4

Mundarija

bet

1. Kirish…………………………………………………………..………….5

2. Korxonalarni qurlish joyini texnik iqtisodiy jihatdan asoslash..............8

3. Xom ashyo mahsulotlarining tavsifi. ……………………......................10

4. Tayyor mahsulot tavsifi………………..………….................................14

5. Texnologik ishlab chiqarish usulini tavsiflash va tanlash………...........17

6. Tanlangan texnologik ishlab chiqarish jarayonini bayoni

6.1. Texnologik sxemani bayoni……………………………..........................20

6.2. Jarayonning fizik – kimyoviy asoslari……………….............................21

7. Texnologik ishlab chiqarishda asosiy jihoz hisobi va bayoni.................25

7.1. Moddiy va issiqlik hisobi. …………………………………...................25

7.2. Asosiy jihozning hisobi………………………………............................35

7.3. Mexanik hisob…………...........................………………...........………..41

7.4. Gidravlik hisob…………………………………………...........................42

7.5. Asosiy jihozning bayoni……………………………................................42

8. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish...........................................44

9. Mehnat va atrof muhitni muxofaza qilish..........................................48

10. Iqtisodiy asoslash...............................................................................55

11. Xorijiy invistitsiya………………………………………………………64

12. Xulosa.…………………….......................................………………....68

13. Adabiyotlar. ………………….............................................………....69

5

1.Kirish

Prizidentimiz Islom Abdug‗anievich Karimov shunday takidlaydilar:

―Ilg‗or texnologiyalarga, ishlab chiqarishning zamonaviy tuzilmalariga qatiy

o‗qish mineral resurslarni komiks qayta ishlash va ko‗p bilim talab qiladigan

tayyor mahsulot ishlab chiqarish bo‗yicha tarmoqlar tizimini shakllantirishni talab

qiladi‖[1,2]

. Kimyo va kimyo korhonalarini jadal suratlarda o‗sib rivojlanib borish

mamlakatimizning hozirgi kundagi molyaviy inqirozni oldini olishga katta xissa

qo‗shmoqda. Shuning uchun prizdentimiz I.A.Karimov tashabusi bilan bunday

korhonalarni yangi texnologiyalar asosida qurish va qayta rekonstruksiya qilish

yo‗lga qo‗yilmoqda. Shu o‗rinda Prezidentimizning: ―Bosib o‗tgan yo‗limizni va

mamlakatimizning dunyoda sodir bo‗layotgan tub o‗zgarishlar jarayonida tutgan

o‗rnini holis va tanqidiy baholar ekanmiz, biz erishgan yutuqlarimizga mahliyo

bo‗lib qolmasligimiz, ortiqcha havolanish va xotirjamlik tuyg‗usiga

berilmasligimiz zarur. Bugun biz yashayotgan globallashuv va tobora kuchayib

borayotgan raqobat asrida faqat chuqur islohotlar va modernizatsiya yo‗lidan

tinimsiz va qat‘iyat bilan rivojlanib borish natijasida o‗z oldimizga qo‗ygan

istiqbolli maqsadlarga – taraqqiy topgan, farovon yashayotgan demokratik

davlatlar qatoriga kirish, xalqimiz uchun munosib hayot darajasini ta‘minlashga

erisha olamiz.‖[1,2]

- degan nutqlari mamlakatimizda ishlab chiqarishga,

modernizatsiya qilishga talabning qanchalik yuqori ekanligini isboti desak,

mubolag‗a bo‗lmaydi.

Kimyo sanoati va ishlab chiqarilgan kimyoviy mahsulotlar

mustaqilligimizning moddiy – tehnikaviy bazasini yaratishda muhim o‘rin tutadi.

Bundan tashqari kimyoviy sanoatning tez suratlarda rivojlanishdagi asosiy

sharoitlardan biri, sanoatni xom ashyo bilan yetarlicha darajada ta‘minlash, undan

to‘la va to‘g‘ri foydalanishdan iboratdir.

Prezidentimiz I.A.Karimovning ―O‘zbekiston buyuk kelajak sari asarida

kimyo sanoatining rivojlantirish asosan ekologik jihatdan musaffo ishlab

chiqarishni ta‘minlangan holda, resurslarimizni to‘la to‘kis o‘zlashtirish negizida

6

amalga oshirish lozim‖[1]

degan fikrlariga asosan kimyo sanoatida amalga

oshirilayotgan isloxatlarni yanada chuqurlashtirish, tarmoq taraqqiyotining yagona

tizimini shakllantirish maqsadadida 1998 – 2002 yillarda O‘zbekiston kimyo

sanoati korxonalarini kompleks rivojlantirish dasturini ishlab chiqdi. Unga ko‘ra

mineral xom ashyo resurslarini yangi turlarini o‘zlashtirish, yangi korxonalarni

zamonaviy uskunalar bilan jihozlash, qishloq xo‘jaligini mineral o‘g‘itlar va

o‘sumliklarni zamonaviy uskunalar yordamida sepish va ularni himoya qilishning

kimyoviy vositalar bilan ta‘minlanishini yaxshilashdan iborat.

O‘zbekiston respublikasi kimyo sanoati yuzlab turdagi xalq va qishloq

xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishda shular jumlasiga

kiradi. Bularga: ―Navoiyazot‖ OAJ, ―Chirchiq elektrokimyo ishlab chiqarish

birlashmasi‖, ―Samarqand va Olmaliq‖ kimyo zavodlari va bularga yana

O‘zbekistonda katta zavod ―Farg‘onaazot‖ O.A.J. misol bo‘ladi.

Hozirgi kunda azot ishlab chiqarish kimyo sanoatini asosiy tarmoqlaridan

biri bo‗lib nihoyatda rivojlanib bormoqda. Uning rivojlanishida qishloq xo‗jaligini

azotli o‗g‗itlar bilan taminlash sanoatda esa turli azot saqlovchi birikmalarni

olishda ahamiyati nihoyatda katta.

Azotli o‗g‗itlar va birikmalarni olishda ishlatiladigan asosiy xom ashyo

bo‗lgan azot elementi asosan atmosfera havosi tarkibidan o‗ta sovitish usuli bilan

ajratib olinadi, hamda ishlab chiqarish uchun beriladi. Sanoati kun sayin o‘sish va

qishloq xo‘jalik mahsulotlariga talab ortishi bilan mineral tuzlarga (o‘g‘itlarga)

bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Hozirgi kunda insoniyat oldida turgan

muammolardan biri ozuqa mahsulotlarini va sanoatni xom ashyo bilan

ta‘minlashdir.

O‗zbekiston Respublikasida ham kimyo sanoatiga katta e‘tibor berilib,

yangidan yangi ishlab chiqarish korxonalarini bunyod etish, yangi ishchi o‗rinlarini

yaratish, import hajmini kamaytirib, eksport hajmini oshirish bugungi kunning

dolzarb vazifasiga aylantirilgan.

Deyarli hosildor yerlar hozirgi paytda qishloq xo‘jalik mahsulotlari olish

uchun band desak bo‘ladi. Kundan kun o‘sib borayotgan aholi soni va uni

7

ehtiyojini ega yerdan yuqori darajada foydalanishni talab qiladi. Shu sababli ham

hosildorlikni oshirishning birdan – bir asosiy yo‘li mineral o‘g‘itlar ishlab

chiqirashni rivojlantirishdan iborat.

Mineral o‘g‘itlar o‘simlik va yerning unumdorligini oshirishda asosiy

vosita bo‘lsa, o‘g‘it ishlab chiqarish uchun nitrat kislota xom ashyo hisoblanadi.

Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda kislota ishlab chiqarishning

ahamiyati juda kattadir.

Nitrat kislota asosan sanoatda ikki xil: suyultirilgan va konsentrlangan

holatda ishlab chiqariladi. Suyultirilgan nitrat kislotadan sanoatda ko‘plab mineral

o‘g‘itla olishda ishlatiladi.

Shular jumlasiga, ammoniy selitra, kaliy nitrat, ammoniy sulfat va boshqa

o‘g‘itlarni misol qilishimiz mumkin. Bundan tashqari nitrat kislotadan bo‘yoq,

portlovchi moddalar, plastmassalar, su‘niy tolalar, va turli nitratlar keng ishlatiladi.

O‘zbekistonda nirat kislota g‘oyat ko‘p miqdorda ishlab chiqariladi.

Ammiakni oksidlash yo‘li bilan nitrat kislota ishlab chiqaruvchi katta –

katta zavodlarimiz bor. Shu jumlasiga, ―Navoiyazot‖ O.A.J, ―Farg‘onaazot‖ O.A.J.

Ishlab chiqarish birlashmalari kiradi. Shu bitiruv malakaviy ishimizda biz

―Farg‘onaazot‖ O.A.J.ning nirat kislota ishlab chiqarish sexi haqida ma‘lumot

yig‘ib o‘rgandik.

―Farg‘onaazot‖ O.A.J. ishlab chiqarish birlashmasida hozirgi kunda

quvvati 360 ming tonna/yiliga bo‘lgan suyultirilgan nitrat kislota ishlab chiqarish

sexi sanoatga sifatli darajada hom-ashyo yetkazib bermoqda.

Ushbu ishlab chiqarish loyihasi A – 1386, P – 6980 bo‘limi boshlig‘i

o‘rinbosari S. Ye. Dorokin tomonidan 22.03.1985 yilda №34 qarorga asosan

bajarilgan.

Zero prezidentimiz I.A.Karimov ta‘kidlaganidek ―Qishloq xo‘jaligining

taraqiyoti-faravonlik manbaidir‖[2]

.

Kimyo sanoatida sintetik kauchuk, plasmassa, sun‘iy tola, yoqilg‘I va

ko‘plab boshqa moddalar ishlab chiqarilmoqda.

8

2. Korxonalarning qurilish joyini texnik – iqtisodiy jihatdan asoslash.

Men loyihalagang aot ishlab chiqarish sexi ―Farg‘onaazot‖ OAJ hudududa

joylashtirildi. Farg‗ona fizik geografik hudud bo‗lib O‗zbekiston Respublikasining

sharq tomonida joylashgan va uning har tomoni tog‗ bilan o‗ralgan. Ishlab

chiqarish obyektini loyihalashdan so‘ng qurilish joyini iqtisodiy tomondan

yaxshlab o‘rganib chiqish zarur.

Menga berilgan bitiruv malakaviy ishim loyihasiga ko‘ra ishlab chiqarish

obyekti aholi yashash hududidan uzoqda va ishlab chiqarish obyektidan

chiqayotgan zararli va chiqindi gazlar aholi yashash punktlariga teskari holatda

shamol yo‘nalishiga muvofiq qurilishi ko‘zda tutilgan. Ishlab chiqarish obyekti

katta temir yo‘l trassasi bilan bog‘langan zavoddagi ishlab chiqarish xom – ashyo

yoki tayyor mahsulot to‘g‘ridan – to‘g‘ri kerakli manzilga temir yo‘l orqali

yetkazib beriladi yoki kerakli xom – ashyo, qurilmalar uchun ehtiyot qismlar temir

yo‘l orqali keltiriladi.

Ishlab chiqarish obyektida ishlovchi ishchi va xizmatchilar uchun korxona

tomonidan maxsus yotoqxonalar qurilgan, ishchi xodimlarni o‘z ish o‘rinlarida

ishlab kelishlari uchun maxsus transport vositalari ajratilgan.

Ishlab chiqarish obyekti xom – ashyo bilan ta‘minlash uchun korxonada

kerak bo‘lgan gaz – havo va suvni sexlardan oladi va elektr enegiyasi bilan

ta‘minlanishi uchun ishlab chiqarish obyekti elektrodebutsiya qurilgan.

Korxonada ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot – ammiakni qayta

ishlab mineral o‘g‘it olish uchun ammoniy selitra va karbamit ishlab chiqarishga

beriladi. Bir qism nitrat kislota sanoatning boshqa ehtiyojlari uchun foydalanishga

beriladi.

Quyida qurilish maydoni to‘g‘risida ma‘lumotlar keltirilgan:

1. Seysmikligi. GOST shkalasi bo‘yicha 8 ball bo‘lib, VSR 64

(Medvedev, Skonor va Karnik) gradusi bo‘yicha VII shkalasiga to‘g‘ri keladi.

2. Iqlimiy shartlari. Farg‘ona hududi iqlimi kontinental bo‘lib, yozi issiq

va mo‘tadil qishi bilan harakterlanadi.

9

Hudud 4 – kontinental zonaga kirib, buning uchun quyidagi parametrlar

xarakterlidir.

Havoning o‘rtacha harorati + 13 oC;

Atmosfera yog‘lari o‘rtacha miqdori + 134 mm;

Sovuq davridgi o‘rtacha harorat - 7 oC;

Eng sovuq 5 kundgi harorat - 15 oC;

Eng sovuq kundagi harorat - 16 oC;

O‘rtacha maksimal harorat -34 oC;

O‘rtacha harorat (havoni) 8oC bo‘lganida kunduzi sezoni 134 kun;

Isitish sezonida o‘rtacha harorat belgilangan 1,3 oC;

Loyiha uchun ―A‖ parametrli ventelyatsiya qishki davr harorati (isirish) - 15 oC;

Loyiha uchun ―A‖ parametrli ventelyatsiya yozgi davr harorati 36,2 oC;

Havoning o‘rtacha solishtirma jami iyulda 30%б dekabrda 68 %

Yuqorida berilgan bitiruv malakaviy ishim loyihasiga ko‘ra ishlab

chiqarish obyekti aholi yashash hududidan uzoqda va ishlab chiqarish obyektidan

chiqayotgan zararli va chiqindi gazlar aholi yashash punktlariga teskari holatda

y‘ani shamol yo‘nalishiga muvofiq qurilishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, ishlab chiqarish

obyekti esa katta temir yo‘l trassasi bilan bevosita bog‘langan zavoddagi ishlab

chiqarish xom – ashyo yoki tayyor mahsulot to‘g‘ridan – to‘g‘ri kerakli manzilga

temir yo‘l orqali yetkazib beriladi shuningdek, kerakli xom – ashyo, qurilmalar

uchun ehtiyot qismlar temir yo‘l orqali keltiriladi.

Ishlab chiqarish obyektida ishlovchi ishchi va xizmatchilarni ijtimoiy

himoysini nazarda tutgan holda korxona tomonidan maxsus yotoqxonalar qurilgan,

ishchi xodimlarni o‘z ish joylarida ishlab kelishlari uchun maxsus transport

vositalari ajratilgan.

Suyultirilgan nitrat kislota ishlab chiqarish sexi yerlari qattiq, shag‘alli

xosildorligi past, yerning yuza qismi quruq va oson tekislanib, dehqonchilikka

yaramaudi. Loyihalangan suyiltirilgan nitrat kislota ishlab ciqarish sexi temir

yo‘lga yaqin, elektr energiya kerakli kuchlanishlarni yetkazib bera oladi.Ichimlik

va texnik suvlar keragidan ham ko‘proq.

10

3.Xom – ashyo mahsulotlarining tavsifi

Nitrat kislota ishlab chiqarish ammiakni havo kislorodi ishtirokida

oksidlash, xosil bo‗lgan azot (IV) oksidi gazini suvga yutilish jarayoniga

asoslangan bo‗lib, hom-ashyoning asosini atmosfera havosi tashkil qiladi desak,

yanglishmaymiz. Nitrat kislota olishda ammiak, azot (II) va (IV) oksidi kabi gazlar

va suv muhim rol o‗ynaydi. Azot vodorod bilan bir necha xil birikma xosil qiladi,

ulardan eng muhimi ammiakdir.

Ammiak – rangsiz, o‗ziga xos o‗tkir xidli, bo‗g‗uvchi gaz bo‗lib, havodan

deyarli ikki marta engil. Normal sharoitda gaz holidagi ammiakning zichligi 0,771

kg/sm3. Bosim oshirilganda yoki ammiak sovutilganda u osonlik bilan rangsiz

suyuqlikka aylanadi. – 33,40S da esa suyuq holatga o‗tadi. – 78

0S da esa kristall

bo‗lib qotadi. Sanoatda ammiakning turli xil kislotalar bilan qilgan birikmasi

qishloq xo‗jaligida o‗g‗it sifatida ishlatiladi. Bularning eritmalari esa umumiy

tarzda ammiakatlar deyiladi. Qishloq xo‗jaligida suyuq azotli o‗g‗itlar sifatida

ishlatiladi. 200S haroratda bir hajm suvda 700 hajm ammiak eriydi. Qaynatilganda

erigan ammiak eritmadan uchib chiqib ketadi.

