në familje në shqipëri - Psikologjia.compsikologjia.com/pdf/dhuna ndaj grave ne familje ne...

68

Transcript of në familje në shqipëri - Psikologjia.compsikologjia.com/pdf/dhuna ndaj grave ne familje ne...

1dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

2 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

3dhuna ndaj gravenë familje në shqipëriPASQYRA E LËNDËS

PARATHËNIE. . . . . . . .

FALËNDERIME. . . . . . .

PËRMBLEDHJE . . . . . . .

HYRJE . . . . . . . .

KONTEKSTI SHQIPËTAR . . . . .

QËLLIMET E STUDIMIT DHE METODOLOGJIAObjektivat . . . . . . .Pjesëmarrësit në studim . . . . .Metodat . . . . . . .Procedura . . . . . . .Analiza e të dhënave . .

PËRFUNDIME . . . . . . .

Ëndra për martesë . . . . . . .Martesa si ideal . . . . . .Martesa si shpëtim . . . . . .Martesa si normë . . . . . .

Përballimi me realitetin . . . . . .Marrëdhëniet gjinore dhe jeta shtëpiake . . .Pabarazia gjinore në rolet familjare . . . .Procesi i marrjes së vendimeve . . . .

Dhuna e ushtruar . . . . . . .Abuzim psikologjik . . . . . .Kërcënime fizike dhe verbale . . . . .Dhunë fizike . . . . . . .Terrorizim . . . . . . .Dhunë seksuale . . . . . .Izolim social . . . . . . .Abuzim ekonomik . . . . . .

Të qenit grua e abuzuar . . . . . .Trupi dhe dhuna . . . . . .Trajtimi i traumës . . . . . .Jetesa me pasojat . . . . . .

Shqetësimi për fëmijët . . . . . .Fëmijët si viktima. . . . . . .Vështirësitë si prind . . . . . .Humbja e pafajësisë së fëmijërisë . . . .

Përballimi i dhunës . . . . . .Arsyet e dhunës . . . . . .Ndjenja e zënies në kurth . . . . .Negocijimi për një identitet të ri. . . . .

Thyerja e heshtjes . . . . . .Fuqizimi i grave . . . . . .Hapsira sociale për dhunën . . . . .

KONKLUZIONE. . . . . . .

SHTOJCA 1 . . . . . . . .

BIBLIOGRAFIA . . . . . . .

4 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

5dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Heshtja është armik. Dhuna në familje mbroth në vetminë e

shtëpisë, shkatërron viktimat e veta dhe mbjell farë tek të rinjtë

dëshmimtarë të brezit të ardhshëm. Të dhënat paraprake

tregojnë se kjo dhunë – e shfajësuar si sjellje e keqe por që në

realitet është një akt kriminal – është mjaft e përhapur dhe në

rritje, si rezultat i rënies në vakumin shoqëror të krijuar nga

tranzicioni.

Ky studim për situatën e grave në lidhje me abuzimet në familje,

është pjesë e përpjekjeve të UNICEF për ta vendosur këtë çështje

në krye të programeve të shoqërisë. Vetëm kështu kjo çështje që

përbën kërcënim publik për shkatërrimin e të ardhmes së

Shqipërisë, nuk mund të injorohet nga udhëheqësit e vendit dhe

mund të trajtohet siç duhet.

Roberto LaurentiPërfaqësues i UNICEF në Shqipëri

PARATHËNIE

6 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

FALËNDERIME

Ky studim u realizua si një nismë e përbashkët eUNICEF-it, Shqipëri dhe Institutit të Studimeve tëOpinionit Publik. Falenderoj në mënyrë tëveçantë Judith Léveillée, oficere e projektit ‘Tërinjtë dhe çështjet gjinore’, për mbështetjen dhendihmesën e saj të vazhdueshme. Ajo gjithashtukontribuoi me sugjerimet dhe komentet e sajkonstruktive gjë që e përmirësuan mjaft raportinpërfundimtar. Shpreh mirënjohjen time tëveçantë edhe për Dr. Lenin Guzman, kordinatorprogrami, për mbështetjen e vlefshme dhedashamirëse gjatë kohës që isha në Shqipëri, sidhe gjatë gjithë studimit.

Dëshiroj të falenderoj Profesor EdmondDragotin, Drejtor i ‘Institutit të studimeve tëopinionit publik’, për mbështetjen e tij gjatëstudimit si dhe për kryerjen e punës brendaafatit dhe me cilësi. Gjithashtu dua të shprehfalënderimet e mija të përzemërta për kolegët einstitutit që ai drejton, mbështetja teknike e tëcilëve ishte me shumë vlerë.

Falenderoj Denada Hoxhën për punën eshkëlqyer në seminarin e kualifikimit përpunonjësit e terrenit, për përkthimin profesionalnga anglishtja në shqip.

Do të doja të falënderoja ekipin vendas tëstudimit, për profesionalizmin dhe entuziazmine tyre, dhe veçanërisht Nazire Bidollari, ZanaNikolla, Fatbardha Kaduku dhe ManushaqeTabaku, për punën e tyre të përgjegjëshme dhetë realizuar me sukses, pavarësisht vështirësivesociale dhe psikologjike.

Falënderime edhe për kolegen time AuroraSzentagotai komentet e të cilës i dhanë raportitinformacion të detajuar për analizën e të dhënave.

Së fundmi, do të doja të përmendja bujarinë eatyre grave që pranuan të intervistoheshin dhe tëtregonin përvojat e tyre të dhimbshme. Ky studimnuk do të ishte bërë i mundur pa gatishmërinë etyre për pjesëmarrje.Ne u jemi mirënjohës përangazhimin dhe kontributin e tyre. A.B.

7dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Hyrje

Dhuna ndaj grave, ndonëse është shkelja më epërhapur e të drejtave të njeriut në botë,vazhdon të jetë më pak e vlerësuara. Dhunaështë gjithashtu një problem i thellë shëndesorqë ka pasoja vdekjen dhe plagosjen, cënonmirëqenien e grave dhe shkatërron dinjitetindhe vetëvlerësimin e tyre. Tashmë dihet sedhuna në familje i kapërcen të gjitha kufijtë dheështë prezente në të gjitha kulturat. Studimet ekryera për dhunën në familje kanë vërtetuar seabuzimi ndaj grave është një problem kompleksdhe shumë dimensional. Shpjegimi për këtëduhet parë tek faktorët kulturorë, shoqërorë,familjarë dhe individualë, që ndikojnë nëmundësitë që gratë të bëhen viktima të dhunës.

Historik

Si rezultat i traditave të forta patriarkale tëBallkanit, shoqëria shqiptare ka qënëhistorikisht e dominuar nga meshkujt. Grave uështë diktuar prej kohësh që të pranojnë rolin etë nënshtruarave. Gjatë regjimit komunist ukrijua një hendek i thellë midis teorisë përemancipimin e gruas dhe realitetit të sajpërditshëm. Më 1991, pas përmbysjes sërregjimit komunist, Shqipëria kaloi një periudhëndryshimesh të mëdha, shpesh herë dramatikesociale, politike dhe ekonomike që ka krijuar njëndikim të thellë në jetën e shqipëtarëve. Baraziagjinore është për shoqërinë shqiptare njëprincip i ri, që nuk është përqafuar ende nga njëpërqindje e konsiderueshme e popullsisë.

Qëllimet e studimit

Në Shqipëri nuk janë bërë për një kohë të gjatëstudime për dhunën në familje. Si një happërpara në drejtim të rritjes së njohurive në këtëdrejtim, ky studim eksplorues për dhunën nëfamilje në Shqipëri, synon të: (i) identifikojëgamën e formave më të zakonshme të dhunëssë ushtruar brenda familjes; (ii) bëjë të ditur secilat sjellje janë abusive sipas perceptimit të

grave dhe në ç’rrethana; (iii) zbulojë seç’strategji përdorin gratë për t’i dhënë funddhunës apo për të zvogëluar pasojat e saj; (iv)dokumentojë pasojat e dhunës në familje tekgratë, fëmijët, vetë familja dhe e gjithë shoqëria;(v) identifikojë qëndrimet e grave përkundrejtabuzuesve të tyre dhe marrëdhënieve abuzive;(vi) përcaktojë kufizimet sociale që i privojnëshumë gra nga barazia me burrat në sferënprivate.

Metodologjia

Për këtë studim u kryen intervista të thelluarame 55 gra viktima të dhunës, nga qyteti iTiranës, Shkodrës dhe Beratit. Qëllimi ikampionimit ishte gjetja e grave me prejardhjesociale të ndryshme si dhe me karakteristika tëndryshme demografike. Udhëzuesi përintervistat përfshin një shumicë pyetjesh tëhapura për përvojën që gratë kishin patur nëlidhje me abuzimin. Të gjitha intervistat uregjistruan në kasetë dhe më pas u shkruan.Analiza e intervistave u bë sipas teknikës sëzbërthimit tematik, kryesisht sipas analizësfenomenologjike dhe atë të bashkëbisedimit.Për gjetjen, përpunimin dhe kodimin e tëdhënave u përdor programi ‘The Atlas.ti’ ikomputerit.

Përfundime

Si rezultat i analizës që iu bë intervistave,sidomos për të gjetur tek rëfimet e gravengjashmëritë, u evidentuan shtatë grupimekryesore temash. Midis tyre ka edhe përputhjeme njëra-tjetrën.

Ëndra për martesën

Shumica e grave e kuptojnë martesën si njëqëllim në jetë, megjithëse disa përmendin semotivi i tyre për t’u martuar ka qenë dëshira përt’u larguar nga shtëpia e prindërve, varfëria apodhuna. Nga bashkëbisedimi me gratë, martesapërshkruhet si një normë dhe gjendje e dëshiruar

PËRMBLEDHJE

8 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

për statusin social të grave. Akoma ekzistontradita patriarkale e martesave me shkes. Gratëpresin që martesa t’u krijojë mundësinë për njëjetë të mirë dhe të lumtur, por shumë shpesh ajou shëndrohet në një tabllo poshtërimi, tensioni,kërcënimi dhe konflikti, dhe jo mundësi përplotësimin e ëndrave.

Përballimi me realitetin

Për shumë gra, realiteti është krejt i ndryshëmnga ëndra e tyre për një martesë ideale.Rezultatet e studimit tregojnë se burrat edhunshëm janë pró roleve dhe përgjegjësivetradicionale familjare. Bashkëshortët edhunshëm rezulton se janë imponues nëmarrjen e vendimeve familjare, ndërkohë që përgratë duan që t’i mbajnë shtëpinë, të kujdesenpër fëmijët dhe t’u binden atyre. Një burrë mundtë reagojë në mënyrë të dhunshme nëse bindetqë gruaja e tij nuk e kryen si duhet rolin e saj,apo i kalon kufijtë e të drejtave duke ndërhyrënë kompetencat e tij. Gratë supozohet se duhettë kënaqen me rolin e tyre si bashkëshorte dhenëna, dhe të pranojnë se duhet të sakrifikojnëedhe jetën e tyre për hatër të martesës.

Dhuna e ushtruar

Nga rëfimet e grave, rezulton se abuzimi ështënjë fenomen kompleks dhe i formave tëndryshme që variojnë nga poshtërimi, kërcënimi,izolimi social, seksi me dhunë dhe rrahja. Dhunandaj grave bëhet e vazhdueshme dhe shpeshthellohet nga më e lehta në akte dhunë tepërserioze. Dhuna fizike fillon nga një shpullë e deritek goditja me armë. Shumë gra jetojnë me frikëjo vetëm për jetën e tyre por edhe për jetën efëmijëve dhe familjes së tyre. Përvoja e grave tëdhunuara seksualisht vërteton se dhuna bëhet evazhdueshme dhe varion nga forma jo fizike tësaj si tallje, kërcënime, fjalë poshtëruese dhepresion për t’i detyruar të kryejnë seks padëshirën e tyre, e deri në rrahje dhe përdhunim.Dhuna fizike shpesh shoqërohet me tentative përtë kontrolluar ndërveprimet shoqërore të gravedhe lëvizjet e tyre. Disa burra i ndalojnë gratë qëtë shkojnë në punë. Pjesëmarrëset në studimpërmendin si formë të abuzimit edhe abuziminekonomik. Kontributi financiar i grave në familenuk ndikon apo zvogëlon pozitat dominuese tëburrave të tyre në familje.

Të qenit grua e abuzuar

Dhuna fizike e vazhdueshme, e shoqëruar meabuzime emocionale, seksuale dhe ekonomikeshkakton efekte të shumfishta tek gratë. Përdisa gra, abuzimet bëhen aq të padurueshmesa fillojnë të mendojnë edhe vetëvrasjen. Pasojëe dhunës së burrave nuk janë vetëm mavijosjet,plagët dhe frakturat. Abuzimi është shkak ishumë gjymtimeve fizike, dështimeve dhelindjeve të parakohëshme. Prandaj nuk ështëaspak çudi që gratë që janë abuzuar fizikisht,psikologjikisht apo seksualisht, kanëshqetësime emocionale. Shenjat më tëzakonshme që përmendin gratë janë ankthi,depresioni, lodhja, nervozizmi, dhimbjet e kokësdhe probleme të mospërqëndrimit dhepagjumësisë. Ato përmendin edhe ftohjenemocionale. Abuzimi i partnerëve shkatërronvetëvlerësimin e gruas dhe ndjenjën ekompetences si person, grua, bashkëshorte,nënë dhe punonjëse. Disa gra i konsiderojnëpasojat psikologjike të abuzimit më serioze seefektet fizike të tij. Me kërkesën e partnerëve,gratë gjithashtu rrallojnë aktivitetet sociale.Këtë e bëjnë nga turpi ose për të mbrojturfëmijët dhe miqtë.

Shqetësimi për fëmijët

Fëmijët janë tejet të ndikuar nga jetesa në njëmjedis dhune, frike dhe kërcënimi, pavarësishtnëse ata dhunohen ose jo fizikisht. Tek fëmijëtkrijohen shumë probleme emocionale, njohësedhe të sjelljes. Nënat e tyre dëshmojnë se atakanë rezultate të këqia në mësime, janë tëturpshëm, shmangin kontaktet shoqërore, kanëndjenjën e fajit, janë të acaruar dhe me sjelljeagresive. Disa fëmijë kanë ankesapsikosomatike si dhimbjet e kokës dhe tëbarkut, ose shfaqin sjellje regresive si urinimi nëkrevat gjatë natës ose pagjumësi. Nënat janëtepër të shqetësuara se fëmijët e tyre do tëpërsërisin të njëjtat sjellje të dhunshme si edhebaballarët.

Përballimi i dhunës

Përfundimet tregojnë se gratë, bazuar nëfaktorët socialë, kulturorë, familjarë dhepersonalë, përdorin strategji të ndryshme përt’ia dalë mbanë situatave abusive. Një hap i

9dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

rëndësishëm për përballimin e dhunës ështëprocesi i njohjes së shkaqeve të saj.Megjithëse informatorët kanë identifikuarshkaqe të shumëfishta të dhunës në familje,gratë përpiqen ta shpjegojnë atë kryesisht tëlidhur me ndryshimet e mëdha sociale që kanëndodhur në Shqipëri pas vitit 1991. Dhuna eburrave ndaj grave paraqitet si një sëmundjemes shumë të tjerash. Nisur nga kykëndvështrim, natyra gjinore e dhunës nukpasqyrohet ashtu si duhet. Shkaqe të tjera qëpërmenden shpesh janë përdorimi i alkoolitdhe xhelozia e burrave. Dhuna në familjekrijohet edhe si rrjedhojë e problemeveemocionale të burrave si depresioni osemungesa e vetë-vlerësimit. Disa gra të tjera ikonsiderojnë burrat si qënie njerëzore agresiveprej natyre.

Meqënëse janë gratë ato prej të cilave pritet që tëkujdesen për mbarëvajtjen e familjes, nuk ështëaspak çudi që 30 gra nga 55 të intervistuarabesojnë akoma se ato duhet të sakrifikojnënevojat e tyre personale për të rindërtuarmarrëdhëniet dhe për ta mbajtur familjen tëbashkuar, ndërkohë që 19 gra i kanë lënëpartnerët e tyre. Burimet e pamjaftueshme që

grate kanë për të bërë jetë të pavarur, i pengojnëgjithashtu ato për t’u shkëputur nga marrëdhënietë tilla të dhunëshme. Gratë që i nënshtrohenmarrëdhënieve abusive fitojnë aftësi të tillambijetese si të shpresuarit, shmangia, arsyetimi iabuzimit duke e parë situatën nga njëkëndvështrim tjetër dhe kompromisi. Gratë qëjanë ndarë nga partnerët e tyre përpiqen nëmaksimum për të rigjetur vendin e tyre në shoqërisi dhe për të zbuluar mundësi të reja për jetën.

Thyerja e heshtjes

Nëpërmjet tregimit të historive të tyre,pjesëmarrëset në këtë studim thyen heshtjenqë mbështjell dhunën në familje në Shqipëri.Dilemat personale të grave dhe vështirësitë etyre për t’u shprehur për dhunën vihen re qartënë rëfimet e tyre. Ndërgjegjësimi i tyre për tëkuptuar se heshtja është e gabuar, dhe se mbitë gjitha ato kanë mundësi të ndërmarrin hapapër ta përmirësuar situatën në të cilënndodhen, janë strategjitë kyçe për zhdukjen edhunës. Rëfimet e grave vënë në dukje kulturëne tolerancës ndaj dhunës në familje, gjë qëreflektohet në besimin se dhuna midis njerëzvetë afërt të familjes është një çështje private.

Konkluzione

Ky studim eksplorues prezanton kompleksitetine kontekstit familiar në një kulturë patriarkale.Dëshmitë e këtij raporti vënë në dukje faktin semarrëdhëniet tradicionale gjinore u kushtojnështrenjt grave. Studimi zbulon mënyrat se si irrezikon gratë ndaj dhunës pabarazia gjinore nëShqipëri, si dhe kompleksitetin e faktorëvekulturorë, socialë, ekonomikë dhendërpersonalë të këtij fenomeni. Përfundimet estudimit hedhin poshtë mitin se dhuna nëfamilje është më tepër një problem i njerëzve tëvarfër dhe të pashkolluar. Ai vërteton se abuzimi

i kapërcen kufijtë social-ekonomikë. Dëshmitë ekëtij raporti vënë në dukje se marrëdhëniettradicionale gjinore përbëjnë një barrë tërëndë për këto gra. Megjithëse në vitet efundit në Shqipëri kanë ndodhur ndryshime tërëndësishme, gratë vazhdojnë të kenëstatusin e të nënshtruarës. Intervistatvërtetuan tragjedinë shumë-vjeçare të jetëssë grave, dëshmuan se disa prejt tyre janëplagosur thellë nga dhimbja e fshehur,sikurse bënë të njohur edhe rezistencën ebërë nga shumë prej tyre.

10 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

11dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Në mbarë botën, shkak kryesor i vdekjes dheplagosjes së grave është dhuna e ushtruar ngapartnerët e tyre (Mills, 1996). Ky është njëproblem serioz dhe me shtrirje të gjërë që ikapërcen të gjitha kufijtë dhe kulturat. Megjithatë,ekzistojnë disa shoqëri, sidomos në vendet nëtranzicion, ku problemi ka mbetur pothuajse ipadukshëm dhe shpesh nuk pranohet dhe nukraportohet. Në ndryshim nga dhuna e rrugës, qënë përgjithësi konsiderohet si krim, dhuna nëfamilje ndaj grave dhe fëmijëve është parë silegjitime, e pranueshme, ndonjëherë edhe edëshirueshme, ose injorohet për arësye se ështëdukuri që ndodh në sferën private të familjes. Tënjëjtat akte të dënueshme nëse këto i drejtohennjë punonjësi, të njohuri apo një personi çfarëdo,shpesh as që përfillen nëse i drejtohen gravebrenda familjes. Megjithatë në dekadën e fundit,një numër gjithnjë e më i madh organizatash dheinsitucionesh, kanë pranuar se mund të luajnënjë rol kyç në trajtimin e problemit të dhunës. Sinjë hap përpara për rritjen e njohurive në këtëfushë, ky studim synon të mbledhë informacionnë lidhje me qëndrimet, perceptimet dheushtrimin e dhunës ndaj gruas në familje, nëshoqërinë Shqipëtare.

Në lidhje me përkufizimin e dhunës në familjenuk ekziston ndonjë marrëveshje. Kjo pjesërishtpër faktin se aktet e abuzimit kanë forma tëndryshme dhe se në to burrat dhe gratëpërfshihen edhe si viktima ashtu edhe si autorëtë aktit. Megjithatë, statistikat zyrtare tregojnëse për gratë ka shumë më tepër gjasa se sa përburrat, që të jenë viktima të abuzimit dhe tëpësojnë dëmtimeve serioze nga bashkëshortëte tyre. (Reporti për popullsinë, 1999). Termi“dhunë ndaj grave” i referohet llojeve tëndryshme të sjelljeve të dëmshme ndaj gravedhe vajzave, për arsye të seksit të tyre. Në1993, kur Asambleja e Përgjithshme përshtatiDeklaratën për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave,Kombet e Bashkuara hartuan përkufizimin eparë zyrtar për këtë lloj dhune. Sipas këtijpërkufizimi dhuna ndaj grave përfshin: çdo aktdhune me bazë gjininë, që sjell si pasojë ose që

mund të sjellë si pasojë dëmtimin fizik, seksualose psikologjik, ose që shkakton vuajtje tekgratë, duke përfshirë edhe kërcënimin për aktetë tilla, detyrimin apo privimin arbitrar të lirisë,pavarësisht nëse këto ndodhin në publik apo nëjetën priate. (Raporti i OKB, 1993). Në këtëraport ne i referohemi dhunës në familje sidhunë që ushtrohet nga partnerët më të afërtdhe anëtarët e tjerë të familjes, dhe qëmanifestohet nëpërmjet:

Abuzimit fizik si shpulla, rrahje, përdredhjekrahësh, goditje me thikë, mbytje, djegie,shkelmime, kërcënime me armë dhe vrasje.Këtu përfshihen gjithashtu edhe praktikatradicionale të dëmshme për gratë si ajo ekalimit të pasurisë së një të veje si dhe martesae saj me vëllain e burrit të vdekur.

Abuzimit seksual si seks i detyruar mekërcënime, me forcë fizike dhe poshtërim,detyrim për akte seksuale të padëshiruara apodetyrim për të bërë seks me të tjerë.

Abuzimit psikologjik që përfshin sjellje qësynojnë poshtërimin dhe persekucionin. Këtobehen nëpërmjet kërcënimeve, abandonimitose abuzimit, mbylljes në shtëpi, survejimeve,kërcënimeve se do t’i merret kujdestaria efëmijëve, shkatërimit të objekteve, izolimit,agresionit verbal dhe poshtërimit.

Abuzimit ekonomik që përfshin akte si mohimi ifondeve, refuzimi për të kontribuar financiarisht,mohimi i ushqimit dhe i nevojave themelore sidhe kontrolli i përfitimit të kujdesit shëndetsor,punësimit, etj, (UNICEF, Innocenti Digest, 2000).

Gjithmonë e më shumë po pranohet se abuzimindaj grave duhet konsideruar brenda kuadrit‘gjinor’ pasi rrënjët i ka pjesërisht në statusin eulët të grave në shoqëri. Statusi i pabarabartë igrave është dukuri e përhapur në shoqëritëpatriarkale. Dhuna në familje konsiderohet sidukuri që mbështetet nga mentaliteti tradicionaldhe patriarkal. Marrëdhëniet bashkëshortore në

HYRJE

12 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

shoqërinë patriarkale nuk janë të barabarta.Burrat janë dominantë dhe konsiderohen sifigura autoritare ndërsa nga grate, si ‘seksi idobët’, pritet që të nënshtrohen dhe t’u bindenburrave të tyre. Tendenca për t’i parë gratë nëmarrëdhënie me burrat si mbrapashtesa të tyrerikonfirmon të drejtën dhe detyrimin e burrit përtë kontrolluar gruan e vet.

Studimet për dhunën në familje demonstrojnëse ky është një problem kompleks dhe multi-dimensional (Gelles, 1997). Shpjegimet për

këtë përfshijnë faktorë kulturorë, shoqërorë,familjarë dhe individualë që luajnë rol në rritjenapo zvogëlimin e mundësisë që gratë të bëhenviktima të dhunës. Shumica e studimeve përdhunën në familje janë kryer në vendetperëndimore. Në Shqipëri nuk është kryer përnjë kohë të gjatë ndonjë studim për dhunën nëfamilje (Van Hook, Haxhiymeri and Gjermeni,2000). Gjatë regjimit komunist kjo çështjeështë konsideruar si tabu. Pas regjimitkomunist Shqipëria pati prioritete të tjera dhepër pasojë kjo çështje u studjua shumë pak.

13dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Shqipëria, një vend me 3.2 milion banorë dheqë ndodhet në pjesën jugperëndimore tëGadishullit Ballkanik, ishte një nga vendetEuropiane që njihej më pak. Nga viti 1944 derinë 1991 ishte nën kontrollin e një regjimitotalitar që e kishte izoluar vendin nga pjesatjetër e botës. Me rrëzimin e regjimit komunistShqipëria kaloi një përiudhë të vështirë dheshpesh herë dramatike të ndryshimeve sociale,politike dhe ekonomike. Pavarësisht ngareformat ekonomike dhe politike të ndërmaranga qeveritë post-komunniste për ndërtimin enjë systemi demokratik, kushtet sociale, niveli ipaunësisë dhe mesatarja e të ardhurave, janënga më të ultat në Europë (Raporti i BankësBotërore, 2002a). Si rezultat i faktorëve tëshumtë historikë, politikë dhe ekonomikë,Shqipëria po përballet si me probleme tëtrashëguara ashtu edhe të reja.

Si rezultat i traditave të forta patriarkale tëBallkanit, shoqëria Shqipëtare ka qënë edominuar nga meshkujt për një kohë të gjatë,dhe grave u është diktuar që t’u binden burravetë tyre dhe të pranojnë rolin e të nënshtruarit(Gjipali & Ruci, 1994). Përpara Luftës së DytëBotërore, Shqipëria ishte një vend krejtësishtrural ku mbizotëronte kultura fshatare. Kjo do tëthotë se vlerat patriarkale tradicionaledominonin në shumicën e shoqërisë dhepërcaktonin rolet dhe marrëdhëniet gjinore qëvazhduan edhe gjatë epokës komuniste, dhederi diku, vazhdojnë edhe në të tashmen.Familjet rurale patriarkale kultivuan idealin enjë gruaje të nënshtruar dhe pasive, të bindurndaj babait dhe më pas burrit. Superioriteti iburrit ishte thelbësorja e kësaj tradite. Rrënjët ekeqtrajtimit të grave shqipëtare nga burrat,datojnë në shekullin e 15të dhe kanë lidhje mekodin zakonor të njohur si Kanuni (UNICEFRaporti, 2000a). Sipas rregullave të Kanunit,një burrë ka të drejtë të rrahë dhe poshtërojëgruan e tij publikisht nëse ajo nuk i bindej atij.Burri ka të drejtë të presë flokët e gruas së tij,ta zhveshë atë, ta përzerë nga shtëpia dha tafshikullojë atë me kamzhik nëpër të gjithëfshatin. Kanuni përcakton se burri mund ta

vrasë gruan e tij për dy arsye: pabesi dhetradhëti. Ky e ndalonte gruan që të fliste memysafirët që vinin për vizitë në shtëpinë e saj,ose të hynte në dhomën e burrave pa lejen eburrit.

Në komunitetin Shqipëtar, marrëdhëniettradicionale vazhduan ndofta në një shkallë mëtë lartë se sa në çdo grup tjetër etnik tëBallkanit. (Lawson dhe Saltmarshe, 2002).Kanuni vazhdon të jetë i rëndësishëm dhendikon në mënyrë domethënëse nëpërjashtimin social të grave (De Soto, Gordon,Gedeshi dhe Sinoimeri, 2002). Shumë burra,veçanërisht nga zona verilindore e vendit,akoma i binden këtij kodi zakonor tradicionalsipas të cilit gratë konsiderohen si plaçkë dhemund të trajtohen si e tillë. Në disa zona tëverilindjes është akoma e pranueshme që tërrëmbesh një vajzë të re për nuse. Shumë graakoma e shohin pozicionin e tyre social brendakornizës së këtij kodi zakonor. Megjithësepozicioni i tyre në familje ndryshon në varësi tëklasës ose moshës së tyre, shumica e gravemendojnë se duhet t’u shërbejnë familjeve tëtyre, të mbajnë fëmijët dhe të ruajnë kulturëntradicionale shqipëtare. Qëndrimet kulturore nëlidhje me nderin e burrave gjithashtu shërbejnëpër të justifikuar dhunën ndaj grave dhe për tëpërkeqësuar pasojat e saj. Dhuna ndaj graveinkurajohet në një kulturë që mbështetetepërsinë dhe dominimin e burrave ndaj grave,.

