MUZIKA U BOSNI I HERCEGOVINI

Bosna i Hercegovina pripada krugu zemalja, u kojem muzika ima dugu i vrijednu tradiciju, koja se i danas njeguje. Tradicionalna muzika Bosne je mješavina raznih balkanskih uticaja, u kojoj se susreću najrazličitiji motivi i žanrovi. Najčuvenija je sevdalinka, ljubavna pjesma karakterističnog izraza, koja u Bosni ima veoma dugu tradiciju, a odlikuje je sentimentalna muzikalnost i poetski, romantični tekst melankoličnog ugođaja. To ni ne čudi, jer je u osnovi turske riječi "sevdah" - ljubav. Uporedo s tradicionalnom vrstom muzike, zadnjih su se decenija u Bosni i Hercegovini razvili i novi muzički žanrovi (pop, šlager, šansona, jazz, rock´n´roll, heavy metal, hip hop, house, techno), čime ne zaostajemo za ostalim zemljama svijeta. Muzika se kod nas može podijeliti u nekoliko kategorija.

1 Sevdalinka 2 Narodna muzika

o 2.1 (Izvorna) Narodna muzikao 2.2 Turbo folk

3 Zabavna muzika 4 Urbana muzika 5 Punk muzika 6 Heavy metal

o 6.1 Progresivni metal

Sevdalinka je tradicionalna bosanska pjesma i zaštitni znak bosanskog kulturnog miljea. Nastala je u osmansko doba, kada je kod Bošnjaka sa orijentalnim načinom života i islamom došla i izrazita karakterizacija među polovima. U ovom okružju nastaju prve sevdalinke, ljubavne pjesme, uglavnom melankoličnog i sjetnog raspoloženja (sevdah=ljubav). S vremenom sevdalinke postaju pjesme, u kojima se nepoznati narodni pjesnik dotiče i važnijih historijskih zbivanja, ali i trenutaka iz bosanske svakodnevnice. Sevdalinke se kao tekstualno-muzički žanr prvotno nisu zapisivale, nego su se prenosile s koljena na koljeno, te su stoga moguće dvije ili više (tekstualnih) verzija jedne pjesme. One su se pjevala na skoro svim važnijim događajima, a izvodili su se obično uz narodne muzičke instrumente saz i/li šargiju . Od svih svojih izvođača tradicionalne pjesme Bosna i Hercegovina najviše je ponosna na svoje interpretatore tradicionalne gradske ljubavne pjesme sevdalinke, koji su rasli u okrilju nekadašnjeg ansambla muzičkog programa Radiotelevizije Sarajevo. Sa valova radija svoje su velike karijere u bivšoj Jugoslaviji počeli šampioni sevdalinke, kao što su: Zaim Imamović, Safet Isović, Nada Mamula, Beba Selimović, Zehra Deović, Nedžad Salković, a danas zvuke sevdalinke svijetom pronose veoma uspješni ansambli poput mostarkog "Mostar Sevdah Reuniona", te Jadranka Stojaković i Nedžad Imamović.

Revitalizacija sevdalinke

U posljeratnom razdoblju došlo je do potrebe buđenja ugrožene tradicije. Tradicionalna bosanska pjesma - sevdalinka je svakako jedna od tradicija koja se nikako nije smjela izgubiti u naletu nagle promjene vrijednosti. Za to su se pobrinuli ljubitelji i muzičari ovog muzičkog pravca mlađe generacije, koji nerijetko daju novi svježi duh ovoj tradiciji. Novi predstavnici očuvanja sevdaha su: Amira Medunjanin, Damir Imamović, Vanja Muhović i Divanhana

Narodna muzika

Narodna muzika, tzv. novokomponovana muzika ili jednostavno folk (njem. Volk - narod) naziv je muzičkog žanra, koji se u Bosni pojavio tokom 1970-ih, a znatnije proširio u narednih 20-ak godina, da bi u potpunosti preuzeo primat na muzičkoj sceni kod nas. Ovo je svojevrsan oblik tzv. narodne muzike, koji se još aktivno oslanjao na tradicionalnu sevdalinku. Autori kompozicija bila su poznata imena domaće muzičke scene, a tekstovi su, baš kao i u sevdalinkama, bili uglavnom ljubavnog ili domoljubnog/lokalpatriotskog karaktera, u kojima se slavila Bosna i život njenih gradova. Pjesme su se izvodile uz veliki ansambl narodnih instrumenata, gdje je harmonika imala glavnu ulogu. Slušajući danas te prvotne pjesme narodne, novokomponovane muzike iz 1970-ih (primjerice Tomu Zdravkovića), stiče se dojam, kako se radi o klasičnoj (narodnoj) šansoni, gdje su autor i izvođač pazili na svaki detalj: od muzike, teksta i aranžmana, preko izbora ansambla i pratećih vokala, do same izvedbe izvođača. Procvatu i općem prihvaćanju narodne muzike u društvu pridonijeli su ne samo diskografska industrija sa "SarajevoDiskom" na čelu, nego i domaći festivali narodne muzike na Ilidži i u Vogošći, te program Radiotelevizije Sarajevo, sa emisijama poput "U đul-bašči", "Filigran" i druge. Narodna i tradicionalna muzika, uz koju je išao i (plesni) folklor obojen raznim etno-motivima balkanske i orijentalne muzike čine bosansku muzičku scenu još raznovrsnijom i unikatnijom. Prvu ligu pjevača narodne i tzv. novokomponovane muzike danas čine: Halid Bešlić, Haris Džinović, Hanka Paldum, Fahreta Jahić alias Lepa Brena i drugi, koji uživaju veliku popularnost, ne samo kod nas, nego i u zemljama regije.

