N. A. TOMİLOV - Turuz · 2016. 10. 22. · pervoy çertverti XIX v, 1981; Xomiç L. V. Problemõ...

N. A. TOMİLOV

BATI SİBİRYATÜRKLERİ

Prof. N. A. TOM LOV

BATI S B RYATÜRKLER

Rusçadan Çeviri

D. Ahsen BATUR

Selenge Yay nlar

stanbul 2013

Selenge Yay nlar No: 73

Tarih Serisi: 60

Kapak-Sayfa Düzeni

Ahmet Yanar

Tashih ve Redaksiyon

Mehmet Efendio lu

Bask -Cilt

Step Ajans Matbaac l k

Tel: 0212 446 88 46

ISBN 978-975-8839-98-8

Selenge Yay nlar

Ticarethane Sok. No: 41/24 Ca alo lu/ STANBUL

Tel: 0212 514 45 73 Faks: 0212 511 09 35

www.selenge.com.tr

e-posta: [email protected]

Ç NDEK LER

Çevirmenden .............................................................................. 7Önsöz ....................................................................................... 11

B R NC BÖLÜMBATI S B RYA OVALARINDAK TÜRK D LL AHAL N N ETN K YAPISI VE BU YAPININ OLU UM MESELELER ...... 43

1. Bat Sibirya ovalar ndaki yerli Türk ahali ....................... 43 Tümen- Tura Tatarlar ..................................................... 44 Tobol Tatarlar ................................................................ 51 Yaskolba ( Zabolotye) Tatarlar ....................................... 58 Kurdak- Sargat Tatarlar .................................................. 61 Tara Tatarlar .................................................................. 66 Baraba Tatarlar (Barabinler) .......................................... 71 Tom Tatarlar (Eü talar) ................................................. 76Çatlar .............................................................................. 82 Ob Tatarlar .................................................................... 87 Kalmaklar ....................................................................... 95

2. Çul m Türkleri ................................................................ 993. Kazaklar ......................................................................... 1104. Sibiryal Buharal lar (Buharân) ve Karakalpaklar ......... 1185. til Tatarlar ................................................................... 129

II. BÖLÜMXVI. YÜZYIL SONU-XX. YÜZYIL BA I ARASINDA BATI S B RYA OVALARINDAK TÜRK ETN K OLU UMLARININ ETN K TAR H ÖZELL KLER ................................................ 141

1. skan ve Nüfus De i imleri ........................................... 141

6 BATI S B RYA TÜRKLER

skan ............................................................................. 141Nüfus ............................................................................ 157

2. Sibirya Tatarlar n n Etnik Geli im Süreçleri ................. 188Sosyal Ba lar ................................................................. 188Ticari ve S nai li kiler ................................................. 206Etno-kültürel Süreçler .................................................. 211Etno-lengüistik Süreçler ............................................... 233Etnik Bilinç ................................................................... 239

3. Etnik Gruplar Aras ndaki Temaslar .............................. 246Türk Etnik Topluluklar n n Etkile im Süreçleri .......... 246Türk dilli ahalinin Ruslarla yak nla ma süreçleri ........ 273

4. Etnik Süreçler. Etnik ve Etnografik Birliktelik ............. 296

SONUÇ ................................................................................... 315KAYNAKÇA ............................................................................ 327KISALTMALAR ...................................................................... 389 D Z N ..................................................................................... 393

ÇEV RMENDEN

Baz Türk ara t rmac lar, kimi Rus etnolog ve yazarlar n n Sibirya’daki Türk topluluklar n buraya sonradan geldiklerini, do-lay s yla buras n n çok eskiden beri Türk topraklar olmad n vurgulad klar eklinde bir kanaate sahiptirler. Ama bu dü ünce do ru de ildir. Türkler, Sibirya’da çok uzun bir zamandan beri var idiler, fakat her yerinde de il. Bir kere Sibirya dünyan n en geni bölgelerinden biridir ve meseleye bu devâsâ bölgeyi do u, bat , güney, kuzey gibi çe itli bölgelere ay rd ktan sonra, Türk-lerin hangi bölgelerde otokton halklar olduklar , hangi bölgelere hangi yüzy llarda göç ettikleri ara t r l rsa, o zaman daha do ru bir sonuca ula labilir. Örne in, herhalde K r m’daki Türklerin Mi-lat öncesinden beri orada ya amakta olduklar n söylemek gülünç olurdu. Elinizdeki eserin konusu olan Bat Sibirya bölgesindeki Türklerin oralara hangi yüzy llardan itibaren göç ettikleri muh-tasar olarak anlat lmaktad r. Türkler, Do u ve Güney Sibirya’n n otokton halklar ndand r; ama di er bölgelere tarihin belli bir dö-neminden sonra göç ederek gitmi lerdir.

Her milletin ya ad topraklarda kulland co rafi isimler, o milletin kulland dilin özelliklerine ve gramer yap s na uygun olarak verilir. Örne in Türkler, co rafi isimleri yal n haliyle kul-lan rlar ve nispet ekini de kelimenin sonuna –li, l ( Orta Asya’da –lik, l k) eklinde ilave ederler. Kayseri-Kayserili, Bursa-Bursal veya Orta Asya’da Ta kent-Ta kentlik gibi. Bundan ba ka hakim zümreler, sonradan yerle tikleri topraklarda kendilerinden önceki etnik topluluklar n kulland klar co rafi adlar n baz lar n tama-m yla de i tirip yeni adlar verir, baz lar n dillerinin kolay dön-dü ü ekle sokarlar.


Ruslarda ise co rafi adlar n yaz l , yal n hali, ço ul hali, nis-pet hali durumunda Rusça’n n dil özellikleri sebebiyle bizdekinden bütünüyle farkl d r. Daha da önemlisi, Türkçe’nin aksine Rusça’da eril, di il ve nötr tak lar oldu undan, co rafi isimler kar m za yal n halinden ziyade önüne veya arkas na gelen kelimenin eril, di il ve nötr olu undan ba ka, kelimenin yal n halinin son har-finin durumuna ba l olarak dört ekilde ç kmaktad r. Ruslar n özellikle Türkçe yer adlar n n yal n halini neredeyse tan nmaz hale getirmeleri, Rusya’daki Türk topluluklar ve yer adlar yla ilgili çal ma yapan birçok ki iyi yanl anlama ve transkiripsiyonlara sevk etmi tir. Baz lar ve hatta Bat l lar dahi, özellikle etnonim-lerin ço ul halini sözü edilen bir halk n kimli i ekline dönü -türmektedirler. Örne in baz lar n n Hanti ve Mansi eklinde yaz-d klar etnonimlerin yal n hali Hant ve Mansa’d r. Hanti ve Mansi ekli ise ço ul halidir. Dolay s yla Hantiler ve Mansiler eklinde

yaz ld nda, ço ul ikinci kez ço ul yap lm oluyor.

Kitab çevirirken Türkçe yer adlar n n Rusça’n n özelliklerine göre de i ikli e u ram ön ve son tak l hallerini veya tama-m yla asli eklini yazma konusunda çok ciddi tereddütler ya a-d k. Hatta çeviri tamamland ktan sonra Türkçe as ll yer adlar n birkaç kez de i tirip tamam yla Türkçe yazmay denedik. Fakat bu defa da ba ka bir problem kendini gösterdi. Çünkü Türkle-rin verdikleri co rafi yer adlar bugün dünyada kullan lan atlas-larda Türkçe imlas yla de il, Rus imlas yla geçmektedir. Bu du-rum, hakl olarak okuyucuyu büyük tereddütlere dü ürebilirdi. Biz yine de bu toponimlerin ço unu yal n haliyle vermeyi tercih ettik. Çünkü Türkçe yer adlar n n Türk okuyucusuna Rus imla-s yla verilmesi, her ne kadar atlaslarda Rus imlas yla geçmekte ise de, do rusu biraz tuhaf olurdu. Baz yer adlar n ise XIX. Yüz-y ldaki imlas yla vermeyi uygun gördük. 1788-99 y llar aras nda be büyük cilt halinde yay nlanan Nov y i pol’n y geografiçeskiy slovar’ rossiyskago gosudartsva ili leksikon’ adl eser ve eski Rus atlaslar bu konuda çok i imize yarad . Çünkü her dil gibi Rusça da bir tak m de i ikliklere ve imla farkl l klar na maruz kalm t r.

9N. A. TOM LOV

Örne in eski co rafya sözlüklerinde do rudan Tumen ( Tümen) ve Vasugan eklinde yaz lan kelimeler modern Rusça’da Tyumen ve Vasyugan eklinde yaz lmaktad r. Ruslar, bir nehir veya akarsu kenar na kurulan ehre verdikleri ismin sonuna –sk eki getiriyor-lar. rkut – rkutsk, Baygul – Baygulsk, Yenisey - Yeniseysk gibi. Ondan sonra duruma göre ba ka ekler de ilave ediliyor. Baygul – Baygulskaya volost’ ( Baygul nahiyesi). Halbuki Baygul kelimesi Türkçe bir add r ve Kazaklar n Bayul (Bayo lu) boyuna ba l bir oyma n ismidir. Muhtemelen Baygul oyma ndan bir kol Bat Sibirya’ya göç edip kurdu u obaya veya köye kendi ad n ver-mi tir. Görüldü ü gibi bizim Baygul’umuz Ruslar n atlaslar na ve kitaplar na Baygulskaya olarak girmi tir. Burada bir art niyet-ten ziyade Rus dili gramer kural n n uygulanmas söz konusudur, ama Türk okucuyu bunu nas l anlas n ki? Hatta Türk okuyucu bizim Akmola’m z n Ruslar n dilinde Akmolinsk, Tura nehri ke-nar nda kurulan ehrin Turinsk ve dolay s yla Akmolinskaya, Ak-molinskiye, Akmolinskiy, Akmolinskoye’ye, Karaça Gölü’nün Ka-raçinskoye Ozero’ya dönü tü ünü, Baraba Tatar ad n n Barabin’e (ço ul halinde Barabints ) çevrildi ini nereden bilecek? Rusça bi-lenler ve Rus literatürüne vak f olanlar için elbette bir problem yok, ama s radan bir Türk okuyucu atlaslarda Türkçe kelimele-rin bu ekilleriyle kar la acakt r. Türkçe yer adlar n n Rus atlas-lar nda Rus dili gramerine uygun ekilde verilmesi, bizim onlar Türkler taraf ndan kullan ld ekliyle vermemizi engellemez. Türkçe bir kitab Yunancaya çeviren bir ki i, herhalde Türkçe’de Yunan eklinde yazd m z kelimeyi “Yunan” olarak de il, “Grek” olarak çevirir. Keza bu kitap Türkçe yaz lm ve bir Rus taraf n-dan Rusça’ya çevrilmi olsayd , mutlaka o da örne in bizim Tura nahiyesi eklinde yazd m z kelimeleri “Turinskaya volost’” ek-linde çevirecekti.

Bu uyar y yapmak zorundayd k. Dolay s yla okuyucu kitapta geçen yer adlar n n yal n Türkçe halinin d nda Rus imlas yla verilen kelimelerdeki ekleri görmezden gelebilir. Ayr ca bir eh-rin baz yerlerde kaza, bazen ilçe, bazen ehir olarak geçmesi,


onlar n geçmi teki nüfus ve büyüklüklerine göre farkl statüler kazanmas ndan kaynaklanmaktad r.

Ayr ca okuyucu kitapta geçen tüm “Tatar”, “Tatarlar” kelime-lerini “Türk, Türkler” eklinde okumal d r. Çünkü Rus tarihçisi L. N. Gumilev’in dedi i ve elinizdeki eserin yazar n n da i aret etti i gibi “Tatar” kelimesi özellikle Ruslar taraf ndan Türklere yak t r lan teorik isimlerden biridir ve günümüzde Rusya Dev-leti s n rlar içinde ya ayan Türk-Tatarlar n tarihte bildi imiz Ta-tarlarla hiçbir ili kileri yoktur.

Not: Yazar n referans gösterirken kulland Amerikan sistemi, en az ndan elinizdeki eserin çevirmeni taraf ndan hiç ho kar -lanmad ve okuyucu ile metin aras na büyük bo luklar koydu u için, klasik usulde her sayfan n alt nda dipnotlar olarak verilmi -tir. Fakat çok yer tutmas n diye dipnotlar n ço u k salt lm ha-liyle konulmu ; makaleler ile özgün çal malar aras nda bir ay-r m yap lmam t r. Bu makale ve eserlerin tam ekline kaynakça k sm ndan bak labilir.

D. Ahsen Batur

ÖNSÖZ

Günümüzde bilimin en önemli problemlerinden birisi haline gelen Sovyetler Birli i halklar n n ça da etnik geli iminin tet-kiki, halihaz rda devam eden etnik süreçlerin özelliklerini an-lama imkan veren etnik tarihlerinin incelenmesiyle s k s k ya ba lant l d r. Sovyetler Birli i halklar n n etnik tarihiyle ilgili bil-gimiz, imdilerde daha bir yo unla m t r. Çünkü bu halklar, bir türlü ortadan kald r lamayan milli dayan ma, ovenizm ve böl-genin asli sakini olma duygular yla mücadelede insanlar n millî ve uluslalaras beslenmesinde büyük rol oynamaktad rlar.