Ammiakning muhim kimyoviy xossasi uning kislotalar bilan o‗zaro

ta‘sirlashib, ammoniy tuzlarini xosil qilishidir. Bu holda ammiak molekulasiga

kislotaning vodorod ioni birikib, tuz tarkibiga kiradigan ammoniy ionini xosil

qiladi:

NH3 + HCl = NH4Cl

Ammiak kislorodda va oldindan qizdirilgan havoda yonib, azot hamda

suv xosil qiladi:

4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O

Katalizator (Pt, Cr2O3) ishtirokida reaksiya azot (II) oksidi va suv xosil

bo‗lishi bilan boradi:

OHNO 2

OCr Pt,

23 645O 4NH 32

Laboratoriya sharoitida ammiak odatda ammoniy xlorid bilan so‗ndirilgan

ohak aralashmasini ohista qizdirish yo‗li bilan olinadi:

11

2NH4Cl + Ca(OH)2 = CaCl2 + 2NH3 + 2H2O

Sanoatda ammiak olishning asosiy usuli uni azot bilan vodoroddan sintez

qilishdir. Reaksiya ekzotermik va qaytar:

NHHN 4,922 322 kj

U faqat katalizator ishtirokida sodir bo‗ladi (Al,K,Ca,Si oksidlari

qo‗shilgan g‗ovak temir). Azot – suyuq havodan, H2 – metan gazidan olinadi.

Azot (II) oksidi – rangsiz gaz, suvda yaxshi erimaydi. Molekulyar

og‗irligi – 30,006 g/mol. 200S dagi zichligi – 1340 g/m

3. Havoga nisbatan zichligi

- 1,038 g/m3. Suyuqlanish harorati — -163,7

0S (R = 1,013 kgs/sm

2 da). Qaynash

harorati — -151,70S. U havo kislorodi bilan bevosita birikib, qo‗ng‗ir gaz – azot

(IV) oksidi (NO2) ni xosil qiladi. Bu reaksiya harorat ko‗tarilishi bilan boradi.

6700S va undan yuqori haroratda deyarli azot (II) oksidini azot (IV) oksidiga

o‗tishi (aylanishi) kuzatilmaydi. Laboratoriya sharoitida azot (II) oksidi

suyultirilgan nitrat kislota bilan misni (Cu) o‗zaro ta‘sir ettirib olinadi:

OHNONOCuHNOCu 2233 42)(383

U ammiakni havo kislorodi bilan platina (Pt) katalizatori ishtirokida

oksidlash orqali ham olinadi:

OHNO 2

Pt

23 645O 4NH

Zaharliligi: qon uchun zaharli, markaziy nerv sistemasiga ta‘sir etib, qon

tarkibidagi oksigemoglabinni metogemoglabinga aylantiradi, nafas yo‗li orqali

organizmga o‗tib, bosh aylanishi, umumiy holsizlik va oyoq harakatini to‗xtatadi.

Oshqozon faoliyatini 2 xil darajada buzadi: 1. engil. 2. og‗ir. Engil darajali

buzilishda yuqoridagi belgilar bir necha daqiqada o‗tib ketadi. Og‗ir darajada esa

ko‗ngil aynishi, qusish, bosh aylanishi kuzatiladi.

Azot (IV) oksidi – havoda momaqaldiroq vaqtida, elektr zaryadlar

ta‘sirida doimo xosil bo‗lib turadi.Azot (IV) oksidi o‗ziga xos xidli, qo‗ng‗ir gaz,

havodan og‗irroq, zaharli, nafas yo‗llarini yallig‗lantiradi. Laboratoriyada

konsentrlangan nitrat kislotaga mis ta‘sir ettirib olinadi:

Cu + 4HNO3 → Cu(NO3)2 + 2NO2 ↑ + 2H2O

12

yoki Pb(NO3)2 kristallarini qizdirilganda xosil bo‗ladi:

2Pb(NO3)2 → 2PbO + 4NO2↑ + O2↑

Azot (IV) oksidi dimerlanadi va rangsiz suyuqlikni xosil qiladi:

4222 ONNO

reaksiya – qaytar, -110S da muvozanat N2O4 xosil bo‗lish tomonga,

1400S da NO2 xosil bo‗lish tomonga siljiydi.

Suv – vodorodning oksidi bo‗lib, eng ko‗p tarqalgan va muhim

moddalardan biridir. Tabiatda toza suv yo‗q, uning tarkibida doimo qo‗shimchalar

bo‗ladi. Toza suv haydash yo‗li bilan olinadi. Haydalgan suv distillangan suv

deyiladi.Toza suv shaffof, xidsiz va ta‘msiz bo‗ladi. Uning zichligi 40S da eng

katta bo‗ladi (1 g/sm3). Muzning zichligi suvning zichligidan kam, shu sababli muz

suvning yuzasiga qalqib chiqadi. Suv 00S da muzlaydi va 101325 Pa bosimda

1000S da qaynaydi. U issiqlikni yaxshi o‗tkazmaydi va elektr tokini juda yomon

o‗tkazadi. Suv – yaxshi erituvchi. Suv molekulalari qutbliligi tufayli unda

elektrolitlar ionlarga dissotsilanadi. Suv reaksiyaga ancha yaxshi kirishuvchi

modda.U odatdagi sharoitda ko‗pchilik asosli va kislotali oksidlar, shuningdek,

ishqoriy metallar va ishqoriy er metallar bilan reaksiyaga kirishadi:

H2O + Na2O = 2NaOH

H2O + SO2 = H2SO3

2H2O + Ca = Ca(OH)2 + H2↑

Suv turli tuman birikmalar bilan gidratlar xosil qiladi:

H2O + H2SO4 = H2SO4 ∙ H2O

H2O + NaOH = NaOH ∙ H2O

Suvning muhim kimyoviy xossalari qatoriga uning gidrometil

parchalanish reaksiyalariga kirisha olish xususiyati kiradi.

Havo texnik hisoblar uchun havo (% hajm) tarkibi quyidagicha olinadi:

N2 – 78,1%; O2 – 21,0%, Ar – 0,9%; suv bug‘i esa 0,1 – 2,8% oralig‘ida olinadi.

Havo tarkibida yana SO2, NH3, CO2 ham qatnashgan bo‘lishi mumkin.

13

Korxona hududi maydonlarida havo kelib chiqishi turlicha noorganik

chiqindi gaz komponentlari (SO2, SO3, H2S, C2H2, Cl2) ifloslanadi. Havodagi

chang miqdori 0,5 – 1,0 mg/m3 ni tashkil eadi.

Quyidagi jadvaldan ammiakni konversiyalash bosqichida ishtirok

etadigan gaz aralashmasidagi havo va boshqa gazlar entalpiyasi keltirilgan.

3.1 jadval

Ammiak konversiyalashda gaz aralashmasidagi havo va boshqa gazlar

entalpiyasi.

T oC Havo O2 N2 NH3 NO H2O bug‘i

I II III IV V VI VII

100 2834,5 2960,0 2867,9 3617,4 2897,2 3311,7

200 5706,6 6008,1 5802,9 7548,4 5890,6 6753,3

400 11568,1 12355,2 11852,8 16315,9 12087,3 14004,8

600 17576,2 18987,1 18133,0 26188,4 18555,9 21725,3

800 23739,1 25853,5 24614,2 37040,6 25254,8 29897,9

1000 30048,6 32904,0 31279,6 48780,4 32133,7 38493,4

Ammiak havo va kislorod bilan aralashmasi xavfli portlivchidir.

3.2 jadval

Ammiak kislorodni azot aralashmasining konsentratsiyaviy portlash

chegaralari quyidagicha keltirilgan.

Portlash

chegarasi

Aralashmadagi O2 miqdori (%)

100 80 60 50 40 30 20

Past 13,5 18,0 19,0 19,0 18,0 11,0 22,0

Yuqori 82,0 77,0 69,0 64,0 57,0 46,0 31,0

Bosimning ortishi aralashmaning portlash chegarasini kamaytiradi.

3.1 jadval davomi

14

4. Tayyor mahsulot tavsifi

Loyihalangan sexda asosiy tayor mahsulot suyiltirilgan nitrat kislota

hisoblanadi. Sanoatda nitrat kislota keng qo‘llaniladi. U bir vaqtning o‘zida ham

kuchli kislota va kuchli oksidlovchi hisoblanadi. Konsentartsiyasi ortgan sari uning

solishtirma og‘irligi ortadi. Suvda cheksiz eriydi. Uning asosan ikkita

kristallogidrati bordir. HNO3 .3H2O va HNO3

.H2O. Toza nitrat kislota rangsiz,

hidsizmas o‘tkir qichituvchi hidga ega bo‘lgan suyuqlik. Texnik nitrat kislota esa

tarkibida oz miqdorda erigan NO bo‘lgani uchun sababli sarg‘ish rangga ega.

Molekulyar og‘irligi...................................................63,01

Zichligi 15oC da ……................................................1,53 g/sm

3

Qaynash harorati......................................................+82,6 oC

Muzlash harorati..................................................... – 41,6 oC

Mahsulot texnik nomi-suyultirilgan azot kislotasi

U OST 115 – 03 – 270 – 90 ga ko‘ra ishlab chiqariladi va u

quyidagi talablarga javob berishi kerak.

4.1 jadval

Ko‘rsatkichlarni nomlanshi Loyiha

talablari

OST

133 – 03 – 270 – 90

bo‘yicha oliy nav

1 2 3

Tashqi ko‘rinishi Rangsiz yoki sarg‘ish rangli mehanik

aralashmalardan holi suyuqlik

HNO3 massa ulushi, % 58 – 60 57

Azot oksidini massa ulushi,

% (N2O4) 0,05 0,07

Kuydirilgan qoldia massa

ulushi 0,004

15

4.1 jadval davomi

4.2 jadval davomi

Xloridning massa ulushi (el

hisobida) mg/kg 100%

HNO3

10 -

4.2 jadval

Massa ulushi 60 % ga teng bo‘lgan nitrat kislotaga quyidagi

xususiyatlarga ega:

T oC

Zichligi

kg/m3

Suvli

eritmalar

dagi

parsional

bosim

Dinamik

Qovushqoqli

gi

Pa, oC

Elektr

o‘tkazuvch

anligi

Issiqlik

sig‘imi

Issiqlik

o‘tkazu

vchanli

gi

20 1366,7 111,97

(0,84) 2,024 3,36 0,64 0,363

30 1353,7 221,3

(1,66) 1,63 3,55 0,677 0,366

40 1339,8 413,2

(3,1) 1,34 4,04

0,654

0,369

60 1312,4 1319,7

(9,9) 1,00 - 0,67 0,375

16

Nitrat kislota suv bilan turli nisbatlarda aralashadi: suvli eritmalarning

konsentratsiyasi oshirilishi bilan maksimum 121,9oC va 68,4 % ga yetgunga qadar

qaynashi harorati ortadi. Keyingi konsentratsiyasi oshirilishi bilan esa (erishi)

kamayadi.

Nitrat kislotaning suvda erishi reaksiyasi ekzotermik. Bu kislota kuchli

oksidlovchi. Platina, radiy, iridiy, titan, tantal va boshqa (oltindan) barcha

metallar azot kislotasida eriydi. Natijada oksidlar yoki nitralar hosil bo‘ladi.

Haroratni ortishi bilan kislotaning metall va ularning qotishmalariga ta‘siri ortadi.

Keng tarqalgan va keng qo‘llaniladigan metallardan alyuminiy, temir va

xromlar suyultirilgan azot kislotasi muhitida va ta‘sirida chidamli bo‘ladi. Bir

qism azot kislotasi va uch qism xlorid kislotasidan tashkil topgan aralashma ―Shox

arog‘i‖ deyilib u kuchli oksidlovchidir. Unda xatto platina va oltin eriydi.

Azot kislotaning ishqorlar bilan ta‘sirlashishi natijasida yaxshi

kristallanuvchi tuzlar hosil bo‘ladi. (natriy nitrat, kaliy nitrat va boshqalar).

Nitrat kislta kimyo sanoatining asosiy maxsulotlaridan biri bo‘lib, u azotli

o‘g‘itlar, bo‘yoqlar‘ portlovchi moddalar olishda asosiy modda bo‘lib ishlatiladi.

Nitrat kislota sanoatda ishlab chiqarish bo‘yicha sulfat kislotadan keyingi

ikkinchi o‘rinda tursa ham o‘g‘it ishlab chiqarishda nitrat kislota muhim

hisoblanadi.

Nitart kislota sanoatda keng miqdorda ishlab chiqiladi. Suyultirilgan azot

kislotasi mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishda muhim ro‘l oynaydi.

Nitrat kislota uchuvchan modda bo‘lganligi sababli uni usti yopiq

bunkerlarda saqlash lozim.

Konsentirlangan nitrat kislota oqsil moddalar bilan o‘zaro ta‘sirlashib och

sariq rangli birikma hosil qiladi. Bu kislota kishi terisiga tushsa, terining shu

joyida sariq dog‘ hosil bo‘ladi. Nitrat kislota jun va tabiiy ipakni yemiradi.

Nitrat kislota metallar bilan reaksiyaga kirishganda vodorod ajralib

chiqmaydi.

17

5. Texnologik ishlab chiqarish usulini tavsiflash va tanlash.

Dastlabki ishlab chiqarish korxonalari ishga tushirilganda, qurilmalarning

ishlab chiqarishi quvvati ancha kichik bo‘lgan. Aholini keskin o‘sib borishi

natijasida, kichik quvvatga ega bo‘lgan agregatlar o‘rniga mukammallashgan

yuqori quvvatga ega agregatlar tavsiya etildi. Bu agregatlarni ishlab chiqarish

quvvati yuqori bo‘lish bilan birga, qishloq xo‘jaligini sifatli o‘g‘itlarga va

kislotalarga bo‘lgan talablarini to‘la ta‘minlay oldi.

Nitrat kislota ishlab chiqarishda hozirgi kungacha ishlatib kelinayotgan

unumdorlik quvvati yuqori bo‘lgan AK – 72M agregatlari fikrimizga to‘la misol

bo‘la oladi.

60 yillarga kelib 58 – 60 % li nitrat kislota ishlab chiqarish boshlandi va

saoatga asta sekin ko‘p miqdorda nitrat kislota ishlab chiqarish qurilmalari joriy

qilina boshlandi. AK – 72 agregatining ishlab chiqarish qurilmalari eskirgandan

so‘ng AK – 72M modernizatsiya qilingan yangi zamonaviy texnologik darajadagi

qurilmalar ishlab chiqariladi.

AK – 72 va AK – 72M agregatlarida texnologik jihozlar bir xoil

joylashgan bo‘lishiga qaramay agregatlarning qurilma konstruktsiyasi va ishlash

rejimi bir – biridan farq qiladi. AK – 72 agregatining modernizatsiyasi

qurilmasining va umumiy sxemaning ishonchligini oshirish toxtab turishlar vaqtini

kamaytirishini hamda nitroz gazlarini issiqligi utilizatsiyasini ko‘tarilishi

maqsadida amalga oshiriladi.

AK- 72 va AK- 72M agregatlarining texnologik jixozlari bir xil

joylashgan bo‘lishiga qaramay, agregatlarning qurilma konstruksiyasi va ishlash

rejimi bir-biridan far qiladi. AK- 72 agregatining modernizatsiya qurilmaning va

umumiy sxemaning ishonchliligini oshirish, to‘xtab turishlar vaqtini kamaytirish,

hamda nitroz gazlari issiqligini utilizatsiyasini ko‘tarish maqsadida amalga

oshirilgan.

18

AK – 72M agregatida nitroz gazlarni Б. Н. Г. – 172 blokida 50oC dan

760oC gacha qizdirish orqali yuqori haroratli katalitik tozalash sxemadan chiqarib

boshlab ammiak bilan past haroratda selektiv tozalash , ГТТ – 12 mashina agregati

ikkala tomoniga bug‘ turbinalari o‘rnatilishi orqali kamchiliklar bartaraf etilgan.

Bunda quyidagicha yutuqlarga erishilgan:

ГТТ – 12 tarkibida ishga tushirish dvigateli (bug‘ turbinasi);

Agregatni ishga tushirish soddalashgan;

Ishlash vaqtidagi mashinalar va texnologik apparatlar orasidagi bir – biriga

bog‘lanishi yo‘q qilishgan, bunda texnologik rejim tebranishi va chiqindi gazlar

tarkibidagi kislorod miqdorining tebranishi gaz turbinasiga kirishadi gaz haroratini

bir qiymatda ushlab turishida xech qanday ta‘sir ko‘rsatmaydi;

Tarkibida defisit metall – palladiy tutgan АПК – 2 katalizatorni ishlatish

bartaraf etilgan;

Tashlab yuborilayotgan chiqindi gazlar tarkibida uglerod oksidi va metall

bo‘lmaydi, lekin 0,01 % gacha ammiak qo‘shiladi;

Tabiiy gaz sarfi 15% ga kamaytiriladi.

AK – 72M agregatida absorbsiyaning 10 dan 25 chi tarelkalarida

ammiakni bug‘latishdagi sovuqdan foydalanib, sovutish hisobga nitroz gazlarni

chuqurroq absorbsiya qilinadi.

