

85



sống và con người xung quanh nhà thơ.

- Đặc biệt, với Xuân Diệu chuẩn mực của cái Đẹp chính là

con người trần thế - con người giữa tuổi trẻ và tình yêu. Quan

điểm mĩ học này đã giúp Xuân Diệu sáng tạo nên những thi

phẩm mởi mẻ độc đáo, đẹp một cách khỏe khoắn và đầy sức

sống.

Xuân Diệu đã góp phần hoàn thiện quan niệm nghệ thuật

của thơ ca lãng mạn 1930 - 1945.

+ Một số đặc điểm cơ bản của thơ Xuân Diệu trong phong

trào Thơ mới :

- Thế giới nghệ thuật :

Xuân Diệu không thoát lên tiên, không đắm mình trong quá

khứ, ông dựng lầu thơ ngay giữa cuộc đời. Cõi thơ ông là cõi

vườn trần đầy xuân sắc:

Của ong bướm này đây tuần tháng mật

Này đây hoa của đồng nội xanh rì

Này đây lá của cành tơ phơ phất

Của yến anh này đây khúc tình si

Và này đây, ánh sáng chớp hàng mi

Mỗi buổi sớm thần vui hẳng gõ cửa

Thàng Giêng ngon như một cặp môi gần

Thiên nhiên không chỉ phô bầy vẻ đẹp toàn thịnh rực rỡ của

nó mà còn như đang cất lên khúc hát rộn ràng say mê náo nức.

Qua cái nhìn biếc rờn, xanh non của nhà thơ, thiên nhiên trần thế

sống động đếnkì lạ.

Cõi thơ của Xuân Diệu là không gian của tình ái, vạn vật

giao duyên với nhau, con người cũng đang giao cảm, giao tình

với nhau :

Con đường nhỏ nhỏ gió xiêu xiêu

Lả lả cành hoang nắng chở chiều

Bữa ấy lòng ta nghe ý bạn

Lần đầu rung động nỗi thương yêu

Thế giới nghệ thuật thơ Xuân Diệu được xây dựng bởi

không gian tình ái, thời gian tuổi trẻ. Đây là nét đặc trưng khu

biệt làm nên sự độc đáo của thơ Xuân Diệu. Khi không có tình

yêu, khi không còn xuân sắc, thế giới qua cảm nhận của Xuân

86



Diệu trở thành một sa mạc cô liêu :

Gió lướt thướt kéo mình qua cỏ rối

Vài miếng đêm u uất lẩn trong cành

Mây theo chim về dãy núi xa xanh

Từng đoàn lớn nhịp nhàng và lặng lẽ

Không gian xám tưởng sắp tan thành lệ

Nhà thơ không chấp nhận sự nửa vời, thế giới thơ ông cũng

mang những mảng màu rõ nét. Hoặc tươi thắm hoặc u tối. Hoặc

rộn rã hoặc cô liêu. Tất cả do sự chi phối của một chữ tình.


Trung tâm của cõi vườn tình là cái Tôi thi sĩ - người tình

nhân đắm say. Cái Tôi Xuân Diệu luôn khát khao giao cảm với

đời, luôn khát sống thèm yêu đến rạo rực và say mê.

Yêu đời :

Ta muốn ôm

Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn

Yêu người :

Trông thấy chiều hôm ngơ ngẩn vậy

Lòng anh thôi đã cưới lòng em

Vì si tình đến ngất ngư nên cái Tôi Xuân Diệu luôn có ý

thức sống mãnh liệt, sống vội vàng cuống quýt để chạy đua với

thời gian. Nhà thơ bày tỏ một quan niệm nhân sinh tích cực : Tôi

không chờ nắng hạ với hoài xuân. Nỗi ám ảnh thời gian đã khiến

thi sĩ : Mau lên chứ, vội vàng lên với chứ / Em , em ơi tình non

đã già rồi.

Cũng vì yêu đời đến tột cùng nên cái Tôi Xuân Diệu cũng

cô đơn đến tột cùng. Khi lòng yêu không thỏa, Xuân Diệu thấy

mình như đỉnh Hy Mã Lạp Sơn kiêu hãnh nhưng cô độc, và :

Tôi một mình đối diện với tình không

Để lắng nghe tiếng khóc mất trong lòng.

Như vậy, cùng một lúc bạn đọc có thể thấy ở cái Tôi Xuân

Diệu nhiều diện mạo, nhiều cảm xúc. Không phải ngẫu nhiên mà

Hoài Thanh phải dùng đến ba từ liên tiếp mới có thể nói hết

được đặc trưng của hồn thơ Xuân Diệu : thiết tha, rạo rực, băn

khoăn. Đến với Xuân Diệu, cái Tôi của Thơ mới không còn e dè

như buổi đầu, nó hết sức thành thật và táo bạo giãi bày những

GV cung

cấp văn bản

các bài thơ.

87



cảm xúc khao khát nồng nhiệt và trần thế của mình.

- Cách tân về nghệ thuật :

Xuân Diệu đã tiếp thu cả tinh hoa của thơ ca Pháp hiện đại

và thơ cổ điển phương Đông. Vì vậy, thơ ông có nhiều cách tân

về thi pháp, hình ảnh, nhạc điệu và đặc biệt là mối tương giao

giữa các giác quan:

Ví dụ :

Những hình ảnh đã quen thuộc trong thơ nay trở nên mới lạ

dưới ngòi bút Xuân Diệu : Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang

Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng”

Những câu thơ vang lên như một khúc nhạc :

Sương nương theo trăng ngừng lưng trời

Tương tư đưa lòng lên chơi vơi

Sự tương giao thính giác, vị giác, cảm giác :

Này lắng nghe em khúc nhạc thơm

Say người như rượu tối tân hôn

Chịu ảnh hưởng sâu sắc từ thơ tương trưng Pháp, Xuân

Diệu khám phá được những biên thái tinh vi của tạo vật và lòng

người và thể hiện bằng những hình tượng nghệ thuật mới mẻ,

súc tích và gợi cảm. Ví dụ : Thơ duyên.

Xuân Diệu là nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới.

Thơ ông là một nguồn sống mới, một cảm xúc mới được diễn

đạt bằng một ngôn ngữ, giọng điệu tân kì, tinh tế, gợi cảm. .

3. Huy Cận


- Huy Cận (1919 - 2005) xuất thân trong gia đình nhà nho

nghèo Hà Tĩnh.

- Lúc nhỏ học ở quê, sau vào Huế học trung học, đậu tú tài

Pháp ; rồi ra Hà Nội học trường Cao đẳng Canh nông.

- Từ năm 1942, ông tham gia phong trào sinh viênyêu nước

và Mặt trận Việt Minh, Huy Cận đã tham dự Quốc dân đại hội ở

Tân Trào được bầu vào Ủy ban Giải phóng. Cách mạng tháng

Tám thành công, Huy Cận liên tục giữ nhiều chức vụ chủ chốt

trong chính phủ

- 2001, Huy Cận được bầu là Viện sĩ Viện Hàn lâm Thơ Thế

giới.

88

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_H%C3%A0n_l%C3%A2m_Th%C6%A1_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_H%C3%A0n_l%C3%A2m_Th%C6%A1_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1

http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m

http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2n_Tr%C3%A0o&action=edit&redlink=1

http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Vi%E1%BB%87t_Minh

http://vi.wikipedia.org/wiki/1942

http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i

http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p

http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF




+ Tác phẩm: tập Lửa thiêng (1940)

+ Vai trò trong phong trào Thơ mới:

Xuất hiện vào giai đoạn toàn thịnh của Thơ mới, Huy Cận

trở thành một thi sĩ hàng đầu góp phần đưa phong trào này đến

đỉnh cao. Huy Cận đóng góp một tiếng thơ riêng biệt, một phong

cách thơ độc đáo. Nhắc đến Huy Cận, là người ta nhớ đến một

nhà thơ của một vũ trụ mênh mang những nỗi buồn. Ông là nhà

thơ nói được hay nhất nỗi buồn sầu điển hình của Thơ mới.

+ Một vài đặc điểm cơ bản của thơ Huy Cận :

- Thế giới nghệ thuật của Huy Cận là một cõi trời đất mênh

mang và trống vắng. Thế giới ấy được tạo dựng bởi không gian

vô cùng vô tận và thời gian vô thủy vô chung :

“Nắng xuống trời lên sâu chót vót

Sông dài trời rộng bến cô liêu”

“ Lòng em nhơ lòng anh từ vạn kỷ

Gặp hôm nay nhưng hẹn đã ngàn xưa”

Sông dài trời rộng, quán vắng đèo cao… là miền thơ đặc

trưng của thơ Huy Cận, làm nên một nét phong cách: cảm quan

vũ trụ. Tìm đến vũ trụ bao la và cái đẹp xưa là một cách để cái

Tôi của Huy Cận thoát ly thực tại. Nhưng nó lại đẩy thi sĩ đến sự

lạc loài bơ vơ, khắc khoải thèm nhớ một cây cầu gợi chút niềm

thân mật. Vì thế xét đến cùng, không gian, thời gian trong thơ

Huy Cận không chỉ biểu hiện nỗi bất hòa với thực tại mà còn ẩn

chứa tình yêu cuộc sống và khao khát giao cảm với đời.


Huy Cận tự bộc bạch Chàng Huy Cận khi xưa hay sầu

lắm. Quả thực, thơ Huy Cận là tiếng nói của cái Tôi sầu não một

chiếc linh hồn nhỏ/ mang mang thiên cổ sầu. Trạng thái cảm xúc

này vốn rất quen thuộc trong Thơ mới nhưng với Huy Cân,nó có

một sắc thái riêng. Thứ nhất, đó là cái buồn tỏa ra từ đáy hồn

của một người cơ hồ không biết tới ngoại cảnh. Thứ hai, nỗi

buồn trong thơ Huy Cận là sự hòa điệu giữa nỗi sầu nhân thế

đậm chất Đường thi với nỗi cô đơn, bơ vơ của cái Tôi cá nhân

Thơ mới và nỗi đau đớn trước thực tại. Nỗi buồn trở thành một

cảm xúc thẩm mĩ thường trực trong thế giới nghệ thuật của Huy

89



Cận. Nỗi buồn ấy xuất phát từ trái tim thi sĩ, trùm phủ cả không

gian, thời gian thơ tạo nên một cõi thơ: sầu vạn kỉ. Ông tuyên

ngôn : Cái đẹp bao giờ cũng buồn (Kinh cầu tự). Điều này làm

nên nét phong cách cơ bản nhất của thơ Huy Cận trước Cách

mạng tháng Tám : một hồn thơ ảo não

- Thơ Huy Cận chịu ảnh hưởng của cả trung đại và hiện đại,

phương Đông và phương Tây. Cùng lúc có thể bắt gặp trong thơ

Huy Cận : lối ví von của ca dao tục ngữ, các từ Hán Việt trong

trọng cổ kính, hình ảnh thơ mới mẻ hiện đại … Các yếu tố này

vừa đối lập vừa thống nhất với nhau làm nên chỉnh thế tác phẩm

mang nét độc đáo của ngòi bút Huy Cận.

3. Nguyễn Bính


- Nguyễn Bính (1918 - 1966 ) sinh tại thôn Thiện Vịnh,

tỉnh Nam Định. Mảnh đát quê hương này không chỉ nuôi sống

nhà thơ mà còn là cái nôi của hồn thơ, tài thơ Nguyễn Bính.

- Ông mồ côi mẹ rất sớm, cha đi bước nữa, gia đình túng

quẫn, nên khi lên 10 tuổi đã phải theo anh ruột ra Hà Nội sinh

sống. Thời gian này ông được người anh dạy học ở nhà.

- Năm 13 tuổi ông đã bắt đầu làm thơ và năm 1937 được

giải khuyến khích về thơ của nhóm Tự lực văn đoàn

- Những năm đầu thập niên 1940, Nguyễn Bính nhiều lần

lưu lạc vào miền Nam.

- Năm 1947, Nguyễn Bính tham gia kháng chiến chống

Pháp ở miền Nam.

- Đến năm 1954, Nguyễn Bính về tiếp tục làm văn nghệ

- Nguyễn Bính được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về

Văn học nghệ thuật năm 2000


+ Tác phẩm : Tâm hồn tôi, Lỡ bước sang ngang, Mười hai

bến nước


Nguyễn Bính đến với Thơ mới vào những năm 1936, 1937.

Lúc này Thơ mới đã định hình và đạt được nhiều thành tựu.

Nhưng, trong phong trào Thơ mới, Nguyễn Bính đã tạo ra một

dòng riêng - một dòng thơ “chân quê” mạng đậm tính cách dân

90



tộc. Trong khi các nhà thơ lãng mạn hướng về phương Tây, chịu

ảnh hưởng của phương

Tây, thì Nguyễn Bính hướng về dân tộc với hồn quê, lời

quê. Nguyễn Bính là thi sĩ của đồng quê. Chỉ có quê hương mới

tạo ra được từng chữ, từng câu Nguyễn Bính (Tô Hòai).


Nguyễn Bính gửi gắm quan niệm nghệ thuật của mình ở

những vần thơ ông viết trong bài Chân quê :

Hoa chanh nở giữa vườn chanh

Thầy u mình với chúng mình chân quê

Cái Đẹp trong quan niệm của Nguyễn Bính là cảnh và người

ở chốn quê mộc mạc ngàn đời của người dân Việt. Mỗi tác phẩm

của ông là những bông hoa chanh thanh khiết nở giữa vườn quê,

mang cái hồn chân quê. Quan niệm này rất mới mẻ và độc đáo

trong phong trào Thơ mới, nó trở thành tuyên ngôn chung cho

một phái thơ dòng thơ Việt.

+ Một vài đặc điểm cơ bản của thơ Nguyễn Bính :

- Thế giới nghệ thuật của Nguyễn Bính không phải cõi tiên,

không phải cõi trần nói chung, đó là thế giới xác thực: chốn quê.

Thơ Nguyễn Bính là bức tranh cuộc sống và con người làng quê.

Đó là rặng tre, đồng lúa, con sông, con đò, đó là những cô gái

bên khung cửi, là chàng trai lái đò, đó là những phong tục, tập

quán, những sinh hoạt văn hóa gắn bó thiêng liêng với đời sống

tâm linh của người Việt :

Trên đường cát mịn một đôi cô

Yếm đỏ khăn thâm trẩy hội chùa

Gậy trúc dắt bà già tóc bạc

Tay lần tràng hạt miệng nam mô

(Xuân về)

Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay

Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy

Hội chèo làng Đặng đi qua ngõ

Mẹ bảo thôn Đoài hát tối nay

(Mưa xuân)

Những câu thơ ấy thể hiện tình yêu tha thiết, gắn bó với

làng quê, với truyền thống văn hóa dân tộc. Thơ Nguyễn Bính

91



như một thông điệp đầy tính nhân văn nhắc ta đừng vội quên

nguồn cội. Đúng như lời của Hoài Thanh : Nguyễn Bính vẫn còn

giữ được bản chất nhà quê nhiều lắm. Và thơ Nguyễn Bính đã

đánh thức người nhà quê vẫn ẩn náu trong lòng ta.


Có thể nhận thấy, gương mặt thi sĩ trong thơ Nguyễn Bính

phơi bày nhiều trạng thái cảm xúc. Khi thì say mê với cái đẹp

cảnh quê, tình quê :

Cỏ nằm trên mộ đợi thanh minh

Tôi đợi người yêu đến tự tình

Khỏi lũy tre làng tôi nhận thấy

Bắt đầu là cái thắt lưng xanh

(M ùa xuân xanh)

khi thì đầy lo âu trước thực trạng mai một dần của hồn

quê :

Nói ra sợ mất lòng em

Van em, em hãy giữ nguyên quê mùa

(Chân quê)

khi thì ngậm ngùi tình duyên lỡ dở :

Lòng anh như bể sóng cồn

…Lòng em như chiếc lá khoai

Đổ bao nhiêu nước ra ngoài bấy nhiêu

(Hai lòng)

khi thì cô đơn lạc loài trên bước đường lưu lạc :

Sao chẳng về đây nỡ lạc loài

Giữa nơi thành thị gió mưa phai

(Sao chẳng về đây)

Cái Tôi trong thơ Nguyễn Bính không có dáng vẻ lãng tử

của Thế Lữ, rạo rực háo hức của Xuân Diệu, vẻ ảo não của Huy

Cận, vật vã của Hàn Mặc Tử. Thơ Nguyễn Bính là tiếng lòng

của một con người mang nặng mối tình đằm thắm với xứ quê,

người quê và chứa chất tâm sự của một đời thi sĩ giang hồ đầy

khổ đau, đắng cay và thất vọng.

- Về mặt hình thức thể hiện, Nguyễn Bính gắn bó và hấp

thụ tinh hoa ca dao, dân ca, truyện thơ dân gian. Nguyễn Bính sử

dụng rất nhuần nhuyễn thể thơ lục bát, hình ảnh thơ bình dị, thân

92

http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_b%C3%A1t

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%87n_th%C6%A1_d%C3%A2n_gian&action=edit&redlink=1

http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ca

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ca_dao&action=edit&redlink=1



quen: hàng cau, giàn trầu, rặng mùng tơi, cây bưởi, thôn Đoài,

thôn Đông... Có những bài thơ tưởng có thể lẫn với ca dao:

- Hôm qua xuống bến xuôi đò

Thương nhau qua cửa tò vò nhìn nhau

Ai đi đấy ai về đâu

Cánh buôm nâu, cánh buồm nâu, cánh buồm

Nhưng, Nguyễn Bính không làm ca dao, đóng góp lớn của

ông là đã chứng thực được một điều: hình thức truyền thống của

thơ ca dân tộc hoàn toàn có thể chuyển tải cảm xúc, tâm trạng

của con người hiện đại. Nguyễn Bính đã làm mới ca dao, tạo

thêm vẻ đẹp và sức sống cho ca dao. Tuy nhiên, đôi chỗ, bên

cạnh những câu thơ trong sáng, hình ảnh thơ giản dị nhà thơ vẫn

để lẫn vào một vài câu thơ cầu kì khuôn sáo, hình ảnh ước lệ sáo

mòn. Ví dụ câu thơ Hoa khuê các, bướm giang hồ gặp nhau

trong bài Tương tư.

các đặc điểm đã trình bày cho ta một hình dung rõ nét về một

nhà thơ Nguyễn Bính với phong cách độc đáo: thi sĩ chân quê.

4. Hàn Mặc Tử

a. Vài nét về cuộc đời

- Sinh tại Quảng Bình trong một gia đình công giáo nghèo

- Sau khi học trung học, làm ở sở Đạc điền Bình Định, rồi

vào Sài Gòn làm báo

- 1936 : Bị mắc bệnh phong, về ở hẳn Quy Nhơn đẻ chữa

bệnh rồi mất luôn ở trại phong Tuy Hòa khi tuổi đời còn rất trẻ.

b. Sự nghiệp sáng tác (Trong phong trào Thơ mới)

+ Tác phẩm : Gái quê, Thơ điên, Xuân như ý, Thượng thanh

khí, Cẩm châu duyên.

+ Vị trí, vai trò trong phong trào Thơ mới :

Bắt đầu con đường thơ ca bằng thơ Đường nhưng Hàn Mặc

Tử nhanh chóng bén duyên cùng Thơ mới. Hàn Mặc Tử đã

khẳng định vị thế đặc biệt của mình trong phong trào Thơ mới :

hiện tượng thơ kì lạ bậc nhất của phong trào Thơ mới.


Hàn Mặc Tử có một hệ thống quan niệm đầy đủ về thơ, về

nhà thơ và về việc làm thơ. Trong chùm thơ văn xuôi Chơi giữa

93

http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9ng_t%C6%A1i

http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7u



HS vận

dụng các kiến

thức đã đọc, đã

học về phong

trào Thơ mới và

các tác giả tiêu

biểu để thực

hành phân tích

một số bài thơ

hay ngoài

chương trình.

HS chọn

đề, lập dàn ý,

trình bày ý của

mình trước lớp.

Các HS khác

lắng nghe, cho

ý kiến bổ sung

mùa trăng, nhà thơ tuyên ngôn :

“Tôi làm thơ ? Nghĩa là tôi nhấn một cung đàn, bấm một

đường tơ, rung rinh một làn ánh sáng” “Thơ là sự ham muốn vô

biên những nguồn khoái lạc trong trắng của một cõi trời cách

biệt”

“Thi sĩ là người khao khát vô tận”

Hệ thống quan niệm này chi phối ngòi bút của thi sĩ, đưa

những vần thơ Hàn đến cõi rộng rinh không bờ bến của cái Đẹp

lạ kì và tuyệt đích.

Về cơ bản, quan niệm của nhà thơ vẫn thuộc quan niệm

nghệ thuật vị nghệ thuât. Tuy vậy, khác với các thi sĩ đương

thời, Hàn Mặc Tử xác lập một quan niệm độc đáo về cái Đẹp.

Chịu ảnh hưởng sâu sắc từ thơ tượng trưng và siêu thực Pháp,

Hàn cho rằng: Cái Đẹp là cái kì dị, cái đẹp là cái đau thương.

Ông tuyên ngôn không rên xiết là thơ vô nghĩa lí. Có thể nói,

một trong những đóng góp lớn của Hàn Mặc Tử là đã mở rộng

nội hàm khái niệm cái Đẹp trong phong trào Thơ mới.

+ Một vài đặc điểm cơ bản của thơ Hàn Mặc Tử :

- Thế giới nghệ thuật

Thế giới tho Hàn Mặc Tử phức tạp và đầy bí ẩn với sự đan

xen ràng rịt của cả những gì thân thuộc thanh khiết thiêng liêng

nhất, cả những gì ghê rợn ma quái cuồng loạn nhất. Có những

bài thơ tươi tắn như Mùa xuân chín, có những bài thơ thanh

khiết như Ave Maria lại có những bài thơ mơ hồ như Đây thôn

Vĩ Dạ, những bài thơ cuồng loạn như Hồn là ai, biển hồn ta… Ở

trạng thái nào Hàn Măc Tử cũng đẩy đến tột cùng.

Trăng, hồn và máu là những hình ảnh được sử dụng với tần

xuất cao và trở thành biểu tượng đặc trưng cho thế giới nghệ

thuật của Hàn. Khó có thể phân định các hình ảnh đó là khách

thể hay chủ thể. Thế giới nghệ thuật của Hàn chập chờn giữa cõi

Thực và Siêu thực, Ý thức và Vô thức. Đây là điểm độc đáo rất

đáng chú ý của thơ Hàn Mặc Tử.


Hồn thơ Hàn Mặc Tử rất phức tạp với sự đan xen của nhiều

cảm xúc, cái Tôi thi sĩ đa diện biến hóa ở từng chặng đường thơ.

Nhưng, điểm cốt lõi làm nên nét đặc trưng nhất quán của thơ

94



GV nhận

xét, gợi ý những

ý cơ bản.

Hàn là : cảm xúc thiết tha đến đau thương tuyệt vọng (Chu Văn

Sơn). Đó là nỗi thiết tha của một con người yêu đời, ham sống

mãnh liệt. Càng ý thức sâu sắc về cái chết đang cận kề, nhà thơ

càng khát khao sống. Nhưng, càng khao khát sống lại càng tuyệt

vọng. Vì thế Hàn Mặc Tử yêu đời tha thiết đến khắc khoải :

Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có trở trăng về kịp tối nay ?

yêu người sâu nặng đến đớn đau :

Ngưòi đi một nửa hồn tôi mất

Một nửa hồn tôi hóa dại khờ

bơ vơ đến cùng cực :

Tôi còn ở đây hay ở đâu

Ai đem tôi bỏ dưới trời sâu

Sao bông phượng nở trong màu huyết

Nhỏ xuống lòng tôi những giọt châu

Cảm xúc đau thương đến tột cùng đã đẩy thơ Hàn Mặc Tử

đến trạng thái điên cuồng, riết róng. Đó là nguồn gốc của thơ

Điên - một dấu ấn riêng biệt của Hàn trong phong trào Thơ mới.

- Về hình thức nghệ thuật :

Hàn Mặc Tử chịu ảnh hưởng sâu sắc thơ tượng trưng của

Pháp, nhà thơ đã đưa Thơ mới đến một bước xa hơn trong cách

tân nghệ thuật. Thơ Hàn Mặc Tử là sự vận dụng sáng tạo các

thủ pháp nghệ thuật tinh vi huyền diệu của thơ tượng trưng:

Thứ nhất, Hàn Mặc Tử đẩy thơ đến địa hạt của cõi tâm

linh, cõi vô thức, mạch cảm xúc thơ bất định phi logic. Ví dụ:

Đây thôn Vĩ Dạ- bài thơ có sự nhảy cóc trong mạch cảm xúc,

không tuân theo logic không gian thời gian, tâm lí thông

thường.

Thứ hai, nhà thơ tạo nên những câu thơ bài thơ giàu nhạc

tính. Ví dụ:

Trăng, Trăng, Trăng! Là Trăng, Trăng, Trăng!

Ai mua trăng tôi bán trăng cho

hoặc bài thơ Chuỗi cười nhà thơ sử dụng điệp khúc 4 câu

thơ tạo nhạc tính cho bài.

Thứ ba, nhà thơ sử dụng thành công hệ thống biểu tượng

độc đáo và đầy ý nghĩa (trăng , hồn).

95



Thứ tư, cách sử dụng kết hợp ngôn ngữ khác lạ tạo tương

giao giữa các giác quan. Ví dụ : Cười no nên sặc sụa cả mùi

trăng” , “ta nằm trong vũng trăng đêm ấy” …

III. Luyện tập

1. Bài tập thực hiện tại lớp

Chọn 1 trong các đề sau :

Đề 1 : Ấn tượng sâu sắc nhất của em về bài thơ Mưa xuân

của Nguyễn Bính.

Đề 2 : Cái tôi thi sĩ Huy Cận trong bài thơ Trình bày.

Đề 3 : Vẻ đẹp của hồn thơ Hàn Mặc Tử trong bài thơ Mùa

xuân chín.

Gợi ý :

Đề 1 :

Mưa xuân là một bài thơ hay của Nguyễn Bính. HS có thể

trình bày ấn tượng của mình về bài thơ ở nhiều phương diện :

- nhân vật trữ tình : em - cô gái sau khung cửi với mối tình

thầm kín đầy mơ mộng. Tâm trạng của nhân vật trữ tình được

biểu hiện rất tinh tế : từ e ấp lòng thấy giăng tơ một mối tình

đến mong ngóng chờ mãi anh sang anh chẳng sang và khắc

khoải bao giờ em mới gặp anh đây… Cô gái trong bài thơ mang

dáng dấp của người thôn nữ xưa nhưng thực chất đã mang tâm

hồn say mê lãng mạn của con người hiện đại.

- không gian và thời gian: từ mùa xuân hoa xoan phơi phới

bay đến mùa xuân đã cạn ngày, hoa xoan nát dưới dấu giày; từ

thôn Đoài cách có một thôi đê đến có ngắn gì đâu một dải đê…

sự biến đổi của yếu tố không gian và thời gian phù hợp với mạch

tâm trạng của nhân vật

- ngôn ngữ thơ mộc mạc, hình ảnh thơ tinh tế lãng mạn …

Đề 2 :

Bài thơ Trình bày là một sáng tác thể hiện rất rõ đặc trưng

của cái tôi thi sĩ trong thơ Huy Cận. Thi phẩm là lời giãi bày,

bộc bạch của một tấm lòng yêu cuộc sống tha thiết nhưng lại gặp

phải cái lạnh lẽo vô tình của đời, thế nên cô đơn sầu não đến tột

cùng. Đó là tâm trạng điển hình của hồn thơ Huy Cận cũng như

của các thi sĩ thơ mới.

Đề 3 :

96



Mùa xuân chín được in trong Thơ điên nhưng bài thơ lại tạo

cho riêng nó một vẻ đẹp trong trẻo, tươi tắn đến kì lạ. Qua bức

tranh thiên nhiên mùa xuân chín, người đọc có thể nhận ra một

hồn thơ Hàn Mặc Tử : trong sáng thiết tha yêu thiên nhiên yêu

con người, yêu cuộc sống. Hiểu được nét đẹp này ta mới hiểu

được trọn vẹn con người và thơ ca Hàn Mặc Tử.

2. Bài tập về nhà

Chọn một đề trong các đề trên và viết bài văn hoàn chỉnh.

NGUYỄN DU – THƠ CHỮ HÁN VÀ TRUYỆN KIỀU

(THPT chuyên Hưng Yên)

Bất tri tam bách dư niên hậu

Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?

hương thay một bậc tài hoa nhưng "sinh bất phùng thời"! Câu hỏi khắc khoải của Nguyễn

Du chứa đựng biết bao trăn trở cũng như mong mỏi tri âm, khát khao đồng điệu gửi tới hậu

thế. Mỗi lần lật trang thơ của bậc đại thi hào như thấy có một tấm lòng đang đau đáu, thiết

tha muốn giãi bày, muốn tâm sự với cuộc đời, người viết mạnh dạn trình bày một vài suy nghĩ về thơ

Nguyễn Du để phần nào bày tỏ tấc lòng tri âm của hậu thế.

TA. TIỂU SỬ NGUYỄN DU

1. Thời đại

Nguyễn Du sinh trưởng trong một triều đại lịch sử có nhiều biến cố dữ dội (nửa cuối thế kỉ

XVIII - nửa đầu thế kỉ XIX): các triều đại phong kiến liên tiếp thịnh suy, đặc biệt là sự khủng hoảng

trầm trọng của triều đình phong kiến nhà Nguyễn, hàng loạt các cuộc khởi nghĩa nông dân bùng nổ

để lật đổ triều đình phong kiến thối nát. Sinh trưởng trong thời đại đó, Nguyễn Du là một nhân chứng

97



lịch sử điển hình, những biến cố lịch sử đó ảnh hưởng không nhỏ đến tư tưởng cũng như sáng tác của

ông.

Hơn nữa đây cũng là thời đại mà ý thức cá nhân có sự thức tỉnh, các nhà văn, nhà thơ có thể

mạnh dạn nói lên những tâm sự, những suy nghĩ của chính bản thân mình.

2. Quê hương, gia đình

Nguyễn Du xuất thân trong một gia đình có hai truyền thống lớn là truyền thống làm

quan và truyền thống văn học. Người dân Hà Tĩnh truyền tụng nhau câu ca về truyền thống quan lại

của dòng họ này như sau: "Bao giờ ngàn Hống hết cây/ Sông Rum hết nước họ này hết quan". Cha

Nguyễn Du từng làm quan đến chức Tể tướng, người anh Nguyễn Khản làm đến chức Tham tụng.

Gia đình lại có nhiều người viết sách, làm văn, làm thơ chữ Nôm. Mẹ Nguyễn Du là người Bắc

Ninh, có tài hát xướng...Xuất thân trong một gia đình như vậy, Nguyễn Du được thừa hưởng tư chất

thông minh và đặc biệt được nuôi dưỡng trong một môi trường văn hoá, văn học nên sớm nảy nở

năng khiếu văn học và sớm chiếm lĩnh được vốn tri thức đồ sộ về văn hoá, văn học, sử học, triết

học...Đó là một nền tảng tốt để tạo nên một đại thi hào Nguyễn Du sau này.

3.Những sự kiện chính trong cuộc đời

Mười ba tuổi, Nguyễn Du mồ côi mẹ, đến sống với người anh cùng cha khác mẹ là Nguyễn

Khản đang làm quan ở kinh thành. Trong thời gian này ông có điều kiện dùi mài kinh sử và có dịp

hiểu biết sâu sắc cuộc sống phong lưu, xa hoa của giới quan lại, quý tộc, chứng kiến số kiếp tài hoa

bạc mệnh của những người ca nhi, kĩ nữ với tiếng đàn, giọng hát trong các cung vua, phủ chúa.

Chính vì vậy nên đề tài người ca nữ ám ảnh trong các sáng tác của ông.

Năm 1789 quân Tây Sơn kéo ra Thăng Long lần thứ 2 phá tan 20 vạn quân Thanh, vua Lê

Chiêu Thống chạy theo quân Thanh, triều đại Tây Sơn được lập nên. Nguyễn Du bất hợp tác với

triều đại Tây Sơn, về quê vợ ở Thái Bình, một thời gian sau trở về sống dưới chân núi Hồng Lĩnh.

Khoảng thời gian 10 năm gió bụi, khổ cực này đã giúp ông có vốn sống thực tế phong phú. Nguyễn

Du đã suy ngẫm nhiều về xã hội, về thân phận con người và tiếp thu được vốn ngôn ngữ dân gian.

Chính hoàn cảnh này đã chắp cánh cho tài năng và bản lĩnh sáng tạo của Nguyễn Du thực sự nở rộ.

Năm 1802, Nguyễn Du ra làm quan cho triều đình nhà Nguyễn. Sau đó ông được cử đi sứ

Trung Quốc, được tiếp xúc với một nền văn hoá, một đất nước mà từ nhỏ ông đã được làm quen qua

sử sách, thơ văn. Những tư tưởng về xã hội và thân phận con người của ông được nâng lên tầm khái

quát rộng lớn (không chỉ trong phạm vi quốc gia mà còn được nâng lên tầm nhân loại).

Song tựu chung lại ta thấy, Nguyễn Du đã sống một cuộc đời đầy bi kịch. Bi kịch lớn nhất là

ông từng có hoài bão, khát khao một sự nghiệp lẫy lừng, vẫy vùng cho phỉ chí nhưng gặp lúc thay

đổi sơn hà, thời đại sụp đổ nên bao nhiêu tài năng, hoài bão của ông bị bỏ phí, ông phải sống cuộc

đời triền miên, buồn chán, vô vị. Ông tự cho mình là kẻ "sinh bất phùng thời", tài hoa bạc mệnh.

Chính vì vậy, thơ văn của Nguyễn Du đặc biệt bày tỏ sự cảm thông với số phận của những người tài

hoa bạc mệnh: "Cổ kim hận sự thiên nan vấn/ Phong vận kì oan ngã tự cư".

B. SỰ NGHIỆP VĂN HỌC CỦA NGUYỄN DU

98



Tên tuổi đại thi hào Nguyễn Du dường như đã gắn liền với kiệt tác Truyện Kiều. Song bên

cạnh Truyện Kiều còn một viên ngọc quý cần được "mài cho sáng" để hiểu và yêu thơ Nguyễn Du

hơn. Đó chính là bộ phận: thơ chữ Hán.

I. Về thơ chữ Hán của Nguyễn Du.

Nguyễn Du để lại 3 tập thơ chữ Hán: Thanh Hiên thi tập, Nam trung tạp ngâm, Bắc

hành tạp lục. Tổng cộng 250 bài, trong đó có những bài thơ xứng đáng là kiệt tác của văn học Việt

Nam như Độc Tiểu Thanh kí, Sở kiến hành, Phản chiêu hồn...

Thơ chữ Hán của Nguyễn Du được đánh giá là những "áng văn chương trác tuyệt, ẩn chứa

một tiềm năng vô tận về ý nghĩa. Nó mới lạ và độc đáo trong một nghìn năm thơ chữ Hán của cha

ông ta đã đành, mà cũng độc đáo so với thơ chữ Hán của Trung Quốc nữa".

Nhận định của nhà nghiên cứu Mai Quốc Liên đã đánh giá một cách ngắn gọn những đặc sắc về

nội dung và nghệ thuật của thơ chữ Hán Nguyễn Du.

1. Một số đặc sắc về nội dung thơ chữ Hán.

Khác với Truyện Kiều và Văn chiêu hồn, thơ chữ Hán của Nguyễn Du là những vần thơ tâm

tình. Hình ảnh nhân vật trữ tình – tác giả trực tiếp xuất hiện để bày tỏ tâm sự, tình cảm, nỗi niềm

trước thời cuộc, trước cuộc đời đầy bi kịch của chính mình và của những kiếp người khốn khổ nói

chung. Nội dung đó có thể tìm hiểu qua một vài khía cạnh biểu hiện sau đây:

a. Tâm sự phức tạp của Nguyễn Du đối với các triều đại phong kiến đương thời.

Sinh trưởng trong một tiều đại lịch sử có nhiều biến động dữ dội với sự thịnh- suy, hưng -

phế của các triều đại phong kiến Lê – Tây Sơn - Nguyễn, nhân sinh quan và tư tưởng của Nguyễn Du

khá phức tạp. Nguyễn Du vốn là tôi nhà Lê và đã từng vì nhà Lê mà chống lại Tây Sơn, cuối cùng lại

ra làm quan triều Nguyễn. Vậy thái độ của ông đối với từng triều đại như thế nào?

Sau khi triều đại Lê - Trịnh bị lật đổ, Nguyễn Du đã bày tỏ tâm sự nhớ tiếc nhà Lê và trong

sự nhớ tiếc có cả nỗi đau đớn, xót xa, tủi nhục cho tình cảnh "sảy đàn tan nghé" của tập đoàn phong

kiến này. Quá khứ hưng thịnh của triều đại này luôn ám ảnh và sống dậy trong tâm trí khi ông trở lại

Thăng Long nay đã có nhiều thay đổi:

Cù hạng tứ khai mê cựu tích,

Quản huyền nhất biến tạp tân thanh.

(Đường phố mở mang ngang dọc làm mờ cả dấu vết cũ

Tiếng đàn, tiếng sáo cũng đổi thay vì lẫn với những âm điệu mới).

Mặc dù nhớ tiếc nhà Lê, song Nguyễn Du cũng đã nhận thức rất rõ thời mạt nhà Lê đã hết.

Chính vì thế trong thơ ông nghe như có âm hưởng tiếng cười nhạo thời buổi Nguyễn sơ Lê mạt khi

viết những câu thơ về Phạm Tăng - chỉ biết giữ lòng trung với nước Sở mà không chịu hiểu rằng

"mệnh trời" đã hoàn toàn thuộc về nhà Hán:

Đa thiểu nhất tâm trung sở sự

Mỗi vi thiên hạ tiếu kỳ ngu.

(Bao nhiêu kẻ hết lòng trung với người mình thờ

99



Thường bị thiên hạ cười là ngu).

(Á phủ mộ)

Như vậy cười Phạm Tăng phải chăng cũng là Nguyễn Du đang cười chính lòng trung của

mình với triều Lê - một triều đại sụp đổ như một tất yếu lịch sử?

Còn đối với triều đại Tây Sơn, với tư tưởng "tôi trung không thờ hai chủ", ông đã dứt khoát

bất hợp tác với triều đại này, thậm chí còn tính chuyện phù Lê chống Tây Sơn. Song điều lạ lùng là

mặc dù chống Tây Sơn nhưng Nguyễn Du không hề tỏ thái độ oán hận, hằn học với triều đại đó nếu

không muốn nói là có chút ít thiện cảm khi ông vẽ lên hình ảnh quan tướng Tây Sơn hào hoa phong

nhã mà ông đã bắt gặp thoáng qua trong một lần ghé thăm người anh ruột ở Thăng Long:

Tây Sơn chư thần mãn toạ tận khuynh đảo

Triệt dạ truy hoan bất tri bão.

Tả phao hữu trịch tranh triền đầu,

Nê thổ kim tiền thù thảo thảo.

(Các quan Tây Sơn trong tiệc rượu đền nghiêng ngả,

Mải vui suốt đêm không biết chán.

Phía tả hữu tranh nhau gieo thưởng,

Tiền bạc coi rẻ như đất bùn.)

(Long thành cầm giả ca).

Và khi Tây Sơn bị sụp đổ, chính Nguyễn Du lại cất lên tiếng thở dài bùi ngùi, xót xa:

Tây Sơn cơ nghiệp tận tiêu vong,

Ca vũ không di nhất nhân tại.

(Cơ nghiệp Tây Sơn tiêu vong đâu hết,

Mà còn sót lại một người trong làng ca múa).

(Long thành cầm giả ca)

Có thể nói, chính sự lừng lẫy của chiến thắng Tây Sơn, sự anh minh một thời của triều đại

này đã khiến cho tư tưởng, tình cảm của Nguyễn Du ít nhiều đã thay đổi.

Đến khi ra làm quan cho triều Nguyễn, bước chân vào vòng "bể hoạn" của Gia Long, Nguyễn Du

cũng không lấy gì làm thoả mãn. Ông nghĩ rằng mình đã tự trói buộc mình vào lồng cũi, mất tự do:

Thử thân dĩ tác phàn lung vật,

Hà xứ trùng tầm hãn mạn du.

(Thân này đã là vật trong lồng cũi,

Còn tìm đâu được cuộc đời phóng khoáng, tự do nữa?)

(Tân thu ngẫu hứng)

Vẫn làm quan nhưng vẫn khổ sở, Nguyễn Du thấy hiện thực xung quanh mình ngột ngạt, bế tắc:

Cưỡng khởi thôi song vọng minh nguyệt

Lục âm trùng diệp bất di quang.

(Gắng dậy mở cửa sổ xem trăng sáng

100



Bóng râm lớp lớp không để lọt tia sáng nào).

(Ngẫu hứng)

Qua sự phức tạp trong tư tưởng của Nguyễn Du đối với các triều đại phong kiến đương thời ta

nhận thấy bi kịch của một người "sinh bất phùng thời", "hoài tài bất ngộ" cũng là tấn bi kịch lịch sử

của chế độ phong kiến ở giai đoạn khủng hoảng, tan rữa.

Thơ chữ Hán của Nguyễn Du không chỉ bày tỏ tâm sự về thời cuộc mà nó còn là một cuốn

nhật kí đời sống, nhật kí tâm hồn ghi lại trung thực cuộc sống của chính nhà thơ.

b. Tâm sự về cuộc đời của chính mình.

Như đã nói trong phần tiểu sử, cuộc đời của Nguyễn Du là một cuộc đời đầy bi kịch. Phần

lớn cuộc đời ông phải sống trong cảnh lưu lạc, nghèo đói, khổ cực. Hai tập thơ Nam trung tạp ngâm

và Thanh Hiên thi tập đã bộc lộ trực tiếp một tâm trạng buồn đau, một nỗi niềm u uất, một tiếng thở

dài não nuột cho cuộc đời, số phận của một bậc tài hoa.

Nguyễn Du đã từng cất lên câu hỏi đầy đau xót và bất lực:

Tráng sĩ bạc đầu bi hướng thiên,

Hùng tâm sinh kế lưỡng mang nhiên?

Cái hùng tâm muốn mưu đồ nghiệp chung và cái sinh kế cho tấm thân mình đều mờ mịt cả,

người tráng sĩ bạc đầu vẫn buồn ngẩng mặt lên trời! Hình ảnh mái đầu bạc xuất hiện khá nhiều trong

thơ chữ Hán của Nguyễn Du. Lúc bấy giờ ông mới 30 mà đã thấy nói đến đầu bạc rồi: "Đầu bạc đáng

buồn vì không có cách giấu mình; Bạc đầu buồn chẳng trở về quê; Mấy sợi tóc bạc lòng thòng xuống

vạt áo; Bạc đầu còn được thấy Thăng Long; Tóc bạc phơ phơ trước gió chiều...". Tại sao lại như vậy?

Phải chăng những vất vả, sương gió cuộc đời đã làm cho mái tóc phôi pha? hay những trăn trở, suy

nghĩ về cuộc đời, con người, thời thế đã khiến cho một thi nhân mới ba mươi đã bạc đầu quá sớm?

Thực tế trong mười năm gió bụi, Nguyễn Du đã phải sống một cuộc đời cùng quẫn. Nhà

thơ đã sống trong một hoàn cảnh muôn phần thương cảm. Mấy chục năm trời ôm chí lớn, phiêu bạt

hết nơi này đến nơi khác mà túi vẫn rỗng không (Giang nam giang bắc nhất nang không) đến nỗi

đau ốm không có tiền mua thuốc, rét mướt không có áo mặc, nghèo túng, ăn nhờ ở đậu:

Lạnh sơ đã khổ vì không áo

Chày vải nhà ai chiều nện đưa

(Đêm thu- bài II)

Tình cảnh đó làm cho Nguyễn Du khổ tâm, đau xót vô cùng phải viết lên những câu thơ đứt ruột:

Văn tự hà tằng vi ngã dụng,

Cơ hàn bất giác thụ nhân liên.

(Văn tự nào đã dùng được việc gì cho ta,

Đâu ngờ đói rét phải để cho người ta thương)

Hoàn cảnh cuối đời của Nguyễn Du càng cùng quẫn hơn nữa. Đã có lúc thân nằm bệnh một

nơi, con cái đói một ngả:

Thập khẩu đề cơ Hoành lĩnh bắc

101



Nhất thân ngoạ bệnh đế thành đông.

(Gào rã non Hồng mười miệng đói

Ốm co thành Huế một thân trơ).

Bất lực, bế tắc trước hoàn cảnh thực tại, có lúc nhà thơ mong được trở về tuổi thơ vô tư,

không âu lo, suy nghĩ:

Bạc đầu cơm áo luôn cùng quẫn

Sao được ngày xanh cứ hát tràn.

(Ngồi đêm).

Từ những nỗi thương mình, ta hiểu được phần nào nỗi thương người của Nguyễn Du.

c. Nỗi thương cảm đối với những cuộc đời bất hạnh.

Là một kẻ tài hoa bạc mệnh nên Nguyễn Du có sự đồng cảm sâu sắc đối với những con

người tai hoa. Đó là nỗi niềm thương cảm xót xa cho Tiểu Thanh - một người con gái xinh đẹp, tài

hoa nhưng phải chịu một cuộc đời oan trái, phũ phàng:

Chi phấn hữu thần liên tử hậu

Văn chương vô mệnh luỵ phần dư.