Turbo folk

Ozbiljni muzički kritičari pojavu turbo folka nazivaju pojavom općenarodnog kiča i muzičkog šunda, čije je porijeklo Srbija. U govoru urbanih masa u Jugoistočnoj Evropi turbo folk se pejorativno naziva još i ćirilica. Ova vrsta muzike izrazito je komercijalna i sa općim propastom tranzicijskih društava od Hrvatske, preko Bosne, do Srbije i Makedonije proširila se i u sredine i do ljudi, koji takvu vrstu muzike ne bi slušali u normalnim građanskim uvjetima. Turbo folk je muzika sive mase slušalaca, koji su s ratovima na Balkanu izgubili svaku iluziju i nade u život kakav su primjerice vodili njihovi roditelji za vrijeme socijalističke Jugoslavije, kada su urbane slušaoce orijentirali prema ozbiljnijoj muzici ili prema festivalima Sanremo i Eurosong. Turbo folk na muzički način oslikava sistem poremećenih vrijednosti na jugoistoku Evrope. Predstavnici turbo folka u Bosni i Hercegovini su: Šemsa Suljaković, Ferid Avdić, Kemal Malovčić, Asim Bajrić i drugi.

TURBO – FOLK

Turbofolk je muzički stil nastao u Srbiji u ranim 1990-ima . Nastao iz pop-folk stila, popularnog među ruralnim stanovništvom. Naziv turbofolk smislio je crnogorski pjevač Rambo Amadeus:

"Folk je narod. Turbo je sustav ubrizgavanja goriva pod tlakom u cilindar motora s unutarnjim izgaranjem. Turbo folk je gorenje naroda. Turbo folk nije glazba. Turbo folk je

miljenica masa. Pobuđivanje najnižih strasti kod homo sapiensa. Turbo folk je sustav ubrizgavanja naroda. Ja nisam izmislio turbo folk, ja sam mu dao ime."

Rambo Amadeus

Rambo Amadeus (ranije poznat kao Rambo Amadeus Lee) (Kotor, 14. lipnja 1963.) pravim imenom Antonije Pušić, je crnogorski rock-pjevač i tekstopisac, koji živi i radi u Beogradu.

Osnovnu i srednju školu završio je u Herceg-Novom. Nakon toga pohađao je i nižu muzičku

školu, odsjek klavir. Glazbenu karijeru započeo je 1979. godine u jazz-punk-bendu

"Radioaktivni otpad". Godine 1984. je s grupom "Egzodus" svirao u sarajevskom hotelu

"Bristol" na otvaranjuOlimpijskih igara. Rambo Amadeus je poznat po

kritici turbofolka (skovao je naziv za taj glazbeni pravac) i nacionalizma, te satiričnim

tekstovima, od koji su ponekad teško razumljivi. Živi i radi u Beogradu. Više puta je

nastupao u Hrvatskoj, te je surađivao s Dinom Dvornikom.

Utjecaji na razvoj turbofolka

Kao što je već rečeno, turbofolk je nastao iz pop-folk glazbenog stila, uz velik utjecaj modernih stilova. Sam melos mješavina je arapsko-turskog, grčkog, ciganskog i starog srpskog melosa.

Mišljenje je, da je glavni promotor turbofolka bio režim Slobodana Miloševića u Srbiji, za vrijeme osvajačkog ratnog pohoda na Hrvatsku i BiH, te međunarodne izolacije, kada su se tražili svi načini da se zabavi stanovništvo. Ali, činjenica je da se turbofolk proširio i izvan granica Srbije, u ratom zahvaćenu BiH i Hrvatsku.

Klica širenja turbofolka u Hrvatskoj počela je 1993. godine (u ratom nezahvaćenim područjima) nakon prvih primirja. Siniša Vuco je bio prvi glazbenik koji je eksplicitno koristio elemente turbofolka u svojim pjesmama. Također je poznata priča, da su se za vrijeme najžeščih srpskih bombardiranja Sarajeva, na tržnicama na veliko prodavale piratske kazete srpskih turbofolk zvijezda.

Osim u Srbiji, u gotovo isto vrijeme, turbofolk je nastao na teritoriju Grčke, pod imenom Laika, no osim jezika, ime iste osobine kao i srpski turbofolk.

Naznačajnija predstavnica, te tzv. simbol turbofolka je srpska pjevačica Svetlana Ražnjatović - Ceca. Njen primjer slijede ostali izvođači (Stojanka Novaković Stoja, Rada Adžić - 'Dara Bubamara', Seka Aleksić i jos deseci izvođača, kojima popularnost svakim danom raste).

Preostali popularni izvođači

• Lepa Lukić

• Keba

• Dragana Mirković

• Ivan Gavrilović

• Mile Kitić

• Darko Lazić

• Miloš Bojanić

• Boro Drljača

• Zlata Petrović

• Mitar Mirić

• Nedeljko Bajić Baja

• Osman Hadžić

• Gordana Stojićević

• Sinan Sakić

• Šaban Šaulić

• Kemal Malovčić

• Goga Filipović

• Sanja Maletić

• Era Ojdanić

Turbofolk u Hrvatskoj

Fenomen turbofolka u Hrvatskoj je počeo već ranih 90-tih godina nakon relativnog smirivanja ratne situacije.