Ikkinchi ekonomoyzer o‘rnatilishi va iste‘mol suvi qizdirgichi yuzasini

ko‘paytirish hisobiga nitroz gazlari issiqlaiklaridan foydalanish darajasi oshirilgan,

ichli iste‘mol uchun bug‘ sarfi kamaytirilgan, bir vaqtda agregatda suv bug‘i ishlab

chiqarishni miqdori ko‘payadi.

Bundan tashqari aylanma suv miqdori 30% gacha kamayadi. Umuman

olganda umumiy energiya sarfi 15%ga kamayadi.

Quyida AK – 72 agregatiga nisbatan AK – 72M agregatini texnologik

rejim qiymatlarining o‘zgargan miqdorlari keltirilgan. Chiqindi gazlar tarkibi %

(hajmiy):

NH3 – 0,011

NO – 0,06

19

CO – yo‘q

Nitroza gazlari qozon utilizatordan keyin 360 oC

Ekonomayzerdan keyin 195 oC gacha

Iste‘mol suvi qizdirgichidan keyin 140 oC gacha

BIG-172 qizdirgichidan keyin 750 - 770 oC

Katolitik tozalash reaktoriga kirishda 290-300 oC

Undan chiqishda 300- 310oC

Tozalash trubkasidan oldingi qizdirgichda 160- 180 oC

Ekonomayzerga kirishdagi iste‘mol suvi 155-165 oC

Suyultirilgan nitrat kislota ishlab chiqarishda asosiy usul ammiakni

katalizator ishtirokida oksidlab azot oksidlarini suvga yuttirishdan iborat.

Hozirgi kunda 45 – 72 % gacha nitrat kislota ishlab chiqarishni asosan 3

xil usul bilan olib boriladi:

Hamma bosqichlar ya‘ni ammiakni oksidlash va azot oksidlarini suvga

yuttirish atmosfera bosimi ostida olib boriladi. Bu usulda energiya resurslari kam

sarflanadi. Qurilmalarning tuzilishi sodda va ishlatish qulay. Bu ishlab chiqarishni

kamchiligi shundaki, kapital harajatlar yuqori bo‘ladi. Chunki ishlab chiqarilgan

mahsulotni konsentartsiyasi 45 – 47 % ni tashkil qiladi.

Bundan tashqari bu qurilmaning ishlab chiqarish quvvati juda yuqori.

Nitrat kislota ishlab chiqarish texnologiyasi nafaqat bizda qolaversa chet elda ham

ko‘p ishlab chiqarish yo‘lga qo;yilgan. Bular jumlasiga AQSH, Germaniya,

Fransiya, Italiya misol qilib olishimiz mumkin.

AK-72M agregati bo‘yicha suyiltirilgan nitrat kislota ishlab chiqarishning

asosiy bosqichlari quyidagicha: xom-ashyo tozalash, ammiakni katalitik oksidlash,

issiqlikni qayta ishlash, nitroza gazlaridan reaksion suvni chiqarish, azot

oksidlarini tozalashdan iborat.

Texnologiyani rivojlantirishning zamonaviy yo‘nalishlaridan biri bu azot

oksidi chiqishni ko‘paytirish maqsadida ikki qatlamli katalizatorlarni qo‘llash

taklif etilgan. Mahsulot sifatini yaxshilash bilan tannarxni kamaytiradi.

20

6. Tanlangan texnologik ishlab chiqarish jarayonini bayoni

6.1. Jarayonning fizik – kimyoviy asoslari

Suyultirilgan nitrat kislota ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat:

1. Ammiakni azot II oksidigacha oksidlash.

4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O + 904,8 kDJ (6.1.1)

2. Azot (II) oksidini azot III oksidigacha oksidlash.

2NO + O2 = 2NO2 + 112,96kDj (6.1.2)

3. Azot (IV) oksidini suvga absorbsiya qilish orqali nitrat kislota olish

3NO2 + H2O = 2HNO3 + NO + 71,46 kDj (6.1.3)

Ammiakni kontakt oksidlanishda asosiy reaksiya bilan boradi va boshqa

jarayonlar ham borishi mumkin.

4NH3 + 4O2 = N2O + 6H2O + 1104,4 kDj (6.1.4)

4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O + 1266,28 kDj (6.1.5)

4NH3 + 4NO= 5N2 + 6H2O + 1810,6 kDj (6.1.6)

Bu reaksiyalarda jarayonga berilayotgan ammiakni bekorchi sarflanishiga

sabab bo‘ladi. Reaksiyalar bo‘yicha boradigan ammiakni oksidlanish reaksiyalari

sanoat sharoitida to‘liq unga boradi.

Ammiakni oksidlanish jarayonida boshqa reaksiyalarga qaraganda NO

olish reaksiyasini birdan oshiradigan platina katalizatori ishlatiladi. Katoliz

jarayoni 850oC ortishi bilan NO ning chiqishi kamayib, elementar azot chiqishi

ortadi. Sanoatda platina katalizator ishtirokida atmosferada yuqori bosimda 880oC

atrofida yuqori bosimda esa 900oC atrofida ushlab turiladi. ushlab turiladi.

Ammiak oksidlanishi natijasida o‘zida va boshqa azot oksidlari, kislorod,

azot, suv bug‘lari ketgan nitroz gazlari hosil bo‘ladi. Nitrat kilota olish uchun esa

NO ni NO2 bo‘yicha oksidlash kerak..

Le Shatele prinsipiga ko‘ra bu jarayonning muvozanati bosim ortganda va

harorat kamayishi bilan o‘ngga siljiydi. Amaliy jihatdan NO2 hosil bo‘lishi 700oC

dan past haroratda esa muvozanat to‘la o‘nga siljiydi.

Azot (II) oksidi oksidlanganda

NO2 N2O4 (dimeri) (6.1.7)

21

Demak, absorbsiya qilayotgan nitroza gaz tarkibida NO2 va N2O4, O2,

N2O, NO, N2, suv bug‘i bo‘lishi mumkin.

Azot (IV) oksidi va uning dimerining absorbsiyalanishi quyidagicha sodir

bo‘ladi.

NO2 + H2O = HNO3 (6.1.8)

N2O4 + H2O HNO2 + HNO3 (6.1.9)

bunda hosil bo‘lgan nitrit kislota mustahkam emas va parchalanadi.

HNO2 HNO3 + 2NO + H2O (6.1.10)

Muvozanat nitrat kislotani hosil bo‘lish tomonga siljishi uchun haroratni

pasaytirish va bosimni oshirish kerak.

Absorbsiyaning ekonomeyzerligi natijasida oqib chiqayotgan nitrat

kislotaning harorati 50 oC dan yuqori bo‘ladi.

Reaksiyaga kirishmay qolgan chiqindi gazlar ammiak yordamida

elementar azotgacha qaytariladi va atmosferaga tashlab yuboriladi.

4NH3 + 6NO = 5N2 + 6H2O (6.1.11)

Bunda AMQ katalizatoridan foydalaniladi.

6.2.Texnologik sxema bayoni

Suyuq holdagi ammiak 1,4 1,6 MPa bosimda AK- 72 M tsexining T2

isitgichiga keladi. T2 isitgichdan 2ta bo‘lib, 85% ammiak birinchi isitgichda,

qolgan 15% I esa 2- isitgichda bug‘

holiga keltiriladi. T2 isitgichi absorbtsion

kolonnadagi issiqlik hisobiga ammiakni bug‘latadi

.So

,ngra ikkita parallel

joylashgan F4 filtridan o‘tadi. Bu erda ammiak mexanik quyqa va moylardan

22

tozalanadi va T5 isitgichiga beriladi. T5 isitgichida bug‘holidagi NH3 75-120

oC li

havo yordamida qizdiriladi. Bunda ammiakning temperaturasi 70-120 oC ga

yetishi kerak. Agar bu natijaga erishilmasa qo‘shimcha T222 isitgichida qizdiriladi.

70-120oC haroratdagi ammiak kontakt apparatini yuqori qismidan beriladi.

Shu bilan bir vaqtda havoni ham jarayonga tayyorlash ishlari olib

boriladi. M10A

kompressor orqali havo so‘rib olinib, F11 tozalovchi filtrdan

o‘tkaziladi. Bu tsexda qo

‘shimcha ventilyator bo‘lib yoz oylarida bundan ham

foydalaniladi. Bunda T402 havo sovitgichian o‘tib, keyin F11 filtrga boradi. Sababi

T402 havo sovitgichida sovishi kerak. Chunki issiq kunlarda temperatura yuqori

bo‘lib, havo tarkibidagi O2 aktiv bo

‘lmaydi. Sovigandan so

‘ng aktivlashadi.

F11

filtrdan o‘tkazilgach, havo ham kontakt apparati P12 ga beriladi. Natijada NH3

havo aralashmasi hosil bo‘ladi. NH3 havo aralashmasida ammiakning miqdori 9,5-

10,5% bo‘lishi kerak.Agar undan ortib ketsa, portlash yuzaga keladi. Shuning

uchun ammiak sarfi qattiq nazorat qilinadi. kontakt apparatini yuqori qismida

aralashtirgich bo‘lib, NH3 havo aralashmasi yaxshilab aralashtiriladi va katalizator

qatlamlariga uzatiladi. Bunda quyidagi reaktsiya sodir bo‘ladi:

4NH3 + 5O2 4NO + 6H2O +Q (6.2.1)

Bu reaksiya 850-880 oC haroratda boradi. Reaktsiya uchun hech qanday

issiqlik tashqaridan berilmaydi. Oksidlanih reaktsiyasi natijasida juda katta

miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Ana shu reaktsiya issiqlikligi hisobiga jarayon

uzluksiz davom etaveradi. Katalizator sifatida platina(Pt) va palladiy(Pl)

ishlatiladi. Bu katalizatorlar jarayon uchun juda ham muhimdir.

Jarayon uchun kerakli bo‘lgan NO hosil bo‘ladi. U absorbtsion kolonnaga

borgunga qadar sovutiladi. Kontakt apparatining pastki qismida E13 utilizator

qozoni joylashgan. Dastlab ana shu yrda 250-260 o

C li suv yordamida 350-360 o

C

gacha sovutiladi. Bunda gaz o‘

z issiqligini suvga beradi. Natijada suvning

haroratini 420-440 oCga yetadi va bug

‘ xoliga ơtadi. Bu bug‘dan bug‘ turbinasini

aylantirishda foydalaniladi. Nitroz gazlarining temperaturasi sovutila

23

boshlangandan so‘ng, havo tarkibidagi kislorod aktivlasha boshlaydi. U NO gazini

NO2 ga aylantira boshlaydi.

2NO + O2 2NO2 +Q (6.2.2)

Reaksiya natijasida issiqlik ajralib chiqib, nitroz gazlar 380-400 oC

haroratda ikkita(2) E21 suv ekonomayzeriga kiradi. Birinchisida suv yordamida

sovutilib, ikkinchisiga 270 o

C haroratda kirib ketadi. Ikkinchi jarayonda 185-190

oC haroratda chiqadi. Bu temperaturani 60-65

oC ga tushiriladi. Shu sababli T25

tuzsizlantirilgan suv isitgichiga beriladi. Bunda nitroz gazlar 15-30 oC haroratda

suv bilan 110-120 o

C gacha sovutiladi. Natijada suvning harorati 90-95 o

Cga yetib,

E18 deoratorga yo‘naladi.T25 suv isitgichida bosim 4,5-5 kgk/sm2

ni tashkil etadi.

So‘ngra T34 nitroz gazlar sovutgichda 24-27 o

C li suv yordamida nitroz gazlarining

harorati 55-60 oC ga yetadi. Suvning harorati esa 30-32

oCga chiqadi. Bu yerda P12

kontakt apparatida reaktsiya natijasida ajralib chiqqan suv kondensatlanib quyidagi

reaktsiya sodir bo‘ladi;

2NO2+H2O HNO3 +HNO2 (6.2.3)

Kontakt apparatida oksidlanmay qolgan ammiak bu kislotalar bilan

reaktsiyaga kirishib, tegishli tuzlarni hosil qiladi.

NH3+ HNO3 NH4NO3 (6.2.4)

NH3+HNO3 NH4NO2 (6.2.5)

Bu aralashmalar K-27 sovutgichga beriladi. Bu yerda nitroz gazlar

selitradan sovuladi. Nitroz gazlar tarkibidagi selitraning miqdori 500 mg

/m3gacha bo‘ladi.

Reaktsiya natijasida issiqlik ajralib chiqadi va nitroz gazlarning harorati

65 ga yetadi. Bosim esa 2,5-3,7kelvinga etadi. NH3 bilan birikmay qolgan kislota

konsentratsiyasi 35-45% ni tashkil yetadi. Bu kislota konsentratsiyasiga qarab K-

31 absorbsion kolonnaning 6-8 tarelkalariga beriladi.

24

Nitroz gazlarining absorbsiya uchun tayyor ammo, bosim past. Shu

sababli nitroz gazlar nagnetateli yordamida bosim 8-11,6 kg k/sm3

bo‘lguncha

siqiladi. Natijada nitroza gazlarning harorati 180-220 oC gacha ko‘tarilib ketadi.

Nitroz gazlarini sovutish maqsadida T54 sovutgichiga beriladi.

E19 deoratorda suv 240-250 oC haroratli bug‘ bilan isitiladi. Deoratordagi

ishchi bosim 13kg /sm2.Natijada suvning harorati 102-108

oC gacha isiydi. Bu

suv nitroz gazlarni sovutish maqsadida H20 istemol suvi nasos yordamida T54

sovutishga beriladi.

180-220oC haroratga ega nitroz gazlar 102-108

oCli suv hisobiga soviydi

va harorati 130 -140 oCga tushadi. Suvning harorati esa 150-160

oCga ko‘tariladi.

So‘ngra T29 nitroz gazlar II bosqich sovutgichida 60-65 oC yetadi. 25-

27oC haroratli suv bilan sovutiladi va absorbtsion kolonnaning pastki qismidan

beriladi.

Absorbtsion kolonna K-31da absorbtsiya jarayoni yuz beradi.

Kolonnaning yuqori qismidan kimyoviy tozalangan suv beriladi. Natijada gaz

suvga yutila boshlaydi. Suv gazga to‘yinib pastki tarelkalarga tushgan sari uning

konsentratsiyasi ortib boradi. K27 yuvgichdan berilgan 35-45% li nitrat kislota

bilan qo‘shilib kolonnani pastki qismidan 58-60% konsentratsiyali nitrat kislota

chiqadi. Absorbtsiya reaktsiyasi quyidagicha:

H2O + 3NO2 2HNO3 +NO (6.2.6)

Absorbtsiya darajasi 99,9 % gachani tashkil etadi. Demak 0,1 NO2

yutilmay qoladi. Yutilmay qolgan NO2 K-47 puflagichda havo yordamida urib

chiqariladi va yana jarayonga ya‘ni K-27 yuvgichga qaytariladi. Reaktsiya

natijasida hosil bo‘lgan NO kolonnaning yuqori qismidan chiqib E-23 tutgichdan

o‘tadi, keyin esa BNT blokiga yo‘naladi. U yerda dastlab T-53 isitgichida 220-

250 oC gacha isitiladi. Bosim 1,3 mPa keyin radiatsion qismida 740-770

oC gacha

isitiladi. R-40 katalitik tozalash reaktorida erkin azotgacha qaytariladi.

25

7.Texnologik ishlab chiqarishda asosiy jihoz hisobi va bayoni

7.1.Moddiy va issiqlik hisobi.

Menga bitiruv malakaviy ishim topshirig‘iga binoan quvvati 397848 t/yil

bo‘lgan suyultirilgan nitratkislota ishlab chiqarish sexini loyihalash va absorbsiya

kolonnasini hisoblash berilgan. Texnologik hisoblarni amalga oshirish uchun

berilgan quvvatga ko‘ra, sexni yil davomida 30 kunga ta‘mirlashga to‘xtalishini

hisobga olib, soatdagi ish unumini aniqlaymiz, kg/soat.

4948324335

1000397848G

bu yerda: 335 – bir yildagi ish kuni; 24 – bir kundagi ish soati.

Ammiakni oksidlash bo‘limining moddiy va issiqlik hiosbi:

Dastlabki ma‘lumotlar:

Apparat unumdorligi, kg/soat – 49483

Oksidlanish darajasi, % – 96,5

Ammiak – havo aralashmasidagi ammiakning miqdori, % - 10,5

Absorbsiya darajasi, % - 99,5

Ammiak – havo aralashmasi qurilmada quyidagicha oksidlanadi.