Kanuni ështe vetëm njëri nga faktorët që ndikonnë pozitën inferiore të grave në shoqërinëshqipëtare. Faktorë të tjerë janë niveli i ulët izhvillimit social-ekonomik, niveli i lartë ivarfërisë, niveli i ulët i shkollimit dhe mungesa ekulturës demokratike. Fakti që burrat vazhduantë kenë dominim absolut mbi gratë deri në mestë shekullit të njëzet, e rradhit Shqipërinë në njëkategori të veçantë të vendeve Europiane(Gjipali dhe Ruci, 1994).

Doktrina ideologjike e regjimit komunistpromovoi formalisht barazinë e grave. Gratëkishin mundësi punësimi, por përveç retorikave

KONTEKSTI SHQIPËTAR

14 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

egalitariste, natyra paternaliste e rregullavekomuniste përforcoi qëndrimet dhe praktikatpatriarkale. Shteti riprodhoi dhe nxiti më tejmarrëdhëniet tradicionale të varësisë tëfamiljes patriarkale. Ashtu sikurse edhe nëvende të tjera të bllokut komunist, hendekumidis emancipimit të grave në teori dherealitetit të përditshëm të tyre, e shkatërruansloganin ‘barazia e grave me burrat’ (Kligman,1996).

Rënia e thellë ekonomike, që karakterizoitranzicionin e shoqërisë Shqipëtare drejtpolitikave të tregut të lirë, pati një ndikim tëmadh në jetën e njerëzve. Shumica e familjeveshqipëtare janë të varfëra, me të ardhura tëpakta dhe kushte të papërshtatshme banimi.46.6% e shqipëtarëve jetojnë nën nivelin evarfërisë ndërkohë që një pjesë tjetër epopullsisë prej 17.4%, jetojnë në varfëriekstreme. Në vitin 2001 niveli i papunësisëishte 14.6% (UNDP-HDPC Raporti i vitit 2002).Papunësia e lartë e meshkujve po e shkatërronmodelin tradicional të burrit si mbajtës ifamiljes. Burrat po përballen me një tendencë tëre – gratë me fitime më të larta. Ata e kanë tëvështirë që ta pranojnë këtë fenomen që ishte ipanjohur deri një dekadë më parë, sepse kjokërcënon identitetin e tyre tradicional. (Raport iBankës Botërore, 2002b).

Sipas Kushtetutës Shqipëtare, grave u jepen tëdrejta të barabarta me burrat në të gjitha sferate jetës, por në realitet gratë nuk përfitojnë ngashumë prej të drejtave që u jep ligji. Qytetet menivelin më të lartë të papunësisë së grave janëTirana, Berati dhe Vlora (Raporti UNICEF,2000b). Për më tepër, gratë janë të detyruaraqë të zenë vende punë që nuk paguhen mirëpër arsye të detyrimeve familjare. Gjithmonë emë tepër, migrimi dhe emigrimi i ka detyruargratë që të marin rolin e kryefamiljares.

Bazuar në ligj, por edhe në praktikë, gratë nukjanë përjashtuar nga ndonjë post, megjithëseato nuk përfaqësohen si duhet në nivelet më tëlarta të profesionit të tyre, sepse në zhvillimin ekarierës ato përballen me diskriminimin. Përshembull, megjithëse gratë përbëjnë 62% tëmësuesve të arsimit 8-vjeçar dhe 38.7% tëmësuesve të arsimit të mesëm, vetëm 5.8% eprofesorëve në universitet janë gra (Raporti

UNDP-HDPC, 2002). Gratë gëzojnë të drejta tëbarabara për ndjekjen e arsimit të lartë, por atonuk kanë mundësi për ta ndërtuar karierën etyre plotësisht dhe në mënyrë të barabartë.Është e zakonshme për gra të shkolluara tëpunojnë në punë më pak të kualifikuara osejasht fushës së tyre të kualifikimit. Vështirësitëpër t’u regjistruar në shkolla si dhe për shkollimtë mëtejshëm kanë më tepër ndikim tek femrat.Rritja e prostitucionit dhe e trafikimit të vajzavedhe grave ka bërë që në shumë zona ruralerreth 90% të adoleshenteve të braktisin arsimine mesëm nga frika e rrëmbimeve (Save theChildren Report, 2001).

Në Shqipëri, mesatarja e pagës së grave ështëvetëm 70% e pagës së burrave. Burratpredominojnë akoma në pozicionet udhëheqësetë qeverisë. Gratë përfaqësojnë 50.1% tëpopullsisë shqipëtare por ato zenë vetëm 10%të vendeve të punës në qeveri dhe vetëm 5.7%të vendeve në parlament (2001). Nga 2001-2002 kishte vetëm 5 kryetare bashkie, njëprefekte dhe dy ministre (Raporti UN-ACER,2002). Për ndërtimin dhe përforcimin epartneritetit midis burrave dhe grave në jetënpublike dhe private, është e nevojshme që tëbëhet një rishpërndarje e barabartë e ‘detyravepër zgjidhje’. Por kjo ende nuk ka ndodhur.Barra e trefishtë e grave si punonjëse, nëna dhebashkëshorte, trashëgohet nga mentaliteti ivjetër komunist dhe vazhdon akoma të ekzistojënë Shqipëri.

Migrimi i popullsisë nga fshatrat në qytete kaqenë një nga veçoritë më dramatike tëtranzicionit shqipëtar. Popullsia fshatare qëpopulloi qytetet që nga viti 1991, mbarti mevete zakonet, traditat, mentalitetin dhe stilin ejetesës së zonave të ndryshme të Shqipërisë.Papunësia, varfëria dhe ankthi për të ardhmen,sjell si rezultat një nivel të lartë stresi, si dheprobleme psikologjike të cilat mund të bëhënshkak për provokimin e reagimeve agresive ndajtë tjerëve. Incidenca e vdekjeve nga shkaqe jo-natyrale u shtua ndjeshëm. Në 1998 vdiqënnga shkaqe jo-natyrale tre here më shumënjerëz se në 1994, nga të cilët 95% si pasojë evrasjeve ose aksidenteve me makinë (RaportiUNDP, 2000). Nga burime të policisë, vrasjetqenë krimi më i përhapur në vitin 1999.Megjithëse prostitucioni është pothuajse një

15dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dukuri e re në Shqipëri, vendi mbahet si një ngafurnizuesit kryesorë me punonjëse të seksit nëvendet fqinjë. Trafikimi i grave dhe vajzave ështënë Shqipëri një fenomen i ri tragjik (RaportiUNDP-HDPC, 2002).

Tani për tani në legjislacionin Shqipëtar nuk kaas përkufizim për dhunën në familje, dhe as njëligj të veçantë për dhunën në familje.Megjithatë, ekzistojnë ligje kundër dhunës dhesjelljeve të dhunshme që mund të përdoren nëkontekstin e dhunës në familje. Për shembul,neni 89 i Kodit Penal Shqipëtar parashikon ngagjobë deri në 2 vjet heqje lirie për plagosje tëlehtë me dashje, që ka shkaktuar paaftësi tëpërkohshme në punë për më tepër se 9 ditë.Për shumë arsye, është e vështirë që tëpërcaktosh shkallën e saktë të dhunës ndajgrave në familje. Një nga arsyet më tëpërgjithshme është mos-raportimi nga ana eviktimave. Një tjetër arsye është mungesa estatistikave nga policia, prokurorët, gjykatësitapo zyra të tjera shërbimi (Raporti i MinnesotaAdvocates for Human Rights, 1996). Baraziagjinore është një koncept i ri që akoma nukështë përqafuar nga një pjesë ekonsiderueshme e popullsisë. Konceptet epërdhunimit martesor dhe ngacmimit seksualnuk janë shumë të qarta dhe kjo bën që këtoakte të mos konsiderohen si krime. Qëndrimetdhe vlerat sociale e mbështesin pozicionin eburrit si kryetar i plotfuqishëm i familjes, fuqiaabsolute e të cilit nuk duhet vënë në diskutim.Kultura e pranimit si dhe mungesa e reagimitnga ana e policisë ka sjellë si rezultat qëshumica e abuzimeve të mos raportohen. Nëstudimin më shkencor të kryer në lidhje me këtëçështje dhe që është realizuar në 11 rrethe,pothuajse 40% të grave të vëzhguara kanëdëshmuar se mbi to ushtrohej dhunë fizikerregullisht, dhe 64% se i ishin nënshtruardhunës fizike dhe psikologjike (Shoqata e GruasRefleksione, 1996). Shtrirja e dhunës në familjemund të kuptohet nga të dhënat e Qendrës përKëshillimin e Grave dhe Vajzave. Që nga koha ethemelimit të saj në vitin 1996, në këtë qendërkanë telefonuar më shumë se 5,000 gra dhevajza dhe janë kryer më shumë se 400këshillime ballë për ballë. E vetmja qendërpritëse për viktimat e dhunës në familje ështënë Tiranë, dhe kjo nuk mund të përballojë

kërkesat për akomodim (Raporti UNICEF,2000a). Të gjitha këto të dhëna, dëshmojnë sedhuna në familje është një problem serioz nëShqipëri. Numri i grave të vrara ose të plagosurafizikisht dhe emocionalisht nga partnerët e tyreabusive, nuk duhet të injorohet apo tolerohetmë nga shoqëria shqipëtare.

16 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

17dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

ObjektivatQëllimi kryesor i këtij studimi është të sigurojëmirkuptim të plotë për dhunën në familje nëShqipëri. Studimi fokuson aktet e dhunëspsikologjike, fizike, seksuale dhe ekonomike, qëkryen ndaj grave nga partnerët e tyre intimë. Sipjesë e këtij objektivi, vlerësimi cilësor i dhunësnë familje në Shqipëri ka për qëllim të:• Identifikojë gamën e formave të dhunës që

janë më të zakonshme në familje;• Zbulojë se cilat janë sipas perceptimit të

grave sjellje abuzive dhe në ç’rrethanandodhin ato;

• Zbulojë strategjitë që përdorin gratë për tëshmangur dhunën ose për të zvogëluarpasojat e saj;

• Dokumentojë pasojat që sjell dhuna nëfamilje tek gratë, familja, dhe mbarëshoqëria;

• Identifikojë qëndrimet e grave përkundrejtabuzuesve të tyre dhe marrëdhënieveabuzive;

• Përcaktojë kufizimet sociale që privojnëshumë gra nga barazia me burrat në sferënprivate.

Studimi gjithashtu ka për qëllim që të sigurojëkushtet dhe mjedisin e përshtatshëm për njëfushatë në mjetet e informimit masiv, për rritjen

e ndërgjegjësimit të publikut në lidhje meekzistencën, natyrën dhe pasojat abuzimitmartesor, dhe për pasojë, reduktimin dheparandalimin e tij. Studimi do të sigurojëgjithashtu edhe informacion, si dhe do tërekomandojë masat që duhen ndërmarrë ngahartuesit e politikave. Së fundi, studimi ka përqëllim të fuqizojë viktimat e dhunës, që ato tëmund të thyejnë rrethin vicioz të heshtjes dheizolimit.

Pjesëmarrëset në studim

Grupi i pjesëmarrëseve përbëhej nga 55 gra qëkishin përvojë në marrëdhëniet abuzive ose qëkishin pësuar dhunë ndërpersonale (Shtojca 1).Qëllimi i kampjonimit ishte identifikimi i graveviktima të dhunës në familje, me prejardhjeshoqërore të ndryshme si dhe me karakteristikatë ndryshme demografike. (Tabela 1).Megjithëse këto gra përfaqësojnë rajone dhekarakteristika social-demografike të ndryshme,kampjonimi nuk mund të konsiderohet sishembull për të gjithë Shqipërinë.Pjesëmarrëset në studim nuk përfaqësojnëgjtihë popullsinë femërore Shqipëtare.Megjithatë vihet re se zakonet dhe përvojat qëgratë kanë shprehur në këto intervista, mund tëjenë karakteristike për shumë gra shqipëtare.

Tabela 1: Profili demografik i të intervistuarave

QËLLIMET E STUDIMIT DHE METODOLOGJIA

18 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

Metoda

Për të zbuluar se si e konceptonin gratë eabuzuara përvojën e tyre personale, nepërdorëm metoda të kërkimit cilësor. Përintervistat e thelluara me 55 gratë viktima tëdhunës në familje, u përdor teknika egrumbullimit të të dhënave. Duke u bazuar nëpërvojat e mëparshme, si dhe për të mbuluarnjë gamë të gjërë çështjesh, u hartua njëudhëzues interviste që bazohej në formatin eintervistës gjysëm të strukturuar. Për hartimin eudhëzuesit për intervistat, ne u përpoqëm që tëhartonim pyetje sa më neutrale që të ishte emundur, në mënyrë që të zbulonim interpretiminlokal të çështjes. Intervistat mbuluan disatematika, disa nga të cilat kishin lidhje medhunën, ndërkohë që të tjerat kishin lidhje mejetën e përditshme të çiftit. Temat në lidhje medhunën mbulonin pyetje që varionin që ngaarsyet e krijimit dhe negocijimit të konfliktit,zënkat e veçanta si pasojë e konflikteve, e deritek ngjarjet e dhunshme dhe pasojat e tyre përtë dy partnerët. Në sferën e jetës sëpërditshme, pyetjet përfshinin ndarjen e rolevebrenda familjes, procesin e marrjes sëvendimeve, çështjen e aktiviteteve tëpërbashkëta apo të veçanta brenda familjes,marrëdhëniet intime dhe seksin, marrëdhënietme familjen e origjinës, kontaktet përmbështetje formale ose jo-formale si dhekëndvështrimet për të ardhmen emarrëdhënieve.

Intervistat përfshinin një seri pyetjesh të hapurambi përvojën e grave në lidhje me abuzimin.Pyetjet që ishin hartuar për të marë përgjigjekonkrete u kombinuan me pyetje të hapura, nëmënyrë që të intervistuarat të mund tëpërshkruanin përvojën me fjalët e tyre. Përpyetjet nuk u përcaktua një sekuencë specifike,dhe intervistueset u trajnuan që të ndiqnin dhetë respektonin rrjedhën e tregimit të tëintervistuarave, por duke bërë të mundur që tëmbuloheshin të gjitha temat kryesore tëudhëzuesit të intervistës. (Kvale, 1996).

Procedura

U zhvilluan katër intervista pilot me gra ngaTirana, Berati dhe Shkodra, për të cilat u përdorudhëzuesi paraprak. Më pas ky udhëzues u

finalizua në një format interviste që u përdor përtë gjitha intervistat. Kampjonimi fokusoi ato graqë e konsideronin veten e tyre si viktima, qëkishin qenë subjekt kontrolli apo abuzimi tëçfarëdo lloji, pavarësisht nëse ky ishte fizik,seksual, psikologjik emocional apo ekonomik.Për të rënë në kontakt me to, intervistuesitidentifikuan gratë që kishin qenë në qendratpritëse apo kishin telefonuar qendrën ekëshillimit. Këto gra u informuan që në fillim përqëllimin e këtij studimi. Takimi me secilën gruau përcaktua vetëm pasi ajo binte dakort tëintervistohej. Pjestarët e grupit të studimitinformuan secilën grua në veçanti në lidhje mestudimin. Intervistueset i lexonin secilës prej tëintervistuarave një paragraf që përmblidhteqëllimin e studimit dhe llojet e pyetjeve që do tëbëheshin, u siguronte atyre anonimitetin epërgjigjieve, se pjesëmarrja e tyre në këtëstudim ishte në baza vullnetare dhe se atomund të tërhiqeshin në çdo kohë. Pranimi i tëintervistuarave u bë gojarisht. Intervistuesitkishin parasysh gjatë gjithë kohës privatësinë etë intervistuarave, duke u lejuar atyre që tazgjidhnin vetë kohën dhe vendin epërshtatshëm për intervistën, duke u shpjeguaratyre natyrën konfidenciale të intervistës dhe tëtë dhënave të dala prej saj.

Studimet që kanë të bëjnë me përvojën e graveme dhunën në familje janë konsideruar si“studime mbi çështje të ndjeshme”, pasikrijojnë mundësinë e rikujtimit të përvojave qëmund të shkaktojnë dhimbje dhe shqetësimeemocionale. Aspekte të veçanta të këtyrepërvojave, ka gjasa që të mos jenë treguar kurrëmë parë. Për arsye se gratë që përjetojnëpërvoja të tilla janë shpesh herë të ndjeshmedhe të pambrojtura, intervistueset mbajtëngjatë gjithë kohës një qëndrim simpatizues dhembështetës, në mënyrë që ato të ndjeheshin tëmbrojtura dhe të sigurta gjatë gjithëintervistimit. Intervistuesit i inkurajuan gratë përt’u shprehur në lidhje me çështje të tilla tëndjeshme, nëpërmjet një qëndrim jo-gjykues,me takt, dhe nëpërmjet ndarjes me to tëpërvojave të ndryshme.

Intervistat zgjatën nga 45 deri në 80 minutaose mesatarisht 60 minuta. Të gjitha intervistatu rregjistruan në magnetofon duke marë mëparë lejen e të intervistuarës. Më pas intervistat

19dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

u shtypën në kompjuter në më shumë se 5,000faqe tekst, duke përdorur një program ‘word-processing’. Gjatë intervistimit u mbajtën edheshënime.

Procesi i intervistimit zgjati për rreth katër muaj(Gusht - Nëntor 2002) dhe u krye nga katërstudjues që kishin përvoja të mëparshme puneme viktima të abuzimit nga partnerët e tyre. Tëgjitha intervistueset ishin gra. Përpara fillimit tëpunës për intervistimin, intervitueset u trajnuanpesë ditë intensivisht në tema si metodologjiacilësore, teknika të intervistimit të thelluar,çështje të etikës, si dhe aspekte emocionaledhe të qëndrimit në intervistimin e grave meprobleme. Monitorimi i intervistimit si dhe iprocesit të drejtimit në përgjithësi, u krye ngakonsulentja e UNICEF –it.

Analiza e të dhënave

Për analizën e të dhënave u përdorën strategjitë ndryshme. Kryesisht procesi i analizimit uudhëhoq nga një version që Smith (1999) e kapërkufizuar si analiza e interpretimitfenomenologjik, nga hapat e Parkerit (1992) përanalizën e dinamikës së bisedës dhe ngaprocedurat e teorisë së fillimit nga zero të(Charmaz, 1999). Për gjetjen e të dhënave sidhe kodimin e tyre u përdor një paketëprogramesh kompjuterike (Atlas.ti, 1997)

Metoda e parë ka për qëllim të nxjerrë në pahpikpamjet e pjesëmarrësve në lidhje mefenomenin që po shqyrtohet, nga këndvështrimii tyre. Për këtë studim, fenomenologjia u zgjodhduke u bazuar në besimin se do të shërbentepër të fituar më shumë njohuri për përvojat egrave. Këto njohuri do të bazoheshin nëhistoritë individuale të grave dhe jo nësupozimet e studjuesve. Metodafenomenologjike e zgjedhur për këtë studimishte më tepër ajo e teknikës ‘eidetik’(përshkruese) se sa ajo ‘hermeneutik’(interpretative). Qëllimi i fenomenologjisëeidetike është të arrijë të përshkruajëdomethënien e përvojës sipas këndvështrimit tëpjesëmarrëses. Studjuesja, e frymëzuar ngafenomenologjia, nuk ofron një interpretim tëqartë dhe të vetin në lidhje me rëfimin efolëses; qëllimi është që rëfimi të prezantohetnë mënyrë të tillë që opinion i folëses të merret

parasysh.

Analiza e intervistave u bë sipas teknikës së sëzbërthimit të tematikave. Termi “temë” ështëpërdorur për t’iu referuar identifikimit të bërënga studjuesja i shembujve koherentë nërëfimin e pjesëmarrësve (Baban, 2002).Procedura u krye në katër hapa: (a) së pari, tëgjitha intervistat u lexuan disa herë nga autorjae këtij studimi, derisa materiali u kuptua nëdetaje; (b) së dyti, nga intervistat u nxorrëndeklarimet më domethënëse, ato që kishin mëshumë lidhje me ndodhi të dhunshme; për këtodeklarime u hartuan dhe u bashkëngjitën kodeoperacionale nëpërmjet një procesi tëzbërthimit të kuptimit; (c) së treti, për tëparaqitur temat më të rëndësishme, uidentifikuan dhe u grupuan pasazhet qëshprehnin më qartë idetë e përsëritura; dhe (d)së katërti, u bënë përgjithësime që bashkoninnë kategori më të përgjithshme, disa njësi mekuptime të ndryshme (grupime të temave). Kyishte një proces përsëritës. Në disa raste, disanga temat e mëparshme u grupuan sëbashkuduke formuar një temë të re. Për çdo grupim tëri u bë krahasimi me transcriptin, për t’usiguruar se përshkrimi i këtij grupimi përputhejme atë që kishin thënë aktualishtpjesëmarrëset. Meqënëse ky proces u përsërit,u krijuan tema dhe konceptime të reja. U vu rese megjithëse përvojat individuale ishin unike,në historitë e grave kishte shumë ngjashmëri.Për arsye të përmasave të kampjonimit, që ishtei madh për një studim cilësor, në analizën finaletë intervistave u vu re ndërthurje e tematikave.

Analizimi i dinamikës së diskutimit përfshintrajtimin e objektit të studimit si një tekst(Parker, 1992). Megjithatë, në këtë rast, qeteksti i diskutimeve të grave ai që e shndëroi nëfjalë objektin studimit (dhuna në familje dhemarrëdhëniet gjinore). Perceptimi analitik idiskutimit nënkupton që jetët, personat,përvojat dhe kuptimi i tyre, formohen nga dhenëpërmjet gjuhës, burimeve dhe praktikaveekzistuese kulturore, si dhe nga diskutimi idomethënies së shembujve. Megjithatë, nëkuadrin e diskutimit, nuk arrihet vetëm kuptimi idomethënies, por duke mbajtur parasyshshumëllojshmërinë e përgjigjeve për ndonjëçështje, edhe kuptimet mund të jenë tëshumfishta. Kjo metodë nuk synon të bëjë të

20 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

njohur gjithanshëmritë psikologjike, por mëtepër mer në konsideratë kontekstin social nga icili kanë gjeneruar edhe përgjigjet epjesëmarrëseve.

Për të siguruar rezultate të vlefshme për të

dhënat cilësore, u ndoqën disa kritere specifike.Ëolcott (1994) argumenton se vlefshmëriaështë rezultati i ngjashmërisë midis përshkrimitdhe interpretimit. Përveç kësaj, ne synuam që t’iparaqesnim interpretimet, si thënie direkte tëmarra nga të dhënat diskriptive.

Përfundime

Si rezultat i analizizës së intervistave dhevëzhgimit të bërë për gjetjen e ngjashmërivemidis tyre, u evidentuan shtatë grupe kryesoretemash: (1) ëndra për martesë, (2) përballimi irealitetit, (3) dhuna e ushtruar, (4) të qenit gruae abuzuar, (5) shqetësimi për fëmijët, (6)përballimi i dhunës dhe (7) thyerja e heshtjes.Midis këtyre temave ka edhe ndonjëmbivendosje. Secila nga temat kryesore është

zbërthyer në nëntema që e kompletojnë pamjene dhunës në familje sipas këndvështrimit tëgrave.

Për të shmangur cënimin e konfidencialitetit, tëgjithë emrat e përdorur në prezantimin epërfundimeve janë pseudonime, dhe në raportjepet vetëm ndonjë element për identifikimindemografik të informacionit.

21dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

ËNDRA PËR MARTESË“Unë gjithmonë kam dashur të jem bashkëshorte e mirë, të kem një burrë të mirë dhefamilje për së mbari. Dhe si çdo grua tjetër unë ëndëroja të kisha një martesë tëlumtur dhe një burrë që përveç të qenit një partner i mirë të ishte për mua edhe shok.Në fillim çdo gjë ishtë një mrekulli, perfekte. Problemet u shfaqën më pas dhe mekalimin e kohës u keqësuan. Në marrëdhëniet tona konfliktet dhe kontradiktat u bënëshumë të shpeshta.” (Stella, 31 vjeç, mësuese, nënë e dy fëmijëve).

Martesa si një ideal

Shumë nga pjesëmarrëset përmendin ëndrën etyre për t’u martuar e për të patur një familje tëlumtur. Martesa ishte një ndodhi e rëndësishmepër gratë e intervistuara, qëllimi më irëndësishëm i jetës së tyre. Ato mendonin senëpërmjet martesës do të fitonin respektin dheaprovimin e shoqërisë, dy elemente këto të njëjete të suksesshme dhe me vlerë. Për shumëgra të tjera martesa nuk qe gjë tjetër veçsepërmbushja e një ideali. Por ëndrat ishinkundërshtuar shumë shpejt nga realiteti.Denisa, që jeton në Shkodër dhe punon sinënpunëse civile thotë: “Ëndra e çdo vajzeështë që të martohet dhe të jetojë e lumtur. Pormartesa dhe ëndrat janë dy gjëra krejtësisht tëndryshme. Për shumë vajza ëndrat mbetengjithmonë ëndra, dhe kështu ndodhi edhe memua. E ç’mund të bëj? Ky ishte fati im.” Evelina,44 vjeç, përshkruan një përvojë të ngjashme:“Unë dëshiroja të kisha një familje, të kisha njëburrë që do të kujdesej për mua dhe fëmijët emi, dhe doja që t’i jepja mundësi shkollimi tëmirë fëmijëve të mi. Asnjë nga dëshirat e mianuk u plotësua. Unë kisha prejardhje nga fshati,por megjithatë kisha dëshira dhe ëndra përjetën time.”

Vatra familjare tradicionalisht është idealizuar sinjë vend i paqes, afeksionit dhe rehatit.Përkundrazi, shumë shpesh martesashëndrohet në një arenë të abuzimeveemocionale dhe fizike të grave. Siç përmendetedhe nga Fatmira, një grua e papunë ngaTirana: “Unë ëndrërova një martesë të lumtur.Nuk e mendoja se jeta ime do të ishte krejtndryshe. Që ditën e parë të martesës jeta imeishte krejt ndryshe nga ç’e kisha ëndëruar. Përmua ka qënë gjithmonë e njëjta gjë, vetëm

vuajtje dhe dhimbje.” Erika, një ekonomiste ngaTirana, shprehet: “Ajo çfarë unë ëndëroja përmartesën dhe realiteti, janë aq të ndryshme saedhe dita me natën. Unë shpresoja të kisha njështëpi, të jetoja me burrin tim dhe të rrisjafëmijët. Por në realitet m’u desh të jetoj mevjerrën, kunetërit dhe kunatën të cilët nuk ishintë martuar. Vjerra ime ishte e plotfuqishme nëfamiljen time.”

Shumë gra shprehen se marrëdhëniet e tyrekishin filluar mirë por me kalimin e kohës burratishin bërë të dhunshëm dhe kontrollues. Ariana,një banuese në Shkodër, e përshkruan përvojëne saj kështu: “Në fillim marrëdhëniet duket seishin shumë të mira. Pas një viti ne u bëmë medjalë. Me kalimin e kohës, ndofta ngatranzicioni apo nga vështirësitë ekonomike qëpo përballonim, mes nesh u krijua një thyerje.Im shoq filloi të pijë, sillej shumë keq me muadhe nuk i bëhëj më vonë për marrëdhëniet tona,filloi të bëhej i dhunshëm me mua, më rrihte.Unë mendova të kërkoja divorcin por ishashtatzanë me fëmijën e dytë. Vazhdoja tëshpresoja se ai do të ndryshonte. Linda fëmijëne dytë por situata u bë akoma më e vështirë. Aiu bë akoma më abuziv me mua. Ai filloi të luajëbixhoz, as që i bëhëj vonë për martesën dhefamiljen e tij. Kështu, marrëdhënia jonë arriti nënjë pikë tepër kritike dhe po keqësohej nga ditanë ditë. Ai bëhej gjithnjë e më abuziv, dhe jovetëm me mua por edhe me fëmijët.”