Profesionalnih hrvatskih turbofolk zvijezda ima vrlo malo, no ima puno "kafanskih" grupa.

Turbofolk u Srbiji

Autentična srpska pop muzika nastala postepenim ubacivanjem električnog i elektronskog zvuka i popularnih zapadnih ritmova – od rock i disko muzike, hip-hop do rap-a i dance-a – u matricu „novokomponirane narodne muzike”. Turbofolk je danas možda najpoznatiji i vjerojatno najproblematičniji autentični srpski brend. Iako priznat u relevantnim radovima

objavljenim na zapadu kao samo jedan pravac u okviru sve popularnijeg „world music” zvuka, ovaj srpski pop ima teško popravljiv problem sa imidž-om budući da je Ceci Ražnatović, vjerojatno najvećoj zvijezdi turbofolka, godinama bio zabranjen ulaz u većinu zemalja Europske zajednice.

Od Casablance do Jakarte i od Tirane do Tijuane skoro da nema zemlje koja posljednjih desetljeća nije dobila i svoj turbofolk. Glazbeni spotovi koje emitiraju satelitski kanali na arapskom jeziku izgledaju kao kopija spotova koji su u Srbiji prikazivani devedesetih. Adelina Ismajli „Ceca kosovskih Albanaca” je na omotu svog prvog CD-a izgledala kao Cecina dvojnica.

Najveća muzička kuća u Srbiji, Grand produkcija, počela je sa radom 1998. okupivši najveće turbo-folk zvijezde Srbije. Godinama su na meti kritičara bile Grandove neukusno i neprimereno odevene pevačice, kao i teme novokomponovanih pesama u kojima se, po rečima sociologa Sretena Petrovića, „idilična slika drevnog seoskog i palanačkog folklora nastoji osavremeniti.“ Pet-šest godina kasnije, folk i etno zvuk sve više gube na značaju, a pesme dobijaju modernije tonove, i trpe uticaj pop, haus i tehno zvuka. Opevane teme su i dalje sreća i ljubav, kao glavni lajtmotiv masovne kulture, ali na savremeniji i manje ruralan način. Od 2004. Grand jednom godišnje (ili jednom u dve godine) organizuje izbor za Zvezde Granda, odnosno nova lica srpske muzičke scene.

Turbofolk u ostalim zemljama

Turbofolk nije samo fenomen u zemljama bivše Jugoslavije. Razvio se i u drugim državama, kako na Balkanu, tako i izvan prostora Balkana. U Bugarskoj je popularan potpuno isti stil glazbe, zvan čalga (od turske riječi çalgı - što znači sviranje ili glazba). Većina izvođača čalge zapravo je preuzela melodiju iz srpske ili grčke glazbe, a dodali su tekst iz bugarskog jezika.

U Grčkoj se u 90-tima također razvio sličan oblik turbofolka, zvan laika. Uz srpski turbofolk veže ga sličan ritmički i melodijski obrazac, no djelomično se razlikuje po korištenju grčkih tradicionalnih muzičkih instrumenata u izvedbi.

Vodič kroz svetski turbofolk :

1) ALŽIR

Rai muzika

Reč "rai" na arapskom znači "stav" ili "gledište" i u pesmama se često ponavlja kao neka

fraza bez značenja, kao "jea" u rock muzici ili "aman" u turskom folku. Današnji rai nastao je

iz tradicionalnog raija, "starogradske" muzike koja slavi hedonizam i "greh", muzike rođene

pre stotinak godina u čajdžinicama i barovima Orana, velike luke na severozapadu Alžira.

Izvođače "izvornog" raija prepoznaćete po rečima Šeik ili Šeika (što na magrebskoj verziji

arapskog znači "majstor", odnosno "majstorica") u imenu, dok će zvezde "turbofolk" verzije

raija imati Čeb (ili Šeb) odnosno Čaba (što znači "mlad", odnosno "mlada"). Zvezde rai

muzike danas pune stadione u gradovima severne i zapadne Afrike i najveće koncertne

dvorane u metropolama širom sveta.

Zvezde: Čeb Mami, Čeb Kaled, Šeika Remiti, Čaba Fadela

2) EGIPAT

Al žil (na arapskom "generacijska") muzika

Ovu plesnu muziku koja je u arapskom svetu danas popularnija čak i od raija kritičari

nazivaju "arapski tehno". Slušajući instrumentalne verzije al žil hitova verovatno bi pomislili

da se radi o pesmi neke od naših zvezda.

Zvede: Amir Diab, Hičam Abas, Mustafa Amar

3) INDIJA

Bolivudska muzika

Izvođači su uglavnom malo poznati ili sasvim anonimni. Količina divnog i zavodljivog kiča u

većini spotova višestruko premašuje sve što ste ikada mogli videti u Srbiji. Desetine stelitskih

kanala emituje samo bolivudsku muziku. "Bolivudske muzičke nagrade" je spektakularna

ceremonija, po ugledu na dodele MTV nagrada.

Muzika iz filmova: "Devdas", "Džemini", "Sur", "Sengam", "Čori Čori"

4) Bangra

Bangra je pre par godina nakratko osvojila Srbiju. Ova muzika zaraznog ritma nastala je iz

"izvorne" bangre koja se u Pendžabu, na severozapadu Indije i istoku današnjeg Pakistana,

izvodi tokom žetve još od 13. veka. Danas su najveće zvezde gastarbajteri poreklom iz

Pendžaba koji žive u Velikoj Britaniji. Prepoznatljivi u savremenoj verziji bangre su "hip-

hop", "rap" i "reggae" uticaji.

