N E ĞĐ TĐMĐ AÇISINDAN KUR’AN-I KER M’E GÖRE TAKVA...
Transcript of N E ĞĐ TĐMĐ AÇISINDAN KUR’AN-I KER M’E GÖRE TAKVA...
T. C
MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ĐLAH ĐYAT ANAB ĐLĐM DALI DĐN EĞĐTĐMĐ BĐLĐM DALI
DĐN EĞĐTĐM Đ AÇISINDAN KUR’AN-I KER ĐM’E GÖRE TAKVA KAVRAMI
Yüksek Lisans Tezi
YASEMĐN ŞAHĐN
Đstanbul, 2007
T. C. MARMARA ÜN ĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ĐLAH ĐYAT ANAB ĐLĐM DALI DĐN EĞĐTĐMĐ BĐLĐM DALI
DĐN EĞĐTĐM Đ AÇISINDAN KUR’AN-I KER ĐM’E GÖRE TAKVA KAVRAMI
Yüksek Lisans Tezi
YASEMĐN ŞAHĐN
Danışmanı Prof. Dr. BAYRAKTAR BAYRAKLI
Đstanbul, 2007
ÖZET
Bu çalışmada takva ve eğitim ili şkisi incelenmiş, takvaya ulaşmada eğitimin rolü
araştırılmıştır. Bu amaçla takvanın çeşitli tanımları araştırılarak takva konusundaki farklı
görüşler incelenmiş ve ortaya konulmuştur. Ayrıca takva sahibi insan (muttaki) kavramı
üzerinde durularak, muttakinin özellikleri araştırılmıştır. Takvaya ulaşmada ilk yol ve
takvanın birinci mertebesi gayba imandır. Bundan sonra gelen aşamada muttakinin ibadet,
ahlak ve toplumsal davranış özellikleri incelenmiştir. Muttaki kimseler için Allah hem
dünyada hem de ahiret hayatında çeşitli vaatlerde bulunmaktadır. Allah muttaki kimselerin
dünya hayatını güzelleştirip, toplumsal hayatta karşılaştığı karmaşık sorunlar için
beklenmedik çıkış yolları vaad etmektedir. Yine Yüce Allah muttaki kimseler için dünya
hayatında ayrıca siyasi güç vaadinde de bulunmaktadır. Ahiret hayatında ise Allah(c.c)
muttaki kimselere, cennet, cennette temiz eşler ve bağışlanmak vaat etmektedir. Bütün bu
ödüllere sahip olabilmek için insanın kendisine doğuştan ihsan edilen takva olgusunu
geliştirmesi ortaya çıkartması gerekir. Đnsanın kendisine bahşedilen takvayı geliştirebilmesi ve
şahsiyetinin bir parçası haline getirebilmesi için ise yine Kuran_ı Kerim ışığı altında kendisini
eğitime tabii tutması gerekir.
Anahtar Kelimeler:
Takva, Đttika, Muttaki, Gabya Đman, Nefsi Korumak, Đbadet, Ahlak, Eğitim, Ödül
Önsöz
Bu çalışma 2007-2008 Ögretim yılı güz döneminde Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalında yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
Çalışmada takva ve eğitim konusu, ele alınırken takva konusunu, sadece soyut ilmi bir konu olarak işlemekten mümkün olduğunca kaçınmaya çalışılmıştır. Özellikle takva kavramının bireyin her zaman bilincinde olması ve mümkün olduğunca hayatına yansıtması gereken bir bilinç düzeyi ve yaşam biçimi olması gerektiği gerçeğinden uzaklaşılmamaya çalışılmıştır.
Sayesinde çalışmamı tamamlayabildiğim, aynı zamanda bilimsel danışmanlığımı da yapan ve her zaman büyük desteğini esirgemeyen güzel Đnsan olarak tanıdığım Sayın Prof. Dr. Bayraktar Bayraklı hocama sonsuz teşekkür ederim. Aynı zamanda tez jürimde görev alan ve tez aşamasında değerli katkılarıyla beni yönlendiren hocalarım Sayın Prof. Dr. Mahmut Çamdibi ve Prof. Dr. Vecdi Akyüz’e de teşekkür ederim.
Yasemin ŞAHĐN
Đstanbul, 2007
ĐÇĐNDEKĐLER
GĐRĐŞ --------------------------------------------------------------------------------------------------------2
Birinci Bölüm------------------------------------------------------------------------------------ 4
TAKVA KAVRAMI ----------------------------------------------------------------------------- 4
I-KAVRAMININ SÖZLÜK VE ISTILAH ANLAMI -------------- ------------------------------4 1-TAKVA KEL ĐMESĐNĐN SÖZLÜK ANLAMI: ----------------------------------- ----------------------- 4 2-TAKVA KAVRAMINA YAKIN OLAN TER ĐMLER------------------------------------------------ 12 3- TAKVA KAVRAMINA ZIT OLAN TER ĐMLER ---------------------------------------------------- 13
II - TAKVANIN KISIMLARI ve BOYUTLARI --------------- --------------------------------- 14 1- TAKVA’NIN MADD Đ VE MANEVĐ BOYUTU------------------------------------------------------ 14 2- TAKVA’NIN PSĐKOLOJĐK YÖNÜ -------------------------------------------------------------------- 15 3- TAKVA’NIN SOSYAL YÖNÜ --------------------------- ---------------------------------------------- 16
III- TAKVA’NIN DERECELER Đ------------------------------------------------------------------- 18
ĐKĐNCĐ BÖLÜM ------------------------------------------------------------------------------- 20
TAKVA SAHĐPLERĐNĐN ÖZELLĐKLERĐ VE ÖDÜLLERĐ ---------------------------- 20
I- MUTTAK Đ KAVRAMI------------------------------------------- ---------------------------------- 20
II- MUTTAK ĐNĐN ÖZELLIKLERI-------------------------------------- -------------------------- 21 1- ĐMAN ĐLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLERĐ --------------------------------------------------------------------- 21 2- ĐBADET VE AMEL ĐLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLERĐ ---------------------------------------------------- 21 3- AHLAK VE HAKLAR ĐLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLERĐ------------------------------------------------- 23 4- TAKVA SAHĐBĐ ĐNSAN ÖĞÜTTEN ĐSTĐFADE EDER ------------------------------------------- 33 5- MUTTAKĐLER ALLAH’IN DOSTU VE ALLAHIN SEVD ĐĞĐ KULLARDIR ----------------- 34
III-MUTTAK ĐNĐN ÖDÜLENDĐRĐLMESĐ ------------------------------------------------------- 35 1- ALLAH’IN SEVG Đ VE KORUMA ÖDÜLLERĐ------------------------------------------------------ 35
a-Sevgisini Đlan Ediyor------------------------------------------------------------------------------------ 35 b- Beraberliğini Đlan Ediyor ------------------------------------------------------------------------------ 36 c- Ona Bir Çıkış Yolu Gösterir -------------------------------------------------------------------------- 37 d- Ummadığı Yerden Rızık Verir Ve Đşini Kolaylaştırır---------------------------------------------- 38 e- Güven Elde Ederler------------------------------------------------------------------------------------- 40 f- Allah’ın Dostluğunu Kazanır-------------------------------------------------------------------------- 43
2- DÜNYEVĐ ÖDÜLLER ( Siyasi Erk Elde Ederler) ---------------------------------------------------- 47 3- UHREVĐ ÖDÜLLER-------------------------------------------------------------------------------------- 49
a- Altından Irmaklar Akan Cennetlere Girerler ------------------------------------------------------- 49 b- Mutluluk ve Felah Bulurlar --------------------------------------------------------------------------- 59 c- Temiz Eşler---------------------------------------------------------------------------------------------- 65 d- Rableri Tarafından Bağışlanırlar --------------------------------------------------------------------- 65
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ---------------------------------------------------------------------------- 68
TAKVA VE EĞĐTĐM -------------------------------------------------------------------------- 68
I- TAKVA VE EG ĐTĐM ĐLĐŞKĐSĐ. ----------------------------------------------------------------- 68
II- EĞĐTĐM VASITASIYLA TAKVAYA ULA ŞMA YOLLARI---------------------------- 76 1- UYARMAK ----------------------------------------- ------------------------------------------------------- 76 2- BEKLENTĐ ĐÇĐNDE OLMAK--------------------------------------------------------------------------- 83 3- AKLINI KULLANMAK VE DÜ ŞÜNMEK ----------------------------------------------------------- 84 4- CEZALARI AÇIKLAMAK ------------------------------ ------------------------------------------------ 84 4- ĐBADETLERĐ EDA ETMEK ---------------------------------------------------------------------------- 86 5- ÖDÜLLENDĐRMEK-------------------------------------------------------------------------------------- 86 6- KORUMAK ------------------------------------------------------------------------------------------------ 87
SONUÇ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 91
KAYNAKÇA------------------------------------------- -------------------------------------------------- 94
2
GĐRĐŞ
TEZĐN ALANI: Günlük dilde Allah’a olan yakınlık, ibadetlerde ki samimiyet ve
ruhi bir dinginlik hali olarak kullanılan Takva terimi, gerçekte ne anlama gelmektedir?
Dini içerikli bir terim olarak Takva kavramı Kuran-ı Kerim de kullanılmakta mıdır?
Yüce Allah bu kavrama hangi manaları yüklemiştir? Bunların da ötesinde takva
Allah’ın sevdiği kullarına bir lütfu mudur, yoksa bireylerin kendi emeğiyle elde
edebileceği bir mertebe midir?
Bu çalışma ile en genel anlamda yukarıdaki soruların cevapları aranmaktadır.
Birinci bölümde takva kavramının Arap dilindeki sözlük ve ıstılahı manaları
incelenmiştir. Bir şeyi eziyet ve zarar veren şeyden korumak, bir şeyi saklamak,
muhafaza etmek, ıslah etmek anlamlarında kullanılan takva kavramı, dini söylemde,
genel olarak insanı günah işlemekten korumak, sakındırmak anlamına gelmektedir.
Ancak Yüce Allah takva kavramına çok daha geniş manalar yüklemektedir. Kuran-ı
Kerimde takva bazen şirkten korunmak bazen, günahlardan arınmak anlamlarında
kullanıldığı gibi kimi ayetlerde de ruhsal bir dinginlik için kalbi meşgul eden lüzumsuz
şeylerden uzak durmak anlamında da kullanılmıştır. Bu nedenle birinci bölümde takva
kavramı incelenirken, kavramın bütün nüfuz alanlarını net bir şekilde ortaya
koyabilmek amacıyla, kavramın bütün anlamları ortaya konulmuş, kavram benzer ve zıt
kavramlarda incelenmiştir. Ayrıca takvanın insanın iç dünyasına etkileri ve bireysel bir
kavram olmasına rağmen toplumda meydana getireceği değişiklikler ve etkileri de
incelenmiştir.
Takva kavramsal anlamı bakımından incelendikten sonra ikinci bölümde
takvanın bireydeki yansımaları incelenmiş, takva’nın bireyde (muttaki) getirmiş olduğu
ahlaki, dini ve dünyevi değişiklikler incelenmiştir. Yüce Allah kendi hükümlerini
hayata geçirecek şekilde amel üreten iş yapan insanları muttaki olarak nitelendirmekte
ve bu kimseler için hem dünyevi hem de uhrevi sınırsız nimetler ve güzellikler vaat
etmektedir. Takva sahibi insan (muttaki) görmediği halde ahireti tercih edendir.
Muttaki bu yönüyle iman sahibidir. Bunun dışında takva sahibi kimse Allah’ın emir ve
yasaklarından sakınan kimsedir. Onlar yerine getiremediği ibadetler içinde tövbe
istiğfar eden kimselerdir. Bunun dışında takva sahibi insan toplumsal ahlaka sahip ve
adil kimselerdir ve bütün bu nedenlerden dolayı da Allah’ın sevdiği ve Allah’ı dost
edinen kimselerdir. Yüce Allah’a iman eden onun emir ve yasaklarından sakınan ve
onu dost edinen kimselere (muttakilere) Allah(c.c), hem dünyevi hem de uhrevi ödüller
3
vaat etmektedir. Ona sevgisini bahşediyor, bağışlanmak ve cenneti vaat ediyor. Yine
aynı şekilde dünya hayatında da umulmadık yerlerden rızklar, toplumsal saygınlık ve
güven ile dünyada mutluluk ve refah vaat etmektedir.
AMACI: Muttakilerin özellikleri ve Yüce Allah’ın muttaki kimselere ödülleri
ikinci bölümde bu şekilde incelendikten sonra, son olarak üçüncü bölümde takva ve
eğitim ili şkisi ele alınmıştır. Daha doğrusu takvaya ulaşma yollarından birisi olarak
eğitim gösterilebilir mi ya da eğitim yoluyla takvaya ulaşılabilir mi sorusuna cevap
aranmış. Eğitim takvaya ulaştıran bir yol olarak kabul edildiği takdirde bu eğitimde
kullanılabilecek metotlar incelenmiştir. Esasen bütün peygamberler bireyi ve toplumu
eğitmek için gönderilmişlerdir. Bu eğitimin amacı, insanları kötülüklerden uzak tutmak
ve insandaki iç disiplini sağlayarak adaleti gerçekleştirmek olmuştur. Bu açıdan
bakıldığında peygamberlerin görevinin eğitim yoluyla bireyleri takvaya ulaştırmak
olduğu söylenebilir. Đşte çalışmanın bu bölümünde takvaya ulaştırmada bir yol olarak
eğitim ve bu eğitimde kullanılacak metotlar araştırılmıştır. Tezimizin amacı takva
kavramının incelenmesi, eğitim vasıtasıyla takvanın insana kazandırılıp
kazandırılamayacağını tesbit etmek ve bu konuda din eğitimine bir katkıda bulunmaktır.
METODU: Bu çalışma ile takva ve muttaki kavramları incelenmiş ve takvaya
eğitim yoluyla ulaşma imkânları araştırılmıştır. Çalışma da, konu ve kavramların,
değişik kaynaklardan yararlanılarak tasviri metodu izlenmiştir. Her ne kadar konu ile
ilgili bütün literatürden faydalanmaya çalışılmış ise de temel kaynak olarak Bayraklı
tefsiri incelenmiştir. Söz konusu eserde, daha önceden ihmal edilmiş ya da bu kadar
yakın değinilmemiş, eğitim ve takva ilişkisi, doğrudan ve kapsamlı bir şekilde ele
alınmış olması nedeniyle konular Bayraklı tefsirine paralel bir şekilde ele alınmış ve
incelenmiştir.
.
4
Birinci Bölüm
TAKVA KAVRAMI
I-KAVRAMININ SÖZLÜK VE ISTILAH ANLAMI
1-TAKVA KEL ĐMESĐNĐN SÖZLÜK ANLAMI:
Takva, vikaye mastarından türetilmiş bir isimdir. Vikaye ise, bir şeyi eziyet ve
zarar veren şeyden korumak1,bir şeyi saklamak,muhafaza etmek, ıslah etmek
anlamlarına gelmektedir2. Takva kelimesinin içerisinde de bu anlamların varlığı görülür.
Nitekim takvaya, nefsi günah işlemekten muhafaza etmek3 veya nefsi, bir fiili yapma
veya terkten dolayı kazanacağı neticeden korumak anlamlarına gelmektedir4.Takva,
bütünleşmiş insan şahsiyeti ve bütün olumlu parçaların birleşmesi ile meydana gelen
kararlılık, şeklinde de açıklanmaktadır.5Takva sözlükte; sakınmak, korkmak ve
korumak gibi manalar ifade etmektedir.6 Takva korkma, endişelenme, kaygılanma,
sayma, dikkatli davranma anlamlarına gelmektedir. Takva kelimesi, cahiliye devrinde
her canlı varlığın, dışardan gelecek yıkıcı bir kuvvete karşı kendini savunma davranışı
anlamına gelmekteydi. Bu kelime, Đslam’a özgü tevhit inancı alanına nakledilince çok
önemli bir dini anlam kazanır; Takva; hüküm günündeki “Tanrı azabı korkusu’’
sahnesinden geçerken kişisel saf dindarlık anlamına varır. Kuran’ı okuyan herkes,
Mekke devrinde gelecek hüküm günü(yani ahiret) şuurunun çok kuvvetli olduğunu
görür. Orijinal anlamıyla buna Takva denir. Takva ileri de rengini kaybederek neticede
“dindarlık” kelimesiyle ifade edilebilen anlama gelmiştir. Fakat başlangıçta hüküm
günü kavramına doğrudan bağlı olan bir huy idi.
“Allah’tan korkun, zira Allah’ın azabı şiddetlidir”(5,2) bu kısa cümlede üç
kelimenin birleşmesi;”Đttika(korku)Allah, Đkab(azab),Kuran’da takva kelimesinin
yapısını açıkça gösterir. Bu manada takva ahiretle ilgili bir kavramdır. Ahiretle ilgili
olan ilahi azap korkusunu ifade eder. Asıl manası budur. Sonradan bu manalardan
“zahid” kimsenin Allah’tan korkması”ve nihayet sadece “dindarlık”manaları
doğmuştur.” Peki, takva(yahut fiil şekli ile itteka) kelimesi, cahiliye devrinde ne anlama
geliyordu? Her şeyden önce işaret etmek gerekir ki kelime, cahiliye devrinde hanifler 1 Er_Ragıp El Isfahanı, el-Müfredat,833 2 Asım Efendi, Kamus tercümesi, 1221 3 Er_Ragıp el ısfahanı, a.g.e,833 4 El-Cürcanî. Et-Tarifat, s.45 5 Fazlur_Rahman, Ana konularıyla Kur’an, s.91 6 Đbn Manzur, Lisanu’l Arab, XV,401_403
5
çevresi ve şair Züheyr Đbn Ebi Sülma gibi bir hayli Yahudi dininin etkisi altında kalmış
olanlar hariç, dini bir mana taşımıyordu. Takva’dan gelen muttaki “Allah’ı birleyen
mümin” demektir. Bu kelime bu manasıyla Ümeyye Đbn Ebi’s Salt’ın şiirinde ve dini
görüşlerinde hanif kabul ettiği Lebid’in divanında geçer. Burada Züheyr Đbn Ebi
Sülma’nın divanından bir örnek kelimenin o zamanki manasını anlamak bakımından
açıklayıcı olacaktır:
“Takva onun huyundandır ve Allah sonra akrabalık bağı onu kötü huyundan
korur.”
Đslam’dan önceki edebiyatı okuyanların hepsinin kelimenin cahiliye devrindeki
manasını aynı şekilde anlamış olmaları normal değildir. Yalnız itteka fiilinin Đslam’dan
önceki şairlerin en çok kullandıkları kelimelerden biri olması, bizim maksadımız için
yeterlidir. Kelimeye hemen her yerde ve aynı kavram yapısı içinde rastlarız. Bu
dönemde kelimeye dini bir anlam yüklenmemiştir. Đslam öncesi dönemde kelimenin
din dışı alanda kullanıldığına ilişkin onlarca örnek bulunmaktadır. O halde bu
örneklerin gösterdiği asıl mana nedir? Bu hususu en güzel haliyle At-Tibrizi’nin
divanu’l-hamase üzerine yazdığı şerhte verdiği formülde görmekteyiz. At Tibrizi
ittika’yı şöyle tanımlıyor: “ittika, seninle (A) korktuğun şey(B) arasına seni(B’den)
koruyacak bir engel (C) koymandır.” Kısaca itteka bir şey vasıtasıyla kendini
savunmadır. Genel durum şöyledir: bir adam (A) kendisi için tehlikeli, tahripkar ya da
zararlı bir şey (B)’in kendine doğru geldiğini anlar. Bunun üzerine kendisi ile o tehlikeli
şey (B) arasına, o şeyin kendisine gelmesini önleyecekse bir engel (C) koyar. Bu fi’lin
Đslam’dan önceki bütün kullanışları, görünüşte ne kadar kompleks olursa olsun bu
manaya gelir, bu formülle açıklanabilir. Đşte birkaç tipik örnek.
“Eğer (arkadaşlarım) kendilerini benimle düşmanın mızraklarından korumak
isteseler(beni kendileriyle düşman kılıçları arasına bir kalkan olarak koyup da beni
kendilerine siper yapmak isteseler) bundan asla kaçınmam ama maalesef önüm daraldı(
önümde o kadar düşman var ki arada hiç yer yok)
Kur’an son derece ilginç bir örnek verir: “Kıyamet gününde yüzüyle kendisini
azabın en kötüsünden korumaya çalışan mı?” Bu ayet kıyamet gününde elleri arkasına
bağlı olduğu için gelen azabı yüzü ile kendisinden savmaya çalışan insanların durumunu
alaylı bir yolla anlatıyor. Bu cümle kasten yarım bırakılmıştır. Tam mana aşağı yukarı
şöyledir: Böyle bir adam, azaptan tamamen emin olanlar gibi olabilir mi?
6
Fakat bu, Kuran’da daha ziyade istisnai bir durumdur. Đtteka fiili, Kuran’da
hemen daima dini anlamda kullanılmıştır. Cahiliye döneminde ise tersine daima maddi
anlamda kullanılmıştır. Cahiliyenin gittiği bu istikametin en son sınırı da kelimeye
moral anlamı verilmesidir. Yani kelime maddi manadan çıkarak soyut bir kavram haline
gelmektedir. Buna örnek olarak : “Kim ki namusu önüne iyili ği (cömertliği) koyarsa,
onu(başkalarının tecavüzünden) kurtarır. Ama kim ki sövülmekten korunmazsa
sövülür.” Beytin birinci mısrası ittika kavramının bir tanımıdır. Đttika kavramının maddi
alandan manevi alana çekildiği bu durumları, tam maddi anlamdaki ittika ile dini
anlamdaki ittika arasında bir geçiş noktası kabul edebiliriz.7
Zaman geçtikçe takva, son derece kuvvetli olan uhrevi takva, dini anlamda,
kişinin dünyadayken, kendisine ahirette zarar verebilecek şeylerden olabildiğince uzak
durmasını ifade etmek için kullanılmaya başlamıştır. Bunun da üç mertebesi vardır:
a)Allaha boyun eğerek azabından sakınmak, cezayı gerektiren davranışlardan
nefsi uzaklaştırmak suretiyle korunma.
b) Đnsanın, kendisini Allah’tan uzaklaştıran şeylerden kaçınması, masivadan
sakınmasıdır. Takva dinin bütün hükümlerini eksiksiz ve sürekli olarak titiz bir şekilde
uygulamaktır.
c)Takva kavramı, ıslah edip düzene sokmak, koruyup gözetmek, Allah’ın
azabından korkmak, çekinmek, muhafaza etmek, saygı duymak manalarına
gelmektedir.8
Bir günah işlemek ve bir kötülük yapmak üzere olan kişiye
“ittiki’llahe”(Allah’tan kork)denir. Buradaki “itteki” sözü “muttaki ol”, “takva sahibi
ol” yani Allah’tan kork, O’ndan çekin, sakın ve O’na saygı duy, anlamına gelir.
“Allah’tan kork! Đfadesi Hz. Peygamber’in sıkça kullandığı bir dini deyim olup, Kuran-
ı Kerim’in de en temel kavramlarından biridir. Yüce Allah ve 0’nun Resulü, bir
müminin en belirgin özelliğini “takva” deyimiyle ifade etmişlerdir. Takva, bir müminin
Allah’tan korktuğu, gazabına uğramasından çekindiği ve azabı görmekten kaygılandığı
için günahtan ve kötü işlerden sakınması, bu hususta duyarlı, dikkatli ve ihtiyatlı
olmasıdır. Böyle olan bir mü’mine muttaki, taki, takva ehli ve takva sahibi denir. 9
7 Toshihiko Izutsu, Süleyman Ateş, Kuran’da Allah ve Đnsan, Đstanbul, Yeni ufuklar neşriyat 294–303 8 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü,1991,466 9 Bk. Abdulkerîm Kuşeyri, Kuşeyri risalesi, Yasin yayınevi,159, Kur’an “Temel ilkeler” ,Irvıng-K.ahmad-M.M. Ahsan,212
7
Kuran’da ittika ve takva, çeşitli yerlerde birbiriden farklı üç anlamda
kullanılmıştır. Birincisi şirkten korunmak demektir: Kelimenin Kuran’da kullanıldığı ilk
anlam budur. “(Allah) onlar, takva, kelimesine (şirkten kaçınmaya, imandan
sebata)bağladı…”10ayetindeki takva, şirkten korunma anlamınadır11. Đkincisi, Đslam’a
girdikten sonra büyük ve küçük günahlardan sakınmak anlamıdır. Kelime Đslam’ın
başlangıcını takibeden zamanlarda bu anlamı almıştır. “(O)ülkelerin halkı inanıp
(günahlardan)korunsalardı, elbette üzerlerine gökten ve yerden bolluklar, açardık…”12
ayetindeki ittika’ bu anlamdadır.
Daha ileri merhalelerde kelimenin kazandığı mana, kalbi, meşgul edecek her
şeyden temizleyip tam Allah’a yönelmek anlamında saf dindarlığı, tam huşuu ifade
eder. “Ey inananlar, Allah’tan O’na yaraşır biçimde ittika edin”13 ayetinde ittika’ saf
dindarlık, tam huşu anlamında kullanılmıştır. Mümin önce şirkten kaçınır, sonra
günahlardan sakınarak yüksele yüksele, kalbi meşgul edecek her şeyden uzaklaşarak
gönlünü yalnız Allah’a tahsis ederek huzur ve güvene ulaşır. Đşte gerçek takva sahipleri
bunlardır.14
Kelime anlamı herhangi bir “tehlikeden korunmak” demek olan takva Kuran’da
üç manada kullanılmaktadır.
Haşyet ve heybet manası: “Yalnız benden korkun!”15 Burada Allah, insanın
bulunduğu kültür çevresi ve statüden çekinerek gerçeği kabul edemezler. Bu iman
zaafının göstergesidir. Sakınılması gereken şey Allah olmalı çevre olmamalıdır.16
Đsrailoğulları Arap toplumu içerisinde, kendilerine göre bir sosyal çevre
oluşturmuşlardı. Kuran’ı kabul ettikleri takdirde bu sosyal çevre onları dışlayacaktı.
Dışlanmamak için, doğruluğunu anladıkları ve tanıdıkları halde Kuran’ı
kabullenmiyorlardı.17Đman etmek ve Allah’ın ayetlerini az bir pahaya değişmemek gibi
vasıfların, belli bir psikolojik temele dayanmaları gerektiği için Yüce Allah, burada
takva kavramını kullanmıştır. Yanlış davranış ve düşüncelerin zararlı hale gelmemesi
için, bir otoriteden çekinilmesi gerekmektedir. Buradaki ayetin son kısmı bunu ifade
etmektedir. Bakara 40. ayetin sonu “ferhabun”, 41. ayetin sonu da “fettegun” emriyle
bitmektedir. Önce korkun sonra çekinin emri gelmektedir. Allah’ın emirlerinin
10 Fetih 48/26 11 Izutsu, Toshihiko, Kur’an da Dini ve Ahlaki Kavramlar, S. 260 vd. 12 Araf 7/96 13 Ali Đmran 3/102 14 Süleyman Ateş,a.g.e, I,99 15 Bakara,2/41. 16 Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kuran Tefsiri, Đstanbul, Đşaret yayınları, I,366 17 Bayraklı,a.g.e,I,365
8
savsaklamanın önlenmesi için korku; Allah’ın indirdiğine iman etmek ve yerine
getirmek için de çekinme ve takvaya ihtiyaç vardır. Aslında “rahb” ve “takva”
kelimeleri, benzer manaya gelmelerine rağmen Rahb önce, takva ise, sonra
oluşmaktadır. Korku olmayınca takva(çekinme) meydana gelmez. Rahb kelimesinin
anlamında kulluk etmek manası da vardır. “ve ıyyaye fetteguni” ibaresine, “Yalnız bana
kulluk edin” şeklinde mana verebiliriz. Öyleyse takva kulluktan sonra oluştuğu için
Allah önce kulluk emrini, sonra takva emrini vermektedir. Allah’ın nimetini hatırlayıp
kulluk emrini yerine getirmek, kulluğun işareti olmaktadır. Allah’a kulluğun daha ileri
merhalesi, takvadır.18
Allah’tan, gazabından ve azabından korkmak anlamında havf ve haşyet
kelimeleri de kullanılır. Fakat Takva, havf ve haşyetten farklıdır. Zira takva sahibi,
Allah’tan ve 0’nun gazabından çekindiği için, fakat daha çok da cennete girmeyi
umduğu için günah işlemez, kötülük yapmaz, hayırlı, iyi ve sevap olan işlere yönelir.
Günah işlememesi ve kötülük yapmaması onu cehennemden korur; sevap işlemesi ve
iyilik yapması cennete girmesini sağlar. Bundan daha önemlisi, takva sahibi bir mümin
cehennem korkusu ve Cennete girme ümidi bahis konusu olmaksızın da sırf Allah’a
derin bir saygı duyduğu ve rızasını kazanmayı amaçladığı için de günah ve kötü olan
işlerden uzak durur, sevap(hayırlı) ve iyi olan işlere, ibadet ve taata yönelir. Bir mümin
için en büyük saadet Allah’ın sevgili kulu olmasıdır. Gerçek takva, insanı Allah’ın
sevgilisi olma derecesine yükseltir. K.Kerim’de şöyle buyurudur “Allah, takva sahibi
olanları sever”(Al’i Đmran ), “Allah, bir kimsenin velisi, sahibi ve dostu olması en
büyük bahtiyarlıktır”(Tevbe,9/47) ve “Allah Takva sahibi olanların dostudur”(Casiye,
45/14)
Hak telala buyurur ki: “ Evliyaullah ancak takva sahipleridir ama çoğu bunu
bilmez.”19. Şu halde takva ehli Allah’tan başka kimseden korkmayan, korkusuz ve
yürekli insanlardır. Çünkü hakiki cesaretin kaynağı takvadır. Takva ehli cesurdur, çünkü
bilir ve inanır ki ; “Allah takva sahipleriyle beraberdir”20
Taat ve ibadet anlamı: “ Ey inananlar! Allahtan nasıl korkmak lazımsa öylece
korkun. Ancak Müslümanlar olarak can verin.”21
Kalbi günahlardan temizleme anlamı: “Her kim, Allah’a ve peygamberine itaat
eder, Allah’tan korkar, O’nun azabından sakınırsa, işte böyleleri muratlarına erecek
18 Bayraklı, a.g.e, I,366, Bkz. Đmam-ı Gazali, Minhacu’l Abidin, Dede Korkut Yayınları:1–1968,S.74–82 19 Enfal,8/34 20 Bakara 2/194 21 Al-i Đmran,3/102
9
olanlardır.”22Tasavvufi manada da takva, son ayette geçtiği gibi, kalbi günahlardan
temizlemek demektir. Ehl-i hakikate göre takva kişinin Allah’a itaatle ilahi cezadan
sakınmasıdır. Tatta takvadan murad; terk ve sakınmadır. . Müslümanlar nezdinde kuru
kuru ibadet ve zahidlik hiçbir menfaat sağlamaz. Đlim ile haşyet veya takva birbirine
bağlıdır. Nitekim: “Allah’tan kulları içinde yalnız âlimler korkar”23 buyrulmuştur.24
Sakınmak anlamında Nisa/177’de “ Fakat iyilik yapar ve sakınırsanız, şüphesiz Allah
yaptığınız her şeyden haberdardır”.Burada geçen ihsan kelimesi ailede eşlerin iyi
geçinmelerini ifade eder. Eşlerin barış yaparak aileyi yıkmadan birlikte yaşamalarının
sanatsal bir güzelliği olduğu kadar ahlaki bir iyiliği de vardır. Böylece Allah ihsan
kelimesinin başka bir açıdan tanımını yaparak, ailede eşlerin barış ve mutluluk içinde
yaşamalarına işaret etmektedir. Ayette ihsandan sonra takva kelimesinin gelmesi
manidardır. Takva’nın “ sakınmak, korumak” manalarından hareket edersek, bu
ili şkinin ne anlama geldiğini söyleyebiliriz. Buradaki sakınmak manasıyla takva, ihsan
denen güzelliğin kaybolmasından, o ahlaki iyi denen barış içinde yaşamın yok
olmasından sakınmaktır. “ korumak” manasıyla takva ailede oluşan güzelliğin ve
iyili ğin bir daha incinmemesi için korunmasının buyruğunu ifade etmektedir. Takvaya
başka bir anlam yüklenirse, takva Allahtan sakınmak olduğuna göre, ailedeki iyi ve
güzelliği yıkmamak için Allah’tan sakınmak gerekiyor. Muhammed Esed’in takvaya
verdiği tanıma göre, iyi ve güzeli ailede üreten, yaşatan ve koruyan insanların
amellerinden Allah haberdardır. Bunun anlamı, bu insanların eylemlerini ve
düşüncelerini değerlendirecektir.25
Takva kelimesinin içinde sevgi de vardır. Ali Đmran süresinin 31. ayetindeki
muhteva ile bunu açıklamak mümkündür. “(Ey Peygamber) de ki: “ Eğer Allah’ı
seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin. Ve günahlarınızı bağışlasın. Allah çok
bağışlayıcı ve merhamet sahibidir”. Sevmek, beğenmek, rağbet etmek, âşık olmak,
ekinin tane tutması, tulumu doldurmak, suda kabarcıkların oluşması anlamına gelen bu
kavram, bu ayette kulun Allah’a olan sevgisi için rağbet göstermek, âşık olmak, ekinin
tane tutması, kabı doldurmak manalarına gelmektedir. Kulun Allah’ı sevmesi O’na
rağbet göstermesi anlamına gelir. Sevgi kavramının özünde rağbet anlamı vardır.
Allah’ı seven kul, O’na rağbet gösteriyor demektir. Allah’a rağbet göstermek de, O’nun
emirlerini yerine getirmek, hükümlerini tatbik etmek ve hayatını onlara göre oluşturmak
demektir. Dil ile Allah’ı sevdiğini söylemek yeterli değildir; Allah’ı sevmenin
22 En -Nur,24/52 23 Fatır, 35/28 24Hasan Kâmil Yılmaz Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar nesrıyat,.156,157 25 Bayraklı, a.g.e, V,346
10
göstergesi peygamber’e uymaktır. Verilen görevi yerine getirmek, sevginin alameti
olduğu için, yüce Allah peygamber’e tabi olmayı, Allah’ı sevmenin delili olarak kabul
etmektedir.
Đnsanın Allah’ı sevmesi, O’nun emirlerini isteyerek yerine getirmesini temin eder.
Demek ki sevgi, işleri isteyerek ve severek yaptıran bir duygu ve güçtür. Allah’ı
sevmek, peygamber’e tabi olmayı kolaylaştırmakta ve peygamber’e rağbeti
artırmaktadır.26
“Takva” kavramının kapsamına “iman”, “ ibadet”, “bağış”, “ihsan”,”Salih amel”,
“birr”(güzel ahlak, iyilik) ve “adalet gibi övme ifade eden bütün kavramlar girmektedir.
Yüce Allah, “adil olun zira bu takvaya daha yakındır”27 “Đyilik ve takva üzerine
yardımlaşın, günah işlemek ve düşmanlık etmek için yardımlaşmayın.”28, “(nikâhlanıp
henüz temas etmeden boşadığınız kadınlara verdiğiniz mehirleri) bağışlamanız takvaya
daha yakındır”29, “ asıl iyilik muttaki kimsenin iyiliğidir.” 30buyurarak adalet,
iyilik(birr), bağış (af) kavramlarının ifade ettiği manaların takva kavramının kapsamına
girdiğini beyan etmiştir.31
Takva’nın “varlıkların kendilerini dış etkilere karşı savunmaları” manasından
hareketle şöyle denilebilir: Hayvanların kendilerini dış etkilere karşı koruyacak
organlara sahip olduğunu, buna karşılık Yüce Allah’ın insanın biyolojik yapısına, tıpta
“bağışıklık sistemi” denilen bir savunma mekanizması koyduğunu, bu sistem sayesinde
vücuda giren mikroplara karşı konularak savunma yapıldığını, yeterli düzeyde
yapılamayan savunmanın, vücudu hastalıklara yenik düşürdüğünü ve ilaçlar vasıtasıyla
bağışıklık sisteminin desteklenip hastanın iyileşmesinin sağlandığını, bu bahsedilen
bağışıklık sisteminin biyolojik yapıyı hastalıklara karşı koruduğunu ve de bünyemizin
takvası olduğunu söyleyerek, Şems süresindeki fücur, insanın mikroba ve hastalanmaya
açık olması; takva da mikroba ve hastalığa karşı bağışıklık sistemine sahip olmasını
ifade eder.32
Yüce Allah, insanın iç âlemine doğuştan, manevi etkilerin cinsini, boyutunu,
rengini ve tonunu ayırt edecek bir meleke yerleştirmiştir. Şems Suresinin 8. ayetinde yer
alan takva kavramı, bu melekenin, yani bağışıklık sisteminin insanda mevcut olduğunu
ifade etmektedir.
26 Bayraklı,a.g.e,IV,46 27 Maide 5/8 28 El-Maide 5/2 29 El-Bakara, 2/237 30 El-Bakara, 2/189 31Đsmail Karagöz, “Kur’an’da Takva Kavramı ve Muttaki Đnsanın Özellikleri”,Diyanet Đlmi Dergi,Cilt 31,s.4,55 32 Bayraklı, , 2001,I,236
11
“Ey inananlar! Eğer Allah’tan sakınırsanız, O, size hak ile batılı ayırt edecek
bir anlayış verir.”33Bu ayette takva ile Furkan ayırt edici olma özellikleriyle aynı
manayı ifade etmektedir. Takva’yı (manevi bağışıklık sistemini)geliştiren ve onu canlı
tutan insan, dışarıdan gelecek etkilerin Rahmani mi, şeytani mi olduğunu ayırt edebilir.
Demek ki takva, bir bilinç, bir anlama, bir bilme ve bir ayırt etme melekesidir.