Martesa si shpëtim

8 gra e kanë perceptuar martesën si e vetmjamënyrë për të shpëtuar nga vuajtjet eshkaktuara nga varfëria dhe babai abuziv.Ndërkohë që ato u larguan nga nga një mjedisabuziv si fëmijë, për shumë prej tyre ndodhi që

22 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

të gjendeshin të përfshira në një marrëdhënietë dhunshme të rriturish. Dafina, një gruashtatzënë me banim në Tiranë thotë: “Arsyeja evetme pse desha të martohesha ishte dhuna nëfamiljen time. Im atë abuzonte gjithmonë menënën time dhe pastaj me fëmijët. Kur umartova mendova se do të ishte me mirë se sakur isha fëmijë. Unë nuk mendoja se edhe imshoq do të abuzonte me mua.” Sonila është njëgrua tjetër që mendon se ëndra e saj për tëpatur një familje të lumtur kishte dështuar:“Unë shpresoja që të kisha një jetë më të mirëpas martese. Çdo natë unë ëndëroja për burrintim të ardhshëm, fëmijët e mi, shtëpinë, tëgjitha këto vetëm për veten time. Unë ëndërojatë kisha familje dhe të kujdesesha për të. Muamë pëlqente roli i nënës, i bashkëshortes. Porëndra ime nuk u realizua.” Bojana, një grua 40vjeçare nga Berati mendon se shpresat e sajishin shuar: “I isha lutur zotit të më jepte njëburrë të mirë dhe një familje të këndshme; Unëjam jetime dhe kam vuajtur shumë. Mendoja sedo t’i shërbeja burrit tim sa më mirë, do ta dojafamiljen e tij, do të kujdesesha për shtëpinë dheta mbushja atë me fëmijë. Por pata fat të keqdhe nuk e di se pse më ndodhi kjo”

Martesa si një normë

Në një shoqëri patriarkale, të qenitbashkëshorte dhe nënë përbën dy aspekte kyçepër dinjitetin e një gruaje. Statusi e të qenit emartuar kuptohet nga gratë si diçka normaledhe natyrale. Për Aferditën që banon në Tiranë,të martohesh është një sjellje normative:“Arsyeja se pse u martova ishte…thjesht diçkaqë duhej bërë, diçka e detyrueshme, …, ndoftajo e detyrueshme por çdo vajzë duhet tëmendojë se duhet të martohet.” Nëse një grua ere mbetet e pa martuar, pavarësisht nga arsyetqë ajo ka, automatikisht do të ketë statusinferior dhe do të konsiderohet si një barrë përfamiljen. Diana, një farmaciste 50 vjeçare epërshkruan kështu arsyen se pse u martua:“Përpara se të martohesha kisha qënë e fejuarme një burrë tjetër. Ne u ndamë se ai kishtelidhje me një grua tjetër që mbeti edheshtatzënë me të. Pas ndarjes jeta në familjentime u bë shumë e vështirë. Ju e dini se në atokohë të ishe njëherë e ndarë, sikur edhe gjatëfejesës, konsiderohej si diçka shumë e keqe.Më në fund vendosa të martohem sepse nëna

ime dhe unë kishim frikë se nuk do të mëkërkonte më asnjeri. M’u desh të pranoj përburrë një burrë të divorcuar që kishte edhe njëfëmijë nga martesa e tij e parë, që ishte më paki shkolluar se unë dhe që nuk e doja. Ëndra imepër të patur një burrë ideal kishte dështuar.Megjithatë unë vendosa që t’i përshtatemrrethanave.” Të njëjtin ankth të të mbeturitbeqare e shpreh edhe Manjola, një teknike ngaTirana: “Së pari doja që të theksoja se nuk ishtedashuria, por opinioni i të tjerëve që më detyroitë martohesha. Prindërit e mi kishin frikë se unënuk do të martohesha kurrë.”

Për disa gra ka patur presion për t’u martuar,dhe ky presion kishte filluar që në rininë ehershme. Elona, një punëtore 43 vjeçare ngaBerati thotë: “E ç’dija unë kur u martova? Unëisha një fëmijë. Për këtë u kujdesën prindërit emi. Ata më thanë se duhet të martohesha dhekaq…Ah sikur të isha e re edhe njëherë! Nuk dotë isha martuar përpara të njëzetave.” Fatjona,nëna e pesë fëmijëve ka të njëjtën përvojë: “Neishim 8 fëmijë dhe jetonim në vështirësiekonomike. Prindërit vendosën të më martonin.Im atë më fejoi dhe pas dy muajsh unë umartova. Unë e konsiderova martesën time sinjë mënyrë për të ndihmuar familjen time.”Etleva, një grua e re 23 vjeç, nënë e dy fëmijëvethotë: “Martesa jonë u bë me nxitim ngaprindërit e mi. Babai dhe nëna më thanë sefejesat e gjata nuk përfundonin mirë. Ata kishinfrikë se unë do të ngelesha shtatzënë përparamartese, gjë që do të ishte turp i madh përfamiljen.”

19 nga pjesëmarrëset kanë raportuar se janëmartuar me shkes, shpesh të organizuara ngaautoriteti mashkullor i familjes (babai osevëllai). Aferdita tregon: “U bë martesë me shkes.Atë e organizoi babai im. Unë nuk desha porbabai më detyroi. Kështu që unë bëra atë qedesh babai im. Unë u martova se të dy prindëritkërkuan prej meje që të martohesha.” Martesatme shkes dhe pa dëshirën e grave kanë shpeshpasoja negative. Vera nga Shkodra thotë: “Unëisha shumë e re kur më martuan pa dëshirëntime. Unë dashuroja një djalë që kishte fe tjetërtë cilin familja ime nuk e pranonte. Kështuqëunë u detyrava të martohesha me një burrë qënuk e doja, por që i plotësonte të gjitha konditate familjes time, si feja edhe gjendja ekonomike.

23dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Asgjë nuk u bë ashtu siç donin prindërit e mi.”Rudina, nëna e tre fëmijëve nga Tiranapërshkruan një përvojë të ngjashme: “Familjaime, veçanërisht vëllai më nxiste që të merrjanjë vendim në lidhje me martesën. Unë ia lashëatij që të vendoste. Tani familja ime ndjehetfajtore që më martuan me të.”

Perceptimi i martesës si një qëllim në jetë mundtë bëhet si pikë referimi, megjithëse disa gra

përmendin si motivim edhe dëshirën për t’ularguar nga shtëpia e dhunshme dhe e varfërprindërore. Nga rëfimet e grave, martesakuptohet si një normë dhe si një situatë edëshirueshme për statusin social të grave.Tradita patriarkale e martesave me shkes nganjë person autoritar mashkull, akoma ndeshetshpesh. Ndodh shpesh që martesa të bëhet njëskenë e poshtërimit personal, tensionit,kërcënimeve dhe konflikteve.

ËNDRA PËR MARTESË

24 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

25dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

PËRBALLIMI I REALITETIT“Shumica e burrave shqipëtarë nuk e vlerësojnë gruan. Ata i konsiderojnë ato siskllave që duhet të kujdesen për fëmijët, për shtëpinë, të bëjnë të gjitha punëtdhe kaq.” (Dorina, 22 vjeç, e divorcuar, nënë me një fëmijë).

Marrëdhëniet gjinore dhe jetashtëpijake

Shumë gra flasin me mllef në lidhje me faktinse shpresat dhe pritshmëritë e tyre përmartesën ishin kundërshtuar nga realiteti ipërditshëm. Oriola, një juriste 40 vjeçare edivorcuar thotë: “Unë prisja që martesa ime t’ingjante asaj të prindërve të mi, por për fat tëkeq unë gjeta një model të ri, modelin eprindërve të tij. Ai ishte rritur në një familje tëdhunshme. I ati kishte abuzuar me të ëmën dheai donte të bënte të njëjtën gjë me mua.” Ashtusi gratë në kultura të tjera patriarkale, gratëshqipëtare janë mësuar që të jenë tënënshtruara, passive, të varura dhe të bindurandaj meshkujve. Nëse ato nuk binden, përmeshkujt është krejtësisht e pranueshme që tëushtrojnë dhunë për t’i disiplinuar ato dhe përtë ruajtur kontrollin. Mimoza, një punëtoreferme shpjegon: “Kur unë u martova nëna mëkëshilloi: “Ki kujdes, ai është burri yt dhendonjëherë edhe mund të të gjuajë apo të tërrahë.” Shoqet e mija më thanë të njëjtën gjë.Në fillim ne kishim marrëdhënie të mira. Unëisha 20 vjeç kur u martuam dhe ai gjithmonëmë bënte komplimenta dhe komente tëkëndshme për sytë e mi. Por pas dy vjetësh, kurunë akoma nuk kisha mbetur shtatzënë ai filloitë më bërtiste: “A ke ndër mend të bësh njëfëmijë apo jo? Unë nuk u martova me ty për sytëe bukur.” Unë ndjehesha e mërzitur dhe qaja.”Një mësuese e divorcuar 31 vjeç nga Tiranakishte marrë të njëjtën këshillë nga nëna e saj:“Unë mësova nga nëna ime se si të isha ebindur ndaj burrit tim. Babai im përfaqësontemodelin mashkullor me tipare kokfortësie dhegjaknxehtësie … Burri im, në mënyrë që t’itregonte të atit se ishte ai që urdhëronte nëmarrëdhëniet tona, filloi të më godasë, tëabuzojë më mua dhe të marrë vendime pa më

pyetur mua aspak. Këtu në Shqipëri e kemi sitraditë që problemet t’i zgjidhim me sherre dheterror.”

Zakonet kulturore në lidhje me të qenit e bindur,si dhe traditat e familjes dhe normat ekomunitetit, kanë precedencë përpara tëdrejtave individuale thotë Lira, një mësuese epapunë: “Im shoq ka mbaruar fakultetin porproblemi ështe se ai vjen nga një familjetradicionale ku gruaja duhet të bindet dhe burriduhet të jetë arrogant dhe i plotfuqishëm.” Nënjë traditë të tillë gratë kanë më shumë detyrase të drejta. Denada, një punëtore nga Shkodrave në dukje: “Ky është një zakon që e kanëKosovarët. Gruaja duhet t’i lajë burrit këmbëtsapo që ai vjen në shtëpi, t’i japë atij për tëngrënë ndërsa ai shtrihet dhe shikon televizor.Ai nuk duhet të shqetësohet nga fëmijët. Gruajanuk ka të drejtë që ta pyesë burrin se ku ishte,çfarë bëri dhe a solli ndonjë para në shtëpi. Nëmënyrë që të plotësoja zakonet e tij unë duhejtë zbatoja të gjitha rregullat e tij. Unë nuk kishatë drejtë të shkoja në asnjë vend, të visheshamirë apo të bëja makiazh. Edhe kur bëja ndonjëdush përpara se të shkoja në punë ai mëpyeste, “Pse bëre dush?”

Hendeku gjinor në rolet familjare

Një variabël që lidhet me abuzimin martesorështë edhe qëndrimi tradicional përkundrejtroleve në familje. Studimi ve në dukje semarrëdhëniet abuzive midis partnerëve kanëmë shumë gjasa që të ndodhin dhe tëvazhdojnë nëse çifti, veçanërisht burri mbartqëndrime tradicionale përkundrejt rolevefamiljare. (p.sh. burri siguron të ardhurat efamiljes, gruaja kujdeset për shtëpinë dhefamiljen). Në mënyrë të veçantë në një shoqëripatriarkale, burrave u jepet supremaci për sa

26 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

kohë ata sigurojnë të ardhurat e familjes.Konkluzione të tilla përputhen me përfundimettona të cilat tregojnë se çdo burrë ose partner ikonsideron punët e shtëpisë si përgjegjësiekskluzive e gruas së tij. Desantila, njënëpunëse civile nga Shkodra dhe nënë e dyfëmijëve, shpjegon se si janë ‘ndarë’ punët eshtëpisë në familjen e saj: “Unë bëj çdo gjë nështëpi. Puna e burrit tim është shkojë në punë,të dalë çdo mbrëmje, të shtrihet dhe t’i gjejë tëgjitha gati.” Edhe kur gruaja është me arsim tëlartë, ajo nuk është e përjashtuar nga barra epunëve të shtëpisë. Diana, farmaciste dhe nënëe një fëmije ve në dukje: “Në Shqipëri kemi njëtraditë shumëvjeçare sipas të cilës burrat nukmbajnë asnjë përgjegjësi për punët e shtëpisë.Unë bëj çdo gjë, pastroj, laj, hekuros, gatuaj,etj.”

Nga gratë pritet që të mbajnë shtëpinë, të rrisinfëmijët dhe të jenë të bindura dhe tërespektueshme me burrat e tyre. Silvana,31vjeç, mësuese nga Tirana thotë: “Sipasopinionit të burrit tim, gruaja duhet të jetështëpiake, duhet të dijë se si të gatuajë, të bëjëpunët e shtëpisë, të mbajë marrëdhënie të mirame të afërmit e burrit të saj, të pranojëopinionet e të tjerëve, të jetë e ëmbël, e dashur,seksi, tërheqëse, dhe të përmbushë dëshirat eburrit në çdo moment.” Merita, robaqepëse ngaTirana, nënë e dy fëmijëve i pranon rolet e sajtradicionale në familje, edhe pse kjo për të dotë thotë që të copëtohet nga barra e trefishtë qëi duhet të përballojë çdo ditë: “Unë bëj çdo gjëqë një grua duhet të bëjë. Unë pastroj, gatuaj,dhe kujdesem për fëmiëjt e mi. Burri im nukështë në punë, megjithatë ai nuk bën asnjëpunë shtëpie. Atij as që i shkon në mend që tëbëjë ndonjë gjë. Unë as që pres prej tij që tëbëjë ndonjë punë shtëpie, por të paktën të mëndihmojë për të pastruar tavolinën pasi kangrënë, sepse unë jam aq e lodhur nga puna epërditshme si dhe nga kujdesi për fëmijët.”

Nëse një burrë kupton se gruaja e tij kadështuar në një farë mënyre në përmbushjen erolit të saj, i ka kaluar kufijtë e saj apo kandërhyrë në të drejtat e tij, atëherë ai mund tëbëhet i dhunshëm. Kjo pikpamje tradicionalevihet re në komentin e një 40 vjeçareje ngaShkodra, nënë e tre fëmijëve: “Unë kam punuarshumë për familjen time gjatë gjithë martesës.

Im shoq bën vetëm punën në vendin e tij tëpunës; ai vjen në shtëpi vetëm për të ngrënëdhe për të fjetur. Mua më duhet që të ngrihemnë mëngjes në orën pesë dhe të merrem megjithshka deri në mes të natës. Im shoq nukështë përpjekur asnjëherë që të më ndihmojëmua në zgjidhjen e problemeve të familjes. Përmë tepër ai herë e sjell dhe herë nuk e sjellrrogën në shtëpi, por unë nuk kam kurrë kurajoqë ta pyes se ku i ka paratë. Pyetje të tilla mundtë më kushtojnë shtrenjt.” Një grua tjetër egrupit ndan me ne të njëjtën përvojë: “Që ditëne parë unë bëra të gjitha punët që duhet të bëjënjë grua pa u ndihmuar aspak nga burri im. Ai eka shtëpinë si hotel; ha, fle, ndërrohet dhe del.Kur vjen i pirë kam akoma më shumë punë sevjell gjithë kohës. Në rastet më të këqija ai mëgodet jo vetëm mua por edhe djalin tim.Ndonjëherë unë nuk mundem ta toleroj.”Evelina, nënë e tre fëmijëve thotë: “Unëngrihesha herët në mëngjes, shkoja në punë nëfermë dhe kur kthehesha në shtëpi kujdeseshapër fëmijët. Unë laja, gatuaja, hekurosja,përgatisja dreka dhe darka për burrin tim, tëafërmit e tij dhe shpesh herë edhe për miqtë qëvinin shpesh tek ne. Ai nuk bënte asgjë. Nësenuk i pëlqente ndonjë gjë që e kisha bërë unë,fillonte të bërtiste dhe të më shante.”Justifikimet për dhunën shpesh vijnë nganormat gjinore për rolet dhe përgjegjësitë eburrave dhe grave. Mimoza shpjegon: “Burriështë burrë dhe gruaja duhet t’i vijë atij ngapas, por të paktën ai nuk duhet të abuzojë megruan e tij, dhe duhet të punojë për të mbajturfamiljen.”

Procesi i marrjes së vendimeve

Siç deshmohet edhe nga rëfimet e grave, mepërjashtim të faktit që gjatë 50 viteve të funditgratë shqipëtare u bënë gjtihmonë e më tepërforcë pune, rolet tradicionale në familje nuk undryshuan. “Pengesa e vetme për të patur tëdrejta të barabarta është mentaliteti i burraveshqipëtarë – megjithëse ai thotë se është burrëi emancipuar europian, etj, genet e tijmashkullore shqipëtare do t’ia kujtonin sekontrolli është i atij. Edhe nëse do ta kuptontese gruaja fitonte më shumë të holla ai do tëthoshte: Këtu jam unë dhe të ardhurat e tua ikontrolloj unë,” thotë Erika, një ekonomiste nga

27dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Tirana. Dafina, një grua e papunë nga Tiranakomenton kështu: “Për burrat tanë është turpqë t’i lenë gratë të marrin vendime, ose që tëpranojnë se gruaja gjykon më mirë. Për këtëarsye ata nuk e marrin në konsideratë gjykimine saj kur marrin vendime.”

Nga tregimet e grave, burrat abuzivë duket sejanë më dominantë në marrjen e vendimeve nëfamilje. Bojana, një punëtore nga Berati epërshkruan qartë konceptimin e saj për burratshqipëtarë: “Në Shqipëri të gjithë burrat janëkomandantë. Ka qenë gjithmonë kështu, porndofta gjërat do të ndryshojnë gradualisht.Burrat shqipëtarë vendosin për çdo gjë. Gruajapunon ndërsa burri jep urdhra, gruaja mbanpeshën e punëve ndërsa burri mban të hollat.”

Gratë duhet të bëjnë të pamundurën që tëmbajnë familjen. Ato duhet të përmbushin roline tyre si bashkëshorte dhe nëna dhe të jenë tëgatshme të sakrifikojnë edhe jetën e tyre përhatër të martesës. Jonida, mjeke, thotë: “Imshoq donte që unë të isha përgjegjëse përekonominë e familjes, ndërkohë që kujdesi përfëmijët dhe punët e shtëpisë ishin padiskutimdetyrat e mia. Do të ishte më mirë nëse do tëvendosnim së bashku si për shpenzimet nëfamilje ashtu edhe për edukimin e fëmijëve. Porai donte që të gjithë të bënin ekzaktësisht atëqë thoshte ai. Kështu që filluan zëniet. Unëvendosa që ta toleroj në mënyrë që të shmangiakonfliktet dhe të ruaja harmoninë në familje,megjithëse kjo do të thoshte që të pranoja tëmë trajtonin keq.”

Fatmira, një grua e papunë nga Tirana, nënë edy fëmijëve shprehet kështu: “Ai më dëgjonshumë rrallë, zor se i konsideron idetë e mia.Zakonisht ai vendos për gjithshka. Ai mbanedhe të hollat. Unë kurrë nuk kam patur të hollapër veten.Unë isha vetëm një grua që duhet tërrija në shtëpi për t’u kujdesur për fëmijët dhepunët e shtëpisë”

Shumica e grave vënë në dukje se burrat e tyreishin mbartës të kulturës tradiconale që i diktongruas nënshtrim ndaj burrit. Në kundërshtim mekëtë, shumica e grave nuk ishin pró rolevetradicionale gjinore. Gratë shprehin dëshirënpër të qenë të barabarta me burrat e tyre. Porsiç vihet re edhe nga deklarimet e grave, rolettradicionale gjinore janë të vështira për t’undryshuar. “Të drejtat e barabarta midis burritdhe gruas nuk kanë ekzistuar kurrë në Shqipëri,dhe nuk ekzistojnë edhe në të tashmen. Faktorikryesor ndikues është trashëgimi i njëmentaliteti që i konsideron gratë si shërbëtoretë shtëpisë,” thotë një grua 50 vjeçare ngaBerati. Një mësuese 31 vjeçare nga Tiranashpjegon: “Të drejta të barabarta midis gruasdhe burrit do të thotë që burri të mos thotë më:Unë jam burri i shtëpisë dhe ti duhet vetëm tëmë dëgjosh mua, të më bindesh, të mërespektosh, të kujdesesh për fëmijët dhe punëte shtëpisë. Këtu në Shqipëri nuk i dëgjon njerigratë, ndërkohë që bashkëshortët sillengjithmonë si ‘burra’ të cilëve duhet t’u bindengratë. Unë mendoj se arsyeja për një situatë tëtillë është mentaliteti shqipëtar.”

Tregimet e grave vërtetojnë se rolet tradicionalegjinore mund të shkatërrojnë marrëdhëniet epartnerëve. Zakonet e kulturës partriarkale eidentifikojnë gruan si pronë të bashkëshortit tësaj dhe me status të nënshtruar në martesë.Roli tradicional i gruas shqipëtare në familjeështë të kujdeset për fëmijët dhe shtëpinë.Burrat shqipëtarë nuk i kuptojnë marrëdhëniet epartneritetit midis burrit dhe gruas për tëpërballuar punët e shtëpisë. Modeli dominuesmashkullor e pengon përfshirjen e gruas nëprocesin e marrjes së vendimeve. Me rënien ekomunizmit, gruaja shqipëtare u çlirua ngashtrëngimi i statusit autokratik dhe represiv. Përfat të keq, kjo nuk solli si rezultat mundësi dhepërgjegjësi të barabarta për burrat dhe gratë.Ato akoma duhet të veprojnë sipas normave tëpërcaktuara nga burrat.

PËRBALLIMI I REALITETIT

28 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

29dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

DHUNA E USHTRUAR“Vetëm një muaj pas martese ai filloi të abuzonte me mua. Ai më gjuante me shpulla, meshqelma, me grushta, dhe më godist kokën mbas murit. Unë nuk di se si t’i përshkruaj këtoepisode. Ai me godistë në shpinë. Njëherë më goditi aq keq sa për një moment nuk munda tëmarr dot frymë dhe pata dhimbje për më shumë se një javë. Mezi merrja fryme dhe nukkollitesha dot. Ai u përpoq edhe të më mbyste, më godiste me sende të forta deri sa me diltegjak. Unë nuk bërtisja se nuk doja të më dëgjonin fëmijët. Ata u trembën aq shumë sa udetyrova të largohesha nga shtëpia dhe t’i merja edhe ata me vete. Ne e kaluam natën jashtëdhe u kthyem në shtëpi kur ai kishte ikur në punë. Kur u kthye nga puna vazhdoi të mëmallkojë që isha kthyer. Ai donte që të ikja nga shtëpia por unë nuk kisha ku të shkoja.Mendoja se gjërat do të përmirësoheshin por ai nervozohej sa herë që më shihte. Atij nuk ibëhej vonë edhe pse unë përpiqesha dhe bëja të pamundurën për të qenë e mirë me të.”(Bardha, 42 vjeç nga Tirana, teknike, nënë e pesë fëmijëve).

Dhuna e burrave ndaj grave në përgjithësikarakterizohet nga privatësia, që do të thotë setenton të shmangë vëzhguesit e jashtëm.Rëfimet e grave dëshmojnë se abuzimi është njëfenomen kompleks që përmban forma tëndryshme që variojnë nga poshtërimi, izolimi,prostituimi i detyruar, seksi me dhunë dhe deritek plagosjet. Abuzimi nga partnerë intimë nëpërgjithësi është më tepër pjesë e një prototipisjelljeje abusive dhe kontrolli, se sa një aktizolimi apo agresioni fizik. Stela, një mësuesenga Tirana thotë: “Ai më kërcënonte duke mëthënë se do të m’i merte fëmijët. Njëherë unë ithashë atij se do ta divorcoja. Ai ma mori vajzënpër një javë. A mund ta mendoni se si u ndjevaunë gjatë atyre ditëve? Ashtu si ç’do të bënte çdonënë tjetër nëse nuk do të kishte fëmijën e vet,unë isha shumë e trembur dhe nuk munda as tëfle. Nuk e dija se ku e kisha vajzën. Dilja nëpërrrugë që në 5 të mëngjesit për ta kërkuar. Mëndihmoi vëllai. Thirrëm policinë. Ndofta ai utremb nga policia dhe ma solli vajzën në shtëpi.”

Evelina, një grua e papunë, nënë e tre fëmijëvekujton: “Njëherë ai erdhi shumë vonë në shtëpi,kur unë isha 8 muaj shtatzënë. Unë ndjeheshashumë e lodhur ngaqë isha shtatzënë. Filloi tëgrindej për një çështje pa vlerë. Unë nuk i kishahekurosur këmishën apo pantallonat dhe përkëtë arsye u nevrikos me mua. Filluam tëziheshim dhe ai me goditi me shpullë. Kjo ishteshpulla e parë por që në atë kohë jeta imendryshoi. Ai vazhdoi ta bëjë këtë për 15 vjet

rrjesht. Filloi të më shajë dhe ofendojë duke mëtërhequr zvarrë nëpër dhomë për të më rrahur.Në shumicën e rasteve fëmijët ishin present.Nëna e tij i nxirrte ata jashtë që të mos mëshihnin duke ulëritur dhe duke qarë.” Një gruatjetër, teknike dhe nënë e dy fëmijëve epërshkruan si më poshtë dhunën e partnerit tësaj: “Kur unë them se im shoq është idhunshëm, unë nënkuptoj me këtë i dhunshëmnë të gjitha drejtimet e mundshme. Ai refuzon tëflasë me mua, më mbyt për fyti, dhe kur ishteoficer në ushtri, më kërcënonte me armë. Ai i kaprovuar të gjitha me mua.”

Procesi i dhunës në familje është më tepër indërlikuar dhe fluid se sa i thjeshtë dhe iqëndrueshëm. Fakti që gratë janë shpesh herëtë përfshira emocionalisht me ata që abuzojnëme to, krijon implikime të thella në mënyrën sesi e përjetojnë ato dhunën. Sonila, një grua epapunë 46 vjeçare nga Tirana, shprehetkonfuze në lidhje me sjelljen e burrit të saj,“Pasi me rrihte ai fillonte të më merrte me tëmirë duke më thënë Unë të dua; Kam nevojëpër ty; Unë të rraha se ti më ngrite nervat; Nukdo ta bëj më kurrë; Nëse nuk më beson je e lirëtë bësh ç’të duash. Unë e besoja atë dheqëndroja me të. Por pas pak ditësh ai fillonte tëmë rrihte përsëri. Unë nuk mund ta besoja se simund ta bënte ai këtë gjë me gruan e tij, memua që për një ditë isha gjithshka për të, dhe tënesërmen fillonte të më rrihte përsëri!Megjithatë unë përpiqesha që ta justifikoja

30 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

Abuzimi psikologjik

“Ne kishim dy vjet që ishim martuar dhe një ditë unë kujtova se isha shtatzënë. Në mëngjes unë zbulovase në fakt nuk isha shtatzënë. Ai filloi të më kërcënëojë: Nëse nuk mbetesh shtatzënë unë do të të kthejtek yt atë. Unë qava shumë..... Ai nuk erdhi në shtëpi atë ditë. Unë prisja e frikësuar që ai të kthehej.Kur u kthye në darkë, kisha frikë prej tij dhe rrija në cep të krevatit. Ai m’u afrua dhe filloi të mëpërkëdhelë. Pra, unë isha përsëri me të. Kur mbeta shtatzënë ai nuk më rrahu më…. Arturi ishtë jashtëçdo ditë. Kur unë e pyesja: Ku ishe gjithë ditës?, ai zakonisht përgjigjej me inat: Mos më pyet, nuk e kampër borxh që të përgjigjem, dhe fillonte të më ofendonte: Je si ato jevgat. Mbylle gojën! Do të të kthejmbrapsh tek jot ëmë, etj.” (Mimoza, 32 vjeç, punëtore nga Berati).

duke thënë se ndofta unë e zemëroja për njëmoment, por ai megjithatë më donte mua.” Njëgrua tjetër 31 vjeçare me universitet, epërshkruan marrëdhënien e saj të vështirë metë shoqin kështu: “Atë ditë unë shkova në punëmë herët se zakonisht sepse mbledhja ekëshillit pedagogjik ishte në mëngjes. Ai erdhinë punën time dhe më mori me vete. Ishteshumë, shumë i zemëruar. Në fillim unë kujtovase kishte ndodhur ndonjë gjë e keqe dhe se aidonte të ma thoshte. Ai filloi të më ulërijë pa

Shumica e abuzimeve psikologjike ndodhin nëkontekstin e formave të tjera të abuzimit si aiverbal, emocional, ekonomik dhe izolimi social.Të gjitha gratë në studim kanë vuajtur lloje ngamë të rëndat si të abuzimit fizik ashtu edhepsikologjik. Ky përfundim vë në dukje se burratqë ushtrojnë abuzim fizik, ushtrojnë edheabuzim emocional. Gratë shpesh shrehen seabuzimi psikologjik si dhe degradimi, janëshpesh herë më të vështirë për t’u përballuar sesa abuzimi fizik. Një farmaciste 50 vjeçarethotë: “Kam jetuar në tmerr për katër vjet. Gjatëkësaj kohe kam vuajtur shumë. Këto qenë vitetë errta për mua. Unë e kisha frikë atë. Më vonëvura re se edhe e ëma e kishte frikë atë. Nekishim vetëm gjashtë muaj që ishim martuarkur ai më tha: Akoma nuk ke mbetur shtatzënë?Kjo ishte me të vërtetë e papritur… Unë ugëzova pa masë kur mësova se isha shtatzënë.Edhe ai u gëzua. Megjithatë zëniet tonavazhduan gjatë gjithë shtatzanisë. Shtatzaniaime nuk ishte e lehtë; Unë kisha të përzjeravazhdimisht dhe pothuajse gjatë gjithë kohës

m’u desh të qëndroja në krevat. Ai me bërtiste:Ngrihu! E pse duhet të jesh ndryshme nga gjithëgratë e tjera?”