Son y llarda Sibirya halklar n n etnik tarihinin tetkiki büyük önem kazanmaktad r. Baz halklar ve bölgelerle ilgili yap lan ara -t rmalar n sonuçlar , yaln zca bir y n makalede de il, ayn za-manda bir çok monografide de genel olarak i lenmi tir.1

Bu sahada çal an bilim adamlar n n öncelikle yo un olarak Sibirya’n n uç kesimleriyle veya tek yönlü olarak ahalinin etnik

1 Vayn tein S. . Vapros etniçeskoy istorii i etnografii tuvinskogo naroda; Va-silyev V. . Problem formirovaniya severosamodinskix narodnostey; Vdo-vin .S. Oçerki etniçeskoy istorii koryakov; Gurviç . S. Etniçeskaya istoriya severo-vostoka Sibiri; Dolgix B.O. Rodovoy i plemennoy sostav narodov Si-biri v XVV v. 1960; Potapov L. P. Oçerki po istorii alteytsev, 1948; Etniçes-kiy sostav i proisxojdeniye alteytsev,1969; Simçenko Yu. B. Kul’tura oxotni-kov na oleney Severnoy Yevrazii,1976; Smolyak A.V. Etniçeskiye protsess u narodov Nijnego Amura i Saxalina. Seredine XIX- naçalo XX vv, 1975; Tak-sami Ç. M. Osnovn ye problem etnografii i istorii nivhov, 1975; Tomilov N.A. Tyurkoyaz çnoye naseleniye Zapadno-Sibirskoy ravnin v kontse XVI-pervoy çertverti XIX v, 1981; Xomiç L. V. Problem etnogeneza i etniçeskoy istorii nentsev, 1976; Etnogenez i etniçeskaya istoriya narodov Severa, 1975; Etniçeskaya istoriya narodov Severa, 1982; Yukagir , 1975 vs.


yap s yla ilgilenmi olmalar dikkat çekmektedir. Dolay s yla XVI-XX. Yüzy l ba nda Bat ve Do u Sibirya’n n orta ve güney bölgelerinde ya ayan halklar n etnik tarihi, birkaç istisna d nda, çok az incelenmi durumdad r. Literatürde Sibirya’n n yo un nü-fuslu bölgelerindeki etnik süreçlerin tetkikinin daha az nüfuslu bölgelerdekinin aksine “yeterince detayl iz takip etme imkan ol-mamas sebebiyle daha zor oldu u” ileri sürülmektedir.2

Halihaz rda etnik kayna ma bölgelerindeki halklar n etnik ta-rihinin tetkiki, bize göre, u faktörlerle tayin edilebilir: 1) Tüm bölgelerin ya da uzun bir zaman dilimindeki belli etnik olu um-lar n etnik tarihinin yeterli ekilde incelenmemesi; 2) Meta-etnik ve tarihi-etnografik topluluklardaki etno-kültürel süreçlerle ilgili tetkiklerin gereklili i; 3) Öncelikle etnik tarihin, etnik topluluk-lar n, etnik süreçlerin ve k smen etno-kültürel süreçlerin incelen-mesi s ras nda bilhassa teoretik ve metodik çal malar n sürdürül-mesi zorunlulu u; 4) Etnik topluluklar , bütün tarihleri boyunca ve bugünkü durumlar da dahil olmak üzere, dinamik bir sistem olarak incelemek için yap lan ara t rmalar n sonuçlar n n uygu-lanma imkan yani etnik tarihin tetkikinde tarihi kopukluklar n ortadan kald r lma zorunlulu u.

Öncelikle bilimsel aç dan ele ald m z etnik tarih, etnografya ve tarihin bir sentezidir. Bir bütün olarak, ba ta etnik topluluk-lar olmak üzere tarihî-kültürel dinamik, onun hedefini olu tu-rur. Tarihi-kültürel topluluklar n olu um, geli im ve de i im sü-reçleri yani etnik ve etno-sosyal süreçler ise incelenecek sahay olu tururlar. Elinizdeki bilimsel çal man n amac çok yönlüdür ve etnik topluluklar n yani etnoslar n, meta-etnik topluluklar n, etnik gruplar n ve keza etnografik topluluklar n yani etnografik grup, tarihi-etnografik topluluklar n tarihini içine al r.3

2 Gurviç, Etniçeskaya istoriya, s. 43 Daha detayl bilgi için bkz. Tomilov, Obryad tomskix tatar pri rojdenii de-

tey; O sootne enii ponyatiy “etnogenez” ve “etniçeskaya istoriya”; K voprosu o sibirsko-tatarskom komponente v sostave çul mskix tyurkov; Problem re-konstruktsii etniçeskoy istorii naseleniya yuga Zapadnoy Sibiri.

13N. A. TOM LOV

Elinizdeki çal man n konusu, Sibirya’n n Rusya Devleti s n r-lar na kat lmas ndan XX. Yüzy l n yirmili y llar na kadar Bat Si-birya ovalar nda ya ayan Türk dilli halklar n etnik tarihidir. K. Marks, herhangi bir ülkenin ahalisinin incelenmesinin öneminin alt n çizerken “… tüm toplumsal üretim sürecinin bir temeli ve amac vard r”4 diye yazm t . Etnik süreçlerin tarihi, tarihî-kültürel topluluklar n etnik ve sosyal bir sistem olarak ortaya ç k , olu-umu, geli imi ve de i iminden ibaret te ekkül tarihi oldu u ka-

dar, etnik olay n sosyo-ekonomik ve politik yönden etkile im ve etnik temas tarihidir. Geçmi te nispeten ba ms z bir olay ek-linde kendini gösteren etnik olu umun kendine özgü bir var olu ve sosyo-tarihsel bir olu uma dönü tü ünü de göz önünde bu-lundurmak gerekir.

Elinizdeki eserin amaç ve çerçevesi çizilmi konular , mevcut teoretik tespitlerden hareketle belirlenmi ti.

Bat Sibirya ovalar nda ya ayan Türk dilli halklar n önemli bir k sm , incelendi i dönem itibariyle Sibirya Tatarlar tan m-lamas yla ifade edilir. Tümen- Tura, Tobol, Yaskolba ( Zabolotye), Kurdak- Sargat ( Tevriz) ve Tara Tatarlar , Barabalar, Tom Tatarla-r ndan daha sonra olu an belli bir grup ve Ob Tatarlar bu gruba girerler. Ayr ca devrim öncesine kadar literatürde Çul m5 ve Meles Tatarlar olarak geçen Çul m Türkleri de köken olarak bu gruba dahildir. Tetkik edilen dönemde de i ik y llarda kom u bölgeler-den ve Orta Asya’dan kalabal k gruplar ( Özbek, Türkmen, Uygur vs.) halinde Bat Sibirya ovas na muhaceret eden ve burada or-tak bir ad alan Türk topluluklar ndan Buharal lar , keza Kazak, Karakalpak, Teleüt, Nogay, Ba kurt, til- Ural Tatarlar ve Yenisey K rg zlar n da saymak gerekir.

Baz Sibirya halklar e it ekilde incelenmi say lmaz ve ese-rin hacmi, “uzun y llar ve pekçok ara t rmac n n inatç azmini gerektiren”6 eksikliklerin giderilmesi için yeterli de ildir. Kaydetmek

4 Marks i Engels, t. 12, s. 7265 Çul m nehrinin ad , XVI. Yüzy lda K rg zlar aras nda yus idi. Çul m ad

daha sonra verilmi tir. ( Miller, storiya Sibiri, I/314. (çev.)6 Narod Sibiri, s. 6-7


gerekir ki, devrim öncesinde ve hatta 60’l y llara kadar Sovyet et-nografya literatüründe Sibirya Tatarlar na, Buharal lara (Buharân), Çul m Türklerine, Kazaklara ve özelikle Bat Sibirya Ba kurtla-r na hiç yer verilmedi. Sibirya Tatarlar n n ve Çul m Türklerinin tarih ve kültürlerinin incelenmeyi i konusu, bir dizi çal malarda defalarca zikredildi.7 Devrime kadar Bat Sibirya’daki Türk halk-lar n n etnogenez ve genel olarak etnik süreçlerinin özel ekilde incelenmesiyle ilgili hiçbir çal ma yap lmad ysa da, baz bilim adamlar tarih çal malar s ras nda, de i ik etnik gruplar n eko-nomik ve kültürel durumlar n incelerken, bu süreçle do rudan ili kisi bulunan bir tak m göndermeler ve notlar koydular. te bu notlar, k smen de olsa, u veya bu etnik olu umun bünye-sine dahil olan etnik unsurlar n izlerini bulmaya yard mc oldu-lar. Örne in N. A. Aristov, günümüzde dahi bilimsel de erini yi-tirmeyen8 Türk kabileleriyle ilgili çal mas nda, arkas ndan V. V. Radloff, Barabalardan ay rarak Bat Sibiryal veya Sibiryal Tatar-lar dedi i Tobol- rt Tatarlar n n ortak özellikler içerdi ine i a-ret ettiler. Aristov’a göre bu Tatarlar “daha ziyade XV ve XVI. Yüzy llarda Tobol ve rt ’a gelenlerin… Nogaylar, Kazaklar ve keza Mâverâünnehir’den gelen ve Buharal lar denilen tacir Sart-lar ve Taciklerin ve son olarak Ruslar taraf ndan fethinden sonra Sibirya’ya muhaceret eden Kazan Tatarlar n n torunlar d rlar.”9 . Yu kov ise Tobol- rt Tatarlar n n baz gruplar n n bünyesinde Mo ollar n izlerinin bulundu unu ileri sürmü tür.10 N. F. Katanov, Hotan, Nogay, Kara- K pçak ve teklerin rt boyunda daha önce ya ad klar yla ilgili tarihi rivayetlerin sa lad verilere ve XVI. Yüzy l sonlar nda buraya Orta Asyal eyhlerin Kazak sava ç larla

7 Axatov G.X. Dialekt zapadnosibirskix tatar, s. 12; Valeyev, Nekotor ye çerti, s. 99; Vorovyev, Barabints , s. 2; Yeremin, Doislamskiye verovaniya, s. 410-411; storiko-etnografiçeskiy atlas Sibiri, s. 83, 133, 229, 330; L’vova, Çu-l mskiye tyurki, s. 4-6; Sbolodsky, togi i zadaçi, s. 29; Tomilov, U tatar Tomskoy i Novosibirskoy oblastey, s. 104; Filippov, Çteniya po istorii i ob-liçeniyu muxammedantsva, s. 1; Xramova, Zabolotn ye tatar , s. 174 vs.

8 Bibliografiçeskiy slovar, 1974, s. 106.9 Aristov, Zametki ob etniçeskom, s. 350.10 Aristov, Zametki ob etniçeskom, § 40, 41.

15N. A. TOM LOV

birlikte geli ine dayanarak11, rt Tatarlar n n yap s n daha da karma k hale sokmu tur. O dönemdeki Zabolotye ve Açayr Ta-tarlar n n ise slam dinini kabul eden Ostyaklar n torunlar ol-du u ileri sürüldü.12

XVIII. Yüzy lda Baraba Tatarlar n n Ostyaklardan yani Ugor-lardan inme oldu u eklindeki genel kanaat tam tersine döndü ve Katanov, Barabalar n Tatar oldu unu ve Ostyaklarla bir akraba-l klar bulunmad n ileri sürdü. XIX. Yüzy ldaki bilim adamlar da Barabalar n Türklerin Ugorlarla kayna mas sonucunda olu -mu bir halk oldu unu varsayd lar.13 G. N. Potanin, bu Tatarlar Türk dilli halklar dünyas na yerle tirerek öyle yazd : “… onlar, bir yandan Tom civar nda ya ayan Tatarlar n bünyesine kar m , di er yandansa Altaylarda ya ayan güneydo ulu Tatarlarla yava yava kayna m bir halk gibi görünüyorlar.”14 N. M. Yadrintsev de15 XIX. Yüzy l sonlar nda Tom nehri civar nda ya ayan Tatar-lar n Altayl ve Teleüt kökenli oldu una i aret etti. XIX. Yüzy l ba lar nda Sibirya Tatarlar n üç Türk tabakas na ay rd lar: En geç gelen grubu Kazan Tatarlar n n torunlar yla, daha erken gelenleri XIII. Yüzy lda ç k p gelen Türk grubuyla ve en eskisini de vak-tiyle orada ya ayan yerli halkla ili kilendirdiler.16

Çul m Türkleri nispeten ba ka gözle de erlendirilmi ti. Kimi-leri onlar “Tatarla m Finler” olarak kabul ettiler ve köken ola-rak imdiki Hakas Türkleriyle akraba gördüler; kimileri Teleüt-lerle, Yenisey’li17 Ketler ve Samoyedlerle kayna m bir halk olarak kabul ettiler.18 Radloff, Çul m’ n orta ak mlar nda ya ayan halk n

11 Yu kov, Sibirskiye tatar , s. 20-21.12 Spisok naselenn x mest po svedeniyam 1868-1869 gg., 1871, s. CLVII; Per-

vaya vseob çaya perepis’ naseleniya…, 1905, s. XXXIV.13 Aristov, Zametki ob etniçeskom, s. 349.14 Potanin, Baraba, s. 100.15 Yadrintsev, Sibirskiye inorodts , s. 17.16 Neçto o Sibiri i narodax…, 1806, s. 85.17 Yenisey’in daha önceki ad Pekem (Bey Hem) idi. ( Katanov) (çev.)18 Bu konuyla ilgili görü ler için bkz. Boyar inova, Naseleniye Tomskogo

uyezda, s. 38-39.


buraya XVI. Yüzy l sonlar yla XVII. Yüzy l ba lar nda rt ve To-bol sahillerinden gelen Tatarlardan olu tu unu dü ündü. Ayr ca Çul m sahillerine gelen Barabalar n, Tobol- rt Tatarlar n n ve Teleütlerin k smen Türk dilli yerli orman halklar yla, k smen de Ar nlarla ve akrabalar yla kayna m oldu unu ileri sürdü.19

Genel olarak diyebiliriz ki, bu dönemde ço u maddi malze-melerle teyit edilmeyen bir çok hüküm, mevcut antropolojik ve arkeolojik verileri üstünkörü kullanm , ço unlukla tek yanl görü leri öne ç karm ve etnogenezin diyalektik seyrini bütü-nüyle görmezden gelmi tir. Türklerin Sibirya yadigârlar yla il-gili arkeolojik çal malar henüz olu um a amas ndayd 20 ve buna ra men ara t rmac ya u veya bu etnik grubun kökeni hakk nda görü ileri sürmesine imkan veren hat r say l r ölçüde malzeme elde edilmi ti.