Zvezde: "Džezi Bi", Balvinder Safri, i na Zapadu – i širom Srtbije - popularni "Punjabi MC"

5) INDONEZIJA

Krongčong, dangdut i pop-sunda

Indonežani imaju najbogatiju i najdužu tradiciju proizvodnje "turbofolkičnih" stilova i do

sada ih je nastalo najmanje dvadesetak. Početkom 19. veka zapadnim uticajima obojeni

krongčong bio je muzika "polusveta" i kriminalaca u Džakarti, da bi polovinom dvadesetog

veka, kao dominantna pop muzika, bio iskorišćen za buđenje patriotskog duha u vreme borbe

za nezavisnost. Dangdut je zarazna plesna muzika koja peva o ljubavi i koja je zemlju

osvojila početkom osamdesetih. Na Javi ćete je danas čuti na svakom koraku. Neki dangdut

autori su poslednjih godina u ovaj indonežansko-zapadni miks počeli da dodaju arapske

uticaje. Pop-sunda je mešavina jedne od izvornih tradicija i zvuka ritam mašina. Sve više

izvođača pop-sunde unosi elmente na Zapadu popularnog "drum-and-bass", plesne

elektronske muzike.

Zvezde: Vadžinah, Ej Rafik, Evi Tamala, Deti Kurnia

6) MAROKO

Čabi (arapski "popularna") muzika

Čabi je dugo bio akustična muzika zabavljača koji su svirali u čajdžinicama i velikim

trgovima u gradovima južnog Maroka. U ovom zvuku, koji je sadržao jaku notu muzike

"crne" Afrike, dugo je dominirao uticaj stare berberske tradicije, još iz vremana pre

doseljavanja arpskih plemena. Pod uticajem libanskog popa i rock muzike nastao je

vremenom "novi" čabi, koji je danas najpopularnija muzika u Maroku. Većina zvezda na

sceni, kao i publika, tokom nastupa uživa u hašišu, iako se u publici uvek nalazi puno

policajaca i porodica sa malom decom.

Zvezde: Nas el Givan, Nas el Hal, Larmani Mula Šerif, Nadžat Atabu

7) MEKSIKO

Narkokoridos ("koridos", od španskog "correr" što znači "trčati")

Muzika švercera droge i ljudi preko granice Meksika i SAD čija popularnost stalno raste.

Neki hitovi u sebi sjedinjuju elemente polke i valcera sa američkim "gangsta rap-om". Nastao

je iz koridosa, severnomeksičke "novokomponovane narodne" muzike. Koridos ima

prvenstveno epski karakter i po tekstovima svojih pesama neodoljivo podseća na našu

guslarsku tradiciju. Pored šverca, česte teme su i krađe konja, žena i mržnja prema lokalnim

moćnicima. Narkokoridos je danas popularan u delovima SAD sa velikim brojem "čikanosa",

imigranata iz Meksika.

Zvezde: Los Tigres del Norte ("Tigrovi severa"), Pedro Rivera, "Grupo Ekstreminador"

8) NIGERIJA

Džudžu, Fudži i Afrobit

Ove tri, energijom nabijene muzičke mešavine obično izvode orkestri sa preko trideset

članova. Politizovan i često otvoreno subverzivni afrobit, danas popularniji na Zapadu nego u

Africi, "izmislio" je Fela Kuti mešajući tradicionalnu muziku sa džezom, fankom i soulom.

Oženjen u isto vreme sa 28 žena, Fela nije negirao optužbe da je rasista i seksista. Do smrti

od side 1997. godine borio se za prava političkih zatvorenika i protiv diktaure.

Zvezde: King Sani Ade, "Barister", Femi Kuti

9) SUDAN

Sudanski pop

Ovaj miks svadbene muzike crnačkih nubijskih plemena, koja naseljavaju sever Sudana i jug

Egipta, sa zapadnim, arapskim i etiopskim uticajima predstavlja jednu od najskladnijih

mešavina tradicionalnog i modernog zvuka.

Zvezde: Ali Hasan Kuban, Abdel Aziz Mubarak, Abdel Gadir Salim

10) ŠPANIJA

Rumbitas

Ova "ciganska rumba", plesna muzika sa jugoistoka Španije, obogaćena sintisajzerima i

električnim gitarama, otkriće vam sasvim neočekivane obrade hitova zapadnih grupa, od

Beatles-a do Oasis. Francuske zvezde "Gipsy Kings" doneli su nešto od ovog španskog zvuka

na svetsku scenu, mada je njihova muzika puno bliža starijim pesmama nego današnjim

rumbitas hitovima.

Zvezde: Rumba Tres, Raza, Los Lačos

11) TURSKA

Turski pop

Hedonistička plesna muzika nastala postepenim ubacivanjem zapadnih rock i dance elemnata

u "arabesk", arapskim uticajima obojenu tursku "novokomponovanu" muziku.

Zvezde: Tarkan, Mustafa Sandal, Mirkelam

Antologija Turbo folk kulture

Šta je kultura? S obzirom da su trenutno u opticaju preko tristotine definicija kulture, teško je objasniti ovaj fenomen u jednoj rečenici. Da je kultura način života, ubeđuju nas vodeći antropolozi – kultura je čovekova druga priroda, koja mu omogućava da funkcioniše u zajednici. Sa druge strane, Frojd nam poručuje da je kultura veštačka tvorevina stvorena da ograniči čoveka, što najbolje opisuje naslov njegove knjige „Nelagodnost u kulturi“. Međutim, iako postoji more pokušaja da se fenomen kulture jasno odredi, ne postoji ni jedan pokušaj da se definiše nekultura. Ako je kultura način života, šta je nekultura, način ne-života ili ne-način života? Ako nam je u kulturi nelagodno, da li nam nekultura pruža lagodnost, ispunjenost i sreću?