Aktet e abuzimit fizik dhe psikologjik shpeshherë i janë drejtuar jo vetëm të intervistuaravepor edhe pjesëtarëve të familjes si dhe shokëve.Stela thotë: “Dhuna psikologjike ishte epërhershme deri në ditën që u ndamë, dy javëmë parë. Ai më kërcënonte duke më thënë sedo bënte këtë – atë mua dhe familjes time. Aimë ofendonte gjithë kohës duke më thënë fjëlëtë ndyra; më kërcënonte duke më thënë se dotë më kthente mbrapsh tek imë, të bërë nëcopa. Një nga arsyet se pse unë jetova me tëishte se ai më kërcënonte. Unë e kisha frikë seai ishte i dhunshëm jo vetëm me mua por edheme të tjerët.”

Poshtërimi verbal si ngjitja e nofkave, fjalët endyra dhe turpërimi janë raportuar shpesh. “Aigjithmonë më quante idjote. Nese unë e pyesjaai më përgjigjej: Ti nuk di asgjë. Je idjote. Nuk

arsye: Ku ishe? Pastaj më futi në makinën e tijdhe më rrahu aq keq sa më theu edhe krahun.Unë nuk mund të bëja asgjë për momentin; Uluta vetëm që të mbijetoja, të mos vdisja, se aiishte aq i nxehur si ngjante me një bishë. Mëpas vendosa ta lija. Ai filloi të më kërkonte tëfalur dhe unë mendova ta falja, se meqë kjoishte hera e parë që më rrihte, ai nuk do tabënte më. Unë e doja dhe mendoja se edhe aindjente të njëjtën gjë. Por e kisha gabim,sherret u përsëritën gjithnjë e më shumë.”

31dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

merr vesh nga jeta. Dhe të gjitha këto ishin tënatyrshme për të sepse ai kishte qenë në Italidisa here, ndërsa unë asgjëkundi,” thotë njëgrua 20 vjeçare e divorcuar. Fatmira shton: “Aimë poshtëronte duke më bërë që të ndjeheshabudallaqe dhe e çmendur. Kur vinte në shtëpi ipirë, ai e kishte zakon të thyente sende nështëpi si radion, pjatat. Ai gjithashtu na përzintenga shtëpia.”

Rëfimet e grave për abuzimet emocionaleilustrojnë gjithashtu procesin gjatë të cilit gratëfillojnë të demoralizohen dhe të bien në kurthin emarrëdhënieve abusive. Shumë gra përmendinse abuzimi psikologjik ndikon shumë në

vetëvlerësimin e tyre. Një grua 40 vjeçare,punëtore, nga Shkodra thotë: “Ai më quan idjote,budallaqe. Unë ndjehem me të vërtetë eofenduar, e poshtëruar. Unë e ndjej veten si njerivetëm kur jam me motrat dhe nënën time.”Grave shpesh u thuhet se ato nuk janë tërheqësefizikisht, janë inferiore ose të pazonjat, nuk mundt’ia dalin mbanë,; apo të kenë sukses të vetme,dhe se nuk janë bashkëshorte, nëna dhenikoqire të mira. Një grua tjetër e martuar ngaShkodra thotë: “Ai nuk la mënyrë pa përdorur përtë më turpëruar. Unë po të ushqej mirë, prandajje bërë si lopë, më tha ai. Unë u përpoqa që tëmbroja veten, por pa rezultat. Ai u bë edhe më iegër e më i dhunshëm.”

Kërcënimi verbal dhe fizik

“Dhuna ishte gjithmonë e pranishme. Unë kisha menduar edhe më parë për ta divorcuar, por kur i thashëse ai nuk ishte burri i duhur për mua, ai nxori armën dhe ma vendosi në kokë. Ai më tha se nëse do ta lijaai do të më vriste. Kjo ishte arsyeja se pse unë nuk mund të ndahesha prej tij. Unë isha e pambrojtur, seedhe prindërit e mi ishin të divorcuar.” (Dafina, 22 vjeç, punëtore nga Tirana, e divorcuar me dy fëmijë)

Në përgjithësi, gratë që rrihen i nënshtrohenedhe formave të tjera të abuzimit si aipsikologjik. Kërcënimet janë më të zakonshmet,ato kanë për qëllim terrorizimin e gruas deri nëatë pikë sa partneri mashkull ta ndjejë veten zottë kontrollit. Një mësuese shprehet: “Në fillim iamë kërcënëonte duke përmendur divorcing. Aivazhdon të më kërcënojë duke thënë se do tëmë marrë djalin, ose nuk do të më paguajëpensionin për fëmijën në rast se do ta divorcoj.Më pas ai filloi të më kërcënojë me armë.” Njëgrua tjetër nga Tirana thotë: “Një herë ai abuzoiaq keq me mua sa unë vendosa ta divorcoja. Aimë bënte shumë presion duke më thënë senëse do të kërkoja divorcin, ai do ta hidhteshtëpinë time në erë, do të na vriste të gjithëve,dhe se po të largohesha jasht shtetit ai do tëmë gjente dhe do të më vriste. Ai u përpoq disaherë të më merrte djalin që të më detyronte që

të kthehesha tek ai.” Një grua e papunë 20vjeçare shprehet se nga frika ajo ndjehej edhe epashpresë: “Në shumë raste që ai hidhte mbimua ç’të gjente mbi tavolinë: tavllën e duhanit,telefonin, etj. Më pas fillonte të më rrihte. Ai mëkërcënonte se do të më vriste nëse do ta lija.Gjithmonë thoshte, nëse do më lesh, je evdekur. Unë do të të vras. Unë kisha frikë prej tijdhe nuk dija se si t’i jepja fund një situate tëtillë rrënqethëse.”

Me kalimin e kohës, abuzimi emocional dhekërcënimet krijojnë tek gruaja një qendrimpasiv, vetëvlerësim të ulët dhe ‘pranimin e tëqenit të pashpresa’ në marrëdhënie mepartnerët e tyre. Kjo vihet re tek demonstriminga ana e tyre i papërmbajtjes si dhe imungesës së një marrëdhënie të qartë midispërgjigjes dhe rezultatit.

DHUNA E USHTRUAR

32 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

“Ai më rrihte shumë shpesh. Unë kisha vraga në çdo pjesë të trupit tim sepse ai ishte mësuar të mëgodiste me çdo gjë që i vinte për mbarë: këpucë, sandale, litar. Unë shkoja në punë me të çara nëfytyrë dhe nëpër duar. Më vinte turp nga miqtë e mi dhe përpiqesha të gjeja shpjegime nga më tëndryshmet për plagët që kisha. U largova nga shtëpia disa herë dhe rrija tek prindërit. Pas çdo rastidhune ai qetësohej dhe më thoshte se unë isha gruaja e tij të cilën ai e donte aq shumë. Ai gjithmonëkërkonte nga unë që të kthehesha tek ai, dhe unë e beja këtë vetëm për hatër të djalit tim.” (Aurela,42 vjeç, mësuese nga Tirana, e divorcuar dhe nënë e një fëmije).

Kur të intervistuarat përshkruajnë dhunën, atopërmendin një sërë incidentesh që varjojnë nganjë shpullë e deri tek goditja me armë.Përfundimet kanë vërtetuar se gratë janëgoditur me shpulla, grushta, shqelma, janëpërplasur pas murit ose orendive shtëpijake,janë tërhequr zvarrë nëpër shtëpi osë hedhurjashtë shtëpie, janë kapur nga flokët osembërthyer për fyti. Atyre u kanë thyer krahët dhembi to kanë shuar edhe cigare. Grave u kanëvënë armë në kokë, i kanë detyruar të kryejnëseks me pahir dhe i kanë kërcënuar me thikadhe granata. Një grua e martuar, 31 vjeç dhenënë e tre fëmijëve përmend situatën emëposhtme: “Ai gjithmonë me rrihte shumë, pormë kujtohet një rast kur më rrahu si asnjëherë.Atë ditë ai erdhi në shtëpi shumë vonë dhekrejtësisht i dehur. Filloi të më rrahë dhe unënuk e kuptoja se pse. Ai rrëmbeu një shishe dhema theu në kokë. Mua më rridhte gjak. Duart ikisha të prera. Pastaj ai më tërhoqi zvarrë ngaflokët, më nxorri jashtë shtëpie dhe më la atje.Më ndihmoi një komshie. Ajo më mbajti nështëpinë e saj.” Një grua tjetër 44 vjeçaretregon: “Me mua ka abuzuar që në fillim tëmartesës. Ai më ka dhunuar në mënyrë tëvazhdueshme për 25 vitet e fundit… Gjithmonëthoshte se do të më vriste. Më gjuante meshqelma, me gërshërë, pirun, etj. Arsyejakryesore e kësaj sjelljeje ishte alkooli; im shoqpinte shumë. Por ai ishte i dhunshëm edhe kurnuk ishte i pirë.” Një grua 46 vjeçare edivorcuar, nënë e dy fëmijëve tregon njëshembull tjetër të dhunës fizike: “Njëherë ai mëdogji me cigare. Ai më ka thyer edhe kockat.Unë nuk shkoja as në spital dhe as nuk eraportoja në polici sepse kisha shumë frikë prejtij”

Aktet e dhunës fizike për shumë gra rezultojnënë çarje, përdredhje dhe thyerje kockash. Njëgrua e papunë nga Tirana tregon: “Ai vinte nështëpi dhe më rrihte pa asnjë arsye. Vëllezërit etij më kanë çuar në spital dy tre herë pasi kishafraktura. Pasi kalonte një orë, ai qetësohej dhekërkonte prej meje që ta falja. Për një muaj mëtrajtonte mirë dhe më pas fillonte përsëri.”

Dhuna fizike shumë shpesh përfshin edhesjellje kontrolluese si për shembull monitorimi ilëvizjes së gruas. Mos bindja ndaj roleve dhepritshmërive gjinore tradicionale, duke përfshirëedhe dyshimin për pabesi nga ana e gruas, sjellgjithashtu si pasojë dhunën fizike. Përshembull, një mësuese 31 vjeçare, nënë e dyfëmijëve shpjegon: “Vajza ime ishte një muajshkur ai erdhi një mbrëmje në shtëpi dhe filloipërsëri me supozimet e veta: …ti ke dalë, ti e ketakuar atë”, ndërsa unë kisha qenë gjithë ditënnë shtëpi. Megjithatë ai filloi të më gjuajë meshqelma. Unë kisha vajzën në krahë dhe bëraç’mos që ajo të mos binte e të vritej. Më pas,këto episode të dhunshme u bënë edhe më tëshpeshta. Për më tepër, ai vinte në shtëpikrejtësisht i dehur pothuajse për natë. Hera efundit që ai përdori dhunë ndaj meje ishte kurisha shtatzënë më djalin. Ai sherr ishteekstremisht brutal; me goditi me gjithë forcënqë mund të godasë një burrë. Ai ishte përsëri idehur. Të nesërmen në mëngjes kur unë ungrita nga gjumi nuk e njoha dot veten nëpasqyrë, fytyra ime ishte plot të çara.”

Dy gra përmendin dhunën brenda brezave:“Mua më rrihte vjehrri, kunati dhe burri im. Eç’mund të bëja? Im shoq mund të bënte çdo gjë

Dhuna fizike

33dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

që i thoshte i ati. Nëse i ati do t’i thoshte segruaja e tij nuk ishte një grua e mirë, ai do tëmë rrihte edhe më shumë. Unë nuk mund tëthoja asgjë sepse kisha frikë dhe turp,” thotëAmarda, e ve 67 vjeç.

Nëntë nga grate e intervistuara, ishin abuzuar qënë fëmijëri ose kishin qenë dëshmimtare tëdhunës midis prindërve të tyre. Përvojat e gravenga fëmijëria ishin shumë të ndryshme: disamendonin se fëmijëria e tyre kishte qenë shumë elumtur, ndonëse me konflikte të vogla; të tjeramendonin se familjet e tyre kishin qenë shumëabuzive. “Kur isha e vogël babai me rrihte shumë.Unë e kam parë tim atë të abuzonte me mamanëtime disa herë. Kur im atë e rrihte nënën unëpërpiqesha gjithmonë që t’i ndaja, kështuqë ai mërrihte edhe mua. Njëherë ai më goditi mua me njëshishe në kokë; ai e kishte zakon të gjuante meç’të kishte në dorë,” rikujton një grua e re edivorcuar, 22 vjeçare dhe nënë e një fëmije. Njëgrua 20 vjeçare e divorcuar tregon duke udredhur: “Im shoq u soll shumë mirë gjatë muajve

të parë të martesës. Pastaj ai filloi të vinte vonënatën ose të pinte dhe të bëhej xheloz. Kur unëpërpiqesha të thoja diçka, ai bëhej nervoz,bërtiste ose më rrihte… Më kujtohen fjalët egjyshes time: “Nëse nëna vuan, edhe e bija do tëvuajë.” Unë jam vajzë e vetme në familjen time.Nëna ime ka vuajtur mjaft. Im atë ka abuzuartmerrësisht me të. Ajo e pranoi këtë realitet. Ajogjithmonë i lutej zotit që e bija të kishte një fatmë të mirë se i saji. Për fat të keq i njëjti fat mëpriti edhe mua. Im atë ishte i dhunshëm menënën time, po ashtu edhe burri im me mua.”Dafina, një grua e re shtatzënë rikujtonfëmijërinë e saj me hidhërim: “Gjithë jetën time ijam nënshtruar dhunës; im atë ka qenëgjithmonë i dhunshëm. Ai pi dhe zihet me nënën,e rreh atë dhe e përze nga shtëpia. Ai i thotë asajfjalë të rënda. Kur bëhet i dhunshëm ai bërtet,shan, thyen orendi dhe e dhunon nënën time. Aie godet atë, e shqelmon dhe e kërcënon methikë. Ndonjëherë unë përpiqem t’i ndaj por aifillon të më godasë edhe mua. Kur vonë vjennatën, unë i fsheh thikat sepse i di pasojat.”

Terrorizimi i partneres

“Ai ka abuzuar me mua për 16 vjet rrjesht me të gjitha mënyrat, seksualisht, fizikisht. Nuk di nga t’ianis. Herën e fundit që pata probleme me tim shoq ishte kur ai më abuzoi mua fizikisht në mënyrëçnjerzore. Ai kurrë nuk më ka trajtuar mirë, më shqelmonte dhe më përzinte nga shtëpia bashkë me tëdy fëmijët e mi. Ai sillej si kafshë, sikur të mos isha e shoqja. Por herën e fundit ai më kërcënoi se domë vriste me revolen e tij. M’u desh të largohesha nga shtëpia dhe të kërkoja strehë në qendrënpritëse. Ai është shumë agresiv dhe nuk i bëhet vonë nëse do t’i duhet të shkojë në polici; Jampërpjekur me të gjitha mënyrat, por atij nuk i bëhet vonë. Unë jam akoma e frikësuar megjithëse jemitë divorcuar. Ai është një burrë i rrezikshëm. Kurrë nuk i dihet se ç’mund të bëjë.” (Fatmira nga Tirana,46 vjeç, e divorcuar dhe e papunë, nënë e dy fëmijëve).

Shumica e grave të intervistuara janë abuzuardisa herë fizikisht nga partnerët e tyre. Në fakt,të intervistuarat e përshkruajnë situatën si njësituatë terrori. Një e treta e grave tregojnë se nëdisa raste, ato kanë patur edhe frikë për jetën etyre. Terrorizimi motivohet nga dëshira për tëushtruar kontroll ndaj partneres. Problemi idhunës në familje komplikohet edhe nga niveli ilartë i papunësisë si dhe problemi i strehimit.Shpesh herë, gratë e divorcuara kanë qënë tëdetyruara të duronin të tillë marrëdhënieabusive sepse nuk kanë patur se ku të shkonin.

Një grua 36 vjeçare, e papunë nga Tiranatregon se si ish burri i saj e terrorizonte atëedhe pse ishin të divorcuar. “Një ditë im shoqmë tha: Unë nuk të dua më. Do kërkoj divorcing.Kështuqë ne u divorcuam por vazhduam tëjetonim të ndarë por në të njëjtin apartament. Aivazhdoi të më kërcënojë. Ai erdhi në shtëpi megranata në duar duke ulëritur se do t’ishpërthente ato. Gjithashtu më kërcënoi se dotë m’i merrte fëmijët dhe do m’i shiste në Itali.Kështuqë, unë u detyrova që të denoncoj nëpolici.”

DHUNA E USHTRUAR

34 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

Terrorizimi i partnerit shpesh krijon dëmtimeserioze si dhe rrezik të lartë për vetëvrasje.Nëntë gra (16% të të intervistuarave) kanëraportuar se janë kërcënëuar me armëvdekjeprurëse si revole, granatë ose thikë.Dituria, një punëtore nga Tirana dhe nënë egjashtë fëmijëve, shprehet e tmeruar ngaepisodi i fundit i dhunës. Ky rast e kishte binduratë më në fund që të divorcohej: “Unë shpresojase ai do të ndryshonte, por kjo nuk ndodhikurrë. Ai ishte gjithmonë i dhunshëm. Herën efundit erdhi në shtëpi me një armë dhe ishteshumë agresiv. Në fillim më kërcënonte methikë, por më pas bleu një armë dhe filloi të mëkërcënojë me të. Ai bile edhe më plagosi. Kurpërdori armën ishin present edhe tre ngafëmijët e mi. Është e pabesueshme se si munditë përdorë armën në sy të fëmijëve. Për fat,atyre nuk u ndodhi asgjë. Ai nuk më gjuajti porvetëm më kërcënoi duke gjuajtur me armë nëdysheme dhe nëpër mure. Unë u largova sapogjeta një moment të përshtatshëm. Fëmijët mëndoqën nga pas. Kur ne u larguam ai filloi të na

gjuajë. Fëmijët u tmerruan, ata kujtuan se do tëna vriste. Unë u thashë atyre që të vraponin dheunë vrapova pas tyre. Ai vazhdoi të na gjuajë,plumbi i tretë më plagosi. Unë vazhdova tëvrapoja se nuk doja të bija në duart e tij.Fëmijët u tmerruan se më panë të gjakosur. Atafilluan të qanin… Një makinë që ndaloi pranëmeje, më mori dhe më çoi drejt e në spital.”

Shumë gra jetojnë me frikë për jetën e tyre poredhe të fëmijëve dhe familjes. Edita, një grua emartuar nga Tirana dhe nënë e dy fëmijëve thotë:“Njëherë ai mori armën dhe donte të më vristemua dhe fëmijët. Prindërit e mi ishin atje. Ai ishtei dehur si zakonisht dhe donte të shiste shtëpinëqë të paguante borxhet. Unë nuk e pranova këtësepse nuk kisha ku të shkoja. Ai nxori armën dhemë kërcënoi se do më vriste. Pastaj u larguaduke e mbyllur derën nga jashtë.”

Sjelljet dominuese dhe abuzimi fizik nukpërdoret vetëm si mjet për t’i kontrolluar gratëpor edhe ve në rrezik jetën e tyre.

Dhuna seksuale

“Në të gjitha rastet që më dhunonte fizikisht, më detyronte edhe që të bënim marrëdhënie seksuale.Pasi më gjuante me shqelma dhe trupi im mbulohej me gjak, ai bëhej i dhunshëm edhe seksualisht.Për mua ishte shumë poshtëruese që të bëja marrëdhënie seksuale ndërkohë që isha e dhunuarfizikisht! Ndihesha shumë e poshtëruar. Shpesh e shihja veten në pasqyrë dhe pyesja se cili ishteproblemi im. Tani që ka vetëm dy javë që e kam lënë, ndihem më mirë, e ndjej veten njeri. Kurse kurisha me të, e abuzuar, e ofenduar, e akuzuar pa arsye, kisha harruar se isha grua.” (Stela, 31 vjeç,mësuese, nënë e dy fëmijëve).

19 nga 55 gratë e intervistuara i ishinnënshtruar si dhunës fizike ashtu edhe abuzimitseksual (35% e të intervistuarave). Përvoja egrave të dhunuara seksualisht vërteton sedhuna bëhet e vazhdueshme dhe varion ngaforma jo fizike të saj si tallje, kërcënime, fjalëposhtëruese dhe presion për t’i detyruar tëkryejnë seks pa dëshirën e tyre e deri në rrahjedhe përdhunim. Në një marrëdhënie abusive,seksi është një formë tjetër kontrolli nga ana emeshkujve, me qëllim që të fitohet zotërimi iplotë i gruas. Këto strategji kontrolli shpeshfokusohen drejtpërsëdrejti tek trupi i viktimësdhe seksualiteti i saj. Një akt seksual është i

detyrueshëm kur bëhet në mënyrë të tillë qëgruaja të heshtë, të vihet nën kontrollin dhevrësinë e burrit.

Tregimi i Stelës vërteton se në kontekstin e njëmarrëdhënie të dhunshme, gratë edhepërdhunohen ose detyrohen të kryejnë seks medhunë. Gratë nuk janë në gjendje që t’i etiketojnëpërvojat e tyre si përdhunime, gjë që tregon sekoncepti i përdhunimit martesor është i panjohurnë kulturën shqipëtare. Për këto gra, seksi ështërezultat i sjelljeve kërcënuese të burrave të tyre.Në raste të tilla seksi i padëshiruar ndodh sirezultat i frikës nga reagimet negative të burrit.

35dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Sonila, një 20 vjeçare e papunë nga Tiranatregon: “Njëherë ai më kërcënoi me thikë. Aulëriu: Unë do të të vras, do të të vras! Pastajdonte të bënte dashuri me mua. Filloi të mëthonte: Ti je e imja. Unë nuk do të le njeri të tëprekë. Ai mbante në njërën dorë thikën dhe metjetrën përpiqej të më zhvishte robat. Ndërsavepronte kështu, më plagosi pa dashur. Ai nukdonte ta bënte, por mua m’u desh të shkoj tekdoktori për ta mjekuar plagën.”

Për disa gra, kryerja e seksit është një mënyrë eshpejtë për të ulur zemërimin e burrave si dhepër të shmangur dhunën. Nga përvojat emëparshme, gratë kanë mësuar se nuk duhettë zihen me burrat dhe se duhet të bëjnë çdogjë që kërkojnë ata. Fatmira, një grua edivorcuar 37 vjeçare dhe nënë e dy fëmijëvethotë: “Ai kërkonte që të bënim seks pasi mëkishte rrahur në mënyrë të tmershme. Unëkisha aq frikë sa e lejoja që të bënte ç’të donte.Kishte edhe raste që vinte i dehur dhe mëthoshte se kishte qenë me një grua tjetër.”

Disa gra e ndjejnë se janë të detyruara tëpërmbushin detyrën dhe të bëjnë seks me burrate tyre. Ky lloj zotërimi e ka bazën tek koncepti segruaja është e detyruar të përmbushë nevojat eburrit, pavarësisht dëshirës së saj. Susana, njëpunëtore 34 vjeçare nga Tirana thotë: “Unëndjehesha e detyruar të plotësoja dëshirat e tijseksuale sepse isha gruaja e tij. Megjithatë, unëkurrë nuk merja iniciativën për të bërë seks metë. Unë kurrë nuk e dëshiroja seksin me të. Duhejtë pranoja kërkesat e tij përndryshe ai do të mëdetyronte me forcë. Ka patur vetëm disa raste tërralla që unë bëja shaka me të duke i thënë: Jo,jo! Ik tani. Nuk dua të, ai më godiste me shqelmadhe më përzinte nga krevati duke më sharë.”

Abuzimi seksual përfshin gjithashtu edheprocesin në të cilin burri e turpëron gruan duke ithënë se gratë e tjera janë shumë më ‘seksi’dhe më të dëshirueshme se ajo. Një grua 27vjeçare nënë e tre fëmijëve thotë: “Kur unërefuzoja të bëja seks me të ai më thoshte: Nukkam nevojë për ty, Kam një grua tjetër. Ja, tanipo shkoj tek ajo, dhe largohej nga shëpia.”

Në marrëdhënie të tjera, abuzimi seksualshoqërohet me aq shumë kërcënime verbale saqë krijohet një atmosferë frike dhe e mbushur

me ankthin se çfarë do të ndodhte nëse do tërefuzonte të bënte seks me burrin e alkolizuar.Ky manipulim seksual bëhet nga dhunuesi meqëllim degradimin emocional të partneres sëvet. Evelina, nënë e tre fëmijëve, e papunë,tregon: “Sa herë që kthehej në shtëpi vonë dhe idehur, ai më gjuante që të më zgjonte dhe mëdetyronte të bëja seks me të. Njëherë ai më tha,Ik moj! Ti nuk je e zonja për seks, dhe asnjëherënuk ke qenë.” Një grua e divorcuar, nënë e trefëmijëve thotë: “Ai dilte me një grua tjetër. Pormua nuk më bëhej vonë për këtë. E vetmja gjëqë doja prej tij ishte të mos më rrihte më. Unë undava prej tij dhe shkova të jetoja me prindërit emi bashkë me fëmijët. Më pas vendosa tëkthehesha përsëri tek ai. Por punët u keqësuanakoma më. Ai filloi të vinte në shtëpi me tëdashurën. Ai jetonte me të dashurën në tënjëjtin apartament ku jetonim edhe ne.”

Nga rëfimet e grave mund të vihet re njëqëndrim i dyfishtë, sipas të cilit burratmendojnë se për ta, ndryshe nga gratë e tyre,është e lejueshme që të kenë marrëdhëniejasht-martesore. Gratë që nuk kanë autonomiseksuale shpesh nuk kanë fuqi që të negociojnëpër përdorimin e kontraceptivëve, dhe përrrjedhojë, janë të rrezikuara ndaj shtatzanive tëpadëshiruara dhe sëmundjeve seksualisht tëtransmetueshme, duke përfshirë edheinfeksionin HIV/AIDS. Një mësuese, nënë e njëfëmijë thotë: “Unë kam bërë gjashtë abortesepse ai refuzonte të përdorte kontraceptivë.Kjo bëri që unë të ndjehesha e turpëruar dhe eofenduar, sepse e mbaja veten për grua tëemancipuar, që ishte rritur në Tiranë dheedukuar në universitetin e Tiranës.”

Të intervistuarat gjithashtu përmendin se kanëqenë të detyruara të praktikonin lloje të tillaseksi që i konsiderojnë të turpshme dhedegraduese. Një grua punëtore nga Tirana,nënë e dy fëmijëve, në intervistën e sajpërmend se si i shoqi e detyronte të shikontepornografi dhe të bënte akte të ndryshmeseksuale. Ajo thotë: “Unë ndjehem me turp qët’u tregoj juve të tilla gjëra. Ai kishte në shtëpinjë sirtar plot me videokaseta porno. Shpesh,përpara se të flinim duhet të shikonim një ngakëto kaseta. Mua ato më dukeshin të ndyra dhenuk kisha dëshirë që t’i shikoja. Por ai kërkontenga unë që të bëja ato që shihte në kasetë. Por

DHUNA E USHTRUAR

36 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

ato ishin aq të ndyra sa nuk mund t’i bëja. Unë ithoja atij se nuk doja të bëja gjëra të tilla por aimë detyronte me forcë.”

Denada, 28 vjeçare, nënë e dy fëmijëve epërshkruan kështu përvojën e saj: “Ai u çmend.Një mbrëmje më tregoi për disa shofërë turq qëvinin në punën e tij dhe që kishin aq para samund të paguanin 5,000 Lek (USD 35) për tabërë njëherë me një grua. Në fillim unë nuk ekuptova se pse ma tha këtë. Kur e kuptova seku e kishte hallin u tmerrova. Ai më tha se meqëne nuk kishim shumë të para, unë mund tëfitoja në këtë mënyrë. Ai më tha se mund tëmbaja për vete një pjesë të parave dhe t’i jepjaatij pjesën tjetër. Nuk munda t’i besoja veshëve.Isha me të vërtetë e llahtarisur. Unë kurrë nukkisha menduar se një burrë mund të kishteguximin që t’i thoshte gruas së vet gjëra të tilla.Thashë me vete se është çmendur, përderisanjë herë bënte si xheloz dhe pastaj kërkontenga unë që të bëja gjëra të tilla. Unë i thashëatij se nuk isha nga ato gra. Pastaj unë e kishapunën, kisha një rrogë, e pse më duheshin atopara? Kujtova se ia ktheva mendjen por njëmbrëmje ai më pyeti përsëri se ç’mendoja përnjë biznes të tillë. U tërbova. Nuk munda tatoleroj përsëri. Ai e kuptoi se ishte e pamundurqë të më bindte për të bërë atë që dëshironte,

kështu që filloi të përdorë dhunën fizike. Ai filloitë më thotë se nuk i kisha bërë punët siç duhetdhe se nuk kisha larë mirë. Ai nuk gjente dotasnjë arsye tjetër prandaj përdori punët eshtëpise si arsye për t’u zënë me mua. Ai ishteshumë brutal, kurrë nuk e humbiste rastin përtë më goditur, sikur edhe për gjënë më të vogëlqë mund të kisha bërë. Më shkulte flokët, mëgodiste me grushta. Isha aq e dëshpëruar.”