4NH3 + 5O2 = 4NO + 6H2O + 904,8 kDJ (7.1.1)

4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O + 1266,28 kDJ (7.2.2)

Ammiakning sarfi, kg/soat.

arNHO

NH

NHM

GMm

3

3

3

13906995,0965,063

49483173NHm

3

3

3

4,22

NHO

NH

NHM

mv ; nm

3/soat

1832317

4,22139063NHv

Oksidlanishga ketayotgan ammiak havo aralashmasining (AHA) miqdori, nm3/soat

3

3

3

100

NH

NH

havoNHC

vС

26

1745045,10

100183233 havoNHС

Ammiak – havo aralashmasi tarkibidagi havoning miqdori, nm3/soat

havov = 174504 – 18323 =156181

Ammiakni oksidlarga sarflanayotgan havoning tarkibi. Suv bug‘ining

miqdori, nm3/soat

100

2

2 )(

OHhavo

bOH

Cvv

k

cOH

P

PC

1002

bu yerda, Pc – 31oC harorat, 100% to‘yingan havodagi suv bug‘larining qarshiligi

(k/m2) Pc = 4520, Pk – qoldiq bosim, Pk = 101325 – 2500 = 98825 N/m

3; 2500 –

havo yuvgichdagi siyraklanish, N/m3.

%57,498825

45201002OHC

7137100

57,4156181)(2 bOHv

Kislorodning miqdori, nm3/soat

31150209,0)7137156181(

)(

2

222

O

OOHhavoO

v

Cvvv

bu yerda, 0,209 – atmosfera havosi tarkibidagi kislorodning hajmiy ulushi.

Azotning miqdori, nm3/soat

117894)311507137(156181

)(

2

222 )(

O

ObOHhavoN

v

vvvv

Ammiakni oksidlanish natijasida hosil bo‘lgan nitroza gazlarining tarkibi.

Birinchi reaksiya bo‘yicha 98,5%, ikkinchi reaksiya bo‘yicha 2,5% ammiak

oksidlanadi. Birinchi reaksiya bo‘yicha azot (II) oksidining hosil bo‘lishi miqdori,

nm3/soat

17681965,0183233 kNHNO vv

33 NHhavoHNhavo vvv

27

Ikkinchi reaksiya bo‘yicha azotning hosil bo‘lishi miqdori, nm3/soat

320)965,01(177125,0

)1(5,0

2

32

N

kNHN

v

vv

Nitroza gazlari tarkibidagi jami azot, nm3/soat

118214320117894)(2 umNv

Birinchi va ikkinchi reaksiyalar bo‘yicha suv bug‘ining miqdori, nm3/soat

27484183234

6

4

6

)(

)(

2

32

bOH

NHbOH

v

vv

Nitroza gazlaridagi hosil bo‘lgan jami suv bug‘ining miqdori, nm3/soat

34621274847137)(2 umbOHv

Birinchi reaksiya bo‘yicha kislorod sarfi, nm3/soat

22102965,0183234

5

4

5

/

/

2

32

O

KNHO

v

vv

Ikkinchi reaksiya bo‘yicha kislorod sarfi, nm3/soat

480)965,01(183234

3

)1(4

3

/

//

2

32

O

KNHO

v

vv

Nitroza gazlari tarkibidagi ortib qolgan kislorodni miqdori, nm3/soat

31150 – (22102 + 480) =8568

Kelishi

soatkgG

soatkgG

soatkgG

N

O

NH

/1473674,22

11789428

/445004,22

3115032

/135054,22

1832317

2

2

3

28

soatkgG

soatkgG

soatkgG

soatkgG

Sarf

soatkgG

OH

N

O

NO

bOH

/278204,22

3462118

/1477674,22

11821428

/122404,22

856832

/236804,22

1768132

/57354,22

713718

2

2

2

2 )(

Olingan natijalarni jadval shakliga keltiramiz.

7.1.1 jadval

Ammiakni oksidlash bosqichining moddiy balansi

Kelishi Sarf

Nomi kg/soat nm3/soat % Nomi kg/soat nm

3/soat %

NH3 13905 18323 10,5 NO 23680 17681 9,87

O2 44500 31150 17,85 O2 12240 8568 4,78

N2 147367 117894 67,56 N2 147767 118214 66

H2O(b) 5735 7137 4,08 H2O(b) 27820 34621 19,33

Jami havo 197602 156181 100 Jami 211507 179084 100

Umumiy 211507 174504 100

Sovutgich – kondensatorining moddiy balansi hisobi.

Sovutgich – kondensatorda nitroza gazlari tarkibidagi suv kondensatlanib

35 – 45 % li nitrat kislota hosil bo‘ladi.

Dastlabki ma‘lumotlar. Sovutgich – kondensatorga kelayotgan gaz tarkibi, kg/soat.

NO.........................................................23680

O2...........................................................12240

29

N2...........................................................147767

H2O(b).....................................................27820

Suv bug‘lari konsatlanib 35% li nitrat kislota hosil bo‘ladi, deb hosil

bo‘lishi uchun azot oksidlarining suv bilan ta‘sirlanishi 23% bo‘ladi, to‘liqmas

kondensatsiyani hisobga olib 22,5% ga teng deb olamiz.

Nitrat kislotaga aylangan azot (II) oksidi miqdori, kg/soat.

23680.0,225 = 5328

Nitrat kislota hosil bo‘lishi uchun

2NO + H2O + 1,5O2 = 2HNO3 (7.1.3)

reaksiya bo‘yicha sarf bo‘lgan suvning miqdori, kg/soat.

15981860

5328

Hosil bo‘lgan nitrat kislotani miqdori, kg/soat.

1118912660

5328

35% li nitrat kislota hosil bo‘lishi uchun kondensatlangan suv miqdori quyidagi

ifoda bo‘yicha topiladi, kg/soat.

3511189

10011189

x

bu yerdan x = 20777.

Kondensatlangan suvning umumiy miqdori, kg/soat.

20777 + 1598 = 22375

Bug‘ holatda qolgan suv bug‘lari miqdori, kg/soat.

27820 – 22375 = 5445

Sovutgich – kondensatoridan keyingi gaz tarkibi.

II reaksiya bo‘yicha sarf bo‘lgan kislorod miqdori, kg/soat.

42624860

5328

Azot (II) – oksidini qo‘shimcha oksidlashga sarf bo‘lgan kislorod

miqdori, quyidagi reaksiya bo‘yicha topiladi.

2NO + O2 = 2NO2 (7.1.4)

30

Oksidlanish darajasi amaliy natijalarga ko‘ra 27%ni tashkil qilishini

hisobga olib, sarf bo‘lgan kislorod miqdori, kg/soat.

26423260

27,0)532823680(

bu yerda, 23680 kelayotgan azot (II) – oksidining miqdori, kg/soat.

5328 – nitrat kislotaga aylangan azot (II) oksid miqdori, kg/soat.

Qolgan gaz tarkibidagi kislorod miqdori, kg/soat.

12240 – (2642 + 4262) = 5336

Ikkinchi reaksiya bo‘yicha hosil bo‘lgan azot (IV) – oksid miqdori,

kg/soat.

75969232

2642

bu yerda, 2642 – ikkinchi reaksiyada sarf bo‘lgan kislorod miqdori, kg/soat.

Ikkinchi reaksiya bo‘yicha sarf bo‘lgan azot (II) – oksidining miqdori, kg/soat.

(23680 – 5328).0,27 = 4955

Qolgan gaz tarkibida azot (II) – oksidining miqdori, kg/soat.

23680 – (5328 + 4955) = 13397

7.1.2 jadval

Kondensator sovutgich moddiy balansi

Kelishi Sarf

Nomi kg/soat nm3/soat % Nomi kg/soat nm

3/soat %

NO 23680 17681 9,87 NO 13397 10003 4,0

O2 12240 8568 4,78 NO2 7596 3867 3,0

N2 147767 118214 66 O2 5336 3735 3,0

H2O(b) 27820 34621 19,33 H2O(b) 5445 6776 4,0

Jami 211507 179084 100 N2 147767 118214 6,0

Jami 179541 142595

Kondensat

HNO3 11189 3978 4,0

Suv 20777 25856 15,0

Jami 31966 29834 17,0

Umumiy 211507 172429 100

31

Abbsorbsiya bo‘limining moddiy hisobi.

Sovutkichda hosil bo‘lgan kislota eritmasi (kondensat) absorbsion

kolonnaning 6’8 tarelkalariga (konsentratsiyasiga qarab) beriladi. Nitroza gazlari

esa 7 – tarelkaga beriladi, natijada absorbsion kolonnadan 49483 kg/soat nitrat

kislota chiqadi.

Absorbsion kolonnada rela hosil bo‘layotgan nitrat kislota miqdori,

kg/soat.

49483 – 11189 = 38294

bu yerda, 11189 – kondensator sovutgichda hosil bo‘lgan kislota miqdori, kg/soat.

Absorbsion kolonnada quyidagi reaksiyalar boradi:

2NO + O2 = 2NO2 + Q (1)

3NO2 + H2O = 2HNO3 + NO + Q (2)

Hosil bo‘lgan azot (II) – oksid yana kislorod bilan reaksiyaga kirishib,

azot (IV) – oksid hosil bo‘ladi. Jarayon uzluksiz davom etadi. Umumiy

absorbsiyalanish darajasi:

ηa = 99,5%

Absorbsiya jarayonini umumiy quyidagicha ifodalash mumkin:

2NO + H2O + 1,5 O2 = 2HNO3 + Q (3)

2NO2 + H2O + 0,5 O2 = 2HNO3 + Q (4)

4 – reaksiya bo‘yicha kelayotgan azot (IV) – oksiddan hosil bo‘lgan

kislota miqdori, (ηa = 99,5%) kg/soat.

10351995,012692

7596

bu yerda, 7345 – sovutgichdan kelayotgan azot (IV) – oksid moqdori, kg/soat.

(3) – reaksiya bo‘yicha kelayotgan azot (II) – oksiddan hoail bo‘lishi

kerak bo‘lgan nitrat kislota miqdori, kg/soat.

38294 – 10351 = 27943

Bu miqdor kislota uchun sarf bo‘lgan azot (II) – oksidini miqdori, kg/soat.

1330660126

27943

32

Chiqindi gazlar bilan chiqib ketayotgan azot (II) – oksidini miqdori,

kg/soat.

13397 – 13306 = 91

bu yerda, 13397 –kelayotgan azot (II) – oksid miqdori, kg/soat.

(4) –reaksiya bo‘yicha 10351 kg/soat nitrat kislota uchun sarf bo‘lgan azot

(IV) – oksidi miqdori, kg/soat.

7596 – 7558 = 38

bu yerda, 7596 – sovutgichdan kelayotgan azot (IV) – oksid moqdori, kg/soat.

Absorbsion kolonnadan 58% li eritma bilan chiqib ketayotgan suv

miqdori, kg/soat.

3583242,058,0

49483

Chiqindi gazlar bilan chiqib ketayotgan suvning miqdori, kg/soat.

1803583236012

36012995,0

35832

)(

)(

2

2

umOH

umOH

G

G

Absorbsion kolonnaga sovutgichdan kelayotgan jami suv miqdori,

kg/soat.

5445 + 20777 =26222

bu yerda, 5445 – nitroza gazlari bilan kelayotgan suv miqdori, kg/soat. 20777–

35% li kislota bilan kelayotgan suv miqdori, kg/soat.

3 – reaksiya uchun kerakli suv miqdori, kg/soat.

399218126

27943

4 – reaksiya uchun kerakli suv miqdori, kg/soat.

147918126

10351

Jami kerakli suv miqdori, kg/soat.

36012 + 3992 + 1479 – 26222 = 15291

Jami kerakli suv miqdori, kg/soat.

20777 + 15291 = 36068

33

3 – reaksiya bo‘yicha kerakli kislorod miqdori, kg/soat.

1064548126

27943

4 – reaksiya bo‘yicha kerakli kislorod miqdori, kg/soat.

131416126

10351

Jami kerakli kislorod miqdori, kg/soat.

10645 + 1314 = 11959

Absorbsiya darajasi (ηa = 99,5%) ni hisobga olib, kg/soat.

11959.0,995 = 11899

Chiqindi gazlar bilan chiqib ketayotgan kislorodning miqdori, kg/soat.

11959 – 11899 = 60

Absorbsiya uchun kerakli qo‘shimcha kislorod miqdori, kg/soat.

11899 – 5336 = 6563

bu yerda, 5336 – absorbsion kolonnaga sovutgichdan kelayotgan kislorod miqdori,

kg/soat.

Bu miqdor kislota uchun kerakli havo tarkibidagi azotning miqdori(shartli

ravishda φ(O2) = 21%; φ(N2) = 79%) kg/soat.

2468921,0

79,06563

Jami chiqindi gazlar tarkibidagi azotning miqdori, kg/soat.

147767 + 24689 =172456

7.1.3 jadval

Absorbsiya bo‘limining moddiy balansi

Kelishi Sarfi

Nomi kg/soat nm3/soat % Nomi kg/soat nm

3/soat %

NO 13397 10003 4,67 NO 91 68 0,04

NO2 7596 3867 1,71 NO2 38 19 0,009

O2 11899 8329 3,79 O2 60 42 0,02

N2 172456 137965 64 N2 172456 137965 68,9

H2O(b) 147767 118214 3,15 H2O(b) 180 224 0,10

Jami 210883 166771 77,6 Jami 172825 138318 69,0

Suv 36068 44847 20,7 Suv 35825 44591 22,2

HNO3 11189 3978 1,16 HNO3 49483 17594 8,8

Jami 47227 48825 22,576 Jami 85315 62185 31,0

Umumiy 258140 215596 100 Umumiy 258140 200503 100

34

Absorbsiya jarayonining issiqlik hisobi.

Issiqlikning kelishi

1. NO bilan:

Q1= 13397∙0,99∙35=464206 kJ/soat

2. O2 bilan:

Q2= 11899∙0,919∙35=382731 kJ/soat

3. N2 bilan:

Q3= 172456∙1,04∙35=6277398 kJ/soat

4. Suv bug‗i bilan:

Q4=5445∙1,868∙35=355994 kJ/soat

5. Suv bilan:

Q5= 36068∙4,19∙35=5289372 kJ/soat

6. Kislota bilan:

Q6= 11189∙1,75∙35=685326 kJ/soat

7. Issiqlikning umumiy kelishi:

Qkelish= Q1+Q2+Q3+Q4+Q5+Q6= 13455027 kJ/soat

Issiqlikning sarfi

1. NO bilan:

Q1= 91∙0,997∙30=2722 kJ/soat

2. NO2 bilan:

Q2= 38∙0,825∙30=941 kJ/soat

3. N2 bilan:

Q3= 172456∙0,8467∙30=4380628 kJ/soat

4. Suv bug‗i bilan:

Q4= 180∙1,868∙30=10087 kJ/soat

5. Monogidrat bilan:

Q5= 49483∙1,75∙30= 2597857 kJ/soat

6. Suv bilan:

Q6= 35825∙1,868∙30=6220013 kJ/soat

7. Issiqlikning umumiy kelishi:

35

Qsarf= Q1+Q2+Q3+Q4+Q5+Q6= 13212247 kJ/soat

8. Atrof muhitga yo‗qotilgan issiqlik:

Issiqlikning umumiy kelishi:

Qatm=∑Qkelish-∑Qsarf= 242780 kJ/soat

Olingan natijalarni jadval ko‗rinishiga keltiramiz.

Jadval 7.1.4

Absorbsiya bo‗limining issiqlik balansi

Kelishi Sarfi

Nomi kJ/coat % Nomi kJ/coat %

NO 464206 3.46 NO 2722 0.02

O2 382731 2.85 NO2 941 0.01

N2 6277398 46.65 N2 4380627 32.55

H2O(b) 355994 2.64 H2O(b) 10087 0.07

Jami 7480329 Jami 4394377

Suv 5289372 39.31 Suv 6220013 46.23

HNO3 685326 5.09 HNO3 2597857 19.31

Jami 5974698 Jami 8817870

Atrof muhitga

yo‘qatilayotgan

issiqlik

242780 1.81

Umumiy 13455027 100 Umumiy 13455027 100

7.2. Asosiy jihozning hisobi.

Massa almashinish kalonnalarini geometrik o‗lchamlari asosan jarayonni

o‗tkazish uchun kerak bo‗lgan massa uzatish yuzasi va fazalar tezligi bo‗yicha

aniqlinadi.

Massa uzatish yuzasi quydagi tenglamadan topiladi:

(7.2.1)

Bu erda, Kx, Ky – suyuq va gaz fazalarga to‗g‗ri massa uzatish koeffitsentlari kg/

m2∙s.

1. Yutilyotgan modda massasi va yutuvchi sarfini aniqlash.

Gaz aralashmasi yutuvchiga o‗tayotgan NO2 massasi M-materyal balans

tenglamasidan topiladi.

M=G(Yu∙ Yk)= L(Xk – Xu) (7.2.2)

36

bu erda G,L – toza yutuvchi va gazning inert qismiga to‗g‗ri kelgan sarflar kg/s;

Xk – Xu – yutuvchidagi gazning boshlang‗ich va oxirgi konsentratsiyasi kg/kg

Yu - Yk - gaz aralashmasidagi NO2 ning boshlang‗ich va oxirgi konsentratsiyasi,

kg/kg.