Devrim öncesine kadar Tatar gruplar n taksim ederek, onla-r n ortak yönleri ve birbirleriyle olan ili kilerini de erlendirme meselesi yazarlar n ilgi alan haline gelmi ti. Esasen XVII-XVIII. Yüzy llara ait Rus belgelerinde ve Sibirya vakayinamelerinde ken-dilerinden önce bu konularla ilgili herhangi bir arta mebni ol-mayan bölük pörçük bilgiler var ise de, XVIII. Yüzy lda ilk önce tarihçi G.F. Miller ve . Y. Fi er söz konusu sorularla ilgilendi-ler. Bu iki tarihçi, çal malar nda Sibirya Tatarlar n XVII. Yüzy l itibariyle Tümen, Tobol, im, Baraba, Çat Tatarlar olarak grup-land rd lar ve hepsine ortak bir isim verdiler: Sibirya Tatarlar .21 Hemen belirtelim ki, XVII. Yüzy lda ve XIX. Yüzy l ba lar nda Tatar kelimesi Rusyada ço u kez “Türk” anlam nda kullan l-m , yani kelime Türk kökenli ve Türk dilli halklar ve gruplar

19 Radloff, Aus Sibirien, s. 211.20 Znamensky, 1879-1880, Kuznetsov ., storiçeskiye akt XVII stoletiya; Otçet

erxeologiçeskoy.., 1891; 1900; Radloff, Aus Sibirien; Tal’gren, Katalog kol-lektsii M. S. Znamenskogo..; Çugunov, Drevniye kladbi ça bliz Tomska “To-yanov gorodok”; Starinn ye tatarski sled .. vs.

21 Miller, storiya Sibiri, I/183, 197; Fi er N. Y. O narode i imeni tatarskom.., s. 6, 51, 93, 95, 188.

17N. A. TOM LOV

göstermek için istimâl edilmi tir. Keza Tatar sözcü ü belli bir dö-nem Sibirya’da Altayl , or, Hakas ve Çul m Türkleri, hatta Ket dilli güneyli topluluklar, Büretler, hatta ve hatta bazen Kazaklar için de kullan lm t r.22 Bu kelime, Sibirya d nda Azerbaycanl -lar, Çeçenler, Osetler, Da stanl lar, K r ml lar, Astrahanl lar, Ka-zan Tatarlar vs. için de kullan ld .23

. G. Georgi, Sibirya’n n orta eridindeki Türk topluluklar n u ekilde grupland rm t r: Tura, Tobol, Tom, Ob, Çul m Tatar-

lar , Barabalar, Buharal lar ve Teleütler. P. A. Slovtsov ise Tümen, Yalutor, Tobol, Baraba ve Yukar Tom Tatarlar eklinde taksim etmi , ayr ca Tom, Baraba, Tara ve Tobol lehçeleri oldu unu ileri sürmü tür.24

V. V. Radloff, XIX. Yüzy l n ikinci yar s nda Sibirya Tatarlar -n n tüm lehçelerini kaydetmi , dille ilgili malzemeleri dört gruba ay rm , bunlar da Baraba, Tara, Tobol ve Tümen Tatar lehçe-leri olarak göstermi , ayr ca bunlara Yalutor Tatarlar n n lehçe-sinin de ilave edilebilece ini belirtmi tir.25 Ayn Radloff, bir süre sonra Baraba (Barabin) lehçesini Sibirya Tatarlar dil ailesinden ay rarak Do u Türkleri dil grubuna ( Altay dil ailesine) dahil et-mi , geri kalan üç lehçeyi ( Tobol, Tümen ve Tara lehçelerini) ise do rudan Bat ( K pçak) Türk dil ailesiyle ba lant l olan rt leh-çeleri aras na alm t r.26 Tatarlar n bu ekilde Baraba, Tara, Tü-men, Tobol ve hatta Tom Tatarlar olarak taksimi, o dönemin te-mel kaynaklar na27 ve N. M. Yadrintsev’in umumi çal malar na da yans m t r. Radloff’un Sibirya Tatarlar n n lehçeleriyle ilgili bu tasnifi, söz konusu lehçe çerçevesinin daha net bir ekilde taksimine yol açm t r. Esasen ba lang çta belli Tatar gruplar n n

22 Zinner, zvestiya vedskix, s. 25; Narod Sibiri, s. 329, 493, 776; storiko-etnografiçeskiy atlas Sibiri, s. 9; DA , c. X, 1867, s. 379.

23 Gimadi, Ob upotreblenii nazvaniya “tatar ”, s. 116.24 Slovtsov, storiçeskoye obozreniye Sibiri, kn. 2, s. 69.25 Radlov, Etniçeskiy obzor, s. XI-XII.26 Radlov, Obrazts narodnoy literatur , s. 286-287.27 Jivopisyana Rossiya, 1884; Rossiya, 1907; Ritter, Zemlevedeniye Azii.


konu tuklar dillerden de il, etnik bir toplulu un lehçelerinden söz edilmeye ba land . Radloff, Çul m Türklerine de Tatar ad n verdi ve onlar üç kabileye ay rd : Kesik [ Kesek], Küerik ve as l Çul m Tatarlar .28 Sibirya bölgelerinden olmayan Buharal , Kazak ve di er gruplar n ise devrime kadar etnik tasnife tâbi tutma de-nemesi dahi yap lmad .

Devrimden önce Sibirya Tatarlar n n ekilleni i hakk nda do ru-dan do ruya kimse hiçbir ey yazmad ve hatta onlardan yaln zca “halk” diye bahsedildi. Örne in G. F. Miller, onlardan “Sibirya’n n en önde gelen halk ” diye söz etti.29 Bilim adamlar n n ve XVIII-XIX. Yüzy l seyyahlar n n bir çok eserinde Sibirya Tatarlar n n baz gruplar n n olu umu, lehçeleri, kültürleri ve hayat tarzla-r yla ilgili ana çizgiler hakk nda çe itli bilgiler yer almaktad r.30 Bu ba lamda Miller’in Çat ve Eü talar n31 diliyle ilgili not dü e-rek, bu iki grubun Eü talarda daha bariz ekilde kendini gösteren dilinin benzerli inden bahsetmesi ve “ Çat Tatarlar yla ayn boy-dan ve ayn dindendirler” demesi enteresand r.32 . G. Georgi’nin de i ik Sibirya Tatar gruplar aras nda önemli ölçüde benzerlik-ler bulundu unun alt n çizmesi bizim için önemlidir. Örne in Georgi, en do u grubu Tom Tatarlar yla ilgili olarak “Onlar To-bol Tatarlar na benzerler ve onlar n Tobol Tatarlar ve Tural larla ayn ordadan olduklar n kabul etmek gerekir” demektedir.33 Eski

28 Radlov, Etniçeskiy obzor, s. 9.29 Miller, storiya Sibiri, I/169.30 Miller, storiya Sibiri, I/170; Fi er N. Y. O narode i imni tatarskom...; Strah-

lenberg, Das nord-und östliche teil von Europa und Asia; Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov; çerlov, 1883; Oksenov, Sibirskoye tsartvo do epoxi Yermaka; Andriyeviç, ç. 1, 2, storiya Sibiri; Yad-rintsev, Naçalo osedlosti, 1891 vb.

31 Eü ta, kitapta bugünkü ekli “Eü tin” olarak yaz lm t r. Fakat Miller, Si-birya Tarihi adl eserinin 312. sayfas nda kelimenin asl n n Eu ta oldu-unu belirtmektedir (çev.)

32 M. A. Abdrahmanov, K voprosu zakonomernostyax dialektno-yaz kovogo sme eniya, s. 20’deki notuna atfen.

33 Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov, s. 28.

19N. A. TOM LOV

gelenek, görenek ve giysileri muhafaza eden Tom Tatarlar yla To-bol Tatarlar aras ndaki benzerli e XX. Yüzy l ba lar nda P. M. Go-lobaçyev de i aret etmektedir.34

Di er yandan, göründü ü kadar yla, henüz XVII. Yüzy ldan itibaren Sibirya Tatarlar n n de i ik ba ms z etnik olu umlara bölündükleri eklinde bir görü ortaya ç km t r. Örne in Lavr Kiev-Peçora kütüphanelerindeki elyazmalar nda verilen bilgilerde XVII. Yüzy l sonlar ile XVIII. Yüzy l ba lar nda Sibirya Tatarlar -n n yan s ra Barabalardan münferiden bahsedilmektedir.35 Sibirya Tatarlar aras ndaki etnik ortak yönlerle ilgili benzeri bir de er-lendirme 1860 y l ba lar nda . Yu kov taraf ndan da yap lm t r. Yu kov, Ruslardan önceki dönem için öyle der: “Sibirya Tatar-lar … bütün olarak müstakil, birbirinden ba ms z bir halk ha-linde ortaya ç kmam , yaln zca de i ik kabilelere istinaden farkl ordalara bölünmü lerdir… Tek kökenden olduklar için kendi aralar nda ortak yönleri vard .” Ayn yazar sözlerini sürdürerek “XVII. Yüzy l ba lar nda Rus yerle im birimlerinin artmas kar -s nda Tatar kabileleri de sanki geçmi te aralar nda hiç ortak ba lar yokmu gibi farkl gruplara bölündüler..”36 Yu. A. Gagemeyster’in Tatar ad n n Sibirya halklar na (Sibirya Tatarlar da dahil) ait ol-mad eklindeki kayd ,37 akl m za XIX. Yüzy l n ikinci yar s na kadar bu etnonimin Sibirya Tatarlar n n ortak ad olarak yayg n ekilde kullan lmad ihtimalini getirmektedir.

Bilim adamlar n n Sibirya’n n yerli Tatar gruplar n n til- Ural civar ndan gelen Tatarlar ve Buharal larla kayna ma süreci hak-k nda verdikleri bilgiler de dikkat çekicidir. N. M. Yadrintsev’in dedi i gibi38 ehirlerde bu süreç genellikle Sibirya’n n yerli Ta-tarlar n n Bat Sibirya’ya muhaceret eden önemli ölçüdeki kala-bal k nüfuslar kar s nda erimesine yol açm t r. Halbuki S. K.

34 Golobaçyev, Sibir’, s. 46.35 Arxiv NB TGU, fond Potanina, § 11157.36 Yu kov, Sibirskiye tatar . 235, 274.37 Gagemeyster, Statistiçeskoye obozreniye Sibiri, s. 8.38 Yadrintsev, Sibirskiye inorodts , s. 117.


Patkanov’un i aret etti i gibi, köylerde Rusya’n n de i ik yerle-rinden gelen Tatarlar yerli Sibiryal Tatarlar taraf ndan asimile edilmi tir. Buharal lara gelince, XIX. Yüzy l ve XX. Yüzy l ba -lar nda ya ayan tüm yazarlar n ortak görü ü, onlar n yo un asi-milasyon sürecinde Sibiryal Tatarlar taraf ndan asimile edildik-leri, Buharal lar n etnik adlar n muhafaza etmekle birlikte ana dillerini, pek çok kültürel özelliklerini ve kendilerine özgü ha-yat tarzlar n kaybettikleri eklindedir.39

Pekçok ara t rmac , Sibirya Tatarlar n n kültür ve hayat tarzla-r n anlat rken, bunlar n Kazan Tatarlar n n kültür ve hayat tarz-lar yla benzerlik arzetti inin alt n çizmi tir.40 Halbuki çe itli ça-l malarda Sibirya Tatarlar n n etnografisiyle ilgili olarak ortaya konulan pekçok kesin veri, onlar n yeterinden fazla kendilerine özgü üretim, kültür ve hayat tarzlar oldu unu ortaya koymak-tad r. Söz konusu yazarlar, bu konuda devrim öncesi dönemde Sibirya, til ve Ural civar Tatarlar n n kültür ve hayat tarzlar -n n geli iminin bu yönde bir yak nla maya yol açt n ileri sür-mektedirler.

XVIII. Yüzy l ve XX. Yüzy l ba ndaki yazarlar n eserlerinde, Rus ahalinin de Bat Sibirya ovalar ndaki Türk dilli halk etkile-mesinden, de i ik diller konu an bu gruplar n birbirine yak n-la ma süreci, Ruslar n Tatarlar n ve Çul m Türklerinin bir k sm n asimile etme süreci ve iki dillilik sürecinden de.. bahsedilmi tir.41 Çul m Türkleriyle ilgili olarak da onlar n etno-kültürel ve etno-lengüistik geli iminde dikkat çekici ölçüde de i imler geçirdikle-rini gösteren gözlemler zikredilmi , fakat bunlar n de erlendirmesi

39 Neçto o Sibiri i narodax…, 1806, s. 98; Yadrintsev, Sibirskiye inorodts , s. 34, 41; Rossiya, 1907, s. 269; Patkanov, Statistiçeskiye dann ye, s. 118 vd.

40 Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov, s. 28; Pallas, Pute estviye po razn m provintsiyam Rossiyskogo gosudartsva, s. 423; Rossiya, t. 16, s. 269.

41 Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix, s. 25, 143; Golovaçyev, Sibir’, s. 2-3; K voprosu o tyurksko-ugorskix kontaktov, s. 46; Yelnitsky, norodts Sibiri, s. 89, 95; Tatar Zapadnoy Sibiri, s. 644-645; Falk, Zapiski pute estviya, s. 347, 408 vb.

21N. A. TOM LOV

genel olarak ve ço unlukla hayli kategorik bir ekilde verilmi -tir. Baz yazarlar hayal mahsülü hükümler ileri sürerek Çul ml -lar n kendi dillerini unuttuklar n , hayat tarzlar n n Ruslar nkin-den hemen hemen hiç fark kalmad n , Rus dili ve geleneklerini benimseyerek dünya artlar na adapte olma yoluna girdiklerini ileri sürmü lerdir.42

Haneberdu , avc l k ve bal kç l k yahut göçebelik ve yar gö-çebelikten yerle ik hayata geçi , taklit edilen Rus kültür unsur-lar ve Rusçan n bariz hakimiyeti “Rusla ma” olarak de erlen-dirilmi 43 ve i etnik haf zan n de i imine kadar varmadan, Rus dili, Rus kültürü ve hayat tarz n n etkisi külli asimilasyon olarak de erlendirilmi tir. K. Golodnikov’un44 verilerinden faydalanan N. M. Yadrintsev, hakl olarak bu konuda acele hüküm verilme-mesi hususunda uyar da bulunmu ve öyle demi ti: “H ristiyan-l a geçmeleri halinde dahi Tatarlar etnik duygular n ve dillerini hiç de k sa sürede kaybetmiyorlard .”45 S. K. Patkanov, Tobolsk eyaletindeki Müslüman Tatarlar n dillerini muhafaza etmelerine kar l k, Tomsk eyaletindeki pagan ve Ortodoks Türklerin ana dillerini önemli ölçüde kaybetmelerini örnek göstererek,46 etnik süreçlerde dinin rolüne i aret etmi tir. Genel olarak bak ld nda, XIX. Yüzy l sonlar ile XX. Yüzy l ba lar nda Bat Sibirya Rusla-r ndan bir farklar kalmayan Sibirya Tatarlar n n ve Çul m Türk-lerinin bütünüyle “Rusla t klar ” görü ü hakimdi.