(Son phấn có thần chôn vẫn hận

Văn chương không mệnh đốt còn vương)

(Độc Tiểu Thanh kí).

Nguyễn Du cảm phục tài năng văn chương của bậc Thánh thơ - Đỗ Phủ nhưng lại xót thương

cho một số phận nghèo khổ, bất hạnh, bạc bẽo. Cả một đời tài hoa cuối cùng phải chết trên chiếc

thuyền nan rách nát trôi dạt trên sông:

Văn chương nghìn đời, là bậc thầy nghìn đời,

Cùng khổ đến thế này, có phải tại thơ hay đâu?

(Lỗi Dương Thiếu Lăng mộ).

Đó còn là sự ngợi ca và cảm thông sâu sắc đối với Khuất Nguyên - một nhân cách cao thượng

nhưng lỡ thời phải trầm mình xuống sông Mịch La:

Nỗi lòng Khuất Nguyên và nước sông Tương

Nghìn năm vạn năm vẫn trong suốt tới đáy.

Càng xót thương cho Khuất Nguyên bao nhiêu, Nguyễn Du càng căm ghét và lên án xã hội

ấy bấy nhiêu. Ông đã viết bài "Phản chiêu hồn" để phơi bày cái xã hội thối nát, "ăn thịt người" ấy:

Hồn ơi! Hồn ơi! Sao không về?

Đông, tây, nam, bắc không có nơi nào nương tựa.

...............................................................

Đời sau người đều là thượng quan,

Mặt đất này đâu đâu cũng là sông Mịch La

Cá rồng chẳng nuốt, hùm sói cũng ăn,

Hồn ơi! Hồn ơi! Hồn làm thế nào?

102



Việc Nguyễn Du thương cho những kẻ tài tử đa cùng cũng là điều dễ hiểu. Song cuộc sống

10 năm gió bụi còn giúp Nguyễn Du thấu hiểu và đồng cảm với cuộc sống cực khổ của những người

dân lao động. Trong bài thơ Sở kiến hành, bằng ngòi bút hiện thực xuất sắc, tác giả đã dựng lên hai

bức tranh đối lập. Mở đầu bài thơ tác giả ghi lại hình dáng của một người mẹ với ba đứa con và kết

thúc là cảnh tiệc tùng của bọn quan lại:

Có người mẹ dắt 3 con Đêm qua ở trạm Tây Hà

Ngồi với nhau bên vệ đường Mâm cỗ cúng đốn sao mà linh đình

Đứa bé ẵm trong lòng Nào là gân hươu, vây cá

Đứa lớn xách giỏ tre Đầy bàn thịt lợn, thịt dê.

Trong giỏ đựng những gì Các quan lớn không chọc đũa

Mớ rau lẫn tấm cám ... Đồ bỏ đi không hề tiếc

Trưa rồi mà vẫn chẳng có gì ăn Chó hàng xóm cũng chán thức ăn ngon

Rõ ràng hai bức tranh hoàn toàn đối lập. Một bên tái hiện cảnh sống cực khổ, thiếu thốn, đói,

khát, cái chết đang rình rập, một bên là cuộc sống xa hoa, thừa phứa đến vô nghĩa trong bữa tiệc tiếp

sứ. Một bên thức ăn của người khác chi thức ăn của súc vật còn một bên đến con vật cũng chán thức

ăn ngon của con người. Đúng là một nghịch lí, một cảnh tượng trớ trêu, một hiện thực bất công, cay

đắng. Kết thúc bài thơ này, Nguyễn Du viết:

Ai vẽ bức tranh này

Dâng lên nhà vua rõ?

Câu hỏi đầy chua chát, vừa thể hiện nỗi đau, nỗi xót của tác giả trước cảnh sống bần cùng

của những người "dân đen", vừa là lời lên án mạnh mẽ đối với bọn tham quan, vô trách nhiệm.

Trong bài thơ Thái Bình mại giả ca, nhà thơ cũng vẽ lên những cảnh trớ trêu tương tự.

Mặc dù Nguyễn Du viết về những con người, những số phận ở Trung Quốc nhưng cảm xúc

của ông bao giờ cũng bắt nguồn từ những vấn đề, những con người trên quê hương, xứ sở mình.

Tình cảm của nhà thơ đã vượt qua giới hạn thời gian, không gian – đó là biểu hiện của một trái tim

nhân đạo lớn!

2. Về nghệ thuật thơ chữ Hán

Thơ chữ Hán của Nguyễn Du đạt đến mức tự nhiên, nhuần nhị, tài hoa (xây dựng những câu

thơ đối nghịch, sử dụng thùân thục cú pháp tiếng Hán, cách chơi chữ). Các nhà nghiên cứu khi

nghiên cứu thơ chữ Hán của ông đã gọi đó là thơ của cây đại bút.

II. Về Truyện Kiều của Nguyễn Du

1. Nguồn gốc cốt truyện và sự sáng tạo của Nguyễn Du

Truyện Kiều là cách gọi vắn tắt kiệt tác văn chương của Nguyễn Du có tên là Đoạn trường

tân thanh (Một tiếng kêu mới đứt ruột) dài 3254 câu thơ lục bát. Cốt truyện của tác phẩm được lấy

từ một tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc tên gọi Kim Vân Kiều truyện (Truyện kể về Kim Trọng,

Thuý Vân, Thuý Kiều) của tác giả Thanh Tâm tài nhân, gồm 20 hồi.

103



Tuy vay mượn cốt truyện nhưng Nguyễn Du không làm công việc dịch thuật mà ông đã sáng

tạo nên một tác phẩm có chất lượng tư tưởng và nghệ thuật hoàn toàn khác nguyên tác. Sự sáng tạo

của Nguyễn Du được thể hiện trên ba phương diện: nội dung tư tưởng, nghệ thuật và thể loại.

Về nội dung tư tưởng: Cảm hứng chủ đạo của Thanh Tâm Tài Nhân khi sáng tác Kim Vân

Kiều truyện là cảm hứng về một câu chuyện tình khổ, bi ai của đôi giai nhân, tài tử (Thuý Kiều –

Kim Trọng). Còn Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều từ cảm hứng về nỗi đau thân phận (đặc biệt là

nỗi khổ đau của những kếp người tài hoa bạc mệnh trong xã hội), trong đó còn biểu hiện cả những

cảm xúc nhân sinh mà Nguyễn Du đã "trông thấy" trong thời đại của mình.

Về nghệ thuật: tác giả đã thay đổi trọng tâm kể chuyện từ kể sự kiện, chi tiết một cách khá

cụ thể, tỉ mỉ sang khắc hoạ nội tâm nhân vật, làm cho các nhân vật sống động hơn; lược bỏ những

tình tiết mưu mẹo, dung tục (đoạn tả Tú Bà dạy Kiều tiếp khách, đoạn Kiều báo oán với những hình

phạt ghe sợ) để thay vào đó những đoạn tả cảnh, tả tình (cảnh Kiều ở lầu Ngưng Bích, Thúc Sinh từ

biệt Thuý Kiều, Chí khí anh hùng).

Về thể loại: Nếu Kim Vân Kiều truyện thuộc thể loại tiểu thuyết chương hồi, chỉ phát huy

được yếu tố tự sự thì Truyện Kiều của Nguyễn Du được viết theo thể loại truyện thơ, vừa phát huy

được yếu tố tự sự vừa đậm chất trữ tình.

Với những sáng tạo độc đáo đó, Truyện Kiều trở thành kiệt tác bất hủ của văn học Việt Nam.

2. Giá trị nội dung tư tưởng của Truyện Kiều.

Mở đầu Truyện Kiều, Nguyễn Du viết:

Trăm năm trong cõi người ta

Chữ tài, chữ mệnh khéo là ghét nhau

Trải qua một cuộc bể dâu

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng.

Truyện Kiều là kết tinh những xúc cảm, suy tư của một con người đã trải nghiệm cuộc sống

trong một xã hội đầy dâu bể, của một người nghệ sĩ có trái tim nhân ái, bao dung đã cầm bút viết lên

nhưngc trang thơ đầy máu và nước mắt. Do đó, tư tưởng bao trùm Truyện Kiều là tư tưởng nhân đạo

sâu sắc, mới mẻ. Tư tưởng này được biểu hiện ở những khía cạnh khác nhau:

a. Truyện Kiều – tác phẩm tôn vinh những vẻ đẹp nhân bản của con người.

Trong Truyện Kiều, bằng những nét vẽ tài tình, tác giả Nguyễn Du đã dựng lên những bức

chân dung nhân vật với một nhan sắc tuyệt mĩ. Đó là một nàng Thuý Vân đôn hậu, đoan trang, một

Thuý Kiều mặn mà, sắc sảo:

Vân xem trang trọng khác vời

Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang

Hoa cười, ngọc thốt đoan trang

Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da

Kiều càng sắc sảo, mặn mà

So bề tài sắc lại là phần hơn

104



Làn thu thuỷ, nét xuân sơn

Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh.

Ngay khi Kiều đã bị ép tiếp khách làng chơi, thân xác bị chà đạp, Nguyễn Du cũng không hề

tỏ ra khinh bỉ, coi thường mà trong con mắt đầy tình yêu thương của ông, vẻ đẹp cuả Kiều trải qua

bao sự đầy đoạ phũ phàng của hoàn cảnh dường như càng trở nên mặn mà hơn, đằm thắm hơn, đậm

đà hương sắc hơn:

Hải đường mơn mởn cành tơ

Ngày xuân càng gió, càng mưa, càng nồng.

Không chỉ bày tỏ niềm rung cảm trước vẻ đẹp dung nhan của các nhân vật, Nguyễn Du còn

dành những vần thơ đặc sắc nhất thể hiện niềm ngưỡng mộ của mình trước tài năng, trí tuệ của con

người. Trong đó tác giả đặc biệt ca ngợi tài đánh đàn của Thuý Kiều. Nguyễn Du đã miêu tả bốn lần

Kiều đánh đàn với bốn tâm trạng khác nhau:

Lần thứ nhất Kiều đàn cho Kim Trọng nghe:

Trong như tiếng hạc bay qua

Đục như tiếng suối mới sa nửa vời

Tiếng khoan như gió thoảng ngoài

Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa....

Đó là tiếng đàn của tuổi trẻ, của tình yêu đầu trong trẻo, nồng thắm, của những gặp gỡ diệu kì

giữa thơ và nhạc.

Lần thứ 2 Kiều đánh đàn hầu tiệc Hoạn Thư và Thúc Sinh trong buổi vợ chồng họ gặp gỡ

sau bao ngày xa cách:

Bốn dây như khóc như than

Khiến người trên tiệc cũng tan nát lòng

Đó là khúc thở than, nức nở, đắng cay.

Lần thứ 3, Kiều đánh đàn hầu rượu Hồ Tôn Hiến trong bữa tiệc ăn mừng sau khi đã giết

được Từ Hải:

Một cung gió thảm mưa sầu

Bốn dây nhỏ máu năm đầu ngón tay.

Đó là khúc nhạc đau đớn, uất hận, ai oán..

Lần thứ tư, Kiều ngân lên khúc nhạc dìu dặt ấm áp trong ngày hội ngộ với chàng Kim:

Phím đàn dìu dặt tay tiên

Khói trầm cao thấp, tiếng huyền gần xa.

Nguyễn Du đã rất dụng công và tinh tế trong việc miêu tả tiếng đàn của Thuý Kiều. Đó không

phải là một thứ âm thanh thông thường, nó là tiếng lòng của nhân vật, là những giai điệu tinh tuý

ngân lên từ tâm tư, tình cảm, tâm trạng của con người: lúc trong trẻo. nồng nàn, khi xót xa, ai oán,

lúc nhỏ máu uất đau, khi tưng bừng, ấm áp. Lấy thơ tả nhạc vốn là một điều khó, tả nhiều lần khác

nhau mà hay như nhau lại càng khó. Ở đây Nguyễn Du lại làm điều đó rất thành công không chỉ bởi

105



tài năng mà còn bởi tình cảm yêu thương, trân trọng, nhà thơ đã nhập hồn mình vào tiếng đàn, vào

tâm trạng nhân vật mới có thể miêu tả được những giai điệu tinh tế đến thế.

Bên cạnh nhan sắc và tài năng, các nhân vật trong Truyện Kiều còn được tôn vinh những

phẩm chất cao đẹp. Đó là tấm lòng hiếu thảo của Thuý Kiều đã quyết hi sinh chữ tình để làm tròn

chữ hiếu, ý thức sâu sắc đạo làm con:

Hạt mưa sá nghĩ phận hèn

Liều đem tấc cỏ quyết đền ba xuân.

Nguyễn Du còn đặc biệt ngợi ca tấm lòng thuỷ chung, son sắc, tình yêu cao thượng, vị tha của

Thuý Kiều đối với Kim Trọng. Với ông, mặc dù Kiều phải chịu nhiều sự đày đoạ về thân xác nhưng

nàng vẫn bảo toàn sự trong trắng về tâm hồn.

Như vậy, Truyện Kiều đã ngợi ca, trân trọng, tôn vinh những vẻ đẹp cao quý của con người.

Đó là biểu hiện đầu tiên của tư tưởng nhân đạo.

b. Truyện Kiều – bài ca về tình yêu tự do và ước mơ công lí

Nếu như văn học truyền thống chú ý xây dựng những hình mẫu thánh nhân quân tử, đề cao

cái "chí" của nhà Nho thì thời đại Nguyễn Du có sự thức tỉnh về quyền sống của con người trần thế.

Nguyễn Du dường như quên hết những quy tắc thánh hiền về sự cách biệt nam nữ (Nam nữ thụ thụ

bất thân) để ngợi ca bước chân chủ động, táo bạo đến với tình yêu của đôi trai gái Kim - Kiều. Đó là

hành động của chàng Kim:

Nghề riêng nhớ ít tưởng nhiều

Xăm xăm đè nẻo Lam Kiều lần sang.

Táo bạo hơn nữa là bước chân của người con gái nơi khuê các, xuất thân trong một gia đình

nho gia:

Cửa ngoài vội rủ rèm che

Xăm xăm băng lối vườn khuya một mình.

Đó không phải là hành động huỷ hoại nhân cách của hai nhân vật này. Đó là hành động xé

hàng rào lễ giáo phong kiến cách trở tình yêu để đi theo tiếng gọi của trái tim, họ đã chủ động đến

với tình yêu và sống thật với trái tim tuổi trẻ. Nguyễn Du là một nhà nho nhưng ông không phản đối

thậm chí còn đồng tình, ngợi ca.

Không chỉ vậy, ông còn ngợi ca tình yêu trong sáng, nồng nàn, đắm say của đôi trai gái trong

đêm thề nguyền với sự chứng kiến của vầng trăng sáng tỏ:

Vầng trăng vằng vặc giữa trời

Đinh ninh hai mặt một lời song song.

Nguyễn Du còn đồng tình với hành động treo ấn từ quan của Kim Trọng mặc dù đối với

đấng nam nhi trong xã hội thời xưa sự nghiệp quan trường vô cùng quan trọng. Kim Trọng sẵn sàng

từ bỏ cuộc sống gia đình êm ấm với Thuý Vân để đi tìm Thuý Kiều để mong được trọn tình vẹn

nghĩa với nàng:

Rắp mong treo ấn từ quan

106



Mấy sông cũng lội, mấy ngàn cũng qua.

Như vậy, trong Truyện Kiều, tình yêu đã vượt lên trên lễ giáo, trên quyền chức, trên cả hôn

nhân và sự sống.

Bên cạnh đó, Nguyễn Du còn gửi gắm ước mơ về tự do, công lí qua nhân vật Từ Hải. Nếu

xã hội coi Từ Hải là giặc thì với Nguyễn Du, Từ Hải là biểu tượng của lối sống tự do, phóng túng,

không chịu khom lưng uốn gối, không chấp nhận cuộc sống tù túng, chật hẹp theo kiểu "cá chậu

chim lồng":

Đội trời đạp đất ở đời

Họ Từ tên Hải vốn người Việt Đông

Giang hồ quen thói vẫy vùng

Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo.

Từ Hải còn là biểu tượng về một xã họi công bằng, ở đó con người được báo ân, báo oán,

trả lại công bằng. Lời khẳng khái và hành động của Từ Hải đã chứng minh rất rõ:

Anh hùng tiếng đã gọi rằng

Giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha.

Cuối cùng, Từ Hải chết đứng cũng chính là lời khẳng định của Nguyễn Du về sự vững vàng,

bất tử của công lí:

Trơ như đá, vững như đồng

Ai lay chẳng chuyển, ai rung chẳng dời.

Chính vì vậy, có nhà nghiên cưu đã nhận định: "Nếu cuộc sống trong Truyện Kiều là phi

nghĩa, bất công thì Từ Hải là hiện thân của công bằng, chính nghĩa. Nếu cuộc sống trong Truyện

Kiều là phản trắc, là cậy thế lấy thịt đè người thì Từ Hải là hiện thân của chung thuỷ, của nhân ái,

của sự tôn trọng phẩm giá con người". Và nếu như cuộc sống trong Truyện Kiều là bóng tối thì Từ

Hải là ánh sáng.

c. Truyện Kiều – khóc thương đồng cảm cho số phận bất hạnh của con người

Nhà thơ Xuân Diệu đã từng nói đại ý: Nguyễn Du như sinh ra Thuý Kiều từ trái tim mình.Có

thể nói Nguyễn Du đã hoá thân và phân thân vào nhân vật, theo dõi từng bước đi trong đời Kiều, để

cùng sung sướng, hân hoan với niềm vui của nhân vật, cùng đau với nỗi đau, khóc với tiếng khóc của

nhân vật. Dòng lệ của Nguyễn Du đã chảy theo Kiều suốt 15 năm lưu lạc. Cho nên "Truyện Kiều"

là tiếng khóc đứt ruột, là tiếng khóc đau đớn nhất của số phận con người.

Trước hết Nguyễn Du khóc cho tình yêu trong trắng, chân thành bị tan vỡ. Ông khóc cho mối

tình đầu trong sáng, nồng nàn giữa Thuý Kiều và Kim Trọng bỗng giữa đường đứt gánh.

Ôi Kim Lang! hỡi Kim Lang

Thôi thôi, thiếp đã phụ chàng từ đây.

Tiếng kêu ai oán, xé lòng đứt ruột ấy của Kiều cũng là tiếng lòng nức nở, xót thương tột cùng

của Nguyễn Du trước vết thương lòng tấy buốt của Thuý Kiều.

107



Ông khóc cho tình yêu mặn nồng nhưng cũng đầy cay đắng, uất nghẹn giữa Thuý Kiều và

Thúc Sinh với nỗi đau chia cắt:

Vầng trăng ai sẻ làm đôi

Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường

Khóc cho mối tình tri âm tri kỉ giữa Thuý Kiều và Từ Hải cuối cùng cũng phải nhận một kết

cục đầy oan nghiệt (vì Kiều mà Từ Hải chết oan, Kiều bị Hồ Tôn Hiến ép gả cho cho viên thổ quan).

Nguyễn Du dường như xót xa với nỗi đớn đau, tủi nhục, những quằn quại, rên xiết trong lòng Kiều:

Giết chồng mà lại lấy chồng

Mặt nào mà lại đứng trong cõi đời.

Không chỉ khóc cho tình yêu tan vỡ, Nguyễn Du còn khóc cho tình cốt nhục bị lìa tan. Ông

đồng cảm với nỗi đau cắt lòng của người đi kẻ ở trong cảnh chia li thấm đẫm nước mắt giữa Thuý

Kiều và gia đình nàng:

Đau lòng kẻ ở người đi

Lệ rơi thấm đá, tơ chia rũ tằm

Nguyễn Du thao thức cùng Kiều trong những lúc cô đơn, nhớ nhà, nhớ cha mẹ, nhớ các em.

Nhà thơ dường như cũng thấy nhói lòng trước những lời thổn thức của Kiều hướng về cha mẹ:

Dặm nghìn nước thẳm non xa

Nghĩ đâu thân phận con ra thế này

Sân hoè đôi chút thơ ngây

Trân cam ai kẻ đỡ thay việc mình

Nguyễn Du khóc cho thân xác con người bị đánh đập, hành hạ, dập vùi. Thuý Kiều bị đánh,

Nguyễn du như cảm thấy bản thân mình bị đánh. Tác giả dường như cũng oằn người lên trước những

trận đòn roi tra tấn đổ dồn lên tấm thân mỏng manh, yếu ớt của Thuý Kiều:

- Trúc côn ra sức đập vào

Thịt nào chẳng nát, gan nào chẳng kinh

- Xót thay đào lý một cành

Một phen mưa gió, tan tành một phen.

Xót xa nhất, tê tái nhất là tiếng khóc cho nhân phẩm con người bị chà đạp phũ phàng. Nguyễn

Du như hiểu rõ nỗi đau, nỗi xót, nỗi nhục của một nàng Kiều xinh đẹp, tài hoa, hiếu hạnh khi bị

người ta đem ra cân đo, đong đếm đến rồi cò kè định giá như một món hàng không hơn:

- Đắn đo cân sắc cân tài

Ép cung cầm nguyệt, thử tài quạt thơ

- Cò kè bớt một thêm hai

Giờ lâu ngã giá vàng ngoài bốn trăm

Thuý Kiều bị ép tiếp khách làng chơi, trinh tiết không còn, nhan sắc, tài năng, con người nàng

chỉ còn như thứ để mua vui cho khách làng chơi. Cái thoảng thốt, bàng hoàng của Kiều khi nhận ra

sự thay đổi về hoàn cảnh, số phận, về nhân phẩm của mình. Từ một cô gái trong trắng nơi khuê các

108



đến một cô gái làng chơi trong dòng chảy đục ngầu nơi nhà chứa dường như cũng được Nguyễn Du

lắng nghe và đồng cảm:

Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh

Giật mình, mình lại thương mình xót xa

Đó có phải là nỗi tự thương, tự xót của Kiều hay còn là nỗi lòng thổn thức xót xa "mình

thương mình" của Nguyễn Du? Để rồi sau lần đầu tiên ấy cuộc đời Kiều xoay vần, lăn lóc trong vòng

đời quẩn quanh, bất hạnh, nhân phẩm bị chà đạp, giày xéo phũ phàng, và đã có lúc Nguyễn Du cũng

phải thét lên cùng tiếng thét uất ức, tuyệt vọng của Kiều:

Chém cha cái số hoa đào

Gỡ ra rồi lại buộc vào như chơi

Nghĩ đời mà ngán cho đời

Tài tình chi lắm cho trời đát ghen

Tóm lại, tiếng khóc trong Thuý Kiều là tiếng kêu thương về quyền sống của con người bị chà

đạp (quyền yêu đương và quyền hưởng hạnh phúc, quyền được bảo vệ, tôn trọng tài năng, nhân

phẩm).

Qua đó ta thấy được phần nào tấm lòng của tác giả Nguyễn Du: tấm lòng thấu hiểu mọi cung

bậc của nỗi đau nhân thế và khẳng định các giá trị của nhân sinh.

d. Truyện Kiều - bản cáo trạng đanh thép đối với các thế lực đen tối.

Trước hết, Nguyễn Du phê phán, tố cáo các thế lực quan lại phong kiến. Ông vạch trần bản

chất tham lam, tàn bạo của những kẻ từ quan lại đến sai nha trong vụ án Vương Ông và Vương

Quan.

Đó là ông quan cầm cán cân công lí nhưng vì tham của đút lót mà đẩy cuộc đời Thuý Kiều vào

kiếp đoạn trường:

Tính bài lót đó luồn đây

Có ba trăm luợng việc gì chẳng xuôi

Đó là bọn tay chân hung hăng như cầm thú, như những kẻ cướp ngày:

- Người nách thước, kẻ tay đao

Đầu trâu mặt ngựa ào ào như sôi.

- Đầy nhà vang tiếng ruồi xanh

Sạch sành sanh vét cho đầy túi tham.

Nguyễn Du bộc lộ rõ nét sự coi thường, khinh bỉ, thậm chí là ghê tởm trước một lũ mặt người

dạ thú, trước những con quỷ đội lốt người để hãm hại những con người hiền lành.

Đặc biệt Nguyễn Du hướng ngòi bút tố cáo sắc lạnh của mình vào tên quan tổng đốc trọng

thần Hồ Tôn Hiến - đường đường là một quan lớn của triều đình song bất tài, hèn hạ, dùng chiêu bài

hèn hạ nhất để hạ gục Từ Hải, lừa Kiều dụ dỗ Từ Hải quy hàng:

Thấy Từ là đấng anh hùng

Thấy nàng cũng dự quân trung gồm bàn

Đóng quân làm chước chiêu an

109



Ngọc vàng gấm vóc sai quân thuyết hàng.

Hắn còn độc ác, nhẫn tâm hơn khi bắt Kiều đánh đàn, hầu rượu trong tiệc ăn mừng giết được

Từ Hải. "Bắt nàng thị yến dưới màn". Hơn thế, hắn cũng là kẻ ti tiện, bỉ ổi, sĩ diện hão: say đắm

Thuý Kiều (Lạ cho mặt sắt cũng ngây vì tình) nhưng lại ép gả nàng cho người thổ quan chỉ vì:

Nghĩ mình phương diện quốc gia

Quan trên nhìn xuống, người ta trông vào

Các tên quan lại trong Truyện Kiều mỗi người một vẻ, không ai giống ai, không đúc từ một

khuôn sẵn nhưng có cùng một bản chất xấu xa, tàn bạo, độc ác, cùng xô đẩy cuộc đời Kiều đến

đường cùng.

"Truyện Kiều quả là một bản cáo trạng bằng thơ, bằng hình tượng nghệ thuật để bộc lộ tất

cả cái thối tha của chế độ phong kiến quan liêu đang sa đoạ trên con đường tan rã. Là vì nó thối nát

từ cuống tim, từ đầu óc". Nhận định này quả không sai!

Không chỉ lên án thế lực quan lại, Nguyễn Du còn trực tiếp tố cáo thế lực đồng tiền. Đồng

tiền trong Truyện Kiều đồng thời biền một lớp người tha hoá và đẩy một lớp người xuống vực thẳm

của khổ đau. Vì tiền mà bọn quan lại, sai nha trở thành một lũ lưu manh, độc ác gây nên oan khốc

cho gia đình Kiều:

Một ngày lạ thói sai nha

Làm cho khốc hại chẳng qua vì tiền.

Đồng tiền biến Mã Giám Sinh thành một tay buôn thịt bán người lừa đảo, vô lương tâm, biến

Thuý Kiều thành một món hàng rẻ mạt không hơn:

Cò kè bớt một thêm hai

Giờ lâu ngã giá vàng ngoài bốn trăm.

Ma lực của đồng tiền còn biến Sở Khanh thành một tên lừa đảo, bạc tình trắng trợn và xô đẩy

cuộc đời Kiều vào vũng bùn nhơ nhớp của nhà chứa:

Có ba trăm lạng trao tay

Không dưng đâu dễ chuyện này trò kia.

Quan tổng đốc trọng thần Hồ Tôn Hiến cũng trở nên hèn hạ, ti tiện khi dùng đồng tiền mua

chuộc Kiều và đẩy Kiều rơi vào đường cùng không lối thoát.

Như vậy, Nguyễn Du đã nhìn thấy và tố cáo sức mạnh vạn năng của đồng tiền, đặc biệt là sức

mạnh tha hoá ghê gớm của nó. Nó len lỏi vào khắp chốn, khắp nơi, vào mọi tầng lớp xã hội, xoay

vần, đảo điên, chi phối cả xã hội Truyện Kiều.

Trong tay sẵn có đồng tiền

Dầu lòng đổi trắng thay đen khó gì.

Chính vì thế, nhà phê bình Đặng Thai Mai đã rất chính xác khi nhận xét: "Truyện Kiều đã tố

cáo tác hại của đồng tiền trong một xã hội mà kinh tế thương mại bắt đầu chớm nở, như cái nhọt

ung thư trên sườn lưng của chế độ ấy".

Bên cạnh hai thế lực quan lại và đồng tiền, Nguyễn Du còn lên tiếng phê phán thế lực lầu

xanh – nhà chứa đã chà đạp thân xác, huỷ hoại nhân phẩm con người khiến cho dung nhan tàn tạ,

110



nhân phẩm hoen ố. Ta hãy nghe những lời than đầy xót xa của Thuý Kiều khi tự nhìn lại mình sau

khi phải tiếp khách làng chơi:

Khi sao phong gấm rủ là

Giờ sao tan tác như hoa giữa đường

Mặt sao dày gió dạn sương

Thân sao bướm chán ong chường bấy thân.

Có lúc tác giả còn lên tiếng oán trách cả thế lực siêu hình. Đó là thiên mệnh, số mệnh đã buộc

chặt lấy những kẻ tài hoa:

- Nghĩ đời mà ngán cho đời

Tài tình chi lắm cho trời đất ghen.

- Ngẫm hay muôn sự tại trời

Trời kia đã bắt làm người có thân

Bắt phong trần phải phong trần

Cho thanh cao mới được phần thanh cao.

e. Truyện Kiều - tiếng nói hiểu đời

Nguyễn Du dường như luôn thấu hiểu những uẩn khúc của con người, nhìn rõ chỗ mạnh,

yếu, chỗ tầm thường của họ và miêu tả với tấm lòng bao dung, đầy xót xa, thông cảm.

Nguyễn Du hiểu cái mâu thuẫn giằng xé của Kiều khi trao duyên cho em, lí trí muốn trao

nhưng lòng muốn níu lại, trao được duyên chứ không trao được tình:

Chiếc thoa với bức tờ mây

Duyên này thì giữ vật này của chung.

Bên cạnh sự ngợi ca những vẻ đẹp nhan sắc, nhân phẩm, tài năng của Kiều, Nguyễn Du cũng

kiểu rằng nàng cũng có những điểm yếu: nhẹ dạ, mù quáng trước những lời ngon ngọt và sự hấp dẫn

của đồng tiền.

Đặc biệt Nguyễn Du có một cái nhìn đầy bao dung và tiến bộ về trinh tiết của cô Kiều sau 15

năm lưu lạc, đoạ đầy. Như ta đã biết, xã hội phong kiến có cái nhìn rất khắt khe về chữ "trinh" của

người phụ nữ. Với cuộc đời trải qua nhiều sóng gió (Thanh lâu hai lượt, thanh y hai lần) như Thuý

Kiều thì xã hội ấy sẽ không chấp nhận, thậm chí là coi thường, miệt thị nhân phẩm của nàng. Nhưng

ngược lại, Nguyễn Du với sự thấu hiểu, cảm thông và tri âm đã vượt lên khuôn khổ lễ giáo phong

kiến cổ hủ để bênh vực, bảo vệ cho Kiều:

Xưa nay trong đạo đàn bà

Chữ trinh kia cũng có ba bảy đường

...Như nàng lấy hiếu làm trinh

Bụi nào cho đục được mình ấy vay.

Đó chính là những lời Nguyễn Du chiêu tuyết cho nhân phẩm cao quý của Kiều!

Qua Truyện Kiều có thể thấy Nguyễn Du là một nhà nhân đạo lớn, một nghệ sĩ lớn!

3. Một số đặc sắc nghệ thuật của Truyện Kiều

111



Truyện Kiều không chỉ chứa đựng tư tưởng nhân đạo sâu sắc, mới mẻ mà còn đạt được

nhiều thành tưu nghệ thuật đặc sắc, độc đáo.

Đầu tiên phải kể đến nghệ thuật xây dựng nhân vật sống động của tác giả Nguyễn Du. Mỗi

nhân vật hiện lên vừa có nét riêng vừa khái quát cho một loại người trong xã hội. Chẳng hạn miêu tả

cử chỉ, ngôn ngữ của Mã Giám Sinh, Nguyễn Du viết:

Hỏi tên, rằng: "Mã Giám Sinh"

Hỏi quê rằng: "Huyện Lâm Thanh cũng gần"

...Ghế trên ngồi tót sỗ sàng

Chỉ bằng vài lời nói và hành động chúng ta đã thấy được chân dung và bản chất vô học, vô văn

hoá của tên buôn người lừa đảo này. Hay chân dung của Tú Bà được phác hoạ qua hai câu thơ sau:

Nhác trông nhờn nhợt màu da

Ăn gì to lớn đẫy đà làm sao!

Màu da nhờn nhợt của Tú bà và thân hình to lớn, đẫy đà của mụ là ngoại hình của kẻ sống

cuộc sống "lấy đêm làm ngày" (cuộc sống trong nhà chứa)...

Thứ hai, Truyện Kiều đã bộc lộ khả năng tổng hợp nghệ thuật của một thể loại kết hợp cả

yếu tố tự sự và yếu tố trữ tình. Trong tác phẩm chất tự sự luôn gắn bó với chất trữ tình. Nguyễn Du

không kể chuyện như nhà tiểu thuyết thường kể tỉ mỉ, thiên về chi tiết. Ông chọn lối kể chuyện có

khả năng bộc lộ nội tâm nhân vật, thế giới tâm hồn sâu sắc, phong phú và phức tạp của nhân vật

trong mọi tình tiết, sự kiện, biến cố. Đây là tình tiết kể Kiều bước ra cho Mã Giám Sinh xem mặt:

Nỗi mình thêm tức nỗi nhà

Thềm hoa một bước, lệ hoa mấy hàng.

Tả cảnh Kiều ở lầu Ngưng Bích cô đơn:

Buồn trông ngọn nước mới sa

Hoa trôi man mác biết là về đâu.

Cách kể này khơi gợi cảm xúc của người nghe, đưa người nghe tham gia vào câu chuyện.

Mặt khác Nguyễn Du còn công khai bày tỏ cảm xúc, thái độ của mình trước những biến cố, những

bước ngoặt số phận của nhân vật, tăng thêm chất trữ tình cho tác phẩm.

Tiếc thay nước đã đánh phèn

Mà cho bùn lại vẩn lên mấy lần.

Hồng quân với khách hồng quần

Đã xoay như thế còn vần chưa tha.

Thứ 3 là tài năng sử dụng ngôn ngữ của Nguyễn Du. Lời thơ Truyện Kiều sử dụng từ Hán Việt,

điển cố rất đúng chỗ và sáng tạo, dùng nhiều hình thức tiểu đối nhịp nhàng, phép sóng đôi gợi cảm:

- Khi về hỏi liễu Chương Đài

Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay.

- Người lên ngựa, kẻ chia bào

Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san.

112



Đặc biệt, Nguyễn Du đã học tập và phát huy những chất liệu của văn học dân gian, góp

phần đưa Truyện Kiều đạt đến trình độ mẫu mực, cổ điển. Tác phẩm được viết theo thể thơ lục bát -

thể thơ truyền thống của dân tộc. Nguyễn Du biết cách khai thác tối đa sự đa dạng về nhịp điệu của

thể thơ này, biết cách xây dựng những đoạn thơ có nội dung khá độc lập trong khi kể chuyện, do đó

Truyện Kiều dù có dài tới 3254 dòng thơ lục bát mà vẫn hấp dẫn, tránh được cảm giác đơn điệu như

một số truyện thơ Nôm khác.

Ngoài ra tác giả còn vận dụng sáng tạo, linh hoạt ca dao, tục ngữ, thành ngữ dân gian. Chẳng

hạn hai câu thơ:


Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường.

được vận dụng từ câu ca dao:


Đường trần ai vẽ ngược xuôi hỡi chàng.

Khi sử dụng thành ngữ, vần thơ của Nguyễn Du vẫn rất uyển chuyển. Chẳng hạn như:

- Ra tuồng mèo mả gà đồng

Ra tuồng lúng túng chẳng xong bề nào.

- Bề ngoài thơn thớt nói cười

Mà trong nham hiểm giết người không dao.

Có trường hợp, tác giả còn tách thành ngữ, tục ngữ ra từng bộ phận và xen vào nhiều yếu tố phụ

hoặc để nhấn mạnh ý nghĩa của thành ngữ, tục ngữ hoặc để làm cho nó phù hợp với vần điệu của câu thơ.

- Nàng rằng: "Non nước xa khơi

Sao cho trong ấm thì ngoài mới êm".

- Một nhà sum họp trúc mai

Càng sâu nghĩa bể, càng dài tình sông.

Có thể nói, ca dao, thành ngữ, tục ngữ Việt Nam đã đi vào thơ Nguyễn Du chan hoà, tan

biến trong phong cách của nhà thơ.

Với những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật như trên, Truyện Kiều được đánh giá là tập đại

thành của văn học Việt Nam. Tác phẩm đã phát huy và kết tinh những giá trị lớn của văn học dân

tộc, đặc biệt là giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo. Hơn thế nữa Truyện Kiều còn là một ngọn nguồn

tinh thần và thẩm mĩ quan trọng của dân tộc ta.

C. KẾT LUẬN

Nguyễn Du là một nhà nhân đạo lớn với tấm lòng nhân ái mênh mông và tình đời, tình

người sâu thẳm; là một nghệ sĩ lớn với tài năng nghệ thuật thiên tài. Ông xứng đáng với danh hiệu

Đại thi hào dân tộc, Danh nhân văn hoá thế giới. Những tác phẩm của Nguyễn Du sẽ bất tử cùng

thời gian và luôn nhận được sự tri âm của hậu thế!

……………………………………………………………………

113



TINH THẦN NHÂN VĂN QUA MỘT SỐ TRUYỆN CỔ DÂN GIAN VIỆT NAM

Thần thoại, sử thi, truyền thuyết, truyện thơ, cổ tích, truyện cười

trong chương trình Ngữ văn 10 Nâng cao

( Bùi Thị Nguyệt Hồng - THPT chuyên Lê Hồng Phong, Nam Định)

(Thời lượng : 7 tiết)

A. Mục đích - yêu cầu

1. Kiến thức :

- Nắm được ý nghĩa cơ bản của khái niệm “Nhân văn”. Hiểu nhân văn là thước đo của văn học.

- Nắm được một số biểu hiện nổi bật của tinh thần nhân văn qua các truyện cổ và khái quát được đó

là tư tưởng xuyên suốt ở các truyện cổ dân gian Việt Nam.

2. Kĩ năng : Phân tích được “nhân văn” là biểu hiện trong một truyện cổ dân gian Việt Nam,

biết liên hệ với truyền thống văn hóa lâu đời của dân tộc.

3. Thái độ : Trân trọng di sản văn học quá khứ, cảm thông với nguyện vọng tâm tư của quần

chúng nhân dân. Có ý thức về sự công bằng, sự khoan dung trong xã hội hiện đại.

B. Chuẩn bị của giáo viên và học sinh

- Giáo viên : Đọc tài liệu tham khảo, soạn chuyên đề, hướng dẫn học sinh tìm đọc tư liệu

tham khảo (phần E)

- Học sinh : Ôn lại các bài học trong mảng VHDG, tìm đọc thêm truyện cổ dân gian. Làm

việc theo nhóm, tìm hiểu khái niệm “Nhân văn”, những biểu hiện của tư tưởng nhân văn, thể hiện

qua các tác phẩm đã học như thế nào?

C. Phương pháp, phương tiện dạy học chuyên đề

- Phương pháp : Giáo viên thuyết trình, đặt câu hỏi, tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm

- Phương tiện : SGK Ngữ văn 10 nâng cao, tài liệu chuyên đề tự soạn.

D. Nội dung chuyên đề

I. Nhân văn là thước đo giá trị văn học của mọi thời đại ( 1, 5 tiết)

1. Khái niệm “ Nhân văn” và tính nhân văn trong văn học

114



Nhắc đến khái niệm “ nhân văn” chúng ta không thể không quan tâm đến những thuật ngữ

gần nghĩa có liên quan mật thiết là “nhân bản” và “ nhân đạo”, sự phân biệt những khái niệm đó giúp

ta hiểu rõ hơn bản chất vấn đề.

“Nhân bản” : là lấy con người làm gốc. “Chủ nghĩa nhân bản” là chủ nghĩa coi trọng con người

với thực thể hiện hữu của nó - sự sống còn và bản chất người( bao gồm cả bản năng vốn có và những giá

trị khác). Do đó, nói tới giá trị nhân bản là nhấn mạnh đến khía cạnh bản thể của con người.

“Nhân đạo” là đường đi của con người. Con đường đó còn gọi là đạo lí. Đó là đạo lí phải

tôn trọng quyền lợi chính đáng của con người, không được xâm phạm đến sinh mệnh, thân thể, sự tự

do về tư tưởng, tình cảm của con người. “Chủ nghĩa nhân đạo” đòi hỏi sự thường yêu, quý trọng và

bảo vệ con người, thuật ngữ này nhấn mạng đến khía cạnh đạo đức.

Thuật ngữ “Nhân văn” cần được hiểu theo ý nghĩa của từng từ tố : “Nhân” là người, “văn là”

vẻ đẹp. “Nhân văn” có thể hiểu là những giá trị đẹp đẽ của con người.

Một tác phẩm văn học có tính nhân văn là tác phẩm văn học thể hiện con người với những

nét đẹp của nó đặc biệt là những giá trị tinh thần như trí tuệ, tâm hồn tình cảm, phẩm cách… Tác

phẩm đó hướng đến khẳng định, đề cao vẻ đẹp của con người.

2. Nhân văn là thước đo giá trị văn học của mọi thời đại

Văn học lấy con người làm trung tâm của đối tượng phản ánh, văn học luôn có ý thức khám

phá, phát hiện những vẻ đẹp muôn mặt của con người trong cuộc sống nên “văn học là nhân học”.

Vì lẽ đó, việc phản ánh cuộc sống con người, hướng tới con người đã trở thành thước đo giá trị văn

học của mọi thời đại. Từ văn học dân gian đến văn học viết, từ văn học trung đại đến văn học hiện

đại đều lấy tinh thần nhân văn làm cảm hứng sáng tác. Việc hướng tới con người, khẳng định ca ngợi

những nét đẹp của con người đã làm nên giá trị của biết bao nhưng tác phẩm văn học, giúp cho tên

tuổi của các nhà văn, nhà thơ sống mãi với thời gian

Tinh thần nhân văn trong thơ thời Lí thể hiện ở việc thơ ca đã phát hiện ra vẻ đẹp minh triết

của trí tuệ con người : vẻ đẹp của sự điềm tĩnh và thông tuệ của nhà cầm quyền trị nước (Quốc Tộ -

Pháp Thuận), vẻ đẹp an nhiên tự tại của con người khi hiểu rõ quy luật tự nhiên và sống hòa nhịp

cùng quy luật (Cáo tật thị chúng- Mãn giác thiền sư) ; vẻ đẹp của tinh thần tự do…

Tinh thần nhân văn trong thơ thời Trần lại gắn với vẻ đẹp mẫn cảm của tâm linh. Thơ ca thể

hiện vẻ đẹp tâm hồn phong phú, dạt dào rung cảm trước thiên nhiên, cuộc sống, hướng đến con

người, từ đó sáng lên những nhân cách cao thượng, khoáng đạt, hào hùng như thơ Trần Thánh Tông,

Trần Nhân Tông… là những minh chứng hùng hồn nhất.

Cảm hứng nhân văn trong thơ thời Lê Sơ gắn với vẻ đẹp tận tụy của ý thức trách nhiệm và

sự thanh cao của khí tiết kẻ sĩ (sáng tác của Nguyễn Trãi).

Vẻ đẹp nhân văn của dòng văn học từ cuối đầu thế kỉ 16 thể hiện ở việc các tác phẩm đã

trân trọng ngợi ca những khát vọng trong tình yêu và hạnh phúc chính đáng của con người, đặc biệt

là người phụ nữ trong xã hội cũ. Văn học đề cao vẻ đẹp của con người đặc biệt là giá trị về tâm hồn,

115



phẩm cách ( tác giả Nguyễn Dữ, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Gia Thiều,

Phạm Thái…)

Tinh thần nhân văn của Thơ Mới, văn xuôi 30 - 45 là ở sự khẳng định cái tôi cá nhân, cái

nhìn nhân văn của những tác phẩm sau 75 hướng tới góc ần khuất trong đời sống con người, phát

hiện những vẻ đẹp của con người ở nhiều góc độ khác nhau..

Như vậy, “nhân văn” không chỉ là thước đo giá trị của văn học, không chỉ khằng định tấm

lòng, sự tâm huyết, trăn trở của nhà văn với cuộc đời, với số phận con người mà nó đã trở thành một

nhịp cầu nối kết giữa người xưa và người sau, giữa các bộ phận và các giai đoạn trong nền văn học

dân tộc. Thế hệ hôm nay sẽ tìm thấy những gần gũi lạ kì trong suy tư, tình cảm, cảm xúc của người

xưa, những đồng cảm sâu sắc vượt thời gian về những vấn đề muôn thủa của con người, thêm tự hào

về những giá trị quý báu của văn học dân tộc.

Tìm hiểu về truyện cổ dân gian Việt Nam, bên cạnh những giá trị nội dung và nghệ thuật

của mảng sáng tác truyền miệng này, giá trị nhân văn là một giá trị đặc sắc của truyện cổ dân gian,

nó mang tính chất khởi nguồn, góp phần tạo nên một dòng chảy mãnh liệt xuyên suốt các giai đoạn

của nền văn học viết. Tình thần nhân văn là cảm hứng dạt dào của các nghệ sĩ dân gian với nhiều

biểu hiện vô cùng phong phú.

II. Tinh thần nhân văn là tư tưởng xuyên suốt của loại hình truyện cổ dân gian Việt Nam

với những biểu hiện phong phú ( 4 tiết)

1. Khát vọng chinh phục, chế ngự thiên nhiên, giải thích tự nhiên

Đó là mong ước, khao khát cháy bỏng của muôn đời, đặc biệt là con người ở thời kì cổ đại.