Në shumë nga këto marrëdhënie, fakti imosdashjes së seksit është i panjohur ngaaskush, bile edhe nga burrat; “Ai nuk më pyetasnjëherë nëse dua apo jo të bëj dashuri me të;ai thjesht e bën. Kjo është një nga traditat e tij:kurrë mos e pyet gruan. Gjithashtu, ai nukpranon kurrë që të përdorë kontraceptivë…. Unënuk jam e sigurt nëse ai ka ndonjë lidhje jashtëmartese, ndofta po. Sipas traditës, kjo ështëgjithashtu diçka normale,” thotë Lira, 28 vjeç,nënë e dy fëmijëve.

Nëpërmjet detyrimit ose kërcënimit për të bërëseks, apo insinuatave ose ekzistencës sëmarrëdhënieve seksuale me një grua tjetër,burrat jo vetëm i bëjnë gratë e tyre që tëndjehen të pazonjat emocionalisht, fizikisht dheseksualisht por edhe që të jenë të paqarta përidentitetin e tyre si gra.

Izolimi social

“Atij i pëlqen të ketë autoritet mbi gruan e tij sepse ai beson se kështu duhet të sillet një burrë.Abuzonte me mua gjatë gjithë kohës, edhe sepse shkoja tek shtëpia e prindërve. Më izoloi nga familja.Unë nuk i kam folur motrës time për 15 vjet sepse ai nuk më linte. Tek prindërit mund të bëja vetëmndonjë vizitë të shkurtër. Tek kushërinjtë e mi më lejohej të shkoja vetëm e shoqëruar prej tij,asnjëherë vetëm.” (Inisi, 46 vjeç, e martuar me dy fëmijë, punëtore nga Tirana).

Dhuna fizike shpesh shoqërohet me përpjekjepër të kontrolluar veprimtaritë sociale të gruassi dhe për të monitoruar lëvizjet e saj. Disapartnerë përpiqen të kufizojnë aktivitetin egrave me mënyra të ndryshme si kufizimi ikontaktit me familjen dhe shoqet, duke iakuzuar ato se i kushtojnë shumë vemendjegjerave ose njerëzve të tjerë, si dhe duke indaluar që të shkojnë në punë. Një grua 31vjeçare thotë: “Në fillim ai më linte që të shkojapër vizitë tek prindërit, por më vonë nuk më la

më. Merreni me mend, të dy familjet tonajetojnë në Tiranë por ne mund të shihem shumërrallë. Në shumë raste unë kam këmbëngulurqë të shkoja për vizitë tek nëna ime, por ai mëmbyllte brenda shtëpisë me çels. Dhe një gjë tëtillë e bënte përditë. Ka patur raste që ai kaqënë me shërbim jasht Tirane dhe unë rrija embyllur me çels në shtëpi. Nëna ime vinte dhemë shikonte nga dritarja. Ajo donte tëtelefononte policinë por unë nuk e lija. Nënadhe komshinjtë më jepnin ushqim nga

37dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dritarja….. E kisha të pamundur që të flisja meshoqet. Unë kam patur dy shoqe pune, por ikam humbur lidhjet me to. Ai nuk më lejonte tëkisha shoqe ose të ftoja shoqe në shtëpi. Unëisha gjithmonë e izoluar, e vetme brendashtëpisë, i përkisja vetëm atij. Ky ishte edheqëllimi i tij.”

Një grua tjetër e divorcuar, 50 vjeç, me banimnë Berat thotë: “U gëzova pa masë kur gjetapunë në një farmaci. Megjithatë lumturia imenuk zgjati shumë sepse ai filloi të më kërcënojë.“Unë nuk dua të të shoh më me të (me njëshoqe të punës),” “Ajo është llafazane,” “Ajoështë e përdalë” etj. Njëherë kur u ktheva ngapuna, sapo hyra në dhomë ai filloi të më rrahëdhe të më gjuajë me shqelma. Ai bërtiste: “Anuk të pata thënë që të mos shoqërohesh mëme të përdalat e farmacisë? Pse nuk bën si tëthem unë?”

Izolimi social është një aspekt kompleks idhunës në familje. Abuzuesi mund t’i imponojëgruas izolimin në mënyrë që të fitojë kontrollinndaj saj. Nga ana tjetër, gruaja e abuzuar mundt’i krijojë vetë kushtet për izolimin e saj, sipasojë e të qenit e pafuqishme dhe epashpresë. Ariola, një punëtore pastrimi ngaTirana, nënë e dy fëmijëve, ve në dukje: “Aigjithmonë përpiqej të më izolonte nga shoqëria.Unë nuk mund të shkoja për vizitë tek shoqet.Orari im i punës ishte nga ora 7:00 deri në 3:00,dhe ai donte që unë të isha në shtëpi fiks në

3:00. Nëse vonohesha vetëm një minutë, ai mërrihte, më shqelmonte, më gjuante me grushta.Ai më ofendonte në sy të kolegeve.”

Për të shmangur dhunën, shumë gra eçensurojnë sjelljen e tyre sipas mënyrave qëmund të quhen të pranueshme nga partnerët.Një grua e re 28 vjeçare, e papunë thotë: “Atijnuk i pëlqen që unë të lyhem, as të vesh rrobatë mira. Ajo që më mërzit më shumë është faktiqë ai kërkon prej meje që të izolohem, tëmerrem me të gjithë punët e shtëpisë dhe t’ishmang kontaktet me njerëzit. Duhet t’i margjithmonë leje përpara se të dal jashtë. Ai mëkontrollon dhe më izolon, por kurrë nuk më kambyllur brenda me çels, sepse unë i bindem.”

Izolimi social i gruas mund të bëhet faktorreziku për dhunën në familje dhe t’i paraprijëabuzimit. Rritja e kontrolli është një strategji epartnerëve abuzivë për të reduktuar aftësinë egruas për t’u shkëputur nga marrëdhënietabusive. Një grua e re 26 vjeçare nga Tiranathotë: “Ai më mbyllte shpesh brënda në shtëpiduke pretenduar se po më mbronte, se nukdonte të më zgjone nëse do të isha në gjumëkur ai të kthehej në shtëpi. Ai u kishte thënë tëgjithë nipërve dhe mbesave të tij që të përgjoninlëvizjet e mia gjatë ditës.” Një grua tjetër e repërmend: “Im shoq më rrihte kur largoheshanga shtëpia. Por unë kisha nevojë të dilja, nukmund të jetoja si në burg. Ai erdhi në shtëpi dhefilloi të bërtiste se pse kisha dalë nga shtëpia.”

Abuzimi ekonomik

“Im shoq nuk ka një punë fikse. Ndonjëherë ka punë e ndonjëherë i duhet të presë. Atij nuk i bëhetvonë për të ardhurat. Unë isha përgjegjëse për të ardhurat dhe mbulimin e problemeve financiaretë familjes. Megjithatë, unë nuk kisha asnjëherë të drejtë t’i mbaja paratë për t’i administruar.Paratë i mbante ai, por borxhet duhet t’i kërkoja unë. Nëse nuk do pranoja, ai do më rrihte. Aimerrte paratë e rrogës time apo ato që i kisha marrë borxh, dhe i pinte ose i prishte në bixhoz.(Oriola, juriste, 40 vjeç, e divorcuar, nënë e dy fëmijëve).

Abuzimi ekonomik është një formë tjetërabuzimi në të cilin gratë janë viktimat kryesore.Burrat tradicionalisht kanë kontrolluar dhedominuar mbi të ardhurat financiare të familjes,dhe kanë patur fuqinë në marrjen e vendimeve

financiare në familje. Taktikat e abuzuesve përtë dominuar financiarisht gratë e tyre janë tëndryshme. Një grua 32 vjeçare, punëtore ngaBerati, rikujton: “Sa herë që ne mbeteshim papara, im shoq më detyronte që t’i kërkoja borxh

DHUNA E USHTRUAR

38 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

babait ose vëllezërve të mij. Mua më vinte turpqë të kërkoja borxh kaq shpesh. Nëse refuzojaqë ta bëja këtë, im shoq më rrihte. Një ditë aidonte që t’i kërkoja babait 2 milion Lekë për tëriparuar dyert dhe dritaret e shtëpisë. Unë nukdoja që të kërkoja borxh, por ai më bindi.Kështu, ne shkuam të dy në shtëpinë eprindërve të mij. Kur po bëheshim gati për tëikur, ai më pëshpëriti në vesh: Zoti të ruajtënëse nuk i ke thënë gjë babait tënd për paratë.Unë i kisha marrë babait 1 milion Lekë (USD7,500) por nuk i kisha thënë tim shoqi. Rrugëspër në shtëpi ai turfullonte si kalë. Kur arritëmnë shtëpi dhe ai më pyeti nëse i kasha marrëparatë, unë pata kurajon t’i thoja: Shko puno sigjithë të tjerët. Atë moment ai u nevrikos aqshumë sa filloi të më rrahë e të më gjuajë meshqelma. Në mënyrë që ai të qetësohej, unë itregova atij paratë që më kishte dhënë babai.Kur pa paratë u çudit dhe u gëzua.”

Një grua thotë se abuzimi ekonomik dhefinanciar shoqërohet me kontrollimin nëpërdorimin e parave si dhe mundësisë për t’isiguruar ato, me ndalimin e pjesëmarrjes sëgruas në vendimet për shpenzimin e parave, sidhe me refuzimin e dhënies së parave për t’uprishur nga ana e saj për nevojat themelore tështëpisë. Burrat vazhdojnë të kontrollojnëburimet financiare edhe në rastet kur gjendjafinanciare e gruas jashtë shtëpisë, është më efavorshme se e burrit. Kontributi financiar igrave në familje nuk zvogëlon apo influencon nëpozitën dominante të burrit të saj brendafamiljes. Një punëtore nga Tirana, nënë e trefëmijëve thotë: “Unë isha gjithmonë e mërzitursepse ai zihej me mua dhe zemërohej gjithmonëpër të njëjtën arsye: paratë. Sytë i kishagjithmonë të nxirë si pasojë e dhunës qëushtronte mbi mua. Ai vinte në shtëpi i dehurdhe i prishte të gjitha paratë që unë kisha fituar,duke pirë alkool. Kur nuk kisha para për t’idhënë ai fillonte të më bërtiste dhe të mëgjuante në sy të kujdo.” Një grua tjetër, 37 vjeç,nënë e dy fëmijëve, ve në dukje: “Ai punonte,por të gjitha paratë që fitonte i prishte dukepirë. Akoma më keq, ai i prishte paratë meshokët e tij për të blerë thika, thika të mëdhanga ato që janë të ndaluara. Mesa di unë, aiblinte edhe armë. Ai i shpenzonte paratë vetëmpër veten e tij, asnjëherë për familjen. Ai

largohej nga shtëpia në mes të natës, merrteme vete të gjitha paratë dhe i prishte. Ishte bërëe zakonshme për të që të vinte tek puna imedhe të më kërkonte para të cilat i prishte mëpas për të pirë. Unë ia jepja atij sepse më vinteturp që të zihesha me të në punë.”

Rëfimet e grave dëshmojnë se burrat e tyre ikanë rrahur ato shpesh dhe u kanë marrëfitimet. Rudina, një grua e divorcuar 36 vjeçarenga Berati, rikujton: “Ai e donte të gjithë rrogëntime, por unë nuk doja që t’i jepja atij gjithëçfarë fitoja. Unë duhet të kujdesesha për fëmijëtdhe veten, kështuqë refuzova t’ia jepja paratë.Prandaj ai më rrahu, më mori paratë dhe ulargua nga shtëpia për dy javë.” Një grua 62vjeçare nga Tirana, e tregon si më poshtëepisodin e saj të fundit në lidhje me dhunën: “Aiu zemërua dhe u bë i dhunshëm sepse rrogaime nuk ishte e mjaftueshme për të mbuluar tëgjitha shpenzimet. Disa ditë më parë unë nukkisha para që t’i jepja dhe ai më rrahu, mëgoditi aq keq në sy sa për pak humba shikimin.Siç e shihni , syrin e kam akoma të zi. M’u deshtë shkoja në spital për ta mjekuar. Ata mëkëshilluan që të shkoja në qendrën ekëshillimit.”

Nëntë nga gratë që janë intervistuar (16%)raportojnë që partnerët e tyre nuk i kanë lejuarqë të mbanin para për veten. Një punëtore 44vjeçare thotë: “Kur jetoja me të unë nuk kishapara për nevojat e mija personale. Unë i jepjaatij rrogën dhe ai më jepte para vetëm për tëblerë ushqimet.” Një grua tjetër 45 vjeçare,nënë e dy fëmijëve, punëtore në një argjendaritregon: “Unë kam një punë por nuk jam e lirë, aim’i merr të gjitha paratë. Ai nuk pyet për ne dhepër nevojat që kemi.”

Abuzimi ekonomi përfshin në dy raste edhendalimin e gruas për të qenë e pavarur nëfitimin e të ardhurave, nëpërmjet një punejashtë shtëpisë. Një grua 40 vjeçare ngaShkodra, nënë e tre fëmijëve, thotë: “Ai nuk mëlinte të punoja. Ai nuk në linte të largohesha ngashtëpia.” Dhuna fizike mund të shkaktojë efektnegativ në statusin ekonomik të gruas.“Ndonjëherë unë nuk shkoja dot në punë ngashenjat e shkaktuara nga dhuna. Kisha turp tëshkoja në punë kur fytyra ime ishte me të nzira

39dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhe të çara.” thotë një grua 44 vjeçare ngaBerati, nënë e dy fëmijëve. Dominimi financiar,ashtu si edhe ai psikologjik, fizik dhe seksual,krijojnë efekte të rënda negative në mirëqenienemocionale, siciale dhe fizike të gruas.

Në historitë e grave, përvojat me dhunënpërbëjnë aspektin e heshtur të abuzimit ngapartnerët. Viktimat e dhunuara nga partnerët etyre raportojnë një sërë aktesh abuzive. Ato nëpërgjithësi lidhen me abuzimin fizik, porpothuajse në të gjitha rastet dhuna ebashkëshortëve përfshin edhe komponentëpsikologjikë, seksualë, socialë dhe ekonomikë.Dhuna është e formave të ndryshme, por që

ndërlidhen me njëra-tjetrën. Dhuna ndaj gravebëhet e vazhdueshme dhe shpesh thellohet ngamë e lehta në akte dhune tepër serioze.Shumica e grave janë abuzuar disa herë ngapartnerët e tyre. Kjo situatë është rrjedhojë ebesimit dhe sjelljeve tradicionale të burrave, qëfavorizojnë marrëdhëniet dominuese dhe tëvarësisë të burrave ndaj grave të tyre. Është edukshme që mentaliteti partriarkal është faktorkyç që mbështet dhunën e vazhdueshme nëfamilje. Ndryshueshmëria e rasteve individualesi dhe kombinimi i komponentëve të dhunës nëfamilje, është aq i madh sa është e vështirë qëtë përcaktohen profilet, si të viktimave ashtuedhe të dhunuesve të tyre.

DHUNA E USHTRUAR

40 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

41dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

TË QENIT GRUA E ABUZUAR“Unë qaj për orë të tëra dhe askush nuk më mbështet. Gjithmonë përpiqem të gjej se si mund të bëhemmë e fortë, në mënyrë që ta përballoj situatën dhe të mos dorëzohem. Jam gjithë kohës e stresuar aq sanuk mund të fle. Kam frikë se mos edhe vajza ime vuan si unë. Më duket vetja si skllave. E ndjej veten siqenie njerëzore inferiore, dhe besoj se divorci me tim shoq do më bëjë të ndjehem akoma më keq. Më kashkuar mendja edhe tek vetëvrasja, sepse nuk shoh asnjë zgjidhje. Burra si këta nuk duhet të sillen simostra.” (Inis, 46 vjeç, e martuar me dy fëmijë, punëtore nga Tirana).

Dhuna e vazhdueshme fizike e shoqëruar edheme abuzimin emocional, seksual dhe ekonomik,krijon tek gratë efekte të shumfishta. Përveçndryshueshmërisë në format e abuzimit dhekontekstin në të cilin gratë janë viktimizuar,partnerët e përdorin dhunën edhe për t’i privuargratë nga mirëqenia dhe integriteti i tyre fizik,psikologjik dhe social. Shumë nga tëintervistuarat përmendin pasoja të ndryshme tëshkaktuara nga dhuna, si fizike ashtu edhepsikologjike. Gjashtë gra kanë raportuar sebarra e abuzimeve është aq e rëndë sa u kashkuar ndër mend edhe të vetëvriten. Fraza tëtilla si: “Ndjehem aq e lodhur. Ndonjëherëmendoj se për mua do të jetë më mirë të vdesse sa të jetoj në kushte të tilla.” (Eli, e martuarme tre fëmijë). “Ndonjëherë mendoj të vrasveten por me vjen keq për fëmijët. Ata janë aqpa faj.” (Etleva, e martuar me dy fëmijë). Njëpërvojë e ngjashme sillet nga një grua tjetër,mësuese nga Tirana, nënë e një fëmije: “Kurvinte nata unë ndjehesha në ankth. Kishaprobleme me frymëmarrjen dhe zemra më rrihtefort. Mendoja të vrisja veten duke pirë helm.Doktori më rekomandoi të marr ilaçe. Këto mëndihmuan.”

Trupi dhe dhuna

Shtatë pjesëmarrëse tregojnë se dhuna fizike eushtruar nga partnerët e tyre u kishte shkaktuarplagë dhe fraktura që kishin nevojë përndërhyrje mjeksore dhe trajtime afatgjata. Disaprej tyre dëshmojnë se rasti i dhunës që kishinpërjetuar mund të kishte sjellë si pasojë edhevdekjen e tyre. Në përgjithësi, pjesëmarrëset

raportojnë se pasojat e dhunës së ushtruar ndajtyre ishin të çara dhe nxirje. Për shembull, njëgrua 33 vjeçare nga Berati, nënë e dy fëmijëve,përmend: “Në fytyrë kisha të nxira, kokën ekisha të enjtur, nga vetulla më dilte gjak.Kërkova ndihmën e një infermjereje që të vintenë shtëpinë time dhe të më mjekonte.” Një gruatjetër nga Shkodra, e papunë, nënë e dyfëmijëve thotë: “Jam aq e lodhur. Trupin e kamgjithmonë copë. Im shoq vjen në shtëpi dhe eka hobby që të gjuajë, të më shqelmojë e të mëngjisë nofka.”

Por plagët nuk janë i vetmi rezultat i dhunësfizike të meshkujve. Abuzimi sjell si pasojë njëshumicë sëmundjesh fizike si çrregullimegastrointestinale, hipertension dhe sindroma tëndryshme dhimbjesh. Në rastin e dy grave,dhuna gjatë shtatzanisë ka rezultuar nëdështim si pasojë e goditjes me grusht në barknga ana e partnerit. Një nga pjesëmarrësetpërmend lindjen e parakohëshme. Gjithashtu,disa pjesëmarrëse përmendin se dhunaseksuale u kishte shkaktuar shtatzani tëpadëshiruara. Një grua tregon se ishte infektuarnga infeksione të transmetuara seksualisht.

Disa gra ndjehen aq të raskapitura, sa që trupi ityre nuk u intereson më dhe shkëputen prej tij.Kjo lloj shkëputje mendore është shumë epërhapur mes të mbijetuarave. Susana, 34 vjeç,punëtore nga Tirana, e martuar me një fëmijëthotë: “Trupi im është dru. Unë nuk ndjej asgjë,njëlloj sikur trupi im të mos më përkiste”. Njëgrua tjetër e martuar, 33 vjeç, thotë: “Nuk ndjejmë asgjë. Zemra ime është shdëruar në gur.”

42 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

Trajtimi i traumës

Thëniet në thonjëza, demonstrojnë gamën egjërë të pasojave të dhunës në familje përshëndetin e gruas. Është e kuptueshme që njëgrua që beson se është e pashpresë dhe epambrojtur si pasojë e abuzimit ndaj saj, e ka tëvështirë që të mobilizojë forcat e duhura për t’ushkëputur nga kjo marrëdhënie. Rëfimi i Inisit(shiko thënien) ilustron procesin nëpërmjet tëcilit një grua e abuzuar fillon të demoralizohet,të humbasë energjitë dhe të bjerë në kurthin emarrëdhënies abuzive. Suzana përjeton tënjëjtën përvojë: “Kam frikë dhe ndjehem evetmuar. Qaj shumë, sepse jam e vetme dhe epazonja për të reaguar.”

Nuk është aspak çudi, që gratë që kanë pësuardhunë fizike, psikologjike ose seksuale, vuajnënga çrregullime emocionale. Edita, e martuarme një fëmijë, punëtore nga Tirana thotë: “Kamdhimbje koke dhe nuk më ze gjumi. Kur ai vjennë shtëpi jam gjithmonë e friksuar. Atë e kamfrikë, kam frikë ta kaloj gjithë mbasditen me të.”Denada, një punëtore nga Shkodra, nënë menjë fëmijë thotë: “Nuk fle dot nga frika. Rri gjithëditën duke parë televizor dhe më kap ankthi kurafrohet koha që im shoq vjen në shtëpi. Atij nuki dihet koha e ardhjes në shtëpi, mund të vijë nëçdo orë të natës. Kështuqë, unë jam nënpresionin dhe frikën se ç’mund të ndodhë kur tëkthehet në shtëpi.”

Fjalët fyese të partnerit shkaktojnë tek gruajarënimin e vetë-vlerësimit dhe ndjenjën e të qenite pazonja si person, grua, punëtore,bashkëshorte dhe nënë. Shumë gra ikonsiderojnë pasojat psikologjike të abuzimitshumë më serioze se sa ato fizike. Një grua edivorcuar 37 vjeçare thotë: “Unë ndjehesha siskllavja e tij, si një person jo normal. Ndjeheshae shtypur dhe isha gjithmonë e frikësuar. Edhetani unë vuaj nga dhimbjet e kokës dhe jam edepresuar.” Një e ve 54 vjeçare, mjeke, nënë edy fëmijëve komenton: “Kishte ditë që unëndjehesha e padobishme; nuk kisha respekt përveten; isha e depresuar, por meqë isha vetëmjeke, merrja mjekim pa patur nevojë që tëkonsultohesha me dikë për problemet e mia.Përpiqesha që të mos i tregoja problemet e mia.Nuk shkoja më për vizitë tek shoqet në mënyrë

që ato të mos e kuptonin depresionin tim.”Procesi i abuzimit e ndryshon gradualishtmendimin e grave ndaj vetvetes, marrëdhënietdhe vendin e tyre në shoqëri. “Unë kam frikëdhe e konsideroj ekzistencën time në këtë botësi të kotë. Mbi të gjitha, unë e kam frikë burrintim dhe gjithashtu ndjehem e ndrojtur përparatë tjerëve,” thotë një grua e martuar 28 vjeçare,nënë e dy fëmijëve.

Të intervistuarat, kur komentojnë pasojatpsikologjike të dhunës fizike, seksuale dheemocionale, në shumicën e rasteve përmendinse ndjehen të depresuara dhe në ankth. Të tjeraprobleme shëndetsore që përmenden nga gratëe abuzuara janë lodhja, dhimbje të shpinës dhetë kokës, acarimi dhe pagjumësia. Një grua edivorcuar 36 vjeçare nga Berati thotë: “Unëkisha probleme serioze me pagjumësinë. Nukmund të flija gjithë natën. Mund të flija vetëmpo të pija ilaçe. Rrija zgjuar dhe mendoja seç’do të bëhej me jetën time.” Nga gratëpërmendet shpesh depresioni, që është një ngafaktorët më të rëndësishëm që sjell si pasojëmendimin dhe aktin e vetëvrasjes. Një gruatjetër e divorcuar, 28 vjeç thotë: “Unë ndjeheshashumë e mërzitur. Isha shumë e depresuar. Kure mendoj them me vete se si munda të eci,punoj, jetoj.”

Shumë gra të abuzuara vuajnë nga çrregullimetë stresit post-traumatik, një gjendje ankthi qëmund të ndodhë kur njerëzit kalojnë, ose janëdëshmimtarë të një ngjarje traumatike, sipasojë e të cilës ata ndjehen tejet të pashpresëose të kërcënuar për vdekje. Simptomatpërfshijnë përjetimin e ndodhisë traumatikenëpërmjet rikujtimit ose “rishfaqjes”; përpjekjenpër të shmangur çdo gjë që do t’i kujtontetraumën; boshllëku emocional; vështirësi nëpërqëndrim dhe pagjumësi; dhe alarmimi përçdo gjë. Diana, një grua e divorcuar 50 vjeçarekomenton: “Kanë kaluar vite që jam divorcuardhe akoma përjetoj kujtimet e atyre viteve. Aimë shkatëroi rininë; ai shkatëroi trupin tim dhedonte të më shkatëronte edhe personalitetin.Unë i kam shpesh sytë me lot, dhe për këtë mëvjen keq, por shpresoj që të më kuptoni; riniaime shkoi e nuk kthehet më.” Një mësuese ngaTirana, 44 vjeçare thotë: “Unë pi qetësuessepse nuk fle dot. Ndjehem në gjendje ankthi

43dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhe alarmi edhe kur ai sillet normalisht, sepsemjafton të dalë e të pijë me shokët, dhe tëkthehet e të fillojë të njëjtën histori nga e para.”

Të jetosh me pasojat

Dhuna në familje i izolon gratë në mënyrëdirekte ose indirekte nga rrjeti i tyrembështetës. Ato gradualisht pakësojnëaktivitetin e tyre social me kërkesën epartnerëve të tyre, ose nga turpi apo ngameraku për të mos i shqetësuar miqtë dhefamiljen. Një grua nga Shkodra, nënë e njëfëmije tregon: “Unë jam shndëruar në njëperson aspak miqësor, e tërhequr në vetvetedhe pasive. Unë nuk mund të mar pjesë nëbisedat e shoqeve të mija; unë nuk mar pjesëdot në gëzimet e tyre. Jam gjithmonë në ankthse ç’më pret në shtëpi.” Pasojat e dhunëspërfshijnë gjithashtu paaftësinë për të punuarose për të kryer aktivitetet ditore. Një grua edivorcuar thotë: “Unë isha gjithë kohës eacaruar, nuk punoja dot. Shoqet i refuzoja. Nëmënyrë të vazhdueshme përpiqesha të fshihjatë vërtetën nga familja ime.” Denisa, 37 vjeç, emartuar me një fëmijë shpjegon: “Dhunainfluencon mbi mua në mënyra të ndryshme.Unë përpiqem të jëm një nënë e mirë, pordhuna nuk të lejon të tregosh kujdesin e duhurndaj fëmijëve të tu, sepse pasi je rrahur nga

burri ose je zënë me të, ndjehesh e shkatëruarpsikologjikisht. Pa dyshim që dhuna influenconedhe në punën tënde përderisa nuk je nëgjendje të punosh ashtu si do të doje; duartpunojnë por mendja nuk është aty. Dhunainfluencon edhe marrëdhëhniet sociale sepsebën që të jesh e mërzitur dhe e tërhequr. Kur tëgjithë qeshin, ti nuk qesh dot sepse e kemendjen tek ajo që po ndodh me ty dhe burrintënd. Nuk ke forca të gëzosh në asnjë aktivitetapo në kohën e lirë, sepse nuk të jep lejepersoni që një natë më parë edhe të ka rrahur.”

Dhuna në familje shkakton pasoja të thella nëmirëqenien e gruas në përgjithësi. Ushtrimi idhunës në familje i ve gratë përpara një rezikutë madh për shëndetin fizik dhe mendor dukepërfshirë plagosjet, depresionin, ankthin,çrregullime të stresit post-traumatik, pagjumësi,vetëvlerësim të ulët, humbjen e besimit përjetën dhe tendencë për vetëvrasje. Kjo influencëe dhunës në familje, mund të vazhdojë pasndalimit të dhunës edhe për një kohë të gjatë.Sa më i rëndë të ketë qenë abuzimi, aq më tëthella janë pasojat në shëndetin fizik dhemendor të gruas. Ndikimi i llojeve të ndryshmetë abuzimit dhe episodet e shumfishta, duket sevijnë duke u rritur me kalimin e kohës. Nëformën e vet më ekstreme, dhuna në familje ivret gratë.

TË QENIT GRUA E ABUZUAR

44 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

45dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

SHQETËSIMI PËR FËMIJËT“Ai abuzonte edhe me fëmijët. Mua nuk më bëhej vonë në më donte apo jo. E vetmja gjë që doja prejtij ishte që të paktën të donte fëmijët e vet. Ai nuk e donte djalin tonë të madh, sepse njerëzit thoninse ai më ngjante mua. Fëmijët duhet të gëzohen dhe jo të kenë frikë kur vjen babai në shtëpi. Fëmijëte mi e kishin frikë të atin. Kur vinte ai në shtëpi ata rrinin urtë. Një ditë, kur im shoq po më rrihte,djali im i madh rrëmbeu thikën dhe donte ta vriste, por unë munda që ta ndaloj atë në kohë. Im birmë thoshte shpesh “Më mirë të vdes.” (Rudina, 36 vjeç nga Berati, e divorcuar, nënë e tre fëmijëve, epapunë.)