Genelleme yaparsak Şems/8’deki takva, doğuştan getirdiğimiz takvadır ki bu da insan
tabiatına önceden Allah tarafından yerleştirilmi ş bir bağışıklık sistemini ifade eder.34
Takva; gönülden Allah’a bağlılık, azaptan, tehlikeden korunma anlamın gelir.
Allah’ın buyruklarına saygı göstermek, şüphesiz Allah’a bağlılıktan ileri gelir.
Gönlünde Allah korkusu ve sevgisi olmayan kişide takva da olmaz. Ayette Allah’ın
emirlerine saygı göstermenin, kalplerin korunmasına vesile olduğu, ruhu temizlediği
bildiriliyor. Burada kalpten maksat et parçası değil, bedeni yöneten bilinç merkezi
ruhtur, ruhun en üstün gücüdür. Đşte Allah’a saygı, ruhu bozulmaktan, ,azaplardan
korur.35 Takva sahibi anlamına gelen muttaki kavramı korunma anlamına gelmektedir.
Hiçbir şüpheye meydan bırakmaksızın korunan insan demektir.36
Kuran-ı Kerim insanlar için yegâne üstünlük ölçüsü olarak ‘takva’yı
göstermektedir. Takva, Đslami literatürde iyi insan ve iyi Müslüman olmanın en önemli
göstergesi olarak kabul edilmektedir. Đyi Müslüman, takva sahibi yani müttaki olan
insandır.37
Peygamberlerde ümmetlerine hep muttaki olmalarını tavsiye etmişlerdir.
“Öyleyse Allah’a karşı sorumluluğunuzun bilincinde olun ve bana tabi olun”38 B.
Bayraklı’ya göre, ayetin bu kısmında Allah’a ve peygambere karşı sergilenecek
davranışın eğitimi verilmektedir. Allah’a karşı takvalı olmak sorumluluk bilinci
duyulur; peygambere tabi olunur. Bu ayette kime karşı nasıl davranılması gerektiği
öğretilmektedir. Peygamber dahi olsa hiçbir beşere takva eylemi yapılmaz. o sadece
Allah’ yapılır ve O’na aittir.39Eğitimde intibak faaliyetinin sağlanması önemli bir
aşamayı teşkil eder. Herkese aynı davranılamadığı için, hangi ortamlarda ve kimlere
33 Enfal 8/29 34 Bayraklı, a.g.e I,236.237 35 Süleyman Ateş, Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri 36 Bayraklı, a.g.e, III,506 37 Ekrem Keleş, “Đslam’ın kurucu kavramlarından Takva”, Diyanet aylık dergi, Kasım, 2003 38 Al’i Đmran 3/50, benzer Zuhruf 63 39 Bayraklı, a.g.e, XVII,352
12
nasıl davranılacağı hakkında eğitim şarttır. Çünkü intibak faaliyetindeki başarı, alınan
eğitimin başarısıyla orantılıdır40
Yüce Allah başka bir ayette şöyle buyurmaktadır: “Allah’a kulluk edin ve
O’ndan ittika edin. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.”41 Bütün bunlara binaen
denilebilir ki “Peygamberlerin gönderilişlerindeki ortak hedefi Allah’ın emir ve
yasaklarının temel gayesi; Đnsanın kalbinde yer aldığı zaman başka bir bekçi ve savcıya
ihtiyaç duyurmayan ve o insanı takvaya her kötülükten alıkoyup her hayra teşvik eden
“Takva”dır. Bundan dolayı peygamberlerinin hepsinin emirlerini buna ve kendilerine
itaate yönelik buluruz. Çünkü Peygambere itaat olmadan takva bilinmez.42
Razi takva ve ilmi kıyas ederek takvanın ilimden üstün olduğunu belirtir:
“Takva, amel ve ilimden daha kıymetlidir diyenlere karşı Razi şöyle cevap verir: “
Takva, ilmin meyvesidir. Çünkü Yüce Allah, “Allah’ı hakkıyla ancak, O’nun âlim
kulları tazim eder”(Fatır/18)buyurmuştur. Şu halde takva, ancak âlim için söz
konusudur. O halde muttaki ve âlim kimse, ilmi en tam ve kâmil olan kimsedir.43
Bilgi, takvayı elde etmenin bir vasıtasıdır. Çünkü gayri meşru şeylerden
sakınma, yalnız yasaklananı ve meşru olanı bilmekle mümkün olur. Bu bilgi olmaksızın
kimse kendini günah işlemekten koruyamaz. Đslam eğitimcilerine göre bilgi, doğru
davranış ve takvayı elde etmenin bir vasıtasıdır. Aksine kendi kendine elde etmenin bir
gayesi yoktur.
2-TAKVA KAVRAMINA YAKIN OLAN TER ĐMLER
Allah’tan, gazabından ve azabından korkmak anlamında havf ve haşyet
kelimeleri kullanılır. Fakat Takva, havf ve haşyetten farklıdır. Zira takva sahibi,
Allah’tan ve 0’nun gazabından çekindiği için, fakat daha çok da cennete girmeyi
umduğu için günah işlemez, kötülük yapmaz, hayırlı, iyi ve sevap olan işlere yönelir.
Günah işlememesi ve kötülük yapmaması onu cehennemden korur; sevap işlemesi ve
iyilik yapması cennete girmesini sağlar. Bundan daha önemlisi, takva sahibi bir mümin
cehennem korkusu ve Cennete girme ümidi bahis konusu olmaksızın da sırf Allah’a
derin bir saygı duyduğu ve rızasını kazanmayı amaçladığı için de günah ve kötü olan
işlerden uzak durur, sevap(hayırlı) ve iyi olan işlere, ibadet ve taata yönelir. Bir mümin
için en büyük saadet Allah’ın sevgili kulu olmasıdır. Gerçek takva, insanı Allah’ın
40 Bayraklı, a.g.e, IV,123 41 Ankebut 29/16 42 Lütfullah Cebeci, Kur’an’a Göre Takva,36 43 Razi, Mefatihul Gayb, XX,237–238
13
sevgilisi olma derecesine yükseltir. K.Kerim’de şöyle buyurulur “Allah, takva sahibi
olanları sever”44 “Allah, bir kimsenin velisi, sahibi ve dostu olması en büyük
bahtiyarlıktır”45 ve “Allah Takva sahibi olanların dostudur” (Casiye, 45/14 ).
3- TAKVA KAVRAMINA ZIT OLAN TER ĐMLER
Kuran’da muttakilerin zıddı olarak; suçlular(mücrimin)(Meryem 19/85-86),
azgınlar (Ğavin)(Eş-Şuara 26/90_91), doğru yoldan çıkanlar (Füccar)(Sad, 38/28),
isyanda haddi aşanlar (Tağin)(Sad,38/40-55),büyüklenenler (Mütekebbirin) (Ez-Zümer,
39/72-73), alay edenler ( Sahırın)( Ez-Zümer, 39/56-57),Peygamberleri yalanlayanlar (
Mükezzibin) ( El-Hakka, 69/48-49.77/40-41),saldırganlar ( Mu’tedin) ( Et-Tevbe,
9/7,10), itaatten çıkanlar ( Fasikin)(Et-Tevbe, 9/7-8), Allah’a ortak koşanlar (
müşrikun)( Et-Tevbe, 9/ 7,4,36),iki yüzlüler( münafıklar)( el-Bakara, 2/2,8-16), kafirler
(El-Bakara, 2/2,6;Et-Tevbe, 9/123.13/35.39/32,71-73) anılmaktadır.
Kuran-ı Kerim’de takvanın zıddı olarak, günah ve düşmanlık (ism ve udvan)
(El-Maide,5/2), Peygambere isyan (El-Mücadele, 58/9) ve doğru yoldan çıkmak ( fücur)
(Eş-Şems, 91/8) kavramları da kullanılmaktadır. Kuran-ı Kerim’de muttaki, çoğu kez
kâfirin zıddı olan zahid mü’min anlamındadır (En-Nisa, 4.131.13.35)46.
Şems/8’deki, “Fücurunu takvasını ona ilham edene…” bu ayette, takva
kavramının zıddı olan fücur kavramını görmekteyiz. Fücur kavramı sözlükte, yalan
söylemek, zina etmek, haktan ayrılıp yan çizmek, suyu akıtmak, muhalefet etmek
manalarına gelirken; Kur’an’da pınar akıtmak[Đsra/90, Kamer/12, Bakara/60];şafak
vakti[Fecr/1];zâni ve günahkâr[Đnfitâr/14, Abese/42] manalarına gelmektedir. Bu
tanımlardan hareketle, fücur kavramını, yüce Allah’ın insan tabiatına koyduğu günah
işlemeye açık olma özelliği şeklinde tanımlayabiliriz. Çünkü Şems/8’de yüce Allah
fücuru nefse yerleştirdiğini söylemektedir. Takva ise fücur’un tam tersi bir özelliği ifade
etmekte, yani günahtan, isyandan ve haktan ayrılmaktan korunma anlamlarına
gelmektedir. Takva’nın zıddı ism ve fücur, yani günah ve sefihliktir. Günahkâr ve
sefih(Asim, fâcir) kişiler takvada nasip almamış insanlardır.
Takva birçok yerde de zulüm kelimesinin zıddı olarak kullanılmıştır.
“ Đçinizden oraya (cehenneme) gitmeyecek hiç kimse yoktur. (Bu),Rabbi’nin üzerine
44 Al’i Đmran 3/ 45 Tevbe,9/47 46 Đsmail Karagöz, “Diyanet Đlmi Dergi” , 1995, cilt 31.sayı 4, s.56, takva ve fücur hakkında geniş bilgi için bkz. Sadık Kılıç “Đnsan, Fücur ile Takva ritimleri arasında “Bir Damla Endişe”, Ekev Akademik dergisi, c. 1 sy.4 (Mayıs 1999)
14
aldığı kesinleşmiş bir hükümdür. Sonra muttakileri kurtarırız ve zalimleri öyle dizüstü
çökmüş olarak bırakırız”47. Takva, Kuran’daki anlamı açısından zulmün tam zıddıdır.
“Takva”nın birinci derecesi; şirk, küfür ve nifakı terk edip iman sahibi olmak. “Zulmün
birinci derecesi ise; imanı terk edip şirk, küfür ve nifaka düşmektir. “Takva”nın ikinci
derecesi; emredilenleri-farzları yapmak, yasaklananları-haramları terketmektir.
“Zulm”un ikinci derecesi ise; bunun tam zıddı yani emredilenleri ve farzları terk etmek,
yasak fiilleri ve haramları işlemektir. Đman açısından muttakiler, mü’min; zalimler ise
kâfirdir. Amel açısından muttakiler, itaatkâr; zalimler ise isyankârdır. Çünkü mümin,
Allah ve peygamberin emir ve yasaklarından ne kadar uzaklaşırsa o kadar nefsine
zulmetmiş olur. Buna karşılık ne kadar emir ve yasaklara çok riayet ederse o kadar çok
takva sahibi olur.
“Takva”, insanın dünya ve ahirette kendisini her türlü tehlikelerden, azap ve
sıkıntılardan, elem ve zararlardan korumak; “zulüm” ise tam tersi insanın dünya ve
ahirette kendisini her türlü tehlikelere, azap ve sıkıntılara, elem ve zarar verecek şeylere
maruz bırakmaktır. Đnsanlara yapılan her türlü iyilik ve yapılan işi iyi ve sağlam olması
takva, insanlara kötülük yapılması ve işini iyi ve sağlam şekilde yapmamak ta
zulümdür.48
II - TAKVANIN KISIMLARI ve BOYUTLARI
1- TAKVA’NIN MADD Đ VE MANEV Đ BOYUTU
Takvanın maddi ve manevi boyutları vardır. Maddi boyutu, yüce Allah’ın
insanın biyolojik yapısına dışardan gelecek mikroplara karşı bir savunma mekanizması
olarak yerleştirmiş olduğu bağışıklık sistemidir. Đşte bu bağışıklık sistemi, biyolojik
yapıyı hastalıklara karşı korur, deyim yerindeyse bünyemizin takvası olur. Manevi
boyutu ise, insana nefsinden, şeytandan ve diğer insanlardan gelen kötü etkilere karşı,
manevi dengesinin bozulmamasını temin eden bağışıklık sistemine takva diyoruz. Yüce
Allah insanın iç âlemine, doğuştan bir meleke yerleştirerek, manevi etkilerin cinsini,
boyutunu, rengini ayırt etme yetisi vermiştir. Şems /8’de yer alan takva kavramı, bu
melekenin, yani bağışıklık sisteminin insanda mevcut olduğunu ifade etmektedir: (Ey
47 Meryem 19/71.72)(bkz, Casiye/18, Tevbe,9/44.47;Neml,27/52.53
48 Karagöz, a.g.m, 4,5.6
15
insanlar! Eğer Allah’tan sakınırsanız, O, size hak ile batılı ayırt edecek bir anlayış
verir)49
Maide 8’de “ Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik
eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adaletsizliğe sevketmesin.
Adaletli olun; çünkü adalet takvaya en yakın olan ameldir” buyrulmaktadır.
Bir topluluğa duyulan kinden dolayı haksızlık yapmayıp adaletle davranmak,
takvaya götüren en önemli amellerden biridir. Adalet takvaya götürür diyebiriz.
Đnsanlara tarafsız davranmaktır adalet. Bu da Takvanın olmazsa olmazlarındandır.
Başka bir ayette “Đnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi
emreder”50
Demek ki, Müslümanlar sadece Müslümanlara karşı değil tüm insanlara karşı
adil davranmak ve de adaletle hükmetmek zorundadır. Adil ve tarafsız davranmak
Allah’ın emridir. Tüm insanlara adil davranan fert ve toplumlar, kâmil insanlar ve
erdemli toplum olmaya hak kazanacaktır. Adalet yeryüzünde tatbikat bulamayınca,
insanların takva ve erdemi de kaybolup gitmektedir. Eğitim ve takva, bu erdemi
insanlara kazandırmakla yükümlüdür ve bu yükümlüğü yerine getirmeyi amaçlamıştır.51
Verilen nimeti hatırlama ve ahiretten sakınma duygusu, inkâr psikolojisini
ortadan kaldıracak olan iki etkendir. Hatırlama beynin, takva da gönlün ibadetidir. Birisi
beynin gıdası, diğeri de gönlün gıdasıdır. Bu gıdalar, insanı Kuran’ı inkâr etme
psikolojisinin mikrobundan koruyacaktır.52
2- TAKVA’NIN PS ĐKOLOJ ĐK YÖNÜ
Yukarıda takvanın zıddı olan terimleri açıklarken fücur kavramına yer
vermiştik. Genelleme yaparsak Yüce Allah’ın insan tabiatına koyduğu günah işlemeye
açık olma özelliğine fücur, günahtan, isyandan ve haktan ayrılmaktan korunmaya da
takva denilmektedir. Yüce Allah, insanın iç âlemine, doğuştan, manevi etkilerin cinsini,
boyutunu, rengini ve tonunu ayırt edecek bir meleke yerleştirmiştir. Şems/8’deki takva
kavramı, bu melekenin, yani bağışıklık sisteminin insanda mevcut olduğunu ve
49 Enfal 8/29) 50 Nisa 4/58 51 Bayraklı,a.g.e, I, 411 52 Bayraklı,a.g.e,II,213
16
doğuştan insan tabiatına Allah tarafından yerleştirilmi ş bir bağışıklık sistemini ifade
eder.53Böylece takva kavramının pskilojık anlamda insanın doğasında yeri vardır.
Şems süresinde yüce Allah, fücur ile takvayı insanın doğasına yaratılıştan
koyduğu anlamına gelen ilham kelimesini kullanmaktadır. Oradaki ilham bize fücur ve
takvanın yani kötüye açık olmakla iyiye açık olmanın doğuştan geldiğini ve fıtratta yeri
olduğunu göstermektedir. Bu konuda Elmalılı Hamdı Yazır şu açıklamayı yapmaktadır:
“ilham”, aslında bir şeyi bir defada yutmak manasına “lehm” kökünden if’al kalıbında
bir mastar olup bir anda yutturmak manasınadır. Bundan, bir manayı gönüle düşürmek
ve telkin etmek manasında meşhur olmuştur.54
Đşte fücur ile takvayı Allah, Elmalı’nın ilham anlayışına göre bizim psikolojik
yapımıza koymuştur. Takvanın psikolojik boyutunu ele alınca Bakara süresinin 197.
ayetine de bakmamız gerekir. Orada yüce Allah şöyle buyuruyor:
“Gıdalanın, en iyi gıda takvadır. Bana saygı duyun ey akıl sahipleri!” Bu ayette
takvanın bir iç gıda yanı psikolojik bir gıda olduğu görülmektedir. Bu iç gıdayı
mayalayan ve oluşturan gücün de lubb denen akıl olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca
Araf suresinin 26. ayetinde takvayı bir iç elbisesi olarak takdim etmektedir. Orada şöyle
buyurmaktadır: “Ey Âdemoğulları size ayıp yerlerinizi örtecek giysi, süslenecek elbise
indirdik, takva elbisesi işte o daha hayırlıdır. Bunlar Allahın ayetlerindendir. Belki
düşünürler.”
Ayeti kerimede takva bir iç elbisesi yanı psikolojik elbise olarak
sunulmaktadır. Dış elbisenin avret yerlerini örttüğü, insanı sıcaktan soğuktan koruduğu
gibi takva elbisesi de insanın içindeki manevi avret yerlerini örter ve şeytana karsı
korur. Đşte Takvanın psikılojık boyutu insana giydirilen bir iç elbise niteliğindedir.
3- TAKVA’NIN SOSYAL YÖNÜ
Sonradan kazanılan takva sosyal takvadır. Bu da ancak manevi eğitimle
kazanılabilir. Manevi eğitim, insanın doğuştan getirdiği takvayı geliştirir, gelişen takva
ise, bireysel davranışlar la sosyal hayata yansır.
Sonradan kazanılan takva hangi davranışlarla elde edilebilir? Bunun cevabını
şöyle verebiliriz: Sonradan kazanılan takvanın temelinde, gayba, bütün peygamberlere
53 Bayraklı, a.g.e, I,236.237 54 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, (sad: Đsmail Karaçam ve vd.), IX .241
17
indirilen vahye ve ahirete iman (Bakara/3.4) vardır. Bu inanç sistemi bize şu amelleri
kazandırır: Namazı kılmak, infak etmek, Allah’a ve resulüne itaat etmek ve O’nun
yolundan yürümek. Ayrıca ahde vefa; Kuran’dan öğüt almak; basiret sahibi olmak;
düşünmek; ahireti tercih etmek; Allah’tan sakınmak; gerçek dost olmak, kinini yutmak
ve insanları affetmekte takvanın sonuçlarındandır. Yukarıda belirttiğimiz inanç ve
amellerle insan, doğuştan getirdiği takvayı geliştirmekte ve onu en üst seviyeye
ulaştırmaktadır.
Bakara/177’de iyiyi yakalayan insanın takvaya ulaşabileceği açıklanmaktadır:
Đyilik, yüzlerinizi doğuya ve batıya doğru çevirmenizde değildir. Asıl iyilik, Allah’a,
ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden, sevdiği malını akrabaya,
yetimlere, yoksullara, yolda kalmış olanlara, ihtiyaçtan dolayı dilenenlere, köle ve
esirlere veren, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren, sözleştiklerinde sözlerini yerine
getiren, sıkıntıda, hastalıkta ve savaş anında sabır gösterenin iyiliğidir. Đşte bunlardır o
doğru olanlar ve takva sahibi bunlardır.
Demek ki takva, iyiyi yakalamakla elde edilmektedir. Đman, yardım etmek,
namaz kılmak, ahdinde durmak ve sabretmek, takvanın temellerini ve çatısını oluşturur.
Yüzünü doğuya ve batıya çeviren taklitçi insanlar takvaya ulaşamazlar. Takva ağacı
insanın gönlünde kök salar; dallarıyla da, topluma ve sonuçta Allah’ın rızasına uzanır.
Başkalarının düşünce ve yapıp etmelerine bağlı kalanlar bu ağacı besleyemezler. Onun
içindir ki Allah, doğu ve batıya dönmenin iyilik olmadığına işaret etmiş ve iyiliğin
gerçekte ne olduğunu ayetiyle açıklamıştır. Bu nitelikteki takvanın adına “sosyal
takva”diyebiliriz. Sonradan elde edilen takva, ancak toplumsal hayat içerisinde
oluşabilecektir.
Şems/8’deki takva, insanda doğuştan gelen bir potansiyeldir. Psikolojik ya da
ferdi manada takva veya diğer bir ifadeyle, şems/8’de, doğuştan iç dünyamıza
yerleştirildi ği bildirilen takva, kesin ve bil kuvvedir. Sonradan elde edilen sosyal takva
ise, bilfiil olup insan iradesine bağlı olduğu ve ferdin içinde bulunduğu toplum yapısına
göre şekillendiği için ihtimal dâhilindedir. Bu nedenle doğuştan gelen takva her insanda
bulunduğu için evrenseldir, ama sonradan kazanılan takva izafidir; fertten ferde ve
toplumdan topluma değişmektedir. Diğer bir ifadeyle ferdin biyolojik, psişik, sosyal ve
18
kültürel yapısına göre oluştuğu için farklı dereceler halinde gerçekleşmektedir. Bu
sebeple de izafidir.55
Görüldüğü gibi insanın içinde oluşan takva bilinci sosyal hayata yansıyor
Sosyal hayatta insanlar arasındaki ilişkilerle farklı bir boyut kazanıyor ve takva
sosyalleşiyor. Bundan anlıyoruz ki bir ferdi takva, birde toplumsal takva vardır.
Sonradan elde edilen takva hem ferdin takvasını sosyal yapıya yansıtıyor. Hem de
oradan güç alıyor. Diğer taraftan fertlerin tek tek takvaları toplumsal hayatta birleşerek
toplumun bütününü kapsayan sosyal takvayı meydana getiriyor.
III- TAKVA’NIN DERECELER Đ
Đsmail Karagöz, takva hakkında yazmış olduğu makalesinde takvayı üç
dereceye ayırmaktadır. Aslında böyle bir derecelenmeyi yapmak zordur. Çünkü biz
daha önce takvayı doğuştan verilen ve sonradan kazanılan diye gruplara ayırmıştık.
Ama Đsmail Karagöz’ün yapmış olduğu derecelenmeyi doğru kabul ederek o
açıklamaya yer vermek istiyoruz.
a)Takvanın birinci derecesinde Allah’a ortak koşmaktan küfür ve nifaktan korunarak
imana sarılmayı gören Elmalılı Hamdı Yazır’ın görüşünü aktarmakta ve buna delil
olarak Fetih süresinin 26. ayetini göstermektedir. Orada yüce Allah şöyle
buyurmaktadır: “ Allah elçisini ve müminleri takva kelimesine bağladı. Buradaki takva
kelimesini Hz. Peygamber kelime-i tevhit yani Lailahe illallah olarak
manalandırmıştır.56
Đsmail Karagözün birinci dereceye bunu koymuş olması isabetli bir açılımdır.
b)Takvanın ikinci derecesine, iman etmiş olan birinin büyük günahları işlememeyi ve
küçük günahlarda ısrar etmekten kendini alıkoymayı fazları yerine getirmeyi
koymaktadır.
Đsmail Karagöz delil olarak Araf süresinin 96. ayetini göstermektedir. Ayet
şöyledir: “O Peygamberlerin gönderildiği ülkelerin halkı, inanıp günahtan sakınsalardı
elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket kapıları acardık; fakat yalanladılar,
biz de ettikleri yüzünden onları yakalayıverdik.”
Karagözün, yapmış olduğu bu derecelenme doğrudur.
55 Bayraklı, a.g.e, I,239 56 Et-Tirmizi, Tefsır 48, Ahmet bin Hanbel, Musned, V,138
19
c)Takva kalbi haktan meşgul ederek her şeyden temizleyip bütün varlığı ile Allah’a
yönelmektir.57
Bize göre Đsmail Karagözün bu takva mertebesine almış olduğu Elmalılı Hamdi
Yazır isabetli bir delil getirmemiştir. Çünkü bütün varlığı ile Allah’a yönelme yani
münib bir gönüle sahip olmak ile takva arasındaki bağlantı Kaf süresinin 32–33.
ayetlerinde kurulmaktadır. Ayetler şöyledir:
“Cennet de takva sahiplerine uzak olmayarak iyice yaklaştırılacaktır. Size,
hatasından dönen ve verdiği sözü tutan herkese, vaad edilen budur. Görmediği halde
rahmana saygı duyan ve yönelmiş bir kalple gelen herkese mahsustur.”
Bu maddede Đsmail Karagözün Beydavi, Elmalılı Hamdi Yazır ve Süleyman
Ateş’ten aldığı bu açılımın delili Kaf süresinden naklettiğimiz ayetlerdir.
Bize göre takvanın derecelenmesi üç değil dörttür.
d) Gönül gözünün ve gerçek takvanın oluştuğu derecedir. Bir bakıma bütün
benliğiyle insan Allah’a yöneldiği zaman ardından onun gönlünde bir iç
aydınlığı yani basiret yani gönül gözü oluşmaktadır. Đşte biz bunu dördüncü
merhaleye koyuyoruz.
Araf süresinde yer alan basiret şeklindeki takva, budur. Ayet şöyledir: “ Takva
sahipleri var ya onlara şeytan tarafından bir vesvese dokunduğunda, düşünüp hemen
görürler.( Araf 201)Đşte yüce Allah’ın Ali Đmran/102’de gerçek takva dediği bu takva
seviyesine herkesin ulaşması mümkün değildir.
57 Beydavi, Envaru’t -Tenzil ve Esraru’t-Tevil,I, 41, Elmalılı, a.g.e,I,169,S.Ateş,a.g.e,I,31-32
20
ĐK ĐNCĐ BÖLÜM
TAKVA SAH ĐPLERĐNĐN ÖZELL ĐKLER Đ VE ÖDÜLLER Đ
Takva kavramı, insanın hem inanç yönünü hem de inancı gereği yapması gereken
amellerini, işlerini, söz, fiil ve davranışlarını, güzel ahlakını, ibadet ve itaatini ifade
eder. Kuran’da takva üzerinde ısrarla durulmuştur. Kuran’ın ikinci süresi olan Bakara
süresinin hemen başında Kur’an’ın “muttakiler” için hidayet, öğüt, yol gösterici ve
rehber olduğu bildirilmiştir.58 Yüce Allah, “Allaha karşı gelmekten sakının” emrini
Kuran’da 54 defa tekrarlayarak insanların muttaki olmalarını istemiştir59.“Yemin olsun
ki biz sizden önce kendilerine kitap verilenlere de size de “Allah’tan ittika edin” diye
tavsiye etmişizdir.60
I- MUTTAK Đ KAVRAMI
Muttaki, korunma anlamına gelen “vikaye” kelimesinden türemiş ism-i faildir.
Bu, hiçbir kuşkuya meydan bırakmaksızın kesin bir şekilde korunan demektir.61
Lügat manası, “Sakınılması gereken şeylerden sakınanlar” demektir.62,Aslında
“ittika”, iki şet arasındaki engele verilen isimdir. Mesela: Adam elindeki kalkanıyla
korundu, onu kendisine siper etti denilir. Bu, kişinin kendisiyle hedef aldığı şey
arasında, korunmak için bir siper yaptığı anlamına gelir. Dolayısıyla da takva sahibi de,
Allah’ın emirlerine yapışmanın ve yasaklarından sakınmanın kendisi ile azap arasında
engel olduğunu kabul ediyor. Çünkü bu sayede kendisi ise Allah’ın azabı arasında engel
oluşturuyor.63Đfti’al babından gelen fail ismi olan muttaki, korunan, takva sahibi
anlamına gelir. Muttaki, dünyevi zevklerle uhrevi zevkleri ayırt eden ve kendisini
dünyevi zevklerin peşine tutku ile düşmekten koruyan kimsedir.
Muttakiler şeklinde çoğul alınınca Kuran yolu isimli meal ve tefsirde
sakınılması gereken şeylerden sakınanlar anlamı verilmiştir. Kalkanla korunmak,
engelin arkasında sipere yatmak manalarına da gelmektedir. Takva Allah’ın azabıyla
58 Bakara 2/2; Al’i Đmran 3/138, el_Hakka 69/48 59 Karagöz, a.g.m,49 60 Nisa,4/131 61 Bayraklı, III,506 62 Kur’an Yolu, Türkçe Meal ve tefsir, I, 18,Ankara,2003 63 Đsmail Hakkı Bur sevi Ruhu’l Beyan Tefsîri, damla yayınevi, .Đstanbul, I,61, ayrıntılı bilgi için bkz, Süleyman Ates, a.g.e,I, 99
21
kul arasına girip engel olduğu için bu manayı kazanmıştır. Bu manalardan hareket
ederek takva sahiplerinin özelliklerini ele alabiliriz.
II- MUTTAK ĐNĐN ÖZELL ĐKLER Đ
Bundan önceki bölümde açıklamasını yaptığımız takva kavramını
davranışlarına hayatına yansıtan insana muttaki diyoruz. Đşte bu muttakiler nelere inanır
ve hangi davranışı sergilerler? Bu sorunun cevabını burada ele alıcagız.
1- ĐMAN ĐLE ĐLG ĐLĐ ÖZELL ĐKLER Đ
Takva sahipleri Bakara süresinin 177. ayeti kerimesine göre Allaha, ahirete,
meleklere, kitaplara ve peygamberlere inanırlar ve ahireti tercih ederler.(Enam/32).
Bakara süresinin 3. ayeti kerimesine göre de gabya inanırlar. Yanı gözle görünemeyen
elle dokunulamayan ve sadece Allah tarafından bilinen varlık âlemine inanırlar.
2- ĐBADET VE AMEL ĐLE ĐLG ĐL Đ ÖZELL ĐKLER Đ
Muttakiler Bakara süresinin 177. ayetine göre şu ibadetleri yaparlar: malını çok
sevmesine rağmen onu akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere,
köle ve esirlere verirler. Biz buna infak ibadeti diyoruz. Ayrıca zekâtı da fakirlere
verirler. Buna da zekât ibadeti diyoruz. Her ikisini birleştirdiğimizde malî ibadetlerini
yerine getirirler diyebiliriz.
Aynı ayet-i kerimeye göre takva sahipleri namazlarını dosdoğru kılarlar,
verdikleri sözü yerine getirirler, sıkıntılı durumlarda sabrederler. Đşte takva sahiplerinin
gerçekleştirdiği ibadetlerden bir kısmı bunlardır. Aynı şekilde Ali Đmran süresinin 134.
ayetinde bollukta ve darlıkta infak ettiklerine dikkat çekilmektedir. Farzlardan sonra
amellerin Allah’a en sevimli olanı müslümanı sevindirmektir.” “Müslümanı
sevindirmek”, müslümana maddi ve manevi bir yardımda bulunmak, iyi ve kötü
gününde yanında olmak, hayırlı işlerinde ve başarılarında tebrik etmek ve bir musibete
maruz kaldığında teselli etmek ile olur. Peygamberimiz böyle bir davranışın, Allah’a en
sevimli amellerden olduğunu bildirmektedir.64
Mal ve canlarıyla Allah yolunda savaşırlar.(Tevbe 44); geceleri az uyuyup
seher vakitlerinde Allah’tan af dilerler(Zarıyat 17–18) Bakara süresinin 21. ayetinde
takvaya giden yolun yalnız Allah’ a tapınmaktan geçtiği belirtilmektedir. Allahın
64 Đsmail Karagöz, Ayet ve hadislerin ışığında Sevgi ve Dostluk ,Ankara-2004,.121,122
22
hükümlerine sımsıkı sarılmak Allah’ın koyduğu sınırları muhafaza etmek, onları
taşmamak da takvaya goturen yollardır.(Bakara 63,187)
Diğer taraftan hac süresinin 32. ayetinde Allahın hükümlerine saygı duymayı
kalplerin takvası olarak görmektedir. Bir bakıma Allahın hükümlerini hayata geçirecek
şekilde amel üreten iş yapan insanlar kalbin takvasını elde etmiş olmaktadırlar.
Takva sahibi insanların en önemli özelliklerinden biri basiret sahibi yani iç
aydınlığına sahip olmalarıdır. Onlar kendi içlerinde doğan bir takım duyguların rahmani
mi şeytani mi olup olmadığını düşünüp görenlerdir. Bir bakıma bu takva denen
olgunluğa ulaşanlar kendi kendilerini görüp tanıyan anlayan ve tenkit edenlerdir.
Buradaki basiretin anlamı Enfal süresinin 29. ayetinde Furkan olarak geçmektedir. Yani
takva sahıbı insanlar hakla batılı iyiyle kötüyü, doğruyla yanlışı, güzelle çirkini ayıracak
bir ruh olgunluğuna sahiptirler.
Muttaki Müslüman basiret seviyesine ulaşınca Allah’ın ayetiyle bakar ve ayetin gerçeği
göstermesiyle, onun gerçeği görmesini birleştirir ve o zaman kişi Kuran’la aynı sıfata
bürünür65
Muttakilerin bir başka özelliği de, günah işlediklerinde hemen tövbe istiğfar
ederler, günah işlemede ısrar etmezler. Günahtan sonra Allah’ı hatırlamak, günahın
farkına varmak anlamına gelir. Bu hatırlama, kişide derin bir pişmanlık meydana getirir
ve bunun sonucunda Allah’tan af diler. Günahlardan ötürü af dileme peygamber
ahlakının bir parçasıdır. Muttaki insan, günahları sadece Allah’ın bağışlayacağı
bilincinde olur. Günahlarını affettirmek için başkasına yalvarmaz ve başkasını aracı
kılmaz.
Önemli olan günah işledikten sonra günaha ısrar etmeyip af dileyebilmektir.
Alışkanlık haline getirmeden, ısrar etmeden günahtan vazgeçmek, af dilemek insanı
şeytani ahlaktan uzaklaştırır. Şeytan ile inan arasındaki en büyük fark budur. Çünkü
şeytan işlediği günahtan dolayı af dilemedi ama Hz dem hemen af diledi. Takva sahibi
insan Nisa/17ayetine göre tövbenin kabul edilmesinin önemli şartlarından birisinin,
günahtan hemen sonra yapılması olduğunu bilir. Đnsan bazen unutur ve hata eder. Nisa
16 ve 17. ayetlerde tövbenin kabulünün bir zamanı olduğu ve geciken tövbenin kabul
edilmeyeceği hükmünü öğretmektedir. Kalbin kirlenmemesi için günahtan hemen sonra
tövbe edilmesinin şart olduğunu söyleyen b.bayraklı, kirlenen kalbin kalp pişmanlığını
katledeceğini ve insana tövbeyi geciktireceğini söylemektedir.” Đlerde nasıl olsa tövbe 65Avni konuk, Fususu’l-Hikem Tercüme ve şerhi, I,288
23
ederim” diyerek, günah işlemeye devam eden insan, tövbesinin kabulünü güçleştirerek,
kendisini zora soktuğunu ifade etmektedir. Tövbenin ciddi, samimi ve sağlam bir
niyetle yapılmasını ifade etmektedir.66
Bu, insan olmanın fıtratında vardır ama önemli olan günahın ardından Allah’ı
hatırlayarak bilgi ve iradeyi tazelemektir. “ Allah’ ı hatırlarlar” ayetinde, Yüce Allah’ın
kendilerini gördüğünü ve O’ndan utanmanın gerekli olduğunu hatırlarlar. Bir bakıma
zikir burada insanın bilincinin yerine gelmesi ve Allah’a karşı pişmanlık duymasıdır.
Allah’ı hatırlama ve düşünme eyleminin günahtan sonra geldiğini bu ayetten anlıyoruz.
Günah gibi ir hayat tecrübesi, insanın içindeki imanı, binci ve iradeyi uyandırmakta ve
imanın gücünü ortaya çıkarmaktadır. Takva sahibi insan Allah’a karşı duyduğu
sorumluluğu, bu hatırlama ile ortaya koymaktadır. Bir bakıma günah tecrübesi, uyuyan
iman ve iradeyi uyandırmakta, düşünceyi harekete geçirmektedir.
Allah’ı hatırlama, kişinin işlediği günahın altına ezilip kalmasını, ona esir
olmasını ve ona devam etmesini engellemekte ve ondan kurtulmasını temin etmektedir.
Araf/201’de düşünce ve hatırlamadan sonra basiret gelmekte; yani içindeki esintilerin
rahmani mi şeytani mi olduğunu anlayabilmektedir. Buradaki Allah’ı düşünme ve
hatırlama da, günahını görebilmeyi temin eder.67. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır; “ (
Muttakiler) bir de işledikleri ( günah) üzerinde, bile bile ısrar etmeyendir.” 68. Lütfullah
cebecinin Alusi tefsirinden naklettiğine göre, bir fiilin günah, mahzurlu olduğunu bile
bile yapmaya devam etmek muttakinin özelliği olamaz. Günahta ısrarın insanı zirveye
değil de çukura götürdüğünü belirtmektedir. Muttaki ise, rıza_ı ilahi zirvesine doğru yol
alan, tırmanan kimsedir. Zaman zaman ayağı kayıp gerilese de hemen kendisine çeki
düzen veren ve yine tırmanmaya çalışan kimse olduğunu belirtir. Günaha düştüğünde
şartlarına uygun biçimde tevbe eden, o günaha tekrar düşsede günahta ısrar etmeyen
kimse olduğunu söylemektedir.69
3- AHLAK VE HAKLAR ĐLE ĐLG ĐLĐ ÖZELL ĐKLER Đ
Yüce Allah Enam süresinin 151–153. ayetlerinde takvaya giden hak ve ahlakı
davranışları gündeme getirmektedir. Bunları genelde aklın, düşüncenin ve takvanın yolu
olarak belirlemektedir. Şimdi biz bunları sıralayabiliriz. Şirk koşmamak denen Allah’ın
hakkı, anne baba hakkı, çocuk hakkı, toplumun hakkı, hayat hakkı, yetim hakkı, tüketici
66 Bayraklı,V,71 67 Bayraklı, IV,372 68 Al’i Đmran/135 69 Cebeci, a.g.e. 133 (Bkz. Tirmizi, Daavat, 107(5/558), Ebu Davut, vıtr, 26 (2/84)
24
hakkı, hukuk hakkı, sözün hakkı. Đşte bu haklar içerisinde ahlaki davranışlarda yer
almaktadır. Örneğin Enam151.de gizli ve aşikâr fuhşa yaklaşılmaması emredilmektedir.