Trong buổi bình minh của lịch sử loài người, cuộc đối thoại đầu tiên giữa con người với vũ trụ chứa

đầy sự bí ẩn. Và nhu cầu được lí giải tự nhiên, dẫn đến khát vọng chính phục, chế ngự thiên nhiên là

điều dễ hiểu. Các tác phẩm Thần trụ trời, Sơn Tinh Thủy Tinh, Mai An Tiêm, Sử thi Đăm San, Đẻ đất

đẻ nước.. đã thể hiện khát vọng đó của con người. Trong chương trình Ngữ văn 10, ta đi sâu vào tìm

hiểu 2 văn bản : Đẻ đất đẻ nước và Sử thi Đăm Săn.

Đến với sử thi Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường, từ cái tên của bộ sử thi này đã chứa

đựng một quan niệm đầy vẻ nguyên sơ thôn dã. Ở cái thủa cổ xưa xa xăm mù mịt, người Mường cổ

cũng như nhân loại buổi đầu ngây thơ cho rằng mọi sự vật hiện tượng cũng như con người đều do

một cái gì “chửa đẻ” mà thành. Con người sinh con đẻ cái, còn những “ông thần kia, bà thần nọ” thì

đẻ ra cả vũ trụ mênh mông, cả quả đất khổng lồ và cả vạn vật. Đoạn trích “Đẻ nước” đã miêu tả sự

ra đời của một cơn mưa đặc biệt, con mưa thần thoại, qua đó mà ta hình dung được trí tưởng tượng

kì vĩ và hào hùng của người xưa khi giải thích tự nhiên : Hạn hán lâu ngày, dẫn đến người làm ruộng

khao khát dòng nước. Niềm mong mỏi của con người đã chuyển hóa thành lời ao ước của thần linh

( Ông Pồng Pêu ao ước, ước ơ là ước, ước sao được một trận mưa). Cầu được ước thầy, cơn mưa

trút xuống một thời gian dài, vô tận, nước chảy tràn trề khắp mọi nẻo của mặt đất… Như vậy là họ

đã hình dung, lí giải việc tạo ra nước là do vị thần Mưa. Và chính cơn đau đẻ của trời đất, vũ trụ ấy

đã tạo ra một trận đại hồng thủy làm ngập lụt mặt đất, sau đó nước đã cuốn trôi mọi thứ, mặt đất trơ

116



lại bùn lầy với hai anh em ruột chui từ quả bầu, qua nhiều thử thách của thần linh, hai anh em lấy

nhau làm vợ chồng tạo nên nòi giống, loài người..

Sử thi Đăm Săn lại mang đến những sự lí giải về thiên nhiên cũng rất độc đáo và hấp dẫn..

Nữ thần Ánh sáng, nữ thần Mặt Trời trong trí tưởng tượng của người Ê đê cổ đại thật phong phú,

mạnh mẽ và táo bạo. Họ tưởng tượng cái quả cầu lửa phát ra ánh sáng cho khắp thế gian là một cô

gái rực rỡ huy hoàng. Cô gái ấy là một vị thần, nhưng trước hết vẫn là một cô gái Ê đê đi đứng yểu

điệu, dịu dàng như diều bay, phượng hoàng liệng, như nước chảy êm đềm, nàng cũng thay váy áo

mới để tiếp khách như bao cô gái Ê đê khác… Cách miêu tả cho thấy thần linh rất gần gũi với con

người. Ngôi nhà của nữ thần có thang lên làm bằng cầu vồng, mọi thứ đều bằng vàng, tỏa sáng lóng

lánh… Rồi hành động Đăm Săn ra đi chinh phục nữ thần Mặt Trời, bắt nàng về làm vợ đã thể hiện

sự cao nhất, quyết liệt nhất niềm khao khát muôn đời của con người là làm chủ hoàn toàn những thế

lực tự nhiên kì vĩ, đầy bí hiểm có ảnh hưởng trực tiếp và quan trọng đến sự sống trên mặt đất

Tìm về với truyện cổ dân gian Việt nam nói chung và sử thi nói riêng, mỗi tác phẩm là một

khúc ca ngân lên khát vọng đẹp đẽ của con người, là một thế giới mơ ước được chắp cánh bằng trí

tưởng tưởng hồn nhiên, bay bổng và rất đỗi ngây thơ của con người cổ đại.

2. Khát vọng độc lập tự cường

Khát vọng độc lập tự cường là khát vọng của con người Việt Nam ở mọi thời đại. Bắt nguồn

từ lịch sử dân tộc Việt Nam là lịch sử chống giặc ngoại xâm nên đó là khát vọng được cháy lên từ

hiện thực cuộc sống. Khát vọng một đất nước độc lập tự cường, đất đai sạch bóng quân thù, bờ cõi

được mở mang, quốc gia phát triển thịnh vượng sẽ là tiền đề mang tới cuộc sống bình yên, hạnh phúc

cho con người. Đó là khát vọng lớn lao thể hiện giá trị nhân văn cao đẹp.

Đến với truyền thuyết Thánh Gióng, Sự tích Gồ Gươm (đã học cấp II) và truyền thuyết An

Dương Vương và Mị Châu - Trọng Thủy… khát vọng đó của con người được thể hiện mãnh liệt hơn

bao giờ hết. Là một vị Vua đứng đầu nhà nước Âu lạc, An Dương Vương ấp ủ trong mình khát vọng

độc lập tự cường. Để biến ước mơ ấy trở thành hiện thực nhà Vua cho dời đô từ vùng rừng núi Nghĩa

Lĩnh về đồng bằng Cổ Loa. Truyền thuyết chỉ kể lại một câu đơn giản như vậy nhưng đó là cả một

sự nghiệp “dời non lấp bể” của một dân tộc ở buổi bình minh , là bước chuyển mình to lớn từ nhận

thức khát vọng thành hành động việc làm. Cổ Loa là nơi đồng bằng đắc địa, đất đai màu mỡ, nguồn

nước dồi dào phù hợp với việc trồng lúa nước, lại có giao thông thuận lợi. Dời đô về nơi ấy, Nhà

Vua đã gửi gắm vào mảnh đất ấy những hạt mầm sinh sôi, những ước vọng cho nhân dân một cuộc

sống no đủ, xã tắc cường thịnh. Đó không chỉ là khát vọng của nhà Vua mà còn là khát vọng của

toàn thể dân tộc trong công cuộc dựng nước và giữ nước, bảo toàn nền độc lập tự cường.

Nhưng để thực hiện khát vọng ấy không hề đơn giản. Mục đích càng lớn lao thì con đường

đến đích càng lắm chông gai. Dời đô về Cổ Loa nghĩa là tự phơi mình giữa đồng bằng, thách thức kẻ

thù. Thấy được mối đe dọa đó, An Dương Vương cho xây thành đắp lũy. Việc xây thành khó khăn,

xây lại đổ. Yếu tố kì ảo xuất hiện, hình ảnh cụ già bí ẩn và thần Kim Quy giúp An Dương Vương

xây thành chế nỏ là những yếu tố không có thật xuất hiện như một minh chứng cho sự đồng tình của

117



thần linh đối với khát vọng độc lập tự cường của dân tộc. Hình ảnh nỏ thần chính là sự thần thánh

hóa và bí mật của vũ khí là kết tinh của trí thông minh và nghệ thuật giữ nước của cha ông. Như cây

gậy sắt của Thánh Gióng, nỏ thần với những mũi tên bách phát bách trúng khiến quân Triệu Đà thua,

Âu lạc chấm dứt cảnh binh đao, ca khúc thái bình. Đó là mong ước ngàn đời quốc gia được độc lập,

yên bình đối với một dân tộc nhiều giặc dã.

Không dừng lại ở đó, dân gian kể tiếp bi kịch nước mất, nhà tan, tình yêu tan vỡ. Khát khao

về một dân tộc độc lập khiến ta quý trọng nền độc lập bao nhiêu càng lên án trước những hành động

dù vô tình làm mất nước của hai cha con An Dương Vương. Rùa Vàng là hiện thân cho thái độ của

nhân dân. Lời thét lớn của Rùa vàng “ Kẻ nào ngồi sau ngựa chính là giặc đó” chính là sự phê phán

gay gắt dành cho Mị Châu xuất phát từ tình yêu nước, lòng thiết tha với nền độc lập dân tộc.

Khát vọng độc lập tự cường là khát vọng chưa bao giờ ngừng nung nấu trong trái tim những

người dân đất Việt. Truyền thuyết An Dương Vương và Mị Châu - Trọng Thủy là câu chuyện về một

quá trình dựng nước, giữ nước đầy vất vả khó khăn và bi kịch nước mất nhà tan, tình yêu tan vỡ ấy

khiến ta biết trân trọng nền độc lập, biết căm ghét chiến tranh, lên án những kẻ vô tình hại nước. Câu

chuyện là bài học đắt giá về mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng đừng để xảy ra bi kịch như Mị

Châu vì tình riêng mà quên đi trách nhiệm của một nàng công chúa. Yêu nước thôi là chưa đủ, để

biến khát vọng tự cường độc lập thành hiện thực mãi mãi, mỗi người dân còn phải biết bảo vệ nền

độc lập, hết mình xây dựng đất nước. Đó cũng là bức thông điệp mà dân gian ta gửi gắm cho người

đọc. Thông điệp xanh ấy được viết nên từ cảm hứng nhân văn cao đẹp - vì con người.

3. Ngợi ca tình nghĩa đạo lí con người

Dân tộc Việt Nam xưa kia sinh ra từ bọc trăm trứng của mẹ Âu Cơ. Vì thế mà từ ngàn đời nay,

con người Việt Nam luôn sống với nhau trọn nghĩa vẹn tình, luôn nhắc nhau phải giữ tròn đạo lí làm

người. Nét đẹp nghĩa tình đạo lí ấy đã được dân gian gửi gắm vào trong các truyện cổ dân gian : từ

đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây, truyện thơ Tiễn dặn người yêu đến truyện cổ tích Chử Đồng Tử.

Đăm San chiến thắng Mtao Mxây là bắt nguồn từ danh dự của một người anh hùng khi bị kẻ thù lăng

nhục, nhưng sự quyết chiến ấy còn được tạo nên từ nghĩa tình chung thủy với vợ là Hơ Nhí, bằng

nghĩa tình sâu nặng với buôn làng. Chàng đã làm tròn đạo lí của một người chồng, làm vẹn nghĩa với

một người tù trưởng khi sự bình yên của buôn làng mình bị uy hiếp. Lời ngợi ca người anh hùng còn

được cất lên khi chàng có nghĩa cử vô cùng cao đẹp với dân làng của Mtao Mxây, chàng đã kêu gọi

tha thiết, chân thành họ hãy đi theo mình. Hành động ấy không chỉ thể hiện tấm lòng bao dung của

Đăm Săn mà còn làm sáng lên đạo lí : “thương người như thể thương thân” trong con người lẫy lừng

ấy. Và rồi Đăm Săn được thưởng công không chỉ là buôn làng của mình ngày càng thịnh vượng, giàu

có mà chàng còn trở thành một tù trưởng tiếng tăm lẫy lừng, được mọi người kính nể.

Đến với Truyện thơ Tiễn dặn người yêu, truyện tình mặn nồng, sâu sắc của Anh yêu và Em

yêu dù có để lại bao nỗi xa xót, sầu muộn nhưng nghĩa tình thủy chung của họ giống như một lời ca

vút lên giữa cái thẳm xanh của đại ngàn. Nghĩa tình của chàng trai dành cho cô gái thật đẹp, thể hiện

qua lời dặn ngậm ngùi của anh, qua lời bày tỏ niềm mong ước được “ kề vóc mảnh, quấn quanh vai,

118



được bế bé xinh, nựng con rồng con phượng”. Rồi bằng nghĩa tình sâu đậm họ hẹn ước với nhau dù

không lấy nhau mùa hạ họ lấy nhau mùa đông, không được bên nhau thời trẻ, họ sẽ bên nhau khi

góa bụa về già. Cô gái về nhà chồng như hoa đã có chủ nhưng kì lạ thay, chính lúc ấy tình nghĩa

năm xưa của họ vụt trở về toả sáng lung linh. Ánh sáng của tình nghĩa mặn nồng có trong lời anh gọi

cô gái tỉnh giấc, ngọt ngào trong chén thuốc anh nấu cho cô gái khỏi đau và đậm sâu trong biết bao

lời thề vàng đá mà anh đã trao cả cho cô. Trong những lời thề ước ấy, anh có nhắc đến cái chết mà

lại nhắc đến 6 lần nhưng cả 6 lần ấy ta đều không cảm nhận được cái tối tăm, kinh hoàng của cõi hư

vô mà lại thấy thẳm xanh màu nước “mát lòng”, non tơ một màu trầu “ bền chặt”. Nghĩa tình đậm

sâu ấy của họ dù có bị thử thách qua cái chết cũng vẫn vẹn nguyên tươi thắm như buổi ban sơ. Tình

yêu họ dành cho nhau mãi khắc tạc vào thời gian, năm tháng, vào đất, vào trời như núi non đại ngàn

vẫn sừng sững, trơ trơ…

Đến thế giới cổ tích, thế giới của những giấc mơ những ta không chỉ được mơ mà con được

học ở chính nghĩa tình và đạo lí mà người xưa gửi găm nơi phép màu thần tiên. Truyện cổ tích Chử

Đồng Tử xúc động lòng người ở vẻ đẹp đạo làm con, ở tấm lòng hiếu thảo trong tâm hồn chàng trai

nghèo. Trao đi cái nghĩa tình cho cha ấy để rồi cuối cùng Chử Đồng Tử lại được nhận về đủ đầy

những tình nghĩa mặn nồng - ấy là nghĩa tình của nàng công chúa Tiên Dung sinh ra từ trong nhung

lụa, lớn lên trong bạc vàng châu báu những lại quyết gửi gắm phần đời sau của mình cho chàng trai

nghèo nơi bến sông. Họ sống với nhau dù cuộc sống lao động đầy khổ cực nhưng luôn ngập tràn tình

yêu thương, nghĩa tình sâu nặng. Nghĩa tình đẹp đẽ mà họ trao cho nhau đã cảm thấu cả trời xanh, để

thần tiên ban phước lành, giàu sang, phú quý và giúp họ tránh xa tất cả thị phi chốn nhân gian mà giữ

gìn mối lương duyên tốt đẹp nơi tiên cảnh. Nghĩa tình chân thành và cảm động của họ người đời sau

mãi khắc ghi và lưu truyền đến ngàn năm.

4. Khát vọng công lí

Niềm mơ ước cái thiện thắng cái ác và mơ ước về hạnh phúc của nhân dân lao động Việt

Nam xưa là niềm mơ ước không bao giờ vơi cạn, đó là biểu hiện tha thiết về khát vọng công lí trong

cuộc đời trăm đắng ngàn cay này.

Truyện cổ tích Chử Đồng Tử, Cây Khế, Thạch Sanh, Sọ Dừa… là những câu chuyện thể hiện

khát vọng công lí của nhân dân ta. Đặc biệt, truyện cổ tích Tấm Cám đã nói lên khát vọng ấy thật

thấm thía và sâu sắc hơn bao giờ hết. Thân phận con côi, những giọt nước mắt tủi hờn sau những lần

bị đầy đọa, ức hiếp là minh chứng cho sự đau khổ tưởng như không bao giờ chấm dứt của cuộc đời

Tấm, nhưng với cái nhìn công bằng, nhân ái, nhân dân ta đã đứng về phía những con người bất hạnh,

làm sáng lên khao khát được sống hạnh phúc, làm dịu đi những đắng cay chua chát của đời họ. Nhân

dân đã để cho ông Bụt đến bên cô gái nghèo, xuất hiện mỗi lần Tấm khóc, an ủi nâng đỡ mỗi khi

Tấm gặp khó khăn. Cùng với Bụt là con gà, con chim sẻ - những con vật thần kì đã trợ giúp cho Tấm

trên con đường đi đến hạnh phúc. Hoàng hậu Tấm là hình ảnh cao nhất về hạnh phúc mà nhân dân ta

mơ ước cho cô gái mồ côi nghèo, cô đơn trong xã hội xưa. Niềm mơ ước không chỉ thể hiện tinh

thần lạc quan yêu đời mà cháy bỏng khát vọng công bằng, dân chủ của nhân dân lao động.

119



Khát vọng công lí trong Tấm Cám còn được thể hiện cao hơn nữa khi nhân dân đã thổi một

sức sống mãnh liệt cho nhân vật, để Tấm tự giành và giữ lấy hạnh phúc của mình và thực hiện “ oán

thì trả oán, ân thì trả ân” đến tận cùng. Cuộc chiến đấu giữa Tấm và mẹ con dì ghẻ gian nan, quyết

liệt nhưng cuối cùng Tấm đã chiến thắng. Đó là chiến thắng tất yếu của cái thiện. Kết thúc có hậu

của câu chuyện hay là bức tranh đẹp đẽ về một xã hội lí tưởng mà con người ngàn đời mong ước

khát khao.

Nếu Tấm được trở về cung làm hoàng hậu, mẹ con Cám bị trừng trị thích đáng thì Ngô và

Cải (Nhưng nó phải bằng hai mày) vẫn cứ phải sống trong vòng đời luẩn quẩn bất công. Không có

ông Bụt, bà Tiên đứng ra phán xử công bằng của họ, chỉ có một tên quan nhơ bẩn, quen ăn tiền lo lót

của dân. Bằng tiếng cười đả kích, bằng cái nhìn sắc sảo, dân gian đã bóc trần bản chất vô lại của

thầy Lí. Tạo nên tiếng cười, dân gian đã tố cáo phê phán quan lại xưa kia từ đó thể hiện ước mơ đưọc

sống công bằng, hạnh phúc trong một xã hội luôn có những người “ cầm cân nảy mực”.

5. Cái nhìn khoan dung đối với con người

Sự khoan dung , độ lượng, cái nhìn thông cảm, nhân ái của nhân dân ta cũng là biểu hiện

đẹp đẽ thể hiện tinh thần nhân văn sâu sắc trong truyện cổ dân gian. Trở lại với truyền thuyết An

Dương Vương và Mị Châu - Trọng Thủy mới thấy hết vẻ đẹp tinh thần cao quý đó của người xưa.

Hai cha con An Dương Vương vì chủ quan, mất cảnh giác đã trực tiếp làm tiêu vong sự

nghiệp của mình và đưa Âu lạc đến diệt vong. Đó là bài học cay đắng về thái độ mất cảnh giác đó

đối với kẻ thù. Lời kết tội đánh thép của nhân dân ta gửi trong câu nói của Rùa vàng “kẻ nào ngồi

sau ngựa chính là giặc đó”, hành động An Dương Vương “tuốt gươm chém Mị Châu” cho thấy thái

độ nghiêm khắc, dứt khoát của nhân dân ta đã đứng về phía công lí và quyền lợi dân tộc để xứ án.

Tuy nhiên, với tấm lòng khoan dung nhân ái, biết ơn người anh hùng An Dương Vương đã từng có

công lớn trong sự nghiệp dựng nước, dân gian đã mĩ lệ hóa, bất tử hóa cái chết của An D ương

Vương, đã sáng tạo nên hình tượng đẹp “ngọc trai – nước giếng” để bày tỏ sự xót thương, cảm thông

với Mị Châu và Trọng Thủy.

III. Thực hành phân tích tinh thần nhân văn qua một số truyện dân gian ( 1, 5 tiết)

- Giáo viên tổ chức cho học sinh thực hành bằng cách chia lớp học thành 3 nhóm, tìm hiểu tinh

thần nhân văn qua 3 tác phẩm :

1. Truyền thuyết An Dương Vương và Mị Châu Trọng Thủy

2. Truyện cổ tích Tấm Cám

3. Truyện thơ Tiễn dặn người yêu

- Sau khi học sinh thảo luận, phát biểu ý kiến, giáo viện định hướng cách triển khai, chốt lại

những ý cơ bản (tham khảo phần II)

Ví dụ : Tinh thần nhân văn qua truyện An Dương Vương và Mị Châu - Trọng Thủy

a. Khái niệm “ Nhân văn”

b. Nhân văn là thước đo giá trị văn học và là tư tưởng xuyên suốt trong nền văn học dân tộc.

c. Biểu hiện của tư tưởng nhân văn qua truyện An Dương Vương và Mị Châu - Trọng Thủy

120



- Khát vọng độc lập tự cường :

+ sự nghiệp xây thành, chế nỏ của An Dương Vương

+ Phê phán thái độ mất cảnh giác của cha con An Dương Vương dẫn đến cảnh nước mất nhà

tan. Bài học mà nhân dân đưa ra kết tinh từ chính khát vọng đó.

- Tấm lòng bao dung của nhân dân :

+ Mĩ lệ, bất tử hóa cái chết của người anh hùng An Dương Vương

+ Sáng tạo hình ảnh “ngọc trai – giếng nước”

d. Đánh giá : Thấu hiểu khát vọng của người xưa, trân trọng và ngợi ca cái nhìn bao dung đối

với con người. Vẻ đẹp nhân văn đó đã được kế thừa trong nền văn học viết.

IV. Bài tập về nhà

Tìm đọc thêm các truyện cổ dân gian, lập dàn ý và viết thành văn các đề sau :

Đề 1 : Đến với khát vọng của người xưa qua truyện cổ dân gian Việt Nam

Đề 2 : Vẻ đẹp nghĩa tình đạo lí của con người Việt Nam qua truyện cổ dân gian

Kết luận :

Chuyên đề tìm hiểu tinh thần nhân văn qua một số truyện cổ dân gian là một chuyên đề có ý

nghĩa trong việc dạy và học văn. Từ khái niệm “Nhân văn” đến những biểu hiện nổi bật của tinh thần

nhân văn và soi sáng qua một số truyện cổ sẽ giúp học sinh, giáo viên hiểu được đây là một tư tưởng

xuyên suốt không chỉ trong mảng VHDG mà trong cả dòng mạch văn học dân tộc. Từ đó, ta thêm

trân trọng di sản văn học quá khứ, cảm thông với tâm tư nguyện vọng của quần chúng nhân dân, có ý

thức hơn về sự công bằng, sự khoan dung trong xã hội hiện nay.

E. Tài liệu tham khảo

1. Chương trình dạy học chuyên sâu môn Ngữ văn – Bộ giáo dục và Đào tạo.

2. Thi pháp Văn học dân gian

3. Từ điển thuật ngữ văn học

4. Văn học dân gian Việt Nam – Hoàng Tiến Tựu – Nxb GD. 1998

5. Tuyển tập truyện cổ tích Việt Nam - Chu Xuân Diên - Lê Chí Quế - Nxb Đại học Quốc gia Hà

Nội.

-------------------------------------

121



THI PHÁP CA DAO

( Vũ Lan Phương - THPT chuyên Lê Hồng Phong, Nam Định)

A. Mục đích - yêu cầu

- Nắm được các phương diện thể hiện đặc trưng thi pháp ca dao VN

- Bước đầu thấy được cái hay cái đẹp của thi pháp ca dao qua một số bài ca cụ thể

- Vận dụng những đặc trưng thi pháp ca dao để phân tích các bài ca cụ thể

B. Chuẩn bị của giáo viên và học sinh

- Giáo viên :

+ Nghiên cứu tài liệu :Thi pháp ca dao - Nguyễn Xuân Kính ; Tục ngữ ca dao dân ca -Vũ

Ngọc Phan

+ Soạn thảo nội dung chuyên đề theo yêu cầu chuyên đề chuyên sâu

- Học sinh : Đọc tài liệu tham khảo, theo dõi câu hỏi, thảo luận nhóm và thực hành phân tích

đặc điểm thi pháp ca dao qua một số bài cụ thể

C. Nội dung chuyên đề

I. Khái quát chung

Thi pháp là những gì làm nên tính độc đáo riêng biệt về tác giả. Thi pháp văn học dân gian là

toàn bộ các đặc điểm về hình thức miêu tả, biểu hiện về cách cấu tạo đề tài, cốt truyện, phương pháp,

thể loại…trong đó thi pháp ca dao có những đặc trưng riêng biệt

Ca dao hiểu theo nghĩa rộng là một khái niệm bao hàm ba yếu tố gắn bó chặt chẽ với nhau :

Lối hát là hình thức sinh hoạt ca hát hay phương thức diễn xướng, có hát trong lễ hội và hát trong

ngày thường, có hát trơn và hát kèm theo khí nhạc, múa và trò chơi, có hát theo lề lối và hát vặt… ;

Điệu hát tức làn điệu nhạc của những câu hát bao gồm cả một hệ thống phong phú, từ những điệu hát

mộc mạc như hát - nói, kể đến những điệu hát đã đạt đến trình độ kết tinh cao như hò, lý, hát… ; Lời

hát là lời ca đã tước bỏ những tiếng đệm, tiếng láy, tiếng đưa hơi. Lời của ca dao chính là thơ, nó

được xếp vào nền thơ ca dân tộc dưới cái tên chung là thơ ca dân gian.

. Về bản chất trữ tình ca dao là tấm gương phản chiếu tâm hồn dân tộc, tâm trạng của nhân

dân.Nói như F.Hêghen, "thơ ca dân gian hợp thành một trong những dòng chính của thơ trữ tình".

Tuy nhiên cảm xúc và tình cảm trong ca dao không phải là cảm xúc và tình cảm của một cái tôi cá

nhân riêng biệt mà của một quần thể, một cộng đồng.

Về cơ cấu thể loại ca dao là một khái niệm chỉ loại, đó là loại trữ tình của văn học dân gian,

tương ứng với loại tự sự và kịch. Trong phạm vi thơ ca dân gian, ca dao được xác định là thơ ca trữ

tình

Như vậy, tìm hiểu những đặc điểm thi pháp ca dao là tìm hiểu những đặc điểm của toàn bộ

thơ ca trữ tình dân gian.

II. Những đặc điểm thi pháp của ca dao

1. Những nhân vật trữ tình và những hoàn cảnh điển hình trong ca dao

122



a. Những nhân vật trữ tình trong ca dao

Trong ca dao truyền thống, chủ thể trữ tình (tức tác giả) luôn luôn đồng nhất với nhân vật trữ

tình (tức là nhân vật mà cảm nghĩ của nó được diễn tả trong bài ca) và nhân vật ấy chỉ có một số kiểu

nhất định, tương tự như trong truyện cổ tích hoặc trong sân khấu chèo cổ. Đó là cô gái và chàng trai

trong quan hệ bè bạn, lứa đôi, là người vợ và người chồng, người mẹ và người con trong đời sống

gia đình, đó cũng là người con gái, con dâu, người vợ trong gia đình gia trưởng hoặc người lính và

người vợ lính trong cảnh ngộ li biệt và xa cách, cũng có khi người làm ruộng và người làm thợ,

người dân chài và người trai đò trong lao động,sinh hoạt và quan hệ với quê hương đất nước, xóm

làng…

Chủ thể trữ tình của ca dao, dù là chàng trai hay cô gái, người vợ hay người mẹ, người làm

ruộng hay người làm nghề sông nước… khi cảm nghĩ về thân phận mình là thấy buồn, thấy khổ , và

tiếng hát ấy cất lên thành bài ca thở than về nỗi thống khổ bất hạnh của kiếp người, "nghe rặt một

điệu hắt hiu, thương nhớ" ; nhưng khi cảm nghĩ về người thương mế , những vật, những nơi thân

thuộc là thấy yêu, thấy thương, và tiếng hát cất lên thành bài ca ân tình, nghĩa tình - tình gia đình,

tình bạn, tình đôi lứa, tình quê hương xứ sở, đồng bào… Nội dung ca dao truyền thống chủ yếu là

tiếng hát than thân, phản kháng và tiếng hát yêu thương, tình nghĩa của những lứa đôi, của những

người làm vợ, làm mẹ, làm con dâu… những người lao động bị áp bức trong xã hội cũ.

b. Những hoàn cảnh điển hình trong ca dao

Sự miêu tả nghệ thuật những hoàn cảnh trong đó nhân vật trữ tình được biểu hiện cũng có

tính khái quát rộng rãi. Trong ca dao truyền thống, những hoàn cảnh ấy thường giàu màu sắc ước lệ.

Ví dụ một trong những hoàn cảnh điển hình trong ca dao là khung cảnh nơi diễn ra cuộc gặp gỡ, trò

chuyện, trao gửi tâm tình. Đó là cảnh vật thiên nhiên gần gũi hoặc phong cảnh làng quê thân thuộc

được tái hiện bằng mấy nét chung nhất : "non xanh nước biếc", "mây bạc trời hồng" ; "nước xanh

xanh chảy quanh cồn cát trắng", "giếng thơi đầu làng" ; “cây đa bến nước"…

Địa điểm của hành động trong ca dao thực hiện chức năng cảm xúc tâm lí, tạo ra bối cảnh

thi vị thích hợp với sắc điệu trữ tình trong mỗi bài ca. Vì thế các chàng trai đi hát phường vải, dù là

dân lao động, vẫn có thể hồn nhiên hát dạo :

Chiều chiều dóng dả đi chơi

Uốn roi giục ngựa tới nơi vườn đào

hoặc :

Đi qua thấy cảnh tưng bừng

Tay gò cương ngựa,chân dừng bánh xe

Tuy nhiên,dù địa điểm hành động có được miêu tả ước lệ hay mĩ lệ hóa đến đâu thì vẫn là cảnh

vật thiên nhiên và phong cảnh làng quê của một vùng miền, một địa phương trên đất nước Việt Nam.

Thời gian của hành động cũng là một hoàn cảnh điển hình khác trong ca dao, lúc diễn ra

cuộc gặp gỡ,trò chuyện,trao gửi tâm tình hoặc lúc nhân vật trữ tình có tâm trạng,hát lên khúc tự

tình.Thời gian nghệ thuật trong ca dao cũng có tính chất vừa thực vừa ước lệ.Nó thực khi phù hợp

123



với cảnh,với sự,với tình trong bài ca,còn nó ước lệ vì rất chung,không xác định cụ thể thời điểm.

VD: Sáng ngày em đi hái dâu

Gặp anh hai ấy ngồi câu thạch bàn…

Cây cao bóng ngả qua rào

Trông cho thấy mặt không chào cũng ưng…

Đêm hè gió mát trăng thanh

Em ngồi chẻ lạt cho anh chắp thừng…

Thời gian của hành động trong ca dao cũng thực hiện chức năng cảm xúc - tâm lí,tạo ra bối

cảnh thi vị cho sự khởi phát,thích hợp với sắc điệu trữ tình của mỗi bài ca.

VD : Ca dao cổ truyền có bài mở đầu bằng "chiều chiều" nói về nỗi nhớ bạn

Chiều chiều én liệng,nhạn bay

Ta đây nhớ bạn,bạn rày nhớ ai

Có bài nói lên nỗi cô đơn :

Chiều chiều mây phủ ải Vân

Chim kêu gành đá,gẫm thân lại buồn

Có bài lại như một lời tỏ tình chưa nói :

Chiều chiều vịt lội bờ sông

Thương người áo trắng và quàng nửa vai…vv

nhưng tất cả đều đượm buồn. Không phải ngẫu nhiên, chi tiết ước lệ về thời gian ấy đã trở thành

một "hoàn cảnh điển hình" trong đó biểu hiện tâm trạng của người con gái lấy chồng xa quê - đó là

nỗi nhớ thương, niềm đau xót không biết chia sẻ cùng ai của kẻ làm con không được đền đáp công

ơn sinh thành. VD : Chiều chiều ra đứng ngõ sau

Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều

Chiều chiều xách giỏ hái rau

Ngó lên mả mẹ ruột đau như giần

Điển hình hơn cả là những cảnh ngộ đời sống, những tình cảnh khác nhau trong đó nảy sinh

những tâm trạng, bộc lộ những tâm tư của nhân vật trữ tình. Đó thường là những cảnh ngộ, tình cảnh

chung cho từng kiểu nhân vật.

VD, với các cô gái và chàng trai thì cảnh ngộ chung là tình duyên lỡ làng do bao nguyên

nhân (do cái nghèo - thường về phía chàng trai, do một bên tham vàng bỏ ngãi - thường về phía cô

gái) do họ hàng ngáng trở…

Hai ta làm bạn thong dong

Như đôi đũa ngọc nằm trong mâm vàng

Bởi chưng thầy mẹ nói ngang

Để cho đũa ngọc mâm vàng cách xa

Trong ca dao, nhiều khi cảnh ngộ,tình cảnh chỉ được biểu đạt gián tiếp, thậm chí ẩn sâu

trong tình tự nhân vật. Cố nhiên dù biểu đạt theo cách nào thì người ta vần có thể cảm nhận được nó.

124



Tóm lại, nếu truyện cổ tích "chiếu rọi một ánh sáng hi vọng vào một cuộc sống khác", khác

hẳn với cuộc đời hàng ngày "tẻ nhạt, khô cằn", thì ca dao tìm thi hứng ở ngay cái cuộc đời hàng ngày

đó - cuộc đời đẫm mồ hôi lao động và nước mắt tủi nhục, nhưng cũng có lúc ấm áp nhịp đập bồi hồi

của tình cảm yêu thương và dạt dào những khoái cảm của niềm vui, sự cười cợt…

2. Kết cấu của ca dao

Thơ ca dân gian, xét chung thường ngắn, đặc biệt thơ ca dân gian trữ tình càng ngắn : những

bài ca hai dòng,bốn dòng chiếm số lượng lớn hơn cả, hoặc những bài dài cũng chỉ trên dưới mười

dòng. Đi đôi với tính ngắn gọn ấy của ca dao là tính đơn điệu về hình thức kết cấu của nó. Theo

thống kê, trong ca dao chỉ có hai hình thức kết cấu cơ bản là lối đối đáp và lối kể chuyện.

Những bài ca có kết cấu đối đáp là những lời trò chuyện trực tiếp bằng thơ ca. Chủ thể của

những bài ca dao này phần lớn là những chàng trai và cô gái. Trong trường hợp này, dấu hiệu hình

thức của kết cấu đối đáp, ngoài sự hiện hữu của những cặp từ xưng hô (anh –em ; chàng – thiếp ;

mình – ta ; đó - đây…) là sự tồn tại "theo vế" của các bài ca : mỗi bài ca là lời của một bên trong

cuộc đối ca - nếu đó là vế đối thì lời tiếp nối của bên đối thoại sẽ là vế đáp và chuỗi bài ca đối - đáp

cứ thế kéo dài trong cuộc hát. VD :Em đố anh : từ nam chí bắc

Sông nào là sông sâu nhất

Núi nào là núi cao nhất nước ta ?

Anh mà giảng được cho ra

Thì em kết nghĩa giao hòa cùng anh

Sâu nhất là sông Bạch Đằng

Ba lần giặc đến ba lần giặc tan

Cao nhất là núi Lam Sơn

Có ông Lê Lợi trong ngàn bước ra…

Hoặc :

Búp sen lai láng giữa hồ

Anh muốn đưa tay ra bẻ sợ trong chùa có sư

Có sư thì mặc có sư

Anh cứ đưa tay ra bẻ,có hư em bồi (đền)

Tuy nhiên, trong các sách sưu tập ca dao, ta thấy hầu như toàn những bài "một vế", rất ít cặp

bài gồm cả "vế đối" và "vế đáp". Đương nhiên, bài "một vế" chính là một đơn vị tác phẩm, một bài

ca dao hoàn chỉnh và tự nó đã có đầy đủ đặc tính của kết cấu đối đáp (không cần dựa vào dấu hiệu

bên ngoài nó là "vế đáp") vì bản thân nó là một lời trò chuyện. VD :

Hoa thơm hoa héo càng thơm

Em giòn rách áo đói cơm càng giòn

Trầu không vôi ắt là trầu lạt

Cau không hạt ắt là cau tra

125



Mình không lấy ta ắt là mình thiệt

Ta không lấy mình ta biết lấy ai ?

Những bài ca theo lối kể chuyện cũng được coi là hình thức kết cấu đặc trưng của thơ ca dân

gian tự sự. Khi đề cập "tính trần thuật" độc đáo của ca dao có thể dẫn ví dụ bài Ngang lưng thì thắt

bao vàng. Nhân vật trữ tình ở đây là người lính. Tất cả những lời "trần thuật" ở trên không chỉ miêu

tả những trang bị bên ngoài của chú lính(cái bao vàng ngang lưng, cái nón dấu đội đầu, khẩu súng

dài trên vai, hỏa mai và ngọn giáo hai tay) mà còn chuẩn bị cho con người bên trong anh ta xuất

hiện. Tất cả đều là lời tự thuật của chú lính. Nhìn chung những câu hát yêu thương, những câu hát

than thân, những câu hát vặt thường sử dụng hình thức kết cấu kể chuyện. Quả thật, những nỗi niềm

của người mẹ, người vợ (bao gồm cả người vợ góa, người vợ lẽ, người vợ lính…), người đi ở,... -

những nhân vật trữ tình quen thuộc trong những câu hát than thân - phải mượn lối kể chuyện mới dịu

vợi bớt đi được. VD : Mẹ già ở chốn lều tranh

Đói no không biết,rách lành không hay

Vậy cho nên tôi mới biểu con vợ tôi rằng

Em ơi em! Ở đây làm chi cho vua quan sưu thuế nặng nề

Đầu con đầu vợ,đứa lớn đứa bé,đứa bế đứa bồng

Đứa lên một,đứa lên ba,đứa lên năm,đứa lên bảy

Tao biểu mày quẩy,mày không quẩy

Mày để tao quẩy,quẩy về cái đất Phú Yên

Nặng nề gánh vác giang sơn

Đầu con đầu vợ,cái đất Phú Yên ta lại về

Nhìn trông đỉnh núi tứ bề

Cành mai chớm nở,ta về xứ ta…

Qua đây ta có thể thấy đặc điểm của lối kể chuyện trong ca dao là cảnh ngộ chứ không có sự

việc và cảnh ngộ có được chủ thể trữ tình kể và tả ra cũng cốt để kể lể nỗi niềm tâm sự nên không có

mạch lạc như chuyện kể sự việc.

Hát ru với nhân vật trữ tình là người mẹ (đôi khi là người chị) tiêu biểu cho những bài ca có

kết cấu kể chuyện bâng quơ : Cái ngủ mày ngủ cho lâu

Mẹ mày đi cấy đồng sâu chưa về

Bắt được lũ cá rô trê

Cầm cổ lôi về cho cái ngủ ăn

Cái ngủ ăn không hết để dành đến tết mồng ba

Mèo già ăn trộm,mèo ốm phải đòn…

Hình thức kết cấu với những mẩu chuyện đứt đoạn này rất phù hợp với chức năng sinh hoạt của

hát ru (ru trẻ ngủ) và lối hát ru (người ru nhiều khi ngủ trước em bé, bé khóc lại ru tiếp). Tuy vậy,

những câu hát ru ấy chính là khúc tâm tình của người mẹ - hồi âm của cả cuộc đời nhiều buồn khổ

126



của người mẹ xưa, là tiếng vọng thơ ca của những ước mong giản dị từ lòng mẹ, là âm vang tự nhiên

của tình mẹ…

Tóm lại, những bài ca có kết cấu đối đáp là những lời trò chuyện trực tiếp bằng thơ ca.

Những bài ca dao có kết cấu kể chuyện tuy không có "đối" và "đáp" nhưng cũng thấp thoáng có

bóng dáng hai nhân vật đang trò chuyện. Đó là trò chuyện gián tiếp, trò chuyện trong tâm tưởng. Có

thể định nghĩa ca dao là những câu hát trò chuyện dân gian, là một lối thơ trữ tình -trò chuyện của

nhân dân.

3. Thể thơ trong ca dao

Ca dao là phần lời của dân ca, vì thế các thể thơ trong ca dao cũng sinh ra từ dân ca. Có thể

chia thành 4 loại : + Các thể vãn

+ Thể lục bát

+ Thể song thất và song thất lục bát

+ Thể hỗn hợp

a. Thể vãn thường được dùng trong đồng dao và những lời ca khẩn nguyện, phù chú, bao gồm

vãn hai và vãn bốn (mỗi câu hai hoặc bốn âm tiết hòa lẫn với nhau, khó phân biệt rạch ròi)

VD: Ông giẳng Có bị

Ông giăng Cơm xôi

Xuống đây Có nồi

Cùng chị Cơm nếp Là hoa chim chim

Xuống nước mà chìm

Là hoa bông đá

Làm bạn với cá

Làm bạn với cá

Là hoa san hô

Cạo đầu đi tu

Là hoa râm bụt…

Hoặc vãn ba (3 âm tiết), loại này chỉ được dùng trong số ít bài đồng dao. Còn vãn năm (5 âm tiết) là thể thơ chủ yếu của hát giặm Nghệ Tĩnh. VD :

+ Lưng đằng trước

Bụng đằng sau

Đi bằng đầu

Đội bằng gót…

+ Kẻ trong nhà đói khổ

Trời giá rét căm căm

Nơi ướt để mẹ nằm

Nơi khô xê con lại

b. Thể lục bát (mỗi câu gồm hai dòng; trên 6 dưới 8 còn gọi là thượng lục hạ bát. Đây là thể thơ

đặc trưng nhất của ca dao gồm : lục bát chính thể và lục bát biến thể. Nhịp điệu lục bát diễn tả những

tình cảm yêu thương,buồn đau. VD :

+ Trên đồng cạn…đi bừa

+ Tưởng giếng sâu…tiếc hoài sợi giây

127



c. Thể song thất lục bát gồm hai dòng, mỗi dòng 7 âm tiết, ngắt nhịp ở tiếng thứ 3/4, gieo vần

ở tiếng thứ 7 vế trên và tiếng thứ 5 vế dưới (vần trắc)

VD :

+ Gió mùa thu…vừa năm

+ Nước giếng Vàng vừa trong vừa mát

Nâu chợ chùa nhuộm lạt lâu phai

Cá cửa Nhượng khoai Mục Bài

Khuyên ai về huyện cấm kẻ một mai tiếc thầm

d. Thể hồn hợp (hợp thể) là sự kết hợp tự do các thể thơ vốn có trong ca dao

VD : Chiều chiều trước bến Văn Lâu

Ai ngồi ai câu Ai nhớ ai trông

Ai sầu ai thảm Thuyền ai thấp thoáng bên sông

Ai thương ai cảm Nghe câu mái đẩy chạnh lòng nước non

(6 – 4 – 4 – 4 – 4 - 6/8)

4. Hệ thống hình ảnh và ngôn ngữ trong ca dao

a. Hệ thống hình ảnh trong ca dao

Là loại nhân vật trữ tình,nhân vật trong ca dao chủ yếu là những cảm nghĩ của nó. Xét về lời

thơ, phương diện chính để biểu đạt những cảm nghĩ ấy là hình ảnh và ngôn ngữ.

Hệ thống hình ảnh trong ca dao rất phong phú. Hiện tượng này không mâu thuẫn với tính

chất tương đối hạn hẹp về đề tài và kiểu loại nhân vật của ca dao mà trái lại, có thể xem như một hệ

quả của chính tính chất ấy. Về đại thể, có thể chia những hình ảnh trong ca dao thành các nhóm, căn

cứ vào nhiệm vụ thể hiện nhân vật trung tâm của chúng như sau :

- Những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật "chàng trai và cô gái" trong quan hệ bè

bạn lứa đôi

- Những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật "những người phụ nữ trong những

nghịch cảnh hôn nhân và gia đình"

- Những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật "những người lao động cùng khổ trong những

cảnh ngộ đói nghèo, rủi ro và bị áp bức"

- Những hình ảnh gắn liền với kiểu nhân vật "những người lao động trong quan hệ yêu

thương, gắn bó với công việc làm ăn,với gia đình,quê hương, xứ sở, đồng bào"

Hình ảnh xuất hiện nhiều nhất trong ca dao cổ truyền là những hình ảnh so sánh trong ca

dao, bao gồm cả so sánh nâng cao và so sánh hạ thấp. VD :

Anh như tán tía, tàn vàng

Em như mảnh chiếu rách nhà hàng bỏ quên

Anh như chỉ thắm thêu cờ

Em như rau má nở bờ giếng khơi

hoặc :

128



Anh như chiếc kỉ nhà quan

Em như chiếc nón mê tàn che mưa

Anh như Đại Thánh trên mây

Em đây bé nhỏ như tay Phật Bà

Có thể là so sánh hài hòa dùng để thể hiện hai nhân vật xứng đôi :

Em như tố nữ trong tranh

Anh như ngòi bút chấm cành hoa mai

So sánh đơn :

Em như cây quế giữa rừng

Thơm tho ai biết,ngát lừng ai hay ?

Thân em như thể hàng săng

Anh nào muốn chết thì quăng mình vào

Chính những hình ảnh so sánh này góp phần thể hiện mạnh mẽ hơn, bóng bẩy hơn cảm xúc,

tình cảm, suy nghĩ của chủ thể trữ tình, dễ dàng nói một cách cô đọng, tế nhị, sâu sắc những điều khó

nói bằng lời.

Bên cạnh những hình ảnh so sánh, ca dao cũng hay sử dụng những hình ảnh miêu tả. Đó có

thể là miêu tả trực tiếp mà đối tượng chính của nó là cảnh vật thiên nhiên - thiên nhiên làng quê -

ruộng vườn, sông nước…

+ Đường vô xứ Huế …họa đồ…

+ Cần Thơ gạo trắng nước trong

Ai đi tới đó thì không muốn về

Có khi miêu tả để ngụ tình, ví dụ :

+ Anh đi anh nhớ…hôm nao

+ Giếng Ngọc Hà vừa trong vừa mát

Vườn Ngọc Hà thơm mát gần xa

Hỡi người xách nước tưới hoa

Có cho ai được vào ra chốn này ?