Kultura – od njive do stadiona

Sama reč kultura potiče iz latinskog jezika – cultus znači obrađivati polje, njivu, baviti se zemljoradnjom, tek je Ciceron, u drugom veku pre nove ere vezuje za čoveka, za ponašanje i odnos čoveka prema društvu, a ne prema prirodi. Kultura postoji koliko i ljudska vrsta,  bilo da je reč o duhovnoj kulturi o kojoj nam svedoče crteži u pećinama ili materijalnoj kulturi, o kojoj nam svedoči oružje koje su naši preci upotrebljavali. Međutim, ako odlučimo da posmatrmo kulturu kroz vreme, videćemo da je ona često devoluirala, pod pritiskom kulturne homogenizacije – sedamdesetih godina prošlog veka, na sednici UNESCO-a, doneta je odluka da se kultura mora razvijati i doprineti što većem pluralizmu različitih kultura, koje će pritom, živeti zajedno u slozi i ljubavi.

Šta to znači, u eri kulturnog relativizma, u dvadesetom veku, koji je rušio stare poretke i postavljao nove? Da li se radi o kulturnoj globalizaciji, koja će imati katastrofalne posledice po brojčano nemoćne kulture ili o nadogradnji već postojećih vodećih kultura?

Većina relativno malih zajednica, sa ma koliko jakim kulturno-nacionalnim osećajem, kao da je poklekla pre izazovom, i prepustila se vodećoj mejnstrim kulturi. Uspon komunikacionih tehnologija je doveo do toga da se ruše granice, kako vremenske tako i prostorne, i umesto bogatog kulturnog pluralizma, javila se jedna dominantna i sveobuhvatna kultura, masovna kultura. Sjedinjene Američke Države, kao jedine koje su uspele da izbegnu masovna (kulturna) stradanja u toku drugog svetskog rata najednom su imale monopol, kako ekonomski tako i kulturni. U drugoj polovini dvadesetog veka, taj monopol je uspeo da pokori Stari kontinent – kulturne industrije poput filmske, muzičke pa i savremene književne prodrle su u Evropu, pa čak i mnogo dalje – u daleki tradicionalni Japan, Afričke zemlje, Evroaziju… Možda kult Dejvida Bekama u Japanu i zvuči manje više bezopasno, ali setimo se Borata, koji najbolje predstavlja siromašne postranzicione zemlje, koje su svoju kulturu polako počele da gube pod naletom kulutne globalizacije. Fenomen kulta ličnosti, pogotovo kada je reč o svetu filma i muzike, po mišljenju nekih kritičara možda i najslabijih karika kulturnog lanca, počeo je da menja živote milione ljudi. Multikulturne ličnosti, poput Madone ili kod nas Lepe Brene, kao da su preuzele vlast na bilo kojom kulturnom produkcijom.

Holivudski san na jugoslovenski način

Fahreta Jahić se rodila 1960. Godine u Tuzli. Sa dvadeset i dve godine, ona objavljuje svoj prvi album „Čačak, Čačak“ i glumi u filmu „Tesna koža“. Jedno je jasno – zvezda je rođena. Brenine pesme, kao i cela “Jugoslovenka” fama koja ju je obavijala poput najskupljeg parfema daju pečat tom vremenu, na svakom polju – punila je stadione, napravila lutku sa svojim likom, snimila nekoliko vrlo popularnih filmova, bila idol tinejdžerkama… Njen uticaj je bio veliki, skoro u ravni sa Titovim. Pa ipak, nije ni njena (pevačka karijera) gorela do zore – sa početkom raspada SFRJ dolazi do masovnog prodora šund kulture na ovim prostorima, koja niče na korenima orijenta i lakog novca. Lepa Brena se snašla – posle uspešne pevačke karijere ona započinje još uspešniju producentsku – danas je prva dama Grand Produkcije, koja je najzaslužnija za vaskrsavanje turbofolka (pod, doduše, nekim drugim imenom) u dvedesetprvom veku. Pesma nas je održala, njozi hvala, možda i ne zvuči tako loše, ako nemamo u vidu stil života koji je muzika tog vremena propagirala, kao kontekst u koji ćemo smestiti tu ideju.

Turbofolk muzika je nikla na korenima starogradske muzike – muzike gradskih boema, ali je njen razvojni put sa svakom novom etapom gubio nešto od svog nasleđa.

Srpska majka – od ikone do zatvora

Centralno mesto u toj turbofolk kulturi zauzima žena, čiju evoluciju možemo pratiti od idela smerne seoske devojke (Dragana Mirković), preko šarenila i naivnog kiča (Svetlana Ceca Ražnatović, tada Veličković, i Cvetak zanovetak) do rokerke (Mira Škorić), preko seksualne dive (Jasna Milenković Jami) sve do postfolka i viđenja svetskog modnog i estetskog idela u spotovima Dejana Milićevića. Možda je i Svetlana Ražnatović najbolji primer moderne dive koja je prošla kroz sve ove etape – od smerne seoske devojke, koja je silom prilika napustila rodno tlo, zatim uletela u ljubavnu priču sa jednim od simbola srpstva tog vremena, preko njene porodične tragedije i postanka moderne majke devet Jugovića, pa sve do famozne nanogice, koju možete posedovati za samo 990,00 dinara.