Bir dizi gözlem ve ileri sürülen kanaatlere ra men devrimden önceki yazarlar, galiba XIX. Yüzy l ve XX. Yüzy l ba lar nda dahi haklar nda tam bir etnografik çal ma yap lmayan Bat Sibirya va-dilerindeki Türk dilli ahaliyle yap lan yar m yamalak tan malar n

42 P., norodçeskiye ulus , s. 188; Vambery, Das Türkenvolk.., s. 101; Poyezdka preosviya çennogo Makariya, 1886, s. 329; Spiski naselenn x mest…, 1868, s. XXXIV; Kostrov, Kaiinskaya Baraba, s. 85.

43 Ritter, Zemlevedeniye Azii, s. 556; Reklyu, Zemlya i lyudi, s. 519; Rossiya, 1907, s. 249, 271; Golovaçyev, Sibir’, s. 46-47.

44 Golodnikov, Tobol’skaya guberniya, s. 22.45 Yadrintsev, Sibirskiye inorodts , s. 26.46 Patkanov, Statistiçeskiye dann ye, s. 136-137.


sonuçlar yla ilgili bir dizi görü ileri sürdüler. ( . Yu kov ve A.A. Yarilov’un çal malar n istisna tutmak gerekir). Sibirya Tatarlar yla ilgili baz çal malarda, Türk topluluklar n mevcut etnik ortak özelliklerle ilgisi olmayan Sibiryal topluluklarla özde le tirmeye devam ettiler. Sibirya Tatarlar n n til- Ural civar ndaki Tatarlarla olan dil ve kültürel yak nl k oran bariz bir ekilde abart lm t ve bu durum Sibirya Tatarlar n n kültürleri ve hayat tarzlar n n et-nik özellikler içerdi inin inkâr na yol açt . Di er yandan Sibirya Tatarlar ve Çul m Türklerinin etnik bazda kendilerine özgü ili -kileriyle ilgili pe in hüküm, onlar Rus ahaliden farkl görmeyen bilim adamlar n n kafas ndan da silindi.

Sovyetler döneminde di er ba ka halklar ve etnik topluluklar hakk nda yap lan çal malar gibi, Bat Sibirya ovalar nda ya ayan Türk dilli ahaliyle ilgili etnografik çal malar da yap ld . 1920’lerde P. G. vanov’un Tomsk Tatarlar , Çul m Türkleri ve genel olarak Sibirya’daki Türkler hakk ndaki makaleleri yay nland . 1937’de . . Avdeyev ve . P. Strukova’n n “Tobolskiye ve tyumenskiye tatar

(istoriko-etnografiçeskiy oçerk)”47 adl küçük bir makalesi yay n-land . 1940 y l n n ikinci yar s nda ve 1950’nin birinci yar m nda V. V. Hramova Sibirya Tatarlar yla ilgili bir dizi makale yay nlad . A. P. Dulzon, 1950 y l nda Çul m Türklerinin kulland klar tak-vim sistemiyle ilgili bir makale ne retti. 1959’da P. . Karalkin Tümen ve Tobol Tatarlar yla ilgili etnografik malzeme toplamak için bir tren yolculu una ç kt . Fakat Sibirya Tatarlar n n etnog-rafyas yla ilgili özel çal malar 1961’de “ storiko-etnografiçeskom atlase Sibiri”48 ad yla yay nlanm t .

1960’l y llar n Sibirya Tatarlar ve Çul m Türkleri hakk nda en yo un ara t rmalar n yap ld y llar oldu u söylenebilir. F.T. Valeyev’in Sibiryal Buharal lar n tarih ve etnografyas yla ilgili ara t rmalar bir dizi makale halinde yay nland . Ayn yazar, Si-birya Tatarlar n n en kalabal k grubunu olu turan Tobol- rt Ta-tarlar yla ilgili bir çal maya daha imza att ve bunlar 1970’lerde

47 Tobol ve Tümen Tatarlar (Tarih-Etnografya Denemesi).48 Sibirya’n n Tarih ve Etnografya Atlas .

23N. A. TOM LOV

makaleler halinde yay nlad . 1980’de ise bunu monografiler takip etti. Yine 1960’ n ikinci yar s ndan itibaren Tomsk Üniversitesi’nin i birli iyle Bat Sibirya’daki Türk dilli halklar (Sibirya ve til ci-var Tatarlar , Çul m Türkleri vd..) aras nda etnografik çal malar yap ld . 1974’den sonra ise Omsk Üniversitesi’nde görevli etnog-raflar n ba latt klar benzeri çal malar sonucunda Sibirya Tatar-lar n n de i ik etnografik meseleleriyle ilgili Omsk ve Tomsk üni-versitelerindeki bilim adamlar n n bir dizi makale ve monografileri gün na ç kt . Son y llarda Sibirya Tatarlar , Teleütler ve Bat Sibirya Kazaklar n n tarih ve etnografyas yla AN SSSR Etnografya Enstitüsü, Leningrad, Moskova, Kazan ve Novosibirsk üniversi-teleri, Omsk ve Tobolsk pedagoji enstitüleriyle baz müzelerin bir dizi ara t rmalar yay nland . Ba kurdistanl bilim adamlar -n n eserleri sayesinde Ural ötesi Ba kurtlar n n etnografyas , Si-birya Tatarlar n n etnik tarihi ve Türk halklar n n ortaça ve ye-niça boyunca Kuzey Avrasya bozk rlar yla olan ba lar yla ilgili pek çok konu ayd nl a kavu turulmu tu.49

Son zamanlarda Bat Sibirya’n n güney ve orta eridindeki Türk dilli halklar n etnografik süreçleriyle ilgili çal malar ol-dukça dikkat çekti. Sovyetler döneminde ise baz Türk dilli halk-lar n antropolojisi ve yine Bat Sibirya’n n orta eridindeki Türk kitabeleriyle ilgili arkeolojik özel çal malar gün na ç kt . F. T. Baleyev, M. M. Grom ko, A. P. Dulzon, E. L. Lvova, O. B. Na-umova, Z. D. Titova, Yu. B. Simçenko, D. G. Tuma yeva gibi bi-lim adamlar n n de i ik halklar n etnik yap , yerle im birimleri ve nüfuslarla ilgili çal malar yay nland . Yine sava sonras y l-larda Sibirya Tatarlar , Sibiryal Buharal lar ve Çul m Türklerinin dilleri konusu Tomsk, Leningrad, Kazan ve Ufal bilim adamlar taraf ndan hummal bir ekilde incelenmeye ba land .

Sibirya Tatarlar ve Çul m Türklerinin de i ik gruplar n n kö-kenlerinin incelenmesi konusunda son birkaç on y lda önemli

49 Bunlardan Kuzeyev’in bir çal mas til- Ural Türkleri ad yla Selenge Yay n-lar aras nda ç km t r. (çev.)


sonuçlar al nd . Bu konuyla ilgili en önemli sonuçlardan biri, u veya bu grubun çok unsurlu etnik yap s n inceleyen bilimsel çal malar olmu tur. Örne in Çul m Türklerinin etnogenez me-selesiyle ilgili olarak A. P. Dulzon, E. L. Lvova, L. P. Potapov ve di er ara t rmac lar n çal malar sayesinde art k Ket, Samodin, Kidan, Tele- Uygur, Sibirya Tatarlar ve di er unsurlar n birbirle-rinden ayr lmas konusu halledilmi oldu.

imdilerde Sibirya Tatarlar n n etnik olu umu konusunda en önemli muamma, Ugor, Samodin, Türk ve k smen Mo ol kabile ve topluluklar n n kayna ma süreci gibi görünüyor. Ugor unsu-runun Tobol- rt ve Baraba Tatarlar n n etnik olu umuna katk s konusunda Rus bilim adamlar n n görü leri birbirini tutmamak-tad r. Örnegin V. G. Kartsov, henüz 1930’larda Ugorlar n Tobol- rt boylar ndaki Türklerle kayna mas n n XIII-XIV. Yüzy l bo-yunca devam etti ini yazm t . B. O. Dolgih ise 1960 y l nda Tura kazas nda ya ayan insanlar n XVII. Yüzy lda Tatar etkisine ma-ruz kalan Vogul ( Mansa)lardan olu tu unu belirtmi ve Tobolsk kazas n n güneyinde Tatarlar n, kuzeyinde de Vogul ve Ostyakla-r n ya ad klar n belirtmi ti. Ba ka bilim adamlar da K pçaklarla birlikte asimile edilen Ugorlar n Bat Sibirya Tatarlar n n te ek-külünde temel komponent olduklar n ileri sürdüler.50

Arkeolojik veriler, I. Biny lda Ob- rt havzas nda, II. Biny l n ilk yüzy llar nda (XIII. Yüzy la kadar) ise birçok bölgede yerli aha-linin Ugorlardan olu tu unu göstermektedir.51 G.F. Debets ve T. A. Trofimova’n n eserlerindeki antropolojik veriler de tamam yla Tobol ve Baraba Tatarlar n n Hantlar ve Mansalarla rkî yönden bir benzerlik arzettiklerini ortaya koymaktad r.52 Dilbilimciler de k smen Fin- Ugor kabilelerinin Tobol- rt havzas n etkiledikleri

50 Hramova, 1956, s. 474; Boyar inova, Zapadnaya Sibir’, s. 28 vd.51 Mogil’nikov, Naseleniye yujnoy çasti lesnoy polos Zapadnoy Sibiri, s. 12;

Viktorova, Pamyatniki lesnogo Zaural’ya; Çagayva, Osnovn ye problem is-torii Omskogo Priirt ’ya, s. 192 vd.

52 Debets, Trofimova, Zapadnosibirskaya ekspeditsiya 1937 g.; Trofimova, Tobol’skiye i barabinskiye tatar , s. 209.

25N. A. TOM LOV

kanaatindeler, ama baz fonetik benzerlikler d nda lengüistik veriler ortaya koyamad lar.53

Tura Tatarlar n n bünyesinde önemli ölçüde yerli Mansa un-surunun kar t genel kabul görmü bir vak a olarak dü ünü-lebilir. Tobol- rt Tatarlar n n di er gruplar na gelince, onlardaki Ugor unsurunun oran net olarak aç kl a kavu turulmu de il. Galiba kuzeyli Barabalar n kültürünün Hantlar n kültürüne yak n oldu unu ve bu gruplar n bünyesine Türkle tirilen Ugorlar n da k smen kat ld n belirten görü ü kabul etmek gerekiyor.

En dikkat çekici konu ise, Samodin kabilelerinin Sibirya Ta-tarlar n n ekilleni ine yapt klar katk meselesidir. Tabii ki bu-rada söz konusu olan Tomsk Tatarlar d r. Son yirmi otuz y lda A. P. Dulzon, Z. Ya. Boyar inova ve baz ara t rmac lar n Tomsk Ta-tarlar n n göçebe Türklerin yo un etkisine maruz kalan yerli Sa-modinler oldu u eklindeki görü ü ortaya at lm ve destek gör-mü tür. Demek ki, burada güçlü bir Türkle tirme olay ya anm . Bilim adamlar , Türklerin do rudan Tom ve Çul m civar na yö-nelmi ve burada Ket ve Samoyedlerle kar m olabileceklerini yazmaktad rlar. egar Karagaslar (Tomsk grubunun Ob Tatarlar bünyesinde yer al rlar) hakk nda da Türkle me sürecine maruz kalan yerli Samoyedler oldu u söylenmi ti. Bu görü N. V. Lu-kina ve G. Pelih taraf ndan çok abart l bulunmu tur. Bir süre sonra G. . Pelih, Tomsk Karagaslar n n Sayan Karagaslar n n da dahil oldu u Karagas toplulu unun bakiyelerinden biri oldu u-nun görü ünü ileri sürmü tür.54

V. A. Mogilnikov’a55 göre Tomsk Tatarlar XV-XVI. Yüzy l-larda kendilerini Türkle mi Samoyedler olarak takdim etmek-teydiler. V. . Vasilyev ve B. O. Dolgih de onlar n bir k sm n n Nenets’lerin bünyesine kar m olan güneyli Samoyedler olduk-

53 Axatov, V stupleniye, s. 107.54 Pelix, Projisxojdeniye sel’kupov, s. 238-57.55 Mogil’nikov, Naseleniye yujnoy çasti lesnoy polos Zapadnoy Sibiri, s.

12-14.


lar kanaatindedirler.56 Kald ki arkeologlar taraf ndan ele geçiri-len belgeler de Tom nehri havzas ndaki ahalinin Türkle mesinin Türklerle Samoyedlerin güçlü bir kayna ma döneminin ard ndan gerçekle ti ini göstermektedir. Tom ve Çul m civar ndaki XVI-XVII. Yüzy llara ait yadigârlar ve bilhassa mezarlar Ostyak me-zarlar ndan bariz çizgilerle ayr lmaktad r.57

Di er yandan, son zamanlarda baz ara t rmac lar dikkatlerini Samoyed unsurunun baz Tobol- rt ve Baraba Tatar gruplar n n olu umuna yapt klar katk meselesine yo unla t rmaktad rlar. Henüz 1930’larda . . Abdeyev Samoyed kabilelerinin ilk saç l-d klar bölgenin ancak XI-XII. Yüzy llarda Nenetsleri kuzeye iten Ob Ugorlar n n ezeli topraklar nda bulundu unu dü ünmü tü. Bir süre önce ise G. . Yeremin (1972, s. 409-439), Avdeyev’in varsa-y m n destekleyerek ve baz tarihî bilgilere dayanarak, Samoyed- Ugor göçünün gerçekle ti i “huzursuz bölge”nin geni li ini or-taya koymu tur. Onlar n Zabolotye Tatarlar yla ilgili olarak ortaya koyduklar etnografik malzemeler Nenets kültürü hakk nda ol-dukça kesin baz sonuçlar gün na ç karmaktad r.