Một đối tượng khác của miêu tả trong ca dao là những cảnh ngộ đời sống, bao gồm cả cảnh

thiên nhiên vốn là bối cảnh của tiếng hát yêu thương (gặp gỡ - trao gửi tâm tình…)

VD : Tát nước đầu đình, đêm trăng thanh… Và cảnh sinh hoạt thường dùng than thân

Những ngày tôi ở cùng cha

Cái nón chín rưỡi,thao ba mươi đồng

Đến khi tôi về cùng chồng

Cái nón sáu đồng mà buộc quai mo

Hình ảnh trong ca dao đều là những cấu trúc nghệ thuật vừa có tính ước lệ, vừa có tính chân

thực tự nhiên. Nói hình ảnh ước lệ là hình ảnh có sự đồng nhất trực tiếp cái chung với cái riêng, cái

khái quát với cái cá thể

129



VD : Rồng – mây ; loan - phượng ; trúc - mai

Trong ca dao cổ truyền, không phải chỉ những hình ảnh so sánh mà ngay cả những hình ảnh, những

chi tiết miêu tả cảnh vật thiên nhiên, địa điểm, không gian, thời gian cũng mang màu sắc ước lệ

VD : có giếng nước trong - có ao rửa châ - có sông tắm mát - có đình nghỉ ngơi, đó đều là nét

chung của mọi làng quê đất bắc.

Hình ảnh trong ca dao cũng mang tính chân thực, tự nhiên, góp phần thể hiện hồn nhiên

cảm xúc, tình cảm của chủ thể, tái hiện chính xác nét bản chất nào đó của đối tượng một cách hồn

nhiên như thế :

+ Cậu cai nón dấu lông gà

Ngón tay đeo nhẫn gọi là cậu cai

+ Cái bống cõng chồng đi chơi

Đi đến chỗ lội đánh rơi mất chồng

b. Ngôn ngữ trong ca dao :

Ngôn ngữ là phương tiện chủ yếu của ca dao. Ca dao là phần lời của dân ca, các yếu tố nhạc

điệu, động tác có vai trò rất quan trọng trong dân ca. Tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ trong ca dao

truyền thống, cần chú ý một số biểu hiện sau.

a. Tính chất giản dị

- Ca dao đạt được hiệu quả lớn, đạt tới chuẩn mực "khuôn thước cho lối thơ trữ tình" không

phải nhờ những phương pháp nghệ thuật tân kì mà bằng những phương pháp nghệ thuật truyền

thống,không phải bằng lối nói kiểu cách mà bằng lối nói chân tình,không phải nhờ ca từ hoa mĩ mà

bằng lời thơ giản dị. Tuy nhiên, không nên hiểu "giản dị" một cách thô thiển. Ca dao là sự kết tinh

lời ăn tiếng nói của quần chúng nhân dân, tức là có chọn lọc, nâng cao. Lời của những câu hát dân

gian, dù được sáng tác và lưu truyền ở vùng nào trên đất nước ta, ít nhiều cũng ảnh hưởng trực tiếp

hoặc gián tiếp của văn thơ bác học. Trong ca dao, có không ít những câu mang đôi ba âm thanh Hán

Việt trang trọng rất phù hợp với nội dung đậm chất đạo nghĩa của chúng. VD :

Chàng ơi, ơn thầy ba năm cúc dục

Nghĩa mẹ chín tháng cù lao

Ai đền ơn cho thiếp mà nhủ thiếp trao ân tình ?

Và cũng có không ít những câu mang vẻ đẹp chải chuốt, đôi khi hơi đẽo gọt nữa. VD :

Đèn tà thấp thoáng bóng trăng

Ai đem người ngọc thung thăng chốn này

Tuy nhiên, phổ biến vẫn là những câu mang vẻ đẹp giản dị, không điểm trang. VD :

Lên non đón lấy gió trầm

Xui ong lấy mật giục tằm nhả tơ

Người ta hay so sánh ca dao với thơ, nhưng không nên quên rằng ca dao đẹp tự nhiên chân chất

theo cách của nó.

b. Tính chất sinh động

130



Ca dao biểu hiện cảm nghĩ một cách gợi cảm, miêu tả sự vật một cách gợi hình. Đặc điểm

này thể hiện trên nhiều phương diện như : việc khai thác triệt để và sử dụng sáng tạo những giá trị

gợi tả dồi dào của âm thanh trong tiếng Việt thông qua các từ mô phỏng,từ láy, thanh điệu,vần…

hoặc các hình thức chuyển nghĩa trong kết cấu tiếng Việt như (so sánh, ẩn dụ, tượng trưng, nhân hóa,

lộng ngữ..). Đặc biệt là hệ thống động từ và tính từ chỉ tình thái của tiếng Việt. VD :

Trời mưa

Quả dưa vẹo vọ

Con ốc nằm co

Con tôm đánh đáo

Con cò kiếm ăn

Bài ca dao diễn tả chính xác trạng thái từng sự vật, con vật trong cơn mưa (dưa méo mó vì

mưa nó thường không tròn quả), ốc thấy động nước là chui vào vỏ chìm xuống, tôm búng mình bơi

loăng quăng hớt các sinh vật phù du,cò được dịp đục nước tranh thủ kiếm mồi…Nghĩa bóng của bài

ca dao cũng được thể hiện tài tình : trước hoàn cảnh xáo động, có hạng người bị biến dạng đi, có

hạng người khiếp nhược co mình lại, có hạng người nhởn nhơ vô tư lự, riêng chỉ có người lao động

vẫn an nhiên chủ động trong công việc của mình. Người ta cảm nhận tất cả điều đó qua mấy từ vẹo

vọ, nằm co, đánh đáo, kiếm ăn.

Nhờ khai thác khéo léo, sử dụng những giá trị gợi tả dồi dào của tiếng dân tộc mà ngôn ngữ

ca dao có khả năng tác động mạnh mẽ vào các giác quan, vào cảm giác, vào trực giác và trí tưởng

tượng của người tiếp nhận.

c. Màu sắc địa phương của từ ngữ

Theo các nhà nghiên cứu âm nhạc,hâù hết ca dao dân ca đều xuất phát từ tiếng nói,cụ thể là từ

thanh điệu và cấu trúc lời thơ.Giữa ca dao và tiếng nói dân tộc,tiếng nói địa phương có sự gắn bó

hữu cơ,trong đó có tiếng nói là cái nền của cốt cách âm nhạc.Tuy nhiên,nếu khảo sát ca từ của ca dao

không phải qua âm nhạc và diễn xướng thì tính chất địa phương của nó cũng chỉ thể hiện chủ yếu ở

mặt từ ngữ.Nhìn chung,mật độ từ ngữ địa phương ở ca dao lưu truyền tại các địa phương miền trung

và miền Nam cao hơn rõ rệt so với ca dao lưu truyền ở các địa phương miền Bắc.Những người sáng

tác và sử dụng ca dao cảm nhận màu sắc địa phương của các từ ngữ như một nét riêng thân thương

hơn là một chỗ khác biệt.

5. Thời gian và không gian trong ca dao

a. Thời gian : Nhìn chung thời gian trong ca dao trữ tình là thời gian nghệ thuật mang tính tượng

trưng, phiếm chỉ(hay phiếm định) -> phù hợp với nhiều người, nhiều địa điểm và thời điểm khác

nhau.

=> Cái "hôm nay" ; "hôm qua" của nhân vật trữ tình trong mỗi bài ca dao đã trở thành cái hôm

nay - hôm qua của mọi người và mọi thời đại.

* Thời gian thực tại khách quan như nó vốn có

VD :

131



+ Tháng chạp là tháng trồng khoai

Tháng giêng trồng đậu, tháng hai, trồng cà

+ Tháng giêng tháng hai…

…được một quan tiền

*. Thời gian tưởng tượng hư cấu (khi thời gian là một yếu tố góp phần tạo nên hoàn cảnh) -> tác

giả bộc lộ cảm nghĩ trực tiếp hoặc gián tiếp qua lời kể chuyện.

VD :

+ Chiều chiều…chín chiều

+ Đêm qua…sao chờ

+ Nhớ khi…anh tình phụ tôi

+ Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ người quân tử khăn đièu vắt vai

b. Không gian

* không gian thuộc về đối tượng phản ánh,miêu tả -> không gian thực tại

VD : xứ Huế - xứ Nghệ - xứ Lạng ; sông Lam ; sông Hương ; Cần Thơ…

* Không gian được nói đến như một yếu tố góp phần tạo nên hoàn cảnh -> t.g bộc lộ cảm xúc

suy nghĩ -> không gian tưởng tượng

VD : Đình – chùa – cầu – quán - cây đa - bến nước….

III. Kết luận

Phạm vi nghiên cứu thi pháp ca dao rất rộng và là nhiệm vụ của các công trình nghiên cứu

chuyên biệt, các giáo trình chuyên đề. Trong khuôn khổ một chuyên đề trên lớp, chúng ta chỉ nói về

đặc điểm của thi pháp ca dao truyền thống trên một số bình diện nhất định như (ngôn ngữ - thể thơ -

kết cấu - thời gian - không gian và các biện pháp nghệ thuật chủ yếu), từ đó giúp học sinh nắm được

các phương diện thể hiện đặc trưng thi pháp ca dao VN, bước đầu thấy được cái hay cái đẹp của thi

pháp ca dao qua một số bài ca cụ thể, vận dụng những đặc trưng thi pháp ca dao để phân tích các bài

ca cụ thể.

IV. Hướng dẫn học sinh làm bài tập

Tự chọn và triển khai một số chuyên đề sau :

a. Hình tượng con cò trong ca dao

b. Một số biểu tượng trong ca dao trữ tình

VD :

+ Thế giới các hiện tượng tự nhiên : Trăng – sao – mây – gió - cỏ cây - hoa lá - rồng phượng -

chim muông

+ Thế giới các vật thể nhân tạo : áo – khăn – gương - lược - mũ - giầy – chăn - chiếu - thuyền -

bến – nhà – đình - cầu…

c. Ngôn ngữ ca dao VN

d. Nghệ thuật trong ca dao tình yêu

132



e. Lối đối đáp trong ca dao trữ tình

h. Một nét đặc sắc ngôn ngữ ca dao truyền thống

y. Khúc hát ru trong ca dao

k. Hoa bưởi trong ca dao

x. Chọn một trong số các môtíp ca dao : chiều chiều - thân em - cây cầu…

z. Hệ thống hình ảnh so sánh - miêu tả trong ca dao.

j. Thể lục bát trong ca dao….

----------------------------------------------------

VAI TRÒ CỦA VĂN HỌC DÂN GIAN ĐỐI VỚI VĂN HỌC VIẾT VIỆT NAM

(Lê Băng Tâm - THPT chuyên Lê Hồng Phong, Nam Định)

(Số tiết: 05)

A. Mục đích yêu cầu

1. Kiến thức

- Hiểu được vai trò và ý nghĩa to lớn của văn học dân gian đối với văn học viết.

133



- Nắm được các phương diện văn học viết chịu sự tác động to lớn của văn học dân gian (về

nội dung và nghệ thuật)

2 Kỹ năng

- Nhận diện được dấu ấn của văn học dân gian trong một số tác phẩm văn học viết.

- Biết phân tích, chỉ ra vai trò và tác dụng của các yếu tố văn học dân gian trong các tác

phẩm văn học viết

- Cách đọc hiểu ca dao theo đúng đặc trưng thi pháp của nó, thấy được cái hay, cái đẹp của

ca dao,...

3.Thái độ

- Hiểu sâu hơn, trân trọng hơn các giá trị của văn học dân gian.

- Có ý thức học tập và vận dụng các giá trị của văn học dân gian vào cuộc sống

B. Chuẩn bị của thầy và trò

1. Chuẩn bị của thầy

- Soạn bài

- Đọc tài liệu (xem phần Tài liệu tham khảo)

2. Chuẩn bị của trò

- Ôn lại ca dao, tục ngữ (SGK Ngữ văn 10 nâng cao, tập 1)

- Ôn tập kiến thức về Văn học dân gian ((SGK Ngữ văn 10 nâng cao, tập 1) Sưu tầm một

số tác phẩm văn học viết thời trung đại mà em cho là có ảnh hưởng từ văn học dân gian ?

B. Nội dung bài học

1. Khái quát về vai trò, tác động to lớn của văn học dân gian đối với văn học viết nói chung

(cả Việt Nam và nước ngoài) (1,5 tiết)

Giáo viên thuyết trình :

- Về nội dung : VHDG cung cấp cho các nhà văn của mọi thời đại những quan niệm xã hội, đạo

đức của nhân dân lao động, của các dân tộc. Ngoài ra, nó còn cung cấp những tri thức hữu ích về tự

nhiên xã hội, góp phần quan trọng về sự hình thành nhân cách con người. Nó bảo tồn, phát huy

những truyền thồng tốt đẹp của dân tộc như: truyền thống yêu nước, tinh thần hướng thiện, trọng

nhân nghĩa, giàu tình thương,...

- Về nghệ thuật : cung cấp cho các nhà văn một kho tàng các truyền thống nghệ thuật dân tộc, từ

ngôn ngữ đến các hình thức thơ ca, các phương pháp xây dựng nhân vật, thể hiện đề tài, cốt truyện,...

Ví dụ :

Tác giả A.Puskin – “Mặt trời thi ca Nga”, một người tâm hồn thấm đẫm những làn điệu dân

ca Nga trong sáng, dịu dàng. Trong tác phẩm “Người con gái viên đại uý”, ông đã hơn 10 lần sử

dụng những bài dân ca, ngạn ngữ Nga. Ở Trung Quốc, có tác phẩm Kinh Thi là một trong năm

134



quyển Ngũ Kinh (Kinh Thi, Kinh Dịch, Kinh Lễ, Kinh Thư, Kinh Xuân Thu) tương truyền do Khổng

Tử san định từ những câu ca dao của nhân dân Trung Hoa thời Xuân Thu. “Về văn học, nó là một

nguồn thi hứng để thi nhân mượn đề mục. Nó lại là một kho điển tích. Đọc thơ văn Trung Quốc và

Việt Nam, ta thường thấy nhiều điển mượn ở Kinh Thi, như những tiếng :

+ Nhà huyên để chỉ mẹ,

+ Chín chữ cù lao để kể công cha mẹ.

Câu : “Ba thu dọn lại một ngày dài ghê” trong Truyện Kiều là mượn câu : Nhất nhật bất kiến

như tam nguyệt hề” trong Kinh Thi. Câu : “Vẻ chi một đoá yêu đào” để chỉ người con gái ít tuổi,

gốc ở Kinh Thi (Đào chi yêu yêu : đào kia mơn mởn).

Điển “trên bộc trong dâu” cũng ở trong Kinh Thi (Tang trung Bộc thượng : trai gái hẹn hò

nhau trong bụi dâu, trên bờ sông Bộc).

Những sự vay mượn như vậy rất nhiều, kể ra không hết. Cả khi mừng đám cưới, phúng đám

ma, người ta cũng dùng chữ trong Kinh Thi như :

Cầm sắt hoà hài (mừng đám cưới)

Ta ngã hoài nhân (phúng đám ma)

Sau cùng, lối thơ văn bốn chữ trong Kinh Thi có ảnh hưởng lớn đến thơ đời sau. Tuy thi

nhân ít dùng nó, song theo các học giả Trung Hoa, thì chính nó là nguồn gốc của lối thơ ngũ ngôn

(năm chữ) đời Nguỵ.” (Nguyễn Hiến Lê - vnthuquan.net)

Ở Việt Nam, vai trò tác động của văn học dân gian đến văn học viết càng đậm đà cả về nội

dung lẫn hình thức nghệ thuật

Về nội dung : Có các tác phẩm như : “Chuyện cổ tích loài người” (Xuân Quỳnh), “Chuyện

cổ nước mình” (Lâm Thị Mỹ Dạ),...

Về nghệ thuật : Ca dao cung cấp cho các nhà thơ môtíp mở đầu câu thơ, dòng thơ như :

“Buồn trông”, “Tiếc thay”, “Chiều chiều”,....

Môtíp Ca dao Văn học viết

Buồ

n trông

“Đêm qua ra đứng bờ ao

Trông cá cá lặn, trông sao sao mờ

Buồn trông con nhện chăng tơ

Nhện ơi, nhện hỡi, nhện chờ mối ai

Buồn trông chênh chếch sao mai

Sao ơi sao hỡi nhớ ai sao mờ

Đêm đêm tưởng giải ngân hà

Mối sầu tinh đẩu đã ba năm tròn

“Buồn trông cửa bể chiều hôm

Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?


Hoa trôi man mác biết là về đâu?

Buồn trông nội cỏ rầu rầu

Chân mây mặt đất một màu xanh xanh

Buồn trông gió cuốn mặt duềnh

Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi”

(Truyện Kiều - Nguyễn Du)

135



Đá mòn nhưng dạ chẳng mòn

Tào khê nước chảy vẫn còn trơ trơ”.

Tiế

c thay

“Tiếc thay hạt gạo trắng ngần

Đã vo nước đục, lại vần lửa rơm”

“Tiếc thay hạt gạo tám xoan

Thổi nồi đồng điếu lại chan tương cà.”

“Gỗ trắc đem bắc ván cầu

Yến sào đem nấu với đầu tôm khô”.

“Tiếc thay một đoá trà mi

Con ong đã tỏ đường đi lối về”

“Tiếc thay chút nghĩa cũ càng

Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng”.


Chi

ều chiều

“Chiều chiều ra đứng bờ ao

Nước kia không khát, khát khao

duyên nàng”

“Chiều chiều vãn cảnh vườn đào

Hỏi thăm hoa lý rơi vào tay ai?”

“Chiều chiều ra đứng cổng làng

Nghe trống bãi tràng em chạy đón

anh”

“Chiều chiều tối tối mai mai

Miễn sao no đủ, việc đời quản chi!”

(Vui cảnh nhà nghèo - Tản Đà)

2. Văn học viết Việt Nam đã chịu ảnh hưởng to lớn của văn học dân gian trên nhiều

phương diện (2,5tiết)

2.1. Về phương diện nội dung : Đề tài, nguồn cảm hứng, tư tưởng nhân ái, tình cảm lạc quan,

yêu đời, tình yêu thiên nhiên, đất nước, tình yêu con người,...

- Đề tài tiêu biểu trong văn học dân gian : Số phận người phụ nữ, thân phận người lao động nói

chung, tình yêu đôi lứa, những kinh nghiệm sống quý báu, đặc biệt ngợi ca tình cảm gắn bó với quê

hương, đất nước,...

-Nguồn cảm hứng : Văn học dân gian thường lấy nguồn cảm hứng từ thiên nhiên, cuộc sống xã

hội, lao động sản xuất,... .Đặc biệt, ca dao Việt Nam đã đưa ra những tiêu chí về vẻ đẹp người con

gái truyền thống.

-Tư tưởng nhân ái : Văn học dân gian đề cao tình cảm yêu thương con người nhất là thân phận

người phụ nữ, người lao động cùng khổ,....

ẢNH HƯỞNG CỦA VĂN HỌC DÂN GIAN ĐỐI VỚI VĂN HỌC VIẾT (NỘI DUNG)

Phương

diện nội

dung

Văn học dân gian Văn học viết

136



Đề tài

“Tay làm hàm nhai, tay quai miệng

trễ”, “Miệng ăn núi lở”

(Tục ngữ)

“Anh em như thể tay chân

Rách lành đùm bọc, dở hay đỡ đần”

(Ca dao)

“Tay ai thì lại làm nuôi miệng

Làm biếng ngồi ăn lở núi non.”

(Bảo kính cảnh giới số 22” - Nguyễn Trãi)

“Chân tay gẫm lại ai hơn nữa

Tranh cạnh làm chi, lỗi phép nhà”

(Nguyễn Bỉnh Khiêm)

Nguồn

cảm

hứng

Mười Thương

Một thương tóc bỏ đuôi gà

Hai thương ăn nói mặn mà có duyên

Ba thương má lúm đồng tiền

Bốn thương răng lánh hạt huyền kém

thua

Năm thương cổ yếm đeo bùa

Sáu thương nón thượng quai tua dịu

dàng

Bảy thương nết ở khôn ngoan

Tám thương ăn nói lại càng thêm xinh

Chín thương cô ở một mình

Mười thương con mắt hữu tình với ai

Chân quê

Hôm qua em đi tỉnh về ?

Đợi em ở mãi con đê đầu làng

Khăn nhung quần lĩnh rộn ràng

Áo cài khuy bấm, em làm khổ tôi !

Nào đâu có yếm lụa sồi ?

Cái dây lưng đũi nhuộn hồi sang xuân ?

Nào đâu cái áo tứ thân ?

Cái khăn mỏ quạ, cái quần nái đen ?

Nói ra sợ mất lòng em

Van em em hãy giữ nguyên quê mùa

Như hôm em di lễ chùa

Cứ ăn mặc thế cho vừa lòng anh

Hoa chanh nở giữa vườn chanh

Thầy u mình với chúng mình chân quê

Hôm qua em đi tỉnh về?

Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều?

Nguyễn Bính - 1936

Tư tưởng

nhân ái

“Thương người như thể thương thân”

(Tục ngữ)

Truyện cổ tích “Thạch Sanh”, “Tấm

Cám”,....

(Yêu cầu HS : Tìm trong bài thơ “Tôi yêu

chuyện cổ nước tôi” – Lâm Thị Mỹ Dạ

đoạn thơ tiêu biểu thể hiện tư tưởng nhân ái

?)

Tháng giêng , tháng hai , tháng ba ,

tháng bốn , tháng khốn , tháng nạn

Đi vay đi dạm , được một quan tiền

Ra chợ Kẻ Diên mua con gà mái

“...Bữa cơm ngày đói trông thật thảm hại.

Giữa cái mẹt rách có độc một lùm rau

chuối thái rối, và một đĩa muối ăn với cháo,

nhưng cả nhà đều ăn rất ngon lành. Bà cụ

137



Tình cảm

lạc quan

yêu đời

Về nuôi ba tháng , hắn đẻ ra mười

trứng

Một trứng ung ; Hai trứng ung ; Ba

trứng ung

Bốn trứng ung ; Năm trứng ung ; Sáu

trứng ung

Bảy trứng cũng ung

Còn ba trứng nở ra ba con

Con diều tha, con quạ quắp, con mặt

cắt xơi

Chớ than phận khó ai ơi !

Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây

(Ca dao “Mười quả trứng”)

vừa ăn vừa kể chuyện làm ăn, gia cảnh với

con dâu. Bà lão nói toàn chuyện vui, toàn

chuyện sung sướng về sau này :

- Tràng ạ. Khi nào có tiền ta mua lấy đôi

gà. Tao tin rằng cái chỗ đầu bếp kia làm cái

chuồng gà thì tiện quá. Này ngoảnh đi

ngoảnh lại chả mấy mà có ngay đàn gà cho

mà xem...”

(Vợ nhặt – Kim Lân)

Tình yêu

thiên

nhiên,

đất nước

“Chẳng thơm cũng thể hoa nhài

Dẫu không lịch sự cũng người Trường

An”

(Ca dao)

Rủ nhau chơi khắp Long Thành

Ba mươi sáu phố rành rành chẳng sai

Hàng Bồ, Hàng Bạc, Hàng Gai

Hàng Buồm, Hàng Thiếc, Hàng Bài,

Hàng Khay

Mã Vĩ, Hàng Điếu, Hàng Giày

Hàng Lờ, Hàng Cót, Hàng Mây, Hàng

Đàn

Phố Mới, Phúc Kiến, Hàng Than

Hàng Mã, Hàng Mắm, Hàng Ngang,

Hàng Đồng

Hàng Muối, Hàng Nón, Cầu Đông

Hàng Hòm, Hàng Đậu, Hàng Bông,

Hàng Bè

Hàng Thùng, Hàng Bút, Hàng Tre

Hàng Vôi, hàng Giấy, Hàng The, Hàng

Gà

Quanh đi đến phố Hàng Da

“Chẳng thơm cũng thể hoa nhài

Dẫu không lịch sự cũng người Trường An

Hồi thủ khả lân ca vũ địa

Đất Trường An là chốn đế kinh

Nước non một dải hữu tình

Giời Nam Việt trước gây đồ đế kỉ,

Người thôn ổ, dấu phong lưu thành thị.

Đất kinh kì riêng một áng lâm tuyền

Men sườn non tiếng mục véo von

In mặt nước buồm ngư lã chã

Hoa thảo kỉ kinh xuân đại tạ

Giang sơn trầm tiếu cổ hưng vương

Đồ thiên nhiên riêng một bức tang thương

Khách du lãm coi chừng thăm hỏi

Đã mấy độ sao dời vật đổi

Nào vương cung, đế miếu đâu nào ?

Mỉa mai vượn hót anh chào.”

(Vịnh cảnh Hà Nội - Nguyễn Công Trứ)

138



Trải xem phường phố thật là cũng xinh

Phồn hoa thứ nhất Long Thành

Phố Giăng mắc cửi, đường quanh bàn

cờ

Người về nhớ cảnh ngẩn ngơ

Bút hoa xin chép nên thơ lưu truyền.

(Ca dao)

Tình yêu

con

người

“Thân em cúc mọc bờ rào,

Kẻ qua ngắt nhụy, người vào bẻ bông”

(Ca dao)

“Khi sao phong gấm rủ là

Giờ sao tan tác như hoa giữa đường...”


2.2. Về phương diện nghệ thuật : Ngôn từ, hình ảnh, cách nói, các biện pháp tu từ, thể loại, chất

liệu dân gian,...

- Ngôn ngữ : ngôn ngữ văn học dân gian mang đậm tính triết lí, giàu chất thơ song hình thức

biểu đạt lại gần gũi, dễ hiểu. Người dân lao động thường dùng những cách nói trong giao tiếp hàng

ngày để diễn đạt tư tưởng, tình cảm cũng như đúc kết kinh nghiệm sống.

VD : Truyền thống lấy lá trầu để làm ngôn ngữ bày tỏ tình cảm :

“Anh thương em trầu hết lá lươn”.

“Bắc thang lên hái ngọn trầu vàng

Trầu em cao số muộn màng anh thương”.

“Bây giờ em mới hỏi anh

Trầu vàng nhá với cau xanh thế nào ?

“Cau xanh nhá với trầu vàng,

Tình anh sánh với duyên nàng đẹp đôi.”

Tiếp nối truyền thống ấy, Hồ Xuân Hương cũng sử dụng ngôn ngữ trầu cau để bày tỏ khát

vọng hạnh phúc của người phụ nữ trong xã hội phong kiến :

“Quả cau nho nhỏ, miếng trầu hôi” (Mời trầu)

- Hình ảnh : Trong văn học dân gian phần lớn là cảnh thiên nhiên hay sinh hoạt rất quen thuộc

với người bình dân. Trong cuộc sống hàng ngày, người dân lao động rất thân thuộc với mái đình, cây

đa, bến nước,... vì vậy, trong tình yêu đôi lứa, trong nỗi nhớ quê hương,... người lao động đã tái hiện

lại những không gian thân thuộc ấy trong lời ca của mình :

“Anh đi anh nhớ quê nhà

Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương

Nhớ ai dãi nắng dầm sương

Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”.

(Ca dao)

Rau muống, con thuyền,... cũng là những hình ảnh không thể thiếu trong thơ Nguyễn Trãi

139



“...Ao cạn vớt bèo cấy muống,

Đìa thanh phát cỏ ương sen

Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc,

Thuyền chở yên hà nặng vạy then...”

(Thuật hứng 24 - Nguyễn Trãi)

- Cách nói : Các hình thức lặp lại là đặc trưng nghệ thuật tiêu biểu trong ca dao: lặp lại kết cấu,

hình ảnh, lặp lại dòng thơ mở đầu hoặc một từ, một cụm từ,...

Ví dụ :

+ Vì thuyền, vì bến, vì sông

Vì hoa nên bận cánh ong đi về.

+ Còn non còn nước còn trời

Còn cô bán rượu còn người say sưa.

+ Yêu nhau mấy núi cũng trèo

Mấy sông cũng lội, mấy đèo cũng qua.

(Ca dao)

Trong “Truyện Kiều” (Nguyễn Du) cũng có những câu thơ có kiểu dùng từ tương ứng :

+ Vì hoa nên phải đánh đường tìm hoa

+ Còn non, còn nước, còn dài

Còn về còn nhớ đến người hôm nay

- Các biện pháp tu từ : Văn học dân gian thường sử dụng các biện pháp tu từ như: so sánh, ẩn

dụ, nhân hoá,... để giúp hình dung một cách cụ thể thông qua những hình ảnh quen thuộc như : hạt

mưa, tấm lụa đào, cái giếng, cây đa, bến nước, con thuyền, con đò,...

Trong ca dao :

“Thuyền về có nhớ bến chăng ?

Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền”.

“Trúc dặn dò mai, bến dặn dò thuyền

Nghe ai quyến rũ bỏ lời nguyền của anh

Bến dặn dò thuyền, trúc dặn dò mai

Nghe ai quyến rũ, không vãng lai chốn này”.

“Lênh đênh một chiếc thuyền tình

Mười hai bến nước biết gửi mình vào đâu”.

“Thuyền - bến” còn là nguồn cảm hứng của các nhà thơ giúp họ sáng tác nên những tác phẩm

mang đậm tính truyền thống như trong thơ Xuân Diệu :

“Tình giai nhân: bến đợi dưới cây già

Tình du khách: thuyền qua không buộc chặt”.

Và thơ Hàn Mặc Tử :

“Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

140



Có chở trăng về kịp tối nay ?”.

Hay với sự cách tân của Chế Lan Viên “thuyền - bến” lại là :

“Buổi sáng em xa chi

Cho chiều, mùa thu đến

Để lòng anh ghé bến

Nghe thuyền em ra đi”.

- Thể loại : Hơn 90% số bài ca dao sử dụng thể thơ lục bát hoặc lục bát biến thể. Trong ca dao

còn có thể thơ khác, như : song thất lục bát, vãn bốn, vãn năm. Nguyễn Du đã rất thành công trong

việc sử dụng thể thơ lục bát của dân tộc với tác phẩm “Truyện Kiều”. Ngoài, còn có một số tác phẩm

văn học viết cũng được sử dụng thể thơ dân tộc này : “Lục Vân Tiên” (Nguyễn Đình Chiểu), “Lỡ

bước sang ngang” (Nguyễn Bính),....

- Chất liệu dân gian : Các nhà thơ đã sử dụng rất linh hoạt chất liệu dân gian vào tác phẩm của

mình :

VD :

Câu thơ : “Tay ai thì lại làm nuôi miệng

Làm biếng ngồi ăn lở núi non.”

(Nguyễn Trãi)

Gợi liên tưởng tới 2 câu tục ngữ : “Tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ”, “Miệng ăn núi

lở”.

Câu thơ : “Gần son thì đỏ, mực thì đen

Sáng, biết nhờ ơn thuở bóng đè”

(Nguyễn Bỉnh Khiêm)

làm chúng ta nhớ đến câu tục ngữ “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng”.

3. Thực hành phân tích vai trò và tác dụng của văn học dân gian qua một số tác phẩm văn

học viết cụ thể (1 tiết)

- Phân tích vai trò và tác dụng của văn học dân gian qua đoạn thơ sau : (Làm bài tại lớp)

“Buồn trông cửa bể chiều hôm

Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa ?


Hoa trôi man mác biết là về đâu ?

Buồn trông nội cỏ rầu rầu

Chân mây mặt đất một màu xanh xanh

Buồn trông gió cuốn mặt duềnh

Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi”


GV hướng dẫn : Vai trò, tác dụng của văn học dân gian thể hiện qua 2 mặt : Nội dung và

nghệ thuật

141



Về nội dung : Đề tài, nguồn cảm hứng, tư tưởng nhân ái, tình cảm lạc quan, yêu đời, tình yêu

thiên nhiên, đất nước, tình yêu con người,... Đoạn trích trên, Nguyễn Du đã tiếp nhận tư tưởng,

tình cảm thương cảm xót xa trước thân phận người phụ nữ ở trong ca dao (yêu cầu HS tìm những câu

ca dao tương ứng)

Về nghệ thuật : Ngôn từ, hình ảnh, cách nói, các biện pháp tu từ, thể loại, chất liệu dân

gian,... Nguyễn Du tiếp nhận môtíp mở đầu dòng thơ, câu thơ của ca dao. (Yêu cầu HS tìm những

câu ca dao tương ứng). Ngoài ra, ông cũng sử dụng nhiều chất liệu dân gian vào đoạn thơ của mình

như : hình ảnh con thuyền, hoa trôi,... (yêu cầu HS tìm những câu ca dao tương ứng).

Bài tập về nhà :

- Phân tích vai trò và tác dụng của văn học dân gian qua tác phẩm “Thuật hứng 24” (Nguyễn

Trãi)

- Phân tích vai trò và tác dụng của văn học dân gian qua tác phẩm “Mời trầu” (Hồ Xuân Hương)

C. Tài liệu tham khảo

1. Chương trình dạy học chuyên sâu môn Ngữ văn

2. Ngữ văn 10 nâng cao, tập 1,2

3. Bài giảng : “Ảnh hưởng của văn học dân gian tới văn học viết” (Cô giáo Bùi Thị Nguyệt

Hồng - Tổ ngữ văn trường THPT chuyên Lê Hồng Phong – Nam Định).

4. Thơ Hồ Xuân Hương, NXB Giáo dục 1995

5. Thơ tình Xuân Diệu, NXB Giáo dục 1995

6. Thơ tình Nguyễn Bính, NXB Đồng Nai 1994

-------------------------------------------

NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG TRUYỆN NGẮN THẠCH LAM

(Tạ Hoàng Tâm - THPT chuyên Lương Văn Tụy - Ninh Bình)

I. Ngôn ngữ truyện Thạch Lam

Bước vào thế giới nghệ thuật là bước vào thế giới của ngôn ngữ chứ không phải bước vào

hiện thực của khách quan hay miếu thờ của lịch sử. Ngôn ngữ từ xưa tới nay vẫn được xem là công

cụ, là chất liệu, là phương tiện biểu hiện mang tính đặc trưng của văn học. Macxim Gorki khẳng định

Ngôn ngữ là yếu tố thức nhất của văn học.

142



Trong tác phẩm văn học, ngôn ngữ là một trong những yếu tố quan trọng thể hiện cá tính

sáng tạo, phong cách, tài năng của nhà văn. Người nghệ sỹ không thể nói được điều gì nếu không có

ngôn ngữ. Tuy nhiên, cũng cần phải lưu ý một điều, ngôn ngữ văn học không phải là bản sao của

ngôn ngữ đời sống. Ngôn ngữ văn học là hình thái hoạt động ngôn ngữ mang ý nghĩa thẩm mĩ và

giao tiếp nghệ thuật. Do đó nó có tính thẩm mĩ và tính hình tượng rõ rệt.

Một nhà văn lớn bao giờ cũng là những bậc thầy về ngôn ngữ. Xây dựng cho mình một hệ

thống ngôn ngữ đặc trưng là ước mơ của tất cả những người cầm bút. Bởi ngôn ngữ không chỉ là

chất liệu tạo nên tác phẩm mà nó còn là cánh cửa đầu tiên chúng ta cần mở và phải mở để bước chân

vào thế giới nghệ thuật. Như vậy, hai công việc quan trọng nhất gắn bó với sự ra đời và trường tồn

của tác phẩm là xây dựng tác phẩm và khám phá tác phẩm đều không thể tách rời ngôn ngữ. Có lẽ vì

thế mà nhiều người nói : Văn học là loại hình nghệ thuật ngôn từ. Bất cứ một nhà văn nào cũng cần ý

thức được ngôn ngữ có vai trò quan trọng như thế nào đối với tác phẩm nghệ thuật.

Đối với thể loại truyện ngắn vấn đề lựa chọn ngôn ngữ giữ vai trò rất quan trọng. Do những

đặc trưng thể loại quy định, ngôn ngữ truyện ngắn bao giờ cũng có tính hàm súc cao. Truyện ngắn là

những truyện ngắn gọn. Vì thế các nhà văn phải biết lựa chọn, sử dụng ngôn ngữ để qua vài trang

giấy có thể nói lên một điều gì đó với cuộc đời.

Thạch Lam là cây bút có biệt tài về truyện ngắn. Ông cũng là người hiểu sâu sắc cái khó

khăn, khắc nghiệt của nghề viết văn. Cuộc đời cầm bút của ông là một tấm gương về lao động nghệ

thuật. Những truyện ngắn hay nhất của Thạch Lam là những truyện nhà văn phải tốn nhiều công sức,

những truyện : Sợi tóc, Đói, Nhà mẹ Lê, Một cơn giận, Thạch Lam phải sửa đi sửa lại tới 4 lần. Mặc

dù Thạch Lam thuộc vào số nghệ sỹ không cần sửa soạn công phu trước khi khởi công nhưng ông

lại là nhà văn viết rất thận trọng tìm lối diễn thuật thích đáng, về lời, về thể, về âm hưởng của Việt

Ngữ bao giờ cũng là sự quan tâm tha thiết và có khi đau đớn của văn sỹ này (Thạch Lam về tác gia

và tác phẩm- NXB Giáo dục). Con người ấy đã sống hết mình với từng ý văn, từng câu văn mà ông

viết ra trên trang giấy, và cho đến nay, những câu văn của Thạch Lam vẫn có một sức cuốn hút kỳ lạ

với chúng ta. Những câu văn tạo nên từ một thức ngôn ngữ đậm đà phong cách Thạch Lam.

Sinh thời, Thạch Lam vẫn nổi tiếng là một người điềm tĩnh, kín đáo, ưu chuộng sự giản dị,

nhẹ nhàng. Tất cả sự xô bồ hỗn tạp trong giao tiếp cũng như trong lối sống đều xa lạ với ông. Thạch

Lam một tâm hồn nhạy cảm, tinh tế, một ngòi bút tìm vào nội tâm, tìm vào cảm giác. Một trái tim

chứa chan tình thương và lòng trắc ẩn… Những tâm tính ấy không chỉ ảnh hưởng tới tính cách nhân

vật mà nó còn khúc xạ sâu đậm qua ngôn ngữ.

1. Ngôn ngữ truyện Thạch Lam nhẹ nhàng, trong sáng, giản dị

Đây là đặc điểm dễ nhận thấy nhất khi chúng ta tiếp xúc với truyện ngắn của Thạch Lam. Cơ

sở để tạo nên loại ngôn ngữ này không chỉ xuất phát từ tính tình của nhà văn mà nó còn có cội rễ từ

quan niệm nghệ thuật của ông. Thạch Lam đã từng kêu gọi : Bỏ hết những cái sáo, những cái kêu to

mà trống rỗng, những cái giả dối đẹp đẽ, đi tìm cái giản dị, cái sâu sắc và cái thật bằng cách quan

143



sát đúng và rung động đúng, đó là công việc mà các nghệ sỹ phải làm (Tuyển tập Thạch Lam – NXB

văn học) và Thạch Lam đã làm được cái điều mà ông tâm niệm.

Không quá trau chuốt, cầu kỳ, tinh sảo như ngôn ngữ truyện Nguyễn Tuân, không sắc cạnh

sâu đậm như ngôn ngữ truyện ngắn Nam Cao, cũng không có biệt tài về tiếng lóng như Nguyên

Hồng. Thạch Lam chinh phục trái tim độc giả bằng thứ ngôn ngữ vừa cho ta nhìn, vừa cho ta cảm.

Nhẹ nhàng giản dị mà lại thật lắng sâu.

Cái rất nhẹ nhàng, trong sáng trong ngôn ngữ được bộc lộ ở hầu hết các tác phẩm của Thạch

Lam. Đặc biệt là ở những dòng, những đoạn miêu tả thiên nhiên. Sử dụng ngôn ngữ nhẹ nhàng, trong

sáng Thạch Lam đã tạo nên một đặc trưng cho truyện ngắn của mình đó là rất giàu chất thơ, giàu

chất trữ tình. Có thể nói mỗi đoạn văn miêu tả thiên nhiên của Thạch Lam là một bài thơ văn xuôi

đẹp, tràn đầy mầu sắc, hương thơm được dệt nên từ một thứ ngôn ngữ trong sáng đến độ thuần

khiết : Sáng sớm hôm sau, tiếng chim kêu ríu rít trong vườn đã đánh thức tôi dậy. Mặt trời còn thức

sau quả đồi, ánh một vùng hồng lên nền trời xanh biết. Bên kia sông, từng cây, từng lớp nhiều mầu

còn mờ lẫn trong màn sương trắng (Tiếng chim kêu), hay : “Ngày chưa tắt hẳn, trăng đã lên rồi. Mặt

trăng tròn, to và đỏ từ từ lên ở chân trời, sau rặng tre đen của làng xa. Mấy sợi mây con vắt ngang

qua, mỗi lúc một mảnh dần rồi tắt hẳn. Trên quãng đồng ruộng cơn gió nhẹ hiu hiu đưa lại thoảng

những hương thơm thơm ngát. Sau tiếng chuông của ngôi chùa cổ một lúc lâu, thật là sáng trăng

hẳn : Trời bây giờ trong vắt, thăm thẳm và cao ; mặt trăng nhỏ lại, sáng vằng vặc ở trên không và

du du như sáo diều, ánh trăng trong chảy khắp ở trên nhành cây, kẽ lá, tràn ngập trên con đường

trắng xoá”( Nắng trong vườn). Đúng là, bằng sáng tác văn học Thạch Lam đã làm cho tiếng nói Việt

Nam co duỗi thêm, mềm mại ra và tươi đậm hơn (Nguyễn Tuân).

Tuy nhiên, nếu cái trong sáng, nhẹ nhàng của ngôn ngữ Thạch Lam đưa ta bay cao theo mây,

gió, trăng, hoa thì sự giản dị của ngôn ngữ như kéo ta về thực tại. Văn Thạch Lam có nhiều đoạn

ngôn ngữ, trau chuốt, mượt mà nhưng có những đoạn ngôn ngữ lại thật giản dị, thật gần gũi với cuộc

sống đời thường. Đây cũng là một lý do để ta khẳng định : Có một sự kết hợp nhuần nhị giữa chất

hiện thực và chất lãng mạn trong văn Thạch Lam. Điều này không chỉ thể hiện qua chủ đề tác phẩm,

qua quan niệm nghệ thuật nhà văn mà nó còn bộc lộ qua cả ngôn ngữ.

Khảo sát truyện ngắn Thạch Lam ta không gặp một lỗi văn nặng nề về lối dùng từ ngữ to tát. Đó

càng không phải là lối văn uyên bác đan dệt bởi hàng loạt những điển tích, điển cố như văn chương

thời cổ. Thạch Lam dùng một lối văn giản dị, ít chữ Nho, một lối văn thật có tính cách An Nam. Sẽ

không mấy bất ngờ khi ta gặp trong những tác phẩm Thạch Lam những từ thuần Việt : Thầy, u,

ngượng nghịu, sượng sùng, gắt gỏng…hay một lối nói, lối diễn đạt hết sức gần gũi với lời ăn tiếng

nói của người Việt Nam : Chết chửa, cô sao không đến chơi sớm hơn (Người bạn cũ) Tôi mà như chị

thì tôi bỏ quách đi lấy người khác (Một đời người) hay : Thầy con chưa về cơ, u (Cô hàng xén)…

Chẳng ai bảo đó là văn chương nếu như để những câu trích dẫn ở trên đứng đơn độc một mình. Đó

chỉ là những câu nói bình thường mà trong cuộc sống ai trong chúng ta cũng có thể gặp. Thật gần gũi

144



thân thuộc, thật giản dị dễ hiểu, những câu văn trên đã góp một phần không nhỏ để tạo nên tính dân

tộc trong sáng tác của Thạch Lam. Thạch Lam quả là một người Việt Nam thành thực.

Sự kết hợp hoà quyện của cái chất trong sáng, nhẹ nhàng, trau chuốt và cái giản dị, trong

ngôn ngữ Thạch Lam làm cho những trang văn của ông có những nốt thanh nốt trầm. Đem đến cho

người đọc những cảm giác phong phú, đa dạng. Khi bay bổng, lãng mạn, khi lại trở về cuộc sống đời

thường với những lo toan vất vả. Vì thế ngôn ngữ giản dị mà không giản đơn. Dễ hiểu mà không

phải là bản sao của ngôn ngữ đời sống. Không phải làm duyên một cách cứng nhắc, cầu kỳ mà tự

nhiên, nhẹ nhàng nhưng đầy sức lan toả.

2. Ngôn ngữ truyện Thạch Lam giàu tính biểu cảm, có khả năng diễn tả tinh tế, chính xác

những cung bậc trong thế giới nội tâm con người

Ngôn ngữ văn học không thể thiếu tính biểu cảm bởi vì văn học luôn tác động tới cuộc sống

bằng con đường tình cảm. Tính biểu cảm trong ngôn ngữ là khả năng biểu hiện cảm xúc của đối

tượng được miêu tả, có thể tác động tới tình cảm người đọc làm nảy sinh thái độ, tâm trạng ở tác giả.