Bu bir ahlaki kuraldır. Tüketici hakkına riayet etmek de ekonomik hakkı ortaya koyan
ahlaktır. Verdiği sözü yerine getirmek de bir ahlaki davranıştır. Đşte bu haklar yani
ahlaki kurallar Allah’a giden “doğru yolu” belirlemekte ve oluşturmaktadır. Đşte bu da
takvaya giden yoldur. Yüce Allah Kaf süresinin 31–32. ayetlerinde takva sahibini
hatasından dönen ve verdiği sözü tutan olarak bildirmektedir.
Muttaki müminin bir özelliği de, ahdini yerine getirmesidir. Yüce Allah
ahdinde duran ve kötülükten sakınanları sevdiğini belirtmektedir. Ahde vefa ve
haksızlıktan sakınmak, yani insan olmanın sorumluluk ve bilincini taşımak ilahi sevgiyi
celbetmekte ve kişiyi Allah’ın sevdiği kullar arasına sokmaktadır. Yüce Allah güzel
davrananları, kötülük ve haksızlıktan sakınanları sevdiğini beyan etmek suretiyle,
haksızlıktan sakınmayı ve ahde vefayı teşvik etmektedir.
Al-i Đmran 76’da “Hayır(gerçek onların dediği gibi değil), her kim sözünü
yerine getirir ve kötülükten sakınırsa, bilsin ki Allah sakınanları sever”. B.Bayraklıya
göre bir önceki ayetin devamı olan bu ayette Yüce Allah kötülükten sakınanları
sevdiğini beyan etmek suretiyle, bile bile Allah’a karşı yalan söylemeyi ve ümmilere(
güçsüz insanlara) zulmetmeyi önleme yoluna gitmektedir. B.Bayraklı ayetteki “ahde
vefa”, borcunu vaktinde ödemeyi ifade ettiğini, borç ödeme konusunda, alacaklının
statüsüne bakılmaması gerektiğini ve de vaktinde ödenmesi gerektiğini belirtir. Borcu
ödemek, alacaklıya zulmetmemek, takvayı( manevi olgunluğu) ifade etmektedir.
Böylece ayette, takvanın, sosyal ilişkilerde güzel ve adaletli davranma olduğuna işaret
edilmekte ve önemli şartlarından birinin de ahde vefa olduğunu belirtmektedir. Ahde
vefa ve haksızlıktan sakınmak, yani insan olmanın sorumluluk ve bilincini taşımak ilahi
sevgiyi celbetmekte ve kişiyi Allah’ın sevgili kulları arasına sokmaktadır.
Yüce Allah güzel davrananları, kötülük ve haksızlıktan sakınanları sevdiğini
beyan etmek suretiyle, haksızlıktan sakınmayı ve ahde vefa göstermeyi teşvik
etmektedir. Ahde vefasızlığı, kötülük ve haksızlığı önlemenin yollarından birinin sevgi
olduğuna da işaret eden bu ayet, sevgisizliğin nelere mal olacağını vurgulamaktadır.
Ahde vefa göstermemenin, güçsüzlere haksızlıktan sakınmamanın, Allah’ın sevgisini
kaybetmeye yol açacağını vurgulayan ayet, insanlara yanlış davranışlar neticesinde
kaybedecekleri şeyleri hatırlatmaktadır.
25
Allah’ın sevgisi kazanmak, güzel eylemle mümkün olduğuna göre, ahde vefa
göstermek, kötülük ve haksızlıktan sakınmak bu sevginin alt yapısını
oluşturur.70.Demek ki muttaki olmak için ahdini yerine getirmek ve kötü davranışlardan
uzak durmak gerekiyor. Ali Đmran/75’te “ Ehl-i kitaptan öyle kimseler vardır ki
kendisine bir kantar (altın) emanet etsen onu sana eksiksiz öder. Yine onlardan öyle
kimseler vardır ki, ona bir dinar (altın) versen sen üzerine ısrar etmedikçe onu sana
ödemez. Bunun sebebi şudur: Onlar ümmiler hakkında bizim mesuliyetimiz yoktur,
demişlerdir. Onlar Allah’a karşı bildikleri halde yalan söylerler.” 76. ayet, bu insanlar
arasındaki borçlanmaya “ahd” demektedir. Borcunu ödeyene ahdini yerine getiren
diyebiliriz. Demek ki takva’nın temelinde insanlar arasındaki ilişkiler yatmaktadır.
Günahtan sakınmak ikinci seviyede gelmektedir. Ahde vefa ve sakınmak takvayı, takva
da ilahi sevgiyi getirmektedir. Kısaca özetlersek insan kendi amelleriyle takvayı
oluşturuyor, takva da ilahi sevgiyi kazandırıyor.71
Yüce Allah ahde vefanın bir erdem olduğunu ilan ederek şöyle buyurmaktadır:
“Sözleştiğiniz zaman Allah’ın ahdini yerine getirin. Yeminleri, Allah’ı
kendinize kefil göstererek pekiştirdikten sonra bozmayın. Doğrusu Allah, yaptığınızı
bilir.” 72B.Bayraklı “Allah’ın ahdi” kelimesini “Allah ile olan sözleşme ” olarak
yorumlamaktadır. Allah ile sözleşmenin nasıl olduğunu açıklamaktadır. Bayraklı’ya
göre, geçmiş âlimlerin yaptıkları bu açıklama doğru olmakla beraber, “ Allahın ahdi”
denince Araf/172. ayetinin akla geldiğini söylemektedir. Elest bezmin’de Allah’a iman
etme yükümlülüğünü üzerine alması, insanın, Allah’a verdiği söz olmaktadır. Allah’a
imanı, O’nunla yapılan bir sözleşme olarak düşünmektedir. Bu imanın getirdiği
yükümlülükleri hayata geçirmek de ahde vefa olmaktadır. Đman denilen sözleşmeyi
yerine getirmenin delili manevi, ahlaki ve toplumsal görevlerini yerine getirmek
olacaktır.73
Süleyman Aktaş burada bahsedilen muttaki seviyesine gelen olgun bir
müslümanın, insana verilen sözün Allah’a verilmiş bir söz olarak kabul edildiğini ve o
ölçüde ahdini yerine getirmek için titiz davrandığı belirtmektedir. “Ahde vefa” nın
oluşumunda bilinç, samimiyet, başkalarına ve insanın kendisine saygısı gibi amellerin
70 Bayraklı,a.g.e,IV,195.196 71 Aktas, Din Eğitimi Açısından Đnsan-ı Kamil Kavramı(Basılmamış Doktora Tezi),.43 72 Nahl/91 73 Bayraklı,a.g.e,XI, .72, 73
26
bir araya geldiğini belirterek, eğitimin insana aşılayacağı en büyük değerin “ahde vefa”
olduğunu söyler.74
Başka bir ayette Yüce Allah “ve ( asıl iyi) ahidleştiklerinde de sözlerinde
duranlardır.”75
Sözleştikleri zaman sözlerini yerine getirenler yani ahde vefa gösterenler biri
yakalamış olacaktır 76.
Maide süresi 13. ayette Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Ahidlerini
bozduklarından dolayı onları lanetledik ve kalplerini katılaştırdık. Kelimelerin yerlerini
değiştiriyorlar. Kendilerine verilen hükümlerin önemli bir bölümünü de unuttular.
Đçlerinden pek azı hariç, onlardan daima bir hainlik görürsün. Yine de sen onları affet ve
aldırış etme! Şüphesiz Allah iyilik edenleri sever.”77 B.bayraklı bu konuda şöyle
söylemektedir: Ayette bahsedilen antlaşmanın bozulmasıdır. Allah’ın bunu “ sözlerini
tutmadılar” şeklinde ifade ettiğini aslında “misaklarını, akidlerini bozdular” anlamına
geldiğini söylemektedir. Verilen sözde durmamanın Đsrailoğularına ait bir özellik
olduğunu, ilkel toplumların, köle ruhlu insanların huyu olduğunu, onların bir antlaşma
kültürüne sahip olmadığını söylemektedir. Müslümanlar sözlerinizde durunuz,
akidlerinizi yerine getiriniz, ilkellikten kurtulunuz” demektedir. Verdiği sözde
durmamak Müslüman ahlakında yer almadığını, Kur’an’da geçmişten örnekler verilerek
bunun eğitiminin yapıldığını söyler.
Ayrıca verdiği sözde durmayan insanın rahmetten kovulma ve kalbin
katılaşması cezasına çarptırıldığını belirterek bunun hem suç hem de günah olduğunu
söylemektedir. Yaptığı anlaşmayı yerine getirmeyen dünyevi olarak cezalandırılacak,
ahirette de büyük azaba uğrayacaktır. Bakara süresinin 40. ayetinde Allah’ın bize vaat
etiklerini yerine getirmesi için öncelikle, bizlerin O’na verdiğimiz sözü yerine
getirmemiz gerektiğini ifade ediyor. Demek ki kulun iradesi tatbikat alanına girmedikçe
Allah’ın vaad ettiğini yerine getirmeyeceği gerçeği ortaya çıkmaktadır. En büyük
cezalardan biri de bu olmaktadır. Anlaşmayı bozmanın cezasız kalmayacağını ve bunun
ağır olacağını vurgulamaktadır78.“ Ancak kendileriyle antlaşma yaptığınız
müşriklerden( antlaşma şartlarına uyan) hiçbir şeyi size eksik bırakmayan ve sizin
74 Aktas, a.g.e. 32 75 Bakara/177 76 Bayraklı,a.g.e,II,393 77 Maide 13 78 Bayraklı,a.g.e,V,498
27
aleyhinize herhangi bir kimseye arka çıkmayanlar ( bu hükmün) dışındadır. Onların
antlaşmalarını süreleri bitinceye kadar tamamlayınız. Allah sakınanları sever”79.
Muttakinin bir başka özelliği de adalet sahibi olmasıdır. Adalet muttakinin her
yönü ile taşıdığı bir vasıftır. Kelime “eşitlik” manasına gelir. “bir şeyi layık olduğu
yerde kullanmamak” anlamına gelen zulmün zıddıdır. Eşitlik, herkese, her şeye aynı
değeri vermek değildir. Her şeye layık olduğu değeri vermek, layık olduğu yere
koymaktır. Muttaki, kalbine layık olan sevgiyi ve korkuyu yerleştiren, ibadeti layık olan
varlığa yapan, doğru söz söyleyen, her varlığı Đslami ölçüler içerisinde değerlendiren,
takvaya en uygun adaletli davranış yolunu tutan kimsedir.80
Yüce Allah Maide/8’de şöyle buyurmaktadır; “ Ey iman edenler! Allah için
hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olunuz. Bir topluluğa duyduğunuz
kin, sizi adil davranmamaya itmesin. Adaletli olunuz; Bu takvaya daha uygundur.
Allah’a isyandan sakınınız. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır”.Bu ayette
adalet ve takva arasında ilişki kurulmaktadır. Adil davranmak, sadece karşı taraftaki
fayda temin etmemektedir.; aynı zamanda adil davrananın manen gelişimini de temin
etmektedir. Bu gelişimin boyutu ve yönü takvaya doğrudur. Muhammed Esed’in dediği
gibi takva Allah’a karşı sorumluluğun bilincinde olmaktır. Takva denen bu bilinç ve ruh
olgunluğuna çeşitli yollardan gidilmektedir.
Adalet başlı başına insanı eğiten bir okuldur. Adaleti hayata geçirenler bu
okuldan takva elbisesini giyerek çıkarlar. Bakara 197’ye göre takva ruhun ve sosyal
ili şkilerin gıdasıdır. Bu gıda ile beslenmenin en önemli anı kinini yutarak insanlara adil
davranmaktır. Adaletin doğurduğu takva bir taraftan insanı olgunlaştırırken, diğer
taraftan insanı Allah’a yaklaştırmaktadır. Namazla ilgili ayetten sonra bu ayetin gelmesi
manidardır. Namaz dinin direği, adalet de mülkün direğidir. Siyasetin, sosyal
ili şkilerin, hukukun direği adalettir. Bir toplumda adalet yaşadıkça toplum da yaşar.
Siyasi, sosyal ve ekonomik dengeleri ifade eden adaletin en büyük düşmanı kindir.
Allah, kinle adaletin arasını ayırma eğitimini vermektedir.81
Elmalı’ya göre adalet Allah’ın korumasına girmek için en yakın vasıtadır.
Adalet düşman olan kâfirlere vacip olunca, dâhili siyasette ve Müslümanlar hakkında
adaleti yerine getirmenin ne kadar önemli bir fariza olduğunu belirtmektedir. Adalet,
79 Tevbe/ 4 80 Cebeci, a.g.e,141 81 Bayraklı,a.g.e,V, 486
28
takvaya en yakın bir görevdir. Fakat takvanın aynısı da değildir. Bunun için adalet
yapınız ve Allah’tan korkunuz demektedir ayette. Allah’tan korkmayan adalet yapamaz.
O halde Allah’ın emirlerine ve hükümlerine karşı gelmekten sakınıp, Allah’ın
korumasına giriniz. Çünkü “ Allah yaptıklarınızdan haberdardır” iyi veya kötü, hiçbir
işte gaflet etmez ve hiçbirisini hükümsüz bırakmaz.82
Yüce Allah, “adaleti uygulayın, bu takvaya en yakındır” diyerek müminleri
adaletli olmaya çağırmıştır. Yüce Allah, müminleri önce, bir topluluğa olan kinlerinin
kendilerini adaletsizliğe sevk etmesinden nehyetmiş, sonra da yeni bir cümle ile bu
hususu te’kid etmek için, adaletle davranmalarını açıkça emretmiş, daha sonra da
adaletli olmalarının sebebini, “Bu, takvaya en yakın olan şeydir” diye belirtmiştir.
Bunun bir benzeri de, “Affetmeniz, takvaya daha yakındır”83ayetidir. Bu ifade ile ilgili
iki izah vardır:
a)“Allah’a asi olmaktan ( sakınmaya), daha yakın ve uygundur” demektir.
b)“Allah’ın azabından ittikaya ( korunmaya) daha uygun ve yakındır.”84
Muttaki insan aynı zamanda gerçek dosttur. Đnsanların bir veya birkaç dostu
olabilir. Fakat gerçek dostlar dış görünüşleri ile gerçek dost oldukları gibi, gönülden de
dost olanlar ve de zor günlerde dost kalabilenlerdir. Gerçek dostlar zor gün, kötü gün
dostlarıdır. Muttaki insanın, hiçbir hal ve hareketinde sahtekârlık, göründüğü gibi
olmamak vs. olmaz. Muttaki en çetin kıyamet gününde de dost kalabilendir.85
Aktaş ise yüce Allah’ın dostluğu iki kısma ayırdığını beyan eder:
a)Düşmanlığa dönüşen dostluk
b)Süreli olan dostluk
Konuyla ilgili yüce Allah, Zuhruf süresinin 67. ayetinde şöyle buyurmaktadır:
“O gün, Allah’ın emirlerine karşı gelmekten sakınanların dışında, bütün dostlar
birbirlerine düşman olacaklardır”. Bu dünyada Allah’ı dinine ve peygamberine karşı
koyma yolunda dost olanlar, orada birbirlerinin düşmanı olacaklardır. Şirkin etrafında
toplananlar, kıyameti kopması gibi büyük değişim yaşayarak onların dostlukları da
düşmanlığa dönüşecektir. Buradan anlıyoruz ki, bu dünyada kurulan dostlukların hangi
82 Elmalılı,a.g.e,III,.178 83 Bakara,237 84 Razi, a.g.e, VIII,533 85Cebeci,a.g.e..142
29
temel üzerinde kurulduğu çok önemlidir. Đnkâr ve kötülük üzerine kurulan dostluklar,
derin bir fay hattı üzerine kurulan evlerin durumuna benzer. Fay hattını harekete
geçmesi ile o ev yıkılıp yıkılıp gidecektir.
Takvaya erenlerin bu dünyadaki dostluğu orada da devam edecektir. Takva,
“Allah’a saygı duyup onun emirlerini yerine getirmek, onun emirlerine karşı gelmekten
kaçınmak, ona karşı olan görevlerinin bilincinde olmak ve kendini kötülüklerden
korumak” anlamlarına gelmektedir. Đşte bu oluşumlardan dolayı bu dünyada dost
olanların dostluğu ahirette de aynen devam edecektir. Maide/2 ‘de belirtildi ği gibi “
iyilik ve takva üzerine yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın”
buyrulmaktadır. Đyilik ve takva uğruna bir araya elen ve dost olanların dostluğu kalıcı
olacaktır, günah ve düşmanlık etrafında birleşip dost olanların dostluğu ahirette
düşmanlığa dönüşecektir.86
Razi bu ayeti şöyle açıklamaktadır: “bu dünyada dost olanlar, ahiret gününde
birbirine düşman olacaktır” demektir. Dostluklar, günah ve küfür üzerine kurulunca,
Kıyamet gününde düşmanlığa dönüşür. Muttakiler, yani birbirine karşı dostluklarını
iman ve takva temeli üzerine bina eden muvahhitlere gelince, bunların dostlukları o
günde düşmanlığa dönüşmez. Hükema, bu ayetin tefsiri hususunda şöyle güzel bir yol
izleyerek demişlerdir ki: “Sevgi, ancak birtakım hayır ve menfaatlerin elde edilip,
birtakım zararların da bertaraf edileceğine inanıldığında gerçekleşen bir şeydir. Đşte
böyle bir inanç bulununca dostluk olur. Gerçekleştiğinde sevgiyi meydana getireceğine
inanılan iyi, güzel ve menfaatli şeyler, ya değişebilir türdendir yahut böyle değildir.
Eğer değişebilir türden olursa, bu sevginin de nefrete dönüşmesi mümkün olur. Çünkü
bu sevgi, ancak bir takım hayır ve rahatlığa sebep olacağına inanıldığı için tahakkuk
etmiştir. Ama böyle bir inanç zail olup, peşinden meydana gelen şeyin zarar ve elem
olacağına inanıldığında, bu sevginin yerini öfkeye bırakması gerekir. Çünkü sebebin
değişmesi, neticenin değişmesini gerektirir. Ama sevgiye neden olan iyi, güzel ve
menfaatli şeyler, devamlı, ebedi ve değişmez şeyler olduğunda, bu sevgi de devamlı
olur, değişmez ve sürer gider. Sonuç olarak, dünyada iken aralarında sevgi ve muhabbet
bulunan kimselere gelince, eğer bu sevgileri dünyalık ve dünyanın hoşluklarını elde
etmek içinse, bu arzu ve neticeler kıyamette devam etmez, aksine orada birtakım elem
ve belaların meydana gelmesine sebep olur. Böylece de dünyadaki bu sevgi, kıyamette
öfke ve nefrete dönüşür. Fakat dünyadaki sevgilerini gerçekleştiren sebep,
muhabbetullah, Allah’a hizmet ve Allah’a itaatteki ortak nokta olursa, işte bu sebep
86 Bayraklı,a.g.e,XVII,355,356
30
değişmez ve yerini başka bir şeye bırakmaz. Böylece, Kıyamette de sürüp gider ve hatta
dünyadakinden daha güçlü, daha temiz, daha mükemmel ve daha üstün olur.87
Buradan bu dünyadaki dostlukların geçici olduğunu sadece takva üzerine
kurulan dostlukların kalıcı olduğunu ve ahirette de bu dostlukların devam edeceğini
anlıyoruz. Muttaki insanın dostluğu kalıcıdır. Sevgisi hiçbir menfaate dayalı olmayan
sadece Allah için olan takva sahibi insanlardır. Demek ki, kalıcı dostluğun altında yatan
manevi oluşum takva olmaktadır. “Ey iman etmiş olanlar Allah’a ittika ediniz. Ve
doğrularla beraber olunuz”. (Tevbe 9/119) .Đmanlarında, ahitlerinde, hak dine olan
bağlılıklarında, gerek niyet, gerek söz veya fiil olarak, yani her hususta doğru ve dürüst
kişilerle beraber olunuz. Onlarla yakınlık kurunuz, onların tarafını tutunuz, hâsılı
onlardan uzaklaşıp ayrı kalmayınız.88
Al’imran süresi 134. ayete göre muttakinin diğer bir özelliği öfkeyi yutmaktır.
Muttakinin ikinci özelliği, öfkesini kontrol altında tutmasıdır. Ayetin bu kısmında geçen
(kezame) fiili lügatte gizlemek, saklamak, örtmek, bastırmak, zaptetmek, menetmek,
durdurmak; sukut etmek, söylememek manalarına gelir. (kazim) kalıbı ise öfke ile dolu
olmak anlamını ifade eder. Bu manalarıyla kavram, psikolojik boyut kazanmaktadır.
Öfkeyi yutmak ve kontrol altına almak, önemli bir ruh disiplini ve olgunluğunun
işaretidir.
Hz. Peygamberimiz(s.a.v) bu konuda şöyle burmuştur: “Öfkesinin gereğini
yerine getirebilecek olduğu halde öfkesini yutan adamın kalbini yüce Allah güven ve
imanla doldurur”. Đnfaktan daha üstün olan öfkeyi yutmak, muttakinin en önemli
özelliklerinden sayılmıştır. Đnfak maldan fedakârlık, öfkeyi yutmak ise duygudan
fedakârlıktır; kısacası infak mali; öfkeyi yutmak ise manevi bir ameldir. Bu hadise göre,
bu eylemin getirisi gönülde meydana gelmekte, ürününü orda vermektedir. Gönül,
güven ve iman ile dolmaktadır. Nefisteki öfke ateşinin sönmesi, gönüldeki güven ve
imanın güçlenmesine neden olmaktadır. Demek ki nefisteki kin arttıkça ve dışarıya
taştıkça, gönüldeki güven ve iman azalmakta, nefisteki kin azaldıkça da gönüldeki
güven ve iman artmaktadır.89
87 Razi,a.g.e,XIX,543-544 88 Elmalılı,a.g.e,IV, 427 89 Bayraklı,a.g.e,IV,367,368
31
Hz. Peygamberimiz öfkesine hâkim olanlar hakkında şöyle buyurmaktadır:
“Güçlü, güreşte galip gelen değildir. Fakat güçlü, kızdığı zaman nefsine hâkim
olabilendir”buyurmuştur90.
“ Đnsanları affederler”ayetini B.Bayraklı şöyle yorumlamaktadır: Ayetin bu
bölümünü daha önce geçen faiz ayetleriyle ilişkilendirildiğini ifade ederek Bakara/280
ayetine dikkat çekerek yorumunu yapmaktadır. Allah teala “Ancak borçlu güç durumda
ise, rahatlayıncaya kadar ona bir vade verin. Eğer bilirseniz bir karşılık beklemeden
borcu tamamıyla silmek sizin kendi iyiliğine olacaktır” buyurarak borcun silinmesini
önermektedir. Al’i Đmran/134’teki affetmek; Bakara/280’de borcu silmek şeklinde yer
almaktadır. Al’i Đmran/134. ayetin başındaki infak kelimesiyle irtibatlandırdığımız
zaman bu yorumun doğru olduğunu söyleyebiliriz. Borcunu ödemeyen ve gelecekte
ödeme ihtimali de olmayan bir kimsedeki alacağından vazgeçmek, bağışlamak/
affetmek anlamına gelebilir. Fakat Al’i Đmran/134’te infak ile affetme arasında öfkeyi
yutmak yer aldığına göre affetmeyi, öfkeyi yutmaya bağlayarak yorumlayabiliriz ki o
zaman, borçlunun borcunu silmek değil; yaptığı bir davranışla karşısındakinin kinini
kabartan kişinin suçunu bağışlamak manasını ifade eder. “ Bayraklı bu ayeti kısasla ilgi
olan Bakara/178 ayetine bağlayarak şöyle yorumlar; “ Katil öldürülenin velisi
tarafından affedilirse kısas düşer ki bu, kinini yutarak yapılan affa bir örnektir.” Hz
Hamza’nın ölümünü örnek gösterir
Affetmekte fedakârlıktır. Bu açıdan bakıldığında yukarda bahsi gecen Al’i Đmran
134’te üç türlü fedakârlığın ele alındığı anlaşılır: infak( ekonomik fedakârlık), kinini
yutmak( psikolojik fedakârlık), affetmek( sosyal fedakârlık). Burada kolaydan zora
önemliden önemsize doğru sıralama yapılmaktadır. Demek ki en önemlisi ve en zoru
insanları affetmektir. Daha zor olan bir eylemi gerçekleştirebilmek için önce daha kolay
olanı tatbik etmek gerekiyor. Kolay amellerden zora, zordan daha zor olana doğru
insanları alıştırma metodu Yüce Allah’ın Kuran’da uyguladığı be beşeri eğitimcilere
öğrettiği bir metoddur. Suçluyu affetmek din ve ahlakın gereği olduğundan ilahi
sevgiye layık görülmüştür. Din eğitimi bu eylemleri insanlığa kazandırdığında görevini
yapmış sayılacaktır.91
90 Camiu’s-Sağir, II/149 91Bayraklı, a.g.e, IV,369
32
Affetmek, Yüce Allah’ın sıfatlarından biridir. Bu sıfatın cüz’ünü insana
vermiştir ve insandan da affedici olmalarını istemektedir.92
Dünya hayatında da ahirette de onlar için müjdeler vardır.”93B.Bayraklı
muttakilere dünyada ve ahirette çeşitli müjdeler olacağını ve dünyadaki müjdelerinin
çeşitli anlamlara geldiğini belirtir:
a)Cennetle sevinmek: Fussilet süresinin 30. ayetinde: “Şüphesiz, ‘Rabbimiz
Allah’tır deyip, sonra istikamette olanların üzerine melekler iner ve onlara: Korkmayın,
size vaadolunan cennetle sevinin’, derler. Buyururken müjdenin ölüm anında
verileceğine dikkat çekmektedir. Đşte henüz ölmeden önce dünyada iken cennetle
sevinme, müjdelenme anlamlarına gelmektedir.
b)Meleklerin dostluğunun ilan edilmesi: melekler, Fussilet süresinin 30.
ayetindeki müjdeye ilaveten kendilerinin o insanlara dost olduğunu da
müjdeleyeceklerdir:” biz dünya hayatında da ahirette de sizin dostlarınızız”94 (Bunların
sonucu olarak, tebşir denen “müjdelemek”, aslında “ dünya hayatında mutluluğu elde
etmek, daima sevinç içerisinde olmaktır. Korku ve asa olmayınca, onların hayatı daima
sevinç ve mutluluk içinde geçecektir.
c) Cennet ve ondaki nimetler: “ Đman edip iyi davranışlarda bulunanlara,
altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele”95. “ Affedici ve merhamet sahibi
olan Allah’ın ikramı olarak orada sizin için canlarınızın çektiği her şey var ve
istediğiniz her şey orada sizin için hazırdır”96
d)Allah’ın ve meleklerin selamı: “ Onlara merhamet sahibi Rab(lerin) den
selam vardır.”97“Melekler (cennetliklere) : ‘sabretmenize karşılık size selam olsun!
Dünya yurdunun sonu ne güzeldir’ derler”98
Bütün bunların ötesinde hem dünya hem de ahiretteki müşterek müjde şudur: “ Allah
onlardan razı olmuştur. Onlar da Allah ta onlardan razı olmuşlardır”99 Dinin amacı,
92 Ebu Davud, Edep 3 4/248 Đbn Mace, Zühd,18(2/1401)Tirmizi Birr 74(4/372), bkz. Bayraktar Bayraklı, Ayet ve hadislerin ışığında Đslami sohbetler, Altınkalem yayınları, 1995,14-17 93 Yunus /62.63.64) 94 Fussilet 41/31 95 Bakara 2/25 96 Fussilet 41/ 31–32) 97 Yasin 36/ 58) 98 Ra’d 13/ 24) 99 Tevbe 9/ 100
33
insanları dünya ve ahirette saadete ulaştırmak ve bunun için gerekli olan ilke ve
metotları koyup hayata geçirmektir. Bu, aynı zamanda din eğitiminin insanı dünyada
mutluluğa, ahirette de saadete ulaştırmaya yönelik çalıştırmalıdır” şeklindeki ilkeleri,
metotları ve uygulamalarıdır. Mutluluğa ulaşabilmek için de insanın beynini, gönlünü
ve nefsini “ doyum” noktasına ulaştırmak gerekiyor. Eğitim ve öğretim olmadan da
doyum noktasına ulaşmak mümkün değildir. 100
4- TAKVA SAH ĐBĐ ĐNSAN ÖĞÜTTEN ĐSTĐFADE EDER
Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ Andolsun ki, size, açıklayıcı ayetler ve
sizden önce gelip geçenlerin bir örnek ve saygılı olanlar için bir öğüt indirdik”. Đlahi
eğitimin programında tarih de vardır. Geçmiş toplumların hayatları ve bu hayatlarındaki
inip çıkmalar, çözülmeler, çürümeler, gerilemeler ve çöküş, gelecek nesiller için bir
ibret, bir ders kaynağıdır. Tarihi olgu ve olayların buna göre okunup öğretilmesini yüce
Allah kendi öğretimi ile anlatmakta ve öngörmekte, gelip geçen toplumların hayatını
Kur’an’da örnekler halinde yaşatmaktadır. Bu örnekler, geleceğin geçmişten daha iyi
olması için canlı tutulmaktadır. “ Saygılı olanlar bir öğüt indirdik”. Bu ayetin son
kelimesinde “ sakınan, saygılı olan, Allah’a karşı görevinin bilincinde olan”
muttakilerdir. Muttakileri “ saygılı olanlar” diyebiriz. Allah’a saygılı, kendine saygılı,
verilen, öğretilen bilgiye saygılı, yüce değerlere saygılı anlamına gelmektedir. Bu ruh
ve gönüle sahip olan insanlara Yüce Allah vahyi ile öğüt vermektedir; onlar da ondan
öğüt almaktadırlar. Demek ki saygılı olmak, öğüt almanın alt yapısını oluşturmaktadır.
Yüce Allah’ın verdiği öğüdü alıp özümseyecek manevi alt yapının adına takva
denmektedir.
Bu ayetten çıkaracağımız netice şudur: Yüce Allah açıklayıcı ayetleri,
geçmişten bir örnek ve öğüt göndermesinden anlıyoruz ki, dinde zorlayıcılık yoktur; bir
açıklama, bir örnek ve bir öğüt şeklinde insanı bilgilendirme, yani bir eğitim faaliyeti
vardır; insanları beyin ve gönülden yakalayıp kendi iradeleri, düşünceleri ve saygı
duymaları ile dine getirmek vardır. Onun içindir ki, din âlimi ve görevlileri, Allah’ın
ayetlerini net bir şekilde açıklamak, Kuran’daki tarihi olguları ders alınacak bir şekilde
anlatmak ve Kuran’ın öğüt verme niteliğine uygun bir şekilde davranmak, insanların
tevhit inancından yana değişimlerini kolaylaştıracaktır.101
100 Bayraklı,a.g.e,VIIII,14.15.16.17.18.19.20 101Bayraklı,a.g.e,XIII, 385,386
34
“Bakara süresinin 21. ayetinde ifade edildi zere, Kur’an’ın tamamı bir “ hidayet”
olmaktadır. Buradaki hidayet, “ rehber” anlamına geleceği gibi, “ en doğru şeye
ulaştıran” manasını da taşımaktadır. Her iki anlamın ilgili olduğu kişiler muttaki olan
Müslümanlardır. “ öğüt” ve “ rehber” eğitim faaliyetini içermektedir. Muttaki insan,
gönlünü Kur2an2a açar ve onun rehberliğini kabul eder. Kur’an ona şekil verir, ruhunu
zenginleştirir ve onu olgunlaştırır, onun ayetlerini ruhunda hisseder ve davranışlarını
ona göre yönlendirir.”102
5- MUTTAK ĐLER ALLAH’IN DOSTU VE ALLAHIN SEVD ĐĞĐ
KULLARDIR
Yunus süresinin 62–63. ayetlerinde yüce Allah şöyle buyurmaktadır. Biliniz
ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar iman edip takvaya
erişmişlerdir. Görüldüğü gibi takva sahibi insan Allah’ın dostluğunu kazanmakta
Allahın dostu olduğu için de korku ve endişeden uzak kalmaktadır.
Alı Đmran süresinin 76. ayetinde sözünü yerine getirip sakınan kimseleri yani
takva sahibi olanları Allah’ın sevdiği ifade edilmektedir. Böylece takva, ilahi sevgiyi
çağırmakta takvaya sahip olanlarda bu sevgiyi elde etmektedirler. Böylece takva denen
ruh olgunluğuna giden amelleri yapan insanların bu durumu arşa yükselerek oradan
ilahi sevgiyi alıp gelmektedir. Đşte din eğitiminin ana amacı insanları ilahi sevgiyi
kazanacak takva elbisesini giyecek şekilde yetiştirmektir.
Yüce Allah Bakara süresinin 194. ayetinde barışa hürmet göstermeyi, nefsi
mudafa yapmayı takvanın unsurları arasında görmüş ve bunu gerçekleştirenleri muttaki
ilan etmiştir. Đşte bu tarz takvaya erenlerle beraber olacağını söylemektedir. Đbadet ve
ahlak kısmında belirtildiği gibi bollukta ve darlıkta ınfak eden, kinini yutan ve insanları
affeden takva sahiplerini yani Muhsinleri Allah sevmektedir. Đşte bu ameller Allahın
sevgisine götürmektedir.
Kısaca diyebiliriz ki, takva denen ruh olgunluğuna ulaşınca yukarda belirlenen
özelliklere sahip olunuyor. Ama takvaya da onlar götürüyor. Bir bakıma bu özellikler
iki yönlü olarak iş yapmaktadır. Bu işlerden ilki takvayı oluştururken, ikincisi de
takvada ortaya çıkan özellikler oluyor. Đlahi eğitimin ana amaçlarından biri bu
özellikleri insanlara kazandırmak olduğuna göre beşeri anlamda din eğitimi de aynı
amaç üzerinde yürümeli ve çaba sarfetmelidir. Tabiki takva denen özellikleri
kazandırmak, bir yenilenme bir değişim bir gelişim ve bir kalite işidir. Değişmeye 102 Aktaş, a.g.e .32
35
yeniliğe gelişmeye açık olamayanlar bu özellikleri kazanamaz ve takva denen ruh
olgunluğuna ulamazlar.
III-MUTTAK ĐNĐN ÖDÜLENDĐRĐLMESĐ
Kuran-ı Kerim’de yüce Allah teşvik edici olsun diye yukarıdaki özelliklere
sahip olan takva sahibi insanlara ödüller verdiğini söylemektedir. Hiçbir amel iyi olsun
kötü olsun kaybolmamaktadır. Mutlaka yüce Allah tarafından tespit edilip
değerlendirilmektedir. Kuran-ı Kerim’de yanlış amellerin cezayı iyi amellerin de ödülü
çağırdığını belirten yüce Allah özellikle takva sahiplerinin ödüllerini geniş bir şekilde
ele almaktadır. Tabi bu ödüllendirme olayı insanları teşvik edici bir niteliğe sahiptir.
Şimdi yüce Allah’ın muttakilere vaat ettiği ödüllere geçebiliriz.
1- DÜNYEVĐ ÖDÜLLER
a-Sevgisini Đlan Ediyor Allah’ın muttakiye verdiği en büyük ödüllerden biri, sevgisini vereceğini ilan
etmesidir. Muttakiler için en büyük kazanç bu sevgi çemberine girebilmesidir. (Onlar,
size karşı dürüst davrandıkça, siz de onlara karşı dürüst davranın; şüphesiz ki Allah,
antlaşmaya ihanet etmekten sakınanları sever)103 Bu ayetlerde müşriklerin hem
psikolojik yapılarını deşifre ediyor hem de hukuku nasıl yaptıklarını, saldırganlıklarını,
Allah’ın ayetlerine karşı tutumlarını, antlaşmalara sadakatsizliklerini inceliyor. “Allah
muttakileri sever” buyurulurken, takva kelimesine yeni bir anlam verilerek dürüst
davranana dürüstçe davranmak anlamı verilmektedir. Yani dürüst davrana dürüst
davranmaktan kaçınmak takvadır. Takva sahibi olanı Allah sevmektedir. Buradaki
sevgi, dürüst davranmaya teşvik niteliği taşımaktadır. Ayet, milletlerarası antlaşma
hukukunda dürüstlüğün yerini belirlemekte, hukukun dayandığı manevi değerleri tesbit
etmekte, bir bakıma hukuk ile ahlaki değerleri buluşturmakta; ahlak ile hukukun
bağlarından birini gündeme taşımaktadır. Ahlaki değerlerde meydana gelen deprem,
hukukta da aynısını gösterecektir. Diğer taraftan ahlak ile hukukun arasındaki bu
ili şkiyi, Hudeybiye Antlaşması modeli ile evrensel boyuta taşımaktadır.104Allah
antlaşma hükümlerine riayetsizlikten sakınanları sever.105 Bayraklı’ya göre ayetin son
maddesi, takva kavramına yine yeni bir anlam vermektedir. Yaptığı anlaşmayı
103 Tevbe/7 104 Bayraklı,a.g.e,VIII,132 105 Tevbe/4
36
bozmayan insanlar takva sahibidir. Çünkü tek taraflı antlaşmayı bozmak haksızlıktır.
