Muhendislik Mimarlik Oykuleri a610f27bdf0499d_ek

1Mhendislik Mimarlk

ykleri-2

2Mhendislik Mimarlk ykleri-2

ISBN: 9944-89-127-4

Sayfa Tasarm: Dijle Konuk

Bask:

Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii

Atatrk Bulvar No: 131 Kat: 9

Bakanlklar 06640 ANKARA

Tel: 0312 418 12 75

Faks: 0312 417 48 24

Web: www.tmmob.org.tr

E-Posta: [email protected]

Mays 2006

3NDEKLER

Sunu 5

nsz 7

Kmre Giden Demiryolu 11Ekrem Murat ZAMAN

Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayi Politikalar ve SMERBANK 23Mahmut KPER

Refik Fenmen: Mhendislii ve Eitimcilii ile rnek Bir Fen Adam 49Nermin FENMEN

Beyaz ekerin Aclaan yks 61 brahim GNAYDIN

Cumhuriyetin Kuruluundan Bir Mhendislik yks 87Cam SanayimizDr. Baha KUBAN

zettin Silier ile Odalarmz ve Biz 99

Sevin - Hzn Sarmalnda Bir Topraksu yks 129Baki Remzi SUMEZ

F. Behet YCEL ile Yksek Gerilimli Yllar 175

Aydn Kksal: Biliime ve Bilim Dilinin Trkelemesine Adanan Bir Yaam 187

Seydiehir Alminyum 207Dr. Erdemir KARAKA

Bir AR-GE yks; ORDOT Projesi 235Prof. Dr. Nuri SARYAL

Bir Dneme Tanklk stanbul-Hilton Otelinin Kurulu yks 255Perihan KPER

stanbul Manifaturaclar ars (M)Hikayesi 261Doan TEKEL

Trk Yksek Mimarlar Dernegi 281etin NALIN

5SUNU

lkelerin kalknmasnda ve gelimilik dzeylerinin ykseltilmesinde m-hendislik ve mimarlk alannda verilen hizmetler son derece nemli ilevlere sahiptir. TMMOBnin kuruluunun 50. ylnda yaynladmz Mhendislik Mimarlk ykleri-I adl kitabmzda yer alan ve bilimin toplumla buluturul-masna tanklk eden ykleri okurken, mhendislerimizin ve mimarlarmzn gemiteki servenine tanklk etmekle kalmayp, ayn zamanda kalknma tarihimizden de kesitler grmtk.

lkemizde uygulanan ekonomik programn temel felsefesini, dnyada yaanan gelimelerden bamsz olarak deerlendirmek olanakl deildir. Trkiye, uluslararas sermayenin istemlerine uygun olarak enerjiden haber-lemeye, eitimden sala, tarmdan sosyal gvenlie kadar hemen tm alanlarda yapsal bir deiim programna tabi tutulmaktadr. lkemizde de, kamuda yatrmszlk politikalar ve ad bir kamu ynetimi anlay egemen klnmaktadr. Bu srete giderek artan bir ivmeyle sanayi yatrm azalmakta, ifti tarladan uzaklamakta, evre kirlenmekte, isizlik oran bymekte, kan krizlerin sk ve dayanlmaz boyutlar yoksullama srecini kronik hale getirmektedir. Bu durumdan mhendisler, mimarlar ve ehir planclar da byk apta olumsuz olarak etkilenmektedir. Umutsuzluun alanmaya alld bu srete, mhendislerimizin ve mimarlarmzn snrl olanaklarla yarattklar, yaratmaya altklar dnyadan birka kesit daha sunuyoruz sizlere.

Kmre giden Demiryolu yks ile top yekun kalknma ve kaynaklar doru kullanma aray anmsanacak. Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayi politikalar ve Smerbank, Cumhuriyetin kuruluunda yokluu ekilen 3 beyazdan biri olan pamuun ve tekstil sektrnn geliimini aydnlatacak. Yokluu ekilen 3 beyazdan bir dieri olan ekerin aclaan yksn okurken, sanrz buruk bir tat kalacak damaklarda. Topra ve suyu mhendislik a-lmalaryla tanma ve ynetme uras veren ve baarl almalara imza atan Topraksunun hzn-sevin sarmalnda yaanan yksn okurken, gemi anlatlrken aslnda gelecee k tutulduu grlecek. Aydnlk yzler, deerli meslek byklerimiz bizlerle yokluk iinde yaanan onurlu gemii paylaacak. Aydn Kksal okurken, biliime ve bilim dilinin Trke-lemesine adanan bir yaama tank olunacak. zelletirilme kskacnda olan Seydiehir Alminyum Tesislerinin kuruluu ve ilevi, bizlere yeni ufuklar aacak. stanbul-Hilton Otelinin kurulu srecinin mimarlk ve planlama asndan irdelenmesi, gnmze de k tutacak. TMMOB tarihinde nemli


bir yeri olan Mimarlar Odas Merkez ve Lokalinin yks ise bizleri gemie gtrecek.