Fëmijët ndikohen thellë nga jetesa në njëmjedis të dhunshëm, të frikës dhe kërcënimit,pavarësisht nëse mbi ta ushtrohet dhunë fizikeose jo. Nëntëmbëdhjetë gra (34%) kanë treguarse burrat e tyre i kanë dhunuar fizikisht fëmijëte tyre në mënyrë të vazhdueshme. Gratëshprehin shqetësimin e tyre për pasojat që kadhuna në jetën e fëmijëve të tyre. Një grua edivorcuar thotë: “Ai e rrihte vajzën dhe djalintim, dhe u bërtiste atyre pa asnjë arsye. Në tëshumtën e rasteve, kur zihej me mua, i godisteedhe fëmijët. Ai kurrë nuk u fliste atyreëmbëlsisht. Fëmijët e mi nuk e dinë se çdo tëthotë të kesh një baba të dashur dhe tëkujdesshëm.” Një nënë tjetër komenton: “Kurfëmijët e shohin të atin të vijë në shtëpi i dehur,duke bërtitur, duke u rrahur mamanë, edhe psenuk dëmtohen direkt, ata janë të abuzuar,sepse shohin, ndjejnë dhe mbajnë mend gjëraqë vetëm të rriturit mund t’i përballojnë; atabëhen të tërhequr dhe vuajnë brenda vetes.Fëmijët e mi janë të traumatizuar.”

Fëmijët si viktima

Burrat abuzivë dhe baballarët i viktimizojnëfëmijët në mënyra të ndryshme. Fëmijët bëhenshënjestra alternative e kontrollit dhedominancës mashkullore. Një grua e re, nënë edy fëmijëve tregon: “Ai abuzon edhe me vajzëntonë; nuk është dhunë fizike, por psikologjike. Aii bën asaj presion duke e pyetur: Tregoi babit seku ka qenë mami, e kështu me rradhë. Ajoështë e frikësuar. Nëse unë i them atij që ta lerëvajzën rehat, ai fillon të më godasë…. Vajza imeka parë shumë skena të dhunshme, sepse aiabuzonte me mua në sy të fëmijëve. Kjo është

forma e dhunës që praktikohet tek fëmijët.”

Nënat janë të shqetësuara për të mbrojturfëmijët nga zemërimi dhe dhuna e baballarëvetë tyre. Një grua e divorcuar, nënë e dy fëmijëvethotë: “Unë nuk mund të mendoja se si tëmbroja veten nga dhuna e burrit tim. Unë duhettë mendoja 1000 herë për fëmijët e mi. Kur aivinte në shtëpi dhe fliste me zë të lartë, fëmijëte mi bënin shpesh sikur flinin. Në fillim ata evlerësonin situatën. Nëse do të ishte i qëtë, atavinin në kuzhinë ngadalë, e një e nga një. Nëseai ishte i inatosur, ata vazhdonin të bënin sikurishin në gjumë. Ishtë një situatë e tmerrshme.”Një nënë tjetër me pesë fëmijë, ve në dukje:“Unë nuk qaj kurrë në sy të fëmijëve kur imshoq më rreh. Unë nuk dua t’i stresoj ata. Kur aimë rrihte, unë i largoja fëmijët që ata të mosshikonin skenën, por ata rrinin pas dritares dhei dëgjonin të gjitha.”

Në situata të tjera, fëmijët janë ata që mbrojnënënat e tyre. Një nënë 43 vjeçare me tre fëmijëthotë: “Fëmijët e mi janë zënë shpesh me tëatin. Me thënë të vërtetën, ata e kanë ndaluaratë në shumicën e rasteve, duke u përpjekur tëmë ndihmojnë.” Ekziston reziku që fëmijët qëjanë dëshmimtarë të dhunës si një mjet përzgjidhjen e konflikteve, të bëhen edhe vetë tëdhunshëm si në shembullin e mëposhtëm: “Përfëmijët është shumë e vështirë që t’i shohinprindërit e tyre duke u zënë. Për fëmijët e miishte shumë e vështirë të më shikonin në të tillakushte për shkak të babait të tyre. Ata e urreninatë kur e shihnin fytyrën time me gjak. Djali imdonte ta rrihte të atin për të më mbrojtur. Unëfutesha në mes të tyre. Unë ndjehesha keq që

46 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

im bir donte të godiste të atin, edhe pse ai mëkishte abuzuar në mënyrë të tmershme.”

Vështirësitë si prind

Gratë e abuzuara reflektojnë se si ndikon dhunae partnerëve të tyre tek aftësitë prindërore. Atojanë të ndërgjegjshme se dhuna në familje kandikim negativ në rolin e tyre si nëna. Gratëshprehin dëshirën për të patur më shumë vetë-kontroll në marrëdhëniet me fëmijët e tyre, dhepër të mos transferuar stresin tek ata. Atogjithashtu shprehin dëshirën për të kompesuarefektet negative të dhunës në familje. Një nënëme dy fëmijë nga Shkodra, e papunë, thotë:“Fëmijët e mi po shikojnë skena të tmerrshme,dhe unë kam frikë se kur të rriten do të imitojnëbabain e tyre. Ne kemi një shtëpi të vogël menjë dhomë e një kuzhinë. Kështu, fëmijëtshikojnë dhe dëgjojnë çdo gjë që ndodh nështëpi. Shpesh ai i rreh edhe ata pasi më rrehmua. Ndonjëherë edhe unë e bëj këtë, sepsejam aq e nevrikosur sa nuk di kujt t’ia nxjerr.Tani jam më e kujdesshme me ta. Unë qaj,mërzitem por nuk i rrah më fëmijët e mi. Atajanë të pafajshëm.” Një nënë tjetër me trefëmijë, 44 vjeçare thotë: “Unë isha shumë estresuar gjithë kohës dhe për këtë arsye ubërtisja fëmijëve. E kisha inatin me të, por atijnuk i bërtisja dot se kisha frikë se më rrihte,kështu që ia nxirrja inatin fëmijëve. Ndonjëherëu gjuaja atyre me shpullë, por tani që janë rritur,ata më kanë falur për këtë, sidomos vajza imeqë është bërë nënë.”

Humbja e pafajsisë së fëmijërisë

Fëmijët që kanë pësuar dhunë ose që kanëqënë dëshmimtarë të dhunës midis prindërve,shfaqin probleme emocionale dhe të sjelljes.Gratë shqetësohen për mënyrën se si dhuna nëfamilje ndikon psikologjikisht fëmijët e tyre. Njënënë e re me dy fëmijë thotë: “Fëmijët e mikanë gjithmonë frikë se do të ndodhë diçka ekeqe. Djali i madh është gjithmonë në ankthdhe shumë i acaruar. Nuk është shumë ishoqërueshëm dhe shpesh i shqetëson tëtjerët, u thyen lodrat.”

Fëmijët e abuzuar kanë më pak shokë dhe marinmë pak pjesë në aktivitetet e organizuara jasht

shtëpie. Ata kanë vështirësi në marrëdhëniet etyre me të tjerët. Fëmijët gjithashtu ndjehenfajtorë dhe të turpëruar nga abuzimi. Frazat emëposhtme e ilustrojnë këtë efekt: “Fëmijët e mindjehen shumë keq dhe qajnë kur i ati bëhet idhunshëm. Ata mbyllen në vetvete, kjo është evetmja gjë që mund të bëjnë.” (Vera nga Berati,nënë e tre fëmijëve), “Vajza ime nuk është si tëgjithë fëmijët e moshës së saj. Asaj nuk i pëlqentë flasë. Ajo nuk del asnjëherë jashtë për tëluajtur me shoqet. Kam vënë re se u rri largfëmijëve të tjerë. Asaj i pëlqen të rrijë brenda dhetë vizatojë, por kur i ati vjen në shtëpi, ajo ështëshumë e frikësuar prej tij.” (Ariana nga Tirana,nënë e një fëmije). “Fëmijët i shohin baballarët etyre të vijnë në shtëpi krejtësisht të dehur, paasnjë para, dhe kjo bën që ata ta humbasinrespektin për të. Djali ynë nuk duron dot tashikojë të atin kështu. Vajzat janë bërë akomamë të mbyllura, ato nuk flasin me të tjerët dhenuk dalin jashtë, ato janë pothuajse gjithmonëtë mërzitura.” (Jonida nga Shkodra, nënë e trefëmijëve).

Fëmijët që bëhen dëshmimtarë të dhunësndërmjet prindërve, ose që abuzohen ngaprindërit, shfaqin ankesa psikosomatike sidhimbje të kokës dhe të barkut. Ata shfaqingjithashtu sjellje regresive si urinimi natën nëkrevat dhe probleme me gjumin. Një nënë e dyfëmijëve, e divorcuar, thotë: “Djali im ishte vetëm4 vjeç kur im shoq filloi ta rrahë me rrip përparase të shkonte në kopësht. Ai ishte aq i frikësuarsa dridhej në gjumë dhe urinonte natën.”

Pjesëmarrëset tregojnë se fëmijët e tyremanifestojnë sjellje të tilla si zënie, ngacmimedhe gënjeshtra. Nënat e tyre raportojnë se atashfaqin tendenca të bërtituri, acarimi dhefshehje. Fëmijët janë gjithashtu më të pabindursi në shtëpi ashtu edhe në shkollë dhe kanërezultate të këqia në mësime. Një nënë thotë:“Djali im është agresiv ndaj fëmijëve të tjerë.Nëse nuk i shkojnë punët ashtu si do ai, ainervozohet dhe fillon t’i godasë fëmijët e tjerë.Në shtëpi i hedh gjërat përtokë….. ai kopjonsjelljet e të atit.” Një nënë me pesë fëmijë thotë:“Fëmijët e mi janë agresive ndaj fëmijëve tëtjerë. Njëri nga djemtë e mi bëhet nervoz edhepër gjëra të vogla…… Djali më i vogël ka tënjëjtat zakone që ka edhe i ati. Kur nervozohetfillon të thyejë gota. Në momente të tilla është

47dhuna ndaj gravenë familje në shqipëriSHQETËSIMI PËR FËMIJËT

shumë e vështirë ta qetësosh.”

Nënat janë të shqetësuara se mos fëmijët e tyredo të përsërisin të njëjtat sjellje si dhebaballarët e tyre. Një nënë me tre fëmijë thotë:“Fëmija im sillet në të njëjtën mënyrë si i ati.Këtë e kuptova kur ai filloi të më kërkojë para.Nëse nuk i jepja, ai fillonte të bërtiste dukekëmbëngulur se i donte ato para.” Një nënëtjetër ankohet për problemet e djalit të vogël qëkishte filluar të abuzonte me alkoolin.

Dhuna në familje shkakton efekte të rënda tek

fëmijët. Midis të tjerash, efektet në sjelljepërfshijnë edhe agresivitetin dhe tërheqjen ngashoqëria. Efektet psikologjike përfshijnëankthin, depresionin, vetë-vlerësim të ulët,arritje të ulëta në shkollë dhe mungesë tëkompetencës sociale. Gjithashtu, ështëvërtetuar se dhuna ka edhe efekte afatgjata, siabuzimi me substanca të dëmshme. Disa gradëshmojnë se dhuna nuk ka patur efekte tekfëmijët e tyre. Shumica janë të ndërgjegjshme,dhe tentojnë që t’i adresojnë efektet negative tëdhunës, mbi aftësitë e tyre prindërore si dhedirekt mbi fëmijët e tyre.

48 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

49dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

PËRBALLIMI I DHUNËS“Unë jam keqtrajtuar gjatë 20 viteve të martesës. Në tre-katër vitet e fundit kam qenë kliente erregullt e qendrës së këshillimit për gratë. Tani dhuna është edhe më e egër se më parë, të çarat nëfytyrën time e vërtetojnë këtë. Prandaj unë vendosa ta divorcoj, megjithëse ai vazhdon të insitojë dukem’u lutur që të mos e bëj një gjë të tillë. Unë duhet të kujdesem për të ardhmen e fëmijës tim dhe përveten time. (Silvana, 40 vjeç nga Tirana, mësuese, e divorcuar me një fëmijë.)

Përfundimet vërtetojnë se gratë përdorin strategjitë ndryshme për të përballuar situatat edhunshme: përpiqen të kuptojnë, të durojnë, tëshmangin, të shpresojnë, të justifikojnë, të bëjnëkompromis dhe të largohen. Në përcaktimin emënyrës specifike të përballimit të dhunësndikojnë faktorët socialë, kulturorë, familjarë dhepersonalë të secilës grua të abuzuar. Përcaktuestë mundshëm të strategjisë mund të jenë: bindjete vetë gruas për familjen dhe martesën,shpeshtësia e dhunës dhe idetë e saj mbishkaqet që e krijojnë atë, prezenca e fëmijëve,siguria e saj ekonomike dhe mundësitë përpërkrahje. Disa nga këta faktorë bëjnë që gratëtë të qëndrojnë në marrëdhënie abusive siviktima, ndërsa disa faktorë të tjerë i nxitin gratëqë ta sfidojnë dhunën.

Arsyet e dhunës

“Ekzistojnë shumë arsye për shpjegimin edhunës: së pari, mungesa e hapsirës sënevojshme për banim. Ne jetonim në njëapartament dy dhoma e kuzhinë sëbashku medy kunetërit, vjerrin dhe tre fëmijët. Së dyti,situata ekonomike, tranzicioni dhe mundësitë epakta të punësimit që ofron tregu i punës. Kurunë mbeta pa punë, im shoq filloi të pijë e tëluajë bixhoz. Pastaj, if filloi të ushtrojë dhunëmbi mua dhe fëmijët e mi. Unë mendoj searsyeja kryesore që sjell dhunën është varfëria;kur mungojnë paratë, burrat fillojnë të ushtrojnëdhunë mbi gratë e tyre. Po ashtu edhe xheloziadhe papunësia.” (Jonida, 40 vjeç nga Shkodra,punëtore, nënë e tre fëmëijëve)

Në përgjithësi, hapi më i rëndësishëm për tëmarë vendimin e lënies së partnerit tëdhunshëm, është të kuptuarit e arsyeve tëabuzimit. Gratë ia atribuojnë dhunën në familjenjë sërë faktorësh: individualë (probleme

psikologjike, përdorimit të shpeshtë të alkoolitose xhelozisë); kontekstit familjar (kontrollit tëburimeve financiare nga ana e mashkullit,mungesa e mjeteve financiare, konfliktetndërmjet brezave); komunitarë (izolimi i gravedhe mungesa e mbështetjes sociale); normatkulturore (modeli i ashpër burrëror, nderi i burritapo dominimi që legjitimizon dhunën e burrave,rolet tradicionale gjinore të prera dhe imponuese,pranimi i dhunës si një mënyrë për zgjidhjen egrindjeve ndërpersonale dhe koncepti se burri ka‘pronësi’ mbi gruan); dhe faktorë të shoqërisë(stresi social, varfëria, papunësia).

Megjithëse të intervistuarat identifikojnë arsyetë ndryshme të dhunës në familje, dhe shumënga këto arsye janë përmendur si tëndërthurura, ato përpiqen ta shpjegojnëabuzimin duke vënë theksin tek ndryshimet emëdha që kanë ndodhur në Shqipëri që nga viti1991. Dyzetegjashtë gra (83%) e konsiderojnëdhunën si problem social që vjen si rezultat i njëshoqërie pa ekuilibër, e gjetur midistradicionales dhe modernes. Disa burra nuk epërballojnë dot këtë trysni dhe këto ndryshimesociale. Kjo do të thotë se shumë nga tëintervistuarat e gjejnë përgjegjësinë përdhunën, në faktorë të jashtëm. Susana, 34 vjeçnga Tirana, punëtore, nënë e një fëmijeshpjegon: “Këto probleme shkaktohen ngapapunësia. Edhe nëse je në punë, rrogat janë tëulta, çmimet janë të larta, dhe është normaleqë të gjitha këto të krijojnë probleme në çift. Nëkëtë dekadën e fundit ka patur shumë stres.Gjysmat e çifteve në Tiranë janë divorcuar.”

Jetesa në varfëri sjell stres dhe shqetësim si dhekrijon tek burrat ndjenjën e të qenit të paaftë përtë përmbushur atë rol të përkufizuar nga kulturasi “fituesi i bukës së familjes”. Burrat shqipëtarë,të mbërthyer nga kjo thënie, si dhe të rënduar

50 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

nga stresi, e kanë humbur sensin e identitetitdhe të vetë-vlerësimit. Ata fillojnë ta konsiderojnështëpinë si bastionin e fundit të autoritetitmashkullor. Të gjitha shqetësimet shkarkohen nështëpi, duke bërë viktima më të zakonshmegruan dhe fëmijët. Evisi, 40 vjeç nga Shkodra,punëtore, nënë e tre fëmijëve thotë: “Unë mendojse dhunën në familje e shkaktojnë faktorëtekonomikë. Dhuna parandalohet nga situatat emira ekonomike. Dhuna është krejtësisht emënjanuar nëse ekziston siguria ekonomike.”Shumë gra përmendin se burrat reagojnë kështusi pasojë e zemërimit dhe dhimbjes sëgrumbulluar nga përballimi me stresin social.Një grua e martuar nga Tirana, nënë e pesëfëmijëve shton: “Situata e paqëndrueshmefinanciare krijon shumë probleme dhe shumestres. Burrat fillojnë të pijnë dhe të bëjnëskandale të mëdha në shtëpi.”

Një tjetër arsye e dhunës në familje qëpërmendet shpesh, e përmendur nga 21 gra,është abuzimi i burrave me alkoolin. Një grua37 vjeçare nënë e dy fëmijëve thotë: “Pasi pinteshumë alkool, ai më godiste me ç’të gjentepërpara.” Denada, një punëtore nga Shkodra, emartuar me dy fëmijë shpjegon: “Të pirit ështënjë nga arsyet kryesore (të dhunës) sepsepastaj ata nuk dinë se ç’bëjnë. Unë me tëvërtetë mendoj se gjëja e parë që burratshqipëtarë mendojnë kur zgjohen në mëngjes,është të pijnë alkool. Unë mendoj se ne duhettë aprovojmë një ligj, që baret të mos tregëtojnëalkool në mëngjes. Do të ishte mirë që shitja ealkoolit të ndalohet, sepse ai po shkatërron jetënjerëzish. Unë kam jetuar me një të alkoolizuarpër 12 vjet dhe po ju them se ata me të vërtetëqë nuk dinë se ç’bëjnë.”

Sipas 16 të intervistuarave, sjellje të dhunshmemund të provokojë gjithashtu edhe xhelozia edhunuesit. “Ai ishte shumë xheloz. Ai ishte gatitë fillonte konflikte në çdo moment. Ai mbërritideri atje sa të më thoshte se do të ma pristetrupin me gërshërë,” tregon një grua e re 28vjeçare, nënë e dy fëmijëve. Një grua tjetër emartuar me tre fëmijë thotë: “Ai bëhej idhunshëm nga xhelozia, ngaqë unë visheshapak më mirë ose lyhesha, kur dilnim bashkëshëtitje. Unë tani kurrë nuk përpiqem që tandryshoj pamjen time, sepse kjo do më krijojëprobleme. Ka patur raste që ai ka përdorur

dhunë fizike ndaj meje vetëm për shkak tëndonjë keqkuptimi të vogël.” Një grua tjetër ngaTirana tregon të njëjtën përvojë: “Në fillim nekishim marrëdhënie të mira, si një çift normal,por më pas filluan zëniet dhe dhuna. Arsyejakryesore ishte xhelozia. Nga xhelozia e tij m’udesh të le edhe punën. Ai më mbyllte në shtëpi.Më pas ai filloi të pijë dhe nuk hoqi dorë nga kyzakon deri sa u bë i varur prej alkoolit. Sipasmeje, arsyet kryesore të sherreve tona ishinxhelozia dhe alkooli.”

Tre gra ia atribuojnë dhunën e partnerëve të tyrefaktorëve psikologjikë. Në këtë kuptim,përkufizohet si produkt i çrregullimeve emocionalesi depresioni ose vetë-vlerësimi i ulët. Ky fokusim iarsyeve të dhunës në nivel individual përfshinjustifikimin e akteve të dhunës si akte që ndodhinjashtë kontrollit të dhunuesit. Besohet sedhunuesit janë të dëshpëruar, se veprojnë kështusi pasojë e problemeve emocionale, dhepaqëndrueshmërisë mendore. Aktet e dhunëskuptohen si rezultat i mbushjes së kupës meankth, shqetësim dhe zemërim. Elona, 40 vjeçare,nënë e tre fëmijëve thotë: “I shkreti burri im nuk ibën të gjitha këto se i pëlqen, por se është idëshpëruar. Shumë burra, i godasin gratë e tyrekur gjenden në gjendja depresioni. Ky është edherasti i burrit tim.”

Një tjetër arsye e sjelljes së dhunshme qëpërmendet nga të intervistuarat është edhe“maçizmi”, që do të thotë se sipas opinionit tëkëtyre grave, burrat janë të dhunshëm vetëmsepse janë burra. Një grua 42 vjeçare shpjegon:“Burrat janë të dhunshëm nga natyra, prandajnuk mund të bësh asgjë për t’i ndryshuar. Unë upërpoqa shtatë vjet që ta ndihmoja burrin tim tëndryshonte, por ai u bë akoma më keq.” Një gruae re e divorcuar, 22 vjeçare thotë: “Ai e kadhunën në gjak.” Një farmaciste komenton: “Unëmendoj se arsyeja kryesore e dhunës është egojae meshkujve dhe mungesa e tolerancës.” Kykuptim për dhunën e meshkujve bazohet nëshpjegime psikobiologjike sipas të cilave burratjanë agresivë nga natyra. Një grua e re 20vjeçare nga Tirana, e papunë thotë: “Burrave upëlqen të zihen për asgjë. Ata duan që çdo gjë tëbëhet ashtu si u pëlqen atyre, dhe u pëlqen tëjenë superiorë ndaj grave të tyre.” Një grua tjetëre papunë nga Berati shpjegon: “Unë mendoj seburrat janë lindur për të qenë të dhunshëm.

51dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Dhuna nuk mund të shpjegohet me situatënekonomike dhe faktorët financiarë, sepse ai kurkishte para bëhej akoma i dhunshëm.”

Disa të intervistuara përmendin se situatat edhunshme mund të shkaktohen edhe ngapresioni i bërë nga njerëz të tjerë si përshembull vjerra. Pasi ishin denigruar në mënyrëtë vazhdueshme, tre nga gratë e bënin veten mefaj për abuzimin dhe dështimin që kishte pësuarmarrëdhënia e tyre. Ato shprehën besimin sendofta nuk kishin qenë bashkëshorte të mira saduhet; Silvana, mësuese, mendon se e ka fajinvetë për abuzimin: “Unë shpesh e konsiderojveten fajtore. Unë kurrë nuk e ngrija zërin dhegjithmonë i kërkoja të falur. Qaja gjithë natën.Pastaj e kuptoja se nuk kishte qënë faji im.”

Gra të tjera nuk mund ta kuptonin arsyen edhunës. Milva, një grua e martuar me dy fëmijëthotë: “Unë shqetësohem sepse nuk e kuptoj sepse shkaktohet dhuna, Unë di vetëm që mëndodh, pa qenë e zonja për të kuptuar se pse.”Manjola, një teknike 46 vjeçare nga Tirana thotë:“Shpesh e pyes veten se cila është arsyeja edhunës në shtëpinë time, sepse për të çdo gjëështë një arsye. Ai është i vetmi që e di se psesillet në mënyrë të tillë.” Etleva, 23 vjeç ngaShkodra, e papunë, shpreh pothuajse të njëjtinkonfuzion: “Unë e kam pyetur veten shpesh porasnjëherë nuk e kam gjetur përgjigjen. Unë themse ka të bëjë më tepër me natyrën e tij. Ai ështëperson i dhunshëm, nuk ka arsye tjetër. Nejetojmë sëbashku me dy fëmijët tanë, dheaskush nuk na ndërhyn në jetën tonë. Ne keminjë situatë financiare normale, ai ka punën evet…..por megjithatë është i dhunshëm.”

Kur gratë përpiqen që të reflektojnë në lidhjeme dhunën, dhe ta shpjegojnë atë nëkontekstin shqipëtar, shumica e tyre përmendinfaktorët socialë si shkaktarët kryesorë tëfenomenit. Gratë në përgjithësi mendojnë sedhuna është më tëpër një produkt imarrëdhënieve sociale jofunksionale, se sa iindividëve me probleme. Ato përmendinvarfërinë, nivelin e lartë të stresit, shoqërinë epa ekuilibruar, polarizimin e thellë midis tëpasurve dhe të varfërve, dhe midis tradicionalesdhe modernes. Dhuna e burrave ndaj gravepërmendet si një nga sëmundjet e shumtasociale. Supozimi se burrat sillen dhunshëm si

pasojë e stresit të shkaktuar nga tranzicioni, iportretizon ata si viktima të vërteta tëndryshimeve sociale. E parë në këtëkëndvështrim, natyra gjinore e dhunës nukpasqyrohet në mënyrë të vazhdueshme. Faktiqë dhuna në familje nuk kuptohet me të vërtetësi një fenomen gjinor, krijon implikime seriozepër programet e parandalimit të dhunës. Për tëluftuar problemin e dhunës ndaj grave është edomosdoeshme që të ndryshohen marrëdhënietsociale midis burrave dhe grave, në mënyrë qëtë ndërgjegjësohen më shumë për diskriminimingjinor që ekziston në Shqipëri.

Ndjenja e zënies në kurth

“Unë jam një nga ato gra që megjithëse jamabuzuar nuk mund të bëj asgjë kundër kësaj.Arsyeja kryesore është se ne nuk kemi shtëpi. Eku mund të shkoj unë me tre fëmijë? Nuk mundtë shkoj tek prindërit; Unë nuk jam në punë dhenuk kam para, kështu që është më mirë tëqëndroj atje ku abuzohem.” (Aferdita, 27 vjeçnga Tirana, e martuar me tre fëmijë)

Dihet se në një shoqëri patriarkale, nga gratëpritet që të marin përgjegjësinë për të siguruarsuksesin e martesës. Në këtë mënyrë, gratëzihen në kurthin e strukturës patriarkale tëfamiljes dhe mbeten atje për një kohë të gjatë,me qëllim që të shpëtojnë familjen dhe martesëne tyre. Meqënëse nga gratë pritet që ta ruajnëfamiljen të paprekur me të gjitha mënyrat, nukështë e çuditshme që 30 nga 55 gratë eintervistuara, jetojnë akoma me burrat e tyreabuzivë. Nëntëmbëdhjetë të intervistuara nëmënyrë eksplicite përmendin “durimin”, sistrategji kundër dhunës. Për shembull, një grua52 vjeç e martuar, ekonomiste nga Tirana thotë:“Unë mendoj se gruaja duhet të sakrifikojë veten,sepse edhe po te martohet me një burrë tjetër,nëse nuk do të jetë tolerante do të jetë e njëjtagjë. Gruaja duhet të ruajë ekuilibrin në familje.”

Shumë gra vuajnë për vite të tëra nga ushtrimi idhunës sepse ato i kanë mësuar që ta jetojnëjetën sipas vlerave tradicionale. Këto grabesojnë, se ashtu siç edhe përshkruhet në rolin etyre si bashkëshorte dhe nëna, duhet të përpiqenta mbajnë familjen të bashkuar, dhe t’irindërtojnë marrëdhëniet me çdo mënyrë. Njëgrua 46 vjeçare punëtore nga Tirana, nënë e një

PËRBALLIMI I DHUNËS

52 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

fëmijë shpjegon: “Arsyeja se pse unë kam duruargjithë këto vuajtje për 27 vjet, është se unë nukdua ta shkatërroj familjen time. Kam nevojë që taedukoj vajzën time. Unë nuk dua që burri iardhshëm i vajzës time të thotë se ajo ka njëfamilje copë-copë. Ajo gjithmonë do ta kujtojë see ëma u sakrifikua që ajo të merrte shkollimin eduhur. Unë i kam duruar të gjitha vuajtjet vetëmpër hatër të vajzës time.” Juliana, një e papunëme banim në Tiranë shpjegon: “Unë jam martuarme shkes, dhe nga martesa ime 22 vjeçare kamtre fëmijë. Im shoq ka qenë i dhunshëm që nëfillim të martesës. Sipas mentalitetit të tij, unëjam pronë e tij, dhe me mua mund të bëjë ç’tëdojë. Unë e kam duruar vetëm për hatër tëfëmijëve. Gjithashtu, unë gjithmonë shpresoja sesjellja e tij do të ndryshonte.”

Pavarësisht problemeve të tjera, gratë ndjehen tëangazhuara përkundrejt rolit të tyre si nëna. Këtogra, e lidhin shkëputjen nga marrëdhënia, osebërjen e ndryshimeve drastike, me mungesën eangazhimit ndaj familjes. Një punëtore ngaTirana, nënë e dy fëmijëve thotë: “Unë nukmendoj se divorci dhe krijimi i një familje të reështë zgjidhje e mirë. Familja e dytë nuk do tëjetë më e mirë se e para. Unë nuk do të mund tëgëzoja një jetë të re nëse do të divorcohesha dhetë martohesha me një tjetër. Unë mendoj se dotë vuaja edhe në martesën e dytë.”

