UDK UDC 904(497.5-3 Istra) : 73.027] »01

DVIJE ANTIČKE GLAVE IZ PLOMINA (FLANONA)

Nenad CAMBI

Izvorno znanstveno djelo Antička arheologija

Dr. Nenad Cambi 58000 Split, HR, Zoranićeva 4

Oeuvre scientihque originale Archäologie antique

Primljeno - accepte: 50. 10. 1987. Odobreno - approuve: 17. 12. 1988.

Rad obrađuje dvije glave - portreta iz Plomina (antička Flanona): portret muškarca koji podsjeća na tip portreta Stazione Termini cara Hadrijana, ali se vjerojatno radi o »privatnom« portretu iz doba između 120. i 130. g.n.e.; portret žene s tipom frizure koju je nosila Faustina Minor, te se zaključuje da se radi o portretu privatne žene iz oko 150. g.n.e.

U Zavičajnom muzeju Poreštine u Poreču čuvaju se dvije izvanredne antičke glave-portreta (muškarac i žena) koje su pronađene u luci u Plominu (stara Flanona), što je smještena u rimskoj provinciji Dalmaciji, na samoj granici s Istrom1. Iako se o glavama u više navrata duže ili kraće raspravljalo2, ipak je njihova interpretacija nedovoljna.

Glava muškarca nosi inv. broj AR 206 (Tab. I, 1-2; II, 1-2). Visoka je ukupno 29 cm, visina glave je 25, a širina lica 16 cm, što znači da je bila nešto veća od normalnih ljudskih dimenzija. Izrađena je od mramora bjelkastog na lomu, a žuto-smeđe patine. Glava prikazuje mlađeg muškarca dosta široke glave. Skulptura je razmjerno dobro sačuvana, a pokazuje sljedeća oštećenja: na tjemenu je otcijepljen komad kose, nos je otučen do

1 V. ROVAČIĆ, Vodič Zavičajnog muzeja Poreštine, Poreč 1982, str. 11. 2 Osim gore spomenutog djela usporedi: Archeologia e arte dell 'Istria, Pula 1985, str. 96. br. 279, sl. 280;

Antički portret u Jugoslaviji (katalog izložbe), Beograd 1987. str. 167, br. 88.

korijena, brada je oštećena i dosta izlizana, osobito na lijevoj strani ispod donje usne. Površina skulpture je na više mjesta manje oštećena ili korodirana, tako da je dosta hrapava, što je očito posljedica djelovanja raznih prirodnih agensa. Manje ogrebotine i udarci uočavaju se još na nekoliko mjesta. Rubovi usnih školjki su odškrnuti. Vrat je vrlo malo sačuvan, osobito na prednjoj strani, dok je straga, naprotiv, nešto duži.

Posebne karakteristike fizionomije prikazane osobe su dosta široke zigomatične kosti, još nešto širi krajevi donjih čeljusti, odeblji obrazi i podvaljak, blago naznačene labio-nazalne bore koje se šire koso i podalje od kuteva ustiju, ponešto izduženi vrh brade, zatim tanka gornja usnica sa srcolikim srednjim dijelom, te ponešto spuštena i mesnata donja usna.

Modne odlike portreta su kovrčava kosa koje pramenovi nisu osobito dugi. Kosa pada duboko na čelo, tako da ga pramenovi pokrivaju približno do sredine. Na čeljustima se vide tragovi sitne, paperjaste brade (najbolje su uočljivi na lijevom obrazu), nad gornjom usnom su naglašeniji brkovi, jer su njihovi krajevi nešto duži od kuteva ustiju od kuda se na specifičan način zavijaju prema unutra, ispod donje usne.

Nema dvojbe da portret prikazuje jednu fizionomijski i modno individualno karakteriziranu osobu, mlađeg muškarca od oko tridesetak godina.

Prilikom razmatranja karakteristika ovog portreta već se na prvi pogled može uočiti da su spomenute modne karakteristike vrlo bliske onima cara Hadrijana tipa Stazione Termini 5. Frizura ovog tipa carskog portreta formira se tako što se pramenovi od zvijezda na zatilju pružaju u svim pravcima (dolje, naprijed i sa strane) u blagim valovima. Oni su skoro potpuno priljubljeni uz lubanju, a zatim se negdje od sredine tjemena počinju nagomilavati, osobito što se više približuju čelu. Sve poznate replike ovog tipa Hadrijanova portreta nemaju jednaki stupanj nagomilavanje zakovrčanih pramenova nad čelom 4. Pramenovi pak koji tvore završnu liniju na čelu se vodoravno savijaju i pri vrhu zašiljuju i zaokružuju poput kukica. Svi oni konvergiraju s obje strane glave prema sredini čela, gdje se spajaju i tvore posebnu figuru: dva nasuprotno postavljena dosta duga pramena s dvije kuke, ponešto asimetrično namještena u odnosu na liniju sredine glave (nešto prema desno) 5.

3 Naziv je dao M. WEGNER, Hadrian, Marciana, Matidia, Plot ina und Sabina, Das römische I Ierrscherbild II, 3, Berlin 1956, str. 8 i d. Novu listu replika usp. kod R. FITTSCHEN-P. ZANRER, Katalog der römischen Porträts in den Capilolinischen Museum und den anderen kommunalen Sammlungen der Stadt Rom, Mainz 1985, sir. 44, br. 46. L1 bilj. 5 usp. i replike koje nešto odstupaju od prototipa, iako imaju mnogo srodnosti.

4 K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 44 i d. 5 K. FITTSCIIEN-P. ZANRER, o.e., str. 44. Usp. upravo glavu Stazione Termin i M. WEGNER. o.e., tab. 2,5 b,

8 Ш К . FITTSCHEN-P. ZANRER, Bei lage23.