Thạch Lam là nhà văn của truyện ngắn tâm tình nên tính biểu cảm trong ngôn ngữ càng bộc lộ rõ

hơn. Vì truyện tâm tình là loại truyện thể hiện rõ tính chủ quan của người viết và tất nhiên trong đó

sẽ không thể thiếu đi cảm xúc, quan niệm của nhà văn về đối tượng được miêu tả. Đọc văn Thạch

Lam ta được chia sẻ, cảm thông với nỗi buồn, niềm vui của nhân vật. Ta đau đớn, xót xa nghĩ tới số

phận lênh đênh, nheo nhóc của 11 đứa con nhà mẹ Lê khi người trụ cột duy nhất trong gia đình qua

đời (Nhà mẹ Lê), ta cảm thông với niềm day dứt khôn nguôi của Thanh khi trót làm ảnh hưởng tới

một anh phu xe (Một cơn giận), ta buồn cho một con người luôn coi khinh những giá trị vật chất tầm

thường nhưng lại ngã gục trước cái đói và miếng ăn (Đói), ta băn khoăn với cái băn khoăn của nhân

vật tôi khi nhìn lại con người mình (Người bạn cũ). Lại có lúc ta rộn ràng, xao xuyến, bâng khuân

theo tâm trạng của hai kẻ yêu nhau say đắm (Bắt đầu, Đêm trăng sáng). Có khi nghẹn ngào vì một

con người chối bỏ đi tất cả những giá trị đẹp đẽ nhất của nhân cách con người (Trở về)… Tất cả

những cảm xúc, tình cảm ấy không phải là hệ quả của những luận đề hay những triết lý nhân sinh

trừu tượng mà nó là hệ quả của thứ ngôn ngữ gợi nhiều hơn tả. Một thứ ngôn ngữ tinh tế, chính xác

đủ sức để diễn tả những thay đổi nhỏ nhất của thế giới nội tâm con người. Thạch Lam là một ngòi

bút chuyên tả tỉ mỉ những cái rất nhỏ và rất đẹp, những tình cảm, cảm giác con con nảy nở và biểu lộ

ở đủ các hạng người mà ông tả một cách tinh vi. Quả thật đọc truyện ngắn của Thạch Lam nhiều lúc

ta phải giật mình trước khả năng miêu tả chính xác tình cảm, cảm xúc của con người. Nếu những

trang viết về thiên nhiên là những trang trong sáng nhất, mượt mà nhất, bay bổng nhất thì những

trang viết về những trạng thái tâm lý nhân vật là những trang sâu sắc và có sức ám ảnh nhất. Không

phải là một thế giới nội tâm với những mâu thuẫn gay gắt và phức tạp giống như truyện ngắn của

Nam Cao mà chỉ là những khoảnh khắc tâm lý diễn ra trong quãng thời gian ngắn, một chút loé sáng

của cảm xúc hay một nỗi niềm dằn vặt vu vơ. Cái độc đáo và cũng là biệt tài của ngòi bút Thạch

Lam là ở chỗ đó.

145



Để tạo nên những trang văn tinh tế, độc đáo ấy dường như Thạch Lam đã có sẵn cả một kho

tàng ngôn ngữ. Người ta thấy có một thế giới ngôn ngữ của cảm giác, cảm xúc, tình cảm được sử

dụng trong tác phẩm của Thạch Lam. Có lẽ vì thế mà đọc truyện Thạch Lam người ta bị lạc vào thế

giới của cảm giác, tình cảm. Khái Hưng, một cây bút cùng văn đoàn Thạch Lam cũng đã từng khẳng

định : Nếu ta có thể chia ra hai dạng nhà văn : Nhà văn thiên về tư tưởng và nhà văn thiên v về cảm

giác thì tôi quả quyết đặt Thạch Lam vào hạng dưới (Thạch Lam về tác gia và tác phẩm – NXB Giáo

Dục). Không mấy khó khăn để ta có thể điểm lại những cảm giác, những trạng thái tình cảm mà nhân

vật Thạch Lam đã trải qua : Buồn có, vui có, giận dữ, lo sợ có, ngượng ngùng, luyến tiếc có, tha thiết

đắm say có và hối hận, thất vọng cũng có… nhiều khi trong một trạng thái cảm xúc người ta còn có

thể cảm nhận được các mức độ, cung bậc của trạng thái ấy.

Chẳng hạn, để thể hiện trạng thái buồn bã, đau khổ nhà văn không chỉ sử dụng duy nhất từ

buồn hay từ đau. Cũng là trạng thái tình cảm đó nhưng nhà văn lại có cách nói khác để diễn tả chính

xác, rõ nét hơn những cảm xúc ở thời điểm tức thời : Thấy lòng thắt lại, nghẹn ngào, nao nao thương

tiếc, phiền não, buồn bực hay để diễn tả trạng thái giận giữ Thạch Lam đã có một loạt các tính từ

phục vụ cho cảm giác đó: lồng lộn, xỉa xói, gắt gỏng, căm hờn… Rồi cái trạng thái ngạc nhiên, lo sợ

cũng được thể hiện một cách tinh vi: sửng sốt, bàng hoàng, ngẩn người ra, hớt hải vai xin, mặt tái

mét lại, rùng mình, run lẩy bẩy… Nói như vậy để chúng ta thấy rằng : Thạch Lam tinh thế, nhạy cảm

tới mức nào. Văn Thạch Lam quả là lối văn nhuần nhị, tinh tế, gọn và gợi được thật rành rõ, chính

xác những trạng thái của sinh hoạt, xúc cảm của tâm hồn. Một lối văn không nặng nề những chữ

dùng to tát… Câu chữ chỉ vừa đủ để phô diễn và ôm sát những cảnh ngộ hoặc những tâm trạng cần

phô diễn.

Thế giới ngôn từ của cảm xúc, cảm giác đã tạo nên những trang văn mẫu mực cho truyện

ngắn Thạch Lam. Những tác phẩm hay nhất của Thạch Lam, những tác phẩm có thể liệt vào những

đoạn thiên tiểu thuyết hay nhất của truyện ngắn Việt Nam hiện đại bao giờ cũng thể hiện được tài

năng độc đáo của Thạch Lam trong việc khám phá những rung động tế nhị nhất, những trạng thái

tình cảm nhỏ nhặt nhất của con người.

Tân lại gần, cái nhìn đưa bé, chàng thấy trong lòng một mối cảm động êm đềm và phiền

phức. Nhìn đứa bé thơ ngây nằm trong lòng mẹ, Tân cảm thấy lần đầu cái thiêng liên sâu xa của sự

sống và nhận thấy chính những cái bé nhỏ, hèn mọn hàng ngày nó phá hoại cuộc đời… và Tân thấy

trong lòng rung động khẽ như cánh bướm non, một tình cảm sâu xa và mới mẻ chàng chưa từng thấy

(Đứa con đầu lòng). Bà cả xốc đứa bé trên tay rồi nhìn ông cả bảo: “Này, thằng bé nặng quá”. Bà

quay mặt đưa bẹ lại, nhìn nó và “tặc âu” với nó mấy tiếng. Rồi bỗng bà còng tay ghì đứa bé vào

sườn cằn cỗi của bà khiến cho tấm áo lụa căng thẳng trên ngực lép và đôi vú hét hon… Tôi thấy

người bà rung động, một tiếng thờ dài sẽ thoát ra môi rồi đôi mắt ráo của bà bỗng mờ đi như ướt lệ.

Bà lặng nhìn đứa bé đang rúc bú đôi vú căng sữa trong yếm mẹ (Đứa con). Tôi nghĩ lại đến những

cử chỉ và dự định của tôi lúc này, thật vừa như một người khôn khéo lại như một người mất hồn. Tất

cả những cái đó bây giờ xa quá. Tâm trí tôi giãn ra, như một cây tre uốn cong trở lại thẳng thắn lúc

thường. Tôi cảm thấy một cái thú khoái lạc kỳ dị, khe khẽ và thầm lặng rung động trong người, có lẽ

146



là cái khoái lạc bị cám dỗ và mà cũng có lẽ là cái khoái lạc đã đè nén được sự cám dỗ và một nối

tiếc ngấm ngầm, tôi không tự thú cho tôi biết và cũng có ý không nghĩ đến khiến cho cái cảm ấy của

tâm hồn tôi thêm một vẻ rờn rợn và sâu sắc (Đói).

Ta sẽ để tâm hồn mình theo cảm xúc và ta sẽ thấy những câu, những lời thấm nhẹ vào da thịt

mình. Ở đó ta nhận ra: tâm hồn đa cảm và tinh tế đến độ có thể thu nhận được sự thay đổi về độ ánh

trăng, âm sắc của các loại lá khô rụng va vào đất của Thạch Lam đã đem đến cho độc giả những

trang văn nhẹ nhàng giản dị nhưng đạt đến sự trong sáng thuần khiết của tiếng Việt, có khả năng

diễn tả chính xác và đầy đủ những cung bậc đa dạng trong đời sống nội tâm con người. Chúng tôi xin

mượn lời nhận xét của nhà văn Nguyễn Tuân - một người bạn của Thạch Lam, đồng thời cũng là một

cây bút có biệt tài về ngôn ngữ trong nền văn chương hiện đại Việt Nam - làm kết luận cho phần

này : Bằng sáng tác văn học, Thạch Lam đã làm cho tiếng nói Việt Nam gọn ghẽ đi, co duỗi thêm,

mềm mại ra và tươi đậm hơn. Thạch Lam có đem sinh sắc vào tiếng ta và theo tôi nghĩ, đứng bên cái

tiêu chuẩn thái độ, tư tưởng đó là tiêu chuẩn chung cho các thể, các ngành văn nghệ thì đây là cái

chuẩn quan trọng - nó không là duy nhất để nhận định giá trị mà một nhà văn và đánh giá nhà văn

đứng về nghề nghiệp chuyên môn mà bàn thì giá trị một nhà văn xuôi cụ thể còn là những công đức,

lập ngôn của nhà văn đó mở mang thêm vốn liếng dân tộc về tiếng nói được tới mức nào và đáp góp

được phần sáng tạo của mình vào ngôn ngữ Việt Nam như thế nào (Thạch Lam về tác gia và tác

phẩm –NXB Giáo Dục).

II. Giọng điệu truyện ngắn Thạch Lam

Giọng điệu là một phạm trù thẩm mĩ của tác phẩm văn học. Giọng điệu thể hiện lập trường

xã hội, thái độ tình cảm và thị hiếu của tác giả. Giống như ngôn ngữ giọng điệu có vai trò lớn trong

việc tạo nên phong cách nhà văn và có tác dụng truyền cảm cho người đọc. Thiếu một giọng điệu

nhất định, nhà văn chưa thể viết ra được tác phẩm mặc dù đã có đủ tài liệu và sắp xếp trong hệ thống

nhân vật.

Mỗi tác phẩm nghệ thuật bao giờ cũng có một giọng điệu. Đề tài, tư tưởng, chủ dề, hình

tượng nhân vật... của tác phẩm phải được thể hiện trong môi trường giọng điệu nhất định. Giọng điệu

thể hiện ở cảm xúc của lối kể chuyện, ở hành động nhân vật. Cũng có khi ở những dòng trữ tình

ngoại đề...

Trong văn học Việt Nam hiện đại, những cây bút xuất sắc bao giờ cũng tự xây dựng cho tác

phẩm của mình một giọng điệu nhất định. Nguyễn Công Hoan nổi tiếng với giọng văn châm biếm,

hài hước. Nguyễn Tuân hấp dẫn người đọc bởi giọng điệu tài hoa đầy kiêu bạc. Nguyên Hồng thu

phục lòng người bởi những trang văn tràn đầy tình cảm thống thiết. Nam Cao dọi vào suy nghĩ chúng

ta một thứ văn chương với giọng điệu đầy tính triết lý tự trào. Còn Thạch Lam lại quyến rũ lòng

người ở giọng văn trầm lắng tràn đầy cảm xúc trữ tình.

Hàn Mặc Tử có câu thơ : Người thơ phong vận như thơ ấy, và đọc truyện Thạch Lam ta thấy

quả thật văn Thạch Lam mang cái phong vận, cốt cách của nhà văn. Nói như vậy đồng nghĩa với việc

khẳng định cơ sở đầu tiên để tạo nên giọng văn của Thạch Lam chính là tâm tính của nhà văn. Giọng

147



văn Thạch Lam là điệu tâm hồn, nét tính cách của ông. Một tâm hồn dịu dàng, nhân ái, biết cảm

thông trước những số phận và những cảnh ngộ bất hạnh.

Ngoài ra quan niệm nghệ thuật của Thạch Lam cũng ảnh hưởng sâu sắc tới giọng điệu văn

chương của ông. Đối với Thạch Lam mục đích của tác phẩm văn học trước hết là sự khám phá thế

giới nội tâm, tâm hồn con người. Do đó, đọc truyện Thạch Lam ta không cảm thấy sự cuộn chảy sôi

động, gấp gáp của cuộc sống đời thường. Có thể có những truyện miêu tả thành thực đời sống con

người nhưng giọng điệu cơ bản của tác phẩm vẫn là điệu tâm hồn. Có lẽ vì thế, đọc văn Thạch Lam

người ta không thể cất cao giọng bởi ngay từ những dòng đầu tiên của tác phẩm Thạch Lam đã biết

cách dẫn dắt người đọc đi vào thế giới nghệ thuật riêng với lối kể chuyện nhẹ nhàng, sâu lắng, thủ thỉ

tâm tình. Lối kể chuyện này được tạo nên trước hết ở những câu văn tràn đầy xúc cảm, ít mang tính

triết lý, luận đề. Phải nói rằng truyện Thạch Lam rất ít triết lý. Mà nếu có triết lý thì triết lý thật nhẹ

nhàng. Không phải là những triết lý nhân sinh mang tính xã hội sâu sắc như Nam Cao mà nhiều khi

đó chỉ là sự phát triển quá ngưỡng của cảm xúc hoặc là một sự chiêm nghiệm có tính cá nhân : Sự

giận dữ có thể sai khiến ta làm những việc nhỏ nhen không ai ngờ ; Cái kỷ niệm buồn dầu ấy cứ

theo đuổi tôi mãi mãi đến bây giờ rõ rệt như các việc mới xảy ra hôm qua. Sự đó nhắc tôi thấy rằng

người ta có thể tàn ác một cách dễ dàng (Một cơn giận) ; Cuộc đời có nhiều cái chế giễu đắng cay

và đau đớn làm cho chúng ta đột nhiên hiểu cái ý nghĩa chua chát và sâu xa (Cái chân què) hay :

Khi người ta được yên ấm trong một căn phòng nhà gạch chắc chắn không sợ mưa gió về phần mình

thì người ta dễ có lòng thương đối với những người xấu số hơn (Tiếng chim kêu). Cách kể chuyện

nhẹ nhàng thường được bắt đầu ở ngay những dòng đầu tiên với những chữ, những dòng tự nhiên,

bình dị. Ngay cả nhịp sống thực của tự nhiên của con người dường như cũng chuyển động chậm hơn

quy luật vốn có của nó : Chiều, chiều rồi, một buổi chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu

ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào (Hai đứa trẻ), Thanh bước xuống giàn thiên lý. Có tiếng

người đi, rồi bà chàng, mái tóc bạc phơ chống gậy trúc ở ngoài đường vào. Thanh cảm động và

mừng rỡ, chạy lại gần (Dưới bóng hoàng lan). Những câu văn trên rõ ràng đã làm cho nhịp độ của

đối tượng được miêu tả chậm lại. Nếu như tác giả chỉ viết: chiều rồi hay đã chiều rồi thì tất cả sẽ

bình thường. Nhưng sự lặp lại hai lần từ chiều đã làm cho người ta có cảm giác chiều đến thật chậm

chạp, thật thong thả cũng như trong Dưới bóng hoàng lan Thạch Lam chỉ viết có tiếng người đi rồi

bà chàng chống gậy trúc ở ngoài vườn vào sẽ chẳng để lại dư ba cho câu văn. Việc thêm một ngữ

tính từ mái tóc bạc phơ vào giữa câu văn làm cho mọi cái trở nên nhẹ nhàng hơn, chậm rãi hơn.

Lối kể chuyện độc đáo của Thạch Lam còn được bộ lộ rõ qua nhân vật người kể chuyện. Có

thể nói, phần lớn nhân vật người kể chuyện trong sáng tác của nhà văn đều xưng tôi... vì vậy, đọc

truyện Thạch Lam nhiều khi ta có cảm tưởng mình đang được đối mặt, sẻ chia với nỗi niềm tâm sự

của nhân vật đó. Điều này, có vai trò quan trọng tạo nên mối dây liên hệ giữa độc giả và tác phẩm.

Cũng do lẽ đó mà truyện Thạch Lam là những lời thủ thỉ tâm tình và là một thứ văn chương có sức

biểu cảm cao.

Giọng văn trầm lắng của Thạch Lam không chỉ thể hiện qua lối kể chuyện mà nó còn bộc lộ

trực tiếp qua hành động tính cách của nhân vật. Nhân vật truyện ngắn Thạch Lam là những con

148



người trầm lặng. Đó là những người sống thiên về nội tâm, cảm giác. Họ là những con người tâm

hồn mà không phải là con người tính cách. Có phải chăng vì vậy mà tất cả những suy nghĩ của họ

đều đi vào nội cảm, những hành động của họ đều thong thả theo nhịp điệu của suy nghĩ. Nếu để ý kỹ

một chút khi tiếp xúc với tác phẩm của Thạch Lam người ta sẽ nhận thấy rằng : Thạch Lam rất hay

sư dụng từ thong thả để thể hiện hành động nhân vật : Tôi thong thả trở về nhà trong óc miên man

nghĩ ngợi (Người bạn trẻ), Liên một mình thong thả bước đi (Một đời người), Thành đi lại trên sân

ga thong thả và lơ đãng (Cuốn sách bỏ quên), Chị Sen thong thả một lát rồi mới trả lời (Đứa con),

Chiếc cặp cắp ở nách tôi thong thả theo con sông Cống, chạy khuất khúc lên giữa các đồi ; chúng tôi

ngồi thong thả nói dăm ba câu truyện rời rạc, không có cảm tình gì (Nắng trong vườn), Thong thả và

se sẽ, họ bắt đầu kể những chuyện về thân thế về người thổi sáo (Tiếng sáo)... Hành động nhân vật

Thạch Lam không vội vàng, gấp gáp, dường như nó đã ngấm đầy cái phong cách ung dung tự tại của

chính nhà văn. Nhiều khi cái giọng văn trầm lắng lại được tạo nên bởi những câu văn có nhiều thanh

bằng đầy sức lan toả. Nếu thanh trắc chủ yếu sử dụng diễn tả trạng thái tình cảm rõ nét thì thanh

bằng lại đem tới sự êm ả, nhẹ nhàng của những trạng thái mơ hồ, mờ ảo, thiên về cảm giác. Sử dụng

nhiều thanh bằng trong câu văn bao giờ cũng tạo nên một giọng văn êm ái, dễ đi vào lòng người và

đầy dư ba. Ta hãy đọc lại một số câu văn của Thạch Lam:

Bóng trăng chếch soi tỏ vào trong buồng. Loan ngửi thấy cái mùi hương thơm ngoài vườn

càng đậm thêm, man mát. Loan càng yêu, yêu say sưa, sung sướng. Bóng tối dưới vòm cây thân mật

như giục gọi; lối đi trong vườn quen thuộc giữa hai bên là lối đi nhỏ ấm cùng vô cùng... cỏ vương

trên bàn chân hơi lành mạnh vì sương (Bắt đầu) hay chiều, chiều rồi, Một buổi chiều êm ả như ru,

văng vẳng tiếng ếch, nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào (Hai đứa trẻ).

Ngoài ra, đối tượng miêu tả cũng chi phối khá lớn để tạo nên giọng điệu truyện ngắn Thạch

Lam. Đặc trưng của ngòi bút Thạch Lam là viết về những cảnh đời đen tối, u sầu. Một bà mẹ nghèo

và mười một đứa con trong cơn túng quẫn (Nhà mẹ Lê), một cô hàng xén một đời từ tuổi trẻ đến tuổi

già toàn khó nhọc và lo sợ ngày nọ dệt ngày kia như tấm vải thô sơ (Cô hàng xén), một chàng trai bị

đuổi học, dặt dẹo vì ốm đau và phải giải quyết cuộc đời bằng cách tự tử (Người bạn trẻ), một cô gái

đảm đang, chịu khó phải làm quần quật để nuôi chồng và gia đình nhà chồng mà cả đời phải sống

với một ông chồng vũ phu và một người mẹ chồng cay nghiệt (Một đời người), hai đứa trẻ trong tâm

hồn chứa đầy mơ ước giản dị, hồn nhiên lại sống trong cuộc đời buồn tẻ, mờ tối (Hai đứa trẻ)... Do

đó, cái giọng văn trầm lắng được tạo nên dường như cũng là điều dễ hiểu. Đúng là Sự thực của tâm

hồn mà Thạch Lam diễn trong lời của văn chương nhiều hình vẻ nhưng bao giờ cũng đằm thắm cũng

nhân hậu, cũng nghẹn ngào một chút lệ thầm kín của tình thương. Nếu Thạch Lam theo một chủ ý

nào đó trong công việc viết văn của anh thì chủ ý ấy là diễn ra và gợi lên sự thương xót ( Thế Lữ).

Và quả thật, đọc truyện Thạch Lam hầu hết người ta đều cảm thấy một chút xót xa, cay đắng của

kiếp người. Tuy nhiên ngay cả điều ấy cũng chỉ dừng lại ở mức độ bởi mặc dù viết về những kiếp

người đen tối, u sầu xong văn Thạch Lam không đen tối, u sầu mà vẫn tươi sáng, nhẹ nhàng. Văn có

buồn nhưng đó là cái văn buồn dìu dịu, cái buồn dai dẳng, triền miên chung cho cả kiếp người. Nó

không đến mức làm cho ta uất ức hay tuyệt vọng quá đáng như một số truyện ngắn của Nam Cao. Vì

149



thế cái giọng văn trầm lắng, chậm buồn không lấn át cái giọng văn dịu dàng, nhẹ nhàng, trong sáng

mà đan xen hoà quyện tạo thành giọng điệu đặc trưng khó có thể lầm lẫn với ai. Cái đặc sắc cũng là

cái làm nên phong cách Thạch Lam là ở chỗ đó. Bởi vậy, bên cạnh những trang văn đầy nỗi u hoài

vẫn lấp lánh những trang văn đầy hương thơm và mầu sắc.

Qua những điều đã phân tích ở trên, chúng ta có thể thấy rằng trong văn Thạch Lam có sự

thống nhất cao giữa giọng điệu và cảm xúc. Mặc dù văn Thạch Lam buồn nhưng niềm yêu thương,

trân trọng đối với con người, cảm thông trước số phận của con người nhỏ bé, hiền lành và bất hạnh

làm cho cái giọng buồn của văn ông phập phồng hơi thở ấm áp của tình người. Một giọng văn bình

dị, tinh tế và đầy ưu ái, tràn ngập chất trữ tình.

Văn là người đó là một định nghĩa mãi được ta ghi nhận vì sự đúng đắn và chính xác của nó.

Định nghĩa này đúng đắn ở hầu hết các phương diện nếu nghiên cứu ở Thạch Lam. Thực sự, không

có tác phẩm nào của Thạch Lam lại không có rất nhiều Thạch Lam trong đó. Cái nhẹ nhàng, trầm

tĩnh, cái kín đáo sâu xa, cái phong thái ung dung đĩnh đạc và tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, u hoài của

Thạch Lam không chỉ ảnh hưởng tới quan niệm nghệ thuật tới phương pháp tiếp cận cuộc sống, tới

tính cách, hành động nhân vật mà nó còn ảnh hưởng trực tiếp, sâu sắc tới ngôn ngữ, giọng điệu văn

chương. Một thứ ngôn ngữ và giọng điệu nhẹ nhàng, bình dị, trong sáng nhưng đầy sức lan toả.

Giọng văn trữ tình sâu lắng phủ một chút buồn man mác kết hợp với một thứ ngôn ngữ chính xác

nhiều sức biểu cảm có khả diễn tả những điều tế vi nhất trong tâm hồn con người làm cho văn Thạch

Lam có chiều sâu và sức cuốn hút kỳ lạ. Nhà văn Thế Uyên, cháu của Thạch Lam đã rất thành thật

khi viết rằng : Chính Thạch Lam mới là người viết hay hơn cả (trong Tự Lực Văn Đoàn). Để có

thành công ấy, có một phần đóng góp không nhỏ của ngôn ngữ và giọng điệu trong sáng tác của ông.

-------------------------------------------

THỊ NỞ - NGƯỜI ĐẸP NHẤT LÀNG VŨ ĐẠI

(Bùi Ngọc Minh - THPT chuyên Lương Văn Tụy, Ninh Bình)

1. Trong các nhân vật của kiệt tác Chí Phèo, Thị Nở - cô gái xấu đến quỉ khốc thần kinh, cho

đến nay, xem ra vẫn còn bị người đời đối xử bất công. Bất cứ ai đó thuộc phái đẹp bị gọi là Thị Nở

đều cảm thấy bị xúc phạm. Có nhà nghiên cứu còn không ngần ngại mà cho rằng : Việc Nam Cao

miêu tả Thị Nở quá xấu xí là bằng chứng của chủ nghĩa tự nhiên... Bài viết này muốn chiêu tuyết cho

nhân vật kém may mắn này.

2. Với cái giọng khách quan lạnh lùng, một cách đóng cũi sắt cho tình cảm, Nam Cao khiến

người đọc bình thường ngộ nhận về Thị Nở, kể ra cũng không có gì lạ. Hãy nghe ông thuật kể :

150



Nhưng người đàn bà ấy lại là Thị Nở, một người ngẩn ngơ như những người đàn trong cổ

tích và xấu ma chê quỉ hờn. Cái mặt của thị thực là một sự mỉa mai của hoá công : nó ngắn đến nỗi

người ta có thể tưởng bề ngang hơn bề dài, thế mà hai má lại hóp vào mới thật tai hại, nếu má phinh

phính thì mặt thị lại còn được hao hao như mặt lợn, là thứ mặt vốn nhiều hơn người ta tưởng trên cổ

người. Cái mũi thì vừa ngắn, vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi như vỏ cam sành, bành bạnh muốn chen lấn

nhau với những cái môi cũng cố to cho không thua cái mũi ; có lẽ vì cố quá cho nên chúng nứt nở

như rạn ra. Đã thế thị lại ăn trầu thuốc, hai môi dày được bồi cho dày thêm một lần, cũng may quết

trầu sánh lại, che được cái màu thịt trâu xám ngoách. Đã thế những cái răng rất to lại chìa ra; ý hẳn

chúng nghĩ sự cân đối chữa được vài phần cho sự xấu. Đã thế thị lại dở hơi ; đó là một ân huệ đặc

biệt của Thượng đế chí công : nếu sáng suốt thì người đàn bà ấy sẽ khổ sở ngay từ khi mua cái

gương thứ nhất. Và thị lại nghèo, nếu trái lại, ít nhất đã có một đàn ông khổ sở. Và thị lại là dòng

giống của một nhà có mả hủi : cái này khiến không một chàng trai nào phải phân vân. Người ta

tránh thị như tránh một vật nào rất tởm. Ngoài ba mươi tuổi, thị vẫn chưa có chồng (...). Cứ tình

hình ấy thì ta nói quách : thị Nở không có chồng.(1)

3. Chí Phèo nói riêng, thế giới nghệ thuật của Nam Cao nói chung, những nhân vật mà ông gọi

là cụ, ông, bà là những nhân vật thường mang giá trị âm. Bề ngoài thì tôn trọng, bên trong lại chứa

chất cả một sự khinh bỉ thậm chí căm thù, vì chất Người trong những nhân vật ấy dường như đã cạn

kiệt. Trái ngược lại, những nhân vật mà ông gọi là y, thị, hắn, lão... là những nhân vật được ông đồng

cảm, xót thương, tuy bề ngoài thường bị ông giễu cợt, châm chọc, có khi tới độ khinh bạc. Những cụ

Bá Kiến, ông đội Tảo, ông bát Tùng, ông tư Đạm, ông lí Cường, bà cả, bà hai, bà ba... thực chất,

đáng được gọi là những thằng, những con, vì chúng thực ra chỉ là bầy cá tranh ăn, sống bằng những

nguyên lí của thời hoang dã. Còn thị Nở thì sao ? Nàng xấu ma chê quỉ hờn ư ?

Đó đâu phải lỗi của nàng. Đó là ông Trời bắt tội. Nàng nghèo ư ? Đây là tội của cái xã hội

đương thời. Chính bá Kiến đã cho ta biết :

Làng nào cũng có nhiều cánh, mỗi cánh kết bè đảng xung quanh một người : cánh cụ Bá

Kiến, cánh ông đội Tảo, cánh ông tư Đạm, cánh ông bát Tùng... Bằng ấy cánh du lại với nhau để

bóc lột con em, nhưng ngấm ngầm chia rẽ, nhè từng chỗ hở để mà trị nhau. Cụ lại nhận ra rằng : ở

cái đất nhà quê, bọn dân hiền lành chỉ è cổ làm nuôi bọn hào lí, nhưng chính bọn hào lí nhiều khi lại

phải ngậm miệng cung cấp cho những thằng cùng hơn cả dân cùng nên liều lĩnh, lúc nào cũng có thể

cầm dao đâm người hay đâm mình.(2)

Nàng là dòng giống mả hủi ư ? Đó lại càng không phải lỗi của nàng. Đó là tội của một xã

hội, một thời đại nghèo đói, ngu dốt và định kiến. Nàng dở hơi ư ? Cổ lai, những bậc tử tế chẳng bị

cho là dở hơi đó sao ? Thị Nở sống cô độc giữa bầy lang sói, giữa một thế giới sống theo luật rừng,

chúng coi thị là dở hơi cũng phải thôi (!). Lỗ Tấn văn hào bên nước Tàu chẳng từng viết Nhật kí

người điên, người ấy sở dĩ bị vu cho là điên bởi đã dũng cảm nói lên một sự thật: lịch sử mấy ngàn

năm của chế độ phong kiến Trung Hoa, được giai cấp thống trị tô son trát phấn bằng mấy chữ nhân

nghĩa đạo đức viết lung tung tí mẹt, thực chất là lịch sử ăn thịt người. Tsêkhôp nhà văn lớn bên nước

151



Nga-la-tư cũng chẳng từng viết Phòng sáu đó sao ? Thời nay, những người quá tử tế chẳng vẫn bị

người ta gọi là hâm đó sao ?

Văn học nhân loại xưa nay, từng xuất hiện những nhân vật ngoại diện bất cầu như mĩ ngọc,

tâm trung thường thủ thốn đan thanh. Trong văn học dân gian từng thấy Sọ Dừa, Người lấy vợ cóc,

Lọ lem ... Trong văn chương bác học từng có Qua-di-mô-dô trong Nhà thờ Đức Bà Pa ri của Victo

Huygô, Chàng ngốc Mưc-kin trong tiểu thuyết cùng tên của Đôxtôiepxki. Một người đồng quận với

Nam Cao, Tam nguyên Yên Đổ, trước đó từng có bài thơ Mẹ Mốc viết về một thiếu phụ xinh đẹp

goá chồng. Liệt phụ này, tự bôi bác hình hài để bảo toàn danh tiết với chồng... Thị Nở dường như là

nhân vật cùng loại hình. Nhân vật này được Nam Cao xây dựng bằng thủ pháp tương phản triệt để.

Tương phản giữa ngoại hình và nội tâm, giữa thị và những kẻ được gọi bằng cụ, bằng bà, bằng ông.

Cả làng Vũ Đại gọi Chí Phèo là con quỉ dữ. Họ tuyệt giao với Chí. Hắn đã bị cắt hộ khẩu, hộ tịch, bị

rút phép thông công. Hắn đã bị khai trừ khỏi cái thế giới Vũ Đại. Chỉ Thị Nở vẫn thấy có lúc anh Chí

rất hiền. Từ khi Chí có mảnh vườn ở ven sông, cả làng Vũ Đại không đi kín nước qua đó nữa, mặc

dù đó là đường đi tắt. Duy chỉ có Thị Nở vẫn đi kín nước bằng con đường qua nhà Chí Phèo; có mấy

lần Thị lại còn sang căn lều nát của anh hàng xóm tốt bụng để xin tí rượu bóp chân. Hắn chỉ chỗ cho

thị lấy rượu, muốn lấy bao nhiêu thì lấy, để yên cho hắn ngủ. Và sau cái đêm gặp nhau trong vườn

chuối, tình yêu cảm động đến tội nghiệp của hai con người khốn khổ này đã nảy nở. Tình yêu thương

của người đàn bà xấu ma chê quỉ hờn này không những giúp Chí Phèo tỉnh rượu mà điều hệ trọng

hơn là giúp Chí Phèo tỉnh ngộ, tỉnh đời. Cái bát cháo hành đơn sơ, cảm động có bao ý nghĩa. Nó là

liều thuốc dân gian cổ truyền giải cảm cho anh Chí ; nó cũng là liệu pháp tình thương giải độc tâm

hồn cho anh. Anh ngộ ra nhiều điều mà nhiều kẻ tự cho mình là khôn ngoan tỉnh táo, lọc lõi đến nay

vẫn cố tình không hiểu. Té ra, trên đời này người ta có vẫn thể cho nhau ăn, chứ không chỉ phải đâm

thuê chém mướn, rạch mặt ăn vạ, tàn độc với đồng loại... mới có miếng ăn. Ở cái làng Vũ Đại này,

người duy nhất cho anh ăn, không phải là những cụ, những ông, những bà... người ấy là Thị Nở. Cái

bát cháo hành ấy ngon, chắc không phải do tài nấu ăn của người chế tạo. Nó ngon vì đó là hương vị

của tình yêu thương, của tấm lòng Thị Nở. Thị Nở chính là sự hiển hiện của điều mà Nho giáo gọi là

Nhân chi sơ tính bản thiện. Bát cháo hành đã giúp anh Chí biết nghe bằng đôi tai của mình tiếng đời

lăn náo nức, biết ăn năn sám hối vì những tội lỗi mà anh đã làm khi là con quỉ dữ. Điều cực kì cảm

động là anh nhìn thấy Thị Nở khi yêu cười cũng rất có duyên, (khác hẳn cái cười gian hùng của bá

Kiến). Có người cho rằng : Lê Văn Trương khi cho đăng Chí Phèo, tự ý sửa lại tên là Đôi lứa xứng

đôi, chỉ có mục đích thương mại. Điêù này chỉ có lí một phần. Chắc chắn nhà văn tiền chiến này, đã

đọc tác phẩm của Nam Cao bằng cặp mắt xanh. Ông đã tri âm với tác giả Chí Phèo qua nhân vật Thị

Nở. Thị Nở có một sức cảm hoá diệu kì. Để biến anh canh điền thành con quỉ dữ mất cả nhân hình

lẫn nhân tính, bọn cường hào ác bá ở nông thôn, nhà tù thực dân đế quốc, dư luận đầy định kiến tàn

nhẫn của xã hội cũ đã cần một khoảng thời gian trên dưới hai mươi năm, với bao độc ác ghê rợn, bao

công sức, tiền bạc phi nghĩa... vậy mà chỉ một mình Thị Nở, với tấm lòng yêu thương chân thành

cảm động trong có mấy ngày đêm đã khiến Chí Phèo hoàn lương (Phạm Văn Phúc ). Bát cháo hành

152



trở thành một ám ảnh với Chí. Từ khi được biết hương vị của bát cháo hành, cũng là hương vị của

tình yêu thương, anh Chí bỗng trở nên lãng mạn, tâm hồn đầy chất thơ, anh muốn làm hoà với mọi

người biết bao... Và cuốí cùng, tuy không được cái thế giới làng Vũ Đại chấp nhận, anh vẫn không từ

bỏ khát vọng hoàn lương, với lời tuyên bố vô cùng tỉnh táo, đặt ra một vấn đề cốt thiết bậc nhất trong

cuộc sống không chỉ của anh, không chỉ của thời anh, mà của nhiều người, nhiều thời : Tao muốn

làm người lương thiện. Ai cho tao lương thiện ? Bằng lời tuyên bố dõng dạc này, Chí Phéo đã trở

thành nhà triết lí đáng nể. Triết lí của anh được rút ra từ cuộc đời khốn khổ, khốn nạn dài dằng dặc,

từ máu và nước mắt, từ những đau đớn nhục nhã... của bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người, cùng là

bi kịch của sự tỉnh ngộ. Và hương vị bát cháo hành vẫn cứ ám ảnh anh không dứt... Nguyên nhân của

những đổi thay kì diệu của Chí Phèo là gì ? Nếu không phải là Thị Nở ? Ẩn trong hình hài xấu tới

mức kinh dị là một tâm hồn thánh thiện, một tấm lòng, nói theo ngôn ngữ thời thượng bây giờ là tấm

lòng vàng vô cùng đáng kính đáng trọng. Thị Nở là nhân vật nghịch dị được xây dựng bằng thủ pháp

của chủ nghĩa lãng nhưng vẫn tuân theo lôgic của hiện thực đời sống hiện thực. Bởi vậy, chi tiết

khoan yêu hỏi ý khiến bà cô, cần được hiểu: thị Nở không thể nào hoàn toàn thoát khỏi cái cuống

nhau của xã hội có cái tên là Vũ Đại. Thị càng xấu cái bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người, cái bi

kịch tỉnh ngộ của Chí Phèo lại càng trở nên sâu sắc, bi thương, bi thảm hơn bao giờ hết. Thị còn như

một tia hồi quang thanh khiết của những tư tưởng Phúc Âm đạo Gia-tô trong tâm hồn, tâm linh của

người công giáo Giu-se Trần Hữu Tri khúc xạ vào trong sáng tác của Nam Cao. Tác giả Chí Phèo

không hề lăng mạ, xỉ nhục Thị Nở, hạ thấp con người, không hề lí giải những hành động của nhân

vật mà ông sinh ra và hằng kính trọng bằng những nguyên nhân, những động cơ sinh vật học. Ông

không hề rơi vào chủ nghiã tự nhiên trong trường hợp này. Cách trần thuật lạnh lùng khách quan,

giễu cợt, vừa có chủ ý vừa là cái tạng của ông. Vả lại, như ai đó có nói ràng : Bản thân sự thật vốn

hài hước, chúng tôi thêm trong trường hợp này: hài hước nhưng cảm động. Thị Nở không chỉ tương

phản mà còn tương hợp với Chí Phèo. Họ tạo thành một mối kì duyên như bất cứ mối kì duyên đích

thực trong văn học dân tộc và nhân loại mà chúng ta được biết.

Trong truyện ngắn Lão Hạc, Nam Cao viết :

Chao ôi ! Đối với những người quanh ta, nếu ta không cố tìm mà hiểu họ, thì ta chỉ thấy họ

gàn dở, ngu ngốc, bần tiện, xấu xa, bỉ ổi ... toàn những cớ để cho ta tàn nhẫn; không bao giờ ta thấy

họ là những người đáng thương ; không bao giờ ta thương... (3)

Nam Cao bằng đôi mắt của tình thương lớn đã phát hiện ra Thị Nở, người đàn bà có bề ngoài

ma chê quỉ hờn, lại chính là người đẹp nhất, đáng quí trọng, kính trọng nhất trong thế giới có cái tên

là Vũ Đại.

Vân Giang, tháng 11 năm 2004

Chú thích : (1), (2), (3) : Tổng tập văn học Việt Nam, Đinh Gia Khánh chủ biên, NXB Khoa

học xã hội, Hà Nội, năm 2000. Chí Phèo, trang 81, 82, 74, Lão Hạc trang 171.

153



PHONG CÁCH MỘT SỐ NHÀ VĂN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI

(Tăng Thị Nga – THPT chuyên Hạ Long, Quảng Ninh)

LỜI MỞ ĐẦU

huyên đề Phong cách một số nhà văn Việt Nam hiện đại là chuyên đề số 7 trong tổng số 10

chuyên đềCNgữ văn 12 của Chương trình dạy học chuyên sâu môn Ngữ văn do Bộ Giáo dục và Đào tạo ban

hành tháng 12 - 2009, thời lượng được dành cho là 7 tiết.

Để xây dựng nội dung chuyên đề, chúng tôi dựa trên những căn cứ sau :

1. Theo chủ đề hội thảo : Nâng cao chất lượng bồi dưỡng học sinh giỏi cấp Quốc gia, Quốc tế.

2. Những gợi ý về nội dung, mức độ cần đạt cùng thời lượng của chuyên đề trong tài liệu đã dẫn.

3. Chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn 12 Nâng cao - NXB Giáo dục.

4. Yêu cầu tự học và thực hành của học sinh chuyên văn lớp 12.

154



PHẦN NỘI DUNG

I. Khái niệm phong cách nghệ thuật

Phong cách nghệ thuật là một khái niệm trong khái niệm phong cách văn học. Vì vậy, để

hiểu khái niệm phong cách nghệ thuật của nhà văn, cần phải nắm được khái niệm phong cách văn

học.

Theo SGK Ngữ văn 12 Nâng cao : Phong cách văn học là một khái niệm được dùng để chỉ

tính độc đáo có ý nghĩa thẩm mĩ của một hiện tượng văn học (có thể là nền văn học của một dân tộc,

một thời đại, một trào lưu, một trường phái, hay toàn bộ sáng tác của một nhà văn, thậm chí những

tác phẩm văn học riêng lẻ...).

Phong cách nghệ thuật của nhà văn biểu hiện tài nghệ của người nghệ sĩ ngôn từ trong việc

đem đến cho người đọc một cái nhìn mới mẻ chưa từng có về cuộc sống, con người, thông qua

những hình tượng nghệ thuật độc đáo và những phương thức, phương tiện thể hiện đặc thù in đậm

dấu ấn cá nhân của chủ thể sáng tạo.

Trong khái niệm phong cách nghệ thuật, cần lưu ý những điểm chính sau :

1. Cơ sở tư tưởng của phong cách nghệ thuật là tư tưởng nghệ thuật và cảm quan riêng về thế

giới của nhà văn.

Tư tưởng nghệ thuật của nhà văn là thứ tư tưởng có tính tổng hợp cao rút ra từ toàn bộ tác

phẩm của nhà văn. Đó là một tư tưởng bao trùm cả sự nghiệp sáng tác của nhà văn, chi phối về căn

bản toàn bộ thế giới nghệ thuật của nhà văn đó. Nó tạo ra cho sự nghiệp ấy, cho thế giới nghệ thuật

ấy tính thống nhất, tính hệ thống, hay nói đúng hơn, tính chỉnh thể.

Tư tưởng nghệ thuật là một hình thái nhận thức đặc thù của người nghệ sĩ : nhận thức bằng

“toàn bộ con người tinh thần với tất cả nội dung phong phú và tính tổng thể toàn vẹn của nó”.

Như vậy, tư tưởng nghệ thuật phải là riêng của mỗi nhà văn, là chỗ phân biệt cơ bản giữa nhà

văn này và nhà văn khác.

Tư tưởng nghệ thuật kết hợp với cảm quan (cảm nhận, quan sát, thể hiện) riêng về thế giới

của nhà văn sẽ tạo ra phong cách nghệ thuật của nhà văn ấy.

2. Các tính chất và qui luật của phong cách nghệ thuật:

Phong cách nghệ thuật là một phạm trù thẩm mĩ: có nghĩa là, nhà văn phải thật sự có tài

năng, phải thực sự sáng tạo ra được những tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao mới được xem là nhà

văn có phong cách.

Phong cách là một chỉnh thể nghệ thuật: Phong cách bao gồm nhiều thành phần, nhiều yếu

tố, nhưng những thành phần, yếu tố ấy đều phải liên kết với nhau theo những nguyên tắc, qui luật

thống nhất, tạo nên cho những tác phẩm của nhà văn những quan hệ chặt chẽ với nhau và khiến thế

giới nghệ thuật của nhà văn trở thành một chỉnh thể thống nhất.

Phong cách nghệ thuật bao gồm những đặc điểm độc đáo của các tác phẩm của nhà văn từ

nội dung đến hình thức. Những đặc điểm ấy phải được thể hiện ra bằng một diện mạo nghệ thuật cụ

thể, tức là nó cụ thể, hữu hình, có thể và phải mô tả được.

155



Phong cách nghệ thuật luôn vận động, biến chuyển trên một căn bản thống nhất. Viết văn là

một hoạt động sáng tao, sáng tạo lại luôn phải đổi mới, không lặp lại. Nhưng dù đổi mới như thế nào

thì phong cách của nhà văn vẫn vận động trên một cơ sở thống nhất, khiến cho các tác phẩm của nhà

văn dù có những nét khác nhau, vẫn là tác phẩm của nhà văn ấy chứ không phải của ai khác. Phong

cách khi đã định hình thường có tính bền vững.

II. Phong cách nghệ thuật một số nhà văn Việt Nam hiện đại

Tài liệu Chương trình dạy học chuyên sâu môn Ngữ văn của Bộ Giáo dục và Đào tạo đưa ra

gợi ý tìm hiểu phong cách của các nhà văn : Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng, Nam

cao, Nguyễn Khải, Nguyên Ngọc.

Nhưng với những căn cứ chúng tôi đã nêu ở Lời mở đầu, trong phần Nội dung của chuyên đề

này, chúng tôi xin được đề cập đến ba tác giả : Nam Cao, Nguyễn Tuân, Nguyễn Khải, với trọng tâm

dẫn chứng là các tác phẩm của những nhà văn trên trong chương trình THPT. Các tác giả còn lại

trong danh mục trên cùng với một số tác giả khác trong chương trình Ngữ văn THPT, chúng tôi

hướng dẫn và giao cho học sinh tiếp tục hoàn thành.