Gratë e kuptojnë veten si personi kryesorpërgjegjës për kujdesin dhe mirëqenien efëmijëve. Ato besojnë se duhet të sakrifikojnëinteresat e tyre personale për hatër të familjes.Një grua 40 vjeçare shpjegon: “Unë kam trefëmijë me të, prandaj duhet ta duroj dhunën përhatër të tyre. Unë shpresoj se ai do të ndryshojënjë ditë, përpara se të rriten fëmijët. Unë besojtek zoti, dhe besoj se zoti do ta ndryshojë atënjë ditë për hatër të fëmijëve. Nuk është e lehtëtë divorcohesh në këtë moshë, me tre fëmijë.Për mua situata është me të vërtetë e vështirë,por është në të mirë të fëmijëve që të rriten mebabain e tyre dhe jo pa të. Ndonjë ditë ata do tëmë pyesnin se ku ishte babai i tyre. Është epamundur të ndahesh nga burri kur ke trefëmijë me të. Është me të vërtetë turp i madh.”

Fëmijët janë i vetmi faktor që i detyron gratë tadurojnë dhunën për një kohë të gjatë pakërkuar ndihmë. Fakti që shumica e tyre beson

se kanë nevojë për të dy prindërit, pavarësishtse njëri është i dhunshëm, i mban ato nëkurthin e një marrëdhënie të dhunshme. Gratëmendojnë se pavarësisht problemeve të tyre,ato duhet të jenë të duruara dhe të bindura përhatër të fëmijëve. Ato nuk e konsiderojnëdivorcin si zgjidhje të situatës abusive në tëcilën ndodhen. Një grua 46 vjeçare, nënë e dyfëmijëve thotë: “Këshilla që unë do t’i jepjagrave të tjera që janë në të njëjtën situatë,është që të jenë të durueshme deri sa t’u rritenfëmijët. Ne duhet t’i mbrojmë fëmijët, të jemitë durueshme dhe ta mbrojmë veten ngaabuzuesi. Ne mund të merremi me këtëproblem vetëm pasi të na jenë rritur fëmijët.”Një grua tjetër 36 vjeçare, nënë e dy fëmijëvetregon: “Nëse do ta kisha konsideruar divorcinsi një zgjidhje, do ta kisha bërë këtë shumëkohë më parë. Por unë mendoj se po të ishadivorcuar, do ta kisha shkatërruar familjentime. Fëmijët e mi do të ishin rritur pa baba.”

Gratë që jetojnë në marrëdhënie abuzive, fitojnëaftësi mbrojtëse si të shpresuarit dhe tëshmangurit. Si rezultat i kësaj, ato në përgjithësi ejustifikojnë qëndrimin e tyre në një marrëdhënie tëdhunshme, duke menduar se burrat do tëndryshojnë. Pranvera, një grua e martuar me dyfëmijë thotë: “Unë kam 20 vjet që jam martuardhe kam vuajtur që nga dita e parë e martesës.Jetoj me shpresë vetëm për fëmijët.” Një shpresëe përhershme se “ai do të ndryshojë”, shprehetedhe Denisa, 37 vjeç, punonjëse civile ngaShkodra, nënë e dy fëmijëve: “Ka një proverbë qëthotë: “Shpresa vdes e fundit”. Unë shpresoj senjë ditë ai do të ndryshojë. Unë shpresoj se aido të bëhet personi që ka qënë më parë, se dota lerë pijen dhe bixhozin. Unë gjithmonëshpresoj se ai do të ndryshojë. Akoma shpresojpër një jetë më të mirë.”

Një strategji tjetër e përdorur nga gratë ështëarsyetimi i abuzimit duke e parë situatën nganjë këndvështrim tjetër dhe kompromisi. Këtostrategji përfshijnë qëndrimin larg syve të burrit,refuzimin për t’u përfshirë në një zënie të filluarnga ai, ose thjesht largimin nga shtëpia për tëshmangur ndonjë incident të mundshëm dhune.Një nënë me tre fëmijëve thotë: “Më duhet tëlargohem nga shtëpia kur ai vjen i dehur.Megjithatë unë kam frikë se po ta le vetëm nështëpi ai do të thyejë gjithshka. E ç’mund të

53dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

bëj? Ai është burri im dhe babai i fëmijëve të mi.Gruaja duhet t’i tolerojë këto lloj sjelljesh përhatër të fëmijëve dhe familjes.” Gentiana, 21vjeçare nga Tirana, me një fëmijë dhe e papunëkomenton: “Gruaja duhet të jetë shumëtolerante ndaj burrit të dhunshëm. Ajo duhet tërrijë urtë kur i shoqi është i nevrikosur ose i pirë.Ajo mund t’i flasë atij më vonë në lidhje meproblemin, duke përdorur shumë takt. Ajo duhettë përpiqet që t’i shpjegojë atij se çfarë kishtebërë. Gratë nuk kanë se ku të jetojnë nësedivorcohen, ato nuk mund të kthehen mbrapshtek prindërit e tyre.…ato nuk kanë mbështetje.Kjo është arsyeja se pse gratë duhet ta durojnënjë marrëdhënie të dhunshme.”

Disa gra përdorin si mënyrë për menaxhimin esituatës, shmangjen e çështjeve apo sjelljeve qëmund t’i provokojnë burrat e tyre. Gratë fillojnëtë bëjnë kompromis duke mbajtur parasyshzakonet dhe sjelljet e burrave, dhe dukekontrolluar me kujdes zemërimin e vetes së tyre.Për shembull, një pjesëmarrëse thotë: “Unë jamperson i bindur dhe duroj çdo gjë. Unë përpiqemqë të kem gjithmonë punë, në mënyrë që tëshmang zëniet.” Një grua tjetër 50 vjeçarethotë: “Të gjitha herët unë shpresoja që ai nukdo ta bënte më. Megjithatë kishte periudha qëne nuk kishim konflikte, sepse unë gjithmonëpërpiqesha që t’i shmangia ato. Megjithatë, nukkalonte pak dhe ai fillonte të bënte të njëjtëngjë. Ishte një torturë e vërtetë.” Disa grapërpiqen të ruajnë qetësinë duke u dorëzuarpërpara kërkesave të burrave të tyre. Një grua52 vjeçare, ekonomiste nga Tirana, komenton:“Ai sillej shumë keq, ai ishte i dhunshëm dhemë rrihte. Unë ndjehesha e ofenduar dhe eposhtëruar. Por ky nuk ishte problem për të. Mëduhej t’i hidhja të gjitha prapa krahëve, të bëjasikur kisha harruar, sepse im shoq nuk kërkonteas të falur. Unë prisja deri dy javë që ai tëkërkonte të falur, por ai nuk e bënte këtë. Unëvendosa ta toleroja vetëm për hatër të fëmijës.Dhe ishte zgjidhja më e mirë që mund të bëja.”

Reagimi i një gruaje ndaj abuzimit është shpeshi kufizuar nga mundësitë që ajo ka nëdispozicion. Gratë vazhdimisht përmendin tënjëjtat arsye për qëndrimin në mërrëdhënieabusive. Përveç shqetësimit për fëmijët, atopërmendin mungesën e shtëpisë dhe e mjetevetë tjera për mbështetje ekonomike, si dhe

mungesën e mbështetjes nga familja dhe miqtë.Gratë kërkojnë shumë rrallë ndërhyrje ligjore.Një grua e martuar me një fëmijë thotë: “Arsyejakryesore për një grua që të qëndrojë në njëmarrëdhënie të dhunshme, është faktoriekonomik. Nëse ajo do të kishte se ku tëshkonte, problemi do të ishte zgjidhur fare lehtë.Ajo nuk do të ishte e detyruar që të jetonte medhunën. Arsyeja e dytë, në shumicën e rastevejanë fëmijët. Gratë do të bënin gjithshka përfëmijët e tyre. Ato pranojnë të rrihen sepsemendojnë se është shumë e vështirë për njëfëmijë që të rritet pa baba. Arsyeja e tretë që idetyron ato të qëndrojnë në një marrëdhënie tëdhunshme, lidhet me opinionin publik.”

Disa gra, janë të ndërgjegjshme se kanë rënë nëkurthin e ndjenjës së pafuqisë, mungesës sëmbrojtjes dhe shpresës. Një grua 31 vjeçarethotë: “Ishte e tmerrshme. Unë nuk reagovaaspak, nuk munda, isha e pafuqishme. Nukthashë asnjë fjalë. Duke qenë se jam e dobët, sitë gjitha gratë në kushtet e mia, unë e fala atë. Eç’mund të bëja tjetër? Isha shtatzënë dhe nukkisha se ku të shkoja me gjithë dy fëmijët e mi,dhe nuk besoja se policia mund të ma zgjidhteproblemin. Edhe nëse do të ishte kështu, kjo dotë ishte e përkohshme. Ai do të më kërcënontepërsëri. Unë nuk mund të kthehesha tek imësepse kisha probleme me njerkun.” Një nënë 44vjeçare me tre fëmijë, e papunë thotë: “Unë nukmund të bëja asgjë. Që ditën e parë të martesësunë e dija se do të më duhej të rija me të,pavarësisht çmimit që do të më duhej tëpaguaja.” Një punëtore nga Berati, nënë e trefëmijëve shton: “Unë merzitesha shumë por embaja përbrenda. E çfarë mund të bëja? Ky ishtefati dhe nuk mund të bësh asgjë kunder tij.”

Mungesa e burimeve ose burimet epamjaftueshme financiare të grave për të jetuartë pavarura, si dhe shqetësimi i tyre për fëmijët,bën që ato të mos shkëputen nga marrëdhënietabuzive. “M’u desh të duroja për ca kohë, por tëpaktën i rrita fëmijët e mi në shtëpi dhe jo nërrugë,” thotë Fatjona, 38 vjeç, nënë e pesëfëmijëve. Po ashtu, turpi dhe frika e stigmëssociale, bën që gratë të mos kërkojnë ndihmënga të tjerët. Disa gra tregojnë se ato nuk kanëfolur kurrë me ndonjë njeri për abuzimin e tyre.Shembulli i mëposhtëm e vërteton këtë: “Kurnxehej ai bëhej si bishë. Të nesërmen e ditës që

PËRBALLIMI I DHUNËS

54 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

më kishte abuzuar fizikisht, sillej sikur të moskishte ndodhur asgjë. Unë vendosa ta mbyllgojën e të mos i tregoj asnjeriu. Mendoja se ainuk do ta bënte më.” Shumica e tëintervistuarave përmendin se nuk kanë shkuarkurrë në polici. Drita, një grua e martuar me dyfëmijë thotë: “Jo, nuk e kam çuar ndonjëherë nëmend që ta denoncoja në polici. Isha aqtolerante….. Ai ishte burri im i dytë, unë nuk dijase ku të shkoja po ta divorcoja. Nuk mund tëkthehesha tek familja ime.”

Ka gra që mendojnë se familja dhe miqtë nuk ekuptojnë situatën e tyre, prandaj është e kotëqë t’i kërkosh atyre ndihmë. Mungesa emirëkuptimit, turpi, histori abuzimi në familjen eorigjinës, dhe dëshira për të mos e zhgënjyerfamiljen, janë disa nga faktorët që i detyrojnëgratë të mos hapen për ndjenjat e tyre. Lira, 28

vjeçare nga Shkodra, e papunë me dy fëmijëthotë: “Unë i kam treguar prindërve për dhunënqë ushtron burri ndaj meje. Për ata kjo nukështë diçka e pazakonte, pasi kjo është ezakonshme në shumë familje në Shkodër.” Njëtjetër tregon: “Unë vuajta shumë edhe nëmartesën e dytë. Më kanë dhunuar fizikisht,poshtëruar, por nuk kisha kurajo që t’i tregojaprindërve për këtë. Unë e di se si do të mëpërgjigjeshin. Ata do të thonin: “Ik tek yt shoq. Tije divorcuar njëherë, dhe nëse do ta bëjë këtëpër së dyti, do ta turpëroje familjen.”

Shumë gra përmendin se dhuna e partnerëve tëtyre, ishte përforcuar si rezultat i shfaqjes sëdëshirës nga ana e grave për t’u shkëputur nganjë marrëdhënie e tillë. Shumë gra, frika eshtimit të dhunës i ka fundosur akoma më keqnë kurthin e marrëdhënieve abuzive.

Negocijimi për një identitet të ri

“Unë jam tani një person tjetër; Unë jam një nënë që po e shijon jetesën me dy fëmijët e saj. Unë jamnëna e dy fëmijëve që nuk kanë më frikë. Ky është për mua një fillim i ri. Që kur shpëtova nga dhuna etij, unë jam krejtësisht e përgatitur për të përballuar të gjitha sfidat e jetës.” (Oriola, 40 vjeç, juriste, edivorcuar me dy fëmijë).

Megjithë pengesat e përmendura, 19 (35%) nga55 gratë e intervistuara janë ndarë ngapartnerët e tyre të dhunshëm. Vendimi për t’undarë nuk ka qenë i lehtë për shumë prej tyre,dhe shpesh ka qenë i shoqëruar nga problemefinanciare ose konfuzion dhe shqetësim përefektin që do të kishte ndarja mbi fëmijët. Njëgrua 23 vjeçare thotë: “Në momentet e dhunësunë mendoja në mënyrë instiktive se si tambroja veten. Më vonë, unë fillova të mendojpër mundësitë se si të shkëputesha nga kjosituatë, sepse nuk e përballoja dot më.” Njëgrua tjetër 20 vjeçare thotë: “Unë nuk isha elumtur. Përballoja një problem të madh, por nukdija se ç’të bëja. Unë nuk mund të rrija më metim shoq, dhe nuk mund të kthehesha as tekfamilja ime. Im atë ma kishte bërë të qartë:Nëse do të martohesh me të, me ne nuk ke mëpunë. Jeta m’u bë e papërballueshme. Unëvuaja shumë dhe vendosa t’i jap fund kësajsituate.”

Në përgjithësi, vendimi për t’u ndarë ngapartneri nuk është i menjëhershëm. Shkëputjanga një marrëdhënie abuzive është një proces ishkaktuar nga disa situata specifike: dhunaegërsohet gjithmonë e më shumë, bëhet më eshpeshtë dhe e vazhdueshme; dhuna fillon tështrihet tek fëmijët; arritja në përfundimin se“ai” nuk ka për të ndryshuar. Për shumë gra,shkatari kryesor për ndryshimin e qëndrimit “pambështetje – pa shpresë” dhe shkëputjen ngamarrëdhëniet abuzive, është të kuptuarit se jetae tyre dhe e fëmijëve ishin në rrezik Disa ngagratë e intervistuara, ishin ndarë dhe rikthyerdisa herë, përpara se të vendosnin për t’u ndarënjë herë e përgjithmonë.

Gratë që vendosin të ndahen nga partneri abuziv,duhet të përballojnë edhe sjelljet e tijproblematike. Ai mund të bëhet shumë i përulur,të kërkojë të falur dhe t’i lutet asaj që të pajtohet,mund të premtojë se do të ndryshojë, ose mund

55dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

ta kërcënojë se do ta godasë apo vrasë, se do t’imarrë kujdestarinë e fëmijëve, apo se do t’irrëmbejë apo dëmtojë ata. Juliana, nënë me trefëmijë thotë: “Tani unë jam nën presion, sepsefamilja e tij kërkon prej meje që të kthehem. Unëmendoj se fëmijët e mi janë tashmë të rritur saduhet për ta përballuar jetën vetë. Nuk mund taduroj më dhunën. Kthimi mbrapsh mund të mëkushtojë edhe jetën, sepse ai nuk është nëgjendje ta kontrollojë veten.”

Divorci është një nga strategjitë vepruese përgratë që përjetojnë marrëdhënie abuzive.Dituria, nëna e gjashtë fëmijëve thotë: “Më nëfund unë vendosa të ndahem prej tij. Tani unëjetoj me fëmijët e mi. Ne nuk kemi kushte tëmira banimi dhe ekonomike, por kur kamfëmijët pranë, unë ndjej se kam gjithshka.” Siçtregohet edhe nga shembulli i mëposhtëm,shumë gra që janë ndarë, kanë paturmbështetjen e familjes dhe miqve: “Është etmerrshme kur një burrë abuzon me gruan e tij.Unë qaja çdo natë. Të dëgjosh kërcënime ditëpër ditë është e papërballueshme. Unë kishafrikë se çdo të ndodhte me mua po ta divorcoja.Kisha frikë edhe nga opinioni i të tjerëve. Unëvendosa të gjeja forcat për ta luftuar dhunëndhe opinionin publik. Prindërit e mi embështetën vendimin tim. Unë kërkova divorcin.Ai nuk mundi ta besojë; ai mendonte se unë dota duroja përgjithmonë. Më në fund po jetoj siqenie njerëzore. Më vjen keq për djalin që u rritpa babain, por një baba i dhunshëm do tëkishte ndikim negativ mbi të.”

Shumë gra përmendin përfitimin që kanë paturnga divorci me partnerin abuziv. Ato përpiqen tëkuptojnë se çfarë u ka ndodhur, të gjejnëvetveten si dhe se si t’i japin fund viktimizimit.Rudina, e papunë nga Tirana tregon: “Ka paturraste që kam dashur ta vras, veçanërisht kursillte të dashurën e tij në dhomën ku unë jetoja.Sikur ta kisha vratë tani do të isha në burg përvrasje. Këshilla ime për gratë e tjera qëabuzohen është: nëse vuani nga dhuna nëfamiljen tuaj, është më mirë që ta ndani burrinse sa ta vrisni. Unë u ndava prej tij pas 13

martese, dhe kur kisha tre fëmijë. Do të kishteqenë më mirë sikur të isha ndarë më parë. Pormegjithatë, tani ndjehem më mirë. Familja dhekomshinjtë më ndihmojnë duke më dhënëmbështetje sociale. Unë them se është më mirëtë kesh probleme financiare, se sa të vuash ngadhuna në familje.”

Pjesëmarrëset mendojnë se ato kanë fituardinjitetin dhe ndjenjën e vetëvlerësimit dhefuqisë personale. Gratë përpiqen për të rigjeturvendin e tyre në shoqëri, dhe mënyra të rejajetese. Zhdukja e viktimizimit bëhet më e lehtënëse ato bëhen të afta për të fituar të ardhurate veta. Dorina, 22 vjeçare thotë: Nuk pres gjëprej tij. Unë e di se do të më duhet të përballojçdo gjë vetë. Unë punoj dhe i zgjidh vetëproblemet e mia.” Një grua tjetër 31 vjeçarethotë: “Tani ndjehem më mirë. Më vjen keq përveten kur i kujtoj ato situata. Më vjen keq përvitet e humbura. Tani ndjehem e qetë. Tëpaktën nuk kam më frikë kur vjen nata; frika seai do të vijë në shtëpi i dehur dhe do më rrahë.Tani nuk ndodhem në situatë të mirë. Nuk kamas punë dhe as ku të jetoj. Por ndjehem e lirëprej terrorit në të cilin jetoja.”

Për gratë është e rëndësishme që tëpërcaktojnë një kuptim të ri për veten, tërishikojnë, ri-interpretojnë dhe rivlerësojnë vetendhe jetën gjatë martesës, në mënyrë që tërimarin kontrollin dhe të gjejnë forcën për tëpërballuar sfidat e reja. Kjo i ndihmon ato që tëpërballojnë situatën dhe jetën e tyre të re. Nënjë fazë të tillë, gratë ndjehen të afta për tëndarë përvojat e tyre me gratë e tjera tëabuzuara. Kjo u siguron grave të divorcuarambështetje psikologjike, si dhe i ndihmon tërivlerësojnë identitetin e tyre të ri. Sonilashpjegon: “Unë i këshilloj gratë e tjera që tëmos qëndrojnë në marrëdhënie abuzive. Atonuk duhet të thonë: Jeta ime mbaroi, duhet tapranoj atë. Jo, ato nuk duhet të mendojnëkështu. E pse duhet t’i pranojmë ata? Gjeni njëzgjidhje! Gjejeni siç e gjeta unë! Unë gjetamënyrën për ta çliruar veten nga gjithë ajodhunë; tani jam e lirë, jam një grua tjetër!”

PËRBALLIMI I DHUNËS

56 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

57dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

THYERJA E HESHTJES“Do të doja të mos dëgjoja që gra të tjera kanë hequr njëlloj si unë. Ato duhet të ngrenë zërin dhe tëmos jenë të bindura siç isha unë. Të durosh dhunën do të thotë të jetosh në agoni, ti dhe fëmijët etu.” (Diana, 50 vjeç, e divorcuar me një fëmijë, farmaciste nga Berati).

Heshtja për dhunën në familje, është padyshimnjë mënyrë që i përforcon marrëdhëniet e fuqisëmidis burrit dhe gruas. Heshtja nuk është vetëmshenjë e viktimizimit, por edhe e nënshtrimit.Dhuna, nënshtrimi dhe heshtja janë tëndërlidhura në përpjekjet për të ruajturdominimin dhe kontrollin. Gjatë regjimitkomunist, dhuna në familje në Shqipëri ishtepothuajse e padukshme. Nuk kishte qendrapritëse apo qendra këshillimi, mediat nuk etrajtonin si problem, nuk ekzistonte ndihma epolicisë apo e institucioneve të tjera. Si rezultat ikësaj, është e vështirë të flitet për dhunën nëfamilje, pasi akoma konsiderohet si turp. Shumëviktima të dhunës në familje akoma i mbajnëabuzimet sekret. Por hapja ndaj një personitjetër, në lidhje me atë që po ngjan me ty dheme trupin tënd, është një mënyrë e fuqishmepër zhdukjen e velit që mbështjell dhunën nëfamilje. Tregimi i ndodhive të fshehura përdhunën në familje, është një katalist irëndësishëm për ndryshim.

Pjesëmarrëset e këtij studimi e thyen heshtjennëpërmjet tregimit të historive të tyre tëabuzimit. Të treguarit për dhunën, është një hapi rëndësishëm për sfidimin e hegjemonisë sëabuzuesit. Megjithëse në Shqipëri në vitet efundit janë bërë shumë ndryshime, vendi akomanuk ka mundur të shkulë qëndrimet e rrënjosurathellë në lidhje me statusin inferior të grave. Njëgrua 34 vjeçare, e martuar me tre fëmijë thotë:“Njerëzit nëpër botë flasin për të drejtat enjeriut. Atëherë pse në Shqipëri gratë trajtohensikur të jenë pronë e burrave? Ata duhet tëmeren e dhe me këtë.” Stela, një mësuese 31vjeçare shton: “Gratë duhet ta ngrenë zërin që

në rastin e parë të dhunës. Asnjë grua nukduhet ta pranojë dhunën, sepse nëse ajo fal njëherë, ajo bëhet e përhershme. Gratë duhet tëkrijojnë personalitetin e tyre, sepse ato nuk janëskllave, shërbëtore për punët e shtëpisë apopër të lindur fëmijë.”

Fuqizimi i grave

Nëpërmjet tregimeve të tyre, gratë krijojnë njëmjet për ta çliruar veten nga abuzimi ipartnerëve. Në këtë kontekst, thyerja e heshtjesmund të jetë një veprim i rezikshëm, dhe nukështë e çuditshme që të ngarkohet edhe ngaankthi dhe frika e turpit. Gratë kanë frikë sefamilja nuk do t’i mbështesë nëse ato e bëjnëdhunën publike, se do të ndjeheshin tëturpëruara dhe fajtore që e bënë të njohur,burrat e tyre do të reagonin, dhe do t’ia merrninfëmijët. Një grua punëtore nga Shkodra, 40vjeçare, komenton: “Unë nuk mund të flas meprindërit e mi, sepse isha unë ajo që doja tëmartohesha me të. Ata as që e kishin idenë përtmerret që po kaloja. Kur prindërit e mi e morënvesh, ata nuk më mbështetën. Më këshilluan qëta pranoja situatën sepse kisha tre fëmijë dhekushtet e mia të jetesës nuk më lejonin që tëkërkoja ndonjë zgjidhje apo rrugëdalje tjetër.Për fat të mirë të fëmijëve të mi dhe timin, unënuk e ndoqa këshillën e tyre.”

Këto gra vendosën të flasin pasi kishin priturpër një kohë kaq të gjatë, sepse e dinë që nuk emeritojnë trajtimin abuziv që kanë patur prejvitesh. Vetëm pasi kanë bërë këtë vetëvlerësimtë ri, ato bëhen të afta të mbrojnë veten dhe tëveprojnë. Deklarime si i mëposhtmi, e ilustrojnë

58 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

një qëndrim të tillë: “Shumë gra kanë hequrnjëlloj si unë. Ato vuajnë shumë dhe ndonjëherëato nuk i thonë asnjeriu sepse kanë turp. Atonuk kanë mbështetje nga familjet e tyre. Unë dot’i këshilloja që të mos vepronin si unë. Ato nukduhet t’i lejojnë burrat e tyre që t’i abuzojnë. Atonuk duhet ta tolerojnë dhunën, sharjet dheposhtërimin. Kjo është e tmerrshme dhe nuk kagrua që ta meritojë një trajtim të tillë,” thotë njëgrua 44 vjeçare , e papunë me tre fëmijë. Gratëe dhunuara që vendosin t’i ndajnëbashkëshortët e tyre, shpesh rezikojnë jo vetëmvështirësi ekonomike por edhe stigmën socialetë dështimit si bashkëshorte dhe nëna. Dukepatur parasysh qëndrimet ekzistuese në lidhjeme dhunën, nuk është aspak çudi që gratë edhunuara hezitojnë të hapen me ndonjë njeripër situatën e tyre. Megjithatë heshtja,ndërkohë që mbron gruan nga stigmatizimisocial, në përgjithësi rrit ndjenjën e izolimit dhefrikës. Megjithatë historitë e pjesëmarrëseve,dokumentojnë vështirësitë që përballojnë gratë,si dhe vullnetin e tyre për të folur për dhunën, sinjë mjet i rëndësishëm për fuqizimin e grave.Një grua 40 vjeç, punëtore nga Shkodra thotë:“Unë do të doja që t’i thoja grave të tjera se atonuk duhet të tolerojnë as edhe një fjalë tërëndë, apo fyerje nga burrat e tyre, sepse nëseato tolerojnë njëherë, ato do të tolerojnë për sëdyti, së treti, derisa të bëhët zakon i jetës sëtyre.” Ngritja e zërit për këto çështje, i informongratë e tjera për betejat e tyre, ilustronrëndësinë e këtyre çështjeve në jetën e tyre,dhe demonstron kurajon për të folur për to.Dafina, një grua e re shtatzënë thotë: “Unë do t’ikëshilloja gratë që të mos e toleronin dhunën.Ato kanë mundësi për të gjetur një zgjidhje përproblemin. Unë e di që kjo është e vështirë përarsye të fëmijëve, por unë mëndoj se është mëmirë që të ndahesh nga një burrë i dhunshëm.Kush e di se ç’pasoja të tjera mund të sjellëdhuna? Unë mendoj se në situata të tilla, divorciështë zgjidhja e vetme. Po, e di që është evështirë për arsye të fëmijëve dhe publikut, pormë parë ajo duhet të mendojë për veten.”

Ndërgjegjësimi i grave se situata në të cilënjetojnë është e gabuar, dhe mbi të gjitha se kamundësi që kjo situatë gradualisht të ndryshojënë të mirë të tyre, ilustrohet nga fjalët eShpresës, ekonomiste me banim në Shkodër,nënë me një fëmijë: “Shumë herë nuk reagoja

ndaj fyerjeve të tim shoqi. Unë e toleroja atë,ndofta për hatër të djalit, ose ngaqë doja t’iqëndroja larg problemeve. Isha shumë ekujdeshme për përshtypjet e të tjerëve përfamiljen tonë. Unë nuk jam duke thënë se gratëjanë të afta 100% të luftojnë dhunën, kjo do tëishte ideale, por shumica e tyre janë të afta përt’i dhënë fund asaj. Unë jam e zonja që tësiguroj të ardhurat e duhura për familjen;megjithatë unë e pranoj mentalitetin patriarkaltë burrit tim, që e bënë marrëdhënien tonë tëpamundur. Për gra të moshës time ështëjashtëzakonisht e rëndësishme që ta ruajnëfamiljen nga thashethemet. Kështuqë, unë etoleroja burrin tim, heshtja, dhe e durojadhunën. Unë jam e ndërgjegjshme dhe e bindurse nëse do të kisha reaguar që në fillim, gjëratdo të kishin qenë ndryshe tani.”Gratë nuk do të largohen prej dhunës nëse dota gjejnë vlerën e tyre sociale vetëm tek roli ityre si bashkëshorte dhe nëna. Një gruapunëtore nga Berati përshkruan situatën nëfamiljen e saj: “Im shoq më akuzonte për shumëgjëra: se unë nuk isha nikoqire e mirë përshtëpinë, se nuk kujdesesha për djalin dhefamiljen. Kështuqë, ai filloi të më rrahë dhe tëmë trajtojë shumë keq.” Fuqizimi i grave nukështë vetëm një qëllim i vlefshëm, por edhe njëstrategji kyç për eliminimin e dhunës.