Općenito i piominska glava ima isti, ili barem vrlo sličan tip frizure. I ona, naime, započinje iz zvijezde na zatiljku, te priliježe na lubanju, a zatim se pramenovi nagomilavaju kako se približuju prednjoj strani glave. Međutim, postoje i neke razlike. Pramenovi Hadrijanove kose su duži, a straga više kovrčasti. Završna je linija pramenova na čelu različita. Prije svega kod plominskog portreta njihov je broj nešto veći (10), dok je kod onih tipa Stazione Termini njihov broj između 8 i 9.6 Ta je razlika posljedica manje dužine plominskih pramenova. S druge strane, iako su ti pramenovi međusobno slični i slično raspoređeni, ipak kod plominske glave ne postoji onaj karakterističan par kovrča na sredini čela u identičnom obliku kao kod Hadrijana, jer oni nisu jedan naspram drugoga, nego u istom pravcu i okreću se prema straga. 7 Razlike su prisutne i u načinu prelaska bočnih pramenova preko ušiju. Duži se Hadrijanovi pramenovi prebacuju naprijed ostavljajući uši slobodne,8 dok se naprotiv pramen na našoj glavi oslanja na uhu i prekriva gornji dio desne uske, dok se sličan pramen na suprotnoj strani samo oslanja na gornji dio uha. 9 Usprkos tih razlika može se općenito uzevši govoriti o srodnom obliku frizure i da je piominska nastala po uzoru na onu kreiranu na tipu portreta Stazione Termini, ali da je prisutan i utjecaj drugih, kasnijih.

Brada i brkovi su također vrlo srodni onima kod spomenutog tipa Hadrijanova portreta, ali isto tako i onoga tipa Chiaramonti, 1 0 ali se zato razlikuju od tipa Imperatori" i Baje.12 Radi se o kratkoj bradi koja nisko priliježe uz obraze i prati kut donje čeljusti, a brkovi se svijaju iza kuteva ustiju prema unutra. Pored sličnosti postoje i razlike. Brada je Hadrijana znatno duža, bogatija i kovrčastija,15 a brci su slični, osim što su Hadrijanovi u skladu s veličinom brade nešto duži i bujniji14.

6 Usp. na pr. portret u Firenci M. WEGNER, o.e., tab. 4 ili Houghton Halla K. FITTSCHEN-F. ZANRER, o.e. Beilage 22 c-d.

7 Očito je da je to utjecaj drugih tipova Hadrijanova portreta kod kojih se pramenovi okreću p r e m a straga. Usp. M. WEGNER, o.e., str. 10 i d. i K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 46 (tip Chiaramont i 392).

8 Usp. portrete K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., Beilage 22 a-c; 23 e. (Stazione Termini ) . 9 Takav se raspored pramenova može vidjeti već na tipu Chiaramont i 392 i mnogim drug im. Usp. M.

WEGNER, o.e., str. 10 i d., tab. 6, b; K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., Beilage 25 c-d. 10 O tipu Chiaramonti 592 usp. M. WEGNER, o.e., str. 10 i d.; K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 46 i d. 11 O tipu Imperatori 52 usp. M. WEGNER, o.e., str. 20 i d; K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 54, br. 52, tab.

58-60 i d. 12 O lipu biste u oklopu s pa ludamen tumomiz Baiae usp. M. WEGNER, str. 16 i d; K. FITTSCHEN-P. ZANKER,

o.e., str. 52, br. 50, tab. 55, 56. 13 Bradu irna Hadrijan već na najranijim primjerima njegovog portreta (Trajanov slavoluk u Beneventu) ,

usp. M. WEGNER, o.e., str. 32, tab. 1, odnosno tipu Stazione Termini , usp. M. WEGNER, o.e., str. 8 i d, tab. 2, a, b.

14 Ista stvar je i s brcima. Usp. prethodnu bilješku.

Prema tome, kad se radi o modnim karakteristikama sličnosti su evidentne, ali su uočljive i razlike. Zbog toga se valja pitati da li onda plominska glava prikazuje cara Hadrijana ili pak nekog drugog čovjeka. Da bismo odgovorili na lo pitanje, trebalo bi pogledati da li postoje podudarnosti fizionomijske naravi kod jedne i kod druge glave. Nema dvojbe da sličnosti na generalnom planu doisla postoje, ali ipak valja odmah kazati da su prisutne i vrlo uočljive razlike. Kao i Iladrijan plominski muškarac ima sličnu strukturu glave koja je dosta kubična, zatim trokutasti obris donje čeljusti i vrha brade, ali se također uočavaju stanovite razlike. Tako su Hadrijanove oči uže i kraće, čelo nije široko, a labio-nazalne bore nisu ni izdaleka tako duboke i nemaju tako kosi pravac,1"' jer one kod plominske glave završavaju gotovo na sredini obraza. Replike spomenutoga tipa Hadrijanova portreta imaju i više bora na čelu, osobito među očima. 1 0 Čini se da one prikazuju ipak nešto starijeg čovjeka od plominskog muškarca.

Prema tome, ako uzmemo sve gore rečeno u pogledu modnih karakteristika i fizionomijskih detalja, tada se nameće nesumnjiv zaključak da usprkos sličnosti plominska glava i Hadrijanov portret tipa Stazione Ter­mini ne prikazuju istu osobu.