1. Phong cách nghệ thuật Nam Cao

1.1. Nỗi đau khổ không nguôi trước tình trạng con người không giữ nổi nhân tính, nhân

phẩm vì miếng cơm manh áo và chất “hèn” của thân phận nô lệ.

Đây là nét nổi bật trong tư tưởng của Nam Cao. Ông hay băn khoăn về vấn đề nhân phẩm,

về thái độ khinh trọng đối với con người. Nam Cao thường dễ bất bình trước tình trạng con người bị

lăng nhục chỉ vì bị đày đoạ vào cảnh nghèo đói cùng đường. Nhiều tác phẩm xuất sắc của ông đã

trực diện đặt ra vấn đề này và ông đã đứng ra minh oan, chiêu tuyết (từ dùng của GS. Nguyễn Đăng

Mạnh) cho những con người bị miệt thị một cách bất công (Một bữa no, Lang Rận, Chí Phèo...). Khi

giải quyết vấn đề này, Nam Cao thường phải đặt nhân vật của mình vào một tình thế cheo leo nơi

ranh giới giữa con người và thú vật. Chí Phèo (Chí Phèo) bị rạch nát cả nhân hình, bị tước đoạt cả

nhân tính, trở thành “con quỉ dữ của làng Vũ Đại”, tưởng chừng phải mang kiếp loài quỉ dữ đến khi

từ giã cõi đời. Nhưng bằng tình yêu chân thành, mộc mạc của Thị Nở, bằng lòng tốt bình thường của

một con người không - bình - thường, Nam Cao đã để cho Chí trở về, với trọn vẹn bản chất lương

thiện của một con người, dù kết cục bi thảm là không tránh khỏi. Hay như Thị Nở, nếu không có bát

cháo hành cùng sự chăm sóc giản dị “rất Thị Nở” mà cái hiệu quả đạt được thật lớn lao là làm thức

tỉnh linh hồn người trong một con quỉ, thì có lẽ thị đã thực sự là sản phẩm của chủ nghĩa tự nhiên -

như một số ý kiến đánh giá khi Nam Cao miêu tả Thị xấu và hội tụ đủ tất cả những gì là “phế thải”

của xã hội như vậy. Ở đây, Nam Cao đã tự thử thách mình bằng cách buộc mình phải đi lại mạo

hiểm trên bờ vực thẳm: trên là chủ nghĩa nhân đạo - dưới là thái độ nhục mạ con người, trên là chủ

nghĩa hiện thực - dưới là chủ nghĩa tự nhiên. Bằng bút lực phi thường, Nam Cao đã đứng vững và

chứng tỏ một tầm vóc tư tưởng lớn.

1.2. Đề tài hẹp, tư tưởng lớn và hai bình diện nội dung tác phẩm

156



Với tư tưởng nói trên, trong tác phẩm của Nam Cao thường có hai bình diện nội dung: một

là nội dung xã hội trực tiếp gắn liền với những chi tiết, những nhân vật cụ thể ; hai là những suy nghĩ

có tầm khái quát rộng lớn vượt rất xa ra ngoài những điều ông thuật kể. Vì thế, ở Nam Cao có hiện

tượng đề tài hẹp mà tư tưởng rộng, chủ đề lớn.

Điều này có thể thấy rất rõ ở Đời thừa. Viết về một nhà văn nghèo (đề tài trí thức tiểu tư

sản), mà lí tưởng, tâm huyết, khát vọng vinh quang bị áo cơm ghì cho sát đất, toàn truyện hầu như

chẳng có sự kiện gì quan trọng, kịch tính gì lớn lao. Chỉ toàn những chi tiết vặt vãnh về cuộc sống

gia đình, với cảnh nhà nheo nhóc, những lo âu cơm áo gạo tiền triền miên dai dẳng... Thế nhưng vấn

đề mà Nam Cao đặt ra qua nhân vật này lại là vấn đề nhức nhối của tầng lớp trí thức đương thời: Bi

kịch Đời thừa: muốn làm một nhà văn chân chính, một con người chân chính mà do hoàn cảnh

không sao thực hiện được, luôn đau đớn vì ý thức rõ sự sa ngã, trượt dốc thảm hại trong nhân cách

của mình - bi kịch của những con người bị xói mòn nhân phẩm, trong một xã hội ngột ngạt, phi nhân

đạo. Phát hiện ra bi kịch ấy, cũng giống như bi kịch không được làm người lương thiện của người

nông dân trong tác phẩm Chí Phèo, Nam Cao càng chứng tỏ tầm vóc lớn của ông trong những đề tài

mà sự thành công của nhiều nhà văn đi trước tưởng đã không còn mảnh đất nào cho ông khai thác.

1.3. Nhà văn hiện thực tâm lí

Ở cây bút phân tích tâm lí Nam Cao, nội tâm nhân vật thường được chú trọng thể hiện nhiều

hơn là ngoại hình nhân vật (trừ những trường hợp có dụng ý đặc biệt như Thị Nở). Tài hoa của ông

thể hiện và phát huy đủ đầy hơn khi ông đi vào những quá trình tâm lí phức tạp, những tính cách

lưỡng hoá, những trạng thái lưỡng phân. Nỗi đau đớn dằn vặt, sự xấu hổ nhục nhã, niềm sung sướng

trong khoái cảm thẩm mĩ văn chương, cái rũ buồn bất lực, sự ăn năn đầy khổ đau... của nhà văn Hộ

(Đời thừa) khi thấy mình trở thành kẻ phản bội lại lí tưởng, lương tâm, lẽ sống cao đẹp của chính

mình, ý thức được mình đang bị tha hoá mà không thể dừng - toàn bộ cái quá trình tâm lí phức tạp

thể hiện bi kịch tinh thần đau đớn của người trí thức có lẽ chưa từng được nhà văn nào miêu tả một

cách đầy đủ mà chân thực, sâu sắc đến thế. Cũng như vậy, ở nhân vật Chí Phèo, người nông dân đã

bị đẩy đến tận cùng của sự xấu xa, Nam Cao lại phát hiện ra sự thức tỉnh của Chí, mô tả nó một cách

thuyết phục. Từ tỉnh rượu cho đến tỉnh ngộ, nhìn rõ toàn bộ cuộc đời mình từ quá khứ cho đến hiện

tại và cả tương lai, cùng những cảm xúc rất người của nhân vật (bâng khuâng trước những âm thanh

cuộc sống, buồn đến có thể khóc khi thấy mình cô độc trơ trọi lúc ốm đau, cảm động trước sự chăm

sóc ân tình của một người đàn bà, mong ước được trở lại với cuộc sống lương thiện...) đã làm rung

động mãnh liệt người đọc. Nếu so sánh với nhiều cây bút hiện thực 1930 - 1945 ít chú ý đến tinh

thần bên trong của người lao động, vì họ cho rằng nghèo nàn, đơn điệu, thậm chí không đáng miêu

tả, thì có thể nói Nam Cao, khi đem đến cho người đọc thế giới tinh thần của những con người dưới

đáy như Chí Phèo, đã không những thể hiện một năng lực phân tích tâm lí sắc sảo, mà còn cho thấy

tư tưởng nhân đạo mới mẻ, sâu sắc và đáng quí của nhà văn.

1.4. Nghệ thuật trần thuật nhiều giọng điệu

157



Chính vì am hiểu rất sâu sắc tâm lí con người như vậy mà Nam Cao có cách trần thuật rất

biến hoá, với nhiều giọng điệu phong phú khác nhau. Ông có thể trần thuật dịch chuyển từ nhân vật

này sang nhân vật khác một cách tự nhiên, nhập thẳng vào nhân vật mà dẫn dắt mạch tự sự theo dòng

độc thoại nội tâm. Chỉ một đoạn mở đầu miêu tả tiếng chửi của Chí Phèo, mà có bao nhiêu giọng:

giọng của nhân vật chính (Chí Phèo), của nhân vật phụ (dân làng Vũ Đại), giọng của người kể

chuyện... Hay như khi ghi lại cuộc đấu tranh nội tâm nghiêm khắc của nhà văn Hộ trong Đời thừa,

những dòng độc thoại nội tâm của nhân vật đã chuyển tải đến người đọc tất cả những diễn biến tâm lí

phức tạp của nhân vật. Đồng thời, lối kể chuyện biến hoá theo quan điểm của nhân vật như thế tạo

ra ở nhiều tác phẩm của Nam Cao một kết cấu bề ngoài có vẻ phóng túng, tuỳ tiện mà thực ra hết sức

chặt chẽ không thể nào phá vỡ nổi (Chí Phèo, Đời thừa...).

Có thể gặp trong những trang viết của Nam Cao hai giọng chính: giọng khách quan vô cảm

và giọng trữ tình tha thiết. Giọng khách quan khi kể chuyện nghe có vẻ lạnh lùng, với những đại từ

nhân xưng có sắc thái dửng dưng hay khinh bạc; còn giọng trữ tình tha thiết khi nói đến những cảnh

ngộ, những tâm sự...của nhân vật, thường mở đầu bằng những thán từ như “chao ôi”, “hỡi ôi”... Hai

giọng văn đối lập nhau, chuyển hoá qua lại, tạo nên sự thú vị, lôi cuốn.

Cùng với giọng điệu đa thanh đó, cách sử dụng ngôn ngữ của Nam Cao cũng hết sức chính

xác, tinh luyện, đặc biệt là khẩu ngữ. Điều này góp phần tạo nên sự sống động cho nhân vật, cho sức

hấp dẫn độc đáo trong tác phẩm của nhà văn.

2. Phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân

Nguyễn Tuân là một nhà văn có phong cách độc đáo và tài hoa.

2.1. Cái ngông vừa cổ điển vừa hiện đại

Hạt nhân của phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân có thể gói gọn trong một chữ Ngông (GS.

Nguyễn Đăng Mạnh). Ngông là thái độ ngạo đời, khinh đời dựa trên tài hoa, sự uyên bác và nhân

cách hơn đời của mình. Ở Nguyễn Tuân, cái ngông vừa mang màu sắc cổ điển vừa mang màu sắc

hiện đại. Nó kế thừa truyền thống tài hoa bất đắc chí của những Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Tản

Đà, và người cha của ông (cụ Tú Lan); đồng thời lại tiếp thu triết lí siêu nhiên của Nitsơ, quan niệm

con người cao đẳng của Gidơ và những tư tưởng cá nhân nổi loạn của văn học tư sản phương Tây.

Cái ngông của Nguyễn Tuân là sự chống trả mọi nền nếp, phép tắc, mọi thứ “đạo lí” thông thường

của xã hội bằng cách làm ngược lại với thái độ ngạo đời. Nhu cầu ấy buộc ông đẩy mọi thứ thông

thường tới cực đoan, mà bao trùm lên tất cả là chủ nghĩa độc đáo (ông luôn muốn là một nguyên cảo

không có bản sao).

Nguyễn Tuân là một trí thức giàu lòng yêu nước và tinh thần dân tộc, ý thức cá nhân phát

triển rất cao, rất mực tài hoa và biết quí trọng thật sự nghề nghiệp của mình. Cho nên, nội dung

tâm lí của cái ngông trước Cách mạng tháng Tám căn bản là chủ nghĩa cá nhân bế tắc và thiên

lương của một trí thức yêu nước, biết trọng nhân cách, muốn tách mình ra và đặt mình lên trên cái

xã hội của những kẻ thoả mãn với thân phận nô lệ. Sau Cách mạng, cái ngông không còn lí do tồn

tại nữa, vì cái tôi của Nguyễn Tuân không còn lí do để đối lập và gây sự với xã hội đã đổi mới.

158



Giọng khinh bạc thành vũ khí lợi hại để tấn công vào kẻ thù của dân tộc và những hiện tượng tiêu

cực còn tồn tại trong xã hội mới.

2.2. Một ngòi bút tài hoa uyên bác : tiếp cận thế giới nghiêng về phương diện văn hoá

nghệ thuật; tiếp cận con người nghiêng về phương diện tài hoa nghệ sĩ

Điều dễ nhận thấy trong tác phẩm của Nguyễn Tuân là nhân vật thường là những con người

tài hoa tài tử. Trước Cách mạng, đó là những hoá thân khác nhau của anh chàng Nguyễn “con người

sinh ra để mà thờ nghệ thuật với hai chữ viết hoa” : ông Nghè, ông Cử trong Vang bóng một thời,

ông Thông Phu, cô đào Tâm (Chiếc lư đồng mắt cua), đặc biệt là ông Huấn Cao có tài viết chữ nổi

danh tỉnh Sơn, chữ “đẹp lắm, vuông lắm”, nét chữ “nói lên cái hoài bão tung hoành của một đời con

người”... (Chữ người tử tù). Sau Cách mạng, những tài hoa tài tử ấy là nhân dân, như anh bộ đội

chống Pháp (Tình chiến dịch) trên chiến trường Tây Bắc nguỵ trang bằng hoa đào, đuổi giặc trong

rừng đào, hay những pháo thủ thủ đô thời chống Mĩ , trong chiến đấu vẫn hào hoa thanh lịch (Hà Nội

ta đánh Mĩ giỏi),là cô lái đò, ông lái đò Tây Bắc... những con người lao động bình thường, với những

công việc lao động bình thường, nhưng thực sự tài hoa nghệ sĩ trong công việc của họ. Xứng tầm với

con sông Đà hung bạo và trữ tình phải là ông lái đò (Người lái đò Sông Đà) tuyệt vời trí dũng, tay lái

ra hoa, suốt mấy chục năm vượt thác Sông Đà, hàng ngày đối mặt với những hiểm nguy nơi kẻ thù

số một của con người, chiến đấu và chiến thắng nó, nhưng luôn bình thản, thấy “không có gì là hồi

hộp đáng nhớ” lúc ngừng chèo.

Cùng với cách tiếp cận con người nghiêng về phương diện tài hoa nghệ sĩ là cách tiếp cận

thế giới nghiêng về phương diện văn hoá nghệ thuật. Nguyễn Tuân luôn nhìn sự vật ở mặt mĩ thuật

của nó, tìm cho ra những gì nên hoạ, nên thơ. Đồng thời, mỗi điểm quan sát phải là một đối tượng

khảo cứu đến kì cùng, với lối viết tập trung vào một điểm và vận dụng một cách tổng hợp kiến thức,

cách khảo sát của nhiều ngành văn hoá, khoa học khác nhau để đào sâu đến tận cùng. Đọc Người lái

đò Sông Đà của ông, người đọc được thấy tất cả những gì hùng vĩ, dữ dội, hiểm nguy, cũng như vẻ

đẹp nên thơ của nó. Nhưng Nguyễn Tuân không chỉ miêu tả Sông Đà như một con sông thông

thường, mà với ông, nó thực sự là một sinh thể có tính cách (hung bạo và trữ tình), ông gọi nó là kẻ

thù số một của con người, là cố nhân, ông thấy ở Sông Đà vẻ đẹp của một mĩ nhân, một nỗi niềm cổ

tích tuổi xưa... Với những trang viết ngồn ngộn chất sống, đầy ắp những tri thức nhiều mặt, tác phẩm

thực sự vừa là một công trình khảo cứu công phu về con sông Đà, vừa là một áng văn tuyệt bút về vẻ

đẹp vàng mười của cảnh vật và con người Tây Bắc.

2.3. Quan niệm cái đẹp phải độc đáo, khác thường, đập manh vào giác quan nghệ sĩ

Nguyễn Tuân là con người thích xê dịch, ông thích đi để “thay đổi thực đơn cho giác quan”,

nhưng phải là mới lạ, bất ngờ, mãnh liệt. Ông không ưa chung chung, nhạt nhạt, bằng phẳng, khuôn

phép, yên ổn, đơn điệu. Với Nguyễn Tuân, đã yêu phải mê đắm, đã ghét phải căm thù, đã đẹp phải

tuyệt mĩ, đã tài phải tuyệt đỉnh... Cái đẹp, từ thiên nhiên đến con người, luôn phải độc đáo: Tài viết

chữ đẹp của Huấn Cao phải khiến cho ai có được chữ của ông như có “vật báu trên đời”; hay như

ông lái đò trên Sông Đà, “tay lái ra hoa”, vượt thác mà như lao vào chiến đấu đầy dũng mãnh giữa

159



thạch trận; và vẻ đẹp của con sông Đà cũng phải dữ dội đến tột bậc hiểm nguy, trữ tình đến tuyệt vời

thơ mộng... Có thể thấy rõ thêm điều đó qua những trang văn tả cảnh Cô Tô, cổng trời Hà Giang...

trong những bài kí khác của Nguyễn Tuân.

2.4. Thể văn sở trường của Nguyễn Tuân là tuỳ bút

Thể tài tuỳ bút với tính chất chủ quan, tự do như là một sự tìm đến tất yếu của cá tính và

phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân.

Tuỳ bút thường mượn việc thuật lại một sự kiện, một mẩu chuyện nào đó mà người viết có

trải qua để nhân đó nêu lên những vấn đề này khác mà bàn bạc, nghị luận, triết luận, ném ra những

suy tưởng của mình một cách thoải mái, phóng túng. Vẫn mang đặc điểm chung ấy, song tuỳ bút của

Nguyễn Tuân lại có những màu sắc riêng độc đáo. Có thể thấy ở tuỳ bút của ông một vài đặc điểm

chính sau :

- Tuỳ bút có nhiều yếu tố truyện: dùng nhiều đến trí tưởng tượng để dựng cảnh, dựng truyện

và mô tả tâm lí, khắc hoạ tính cách nhân vật đến một chừng mực nào đó

- Tuỳ bút mang đậm tính chất kí: ghi chép sự thật và thông tin thời sự chính xác.

- Tuỳ bút giàu tính trữ tình: thể hiện qua cái “tôi” có duyên mặn mà, luôn đem đến điều bổ

ích, mới mẻ; cách nhìn đời thông minh, hóm hỉnh đi đôi với tài ngôn luận hoạt bát, mặn mà, nhiều

khi trẻ trung.

- Tuỳ bút hết sức tự do: mạch văn theo dòng suy nghĩ miên man, dòng trí nhớ tài tử mà liên

tưởng, tạt ngang bất chấp trình tự thông thường của thời gian, không gian. Lối hành văn, dẫn truyện

của Nguyễn Tuân linh hoạt, không đơn điệu tẻ nhạt, lượng thông tin phong phú, hình tượng đa dạng.

(Tất cả những đặc điểm trên có thể thấy rất rõ trong tuỳ bút Người lái đò Sông Đà).

* Đóng góp lớn của Nguyễn Tuân về mặt ngôn ngữ :

- Vốn từ vựng giàu có, đầy giá trị tạo hình. Cách dùng từ đạt tới “năng suất cao” với nhiều sáng

tạo độc đáo.

- Dùng nhiều ví von, so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, tượng trưng.

- Câu văn có nhiều kiểu kiến trúc đa dạng, có nhịp điệu trầm bổng, biết “co duỗi” nhịp nhàng...

3. Phong cách nghệ thuật Nguyễn Khải

3.1. Hứng thú phân tích cuộc sống và con người, đặc biệt là cuộc sống tư tưởng

Coi nghệ thuật như một khoa học, ngòi bút Nguyễn Khải không coi việc tái hiện bức tranh

hiện thực làm mục đích mà muốn tìm vào những tầng sâu của hiện thực, mổ xẻ các quan hệ bao giờ

cũng rất phức tạp trên bề mặt và trong bề sâu cuộc sống để nắm bắt những vấn đề bản chất nhất.

Cách xử lí hiện thực quen thuộc của ông là đi tìm dấu ấn thời cuộc, sự kiện lịch sử, đường lối chính

sách trong tâm lí - tư tưởng con người. Điều này thể hiện khá rõ trong một số tiểu thuyết của Nguyễ

Khải như Tầm nhìn xa, Cha và Con và..., Thời gian của người...

Nhu cầu phân tích tâm lí, tư tưởng đòi hỏi năng lực phát hiện vấn đề sắc sảo, óc quan sát tinh

tế và một tinh thần phản biện trước các hiện tượng xã hội, nên tác phẩm của Nguyễn Khải thường

nổi bật ở “tính vấn đề”. Đặc điểm này toát ra từ tình huống truyện, từ các cuộc đối thoại (Cha và Con

160



và..., Gặp gỡ cuối năm, Một cõi nhân gian bé tí...), hoặc từ những câu hỏi bỏ ngỏ của người dẫn

truyện (Thời gian của người, Vòng sóng đến vô cùng...). Trong Một người Hà Nội, tính vấn đề chính

là sự phát hiện bất ngờ về “chất kinh kì”qua một con người cụ thể, sống động với cốt cách, bản lĩnh

đậm “chất Hà Nội” biểu hiện qua suy nghĩ, ứng xử, lối sống... của nhân vật cô Hiền, mà người kể

chuyện đã bình luận ở phần cuối truyện là “một hạt bụi vàng của Hà Nội”.

Khi phân tích cuộc sống và con người, văn Nguyễn Khải rất ít thành phần miêu tả, ông kể

chủ yếu bằng phân tích, mà mục đích của phân tích là làm rõ diện mạo tư tưởng. Chính ở đây, khả

năng am tường tâm lí, sự thông minh và trái tim nhạy cảm đã làm nên thành công. Lối kể chuyện

nhiều phân tích, bình giá này của Nguyễn Khải có nét gần với Nam Cao, nhưng hứng thú giảng giải,

cắt nghĩa còn mạnh hơn Nam Cao. Tất cả các nhân vật của ông đều nhìn đời bằng cái nhìn phân tích.

Ta hãy nghe lời của một người mẹ, một người phụ nữ Hà Nội nói về việc những đứa con trai làm

đơn xung phong vào chiến trường đánh Mĩ : “Tao đau đớn mà bằng lòng, vì tao không muốn nó sống

bám vào sự hi sinh của bạn bè. Nó dám đi cũng là biết tự trọng”. Khi người con thứ hai tiếp tục xin

đi tòng quân, câu trả lời người cháu của cô là “Tao không khuyến khích, cũng không ngăn cản, ngăn

cản tức là bảo nó tìm đường sống để các bạn nó phải chết, cũng là một cách giết chết nó”. Rồi cô

chép miệng : “Tao cũng muốn được sống bình đẳng với các bà mẹ khác, hoặc sống cả hoặc chết cả,

vui lẻ thì có hay hớm gì” (Một người Hà Nội). Qua thái độ thẳng thắn và những câu trả lời ấy, ta hiểu

rằng chính ý thức tự trọng chi phối nguyên tắc ứng xử của bà, khiến bà luôn dám là mình mà cũng

luôn được xung quanh nể phục vì chưa bao giờ bà thiếu trách nhiệm với cộng đồng.

3.2. Chất chính luận và triết luận

Trong tác phẩm Nguyễn Khải, tính luận đề đi liền với màu sắc chính luận - triết lí. Giai đoạn

trước 1978, Nguyễn Khải thiên về chính luận do nhiệt hứng tham dự trực tiếp vào cuộc đấu tranh xã

hội, với niềm tin rằng nhà văn có sứ mệnh tuyên truyền các chân lí cách mạng, nên tác phẩm của ông

thường hướng người đọc đến những vấn đề có ý nghĩa chính trị - xã hội (Xung đột, Tầm nhìn xa,

Mùa lạc...). Từ 1978 trở đi, ông có những giác ngộ mới về cuộc sống và văn chương. Nhận ra tính

phức tạp khôn cùng của cuộc đời và cái hữu hạn của con người, sáng tác của ông muốn là những

chiêm nghiệm, đúc kết về các qui luật nhân sinh thường hằng, phổ quát - màu sắc chính luận trở

thành triết luận. Nhà văn không còn là người thuyết lí, tranh biện với độc giả và với kẻ thù tư tưởng

như trước mà chuyển thành người bạn đồng hành, chia sẻ kinh nghiệm với bạn đọc một cách tin cậy,

bình đẳng. Các chủ đề triết luận cũng thay đổi: thời trước là luận về tiêu chuẩn đạo đức xã hội chủ

nghĩa, về cái tất yếu ; giai đoạn sau , chủ yếu luận về ý nghĩa tồn tại của con người, về mối quan hệ

giữa con người với thời thế, về cái ngẫu nhiên, may rủi và tính nghịch lí trong đời sống.

Có thể thấy chất chính luận và triết luận trong tác phẩm của Nguyễn Khải qua các nhân vật

của ông và qua cách thuật kể. Đó là những nhân vật mang cái “gen” tác giả: thông minh, hoạt bát, ăn

nói giỏi, ham bàn bạc, tranh luận, đối thoại, mà chủ yếu nhằm khái quát, triết lí. Những nhân vật

được Nguyễn Khải yêu thích là “mẫu người trải nghiệm, lãng mạn một chút, phong trần một chút, số

161



phận không bình thường một chút” (Gặp gỡ cuối năm). Như nhân vật cô Hiền trong Một người Hà

Nội chẳng hạn.

3.3. Giọng điệu trần thuật

Hình tượng người kể chuyện trong tác phẩm của Nguyễn Khải giỏi quan sát, thông minh,

hóm hỉnh, giàu trải nghiệm. Trong Một người Hà Nội, đó là một người yêu Hà Nội, hiểu và say mê

nét đẹp văn hoá của người Hà Nội, có cái nhìn của một người lịch lãm, sâu sắc. Cách kể chuyện vừa

thân tình, vừa hóm hỉnh, luôn tạo quan hệ cởi mở, bình đẳng với bạn đọc mà vẫn luôn khẳng định

được giá trị của kinh nghiệm cá nhân. Người kể chuyện “tôi” đã kể chuyện cô Hiền dưới nhiều cách

nhìn, cách đánh giá (việc hôn nhân, việc đón mừng độc lập, việc dạy con cái, cách xưng hô, ứng

xử...), đồng thời dùng những phân tích, bình luận, ngẫm nghĩ của mình để định hướng giá trị bằng

lời bình luận cuối truyện : “Bà già vẫn giỏi quá, bà khiêm tốn và rộng lượng quá. Một người như cô

phải chết đi thật tiếc, lại một hạt bụi vàng của Hà Nội rơi xuống chìm sâu vào lớp đất cổ. Những hạt

bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng

những ánh vàng!”. Giọng kể là giọng chiêm nghiệm - triết lí có pha đối thoại, tranh biện, tự trào;

ngôn ngữ vừa kết hợp được sắc thái giản dị đời thường vừa giàu ngụ ý và triết lí.

Giọng điệu trần thuật trong văn Nguyễn Khải khá biến hoá, linh hoạt, mang nhiều sắc thái.

Giọng người kể chuyện và giọng nhân vật có lúc tách bạch, lúc chuyển hoá, hoà nhập rất uyển

chuyển. Câu chuyện khi được kể một cách thân mật, suồng sã, lúc ngậm ngùi dư vị xót xa, thấm thía

nỗi buồn mà không chua chát, tuyệt vọng. Cũng có khi là giọng hoài nghi, day dứt, lúc lại nhẹ nhõm,

ấm áp... như trong lời người kể chuyện vừa có niềm lo âu, tiếc nuối vừa tin tưởng, tự hào khi bình

luận về nhân vật trong Một người Hà Nội đã nói ở trên.

MỘT ĐÔI LỜI KẾT

1. Trong phạm vi thời lượng 7 tiết của chuyên đề, với những hạn chế, khó khăn khó tránh khỏi

của cả thày và trò (tài liệu, trình độ, thời gian...), chúng tôi nhận thấy khó có thể đi sâu được hết toàn

bộ các tác giả được nêu tên trong gợi ý của tài liệu chuyên sâu. Vì vậy, chúng tôi xin được trình bày

chi tiết về ba tác giả mà chúng tôi đánh giá là khá tiêu biểu ở từng trào lưu, thời kì của Văn học Việt

Nam như đã nêu trên. Một số tác giả khác như Nguyễn Công Hoan, Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng,

Thạch Lam, Nguyên Ngọc, Nguyễn Minh Châu, chúng tôi dựa vào tài liệu của Bộ Giáo dục và Đào

tạo, cùng các nguồn tư liệu tự thu thập, tích luỹ, cũng như hiểu biết và kinh nghiệm của các thày cô

giáo để hướng dẫn cho học sinh thực hiện dưới các hình thức hoạt động nhóm, tiểu luận của cá nhân

tập hợp lại thành tư liệu chung... Trong quá trình học sinh thực hiện, giáo viên chú ý theo dõi, giúp

đỡ, hỗ trợ để cả thày và trò cùng hoàn thành tốt nhiệm vụ.

2. Những nội dung chúng tôi trình bày trong chuyên đề chắc sẽ cần thêm nhiều sự bổ sung, góp

ý của các thày cô đồng nghiệp và cả các học trò. Vì vậy, chúng tôi rất mong nhận được sự quan tâm,

sẻ chia kiến thức, kinh nghiệm và tâm huyết của các thày cô, để chuyên đề này nói riêng và công

việc dạy văn nói chung của chúng ta thực sự đạt được hiệu quả mong muốn. Xin chân thành cảm ơn.

162



-----------------------------------------

PHONG CÁCH MỘT SỐ NHÀ THƠ VIỆT NAM HIỆN ĐẠI

(Trường THPT chuyên Thái Bình)

A. Vài nét về khái niệm phong cách nghệ thuật

Trong chương trình lớp 12, ở cả hai cuốn cơ bản và nâng cao bài “Phong cách văn học” đã

trang bị cho người học những kiến thức cơ bản về đơn vị kiến thức lí luận này. Hơn nữa đây cũng là

phần kiến thức lí luận khá quen thuộc trong chương trình bởi khi đề cập đến những tác giả, tác phẩm

cụ thể, ta đều có nói đến phong cách nghệ thuật. Vì thế trong chuyên đề nhỏ này, chúng tôi chỉ lưu ý

những điểm cơ bản sau :

Trong đời sống thường ngày, phong cách thường được hiểu là diện mạo, lối sống đặc trưng

của một người nào đó. Phong cách nghệ thuật là một phạm trù thẩm mĩ, chỉ sự thống nhất tương đối

ổn định của hệ thống hình tượng, các phương tiện nghệ thuật biểu hiện, nói lên cái nhìn độc đáo

trong sáng tác của một nhà văn, trong trào lưu văn học, trong nền văn học dân tộc. Phong cách cá

nhân là những nét riêng biệt, khuôn mặt riêng, giong điệu riêng chủ yếu của một tài năng nghệ thuật

độc đáo. Bởi vậy, mỗi người nghệ sĩ khi bước vào con đường sáng tạo nghệ thuật vốn rất công phu

đều mơ ước tạo lập cho mình một phong cách riêng biệt. Tuốcghênhiep gọi tiếng nói riêng ấy là một

nét đặc biệt của người nghệ sĩ và không dễ tìm thấy ở bất kì một người nào khác “Cái quan trọng

trong tài năng văn học, và tôi nghĩ rằng cũng có thể trong bất kì tài năng nào, là cái mà tôi muốn

gọi là tiếng nói của riêng mình”.

163



Nhưng không phải bất cứ ai viết văn, làm thơ đều có được phong cách nghệ thuật. Phong

cách nghệ thuật đòi hỏi một quá trình rèn luyện bền bỉ và công phu cùng với sự sáng tạo không

ngừng nghỉ, sự tìm tòi đổi mới trên cái nền ổn định của một cá tính sáng tạo. Trước hết nó thể hiện ở

cái nhìn độc đáo, mới mẻ so với hiện thực, nó thể hiện ở chiều sâu của sự cảm nhận và khám phá đời

sống của người nghệ sĩ, những nét độc đáo ấy thể hiện cả ở cả nội dung và hình thức. Song cái khó

của phong cách là trên cái nền ổn định, bền vững của các phương thức, phương tiện thể hiện cái nhìn

đó, nhà văn phải biết biến báo một cách linh hoạt để không rơi vào tình trạng đơn điệu, lặp đi lặp lại

một cách nhàm chán. Phong cách do vậy xét đến cùng là bản lĩnh nghệ thuật, tài nghệ xuất sắc của

một nhà văn.

Phong cách nghệ thuật của nhà văn chịu ảnh hưởng của lối sống (cái tạng, con người bản

ngã của tác giả). Đây là yếu tố ảnh hưởng nhiều nhất đến sự hình thành phong cách nghệ thuật của họ

“Phong cách chính là người” (Buy phông). Không những thế, “Mỗi trang văn đều soi bóng thời đại

mà nó ra đời” (Tô Hoài). Phong cách của trào lưu, giai đoạn, xu hướng văn học có liên quan đến tác

giả và phong cách chung của một dân tộc đều có tác động đến sự hình thành phong cách của nhà văn.

Trên thi đàn Văn học Việt Nam hiện đại, những cây bút tài năng đã khẳng định được vị trí

của mình với phong cách nghệ thuật độc đáo. Thời thơ mới nở rộ về phong cách ; trong văn học

kháng chiến, mặc dù sáng tác theo khuynh hướng chung nhưng các nhà thơ cũng vẫn tìm cho mình

một tiếng nói riêng độc đáo, hấp dẫn, cuốn hút.... Trong chuyên đề nhỏ này chúng tôi không có điều

kiện đi sâu, nghiên cứu tìm hiểu phong cách nghệ thuật của tất cả các nhà thơ hiện đại mà chỉ giới

thiệu ba gương mặt là những tác gia tiêu biểu trong chương trình học.

B. Phong cách một số các nhà thơ hiện đại

I. Phong cách nghệ thuật của Xuân Diệu

1. Những yếu tố hình thành phong cách

Xuân Diệu sống trong thời đại có nhiều biến cố dữ dội, lớn lên đã bắt gặp xã hội thực

dân nửa phong kiến không chắp cánh ước mơ cho con người; rồi cách mạng tháng Tám thành

công; tiếp đó là hai cuộc kháng chiến trường kì của dân tộc. Ông được sinh ra và lớn lên ở vùng

biển có nhiều cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, được thừa hưởng và học được đức tính cần cù chịu

khó của người cha là ông đồ xứ Nghệ. Song vốn là con vợ lẽ, sớm phải sống xa mẹ nên luôn

khao khát tình thương. Bản thân Xuân Diệu là một trí thức Tây học, chịu ảnh hưởng và hấp thụ

nhiều văn hoá Pháp nhưng đồng thời cũng thừa hưởng văn hoá truyền thống từ người cha của

mình. Ở Xuân Diệu ta bắt gặp một con người có tình yêu thiết tha mãnh liệt với cuộc sống và

khát khao được chia sẻ. Tất cả các yếu tố trên góp phần không nhỏ tạo nên phong cách nghệ

thuật thơ Xuân Diệu - một Xuân Diệu yêu đời, khát sống, khao khát tình yêu, đắm say với vẻ đẹp

thiên nhiên.

2. Đặc điểm phong cách thơ Xuân Diệu

2.1. Nhà thơ của niềm khát khao giao cảm mãnh liệt với cuộc đời trần thế

164



Xuân Diệu ra đời như một đỉnh cao của phong trào Thơ mới. Mà thơ mới là tiếng nói

văn học của cái tôi cá nhân cá thể (indiudu). Xuân Diệu hơn bất cứ nhà thơ nào khác, không

muốn hoà tan cái tôi của riêng mình vào trong cái biển đời vô danh nhạt nhẽo. Nhưng ý nghĩa

nhân bản lớn của Xuân Diệu còn là ở chỗ ông muốn khẳng định cái tôi cá nhân ấy trong quan hệ

hoà hợp với đời, đó chính là niềm khát khao giao cảm với cuộc đời trần thế của Xuân Diệu.

Ta muốn ôm

Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn (Vội vàng)

Ông muốn ôm lấy tất cả cuộc sống này, viết lấy tất cả trong đôi tay của mình và ông tha

thiết mong được mọi người đến với mình “đây là quán tha hồ muôn khách đến” (Cảm xúc), ông mở

rộng tâm hồn và chào mời tất cả, ông muốn lòng mình như phấn thông tươi bãi biển bay vàng cả trời

đất mênh mông. Người ta phát hiện trong lĩnh vực thơ tình ở nước ta, Xuân Diệu là một trong những

người đầu tiên đã thực sự hoà nhịp linh hồn với xác thịt. Tình yêu với Xuân Diệu phải là tình yêu

thực sự của con người trần tục, cái đích mà tình yêu nhằm tới phải là sự hoà hợp cao độ của tâm hồn.

Con người ấy sinh ra để mà yêu nên suốt đời khao khát, tình yêu: “Kẻ uống tình yêu dập cả môi”.

Đấy là phút giây giao cảm tuyệt vời của những con người.

Thơ Xuân Diệu nói giao cảm đầy đủ hơn là nói yêu sung sướng hay là luôn luôn được giao

cảm với đời. Ta hiểu vì sao ngay trước cách mạng tháng Tám dù có hoang mang bế tắc đến thế nào

cũng không chấp nhận những trường thơ Điên. Ông cần có người giao cảm thật hiểu người nên đã

nhất quyết không nói thứ tiếng nào khác thứ tiếng của đồng loại. Ở thời thơ mới Xuân Diệu đã

không tìm được niềm giao cảm ấy. Đó là lý do khiến ông đã chào đón cách mạng một cách nhiệt tình

hơn ai hết. Nhiệt tình và đầy lòng biết ơn. Bây giờ không phải là sự giao cảm của hai mái đầu lẻ loi

giữa cuộc đời đạm bạc mà là sự giao cảm của hàng vạn, hàng triệu người. Phải chăng cái vĩ đại nhất

của cách mạng là đã tạo ra được sự giao cảm lớn của cả dân tộc trên cơ sở tình đồng chí, đồng bào?

Đối với Xuân Diệu, không có sự giao cảm giữa những con người thì cuộc đời chỉ là sa mạc, chỉ là hư

vô.

Tình yêu không có tuổi, Thơ tình hay càng không tính tuổi bao giờ. Thơ tình của Xuân Diệu trẻ mãi, kể cả những bài thơ tình ông viết lúc đời đã vào thu. Lý do mà thơ ông sống lâu được như vậy trong lòng độc giả là bởi vì ông có một tình yêu luôn mạnh mẽ, luôn khát khao và nồng cháy với cuộc đời. Xuân Diệu là một nhà thơ tình, tình yêu của những người yêu cái rạo rực, thiết tha, nồng cháy trong thơ, ai mà không qua, không sống qua ít nhất dăm ba lần trong tuổi trẻ của mình. Cái da diết, cái đằm thắm xen lẫn vị đắng cay trong “Gửi hương cho gió” có phải của riêng gì Xuân Diệu. Riêng chăng là sự cảm quan đặc biệt sâu sắc, sâu sắc đến đau đớn của tác giả trước những trạng thái tinh vi, những biến chuyển kỳ

165



diệu của tình yêu trước những đe doạ được mất của tình cảm nữa. Sở dĩ như vậy là vì: Thơ tình của Xuân Diệu trước hết nói về tình, nhưng thông qua tình yêu nói lên cảm xúc sâu thẳm về cuộc sống, về đời người. Bên cạnh những câu thơ nói về sự mê say, tha thiết, rạo rực, băn khoăn trong tình yêu như :

- Làm sao sống được mà không yêu

Không nhớ không thương một kẻ nào

- Hãy sát đôi đầu ! Hãy kề đôi ngực

Hãy trộn nhau đôi mái tóc ngắn dài.

Chúng ta vẫn bồi hồi nhớ những câu như :- Với bàn tay ấy ở trong tay

Tôi đã nguôi quên hận tháng ngày

- Lòng tôi rộng nhưng lượng trời cứ chật

Không cho dài thời trẻ của nhân gian.

Có thể nói bất cứ bài thơ tình nào của Xuân Diệu cũng mang theo nó âm hưởng, cộng

hưởng của cuộc đời, của đời người. Thơ tình Xuân Diệu, suy cho cùng, ngẫm cho kĩ là bài ca cuộc

sống. Thơ tình về sau này của Xuân Diệu có gì khác? Thơ tình của Xuân Diệu về sau này vẫn say,

vẫn đắm nhưng cái giọng thơ dường như đắm hơn, lắng hơn, vẫn rạo rực nhưng là cái rạo rực của lửa

ngún, của than hồng có phủ ít gio :

- Vai anh khi để đầu em tựa

Cần cả buồn vui của một đời

- Uống xong lại khát là tình

Gặp rồi lại nhớ, là mình của ta

Cho đến thiết tha, da diết như Biển, vẫn toát lên “nhịp đời” hồn hậu :

Đã hôn rồi hôn lại

Cho đến mãi muôn đời

Đến tan cả đất trời

Anh mới thôi dào dạt

Những người yêu nhau thường đi ra giữa thiên nhiên. Đó là một quy luật vì chỉ có kích

thước của vũ trụ hoạ chăng mới đo được cái không bờ bến của xúc động tình yêu. Thơ tình Xuân

Diệu càng ngày càng hoà hợp với hương sắc của thiên nhiên, với nhịp đi của trời đất.

- Vũ trụ là chốn anh gặp em

- Thời gian là nơi anh với em sinh cùng thời đại

- Một lần đặt bước đôi ta

Gốc cây, đường cái bỗng là thịt xương

Từ sự sống trở về sự sống, Thơ tình của Xuân Diệu bắt nguồn từ sự sống của con người

rất mực say mê, rất mực yêu đời, từ sự sống của những con người đã trở về sự sống của muôn người.

166



Những con người gắn bó với cuộc đời, yêu nhau, yêu đời và do đó phấn đấu làm cho đời đẹp hơn,

đẹp thêm mãi mãi.

Vì là nhà thơ của tình yêu nên Xuân Diệu hiểu về nó rất rõ, ông luôn có xu hướng tìm về

nguyên bản của tình yêu. Tình yêu của Xuân Diệu biểu hiện mãnh liệt bằng khát khao luyến ái. Thế

giới nghệ thuật trong thơ Xuân Diệu tràn đầy khát khao luyến ái, nguyên bản chất, cốt lõi nhất của

tình yêu con người. Chữ luyến ái giữ nguyên vẹn được tính sắc dục và khuynh hướng thụ hưởng ái

ân muôn thuở của ái tình. Mọi phương diện tình cảm ở Xuân Diệu đều mang trong mình tình yêu xen

lẫn sắc dục. Tình bằng hữu thì : “Những bước song song xéo dặm trường/Nghe hát ân tình giữa gió

sương” (Tình trai). Với cuộc đời thì : “Tay ân ái như những làn thân thể. Đã ân đời vào ngực để mơn

ru”. Với sự sống thì : “Ta muốn ôm/ Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn/ Ta muốn riết mây đưa và gió

lượn/Ta muốn say cánh bướm với tình yêu” (Vội vàng)… Đó đâu còn là cách biểu cảm mà ta vẫn

thấy ở con người ứng xử với tình bằng hữu, tình đồng bào ? Đó là những cuộc tình tự ái ân. Đó là

những câu thơ mang khuynh hướng sắc dục cho nên ở Xuân Diệu mới có một niềm khát khao luyến

ái dồi dào mãnh liệt khác hẳn người thường.

2.2. Cách cảm thụ, cách nhìn thế giới mới mẻ

Tư tưởng nghệ thuật của Xuân Diệu đã tạo cho thơ cũng như văn xuôi của ông một vũ trụ

nghệ thuật riêng, một thế giới hình thể và màu sắc riêng chứa chan tình tứ. Trái tim đa tình của nhà

thơ với tác động của môi trường vào giữa tuổi xuân phơi phới của nhà thơ đã tạo ra ở Xuân Diệu một

thứ nhãn quan riêng về thế giới khiến trời đất, cỏ cây, sông núi qua con mắt ông đã hiện lên với một

vẻ đẹp thật là tình tứ và đầy tính sắc dục.

2.3. Quan niệm thẩm mĩ mới

Trong cái vũ trụ mà Xuân và Tình làm chủ ấy, người ta thấy một nguyên tắc mỹ học được

xác định: vẻ đẹp của con người là chuẩn mực của vẻ đẹp thế giới, của vũ trụ. Nếu như trong văn

chương xưa, người ta thường lấy vẻ đẹp của thiên nhiên làm chuẩn cho vẻ đẹp của con người thì ta

thấy Xuân Diệu đã làm một cuộc cách tân táo bạo về thi pháp. Người xưa viết về người đẹp với mặt

hoa, tóc mây, mày liễu thì Xuân Diệu giờ đây đã so sánh ngược lại:

…Lá liễu dài như một nét mi

Trăng vú mộng của muôn đời thi sĩ

Hơi gió thở như ngực người yêu đến

Quan niệm mỹ học lấy vẻ đẹp xuân tình của con người làm chuẩn mực đã tạo nên trang thơ

Xuân Diệu những hình ảnh có một vẻ đẹp riêng khoẻ khoắn, đầy sức sống :

… Em đẹp khi em phồng nét ngực

Hít không gian và gió thẳng trời xa

- Những lá thu xanh đuổi chút vàng

Tóc em ngược nắng toả hào quang

Cái mỹ học ấy đã khiến trang thơ Xuân Diệu, cõi âm, cõi ma cũng nồng nàn tình yêu :

…Kẻ đa tình không cần đủ thịt da

167



Khi chết rồi thì tôi sẽ yêu ma (Đa tình)

Sự cách tân táo bạo ấy khiến Xuân Diệu trở thành một hiện tượng độc đáo trong thơ mới.