Posmatrajući karijeru gore navedene, ne možemo da se ne zapitamo koja je njena uloga u stvaranju moderne percepcije nacionalnog identiteta koji je doveo do fenomena Cece srpske

majke? Da li je ona dovela do obnavljanja tradicionalnih srpskih vrednosti ili do njihovog sunovrata? Da li je ikona sa njenim likom samo urnebesna satira ili tužna realnost? Da li je njen način života, koji se i te kako ogleda u stihovima koje peva, recept za očuvanje nacionalnog identiteta ili samo još jedan produkt kulturne globalizacije? Iako je njena karijera sve do kraja devedesetih bila jasno nacionalno obojena – pevala je o Beogradu dok su bombe padale po njemu, sa spotovima Dejana Milićevića, ona postaje moderna porno diva, poput onih sa MTV-a, i stihova koji u prvi plan stavljaju ženu kao seksualni subjekat, koji provodi noći u satenu i pije mleko od kokosa, dok pije vodku, i čezne da poljubi neznanca, jer samo koža pamti. Seksualna emancipacija? Pre će biti samo način dizanja tiraža eksplicitnim tekstovima i lascivnim idejama.

Šta se, zaboga, desilo?

Međutim, vratimo se deceniju pre, i osvrnimo se na političko-geografsku pozadinu turbo-folka. Turbo-folk nastaje sa raspadom SFRJ i svoj vrhunac doživljava ranih devedesetih, u periodu građanskog rata i hiperinflacije. Nije ni čudo što je u “Ranama”, filmu koji možda najbolje opisuje vladajuće vrednosti urbanog Beograda ranih devedesetih, Srđan Dragojević, kao muzičku temu, koristi Turbo Suki i numeru “Novčanice”. Možda je Turbo Suki nastala kao parodija na muzičku, ali i svaku drugu, kulturu tog vremena, međutim, sama ideja koja se ovom pesmom plasira ima svoje parnjake u realnom svetu. Setimo se Viki Miljković i njenog hita, koji nam je u vreme izbegličkih kolona i redova za hleb, poručivao da “nikom nije lepše nego nama”. Koka kola, malboro i suzuki, kada je plata univerzitetskog profesora iznosila jedva par maraka, čine neku vrstu zlatnog grala za široke narodne mase. S jedne strane, odjekivao je plač i lelek, dok je sa druge strane, kao vrhunska šarena laža, plasiran životni stil koji je bio na nivou urbane legende i nedostižan za veći deo stanovništva. Beogradsko, ali i svako drugo podzemlje, imalo je svoje idole, koji su pozamašno finansirali hitove svojih devojaka. Tako se sredinom devedesetih na muzičku turbo-folk scenu probija i Jelena Karleuša. JK, kako se naziva, klasičan je primer poslovice da para vrti gde burgija neće, ali i naše tužne kulturne realnosti – da pakovanje prodaje proizvod. Silikonska lepotica, uz opasnog dečka i nekoliko džipova, bila je idol tadašnjih tinejdžerki, savršen primer lepotice i zveri, jednog života koji se vodi na visokoj nozi, sveta u kome je dobar provod zagarantovan, a opasnost i rizik samo povećavaju zabavu. I JK je prvih godina pevala o novcu, poručivala nam da devojku treba voleti “do zadnjeg dinara”, ali naravno sa nacionalističkim prizvukom, jer se dinar, iako nije vredeo ni žvake iz samoposluge, više vrednovao od maraka, lira i dolara.

Kulturna (de)gradacija

Šta se to desilo, pa se od novog talasa i ideje slobode i jednakosti prešlo na novac i krst? Možda su generacije koje su rasle uz Idole, Električni Orgazam i Pekinšku patku posustale, ali to ne objašnjava kulturnu degradaciju na polju muzike na ovim prostorima. Setimo se, ’70 godina, pa čak i početkom ’80, SFRJ čini jednu od najoriginalnijih i najnezavisnijih muzičkih scena u jugoistočnoj Evropi. Kao što je Velika Britanija imala Seks pistolse, Duran Duran i New Order, bivša Juga je, u skladu sa posleratnom idejom obnove, imala Paket aranžman i Artističku radnu akciju. Ove dve ploče su ostavile neobrisiv trag na muziku, film, i kulturu per se, tog vremena, slavivši jedinstvo, ali ne ono komunističko, nego pre svega individualistički kolektivizam koji se ogledao u slobodi izbora, kao i nezavisnost, ljubav i umetnost. Dovoljno je pogledati omote ploča iz tog vremena – Kontrakompoziciju Mondrijana na omotu ARA iz 1981, ili Akt na crvenoj pozadini Mondiljana na omotu VIS Idola iste godine. Miks muzike, estetike, filma i modernizma je obeležio kulturu ranih ’80 na

ovim prostorima. Muzika je spajala ljude, pa makar se to svodilo na puku razmenu ploča. Na koncerte tog vremena je dolazila jedna generacija koja nije znala pojam granice, u bilo kom smislu, i bila oslobođena od materijalnog momenta, tako karakterističnog za muziku devedesetih.