Haksızlığı yapmaktan çekinen insan takva sahibi olduğunda, Allah’ın sevgisini
kazanmaktadır.106
Đlahi sevgiyi kazanmak en büyük ödüldür. Đlk ayette Yüce Allah, antlaşmaya ihanet
etmemeyi takva kavramının içine sokmaktadır. Muttaki insan, yaptığı antlaşmayı
bozmayan kimsedir. Antlaşmanın hükümlerini yerine getirmeyen insan muttaki olamaz.
Bu da, takvanın sosyal ve hukuki boyutunu teşkil etmektedir. Allah hukuka riayet eden
ve sosyal ilişkilerinde olgunluğa ulaşan takva sahibi insana sevgisini ilan etmektedir.107
Al_i Đmran 76’da “Hayır(gerçek onların dediği gibi değil), her kim sözünü yerine getirir
ve kötülükten sakınırsa, bilsin ki Allah sakınanları sever”. Ahde vefa ve haksızlıktan
sakınmak, yani insan olmanın sorumluluk ve bilincini taşımak ilahi sevgiyi celbetmekte
ve kişiyi Allah’ın sevgili kulları arasına sokmaktadır.
Yüce Allah güzel davrananları, kötülük ve haksızlıktan sakınanları sevdiğini
beyan etmek suretiyle, haksızlıktan sakınmayı ve ahde vefa göstermeyi teşvik
etmektedir.108
b- Beraberliğini Đlan Ediyor Manevi değerleri korumak için saldırganlarla mücadele etmek, takvanın diğer bir
unsuru olmaktadır. Yüce Allah bu şekilde mücadele verenlerle beraberliğini ilan
etmektedir:
“ Đşte bu en doğru dindir. Artık bu aylarda kendinize zulmetmeyin ve
müşriklere karşı savaşın, onlar sizinle topyekûn savaştıkları gibi ve bilin ki Allah,
kendisinden ve kötülüklerden sakınanlarla beraberdir”109 Ayette geçen müttaki kavramı,
“ saldırmazlık paktının geçerli olduğu haram aylarda, bir günah işlemekten sakınan”
anlamına gelmektedir. Böylece Allah takvanın anlamına yeni bir anlam getirmektedir.
Allah’ın haram aylarına riayet edip, o aylarda barışı bozmamak takvadandır. Allah
takva eylemini gerçekleştirenlerle beraberliğini ilan etmektedir. Đnsanlar nerede
olurlarsa olsunlar Allah onlarla beraberdir.110 Buradaki beraberlik, düşmana karşı
106 Bayraklı,a.g.e,VIII,123 107 Bayraklı,a.g.e,I,.244 108Bayraklı, a.g.e, IV,196,bkz, Razi, a.g.e, VI,410 109 Tevbe/36 110 Hadid 57/4 Mücadele 58/7).
37
yüksek değerleri korumak, barışı muhafaza etmek, inanç ve ibadet özgürlüğünü
sağlamak için mücadele verenlere destek ve yardım niteliğindeki bir beraberliktir.111
Aktaş’a göre, ayetin muhtevasına göre buradaki takvanın ne anlama
geldiğini anlayabilmemiz için öncelikle “ din” kavramının ele alındığını ve haram
ayların ne olduğunu öğrenip, bilinçli hareket etmenin gerektiği; kavgadan, canlıları
öldürmekten sakınmanın, dinin temelini oluşturduğunu söyler. Haram denen bir
kavramı kabul etmeyen insanın dini anlayamayacağını ifade eder. Haram yani yasak
kavramının olmadığı yerde zulmün başlayacağını ve bu zulmü önlemenin insanın
kendisini ve toplumu koruması açısından bir görev olduğunu ifade etmektedir. Đşte bu
mücadeleyi verenler de dinin bilincinde olan takvaya ulaşan insanlar olmaktadır. Yüce
Allah onlarla beraber olacağını ilan etmektedir112. “Ey iman edenler! Kâfirlerden
yakınınızda olanlarla savaşın, sizde bir sertlik ve şiddet de görmelidirler; Allah ‘ın
muttakilerle beraber olduğunu biliniz.113
. Ayetin bu kısmına Bayraklı farklı bir mana vermektedir. Vatanına ve
bağımsızlığına sahip çıkan, manevi değerlerini koruyan ve bu bilince sahip olan
mümine muttaki denir. Bu konuda Allah’ın emrini yerine getiren, düşmana karşı korku
salacak gücü gösteren mümin muttakidir. Sadece Allah rızası için savaşan müminler
Allah’ın beraberliğini elde ederler. Tevbe süresinin 40. ayetinde Hz. Peygamber
mağarada arkadaşına “ korkma! Allah bizimle beraberdir”, Şuara suresinin 62. ayetinde
Hz. Musa Đsrailoğulları’na “ Asla! Dedi, Rabbim şüphesiz benimle beraberdir, bana yol
gösterecektir” buyurması gibi, Allah müttakilerle beraberdir, inancı müminlerin
korkusunu azaltacak, cesaretlerini de artıracaktır.114.“Đyinin yayılması için kötülüklerle
mücadele vermek, takvanın kendisi olmaktadır. Kötülükle mücadele etmek için de,
iyili ği yaymak gerekiyor. Yüce Allah, bu mücadeleyi verenlerle beraber olacağını
söylemektedir.
c- Ona Bir Çıkış Yolu Gösterir Toplumu çökerten beşeri ilişkilerin başında, aile içindeki ilişkilerin bozulması
gelmektedir. Aile hayatındaki dengesizlikleri, çıkmazları ve ızdırapları dindirmek veya
en az hasarla atlatmak bir takva meselesidir. Aile meselelerinin altından kalkılabilmesi
111Bayraklı, a.g.e, VIII,202, bkz Razı, cilt 11, 513; Et-Taberi, Taberi Tefsiri, IV,292,293 112 Aktaş,a,g.e.46 113 Tevbe/123 114 Bayraklı,a.g.e,VIII, S. 397,398
38
için, Allah’ın öğüdünü dinlemek gerekiyor. Bu öğüdü dinleyenlere Allah çıkış yolu vaat
ediyor.
Talak süresinde Allah, aile ilişkilerinin düzenli ve adil olabilmesinin,
takvanın(ruh olgunluğunun) temelleri üzerine kurulmasıyla mümkün olacağını beyan
etmektedir. Boşanma ile yüz yüze gelen aile ortamında adil davranmak, Yüce Allah’ın
koyduğu sınırı aşmamak, ailesine haksızlık yapmamak gibi yüksek bir ahlaka sahip
muttaki adam, Talak/1-2’de takdir edilmekte ve ona yeni bir fırsatın verilme verilme
ihtimalinden ve yeni bir çıkış kapısının yaratılacağından bahsedilmektedir. Demek ki
takvanın ödülü, Allah tarafından o insana yeni bir fırsatın ve çıkış yolunun verilmesidir.
Takva ile olgunlaşmış bir şahsiyete sahip olan insanların önünde, fırsatlar ve çıkış
yolları her zaman açık olacaktır. Takva(ruh olgunluğu), ailevi ve sosyal problemleri
eritmekte ve onların çözümünde ilahi yardımı temin etmektedir”.115
d- Ummadığı Yerden Rızık Verir Ve Đşini Kolayla ştırır Yüce Allah Talak süresinin 3. ve 4. ayetlerinde takva ile bereket arasında ilişki
kurmaktadır. Manevi hayatın insanın maddi yaşantısını ne denli etkilediğini Yüce Allah
aşağıdaki ayetlerde bildirmektedir. Arası bozuk olmasına rağmen takvasını gereği
olarak eşine adil davranan ve bu hususta Allah’ın emrine saygı duyan insanın ödülü,
ummadığı yer ve anda rızkının verilmesi ve işinin kolaylaştırılmasıdır. Talak süresinin
üçüncü ve dördüncü ayetleri bu ödüllere işaret etmektedir.116“Allah onu hiç beklemediği
yerden rızıklandırır. Kim Allah’a dayanıp güvenirse O kendine yeter. Şüphesiz Allah
dilediği şeyi sonuca ulaştırır. Allah her şey için bir ölçü koymuştur.”117
B.Bayraklı bu ayeti şöyle yorumlanmaktadır: “Yüce Allah, ekonomik
nedenlerle boşanma durumuna gelen eşlerin boşanmamaları, ya da boşanmaktan
vazgeçmeleri halinde, beklemedikleri bir yönden onların ekonomik ihtiyaçlarını
giderecektir. Bir an boşanacak duruma gelen eşlerden boşamak isteyen koca ise koca
kendi duygularını kontrol ederek Allah’a olan saygısı gereği boşamaktan vazgeçerse
Allah ona bir çıkış yolu verecektir. Bu çıkış yolu da “ beklemediği yerden kendini
“rızıklandırma” şeklinde olacaktır. Buradaki “rızıklandırma” yı sadece ekonomik
olarak almamalıyız. Ruhun gıdası olan sevgi ve mutluluk ta olabilir. Sevgi ve mutluluk
da ruhun gıdasıdır. Beklemediği bir yönden, onların kalplerine bir sevgi ve esenlik
115 Bayraklı,a.g.e,I,245 116 Bayraklı,a.g.e,I,246 117 Tevbe/3
39
koyup aile hayatlarını sürdürmelerini temin eder. Bu durum onun beklentilerinin
ötesinde bir oluşum meydana getirebilir.”
“ Đşte bu, Allah’ın size indirdiği buyruğudur. Evet kim Allah2a saygı duyarsa
Allah onun kötülüklerini örter ve mükafatını büyütür.”118
B.Bayraklı’ya göre, “ Kim Allah’a saygı duyarsa” ifadesi de, “ Kim Allah’ın
buyruklarını yerine getirirse” anlamına gelmektedir. Allah’ın buyruklarını yerine
getirmek, O’na saygı duymaktır ve saygısını ispat etmektir. Đşte Allah’ın emirlerini
yerine getirip O’na olan saygını ispat edenin kötülüklerini Yüce Allah örtecek ve onun
ödülünü büyütecektir, fazlalaştıracaktır. Özel anlamda olaya bakarsak, boşanma
konusunda Allah’ın emirlerini yerine getirenin, aile içinde boşanmaya sebep olan
kötülüklerini Yüce Allah örtecektir; o kötülüklerin tahribatını önleyecektir. Kötülüklerin
kokuşturmasını durduracaktır. Kötülükler orda durursa ödül verilemez. Önce kötülükler,
gizlenir, örtülür ortadan kaldırılır, ardından ödüle geçilir. Aslında kötülükleri örtmek bir
ödüldür, ama bu ödül başka bir ödül ile de büyütülmektedir.
Bundan şu neticeyi de çıkarıyoruz: Aile içindeki hukuki ilişkilere Allah’a saygı
çerçevesinde yaklaşmak, manevi ödülü getirmektir. Đşte hukuk ile eğitimin buluştuğu
noktalardan biri de budur. Çünkü suçun örtülmesi ve ardından kişiye ödül verilmesi
genelde bir eğitim metodudur. Ama bu alan suçu görülmemesi ile hukuku da
ilgilendirmektedir119.
Takva ve bereketin gelmesini ifade eden bir başka ayet ise Araf süresi 96.
ayette geçmektedir: “Eğer o memleketlerin halkı iman edip Allah’tan sakınsalardı,
kesinlikle üzerlerine gökten ve yerden bereketler açardık…” Yüce Allah bu ayetiyle,
önceki isyan edip direnenleri ansızın yakalayacağını beyan edince,, bu ayette de, itaat
etmeleri halinde onlara hayırların kapılarını açacağını beyan ederek şöyle demiştir:
“Şayet memleketler ahalisi, Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret
gününe inansalar ve Allah’ın nehyettiği ve haram kıldığı şeylerden sakınsalardı, onlara
yağmur vasıtasıyla semanın bereketlerini; bitkiler, meyveler, sürüler ve hayvanların
çokluğu; emniyet ve enliğin bulunması sebebiyle yerin bereket kapılarını onlara
açardık.”120
118 Talak/4 119 Bayraklı,a.g.e,IX,.382,383 120 Razi,a.g.e,X,522
40
Đman ve takva denen değerler toplumda çok önemli değişimler meydana
getirmektedir. Đman ve takva, ilahi lutfa, ihsana ve takdire sebep olmaktadır. Đnsanların
gönlü, ilahi âleme çıkıp oradan bereketi alıp gelmektedir. Bu bilgiye inanan insanların
inkâr etmeleri ve günahla bereketleri ortadan kaldırmaları mümkün değildir. Sonuç
olarak, Allah, “kendisine karşı sorumluluğun bilincinde olmak” anlamına gelen takvayı,
bereketiyle maddi imkânlara dönüştürmektedir. Mananın maddeye dönüşümüne şahit
oluyoruz bu ayette. Bu bereketin hem gökten hem yerden olacağına dikkat
çekilmektedir. Netice olarak denilebilir ki, yüce Allah, toplumların hayatında meydana
gelen dinamiklerin neler olduğunu açıklamakta, bu değişimlerin amaçlarını tespit
etmektedir. Mesela gök ve yerden bereket kapılarını açan Allah olduğuna rağmen, bunu
insanların iman ve takvasını esas alarak yaptığını buyurmaktadır. Sebep- sonuç ilişkisi
içerisinde yapılan bu açıklamalar, manevi oluşumların zamanla maddi neticelere
dönüşebileceğini gündeme getirmektedir. Toplumsal değişimlerde ilahi iradenin,
insanın inanç, takva ve yapıp etmelerinin ve amaçlarının yeri tesbit edilmektedir.121
e- Güven Elde Ederler Sosyal takva olgunluğunu elde eden toplumlar, dünya ve ahirette güven
içinde olma ile ödüllendirilirler: (Takva sahipleri, yani korunanlar ise güvenli bir
yerdedirler).122Fert ve toplum için mükâfatların en önemlilerinden biri de, içeride ve
dışarıda güven içinde olmaktır. Güvenli ihtiyacı insanın önemli ihtiyaçlarındandır.
Duhan süresinden aldığımız bu ayetten sonra pek çok ödül sayılmakta, ancak güvenlik
ihtiyacını giderme, önemine binaen öncelikli olarak vurgulanmaktadır. Cennetteki
nimetlerin başında güven nimetinin zikredilmesi, güven olmadan hiçbir nimetin işe
yaramayacağını anlatmak içindir. Kendini güvende hissetmeyen fert ve toplumlar,
içinde bulundukları nimetlerin tadını asla alamazlar. Bu dünyada takva denen ruh
olgunluğuna ulaşanlar, hem fert olarak kendi içlerinde güvene ulaşmış, hem de
toplumların güvenini elde etmiş olurlar. Ayrıca bu güven, dünyadan ahirete uzanacak ve
oradaki sonsuz güveni de kazandıracaktır.
Demek ki takva, güveni bu dünyadan ahirete taşıyan bir ruh gücüdür.
Đnsanlarla itişen, tartışan, haklara tecavüz eden, bencil, muhteris ve müfteriler güven
içinde bir çevre oluşturamazlar. Güven, korkudan ve üzüntüden uzak olmaktır. Takva
sahibi insanın işlediği ameller e sahip olduğu olgun ruh seviyesi, öteki dünyada onu
korkulardan arındırır. Araf/35’de bu duruma işaret edilerek şöyle buyrulmaktadır; (Ey
121 Bayraklı,a.g.e,VII,232,233 122 Duhan/51
41
Âdem nesli! Size içinizden peygamberler gelip ayetlerimi size anlattığı zaman, kim
yalanlamadan sakınır ve halini düzeltirse, artık onlara korku yoktur ve mahzun da
olacak değillerdir). Ayet takvaya, değişime ve güvene götüren yolu çizmektedir.
Peygamberler, mükemmelliğe götüren yolu çizen ilahi öğretileri insanlara tebliğ ederler
ve öğretirler. Bu öğretiler takvayı, takva değişimi, takva ve değişim de, birlikte korku ve
kederden kurtuluşu getirecektir.
Demek ki takva eğitimle mümkün olmaktadır. Takvasız değişim, değişimsiz
güven olamaz. Bu zincirdeki her bir değer diğerine bağlıdır. Birisinin kopmasına,
diğerinin yok olmasına neden olur. Kurtuluş, kötülüğün dokunmaması ve mahzun
olmamak gibi hayata tat veren ve hayatı cennete çeviren oluşumlar, takva sayesinde
ulaşılan merhalelerdir. Zümer süresinin 61. ayetinde, korkusuzluğa ve kedersizliğe
götüren süreç şöyle ifade edilmektedir. “Allah takva sahiplerini kurtuluşa erdirir.
Kötülük onlara dokunmaz ve onlar mahzun da olmazlar”.Takva, ruhun bedenin
arzularından, nefsin hevasından, şeytanın etkisinden, insanların entrikalarından ve
üzüntülerden kurtulmaktır; bu ödüller de, takva denen ruhun içeriğindeki elementlerin
adıdır. Manevi ve sosyal problemlerini çözemeyen fert ve toplumlar, kötülüklere daima
açıktırlar. Kötülüklere açık olanlar ise, daima korku içindedirler. Đşte takva, bu ferdi ve
sosyal problemlerin çözümünün adıdır. Kötülüklere karşı korunmak, insanı korku ve
endişeden uzak bir hayat sürmeye götürür.123
Tevhid inancına inanan, ahirete iman eden ve ondan şüphe etmekten kaçınan,
ahirete iman eden ve ondan şüphe etmekten kaçınan, günaha dalmayan, Yüce Allah’ın
emirlerini yerine getiren ve onlara karşı gelmekten sakınan kişi takva sahibidir. Bu
insanlar ahirette güvenli bir yerde ve makamda olacaklardır. Onların beni ve gönlü bu
dünyada şüpheden uzak, güven içinde, kesin imana sahip olduğundan, insanlar da
kendisinden emin, güven içinde olduğundan orada güven içinde olacaktır. Bu dünyada
beynini ve gönlünü nefsin ve şeytanın vesveselerinden güvende kılan insanların da
kendisinden güvende olduğu bir insan, öteki âlemde güven içinde olacaktır.124
Ayette geçen emin “güvenilir” kelimesinden anlıyoruz ki, güven önemli bir
değerdir ve değerlerin ön sırasında yer almaktadır. Demek ki takva, insanın iç âlemi ile
sosyal hayatında yakalayacağı güvenle elde edilecektir. Süleyman Aktaş, Duhan/51’i
şöyle yorumlamaktadır: Daha sonraki ayetlerde, pek çok ödüler sıralanmasına rağmen,
123 Bayraklı, a.g.e,I, 246.247 124 Bayraklı,a.g..e, XVII,427
42
ilk ödül o “güven” olmaktadır. Güven içinde olmayanlara, diğer ödüller hiçbir tat ve
zevk veremez. Böylece Yüce Allah toplumu en çok ihtiyaç duyduğu şeyin güven
olduğunu bize öğretmektedir. Güven içinde olmayan toplumların, zenginliği, sosyal
etkinlikleri ve beşeri ilişkilerinde tat yoktur. bu durumda güven, dünya ve ahiretin en
büyük nimetini teşkil eder. müslüman ahiret ortamını bu dünyada ki amelleriyle
kazanmaktadır. Takva mertebesine ulaşan fert ve toplum, yani bu dünyada insanlarla
itişmekten, aşırı tartışmaktan, haklara tecavüz etmekten, bencillikten, ihtirastan,
kibirden, zinadan, iftiradan kaçınan, kendisini koruyan ve kısaca insanlar ve
yaratıcısıyla güven içinde olanlar ahiret yurdunda güven içinde olacaklardır.125
Hicr süresi 45_48’de Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ Takva sahipleri,
elbette cennetlerde ve pınar başlarında olacaklar, Oraya esenlik ve emniyetle girin. Biz,
onların gönüllerindeki kini söküp attık; onlar artık köşkler üzerinde karşı karşıya oturan
kardeşler olacaklardır. Onlara orada hiçbir yorgunluk dokunmayacak ve onlar oradan
çıkarılmayacaktır.” B.Bayraklı’ya göre, buradaki cennetlerin ve pınarların hem dünyevi
hem de ahiretle ilgili olduğunu belirtir. Takva sahibi insanla, aslında iç âlemlerini
cennete çeviren ve psikolojik oluşumları olumlu manada pınarları pınarlar gibi akmakta
olan kişiler gibidir. Ayette geçen “cennetler” kelimesinin çoğul olması, takva sahibi
insanların em iç âlemlerini hem sosyal hayatlarını hem de ahiretlerini cennete
çevirmektedir. Böylece cennet ödülünün, inanışlarının ve davranışlarının neticesi
olduğu ortaya çıkacaktır. Ayette geçen “cennetler” çoğul olduğuna göre, çoğul
cennetlere Rahman süresinden de bir açılım getirmektedir: “ Rabbinin huzurunda
durmaktan korkan kimselere iki cennet vardır”(Rahman 55/46) Burada Allah’a karşı
kötü fiil işlemekten sakınan iki cennet; “ iyiliğin karşılığı iyilikten başka bir şey midir?.
Ayetteki pınarlar, Muhammed 15’te geçen bozulmayan sudan, süzme baldan, tadı
değişmeyen sütten ve tatlı içecekten oluşan nehirler olabilir.
Đman eden insan güvenilir insandır. Onun elinden ve dilinden herkes
güvendedir. Demek ki dünyevi manası ile ele alınca, takva sahibi insanların yaşadığı
ülkede barış ve güven vardır. Kin ve düşmanlıktan arınmış, herkesin hayatı, malı ve
sahip olduğu tüm değerler güven içindedir. Bu dünyada hem iç dünyasını hem de
ülkesini barış ve güven içinde oluşturanlar elbette ahiretteki cennetlerde de esenlik ve
125 Aktaş, a.g.e..47
43
güven olacak, o şekilde oralara gireceklerdir. Muttaki insan, Allah ile kendisi ile ve tüm
insanlık barış içinde olan, kendisine güvenilen insandır.126
Süleyman Aktaş ise bu dört ayette şu sosyal realiteyi çıkarmaktadır: “ bir
yerde kin varsa ve insanlar birbirlerine zahmet veriyorlarsa orada kardeşlik duyguları ve
davranışları ölmüş demektir. Kardeşliğin öldüğü yerde de “ güven” yok demektir.
Takva sahibi olmak için kalpteki kini söküp atmak, insanlara zahmet vermekten
sakınmak ve kardeşlik duygu ve davranışlarını canlı tutmak gerekiyor. Bunu bu
dünyada hayata geçirenlerin öteki dünyadaki ödülleri de öyle olacaktır.”127
Yüce Allah’ın kendisini kötülüklerden koruyanı, diğerlerinin kötülüklerinden
koruyacağını bildirmektedir. Ar’af/35’te “ Size bir iyilik dokunursa, onları üzer ve
kederlendirir. Başınıza bir felaket gelirse, onunla ferahlanır ve sevinç duyarlar. Eğer siz,
sabırlı olurda korunursanız, onların hileleri size hiçbir zarar veremez. Kesinlikle Allah
onların yaptıklarını ilmiyle kuşatmıştır.” Aktaş, Sabretmek ve takvanın, insandan
düşmanlarının entrikalarından koruduğunu, Allah’ın dünyada takva sahiplerine
bahşettiği bir ödül olduğunu. söylemektedir 128B.Bayraklı ise, kinin bulunduğu yerde
sevinç olmadığını, kinin atılmasından sonra mutluluğa ulaşıldığını belirterek ayetteki
psikolojik mutluluğun, sosyal mutluluğa dönüştüğünü söyler. Đşte burada ilahi eğitimin
gönüllerde cereyan ettiğini oradan sosyal hayata yayıldığını, aslında yüce Allah’ın din
eğitimi ile genel eğitime gönülle uğraşıp kinden temizleme ödevini de yüklemiştir
der.129
f- Allah’ın Dostlu ğunu Kazanır Veli, Sevgi, yardım, emre uymak, emri uygulamak gibi manaları içererek
dostluğun sıcaklığını kalbinde taşıyıp her yerde buna sadık kalmayı kendine bir hak ve
vecibe kabul edenin sıfatıdır.130 Dost, yar ve sadık manasına gelen veli, Firuzabadi’ye
göre, yağmur kesildikten sonra yağan ikinci yağmura denir. Bu yağmur rahmet doludur.
Đman, takva, korkusuzluk ve kedersizlik gibi manevi oluşumların meydana getirdiği
ilahi dostluk, insan için en büyük ödüldür. Bu ödül veliliktir. Veli ile muttaki, hemen
hemen aynı kişiyi ifade etmektedir. Velilik, muttaki insanın, Allah katındaki makamının
126 Bayraklı, a.g.e,X,.368.369 127 Aktaş,a.g.e.s.47 128Aktaş,a.g.e.s.48 129 Bayraklı,a.g.e,X,373 130 Celal Yıldırım, Asrın Kuran Tefsiri, Anadolu yayınları, V,2736
44
adıdır. Đnsanın inanış ve davranışlarıyla oluşturduğu yapının adına takva denir; bu
binanın Allah katındaki diğer adı da veliliktir.131
Allah, Kuran’da kimlerin dostu olduğunu veya kendisine dost olanların
özelliklerini sayarken, temel özellik olarak takvayı göstermektedir. Kulun Allah’a;
Allah’ın kula; kulun kula ve nihayet insanın şeytana olan dostluğunu ifade etmek üzere
Kur’an’da birçok yerde kullanılmaktadır.
Allah’ın kula, kulun Allah’a dostluğu; “ sizin dostunuz, Allah ve Resulüdür; iman
edenlerdir, onlar ki namazı kılar, zekâtı verir ve rükû ederler. Bu ayet, insanların
dostlarını belirlemektedir.: Allah, Peygamber ve iman edenler. Kulun kula dostluğu;
“iyilikle kötülük bir olmaz. Sen kötülüğü en güzel bir şekilde önle. O zaman seninle
arasında düşmanlık olan kimse, sanki candan bir dost olur.”132 Đnsanın şeytana dostluğu;
“Kim Allah’ı bırakır da şeytanı dost edinirse, elbette apaçık bir ziyana düşmüştür.”133
B.Bayraklıya göre bu ayetlerde yüce Allah insanlara dost ve düşmanını bilmeyi ve
davranışlarını ona göre düzenlemeyi çok ciddi bir bilinç seviyesine çıkmasını
öngörmektedir. Kendi iç âlemindeki dost ve düşmanı bilmeyen insan, Allah’ın dostluğu
ayıramayacak, insanlardan kimlerin kendine dost olduğunu da kestiremeyecektir.
Demek ki eğitim, dostluk ağacının köklerini insanın akıl ve gönlüne salacak, oradan
çıkan dostluk ağacı sosyal hayatı sarıp Allah’a uzanacaktır. Bu konuda eğitim büyük
bir sorumluluk yüklenmeli, yetişmekte olan nesillere bu bilinci aşılamalıdır. Özellikle
Fussilet/34’teki düşmanlığın dostluğa dönüşmesinin dinamiğini iyi anlatılmalı;
düşmanın daima düşman, dostun da daima dost kalmayacağı bilinci verilmelidir.134“ Đyi
bilin ki Allah’ın dostlarına korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar iman ve ittika
etmiş olan kimselerdir. Dünya hayatında da ahirette de onlar için müjdeler vardır.”135.
B.Bayraklı bu ayetlerde, Yüce Allah’ın “Allah dostlarının” yani “ velilerin” kimler
olduğunu özellikleri ile açıkladığını dile getirerek halk dilinde “evliyaulllah” denen ve
“Allah dostları” anlamına gelen bu ifadeyi açıklamaktadır. “Allah dostları” ifadesini iki
türlü yorumlamaktadır: ilki, “ bunlar Allah’ın dostudur”; diğeri de, “ bunlar Allah’a
dost olanlardır”. Bu manalardan birincisinin ağır geldiğini ifade ederek; Allah’ın insana
dost olduğunu, oysa insanın Allah’a dost olmasını imkânsız olduğunu belirtir. Đnsan
inancı ve amelleri ile zeminini hazırlar ve böylece Allah ona dost olur. Bundan dolayı
131 Bayraklı,a.g.e, I,248 132 Maide/55-56 133 Nisa/119 134 Bayraklı,a.g.e,II,150.151 135 Yunus 62.63_64
45
bizim “ Allah’a dost olan” değil de, “Allah’ın dost olduğu insandan”bahsetmemizin
doğru olacağını söylemektedir.
Bu açıklamayı “ Allah inananların dostudur”136 ayetiyle ilişkilendirerek, yüce
Allah’ın kendi koyduğu ölçüleri yerine getiren kullarını dost edindiğini; kulun onu dost
edinemeyeceğini söyler. Çünkü dost olmanın kurallarını Allah koyar, insan koyamaz.
Bir insanın çıkıp “ Ben Allahın dostuyum” demesi doğru değildir, ama Yüce Allah,
“Ben şu özelliklere sahip olan insanı dost edindim” diyebilir ve diyor da. Allahın dost
dediği veli kelimesinin kökü “veleye”dir. “yaklaşmak” anlamına gelen bu kelimenin
veliye kalıbı “ idare etmek, düzenlemek, işini üzerine almak” manasını ifade etmesinin
yanında “ yardım etmek, sevmek, bir ülkeyi istila etmek” manaları da vardır. Mevla
kalıbı, “Rab, efendi, bir işi gören, yakın hısım, ihsan eden, ihsan oluşmuş, dostu sevdiği
kimse, kul köle azad eden” manasına gelmektedir. Bu manalardan “yaklaşmak, sevmek,
ihsan eden veya olunan, dost” manaları öne çıkar. Yani “Allah’ın velisi, Allah’ın yakın
olduğu veya Allah’a yakın olan; Allah’ın sevdiği veya Allah’ı seven; Allah tarafından
ihsan edilen; Allah’ın dostu manalarına gelmektedir.
Bu açıklamalardan sonra, yunus süresindeki 62.64. ayetlerde geçen “ Allah’ın
dostları”nın özelliklerine geçebiliriz: “ Bilesiniz ki Allah’ın dostlarına korku yoktur.
Onlar tasaya düşmezler.” Burada “ bilesiniz” ifadesiyle Yüce Allah anlatacağı
konunun akıldan çıkarılmamasını emretmektedir. Bilme konusunda verilen emirden
anlıyoruz ki, ilahi eğitimin bir de öğretim, yani bilgilendirme boyutu vardır. “Allah’ın
dostları” buradaki veli kelimesinin çoğulu olan evliya kavramı, “Allah’a yakın olanlar”
anlamına gelmektedir. Bu kelimenin ilk anlamı bu olunca, ikinci anlamı da “ Allah’ın
koruduğu, Allah’ın sevdiği kullar” olmaktadır. Buradaki evliya kelimesinin “yakınlar”
manasına geldiğini şu şekilde ispatlanır: Vakıa suresinin 88. ayetinde “ Fakat ( ölen
kişi) Allah’a yakın olanlar ise” ifadesi yer almaktadır. Buradaki mukarrebun yani
“yakın olanlar” ifadesini Yunus suresinin 62. ayetine götürüp evliya kelimesinin manası
olarak yerleştirebiliriz. Böylece evliyaulllah yani “Allah’ın dostları” , “ Allah’a yakın
olanlar” şeklinde manalandırılabilir. “onlara korku yoktur; tasaya da düşmeyeceklerdir.”
Razi’nin yorumuna göre, korku ‘gelecek’le; tasa da ‘geçmiş’le alakalıdır. Demekk ki,
Allah’ın dostlarının, Allah’a yakın olanların, yani Allah’ın sevdiği kullarının gelecekle
ilgili korkuları; geçmiş hayatları ile ilgili üzüntüleri de olmayacaktır.
136 Bakara, 2/257
46
“Onlar iman edip takvaya ermiş olanlardır.”Allah’ın dostu, Allah’ın sevgilisi ve
Allah’a yakın olabilmek için bu ayete göre bazı hususların yapılması gerekir:
Đman etmek: Veliliğin, yani Allah’a yakın olmanın ilk basamağı sahte tanrıları inkâr,
ikinci basamağı da gerçek imana sahip olmaktır. Đmanın kök kalıbının “ güven”
anlamına geldiğini düşünürsek iman etmek, insanlarla ve Allah ile bir güvenlik hattı
kurmak demektir. Demek ki “veli” Allah’ın güvendiği ve insanların güvenini kazandığı
kimsedir. Veli insana, sırtınızı dönebilirsiniz. Đman etmiş olması, onun güvenirliğini
ifade etmektedir.
Sakınmak: Takvayı elde etmek manevi bağışıklık sistemini
kuvvetlendirmektedir. Bakara süresinin 22. ayetinin tefsirinde takvanın ne olduğu geniş
bir şekilde açıklanmıştır. Yunus süresinin 63. ayetine göre veli, “ inanan ve takvaya
eren kişi” dir. 62. ayetin son kısmını da ilave edersek, gerçek iman ve takva sahibi
olduğu için korkusuzluğa ulaşan ve tasası olmayan insana “veli” denmektedir. Đşte bu
insan Allah’a yakın ve Allah’ın sevgili kulu olmaktadır.
Yüce Allah, sevgisini takva sahiplerine veriyor ayrıca dostluğunu da verdiğini
ilan ediyor. Đnanmayanlar birbirinin dostuyken, inananların dostunun Allah olduğunu
bildiriyor. Bunu Casiye süresinin 19. ayetinde şöyle ifade etmektedir:“ Doğrusu
zalimler Allah’tan gelecek hiçbir şeyi senden geri bırakmazlar. Gerçekten onlar
birbirlerinin dostudurlar. Allah da takva sahiplerinin dostudur.” Bu ayette Yüce Allah,
zalimlerin, hukuk tanımayıp insanlara zulmedenlerin birbirinin dostu olmalarını ve
birbirini korumalarından bahsetmektedir. Yüce Allah, bizlere ve bizden sonraki
nesillere şöyle sesleniyor: zalimler birbirinin dostu olabiliyor, siz de bana dost olun,
zaten ben de takva sahiplerinin dostu olacağımı ilan ediyorum. Benim dostluğumu
bırakıp, zalimlere dost olmayın, çünkü zalimlere dost olmanız, benim dostluğumu
kaybetmeniz demektir.
Sonuç olarak şöyle diyebiliriz: Allah’a dost olabilmek için takva sahibi, yani
O’na karşı kulluğunun bilincinde olmak, O’nun emirlerini yerine getirmek gerekiyor.
Zalimlerin arzularını takip ederse, takvasını kaybeder, takvasını kaybedince de Allah’ın
dostluğunu kaybetmiş olacaktır. Buradaki “dostluk” Allah’ın koruyuculuğu anlamına
gelmektedir. Manevi korucucuk, yani bağışıklık sistemini kaybeden, Allah’ın
koruyuculuğunu kaybedecektir.137 Ayrıca takva, sosyal kaynaşmaya götürür. Toplumun
dirili ğini sağlayacak temel harçlardan birinin dostluk olduğu ve eğitimin toplumsal 137 Bayraklı,a.g.e,XVII,.461
47
amacı ortaya çıkmaktadır. Đnsanı Allah’a dost yapacak veya Allah’ın dostluğunu ilan
edecek seviyeye getirmek gerekmekte ve bu da ancak eğitimle olmaktadır. Demek ki
eğitimle insanlara, nelerden sakınmaları gerektiği, sakınmanın ahlaki ve dini yönünü
bilinçli bir şekilde halka kazandırmak gerektiğini anlıyoruz. Đşte yüce Allah, Allah’ın
velisi olmaya giden yolu bu ayetle açıklamaktadır138.
g) Siyasi Erk Elde Ederler
Yüce Allah devlet kurma yetkisini ve insanları yönetme erkini dünya
ödüllerinden en büyüğü olarak takva sahiplerine verir: “Musa kavmine şöyle dedi:
‘Allah’tan yardım dileyin ve sabredin. Yeryüzü kesinlikle Allah’ındır. Kullarından
dilediğini ona varis kılar. Akıbet muttakilerindir”.139 Kasas/83’de de şöyle
buyrulmaktadır: “Şu ahiret yurdunu biz, yeryüzünde zulüm ve fesat istemeyen
kimselere veririz. Đyi sonuç muttakilerindir”.Đşte ahiret yurdu!”Daha önce Kasas 77’de
Karun’un toplumu ona öğüt verirken “ahiret yurdu”terimini kullanmışlar ve dünya ile
ahiret arasında dengeyi kurması konusunda onu uyarmışlardı. Ayrıca 79.ayette de
“dünya hayatı isteyenler “ifadesine yer verilmiştir. Bu ayette de Yüce Allah“ahiret
yurdunun”kime ait olacağı meselesine açıklık getirmektedir.”Biz, onu yeryüzünde
büyüklük taslamayan ve bozgunculuk çıkarmak istemeyen kimselere veririz.”
Çünkü:”gerçekten Firavun, Mısır ülkesinde despotça davranıyordu”140;yani büyüklük
taslıyordu.”Musa’nın kavminde olan Karun, israiloğularına azgınlık etmişti” 141.Đşte
ahiret yurdu, Firavun ve Karun gibi taslamayanlarındır, derken onların ahireti
kaybettiklerine de işaret edilmektedir.
Firavun ile Karun’un iki kötü müşterek özellikleri vardı: Böbürlenmek ve
ülkede bozgunculuk yapmak. Bu insanların durumunun ne kadar kötü olduğunu
anlatmak için Kasas 83’te bunların ahiret yurdunu kaybettiklerini, dolayısıyla onların
davranışlarının zıddı yapanlara ahiret yurdunun tahsis edileceğine dikkat çekilmektedir.