(7.2.3)

bu erda Soy – normal sharoitdagi NO2 gazining o‗rtacha zichligi.

kg/kg

kg/kg

kg/kg

Oxirgi konsentratsiyani Xu material balans tanglamasini, quydagi tenglama

bilan topiladi:

M= Lmin (Xyu-Xu)=1,5min (Xk - X) (7.2.4)

bu erdan

Bu erda; Xyu – subqlikdagi gaz konsentratsiyasi.

Gazning inert issiqlik sarfi.

G=Vo (1-Yob) (Soy-Yu) (7.2.5)

Bu erda; Xyu – suyuqlikdagi gaz konsentratsiyasi.

Gazning inert qismi sarfi

G=Vo(1-Yob) (Soy-Yu) (7.2.6)

Bu erda; Yob – gazdagi NO2 ning xajmiy qismi

M3*

M3

(7.2.7)

u xolda,

G=12(1-0,08) (0,03-0,004)=2,5 kg/s

Yutilayotgan komponent bo‗yicha absorbent unumdorligi

M=G (Yu-Yk)

M=10,0∙(0,3-0,004)=2,96 kg/s (7.2.8)

Yutuvchi sarfi quydagicha topiladi:

37

L=M/Xu-Xk

(7.2.9)

U xolda fazalar sarfi nisbati yoki yutuvchi solishtirma sarfi quydagiga teng.

L=L/g=5,8/2,5=2,32 kg/kg (7.2.10)

2. Xarakatlantiruvchi kuch hisobi.

Tarelkali absorberda suyuq va gaz faza qarama-qarshi xarakatlanadi.

Xarakatlanuvchi kuch quydagi formuladan topiladi:

(7.2.11)

bu erda - oqimning obsirberga kirimidagi va chiqimidagi katta va

kichik xaraktatlanuvchi kuch, kg/kg.

Bunda Yb - Yn -Yu -Yxk – gazdagi konsentratsiyasi, suyuq fazadagi muvozanat

konsentratsiyasida.

3. Massa uzatish koeffitsenti hisobi.

Massa uzatishni koeffitsenti Ky fazalar diffuziya qarshiligi addatuvligi tenglamasi

bo‗yicha topiladi.

(7.2.12)

bu erda βx va βx – suyuq va gaz fazalarga mos kelgan massa berish koeffitsenti,

kg/(M2∙S) m – taqsimoti koeffitsenti, kg/kg.

4. Gaz tezligi va absorber diometri hisobi.

Torelkalar uchun gazning ichki tezligi quyidagi tenglamadan topiladi.

(7.2.13)

bu erda Sx va Sy - suyuq va gaz fazalarining zichligi, kg/m3

38

Absorber diometri sarf tenglamadan topiladi.

(7.2.14)

bu erda V – gazning xajmiy sarfi,M3/s

Absorber obechotkasini diametrini tanlaymiz.

α = 2,1 m deb olamiz. Shundan so‗ng kallonadagi xaqiqiy tezlik quydagicha

bo‗ladi.

ω = ω (d/dcp); (7.2.15)

ω = 1,95 (2,02/2,1) = 1,87 m/s

5.Massa uzatish koeffitsenti hisobi

M = Kx f F ∆ Xcp = Ky E F∆Ycp (7.2.16)

bu erda M – vaqt birligida massa uzatish sirti orqali uzatilayotgan modda massasi,

kg/s. F – absorberdagi tarelkalarning ishchi yuzasi yig‗indisi, M2.

Kerakli materiallar soni π tarelkalarning yuzasi yig‗indisini bitta tarelkani

ishchi yuzasiga bo‗linganligiga teng.

π = F/ ƒ (7.2.17)

massa uzatish koeffitsenti fazalar diffuziyasi qarshiligi va addatuvligi tinglamasi

bo‗yicha aniqlanadi.

(7.2.18)

Bu erda; βxf va βyf – massa berish koeffitsenti, m/s.

(7.2.19)

6.Suyuqlik tiniq qatlami bilandligini topish xisobi.

Tarelkadagi suyuqlik miniq qatlami balandligi ho quyidagi nisbatan topiladi.

39

∆Pn = gSxho=gSx (1-E)hn (7.2.20)

bu erda hn –tarelkadagi gaz suyuqlik barbotaj qatlami balandligi, M.

bu erda ho = (1-E)hn;

Barbotaj qatlami gaz tutimi quydagi tenglamadan topamiz.

(7.2.21)

U xolda suyuqlikning yorug‗ qatlami balandligi quydagicha:

ho=(1-0,8)∙0,1 = 0,02 M.

7.Massa berish koeffitsenti hisobi.

=0,00058 M/S

βxf va βyf larni o‗lcham hisoblash uchun quydagicha ifodalaymiz:

βxf = 0,00058∙Sx;

βxf = 0,00058∙1000 = 0,62 kg/(M2∙S);

βyf = 0,65∙Sy; (7.2.22)

βyf = 0,65∙0,72 = 0,47 kg/(M2∙S).

Massa uzatish koeffitsenti Kyƒ quydagiga teng:

8.Absorberni tarelkalarini soni hisobi.

Absorber tarelkalarini soni tenglama bo‗yicha topiladi. Tarelkalar sirti yig‗indisi F

quydagiga teng.

(7.2.23)

Torelkaning ichki maydoni ƒ quydagiga teng.

ƒ = φ∙0,785∙d2; (7.2.24)

bu erda φ – tarelkani ichki maydoni qismi, M2/M

2. d-absorberining diametri.

40

M φ =1;φ = 1

u holda tanlov qilingan terelkalar soni quydagiga teng.

ta

9. Tarelkalar orasidagi masofani tanlash va absorber balandligini aniqlash.

Tarelkalar orasidagi masofa barbotaj qatlash hn va sanitariya bo‗shlig‗i ho

balandliklari yig‗indisiga teng yoki bir necha marta katta qilib qabul qilinadi.

h≥hn∙hc

materialdan tomchi olib chiqib ketish yani quyidagi tenglamadan topiladi:

; (7.2.25)

ƒ – tuzatish ko‗paytmasiga teng.

0,0565 (Sx/G)1.1

G = Mn/M2 (7.2.26)

Eloksimon tarelka uchun e quydagicha xisoblanadi.

e = 0,000077(73/α)(ω/hc)32

(7.2.27)

Tarelkadan tomchi olib chiqib ketish 1 kg gazga 0,1 suyuqlik teng dib qabul

qilinadi.

0,1 = 0,000077 (73/20)(1,85/hc)32

Hc nisbatni echib, h = 0,500 ni olamiz, u xolda absorberni tarelkali qismi balandligi

quydagicha

HT = (n-1) h (7.2.28)

HT = (50-1)∙0,5 = 24,5 M

Yuqori tarelka va absorber qopqog‗i orasidagi masofani 2,0 deb olamiz.

Pastki tarelka va absorber tubi orasidagi masofani 3,5 deb qabul qilamiz. U xolda

absorberning umumiy balandligi quydagicha.

H = 24,5+3,5+2,0=30,0 m

Shtutserlar diametri hisobi.

1. Gaz kirishi uchun shtuser xisobi

785,0

Vd (7.2.29)

bu yerda V – hajmiy sarf, m3/c

41

ω – gazning tezligi, m/c.

768,050785,0

3600/166771d

Standart bo‘yicha d = 800 mm deb olamiz.

2. Gazni chiqishi uchun shtuser diametri:

699,050785,0

3600/138318d (7.2.30)

Standart bo‘yicha d = 700 mm deb olamiz.

3. Boyituvchi suyuqlik kirishi uchun shtuser hisobi:

159,01000.5.0785,0

3600/36068d (7.2.31)

Standart bo‘yicha d = 200 mm deb olamiz.

4.Kislotani chiqishi uchun shtuser hisobi

085.016005.1785,0

3600/49483d (7.2.32)

d= 100 mm deb olamiz.

Bu yerda p=1600 kg/m3 nitrat kislotaning zichligi.

7.3.Mexanik hisob

1. Absorber apparatining devor qalinligini topish formulasi:

okrK

rux

ccdP

S2

(7.3.1)

bu yerda P – ichki bosim;

d – qurilmani ichki diametri.

Tbug‘ – ruhsat etilgan koeffitsient;

φ – payvant chok koeffitsienti;

CK – korroziya koeffitsienti;

Cb – bug‘lash koeffitsienti;

010,0002,0001,095,01382

3.01.2S

Devor qalinligi 10 mm ekan.

42

2. Absorber tubi va qopqog‘ining qalinligi

okrKor

rux

cCDP

S4

(7.3.2)

010.0002.0001,085,01382

3.01.2S

Absorber qopqog‘ining qalinligi 10 mm.

7.4.Gidravlik hisob

Absorber tarelkalari gidravlik hisobi quyidagi formula bilan topiladi.

∆Ro = ∆Rn (7.4.1)

Bitta tarelkaning to‗liq gidravlik qarshiligi 3 xil (narsadan) tashkil topgan.

∆Ro = ∆Rs + ∆Rn + ∆Ry (7.4.2)

Quruq tarelkani gidravlik qarshiligi:

(7.4.3)

Tarelkadagi gaz suyuqlik qatlami gidravlik qarshiligi quydagicha:

∆Pn = g Px ho (7.4.4)

∆Pn = 9,8∙1600∙0,22 = 3449,6 PA

Sirt taranglik koeffitsenti kuchlarining gidravlik qarshiligi:

∆Pr = 4r /d7 (7.4.5)

∆Pr = 4∙20∙10-3

/0,005 = 16PA

U xolda to‗liq gidravlik qarshilik quydagicha:

∆P = 24,98+3449,6+16 = 3490,6 Pa

Absorberdagi to‗la gidravlik qarshilik

∆Pa = 3490,6∙50=174,53 kPa

7.5.Asosiy jihozning bayoni

Asosiy qurilma absorber. Absorbsiya jarayoni fazalarini yuzada ro‘y

beradi. Shu sababli ham absorberlarda iloji boricha gaz va suyuqlik o‘rtasidagi

43

to‘qnashuv yuzasini hosil qilish usuliga ko‘ra absorberlar shartli ravishda quyidagi

guruhlarga bo‘kinadi: yuzali va yupqa qatlamli absorberlar, barbatajli ya‘ni

tarelkali, suyuqlik sochib beruvchi. Nitrat kislota ishlab chiqarish asosan tarelkali

absorberlar keng ishlatiladi. Bunday absorberlar vertikal kolonadan iborat bo‘lib

bir xil oraliqda bir nechta tarelkalar o‘rnatilgan.

Absorberning umumiy balandligi 30000 mm, diametri esa 2100 mm ga

teng. Kalonna ichidagi tarelkalar soni 50 dona bo‘lib uning teshiklarining diametri

2 mm, erkin kesim yuzasi 5.7% ni tashkil etadi. Oxirgi 25 ta pastki tarelkalarga

sovutgich zmeyviklaк o‘rnatilgan bo‘lib, ularning umumiy yuzasi 1670 m2 ni

tashkil etadi.

Absorbsion kollonasi 03x19AGZII (pastki qismi) va 12x18H10T

(yuqorigi qismi) markali po‘latdan tayorlangan.

Absorbsion kollonasi tarelkalari orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan

o‘zaro toqnashib ularning harakati boshqariladi. Sanoatda konstruktiv tuzilishi

turlicha bo‘lgan tarelkalar ishlatiladi. Suyuqlikni bir tarelkadan ikkinchi tarelkaga

quyilishiga qarab tarelkali absorberlar: quyilish qurilmasi bor va quyilish qurilmasi

yo‘q absorberlarga bo‘linadi.

Nitrat kislota ishlab chiqarish texnologiyasida (kalonalar) quyilishi

qurilmasi bor tarelkali kolonnalar ishlatiladi. Quyilish qurilmasi bor tarelkalar

kollonalarda suyuqlik bir tarelkadan ikkinchi tarelkaga quyiluvchi tarelka yoki

maxsus qurilma orqali o‘tadi. Bunda trubaning pastki qismi pastki tarelkadagi

stakanga tushirilgan bo‘lib gidravlik zatvor vazifasini bajaradi ya‘ni bir tarelkadan

ikkinchi tarelkaga faqat suyuqlikni o‘tkazib, gazni o‘tkazmaydi. Bunday

kollonalarda suyuqlik (absorbent) kollonaning yuqorgi qismidagi tarelkaga faqat

suyuqlik berilib, bu suyuqlik tarelkalardan, tarelkalarga maxsus qurilma orqali

o‘tadi, kallonaning pastki qismidan chiqib ketadi.

Gaz kolonaning pastki qismidan kirib yuqoriga harakat qiladi shu

vaqtning o‘zida yuqoridan kimyoviy tozalangan suv beriladi. Gaz va suyuq faza

absorbsion kolonada aralashib kislota hosil qiladi.

44

8.Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish.

Loyihalangan azot kislota ishlab chiqarish sexi avtomatlashtirilgan.

Hozirgi kunda barcha ishlab chiqarish birlashmalarining katta quvvatga ega

bo‘lgan liniyalarini avtomatik ravishda masofadan turib boshqarishni talab

etmoqda.

Ko‘p yillik tajribalar shuni ko‘rsatadaki, avtomatlashtirilgan boshqaruv

tizimlarni (A.B.C.) sanoat korxonalariga joriy etish ishlab chiqarilayotgan

mahsulot miqdrini 5 – 7 % oshirish, zahira xom – ashyo miqdorini 20 – 25%

qisqartirish, mablag‘lar almashuvini 16 – 18% ga kamaytirishni imkonini berdi.

Ishlab chiqarish korxonalarida avtomatlashtirilmagan boshqarish

sistemalarining yaratishdan ishlab chiqarish birlashmalariga joriy etishdan asosiy

maqsad iqtisodiy masalalarini o‘z ichiga olgan ma‘muriy boshqarish sistemasini

ko‘pgina emas, balki korxona ishini optimal rejalashtirish va operativ boshqarish

texnologik qurilmani ish rejimlarini optimallashtirish, shuning kimyoviy

texnologik jarayonlarni fazoviy o‘zgarishlarini (bosim, harorat, sarf, sath va

boshqalar) rostlash kabi muammolarni yig‘indisini hal etishdir.

Avtomatlashtirish – texnologik jarayonlarni, odamning bevosita

ishtirokisiz boshqarishda nazorat – o‘lcha asboblari, rostlagichlar va boshqa

qurilmalrni qo‘llashdir.

Ishchilarning texnologik jarayonida ishtirok etish darajasiga ko‘ra

avtomatlashtirish quyidagi turlarga bo‘linadi: avtomatik nazorat, avtomatik

rostlash, avtomatik boshqarish.

Avtomatik nazorat – texnologik jarayonlarning hozirgi holati haqida

operativ ma‘lumot olish va uni qayta ishlash uchun kerakli bo‘l‘gan sharoitni

ta‘minlaydi.

Avtomatik rostlash - texnologik jarayonning berilgan parametrlari

avtomatik rostlagichlar yordamida saqlanadi. Bundan operatorlar avtomatik

rostlash sistemasi (A. R. S.) ning to‘g‘ri ishlashini kuzatib turadi.

45

Avtomatik boshqarish – texnologik jarayonlarni berilagn ketma – ketlikda

avtomatik ravishda amalga oshirish hamda boshqarish obyektiga ma‘lum ketma –

ketlikda ta‘sir ko‘rsatishdir. Shu nuqtai nazardan ham olib qaralsa,

avtomatlashtirish hozirgi davrning yutuqlari hisoblanadi.

Nitrat kislota ishlab chiqarish AK – 72M agregatini avtomatik nazorat

qilish, markaziy boshqarish bo‘limidan olib boriladi. Kelayotgan har bir

ma‘lumotlar operatorlar tomonidan kuzatiladi va boshqariladi. Bu esa qurilmalarni

bir me‘yorda sihlashga va to‘xtab qolmasligiga sabab bo‘ladi.

Avtomatik boshqarish sxemasi o‘zaro bir – biriga bog‘liq bo‘lgan alohida

parametrlarni boshqarishni o‘z ichiga oladi. Bular quyidagilar:

- agregatga kelayotgan ammiak va havoning miqdorini boshqarish;

- apparatdagi katalizator to‘rlarida bosimni boshqarish;

- qozonga kelayotgan ta‘minot suvi va qaozon – utilizatorlarida

berilayotgan, qizdirilayotgan bug‘ni miqdoriy nisbatini boshqarish;

- agregatga truba – kompressor orqali uzatilayotgan nitroza gazlariga

qo‘shimcha havo berishni ammiak miqdori bo‘yicha avtomatik boshqarish;

- agregatga kelayotgan ammiak bo‘yicha absorbsion minorasiga

berilayotgan kimyoviy toza suvni va kondensat sharbat bug‘ini avtomatik

boshqarish va hokazolardan iborat.

Nitrat kislota ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan havo kontakt

apparatiga berishdan oldin ikki pog‘onali dag‘al va mayin filtrlarda tozalanadi.