2.4. Bút pháp tượng trưng kết hợp với cổ điển

Trước khi trở thành một nhà thơ mới, Xuân Diệu cũng đã sáng tác nhiều ca dao, viết tuồng,

hát nói, thơ Đường luật. Có nghĩa là nghệ thuật thơ mới của Xuân Điệu đã bắt rễ rất sâu trong cội

nguồn truyền thống. Là thơ mới nhưng thơ Xuân Diệu đã thu hút nhiều tinh tuý của thơ ca dân gian,

thơ ca cổ điển. Tượng trưng là một thủ pháp mới được nhào nặn từ gốc rễ truyền thống và tư duy

mới. Hãy nhìn thử vào đôi câu thơ:

“Mây biếc về đâu bay gấp gấp

Con cò trên ruộng cánh phân vân (Thơ duyên)

Đôi câu thơ diễn tả trạng thái cặp đôi đang chuyển thành thế giới li cách, chia rời. Hình ảnh

con cò là hình ảnh của một cá thể bơ vơ trong thế giới cô quạnh của cõi đời sa mạc cô liêu. Xuân

Diệu đã huy động thật nhiều nguyên liệu truyền thống rồi tái tạo bằng cách thổi hồn của mình, của

thế hệ mình vào đó, đồng thời chế tác bằng một thi pháp mới. Ca dao từng có câu : “Trên trời có

đám mây xanh /ở giữa mây trắng xung quanh mây vàng”. Xuân Diệu đã dùng thủ pháp gia tăng

nghĩa “mây xanh” thành “mây biếc”. “Biếc” không chỉ có màu xanh mà còn có cả ánh rõ ràng, từ ca

dao bay vào thơ mới, qua Xuân Diệu áng mây kia đã được điểm tô lại thêm thắm sắc, tươi màu. Thời

thơ mới đã biến đổi đám mây, nó trở nên gấp gáp hơn, vội vã hơn, nó mang đậm cái không khí sôi

sục của thời đaị mới.

Với những tìm tòi khám phá của một thi sĩ tài năng, Xuân Diệu đã đem đến cho thơ ca

hiện đại một “lối nói mới, một cách nhìn mới và bao trùm là một thứ thơ thật sự mới”, “nhà thơ mới

nhất trong các nhà thơ mới”(Hoài Thanh).

II. Phong cách thơ nghệ thuật Hồ Chí Minh

1.Những yếu tố hình thành phong cách

Hồ Chí Minh sinh ra trong một gia đình nhà nho yêu nước, quê ở làng Kim Liên, huyện Nam

Đàn tỉnh Nghệ An. Thủa nhỏ học chữ Hán sau học chữ quốc ngữ và chữ Pháp ở trường Quốc học

Huế. Năm 1911, Người xuống tàu ra nước ngoài tìm đường cứu nước. Trong thời gian ở Pháp,

Người tích cực viết báo tuyên truyền chống chủ nghĩa thực dân và đoàn kết các dân tộc thuộc địa.

Năm 1930 thành lập Đảng cộng sản Việt Nam ở Hương Cảng – Trung Quốc . Đầu năm 1941 Người

về nước thành lập mặt trận Việt Minh . Người lãnh đạo hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp

và đế quốc Mĩ giành tự do cho dân tộc. Hồ Chí Minh là nhà yêu nước cách mạng vĩ đại của dân tộc

Việt Nam. Người anh hùng giải phóng dân tộc. Danh nhân văn hoá thế giới. Đóng góp của Người

lớn nhất với đất nước là sự nghiệp cách mạng. Sinh thời Hồ Chí Minh không nhận mình là nhà văn,

nhà thơ mà chỉ là người bạn của văn nghệ. Nhưng rồi do hoàn cảnh thôi thúc, nhiệm vụ cách mạng

yêu cầu, môi trường xã hội, thiên nhiên gợi cảm, cộng tài năng nghệ thuật tâm hồn nghệ sĩ chan chứa

cảm xúc Người đã sáng tác nhiều tác phẩm có giá trị với phong cách nghệ thuật hết sức phong phú

đa dạng

168



2.Đặc điểm phong cách thơ Hồ Chí Minh.

2.1.Một sự nghiệp văn học phong phú, đa dạng về thể loại và phong cách

Phong cách nghệ thuật của Hồ Chí Minh phong phú, đa dạng mà thống nhất. Đó là cách viết

ngắn gọn, trong sáng, giản dị, sử dụng linh hoạt các thủ pháp và bút pháp nghệ thuật khác nhau nhằm

thể hiện một cách nhuần nhị mà sâu sắc nhất tư tưởng tình cảm của người cầm bút. Thơ của người có

thể chia làm hai loại, mỗi loại có những nét phong cách riêng :

- Những bài thơ nhằm mục đích tuyên truyền cách mạng thường được viết bằng nhiều hình

thức khác nhau : bài ca, bài vè, thơ châm ngôn, thơ chúc tết, tục ngữ, lời lẽ giản dị mộc mạc, dễ nhớ

mang màu sắc dân gian hiện đại.

- Những bài thơ nghệ thuật viết theo cảm hứng thẩm mĩ hầu hết là thơ tứ tuyệt cổ điển, mang

đặc điểm của thơ cổ phương Đông với sự kết hợp hài hoà giữa màu sắc cổ điển và bút pháp hiện đại.

Phần lớn được viết bằng chữ Hán vừa hồn nhiên tự nhiên, vừa thâm trầm sâu sắc, vừa trẻ trung hiện

đại, đâm đà cổ điển, bút pháp kiên cường, chan chứa tình cảm nhân đạo, dạt dào cảm xúc trước thiên

nhiên.Điều quan trong là từ tư tưởng tới hình tượng nghệ thuật đều luôn vận động một cách tự nhiên

nhất quán hướng về sự sống ánh sáng tương lai.

2.2.Phong cách thơ nghệ thuật Hồ Chí Minh

a. Trong sáng giản dị hồn nhiên tự nhiên

Thơ Hồ Chí Minh không cần trang sức mà rạng rỡ ánh sáng tự bên trong, không cần đến

những cách gây xúc động mà xúc động sâu xa đến lòng người. Nó giản dị và sáng tỏ như chân lí,

gần gũi như cuộc đời, không cần đến sự làm duyên và tô điểm nghệ thuật, vì đó là cuộc đời trong cội

nguồn và trong sự chọn lọc tinh chất, đó là cái gốc của nghệ thuật. Người đến với thơ ca với tiếng

nói hồn nhiên nhất của tâm hồn cao đẹp và tình cảm giàu có :

“ Tiếng suối trong như tiếng hát xa

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa

Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà”

(Cảnh khuya)

“ Tiếng suối trong như tiếng hát xa” câu thơ đẹp và trong trẻo, một liên tưởng so sánh nên

thơ. Cảnh rừng Việt Bắc trong đêm khuya không gian như mở rộng trải ra mênh mông trong không

khí tĩnh mịch yên ắng. Tiếng hát từ xa vọng lại hay tiếng hát từ trong lòng người ngắm cảnh đang

bay xa. . Liên tưởng đẹp ấy đến từ hai phía của cuộc đời và tìm gặp trong một câu thơ với ngôn ngữ

giản dị, thanh điệu gợi cảm, nhẹ nhàng như có cánh bay. Từ xa đến gần, từ âm thanh như hoạ đàn

đến cảnh vật như hoạ sắc bức tranh dần hiện ra gần gũi và lộng lẫy

“ Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa”

Ánh trăng được dát từ bầu trời cao rộng xuống cây rừng, và bóng trăng bóng cây lồng vào tô

điểm cho vẻ đẹp của hoa lá . Câu thơ giản dị như một nét vẽ đơn sơ mà lộng lẫy . Ngôn ngữ không tô

169



điểm, trở đi trở lại cầu kì mà gần với lời nói với mạch tư duy hồn nhiên. Ngôn ngữ trong thơ Hồ Chí

Minh đẹp nhưng không hoa mĩ . Người ưa sự chân thực giản dị muốn nói cho đúng sự thật tâm hồn

“ Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà ”

Cái đẹp của cuộc sống khách quan, mà cụ thể là vẻ đẹp của giang sơn Tổ quốc càng làm cho

lòng Người thêm nặng ưu tư về trách nhiệm với dân tộc nhất là trong hoàn cảnh cuộc chiến tranh ái

quốc đang vào những năm tháng khó khăn nhất. Mạch thơ từ bên ngoài chuyển vào tâm trạng với

những xúc động của lòng mình

b. Cổ điển mà hiện đại

Mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại là một đặc điểm quan trọng trong thơ Hồ Chí

Minh. Người sử dụng một cách và khá quen thuộc hệ thống thi pháp cổ với những hình ảnh ngôn từ

phù hợp để biểu hiện những tư tưởng cách mạng hiện đại. Trong một số bài thơ của Người, tính

truyền thống và hiện đại tạo nên sự hoà hợp

“ Chống gậy lên non xem trận địa

Vạn trùng núi đỡ vạn trùng mây

Quân ta khí mạnh nuốt Ngưu Đẩu

Thề diệt xâm lăng lũ sói cày”

Trong bài thơ 3 câu đầu nói lên sức mạnh của ba quân, khí thế của sông núi và phong vị mang

hơi thở cổ điển quen thuộc của thơ Lí Thường Kiệt, Phạm Ngũ Lão…Câu kết trở về với hiện tại đối

diện với kẻ thù khẳng định một quyết tâm. Câu cuối mang tính chất hiện đại từ nội dung cho đến cách

thức biểu hiện ngôn từ và tạo được sự hoà hợp cần thiết giữa phong vị truyền thống và hiện đại.

Trong bài “ Cảnh rừng Việt Bắc” ta cũng thấy bắt gặp một hơi thơ chân thực và gần gũi :

“ Cảnh rừng Việt Bắc thật là hay

Vượn hót chim kêu suốt cả ngày.

Khách đến, thì mời ngô nếp nướng

Săn về, thường chén thịt rừng quay

Non xanh, nước biếc, tha hồ dạo

Rượu ngọt, chè tươi, mặc sức say

Kháng chiến thành công ta trở lại

Trăng xưa, hạc cũ, với xuân này”

Câu kết của bài thơ mang phong vị cổ điển. Hồ Chí Minh muốn nói đến cảnh sống thiên nhiên

thanh đạm cao đẹp và luôn gắn bó thuỷ chung tình nghĩa với con người. Trăng xưa hạc cũ tuy hình ảnh

cổ kính nhưng vẫn có giá trị biểu hiện thích hợp với yêu cầu của chủ đề và tư tưởng của bài thơ. Đọc

thơ Người các nhà nho tìm thấy những kiến thức uyên thâm, hệ thống sâu sắc của các bậc nho học cũ ,

đặc biệt là qua tập “Nhật kí trong tù” ( Chiều tối, Cảnh chiều hôm, Mới ra tù tập leo núi…)

Thơ của Người rất giống thơ Đường, thơ Tống, thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du bên cạnh đó có

nhiều bài rất Việt Nam như ca dao. Bài “ Đi thuyền trên sông Đáy” giàu chất “Truyện Kiều”, “Chinh

Phụ Ngâm”. Giáo sư Trần Đình Sử nhận xét : “Trong thơ Người, cái thú cổ điển hoà quyện với cuộc

170



kháng chiến hiện đại, với nhịp độ khẩn trương hiện đại. Về nhiều mặt, ta có thể nói thơ Hồ Chí Minh

là một mẫu mực kết hợp hài hoà truyền thống và hiện đại”.

c. Tinh thần chiến sĩ ẩn trong hình tượng thi sĩ

Trong những ngày tháng bị giam cầm ở nhà tù Tưởng Giới Thạch những vần thơ của Người

vẫn vượt khỏi cảnh lao lung mang theo phong độ cốt cách của một tâm hồn lớn. Trên hành trình bị

áp giải, mặc dù bị trói, người chiến sĩ như cất từng bước nặng nhọc trên chặng đường núi non hiểm

trở, nhưng Người vẫn khắc phục mệt mỏi để tinh thần hoà vui với thiên nhiên :

“ Mặc dù bị trói chân tay

Chim ca rộn núi hương bay ngát rừng

Vui say ai cấm ta đừng

Đường xa âu cũng bớt chừng qụạnh hiu”

(Trên đường đi)

Hồ Chí Minh luôn tìm niềm vui từ trong cảnh vật và sinh hoạt của xóm làng để khuây khoả

đi mệt nhọc hàng ngày. Có những bài làm ta xót xa và ngạc nhiên trước cảnh ngộ và tinh thần của

Người. Cảnh áp giải trên sông tay chân bị cùm trói trong cảnh nhục hình . Ở vào cảnh đó ai cũng

chán chường hoặc thu mình vào thế giới riêng cách biệt. Những mối tinh thần hoà hợp của Người

với ngoại cảnh vẫn gắn bó và tha thiết lạ lùng :

“ Đáp thuyền thẳng xuống huyện Ung Ninh

Lủng lẳng chân treo tựa giảo hình;

Làng xóm ven sông đông đúc thế

Thuyền câu lướt sóng nhẹ thênh thênh”

Con thuyền nhẹ thênh thênh ấy không phải chỉ trong cuộc đời thực mà đang xuôi dòng trong

tâm tư thanh thản của người cách mạng. Phải có tấm lòng tha thiết với cuộc sống , tin yêu vào con

người , phải có một tinh thần chủ động và lạc quan cách mạng, có chất thép của cuộc đời và tình người

thì mới có phẩm chất tinh thần đó. Màu hồng của niềm tin hi vọng xuất hiện ở rất nhiều bài thơ

“ Cô em xóm xay ngô tối

Xay hết lò than đã rực hồng”

“Phương đông màu trắng chuyển sang hồng”

Trường Chinh nhận xét “Ý chí đấu tranh kiên cường bất khuất và tinh thần lạc quan cách

mạng và phẩm chất cao quý thấu suốt đời hoạt động cách mạng của Hồ Chí Minh”

-Trong những bài thơ được viết ra khi Người trở về Tổ quốc , thiên nhiên luôn là bộ phận

của đất nước và tình cảm với thiên nhiên là một khía cạnh sâu sắc của tình yêu đất nước. Qua thơ Hồ

Chí Minh phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp luôn gợi tình cảm yêu thương đất nước và tình thần lo

lắng trách nhiệm. Cái đẹp nên thơ man mác mà trang nghiêm của cảnh rừng Việt Bắc với trăng sáng

suối trong không cuốn hút người đọc đi về phía thưởng ngoạn mà phần thưởng ngoạn nằm trong cảm

hứng bao trùm của tình yêu đất nước :

“ Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ

171



Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà”

Vẻ đẹp thiên nhiên luôn khơi dậy tình cảm yêu nước một cách tự nhiên tha thiết. Có những

câu thơ tưởng là đơn sơ mộc mạc như tiếng nước non thầm kín :

“ Non xa xa, nước xa xa

Nào phải thênh thang mới gọi là

Đây núi Lê nin kia núi Mác

Hai tay xây dựng một sơn hà”

Câu thơ viết theo tầm nhìn phóng xa về phía trước. Núi non cảnh vật xa gần của ông cha từ

ngàn xưa để lại . Nhưng câu thơ gợi về mặt âm thanh như tiếng gọi nhẹ nhàng xao xuyến, nghe ấm

mãi một tình cảm yêu đất nước. Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp một lần đi

thuyền trên sông Đáy, trước cảnh sông nước mênh mang trong đêm thanh vắng, nỗi lo lắng về đất

nước lại dội lên khắc khoải

“ Dòng sông lặng ngắt như tờ

Sao đưa thuyền chạy thuyền chờ trăng theo

Bốn bề phong cảnh vắng teo

Chỉ nghe cót két tiếng chèo thuyền nan

Lòng riêng riêng những bàn hoàn

Lo sao khôi phục giang san Tiên Rồng”

Và sự vận động của thiên nhiên rất phù hợp với cảm hứng của con người

“Thuyền về trời đã rạng đông

Bao la nhuốm một màu hồng đẹp tươi”

Qua nhiều bài thơ về thiên nhiên chúng ta không thể quên sắc thái tự biểu hiện kín đáo bên

cạnh phần miêu tả nổi lên như quán xuyến nội dung

“ Hai mươi tư tháng sáu

Lên ngọn núi này chơi

Ngẩng đầu: mặt trời đỏ,

Bên suối một nhành mai”

« Mặt trời đỏ » và « nhành mai » là những vật có thật trong thiên nhiên đồng thời là hình ảnh

tượng trưng giàu ý nghĩa. Mặt trời rực rỡ biểu tượng tương lai thắng lợi của phong trào cách mạng.

Nhành mai là hạnh phúc, niềm vui có được trong mỗi người. Nhưng đó cũng chính là vẻ đẹp của tâm

hồn người. Trong Hồ Chí Minh sự toả sáng rực rỡ của tư tưởng cách mạng không che lấp đi vẻ mềm

mại thanh khiết của một nhành mai. Đó cũng là biểu hiện của chất thép của nghị lực, ý chí đấu tranh

với lòng nhân ái, ân tình của Người trong cuộc sống.

d. Một nụ cười thoải mái trẻ trung

Bút pháp sở trường của Hồ Chí Minh là châm biếm. Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã nhận xét thêm :«lối viết châm biếm của Người kín đáo và thú vị luôn gây hứng thú cho người đọc » :

172



“ Đầy mình đỏ tía như hoa gấm

Sột soạt luôn tay tựa gẩy đàn

Mặc gấm bạn tù đều khách quý

Gảy đàn trong ngục thảy tri âm”

“ Năm ba cây số một ngày

Áo mù dầm mưa rách cả giầy

Lại khổ thâu đêm không chỗ ngủ

Ngồi trên hố xí đợi ngày mai”

Văn chương nghệ thuật của Hồ Chí Minh đã để lại dấu ấn sâu đậm trong đời sống tinh

thần của người Việt Nam và bạn bè quốc tế, thể hiện rõ nét bản sắc Việt Nam . Đây là những di sản

vô cùng quý báu lưu lại mãi mãi những khía cạnh tâm hồn của một người Việt Nam đẹp nhất, vĩ đại

nhất trong thời đại ngày nay.

III. Phong cách nghệ thuật thơ Tố Hữu

1.Những yếu tố hình thành phong cách

Tố Hữu sinh tại thị xã Hội An Quảng Nam, quê ở làng Phù Lai, huyện Quảng Điền, Thừa

Thiên Huế. Cha là một nhà nho nghèo yêu thích thơ ca và thích sưu tầm ca dao, tục ngữ. Từ thủa nhỏ

đã được cha dạy làm thơ theo lối cổ. Mẹ Tố Hữu là con một nhà nho thuộc nhiều ca dao dân ca xứ

Huế. Tố Hữu mồ côi mẹ từ năm mười hai tuổi, một năm sau xa gia đình vào học Quốc học Huế. Quê

hương cũng góp phần quan trọng vào việc hình thành thơ Tố Hữu. Tuy là vùng đất nghèo nhưng

phong cảnh thiên nhiên núi sông rất nên thơ, xứ Huế còn nổi tiếng là một vùng văn hoá phong phú,

độc đáo, đậm bản sắc dân tộc bao gồm cả văn hoá cung đình và văn hoá dân gian mà nổi tiếng nhất

là những điệu hò, mái nhì, mái đẩy… Bước vào tuổi thanh niên đúng những năm phong trào Mặt trận

dân chủ do Đảng lãnh đạo dấy lên sôi sục trong cả nước, mà Huế là một trong những trung tâm sôi

động nhất , tuổi trẻ Tố Hữu đã có sự gặp gỡ may mắn và đẹp đẽ với lí tưởng cách mạng . Được lôi

cuốn vào phong trào đấu tranh Tố Hữu trở thành người lãnh đạo, hoàn toàn hiến dâng cuộc đời cho

cách mạng .

Tố Hữu con người chính trị và nhà thơ thống nhất làm một. Sự nghiệp thơ ca gắn liền với sự

nghiệp cách mạng trở thành bộ phận của sự nghiệp cách mạng. Tố Hữu được tặng giải thưởng Hồ

Chí Minh về văn học nghệ thuật.

2.Phong cách nghệ thuật thơ Tố Hữu

* Tố Hữu là thơ trữ tình chính trị những sự kiện lớn của đất nước là đối tượng thể hiện căn

nguyên khơi dậy niềm cảm xúc cho tác giả Thơ Tố Hữu là một thành tựu xuất sắc của thơ cách

mạng, kế tục truyền thống tốt đẹp của thơ ca Việt Nam qua nhiều thời đại : gắn bó với vận mệnh của

đất nước, phục vụ cho cuộc đấu tranh giành tự do của dân tộc. Thơ ông là sự kết hợp hài hoà hai yếu

tố cội nguồn cách mạng và dân tộc trong hình thức đẹp đẽ của thơ ca. Sức thu hút của thơ Tố Hữu

với những thế hệ người đọc là niềm say mê lí tưởng, những tình cảm cách mạng, tính dân tộc đậm đà

trong cả nội dung và hình thức.

a.Tố Hữu là nhà thơ của lí tưởng cộng sản, thơ Tố Hữu tiêu biểu cho khuynh hướng thơ

trữ tình chính trị

173



Thơ thường khai thác từ đời sống chính trị của đất nước, từ hoạt động cách mạng và tình

cảm của bản thân .Trong thơ tràn đầy cảm hứng lãng mạn luôn hướng người đọc tới một chân trời

tươi sáng

Trong thơ đời sống con người được khám phá ,cảm nhận chủ yếu trên phương diện quan hệ với

cuộc đấu tranh cách mạng với lí tưởng lẽ sống ân tình cách mạng : Từ ấy ,Việt Bắc , Bác ơi…

Sức hấp dẫn của thơ ca cách mạng nói chung của thơ Tố Hữu nói riêng bắt nguồn từ sức hấp

dẫn lớn lao của chủ nghĩa Mác- Lênin, của lí tưởng cộng sản. Sức hấp dẫn của một cách nhìn một

cách nghĩ , một cách cảm xúc và ước mơ, một thái độ trước cuộc sống, một cách sống đúng nhất và

đẹp nhất trong thời đại ngày nay

Trong khi lớp thanh niên ngột thở dưới ách thống trị nặng nề của thực dân phong kiến chưa

biết đi về phương nào thì Tố Hữu đến với họ gợi lên trong tâm trí họ những cảnh xót thương trông

thấy hàng ngày thôi thúc họ vùng dậy đấu tranh mang lại cho họ niềm tin hi vọng.

Nhiều nhà thơ nhà văn tiểu tư sản lúc bấy giờ nói đến những cô gái giang hồ với một giọng

khinh rẻ nhưng không ai có cái nhìn như Tố Hữu . Đáp lại tiếng kêu tha thiết của cô gái :

“ Tình ôi gian dối là tình

Thuyền em rách nát còn lành được không”

Nhà thơ chúng ta đã dám hứa :

“ Răng không, cô gái trên sông

Ngày mai cô sẽ từ trong ra ngoài

Thơm như hương nhuỵ hoa lài”

Sự thống nhất và sinh động giữa nội dung và hình thức trong thơ làm sáng ngời lên cái đẹp

của người say mê lí tưởng cộng sản trong từng giai đoạn của cách mạng. Với Từ ấy là tấm lòng và

niềm tin cái đẹp của tinh thần chiến đấu và tư thế chiến thắng. Với Việt Bắc là cái đẹp của cuộc sống

kháng chiến dưới sự dìu dắt của Bác :

“ Và mỗi trận mỗi mùa vui thắng lợi

Đôi mắt Bác hiện lên cười phấn khởi

Ta lớn cao lên, bay bổng diệu kì

Trên đường dài, hai cánh đỡ ta đi”

(Sáng tháng năm)

Trong tình âu yếm của đồng bào :

“Thương nhau chia củ sắn lùi

Bát cơm sẻ nửa chăn sui đắp cùng”

Gió lộng là chất say trong những bước đi đầu của chủ nghĩa xã hội, giấc mơ lớn từ xưa của

nhân loại :

“ Xuân ơi xuân em mới đến dăm năm

Mà cuộc sống đã tưng bừng ngày hội”

(Bài ca mùa xuân 1961)

174



Ra trận – chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam chưa bao giờ đạt tớí đỉnh cao như trong

thời đánh Mĩ chưa bao giờ có vẻ đẹp tuyệt vời như trong thơ Tố Hữu thời đánh Mĩ. Từ cô du kích :

“Rắn quấn bên chân vẫn bắn thù

Mĩ hại trăm nhà lo diệt trước

Rắn mình em chịu có sao đâu”

Tố Hữu làm thơ không phải chỉ nói với mọi người mà nói cho mình :

“ Ôi miền Nam, vì sao mỗi lúc

Mây chiều xa bay giục cánh chim

Đêm khuya một tiếng bầu, tiếng trúc

Một câu hò….cũng động trong tim?”

(Miền Nam1963)

Thơ Tố Hữu chủ yếu là tiếng nói của lòng yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu Đảng, lãnh tụ yêu

những anh chị em cùng chí hướng . Yêu thương và căm thù đó là tình cảm lớn thôi thúc người ta trên

đường đấu tranh cách mạng . Và thơ Tố Hữu yêu thương đến quên mình đó là nguồn vô tận của sức

mạnh Việt Nam.

b. Thơ mang đậm tính sử thi , cảm hứng lãng mạn

+ Trong thơ đời sống con người được khám phá, cảm nhận chủ yếu trên phương diện quan hệ

với cuộc đấu tranh cách mạng với lí tưởng lẽ sống ân tình cách mạng : Từ ấy, Việt Bắc, Bác ơi

Trong bài Lên Tây Bắc viết về anh bộ đội :

“ Anh đi tìm giặc, tôi tìm anh

Người lính trường chinh áo mỏng manh

Mỗi bước vàng theo đồng lúa chín

Lửa vui từng mái nứa tươi xanh”

Đây là tâm hồn trong cơn thịnh nộ :

“ Gươm nào chém được dòng Bến Hải

Lửa nào thiêu được dải Trường Sơn

Căm hờn lại giục lại giục văn hờn

Máu kêu trả máu, đầu van trả đầu!”

Để giành chiến thắng tất nhiên phải trải qua chiến đấu, sẵn sàng chấp nhận mọi hi sinh .

Nhưng dẫu trong hi sinh vẫn giữ tư thế của người chiến thắng :

“ Của anh chị bước lên đài gươm máy

Đầu sắp rơi mà môi vẫn tươi cười”

(Quyết hi sinh 1941)

Ngòi bút Tố Hữu đi sâu vào cái phong phú vô cùng của cuộc sống. ‘Trên đường thi lý” Tố Hữu

viết :

“ Ta đứng dậy ngẩn ngơ mà ngắm mãi

Quê hương ta. Nghe phấp phới trong lòng

175



Đôi cánh cò trắng vẫy mênh mông

Ôi! Tổ quốc! Đơn sơ mà lộng lẫy”

+ Nhân vật trữ tình là những con người đại diện cho những phẩm chất của dân tộc thậm chí

mang tầm vóc lịch sử thời đại.

Hình ảnh Bác Hồ trở đi trở lại nhiều lần :

“ Người đi trước, nghìn sương muôn tuyết

Dắt dìu dân nước Việt Nam đi

Bạc phơ mái tóc người Cha

Ba mươi năm Đảng nở hoa tặng Người”

Giữa những sóng gió của cách mạng tình yêu thương và phấn đấu không ngừng không nghỉ

của Bác càng sáng ngời tuyệt đẹp :

“ Bác về tóc có bạc thêm

Năm canh bốn biển có đêm nghĩ nhiều

Hỡi Người, tim những thương yêu

Cánh chim không mỏi, sớm chiều vẫn bay”

Các bà mẹ Việt Nam đến với kháng chiến còn hằn dấu vết nén chịu đựng do xã hội cũ nhưng đặt

quyền lợi của kháng chiến lên trên hết từ thương con tới thương bộ đội, thương nước căm thù giặc. Bao

bà bầm, bà bủ trở thành mẹ chiến sĩ thành cơ sở nuôi dấu cán bộ bất chấp mọi gian nguy khủng bố :

“ Buồng mẹ buồng tim dấu chúng con

Đêm đêm chó sủa làng bên động

Bóng mẹ ngôi canh lẫn bóng cồn”

(Mẹ Tơm)

Tác giả nhìn chị Trần Thị Lí với trái tim đập không chỉ cho mình mà cho lẽ phải trên đời cho quê hương tổ quốc loài người :

“ Cả nước bên em, quanh giường nệm trắng

Hát cho em nghe như tiếng mẹ ngày xưa

Sông Thu Bồn giọng hát đò đưa

Em sẽ đứng trên đôi chân tuổi trẻ

Đôi gót đỏ lại trở về quê mẹ

Em sẽ đi, trên đường ấy thênh thang

Như những ngày xưa, rực rỡ sao vàng”

+ Cảm hứng thơ Tố Hữu là cảm hứng lịch sử dân tộc chứ không phải cảm hứng thế sự đời tư.

Nổi bật trong thơ Tố Hữu là vận mệnh dân tộc cộng đồng chứ không phải vấn đề cá nhân.

Tố Hữu đã ca ngợi cuộc chiến đấu chống Mĩ ở miền Nam :

“ Ôi Tổ quốc giang sơn hùng vĩ

Đất anh hùng của thế kỉ hai mươi!

Hãy kiêu hãnh trên tuyến đầu chống Mĩ

Có miền Nam anh dũng tuyệt vời”

Tố Hữu nhìn rõ cái vĩ đại nhiều mặt và những khó khăn của cuộc kháng chiến đế sáng tạo

một hình ảnh thơ giàu ý nghĩa :

176



“ Việt Nam, ôi Tổ quốc thương yêu

Trong khổ đau,Người đẹp hơn nhiều

Như bà mẹ sớm chiều gánh nặng

Nhẫn nại nuôi con suốt đời im lặng”

c. Thơ Tố Hữu có giọng tâm tình, ngọt ngào tha thiết

Nhiều vấn đề của chính trị cách mạng được thể hiện như vấn đề của tình cảm muôn đời

Thơ Tố Hữu có giọng điệu riêng là giọng tâm tình ngọt ngào. Thể hiện qua cách xưng hô với đối

tượng trò truyện kêu gọi “ Anh vệ quốc quân ơi, Xuân ơi xuân, Hương Giang ơi…”

Trong thơ Tố Hữu có những lời nhỏ nhẹ tự mình tâm sự với mình :

“ Huế ơi, quê mẹ của ta ơi!

Nhớ tự ngày xưa tuổi chín mười

Mây núi hiu hiu , chiều lặng lặng

Mưa nguồn gió biển nắng xa khơi”

(Quê mẹ-1955)

Có những lời tự nhiên như lời nói thường :

“ Mấy hôm nay như đứa nhớ nhà

Ta vẫn vơ hoài, rạo rực, vào ra

(Bài ca mùa xuân 1961)

Giọng điệu ấy có phần là do được thừa hưởng từ điệu tầm hồn con người Huế với những câu

ca, giọng hò tha thiết ngọt ngào của quê hương . Nhưng nó cũng xuất phát từ quan niệm của nhà thơ

“ Thơ là chuyện đồng điệu…Thơ là tiếng nói đồng ý và đồng tình, tiếng nói đồng chí”.Nhà thơ đặc

biệt dễ rung động với nghĩa tình cách mạng, luôn hướng đến đồng bào, đồng chí giãi bày tâm sự trò

chuyện, kêu gọi nhắn nhủ. Thơ Tố Hữu phần nhiều có cách diễn đạt tự nhiên hơi thơ liền mạch.

d. Nghệ thuật thơ Tố Hữu đậm đà tính dân tộc

Phần lớn thơ Tố Hữu viết theo các thể thơ dân gian và các thể thơ từ rất lâu đã trở nên quen

thuộc với người đọc Việt Nam :

“ Nhưng rồi gió từ xa thổi

Núi kêu anh bộ đội lên đường”

Câu thơ hiện đại mà nghe như có hơi thở của Chinh Phụ Ngâm :

“ Mười lăm năm ấy ai quên

Quê hương cách mạng dựng lên cộng hoà

Mình về mình có nhớ ta

Mái đình Hồng Thái cây đa Tân Trào”

Tố Hữu biết học một cách sáng tạo Kiều và ca dao. Hay « Bà Bủ nằm ổ chuối khô » « Bà

Bủ không ngủ bà nằm » thì chính là cái hơi vè dân gian được sống dậy và nâng lên thành nghệ

thuật . Sử dụng đa dạng các thể thơ truyền thống (như lục bát, song thất lục bát, bốn chữ, năm chữ,

177



bảy chữ) nhưng vẫn có nhiều biến hoá linh hoạt trong diễn tả cảm xúc trạng thái làm phong phú thêm

cho hình thức thơ ca này .

Thể điệu truyền thống

Ngôn ngữ sử dụng lối nói quen thuộc của dân tộc , so sánh ví von truyền thống nhưng vẫn

biều hiện nội dung mới của thời đại

Bài thơ Việt Bắc là một bức tranh toàn cảnh về sinh hoạt kháng chiến ở Việt Bắc nhưng lại

viết theo lối đưa tiễn đối đáp trong ca dao xưa. Tưởng như đang vẳng lại từ đầu đó cảnh sinh hoạt

dân ca với những tình tự, giọng điệu ngày từ đầu đã rất quen thuộc “ Mình về mình có nhớ ta.’.

Cứ thế chuyện đánh giặc giữ nước , xây dựng lại đất nước trở thành chuyện tình nghĩa giữa

ta và mình, ta với mình cùng biết bao hò hẹn ước mong lưu luyến và nhớ thương . Có những câu láy

lại nguyên ca dao cũ

“Đá mòn nhưng dạ chẳng mòn”

Lấy lại câu Kiều

“Còn non còn nước còn trời

Ngược xuôi đôi mặt một lời song song

Có những câu phất phơ lời thơ trong Thề non nước của Tản Đà

“Nước trôi nước có về nguồn

Mây trôi mây có cùng non trở về”

Bài “ Ba mươi năm đời ta có Đảng” có hàng chục câu thành ngữ, tục ngữ

“ Ngọt bùi nhớ lúc đắng cay..

Đời ta gương vỡ lại lành…

Chim treo trên lửa cá nằm dưới dao…”

Tên bài thơ” Nước non ngàn dặm” lấy từ câu ca Nam Bình

Thương nhớ miền Nam hướng về quê mẹ ý nghĩ tình cảm của nhà thơ bao giờ cũng dành cho

những câu hò

“Quê hương ơi sao mà da diết thế

Giọng hò đưa…lòng Huế đó chăng?

Ví dù đèn tắt đã có trăng

Khổ em thì em chịu, biết làm răng đặng chừ…

Câu hò xưa mối tương tư

Thiết tha đôi lứa, mà như đôi miền!”

(Bài ca quê hương)

Lòng thương mến cũng như tình cảm dân tộc khiến cho câu hò điệu ru có sức hấp dẫn lôi

cuốn tự nhiên với nhà thơ . Và có dịp nhà thơ gửi gắm niềm thương nhớ xúc động của mình

“ Phù Lai ba bến con đò

Thanh Lương quê ngoại, câu hò còn chăng?”

( Nước non ngàn dặm)

178



Phát huy tính nhạc của tiếng Việt . Sử dụng từ láy phối hợp với âm thanh, nhịp điệu chất

nhạc chứa đựng cảm xúc tâm hồn

Lời thơ có khi rơi từng chữ, từng chữ theo nhịp suy nghĩ chậm rãi của nhà thơ

“ Cành táo đầu hè quả ngọt rung rinh

Như hạnh phúc đơn sơ, ước mơ nho nhỏ”

Có khi dài và dồn dập đã đọc là đọc luôn không thể dừng lại

“ Hoan hô chiến sĩ Điện Biên

Chiến sĩ anh hùng

Đầu nung lửa sắt

Năm mươi sáu ngày đêm, khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt

Máu trộn bùn non

Gan không núng

Chí không mòn

Những đồng chí, thân chôn làm giá súng

Đầu bịt lỗ châu mai

Băng mình qua luỹ thép gai

Ào ào vũ bão

Những đồng chí chèn lưng cứu pháo

Nát thân, mắt nhắm, còn ôm.”

Chỉ đọc không cũng đã cuốn hút nhưng phải có hơi thơ ấy mới nói được sự hi sinh chiến đấu

không phải của một người trong một giờ một phút mà của hàng vạn người . Thơ Tố Hữu không nói

bằng câu chữ mà nói bằng nhịp điệu âm thanh và quan hệ giữa các nhịp điệu âm thanh. Trong một

lần nói về thơ Tố Hữu có dẫn mấy câu mở đầu bài “Mẹ Tơm”(1961)

“Tôi lại về quê mẹ nuôi xưa

Một buổi trưa, nắng dài bãi cát

Gió lộng xôn xao, sóng biển đu đưa

Mát rượi lòng ta, ngân nga tiếng hát”

Tố Hữu nói thêm”Trong hai câu sau có âm vang của gió và sóng, có cả âm vang của một tấm

lòng. Nếu viét gió thổi lao xao sóng biển rì rào thì không còn gì nữa. Hai câu thơ không chỉ tả cảnh

mà còn tả tình trong cảnh. Nhịp điệu của hai câu thơ là nhịp điệu của sóng gió và cũng là nhịp điệu

náo nức xôn xao và biết bao sung sướng, êm ái trong lòng người trở về quê cũ, nơi đã nuôi mình

Hay trong bài “Lên Tây Bắc” (1948)

Lại những ngày đi vắt với sương

Ngô bung, xôi nhạt, nước lưng bương

Đêm mưa rình giặc, tai thao thức

Mùa lại mùa qua, rét nhức xương”

179



Những câu thơ chan chứa tình cảm đối với anh bộ đội trong hoàn cảnh chiến đấu gian khổ

thời bấy giờ. Và tình cảm ấy đã truyền đến người đọc chủ yếu qua cách gieo vần của nhà thơ, qua âm

hưởng của mấy chữ “sương”, “bương”,” xương” đọc lên như muốn rưng rưng

Thơ Tố Hữu là một thành tựu xuất sắc của thơ cách mạng, kế tục truyền thống tốt đẹp của

thơ ca Việt Nam qua nhiều thời đại: gắn bó với vận mệnh của đất nước, phục vụ cho cuộc đấu tranh

giành tự do cua dân tộc. Thơ ông là sự kết hợp hài hoà hai yếu tố, cội nguồn cách mạng và dân tộc

trong hình thức đẹp đẽ của thơ ca. Sức thu hút của thơ Tố Hữu với những thế hệ người đọc là niềm

say mê lí tưởng, những tình cảm cách mạng, tính dân tộc đậm đà trong cả nội dung và hình thức

C. Kết luận

Như vậy, phong cách nghệ thuật thể hiện cái nhìn độc đáo của người nghệ sĩ trước cuộc đời,

con người. Cái nhìn đó được cụ thể qua cả nội dung và hình thức nghệ thuật. Đối với các nhà thơ

sáng tác lâu dài trên diện rộng có hiện tượng đa phong cách hoặc phong cách có sự vận động, biến

đổi ở những giai đoạn khác nhau. Phong cách giúp nhà văn, nhà thơ khẳng định được mình, khẳng

định vị thế và sức đóng góp của riêng mình trên cơ sở tài năng. Người sáng tác thì nhiều nhưng

không phải ai cũng có phong cách nghệ thuật độc đáo. Vì thế, có được phong cách nghệ thuật là cái

đích hướng tới của người nghệ sĩ mọi thời đại. Phong cách nghệ thuật còn có ý nghĩa đối với sự phát

triển của văn học. Nó góp phần làm phong phú, đa dạng diện mạo của văn học. Sự phát triển của văn

học, lịch sử văn học dân tộc được tạo nên bởi sự góp mặt, nối tiếp của những phong cách nghệ thuật

văn học.

ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC THỂ LOẠI

VĂN HỌC: THƠ, TRUYỆN NGẮN, TIỂU THUYẾT, KỊCH

( Trần Hoài Anh - Nguyễn Thị Thắm - THPT chuyên Vĩnh Phúc)

PHẦN MỞ ĐẦU

hể loại văn học (genre - phương Tây, thể tài - Trung Quốc) là một hình thức chỉnh thể của

tác phẩm văn học. Tác phẩm văn học nào cũng có một hình thể, có một thể cấu tạo, thể

thức ngôn từ nhất định. Các hình thức cá biệt ấy hết sức đa dạng. Song giữa các tác phẩm

khác biệt ấy lại thấy có những đặc điểm gần gũi nhau về ngôn từ, hình tượng, cấu tạo, hình thành nên

những loại nhất định. Loại - đó là những nét tương đồng loại hình làm nên thể loại văn học.

TThể loại văn học thuộc về phương thức, cách thể hiện cuộc sống trong văn học cũng như

cách cấu tạo và biểu hiện nội dung trong tác phẩm văn học cụ thể. Tác phẩm văn học tồn tại trong

những hình thức của các thể loại văn học : tiểu thuyết, thơ, kịch… Không có tác phẩm nào tồn tại

180



ngoài hình thức quen thuộc của thể loại. Phân tích một tác phẩm về nội dung cũng như nghệ thuật

không thể xem nhẹ đặc trưng thể loại.

Trong quá trình vận động của văn học, sự hình thành, phát triển và mất đi của các thể loại

văn học là hiện tượng phát triển bình thường. Các thể loại văn học tuy thay đổi qua các thời kì lịch

sử song vẫn có những mặt ổn định tiếp nối nhau từ giai đoạn này qua giai đoạn khác. Sự tiếp nối ấy ở

từng thể loại là do phương thức phản ánh cuộc sống quy định. Người ta thường nói đến 3 phương

thức cơ bản : tự sự, trữ tình và kịch. Trong loại tự sự bao gồm các thể : anh hùng ca cổ điển, trường

ca, tráng ca, diễn ca, truyện thơ, truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết, kí sự, phóng sự, hồi kí… Trong

loại trữ tình bao gồm các thể : bi ca, tụng ca, thơ trữ tình, thơ đồng quê, đoản khúc trữ tình… Loại

kịch bao gồm các hình thức bi kịch, hài kịch, hề kịch, chính kịch, ca kịch (tuồng, chèo, cải lương)…

Trong báo cáo này, chúng tôi không đi vào tìm hiểu tất cả các thể loại văn học của các phương thức

biểu hiện đã từng có trong quá trình phát triển của lịch sử văn học mà chỉ tìm hiểu một số thể loại

văn học quan trọng thường bắt gặp trong quá trình nghiên cứu và thưởng thức văn học. Trong loại

tác phẩm tự sự chúng ta sẽ nghiên cứu tiểu thuyết và truyện ngắn. Trong loại tác phẩm trữ tình,

chúng ta sẽ tìm hiểu về thơ. Trong loại tác phẩm kịch chúng ta tìm hiểu thể chính kịch.

PHẦN NỘI DUNG

I. ĐẶC TRƯNG THƠ

Khái niệm chung

Thơ là một thể loại văn học nảy sinh rất sớm trong đời sống con người : những bài hát trong

lao động của người nguyên thủy, những lời cầu nguyện nói lên những mong ước tốt lành cho mùa

màng, và đời sống trong các bài niệm chú có thể được xem là những hình thức đầu tiên của thơ. Thơ

chỉ thực sự hình thành khi con người có nhu cầu tự biểu hiện.

Thuật ngữ : thơ = thơ ca : bởi thơ ca ra đời cùng một lúc với nhạc, họa, múa trong các cuộc tế lễ

thần linh thời nguyên thủy. Thơ có nghĩa rộng: chỉ toàn bộ văn học (Ví dụ : trong sách Thi pháp học-

Aristote, thơ bao gồm cả sử thi, bi kịch, hài kịch tức là ngôn từ có nhịp điệu). Vào thời cận, hiện đại,

thơ có nghĩa hẹp chỉ riêng loại hình sáng tác cụ thể như thơ trữ tình, thơ tự sự, trường ca… Báo cáo

này chúng tôi hiểu thơ ca theo nghĩa hẹp.

I. Đặc trưng nội dung của thơ

1. Thơ là sự thổ lộ tình cảm mãnh liệt đã được ý thức

Tính trữ tình là đặc trưng nổi bật nhất của nội dung thơ : thơ lấy điểm tựa ở sự bộc lộ thế

giới nội cảm của nhà thơ trước cuộc đời. Con người tự cảm thấy mình qua những ấn tượng, ý nghĩ,

cảm xúc chủ quan của mình đối với thế giới và nhân sinh. Do đó sự miêu tả sự vật, ngoại cảnh chỉ

phục tùng nhiệm vụ trữ tình, bức tranh cuộc sống trong thơ không phải là bức tranh đời sống thuần

túy mà là bức tranh tâm trạng, tâm cảnh. Trong Mĩ học, Hegel viết : Đối tượng của thơ không phải là

mặt trời, núi non, phong cảnh, cũng không phải là hình dáng và các biểu hiện bên ngoài của con

người, máu thịt, thần kinh… Đối tượng của thơ là hứng thú và tinh thần . Tố Hữu viết : Thơ là cái

181



nhụy của cuộc sống, thơ chỉ tràn ra khi trong tim ta cuộc sống đã thật đầy . Raxun Gamzatop :

Giống như ngọn lửa bốc lên từ những cành khô, tài năng bắt nguồn từ những tình cảm mạnh mẽ của

con người. Thơ sinh ra từ tình yêu và lòng căm thù, từ nụ cười trong sáng hay những giọt nước mắt

cay đắng. Bạch Cư Dị : Với thơ thì gốc là tình cảm, mầm lá là ngôn ngữ, hoa là âm thanh, quả là ý

nghĩa. Gớt : Thơ là sự bùng cháy của trái tim.

Hình tượng trong thơ là hình tượng của cảm xúc. Thơ chấp nhận cái phi lí của thực tại nếu

nó bộc lộ được cái thực, cái có lí của tình cảm cảm xúc. Ca dao có bài:

Trèo lên cây bưởi hái hoa

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

Em đã có chồng anh tiếc lắm thay !