Roga onda prikazuje glava o kojoj je ovdje riječ? Na to pitanje, naravno, nije moguće odgovoriti. U ovakvim se slučajevima obično kaže da se radi o privatnom portretu. Taj je termin po svoj prilici, barem u ovom našem slučaju, točan ako se njime želi iskazati da nije u pitanju službeni carski portret. Vrlo je vjerojatno, s obzirom da je glava pripadala kipu prilično velikih dimenzija, to bio službeni portret koji na javnom mjestu postavlja grad i njegovi stanovnici u čast nekog zaslužnog građanina. Poznato je da je u dalmatinskim gradovima bilo takvih portreta odnosno statua o kojima svjedoče posvetni natpisi. 1 71 neki portreti koji su se pripisivali Hadrijanu su u zadnje doba isključeni iz popisa tipa Stazione Termini i proglašeni za privatne por t re te . 1 8 Očito je, dakle, da su privatne osobe također upotrebljavale carski način češljanja, oponašajući cara i izgledom i modnim karakteristikama. Nešto slično bi se moglo reći i za bistu iz okolice Pule,

15 Rijetki su Hadrijanovi portreti s dubljim labio-nazalnim borama. Ako ih pak imaju, te bore nisu toliko mesnate , nego su duboke i kratke, a završavaju znatno bliže kutevima ustiju. Usp. K. F1TTSC11EN-P. ZANRER, o.e., str. 49, br. 49, tab. 54. Tip Stazione Termini prakt ično n e m a takvih bora. Usp. M. WEGNER, o.e., tab. 2 .

16 To se osobito dobro pokazuje na glavi iz Firence. Usp. VI. WEGNER, o.e., tab. 4. Firentinska glava ima jednu boru po sredini čela i malo skupljene obrve, tako da se medu njima stvaraju nabori kože koji iskazuju meditaciju.

17 Usp. posvetu Gaju Arenu Maksimu u Zadru Corpus lnscr ipt ionum Lat inarum, III 2919 (dalje: C1E); M. SU1Ć, Zadar u starom vijeku, Zadar 1981, str. 170); Gaju Serviliju Izauriku u Naroni (C. PATSCH, Zur Geschichte und Topographie von Narona,Wien 1907, str. 25, sl. 12); P. Eliju Osilijanu u Epidauru (CIL III 17745; Antički tea tar na tlu Jugoslavije, Novi Sad 1979, str. 289, br. 607, sl. 607).

18 Usp. R. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45, bilj. 15.

danas u Arheološkom muzeju u Zagrebu. 1 9 I njene modne i Rzionomijske karakteristike podsjećaju na lik mladog Hadrijana, ali ona ima znatno kraću kosu i još je znatno manje bliska tipu Hadrijana Stazione Termini.

Sad bi valjalo analizirati stilske karakteristike portreta iz Plomina. Prije svega nužno je uočili bogati skulptorski tretman koji pokazuje raskošno plastičko modeliranje kose i koje stoji u oštrom kontrastu prema širokim i voluminoznim površinama lica izvedenim mekanim oblikovanjem. Uz taj plastični postupak manifestira se i dosta snažni linearni grafizam koji obogaćuje izraz portreta i njegovu efektnu pojavnost.

Za razliku od Hadrijanovih portreta ovaj naš primjerak pokazuje znatno više patosa u očima. On, naime, iskazuje stanovitu dozu sjete, bez snažnije mimičke gestikulacije, što ga dovodi u svezu s portretima i stilskim tendencijama trajanske plastike, osobito one iz njegove kasnije portretistike (tip Mariemont 2 0 ili tzv. Opferbildtypus)21, samo je izraz možda nešto ublažen. Oči tako odaju jedan sjetni, pomalo tužni, ali zato oduhovljeni i smireni odraz psihološkog stanja koji se približuje najboljim klasicističkim ostvarenjima u antičkoj portretist ici . U tom pravcu, tj. u pravcu karakterizacije unutrašnjeg stanja djeluju jedva zamjetljivo naznačene šarenice u bjeloočnicama (čini se da nema kasnije uobičajenog urezanog polukruga) sa zjenicom udubljenom poput zrna leće. Stanoviti koloristički, pa i blago plastički efekat davale su i naznačene dlačice brkova i brade, te obrva (ovaj se detalj počinje osobito manifestirati u hadrijanskoj portretistici). Prema tome, očito je da je plominski portret donio neke svježe akcente, vrlo visoku umjetničku kvalitetu i neka nova gledanja na individualni ljudski lik, odnosno njegovo ostvarenje u kamenoj plastici.

Vrlo je vjerojatno da je ovaj naš portret pripadao čitavoj statui, a ne bisti, iako je bista stekla visoku popularnost u trajansko i hadrijansko doba. To bi se moglo zaključiti na temelju činjenice što je glava bila izrazito nagnuta na desno rame. Rako je vrat pomalo nesimetričan u odnosu na okomicu glave, te kako se jasno zapaža ugrebena linija uzrokovana nagibom glave nešto iznad vrata, a ispod donje čeljusti, jasno je da je glava bila dosta nagnuta na tu stranu. Nagib je tim jasniji što spomenute linije nema na suprotnoj strani, nego izgleda kao da je tu koža bila zategnutija. Takvi nagibi nisu, ili barem ne u tolikoj mjeri prisutni na bistama, pa čak nije osobito jak ni na

19 J. BRLJNŠMID, Kameni spomenici Hrvatskog narodnog muzeja u Zagrebu, Zagreb 1904-11 str 329 br 732; Antički portret u Jugoslaviji str. 178, br. 108. Problematično je samo da li je to izvorno antički rad ili kopija iz 18. sl.

20 O tom tipu usp. K. FITTSCHEN-P. ZANKER, o.e., str. 40, br. 41, tab. 44-45. Da se radi o jednom posebnom lipu utvrdio je već J. CHR. BALTY, Un nouveau portrait de Trajan, Cahiers de Mariemont 8/9 1977-78 str 45 i d.

21 Taj je tip utvrdio VV. H. GROSS, Die Bildnisse Traians, Das römische Herrscherb i ld II, 2, Berlin 1940 str 105 i d. Usp. također K. FITTSCUEN-P. ZANKER, o.e., str. 42, br. 44, tab. 48.