Büyüklük taslama ile bozgunculuk yapmak, ahiret yurdunu kaybettirecek kadar kötü bir
durumdur.”Sonuç, takva sahiplerinindir .”Ayetin buraya kadar olan bölümünü
okuyanlar, şu düşünceye kapılabilirler: Ululanmayan ve bozgunculuk yapmayan
kâfirlere de ahiret yurdu verilecek midir? Đşte bu soruyu ayetin son kısmı
cevaplandırmaktadır. Ayette geçen “takva sahipleri”ifadesinden anlıyoruz ki, bu
138Aktas,a.g.e.46 139 Araf/128 140 Kasas28/4 141 Kasas28/76
48
insanların iman etmiş olmaları gerekiyor. Çünkü takva denen”manevi ruh olduğu,
manevi bağışıklık sistemi ve Allah’a karşı sorumluluğunun bilincinde olmak”,kâfirler
için düşünülemez ve onlara ait bir özellik ve sıfat olamaz. Bu sıfat, inanıp ruh
olgunluğuna ulaşanlara verilen bir sıfattır.
Yüce Allah, en güzel sonucu takva sahiplerine hazırlamış, yani en güzel
sonuç”takvaya”aittir demiştir. Onu elde eden de, en güzel sonuca ulaşacaktır. Yüce
Allah, en güzel sonucu kişiye değil”takva”ya vermektir.”En güzel sonuç, takvayadır”142
Başka bir ifade ile:”En güzel sonuç, takva iledir.”Demek ki, en güzel sonuç denen
ödül,”takvayadır.” Kim takvaya ulaşırsa, ödüle de ulaşmış oluyor. Tıpkı yarışlarda ödül,
birinci gelene verildiği gibi, takva da maneviyatta birinci gelmektedir.143
Ele aldığımız ayetlerin birincisinde dünya yurdunun, yani siyasi erkin, ikincisi
de ahi ret yurdunun kimlere verileceği açıklanmaktadır. Her iki ayetin eksen kavramı
muttakidir. Ayetleri bir araya getirdiğimizde, dünya ve ahiret yurduna kimlerin varis
olacağı anlaşılacağı gibi, bu ödüle götüren amellerin neler olduğu da belirlenmiş
olacaktır. Dünya yurdu, sadece Allah’tan yardım dileyen, yani şirk koşmayan ve
sabreden insana verilirken, ahiret yurdu da, zulüm yapmayan ve fesat çıkartmayan
insanlara verilecektir. Sadece Allah’tan yardım dilemek, sabretmek, zulüm ve
bozgunculuk yapmamak gibi psikolojik ve sosyolojik özellikler insanı takva denen ruhi
ve sosyal olgunluğa götürmektedir. Đşte bu ruh olgunluğundan dolayı dünyevi iktidar;
sosyal olgunluktan dolayı da ahiret yurdu verilmektedir.
Demek ki, dünyevi iktidar olumlu amellerde bulunanlara, ahiret yurdu da kötü
davranışlardan sakınanlara verilmektedir. Başka bir ifadeyle dünya, farzları yapanlara;
ahiret haramdan sakınanlara verilmektedir. Araf/128 ayetinin tahlilinden, takvanın,
Allah’ın hoşnutluğunu çeken ve yeryüzüne indiren bir ruh olduğu anlaşılacaktır.144
Đman ve iyi amel, önce siyasi erki, sonra dinin kök salıp yayılmasını daha sonra
da korkunun güvene dönüşmesini temin ediyor. Đşte bunlar dünyevi saadetin temel
direkleri olmaktadır. Đman, amel, siyasi erki elinde tutmak, sağlam bir dine sahip olmak
ve güven içinde yaşamak bu temel değerleri oluşturmaktadır. Bunlar aynı zamanda
dünya ve ahiretin mutluluğunun reçetesini teşkil etmektedir. Demek ki dünya ve 142 Taha 20/132 143 Bayraklı,a.g.e,XIV,388,389 144 Bayraklı,a.g.e,I, 248
49
ahiretin mutluluğu sadece iman etmekle elde edilmiyor; amel gerekiyor. O da yeterli
olmuyor, siyasi erki elinde tutmak, sağlam bir dine sahip olmak ve bir güven ortamına
sahip olmak gerekiyor145
Süleyman Aktaş’a göre, A’raf süresinin 128. ayetinde dünya yurdu, iktidarı ve
siyasi gücünün kime verileceği açıklanırken Kasas suresinin 83. ayetinde ise ahiret
yurdunun kimlere verileceğine dikkat çekildiğini ifade eder. Her iki ayette ortak nokta
“muttaki” kavramıdır. Her iki ayet bir araya getirilince dünya ve ahiret yurtlarının hangi
vasıftaki insanlara miras bırakılacağı ilkesine ışık tuttuklarının anlaşıldığını belirterek şu
sonuca varır: Dünya yurdu, Allah’tan yardım dileyen ve sabreden muttaki insanlara
verilirken; ahiret yurdu, zulüm yapmayan ve fesat çıkarmayan muttakilere
verilmektedir. Dünya iktidarının olumlu işler yapanlara verilirken, ahiret yurdunun kötü
şeyleri yapmaktan sakınanlara verilmektedir. Demek ki dünya farzları yapanlara, ahiret
haramlardan sakınanlara ait olmaktadır. Bu ayetler bir araya getirilince muttaki insanın
özellikleri ortaya çıkmaktadır.146
Yüce Allah Ara’f süresinin 26. ayetinde iman edip sakınanlara gökten ve
yerden bereketin kapılarını açacağını bildirmektedir.
3- UHREVĐ ÖDÜLLER
a- Altından Irmaklar Akan Cennetlere Girerler Đnanan insan için amaç, dünya mutluluğu ile birlikte cenneti kazanmaktır.
Cennet ilahi ödülün en önemlisidir. Yüce Allah, Muhammed/15. ayette muttakilere vaad
edilen cennetlerin durumu hakkında bilgi vermektedir. Ayet mealen şöyledir; “ Takva
sahiplerine vaad edilen cennetin özellikleri şöyledir: orada bozulmayan sudan ırmaklar,
tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren şerbetten ırmaklar ve süzme
baldan ırmaklar vardır. Onlara orada her çeşit meyvelerden de vardır. Rableri tarafından
bağışlanacaklardır. Bu durumda olanlar, süreli olarak ateşte kalıp bağırsaklarını parça
parça edecek kaynar su içirilenlerle bir midir?”147 “ Orada bozulmayan sudan ırmaklar
vardır” ayetinde geçen “ asin” kelimesinin kök fiili “esine” dir ve “ bozuldu” anlamına
gelmektedir. Bizim dünyadaki sulardaki gördüğümüz özelliklerden biri, çok
durduğunda tadının bozulmasıdır. Uzun zaman duran suyun içinde yosunlaşma başlar.
Bozulan tadından dolayı içilmez hale gelir. Đşte bu idrakimizden dolayı Yüce Allah,
cennetteki su ırmağının suyunu anlatmakta ve onun bozulmayacağını söylemektedir. 145 Bayraklı,a.g.e,XIII,428 146 Aktaş,a.g.e 55,56 147 Bayraklı,a.g.e,I,.249
50
Cennetteki ırmaklardan biri neden su ırmağıdır? Su neyi temsil etmektedir?
Dünyada suyun ne yaptığına bakarsak bu sorulara da ona göre cevap verebiliriz. Su,
hayat verir. Hayatın kaynağıdır. Suyun olmadığı yerde hayat, canlı yoktur. Takva sahibi
insan da düşünceleriyle, sözleriyle ve çalışmalarıyla insanlığa hayat verdiği için ona
sudan ırmaklar ödül olarak verilecektir. Onun beyni ve gönlü canlıdır. Aklı çalışır halde,
gönlü de sevgi ve imanla doludur. Diğer taraftan su, temizleyicidir. Bütün kirleri su ile
gideririz, suyun olmadığı yerde temizlik yapılamaz. Su tarafı temiz basan insan da,
iffetlidir, namusludur. Su iffeti temsil etmektedir. Demek ki, cennetteki su ırmağı
insanın içindeki iffetten çıkmakta ve cennete kadar akıp gitmektedir. Bu ödül, iffet
denen, temel değeri hayata geçiren ve ona leke sürmeyen insana verilecektir.
“ Tadı değişmeyen sütten ırmaklar vardır”. Bu dünyada mevsimine göre,
kaynatılmadan duran süt, halk tabiriyle keser, yoğurtlaşmaya başlar, süt tadını kaybeder.
Ama takva sahiplerine verilecek olan cennetteki süt ırmaklarının tadı değişmeyecektir.
Peki, “ süt” kavramı neyi temsil etmektedir? Süt, karakteri, değişimi ve üretkenliği
temsil etmektedir. Mesela, küçük bir çocuğu annesi dışında bir kadın emzirirse o onun
sütannesi, o da onun süt çocuğu olur. Çünkü iki yaş arasında emilen sütlerin karaktere
etkisi vardır. O süt, çocuğun karakterini etkilediğinden onun sütannesi olur. Demek ki,
süt, takva sahibi adamın karakter sağlamlığını temsil etmektedir. Karakteri sağlam
olduğu için ona sütten oluşan ırmak verilecektir. Süt aynı zamanda değişimi ve bu
değişimle üretkenliği temsil etmektedir. Sütten yoğurt, peynir… Vs olması onun hem
değişkenlik hem de üretkenlik boyutunu temsil etmektedir.
Takva sahibi insanlar hem değişime açıktır, ham de düşünce ve
çalışmalarıyla üretkendirler. Çünkü En’am 151’de aklını kullanarak, 152’de düşünerek,
bunların sonucu olarak 153 de takvaya ulaşılacağına dikkat çekilmektedir. Takva sahibi
insanın aklı, düşüncesi hep yeniden yeniye koşar, çeşitli şeyler üretir ve insanlığın
hayatını zenginleştirir. Takva sahibi insanın karakteri sağlamdır., dönek değildir.; çifte
standart oynamaz, münafıklık yanından geçmemiştir. Đşte onun bu karakter ırmağı
cennette süt ırmağına dönüşecektir.
“ Đçenlere lezzet veren şerbetten ırmaklar vardır”. Burada “ şerbet” diye
tercüme ettiğimiz kelime “hamr”dır. Kelimenin ana manaları şunlardır: “örtmek,
gizlemek, mayalandırmak, galip gelmek ve şaşkınlık duymak “. Örtmek manası, takva
sahibi insanın, başkalarının hatalarını örtmesi, gizlemesi, boyutunu ve ahlakını ifade
etmektedir. Söz taşımaz, başkalarının hatalarını başka yerlerde anlatmaz, gıybet etmez.
51
Aynı zamanda kendi yaptığı iyilikleri örter, bilinmesini istemez ve başa kakmaz. “
mayalandırmak” anlamı düşünüldüğünde de, takva sahibi insan tüm düşüncelerini ve
davranışlarını ilahi emirlerle, ilahi vahy ile mayalandıran bir şahsiyete sahiptir.
“Şaşkınlık duymak” manası da, takva sahibinin ilahi aşk ile sarhoş olduğunu, adeta
şaşkına döndüğü halini temsil etmektedir. Alkol insanı sarhoş eder, takva sahibini de
ilahi sevgi sarhoş etmiştir. Gönlü Allah sevgisi ile dolu olduğu ve o sevgiden lezzet
aldığı için ona şerbet ırmağı verilecektir.
“ Süzme baldan ırmaklar vardır”. Burada bal, şifa olması, en üstün gıdalardan
olması, içindeki yabancı maddeleri üstüne çıkarması ve yabancı maddeleri
tutmamasıyla bir temsil ifade ediyor. Takva sahibi insan fikirleriyle, barış yanlısı olması
ile, toplumsal hastalıklara şifa olur. Problemlerin doğru yolla çözümünü sağlar. Onun
için tüm davranışları ile topluma bal gibi gıda verirler. Balın, içindeki yabancı
maddeleri üstüne çıkarması, içinde tutmaması da takva sahibi insanların hatalarını
görmesi ve tövbe etmesini temsil etmektedir. nefis muhasebesi yapar, hatalarını
gizlemeyip onları üstüne çıkarır. Hatalarını görüp tövbe etmesi ve af dilemesi, kendisini
hatasız görmediği ifade etmektedir. Kendisini hatasız görmemekle, manevi bir
bencilliğe sahip olmağını göstermektedir. Günah konusunda Allah’ın huzurunda “
korku ve ümit “dengesini kurmuş demektir. Đşte bu özellikleri için ona süzme bal ırmağı
verilecektir. Đşte bütün bu ırmaklar, takva sahibi insanın iç âleminden ve ahlakından
çıkıp cennete kadar ulaşmaktadır.
Şimdi kısaca bu ırmaklara insanın içindeki dört özelliğinin ismini verirsek
şöyle deriz. Đffet ırmağı, karakter ırmağı, sevgi ırmağı ve hataları görme ırmağı. Diğer
bütün özellikleri bu temel özelliklere bağlayabiliriz. Takva sahibi insan bütün yaptıkları
ile aslında cennete bu ırmakları akıtma görevini yerine getirmektedir. Aslında Yüce
Allah vahyi ile bu tip insanların yetişmesini murad etmektedir. Đçinden bu ırmaklara
kaynaklık edecek, davranışlarıyla da onarlı besleyecek akva sahibi adam Đslam
eğitiminin amacı olmaktadır.
“Onlara orada her çeşit meyvelerden de vardır”. Suyun olduğu yerde meyve
de olur. Cennette her çeşit meyvenin olması, cenneti kazanan bu insanların dünyada
cömert olduğunu temsi etmektedir. Cömert insana yani infak edene bu dünyada Yüce
Allah samimiyetine göre kat kat verdiğine göre cennette de her çeşit meyveden
verecektir. Fakire verdikleri ve kamu yararına harcadıkları, orada b şekildeki bir ödüle
52
dönüşecektir.148 Mevlana, Muhammed suresi’nin 15. ayetine çok ilginç bir açıdan
işarette bulunmaktadır. Âşık dediği öğrencisine veya muhatabına, can gözüyle kendi iç
âlemindeki bu dört ana özelliği görmesini öğütlemektedir. Muhammed suresinde geçen
ayet şöyledir: “Takva sahiplerine vaad edilen cennetin özellikleri şöyledir: orada
bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeyen sütten ırmaklar, içenlere lezzet veren
şerbetten ırmaklar ve süzme baldan ırmaklar vardır. Onlara orada her çeşit meyvelerden
de vardır”
Đşte Mevlana’nın, öğrencisinin iç âleminde görmesini istediği dört ırmak bu
ayette geçmektedir. Çok ince bir görüşle Mevlana, insanın cenneti önce kendi iç
âleminde aramasını, ırmakları orada görmesini gündeme getirmiştir. Kendi iç âleminde
bu ırmakları gören, tesbit eden ve onlardan istifade eden kişi ahirette de aynı ırmakları
gören, tesbit eden ve onlardan istifade eden kişi ahirette de aynı ırmakları görecek,
tadacak ve zevkini alacaktır. Đşte Eğitim insana, bu ırmakları fark ettirecek ve onlardan
istifade etmesinin gayretinde olacaktır. Şahsiyetin gelişimi ve kemale ulaşımı, insanın
kendi iç âlemindeki bu ırmakları görmesi, tesbit etmesi ve istifade etmesiyle
gerçekleşebilecektir. Mevlana neden, ayette geçen bu dört ırmağı insanın iç âleminde
aramıştır? Bize göre Mevlana bu arayışın basit bir arayış olmadığının farkındadır.
Irmakların ihtiva ettiği maddeler, insanın ruh âlemini besleyen değerleri temsil
etmektedir. Biz bu ırmakların insan şahsiyetinde neyi temsil ettiğini şöyle izah
edebiliriz:
a)Su ırmağı: Bilindiği gibi insanın yaratılışında su maddesinin oranı çok
yüksektir. Toprağın insan suretine gelmesine kadar su ile yoğrulduğunu Kuran’dan
öğreniyoruz. Đnsanın yapısındaki bu su miktarı, ona bazı özellikleri kazandırmaktadır.
Su yapısı gereği temizleyici bir özelliğe sahiptir. Đnsanda da temizlik, yani iffet ve
namus denen evrensel bir değeri yaşatmakta ve beslemektedir. Đnsanın doğuştan iffete
yönelik olması, verilen ahlakı terbiye ile iffet duygusunun geliştirilmesi onun sudan
kaynaklanan bir özelliğidir. Diğer taraftan suyun canlılar için çok gerekli olması,
rahmete dönüşüp tabiata bereket ve canlılık vermesi, insanda da faydalı olma, bereketli
ve üretken olma özelliklerine kaynak teşkil etmektedir. Demek ki, suyun tabiata
bahşettiği tüm faydalar, bizim ruh âlemimizde de gerçekleşmektedir. Suyun çokluğu
bazen fiziki âleme zararlı olabilir. Taşan bir nehrin etrafını yıkıp geçirmesi buna örnek
verilebilir. Bazen insan taşınca sosyal çevresini perişan edebilir. Đşte insanın bu özelliği
148 Bayraklı,a.g.e,XVIII,38.39.40.41.42
53
eğitim vasıtasıyla disipline edilebilir. Suyun bazen elektrik enerjisine çevrildiği gibi,
insanın bazı güçleri de çeşitli enerjilere dönüştürülür. Bilgi ve davranışlarıyla insanlığa
nur saçması, işte bu dönüşümün neticesidir. Suyun kaynayıp buharlaşması ve buharlaşıp
yücelmesi, insana gelişim ve yücelme özelliğini kazandırmaktadır. Su, girdiği kabın
şeklini alır. Bu da bize, intibak, yani bulunduğumuz çevreye uyum sağlamamızı temin
etmektedir. Bazen taklitçi olmamız bu özelliğimizden kaynaklanmaktadır. Çeşitli
alanlardan gelen etkilerin tesiri altında kalmamız, ona göre davranış sergilememiz bu
özellikten gelmektedir. Su daima bir merkeze doğru akar. Sanki ulaşacağı birhedefi
vardır. Đşte insanın da, bir hedefe doğru yol alamsı, onun uğrunda çalışması, suyun
denize kavuşması gibi tevhide varması ondan kaynaklanmaktadır. Durgun suların
kolaylıkla kirlenmesi, rahatlıkla tabiat değiştirmesi, çalışmayan tembel insanlarında kısa
zamanda kirlenmesini sağlamaktadır. Suyun bu özelliği, hem fikirlerde ve hem de
toplumlarda görülmektedir. Kendini yenilemeyen, daha yüksek bilgilere akamayan,
çevresinden çıkamayan fert ve toplumlar çürümeye ve yok olmaya mahkûmdurlar.
Đşte Mevlana, öğrencisine içindeki bu ırmağı, yani bu temel özelliği gör,
derken bize göre, bunu kastetmiş olabilir. Suyun yerli yerinde kullanıldığı ve disipline
edildiği zaman nelerin yapıldığını görüyoruz. Đnsanın da iyi bir eğitimden geçince
nelerin olacağını tahmin etmekte zorluk yoktur. Mevlana, buna işaret etmek istemiştir.
b) Şarap ırmağı: Mevlana’nın anlayışında şarap sevgi ve aşkın maddesini
teşkil eder. Normal şarabın insanı sarhoş edip kendinden geçirmesi gibi, ilahi aşk şarabı
da, insanı kendi benliğinden, gururundan ve aşırı maddi bağlantılarından geçirmektedir.
Ayette geçen şerbet ırmağı aslında şarap ırmağı olarak yer almaktadır. Mevlana’nın
tercümesi daha doğrudur. Şarap insana sözde bir zevk verir, ama insan kendi
benliğinden, gururundan ve aşırı maddi bağlantılarından geçirmektedir. Ayette geçen
şerbet ırmağı aslında şarap ırmağı olarak yer almaktadır. Mevlana’nın tercümesi daha
doğrudur. Şarap insana sözde bir zevk verir, ama insan kendi benliğinden sıyrılıp,
yüceldiği zaman, içtiği ilahi aşk şarabı ona bu zevki vermektedir. Đnsanlar arası sevginin
ne denli rahatlatıcı, yaklaştırıcı, kaynaştırıcı ve hafifletici olduğunu biliyoruz. Đlahi aşk
şarabı, yani Allah’a olan sevgi veya aşk, o denli insanı Allah’a yaklaştırıcı, yükseltici,
günahtan arındırıcı ve koruyucu olmaktadır. Đşte Mevlana, öğrencisinin iç âlemindeki
bu ilahi aşk şarabının ırmağını görmesini, duymasını ve zevkini almasını istemiştir.
Eğitim insanın içindeki bu ırmağı akıtmalı, harekete geçirmeli ve dışa yansıtmalıdır.
Mevlana, bir eğitimci olarak bunu görmüştür.
54
c)Süt ırmağı: Bilindiği gibi süt ırmağı besleyicidir. Đlk iki yaşında insanın
karakterini etkileyici bir güce sahiptir. Kuran’ı Kerim’de onun için, annelerin çocuğu iki
yıl emzirmeleri öğütlenmektedir. Sütanne ile çocuk arasında sadece gıda taşımaz, aynı
zamanda huy da taşımaktadır. Annenin karakteri çocuğuna çeşitli yollarla geçmektedir.
Bunlardan biri de süttür. Diğer taraftan süt çok farklı maddeleri barındırır. Kısa
zamanda çeşitli şeylerin elde edilmesini sağlar. Yoğurt olur, yağ ve peynir elde edilir,
yani değişime çok müsaittir. Đşte insanın icad etmesi, yani bir kompozisyon ortaya
koyması bu özelliğinden kaynaklanır. Çok çeşitli alanlarda iş yürütmesi bundandır. Bu
özelliği, bunun eğitildi ğinden çok şeylerin elde edilebileceğine delildir. Sütün beyaz
olması, ondaki bir tozun görünmesini sağlar. Đnsanın şahsiyetindeki tozlar; yanlış
davranışları fark etmesi, iyi ile kötüyü ayırması hak ile batılın şuurunda olması bu
özelliğinden gelmektedir. Daha doğrusu içindeki bu ırmaktan kaynaklanmaktadır. Anne
sütü çocuğu çeşitli mikroplara yâda hastalıklara karşı koruyucudur. Manevi süt
ırmağımızda insanı yanlış davranış, düşünce ve etkilere karşı koruyucu bir niteliğe
sahiptir. Onun için eğitim, insan bozulmadan bir koruyucu hekimlik gibi görev
yapmalıdır. Eğitim insanın içindeki bu ırmağı tesbit etmeli ve onun insan şahsiyetine
yön vermesini temin etmelidir.
d)Bal ırmağı: Bal besleyici tat verici ve şifa dağıtıcı bir özelliğe sahiptir.
Çeşitli çiçeklerden alınmış bir öz ve bir sentezdir. Alındığı çiçeğe göre karakter edinir.
Rengi de o çiçeklerden kaynaklanır. Đşte insanın içindeki bu ırmak, onun diğer
insanlardan değişik kabiliyete, farklı bir karaktere ve psikolojik yapıya sahip olduğuna
kaynaklık eder. O ırmak insanları tatlılaştırır. Diğer insanlara faydalı olmasını temin
eder. Derinlemesine düşünmesini sağlar. Đnsanların çeşitli fikirleri bir araya getirip tat
veren ve insanlara fayda temin eden bir fikre ulaşması bundandır. Mevlana “ can
gözüne”, içe yönelik insanın kendini tanıma görevini vermesi diğer insanların
değerlendirmesinde sübjektiflik olacağındandır. Başkalarının değerlendirmesine kulak
asmamasını öğrencisine tavsiye ederken, o değerlendirmelerin kişisel teşebbüsü
kıracağından veya gerekli olmayan gurura kapılmaya sebep olacağını göz önünde
bulundurmuştur. Bazen halkın kötü anlamda değerlendirmeleri, bizim ilmi sahada
ilerlememize mani olabilir. Bazı meselelerde halkın değerlendirmesini aşmak, kendi
inisiyatifine güvenmek ve kendine güven duygusunu yaşatmak için zaruridir. Đşte bu
anlamda “can gözü” insanın iç âlemine açılan yegâne penceredir. “ can gözü” insanın
kendine güven duygusudur. Onun için Mevlana, Cebraillin bile secde edeceği bu “ can
gözü” kullanmasını ve kendine özgüven duygusunu kazanmasını öğrencisine tavsiye
etmektedir. Can gözünün kullanılmaması, insanı kafa gözüyle bakmaya mahkûm eder.
55
Böylece “şekle” bağlı kalırlar. Bal arıyorum derken, sinek gibi ayran çanağına düşerler.
Kafa gözüyle meselelere bakanlar, şaşıdırlar. Bu fikri savunan Mevlana, can gözünün
engel tanımayan, maddeye takılmayan, şekle bağlanmayan, daha derine zaman; içten içe
işleyen bir güç olduğuna işaret etmiştir. “can gözü” daima yeniye ulaşmak için çalışır. O
daima yeniyi aramaktan yana çaba sarf eder. Duygu gözü ise, eskiye, eski masallara
dalar “can gözünü”açmayanlar, ya da onu kullanamayanlar daimi yeniyi tepki
gösterirler. Yeni bir şeyler ortaya koyanlara ağır tepkide bulunurlar. Aslında bu, duygu
gözüyle, can gözünün çatışmasından ibaret bir savaştır. yeni bir şeyler üreten veya
üretmek isteyenlere gelen tepki duygu gözünden kaynaklanmaktadır. Duygu gözü
yeniye, yani istikbale kapalıdır. O insanı daima geçmişe çekmeye ve masal âleminde
yaşamaya teşvik eder. Can gözü, insanı yeniye de daima istikbale yönelik düşünmeye
sevkeder. Bu âlemin manası, ya da topraktan medya gelen beden âleminin anlamı “can
gözüyle”anlaşılabilir. Oradaki ışıklar, yani nurlar ancak can gözüyle görülebilir. Balçık
denen bedenin içindeki ışığı başkaları göremez. Oradaki her bulut ta binlerce güneş, her
yıkık yerde binlerce cennete dönüşür. Böylece Mevlana, can gözünün daima iyilikleri
göreceğine, kötülüklere dikkat etmeyeceğine işaret etmiştir. Can gözü, günah bulutunun
bulunduğu yerlerde güneşi, bozuk davranışların sergilediği alanlarda cenneti görmeyi
çalışır. Bu tarz görüşüyle, onları cennete çevirir. Böylece”can gözü”,kötülüklerde
kötüyü arama yerine, kötülüklerden iyiyi çıkarma, iyiye dönüştürme yolunu izler. Can
gözü açık olanlar, kötü insan ilişkilerini iyiye çeviren güce sahip olan insanlardır.
Olumlu bakışlarıyla kötülük bulutlarını dağıtıp insanın nurlu tarafını ortaya çıkarırlar,
yıkık insan ilişkilerini cennete çevirirler. Bunlar, insanların kalbinde taht kuran,
direklerin üstünde çadır denen yüce ruhlu insanlardır. Mevlana öğrencisine”can
gözünü”açmanın yolunu da öğretmektedir. Bu husustaki görüşü şöyledir:”Can kadehini
doldur, o şarapla da seyret onun lutfunu; iç o şarabı da can gözün açılsın, o lütufları
gör.”Can kadehiyle ilahi aşk şarabını içince can gözünün açılacağını öne süren
Mevlana, ilahi lütufların, kâinattaki sırların o gözle görülebileceğine dikkat çekmiştir.
Đlahi aşk sevgi olmadan can gözü açılmaz. Can gözü, ilahi aşk sayesinde görür ve
inceliklerine verir. Đlahi aşk, can gözünün önündeki perdeleri güneşi karı erittiği gibi
eritir. Đlahi lütufları görmemizi engelleyen her şeyi bertaraf eder.149
Kamer süresi 54. ve 55. ayetlerde Yüce Allah takva sahiplerinin yerlerini
belirtmektedir. “ Takva sahipleri cennetlerde ve ırmakların kenarlarındadır”. “Güçlü ve
Yüce Allah’ın huzurunda hal meclisindedirler”. Takva denen ruh olgunluğuna sahip
149 Mustafa Usta, Divan-ı Kebir’de Mevlana’nın Eğitim Görüşü, Đstanbul, 1995,s.116-120
56
olan insanlar, ahirette cennetlerde ve ırmakların kenarlarında olmakla
ödüllendirilecektir. Ayrıca “ sıdk meclisinde” yani boş sözün konuşulmadığı
meclislerde olacaklardır. Onlar bu dünyadaki doğru sözlü olmanın karşılığını ahirette
hak, doğruluk ve sıdk meclislerinde olmakla alacaklardır. Bu dünyada hangi mecliste
iseler, öteki âlemde de aynı mecliste yer alacaklardır. Bu meclis Allah katında olacaktır.
Çünkü onlar meclislerinde Allah’ı yanlarında hissederek davranıyor ve konuşuyorlardı.
Meclislerinde Allah’ı yanlarında hissedenler, ahirette Allah katındaki hak ve doğruluk
meclislerinde olacaklardır.
Yüce Allah bu ödülleri insanın önüne bir hedef koymakta ve ona göre
hayatını planlamasını istemektedir.150. Muttakinin(kâmil insanın) kazanacağı cennet
ödülünü anlatan pek çok ayet vardır; bunlardan Muhammed/15 ayetini zikredebiliriz:
Takva sahiplerine verilecek olan cennetin durumu şöyledir: içinde suyu bozulmayan
ırmaklar, tadı değişmeyen süt nehirleri, içenlere lezzet veren ırmaklar, süzme baldan
nehirler, ayrıca kendilerine her türlü meyveler ve rableri tarafından bağışlama vardır. Bu
insanların durumu süresiz ateşte kalan ve kaynar su içip bağırsakları parça parça olan
kimse gibi midir? Cennete giden yol aftan geçmektedir. (böyle davrananların ödülü ne
güzeldir) buyuran Yüce Allah, ödüllerin en güzelini takva sahibi olan muttakine ve
muhsine vermektedir.151
Bu dünyadaki davranışların bir sonucudur. Dünyevi nimetlerin geçiciliğinin
bilincinde olan bir kimsenin, onları tanrılaştırması mümkün değildir. Dünyaya tutkuyla
bağlanmamanın ama ahireti kazanmanın yolunun bu dünyadan geçtiğinin bilincinde
olarak imanla birlikte erdemli davranış gösteren kimselerin hakkıdır cennet.
Cennetin takva sahiplerine yaklaştırılacağı konusunda Yüce Allah şöyle
buyurmaktadır: “Cennet de takva sahiplerine uzak olmayarak iyice yaklaştırılacaktır”
“Size, hatasından dönen ve verdiği sözü tutan herkese vaat edilen budur” “Görmediği
halde Rahman’a saygı duyan ve yönelmiş bir kalple herkese mahsustur. Oraya esenlikle
girin. Đşte bu sürekli yaşamın başladığı gündür. Diledikleri her şey orada vardır.
Katımızda dahası da vardır”152. Bu ayetlerde cennetliklerin durumu ele alınmaktadır.
Cennete giden yolun beyin ve gönülden çıktığını, cehennemin yolunun da aynı yerden
başladığını ifade etmektedir. “cennet de takva sahiplerine uzak olmayarak iyice
150 Bayraklı,a.g.e,XVIII,459, 460 151Bayraklı,a.g.e,.IV,.373 152 Kaf/31-35
57
yaklaştırılır” ayetinde “ üzlife” kelimesi “ yakın oldu” anlamına gelir. Cennetin kendisi
yakın olmuyor da, birileri onu takva sahiplerine yaklaştırmaktadır.
Bu ne anlama gelmektedir? Furkan 12. ayette Yüce Allah “ Orada cehennem
ateşi uzak bir mesafeden kendini görünce”demektedir. Demek ki cehennem uzakta
olacaktır. Fakat Kaf/31’de cennetin yakın olduğu ifade edilmektedir. Bundan şu sonucu
çıkarabiliriz: Yüce Allah kullarına azap etmekten uzak; ödüllendirme konusunda ise
yakındır. Ödül yakında, ceza ise uzaktadır. Cennetin takva sahiplerine yaklaştırılacaktır.
Bu insanların sağlam inanç, amel ve ibadetleri cennetin kendilerine yaklaştırılmasına
sebep olacaktır.
Netice olarak şöyle diyebiliriz: Yüce Allah takva sahiplerine ve takvaya
erenlere nasıl bir ödül vereceğini anlatarak, eğitimde teşvik metodunu uygumaktadır.
Ödülün cazibesi insan gönlünü doğruya, güzele ve iyiye doğru çekmektedir. Bir bakıma
ödül, ya da bir karşılık insanın doğasında yer alan bir özelliktir. Eğitim metod ve
uygulamaları insanın doğasına göre olacağını Yüce Allah’ın bu uygulamasından
anlıyoruz. Onun için başarıları ödüllendiren milletler başarıyı teşvik ettiklerinden hem
endi milletlerine hem de insanlığa yararlı iş yapmış olacaklardır. Ödüllendirilmeyen
başarılar solar ve giderek eğitimde kalite kaybolur, millet de geri kalır.153
Yüce Allah, altından ırmaklar akan cennet köşkleri ödüne hak kazananları
Ankebut suresi 58–59. ayetlerde şöyle açıklamaktadır:
a) iman etmek, cenneti kazanmanın ilk ve en önemli şartı iman etmektir. tevhit
inancına sahip olmak, olmazsa olmaz şartlardan biridir.
b)Đyi ameller işlemek: iyi amellerden kasıt, insanın kendisine, yakın çevresine
ve uzak çevresine faydalı olan ameldir. Hayatına bir şeyler katan, insanlığın gelişmesine
yardım eden ve toplumun bir sosyal problemini çözen amellerdir. Başka bir ifadeyle
“iyi amel” kavramı kişilere göre değişebilir. Mesela, bir devlet adamı, bir bilim adamı
ile bir köylünün “iyi amel” işlemeleri elbette ki farklı olacaktır. Bu kişilerin iyi
amellerinin ortak özelliği, faydalı olması ve Allah’ın koyduğu ilkelere bağlı olarak
yapılmalarıdır. Günahtan sakınıp onu işlememek de “ iyi amel” kavramı içine
girmektedir. Ayrıca aklını çalıştırıp düşünmek suretiyle faydalı düşünceler üretmek de “
iyi amel” kavramına girmektedir.
153 Bayraklı,a.g.e,XVIII,238. 239
58
c)Sabretmek, “iyi amel”in kapsamına girmekle beraber, başlı başına bir
ameldir. Sıkıntılara, zorluklara ve belalara göğüs germek ve altında ezilmeden
üstesinden gelmek de sabrın en önemli işlevidir. Ra’d süresinin 23. ayetinde ‘ adn
cennetine gitmenin şartlarından biri de 22. ayetinde belirtildiği gibi ‘Allah’ın rızasını
umarak yapılan sabırdır. Demek ki sabrın bir ibadet olabilmesi için Ra’d 22’ye göre “
Allah rızasını isteyerek” yapılması gerekiyor.
d) Tevekkül etmek, Tevekkül etmek, Allah’ güvenip dayanmak demektir. Đnsan
kendinse düşen görevi yaptıktan sonra, gücünün yetmeyeceği kısmını Yüce Allah’a
bırakıp ondan beklemesidir.
Bu dört ameli yerine getirmek Allah’ın “ ne güzel ödül” buyurduğu cennet
köşklerine girmeye yeterlimidir? Burada yer verilmeyen iyi ameller de vardır. Buradaki
iyi amel diğerlerini kapsamına almaktadır. Mesela Allah’ın ahdini yerine getirmek;
antlaşmayı bozmamak; Yüce Allah’ın bitişmesini emrettiği şeyleri bitiştirmek, yani
sılay_ı rahim yapmak; Allah’a saygı duymak; kötü hesaptan korkmak; namazı kılmak;
Allah’ın verdiği nimetlerden gizli-aşikar infak etmek; kötülüğe iyilikle mukabele
etmek154( yürürken tevazu içinde yürümek; cahillerin takılmasına selam deyip geçmek;
cehennem azabından kurtulmak için Allah’a dua etmek için gece kalkıp namaz kılmak;
israf ve cimrilik yapmamak; Allah’a şirk koşmamak; zina etmemek; haksız yere bir
cana kıymamak; tövbe etmesini bilmek; yalan yere şahitlik etmemek; boş sözlere kulak
vermemek; Allah’ın ayetlerine karşı kör ve sağır olarak davranmamak; nesilleri için dua
etmek 155bu ve buna benzer başka amellerde “iyi amel” kavramının kapsamına
girmektedir.
Netice olarak diyebiliriz ki, Yüce Allah.’Ankebut’ suresinde geçmiş
toplumların helakini ele alırken, özellikle 52–55. ayetlerde azaptan bahsederken,
eğitimde caydırıcılığı;56–59.ayetlerde de iyi ödülünü gündeme getirirken eğitimde
teşvik ediciliği işlemektedir. Eğitimde kötü davranışlardan caydırmak amacıyla, iyi
davranışlara teşvik çalışırsa verimli netice alma ihtimali artacaktır. Yüce Allah,cezaya
götüren davranışlarla ödüle getiren amelleri net bir şekilde ortaya koyduğu için,din
eğitimcileri bunlara ilave yaparak ne ödülü zorlaştırmalı,nede cezayı her şeye
yaymalıdır.156
154 Ra’d 13/21_22 155 Furkan 25/63-74 156Bayraklı,a.g.e,X,487)(bkz.3/15.136.179;13/35;25/15–16;38/49–50;39.20.73–74;52/22–23;55/54–55;68/34–
35;78/31–34)
59
Nahl süresinin 31. ayetinde “ onlar, içlerinden ırmaklara akan daimi mutluluk
cennetlerine girerler. Orada diledikleri her şey vardır. Đşte Allah, sakınanları böyle
ödüllendirir.” Bayraklı’ya göre ayette geçen ‘adn cennetlerinin anlamı “ mutluluk
cennetleri” demektir. Đçlerinde ırmakların çağıldadığı mutluluk cennetlerinin onların
olacağını belirtir. Bu ayette uzun süreli mutluluğun tadılacağı bir ödül verilmesi ve bu
ödülün takva sahiplerine ait olması vurgulanırken teşvik unsuru olmaktadır. Bütün
istekler, özlemler, beklentiler adn cennetinde karşılanacaktır. “ canların isteyeceği,
gözlerin hoşlanacağı ne varsa oradadır”( Zuhruf 43/70). Dünya ile ahiretin farkını
ortaya koyan bu ayet, dünyadaki mutluluğun geçici; ahirettekinin ise çok uzun süreli ve
eksiğinin olmayacağını yüce Allah ödül olarak vereceğini bildirmektedir.