Sözü edilen arkeologlar, baz bilim adamlar n n58 Orta rt bölgesinde de i ik zamanlarda genellikle Samoyedlerle ba lant l kültürel i aretlerin varl ndan bahsetmesine imkan tan m t r. T. A. Trofimova’n n Tobol Tatarlar nda kendisinin “Çul ml ” dedi i Nenetslerde, Selkuplarda (yani Samoyedlerde) ve di er Samoyed gruplar nda da bilinen ikinci ku ak antropolojik tipe rastlam ol-

56 Vasilyeviç, K probleme etnogeneza, s. 165-167; Dolgix, Oçerki po etniçes-koy, s. 234-235

57 Sulyev, Mogil’nik “Relka” i pozdnie arxeologiçeskiye pamyatniki Sredney Obi, s. 195-196.

58 Çernetsov, Op t v deleniya etnokul’turn x arealov.., s. 117; Kosaryev, Etnokul’turn ye areal Zapadnoy Sibiri v bronzovom veke, s. 70; Drevniye kul’tur Tomsko-Nar mskogo Priob’ya, s. 155; Mogil’nikov, Periodizatsiya kul’tur epoxi jeleza Srednego Priirt ’ya, s. 137-138; Xlob stin, O rasselenii predkom samodiyskix narodov, s. 133-34; Çagayva, Osnovn ye problem is-torii Omskogo Priirt ’ya, s. 192 vd.

27N. A. TOM LOV

mas dikkat çekicidir.59 Özellikle Samoyed etnik unsurunun Bat ve Orta Sibirya halklar n n bünyesine dahil olmas meselesiyle u -ra an V. . Vasilyev, imdi dikkat çekici sonuçlar almaktad r.60 V. A. Tugolukov’un rt Tatarlar n n Tunguslarla yak n temaslar yla il-gili olarak yak n zamanlarda ula t sonuç da dikkat çekicidir.61

Sovyet bilim adamlar , Çul m ve Sibirya Tatarlar bünyesin-deki Türk unsurlar n n tetkikinde baz sonuçlara ula t lar. Örne-in son zamanlarda baz ara t rmac lar K pçaklar n Sibirya Tatar-

lar n n olu umuna kat lan yegane Türk unsuru oldu unu üpheli gördüklerini ileri sürmeye ba lad lar.62 Sibirya Tatarlar n n lehçe-lerinde eski Türklerin dillerinin izlerine,63 yine Sibirya Tatarlar -n n kültüründe baz eski unsurlara rastlamalar 64 ve arkeologlar n Orta Ob ve rt civar ndaki ahalinin daha erken Türkle me tarih-lerini ortaya ç karmalar ,65 bu üpheyi kuvvetlendirmektedir.

Arkeolog ve tarihçilerin kanaatine göre Türkle me süreci de-i ik bölgelerde farkl tarihlerde ba lam t r. Bir görü e göre he-

nüz Türk Hakanl ’n n [Göktürkler’in] hakimiyet döneminde Türklerin Bat Sibirya’n n ormanl k kesimine do ru hareket-lendikleri gözlemlenmi tir.66 V. A. Mogilnikov’a göre, henüz VI. Yüzy lda Türkler Ob nehrinin yukar ak mlar na saç lmaya ba -

59 Trofimova, Tobol’skiye i barabinskiye tatar , s. 206-207.60 Vasilyev, Problem formirovaniya severosamodinskix narodnostey, s. 29-42;

1980, s. 165-166; K voprosu ob etniçeskoy prinadlejnosti, s. 134-137.61 Tugolukov, Tungus sredi tatar..., s. 169-170.62 Bulatov, V stupleniye na sovye çaniye, s. 115; Gimadi, V stupleniye na sov-

ye çanii, s. 122; Yeremin, Doislamskiye verovaniya, s. 419-424 vd.63 Axatov, Dialekt zapadnosibirskix tatar, s. 17-18, 26, 64; 1964, s. 34; Dmit-

riyeva, Yaz k barabanskix tatar i altayskaya yaz kovaya o bçnost’, s. 116-118; sxakova, Drevnetyurskiye element , s. 36-39 vd.

64 Valeyev, Zapadnosibirskiye tatar , s. 104-218; Titova, Etnografiya tyurko-yaz çnogo naseleniya Tomskogo Priob’ya, s. 200; Bogomolov, Traditsii i no-vatsii v ornamente sibirskix tarar, s. 85; Sobolyev, Ornament v etnografo-arxeologiçeskom, s. 129-121 vs.

65 Mogil’nikov, Periodizatsiya kul’tur epoxi jeleza Srednego Priirt ’ya, s. 138; Naçala tyurkizatsii naseleniya Pritomya i Srednego Priob’ya, s. 82.

66 Boyar inova, Zapadnaya Sibir nakanune prisoyedineniya k Rossii.


lam lar, VII-VIII. Yüzy llarda Çul m’ n a z na kadar bölge bo-yunca daha kuzeye sokulmu lar, IX-X. Yüzy llarda ise Tom ve Ob civar ndaki ormanl k bölgeye nüfuz etmeyi sürdürmü ler-dir. Türklerin Tom ve Baraba civar na sokulmalar güneyden – Altay ve Orta Asya’dan – ve do udan yani Minusin çana ndan gerçekle mi tir.67 V. A. Dremov, Tom- Ob civar ndaki halklara I. Biny l sonlar nda güney kökenli antropolojik tipin geldi ine dair i aretler bulmu ve bu i aretleri Türklerin Güney Sibirya’dan so-kulmalar yla ili kilendirmi tir.68

Türklerin Baraba bozk rlar na VII-VIII. Yüzy llarda sokulmaya ba lad klar , bu göçün II. Biny lda ve bilhassa XIII. Yüzy lda h z-land anla lmaktad r.69 rt nehrinin ormanl k bölgelerine ge-lince, Türk kabilelerinin buraya muhaceretleri takriben II. Biny l ba lar nda veya birazc k sonra ba lam t r. Tobol ve Baraba Tatar-lar n n atalar n n muhaceretlerinin güneydo udan ba lad na, bu Tatar gruplar aras nda Güney Sibirya antropolojik tipine (ikinci ku ak) rastlanmas ve baz Altay gruplar ve Kazaklardaki unsura olan morfolojik yak nl k da ahitlik etmektedir.70

Son y llarda Sibirya Tatarlar n n köken olarak K pçaklardan daha eski olduklar ve saç ld klar bölgelerin de muhtemelen daha önce Orhon ve Talas kitabelerinin yaz ld dönemdeki Türkler taraf ndan i gal edildi i görü ü ileri sürülmü tür.71 G. H. Ahatov, Sibirya Tatarlar n n lehçelerindeki baz hususlar n V-VIII. Yüzy la ait Yenisey- Orhon kitabelerinin diline ait oldu unu ortaya koy-mu ; eski Orhon kitabelerinde dahi rastlanmayan baz enteresan gramer kal plar tespit etmi ve buradan ‘Bat Sibirya Tatarlar n n

67 Mogil’nikov, Anan’yevskoye gorodi çe, s. 280.68 Dremov, Drevniye naseleniye, s. 62; O tyurkizatsii korennogo naseleniya

Pritom’ya, s. 19-2069 Mogilnikov, Anan’yevskoye gorodi çe, s. 279-282; Periodizatsiya kul’tur epoxi

jeleza Srednego Priirt ’ya, s. 132.70 Trofimov, Tobolskiye, s. 206.71 Axatov, Dialekt, s. 17-18; Gimadi, V stupleniye na sove çanii, s. 122; Yere-

min, Doislamskiye verovaniya, s. 419-424.

29N. A. TOM LOV

dilinin Orhon- Yenisey kitabelerinin dilinden daha eski oldu u ve en eski Türk dilleri aras nda yer ald ’ sonucuna varm t r.72 D. G. Savinov’un eski bir zaman diliminde Mo ol dilli muhacirler-den ve Tele ve K rg z kabilelerinin bakiyelerinden olu an bir kül-türün güneyden Tom- Ob bölgesine ta nd eklindeki görü ü daha da dikkat çekicidir. T. N. Troitskaya ise K rg zlar n Ob neh-rinin Novosibirsk’teki ak m boyuna VIII-IX. Yüzy llarda geldik-leri kanaatindedir. 73 G. H. Ahatov, Tobol- rt Tatarlar n n bün-yesinde Uygur unsurunun bulundu una i aret etmektedir.74

Baz bilim adamlar , Bat Sibirya’n n güney ve orta eridindeki Türk dilli ahalinin nüfus art n Kimaklarla ili kilendirme e i-limi içindedirler.75 Baz lar da Kimaklar n arkalar nda IX-X. Yüz-y l ah ap mezar arkeleojik kültürüne ait yadigârlar b rakt klar n ispat etmektedirler.76 Kimaklar, kuzeyde Tom boylar na ve Novo-sibirsk bölgesine kadar uzanm lard .77

Ara t rmac lar, Türkle me sürecinin daha sonraki a amas n farkl ekillerde K pçaklarla ili kilendirmektedirler. Sibirya Tatar-lar n n bünyesine daha sonralar de i ik zamanlarda Orta Asya halklar ndan Kazak, Nogay, Özbek, Uygur ve K rg zlar n gelip kat ld klar dü ünülmektedir.78 Kuzey Kafkasya Nogaylar nda ve Kazaklarda Tobolsk ve Baraba Tatarlar ndaki i aretlere benzerlik arz eden antropolojik çizgiler tespit edilmi tir.79 V. G. Kartsov, henüz 1930’larda Türk (Tatar) gruplar n n XIII-XV. Yüzy llarda

72 Axatov, Dialekt, s. 64.73 Troitskaya, Ob etnogeneze, s. 183-185.74 Axatov, Dialekt, s. 23.75 Boyar inova, Naseleniye Zapadnoy Sibiri, s. 80.76 Savinov, K etniçeskoy prinadlejnosti srostkinskoy kul’tur , s. 190.77 Molodin, Yelagin, Pogrebal’n y obryad pamyatnikov srostkinskoy kul’tur Ba-

rab , s. 122.78 Gimadi, V stupleniye na sovye çanii; Axatov, Dialekt; Trofimova, Tobols-

kiye,; Valeyev, Sibirskiye buxarts ; Zapadnosibirskiye tatar ; Ziyayev, Uzbeki v Sibiri; Titova, Etnografiya tyurkoyaz çnogo naseleniya Tomskogo Priob’ya vd.

79 Trofimova, Tobolskiye, s. 209.


Orta Asya’dan ç k p geli leri meselesini ortaya atm t . Güney-bat Sibirya bölgelerinin XIV-XV. Yüzy llarda Orta Asya’l göçebe topluluklar n ya ad klar alanlar oldu u da tarihen sabittir. Si-birya Tatarlar n n lehçelerinin Türk dilli Nogay- K pçak grupla-r yla genetik ba lar n n görülmesinin80 ve Eü ta Tatarlar ndaki akrabal k terimlerinin Orta Asyal larla ortak yönler içermesinin81 sebebi de budur.

Orta Ob havzas ve rt civar ndaki Türk dilli gruplar n Sayan- Altay halklar yla akraba olduklar görü ü,82 yaln zca eski ba larla de il, Teleütlerin bir k sm n n Tom, Baraba ve Tara Tatarlar yla kayna t klar kuzey ve kuzeybat taraflar na XVII. Yüzy ldaki muhaceretleriyle de desteklenmektedir.83 Tobol- rt gruplar nda Mrassu ve Kondoma obalar n n bulunmas ,84 onlar n orlarla et-nogenetik ba lar n n bulundu unu göstermektedir. B. O. Dolgih, Tümen bölgesinin asli sakinlerinin bünyesinde imdiki Ba kurtla-r n baz gruplar n n atalar n n bulundu unu dü ünmektedir.85

Sibirya Tatarlar n n bünyesinde yer alan Türk unsurlardan biri de Küçüm-han döneminden ba layarak bölgeye muhaceret eden ve Tobol- rt Türk gruplar aras na kat lan til- Ural Tatarlar yd .86 Orta til ve Ural civar ndan Sibirya’ya yap lan en kalabal k göç, XIX. Yüzy l n ikinci yar s ile XX. Yüzy l n ilk çeyre i aras nda gerçekle mi tir.87 Günümüzde dahi Kazan Tatarlar n n kitleler ha-linde yapt klar göçe kadar onlar n Sibirya’n n yerli Tatarlar yla

80 Tuma yeva, Dialekt sibirskix tatar, s. 266; Garipov, K pçakskiye yaz ki Uralo-Povolj’ya, s. 266.

81 Dul’zon, Termin rodstva, s. 81.82 Tokarev, Etnografiya narodov SSSR; Boyar inova, Zapadnaya Sibir’ vd.83 Boyar inova, Naseleniye Zapadnoy Sibiri; Umansky, Prirodniye usloviya..;

Valeyev, K etniçeskoy istorii tarskix tatar; Tomilov, U tatar Tomskoy i No-vosibirskoy oblastey vd.

84 Axatov, V stupleniye, s. 110.85 Dolgix, Rodovoy i plemennoy, s. 42.86 Ogorodnikov, Oçerk istorii Sibiri; Trofimova, Tobol’skiye i barabinskiye ta-

tar vd.87 Tomilov, Sovremenn ye etniçeskiye protsess , s. 49.

31N. A. TOM LOV

akraba olduklar 88 eklindeki görü literatürde yerini korumak-tad r.