Hadrijanovim statuama." Zbog gore iznesenih razloga mnogo je vjerojatnije da je portret pripadao jednoj monumentalnoj statui nego bisti. Šteta je samo što nam nije poznato u kakvom je ambijentu stajao ovaj kip.

Činjenica što smo plominsku glavu uspoređivali s Hadrijanovim portretima, konkretnije s poznatim lipom Slazione Termini pokazuje da je valja datirati približno u hadrijansko vrijeme. Hadrijanovi portreti ovog tipa, po mišljenju većine autora predstavljaju portret izrađen prilikom njegova nastupa na prijesto 117. godine.2"' Očito je da je car na tim portretima još dosta mlad i sigurno mlađi nego na drugim tipovima, pa je prema tome prvi u nizu koji će slijediti kroz dva desetljeća njegova vladanja. 2 1 Međutim, taj tip portreta nije samo ograničen na prve godine nakon preuzimanja vlasli. Rako dokazuje kip iz Perge, tip se izrađivao još 121. godine,2"' a neki likovi prema uznapredovaloj tehnici kontrastiranja proizvedenim upotrebom brzo rotirajućeg svrdla pokazuje da su se portreti tipa Stazione Termini izrađivali još i znatno kasnije,2 6 ali mu je popularnost znatno opala budući da su stvoreni drugi tipovi, pa su replike znatno rjeđe. Ako je plominska glava toliko bliska tipu Iladrijanova portreta Slazione Termini uz utjecaj raznih drugih tipova27, tada je sasvim opravdano pretpostaviti da je on nastao u rano hadrijansko doba, najvjerojatnije još u trećoj deceniji 2. st. Mislim da to govore dva čisto stilska elementa. To je u prvom redu činjenica što se vrlo malo upotrebljava brzo rotirajuće svrdlo, lako je plastika bogata, osobito u kosi, brzo rotirajuće svrdlo je upotrebljavano vrlo malo, a kad je i upotrebljavano, tada kanali nisu toliko duboki da bi stvarali snažne svjetlosne kontraste. Jedini snažniji svjetlosni kontrast se uočava na liniji među neznatno raširenim usnicama. I jedva naznačene šarenice i zjenice govore u prilog ranije navedene datacije glave. Prema tome, svi gore izneseni momenli potvrđuju da je naša glava nesumnjivo morala nastati u periodu između 120. i 130. godine n.e.

Da zaključimo, muškarac o kojem smo ovdje raspravljali je »privatna« osoba flanatskog municipija koja je zbog nekih zasluga stekla pravo na javnu statuu. Sličnost takvih portreta s carskim je vrlo česta pojava, jer su ovi posljednji u modnom, pa čak i u fizionomijskom pogledu imali odlučan utjecaj na prvospomenute. Car, naime, određuje modu i duh portreta svoga

22 Usp. n a pr. s ta tuu u Rapitolinskom muzeju s relatio capitis H. G. NIEMEYER, Studien zur statuarischen Darstellung der römischen Kaiser, Berlin 1968, tab. 6, 1, zatim Londona Ibidem, lab. 9, I, te Olimpije Ibidem, tab. 18, I. itd.

23 Usp. M. WEGNER, o.e., str. 55; K. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45 . Hadrijan je postao car 10. na 11. kolovoza 117. godine.

24 Ostali tipovi Iladrijanova portreta su Chiramonli 592, Baiae, Imperatori 32, »Rollockenfrisur«, le Tarragona. 25 K. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45. 26 R. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., str. 45. 27 To se osobito odnosi na tipove Chiaramonti 392 i Imperator i 32 kod kojih se na sličan način zavijaju

pramenovi p rema straga, ali razlike postoje u odnosu na d ruge dijelove frizure.

vremena. Ponekad je stoga vrlo teško utvrditi koji je portret carski, a koji privatni, pa se često događaju i pogrešne identifikacije. Taj se fenomen zapaža čak i na nadgrobnim stelama kod kojih ima više generacija, pa se može zapaziti kako se moda razvija, shodno promjenama kod vladajuće obitelji.

Ako je naša gornja interpretacija flanatskog portreta točna, a u nju se gotovo ne smije posumnjati, tada bi valjalo pretpostaviti da je portret, iako izrađen od importiranog mramora, ipak djelo snaga koje su radile na našem tlu, jer je svakako bila nužna fizionomijska sličnost s modelom. Ako se pak radilo nekom patronu grada koji je živio u nekom drugom kraju antičkog svijeta, tada, naravno, nije nužno da se radi o domaćem djelu, ali ipak nije ni isključeno. S obzirom da funkcioniranje cirkulacije takvih skulpturalnih ostvarenja nije još uvijek jasno u današnjem stanju istraživanja, ipak je teško dati odgovor na pitanje o podrijetlu portreta.

* * *

Druga glava u Zavičajnom muzeju u Poreču pripada nekoj ženi, a nosi inv. br. AR 207 (Tab. III, 1-2; IV, 1-2). Pronađena je također u Plominskoj luci. 2 8 Dimenzije glave su slijedeće: ukupna vis. 22, vis. glave 22, a širina lica 13 cm. Iako je glava nešto manja nego prethodno obrađena, ona je ipak, uzimajući u obzir da se radi o ženi, normalnih ljudskih dimenzija. I ona je izrađena od mramora sivo-smeđe patine, nešto manje različite od prethodne. Glava je pripadala mladoj ženi, (ali očito ne više djevojci), vrlo ozbiljnog izraza. Stanje je sačuvanosti vrlo dobro. Oštećenja se zapažaju na gornjoj i donjoj usni (nešto veće na donjoj koja je otkresana po sredini), zatim na vrhu nosa, na lijevoj obrvi i vratu. Vrhovi usne školjke su odškrnuti, a oštećenja se vide i na stražnjem dijelu punđe, i to na nekoliko mjesta. Površina je glatka i gotovo uopće nije nagrizena. Sve u svemu stanje je očuvanosti prilično dobro.