Al-i Đmran/198’de Yüce Allah, “ Ama rablerine karşı sorumlulukların
bilincinde olanlar; içinden ırmaklar akan cennetlere kavuşacaklardır. Allah’tan ne güzel
bir karşılama! Ve Allah katında olan, gerçek erdem sahipleri için en hayırlı olandır.”
Bayraklı’ya göre, az bir meta olan dünyevi zenginliği ve sonu cehenneme varacak olan
kâfirlerin amaçsız bir şekilde ülkelerde dolaşmalarını kıskanıp aldanmamak, Allah’a
karşı sorumluluğun bilincinde olmak demektir. Takva( basiret/ gönül gözünün açık
olması), insanı kıskançlık ve hasetten korur. Bu da Allah’ın bu konudaki emrini yerine
getirmekle mümkün olur. Kıskançlık ve haset duygusundan kurtaran takva kişiyi,
içinden ırmaklar akan cennetlere götürür. Demek ki, takvanın yolu cennete çıkmaktadır
ki bu cennet, Allah tarafından bir ikram olarak takdim edilmektedir. Takva sahibi olan
kişi, erdemli insandır. Onun için ayet takva ile başlamakta, erdemle bitmektedir.157
b- Mutluluk ve Felah Bulurlar Đnsanlığın başlangıcından beri ilahi eğitimin temel amacı, insanı kurtuluşa
erdirmektir. Bu dünyada mutlak anlamda mutluluk yoktur, mutlak mutluluğa ahirette
ulaşılacaktır. Dünyada her insanın çaba ve uğraşısının altında, bilinçli veya bilinçsiz,
mutluluğa yaklaşmak ve onu elde etmek arzusu vardır. Bir eğitim kitabı olan Kur’an,
hangi davranış ve amellerin insanı kurtuluşa götüreceğini açıklamaktadır. Aralarında
hükmetmeleri için Allah ve peygamberine çağırıldıkları zaman, müminler sadece
“i şittik ve itaat ettik” derler; felaha kavuşacak olanlar bunlardır işte! Kim Allah’a ve
peygamberine itaat eder, Allah’tan korkar ve O’na karşı gelmekten saygı ile sakınırsa,
işte kurtuluşa erenler bunlardır.158 Đlahi çağrıya ve peygamberin davetine uyarak
saygısını gösteren mümin kurtuluşa erecektir. Anlamanın yolu dinlemekten geçtiğine
157 Bayraklı,a.g.e,IV, 532.533 158 Nur/ 51–52
60
göre, dinlemeyi öğrenmek eğitimin temelidir. Bu nedenle eğitim insana dinlemesini ve
dinleyip anlamasını öğretmeli ve bunun terbiyesini vermelidir.159
Yüce Allah, bu ayette kurtuluşa giden yolu örmektedir. Đtaat, haşyet denen
saymak, takva denen saygılı olmak, o yolun değer ve amelleri olmaktadır. Mümin
kişiler, aralarında hüküm verilmek üzere Allah’a ve Peygamberine çağrıldıklarında
“duyduk ve gereğini yerine getiriyoruz” derler. Allah’a ve Peygamberine itaat eder,
Allah’ı sayar ve O’na saygılı davranırlar. Đşte bütün bunların sonucunda kurtuluş, felah,
mutluluk ve umduğunu elde etmek, ona kavuşmaktır. Müminler bunarlı söyleyip
yaparken, aslında kendi geleceklerinin nurlu ve mutlu hayatlarını kuruyorlardı.160Đlahi
çağrıya ve peygamberin davetine uyarak saygısını gösteren mümin kurtuluşa erecektir.
Anlamanın yolu dinlemekten geçtiğine göre, dinlemeyi öğrenmek eğitimin temelidir.
Bu nedenle eğitim insana dinlemesini ve dinleyip anlamasını öğretmeli ve bunun
terbiyesini vermelidir.161
Süleyman Aktaş’a göre, kurtuluşu, insanın amelleri yakalamaktadır der.
Birinci ayette, ilahi hüküm verilince, işittik ve itaat ettik, ifadeleriyle tereddütsüz teslim
olanlar, felaha kavuşmaktadır. Öyle ise, bir toplumun zafere ulaşması, yani felahı elde
etmesi için, ilahi hükümleri şüphe etmeden kabullenmesi gerekir. Đlahi çağrıya uyan,
dinleyip itaat eden insanlar gerçekten o felahı elde edeceklerdir. Đkinci ayette ise, Allah
ve Resulüne itaat, Allah’a saygı ve O’ndan sakınmak gibi dinin esas temellerinden
bahsetmektedir. Bu ayetin sonunda da kurtuluş gündeme getirilmektedir. Her iki
ayetteki zafer ve kurtuluş ödüllerinin elde edilişinde “takva” önemli bir yer işgal eder162
Zümer süresi 61. ayette. Yüce Allah buyuruyor ki: “Allah, takva sahiplerini
kurtuluşa erdirir. Onlara hiçbir fenalık dokunmaz. Onlar, üzülmezler de.” Yüce Allah,
dünyada takva denen olgunluğuna ulaşan, Allah’a saygı duyan, O’nun yasaklarından
kaçınan ve farzlarını yerine getiren mü’minleri, umduklarına erdirerek kurtaracaktır.
Aslında ayette geçen “fevz” mutluluk demektir. Dünyada yapılan iman ve iyi ameller,
orada mutluluğa dönüşecek ve o da onların kurtuluşu olacaktır. Bu fermanın dünyada
verilmesinin amacı, insanı doğru yola girmeye teşvik etmektir. Takva sahipleri
mahşerde üzüntü duymayacaktır. Umdukları mutluluğu elde edenlerin üzülmesi
mümkün değildir. Bu mutluluk mutlak mutluluk olduğu için, üzüntü ve kötülük yanına
159Bayraklı,a.g.e.I,.249 160 Bayraklı,a.g.e,XIII,.421 161 Bayraklı,a.g.e, cilt 1, s.248, 249 162Aktaş,a.g.e, 56
61
yaklaşamayacaktır. Fenalığın dokunmaması ve üzüntü duymaması feyz yani mutluluğun
getireceği kurtuluştur. Böylece dünyadaki mutluluğa da bir tanım getirilmektedir.
Kötülüklerden uzak ve üzüntü duymadan yaşanılan hayat mutluluktur. Genel anlamda
ayetteki takvayı açıklayarak mutluluğa bakarsak şöyle bir açılım getirebiliriz:
Manevi bir ruh gıdası olan takva (Bakara 2/197), manevi bir bilinç elbisesi olan
takva (A’raf 7/26) manevi bağışıklık sistemi olan takva (Şems 91/8), ahirette kötülüğün
dokunmayacağı üzüntünün duyulmayacağı mutluluğu getirecektir.163Allah’ın rahmet ve
mağfiretine eren kişi, felaha ermiş kişidir. Rahmeti uman, aslında felahı ummaktadır.
Çünkü Allah’ın bağışına ve affına uğrayan, esas olan kurtuluşa yani felaha eren kişidir.
Süleyman Aktaş’a göre Tegabun/16 da Yüce Allah, kurtuluşa götürecek olan “takva”nın
insanın gücü nispetinde gerçekleştirilecek olan takva olduğunu ve de bu takvanın
özünde sevgi olduğunu belirtmektedir.164
Elmalılı Hamdi Yazır ise bu ayeti şöyle yorumlamaktadır: “Layık bir şekilde,
tam hakkıyla takva yapamasanız bile gücünüzün yettiği kadar müttaki olun, korunun,
Allah’ı zikirden gaflet etmeyin. Allah’ın emirlerini, nehiylerini, vaaz ve nasihati
dinleyin, dinlediklerinizi tutup kendi gönlünüzle tatbik ve icra edin. Çoğalmak ve iftihar
etmek için mal toplayıp biriktirmek hırsına kapılmayıp gerek çalışarak
kazandıklarınızdan gerek yerden çıkan madenlerden, Allah’ın size rızk olarak verdiği
şeylerden zevcelerin ve çocukların nafakalarını verdikten sonra Bakara ve Berae
surelerinde emir ve teşvik edilen cihetlere; ana baba ve yakın akraba, yetimler,
miskinler ve yolcular için nafakalar, Müslüman topluluğun fakir kulların ihtiyaçları,
Đslam dinini yayma ve müdafaa ile Allah yolunda cihad, iyilik ve takvada yardımlaşmak
için gücünüzün yettiği kadar vergi, zekât ve sadaka verin. Allah’ın koruması altında
olmanız için kendi nefisleriniz hakkında en hayırlı, en faydalı olanı işleyin. Yani büyük
mükâfatın Allah’ın yanında olması, dünya zevklerinin yok olup Allah’ın yanındakilerin
kalması sebebiyle Allah rızası için harcamak, netice itibarıyla nefisleriniz hakkında mal
ve evlat dert ve hırsıyla Allah’ı ve kendilerinizi unutup da hayır için infaktan geri
kalmayın. Allah için hayırlar yapın ve O’nun için çalışın, mal ve evlada da o maksadı
gözeterek bakın bu ancak Allah’ın korumasına sığınmakla olabilir. Onun için
gücünüzün yettiği kadar Allah’a sığının da hırslı ve cimri olmamaya çalışın.
Nefislerinizin hırsına düşkün olup da vurgunculuk ve cimrilik ile kendinizi, çoluk,
163 Bayraklı,a.g.e,XVI,.423,424 164 Aktaş,a.g.e,.56
62
çocuğunuzu ve cemaatinizi felaketlere sürüklemeyin. Cömert ve asil olmaya çalışarak
Allah için hayırlı işlerde yarışın.”165
Kısacası Allah’ı üzmekten sakınma, insanların kalbini kırmaktan sakınmak,
haramdan sakınmak, kötüye bulaşmaktan sakınmak gibi davranışlar takvanın oluşmasını
sağlamaktadır. Takva kavramının anlamında da zaten bu ameller mevcuttur. Đman
esaslarından, insanlara yardıma kadar her türlü bilinçli amel takva kavramına
girmektedir.
Yüce Allah Teğabun süresi 16. ayette şöyle buyurmaktadır: “ O halde gücünüz
yettiğince Allah’a saygı duyun, dinleyin, itaat edin. Kendi iyili ğiniz için infak edin.
Nefsinin aşırı cimriliğinden korunanlar işte onlar, kurtuluşa erenlerdir” Yüce Allah bu
ayette kurtuluşa ve mutluluğa giden yolu açıklıyor. “ Felah” kelimesi “kurtuluş, zafer,
mutluluk ve saadet” anlamlarına gelmektedir. Kurtuluşu elde etmenin şartlarını
açıklıyor. Kul, gücü yettiği ölçüde Allah’a saygı duyacak ve O’ndan çekinecektir. Bu
saygının, çekinmenin, yani takvanın özünde “ sevgi” vardır. Yani kul Allah’a karşı
sorumluluğunun bilincinde olacak. Gücünün yettiği kadar Allah’a saygı duymak, O’nun
emirlerini dinlemek, O’na itaat etmek, kendi iyiliğine infak etmek, nefsinin
cimriliğinden korunmak, kurtuluşa ve mutluluğa giden yolun bir kısmını
göstermektedir. Dinin önemli konularını içeren bu ayet, mutluluğun reçetesini de
vermektedir. “ Allah’a nasıl saygı duyulması gerekiyorsa, öyle saygı duyun”( Ali Đmran
3/102)ayetini bu ayetle birleştirdiğimizde din eğitiminin amaçlarından birinin takvaya
ulaşmak olduğu anlaşılacaktır.
Ayrıca infak etmek, malından, parasından fedakârlıkta bulunmak, karşılıksız
yardım etmek çok zor bir ibadettir. Bundan dolayı Yüce Allah infak ibadetini yerine
getirenlere karşılığını en güzel biçimde vereceğini müjdeleyerek infakı teşvik
etmektedir. Allah bu eylemi yerine getirenlere “ şekur” sıfatını kullanmaktadır. Şekur,
“yapılan iyiliklerin karşılığını vermek”anlamına gelmektedir. Demek ki infak ibadeti bir
şükür ibadetidir. Đnfak edenler de kurtuluşa erenlerden olacaktır.166
Kuran’ı Kerim’de kimlerin kurtuluşa erdiğini aşağıdaki ayetlerde
açıklamaktadır. Gayba inanan, namazı kılan, infak eden ve Allah’ın indirdiği bütün
kitaplara ve ahiret gününe inananlar ( Bakara 2/3–5); Allah’tan sakınanlar ve O’na saygı
165 Elmalılı, a.g.e, VIII, 96–97
166Bayraklı,a.g.e,XVIII,366,367
63
duyanlar ( Bakara 2/189), iyiliği emredip kötükten sakındıranlar ( Al’i Đmran Đmran
3/200); Allah yolunda cihat edenler ( Maide 5/35); şeytanın amelinin pisliğinden
kaçınanlar ( Maide 5/ 90); mahşerde sevapları ağır gelenler ( A’raf 7/8) ; Allah’ın
nimetlerini hatırlayanlar ( A’raf 7/69); Hz. Peygamber’e inanıp ona saygı gösteren, ona
yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nura uyanlar (A’raf 7/157); Allah’ı çok anıp
çok düşünenler ( Enfal 8/45); Namazını kılan, sadece Allah’a kulluk eden ve iyiyi
hayata geçirenler ( Hacc 22/ 77), toplu halde tövbe edip Allah’a dönenler ( Nur 24/31);
aralarında hüküm verilmesi için Allah’a ve peygamberlerine davet edildiklerinde, “
işittik ve itaat ettik “ diyenler ( Nur 24/51); akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa Allah’ın
rızasını isteyerek verenler ( Rum 30/38); Allah’a ve ahiret gününe inanıp, babaları,
oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa Allah’a düşman olanları dost edinmeyen,
kalplerine Allah’ın imanı yazdığı, katında bir ruh ile desteklediği, cenneti ödül olarak
verdiği, Allah’ın kendilerinden, kendilerinin de Allah’tan razı olduğu ve Allah’ın
tarafından olanlar ( Mücadele 58/22); nefsinin kıskançlığından ve cimriliğinden
korunmasını becerenler ( Haşr 59/9); ruh temizliğini elde edenler (Al’a 87/14) ve
nefsini kötülüklerden arındıranlar ( Şems 91/9)” sayabiliriz.
Kimler kurtuluşa eremezler? Yine Kuran’ı Kerim’de giderek cevaplayabiliriz.
Tevhid inancını bırakıp şirk ve inkâra dönenler ( Kehf 18/20); Allah’a yalan iftirada
bulunan zalimler (En’am 6/135); sihirbazlar ( Yunus 10/77) ; kâfirler ( Mü’minun
23/117); Allah’ın mucizelerine “ uydurulmuş sihir” deyip alaya alanlar ( Kasas 28/36-
67) bu grup içerisinde sayılabilir.167
Yüce Allah başka bir ayette, kurtuluşu ekonomik hayattaki sömürüden uzak
kalmaya bağlamaktadır. Faizin yenmesi ve terk edilmesiyle, kurtuluş/ felah arasında ilgi
kurulmaktadır:
“Ey iman edenler! Faizi kat kat artırararak yemeyin. Allah’tan sakının ki
kurtuluşa eresiniz.”(Al’i Đmran/130)(bkz. Bakara/275) B.Bayraklı’ya göre, bu ayette
Yüce Allah faiz yemeyi yasaklamaktadır. Riba(faiz), anaparanın haksız yere artışı
anlamına gelir ki bu da nefsin hoşuna gider. Bu nedenle faizden uzak durmak zordur.
Faizin güçlü bir temele oturtulması gerekmektedir. Riba’nın/faizinin( meşru olmayan,
haksız ve emeksiz azancın) cazibesini yok etmek için, yine insan psikolojisi harekete
geçirilmelidir. Đşte sakınma duygusu, insanın manevi bağışıklık sistemi, kendini koruma
167 Bayraklı,a.g.e,XIII,178, 179
64
içgüdüsü, ihlâs, samimiyet ve basiret diyebileceğimiz takva, faizin cazibesini yok eder
ve Allah’ın ermininin kolayca yerine getirilmesini sağlar. Takva, Muhammed Esed’in
verdiği mana ile-Allah’a karşı sorumluluğun bilincinde- olmaktır. Takva ( Allah’a karşı
sorumluluk bilinci), faizi engelleyen en büyük güç olmaktadır. Onun için, yüce Allah,
faiz yasağının hemen ardından “ takvalı olun” buyurmuştur. Hukuki olarak yasaklanan
Riba( faiz), “Allah’tan sakının” emri ile dini bir temele oturtulmaktadır.
Takva( ilahi sorumluluk bilinci) aşılandığı takdirde, faiz yasağına uyulur. 130.
ayetin sonu, faiz yemenin felaha mani olacağını, faiz yememenin ve felahın/kurtuluşun
da takva ile olacağını vurgulamaktadır. Demek ki faiz, mutluluğu ve felahı/ kurtuluşu
engellemektedir. Faiz toplumun asaletini bozduğundan, insanlar arasında ekonomik
savaşa da sebep olmaktadır. Faiz yemek Allah’a ve Peygamberine de savaş açmak
olduğuna göre, faiz yiyenler çok cepheli bir savaş sürdürmektedirler. Birkaç cephede
birden savaşan faizciler, toplumun erdemini yok etmekte ve toplumu mutsuzluk
çukuruna atmaktadırlar. Toplumu mutluluğa götüren dinamiklerin başında, ekonomik
dengeleri bozan faizi terk etmek yer almaktadır.
131. ayette, Allah’a ve Peygamberi’ne itaat edilmesinin emredilmesiyle, faiz
konusundaki yasağa uyulması da emredilmiş olmaktadır. Allah’a ve Peygamber’e
itaatin sonucunun da rahmete kavuşmak olacağına dikkat çekilmektedir. Đtaatin
merhameti doğuracağına işaret eden Yüce Allah, faize karşılık rahmetini ortaya
koyacaktır. Yüce Allah’ın faizle ilgili yasağına uymamak, Allah ve Peygamberine
itaatsizliktir. Ki bu, Bakara/281’de Allah e Peygamberine savaş açmak olarak
nitelendirilmiştir. Allah’ın faizle ilgili yasağına uymak, Allah’a ve Peygamberine
itaattir. Al’i Đmran/130–132 ayetlerini başka bir açıdan değerlendirerek şu genellemeye
varmaktadır: “ Yüce Allah koyduğu bir yasağa kullarının uyması için felahı, merhameti,
takva ve itaati teşvik, cehennemi de caydırıcı aracı olarak kullanmaktadır. Takva ile
ilgili olumlu emir, itaatle ilgili bir olumlu emir vermekte; böylece bir yasağa uyulmasını
temin etmek için üç olumlu emrin yerine getirilmesini istemektedir. Üç olumlu emre,
felah ve merhameti ödül olarak koymaktadır. Mutluluk ve merhamet gibi cezp edici iki
ödülle, faizin cazibesini kırma amacı gütmektedir. Bununla da insanlara, kötü bir şeyin
cazibesini, iyi bir şeyin cazibesiyle kırma metodunu öğretmektedir.”168
168 Bayraklı, a.g.e,XIV,.363.364
65
c- Temiz Eşler Yüce Allah Al’i Đmran 15’te şöyle buyurmaktadır: “De ki: size o dünyevi
zevklerden daha hayırlı olan şeyleri haber vereyim mi? Takva sahipleri için Rableri
katında, içinden ırmaklar akan, ebediyen kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve
Allah’ın hoşnutluğu vardır. Allah kullarını çok iyi görür.” Ahiretteki temiz eşler,
dünyada horlamadan, dövüp sövmeden, zulmetmeden, cinsel istismar aracı olarak
kullanmadan kadınlarla güzel bir ilişki içinde olmanın karşılığıdır. Cennete giden yol
aftan geçmektedir. (böyle davrananların ödülü ne güzeldir) buyuran yüce Allah,
ödüllerin en güzelini takva sahibi olan muttakine ve muhsine vermektedir.169
Bu dünyadaki davranışların bir sonucudur. Dünyevi nimetlerin geçiciliğinin
bilincinde olan bir kimsenin, onları tanrılaştırması mümkün değildir. Dünyaya tutkuyla
bağlanmamanın ama ahireti kazanmanın yolunun bu dünyadan geçtiğinin bilincinde
olarak imanla birlikte erdemli davranış gösteren kimselerin hakkıdır cennet. Kadını,
peygamberler dâhil tüm erkeklere kan, can ve süt veren, terbiye eden bir varlık olarak
görüp saygı duyup seven kimse ahirette temiz zevcelerle ödüllendirilecektir.170
d- Rableri Tarafından Bağışlanırlar Allah kullarına karşı rahmetli ve mağfiret sahibidir. Bu konuyla ilgili
Kur’an’da birçok ayet vardır. Fakat Allah aynı zamanda hikmet sahibidir. Fiillerinde ve
yaratmasında manasızlık ve rast gelelik yoktur. Bundan dolayı hikmetsiz rahmeti ve
bağışı yoktur. Takva duygusu ve onun hayata geçirilmesi, Allah’ın merhametini
getirmektedir.
Hucurat süresi 10 ayette Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “ Allah’a saygı
duyun ki merhamet olunasınız” Lütfullah Cebeci’ye göre, bunun kesin olmadığını ve
Allah’ın mecbur edici olmadığını ifade eder. Ama yüce Allah kerim sıfata sahip
olduğundan, ümitlendirdiği kulunu hayal kırıklığına uğratmaz. Onun için rahmet_i
ilahiyi ummanın yolu olan takvaya sarılırsanız, bağışlanmanızı iyice umabilirsiniz.
Hatta buna kesin gözüyle bakabilirsiniz. Çünkü yüce Allah bu ayetlerde
ümitlendirmekten öte bu mağfiret ve bağışlanmayı açıkça vaat ediyor. Enfal 292’da
bunu açıklamaktadır. Takvaya karşılık mağfiret onun lütuf ve ihsanıdır yoksa takva
mağfiretin tam bedeli değildir.(Ahzap 71; Talak 5; Hadid 28 ilgili ayetler)171
169Bayraklı,a.g.e,IV,373 170 Bayraklı, a.g.e,III,506 171 Cebeci, a.g.e,195,196
66
Sakınan insanı Allah af kapsamına alır. Affa nail olabilmek takvanın
göstergesidir. Bu nedenle ilahi rahmete ulaşmanın yolu takvaya sarılmaktır. Böylece
bağışlanmayı umabiliriz. Hatta buna kesin gözüyle bakabiliriz. Çünkü yüce Allah bazı
ayetlerde ümitlendirmekten öte bu mağfiret ve bağışlanmayı açıkça vaat ediyor.
Enfal süresi 29. ayette ise Yüce Allah, “ Ey inananlar, Allahtan sakınırsanız, O
size hal ile batılı ayırt edecek bir kabiliyet verir. Günahlarınızı örter ve sizi bağışlar.
Allah çok büyük lütuf sahibidir.” Bu ayetin iki yönü vardır. Biri terbiyevi diğeri ise,
psikolojik yönüdür. Allah’tan sakınmanın ödülü, ilahi müdahaleyi kazanmaktır. Bu
müdahale iki yöne cereyan eder. Birincisi, insan takva yoluyla hak ile batılı, iyi ile
kötüyü, doğru ile yanlışı ve güzel ile çirkini ayırt etme kabiliyeti olan Furkanı elde elde
eder. Furkan’ı kazanmak takvanın ödüllerinden biri olacaktır. Đkincisi ise, takva
kendiliğinden affı ve günahların örtülmesini getirmektedir. Đnsan af diler ya da tövbe
ederse, Allah dilerse onu affeder. Af meselesi, eğitimsel bir konudur. Ayırt edici
kabiliyeti elde etmek, günahlardan sıyrılmak gibi önemli oluşumlar, eğitim ve öğretim
faaliyetinin kapsamına girmektedir. Bu oluşumların hepsi takva sayesinde
gerçekleşmektedir.172
Bu bağlamda, günah işledikten sonra Allah’ı hatırlayarak af dileyen ve
günahında ısrar etmeyen takva sahibi müminin ödülü bağışlanmaktır. “Đşte bunlar ödül
olarak Rableri tarafından bağışlanacaktır”173Bu ayette Allah’ın tövbeyi kabul etmesinin
ve bunun neticesinde kulunu affetmesinin, kul için bir mükâfat olduğu ifade
edilmektedir.
Muttaki insan, mükâfat olarak altından ırmaklar akan cennetlere, temiz eşlere
ve Allah’ın rızasına kavuşandır. Đman eden, günahını itiraf edip gönülden af dileyen,
ateşten sakınmak için yalvaran, sabreden, sadık olup gönülden bağlanan, fedakârlık
gösteren bir değerler manzumesini eyleme dönüştürenlerdir. Bu insanlar, inancın ve
ahlaki değerlerin derinliklerine inen, onları özümseyen ve davranışlarına yansıtan
erdemin doruğunda bulunanlardır. Birçok ayette ahlaki eğitimin insana kazandırması
gereken değerler anlatılmaktadır. Bu da, din eğitiminin hedefledi insan tipidir. Sabır,
sadakat, dürüstlük, fedakârlık ve gönülden af dilemek insanlığın yücelttiği değerleri
insana kazandıran eğitimdir. Öyleyse muttaki, içinden gelerek af dileyen kimsedir 174
172Aktas,a.g.e, 43, 44 173 Ali Đmran 136 174 Bayraklı,a.g.e,III,509
67
Yüce Allah Kuran’ı gönderiş gayesini şu şekilde bildirmektedir: “ Bu da bizim
indirdiğimiz mübarek bir kitaptır. Buna uyunuz ve sakınınız ki size merhamet
edilsin.”175B.Bayraklıya göre “ Ona uyunuz” ifadesine yer verildikten sonra “ sakınınız”
emri gelmektedir. Bu da şu anlama gelmektedir. “ Kuran’a karşı çıkmaktan sakınınız,
ona olan sorumluluğunuzun bilincinde ve onu hayata geçirecek ruh olgunluğunda
olunuz!”denmek istenmektedir. Kuran’a tabi olur ve sakınırsak ne olacak? Kuran’ın
amacını bu sorunun cevabında bulmak mümkündür. “Umulur ki merhamet
olunursunuz”. Allah’ın merhametine nail olmak, onu elde etmek için Kuran’a tabi
olmak ve takva denen ruh olgunluğuna ulaşmak gerekiyor. Kuran’a tabi olmanın
anlamı, onu öne geçirip ardından gitmektir. Yoksa kendi düşüncesini, ideolojisini, siyasi
görüşünü öne alıp Kuran’ı onun ardından getirmek değildir. Kur’an vasıta olamaz.
Kuran’ı öğrenmek, tatbik etmek, insanların bir amacı olmalıdır. Kendilerini öne çıkarıp
Kuran’ı vasıta kılamazlar. Onun için Allah, Kuran’ın ardından gidilmesini
emretmektedir. Kuran’ı amaç edinen, kendi düşünce ve ideolojisini onun hizmetine
sunan insanlara merhamet etmesinin ümidinin belirdiğini açıklamaktadır.176
Talak/5’te Yüce Allah şöyle buyuruyor: Bu hükümler, Allah’ın size indirdiği
emridir, kim Allah’ı üzmekten sakınırsa, Allah onun kötülüklerini örter ve ona büyük
mükâfat verir. Allah’ın emirlerini yerine getirmek bir takva meselesidir. Allah adına,
O’nun emirlerini yerine getirmek, takvanın esasını teşkil etmektedir. Bu tür olgun
davranış da günahların örtülmesini ve büyük ödülü beraberinde getirmektedir.177
Kısaca diyebiliriz ki, takva sahibi insanın amelleri işlevi ve kötülükten
sakınmaları öylesine Allah’a yüceliyor ki oradan yukarda belirtilen ödülleri alıp geliyor.
Yüce Allah insanın doğasına amacı olmayan bir şey uğruna çalışmamayı koymuştur.
Böylece insan ödülü takıp ederek güzel şeyler üretmektedir. Đyiyi anlayıp hayata
geçirmek ne de olsa zor bir iştir. Bu zor işi başarmak mutlaka ödülü gerektirir. Đşte
eğitimciler, anne babalar, siyasiler bu ilahi metodu dünya hayatına geçirmelidirler.
175 En’am/155 176 Bayraklı,a.g.e,VII, 27 177 Bayraklı,a.g.e,I,246
68
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TAKVA VE EĞĐTĐM
I- TAKVA VE EG ĐTĐM ĐL ĐŞKĐSĐ.
Đnsan kendi kabiliyetlerini kendi kendine geliştirme yeteneğine sahip değildir.
Onların gelişmesi için eğitime muhtaçtır. Çünkü kabiliyetler öğrenimle gelişir.178 Đnsan
hazır olamayan ham kabiliyetlerle dünyaya geldiği için, hayatının sonuna kadar bir
öğrenci, bir çırak olarak kalıyor. Bu nedenle insanın eğitime, eğitilmeye ihtiyacı
vardır.179Eğitimin tarifi için insan daima merkeze alınmalıdır. Eğer cemiyetle insan,
insanla insan, tabiatla insan arasında etkileşim olmasaydı eğitimden bahsedilemezdi.
Dinler bu etkileşimin menfi yönünden insanı kurtarmak için gelmiştir. Etkileşim tek
taraflı değildir. Tek taraflı etkileşimde ancak şuursuz bir itaat vardır. Kölelik
sistemlerinde görülür. Âdem (a.s) yaratılış vakıasında, Allah’la şeytan arasında geçen
konuşmaya “eğitimin etkileşimi” yönünden bakarsak, dinlerin insanları kötü etkilerden
kurtarmak için geldiğini görürüz.180 Đnsan hem tabiat hem de ilahi vahyin etkisi
altındadır. Dolayısıyla eğitim şeytandan asgari düzeyde etkilenecek insanı yetiştirmeyi
amaç edinir. Gerçekten eğitilmi ş, şahsiyeti sağlam olan ihlâslı kişilere şeytanın bir etkisi
olmamaktadır. Din, insanı, menfi yönden etkilenmez(veya çok az etkilenir) hale
gelinceye kadar etkiler. Bu seviyeye gelen kişi şeytanın elinde cansız bir oyuncak gibi
değildir.181
Bütün Peygamberler eğittikleri fert ve toplumlara takvayı öğretip
emretmıslerdır. Bize göre O’nlar bu gayretleriyle, insanın iç aleminde kötülükten
sakınma bilincini ve iç disiplin duygusunu oluşturmaya çalışmışlardır. Mesela Şuara
suresinin 106, 108, 110, 124, 126, 142, 144, 150,103, 177, 179 ve 184. ayetlerine
bakıldığında takva öğretisinin hemen hemen her peygamberin uğraş alanı içinde olduğu
görülecektir. Bir bakıma ilahi eğitimin amacı, insanlara takva duyusunu kazandırma
şeklinde ortaya çıkmaktadır.182
Bu ayetlerde görüldüğüne göre Đlahi eğitimin amacı, insanlara takva
duygusunu kazandırmaktır. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Kardeşleri Nuh onlara
178 Bayraktar Bayraklı, Đslamda Eğitim,18 179 . Bayraklı, Đslamda Eğitim,17 180 Bayraklı,,Đslamda eğitim,20 181 Bayraklı, Đslamda Eğitim,20 182 Aktaş, a.g.e.58
69
şöyle demişti: “Sakınmaz mısınız? Bakın ben size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim.
Artık, Allah’a saygı duyun ve bana itaat edin. Hem bunun için sizden dünyevi bir
karşılık istemiyorum. Benim karşılığımı verecek olan, ancak âlemlerin Rabbi’dir. Onun
için, Allah’a saygı duyun ve bana itaat edin.”
Bayraklı’ya göre bu ayetler, asırlarca önce bir peygamberin halkına hangi
esaslarla ve nasıl hitap ettiğine ışık tutmaktadır: “Sakınmaz mısınız?” Hz. Nuh, insanın
doğuştan getirmiş olduğu manevi bağışıklık sistemini harekete geçirmek istemektedir.
O dönemde takvanın ne olduğu biliniyordu. Bilindiği için, Hz. Nuh, “sakınmak ve saygı
duymak” anlamına gelen takva kelimesini halka karşı kullanmıştır. Öyle anlaşılıyor ki
Hz. Nuh, “sakınmak ve saygı duymak” anlamına gelen takva kelimesini halka karşı
kullanmıştır. Öyle anlaşılıyor ki Hz. Nuh, toplumun manevi noksanlığını iyi tespit etmiş
ve bu noksanlığı gidererek dinini oturtmak için bir temel bulmaya çalışmıştı. Halk
sakınmıyor, yani Allah’a karşı saygı duymuyordu. Onların sakınmazlığını giderdiği
takdirde dinine bir temel bulacağını anlamıştı. Yüce Allah’tan sakınmayan insana bir
şeyi kabul ettirmek zordur. Ayette ifade edilen “emin” kavramını B.Bayraklı şöyle
açıklamaktadır: O devrin halkı “emin” yani güvenilir olmayı biliyor ve bu değeri sosyal
hayatta yaşatıyordu. Birinci değer olarak “sakınmak”, ikinci değer olarak da “
güvenilirlik” gündeme getirilmektedir. Hz. Nuh, halkın sakınma duygusuna, erdemine
hitap ederken kendisinin “ güvenilir” olduğunu ifade etmişti; sakınma erdemi ile
güvenirliği buluşturma çabası içindeydi. Peygamberin güvenilir olmasının gerekliliğini
de vurgulamıştır. Güvenilirlik, peygamberin benimsenmesini sağlayan önde gelen
değerlerdendir. Sakınma duyguyla güvenirlik değeri buluşunca, Allah’a saygı ve
peygambere itaat merhalesine geçilmiş olacaktır. Böylece Hz. Nuh hangi değerlerin
hangi değer ve eylemleri çağıracağına da işaret etmektedir. Diğer taraftan bu ayetten şu
gerçeği çıkartıyoruz: Hz Nuh, insanların Allah’a karşı görevleri ile peygambere karşı
tutumlarının ne olacağını öğretmektedir. Allah’a kulluk, peygambere ise itaat edilir.
Takva, “Allah’a karşı yapılacak sakınma ve saygı duyma kulluğu”nun adıdır. Bu
bağlamda peygambere de itaat edilecektir. Onun için Hz. Nuh, “Allah’a saygı duyun,
O’ndan sakının” demiş, kendisine itaat edilmesini istemiştir. Takva, Allah’a yönelik
çalışır, itaat ise hem Allah’a hem de peygambere yönelik çalışır.183
Şuara/142’de Yüce Allah “Kardeşleri Salih, onlara: ‘Allah’ın emirlerine karşı
gelmekten sakınmaz mısınız?’ demişti.” Salih Peygamber de Hz. Nuh ve Hz. Hud gibi
işe takvadan başlamıştır. Demek ki peygamberlerin eğitim faaliyetlerinde ana
183 Bayraklı, a.g.e, XIV,86,87
70
metotlardan biri bu olmaktadır. Đnsanın sakınma ve saygı duyma duygusunu harekete
geçirme, metotların başında yer almaktadır. Demek ki, Semud kavminin Allah’tan
sakınma ve O’na saygı duymak konusunda problemleri vardı.184 “Sizi ve sizden önceki
nesilleri yaratandan sakının”185Burada Şuayb peygamber, yaratılış, yani var olma
olgusunu gündeme getirerek, onun üzerinde düşündürerek ve bu olguyu Yüce Allah’a
bağlayarak meydana gelecek olan sakınma, yani takva duygusunu öne sürerek bunun
gerçekleşebileceğini söylemektedir. Burada da “sakınma” diye manalandırdığımız takva
denen manevi bağışıklık sistemini besleyen en önemli düşünce konularının başında
yaratılış kanunu gelmektedir. Yaratan, yani var eden ile sakınma denen takva
duygusunu buluşturmak, insan haklarını çiğneyerek fesat çıkarmayı önleyecektir. Kul
hakkı yiyen, insanları sömüren, hukuki ve sosyal hakları çiğneyen fert ve toplumların,
imanlarından zoru vardır; yaratılış kanunu üzerinde düşünüp, Allah’tan sakınma denen
manevi bağışıklık sistemlerinde bir bozuşma, bir zayıflamaları vardır.186
Kısacası, Bütün peygamberler sakınma ifadesini kullanmışlardır. Netice olarak
şöyle diyebiliriz: Allah’a imanın önce gelmesi bundandır. Allah’tan sakınmayan
insanlara dini hayatı yaşatmak imkânsız gibidir. Ahlaki kurallara temel bulunamaz.
Eğitimciler ki, bunlar peygamberler de olabilir, normal insan da olabilir, tüm
davranışları ilgilendiren bir temel disipline ihtiyaçları vardır. Onun için önce insanlara
Allah’tan sakınma denen ve özünde sevginin olduğu bir takva duygusunu
kazandırmalıdırlar. Bu duygu olmadıkça, eğitim faaliyetleri başarısız kalacaktır. Bu
duygu, yani takvanın yerini herhangi bir şeyle doldurmanız mümkün değildir. Đşte
eğitimin bu temel kanunu gereği, tüm peygamberler aynı değer üzerinde durmuşlardır.