A onda se desio rat, i jednistvo je nestalo, kako muzičko i kulturno, tako i nacionalno. Možda je u skladu sa idejom tadašnjeg režima kultura bila ciljno degradirana, a oni delovi koji su opstali, pre svega u vidu muzike, bejahu usmereni na odražavanje zablude da je sve u redu, dok stotine hiljada ljudi napuštaju svoja ognjišta pod pretnjom smrću. Pozorište i film kao da umiru tih godina, serije koje se jako retko snimaju imaju za ideju da nam otvore oči da je sasvim okej nemati, ako si pre toga imao – život je i dalje lep, samo ne u stavrnosti. 1995. godine, u vidu poslednjeg trzaja pred smrt, Radio Televizija Srbije počinje sa emitovanjem džingla “Lepše je s kulturom”. Ova kampanja, pokrenuta od strane ministarke kulture Nade Popović-Perišić, koja je pratila Godinu kulture – 1995.  koštala je čitavo malo bogatstvo, i uprkos ideji koju je proklamovala, nije uspela. Mišljenja su različita, od toga da je ova kampanja bila puko mazanje očiju intelektualnoj raji nenaviknutoj na turbo-folk, do manipulacije tadašnjeg režima s idejom da se sa ratne međe pogledi usmere na kulturu, koja je odavno bila mrtva i sahranjena, pa do beznadežnog pokušaja grupe kulturologa entuzijasta koji su hteli da nešto promene. U svakom slučaju, ova kamapanja je ispraznila ionako prazne državne kase, što se većini nije svidelo, jer je novac otišao na reklame i džinglove umesto na finansiranje filmova, pozorišta i ne-turbofolk muzike. Sama ideja redefinisanja kulture u doba neukusa, šunda i kiča, bila je dobra, ali se postavlja pitanje šta se njom postiglo, i da li su bilbordi koji su se masovno postavljali mogli da preokrenu kulturnu degradaciju u Srbiji. Pre će biti da su samo izazvali podsmeh naroda u trenutku kada je čitavo parče kontinenta bilo u krvavom konfliktu, sve u skladu sa izrekom “selo gori, a baba se češlja”.

A šta sad

Sa padom Miloševićevog režima, na mesto turbo folka dolazi neki novi pravac, barem na prvi pogled. U skladu petooktobarske ideje rušenja prošlosti i stvaranja nove, mlade budućnosti, na scenu, kako kulturnu, tako i političku, stupaju neki novi ljudi, sa svežim idejama. Učesnici studentskih prostesta 1992. godine u kulturu uvode neki novi smisao – ona više nije mazanje očiju gladne raje bogatstvom i blagostanjem, već ima gorki ukus propale mladosti. Marko Vidojković predvodi taj post nju vejv, govoreći u svojim knjigama da devedesete nisu bile turbofolk bajka. Rokenrol uzvraća udarac, ali ne onako kako mu dostoji, već u vidu nekih novih mladih bendova i izvođača, koji se, ne držeći se striktno rokenrol muzike, već na način blizak američkom kantriju pišu epitaf svom životu, koji je uništen prošlošću, i kako je vreme odmicalo, bez izgleda za bolju budućnost.

Sve ovo se dešava u tišini, jer mora još mnogo vremena da prođe da bi se svest očistila od turbofolk uticaja. Sa jedne strane imamo KKN, Marčela, Edo Maajku i Elemental, koji bez dlake na jeziku govore o surovoj realnosti, opet ujedinjeni, bez obzira na državne granice, ali ovaj put čemerom i jadom, dok se sa druge strane osmehuju iste one turbo folk dive, samo sa modernijom šminkom, garderobom i urbanim tekstovima, sada preimenovane u pevačice zabavne muzike. Da li je turbofolk ikada mogao da se oslobodi svog orijentalno-nacionalističkog nasleđa ili ne, ne postavlja se pitanje, već se harmonike zamenjuju miksetama, dok se peva na autotjun. Njihova slava i dalje živi, bez obzira na ne tako svetlu prošlost, one su i dalje aktuelne, sada više nego ikad, snimaju albume, izdaju nove projekte, najavljuju premijere spotova na MTV-ju, saradnje sa poznatim svetskim zvezdama,

ali bez obzira na sve, one su i dalje turbo-folkerke, samo u lepšem pakovanju, sa više sjaja i još više bede.

Naravno, postavlja se pitanje da li kultura u Srbiji ima budućnost? Da li je moguće pokrenuti novu Artističku radnu akciju i postaviti muziku, umetnost i film na pijadestal koji zaslužuju? Beogradska andergraund scena nudi pregršt novih umetnika i kvalitetnih ideja, ali možda nije dovoljno jaka da se probije. Mnogo je slučajeva kada je kvalitet popustio pod masovnom tražnjom i izrodio se u suštu suprotnost. Da li se boriti protiv turbofolk vetrenjača ili odustati? Boriti se, jer kultura to zaslužuje!