Karakteristike fizionomije žene su dosta široko lice s mesnat im obrazima. Nisko, ponešto zakošeno čelo, velike i malo izbočene oči, razmjerno krupan nos, mesnate usne, istaknuti vrh brade, zakošeni i dosta snažni podvaljak. Iako lice nema posebnih znakova, očito je na temelju fizionomijskih karakteristika da se radi o portretu, a ne o idealnom ženskom liku.

Žena je imala dosta osebujnu frizuru. Ona se sastoji od tri jasno odvojena dijela (što se osobito dobro vidi u profilu): prednjeg koji na sredini čela ima

28 (0 toj glavi usp. slijedeću l i teraturu: Š. MLARAR, Istra u antici. Pula 1962, tab. XI, 1; V. ROVAČIĆ Vodič str 11; Archeologia e ar te dell 'Istria, str. 96, br. 280, sl. 279 (slika samo otraga!); Poreč. Zagreb 1985 str 77 sl" 55; Antički por t re t u Jugoslaviji, str. 172, br. 95. '

razdjeljak, od kojega sa sirana preko sljepoočnica u dugim valovima padaju mase kose; središnjeg koji se ravno pruža prema zatiljku u nešto blažim valovima; te stražnjeg koji tvori punđa u koju je uhvaćen kraj vlasi što se protežu od središnjeg dijela. O kosi će, međutim, još biti riječi, budući da je ona veoma važan element za određivanje tipa i dataciju.

Kad se gleda en face, tada se vrlo lako nameće komparaci ja fizionomijskih i modnih karakteristika naše glave s onima koje pripadaju Faustini Minor ženi Marka Aurelija. I kod nekih tipova njenih portreta pojavljuje se u sredini glave razdjeljak i masa valovite kose sa strana, samo su vidljive neke razlike prvenstveno na središnjem i stražnjem dijelu.2 9

Sasvim je različita punđa koja se kod poznatih portreta Faustine sastoji od proširenja poput pletenice ili čvora, kao što je slučaj na glavi iz Rima (Museo delle Terme) 3 0ili Timgada."1' Prema tome praktično se ne može uspoređivati taj tip portreta s ovim našim, ali ipak postoje neke daleke veze, što bi ukazivalo približno na tip mode, pa prema tome i na vrijeme. Isto tako nema ni privatnih portreta koji bi nosili takav ili sličan način češljanja vlasi (o tome vidi u bilj. 45). Sloga, kad se radi o ovoj plominskoj glavi teško je činiti usporedbe samo na osnovi baštine antičkih portreta u punoj plastici.

Pred približno godinu dana, listajući H. Mattinglyjev katalog novca British Museuma u Londonu, zapazio sam neke novce s likom Faustine Minor iz doba Anlonina Pija koji pokazuje veoma sličan tip frizure koji se na isti način sastoji od tri dijela, ali samo s nešto drukčijom punđom. 3 2 Ona, naime, nije uhvaćena vrpcom ili pramenom kose, niti je tako raširena poput rascvalog cvijeta kao na plominskom portretu, već je znatno zatvorenija. Međutim, podudarnost frizura je ipak vrlo velika. One se slažu čak i u jednom vrlo sitnom, ali bitnom detalju, a taj je završetak prednjeg dijela frizure s obje strane, što se osobito vidi u profilu. Masa kose koja pada s vrha tjemena blizu čela zavija se poput puža ispred uha i visi niz obraz, a ne vezuje se uz središnji dio frizure, kao što je slučaj kod drugih Faustininih portreta na

29 Usp. na pr. glavu Faustine Minor iz zamka Fasanerie kod Fulde II. VON IIF1NTZF, Hie antiken Porträts der Landgräflich-Hessisclicn Sammlungen in Schloss Fasanerie bei Fidda, Mainz 1968, sir. 55, br. 37, tab. 66, 126 a, e. Usp. također druge tipove Faustinhia portreta na novcu IVI. WEGNER, Datierung römischer Haartrachten, Arch. \nz. , 1959, sl. 2 prva Iri reda, sl. 4 prva dva reda.

30 M. WFGNKR, Verzeichnis der Kaiserbildnisse von Antoninus Pius bis Commodus, II Teil, Boreas 3, 1980, str. 28, tab. 2,2.

31 M. WEGNER, Verzeichnis, str. 54, tab. 2, 3. 32 II. MATTINGLY, Coins of the Roman Empire in the British Museum, IV, London 1940, tab. 51,15; 52,10.

Punđa je na ovim novcima zapravo neka vrsta pletenice koja se ornata u krug i veže na zatiljku. Na prvospomenntoj tabli na aversu je lik Anlonina Pija, dok je Faustina na reversu , a na drugoj je na aversu Faustina, a na reversu prikaz I lilaritas.

novcu" i punoj plastici.5 4 Očito je, dakle, da se frizura našeg portreta vrlo blisko vezuje uz ovaj tip registriran na novcu Faustine.5"' Nedavno je pak K. Fittschen, raspravljajući o tipovima Faustinina portreta, distinguirao njih pet prema likovima na novcu i u punoj plastici.1 0 Drugi tip prema Fittschenu čini upravo ovaj vrlo rijetki novac iz doba Antonina Pija koji se kovao između 10. prosinca 148. i 9. prosinca 149. godine na kojem se na reversu nalazi lik Faustine."'7 Autor je pretpostavio daje Faustinina pojava na ovoj Antoninovoj emisiji uzrokovana rođenjem njenih blizanaca Tita Elija Aurelija i Tita Aurelija Antonina čiji je dolazak na svijet bio vrlo svečano proslavljen, ali popularnost novca je bila mala i brzo je prestalo kovanje koje je uslijedilo poslije smrti oboje djece još iste 149. godine."'8 Dakle, radilo se o službenom portretu koji je nastao kao što je to uvijek bilo kad su bili u pitanju Faustinini likovi povodom rođenja djece."'9 K. Fittschen ukazuje da do sada nije poznata nijedna sigurna replika toga lipa portreta u punoj plastici. 1 0 Međutim, iz tog podatka on ne izvlači zaključak da doista nije ni postojalo plastičkih kopija, već da je to posljedica »rupe« u predaji ili stanju sačuvanih spomenika."