Son peygamber Hz. Muhammed de takvayı emretmiştir. Ayet şöyledir: “Yahut takvayı
emrediyorsa?” 187
Süleyman Aktaş, bu ayeti şöyle yorumlamaktadır:
Eğitimci olan kişi, önce kendisi doğru yolda olacaktır. Doğru yolda olmayan insanları
doğru yola götüremez.
a) Đnsanları eğitirken onlara neyi emrettiğinin içeriğine bakmak gerekir. Đşte bu
içerik takva olmalıdır. Đnsanı tehlikelerden korumayan, ya da insanın kötü
184 Bayraklı, a.g.e, XIV,107 185 Şuara/184 186 Bayraklı, a.g.e, XIV,132 187 Alak/12
71
davranışlarını ıslah etmeyen bir eğitim muhtevası, yani içeriği gereği
geçersizdir.
b) Eğitimcinin doğru yolda olduğunu nerden anlayacağız sorusuna, takvayı
emretmesinden anlayacağız, cevabını verebiliriz. Takvayı emreden eğitimci
doğru yolda olduğunu ispatlamış olacaktır. Takvanın aile eğitiminde de önemli
bir yeri vardır.188
Bu konuyla ilgili ayet şöyledir: “Ailene namazı emret; kendin de ona sabırla
devam et. Senden rızk istemiyoruz; seni biz rızıklandırıyoruz. Güzel sonuç takva
sahiplerinindir.”
B.Bayraklı bu ayeti şöyle yorumlamaktadır: Yüce Allah, bu ayeti ile de geçici
dünya nimetlerine sahip olanları kıskanmayı gidermenin çarelerinden birini
vermektedir. Peygamber bile olsa insan, namaz kılmak zorunda ve ihtiyacındadır.
Kendisi namaza devam edeceği gibi ailesine de namazı emredip kıldırmalıdır. Bundan
anlıyoruz ki, namazın, dünya malına olan kıskançlığı disiplin altına alan bir etkinliği
vardır.189
Eğitim açısından bakarsak bir aile reisi, kendi tatbik etmediğini ailesine teklif
edemez. Ayette geçen ehl kelimesi, “aile fertleri”ni ifade ettiği gibi, “sana inanan
müminler” anlamına da gelebilir. Onun içindir ki Yüce Allah Hz. Peygamber’in,
ailesine namazı emretmesini islerken kendisinin de onda devam etmesini istemektedir.
Burada önce baba ailesine namazı emrederken, kendisi onu tatbik edecek daha
sonra ailesinden ve çocuklarından bunu tatbik etmesini isteyecektir. Yani eğitimci önce
yaşayacak, sonra başkalarına emredecektir. Kuran-Kerimde Yüce Allah şöyle
buyurmaktadır:
“Ey iman edenler! Niçin yapmayacağınız şeyi söylersiniz?”190B.Bayraklı göre,
bu ayete siyasi açıdan bakmamız gerekiyor. Ülkelerin yönetimine talip olanlar, halka
yapamayacakları veya yerine getiremeyecekleri sözleri vermemelidir. Sözüyle eylemi
birbirini tutmayanlar ülkeleri yönetmemeli ve onlara bu yetki verilmemelidir. Çünkü
sözü ve eylemi ayrı olanlara Yüce Allah kin beslemektedir. Yüce Allah’ın kinini çeken
kişi veya kişiler yönetici olamazlar. Olurlarsa, o siyaset kirlenmiş, Allah’ın uzağına
188 Aktaş, a.g.e,59 189 Bayraklı, a.g.e. XII,383 190 Es-Saf/2
72
düşmüştür. Eğitimde de söz ile davranışın uyumu çok önemlidir. Belki de bu uyum her
alana eğitimden intikal edecektir. Ana-babalar çocuklarına, yerine getiremeyecekleri
vaatlerde bulunmamalıdırlar. Çocuğuna “sigara içme, içki içme” derken kendisi
çocuğunun yanında içiyorsa, örnek olması mümkün değildir; tam tersine kötü örnek
olmaktadır. Öğretmenler de verdikleri sözleri yerine getirmeli, sözleri ile eylemleri
arasındaki uyumsuzluklar, eğitimi kirletmektedir. Yüce Allah katında en tiksinti verici
şeyi yapmış olmaktadırlar. Aile hayatını kurmaya çalışan genç eşler varsa onları
evlendirmeye kalkan ebeveynler, ileride yerine getiremeyecekleri şeyleri önceden
söylememelidir. Aile ocağı gibi kutsal bir sosyal müessesenin böyle uyumsuzluklar ve
tutarsızlıklar üzerine kurulmaması gerekir. Ayrıca insanların ve devletlerin yerine
getiremeyecekleri antlaşmanın altına imza atmamaları en iyi davranış olacaktır.
Đnsanların verdikleri söz ve davranışları arasında uyum olmazsa ne olur?
“Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle
karşılanmaktadır.” Bu ayette geçen “makt” kelimesi, “buğz, nefret, tiksindirici şey ve
gazap” anlamlarına gelmektedir. Söz ile davranışın uyumsuzluğu Allah’ın gazabına
sebep olmaktadır. Hz. Peygamber sözden caymanın, yapmayacağı şeyi söylemenin, ya
da yapmadığını yapmış gibi söylemenin münafığın özellikleri olduğunu söylemiştir:
“Münafığın özelliklerinden, alametlerinden üçü şunlardır: konuştuğu zaman yalan
söyler, söz verdiği zaman cayar, kendisine emanet verildiği, güvenildiği zaman hıyanet
eder”191
Din eğitimi, toplum ahlakında bu ikiyüzlülükleri, söz-davranış uyuşmazlığını
en aza indirmeyi amaç edinmelidir. Namaz ve oruca verilen önem kadar ahlakın bu
yönüne de önem verilmelidir.192 “senden rızk istemiyoruz; seni biz rızklandırıyoruz”
ayetin bu kısmını da önceki bölümleriyle bir araya getirerek açıklayabiliriz. Namaz
ibadetine Allah’ın ihtiyacı olmadığı bu ibadeti de diğer ibadetler gibi insanın, kendisi
için yaptığı burada özellikle vurgulanmaktadır. Ayrıca rızk kazanacağım diye namaz
ibadetini ihmal etmenin doğru olmayacağına da ayette işaret edilmektedir. Diğer
taraftan ayetin bu kısmını Zariyat 57–58 ile de manalandırabiliriz: “Ben cinleri ve
insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım. Ben onlardan rızk istemiyorum. Beni
doyurmalarını da istemiyorum.” Bu ayetleri, yorumunu yapmakta olduğumuz Taha 132.
ayete bağlarsak şu neticeye varabiliriz:
191 Buhari, Şehadet, 28; Müslim, iman,107;109;Tirmizi, Đman,14 192 Bayraklı,a.g.e,XIX,.239.240
73
Yüce Allah’ın kullarından istediği, kulluktur, bunun en açık ifadesi de
namazdır. Yüce Allah, insanlardan kulluk istiyor rızk istemiyor, çünkü onları
rızıklandıran O’dur. Rızk kazanacağım diye kulluk ihmal edilemez ve edilmemelidir.
“Güzel sonuç takva sahiplerinindir” takva sahipleri, “ Allah’ın haramlarından sakınan,
farzlarını yerine getiren, Allah’a karşı sorumluluk bilincinde olan, manevi bağışıklık
sistemi güçlü olan, gönül gözü açık olan, içindeki fırtınaların rahmani mi şeytani mi
olduğunu bilebilen, dünya hayatının menfaatlerinin kendisini Allah’a kulluk etmekten
alıkoyamadığı insanlardır. Đşte Yüce Allah, sonucun bunlara ait olduğunu hükme
bağlamaktadır. Buradaki takva denen manevi seviyeyi tutturmanın şartlarından biri de
130. ayetteki “sabret” emrini yerine getirmektir. Sabır, (Taha 20/130); tesbih
etmek(Taha 20/130); Allah’ın rızkının daha iyi ve daha baki olduğunu bilip başkasının
servetini kıskanmamak( Taha 20/131); ailesine namazı emretmek(Taha 20/132), bu
ayetler grubunda takvanın önemli öğelerini, basamaklarını teşkil etmektedir. Yüce Allah
132. ayette müminler için hedef koymakta ve bu hedefe kimlerin ulaşacağını belirleyip
eğitimini yapmaktadır. Önemli olan geçici şeyler, menfaatler değil, sonuçtur, Allah’ın
rızasıdır, ahiretteki büyük mutluluktur. Bunu da Yüce Allah yukarıda açıklanan takva
sahiplerine vermektedir.
Netice olarak şunu diyoruz: sabır, tesbih, hamd, namaz gibi değerler ve
ibadetler, takva denen ruh olgunluğunu oluşturmakta ve bunlarla nereye varılacağını
açıklamaktadır. “ bir ibadeti ebeveyn yerine getirirse ailesine de emretme yetkisi olur”
ilkesi de bu ayette konmaktadır. Tatbik etmediğin bir uygulamayı ailene, öğrencine,
halkına teklif etmek eğitim bakımından doğru değildir. Onun içindir ki, “ ailene namazı
emret, sende ona devam et” denmektedir.193Süleyman Aktaş’a göre ayetin bu bölümü(
biz ondan rızk istemiyoruz, seni biz besliyoruz)eğitimcinin eğitim faaliyetini yaparken,
iş adamı olamayacağına, para kazanma faaliyeti ile meşgul olmaması gerektiğine işaret
etmektedir. Eğitimci sadece eğitim faaliyetiyle ilgilenmeli, tüm enerjini ona tahsis
etmelidir. Ekonomi faaliyetiyle, eğitim faaliyetinin birlikte yürütülemeyeceğine işaret
etmektedir. Ayet diğer ayetlerle birlikte değerlendirildiğinde ayetin iş bölümü ön
gördüğünü ve özellikle de eğitim faaliyetinin, meslekler arasında ayrıcalıklı bir iş
olduğunu ifade etmektedir.
Meslekleri birbirine karıştırmamak, ekonomik faaliyetlere eğitim faaliyetini
ayırmak, para kazanmayı eğitim faaliyetini aksamasına mazeret göstermemek ve bu
hususta bilinçli davranmak takva merhalesini kazanmaya götürmektedir. Kısaca,
193 Bayraklı,a.g.e, XII,383.384.385
74
diyebiliriz ki, takva kişinin sadece iç âleminde elde ettiği psikolojik bir merhale
değildir. O aynı zamanda, sosyal faaliyetlerin içinde pişmek, eğitim faaliyetlerine
katılmakla elde edilen, psikolojik ve sosyolojik ve eğitimsel boyutları olan çok yönlü
faaliyetlerin rol aldığı geni kapsamlı manevi bir merhaledir. “Akıbet muttakilerindir”
ilkesinde “akıbet” kavramını “başarı” olarak yorumlanabilir. Böylece takvanın, bir bu
dünyada bir de ahirette temin edeceği neticeleri vardır. Bu dünyadakine “ başarı”, ahiret
için olana, “cennet” demektedır.
Dünyevi olanından bahsederken de şu izahı yapmaktadır: Eğitim faaliyetinde
başarıya ulaşmak için, eğitimcinin sözü ile davranışlarında tutarlılık olması gerekir.
Kendisini tamamen eğitim faaliyetine tahsis etmeli, maddi menfaat için çalışmamalıdır.
Bu anlayışta olan eğitimciler ancak başarıya ulaşabilir ve neticeye ulaşır. Yüce Allah
eğitim faaliyetini bir ücret, yani maddi kazanç için yapılamayacağına pek çok ayette
dikkat çekmekle beraber, bunların en ilginç olanlarından biri Yasin süresinin 21.
ayetidir. Ayet şöyledir: “Sizden herhangi bir ücret istemeyenlere uyun. Onlardır,
doğruyu ve güzeli bulanlar.” B.Bayraklı bu ayetten şu neticeleri çıkarmaktadır: birincisi,
dini anlatan ve tebliğ eden ücret talebinde bulunmamalı ve dünyevi bir karşılık
beklememelidir. Bu durum, dini yeniden öğretecek veya Müslümanlığa yöneltilecek
kişilere karşı olacaktır. Kâfirlere veya müşriklere dini tebliğ ederken ücret
beklenmemelidir. Bu durum bizim peygamberimiz dâhil, tüm peygamberlerin davranış
şekli ve metodu olmaktadır.194 Bir karşılık beklemek, tebliğin veya öğretimin etkinliğini
azaltmaktadır; manevi oluşumların, maddi çıkarlara kurban edilmesi anlamına
gelmektedir. Đkincisi ise, tebliğ yapanın doğru yolda olduğuna güvenilmesi gerekiyor.
Çünkü doğru yolda olmayan, insanları doğru yola çağıramaz. Biz bu kurala eğitimin
“altın kuralı” diyoruz. Tatbik edilmeyen bir esası, başkasına kabul ettiremez, etkili ve
verimli olamayız. Eğitimcinin başarısı öğrettiklerini hayatlarına tatbik etmelerinin
güvenirliğine bağlıdır. Netice olarak, tebliğ yapanların ücret beklememesi ve doğru
yolda olmaları etkili olmalarını sağlayan iki sebeptir.195
Süleyman Aktaş ise, ayetin bize eğitim faaliyetinin bir çıkar yeri olmadığını,
çıkar için yapılan eğitimin verimli ve başarılı olamayacağını belirtmektedir. Eğitim
faaliyetinde ve bütün işlerinde insanın başarıya ulaşabilmesi için, öncelikle her
faaliyetinde bir çıkış yolu bulabilmeli ve işlerinde kolaylaştırıcı bir düzeyi ve bilinci
yakalayabilmelidir. Yüce Allah, gerek “ çıkış yolu” ve gerekse “ kolaylaştırma”
194 Bkz. Şuara süresi 195 Bayraklı,a.g.e,XVI,.4
75
meselesini Talak süresinde gündeme getirmektedir.196“Kim Allah’a saygı duyarsa O,
kendisine bir çıkış yolu verecektir.”197Allah’a saygı duyana Yüce Allah bir çıkış yolu
vereceğini garanti altına almaktadır. Ayette geçen mahreç “çıkış yolu” demektir. Yüce
Allah, kişiye bulunduğu kötü durumdan bir çıkış çaresi ve çözümü sunar demektir.
Ayetteki konu ile bağlantılı olarak açıklanırsa, karısını boşamaya kalkan kişi, karısının
haklarını gözetir, onu boşamaktan vazgeçer de iyilikle evliliğini devam ettirirse,
aralarında var olan ve ayrılığa kadar götüren sorundan, sıkıntıdan onları çıkaracağını,
onların arasını bulacağını, problemlerini çözeceğini söylemektedir. Ama o kişi Allah’a
saygı gereği, O’nun hukuki öğütlerini dikkate aldığı için kendini eşi olan sıkıntılarının
çıkış kapısında, çıkış yolunda bulacaktır. Ayrılıkla çözülen sıkıntı, bu sefer kaynaşma
yolu ile sona erecektir. Ayetin sonunu genel manaya alırsak, bütün işlerinde Allah’a
saygı duyan, Allah’ın gazabından kaçınarak hareket eden, yani takva bilinci içinde
davranan kişilere Allah tarafından bir çözüm sunulacaktır. Allah’a karşı sorumluğunun
bilinci olanlara Yüce Allah’ın vaadi, onlara sıkıntı ve çözümsüzlük anlarında bir çözüm
yolu açmaktadır. Netice olarak, Allah’a ve ahirete iman, ilahi öğüde muhatap olmayı
sağlıyor. Boşanma davasında koca hanımına iyi davranmalıdır. Davayı, Allah adına
şahitlik eden adil şahitler bulundurarak tescil etmelidir. Allah’a saygı duyup
boşanmaktan vazgeçenlerin sorunlarını Allah çözecektir. Burada Takva, hanımına karşı
iyi davranmaktır; Allah’a saygı duymanın ispatı, Allah’ın eşler arasındaki geçimlerde
Allah’ın öğüdünü tutmaktır. Eşine kötü muamele yapmaktan sakınmayan kişi, Allah’a
saygı duyduğunu ispat edemez. Bunun çıkış kapısı, yolu ve çözümünü Yüce Allah
vermektedir.198 “Kim Allah’a saygı duyarsa” ifadesi “Kim Allah’ın buyruklarını
yerine getirirse” anlamına gelmektedir. Allah’ın buyruklarını yerine getirmek, O’na
saygı duymak duymaktır ve saygısını ispat etmektir. Đşte Allah’ın emirlerini yerine
getirip O’na olan saygısını ispat edenin kötülüklerini Yüce Allah öretecek ve onun
ödülünü büyütecektir, fazlalaştıracaktır. Boşanma konusunda alınırsa, Allah’ın
emirlerini yerine getirenin, aile içinde boşanmaya sebep olan kötülüklerini Yüce Allah
örtecektir; o kötülüklerin tahribatını önleyecektir. Demek ki aile içindeki hukuki
ili şkilere Allah’a saygı çerçevesinde yaklaşmak, manevi ödülü getirmektedir. Đşte hukuk
ile eğitimin oluştuğu noktalardan biri de budur. Çünkü suçun örtülmesi ve ardından
kişiye ödülün verilmesi genelde bir eğitim metodudur.199
196 Aktaş,a.g.e,.61 197 Talak/2 198 Bayraklı,a.g.e,XIX,,377.378 199 Bayraklı,a.g.e, XIX,382.383
76
Başarıya ulaşmak için, işin kolaylaşması ve bir çıkış yolunun bulunması
gerekir. Her üç faaliyetin takva ile yakinen alakası vardır. Eğitimciler insanlara, işlerin
nasıl kolaylaşacağını, çıkış yollarının nasıl bulunacağını öğretmelidirler. Eğitimciler
insanları, başka bir ifadeyle inananları eğitirken, takva elbisesini giyecekleri tarzda
yetiştirmelidirler. Đlahi eğitim bu yolu izlemektedir. Ehil ve layık olan insana layık
olduğu şeyi kazandırmak, onun o özelliğini geliştirip nihai noktasına ulaştırmak
eğitimin ana görevidir. Böylece eğitimin psikolojik görevi ortaya çıkmaktadır.200
Doğuştan getirilen takvanın geliştirilmesi ve onun topluma yayılması bir eğitim
meselesidir. Eğitim, kişiye, önceden belirlenmiş kurallar vasıtasıyla davranış
kazandırma, davranış değiştirme ve davranış geliştirme işlemi veya kişiyi daha sonra
gelmeyi arzu ettiği yere uygun olarak önceden hazırlama faaliyeti olduğuna göre, bu
durumda Kuran’ın eğitime önerdiği ana hedeflerden biri, insanın içinde var olan bu
manevi bağışıklık sistemini geliştirip nihai noktasına ulaştırmak ve topluma Takva
denen manevi dereceye ve ruh olgunluğuna eğitimle ulaştırmaktır. Eğitimin
hammaddesi insan olduğu için, herkesin bu ruh olgunluğuna aynı sürat ve kalitede
ulaşması mümkün değildir. Takvayı oluşturan davranışları insan yapacağına; insanı bu
davranışlara yöneltecek olan araç da eğitim olacağına göre, sonucun kesin olarak elde
edileceğini ummak mümkün değildir. Fail olarak insan, araç olarak da eğitim, bu
etkileşimli süreçte, zorunlu değil, muhtemel bir verimliliği sağlayabilecek faktörlerdi.201
II- EĞĐTĐM VASITASIYLA TAKVAYA ULA ŞMA YOLLARI
1- UYARMAK
Uyarmak(inzar); bildirmek, haber vermek demektir.202 Nesefi göre inzar,
insanları masiyetlerden ve günahlardan menetmek suretiyle Allah’ın azabıyla onları
korkutmaktır.203 Đnzar ancak korunup sakınmak için elverişli bir sürenin olması halinde
yapılan korkutmalar için kullanılır. Hemen hemen başka hallerde kullanılmaz gibidir.
Eğer korunup sakınmak için gerektiği zaman yoksa bu iş’ar( bildirmek) olur, inzar
olmaz.204
Yüce Allah, En’am/51 şu emri vermektedir: (Rableri huzurunda
toplanacaklarından korkanları, sen Kuran’la uyar ki, onların rablerinden başka ne bir
200 Aktaş, a.g.e,62 201 Bayraklı, a.g.e,I,239 202 Đmam Kurtubi, a.g.e, 20,VII 203Đmam Nesefi, a.g.e, I, 167 204Kurtubi, a.g.e, I,435
77
dostu ne de bir şefaatçisi vardır. Umulur ki, onlar sakınırlar) “Ayeti analiz edersek şu
esasları yakalamamız mümkün olacaktır. Kur’an, insanların ahiretle ilgili aşırı
korkularını gidermek, kimin dost ve şefaatçi olabileceği fikrini öğretmek ve insanların
takva gibi bir ruh olgunluğunu elde Kuran’la edebilmeleri için onları Allah’ın
ayetleriyle uyarmanın önemi ve zorunluluğu üzerinde durmaktadır. Ahiret korkusunda
aşırı gitmek, insanın ruhsal dengesini bozmaktadır. Bu da insanın takvaya ulaşmasını
engellemektedir. Đnsan Allah’tan başkasını şefaatçi ve dost olarak görmemelidir. Aksi
takdirde imanına şirk katmış olacaktır. Aşırı korku ve şirk, takvanın azılı düşmanıdır.
Đşte bu dengesizlikleri gidermenin yolu ve metodu, insanları Kuran’la uyarmak
uyarmaktır. Bu yanlışlardan insanı uzaklaştırmak ve takva’ya(ruh olgunluğuna)
ulaştırmak, ancak Kuran’ı bilgi ile gerçekleşebilir. Hz. Peygamber, Kuran’la uyarma
emrine muhatap olduğuna göre, Kuran’ı ve onun sünnetini takip eden din adamları da
aynı metodu takip etmeleri gerekir. Din adamları, insanları kendi fikir ve zanları
doğrultusunda eğitmeye kalkarlarsa, insanların takvaya ulaşmalarını ortadan kaldırırlar.
Đnsanları kendilerine kul yapmaya çalışanlar, takvanın temel ilkesi olan tevhidi
yaralamış olurlar. Onun içindir ki, din adamları, ayetin sonunda yer alan (umulur ki
sakınırlar) ifadesini iyi anlayıp ayetin vermek istediği iyimser beklentiye paralel olarak,
eğitimlerinde ümit verici ve iyimserlik telkin edici bir tarzı benimsemelidirler. Yüce
Allah’ın Peygamberine gösterdiği met od da budur.205
Dini eğitimde Kuran’ın öne alınması Kaf/45 ayetinin de emridir: (Biz, onların
ne dediklerini çok iyi biliyoruz; sen onlar için bir zorlayıcı değilsin; öyle ise sen,
tehdidimden korkanlara Kuran’la öğüt ver). Öğüdün Kuran’la yapılmasının önemine
dikkat çeken bu ayet hem Hz. peygamber’in ne yapacağıma ve hem de din
görevlilerinin ne yapması gerektiğine ışık tutmaktadır. Demek ki, Kur’an ile nasihat
etmek bir tercih değil, Allah’ın emridir. Bu emir Hz. Peygamber’in metodunu da
belirlemiştir. Đnsanlara, yaptıkları amellerin zararlarını görmeleri ve azaptan
sakınabilmeleri için, Kuran’la öğüt vermek bir zorunluluktur. Bu konudaki ayet
şöyledir:
“Dinlerini oyuncak ve eğlence edinenleri ve dünya hayatının kendilerini
aldattığı kimseleri kendi hallerine bırak. Ve Allah’tan başka dost ve yardımcısı olmayan
kimsenin, yaptıklarından dolayı felakete sürüklenmemesi için, Kuran’la öğüt ver.
Çünkü onun Allah’tan başka bir dost ve yardımcısı olmayacak ve her fidyeyi verse dahi
205 Bayraklı, a.g.e, I, 239, Bkz. Kurtubi, el-Camiu li-Ahkami’l-Kur’an ,20-21,VII, Razi,a.g.e, IX ,443.444.445,Akçay
yayınları,Kur’an Yolu, II 325,326
78
kabul edilmeyecektir. Bunlar kendi kazandıkları yüzünden helake uğrayan
kimselerdir.”206 Helak olmanın eşiğine gelen insanın manevi yapısında derin bir
değişme meydana getirecek olan gücün Kuran’da olduğuna dikkat çeken bu ayet, aynı
zamanda insanların değişme ihtimalinin daima mevcut olduğuna da işaret etmektedir.
Din eğitimcilerinin, daima bu ihtimalin varlığına dikkat etmeleri gerekmektedir. Bu
ayette Kur’an’ın koruyuculuk vasfını görmekteyiz. Koruyuculuk özelliğiyle Kur’an,
insanın takva yönünü geliştirmektedir. Dinini alaya alan, dünya hayatına aldanan ve
yaptıklarından dolayı helakin eşiğine gelen insanı ancak Kur’an öğüdü kurtarabilir. Bu
nedenle Yüce Allah, Hz. Peygamber’e Kuran’la öğüt vermesini
emretmektedir.207Bursevi ise, müminlerin aşağıdaki ayette ifade edilen Kur’an’dan
verilen öğütle faydalanacaklarını ifade eder: “Sen öğüt ver, çünkü öğüt mü’minlere
fayda verir.”208Müminlerin dışındakilere gelince Biz onlara sözlerinin ve fiillerinin
gerektirdiği şekilde çeşit çeşit cezalar ve azaplarla muamele ederiz.”Sen ancak
zikre(Kur’an’a) uyan ve görmeden Rahman(olan Allah)tan korkanı uyarabilirsin…”209
“Şimdi sen benim tehdidimden korkanlara Kur’an ile öğüt ver” buyruğu hakkında Đbn
Abbas dedi ki: (Ashab): Ey Allah’ın resulü! Bizi korkutsan, dediler. Bunun üzerine
Yüce Allah’ın: “Şimdi sen benim tehdidimden korkanlara Kur’an ile öğüt ver” buyruğu
indi. Yani bana isyan eden kimseler için hazırlamış olduğum azab ile tehdit et. Buna
göre “vaid” azab(ve tehdit) hakkında “va’d” de mükâfat hakkında kullanılır.210
Elmalı Hamdi Yazır’a göre, dünya hayatına dalıp, din işlerini keyif ve
isteklerine göre eğlence ve oyun kabilinden tutanlar veya din adına eğlence ve oyun gibi
gönül eğlendirip aldatmaktan başka faydası olmayan şeylere tutunanları veya sorumlu
oldukları hak dini dünya hayatına aldanarak, sonucu ve ahireti hesaba katmayarak
eğlence ve oyuncak yerine koyup alay edenleri veya dini, dünyaya ait gayeleri için
eğlence edinenleri, özetle dinleri oyuncaktan ibaret olan ve dini oyuncak sayanları terk
et, bunlarla birlikte olma ve onlara karışma. “Bunları bırak” emri, “onlarla birlikte
olmayı ve onlara karışmayı yasaklama” ve “Bırak onları, kendilerine vaad edilen
günlerine kavuşuncaya kadar dalsın, oynasınlar”(Zuhruf,43/83) kabilinden onları bir
tehdit ve korkutma(inzar) olduğuna ve yoksa “ korkutma, bir şey söyleme” demek
olmadığına işaret edilerek buyuruyor ki: “Hiç kimsenin, kazandığı şey yüzünden
206 En’am /70 207 Bayraklı, a.g.e. I,239.240.241 208 Zariyat/55 209 Yasin:11,bkz, Bursevi, a.g.e, VIII,251 210 Kurtubi, a.g.e,341.342
79
kendisine helake atmaması gerektirdiğini, kendisi için Allah’tan başka hiçbir dost ve
hiçbir şefaatçi bulunmadığını Kur’an ile hatırlat.”211
Yüce Allah Nahl/125’te, eğitim metotlarını açıklamaktadır. Ayet şöyledir: “
Sen, Rabbi’nin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde
mücadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O,hidayete erenleri de
çok iyi bilir”.Bursevi, bu ayetin hakkın açığa çıkması için ilmi konularda tartışma ve
münazarada bulunmanın caiz olduğuna bir delil teşkil ettiğini ifade etmektedir. “Çünkü
Rabbin bunca hikmetli sözleri, öğütleri ve ibret alınacak şeyleri işittikten sonra hala
hakkı kabul etmeyip “yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidayete erenleri de en iyi
bilendir.” Bundan dolayıdır ki, Hz. Muhammed’e, görevini şöyle belirtiyor:”Đnsanları
hak dine davet, tebliğ ve en güzel şekilde mücadele etmektir. Davet etmek, tebliği en
güzel şekilde yapmak ve bu yolla mücadele yapmaktan sorumlusun. Hidayet ve
sapıklığın meydana gelmesi ve bundan dolayı cezalandırmak senin görevin değildir.
Hidayete erenleri de sapıtanları da en iyi bilen Allah’tır. Onlara hak ettikleri ceza veya
mükâfatı Allah verecektir. Bu şu anlama gelebilir: Rabbin onları çok iyi bilir. Kim de
hayır varsa ona birazcık vaaz ve nasihat yeterli olur. Kim de de hayır yok ise onun
hidayete gelmesi için ne kadar çalışılsa bir sonuç alınamaz. Bu adeta soğuk demiri
dövmek gibi bir şey olur.”212 Dikkat edilirse, çağrının Allah’ın yoluna yapılacağı
hükme bağlanmıştır. Bu demektir ki, Peygamber bile bir yol uydurup ona çağıramaz.
Diğer taraftan herhangi bir âlim veya beşer, kendine, kendi kurduğu yola çağırma
hakkına sahip değildir. Yol, Allah’ın yoludur; o yoldan başkası bölünmelere, tefrikaya,
çatışmaya götürür. Bu konuyu Yüce Allah şöyle ifade etmektedir: “ Şüphesiz bu, benim
doğru yolumdur. Buna uyun. Başka yollara uymayın. Zira o yollar sizi Allah’ın
yolundan ayırır. Đşte sakınasınız diye Allah size bunları emretti”213Yüce Allah, Kendi
yoluna ne ile çağırılacağı sorusunu cevaplandırırsan, hikmet ile çağırılacağını
emretmektedir. Hikmet kelimesinin geniş açıklaması için Bakara 269’a bakılabilir.
Burada verilmesi gereken mana, “ilim, basiret, akıllık, sağlam, ilahi bilgi, kemale
erdirici bilgi” şeklinde olmalıdır. Bu manalardan “ ilahi bilgi”yi almak en doğrusu
olacaktır. Allah’ın yoluna, Allah’ın bilgisi ile çağır emri verilmektedir. Ama hikmete
“Basiret” anlamı verirsek, Allah’ın yoluna basiretle, akılla çağır manası verilebilir.
Allah’ın yoluna Kur’an ile davet etmek, din eğitiminin önemli metotlarından biridir.
Hikmeti “ akıl ve basiret” manasına alırsak, Allah’ın yoluna akıl ve Kur’an ile çağırma 211 Elmalılı,a.g.e,III,443.444 212 Bursevi, a.g.e, damla yayınevi,508,daha geniş bilgi için bkz. Razı, a.g.e,377,378.379 213 En’am 6/ 153
80
zorunluluğu ortaya çıkacaktır. Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu emri verdiğinden
dolayı, onu yerine getirmiş olması ile de onun sünneti doğmuştur. Bu metotları
kullananlar hem Allah’ın emrini yerine getiriyor hem de peygamberin sünnetini
uygulamış oluyor. “Mev’ıza-yi hasene ile” yani “ güzel öğüt”le Allah’ın yoluna çağır
demektedir. Yüce Allah, insanları Allah yoluna davet etmenin iki metodunu
açıklamaktadır. Bunlardan ilki hikmet, ikincisi de güzel öğüttür.214Din bilginleri, ya da
toplumun iyi insanları, onların yanlışını dert edinen ve onlara engel olmak isteyenler,
onların sorusuna şu cevabı verdiler: “Rabbinize mazeret beyan edelim diye, sakınırlar
ümidiyle”. Bu cevapla o toplumun iyi insanları, öğüt vermenin iki amacını ortaya
koymuşlardır.
Đlk olarak, Allah’ın huzurunda kötülükleri engellemeye çalıştıklarına dair bir
delil koymak. Demek ki toplumun iyi insanları, nemelazımcılık yapamazlar. Çünkü
bulundukları konum, onlara Allah katında sorumluluk getiren bir makamdır. Allah bu
hadiseyi anlatmakla, toplumların iyi insanlarına kötüleri uyarma ve kötülüklerle
mücadele etme görevini vermektedir.
Đkinci olarak ta, kötü davranış sergileyenlerin düzelmeleri anlamında sakınma,
değişme ve düzelme ümidini yitirmemek. “umulur ki sakınırlar” ifadesiyle buna işaret
edilmektedir. Birtakım insanların kötü davranışları, diğer insanları kötümserliğin
karamsarlığına itecek olsa bile ümitsizliğe düşmemek lazımdır. “ Allah’ın rahmetinden
ümidinizi kesmeyiniz!”215ayetine de buna dikkat çekilmektedir. Demek ki öğüt
vermenin ikinci amacı, halkın sakınması anlamına gelen değişimi gerçekleştirmektedir.
Başka bir ifade ile takvalarını arttırmaktadır. Toplumdaki sakınma duygusu, bağışıklık
sistemini oluşturmaktadır. Söz konusu dönemin iyi insanları, takva kavramını biliyor ve
bunu eğitimin amacı olarak tesbit ediyorlardı. Demek ki takva kültürünün kökleri çok
eskilere dayanmakta ve o kültürün din ile mayalandığına şahitlik etmektedir. Sosyal
bakımdan sakınma duygusunu harekete geçirip hayata uygulamak, gelişmiş toplumların
işi olmaktadır. Vücudun herhangi bir noktasına batırılan iğneye karşı nasıl bir refleks
gösteriliyorsa, kötülüğe karşı manevi bir refleksle sakınmak da takvayı
oluşturmaktadır.216
Yüce Allah A’raf/165’te öğüdü unutanları, öğütlere gösterdikleri tepkiyi ele
almakta ve bu tepkinin doğurduğu neticeyi gündeme getirmektedir. Eğitim açısından
214Bayraklı, a.g.e, XI,146, 147 215 Zümer 39/53 216 Bayraklı, a.g.e, VII,357.358
81
öğüt, vücudun mikroba karşı verdiği andırmaktadır. Vücudun bağışıklık sisteminin
mikroba karşı verdiği mücadeleyi andırmaktadır. Vücudun bağışıklık sistemin mikroba
karşı verdiği mücadele de direnç, kendini ateşlenme şeklinde gösterir. Bağışıklık sistemi
mücadelede yenik düşerse, hastalık baş gösterir. Bu bağlamda iyilerin öğüdü kötülere
etki etmiyorsa, sosyal çürüme başlamış demektir. Böyle bir çürüme de toplumun bütün
dengelerini altüst eder. Öğüt verip insanları yanlış davranışlardan kurtarmaya çalışanları
da Allah kurtardı; gelecekte de bu böyle olacaktır. Demek ki kötülükten alıkoymak
kurtuluşa götürmektedir. Öğüt vermemek, öğüdü engellemek, günah; öğüt vermek ise
sevaptır. Bu sevabın ödülü kurtuluştur. Onun içindir ki yüce Allah o dönemde öğüt
verenleri kurtardığını söyleyerek, geleceğin insanına kurtuluşun nerede olduğunu
öğretmektedir.217
Uyarı ve sakındırmanın ancak ölümden sonra ba’s (yeniden dirilme) ve haşir (
mahşerde toplanma) gibi ahiret hallerinin vuku bulacağına inanan veya en azından
böyle bir ihtimali göz önüne alan, bunun kaygı ve korkusu çeken kimseler üzerinde
etkili olabileceği için ayette özellikle bunların uyarılması emredilmiş ve bu suretle
tamamen inkâra saplanan muannit kâfirleri, ateistleri vb. inkârcıları uyarmak için çaba
harcamanın yararsız olacağına işaret edilmiştir. Zemahşeri, uyarıdan yararlanması
umulan kimseleri zümreleri şöyle sıralamıştır:
a)Müslüman oldukları halde yanlış işler yapanlar
b)Ahirete inanan Ehl-i Kitap mensupları
c)Ba’s ile ilgili haberleri duyup da bunların doğru olabileceğini düşünerek kaygılanan
müşrikler 218
Bakara 2’de yüce Allah müminlerin durumunu söz konusu ettikten sonra kâfirleri
ve onların sonunda varacakları noktayı söz konusu etmiştir. Ayet şöyledir: “Gerçekten o
inkâr edenleri inzar etsen de etmesen de onlar için birdir. Đman etmezler.”219 Yüce
Allah, Peygamberimiz’in uyarılarına aldırış etmeyen; uyarının yapılması ile
yapılmamasının, onlar için denk olduğu söylenen bu insanların eğitilemeyeceği
gerçeğini vurgulamaktadır.
217 Bayraklı,a.g.e,VII,359.360 218 Kur’an yolu, II,325 219 Bakara/6
82
Eğitimciler, herkesin eğitilebileceği ilkesinden hareket ederler. Ancak
eğitilemeyecek insanların da varlığı bir gerçektir. Đşte bu ayette, eğitimden
etkilenmeyeceklerin olabileceğine işaret edilmekte, bir din eğitimcisi olarak
peygamberlerin dikkati çekilmektedir. Eğitimcinin faaliyeti sihirli bir değnek değildir.