Sắc màu của hoa tầm xuân đã biến đổi một cách thật phi lí. Bởi trong thực tế, hoa tầm xuân

không có màu xanh. Lẽ ra nụ tầm xuân nở ra phải chúm chím ửng hồng. Sao ở đây lại xanh biếc, lại

vô lí đến thế ? Chính cái phi lí này đã nói lên điều hữu lí của tình yêu : sự nuối tiếc của chàng trai,

ngỡ ngàng khi ta chẳng cưới được nhau, khi em đã có chồng.

2. Tính cá thể hóa của tình cảm trong thơ

Thơ bao giờ cũng tự biểu hiện cái tôi tác giả dù nhà thơ có ý thức điều đó hay không. Thơ là

gương mặt riêng của mỗi người. Qua từng trang thơ, dòng thơ, người đọc được tiếp xúc trực tiếp với

một cá tính, một cuộc đời, một tâm hồn. Thơ Hồ Xuân Hương là tiếng nói của cái tôi phóng khoáng

và nổi loạn, chống lại những phép tắc của lễ giáo phong kiến. Thơ Hàn Mặc Tử lại tiếng kêu của một

hồn thơ đau thương tuyệt vọng nhưng đầy khát vọng sống.

Cái tôi là yếu tố tất yếu để chiếm lĩnh đời sống, nhưng không có nghĩa rằng cái tôi chính là

nội dung của thơ. Nội dung của thơ phải mang ý nghĩa nhân loại : Thơ đi từ chân trời của một người

đến chân trời của tất cả (Pôn Eluya).

3. Chất thơ của thơ

Chất thơ chính là chất dư ba, thơ không nói ở những điều nó viết ra, mà nói ở những chỗ

trống, chỗ trắng, chỗ im lặng giữa các chữ, các lời (ý tại ngôn ngoại). Ví dụ : Chất thơ của bài Mời

trầu của Hồ Xuân Hương không ở những thứ đem mời, cách mời, mà ở cảm nhận đời sống toát ra từ

sự mời trầu ấy. Đó là niềm khao khát giao duyên nhưng không còn ảo tưởng. Nhà thơ Tố Hữu cũng

nói : Thơ là cái đó: sự im lặng giữa các từ. Nếu người ta lắng nghe cái im lặng đó, thì có những

tiếng dội vang rất đa dạng và tinh tế.

II. Đặc trưng hình thức của thơ

1. Thơ biểu hiện bằng biểu tượng, ý tượng

Thơ biểu hiện bằng biểu tượng mang nghĩa, các ý tượng, hình ảnh có ngụ ý. Như trong bài

thơ Tràng giang có các hình ảnh : sóng gợn tràng giang, con thuyền xuôi mái, củi một cành khô .

Hình ảnh củi một cành khô vừa gợi sự khô héo, vô định trên dòng nước, vừa nói lên được cái nhỏ bé

của kiếp người.

182



Biểu tượng trong thơ thường gián đoạn, không liên tục, có nhiều khoảng trống, khoảng

trắng, tựa như khoảng trắng trong tranh thủy mặc của Tề Bạch Thạch buộc người đọc phải suy đoán.

Trong bài thơ Đây thôn Vĩ Dạ, khổ 1 là biểu tượng của lời mời tha thiết, khổ 2 là biểu tượng của sự

chia lìa, khổ 3 là biểu tượng của mong đợi và hoài nghi. Biểu tượng cho phép thơ không phải kể lể,

không chạy theo tính liên tục bề ngoài mà nắm bắt thẳng những hình ảnh nổi bật nhất, cô đọng nhất,

giàu hàm ý nhất của đời sống vào mục đích thể hiện.

Mỗi nhà thơ có những biểu tượng, vùng ngôn ngữ riêng. Thế giới biểu tượng trong thơ

Nguyễn Bính gắn với thôn quê với giậu mồng tơi, lúa đồng nàng, lúa đồng anh, hoa xoan, khung cửi,

giếng nước, bờ ao…

2. Ngôn từ thơ được cấu tạo đặc biệt

Thứ nhất, đó là ngôn từ có nhịp điệu. Nhịp điệu là bước đi của thơ. Thơ lục bát ngắt nhịp chẵn

tạo giọng điệu êm ái trầm bổng du dương. Thơ Đường luật thường ngắt nhịp 4/3- câu thơ đóng cứng

lại trong sự dồn nén cảm xúc - thơ là sự nén chặt năng lượng. Nhưng có khi cũng có sự phá cách :

- Một đèo / một đèo / lại một đèo (Hồ Xuân Hương)

- Sen tàn / cúc lại / nở hoa

Sầu dài / ngày ngắn / đông đà / sang xuân (Nguyễn Du)

Dòng thơ ngắt theo nhịp 2 đều đặn như nhịp chuyển vần đều đặn của năm tháng, bốn mùa

Thứ hai, ngôn từ thơ có tính nhảy vọt, gián đoạn tạo thành những khoảng lặng giàu ý nghĩa.

Ngôn từ trong thơ thường phá vỡ lôgic kết hợp thông thường để tạo thành những kết hợp mới bất

ngờ theo nguyên tắc lạ hóa. Ví dụ bài Đàn ghi ta của Lorca :

những tiếng đàn bọt nước

Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt

li- la li- la li- la

đi lang thang về miền đơn độc

với vầng trăng chuếnh choáng

trên yên ngựa mỏi mòn

Thanh Thảo kết hợp các hình ảnh : tiếng đàn, Tây Ban Nha, hình tượng người nghệ sĩ đi

lang thang tưởng như không có lôgic nhưng thực ra đã nói lên mối quan hệ giữa cái đẹp, nghệ thuật

với đời sống chính trị đương thời. Tiếng đàn Lorca đứng trước những nguy cơ đầy bất trắc.

Thứ ba, ngôn từ thơ giàu nhạc tính với những âm thanh luyến láy, những từ trùng điệp, sự

phối hợp bằng trắc, cách dùng vần, điệp câu, điệp ngữ.

II. ĐẶC TRƯNG TIỂU THUYẾT

Khái niệm chung

Thuật ngữ Tiểu thuyết xuất hiện sớm nhất trong sách của Trang Tử để chỉ các câu chuyện vặt,

không có ý nghĩa là thể loại văn học. Đến thời Đông Hán với Ban Cố, Tiểu thuyết được hiểu là mọi

chyện kể đủ loại tạp nham ngoài phạm vi lục kinh, tuy đã nói tới một đặc điểm quan trọng của tiểu

183



thuyết là ngoài phạm vi kinh sử, nhưng cũng chưa phải là thể loại văn học. Phải đến thời Đường,

Tống mới có hình thức tiểu thuyết thoại bản. Khái niệm tiểu thuyết hiện đại phải đến cuối thế kỉ

XIX, đầu thế kỉ XX mới có, gọi là tiểu thuyết trường thiên, tiểu thuyết trung thiên, tiểu thuyết đoản

thiên…

Ở phương Tây, người ta dùng từ Story để chỉ truyện ngắn, còn từ Novel để chỉ các truyện mới lạ,

tân kì. Người ta dùng Novel để chỉ tiểu thuyết trường thiên, vì truyện dài ở Châu Âu gọi là roman, có

cội nguồn từ thể loại romance (truyện truyền kì thời trung đại).

Ở Việt Nam, đầu thế lỉ XX người ta mới sử dụng thuật ngữ Tiểu thuyết như ở Trung Quốc.

Nhưng đồng thời vẫn sử dụng thuật ngữ truyện. Truyện dài, truyện vừa, truyện ngắn hoàn toàn đồng

nghĩa với các thuật ngữ trường thiên tiểu thuyết, trung thiên tiểu thuyết, đoản thiên tiểu thuyết. Tuy

vậy, thuật ngữ truyện có cội nguồn sử học và phát triển từ thời trung đại. Thuật ngữ tiểu thuyết mang

nội hàm hiện đại của thể loại văn học Châu Âu. Có thể nói từ truyện đến tiểu thuyết là hai giai đoạn

phát triển của cùng một loại hình văn học. Trong tiếng Việt hiện đại, người ta dùng thuật ngữ tiểu

thuyết để chỉ tác phẩm truyện có quy mô lớn, còn quy mô nhỏ và vừa vẫn gọi là truyện.

1. Đặc trưng nội dung của tiểu thuyết

1.1. Tiểu thuyết miêu tả cuộc sống hiện tại không ngừng biến đổi, sinh thành trên cơ sở kinh

nghiệm của cá nhân.

1.2. Là một thể loại cao cấp nhất thuộc phương thức tự sự, tính chất văn xuôi, vì vậy, trở thành

đặc trưng tiêu biểu cho nội dung của tiểu thuyết. Tính chất đó đã tạo nên trường lực mạnh mẽ để thể

loại dung chứa toàn vẹn hiện thực, đồng hóa và tái hiện chúng trong một thể thống nhất với những sắc

màu thẩm mỹ mới vượt lên trên hiện thực, cho phép tác phẩm phơi bày đến tận cùng sự phức tạp muôn

màu của hiện thực đời sống. Như vậy chất văn xuôi còn có thể hiểu là sự tái hiện cuộc sống không thi

vị hóa, không lãng mạn hóa, không lí tưởng hóa. Tiểu thuyết dường như hấp thụ vào nó mọi yếu tố

ngổn ngang, bề bộn của cuộc đời, bao gồm cái cao cả lẫn cái tầm thường, nghiêm túc và buồn cười, bi

và hài, cái lớn lẫn cái nhỏ… Chất văn xuôi như vậy thể hiện rõ trong tiểu thuyết của Balzac, Tolstoi,

Sholokhov, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Nam Cao, Nguyễn Khải…

1.3. Nhân vật tiểu thuyết là con người nếm trải trong khi nhân vật của sử thi, kịch là nhân vật

hành động. Nhân vật tiểu thuyết xuất hiện như là con người nếm trải cảm nhận, tư duy, chịu khổ

đau, dằn vặt của đời. Những nhân vật như Gôriô, Raxcônhicôp, Anna Carênina, Thứ, cha Thư… đều

là những con người nếm trải và tư duy, vì vậy mà rất tiểu thuyết. M.Bakhtin nhận xét,con người

trong tiểu thuyết khác với sử thi là thường không đồng nhất với chính nó…

1.4. Tiểu thuyết không được tổ chức sít sao như truyện ngắn, truyện vừa. Tiểu thuyết chứa bao

nhiêu cái thừa so với truyện vừa và truyện ngắn, mà đó lại là cái chính yếu của nhân vật về thế giới,

về đời người, sự phân tích cặn kẽ các diễn biến tình cảm, sự trình bày tường tận các tiền sử của nhân

vật, mọi chi tiết về quan hệ giữa người và người, về đồ vật và môi trường, và nói chung về toàn bộ

184



tồn tại của con người… Bởi thế, Sống mòn của Nam Cao, Vỡ bờ của Nguyễn Đình Thi… là tiểu

thuyết. Những suy nghĩ đủ loại của Thứ về nghề nghiệp, về đồng nghiệp, về mơ ước, về cái đói, về

thói thành kiến nghi kị, về bản than, về tính yếu đuối… những tình tiết về San, Mô, Oanh, ông Học,

về u em, về đôi vợ chồng nhà lá, về bữa ăn đều không thiết thực cho một cốt truyện nào, nhưng nó

phơi bày ra toàn bộ sự đầy đặn của tồn tại như một trạng thái và quá trình.

1.5. Tiểu thuyết hướng về miêu tả hiện thực như cái hiện tại đương thời của người trần thuật,

bằng cách xóa bỏ khoảng cách giữa người trần thuật và nội dung trần thuật. Là một hiện tại cùng

thời, tiểu thuyết cho phép người trần thuật tiếp xúc nhìn nhận các nhân vật một cách gần gũi như

những người bình thường, thường tình, có thể hiểu họ bằng kinh nghiệm của mình. Chính khoảng

cách gần gũi này làm cho tiểu thuyết trở thành một thể loại dân chủ, nó cho phép người trần thuật có

thể có thái độ than mật, thậm chí suồng sã đối với nhân vật của mình, và từ đó có thể nhìn hiện tượng

từ nhiều chiều, sử dụng nhiều giọng nói. Tiểu thuyết hấp thu mọi loại lời nói khác nhau trong cuộc

sống, san bằng ngăn cách trong văn học và ngoài văn học, tạo nên sự đối thoại giữa các giọng khác

nhau. Cuộc sống trong tiểu thuyết là một cái gì chưa xong xuôi, nên ngay lời trần thuật, dòng ý thức

nhân vật cũng là một cái gì chưa xong xuôi. Chằng hạn như văn của Nam Cao trong Sống mòn,

chúng ta nhận thấy lời văn của Nam Cao xây dựng theo nguyên tắc chồng chất, lặp lại có biến đổi

những chi tiết cùng loại hay nhóm từ đồng nghĩa. Điều đó không có nghĩa là nhà văn thiếu khả năng

miêu tả đối tượng mà thực chất sự chồng chất có tác dụng tái hiện dòng ý nghĩ đang mở ra, đang là

quá trình.

1.6. Bản chất tổng hợp

Ở phương diện cuối cùng, tiểu thuyết là một thể loại mang bản chất tổng hợp. Nó có thể dung

nạp thông qua ngôn từ nghệ thuật những phong cách nghệ thuật của các thể loại văn học khác

như thơ (những rung động tinh tế), kịch (xung đột xã hội), ký (hiện thực đời sống); các thủ pháp

nghệ thuật của những loại hình ngoại biên như hội họa (màu sắc), âm nhạc (thanh âm), điêu khắc (sự

cân xứng, chi tiết), điện ảnh(khả năng liên kết các bức màn hiện thực); và thậm chí cả các bộ môn

khoa học khác như tâm lý học, phân tâm học, đạo đức học và các bộ môn khoa học tự nhiên, khoa

học viễn tưởng khác. v.v. Nhiều thiên tài nghệ thuật đã định hình phong cách từ khả năng tổng hợp

này của thể loại, như Tolstoi với tiểu thuyết-sử thi, Dostoevski với thể loại tiểu thuyết-kịch,

Solokhov với tiểu thuyết anh hùng ca-trữ tình, Gorki với tiểu thuyết thế sự - trữ tình…

2. Đặc trưng hình thức của tiểu thuyết

2.1. Nhân vật

Nhân vật tiểu thuyết được miêu tả về nhiều mặt, tinh tế, chi tiết như con người sống. Các

thuộc tính của nhân vật được miêu tả trong quá trình, trong tổng hòa mọi bình diện, từ ý thức đến vô

thức, từ tư tưởng đến bản năng, từ mặt xã hội đến mặt sinh vật… Sự miêu tả nhân vật ở đây đạt đến

tính lập thể toàn vẹn. Tiểu thuyết không chỉ viết về 1 số người, mà còn viết về cả gia tộc, cả thế hệ,

185

http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_%C4%91%E1%BB%A9c_h%E1%BB%8Dc

http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_t%C3%A2m_h%E1%BB%8Dc

http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2m_l%C3%BD_h%E1%BB%8Dc

http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_%E1%BA%A3nh

http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%C3%AAu_kh%E1%BA%AFc

http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c

http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_h%E1%BB%8Da

http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C3%BD

http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%8Bch

http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%A1

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i_v%C4%83n_h%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phong_c%C3%A1ch_ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1

http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%B4n_t%E1%BB%AB_ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1



thậm chí nhiều thế hệ. Số lượng nhân vật trong tác phẩm có thể đạt đến 500 – 600 người như trong

Chiến tranh và hòa bình hay Hồng lâu mộng.

Nhân vật tiểu thuyết là con người nếm trải mặc dù họ cũng hành động, thậm chí còn tích cực

tham gia cải tạo môi trường nhưng với tư cách là đặc trưng thể loại, nhân vật ấy lại xuất hiện như là

con người nếm trải tư duy, chịu khổ đau, dằn vặt của đời. Lão Gôriô trong Tấn trò đời của Banzac vì

tình thương yêu dành cho đứa con gái của mình đã liên tục có những hành động: lao động vất vả cả

một đời để tạo dựng cơ nghiệp cho chúng để rồi những năm tháng cuối đời phải đến trọ ở một quán

trọ tồi tàn, phải bán đi những tài sản cuối cùng để lấy tiền cho con. Nhưng dẫn thế, lão vẫn triền

miên trong những khổ đau, dằn vặt, âm thầm nếm trải, âm thầm chịu đựng vì chưa bao giờ lão nguôi

nỗi lo cho con và cũng tương tự như vậy, chưa bao giờ lão nhận được từ những đứa con của mình sự

quan tâm thật sự. Khác với nhân vật trong sử thi là con người hành động. Đăm Săn sống mãi trong

niềm tự hào của người Êde với những chiến công chống lại các tù trưởng khác để bảo vệ quyền lợi

của bộ tộc mình.

2.2. Cốt truyện

Cốt truyện tiểu thuyết có thể đơn tuyến hay nhiều tuyến, đan bện nhiều quãng thời gian. Cốt

truyện có thể giàu kịch tính như tiểu thuyết của Đôtxtôiepxki hay có thể pha loãng để thể hiện chất

triết lý hay chất trữ tình như L.Tônxtôi

2.3. Hoàn cảnh

Hoàn cảnh trong tiểu thuyết được khắc họa, phân tích rất chi tiết. Ngoài việc cung cấp không

gian cho nhân vật hoạt động, làm phương tiện bộc lộ tính cách, phân tích tâm lí, phân tích xã hội, tạo

không khí chung cho tác phẩm. Ví dụ việc miêu tả hoàn cảnh trong tiểu thuyết Lão Gôriô của

Balzac…

2.4. Ngôn từ

Ngôn từ trong tiểu thuyết là một hiện tượng phong phú. Tiểu thuyết mang đậm chất văn

xuôi, tức là nó tái hiện cuộc sống không thi vị hóa, lãng mạn hóa, lí tưởng hóa như trong sử thi.

Bước vào thế giới tiểu thuyết, người đọc sẽ được tiếp cận với những gì gồ ghề, trắc trở của cuộc sống

như nó đang tồn tại ngoài cuộc đời. Nó bao gồm cả ánh sáng và bóng tối. Ngôn ngữ trong bộ tiểu

thuyết đồ sộ Tấn trò đời của Banzac chính là phương tiện phản ánh bức tranh xã hội tư sản khi đồng

tiền có thế lực vạn năng.

Lời trần thuật trong tiểu thuyết mang tính chất đối thoại, nó có nhiều hình thức đa giọng, đa

thanh như lời văn thoại, lời mỉa mai, lời văn nửa trực tiếp… Trong tiểu huyết, khoảng cách giữa

người trần thuật và nội dung trần thuật bị xóa nhòa. Tiểu thuyết hướng về miêu tả những cái hiện tại,

đương thời của người trần thuật, đôi khi nó cũng nói quá khứ nhưng để làm rõ hơn thực tại chứ

không lấy quá khứ làm mục đích sáng tạo. Khác với các tác phẩm sử thi thường nói về quá khứ vời

vợi xa xăm. Đó là lí do tại sao lời văn sử thi thường hùng tráng, tự hào, trang trọng, còn lời văn tiểu

thuyết dân chủ, suồng sã, thân mật và cuộc sống trong tiểu thuyết là một cái gì chưa xong xuôi.

186



III. ĐẶC TRƯNG TRUYỆN NGẮN

* Thuật ngữ

Thuật ngữ truyện có nhiều nghĩa. Với nguồn gốc chữ Hán, truyện ban đầu có nghĩa là giải thích

kinh nghĩa. Nghĩa thứ hai là bài văn xuôi ghi chép sự tích một đời của một người nào đó. Đây là thể loại

của sử học. Mở rộng ra, trong tiếng Việt, thuật ngữ truyện chỉ tác phẩm văn học là một bản kể có miêu tả

nhân vật, diễn biến sự kiện thú vị, như truyện cổ tích, truyện thần thoại, truyện cười, truyện truyền kì,

truyện Nôm, truyện thơ, truyện dài, truyện vừa, truyện ngắn, truyện rất ngăn (mini)…

1. Đặc trưng nội dung của truyện ngắn

Truyện ngắn là hình thức tự sự cỡ nhỏ, nó gần với tiểu thuyết hơn cả bởi hình thức tự sự tái

hiện cuộc sống đương thời. Nội dung thể loại truyện ngắn có thể rất khác nhau: Đời tư, thế sự, hay sử

thi, nhưng cái độc đáo của nó lại là ngắn. Truyện ngắn có thể kể cả một cuộc đời hay đoạn đời, một

sự kiện hay một chốc lát trong cuộc sống nhân vật, nhưng cái chính của truyện ngắn không phải ở hệ

thống sự kiện, mà ở cái nhìn tự sự đối với cuộc đời… Truyện ngắn nói chung không phải vì truyện

của nó ngắn, mà vì cách nắm bắt cuộc sống của thể loại. Tác giả truyện ngắn thường hướng tới khắc

họa một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất trong quan niệm nhân sinh hay đời sống tâm hồn con

người. Chính vì vậy trong truyện ngắn thường rất ít nhân vật, ít sự kiện phức tạp. Chỗ khác biệt quan

trọng giữa tiểu thuyết và truyện ngắn là, nếu nhân vật chính của tiểu thuyết thường là một thế giới,

thì nhân vật truyện ngắn là một mảnh nhỏ của thế giới. Truyện ngắn không nhằm tới việc khắc họa

những tính cách điển hình có cá tính đầy đặn và nhiều mặt trong tương quan với hoàn cảnh. Nhân vật

truyện ngắn thường hiện thân cho một trạng thái quan hệ xã hội, ý thức xã hội hoặc trạng thái tồn tại

của con người. Mặt khác, do đó, truyện ngắn lại có thể mở rộng diện tích nắm bắt các kiểu loại nhân

vật đa dạng trong cuộc sống, chẳng hạn như chức nghiệp, xuất thân, gia hệ, bạn bè… những kiểu loại

mà trong tiểu thuyết thường hiên ra thấp thoáng trong các nhân vật phụ.

Trên đây là những đặc trưng chung nhất về mặt nội dung của thể loại truyện ngắn. Chúng tôi

muốn đi sâu vào một khía cạnh làm nên đặc trưng loại thể của truyện ngắn trong bài viết nhỏ này, đó

là chất thơ trong truyện ngắn. Thông thường, người ta chỉ chú ý đến tính chất tự sự (kể chuyện) của

truyện ngắn, tệ hơn là coi truyện ngắn như một thứ văn xuôi nôm na mách qué, hoặc thứ văn xuôi

bò sát ngọn cỏ. Đó là một quan niệm sai lầm. Truyện ngắn đích thực không bao giờ là những chuyện

vặt vãnh mà mỗi chi tiết dù nhỏ bé cũng ẩn tàng hơi thở của thời đại, nỗi đau, niềm vui của nhân

thế… Những cách tân, sáng tạo của các nhà văn bậc thầy về truyện ngắn đã khẳng định rằng, truyện

ngắn, về tạng chất của nó rất gần với thơ, thậm chí có thể nói một cách không đến nỗi quá đáng

rằng, truyện ngắn là một dạng cấu trúc đặc biệt của thơ. Có thể lấy những truyện ngắn của

K.Pauxtôpxki là sự chứng minh rõ ràng ý đặc trưng này: được cảm hứng trữ tình sâu lắng dẫn dắt,

những câu truyện rất giản dị mà Pauxtôpxki kể ra đã mất đi cái chất nôm na ngày thường của nó mà

lấp lánh cái cấu trúc kỳ ảo của những tứ thơ thể hiện những nỗi niềm ưu tư, trắc ẩn về số phận con

người, thời đại… Chất thơ trong truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam trước tiên toả ra từ cảnh

187



vật quê hương được khắc hoạ bằng ngòi bút miêu tả tài hoa của tác giả : …Khi tiếng trống thu không

gọi buôỉ chiều, phương tây đỏ rực như lửa cháy, tre làng cắt hình rõ rệt lên nền trời… Chất thơ còn

toả ra trong cách tác giả miêu tả hồn người, tinh tế trong việc nắm bắt những rung cảm tinh tế nơi

tâm hồn nhân vật, tác giả dường như hoá thân vào nhân vật Liên, cảm nhận được những tác động rất

nhẹ nhàng của cảnh vật vào tâm trạng. Có thể nói Hai đứa trẻ là một bài thơ trữ tình trọn vẹn mang

trong mình sự trìu mến đối với cảnh vật và lòng thương cảm đối với những kiếp người bình thường,

nhó bé của Thạch Lam. Người ta nói truyện ngắn của Nguyễn Tuân thường bao gồm những cảnh

miêu tả hào hùng xen lẫn những giấc mơ vời vợi. Truyện ngắn Chữ người tử tù có cái chất thơ mênh

mang của bóng dáng người khởi nghĩa, làm nền cho hành tung, hoạt động dữ dội của đám người hảo

hán, những tay giang hồ phóng khoáng, những khách ngang tàng.

Cần lưu ý rằng, cái nghĩa Thơ được nói đến ở đây phải được hiểu là chất trữ tình sâu lắng

của những trạng huống, của những tâm trạng nhân vật trong truyện ngắn (chứ không phải là những

sự uốn éo cầu kỳ trong câu văn, sự lòe loẹt trong tả cảnh…), là sự cao đẹp của tư tưởng thẩm mỹ

khả dĩ có sức mạnh chắp cánh mà nâng cao tâm hồn người đọc thoát khỏi những sự níu kéo của cái

trần tục ở đời thường đặng vươn tới những ý tưởng đầy nhân văn và sáng tạo. Với ý nghĩa ấy, chất

thơ của truyện ngắn chính là cái tâm trong sáng mà đầy nặng sự ưu thời mẫn thế của nhà văn.

2. Đặc trưng hình thức của truyện ngắn

Cốt truyện của truyện ngắn có thể là nổi bật, hấp dẫn, nhưng chức năng của nó nói chung là

để nhận ra một điều gì. Cái chính của truyện ngắn là gây một ấn tượng sâu đậm về tình người và

cuộc đời. Kết cấu của truyện ngắn thường là một sự tương phản, liên tưởng. Bút pháp trần thuật

thường là chấm phá. Yếu tố có ý nghĩa quan trọng bậc nhất của truyện ngắn là chi tiết có dung lượng

lớn và hành văn mang ẩn ý, tạo cho tác phẩm những chiều sâu chưa nói hết. Ngoài ra, giọng điệu, cái

nhìn cũng hết sức quan trọng, làm nên cái hay của truyện ngắn. Truyện ngắn là một thể loại dân chủ,

gần gũi với cuộc sống hàng ngày, lại súc tích, dễ đọc, gắn liền với hoạt động báo chí, có tác dụng,

ảnh hưởng kịp thời trong đời sống.

Về mặt đặc trưng hình thức này, chúng tôi cũng muốn đi sâu nghiên cứu một khía cạnh

thường được nhắc đến của thể loại : Truyện ngắn phải ngắn. Chính đặc trưng này đòi hỏi truyện ngắn

phải cô đọng đến mức cao nhất. Điều này cũng được X. Antônốp đặc biệt nhấn mạnh : Trước mắt

nhà văn viết truyện ngắn là vấn đề rất phức tạp. Mọi câu chuyện càng phức tạp hơn, bởi lẽ truyện

ngắn phải …ngắn. Chính việc truyện ngắn phải ngắn khiến nó tự phân biệt một cách dứt khoát và

rành rọt bên cạnh truyện vừa và tiểu thuyết.

Không ai máy móc qui định truyện ngắn phải bao nhiêu chữ, nhưng khuôn khổ báo chí đã

hình thành nên một diện mạo tương đối định hình đối với truyện ngắn : từ ba đến năm ngàn chữ.

Điều cần chú ý ở đây là : cái vỏ hình thức bên ngoài khá định hình của thể loại truyện ngắn đã buộc

nó phải tạo nên sự biến đổi của cấu trúc nội tại, đó là sự vận động phát triển đi từ cái cá biệt đến cái

chung, từ cụ thể hóa đến khái quát hóa, tức là quá trình điển hình hóa của nghệ thuật văn chương. Đó

188



chính là sự cách tân, đổi mới, sáng tạo của thể loại truyện ngắn. Sư khác biệt của truyện ngắn đối với

truyện dài, tiểu thuyết không phải chỉ ở độ dài ngắn. Có người chú ý đến phẩm chất đặc biệt của

truyện ngắn do môi trường báo chí đòi hỏi, đó là yếu tố mới lạ. Song, cần lưu ý rằng, yếu tố mới lạ

đó không phải là tính thời sự sát sạt, càng không phải là chuyện lạ đó đây của môi trường báo chí.

Yếu tố mới lạ của truyện ngắn là phải tạo nên được sự cuốn hút đối với người đọc vào những sự kiện

đang diễn ra một cách đầy biến động của cả đời thường và những chuyện lớn lao của thời đại. Điều

cần nhấn mạnh là, yếu tố mới lạ đó là sự xâu chuỗi cái đời thường và những cái lớn lao thành một

cấu trúc nghệ thuật hoàn chỉnh đặc biệt ngắn gọn, cô đọng của truyện ngắn khiến cho cái cụ thể và

cái trừu tượng, cái cá biệt và cái điển hình ở truyện ngắn khác hẳn tiểu thuyết : nó hòa vào nhau và

dường như là một để tạo nên sức cuốn hút mạnh mẽ ở người đọc – đọc liền một mạch. Chính ở cách

đọc truyện ngắn này, một lần nữa cho ta thấy cái phẩm chất gắn bó với thơ của nó.

Ngắn ở truyện ngắn đồng nghĩa với cô đọng, tinh chất – nhìn vào đó có thể thấy cuộc sống

hiện ra với đủ sắc màu của nó. Sự thách đố ở đây là ai viết được ngắn gọn nhất ! Lep Tonxtoi nói :

Tôi không có thời gian để viết ngắn. Còn A. Tsekhop nói : Để có một truyện ngắn tốt, trong truyện

đó, không có cái gì được thừa, cũng y như trên boong tàu quân sự, ở đó tất cả đâu vào đấy, không có

gì được thừa, truyện ngắn cũng vậy. Nghệ thuật viết, nói cho đúng ra, không phải ở chỗ viết như thế

nào, mà là nghệ thuật vứt bỏ đi những gì dở kém như thế nào… Ta sẽ dễ dàng tìm thấy không ít

những ý kiến về đặc trưng của thể loại truyện ngắn gần với quan niệm này. Chẳng hạn như : Trong

các thể loại văn chương, truyện ngắn đóng vai trò hổ báo trong đại gia đình các loài vật. Ở loài thú

dữ này, không được có chút mỡ thừa dính vào mọi cơ bắp, nếu không chúng không thể săn mồi được.

Ngắn gọn là qui luật của việc cấu tạo truyện ngắn. Nhờ có khả năng phản ánh hành động một cách

ngắn gọn, truyện ngắn có khi còn có thể đạt tới trình độ anh hùng ca và đó là cả một bí mật của nó

(Hoan Bốtsơ), Truyện ngắn là một thứ giọt nước mà không có nó không thể có đại dương . Theo tôi

hiểu toàn bộ truyện ngắn là một tấm thảm lớn lao về cả thời đại. Với những mảnh tưởng như rất nhỏ

bé, nó góp phần tạo nên cả tấm chân dung hoàn chỉnh. Truyện ngắn giống như tranh khắc gỗ, lao

động nghệ thuật ở đây đòi hỏi chặt chẽ, cô đọng, các phương tiện phải được tính toán một cách tinh

tế, nét vẽ phải chính xác. Đây là một công việc vô cùng tinh tế. Xoay xỏa trên một mảnh đất chật

hẹp, chính đó là chỗ làm cho truyện ngắn phân biệt với các thể loại khác (Ts. Aitmatốp), v.v…

Sêkhôp – bậc thầy truyện ngắn cũng quan niệm rằng truyện ngắn là biết nói ngắn những truyện dài,

lời chật ý rộng. Truyện ngắn Người trong bao của ông được đưa vào giảng dạy ở chương trình phổ

thông chính là tiêu biểu cho một truyện ngắn theo quan điểm này : Cô đọng, hàm xúc, có sự lựa chọn

chi tiết đắt để có sức biểu hiện cao nhất, gợi mở nhiều nhất.

A. Tônxtôi nhận định : truyện ngắn là một trong những thể tài văn học khó nhất. Về nội dung

cũng như về tư tưởng, nó không khác gì tiểu thuyết… chỉ có điều do ngắn nên khó hơn… Truyện

ngắn đòi hỏi một công phu lao động lớn. Đây là chỗ đánh dấu trình độ nghệ thuật một nền văn học.

IV. ĐẶC TRƯNG KỊCH

189



Khái niệm chung

Kịch là một thể loại văn học tồn tại song song với hai thể loại khác là tự sự và trữ tình. Kịch bản

văn học vừa thuộc nghệ thuật sân khấu, lại vừa thuộc nghệ thuật ngôn từ. Là vở diễn sân khấu, nó

sống với công chúng khán giả, là tác phẩm văn học, nó sống với công chúng độc giả. Đặc trưng của

kịch không thể thoát li khỏi những điều kiện sân khấu và sự giới hạn về mặt thời gian, không gian,

khối lượng sự kiện, số lượng nhân vật. Trong mối giao lưu ấy, kịch hướng tới sự khái quát nghệ

thuật bằng sự miêu tả mang tính chất tập trung, dồn nén hiện thực và một hình thái ngôn ngữ mang

tính chất loại biệt.

1. Xung đột kịch

Tác phẩm kịch không thể chứa đựng một dung lượng hiện thực rộng lớn, bề bộn như tiểu thuyết,

cũng không thể lắng lại trong những mạch chìm của cảm xúc như thơ trữ tình. Gạt đi tất cả những gì

rườm rà, tản mạn không phù hợp với điều kiện sân khấu, kịch lựa chọn những xung đột trong đời

sống là đối tượng mô.

Tuy cùng xây dựng cốt truyện để phản ánh đời sống theo nguyên tắc khách quan, nhưng kịch

khác tác phẩm tự sự ở kịch tính. Kịch tính là đặc điểm nổi bật của thể loại kịch. Không có xung đột,

mâu thuẫn thì không có kịch tính. Kịch Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng được xây dựng trên cơ

sở của một xung đột mang tính chất bao trùm : đó là xung đột giữa khát vọng của Vũ Như Tô, một

nghệ sĩ thiên tài muốn xây dựng cho đất nước một công trình nghệ thuật vĩ đại, với lợi ích và cuộc

sống lầm than của nhân dân. Xung đột này làm nảy sinh hàng loạt những xung đột chồng chéo giữa

Trịnh Duy Sản với Lê Tương Dực, giữa Trịnh Duy Sản với Vũ Như Tô, giữa Lê Tương Dực với thần

dần, với thái tử Chiêm Thành, giữa Vũ Như Tô với những người cộng sự gần gũi như Phó Cỗi…

Xung đột trung tâm của vở kịch hình như cũng là xung đột trong tư tưởng của tác giả. Không phải

ngẫu nhiên trong lời đề tựa, Nguyễn Huy Tưởng đã thốt lên : Than ôi, Như Tô phải hay những kẻ

giết Như Tô phải ? Ta chẳng biết. Chính những mâu thuẫn, xung đột chồng chéo ấy tạo nên kịch

tính, mang lại sự hấp dẫn trong vở kịch Vũ Như Tô.

Tác phẩm tự sự cũng phản ánh những mâu thuẫn, xung đột gay gắt của đời sống. Tuy nhiên để làm

nổi bật sức mạnh của cái tất yếu khách quan, tác phẩm tự sự thường tìm tới một cốt truyện với hệ thống

sự kiện mở rộng có khả năng biểu hiện đời sống mang tính hoành tráng và một nhịp trần thuật chậm rãi,

trầm tính. Ta hiểu vì sao, dẫu có phản ánh những mâu thuẫn, xung đột gay gắt của hiện thực xã hội, thì

kịch tính vẫn không phải là đặc điểm thể loại của tác phẩm tự sự. Âm mưu và tình yêu của Si- le, Vũ Như

Tô của Nguyễn Huy Tưởng, Hồn Trương Ba da hàng thịt của Lưu Quang Vũ… là những tác phẩm giàu

kịch tính, vì khi phản ánh mâu thuẫn, xung đột của hiện thực đời sống, các vở kịch ấy làm nổi bật sức

mạnh của hành động có lí do, có ý đồ, có động cơ thể hiện khuynh hướng tính cách cùng ý chí tự do của

con người, và vì hành động ấy, con người phải gánh chịu một hậu quả, một trách nhiệm nào đó. Cốt

truyện của vở kịch Âm mưu và tình yêu được xây dựng trên cơ sở mâu thuẫn giữa tình yêu trong trắng,

thắm thiết của một đôi trai tài gái sắc với những âm mưu xấu xa, đen tối của triều đình phong kiến cùng

190



bọn quan lại nhằm hủy hoại nó. Nhưng mâu thuẫn ấy chỉ trở nên đầy kịch tính khi nó hiện hình thành

những hành động đối nghịch giữa cha và con, giữa gia đình ông nhạc sư nghèo và tể tướng Phôn- van-

te.Vở kịch là một chuỗi những hành động liên tục, có lí do, có động cơ, có ý đồ thúc đẩy nhau và các

nhân vật đều nhận được ngay kết quả hành động của mình.

Muốn khám phá được những vấn đề thuộc về bản chất của đời sống xã hội, người viết kịch phải

tạo được những xung đột mang ý nghĩa xã hội sâu sắc. Từ những mâu thuẫn đang tồn tại trong lòng

hiện thực, người viết kịch phải tiến hành quá trình chọn lọc, tổng hợp và sáng tạo nên những xung

đột vừa mang tính khái quát lớn lao, vừa phải hết thức chân thực: nghĩa là xung đột trong tác phẩm

kịch phải được tổ chức trên cơ sở của phương thức điển hình hóa. Vở kịch Hồn Trương Ba da hàng

thịt đã khái quát được một vấn đề xã hội bức thiết lúc bấy giờ: đó là mối quan hệ giữa con người tinh

thần với con người thể xác. Những thành tựu rực rỡ của kịch thế giới đều là những tác phẩm xoáy

sâu vào những xung đột xã hội sâu sắc : bi kịch cổ đại Hi Lạp là xung đột giữa khát vọng của con

người với những quy luật nghiệt ngã của định mệnh. Bi kịch của Sêxpia là xung đột giữa lí tưởng

nhân văn cao cả với những trở lực đen tối của xã hội.

2. Hành động kịch

Theo Arixtot : Hành động là đặc trưng của kịch. Theo ông, nếu anh hùng ca phản ánh bằng hình

thức kể chuyện thì bi kịch là bằng hành động. Hêghen khi đề cập đến các phương thức phản ánh

trong văn học cũng cho rằng : nội dung chủ yếu của tự sự là sự kiện, của trữ tình là tâm trạng và của

kịch là hành động.

Hành động kịch chính là cốt truyện kịch được tổ chức một cách thống nhất, chặt chẽ trong khuôn

khổ của một chỉnh thể nghệ thuật. Hành động kịch không phải là những hành động đơn lẻ, ngắt

quãng mà là một chuỗi hành động liên tục xoay quanh trục xung đột. Lí luận kịch gọi đó là sự thống

nhất của hành động.

Do sự chi phối của sân khấu, cốt truyện kịch thường rất tập trung, chặt chẽ. Nó không dung nạp

những chi tiết vụn vặt, những đoạn bình luận trữ tình ngoại đề, ngoài cốt truyện như trong mạch tự

sự. Cái cốt truyện bằng hành động ấy xoáy vào trung tâm xung đột bằng sự liên kết theo một quy

luật riêng : quy luật nhân quả. Hành động này là kết quả của hành động trước nhưng lại là nguyên

nhân thúc đẩy hành động sau.

Mối quan hệ giữa hành động và nhân vật kịch là trục chính để xác định tính cách nhân vật. Tác

phẩm kịch thường gợi lên những nhân vật nung nấu ý chí hành động mạnh mẽ. Nhân vật kịch tự

khẳng định bản chất của mình bằng hành động : một Ácpagong keo kiệt lạ thường (Môlie), một

Ôtenlô cuồng nhiệt, cả tin nhưng không kém phần hung bạo, một Hăm-lét đớn đau. Về một phương

diện nào đó, sự xuất hiện của nhân vật trong tác phẩm kịch gần giống với sự xuất hiện của nhân vật

trong truyện ngắn. Nghĩa là nhân vật hiện hình trong tác phẩm vào đúng thời điểm bước ngoặt số

phận. Riêng kịch, sau khi xuất hiện, nhân vật nhập ngay vào tuyến xung đột và bị cuốn nhanh vào

guồng hành động của tác phẩm.

191



3. Ngôn ngữ kịch

So với các thể loại khác, ngôn ngữ kịch mang tính đặc thù rõ rệt.

Hình thái tồn tại duy nhất của ngôn ngữ kịch là ngôn ngữ nhân vật. So với hệ thống ngôn ngữ tự

sự, đây là điểm khác biệt rất rõ. Tác giả kịch không có chỗ đứng trong tác phẩm với tư cách là nhân

vật trung gian, có thể mách bảo, giải thích, thậm chí giật dây độc giả như trong tiểu thuyết. Tác giả

xây dựng nhân vật bằng ngôn ngữ hội thoại chứ không phải bằng ngôn ngữ miêu tả (Gorki). Khi tiếp

xúc kịch bản văn học, chúng ta thấy có những lời chú thích ít ỏi của tác giả. Đó thường là những gợi

ý cho phương pháp dàn cảnh, cách bài trí sân khấu và diễn xuất của diễn viên.

Ngôn ngữ đối thoại được coi là dấu hiệu đầu tiên của ngôn ngữ kịch. Xen kẽ giữa hệ thống ngôn

ngữ đối thoại theo sắc thái riêng đầy chất kịch là những mẩu độc thoại của các nhân vật. Ngôn ngữ

độc thoại là tiếng nói của nhân vật chỉ nói với chính mình. Để nhân vật tự nói lên những uẩn khúc

bên trong, các tác giả kịch nhằm khai thác chiều sâu tâm lí cho các nhân vật. Ngôn ngữ nhân vật dù

đối thoại hay độc thoại, trước hết đó là ngôn ngữ khắc họa tính cách. Từ những lời ăn tiếng nói riêng

của mình, nhân vật kịch phải biểu hiện ở mức chính xác tối đa một cái gì đó điển hình (Gorki).

Ngôn ngữ kịch là một hệ thống ngôn ngữ mang tính hành động. Hệ thống ngôn ngữ ấy có nhiệm vụ

mô tả chân dung nhân vật kịch bằng một loạt các thao tác hành động. Xem chèo Quan Âm Thị Kính, chỉ

cần nghe lời thoại trong đoạn Xã trưởng và mẹ Đốp là nhận ra ngay cái hóm hỉnh của người bình dân và

sự xảo quyệt, ngu xuẩn của tên xã trưởng. Ngôn ngữ Thị Mầu trong các cảnh Thị Mầu lên chùa, Thị Mầu

đùa anh nô… vừa thể hiện được sự lẳng lơ, đằng sau sự lẳng lơ là một bản năng sống mãnh liệt, bị dồn

nén, lại vừa thể hiện được nỗi đau của người phụ nữ, nạn nhân của xã hội cũ.

Ngôn ngữ kịch là một hình thái ngôn ngữ hội thoại gần gũi với đời sống: súc tích, dễ hiểu và ít

nhiều mang tính khẩu ngữ. Các nhân vật kịch đối đáp nhau một cách tự nhiên giản dị theo cách đối

thoại trong đời sống hằng ngày. Tuy nhiên, sự giản dị, tự nhiên ấy không hề mâu thuẫn với những

cách nói năng giàu ẩn ý, giàu hình tượng và ý nghĩa triết lí sâu xa mà chúng ta thường bắt gặp trong

tác phẩm kịch.

PHẦN KẾT LUẬN

Sáng tác văn học hết sức đa dạng, phong phú, vì thế để thưởng thức, nghiên cứu, phê bình, nắm

bắt các quy luật của văn học, người ta có nhu cầu phân loại các thể loại của tác phẩm văn học. Thể

loại văn học có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với sáng tác, thưởng thức và phê bình văn học. Dù

thưởng thức hay phê bình người đọc đều phải tuân thủ các quy tắc thể loại, không thể thường thức

lệch pha các thể loại. Chúng ta thưởng thức một bài thơ thì phải biết đến các đặc điểm của thể loại

thơ, chú ý đến vẻ đẹp của âm thanh, nhịp điệu, vẻ đẹp của cấu tứ, tình cảm, ý tứ sâu xa. Đọc một

thiên tiểu thuyết thì phải biết đến nhân vật, cốt truyện, tâm lí, các chi tiết ngoại hình, mối quan hệ

nhân vật với hoàn cảnh, kết cấu của trần thuật. Nếu dùng con mắt thơ mà đi đọc tiểu thuyết, hoặc

ngược lại, dùng con mắt tiểu thuyết mà đọc thơ thì chằng những không lĩnh hội được vẻ đẹp của tác

192



phẩm mà còn gây ra những hiểu lầm. Như vậy khi phân tích tác phẩm, chúng ta phải đặt ngôn từ văn

học trong quy luật thể loại thì mới hiểu đúng nghĩa của nó.

…………………………………………………………………..

193

¤n tËp kiÕn thøc sinh häc 10 · Web view2005/09/07 · Gi¸o s cßn vÝ : t×nh huèng...

Documents

Transcript of ¤n tËp kiÕn thøc sinh häc 10 · Web view2005/09/07 · Gi¸o s cßn vÝ : t×nh huèng...