Da li je možda ovaj plominski portret prikazivao Faustinu Minor? Prilikom analize frizure zapazili smo da su podudarnosti s drugim tipom njenog portreta vrlo velike, a da ipak postoje razlike. Još bismo mogli analizirati i fizionomske karakteristike pa da vidimo da li bi jedna takva identifikacija mogla naići na opravdanje ili valja odbaciti takvu mogućnost.

Čini se da je dosta izrazita karakteristika ovog plominskog portreta u tome što je imala vrlo uspravljeno držanje, što pokazuje istaknuta brada i podignuti pogled. Takvo se držanje Faustinine glave zapaža i na spomenutom tipu novca kao i na drugim tipovima s likom te osobe. Fizionomske podudarnosti pak postoje u istaknutoj bradi s nešto podignutim vrškom koji svojom linijom tendira prema kraju nosa. Sam nos kojemu vrh, na žalost, nedostaje je dovoljno sačuvan da bi se mogao usporediti s linijom profila na Fauslininim novcima. Nos je na njenom novcu nešto pojačan, vrlo lagano savijen prema dolje i rekao bih stoga gotovo identičan s plominskim. 4 2 Od

33 Usp. M. WEGNER, Datierung, sl. 2 i sl. 4, treći primjer u prvom redu. 54 U. VON HEINTZE, o.e., sl. 126, a, e. 35 O tom novcu usp. bilj. 32. 56 K. EITTSCHEN, Die Bildnistypen der Faustina minor und die Fecunditas Augustae, Göttingen 1982, str. 1

i d . 57 K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 39, lab. 1,9. 38 K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 39. 39 R. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, passim. 40 R. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, sir. 48. 41 K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen. I .c. 42 M. WEGNER, Datierung, sl. 2, sl. 4.

karakterističnih detalja portreta valja uočiti obris podvaljka koji je dosta naglašen i koji se koso povezuje s vratom, a u takvom se obliku javlja i kod svih Faustininih likova na novcu, zatim jedva zamjetljivu gojaznost.45 Prema tome u profilu postoji stanovita podudarnost fizionomijskih karakteristika. Pogled en face na plominski portret pokazuje sličnost s nekim portretima Faustine u punoj plastici.4 4 Tako svi oni imaju zaokruženo lice s istaknutom bradom, mirno i široko čelo, krupne oči s naglašenim gornjim i donjim kapkom, lagano izbuljenim očima, potpunim nedostatkom bora, iako se zapaža plastična modelacija muskulature lica, te meke i senzualne usne.

Na temelju numizmatičke evidencije nedvojbeno je da je piominska ženska glava vrlo srodna drugom tipu portreta Faustine Mlađe, ali ipak podudarnosti u frizuri nisu potpune, a isto tako ni fizionomijske odlike lica nisu u cijelosti identične pa valja konstatirati da se ne radi o carskom nego privatnom portretu. Nema, međutim, dvojbe da je uzor za portret bio spomenuti carski tip. Oponašanje carskih uzora je poznati fenomen u rimskoj portretistici, ali pri tome je zanimljivo da je piominska žena slijedila jedan rijetki tip portreta koji se razmjerno kratko pojavljivao na aversima novca, a uopće nije poznat u velikoj plastici. Prema tome, to je jedan od rijetkih poznatih portreta i među privatnim osobama pa je njegovo značenje još veće. Doduše, Fittschen navodi jedan drugi portret, također privatnog karaktera s ciljem da ilustrira kako je tip Faustinine frizure morao izgledati, ali je to, čini se, i jedini koji poznaje.4"' Što je, međutim, vrlo važno on ipak ima neke razlike u odnosu na plominski i manje odgovara onom carskom na novcima.'6 Prema tome naš je primjerak još bolji pokazatelj kako je morao izgledati carski uzorak.

S gornjom konstatacijom već smo se uključili u jedan drugi, neobično važni problem, problem datacije našeg portreta. Već gore je jasno istaknut terminus post quem, a taj je 149. godina, vrijeme nastanka i difuzije navedenog tipa novca. S obzirom na malu količinu novca i njegovo kratko kovanje koje je uzrokovala smrt Faustininih blizanaca, 4 7 a kako se već slijedeće, 150. godine stvara novi tip novca s novom frizurom koji je po svoj prilici nastao povodom rođenja Lucille,1 8 vrlo je vjerojatno da jedan ovakav portret nije mogao nastati mnogo kasnije od prototipa, jer je njegova

43 M. WEGNER, Datierung, sl. 2 i sl. 4. 44 Usp. na pr. već spomenut i primjerak Faustinine glave iz Sehloss Fasaner ie H. VON HE1NTZE, o.e., tab. 66. 45 K. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 48, tab. 14, 1 -4. 46 Razlike se prvenstveno zapažaju u nešto slobodnijem središnjem dijelu koji je više valovit i otpušlen, le u

načinu stvaranja punđe . 47 k. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, str. 39. 48 K.. FITTSCHEN, Die Bildnistypen, sir. 39, tab. 2, 13-14; 3,3.

popularnost bila kratkotrajna. Najvjerojatnije je, stoga, da je portret bio u Plominu na svom mjestu već oko 150. ili pak neznatno kasnije.