Đnsanları yola getirmek isteyen peygamberlerin, her istediklerini gerçekleştirmeleri
imkânsızdır. Psikolojik bakımdan hazır olmayan insanların ilahi çağrıdan olumlu
manada etkilenmeleri, imkân harici olmasa bile çok zordur. Herkesi doğru yola
getireceğim düşüncesi, gerçekleşmesi muhal olan bir idealdir. Konuyla ilgili olarak
Yüce Allah Hz. Peygamber’i defalarca uyarmaktadır:”Bu yeni kitaba inanmazlarsa,
arkalarından üzüntüyle neredeyse kendini harap edeceksin”.220
“Onları doğru yola iletmek senin görevin değildir. Fakat Allah, dilediğini
doğru yola iletir.”221
Din eğitimi bir akıl ve gönül işi olduğu kadar, aynı zamanda bir nefis
eğitimidir. Đnsanların beyninde, gönlünde ve nefsinde bir anda etkili olmak, onları
yönlendirmek kolay iş değildir. Böylesine bir yük altına girmek, insana bir sıkıntı
verebilir, onu ümitsizliğe ve karamsarlığa götürebilir. Đnsanın kendini hasta edecek
kadar sıkıntıya sokmasının bir anlamı olmadığını ifade eden bu ayetler, din
eğitimcilerini uyarmaktadır. Diğer taraftan Bakara/272 ayeti, küfürden imana dönüş gibi
önemli bir değişimin arkasında peygamberin değil, ilahi iradenin bulunduğu esasını
vurgulamaktadır. Bu manadaki hidayetin, yani değişimin, peygamberin eğitim alanına
girmediği ilkesini benimsemeleri gereken din eğitimcileri, kendi faaliyet alanlarını iyi
belirlemelidirler. Peygamberlerin faaliyet alanlarının nihai ucunda/doruk noktasında
inzar(uyarı) vardır, ama asla zorlama yoktur: “Eğer rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin
hepsi kesinlikle iman ederdi. O halde sen, inanmaları için insanları zorlayacak
mısın?”222
Yüce Allah, iman alanında zorlamanın olmaması gerektiğini açıklarken, iradi
imanın önemine işaret etmektedir. Bu bakımdan, Hz. Peygamber’den, iman konusunda
hiç kimseyi zorlamamasını istemektedir. Uyarının ötesine geçmek, din eğitiminin
başarısını düşürür. Bu nedenle, insanların imana gelmesi konusunda, aşırı sıkıntıya ve
üzüntüye girmeyi ve bunda ısrarlı olmayı Kur’an cehaletle vasıflandırmaktadır.223
220 Kehf/6 221 Bakara/272 222 Yunus/99 223 Bayraklı,a.g.e,I,197.198
83
Bakara/286’da, “ Allah bir kimseye, ancak gücünün yettiği kadar teklif
eder”ayetiyle Allah bu kanunu gündeme getirmektedir. Demek ki herkesin gücü farklı
olduğundan, sorumluluklar da farklı olacak; sorumlulukları farklı olması herksin
takva(ruh olgunluğu)sının da farklı olacağını gündeme getirmektedir.”224
2- BEKLENT Đ ĐÇĐNDE OLMAK
Đnsanı eğitmek en zor işlerden biri olduğu için eğitim Kuran’da bir sanat olarak
anlatılır. Buradaki zorluk hem eğitilenin tepkinden hem de sonucun hemen
alınamamasından kaynaklanabilir. Bu nedenle de insanları takva denen ruh olgunluğuna
ulaştırmak bir gayret ve sabır işidir. Araf/164 ayeti, insanların, kötü etkilerden ve
Allah’ın azabından korunma ihtimalini ısrarla takip etmelerini emretmektedir. “
Đçlerinden bir topluluk: Allah’ın helak edeceği yahut şiddetli bir şekilde azap edeceği
bir kavme artık ne diye öğüt veriyorsunuz? Dedi. Dediler ki, Rabbimize mazeret için,
bir de belki korunurlar diye”
Ayette din adamlarına, insanların değişimleri konusunda kötümser olmayıp
insanları uyarmalarını, ümitvar olmalarını ve de insanların problemleriyle ilgilenmenin,
onların dertleriyle dertlenmenin gerektiğini bunun erdemli din adamlarının işi olduğunu
anlatmaktadır. Toplumun helak olacağı konusunda herkesin olumsuz düşüncelere sahip
olduğu bir dönemde insanların ıslah olacakları, kötülüklerden korunacakları ümidini
canlı tutmak büyük bir önem arzetmektedir. Söz dinlemeyen, öğüt almayan ve
yanlışlara dalmaktan geri kalmayan insanlara nasihat etmenin, boşuna nefes tüketme
olduğunu iddia edenlere karşı görevlerini yerine getirmenin rahatlığı içinde, onların
ıslah olma, ittika etme ihtimallerinin bulunduğu ümidini yitirmeden, öğüt ve
eğitimlerine devam etmeleri, vazgeçilmemesi gereken bir metoddur.
Bugün inkâr edenin yarın inanma ihtimali yok mudur? Bu sorunun cevabını
En’am/69’da bulmaktayız: “Onların hesabından Allah’tan korkanlara bir sorumluluk
yoktur. Ancak, sakınıp vazgeçmeleri ümidiyle onlara bir uyarı ve öğütle
görevlidirler”.Günahkârların işledikleri günahlar konusunda, takva’ya (ruh
olgunluğuna) ulaşanların üzerine hiçbir sorumluluk yoktur. Ama takva’ya (ruh
olgunluğuna) ulaşanların onlara öğüt verme göreviyle karşı karşıya bulunduklarını
224Aktaş,a.g.e..38
84
söyleyen ayet, günahkârların sakınma ihtimalinin daima mevcut olduğuna da dikkat
çekmektedir. 225
3- AKLINI KULLANMAK VE DÜ ŞÜNMEK
Aklını kullanmak ve düşünmek, insanı Allah’ın doğru yoluna götürür. Doğru
yolun nihai olarak varacağı yer ise takvadır( ruh olgunluğudur). Đnsan, aklını hangi
konular üzerinde yoracak ve neler düşünecektir? En’am süresinde Yüce Allah hakları
sayarak, onların üzerinde düşünülmesini istemektedir. Çünkü orada sayılan haklar,
Allah’ın doğru yolunu( sırat-ı müstakim’i) teşkil etmektedir. O doğru yolun takibi de,
insana takva’yı sağlamaktadır.
Bu haklar şunlardır: Allah hakkı, ana baba hakkı, çocuk hakkı, toplum hakkı,
hayat hakkı, yetim hakkı, adalet hakkı, doğruyu konuşma hakkı, Allah’a verilen sözü
yerine getirme hakkı226. Đşte takva, akıl sahiplerinin bu konular üzerinde düşünmesiyle,
kafa yormasıyla ve onları hayata geçirmesiyle elde edilecektir. Demek ki takvaya giden
yol, ayette ifade edilen haklar üzerinde akıl yormak ve düşünmekten geçmektedir. Bu
hakların ördüğü doğru yolu takip etmemek, insanı tefrikaya götürecektir. Tefrikaya
düşen insanlar da, akıllarını kullanıp düşünmediklerini ifade etmiş olmaktadırlar. Bu
anlamda Yüce Allah, En’am/153’de insana aklını kullanmasını, böylece düşünme ve
takva’ya (ruh olgunluğuna) ulaşmasını emretmektedir.
4- CEZALARI AÇIKLAMAK
Takva kavramının içinde, Allah’a karşı duyulan sevgiden dolayı, onu
üzmekten çekinmek manası da vardır. Allah’a karşı işlenen günahların karşılığında
hangi cezaların olacağının bilinmesi, insanı o davranışlardan sakındıracağı için, Kur’an
bu cezaları açıklamaktadır.Yüce Allah Taha süresinde şöyle buyurmaktadır:
“ Đşte böylece, biz onu Arapça bir Kur’an olarak gönderdik ve onda tehditleri türlü
şekillerde açıkladık. Belki sakınırlar, ya da onlarda bir düşünme meydana getirir.”227
Ayetten çıkan sonuçlar şudur:
Cezaları açıklamak, hangi davranışa ne tür ceza verileceğinin belirlenmesi,
bir eğitim meselesidir228. Davranış bozukluklarından, insanın hem kendini, hem diğer
225 Bayraklı,a.g.e,I,242 226 En’am/151-152 227 Taha/113 228 Mehmet Emin Ay, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükafat ve Ceza, S. 40.
85
insanları uzak tutmak için, cezanın caydırıcı özelliğinden istifade etmek gerekir.Đnsanı
olgunlaştıracak eğitimin “ana dil” ile yapılmasının zorunluluğuna işaret eden ayet,
cezaların neden ve niçininin ancak bu yolla net bir şekilde anlaşılacağını
kanıtlamaktadır. Cezaya en son çare olarak başvurulmalıdır.
Cezaların neden ve niçininin açıklayan Kurban’ın diğer bir hedefi de,
düşünceyi yeniden harekete geçirmektir: ( onlarda bir düşünme meydana getirir).229.
Zira olayları sebep sonuç ilişkisi içerisinde açıklamak bu yolla mümkündür. Đnsanın
kendi davranışları üzerinde düşünmesi ve onların kritiğini yapması, olgunlaşıp takvaya
ulaşmasının önemli basamaklarından biri, hatta olmazsa olmazlarındandır. Takva
çekinme hareketidir, ama o hareketi meydana getiren güç, düşüncedir. Bakara/179’da,
hukuki cezaların uygulanmasının fert ve toplumdaki takvayı meydana getireceğine
işaret edilmektedir. Taha/113 ve Bakara 179 ayetleri, cezanın caydırıcı yönüne dikkat
çekmektedir. Çünkü ceza ile takvanın ilişkisi ancak bu alanda ortaya çıkmaktadır. Zaten
sakınmak manasıyla takva, caymayı ifade etmektedir.
Takva’ya (ruh olgunluğuna) ulaşmak, din eğitiminin en önemli amaçlarından
biridir. Fakat bütün insanların bu amaca ulaşması mümkün değildir. Onun içindir ki
Yüce Allah, bu gayeyi gözeterek şöyle buyurmaktadır: (Ey iman edenler! Allah’tan
gerektiği gibi korkup sakınınız ve hiç olmazsa Müslüman olarak ölünüz)230. Bu ayete
göre ancak hakiki takva değerlidir. Hakiki takvaya ulaşmanın zor olduğu gerçeğinden
hareket ederek, hiç olmazsa insanların Müslüman olarak ölmeleri istenmektedir.231
Yüce Allah ceza verme yöntemini şu ayette belirtiyor: “Yahudilere bütün
tırnaklı hayvanları haram kıldık. Sırtlarında veya bağırsaklarında taşıdıkları, ya da
kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara haram
kıldık. Bu, zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezadır. Biz elbette doğruyu
söyleriz.”232B.Bayraklı bu ayeti yorumlarken sebep sonuç ilişkisi kurmaktadır. Gıdadan
mahrum bırakmak bir cezadır. Bu ayetle, eğitimde, hukukta ve siyasette çok önemli bir
cezaya işaret edilmektedir. Çocukları dövmek yerine belli yemeklerden, belli zaman
dilimi içerisinde mahrum bırakmak etkili bir cezadır. Katıksız hapis de hukuki bir ceza
olabilir. Devletlerarası ilişkilerde bazı ticari mallarda ambargo uygulamak bir ceza
olabilir ve bugün bu ceza şekli revaçtadır. Allah Yahudilere, “ Bu zulümleri yüzünden
229 Taha/113 230 Al_i Đmran/102 231 Bayraklı, a.g.e, I,243,244 232 En’am/146
86
onlara verdiğimiz cezadır” derken, zulümlerine karşılık olarak onları gıdadan mahrum
bıraktığını vurgulamaktadır. Sebep zulüm, neticesi de gıdadan mahrum olma
cezasıdır.233
4- ĐBADETLER Đ EDA ETMEK
Günahlardan kaçınmak takvanın bir yanını, ibadetleri yerine getirmek de diğer
yanını oluşturmaktadır. Günahlardan kaçınmak, insanı takvaya götürürken, ibadetleri
yerine getirmek de, takvanın gıdasını temin etmektedir. Bu nedenle insanlara takva’yı
(ruh olgunluğunu) kazandırmanın diğer bir metodu da, onlara Allah için ibadet etme
şuurunu ve alışkanlığını kazandırmaktır. Mesela Bakara/183’de Yüce Allah oruç
ibadetinin takvaya götüreceğini beyan etmektedir.234“Ey iman edenler! Oruç sizden
öncekilere nasıl farz kılındığı gibi, size de farz kılındı ki, takvaya ulaşasınız.” Oruç,
bütün dinlerde bulunmaktadır. Eğitici, olgunlaştırıcı ve koruyucu yönü, orucun her
dinde farz kılınmasını gerektirmiştir. Dinleri ve nesilleri birbirine bağlayan oruç ibadeti,
dini kültürün oluşumunda da önemli temel taşlardan biri olmuş ve olmaya devam
etmektedir. “Korunasınız diye…” Ayetin bu kısmı orucun hangi amaçla farz kılındığını
ifade etmektedir. Genelde bütün ibadet nehirleri, takva denizine akar. Đnsanın manevi
bağışıklık sistemini çalıştırmayı, güçlendirmeyi ve faydalı hale getirmeyi amaçlaması
bakımından oruç, insanın manevi hayatı için önemli bir yer işgal etmektedir. Takva,
insanın manevi hayatı için önemli bir yer işgal etmektedir. Takva, insanın manevi hayatı
için önemli bir yer işgal etmektedir. Takva, insanın manevi gelişiminin doruk noktasını
temin eden önemli bir oluşumun adıdır. Demek ki oruç, takvayı amaçlayan bir
faaliyettir235.
5- ÖDÜLLEND ĐRMEK
Elde edilen bir başarıyı ödüllendirmek, insanı yeni yeni başarılara teşvik eder.
Bu nedenle Yüce Allah, kendisinden hakkıyla sakınanlara vereceği ödülleri şöyle
sıralamaktadır:(bkz. ikinci bölüm, muttakinin ödüllendirilmesi)Eğitimin başarılı
olabilmesi için ödül şarttır. Ödülsüz eğitim başarıyı engellemekte ve ütün yeteneklerin
kaybolmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle Yüce Allah biz kullarının her türlü
amelini değerlendirmekte ve karşılığını vermektedir. “ iyiliğin karşılığı bir iyilik
olmalıdır”, ilkesini getirmiş, kendi beraberliğini, sevgisini vermiş ve cennetini
233 Bayraklı,a.g.e,VI,552 234 Bayraklı,a.g.e,I,244 235 Bayraklı,a.g.e,II,413
87
hazırlamıştır. Đnsanın tabiatında olan ödül almak, methedilmek ve yaptığının bilinmesini
istemek vardır. Đlahi eğitimin ödüllendirmesi sayesinde insanı olgunlaşma yolunda
büyük çaba harcamakta, .Ödülü kaybettirecek bütün davranışlardan çekinmektedir.
Đnsan tabiatında olan bu özellikler tatmin edilmezse, medeniyetin gelişmesi,
zenginleşmesi ve iyiliklerin yazılması beklenemez.236
Demek ki Yüce Allah kullarının her amelini değerlendirmekte ve onlara
vermediği ödüllerle de motive etmektedir. Yüce Allah insanları eğitirken motive
etmenin gerektiğini öğretiyor. Öyleyse bizim de insanları eğitirken, motive ederek
ödüllendirmek gerektiğini vurgulamaktadır.
6- KORUMAK
Çocuğu dünyaya getirmek maharet değildir maharet değildir, maharet onun
ruhunu ve davranışlarını kötülüklerden korumaktır. Böylece takva ve eğitim arasında bir
ili şki kurulmaktadır. Yani bu faaliyette eğitim takva, takva da eğitim olmaktadır.
Tahrim süresinin 6. ayetinde, yüce Allah şöyle buyurmaktadır;
Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten
koruyunuz. Ona bakmakla güçlü ve sert melekler görevlidir; bunlar Allah’ın emirlerine
karşı gelmez. Emrolunduklarını daima yerine getirirler. Ayette, ehl ve nefis kavramları
kullanılmaktadır. Buradaki ehl kelimesi Türkçe’de aile kavramı ile karşılanabilir. Aile
bütün sosyal grup ve kurumların temelidir. Devlette bir aile gibidir. Ayetin muhatabı
devleti idare edenler olduğunda, o zaman ehl, halk yani yönetilenler olmaktadır. Aynı
şekilde, bir iş yerinde işveren ve işçi ili şkisinde, işçiler ehl kavramı içerisindedirler.
Đnsan öncelikle kendini sonra da ailesini koruyacaktır. Kendini kötülükten
koruyamayanlar, eğitimde örnek olamaz, bu nedenle de söyledikleri etkisiz kalır.
Ayetteki nar(ateş) kavramı, “cehennemi” ifade etmektedir. Yakıtı, insanların ve taşların
olduğu bu ateşten insan kendisini ve yönetimindekileri korumalıdır. Bu koruma da
ancak eğitimle mümkündür. Ayette projeksiyon yapılmaktadır. Eğitimin görevi, kişiyi
daha önce gelmeyi istediği yere gelmeyi önceden hazırlamaktır. Eğitimin bu görevini
Yüce Allah bize hatırlatmakta ve cehennem ateşinden korunmak için bu dünyada
gerekli eğitimin nasıl yapılacağını göstermektedir.
236 Aktaş, a.g.e,90
88
Đnsanlar cennete hazırlık eğitimi yapabildikleri gibi cehennemden korunma
eğitimi de yapabilirler. Đnsan, hayatını cehenneme de çevirir cennete de. Ayetteki nar
kavramına, dünyevi bir mana yüklememize müsaade eden insan ve ateş kavramlarıdır.
Cehenneme dönüştürülen böyle bir toplum hayatından kurtulmayanlar, öteki dünyada
da cehennemden kurtulamayacaklardır.
Ayette yer alan “ koruyun” emri, takva kelimesinin emir halidir. Demek ki,
eğitimin amaç ve metodu korumadır. Bu faaliyet sonucunda takva ortaya çıkacak
böylece takvanın eğitim boyutu ortaya çıkacaktır. Dünyada milletler arasında yayılmış
olan zararlı akımlar, şeytan ve nefis denen merkezler, dünyayı cehenneme
çevirmektedir. Bu cehennemden çocuklarını ve gençlerini koruyamayan ana baba ve
idareciler, eğitim faaliyetini yapamıyorlar demektir. Eğitimin bu görevi o kadar
önemlidir ki, yüce Allah onu emir haline getirmekte, yani farz kılmaktadır. Gençlerini
kötü etkilerden koruyamayan milletler, çözülürler ve yaşama haklarını kaybederler.
Eğitimde, korunma denen takvayı nasıl oluşturabiliriz? Dünyadaki
cehennemden ve ahiretteki ateşten insanları nasıl koruyabiliriz? Đnsanların ruhunu
manevi gıda ile beslemek, en önemli korunma yollarından biridir. Beden için gıda ne
ise, ruh için de takva odur. Yüce Allah, manevi gıdaların en iyisi olarak takvayı kabul
etmektedir. ( Ve azıklanın, azıkların en değerlisi takvadır)237.
Mesela, hacda kadına yaklaşmak, günah işlemek ve kavga etmek yasaktır. Bu
üç sakınma, hac ibadetiyle insanın kazanacağı takva eğitimini ve azığını
oluşturmaktadır. Kadına yaklaşmamak, cinsel disiplini; günah işlememek, yüce Allah
ile kulun arasındaki ilişkisinin olumluluğunu ve kavga etmemek de sosyal bakımdan
dengeli davranışı ifade etmektedir. Bu üç davranıştan sakınmak, takva denen azığın
içindeki unsurları meydana getirmektedir. Bu üç ana unsurun yanında, yapılanların
Allah tarafından bilindiğinin farkında olmak da vardır.
Đnsanları takva azığı ile gıdalandırmak ve onları bu doğrultuda terbiye etmek,
koruma metodunun bir ifadesidir. Cinsel disiplin, günahtan ve kavgadan uzak durmak
gibi toplumsal hayatın bağışıklık sistemini canlı tutmak hem bir metot ve hem de
eğitimin amacıdır.
Bu ayette kimleri koruyacağımız konusunda da bilgi verilmektedir. Kendimizi
ve ehlimizi koruyacağız. Ehl bir boyutu ile “ aile” diğer boyutu ile “ ülke halkıdır”, tüm
237 Bakara/197
89
Müslümanlardır. Ülke eğitiminin içinde olan Müslümanlardır. Ayetteki kelimelerin
dizilişi çok önemli bir eğitim ilkesini, ya da kuralını gündeme taşımaktadır. Bu kural ise
şudur: Đnsan, öncelikle kendisini koruyacak, sonra en küçük sosyal birim olan Ailesini
koruyarak daha geniş alana yayılarak bu koruma görevini sürdürecektir. Çünkü
öncelikle kendini koruyamayan başkalarını koruyamaz. Eğitim kurallarını kendine
uygulayamayan kişi, onları başkalarına teklif edemez. Ağzında sigara olan öğretmen,
öğrencilerine “ sigara içme “ deme hakkına sahip değildir. Evinde alkol şişeleri
bulunduran ebeveyn, büyüdüğünde çocuğuna “ alkol alma” diyemez.
Demek ki, müminler önce kendilerini şirk veya günah denen manevi
mikroplardan koruyacaklardır. Kendileri takvalarını yaşatacak, besleyeceklerdir. Bunun
anlamı, Yüce Allah’ın emirlerini tam olarak yerine getirecek, yani hem fazlarını yerine
getirecek hem de haramlardan kaçınacaklardır. Kendini koruyan müminler, kendi
ailelerini ve de ülke halkını koruyacaklardır.
Peki, bu koruma görevini nasıl gerçekleştireceklerdir? Bu sorunun cevabı “
eğitim” dir. Demek ki aile içi eğitim ile ülke çocuklarını ve gençlerini eğitmek,
toplumun bağışıklık sistemini ayakta tutmak, işlerliğini temin etmek demektir.
Peki, müminler bu çocuklara neleri aktarmalıdır? Eğitimciler kendi çocuklarına
ve öğrencilerine, dini eğitimi, hurafeden uzak bir şekilde öğreteceklerdir. Özellikle din
eğitimcileri bu görevi, örgün ve yaygın din eğitiminde mutlaka yerine getirmelidir.
Genel eğitim de gençlere aklını kullanma ve düşünme sanatını kazandıracak, kendi milli
kültür değerleri ile evrensel değerleri öğretecek, o değerleri hayata geçirmek için ahlakı
onlarla mayalamaya çalışacaklardır. Bakara 205’te gençliğin ve neslin
koruyucularından birinin kültür olduğuna işaret edilmektedir. Kısaca diyecek olursak,
dinini, kültürünü, yani ahlaki değerleri öğreterek aklını kullanmayı ve doğru düşünme
sanatını kazandırarak koruyacaktır.
Müminler kendilerini, ailelerini ve halklarını hangi düşmandan
koruyacaklardır?
Yakıtı insan ve taş olan ateş derken yüce Allah, bize cehennemi
hatırlatmaktadır. O zaman, kendimizi ve ehlimizi koruma faaliyeti ahirete yönelik,
uzun vadeli bir eğitim amacı olmaktadır. “ateş” kelimesine dünyevi bir anlam
yüklenirse, “Ateş”ten kasıt “toplum” da olabilir. Toplum, öylesine olumsuz boyutlara
kayar ki, öylesine Allah2tan uzaklaşır, manevi değerlerden habersiz hale gelebilir ki,
90
mü’min’ler için cehenneme dönüşebilir. Toplumu bu şekilde ateşe döndüren fertler,
insanlar ayette geçen taş, yani ekonomi olabilir. Taştan kasıt paradır, diyebiliriz.
Đnsanları yoldan çıkaran, ya başka bir insan ya da paradır. Gençleri yoldan çıkaran da
arkadaşlar ya da paradır.
Buradan şu sonuca varabiliriz: Ana-babalar ve eğitimciler, toplumun eğitim
politikasını yürütenler, di görevlileri, toplumun insanını, insanların kötü etkilerinden ve
paranın yoldan çıkarıcı etkisinden korumalıdırlar. Bu etkiden korunmaları için gerekli
olan bilinç onlara verilmeli, bilgi ile donatılmalı ve imanları kuvvetlendirilmelidir.
Bu ayette, takva denen bağışıklık sistemini, koruma görevini fertten topluma ve
insanlığa doğru yaymaktadır. “ korumanın” içini doldururken baskı, dayatma ve
zorlama değil, özgürlüklerle dolu olmalıdır. Özgürlükleri yaralamayan, onları itmeyen,
onlarla beraber yürüyen bir koruma şekli olmalıdır. Unutulmamalıdır ki, cennete giden
ve cehennem ateşini söndüren yol özgürlüklerle örülüdür.238
Kısaca diyebiliriz ki, eğitimle takva bir araya gelince ikinci bölümde yazmış
olduğumuz takva sahibinin özellikleri ortaya çıkacaktır. Böylece eğitim insana o
özellikleri ve davranışları kazandıracaktır.
238 Bayraklı,a.g.e,XIV,417.418.419
91
SONUÇ
Takva üstün bir gücün himayesine girerek korunmak demektir. Aynı zamanda
korkmak, sakınmak, çekinmek manalarına da gelmektedir. Bir mümin için himayesine
girilecek üstün güç ise ancak ve ancak Allah’tır. Bunun sonucu olarak gerçek korunma
ancak Allah’ın himayesine girmekle mümkündür. Allah(c.c) bu himayeci sıfatını A’raf
süresi 96. ayetinde ‘ O ülkelerin halkı iman etseler ve ittika etselerdi günahtan
sakınsalardı elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket kapıları açardık, fakat
yalanladılar, biz de ettikleri yüzünden onları yakalayıverdik’ diyerek açık bir şekilde
ilan etmektedir. O halde gerçek takvaya ancak Allah’ın himayesine girilerek ulaşılabilir.
Takvanın ilk mertebesi, Allah’a inanmak ve O’na hiçbirşeyi ortak koşmamaktır.
Başka bir ifade ile Allah’tan başka ilah olmadığına, O’nun eşi ve benzeri olmadığına
inanmaktır. Bu inanç takvanın ilk mertebesidir ve bu inanca sahip kimsede muttakidir.
Takvanın ikinci merhalesi, büyük günahları işlemekten ve küçük günahlarda ısrar
etmekten sakınmakla farzları eda etmektir. Takvanın üçüncü merhalesi ise kalbini
Allah’tan meşgul edecek her şeyden kaçınmak ve bütün varlığı ile Allah’a yönelmektir.
Bu bakımdan takva bir ideali ifade etmektedir. Zira takvanın zirvesini yada üst sınırını
belirlemek mümkün değildir. Bireyler o sınıra ancak yaklaşabilir ancak o yinede
ulaşılması gereken bir hedef bir ideal olarak kalacaktır.
Takva bu anlamda bir bilinci ifade etmektedir. Đnsanı tehlikeye atan durumlardan
sakınma bilinci vardır takvanın özünde. Takva sahibi kimse kendini sadece Allah’ın
uhrevi tehditlerinden (cehennem azabı) sakınmaz aynı zamanda dünyadaki tehlikelerden
de kendini korumuş olacaktır. Takva sahibi kimse Allah’ı sevdiği ve onun emir ve
yasaklarından korunduğu için, ruhunu da disipline etmiş beslemiş olacaktır. Bu açıdan
takva aynı zamanda ruhsal bir gıdadır. Yeterli gıda alamayan bir vücut nasıl ki
zayıflayıp çeşitli hastalıklara duçar olacaksa, takvadan beslenmeyen bir ruhta zayıflayıp,
şahsiyetini tamamlamaktan mahrum olacak ve çeşitli toplumsal ve psikolojik sorunlarla
karşılaşacaktır. Şahsiyetini geliştiremeyecek hayat enerjisini kaybedecektir. Kuran’ı
Kerim bu nedenle takvayı gıdaların en üstünü olarak nitelendirmektedir.
Gerçek takvaya sadece Allah’a iman etmek ve ibadetleri yerine getirmekle
ulaşmak mümkün değildir. Bireyin Allah’a karşı sorumlulukları yanında kendisine,
ailesine ve yaşadığı topluma karşı sorumluluklarına da dikkat etmesi gerekir ki gerçek
takvaya ulaşılabilsin. Gerçek takva kişinin kendi özel ve sosyal hayatının düzenli bir
92
şekilde yürümesi için gerekli amelleri de yerine getirmesi ve sosyal sorumluluklarının
da bilincinde olmasını gerektirir. Ancak bu şekilde kişi, takvanın gerektirdiği ruhsal
olgunluğa ulaşacaktır.
Muttaki kimse nasıl ki Allah’a iman etmesi günahlardan sakınması gerekiyorsa
aynı zamanda akrabaya bakmak, yoksula yardım etmek, insanları affetmek gibi sosyal
amelleri de yerine getirmelidir ki gerekli ruh olgunluğuna ulaşabilsin. Bu yönüyle takva
aynı zamanda kamil fertlerden oluşan kamil bir toplum hedeflemektedir. Bu nedenle
takva aynı zamanda bireysel ve toplumsal problemlerin çözümünde de bir çıkış yoludur.
Takva sahibi insan, kendi iç âleminde ve toplumda karşılaştığı problemlerle baş
edebilen çıkış yolları bulabilen ve diğer insanlara da çıkış yolları gösterebilen insandır.
Zira Yüce Allah Kuran-ı Kerim’de takvanın insana bir çıkış yolu göstereceğini
bildirmektedir. Đnsanda ki takva, ruhsal olgunluk geliştikçe, bireysel ve toplumsal
sorunlara karşı birey daha güçlü olacak ve çıkış yolları bulabilecektir.
Her ne kadar takva doğuştan insana ihsan edilmiş bir özellik olsa da bu yalın bir
takvayı ifade etmektedir. Yüce Allah’ın ihsan ettiği bu özelliğin geliştirilmesi, işlenmesi
ve bireyin iç dünyasında somutlaştırılması gerekir. Esasen eğitim de bireydeki bu
olgunlaşma faaliyetini ifade etmektedir. O halde insan takvaya ancak böyle bir eğitim
sayesinde ulaşabilecektir. Takva bilincinin bireyin ve toplumun bilincinde yer
edinebilmesi, kalıcı ve etkin olarak kendini hissettirebilmesi için bu bilincin eğitim
yoluyla işlenmesi ve geliştirilmesi gerekir. Bu eğitimin etkinliği için bireylerin
ödüllendirilmesi gerekir. Allah(c.c), takva sahibi insanlara hem uhrevi hem de dünyevi
ödüller vaat etmektedir. Bu nedenle takva eğitiminde ödül önemli bir yer tutmaktadır.
Elbette bir eğitim kaidesi olarak din eğitimcilerinin, insanlardan dini bir görev
yapmalarını isterken, kapasitelerine göre yapmalarını istemeli, herkesi aynı kalıba
koymamalıdır. Çünkü herkes gücü ve kabiliyeti nispetinde bu görevleri yerine
getirebilecektir. Dinin özü değişmez fakat insanları davranışlarına yansıması farklı
olabilir. Bu doğal bir süreçtir. Özellikle öğretim konusunda öğreticilerin bu olguya çok
dikkat etmesi gerekir. Öğretim programları öğreticiye göre değil, öğrencinin kabiliyet
ve özelliklerine göre program uygulanmalıdır. Đslam eğitiminin amacı Allah’ın emir ve
yasaklarından sakınan, bu emir ve yasakları içselleştirmiş ve ruhi dinginliğe ulaşmış
bireyler yetiştirmektir. Takva idealdir, ruhu teslimiyet içinde vermek ise realitedir.
Bayraklı Yüce Allah’ın amaçtan hedefe, idealden realiteye giden çizgideki emirlerinin
günümüzdeki din adamlarının ve din âlimlerinin rehberi olması gerektiğini, din
93
adamları ve âlimlerinin tebliğleriyle, gayretleriyle, öğretim ve eğitimleriyle insanları
takvaya ulaştırmayı amaç edinmesi gerektiğini, ancak herkesin bu seviyeyi
tutturamayacağını da bilinmeli; takvaya erişemeyecek olan kimselerin de en azından
canlarını teslimiyet içinde vermeleri yolunda gayret göstermeleri gerektiğinden
bahsetmektedir.
Sorumluluk ile güç arasında ilişki kuran Allah, sorumluluğun gelişigüzel
verilemeyeceğini, insanın gücünün dikkate alınması gerektiğini bir kanun olarak
insanlığa sunmaktadır. Yüce Allah insana bir sorumluluk yüklerken onun doğasındaki
kapasiteyi dikkate aldığına göre bu kural, bütün idari işlerde, öğretim ve aile
ili şkilerinde uygulanmalıdır. Đnsanın doğasına göre öğretim yapılması günümüzde
evrensel bir eğitim kanunudur. Đnsanın yaratılışında bu kanunu koyan Allah’tır. Resim
yapma kabiliyeti olmayana zorla resim; güzel ses ve kulağa sahip olmayana zorla müzik
yaptırılamaz. Kabiliyet ve yetenekleri hangi doğrultuyu ve alanı gösteriyorsa insan, o
yönde yetiştirilmeli ve o yönde sorumluluk yüklenmelidir. Her insana kabiliyetini,
yetenek ve gücünü Allah vermekte ve verdiği kabiliyet nispetinde sorumluluk
yüklemektedir. Demek ki Allah, koyduğu kanuna kendisi de uymaktadır. Öyleyse
idareciler, öğretmenler, iş verenler, ana babalar koydukları kurallara kendileri de uymalı
ve eğitip yönettikleri insanların kapasitelerini iyi tetkik ederek sorumluluklar
yüklemelidirler.
Ancak bu şekilde bireylerde takva bilinci geliştirilerek kâmil bireylere ve bu
bireylerin oluşturduğu kâmil topluma ulaşılabilecektir. Takva eğitiminde amaç insanı
sadece Allah ile olan ilişkisinde kemale ulaştırmak değil aynı zamanda bireyin kendi iç
dünyasıyla, bireyin toplumla ilişkilerinde de kişiyi mutlu ve refah içerisinde
yaşayabilmesi için muhtaç olduğu bilinç düzeyine çıkartmaktır. Bizi bu amaca
ulaştıracak en kısa ve en emin yol ise yine Kuran-ı Kerimde emredilen yoldur.
94
KAYNAKÇA
Ali Đbn Muhammed Es Seyyid Eş-Şerif; Et-Ta’rifat, Đstanbul 1300. Aktaş, Süleyman, Din Eğitimi Açısından Đnsan-ı Kamil Kavramı, Basılmamış Doktora Tezi. Ateş, Süleyman, Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni ufuklar Neşriyat, Đstanbul 1990. Ay, Mehmet Emin, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükâfat ve Ceza, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 1993. Bayraklı, Bayraktar , Đslam’da Eğitim: Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli, Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Đstanbul 1989 Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kuran Tefsiri, Đşaret yayınları, Đstanbul 2001. Bayraklı, Bayraktar , Ayet Ve Hadislerin Işığında Đslami Sohbetler, Altınkalem Yayınları, 1995. Cebeci, Lütfullah, Kurana Göre Takva, Seha Neşriyat, Đstanbul 1985. Dumlu, Ömer, Kuran’ı Kerimde Salah Meselesi, Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992. Ebu’l Al’a Mevdudi , Tefhimu’l Kur’an, (Çev. Ahmet Asrar), Bengisu Yayınları, Đstanbul 1997. Ebu’l-Fadl Cemalüddîn Muhammed b. Mükerrem Đbn Manzur, Lisânu’l Arab, Beyrut. Ebü'l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali Cürcani , Et_Tarifat, Dârü'l-Kütübi'l-Đlmiyye, Beyrut 1983. Behiy, Muhammed, Đnanç ve Amelde Kur’ani Kavramlar, (çev. Ali Turgut), Yöneliş Yayınları, Đstanbul 1995. El Beydavi, El Kadi Abdullah b. Ömer , Envaru’t -Tenzil ve Esraru’t-Tevil, Çağrı Yayınları 1981. Elmalılı Hamdı Yazır, Hak Dîni Kur’an Dili,(Sad: Đsmail Karaçam ve diğer.), Đstanbul. Fazlur_Rahman, Ana konularıyla Kur’an, (Çev. Alparslan Açıkgenç),Ankara 1987. Irvıng, Ballantine, Khurshid Ahmad, Mohammad Manazır Ahsan ( haz. Cemil Polat. ) Đlke Yayınları, Đstanbul 1992.
95
Izutsu, Toshihiko, (Tercüme; Süleyman Ateş), Kuran’da Allah ve Đnsan, Yeni Ufuklar Neşriyat, Đstanbul. Izutsu, Toshihiko, (Tercüme; Selahattin Ayaz), Kur’an da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Pınar Yayınları, Đstanbul. Đmam Kurtubi, El- Camiu Li-Ahkamil- Kur’an, Buruc Yayınları , Đstanbul 1998 Đmam Nesefi, Nesefi Tefsiri, (Medarikü't-Tenzil ve Hakaikü’t-Tevil) , (Tercüme Harun Ünal, Şerafettin Şenaslan ; yay. haz. Mustafa Kasadar.) Ravza Yayınları, Đstanbul 2003 Đmam Gazali, Đmam-ı Gazali, Minhacu’l Abidin, Türkçesi Yaman Arıkan, Dede Korkut Yayınları:1,yaylacık matbaası ist–1968,S.74-82 Đsmail Hakkı Bursevi, Ruhu’l Beyan Tefsiri, Erkam Yayınları, Đstanbul 2006. Karagöz, Đsmail, Ayet ve Hadislerin Işığında Sevgi ve Dostluk, Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2004. Karagöz, Đsmail, Kuranda Takva Kavramı ve Muttaki Đnsanın Özellikleri, Diyanet Đlmi Dergi, Ekim-Kasım- Aralık 1995, Cilt 31, Sayı 4. Karaman, Hayrettin ve Diğerleri, Kur’an Yolu, Türkçe Meal ve Tefsir, Ankara 2004 Kuşeyri, Abdülkerim , Kuşeyri Risalesi,Yasin Yayınevi, Đstanbul 2003. Razi, Mefatihul Gayb, Akçay Yayınları, Ankara 1991. Taberi, Taberi Tefsiri (Tercüme Mehmet Keskin), Şule Yayınları, Đstanbul. Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, Đstanbul 1991. Uludağ, Süleyman, (Basiret Maddesi), Đslam Ansiklopedisi, Đstanbul 1992 Usta, Mustafa, Divan-ı Kebir’de Mevlana’nın Eğitim Görüşü, Đstanbul 1995. Yıldırım, Celal , Asrın Kuran Tefsiri- Đlmin Işığında-, Anadolu Yayınları, Đzmir 1991. Yılmaz ,Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, Đstanbul 1997.
Biçimlendirilmiş: Girinti: Sol: 0 cm, Satır aralığı: tek