Etnografya, art k Sibirya Tatarlar n n etnogenezinin tetkiki için önemli malzemeler sunmaktad r. Örne in N. F. Pr tkova’n n Tomsk ve Tobolsk Tatarlar n n baz giysileriyle ilgili hüküm-leri oldukça enteresand r. Pr tkova, iki parçadan olu an giysileri Kuzey Altaylar n bütün halklar Hantlar, Mansalar ve Nenetsler için tek tip olarak görmü , Bat Sibirya Tatarlar n n giysi tiple-rinin Orta Asyal lar nkiyle ortak özellikler içerdi ini ke fetmi , Tobolsk Tatarlar , orlar, kuzey ve güney Altayl lar ve Tofalar n apkalar aras ndaki benzerlikleri tespit etmi tir.89 S. V. vanov

da Tobol- rt Tatarlar n n süslemeleriyle Özbek ve Kazan Tatar-lar n n nak lar aras nda benzerlikler bulmu tur.90 F.T. Valeyev, paha biçilmez çal malar sonucu yay nlad makale ve monog-rafilerinde Tobol- rt Tatarlar n n etnik olu umlar n incelemi , onlar n bünyelerine K pçak, Mo ol, Ugor, Altayl , Sibiryal Bu-haral lar, Kazak, Ba kurt ve til Tatarlar unsurlar n n kar t n muhtasar bir ekilde gözden geçirmi ve pekçok etno-kültürel ba lar tespit etmi tir.

Tomsk ve Omsk üniversitelerinin 1960-1970 y llar aras nda yapt saha çal malar sonucunda, Sibirya Tatarlar n n maddi kültür unsurlar n n kuzey bölgesindeki baz halklar n kültür un-surlar yla bir yak nl oldu u ortaya konmu ; ayr ca Sibirya’n n Türk dilli halklar yla (Altayl lar, orlar, Tuval lar, Yakutlar, k smen Hakaslar, Tofalar ve Çul m Türkleri) Orta Asya halklar (bilhassa K rg zlar, Kazaklar ve Özbekler) ve Bat Türkleri ( Kazan Tatar-

88 Tokarev, Etnografiya narodov SSSR; Baskakov, Etnolingvistiçeskaya klassifi-katsiya..

89 Pr tkova N. F. Tip verxney odejd narodov Sibiri//KC S, 1952, v p. 15, s. 19-22; Verxnaya odejda// storiko-etnografiçeskiy atlas Sibiri, s. 227-328.

90 vanov S. V. Ornament// storiko-etrografiçeskiy atlas Sibiri, 1961, s. 369-434.


lar , Mi erler ve Ba kurtlar) aras ndaki çok güçlü etno-kültürel ba lar oldu u tespit edilmi ve ne redilmi ti.91

Ara t rmac lar n yo un ilgileri, Sibirya Tatarlar yla Çul m Türk-lerinin etno-lengüistik gruplar n taksim etmeye odaklanm t . Sibirya Türklerinin bilhassa Tatar terimi yak t r lan baz etnik gruplar , etnograf ve dilbilimciler taraf ndan fiilen bünyelerine dahil olduklar di er halklara (Altayl lar, orlar, Hakaslar) inti-sap ettirilmi ti. S. K. Patkanov’un Türk dilli halklarla ilgili ema-s n 92 inceleyen A. N. Samoyloviç “Yazar n Tom- Çul m Tatarlar n ayn dili konu an gruplar olarak de il de, ayn co rafyay payla-an bir bütünlük gibi takdim eden görü ü tekrar gözden geçiril-

melidir” diye yazm t .93 A. P. Dulzon ise, kaleme ald bir dizi makalede, Çul m Türklerinin Sibirya Tatarlar na mensup olarak gösterilemeyece ini belirtmi ti. Günümüz dil tasnif kurallar na göre Sibirya Tatarlar n n dili Türkçenin Bat Hun koluna ait K p-çakçan n K pçakça-Bulgarca alt grubuna, Çul m Türklerinin dili ise Do u Hun kolunun Uygur grubuna aittir.94 Çul m Türkleri-nin Sibirya Tatarlar ndan farkl oldu una etnografik malzemeler de i aret etmektedir.

Günümüzde Sibirya Tatarlar bünyesine Tatar etnik ad yla zikredilen Türk gruplar da girmektedir. “Narod Sibiri” (Sibirya Halklar ) adl eserde Sibirya Tatarlar n n büyük etnografik grup-lar olarak Tümen, Tobol, Zabolotye, Tara, Baraba ve Tom Tatar-lar gösterilmi tir.95 Baskakov’un “Türk Dilleri”96 adl eserinde Sibirya Tatar gruplar olarak Tura, Tümen, im, Yalutor, rt ,

91 Bogomolov, Tomilov, K probleme etnogeneza i etnokul’turn x svyazey sibirs-kix tatar (Po materialam ornamentov tomskix i barabinskix tatar) // Prob-lem etnogeneza narodov Sibiri ve Dal’nego Vostoka, Novosibirsk, s. 129-131; ve benim baz çal malar m.

92 Patkanov S. K. Spisok norodnestey Sibiri, s. 5-6,93 Samoyloviç A. N. Prilojeniye k spisku sibirskix turok, s. 11-13.94 Yaz ki narodov SSSR, t. II, 1966, s. 15.95 Narod Sibiri, s. 473.96 Baskakov, Tyurkskiye yaz ki, s. 234.

33N. A. TOM LOV

Tobol, Tara, Çat, Ar n, Baraba, Tom Tatarlar ve Sibiryal Buha-ral lar gösterilmi tir.

Günümüzde dilbilimciler aras nda Sibirya Tatarlar n n dilinin hangi lehçe ailesine mensup oldu u konusunda bir görü birli i mevcut de il. 1930’lu y llar n ikinci yar m nda Tatar dili üç ana lehçeye taksim edilmi ti: Temelini Mi er a z n n olu turdu u bat lehçesi; temelini Kazan Tatarlar a z n n olu turdu u orta lehçe ve tüm Sibirya Tatarlar n a zlar ndan olu an do u lehçesi. L. Z. Zalyaletdinov, Sibirya Tatarlar n n Tatarcas n n XIX. Yüzy l n ikinci yar s na yani bu lehçenin umumi Tatar dili olarak kabul edildi i döneme kadar ayn dil oldu unu belirtmektedir.97 Özel-likleri daha sonraki dönemlerde ortaya ç kan ve istisnai ölçüde bölgesel bir karakter içeren üç Tatar lehçesinin etnik bazda güya tek dil oldu u görü ü, lehçelerle ilgili daha sonraki y llarda ya-p lan baz çal malara da yans m t r.98

G. H. Ahatov, Sibirya Tatarlar n n dilini iki lehçeye ay r r: Tü-men, Yalutor, Tobol ve Tara Tatarlar n n konu tu u Bat Sibirya Tatar lehçesi ve Baraba, Tomsk ve di er Tatar gruplar n n kullan-d Do u Sibirya Tatar lehçesi.99

Son y llarda D. G. Tuma yeva’n n yapt çal malar Tatar dili-nin “do u lehçesi”nin bir bütünlük arzetmedi ini ortaya koymak-tad r. Yazar, Sibirya Tatarlar n n dilini üç ana lehçeye ay rmakta; en yayg n lehçe sayd Baraba ve Tomsk lehçesini Eu ta- Çat a z eklinde ikiye, Kalmak, Tobol- rt lehçesini ise Tümen, Tobol,

Zabolotye, Tevriz ve Tara a z olarak be e taksimlemektedir.100 Tuma yeva, bu dil taksimine paralel olarak da Sibirya Tatarlar n Tobol- rt Tatarlar ( Tümen, Tobol, Zabolotye, Tevriz ve Tara

97 Zalyaletdinov L. Z. Oporn y dialekt v obrazovanii tatarskogo yaz ka//Vopr. Dialektologii tyurkskix yaz kov, s. 39.

98 Baskakov, Etnolingvistiçeskaya klassifikatsiya dialektn x sistem sovremen-n x tyurkskix yaz kov//Tr, VII Mejdunarodnogo.., T. 5, s. 682-688; Yaz ki narodov SSSR, t. 2, s. 152 vd.

99 Axatov, Dialekt zapadnosibirskix tatar, s. 26.100 Tuma yeva, Yaz k sibirskix Tatar, s. 68.


mahalli gruplar dahil) ve Baraba ve Tomsk Tatarlar olmak üzere bölgesel etnik gruplara ay rmaktad r.101 Yine ayn yazar, Sibirya Tatar lehçelerinin olu um ve geli im sürecinin karma k ve uzun süreli oldu unu, bununla birlikte til- Ural Tatar lehçelerinin ge-li imiyle ba lant s bulunmayan müstakil bir seyir takip etti ini belirtmektedir.102 Sibirya Tatarlar yaln zca daha sonraki bir a a-mada Tatar millî diliyle bütünle mi lerdir.103

A. P. Dulzon, Tobol, Tümen, im, Tara Tatarlar ve Tural lar-dan olu an Bat Sibirya Tatarlar n ay rmaktad r.104 Ayn yazar, Ahatov ve Tuma yeva’n n ara t rmalar na istinaden “ lk ba larda rt Tatarlar n n a z olan lehçenin ‘Tatarla ma’ süreci tamam-lanm t ” derken Tatar ivesine i aret etmekteydi. Ona göre Ba-raba Tatarlar rt ivesinden farkl , ama Çul m Türk lehçesine yak n özel bir lehçe kullanmaktad rlar. Her ne kadar Baraba leh-çesi dahi yo un bir Tatarla t rmaya maruz kalm sa da, Dulzon’a göre bu süreç söz konusu lehçenin bir Tatar a z na dönü mesini görmek için çok uzamayacakt r. Baraba Tatarlar n n daha do u-sunda Çul m ve A a Tom Türkleri yer almaktad r. Dulzon, bun-lar Eü talar, Çatlar ve Kalmaklar eklinde alt gruplara ay rmakta-d r. Çul m Türklerinin, Buharal lar n, til Tatarlar n n ve Sibirya Kazaklar n n bu ekilde etnik bir tasnife tâbi tutulmas , bilimsel literatürde çok uzak bir geçmi e sahip de ildir.

Bilim adamlar n n bir di er görü ü, Bat Sibirya’n n orta kesi-minde ya ayan Türklerin Sibirya Tatarlar bünyesine dahil olu lar meselesiyle alâkal d r. Ama bu konuda genel kabul görmü bir gö-rü yoktur. Narod Sibiri (Sibirya Halklar ) adl eserde,105 Bat Si-birya Tatarlar geli mi halklar aras nda gösterilmi tir. G. . Yere-min, Bat Sibirya Tatarlar n n karma k tarihî süreçler sonucunda

101 Tuma yeva, Dialekt sibirskix Tatar, s.13-15.102 Age., s. 8.103 Ayne yerde.104 Dul’zon, Etnolingvistiçeskaya defferentsiatsiya tyurkov Sibiri//Struktura i

istoriya tyurkskix yaz kov, s. 198-205.105 Narod Sibiri, s. 16.

35N. A. TOM LOV

halk olarak ortaya ç kt klar n belirtmektedir.106 Di er yandan, bu gruplar aras ndaki bariz etno-kültürel ve dil farklar n n varl , bu gruplar farkl halklar olarak gösterme e ilimine yol açm t r. Ör-ne in L. V. Dmitriyeva,107 Baraba halk n n dili hakk nda bir ma-kale yazarken, F.T. Valeyev de Tatarlar ve Buharal lar birbiriyle kayna m iki ayr halk olarak gösteriyordu.108 S. A. Tokarev ise Ob ve rt ’ n orta ak mlar boyunca ya ayan baz Türk dilli halk-lardan Bat Sibirya Tatarlar ortak ad yla bahsetmektedir.109

G. H. Ahatov, henüz Sibirya Hanl döneminde farkl kabileleri tek bir halk olarak birle tirip kayna t rma e iliminin mevcudiye-tinden söz etmektedir.110 D. G. Tuma yeva ise 1960 y l nda Bat Sibirya halk n n fiilen var oldu unu yazm t ve bilâhare söyle-di i sözler daha da sivri görü lerdi. Tuma yeva, Sibirya Hanl ’n feodal veya yar feodal bir devlet olarak niteleyen Sovyet tarih-çilerinin görü lerine dayanarak, Türk gruplar n n te ekkülü için gerekli eraitin henüz o dönemde haz rland n , ama bir dizi objektif sebepler yüzünden bu sürecin tamamlanamad n var saymaktad r. Yine onun görü üne göre Sibirya Tatarlar n n halk halini almas süreci, Rusya Devleti bünyesine girdiklerinde de devam etmi , ama nihai ekline ula amam t r. Tuma yeva, gü-nümüzde Sibirya Tatar gruplar n n ortak etnik bilinç, dil akra-bal ve kendilerini di er Türk dilli halklardan ay ran bir dizi lisani özellikler gibi pek çok ortak i aretlere sahip olduklar n ileri sürmektedir.111

Bat Sibirya Tatarlar n n ayr bir halk haline geli i görü üne K. G. Gimadi de itirazda bulunmaktad r. Gimadi, 1960 y l nda öyle yazm t : “E er bir bütün olarak Sibirya Tatarlar ndan söz

106 Yeremin, Doislamskiye verovaniya “zabolotn x tatar” Zabadnoy Sibiri: (K voprosu ob etnrogeneze)// Vopr. storii SSSR., s. 419.