U stilskom pogledu ova je glava dosta srodna onoj prethodno obrađenoj plominskog muškarca. Na ovoj je glavi prisutan dosta meki skulptorski tretman sa stanovitim klasicističkim akcentima. Vještina modelacije je vrlo visoka. Trud je očito usredsređen na iskazivanje skladnog kontrasta bogate plastičke modelacije kose koje osobito efektnu kvalitetu čine bogati valovi, te skladna grafička obrada pojedinih pramenova i vlasi u odnosu na meku mirnoću i visoku uglačanost površine muskulature lica. Na isti su način izrađeni detalji oka unutar bjeloočnice. Šarenica je plastički naznačena, a u njoj je vrlo lagano izdubena zjenica. Ti su detalji očiju kod drugih Faustininih glava obično nešto drugačije izrađeni: šarenica ima urezani polukrug, a zjenica je nešto udubljeni]a.4 9 Kod ovog kao i kod prethodno obrađenog portreta zapaža se preciznost izradbe, dovršenost svih detalja, kvalitetno glačanje površine, sve ono što dokazuje da se ovim skulpturama pružala maksimalna briga i pažnja.

Ipak u odnosu na plominskog mladića ovaj ženski portret pokazuje stanovite razlike u tehničkom i stilskom pogledu. Već se na prvi pogled uočava znatno veća upotreba brzo rotirajućeg svrdla koji mjestimično koloristički obogaćuje plastički tretman glave. Brzo rotirajuće svrdlo je upotrebljavano na slijedećim mjestima: na nosu (rupe nozdrva), ušima (pužnica usne školjke), kapcima (rez između gornjeg kapka i obrve), očima (uglovi prema nosu), usta (rez između usana). Ovaj posljednji uz rupe nozdrva pruža najjači svjetlosno-tamni kontrast na prednjoj strani lica. Međutim, svrdlo se najviše upotrebljavalo u kosi, a osobito u punđi, gdje se vide duboke okrugle rupe i kraći i duži duboki kanali koji nagovještavaju kasnoantoninski postupak, toliko prisutan na glavama careva Lucija Vera, 6 0

Marka Aurelija"1' i Komoda. 5 2 Ti su efekti posebno uočljivi na stražnjoj strani tog elementa frizure. Zanimljivo je da je mjestimično punđa bila probijena skroz naskroz svrdlom i tako se dobio gotovo puni efekat a jour tehnike. Osim u punđi svrdlo se upotrebljavalo i u poput puža savijenom pramenu ispred uha. U linearnom označavanju pramenova kose svrdlo praktično nije imalo nikakva udjela. Na temelju ovih razlika između dvije plominske glave sasvim je shvatljiva i opravdana njihova različita datacija, izradba ženskog

49 Kao na pr. na glavi u Parizu. Usp. M. WEGNER, Verzeichnis, tab. 2,1. 50 Na pr. na glavi Lucija Vera iz Pariza (Louvre 1101). Usp. K. FITTSCHEN-P. ZANRER, o.e., Beilage 50 i dr. 51 Na pr. na glavi Marka Aurelija iz Seveille. Usp. M. WEGNER, Nachträge zum römischen Herrscherbild im

2. Jh. n. Chr., 1 Teil, Boreas 2, 1979, tab. 14, 1. 52 Na pr. na glavi Romoda iz Münchena (Glyptothek 385). Usp. R. FITTSCHEN-P. ZANRER o c Beilage 60

i dr.

portreta uslijedila je približno za oko 25 godina ili slično. Tendencije u svjetlosnom konlrastiranju će se kasnije sve više pojačavati.

To bi upućivalo da ove dvije statue nisu bile postavljene u isto doba i da nisu izvorno tvorile zajedničku grupu kipova. Ako su pak i bile postavljene u nekom međusobnom odnosu, to je ženska statua bila tek proširenje grupe u kasnije doba. Zanimljivo je da su oba kipa, iako privatna, imala izravne stilske, modne pa čak i fizionomijske odnose sa carskim kipovima, što je već davno uočena pojava.

Ovaj ženski portret iz Plomina je očito pripadao jednoj statui približno normalne ljudske veličine s glavom koja je bila nagnuta na desno rame, a lice i pogled upravljeni nešto naviše. Na taj je način lik dobio uzvišeni izgled s plemenitim patosom, koji odstupa od ukočenog klasicizma. Isti su razlozi kao i kod plominskog portreta muškarca što ga pripisujemo kipu, a ne bisti.

RIASSUNTO

DUE TESTE ANTICHE DI FIANONA (FLANONA)

Nenad CAMBI

Provengono da Fianona (Flanona nella provincia romana di Dalmazia ai confini dell'Istria) due teste-ritratti antiche che si custodiscono nel Museo Regionale del Parentino a Parenzo. Nonostante a proposito di queste teste si sia scritto giä un paio di volte, esse finora non sono state interpretate nella maniera adeguata.

La testa virile compreso il collo e alta 29 cm, senza il collo 25 cm e porta il n. di inv. AR 206 (Tav. I, II). II ritratto rappresenta una persona caratterizzata dalla fisionomia e dall'individualitä allora di moda: un giovane uomo di circa trent'anni con i capelli lunghi e ricciuti, la barba corta e i baf'fi.