Filtrlarning har bir pog‘onasida qarshilik o‘lchanadi va iflosliklar aniqlanadi. Bu

filtrlarning ishchi qarshiligining miqdori 350 mm.sim.ust (350.10

-5 MPa) dan

ortmasligi kerak.

Tozalangan havo kompressorga so‘riladi. Kompressorning unumdorligi

avtomatik ravishda rostlab turiladi. Kompressorlarda asosan havoni 0,25 – 0,37

MPa bosimgacha siqiladi va harorat 130 – 205oC gacha ortadi. Texnologik rejim

bir me‘yorda bo‘lgan havo kontakt apparatiga beriladi.

Bir vaqtning o‘zida nitrat kislota ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan

suyuq ammiak ombordan 1,4’1,6 MPa bosim ostida so‘rib olinadi va

46

bug‘latgichga beriladi. Bug‘latgichdagi ammiakning sathi avtomatik ravishda

rostlab turiladi. Bug‘latgichlarda suyuq ammiak tarkibidagi ammiakni suv va moy

to‘planib qolishini oldini olish maqsadida suyuq ammiak doimiy ravishda idish

E33 ga berib turiladi va bug‘ yordamida bug‘latib turiladi.

Idish E33 da doim sath o‘lchanib turiladi, maksimal sath 900 mm va 200

mm, agar sath 1500 mm dan ortib ketsa, avtomatik ravishda signal beriladi.

Bug‘latilgan ammiak kontakt apparatiga berilishidan oldin dag‘al va mayin

filtrlarda tozalanib,agar daz holidagi uzellar ichida buzilishi bo‘lsa, ammiakni

uztish darhol to‘xtatiladi.

Ammiak va havo kontakt apparatining yuqori qismida aralashtiriladi.

Aralashma portlash muhitiga yaqin bo‘lganligi uchun ham yuqori qismida

aralashtiriladi. Aralashma tarkibidagi ammiak miqdori 9,6 – 10,5% dan ortmasligi

kerak. Hosil bo‘lgan ammiak – havo aralashmasi qurilmani katalizator qismiga

o‘tishdan oldin qurilma ichki qismida joylashgan filtrdan mayin tozalanadi.

Filtrlarda tozalangan aralashma tarkibidagi moy miqdori 0,5 mg/nm3 dan

ortmasligi kerak.

Tozalangan ammiak – havo aralashmasi, azot – vodorod bilan qizdirilgan

platinali katalizator to‘rlarida oksidlanish natijasida harorat 850 – 880oC gacha

ko‘tariladi. Qurilmadagi bosim 0,25 – 0,37 MPa bo‘lishini avtomatik ravishda

boshqarish kerak.

Hosil bo‘lgan nitroza gazlari qaozon – utilizatorlarida bosim 4,4 – 4,6

MPa suv sathi avtomatik tarzda rostlab turiladi, 1,2 LJRe – 102 va 1,21KreAS –

103 tomonidan boshqariladi.

440 – 450oC haroratli nitroza gazlari ekanamayzrda sovutiladi, keyingi

bosqichlarda ham nitroza gazlarining harorati, bosimi sathi avtomatik ravishda

boshqariladi.

40 – 50oC haroratgacha tushirilgan nitroza gazlari absorbsion

kolonnasidan pastki qismiga beriladi.

Absorbsiyaga kelayotgan nitroza gazlari induktiv sarf o‘lchagichidan

o‘tib, qurilmaga keladi. Agar gaz sarfi ko‘payib ketsa, EyuK ko‘payadi. Bu

47

signalga aylantirilib, rostlash blokiga o‘tkaziladi. U yerda komanda hosil bo‘lib,

rostlovchi klapanni ijro etuvchi mexanizm holatini o‘zgartirish uchun

normallashgan havo bosimi yuboriladi.

Gaz absorberda tozalanib chiqib ketadi. Absorbent apparatining kub

qismida yig‘ilib, nasos (3) yordamida sovutgich (4) orqali absorberning tepa

qismidan beriladi. Absorberning kub qismining sathi elektromagnit sath

o‘lchagichi yordamida sathning holati haqida signal rostlash blokiga uzatiladi. U

yerda tegishli komanda pnevmo signal sifatida rostlash klapiniga berilib, klaoin

yordamida sathning holati tiklanadi. Masalan: klapin bir oz yopilgandan keyin

absorbent sarfi kamayadi. Bu haqidagi komanda quyidagi amalni bajaradi, ya‘ni

absorbent harorati kamayadi. Natijada sovutgichdan chiqishidagi termopara shunga

yarasha signal hosil qiladi. Bu signal rostlash blokiga berilib, u yerdan sovutuvchi

agent sarfini signali hosil bo‘ladi. Absorbent konsentartsiyasi me‘yoriga yetganda,

bu haqidagi signalni avtomatik рН metr datchigi qabul qiladi. Elektr signal QJ

o‘zgargichiga beriladi. U yerdan priborga uzatilib, bu haqidagi signal ham beriladi.

Natijada avtomatik rostlashning keyingi bosqichi, ya‘ni absorberning tubidan chiqa

boshlaydi.

Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish maxsulot sifatini va maxsulot

tannarxini kamaytirishga va unumini ortishiga sabab bo‘ladi.

Kimyo va oziq-ovqat sanoatlarining hozirgi kundagi rivojlanishi uchun

olib borilayotgan jarayonlarni to‘liq yoki qisman avtomatik boshqarish yuqori

samaradorlikni beradi. Tajriba natijalariga ko‘ra jarayonlarni to‘liq

avtomatlashtirish ishlab chiqarish maxsulotini 20-25% ga qisqartirish, mablag‘

abarot normativlarini 16-18% kamaytirishga imkon beradi.

Texnologik jarayonlarni hozirgi holati xaqida operativ ma‘lumot olish va

uni qayta ishlash uchun kerak bo‘lgan sharoit bilan taminlaydi.

Texnologik jarayonlarni berilgan parametrlari avtomatik rostlagichlar

yordamida saqlanadi. Bunda odam avtomatik rostlash sistemasining to‘g‘ri

ishlashini kuzatib turadi.

48

9. Mehnat va atrof-muhitni muhofaza qilish

Korxonadagi mehnat muxofazasini boshqarish tizimining asosiy vazifalari

quyidagilardan iborat:

- ishlovchilarning mehnat xavfsizligiga o‘qitish;

- ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini yaminlash;

- shu jarayonini sanitar -gigiyena ahvolini me‘yorlashtirish;

- ishlab chiqarish madaniyatini oshirish;

ishlab chiqarish va texnik xizmatchilar ishini nazorat qilishdan iborat.

Ishlab chiqarishda mexnat muxofazasini to‘g‘ri tashkil qilish shu korxonada

bo‘lishi mumkin bo‘lgan avariya xolatlari, turli darajada jarohatlanish va kasbiy

kasaliklarning oldini olishda muhim ro‘l oynaydi.

Nitroza gazlari absorbsiya kalonaning (K31) tarelkalaridan va separator

qurilmalaridan o‘tib bo‘lib past haroratli selektiv tozalashga yo‘naltiriladi (P40).

Nitroza gazlar tarkibidagi azot oksidlarining qoldiq miqdori 0.1%(hajmiy)

oshmasligi kerek. Past haroratli selektiv tozalashga berishdan oldin chiqindi gazlar

290-300c gacha qizdiriladi. Reaktor (R40) dan chiqayotgan tozalangan chiqindi

gazlarni isitish blokiga (BIG-172F) (D-53) ga yo‘naltiriladi. Bunda tabiiy gazning

kuydirishidan hosil bo‘lgan gazlar hisobiga konvektiv va radiant zonasida isitiladi.

Bu yoqilg‘I gazlar isitish blokidagi regeniratsiyon zonasida ishlatiladi. Radiant

zonadan chiqayotgan 750-770c haroratdagi tozalangan chiqindi gazlar gaz

trubinasiga KMA-2 ga yo‘naltiriladi. Bu yerda 0.003-0.005MPa bosimgacha

siqilib 770-420c haroratgacha tushiriladi. Bundan keyin tozalangan chiqindi gazlar

qolgan issiqlik miqdori gazlarni isitish blokidagi reginiratsion zonasida

ishlatiladi. Regeniratsiya zonasidan chiqayotgan toza chiqindi va yoqilg‘I

gazlarning aralashmasi nitrat kislota saqlash omboridagi gaz fazasi bilan aralashib

atmosferaga chiqarilib yuboriladi. Ishchi zona havosidagi ifloslantiruvchi

konsentratsiyal sanitariya me‘yorlar tomonidan belgilangan me‘yordan

oshmasligini taminlash uchun kompressiya bo‘limida umum almashuv

ventilyatsiyasi o‘rnatilgan.

49

Azot oksidlarining ishchi zonadan tarqalishini oldini olish uchun KMA-2

ustida mahaliy so‘rish qurilmasi o‘rnatilgan. Qozon utilizator ( I-14 ) tuzlarining

suvdagi tarkibi doimiy ushlab turish uchun qozon suvning bir qismini uzluksiz

puflovchi seperatorga beradi. Bu yerda bosim pasaytirish natijasida suvning bir

qismi bug‘ga aylanadi va diayratsion qurilmaga beriladi ( I-19 ). Qolgan suv esa

sanoat konalizatsiyasiga chiqarib yuboriladi.

Suyuq ammiak tarkibidagi suv va yog‘lar qizdirgich ( T2 ) da ajratiladi.

T2 dan suyuq ammiak uzluksiz avtomatik ravishda kub qoldiq yeg‘gichga ( E33 )

sochib beriladi. Ammiak bug‘latilib qayta ishlatish maqsadida zavot ta‘minotiga

yo‘naltiriladi. Kub qoldiqlari esa yeg‘gich ( E30 ) to‘planadi. Bunda yeg‘gich

to‘lishi bilan kub qoldiqlari utilizatsiyaga yuboriladi.

Filtrlarda joylashgan ( F-11, F-4 va boshqalar) filtr elementlarini davriy

ravishda almashtirib turiladi. Xususiyatini ( yaroqsizligini ) yo‘qotgan filtrlar

shaxar qattiq maishiy chiqindilar poligoniga tashlab yuboriladi.

Katalizatorlar davriy ravishda ishlatiladi. Kontakt apparatida ammiakni

oksidlash uchun ishlatiladigan katalizatorlar (Pt) davriy ravishda almashtirib

turiladi. Yaroqsiz katalizatorlar vaqtinchali maxsus konteynerlarda saqlanadi va

keyinchalik utilizatorlarga yuboriladi. KMA-2 da ishlatilayotgan yog‘lar

mudatlarini to‘liq o‘tagach yangilanadi. Ishlatilgan yog‘ regeneratsiyaga

jo‘natiladi.

9.1 jadval

Atmosferaga tashlanishi

Nomi,

bo‘limi,

aparati,

diometri

va

balandligi

Soni Chiqayot-

gan

gazning

umumiy

miqdori

Tashlash

vaqti

Chiqindilar tavsifi Izoh

Temperatura Tarkibi Chiqindi

gazlarga

ruxsat

etilgan

PDK

1 2 3 4 5 6 7 8

Gaz

isistish

blokidan

tozalangan

nitroz

1 295110 Doimiy 170 (P-1,03

kg/sm2)

NO2 –

80,23

Ammiy

ak-

19,05

23,659

5,617

50

9.1 jadval davomi

gazlarning

(T53)

otilib

chiqishi.

Truba h-

150m,

d=2,6m Q

283

Umumiy

vinteltsiya

etjidagi

kompresso

bo‘limi. .

Truba h-

23,4m,

d=0,63m

Q 284

1 23570 Doimiy 17 NOx – 5 0,066

Umumiy

nasos

KMA-2

Truba h-

23,4m,

d=0,71m

Q 285

1 27200 Doimiy 17 NOx – 5 0,09

9.2 jadval

Suv zahirasi

Zahirasi,

aparati,

bo‘limi

Tashlanish joyi Oqib

chiqish

miqdora

Tashlash

vaqti

Chiqindilar tavsifi Izoh

Chiqindilar

tarkibi

Chiqindi

gazlarga

ruxsat

etilgan

PDK

1 2 3 4 5 6 7

Kotel

utilizatordan

otilib

chiqishi

Chiqindi

konolizatsiyasiga

6,3 Doimiy Uch natriy

fasfat – 50

PH=9,5’10,5

Tuzli tarkibi

0,315

18,9

Solnikov

nasosidan

qayta

ishlangan

suv

Chiqindi

konolizatsiyasiga

905,4 Doimiy Tozalangan

oqim

-

51

9.3jadval

Qattiq va suyuq chiqindilar

Chiqindi

nomi,

bo‘limi,

aparati

Transport

saqlanish

joyi

qayerda

Chiqindilar

miqdori

Tashla

sh

vaqti

Kimyoviy

tarkibi

Fizik

holati

Izoh

1 2 3 4 5 6 7

Kotalizator

yordamida

tozalangan

ammiyak 1-

bosqichda

kontak

aparatida

(P12)

Kontenerla

rda kamyob

va rangli

metallarni

qayta

ishlash

uchun

jo‘natiladi

65,64 Ish

vaqtida

n 3800

soat

keyin

Pt-95%

Rd-5%

Qattiqlik

qalinligi-

0,076 mm

Setka

diametric

3900mm

Kotalizator

yordamida

aralashma

gazlarni azot

kislotasidan

reactor

yordamida

tozalash

(P40)

Kontenerla

rda kamyob

va rangli

metallarni

qayta

ishlash

uchun

jo‘natiladi

14000 3 yilda

bir

marta

Alyumomedsik

oviy

katolizator

(AMS) (Al,

Cu, Zn)

Qattiqligi

-0,5’0,65

gr/m3

Diometri

4’6mm

Uzunligi

4’25mm

Kompleks

filter

elemenlarini

atm.

Havosidan

dag‘al va

mayin

mehanik

changlardan

tozalash

(F11)

Kontenerda

. Qayta

ishlashga

mo‘ljallang

an.

Shahar

poligoniga

tashlanadi.

2250

1 yilda

2 marta

Filtr elementi

FL-1,8

Lafsan tolasi

Qattiq

2790

1 yilda

1 marta

Filtr elementi

D-33

Petryanova

FPP-15-1,5

Qattiq

Kompleks

filter

elemenlarini

atm.

Havosidan

dag‘al va

mayin

mehanik

changlardan

gaz obrazniy

Kontenerda

Qayta

ishlashga

mo‘ljallang

an.

Shahar

poligoniga

tashlanadi.

100 1 yilda

2 marta

Shohsali tola

BV/6

Qattiq

16,2 1 yilda

2 marta

Stiklasetka

SSF-3

Qattiq

5,2 1 yilda

2 marta

Filtr kardoni

FMP-1

Qattiq

52

9.3 jadval davomi

omyakni

tozalash (F4)

Ammiya

havo

aralashmasin

i filtrlash

(P12)

Kontenerda

. Qayta

ishlashga

mo‘ljallang

an.

Shahar

poligoniga

tashlanadi.

90 1 yilda

1 marta

Shtapel tolasi Qattiq

17,25 1 yilda

1 marta

Shisha tolasi

E4-62P

Qattiq

1 2 3 4 5 6 7

Tozalangan

filtr

elementlari.

Gaz

obrazniy

ammaiyak

uchun

(F223)

Kontenerda.

Qayta

ishlashga

mo‘ljallanga

n.

Shahar

poligoniga

tashlanadi.

17,25 1 yilda 1

marta

Shisha tolasi

E14-62P

Qattiq

1,0 1 yilda 2

marta

Filtr materiali

Petrianova

termastoykasi

FPFS-15-1,5

Qattiq

Suyuq

ammiyak

bug‘latishda

gi kub

qoldig‘i

Yomkost(E

30)

Yomkost.

Yoqib

yuborish

uchun

jo‘natiladi

2400 1 oyda

bir

marta

NH3 – 0,1%

Yog‘ – 5%

Qo‘yiq Yoz

davr

ida

ishla

ydi

3600 1 oyda

bir

marta

Fe-do

12mg/kg

Qo‘yiq

Qayta

ishlangan

yog‘

Yomkost.

Regeneratsi

yaga

yuboriladi

9823 15000

soatdan

keyin

Marka Tp-22 Qo‘yiq

p=893mg

/m3

Ilmiy tehnikaviy jarayon ishlab chiqarish va xo‘jalikni himoyalashtirish

rivojlantiribgina qolmay , atrof-muhitni shunday atmosfera havosini saqlab

qolish ham kerak . Bizning respublikamizda havo bosimini ifloslovchi

moddalardan birini azot ishlab chiqarish korxonalari xisoblanadi . 1963-yilda

olimlar ta‘kidlab o‘tganidek, azot zavodlari tashlamalaridagi azot oksidlari

atmosfera havosining 200m3 zonasini ifloslaydi. Materiallarni analiz qilish

53

natijasida azot oksidlari bilan ifloslangan havoning uzoq muddatli ta‘siri

natijasida (azot oksidlari) turli tish va milk kasallilari, nafas organlariga

ta‘sir etishi aniqlandi. Atmosfera havosining maksimal azot (II) oksidi REK

0,085mg\m3 ammiak 0,2 mg\m

3, ammoniyli selitra 0,3 mg\m

3 tashkil etadi.