107 Dimitriyeva, Yaz k tatar Zapadnoy Sibiri, s. 5.108 Valeyev, O deyatel’nosti buxarskix.., //Ob cestvenn ye nauki v Uzbekistane,

1965, no. 7 s. 16.109 Tokarev, Etnografiya narodov SSSR, s. 444.110 Axatov, Dialekt , s. 24.111 Tuma yeva, Dialekt sibirskix tatar, s. 15.


edilecekse, bilinmelidir ki onlar, XV-XIX. Yüzy llarda ekonomik ve kültürel yönden çok zay f ba larla birbirine ba l Türk dilli ka-bileler halitas idiler”.112 Sibirya Tatar kabileleri ve onlar n birbir-leriyle konsolidasyonun ne ekilde tamamland hakk nda sarih bilgilerin olmamas , Z. Ya. Boyar inova’y “Bat Sibirya Tatarlar ” ifadesinin Baraba, Terenya, rt , Tobol ve im Tatarlar için kul-lan lmas n n son derece mu lak bir konu oldu u görü üne ka-p lmaya sevk etmi , onun bu görü ü bir çok ciltten olu an “ sto-riya Sibiri” (Sibirya Tarihi) adl esere de yans m t r.113

1970’lerde meseleye Sibirya Tatarlar n n etnik ortak tipi ek-linde bakmak bize de cazip göründü. Ortak kanaatimiz, Sibirya Tatarlar n n bir konsolidasyon süreci geçirmelerine ra men, on-lar n devrim öncesi ve sonras ndaki Sovyetler döneminde tek bir halk olmad klar eklindeydi.114 Yine de 1980 y l nda F. T. Valeyev, XIX. Yüzy l sonlar ile XX. Yüzy l ba lar nda Bat Sibirya Tatarla-r nda “Tatar burjuva s n f n n” olu umunun tamamland sonu-cuna ula m t r.115 Bu görü , konuyu tart mal bir halde b rak r-ken, bizi de devrim öncesi dönemdeki Sibirya Tatarlar n n etnik sürecini daha derinlemesine incelemeye zorlamaktad r.

til- Ural Tatarlar n n Sibirya’ya muhaceret süreçleri, Sibirya Ta-tarlar yla kayna malar , Kazan Tatarlar n n Bat Sibirya’n n orta kesimindeki Türk dilli ahalinin dil ve kültürünü ciddi ekilde et-kilemesi (özellikle XIX. Yüzy l n ikinci yar s nda), baz ara t rma-c lar taraf ndan Sibirya Tatarlar n n Tatar milletiyle konsolidasyon süreci olarak de erlendirilmektedir. Örne in Tuma yeva, bu sü-reçlerin “nihai olarak ancak Büyük Ekim Devrimi’nden sonra ta-

112 Gimadi, V stupleniye na sove çanim ob dialektologii tyurkskix yaz kov, s. 122

113 storiya Sibiri, I/363.114 Tomilov, Sovromenn ye etniçeskiye protsess v yujnoy i sredney polose Zabad-

noy Sibiri//CE. 1978 1. No. 4, s. 39, 89.115 Valeyev, Zapadnosibirskiye tatar vo vtoroy polovine XIX- naçale XX v., s.

44.

37N. A. TOM LOV

mamland n ” dü ünmektedir.116 Gimadi de til- Ural Tatarlar yla Sibirya Tatarlar n tek bir halk olarak görmektedir.117 Bu arada G. H. Ahatov, Kazan, Samara ve di er vilayetlerden Tobolsk nahiye-sine yerle en göçmenlerin bu nahiyenin yerli halk yla h zl bir e-kilde kayna t klar n , günümüzde de dil, hayat tarz ve giysi ko-nusunda onlardan kesinlikle farkl olmad klar n dü ünmektedir.118 Halbuki S. M. shakova, Sibirya Tatarlar n n dilinin son zaman-larda onlar üzerindeki etkisi zay flayan Tatar edebi dilinden farkl olarak kendine özgü özelliklere sahip ba ms z bir Türkçe ol-du u görü ündedir.119

Sovyet etnografya literatüründe genel olarak Sibirya Tatarlar -n n kültürü ile Kazan Tatarlar n n kültürü aras nda kökü eskiye dayanan ve Sibirya bölgesindeki kayna ma ile de güçlenen bir yak nl ktan söz edilir.120 Bu arada ara t rmac lar n Sibirya Tatar-lar n n etnografyas yla ilgili toplad klar malzemeler, til Tatarla-r n n kültür ve hayat tarz yla k yasland nda Sibirya Tatarlar na mensup de i ik gruplar n kendilerine özgü bir kültürleri oldu-unu ortaya ç karm t r. Son y llarda Sibirya Tatarlar n n etnog-

rafisiyle ilgili monografik çal malar n121 yay nlanmas sayesinde art k Sibirya ve til Tatarlar n n kültürlerinin birbiriyle olan ili -kisi meselesinde bir hükme varmak mümkün.

Sovyet ara t rmac lar n n baz kay tlar ve gözlemleri, Sibirya Tatarlar n n Ruslarla yak nla mas ve bu sürecin onlar n dil, kül-tür ve hayat tarzlar na yapt etkiyle alâkal d r. lk y llarda, Sov-yet bilim adamlar n n a rl kl kesimi, ilk a zda Tatar-Rus yak n-la mas n obrusentse (Rusla m ) terimiyle kar lad lar.122 M. A.

116 Tuma yeva, Dialekt sibirskix tatar, s. 49.117 Gimadi, V stupleniye, s. 120, 123.118 Axatov, V stupleniye, s. 108.119 sxakova, K voprosu o vzaimootno enii, s. 147.120 Xramova, Zapadnosibirskiye tatar , s. 474; Tokarev, Etnografiya narodov

SSSR, s. 445.121 Örne in Valeyev’in ve benim çal malar m.122 Ogorodnikov V. . Oçerk istorii Sibiri do naçala XIX stol, s. 6; neyder A.

R., Dobrova-Yadrintsieva M. N. Naceleniye Sibirskogo kraya, s. 62.


Abdrahmanov ve O. . Gordeyeva, Sibirya Tatarlar nda iki dilli-li in yay lmas n ve baz yerlerdeki Tatarlar n bir k sm n n do -rudan Rusçaya geçmelerini Rus dilinin etkisinin güçlenmesi ola-rak ifade ettiler. Bu görü ü ba ka ara t rmac lar da benimsedi.123 Bat Sibirya’daki Ruslarla Tatarlar n yak nla mas n n tar m, kül-tür ve hayat tarz konusunda geli mesi etnografya çal malar na da yans d . Bu konuda devrim öncesine ait çal malardakinden daha do ru olarak Sibirya Tatarlar n n kültüründe birçok milli çizginin korundu una dair bir hayli kay t mevcuttur. K sacas , Si-birya Tatarlar n n kültür ve hayat tarz ndaki Rus görenek ve un-surlar n n etkisi konusu, tarihin baz dönemleri için fazla ince-lenmemi halde durmaktad r.

Sovyetler döneminde Bat Sibirya Tatarlar n n tarih, dil ve et-nografyalar n n incelenmesi konusunda önemli ad mlar at ld -

n ; her ne kadar bilim adamlar bu noktada bir görü birli ine varamam larsa da, gruplar n lengüistik ve etnik i aretlere göre tasnifi sahas nda bir tak m sonuçlar al nd n kaydetmek gere-kir. Geçmi te olan ve günümüzde dahi geçerlili ini muhafaza eden lengüistik ve etno-kültürel süreçlerle ilgili bir dizi entere-san gözlemler yap lm ve hükümler ç kar lm t r. Bu arada Si-birya Tatarlar aras ndaki etnik süreçlerle ba lant l baz konula-r n hiç i lenmedi i de anla lm t r. Sibirya ve Kazan Tatarlar n n kültür ve hayat tarzlar aras ndaki yak nl ve Sibirya Tatarlar -n n baz özellikleri ayn bölgeyi payla t klar Rus ahaliden ald k-lar kanaatini abartma e ilimi, san r m devrim öncesi literatürün-den kaynaklanm t r.124 Üstelik de Sovyetler döneminde Sibirya Tatarlar n n etno-kültürel özelliklerinin kendilerine özgü oldu-unu ayd nlatma konusunda baz çal malar yap lmas na ra men

bu e ilim kendini göstermi tir. Galip ihtimalle bunun sebebi, bu-güne kadar Sibirya Tatarlar n n etnografik yönden yeterli ölçüde incelenmemi olmas d r. Keza Çul m Türklerinin, Kazaklar n ve til- Ural Tatarlar ndan Bat Sibirya ovalar na göç edenlerin etno-

123 Örnegin L. V. Dmitriyeva ve D. G. Tuma yeva.124 Oçerki ob çey etnografii, s. 324.

39N. A. TOM LOV

kültürel süreçlerinin geli imiyle ilgili meseleler de do ru dürüst incelenmi de il.

XVI. Yüzy l sonlar ndan XX. Yüzy l n 20’li y llar na kadar olan dönemde, Bat Sibirya ovalar ndaki Türk dilli ahalinin etnik ta-rihiyle ilgili meseleler, elinizdeki kitab n ana temas n olu tur-maktad r. ncelenen dönem uzun bir süre olmas na ra men, söz konusu ahalinin etnik geli im özelliklerinin daha dar bir zaman diliminde ara t r lmas , Sibirya’n n asli sakinleri olan Tatarlar n bünyesinde önemli ölçüde til Tatarlar n n varl , onlar n XVIII-XIX. Yüzy lda Sibirya’daki güçlü etkileri, yerli Türk kabilelerinde ortak etnik unsurlar n bulunmad , bunlar aras nda ba lar olma-d yahut ili kilerin çok az oldu u veya de i ik zamanlarda Türk dilli ahalinin nüfusunun artmad gibi bir dizi bilimsel hata ve abart lara yol açm t r…

Ara t rmalar n kronolojik ba lang c olarak XVI. Yüzy l al n-m t . Çünkü bu dönemde ve burada sab k Türk etnik olu um-lar bünyesindeki de i ik küçük gruplar n etkile iminin bariz bir ekilde geli mesi sonucunda Sibirya Hanl olu mu , etno-genetik konsolidasyon süreçlerinin rolü ön plana ç km , Rusla-r n Sibirya’ya geli leriyle birlikte müstahsil güç h zl bir ekilde artmaya ba lam , klasik feodal toplum ili kileri geli mi ; tar m, ticaret ve sosyal ili kiler artm t r vs.. Türk ahalinin etnik sü-reçleriyle ilgili çal ma daha önce yap ld ve bilâhare monog-rafi125 halinde yay nland için, bu eserde söz konusu etnik sü-reçlerle ilgili ara t rma malzemelerine yer verilmemi tir. Bununla birlikte, söz konusu dönemle ilgili baz meselelerin kronolojik tetkik çerçevesi daha geni tutulmu tur. Etnik tarih ara t rma-lar n n tamamlanmas sayesinde, yaln zca de i ik Türk gruplar -n n etnik geli im süreçlerinin seyri ortaya ç kar lmam , ayn za-manda bu geli im seyrinin Sovyetler dönemindeki sonuçlar da gözden geçirilmi tir.

125 Tomilov, Sovremenn ye etniçeskiye protsess sredi sibirskix tatar, Tomsk, 1978.


Biz, hedeflenen amaca ula mak için çözüme kavu turulmas gereken u konular üzerinde durduk:

1. Gruplar etnik yönden ve etnografik aç dan irdeleyerek söz konusu ahalinin etnik ayr malar ;

2. Yerli Türk ahalinin kökenleri ve de i ik gruplar olu turma-lar n n imkan dahilinde ara t r lmas için a) Ara t rd m z dö-neme kadar bu gruplar n bünyesine dahil olan etnik unsurlar n tespiti; b) XVI. Yüzy l sonlar ile XX. Yüzy l ba lar nda söz ko-nusu bölgedeki etnik olu umlar n bünyesine hangi gruplar n da-hil oldu unun aç a kavu turulmas ;

3. Bat Sibirya ovalar ndaki Türk dilli ahalinin yerle imi ve demografik yap lar n de i iminin takibiyle, a) Ruslar n Sibirya’ya muhacereti s ras nda bu ahalinin yerle im birimleri ve bunlar ara-s ndaki irtibat yo unlu unun tespiti; b) XVI. Yüzy l sonundan XX. Yüzy l n 20’li y llar na kadar Türk gruplar n n yerle im du-rumundaki de i ikliklerin ve göçlerin tespiti; c) Sibirya’n n Rus devleti bünyesine ilhak s ras nda de i ik gruplar n nüfuslar n n tespiti; d) XVII. Yüzy lda ve XX. Yüzy l ba lar nda Türk dilli aha-linin nüfuslar yla ilgili verilerin genel tetkiki; e) u veya bu gru-bun hayat tarz ve etnik geli imin tespiti;

4. De i ik dönemlerde de i ik Türk dilli ahalinin tek genli et-nik süreçlerinin vuzuha kavu turulmas amac yla a) Onlar n sos-yal ili ki sisteminin en önemli etnik olu um faktörü olarak ele al nmas ; b) Daha geni etnik gruplar bünyesinde küçük grupla-r n kayna mas sonucunda ortaya ç kan ticaret ve istihsal ili ki-lerinin geli im derecelerinin tetkiki; c) Etnik haf zan n olu umu, etno-kültürel ve etno-lengüistik süreçlerin gözden geçirilmesi;

5. ncelenen bölgedeki etnik temaslar n etnik süreçlerin geli-mindeki rolünün tespiti amac yla a) Ekonomik, sosyal (evlilikler dahil) ve kültürel hayat tarzlar aras ndaki ba lar n takibi, de i ik Türk gruplar n hem kendi aralar nda hem yerli Sibirya halk yla ve hem de Ruslarla olan ili kilerinin gözlemlenmesi; b) Hayat n farkl alanlar ndaki etkile im süreçlerinin ortaya ç kar lmas ;

41N. A. TOM LOV

6. Bat Sibirya ovalar ndaki Türk dilli ahalinin etnik durum-lar ndaki de i melerin takibi için, a) Sibirya Tatarlar n n, Kazak-lar n, Çul ml lar n, Buharal lar n ve di erlerinin etnik birli inin özellik ve taksonomik seviyesinin belirlenmesi; b) Söz konusu bölgedeki de i ik Türk gruplar n n birbirlerine yak nla ma ve et-kileme süreçlerinin rolünün ortaya ç kar lmas .