Secondo l'acconciatura dei capelli e la barba, questo ritratto mostra delle affinitä con la testa di Adriano del tipo Stazione Termini. La pettinatura si articola da una piccola Stella suita nuca e si allarga in tutte le direzioni. Le ciocche aderenti al cranio, awicinandosi dal centro alia fronte man mano si gonfiano e si arricciano. Sulla fronte le punte dei capelli convergono verso il centro, ove formano una figura particolare: due ciocche abbastanza lunghe, contrapposte, collocate con una leggera asimmetria in rapporto al centro della fronte. Accanto alle rassomiglianze si notano pure delle differenze rapportabili al ritratto di Adriano del tipo Stazione Termini, nonche influssi di altri tipi, in particolare quello Chiaramonti. I baffi e la barba sono pure simili ai relativi tipi di Adriano Stazione Termini e Chiaramonti.

Considerate le affinitä e le differenze della testa di Fianona con quella di Adriano, si impone la conclusione che non si tratta della testa di questo imperatore. E chiaro che nel caso in questione si puö parlare di un ritratto a carattere privato che era stato posto sulla statua di una persona importante, probabilmente del luogo, che, seguendo le caratteristiche allora di moda voleva imitare l ' immagine dell'imperatore.

II trattamento scultoreo del ritratto e molto ricco. La capigliatura, plastieamente modellata e sfarzosa e ciö contrasta con le larghe, serene e dolcemente modellate superfici del volto. Negli occhi si riscontra un pathos piü accentuato che non sui ritratti adrianei, manca perö quasi il movimenlo della muscolatura del viso. Nelle sclere, le pupille e le iridi sono appena accennate (incavate a guisa di una lenticchia). II trapano a rotazione veloce e stato usato molto poco. La testa puö esser stata eseguita tra gli anni 120 e 130 d.C.

La seconda testa (AR 207) di Fianona riproduce una giovane donna. L'altezza completa e di 26 cm, della sola testa 22 cm (Tav. III, IV).

Le caratteristiche della fisionomia femminile sono le seguenti: un volto abbastanza largo con guance carnose, la fronte leggermente obbliqua e relativamente bassa, occhi grandi e leggermente sporgenti, naso relativamente forte, labbra carnose, punta del mento prominente, doppio mento obbliquo e grassoccio.

II ritratto muliebre presenta una capigliatura fluente che si compone di tre parti ben distinte: quella anteriore che al centro presenta una scriminatura dalla quale si diparte una lunga massa di capelli ondulati, quella centrale che si protende piatta verso la nuca, meno ondulata, e infine quella posteriore che si compone di una crocchia. In generale la pettinatura mostra delle affinila con quelle di Faustina Minor anche se si notano certe differenze (almeno per quanto concerne quelle riportate da M. Wegner).

Nel catalogo di Vlattingly, perö, riguardante le monete romane nel British Museum di Londra (fs. IV, tav. 51, 15; 52, 10) vengono riprodotte le monete con l'immagine di Faustina Minor dell'epoca di Antonino Pio, sulle quali l'immagine presenta un'acconciatura dei capelli quasi identica. Anche in questo caso questa si compone delle cara t ter is t iche tre parti . Ambedue le capigl iature sono completamente uguali, solo che qui la crocchia si differenzia in parte poiehe von viene raccolta con un nastro o una ciocca di capelli e neppure si allarga a guisa di un fiore dischiuso come sulla testa di Fianona. Le acconciature dei capelli corrispondono invece in un piccolo ma essenziale dettaglio che e rappresentato dal completamento della parte anteriore dei capelli. La massa di capelli che scende dalla nuca si awolge dinanzi all'orecchio come una spirale e pende ai lati delle guance, non legandosi alia parte centrale della pettinatura come awiene in tutti gli altri rassomiglianti ritratti di Faustina, nella plastica a tutto tondo e sulle monete.

Recentemente K. Fittschen, discutendo sui tipi dei ritratti di Faustina, ne distingue cinque. II secondo tipo appartiene proprio a quello riprodotto sulle monete molto rare del periodo di Antonino Pio, coniate tra il 10.12. 148 e il 9.12. 149 ed emesse in occasione della nascita dei gemelli Tito Elio Aurelio e Tito Aurelio Antonino. Dopo la morte dei gemelli non ne vennero piu coniate. K. Fittschen non e a conoscenza di nemmeno un tipo di questi ritratti a tutto tondo, spera perö che siano stati eseguiti.

Chissä se proprio questo ritratto di Fianona potrebbe appartenere a tale tipo di Faustina Minor? Pare che oltre aH'acconciatura dei capelli ci siano delle corrispondenze anche sul piano delle caratteristiche fisionomiche. Lo si puö rilevare in partieolare dalla comparazione del profilo su questa scultura con quelli sulle monete. Si potrebbe dire che si presenlano identici la fronte, il naso che tende verso la punta del mento pronunciata, nonche il doppio mento. Considerato tutto ciö e molto probabile che il ritratto di Fianona non rappresenti Faustina Minor in questo eccezionale tipo di ritratto ufficiale (il secondo tipo del Fittschen), finora non conosciuto nella plastica a tutto tondo. Quindi il ritratto appartiene a una persona privata femminile di Flanona antica.

Per quanto riguarda lo stile, l'attenzione delto scultore era imperniata sulla realizzazione di un'armonioso contrasto tra la carnagione liscia, levigata e la ricca plasticitä dei capelli. Negli occhi, le iridi e le pupille sono state appena accennate. In relazione al ritratto virile precedenlemente traltalo, si nota l'uso molto piü frequente del trapano a rotazione veloce, in partieolare nell'esecuzione della capigliatura (crocchia, spirali delle ciocche nella massa dei capelli dinanzi all'orecchio).

Sl. 1. Ženska glava iz Plomina, Zavičajni muzej Poreštine, Poreč (AR 207), en face.

Fig. 1. Testa f'emminile di Fianona, Museo Regionale del Parentino, Parenzo (AR 207), di faccia.

Sl. I . Ženska glava iz Plomina, desni profil

Fig. 1. Testa femminile di Fianona. profilo destro.