Hapësira sociale për dhunënnë familje

Rëfimet e grave venë në dukje kulturën etolerancës përkundrejt dhunës ndaj grave.Dhuna në familje në përgjithësi pranohet si ngapjesëtarët e familjes, edhe nga ata që nuk ipërkasin asaj. Në përgjithësi ajo konsiderohet simë pak serioze se forma të tjera të dhunës.Oriola, juriste, e divorcuar me dy fëmijë thotë:“Për rastet e dhunës në familje është enevojshme që të ketë një kuadër ligjor. Nëse dotë kishte një ligj për këtë, askush nuk do tëguxonte të abuzonte me gruan e vet. Gratë janëqëniet njerëzore më pak të mbrojtura nëShqipëri. Kjo është arsyeja se pse abuzohennga të tjerët.” Grave u duhet të kapërcejnëshumë bariera personale, familjare dheinstitucionale, që të mund të përfitojnë ndihmënqë u nevojitet. Një punëtore nga Tirana, nënë edy fëmijëve, komenton: “Kam menduar shumëherë që ta lija burrin, por mentaliteti më

59dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

ndalonte që ta bëja këtë. Prindërit, vëllezërit,motrat, të gjithë të afërmit më thonin: Ti po naturpëron publikisht. Do ta poshtërosh familjen.Duhet të qëndrosh me të. Ai ishte fati yt.. Vetëmpas shumë përplasjesh me veten, unë e kuptovase duhet ta kisha jetën time në dorë.”

Për tolerimin e dhunës ka disa arsye. Dhuna nëpërgjithësi pranohet dhe tolerohet për arsye seviktimat nuk kuptohen, të besimit se viktimatmund ta parandalojnë viktimizimin e tyre dukemos e vënë veten në situata të rrezikshme, tëbesimit se gratë e meritojnë që të viktimizohenpër pasojë të sjelljeve të tyre, nga shqetësimipër veten në rast se do të ndërhynin për tashmangur dhunën. Një grua e divorcuar 36vjeçare nga Berati tregon: “Ka patur raste qënjerëzit e kanë parë tim shoq tek abuzonte memua dhe nuk kanë reaguar. Ata të paktën mundtë kishin telefonuar policinë.” Nëse nuk merrenmasat e duhura për të shpërëndarë mesazhinse edhe aktet e thjeshta të dhunës nuk duhet tëpranohen apo justifikuar, një tolerancë e tillëpër dhunën mund të shkaktojë që abuzimi tëshkallëzohet në akte të tjera më të egra. SipasJulianës, një e papunë nga Tirana: “Shteti duhettë ndërhyjë në familjet ku gruaja dhe fëmijëtabuzohen. Askush nuk e bëri këtë në rastin tim.Njerëzit që e njihnin familjen tonë, e dinin se sisillej im shoq. Por ata kurrë nuk ndërhynë, përshkak të mentalitetit se një grua duhet të jetë edurueshme.”

Dhuna në familje duhet trajtuar njëlloj si dhunafizike e shkaktuar nga dhunues të huaj.Megjithatë, faktikisht kjo nuk ka ndodhur.Ndodh shumë shpesh që policët nuk veprojnëose nuk e konsiderojnë situatën seriozisht, mejustifikimin se dhuna në familje është njëçështje private, në të cilën ata nuk duhet tëndërhyjnë. Ariola, një grua e divorcuar me njëfëmijë tregon: “Me thënë të vërtetën, policëtnuk më kanë ndihmuar aspak. Njëherë unë ulargova nga shtëpia dhe shkova me gjithë djalinnë polici. Unë ika nga shtëpia se im shoq dontetë më vriste mua dhe djalin. Unë shkova nëpolici për të raportuar situatën, por ata nuk udukën. Ata e mbajtën shënim emrin dheadresën, por nuk erdhën asnjëherë. Ishte njësituatë e tmerrshme. Ata duhet të kishin ardhurta arrestonin atë, por nuk e bënë. Gratë nukkanë ku të shkojnë kur ndodhen në situata të

tilla të ngajshme, për to nuk ka strehëza,mbështetje financiare, mundësi për punë.” Njëgrua tjetër, mësuese dhe nënë me një fëmijëtregon: “Për mbrojtjen e grave duhet të ketë mëshumë ligje. Unë mendoj se policët duhet tëjenë më proaktivë, ata duhet ta arrestojnë njëburrë që është i dhunshëm dhe ta mbajnë atënë polici të paktën për disa ditë.”

Jo vetëm që policët nuk e kuptojnë dhunën nëfamilje si krim, por gratë përmendin edhebarriera proceduriale. Një grua 36 vjeçare, nënëme tre fëmijë thotë: “Në Shqipëri ligji nukekziston. Unë e kam denoncuar atë më humëse 10 herë dhe ata akoma nuk e kanë dënuarsepse nuk ka dëshmimtarë. Unë kamdëshmimtarë, por ata nuk dalin të dëshmojnëse kanë frikë. Pse nuk pranon ligji të dëgjojëzërin tim dhe të fëmijëve të mi? Pse nukkonsiderohemi në dëshmimtarë?”Nuk është e çuditshme që shumë gra nëstudimin tonë, kanë vuajtur në heshtje dukeqënë se kanë parë pak mundësi për ta thyerheshtjen. Sipas një gruaje 46 vjeçare, punëtorenga Tirana,: “Këtu nuk ka ligje për mbrojtjen egrave. Në Shqipëri ligjin e bën paraja. Kush kaparanë, ka edhe fuqinë, dhe mund të të nxjerrëjasht nga shtëpia. Megjithatë, gratë shqipëtareduhet të binden.” Shumë nga të intervistuaratndjehen të injoruara dhe të abandonuara ngashoqëria. Një grua e papunë nga Shkodra, nënëe tre fëmijëve, ve në dukje: “Shoqëria duhet tëbëjë shumë më tepër për të zgjidhur problemine dhunës në familje. Duhet të këtë më shumëligje në mbrojtje të grave. Shoqëria nuk më ofroimua ndonjë përkrahje, po ashtu edhe familjaime. E ku të shkojë atëherë një grua e abuzuar?Unë nuk kam ku të shkoj. Kam mbetur në shtëpie detyruar të duroj dhunën. Për një grua si unëme tre fëmijë, nuk ka mundësi për punë,prandaj unë nuk kam kurajo ta divorcoj, sepsenuk gëzoj pavarësi ekonomike për të ushqyerfëmijët e mi. Mundësitë e punësimit për gratë edivorcuara janë shumë të domosdoeshme.”

Vështirësi të tjera lidhen me shërbiminshëndetsor të pa përshtatshëm. Shumë gra tëdhunuara mund të jenë të detyruara që tëshkojnë tek mjeku në klinikë ose tek urgjenca espitalit. Mjekët janë profesionalë në ndihmën qëi sigurojnë ature për mjekimin e plagëve. Pondihma mbaron me aq. Vetëm dy gra përmendin

THYERJA E HESHTJES

60 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

se mjekët i kishin referuar tek qendra ekëshillimit për gratë. Punonjësit e shërbimitshëndetsor kanë përgjegjësi ndaj viktimave tëdhunës në familje. Duke qënë profesionistë, ataduhet të jenë të ndërgjegjshëm për rolin qëmund të luajë abuzimi në disa nga problemet eshëndetit emocional. Një punëtore 37 vjeçarenga Berati ve në dukje: “Unë kisha shqetësimeemocionale çdo ditë. Edhe tani që nuk jetoj mëme të, unë paguaj pasojat e atyre ditëve. Kamdhimbje të tmerrshme të kokës, kam vështirësiqë të më zerë gjumi, kam makthe. Doktori mëka dhënë valium, librium dhe atenonol.”

Në shumicën e rasteve dhënia emedikamenteve psikotropikë nuk është epërshtatshme. Punonjësit e shëndetit duhet tëkuptojnë se gratë e dhunuara nuk kanëprobleme të shëndetit mendor, dhe nuk duhettë trajtohen si të tilla. Simptomat emocionale tëgrave janë shpesh herë shenja të një regaimi tëshëndetshëm përkundrejt rrethanave tëpashëndetshme të jetës së tyre. Efektetafatshkurtëra dhe afatgjata të qetësuesve nukduhen neglizhuar. Përveç frikës së varësisë,qetësuesit krijojnë pasivitet dhe kufizojnëaftësinë e gruas për të vepruar me qartësi.Punonjësit e shëndetsisë duhet t’u sigurojnëgrave informacion për mundësitë dhe burimet endihmës, (qendra këshillimi, strehëza) dhe t’ukrijojnë mundësi kontaktimi me individë dhegrupe të specializuara për trajtimin eproblemeve të dhunës. Vihet në dukje se kanevojë urgjente për programe trajnimi dhesensibilizimi për punonjësit e shëndetësisë përdhunën në familje.

Toleranca sociale për dhunën në familjereflektohet në besimin e vazhdueshëm sedhuna midis partnerëve është një çështjeprivate. Ndërkohë që një numër i madh i të

intervistuarave e kuptonin dhunën në familje sinjë çështje publike, gjashtë të intervistuara nga55, deklaruan se kjo ishte një çështje private.Një grua nga Berati thotë: “Dhuna nuk ështëpunë e botës, është problem i familjes dhe i tëafërmve. Për zgjidhjen e problemit ështëpërgjegjës vetë çifti. Policia nuk ka të drejtë tëndërhyjë. Vërtet im shoq më rreh mua shpesh,por fëmijët ndërhyjnë dhe ai ndryshon. Bota nukka punë me problemet e familjes time.”

Duke dashur që të ndihmojnë në thyerjen eheshtjes për dhunën në familje, gratë japinsugjerime për rritjen e ndërgjegjësimit tëshoqërisë. Një grua 38 vjeçare, ekonomiste,nënë me një fëmijë thotë” “Institucionetshtetërore bashkë me OJQ-të, duhet tëangazhohen më tepër për luftën kundër dhunësnë familje. Është shumë e rëndësishme që t’ibësh gratë të ndërgjegjshme se duhet tëluftojnë kundër dhunës. Gratë duhet tëfuqizohen që ta ndjejnë se ato mund tëkontribuojnë në zgjidhjen e problemit. Së dyti,unë mendoj se është shumë e rëndësishme qëtë hartohen programe për burrat në lidhje mekëtë çështje. Duhet të organizohen diskutimemidis burrave dhe grave. Për zgjidhjen e këtijproblemi ka shumë mënyra.”

Është shumë e rëndësihme që në çdo shoqëri,të thyet heshtja e thellë që mbulon çështjen edhunës në familje, si dhe të njihet shtrirja egjërë e problemit si dhe thellësia e dhimbjes sëfshehur të viktimave. Le të shpresojmë se mekalimin e viteve, gratë që flasin njëzëri përdhunën në familje dhe patriarkalitetin, do tëbëjnë të mundur që të rritet vëmendja sociale,gjë që do të rezultojë në bërjen e ndryshimevetë normave kulturore, ligjeve dhe politikavesociale, që do të përmbushnin nevojat e gravetë dhunuara.

61dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Ky studim është një studim cilësor i hartuar përtë zbuluar perceptimet, besimet, qëndrimet dhesjelljet e grave të dhunuara shqipëtare, si dhepasojat dhe mënyrat e përdorura për tëpërballuar dhunën në familje. Fokusi kryesor ikësaj punë ishte “t’i jepej zë” grave të abuzuaraqë të shprehnin problemet me fjalët e tyre. Përarsye se ku vlerësim cilësor nuk prezantonstatistikisht të gjithë Shqipërinë, konkluzionetkufizohen për grupin e investiguar. Të dhënatzbulojnë kuptimin e dhunës nga këndvështrimi igrave të abuzuara të intervistuara. Intervistat ethelluara u përqëndruan në tre zona tëndryshme të Shqipërisë, dhe u realizuan me 55gra të abuzuara të moshës, rrethanave social-ekonomike dhe prejardhjes kulturore tëndryshme. Një nga pikat e forta të kësaj analizenarative, është mundësia që ajo siguron përnjohjen e kontekstit kulturor në të cilin ndodhinabuzimet.

Studimi sugjeron se ekziston një ndërthurjekomplekse e faktorëve kulturorë, socialë,ekonomikë dhe ndërpersonalë, që mund t’ivenë gratë Shqipëtare përpara rezikut tëdhunës. Përfundimet e mohojnë mitin se dhunanë familje është kryesisht problem i njerëzve tëvarfër dhe të pashkolluar, dhe vërteton seabuzimi i kapërcen kufijtë social-ekonomikë.Dëshmitë në këtë raport sugjerojnë semarrëdhëniet tradicionale gjinore u kushtojnwshumw shtrenjt grave. Megjithëse në vitet efundit në Shqipëri kanë ndodhur ndryshime tërëndësishme, vendi akoma nuk ka mundur tëshkulë qëndrimet e rrënjosura thellë në lidhjeme statusin e ulët të gruas. Intervistatidentifikuan tragjeditë atafgjata që kanëtejshkuar jetët e grave, disa prej të cilave janëvrarë nga dhimbja e fshehur, por gjithashtubënë të ditur edhe rezistencën e bërë ngashumë prej tyre.

Vlerat tradicionale i shtyjnë shumë gra që ta

kuptojnë martesën si qëllimin më tërëndësishëm të jetës së tyre. Gratë presin qënëpërmjet martesës të arrijnë kushtet edëshirueshmë sociale, dhe një jetë të vlëfshme.Gratë e shohin martesën si një element kyç përidentitetin e gruas. Gratë akoma përmendintraditat patriarkale të martesave me shkes nganjë autoritet mashkullor. Martesa kuptohetgjithashtu edhe si një mënyrë për t’u larguarnga varfëria dhe/ose mjedisi abuziv i familjes.

Ëndrat e grave për martesën shpeshkontradiktohen nga realiteti i jetës sëpërditshme, dhe nga statusi i tyre i ulët nëmartesë. Studimi tregon se abuzimi nëmarrëdhëniet midis partnerëve ka më shumëgjasa të ndodhë dhe të vazhdojë, kur çifti,veçanërisht burri, është mbartës i qëndrimevetradicionale përkundrejt roleve familjare.Përfundimet vërtetojnë se burrat abuzivë janëdominantë në procesin e marrjes së vendimevetë familjes, ndërsa nga gratë kërkohet që tëmarrin përsipër përgjegjësitë për punët eshtëpisë dhe kujdesin ndaj fëmijëve. Edhe kurgruaja ndodhet në nivel të lartë profesional dhesocial, ajo nuk përjashtohet nga detyrimi imbajtjes së barrës për të gjitha punët eshtëpisë. Gratë duhet të përmbushin rolin e tyresi gra dhe nëna, dhe të jenë të përgatitura përtë sakrifikuar edhe jetët e tyre për hatër tëmartesës. Partneriteti midis burrave dhe gravepër përballimin e problemeve të jetës familjare,është i panjohur për shumë çifte shqipëare.Grave akoma u duhet të veprojnë sipas normavetë përcaktuara nga burrat.

Kundërshtimi i roleve dhe i pritshmërive gjinoretradicionale, sjell si rezultat abuzimin fizik dhepsikologjik. Abuzimi në çift në përgjithësi, ështëmë tepër pjesë e një modeli sjelljeje abuzivedhe kontrolli, se sa akt i veçuar agresioni fizik.Rëfimet e grave, kanë vërtetuar se abuzimi nëfamilje është një fenomen komleks, dhepërfshin forma të ndryshme si verbale,emocionale, fizike, seksuale dhe ekonomike.Dhuna fizike e ushtruar ndaj grave varion nga

KONKLUZIONE

62 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

një shpullë e deri tek goditja me armë. Kystudim tregon se për gratë shqipëtare ekzistonmundësia e rezikut nga akte dhunevdekjeprurëse. Gratë përmendin se u kanë thyerkrahët, u kanë djegur trupin me cigare, u kanëdrejtuar armën në kokë dhe i kanë kërcënuarme thika e granata. Shumë gra jetojnë me frikëjo vetëm për jetën e tyre, por edhe për atë tëfëmijëve, familjes dhe miqve.

Përvoja e grave me dhunën seksuale varion ngarrahjet, përdhunimi dhe keqtrajtimi, e deri tekkërcënimet, poshtërimi verbal, dhe forma jo-fizike të presionit për marrëdhënie seksualekundër vullnetit të tyre. Pranimi për seks kundërdëshirës për disa gra, kuptohet si mënyrë për tëndalur zemërimin e burrit, dhe për të shmangurdhunën e mëtejshme. Disa gra ndjehen tëdetyruara për të përmbushur detyrën dhe për t’ishërbyer nevojave të burrit, pavarësishtdëshirave të tyre. Aktet seksuale me dhunë,rezultojnë se janë një nga mënyrat me të cilëngruaja qëndron e heshtur, e kontrolluar dhe enënshtruar.

Gratë përmendin shpesh poshtërimin dhemanipulimin emocional. Izolimi socialpërmendet gjithashtu si një strategji që përdoretnga përtnerët abuzivë, për të rritur kontrollindhe për të zvogëluar aftësinë e grave për t’ushkëputur nga marrëdhënia abuzive. Disa ngaburrat abuzivë, i ndalojnë gratë që të marrinpjesë në marrjen e vendimeve për shpenzimin eparave, ose refuzojnë t’i japin grave para përnevojat themelore të shtëpisë. Kontributiekonomik i grave në familje, nuk e zvogëlon apoinfluencon pozicionin dominues të burrave tëtyre brenda familjes.

Përvojat e dhunës në familje, i venë gratëpërballë rezikut të shumë problemeve tëshëndetit mendor dhe fizik si plagosjet,depresioni, ankthi, shqetësime të stresit post-traumatik, pagjumësi, vetëvlerësim të ulët dhemendim për vetëvrasje. Plagosjet nuk janë evetmja pasojë e dhunës fizike: plagë, dështime,lindje të parakohëshme dhe shtatzani tëpadëshiruara, janë disa nga pasojat e rënda tadhunës fizike, që grave u duhet të përballojnë.Në pasojat e dhunës përfshihen edhe paaftësiapër të kryer punë të përditshme si dhe aktivitetesociale.

Gratë mendojnë se pasojat psikologjike tëabuzimit, janë edhe më serioze se efektet fizike.Kur gratë ndjehen të konsumuara nga përdorimii strategjive të tyre personale, ato i drejtohenmjekimeve të cilat shpesh i perceptojnë simbrojtëse nga ndodhitë traumatike.Përfundimet ilustrojnë procesin gjatë të cilitgratë demoralizohen dhe bien në kurthin emarrëdhënieve abuzive. Procesi i abuzimit ushndëron atyre mendimin për veten, përmarrëdhëniet e tyre, dhe për vendin që u takonnë shoqëri.

Dhuna në familje efekton thellë fëmijët,pavarësisht nëse ata pësojnë dhunë fizike apojo. Fëmijët e grave pjesëmarrëse në këtë studimshfaqin probleme të sjelljes, emocionale dhesomatike. Perveç të tjerash, gratë përmendinnivel të ulët të kompetencës sociale dherezultateve në shkollë, ankth, acarim dhe sjelljeagresive, dhimbje koke, urinim në krevat dheshqetësime të gjumit. Gratë gjithashtu shprehinshqetësim në lidhje me efektet që mund të ketëmodeli i babait në zhvillimin e fëmijëve.

Një hap i rëndësishëm për të përballuar dhunën,është kuptimi i shkaqeve të saj. Megjithëse tëintervistuarat identifikojnë shkaqe të shumfishtatë dhunës në familje, shumica e tyre epërshkruajnë atë si problem social që ka ardhursi rrjedhojë e shoqërisë të paekuilibruar, qëndodhet midis traditës dhe modernes. Arsyejakryesore e dhunës në familje është varfëria, ecila gjeneron tek burrat stres dhe ndjenjën epaaftësisë për sigurimin e bukës së familjes, qëështë edhe roli i tyre tradicional. Shkaqe të tjeratë dhunës në familje që janë përmendur shpesh,janë abuzimi me alkoolin nga ana e abuzuesit sidhe xhelozia. Dhuna në familje kuptohetgjithashtu edhe si produkt i çrregullimeveemocionale të burrave si depresioni dhevetëvlerësimi i ulët. Ky fokus në shkaqetemocionale të dhunës në nivel individual, krijonjustifikim për aktet e dhunshme, që mendohet sendodhin nga mungesa e kontrollit të abuzuesit.Të tjera gra mendojnë se burrat janë nga natyraqenie njerzore agresive. Disa gra bëjnë me fajveten e tyre, pasi mendojnë se ato kanë dështuarnë përmbushjen e rolit të tyre si bashkëshortedhe nëna. Rëfimet e grave reflektojnë se gratëjanë pajtuar me faktin se ato duhet të pranojnëpërgjegjësinë kryesore për suksesin e martesës

63dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

së tyre, si dhe për kujdesin dhe mirëritjen efëmijëve. Ato besojnë se duhet të sakrifikojnëedhe të drejtat e tyre, për hatër të fëmijëve. Kylloj qëndrimi ka përfshirë shumë gra nëmarrëdhënie abuzive për shkak të qëllimit tëtyre për të ruajtur familjen me çdo mënyrë.Gratë përmendin shpresën, shmangien,kompromisin dhe arsyetimin e abuzimit duke eparë situatën nga një këndvështrim tjetër, sistrategji që i kanë ndihmuar ato për tëpërballuar dhunën.

Strategji kyçe për eliminimin e dhunë ështëndërgjegjësimi i grave se situata që po kalojnëështë e gabuar, dhe se ato mund të ndërmarinhapa për përmirësimin e jetës së tyre. Divorciështë një nga strategjitë aktive të përmenduranga gratë. Pavarësisht disa pengesave, gratë edivorcuara nuk kanë pranuar të jenë viktimapasive të dhunës në familje. Gratë përmendinpërfitimin që kanë patur nga divorci prejpartnerit abuziv. Pjesëmarrëset përmendin seato kanë fituar dinjitetin e tyre, ndjenjën evetëvlerësimit, dhe kontrollin personal të jetëssë tyre. Gratë përpiqen shumë për të fuqizuarveten, në mënyrë që të gjejnë mënyra të rejajetese si dhe vendin e tyre në shoqëri.

Rëfimet e grave hedhin dritë mbi tolerancënkulturore dhe sociale për dhunën në familje.Thyerja e heshtjes që rrethon këtë problem tëndjeshëm, nxjerr në pah shtrirjen e gjërë tëdhunës në familje dhe pasojat e rënda të saj.Përfundimet e studimit venë në dukje edhe

dëshirën e grave për të fuqizuar nëpërmjetrëfimeve të tyre, viktima të tjera të dhunës.Gratë shpresojnë se deklarimet e tyre kundërdhunës në familje, do të krijojnë mundësi përndryshime në normat kulturore, në ligjet dhepolitikat sociale për mbrojtjen e të drejtave tëgrave. Megjithatë, gratë në Shqipëri nuk duhettë presin që shteti të ketë rol kryesor nëtrajtimin e këtyre problemeve kritike – janë vetëgratë, në nivelin e shoqërisë civile, që duhet tëudhëheqin betejën për vetveten.

Përgjigjet e grave në këtë studim, sqarojnë senë përpjekjet për të mbrojtur thelbin e identitetittë tyre, dhuna shkatëron kapacitetin e tyreemocional dhe fizik. Për kapërcimin e këtyrendjenjave negative, dhe për të rigjetur vendin etyre në shoqëri, gratë e abuzuara kanë nevojëpër këshillim profesional. Përfundimet estudimit venë në dukje nevojën për ndryshimenë politikat sociale që ruajnë fuqinë gjinore, sinë sferën publike të jetës ashtu edhe në atëprivate.

Ky raport përfaqëson një hap përpara në drejtimtë dëgjimit të zërit të grave shqipëtare, dheinkurajimit për fuqizimin e tyre. Neparashikojmë se procesi i njohjes sëdomethënies lokale kulturore të dhunës nëfamilje, dhe perceptimeve individuale,qëndrimeve dhe reagimeve përkundrejt tyre,mund të përdoren si baza shkencore përhartimin e ndërhyrjeve të duhura, për zvogëlimindhe parandalimin e dhunës në Shqipëri.

KONKLUZIONE

64 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

65dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

***Në shqipëri: Shkolla 8 vjeçare quhet nga klasa e 5-të në të 8-tën, dhe shkolla e mesme quhet nga klasa e 9-të në të 12-tën.

SHTOJCA 1Profili i të intervistuarave

66 dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

dhuna ndaj grave në familje në shqipëridhun

a nd

aj g

rave

ndaj grave

67dhuna ndaj gravenë familje në shqipëri

Atlas.ti (1997) Analiza e të dhënave cilësore, Menaxhimi dhe krijimi i modeleve.Manuali i përdoruesit. Scientific Software Development, Berlin.Shoqata e Grave Refleksione, Raporti (1996) Dhuna ndaj grave. Tiranë.Baban, A. (2000) Intervista dhe vëzhgime në studimet cilësore. Cognition, Brain and Behavior, 4: 317-328.Baban, A. (2002) Metodat e studimit cilësor. University Press, Cluj.Charmaz, K. (1999) Teoria Grounded. In J.A. Smith dhe R. Harre (Eds.), Metoda të rimenduarit në psikologji, Sage: London.De Soto, H., Gordon, P., Gedeshi, I. dhe Sinoimeri, Z. (2002) Varfëria në Shqipëri; Vlerësim cilësor. Raport i Bankës Botërore, Washington,D.C.Gelles, R. (1997) Dhuna intime në familje. Sage: Thousand Oaks, CA.Gjipali, S. dhe Ruci, L. (1994) Gratë shqipëtare: Hezitime dhe Perspektiva. Fitore dhe Humbje: Gratë dhe tranzicioni në Europën Lindore dheQëndrore, Bukuresht.Kligman, G. (1996) Gratë dhe negocijimi i identitetit në Europën Lindore post-komuniste In V. Bonnel (ed.) Identitete në tranzicion: Europa Lindore dhe RussiaPas rëzimit të Komunizmit. Studime Ndërkombëtare dhe të Rajonit: Berkeley, CA.Kvale, S. (1996) Intervista: Prezantim me intervistat e studimit cilësor.Sage: Thousand Oaks, CA.Lawson, C.W. and Saltmarshe, D.K. (2002) Psikologjia e transformacionit ekonomik: Ndikimi i tregut në instituvionet sociale, Statusi dhevlerat e një fshati të Shqipërisë së Veriut. Revista e psikologjisë ekonomike 23: 487-500.Mills, L. (1996) Fuqizimi transnacional i grave të dhunuara: Rasti i ndërhyrjeve post – moderne. Punë sociale 46 (3): 261-268.Raporti i ‘Mbrojtësve pwr tw drejtat e njeriut tw Minesotës’ (1996) Dhuna në familje në Shqipëri. Minneapolis, MN.Parker, I. (1992) Dinamikat e bashkëbisedimit: Analiza kritike për psikologjinë sociale dhe individuale, Routledge: London.Report për popullsinë (1999) Ndalimi i dhunës ndaj grave, vol. XXVII (4), New York.Raporti i Save the Children (2001) Trafikimi i fëmijëve në Shqipëri, Tiranë.Smith, J.A. (1999) Intervistat gjysëm të strukturuara dhe analiza e të dhënave cilësore, në J.A.Smith dhe R. Harre (Eds.), Metodat e të rimenduarit në psikologji, London: Sage.UNICEF (2000) Qendra për studime Innocenti, Dhuna në familje ndaj grave,Innocenti Digest.Raporti i UNICEF (2000a) Hartimi i informacionit ekzistues për dhunën në familje në Shqipëri, Tiranë.Raporti i UNICEF (2000b) Multiple Indicator Cluster Survey Report, Tiranë.Asambleja e pwrgjithshme e kombeve tw bashkuara (1993) Deklarata për eliminimin e dhunës ndaj grave. Rezultatet e takimit plenar të 85-të. Dhjetor 20, Gjenevë.Kombet e Bashkuara-ACER (2002) Vlerësimi i përgjithshëm i vendit - Shqipëria. TiranaProgrami i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (2000) Raporti i Zhvillimit Njerëzor: Shqipëria2000. Tiranë.Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim - HDPC (2002) Raporti i Zhvillimit Njerëzor: Shqipëria 2002. Tiranë.Van Hook, M., Haxhiymeri, E. dhe Gjermeni, E. (2000) Në përgjigje të dhunës gjinore në Shqipëri. International Social Work 43 (3): 351-363.Wolcott, H. (1994) Transformimi i të dhënave cilësore: Përshkrimi, Analiza dhe Interpretimi. Sage: Thousand Oaks, CA.Raporti i Bankës Botërore (2002a) Tranzicioni, dhjetë vitet e para: Analizë dhe mësime për Europën Lindore dhe ish Bashkimin Sovjetik.World Bank, Washington, D.C.Raporti i Bankës Botërore (2002b) Gjinia në tranzicion. World Bank, Washington, D.C.

BIBLIOGRAFIA