Nitrat kislota ishlab chiqarish eski sxemada ko‘p miqdorda ammiak,

nitrat kislota , nitroza gazlari va boshqa moddalar yo‘qotilishi ko‘p bo‘lgan .

Qurilmalarni ta‘mirga tayyorlashda yuvilgan suvlar tarkibida kislota

aralashgan. Ko‘p miqdordagi zararli moddalar suyultirilgan nitrat kislota ishlab

chiqarishning chiqindi gazlarida mavjud kislota tutgan oqava suvlarni

zararsizlantirish uchun uni ohak bilan neytrallanadi, tindiriladi va tindirgichdan

o‘tkazilib, suv havzalariga ishlatilgan suvlar bilan aralashtiriladi.

U chiqindi gazlarni ta‘sirini kamaytirish uchun ishqoriy absorbsiya

sistemalarini o‘rnatish mumkin. Buning natijasida gazlardagi NO va NO2

miqdorining 0,05 – 0,07 gacha kamaytiriladi. Shuningdek, chiqindi gazlar yaxshi

sarflaydigan sililogen to‘ldirilgan minoralardan o‘tkazilib, so‘ngra isitish natijasida

ajralib, ularning toza holida jarayonga qaytarilishi mumkin.

AK – 72M sxemasi bo‘yicha ishlab chiqarishdagi chiqindilar atrof –

muhitga zararli ta‘sir xavfini tug‘dirmaydi. Qattiq holatdagi chiqindilar asosan

katalizator qayta ishlash uchun ma‘lum korxonalarga jo‘natiladi. Ishlab

chiqarishning gazsimon chiqindilari, suv bug‘i va ammiak korxona ichida

foydalanishga beriladi, chiqindi nitroza gazlarining konsentratsiyasini kamaytirish

uchun esa katalik tozalash qurilmasi mavjud. Pudash va naydash qurilmasida

ishlatiladigan suvlar shartli toza oqavalarni tashkil etadi va kanalizatsiyaga

tashlanadi. Tipdagi aylanma suvlar utilizator qozoni va nasoslarni sovutishda

to‘planadi. Nitroza gazlarini sovutish va yuvish qurilmalari, absorbsiya, tayyor

mahsulot ombori uzellari maxsus kislotaga chidamli g‘ishtlardan tayyorlanadi.

Suyultirilgan nitrat kislota ishlab chiqarishda xom – ashyo va materiallar

sifatida ishlatiladigan, shuningdek, ishlab chiqarishda texnologik jarayonlarni

buzilishi natijasida shunday moddalar hosil bo‘ladiki, ular zaharlanish, bo‘g‘ilish,

kimyoviy kasb kasalliklariga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday moddalarga ammiak,

54

ammiakli suv, azot oksidlari, nitrat kislota, bug‘, issiq suv, nitritva nitratlarni

tuzlari kiradi. Shuning ishlab chiqarish binolarini isitish va tortma vetilyatsion

qurilmalar bilan ishchi persional andividual himoya vositalari bilan ta‘minlanadi.

Bunda ventilyatsiya tabiiy, mexanik va aralash bo‘lishi mumkin. Bitta ishlovchi

20’40 m3 gacha to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xonalarida ventilyatsiya bir

ishchiga jami 20 m3/soat havo almashinuvini ta‘minlashi kerak. Ventilyatsion

ustanovkalardan haydab chiqarilayotgan havo atmosferaga chiqarilishidan oldin

chang hamda zarali moddalardan tozalanishi lozim. Isitish sistemasi xona turiga va

alangalanadigan gazlar chang, bug‘ borligiga qarab tanlanadi.

Avariya portlash, yong‘in va baxtsiz hodisalarni oldini olish uchun

texnologik parametrlar belgilangan normadan ortib ketganda, butun agregat yoki

uning ma‘lum qismini to‘xtatuvchi blokirovkalar bilan ta‘minlangan.

Blokirovkasiz agregatni eksplutatsiya qilish ta‘qiqlanadi.

a) Agregatni yoki uning ayrim qismlarini avtomatik to‘xtish uchun

avariya holatidagi to‘xtatish tugmasini, shuningdek tabiiy gazni BNG172 va

ammiakni kotekt qurilmalariga kelishini to‘xtatuvchi tugmachalar bo‘lib, ular

N. B. P. da joylashgan.

b) Qurilma trubaprovodlarda bosimni yo‘qolishidan saqlovchi tugmalar

bor.

c) Deatorda bosimni saqlovchi H = 5500 mm li gidrozatvor o‘rnatilgan.

d) Ammoniyli xavfli konsentratsiyalarni hosil bo‘lishini oldini olish

uchun ammiak miqdori ortib ketganda signal beruvchi havoni avtomatik

nazorat qilish qurilmasi va ventilyatsiya qurilmasini avtomatik ishga tushirish

moslamasi mavjud.

Kimyolash uchun yerga ulash shundan iboratki, yerga ulanadigan qismlari

elektr o‘tkazish vositasida yerga bevosita yetib turgan metall buyumga yoki

shunday buyumlar guruhiga biriktiriladi. Bunda yerga ulangan qismga tekkan

odamga ta‘sir qilishi mumkin bo‘lgan kuchlanish ancha kamayadi.

55

10. Iqtisodiy asoslash

Unumdorligi 397848 t/yil bo‘lgan nitrat kislota ishlab chiqarishning kapital sarflar

hisobi.

1. Jihozlar samarali ish vaqti fondi hisobi.

2. Kapital sarflar hisobi.

3. Asosiy fondlar amartizatsiyasi.

4. Texnink – iqtisodiy ko‘rsatkichi.

1. Jihozlar samarali ish vaqti fondi hisobi

Ishlab chiqarish quvvatini korxona hisobida bo‘lgan barcha jihozlar

quvvatidan maksimal foydalangan holda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan

aniqlanadi.

Asosiy apparat unumdorligi quyidagi formula orqali hisoblanadi:

M = Пс.Тсaм

.N, T/yil

bu yerda, M – sex quvvati;

Пс - qurilmalarning birsoatlik unumdorligi;

Тсaм – qurilmalarning samarali ish vaqti. U quyidagicha topiladi:

Тсaм = Tkap – Ttam – Tt – T0

bu yerda, Tkap – yillik kalendar vaqti.

Tkap = 365.24 = 8760 soat

Uzluksiz ishlaydigan ishlab chiqarish uchun Tkap apparatlar minimal ish vaqtiga

teng bo‘ladi. Tt –=0, T0 = 0 deb olamiz. U holda Тсaм = Tkap – Ttam bo‘ladi.

Apparatlar minimal ish vaqti asosiy ta‘mirlar ish vaqti soni va davomiga bog‘liq.

Jihozlar ta‘mirlar davomiyligi:

1. Kapital ta‘mir

480∙1 = 480 soat

2. O‘rta tamir

16∙3=48

3. Joriy tamir

8∙9=72

56

Ttam = 480 + 48 +72 = 600 soat yoki 35 kun. U holda jihozlar samarali ish vaqti

quyidagicha topiladi: 600+240=840

Tdam = Tkal – Ttam = 8760 – 840=7920 soat yoki 330 kun.

F.I.k=7920:8760=0.9

II. Kapital sarflar hisobi

Kapital sarflar asosiy fondlarga kiradi. Ular quyidagi 10.1 jadvalda ko‘rsatilgan.

10.1 jadval

Qurilish binolari smeta narxi quyidagicha

№ Nomlanishi O‘lchov

birligi Miqdori Narhi

Qiymati

(mln. so'm)

1 Qurilish binolari m3 3912,62 20500 8

∙215

∙194

∙099

2 Inshoatlar m3 3011,65 10200 307

∙188

∙351

Jami 8∙522

∙382

∙450

Aktiv asosiy ishlab chiqarish fondi quyidagilar:

1. Texnologik mashina apparatlar.

2. Uzatuvchi qurilmalar.

3. Elektr quvvati jihozlar.

4. Transport vositalari.

5. O‘lchov va rostlash asboblari.

6. Ishlab chiqarish va xo‘jalik invektori.

Qurilma va jihozlar smeta narhi – 57∙225

∙500

∙036,2 mln so‘m.

1. Asosiy texnologik jihozlarni narxi:

A1 = 4∙198

∙744

∙153 mln. so‘m

2. Hisobga kiritilmagan jihozlar narxini hisobga olgan holda

texnologik jihozlar narxi A1 dan 5%:

A2 =4∙198

∙744

∙153

.1,05 = 4

∙408

∙681

∙260 mln. so‘m

57

3. Qurilma va jihozlarning montaj sarfi (A2 dan 5%)

A3 =4∙408

∙681

∙260

.0,05% = 220

∙434

∙068 ming. so‘m

4. Transport vositalari, elektr quvvati va kip asboblari narxi (A2

dan 18%)

A4 =4∙408

∙681

∙360

.0,18 % = 793

∙562

∙645 ming. so‘m

5. Texnologik trubaprovodlar va boshqa o‘tkazuvchi vositalarni

narxi (A2 dan 5%)

A5 =4∙408

∙681

∙360

.0,05% = 220

∙434

∙068 ming. so‘m

6. Mayda xo‘jalik inventorlari narxi (A2 dan 1%)

A6 = 4∙408

∙681

∙360

.0,01% =44

∙086

∙813.6 ming. so‘m

7. Sexda jami asosiy fondlar naxi

A = A1 + A2 + A3 + A4 + A5 + A6 =

4∙198

∙744

∙153+4

∙408

∙681

∙260+220

∙434

∙068+793

∙562

∙645+220

∙434

∙068+44

∙086

∙813.6

=9∙885

∙943

∙107.6 mln. so‘m

III. Asosiy fondlar amartizatsiyasi

Asosiy fondlarning yo‘qolgan qiymati, mahsulot qiymati tannarxiga kirib,

mahsulot sotilgan pul shaklidagi amortizatsiya ajralishga aylanadi. Asosiy ishlab

chiqarish fondini qisman yoki to‘liq tiklash uchun amortizatsiya fondidan

foydalaniladi. Amortizatsiya me‘yori quyidagicha:

%100ФТ

АМРФHa

bu yerda, Ф – asosiy fondlarning boshlang‘ich narxi.

Р – kapital sarf.

М – modernizatsiyaga sarf.

А – asosiy fondlarning bartaraf qilingan narxi.

T – asosiy fondlarning xizmat qilish muddati.

1. Qurilish binolaridan – 5%.

2. Qurilma va jihozlardan – 15%.

58

10.2 jadval

Asosiy fondlardan amortizatsiya ajratish keltirilgan bo’lib, ularni

quyidagicha joylashtirganmiz

10.3 jadval

4. Sex bo’yicha xodimlar soni

№ Nomlanishi Soni

1 I. T. I. 21

2 Asosiy ishchilar 39

3 Yordamchi ishchilar 101

4 Xizmatchilar 5

5 Kam xizmat xodimlari 2

Jami 168

№ Nomlanishi O‘lchov

birligi

Miqdori Qiymati

(mln. so‘m)

Amortizatsiya

summasi

1 Bino va inshoatlar m3

5 5

∙504

∙267

∙561 275

∙213

∙378

2 Qurilma va jihozlar dona 87

4∙198

∙744

∙153 629

∙811

∙623

Jami 92 9∙703

∙011

∙714 905

∙025

∙001

59

Tannarx va mahsulot bahosi

Tannarx deb, mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarf harajatlar yig‘indisining

plu shaklidagi ifodasiga aytiladi.

Tannarx kalkulyatsiya buzish yo‘li bilan biq qancha sarflarni hisobga olgan holda

aniqlanadi.

Asosiy sarf moddasi bo‘lib xom – ashyo materiallari va energiya resurslari sarfi

hisoblanadi.

Kalkulyatsiya asosan texnik jarayon uchun sarflar aniqlashda umumkorxona va

korxona tashqarisidagi sarflar hisobga olinadi.

Korxona foydasi sotish va narsa farqini bildiradi. Asosiy fondlardan foydalanish

darajasi rentabellik deyiladi va qancha yuqori bo‘lsa, foydalanish darajasi shuncha

yuqori bo‘ladi.

Kapital xarajatlarni qoplash muddati rentabellikni teskari kattalik kapital mablag‘i

sof foydasi bo‘lib nibati bilan aniqlanadi.

П

КТ ,

bu yerda, K – kapital sarflar;

П - foyda.

10.4 jadval

5. Jihoz va qurilmalarni saqlash va eksplutatsiya sarfi

№ Xarajat moddalari Qiymati

(mln. so‘m) Izoh

1 Jihozlarni saqlash

eksplutatsiya sarfi 469

∙332

∙623.24 Jihozlar narxidan 6.35%

2 Gurlim va jihozlar

amortizatsiyasi 8

∙583

∙825

∙005.43 3 – jadval

Jami 1∙577

∙992

∙363.24

60

10.5 jadval

6. Sex xarajatlari

№ Xarajat moddalari Qiymati

(mln. so‘m) Izoh

1 2 3 4

1 I.T.I., xizmatchi va KXX 132∙383

∙126.95 9 jadvaldan

2 Yordamchi ishchilar 416∙394

∙857.93 8 jadvaldan

3 Sug‘urta ajratish 52∙953

∙250.78 9 jadvaldan

4 Sug‘urta ajratish 58∙295

∙280.11 8 jadvaldan

5 Qurilish binoni maxsus ta‘mir sarfi 23∙726

∙870.15

Bino narxidan

0,5%

6 Qurilish binolarini saqlash va

eksplutatsiya qilish sarfi 47

∙453

∙740.31 Bino narxidan 1%

7 Qurilish binoni amortizatsiya 237∙268

∙701.55 3 jadvaldan

8 Xavfsizlik texnikasi va mehnat

muhofazasi 164

∙612

∙395.46 (1+…+8)

.0,3%

9 Boshqa sarf 218∙061

∙971.45 (1+…+8)

.0,2%

Jami 218∙061

∙971.45

10.6 jadval

Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi

397848 t/yil HNO3 ishlab chiqarish uchun

№ Xarajat

moddalari

O‘lchov

birligi Miqdori

Narxi

(ming. so‘m)

2013

Qiymati

(mln. so‘m)

1 2 3 4 6 7

1 Xom – ashyo

61

materiallari

1.1 Ammiak Tonna 0,291 383220,75 44367373298,8

1.2 Na3PO4 kg 0,0119 6959,07 32946959,77

1.3

Platioudlarning

qaytmas

yo‘qotilishi

gr 0,06 68895,52 1644596690,45

1.4 Paladiyning

tutish sxemasi gr 0,045 65174,53 1166830038,51

1.5 A.M.Ts

katalizatori gr 12 12,06 57576562,56

Jami mln.

so‘m - - 47269323549,5

2

Yoqilg‘i

energiya

resurslari

2.1 Azot m3

0,05 361,28 7186726,27

2.2

Tuzsizlantirilgan

suv

m3

2,15 4256,34 3640759166,08

2.3 Bug‘ m3

0,1 32924,42 1309891464,81

2.4

Yumshatilgan

suv

m3

2,5 400,37 398216009,4

2.5 Havo m3

14,95 19,57 115209420,61

2.6 Tabiiy gaz m3

77 106,7 3273887213,52

2.7 Elektr

energiya

kVt,

soat 18 106,88 765395896,32

2.8 Elektr

energiya

kVt,

soat 29 106,88 1233137832,96

10.6 jadval davomi

62

(VOU)ga

Jami mln.

so‘m 10743683730,0

3

Asosiy

ishchilarni

asosiy va

qo‘shimcha haqi

mln.

so‘m - 144758268,3 233044964,25

4 Sug‘urta ajratish mln.

so‘m - 20266157,55 3262625,0

5

Jihozlarni

saqlash va

eksplutatsiya

mln.

so‘m - 1577992363,24

6 Sex sarflari mln.

so‘m - - 218061971,45

7 Jami mln.

so‘m 2032361923,94

Jami sex narxi mln.

so‘m 60045369203,40

Mahsulot birligi va tannarxi hisobi (1 tonna) hisobi:

T/n = 60045369203,40:3974848 = 150925,40 ming. so‘m

Realizatsiya narxi: Rn = 150925,40.1,26 = 190166,00 ming. so‘m

Mahsulot birligi foydasi: П=190166,00–150925,40= 39240,60 ming. so‘m

Umumsex foydasi:

ΣП = П∙Q = 3974848∙39240,60 = 15611794228,80 mln. so‘m

Rentabellgi:

%2,265,9472693235441213643896

10080,81561179422100

ОФ

ПР

10.6 jadval davomi

63

Kapital xarajatlarni qoplash muddati:

yilП

КТ 8,3

80,81561179422

50,35940576251

Mehnat unumdorligi:

23,1020139

397848

.. сонииа

QМ уn t/y. kishi

60,357412868168

94,36004536192. кунумМ so‘m/y.kishi

10.7 jadval

Korxonani umumiy texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari

№ Ko’rsatkichlar ro’yhati O’lchov

birligi

Korxona

bo’yicha

Loyiha

bo’yicha Farqi

1 Ishlab chiqarish quvvati T/sutka 360000 397848 +37848

2 Asosiy ishchilar Kishi 40 39 -1

3 Yordamchi ishchilar Kishi 64 63 -1

4 I.T.I. xizmatchi va K.X.X. Kishi 29 28 -1

5 Yillik aportizatsiya mlr. so‘m 423272005 1∙345

∙928

∙441.35 +922656436

6 Asosiy ishchilarning asosiy ish

haqi fondi mlr. so‘m 30646820 233

∙044

∙964.25 +202398144

7 1 kishining yillik o‘rtacha ish

haqi mln. so‘m 5372415,6 5

∙975

∙511.90 +603096,3

8 1 ishlovchining yillik o‘rtacha

ish haqi mln. so‘m 5053801,4 4

∙653

∙708.03 +400093,37

9 Mahsulot chiqarish foydasi Mln. so‘m 984253621 15611794228,8 +14627540607

10 Mahsulot tannarhi Mlr. so‘m 3259590216 60045369203 +56785778987

11 Rentabellik % 24 26,2 +2,2

12 Mehnat unumdorligi (natura

usulida) T/yil/kishi 9000 10201,23 +1201,3

13 Mehnat unumdorligi (qiymat

usulida)

So‘m/yil/

kishi 33604022,8 357412868,6 +323808845,8

14 Kapital harajatlarini qoplash

muddati yil 4 3,8 -0,2

15 Iqtisodiy samaradorlik % 230346,68 150207,08 5,35

64

12. Xorijiy invistitsiya

Bevosita va portfelli xorijiy investitsiyalar

Maqsadiga ko‗ra, xorijiy investitsiyalar bevosita va portfel investitsiyalarga

bo‗linadi. Bevosita investitsiyalar – bu kapitalni to‗g‗ridan-to‗g‗ri eksporti bo‗lib,

investitsiya kirituvchiga shu korxona ustidan nazorat qilish huquqini beradi. Bunda

korxona asosiy kompaniyaning xorijdagi shaxobchasiga aylanadi. Bevosita xorijiy

investitsiya (BXI) lar asosan xususiy tadbirkorlik kapitali shaklida bo‗ladi.

Xalqaro statistikada investitsiyalarni BXIlar turiga kiritish bo‗yicha har xil

yondashuvlar mavjud. Xorijiy investorlar tomonidan nazorat qilish huquqini

belgilovchi ko‗rsatkich sifatida ular ega bo‗lgan aksionerlik kapitalining hissasi

ko‗rsatkichidan foydalaniladi. Bu ko‗rsatkich AQSHda 10%, Fransiya va Buyuk

Britaniyada 20% ga yaqin, Germaniyada 25% dan 50% gacha, O‗zbekistonda esa

49% darajasida belgilangan. SHuningdek, shu korxonaning boshqaruvida bevosita

amalga oshirilayotgan investitsiyalarning uzoq muddatli ekanligi ham uning

muhim belgilaridan biridir. Investitsiyaning bu ko‗rinishi tavakkalchilikni,

investitsiyalardan foydalanish samaradorligi uchun mas‘uliyatni davlat va aholi

zimmasiga yuklamasdan, balki ularni tadbirkorlik tizimlari o‗rtasida

taqsimlashning eng yaxshi va sinalgan usuli hisoblanadi.

BXI borasidagi yana bir yondashuv bu turdagi investitsiyalarni faqat

mulkchilik ko‗lami bilan, ya‘ni aksionerlik kapitalidagi ulushi bilan bog‗liq, deb

ko‗rsatadi. Unga muvofiq BXIlarni:

a) xorijda aksiyalarni sotib olish orqali;

b) foydani qayta investitsiyalash yordamida;

v) firma ichki qarzlari va qarzdorliklari orqali amalga oshirish mumkin.

Ko‗pchilik iqtisodchilar bu shakllar etarli emas, deb hisoblashadi va asosli

ravishda turli xil noaksioner shakllar orqali bu ro‗yxatni davom ettirishadi

(subkontraktlar, boshqaruv kelishuvlari, franchayzing, litsenzion kelishuvlar va

boshqalar).

65

BXIlarning shakl va usullariga bog‗liq tushunchalar bilan bog‗liq turli xil

yondashuvlarning ko‗payishi qator muammolarni keltirib chiqardi. Bu muammolar

umumbashariy xarakterga ega bo‗lib, nostandart yondashuvlar echimini talab etadi.

Bevosita investitsiyalar ikki guruhga bo‗linadi:

1. Transkontinental kapital qo‗yilmalar.

2. Transmilliy qo‗yilmalar.

Transkontinental kapital qo‗yilmalar - investitsiya kiritish uchun qulay bozor

sharoiti bo‗lgan holda boshqa bir davlat yoki kontinentdan investitsiya eksportini

amalga oshirishdir. Asosiy maqsad – bozorni egallash va shu kontinentda yangi

ishlab chiqarishni tashkil etish.

Transmilliy kapital qo‗yilmalari asosan qo‗shni davlatlarga amalga

oshiriladi. Bundan asosiy maqsad – bosh kompaniyaga nisbatan qilinadigan

kapitalning harakatini minimum darajada amalga oshirish.

Bevosita investitsiyalar ikki maqsadga yo‗naltiriladi:

1. YAngi kompaniya tashkil etish.

2. Bankrot bo‗lgan kompaniyalarni xarid qilish.

Portfel investitsiyalar (portfoIio investments) - shunday investitsiyalarki,

bunda kapitalni daromad olish maqsadida korxonalarning aksiyalari, obligatsiyalari

va boshqa qimmatli qog‗ozlarini sotib olish uchun sarflanadi. Bunday

investitsiyalar korxonalarning moliyaviy xo‗jalik faoliyati ustidan nazorat o‗rnatish

huquqini bermaydi. Xorijiy portfel investitsiyalar barcha xalqaro operatsiyalarni

amalga oshirishda firmalar uchun muhim ahamiyatga ega. By turdagi

investitsiyalarga asosan moliyaviy muammolarni echish uchun murojaat qilinadi.

Korporatsiyalarning moliyaviy bo‗limlari mablag‗larning bir mamlakatdan boshqa

mamlakatga qisqa muddatli investitsiyalardan yuqori foyda olish uchun

o‗tkazadilar. Bunday investitsiyalar ko‗pincha xususiy tadbirkorlar kapitaliga

asoslangan, ba‘zida esa o‗z qimmatli qog‗ozlarini chiqaradi va xorijiy qimmatli

qog‗ozlarini sotib oladi.

Xalqaro portfel investitsiyalari mamlakat to‗lov balansida qanday

klassifikatsiyalangan bo‗lsa, shunday aks ettiriladi. Portfel investitsiyalar quyidagi

66

ko‗rinishda bo‗lishi mumkin:

-aksioner qimmatli qog‗ozlari (eguity securities) - bozor muomalasidagi pul

hujjati bo‗lib, hujjat egasining ushbu hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan mulkiy

huquqqa egaligini tasdiqlaydi;

-zayom qimmatli qog‗ozlar (debt securities) - bozor muomalasidagi pul

hujjati bo‗lib, zayom egasining ushbu hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan

munosabatini tasdiqlaydi.

Zayom qimmatli qog‗ozlari quyidagi shakllarda chiqariladi:

-obligatsiya (bond) (oddiy veksel, qarz majburiyati) pulli dastak bo‗lib, uning

sohibiga kafolatlangan va qat‘iy belgilangan pul daromadi yoki shartnoma asosida

belgilangan o‗zgaruvchan pul daromadini olish huquqini beradi;

-pul bozori dastaklari - pulli dastak bo‗lib, uning sohibiga ma‘lum bir davr ichida

kafolatlangan va qat‘iy belgilangan pul daromadi olish huquqini beradi. Bu

dastaklar bozorda pasaytirilgan narxlarda sotiladi, narxni pasaytirish darajasi foiz

stavkasining katta-kichikligiga va qarzni qoplanish muddatiga bog‗liqdir. Bularga

g‗azna veksellari, depozit sertifikatlari, bank akseptlari va boshqalar kiradi.

Moliyaviy derivatlar (financiaI derivatives) – bozor narxiga ega bo‗lgan

pulli dastak bo‗lib, uning sohibiga birlamchi qimmatli qog‗ozlarni sotish yoki sotib

olish huquqini beradi. Bularga opsionlar, fyucherslar, varrantlar, svoplar kiradi.

Xalqaro portfel investitsiyalari harakatini hisobga olish maqsadida to‗lov

balansida quyidagi kategoriyalar qabul qilingan:

Nota (qarz majburiyati) (note) - qisqa muddatli (3-6 oy) pulli dastak bo‗lib,

bank bilan kelishuv asosida qarz oluvchining o‗z nomiga chiqariladi, bozorda

joylashtirilishi kafolatlanadi va sotilmagan notalar sotib olinadi, rezerv kreditlar

bilan ta‘minlanadi. Keng tarqalgan notalar – Evronotalardir.

Opsion (option)- shartnoma (qimmatli qog‗oz) bo‗lib, xaridorga ma‘lum bir

qimmatli qog‗oz yoki tovarni belgilangan muddatdan so‗ng yoki ma‘lum bir davr

ichida qat‘iy belgilangan narxlarda sotib olish yoki sotish huquqini beradi. Opsion

xaridori uning egasiga yuqorida qayd etilgan huquqlarni sotishi evaziga mukofot

pulini to‗laydi.

67

Varrant (warrant) – opsionning bir turi bo‗lib, egasiga belgilangan muddat

ichida emitentdan imtiyozli sharoitda ma‘lum bir miqdordagi aksiyalarni sotib

olish imkonini beradi.

Fyuchers (futures) –qimmatli qog‗ozlarni, valyuta yoki tovarlarni

belgilangan narx va kelajakdagi belgilangan muddatda sotish yoki sotib olish

borasidagi bajarilishi majbur bo‗lgan qisqa muddatli standart shartnomalardir.

Forvard kursi (forward rate)- asosiy qarz summasining ma‘lum bir

o‗zgarmas qismiga nisbatan belgilangan vaqtda to‗lanadigan foiz stavkasining

hajmi to‗g‗risida kelishuv bo‗lib, u o‗sha kundagi foiz stavkasidan past yoki yuqori

bo‗lishi mumkin.

Svop (swap) – savdo qoidalariga amal qilgan holda bitta qarzni to‗lash

bo‗yicha ma‘lum bir muddat o‗tgandan so‗ng shartlarni o‗zgartirish bo‗yicha bitim

[11].

11.1-Jadval

Bevosita va portfel investitsiyalar o‗rtasidagi farqlar

Belgilar Bevosita investitsiyalar Portfel investitsiyalar

Kapital chiqarishdan

asosiy maqsad

Xorijiy firma ustidan nazorat

o‗rnatish

YUqori foyda olish

Maqsadga erishish

yo‗llari

Xorijda ishlab chiqarishni tashkil

etish va olib borish

Xorijiy qimmatli qog‗ozlarni sotib

olish

Maqsadga erishish

usullari

a) xorijiy firmaga to‗liq egalik

qilish

b) aksiyalar nazorat paketini sotib

olish (XVJ nizomiga binoan

kompaniya aksioner kapitalining

25% idan kam bo‗lmasligi kerak)

Xorijiy firma aksioner kapitalining

25% idan (AQSH, Yaponiya,

Germaniyada 10% idan) kamini

sotib olish

Daromad shakllari Tadbirkorlik faoliyati foydasi,

dividendlar

Dividendlar, foizlar

68

12. Xulosa

Menga kafedra tomonidan ―Farg‘onaazot‖ OAJ dagi quvvati 397848

t/yil suyiltirilgan nitrat kislotasi ishlab chiqarish sexini loyixalash va absorbsiya

qurilmasini hisoblash mavzusida bitiruv malakaviy ishi topshirig‘i berildi.

Men bitiruv malakaviy ishini bajarishdan oldin menga berilgan mavzu

bo‘yicha ma‘lumotlarni to‘pladim.

―Farg‘onaazot‖ OAJ dan suyiltirilgan nitrat kislata ishlab chiqarish

sexidagi bo‘ladigan jarayonlarni va xavfsizlik qoidalarini o‘rgandim. U

yerdagi qurilmalarni ishlash prinsiplarini va ulardan qanday foydalanishni

hamda kerakli ma‘lumotlarni oldim . Bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo‘yicha

barcha adabiyotlarni to‘pladim, sex reglamentlari va instruksiyalaridan kerakli

ma‘lumotlarni oldim hamda bitiruv malakaviy ishini hisoblab chiqdim. Xisob-

kitoblar asosida qurulmalarni ko‘rinishini chizdim. Iqtisodiy tomondan

sexning ishchilarini ish haqini hisoblab chiqdim. Absorber qurilmasini

o‘lchamlari quyidagilarga teng bo‘ladi:

1.Balandligi 30000 mm

2. Diametri 2100 mm

3. Qurilmadagi ishchi bosim 0,4MPa

4. Qurilmaning xarorati 300-40

0

5.1 m3 setkadagi sirt yuzasi 1,81 m

3

6. Tarelkalar soni 50 ta.

Hisoblangan jihozlar soni va asosiy apporat quvvati sex quvvatini

bajarish uchun yetarli.

Sexda shtat bo‘yicha 120 ta ishchi xodimlar mavjud . Jumladan,

asosiy ishchilar 39 kishi , yordamchi ishchilar 63 kishi, I.T.I xizmatchi va

K.X.X. 28 kishi. Bir ishchining o‘rtacha ishlash ish haqi yillik 5975511.90

so‘m bir ishchining yillik ish haqi esa 4653708.03 so‘mni tashkil qiladi .

Maxsulotning tannarxi 236390so‘m. Asosiy va aylanma fondlardan

foydalanish darajasi 26,2%. Bundan o‘z-o‘zini qoplash mudati 3.8 yilni

tashkil etadi. Ishlab chiqarishda yuqori unumdorlik yaratilgan.

69

12. Adabiyotlar

1. Karimov I. A.,, Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyoti

yuksaltirish xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi‘‘. Toshkent 2011

2. Karimov I. A. ,,Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‘‘, ,,Ma‘naviyat‘‘

, 2008

3. G‘ofurov Q., Shamsidinov I. Mineral o‘g‘itlar va tuzlar

tehnalogiyasi, Toshkent, Fan, 2007.

4. Pozin M. E . Tehnalogiya mineralix udabreniy , delingrud ,,Ximiya‘‘

1989

5. Zovoronkov N.M., Kisil N.M. i dr ,,Sprovochnik azotehnika‘‘ Moskva,

Ximiya 1987

6. Pavlov K. F., Ramonkov P.P., Noskov A.A. ,,Primeri I zaduchi po

kursu protsessov I apporatov ximichiskoy tehnologi Lelingrad , ,, Ximiya‘‘

1987.

7. Salimov Z. ,,Kimyoviy tehnalogiyaning asosiy jarayonlari va

qurulmalari ‘‘ Toshkent 1995

8. Kucheryaviy V. I . Lebedov V.I.Gintez iprimenenie karbamida

L.:,,Ximiya‘‘1970

9. Garlovskiy D.M. Altskuller L.N. Kucheryaviy V.I. Tehnalogiya

karbamida , L. Ximiya1981

10. Yusufbekov N.R. i .dr Avtomattizatsiya tehnalogicheskix protsessov

proizodstvo rostitelnix mosel . T ,,O‘zbekiston ‘‘ 1973

11. Akopova E.S., Voronkova O.N. i dr. Mirovaya ekonomika i

mejdunarodnыe ekonomicheskie otnosheniya. Rostov-na-Donu: «Feniks», 2000.-

S. 278 (416 s).

12. Yormatov F.. Isomuxammedov Yo. Mexnatni va atrov muxitni

muxofaza qilish. Toshkent, O‘qituvchi, 2005 y.

13. ,, Farg‘onaazot‘‘ O.A. J. ning suyultirilgan nitrat kislota ishlab

chiqarish sexi ,,Reglamenti‘‘

70

14. Yusupbekov H. P. G‘ulomov Sh. M. ―Avtomatika va ishlab chiqarish

protsessorlarini avtomatlashtirish‖ T. : O‘qutuvchi, 1982. 351b

15. Salimov Z. Kimyoviy tehnologiyaning asosiy jarayonlari va

qurilmalari. – Toshkent. ―O‘zbeliton.‖, 2 – tom 1999.

Internet saytlari:

16. www.ziyonet.uz

17. www.google.ru