K sacas , elinizdeki eserde bölgenin etnik plan nda karma kl k arz eden Türk dilli ahali aras ndaki etno-genetik ve etno-tarihsel süreçlerin oldukça önemli hususiyetlerinin gün na kavu tu-rulmas amaçlanm t r. Sovyet etnograflar “… etnik konsolidas-yonun erait ve oranlar n daha net bir ekilde belirlemek için baz etnik topluluk üyeleri aras ndaki sosyal ba lar n niceli i ko-nusunda mümkün oldu unda daha çok fiili verilere sahip olmak gerekti inin”126 alt n çizmektedirler ki, Bat Sibirya ovalar n n güneyindeki Türk dilli etnik gruplar n tarihi geli im sürecindeki farkl boyutlar n yap lar , etno-lengüistik, etno-kültürel ve etno-sosyal süreçlerinin geli im mekanizmas , ekonomi, aile yap lar ve di er ili kilerin dereceleri ve etnik haf zan n seviyesi meselesi de bu ekilde ayd nl a kavu turulabilir.

126 La uk L. P. Vvedeniye v istoriçeskuyu sotsiologiyu: Konkretn ye problem istoriçeskoy sotsiologii, M. 1777, v p. 2, s. 64.

B R NC BÖLÜM

BATI S B RYA OVALARINDAK TÜRK D LL AHAL N N ETN K YAPISI VE BU YAPININ OLU UM MESELELER

ncelenen bölgedeki ahalinin etnik yap s , XVI-XVIII. Yüz-y lda karma kt ve XIX. Yüzy l ile XX. Yüzy l ba lar nda daha da karma k hale gelmi tir. Sibirya Tatarlar n n de i ik grupla-r n n büyük ço unlu unu Çul m Türkleri, Sibiryal Buharal lar, Orta Asya’dan muhaceret eden di er halklar, til Tatarlar ve Ka-zaklar olu turur ki, bu bölümde genel olarak onlar üzerinde du-rulacakt r. Di er yandan, burada de i ik zamanlarda daha önce Ba kurtlar, Yenisey K rg zlar , Nogaylar, Teleütler, Çuva lar, keza Cungarlar, Kalm klar, Mansalar (Vogullar), Hantlar, Selkuplar ( Sa-moyedler) ve ba ka halklar da ya am lard . Onlar hakk nda da di er bölümlerde baz bilgiler verilecektir.

1. Bat Sibirya ovalar ndaki yerli Türk ahaliBurada, bölgenin genellikle Sibirya Tatarlar ad yla gösterilen

Türk dilli gruplar n n etnik yap s yla ilgili ara t rma sonuçlar üzerinde hükümler yürütülecektir. Çul m Türkleri de yerli Türk ahalinin bünyesinde yer al rlar, ama kendilerine özgü bir halk ol-duklar için onlar ayr bir ekilde inceleyece iz.

Tobol- rt nehirleri aras nda, rt ’ n orta ak mlar nda, Baraba çukurunda, Ob nehri civar ndaki Tomsk’da ya ayan Türk dilli


yerli halk n XVI. Yüzy l ile XIX. Yüzy l n birinci çeyre i aras n-daki etnik yap s ve etnik farkl la malar , özel bir monografyada ele al nm t .127 Dolay s yla burada sözü edilen Türk gruplar n n etnik yap lar n n özellikleri, yeni malzemelerle desteklenen baz haller haricinde, k saca ele al nacakt r.

Tümen- Tura Tatarlar

Tümen- Tura Tatarlar n n ad , Sibirya Tatarlar n n çok daha erken bir dönemde, XIV. Yüzy lda kurduklar Tümen Hanl ile ili kilendirilir. Sibirya Hanl bünyesinde de nispeten münferi-den yer alan Tümen- Tura Tatarlar , daha sonralar Tobol- rt Ta-tarlar aras na kar m lard r. Sibirya Tatarlar n n Tobol- rt a z ve baz etno-kültürel özellikler, günümüzde bu grup için de ge-çerlidir.

XVI-XVII. Yüzy llarda Tümen Tatarlar , biri Tura’n n a a ak mlar nda, onun Nitsa kolu boyunca, Tobol’da, k smen P ma ve set havzalar nda ya ayan Tümen Tatarlar , di eri Tura nehri-nin orta ve yukar ak mlar yla onun kollar boyunca saç lan Tura Tatarlar olmak üzere iki gruba ayr ld lar.128 Bilimsel literatürde Tura Tatarlar genellikle XVI. Yüzy l n ikinci yar s na kadar Tobol- rt Tatarlar ndan farkl , özel bir etnik grup129 veya Tobol- rt ailesi bünyesine dahil olan, fakat Tümen Tatarlar ndan say lma-yan bir grup130 olarak kabul edilir. Ama do rusu, Tura Tatarla-r n n Tümen daha do rusu Tümen- Tura grubu bünyesine dahil edilmesidir.

Tura bölgesi topraklar nda IX-XIII. Yüzy llarda ilk Türklerin de aralar na kar maya ba lad klar Mansalar (veya proto- Mansalar) ya yorlard .131XVI ve XVII. Yüzy lda Tura Tatarlar n n önemli

127 Tomilov, Tyurkoyaziçnoye naseleniye Zapatno-Sibirskoy ravnini..128 Dolgix, Rodovoy i plemennoy sostav narodov Sibiri v XVII v, s. 34, 36.129 Ogorodnikov V. . Oçerk istorii Sibiri do naçala XIX stol., s. 219.130 Avdeyev i Strukova, Tobol’skiye i tyumenskiye tatar , s. 68; Tuma yeva, Di-

alekt , s. 22.131 Viktorova V.D. Pamyatniki lesnogo Zarul’ya v X-XIII vv. n.e.// UZ PGU,

no. 191, sb 219; Mogil’nikov, Naseleniye yujnoy çasti lesnoy polos Zapad-

45N. A. TOM LOV

bir k sm muhtemelen bu Mansa unsurlar n n büyük bir k sm n bünyelerine alm lard ki, bu da onlar Türk etnik unsurlar ge-nel olarak birbiriyle uyu an Tümen- Tura Tatarlar n n bünyesinde özel bir grup olarak kabul etmemizi mümkün k lmaktad r.

G.F. Miller, XVII. Yüzy l ba lar nda Yapançina, Kökuzova, nd-riçyeva, Baygarina, Kurtumova, Sankina, Nagayeva ve Yenbaykova yurtlar nda Ostyaklar n ya am olduklar n var saymaktad r.132 S. V. Bahru in, Tura kazas n n yerli halk n n Vogul ( Mansa) kabile-sinin bakiyesi oldu unu dü ünmü tü.133 B. O. Dolgih ise bu hal-k n ana çekirde ini olu turan k sm n “Tatar etkisine maruz kalan Vogullar” olarak adland rmakta ve bu noktadan hareketle arala-r ndaki Türk dilli gruplar nazar- itibare almadan tüm yerli sa-kinleri Vogul saymaktad r.134

Bize göre, sözü edilen kazadaki etnik durum biraz farkl yd . Buran n yerli halk n n bir kolunu gerçekten Mansalar olu turuyor-lard . Dahas , XVII. Yüzy la ait bütün belgeler, sözü edilen kazaya Tatarlar n muhaceret yoluyla geldiklerini ve büyük bir yanl l k yap larak onlara Vogul ve Ostyak denildi ini göstermektedir. B. O. Dolgih ve Yu. B. Simçenko135 da bundan bahsetmi lerdir. XVII. Yüzy l seyyahlar ittifakla Tura nehri boyunca Tatarlar n ya ad k-lar ndan bahsetmekte,136 Miller ise Tura kazas Tatarlar ndan söz etmektedir.137 Miller’in, kar la t Prens Yepança, karde i Tuvonga Kuvand kov ve elli arkada n Ostyak olarak tan mlamas n ise ba ka bir moment kabul etmek gerekir. Saha çal malar m z s ra-s nda Kazaklar n Sibirya Tatarlar na ço u kez “ U tyak”, “ tyak” ve “ tek” dedikleri konusunda malzeme toplam t k. (Bu vak a

noy Sibiri.., s. 12.132 Miller, storiya Sibiri, I/386-387, 393.133 Baxru in, Yeniseyskiye kirgiz v XVII v//Nauçn ye trud , t. 3, ç. 3, s. 147.134 Dolgix, Rodovoy i plemennoy sostav narodov Sibiri v XVII v, s. 34-40.135 Simçenko, Tamgi narodov Sibiri XVII veka, s. 52.136 Alekseyev M. P. Sibir’ v izvestniyax zapadno-yevropeiskix pute estvennikov

i pisateley, s. 257, 328 vd.137 Miller, age., s. 194, 384, 408.


bilimsel literatüre geçmi tir.)138 Baraba Tatarlar bünyesinde hâlâ bir “i tek” obas ndan söz ederler139 ve Tobol Tatarlar na mensup bir kabilenin ad da “ tek”tir.140 Bu durumda Tatarlar n me hur bir Rus taraf ndan belgede Ostyak ( tyak) olarak tan mlanmas göz ard edilemez. Kay tlarda Prens Yepança’n n Tatar oldu u ve “kendisine itaat eden Tatar ve Vogullar n kalabal k bir grup olu -turduklar ” belirtilmektedir.

A. Meyerberg’in Tura nehri boyundaki do u tan Tatar sa-kinlerin “özel bir lehçe konu tuklar ” eklinde verdi i bilginin 1660’lara ait olmas dikkat çekicidir.141 Tura Tatarlar nda Tatar lehçesinin varl ve bunun XVII. Yüzy l sonlar nda dahi muha-faza edildi i konusunda Miller’in ar iv kay tlar nda baz bilgiler mevcuttur.142 1742’de Tura kazas na ba l nahiyelerin say m s -ras nda Tatar nahiyelerinin Tatarca konu uyor olmalar yla di er-lerinden ayr ld klar do rudan belirtilmi ti.143 . G. Georgi, Tura-l lar n dilinin Tatarca oldu unu ve Rusça ve Vogulca kelimelerin kar t bir lehçe olu turdu unu yazm t r.144 Bu da bize Türk ahaliyi yaln zca Ugorlardan ay rma imkan sa lamamakta, ayn zamanda Tümen Tatarlar n n bünyesindeki Tural lar da ay rma-m za izin vermektedir.

Genel olarak, B. O. Dolgih’in Tura kazas n n asli sakinlerinin etnik yap s n sadece tek dilli Tura Vogullar n n olu turdu unu tes-pit konusundaki giri imini ba ar s z kabul etmek gerekir. Belgeler-den ve XVII. Yüzy l seyyahlar n n b rakt klar bilgilerden, burada

138 Prokofyeva Y.D., Hant i mansi//Narod Sibiri, s. 570. V.N. Çernetsov ve N. F. Pr tkova’n n i tirakiyle.

139 Tomilov, O gruppax rodsvenn x semey barabinskix tatar//Material pervoy nauçno-metodiçeskoy konferentsii Omskogo gosudartsvennogo universiteta, s. 31-32.

140 Tuma yeva, Dialekt , s. 21.141 Alekseyev M. P. Sibir’ v izvestiyax, s. 311.142 Tuma yeva, Dialekt , s. 22.143 TSGADA, f. 199, op. 2, d. 481, ç. 3, l. 65.144 Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov, s.

25.

47N. A. TOM LOV

daha önce Tatarlar n ve Mansalar n ya ad klar aç kça anla lmak-tad r. XVIII. Yüzy la ait belgelerde onlardan Yasak145 Tatarlar ve Yasak Vogullar ad yla bahsedilmekte, Tatarlar n ya ad klar birim-ler “yurt”, Mansalar nki “paul” terimiyle gösterilmektedir.146 Tura Tatarlar kendilerini bariz bir ekilde Mansalardan ayr tutuyor-lard . Örne in 1624 y l na ait bir dilekçede Tatar metko Tenku-kov, karde i öldükten sonra Tatar as ll han m Boymametko’nun ikinci kez yukar Tura’daki Yasak Vogullar ndan Kulekay’la evlen-di ini aç klam t r.147

1782 kay tlar na göre Tura Tatarlar aras nda endogam evlilik oran %68,3 yani 76 evlilikten 52’si olarak gösterilmektedir.

Tümen Tatarlar , ya ad klar güney kesiminde XVI-XVII. Yüz-y llarda yo un ekilde P ma ve set nahiyeleri ve muhtemelen Tümen bölgesindeki kom u Tersek nahiyesindeki Ba kurtlarla (veya Ba kurtlar n bünyesine kar anlarla) temas halindeydiler. Bu iki Türk toplulu unun kayna mas sonucunda literatürde ge-nellikle Tümen Tatarlar yla birlikte an lan mahalli Yalutor Ta-tarlar ad alt nda özel bir Tümen Tatar grubu olu mu tur.148 Bu grubun herhalde kendi lehçesi vard ki, henüz 1950’li y llarda Yalutor a z ndan söz edilmektedir.149 Tomsk ve Omsk üniversi-telerinin 1970’lerde yapt saha çal malar , onlar n kendilerine özgü (muhtemelen çok eski) oyma kütük kay klar , k zaklar , baz yemekleri, özel folklor süjeleri ve süslemeleri oldu unu or-taya ç karm t r.150

Yine bu çal malarda elde edilen verilere göre Tümen Tatarla-r nda endogam evlilik oran %70’dir.

145 Yani vergiye tâbi anlam nda.146 GATOT, f. 154, op. 8, d. 38, l. 1-21.147 R B, t. II, s. 429-430.148 nfant’yev P. P. Etnoformiçeskiye rasskaz iz jizni tatar, kirgizov, kalm kov,

ba kir, vogulov i samoyedov, s. 54.149 Narod Sibiri, s. 473-474.150 MEE TGU, 1971, t. 5; MZSEE OmGU, 1977, t. 1-17.


Avazbakeyev ve Kuluk yurtlar n n ilk sakinleri muhtemelen Tobol Tatar

N. A. TOMİLOV - Turuz · 2016. 10. 22. · pervoy çertverti XIX v, 1981; Xomiç L. V. Problemõ...

Documents

Transcript of N. A. TOMİLOV - Turuz · 2016. 10. 22. · pervoy çertverti XIX v, 1981; Xomiç L. V. Problemõ...