Biseri turbo-folk muzike

1. Jedva cekam da sahranim majku pa u kucu da dovedem Rajku!

2. Varao me dragi, nek je zdrav i ziv, kad ga zene vole nije, nije kriv!

3. Najbolji si najbolji od svih faca slavnih, ti vozis Ferari u gradu siglavni!

4. Moja mala nosi suknju mini, ispod mini napisala skini, moja mala nosisuknju maksi ispod maksi napisala taksi!

5. Igra kolo a u kolu Duda, od radosti tresu mi se kosti!

6. Ja sam seljak veseljak, a u dusi tugu skrivam, sta cu jadan kraj Moravekadne znam da plivam!

7. Uz vetar sam uvek iso i nikoga nisam siso, od malena radim tako ja samrodjennaopako!

8. Sto na kafu zoves mene kad nemas samlevene!

9. Nemoj da places na mom kucnom pragu, da mi nova vrata ne povuku vlagu!

10. O kako je lep, o kako je fin, kao da je, kao da je carobnjakov sin!

11. Placi mala placi, osto sam na Raci, nemogu ti proci, nedaju mi doci!

12. Pijem vino i rakiju vrucu i ne mislim na njivu i kucu. Sta ce menivencanjei zena kad sa tudjom zivim bez problema!

13. Na kuci se odzak pusi na tavanu meso susi, ja sam seljak u srcu i dusi.

14. Puce puska u dolini Drima pa udari mili babo Ibrahim Selima. Ustaj morebaboiz te zemlje ladne, pa nahrani mili babo sirocice gladne.

15. Pevaj ujko, pevaj rode, daj sestiricu razonode.

16. Caki, Caki, Cale kupi mi sandale, samo pazi Cale da ne budu male!

17. Nas dva brata, naucio tata, sa zenama kako se barata!

18. Kraj kazana svako vece gledam kad se sljiva pece! Gradiram svako picepa gapunim u burice!

19. Kazi mala svoje muke, cica ima zlatne ruke! Nece cica tu da srlja, hocesamoda podrlja!

20. Moja mala nema prednji zubi, kad me ljubi jezikom me ubi!

21.Ti ode na zeleno, ja osta na crveno rastavi nas semafor!

22. Dva losa ubise Milosa, a mene ce jedan sto mu zenu gledam!

23. Hop mala bosonoga, kako zivis bez onoga, kao zivis bez onoga lolegaravoga.Sladak secer, hladna voda, hajde mala dok je zgoda, ajde mala dok je zgodaljubav da se proba

24. Plitak potok, a voda duboka...!!!

25. Majka Muju sisala na struju, kuka Muja zbog varoskih cura, u modi jedugacka frizura.

26. Nisam lopov al bi znao tom coveku sta bi krao!

27. Pozno bih te medju ruza trista, ali nije svaka ruza ista!

28. Milane moja ruzo, cale mi se naoruzo, u vazduh ce sve da digne nedajboze date stigne.

29. ...neces cak ni pasulj da mi skuvas, a kamo li decu da mi cuvas!

30. Vetar ljulja camac, riba trza mamac, a obalom cura seta, pecanje ometa!

31. Koka kola, Malboro, Suzuki, diskoteke, gitare, buzuki, to je zivit, tonijereklama nikom nije lepse nego nama!

32. Na moj racun picemo, prijatelji bicemo, tugu cemo spreciti, jedan

drugogleciti, jer za mojim stolom, sve je pod kontrolom!

33. Opasnice spusti loptu i zaigraj na dobrotu, divlja macko kanzde skratiujagnje se preobrati!

34. Mala zena od velike sladja, mala zena u srce pogadja, mala zena lepakaoslika, telo malo a dusa velika!

35. Da dogovor kucu gradi rekao je neko, s tobom kako stvari stoje temeljjedaleko!

36. Zec voli kupus, kupus voli rosu, a ja moju malu i garavu i bosu!

37. Crna il plava, crna il plava, ej kad bih znao koja je prava. Obe ilnista,obe il nista, obe il nista idem do kraja!

38. Mala moja na vrh kola stani da te moje oko nanisani!

39. Necu da ljubim jednu ili dve, ja sam covek za devojke sve!

40. Joj sto volim piti vode sto sljivove grane rode. Da je casa od tri kilajedna bi mi dobra bila!

41. Idi sad maloletnice, jos si mlada za poljupce!

42. Drum dugacak, kola trula, mala moja jesi li cula. Jesi li cula ejgarava jane vozim za badava!

43. Ej da su suze srebrni novcici, palatu do neba mogla bih podici!

44. Zar ja mala da idem po sudu, i da slusam neciju presudu, da me tamopitacika strani oces cerko il tati il mami.

45. Nisam majstor da napravim bure ali sam majstor da osvajam cure! Nisammajstor da lepim tapete, al sam majstor da napravim dete.

46. Moja mala lutkica, tvrdi da je devica, kaze pre vencanja nemamilovanja.Devo, devo device, prelepa lepotice, nemoj samnom da sesvadjas, bolje decu da mi radjas.

47. Sve, sve, sve, mozes da mi das, al ja necu stobom jer si mafijas!

48. Da zavolis mene ti nije bilo sile, 1:1000 sanse su mi bile!

49. Opasan je jez kad ga neko takne, izbo je Snezu ne moze da makne! Broji

bodlje Sneza pored starog plota, secace se jeza celoga zivota!

50. Kad me vide oci sire zene vole oficire, na mene se zene lepe potomaksamoslavnog Stepe, u venama mojim ima krvi Misic Zivojina!

51. Prvo pa musko nek se zove Dusko, kolo veze sitno ime nije bitno!

52. Komandante, silo vojna, lomis srca mnogobrojna!

53. Hej konobaru donesi mi stok, hocu da se napijem da zaigram rok!

54. Ej mesece pobratime samo nocas isprati me, popio sam koju vise, sokaciseukrstise, dok pronadjem onaj pravi, vec ce zora da zaplavi!

55. Uvek svratim na po jednu, ali imam dusu zeljnu, potego sam nocas dobro,pomozi mi stari pobro!

56. Aj koliko je tu u kolu cura najlepsa je kumina frizura.