Mesleimiz, bilim ve teknolojiyi toplumla buluturan bir meslek. nsan odakl bir meslek. Sorumluluklar ok olan ama, o kadar da ok onurlu bir meslek. Biz mesleimizi seviyoruz. Biz mesleimizi yceltenleri seviyoruz. Topluma yararl hizmetler sunarak aramzdan ayrlanlar saygyla anyoruz. TMMOByi ve Odalarmz, toplumdan soyutlanm sekin mhendis, mimar ve ehir planclarnn rgt deil, aksine toplumun iinde yer alan, onun bir paras olarak toplumla etkileim iinde bulunan bir okul olarak gr-yoruz. Bu balamda, bir dnce sistematii olan mhendislik ve mimar-l, Mhendislik Mimarlk ykleri-2 ile birlikte toplumla buluturmaya devam ediyoruz. ykler ise, gemii anmsatmakla kalmayp, gelecein aydnlatlmasna da katkda bulunmaya devam ediyor.

reterek byyen ve paylaarak gelien bir Trkiyeyi yaratmak, yeni baar yklerini gelecek kuaklara aktarmak bizlerin grevidir. Dnyay, lkeyi ve yaam tanyan, anlayan ve ona gre politikalar reterek yaama geiren bir alma anlay ierisinde olan Ynetim Kurulumuz adna; umudun yeermesine katkda bulunan, kararllk ve devamlln nemini gsteren, baary yakalama ve ada uygarla ulama inancn artran bu ykleri hazrlayan yelerimize ve derleme iini zveriyle yrten Mahmut Kipere, Nadir Avaroluna, Orhan rcye teekkr ediyorum. Onlar bizim arka-dalarmz. Kitabn hazrlanmasna emek veren teknik grevlimiz Blente, yayn grevlimiz Dijleye teekkr ediyorum.

Umarz, meslektalarmz yeni bir baucu kitabna daha sahip olmaktan mutluluk duyarlar, almalarnda yeni ufuklar alr. Dileriz, her alma dneminde bir yenisi hazrlanarak kullanma sunulur da, mhendislik mimarlk yklerinin yenilerini okuma frsat buluruz.

Mhendislik ve mimarlk yklerinden her dzeydeki renci arkadalar-mzn yararlanmas ve yeni baar ykleri yaratmann dlerini kurmaya balamalar ise, zel beklentimizdir. nk; biliyoruz: Baka Bir Trkiye Mmkn.

Mehmet SOANCIYnetim Kurulu Bakan

Mays 2006

7NSZ

2004de karlan, TMMOBnin 50. yl yaynlarndan Mhendislik-Mimarlk ykleri-I kitabnn sunuunda, bu seri ile amalananlar yle aktarlmt; lkemiz sanayi geliiminde baarl uygulamalar hatrlatmak ya da bilinme-sini salamak, lke kalknmasnn temeli olmas gereken retim srele-rinde mhendis ve mimarlarn ne denli nemli olduunu vurgulamak, bu srelerde yer alan meslekdalarmza belki de gecikmi vefa borcumuzu bir nebze demek .

Bu ikinci kitapta yer alan yklerden bazlarnda da sanayinin-Mustafa Kemalin deyimiyle-musuki sesleri imdi duyulmuyor. Zira, Cumhuriyeti yeerten bu iletmeler artk yoklar. lk kitapta da belirtildii gibi Mhendislik Mimarlk ykleri serisinin nemli bir amac da, tarihden silindiini iddia edenlere, retim ve mhendislik-mimarlk birikimimizin nemli yap talarn oluturan kurulularn ne tarihden ve ne de hafzalarmzdan silinmediini ve silinemeyeceini gstermektir. Bu noktann zellikle zerinde durulmas gereklidir. nk, yklerden rendik ki, Trkiye mhendislik-mimarlk tarihi kimi zaman lke dnda bile hayranlklar uyandracak kadar olaa-nstlkler tamaktadr ve bir ok kez meslekdalarmz, dnyada pek az rnei grlecek ekilde zverili ve baarl almalarla nemli sonular salamlardr.

Ancak, lkemizin bugnk ekonomik ve teknolojik azgelimilik dzeyine bakldnda u soru byk nem tamaktadr;

Gemiteki ulusal politikalarda lke uzmanlarnn birikim ve yetenekleri ne kadar dikkate alnmtr ve gelecein ulusal politikalarnda ki temel unsurlar neler olmaldr?

Bu balamda, geleceimizi planlamada da Mhendislik-Mimarlk ykleri serisinin nemli bir ilev greceini umuyoruz. nk, lkemizin gnmz-deki durumunun deerlendirilmesinde ne eit politika deiikliklerinin ve hangi deerlerin yok edilmesinin ya da deersizliklerin etkili olduunu anlamakta olduu kadar gelecee ilikin politika ve stratejileri oluturur-ken neler yaplmas gerektiinin de ok nemli ipularn yklerin satr aralarnda bulacamzdan artk hi kukumuz yok.

Dier kimi yklerde mesleki birikimimizi yaratanlar, bize nemli dersler veriyorlar.


Trkiye Cumhuriyeti bu kitaplardaki pekok ykden anlalabilecei gibi, her trl yoklua yoksunlua kar, byk mcadele ve emeklerle pek ok alanda mhendis ve mimarln en nemli unsurlarndan olan retim kl-trn edinmi ve mhendislerimiz-mimarlarmz bu birikimlerini olanaklar lsnde lke ekonomisi ve halknn refah iin seferber etmitir.

Ancak, lkemizde yeterli kaynak ve nemin verilmemesinin de etkisiyle aratrma ve teknoloji gelitirme abalar ok yetersiz kalmtr. Bu kitapta yer alan baz Ar-Ge ykleri, frsatlar tanndnda lkelerin gelimiliindeki en nemli etkenlerden biri olan bu konuda da neler yaplabileceinin gzel rneklerini vermektedir.

Evet, zellikle Cumhuriyetin ilk yllarndaki yklerde, savalarda insann yitirmi, iyice yorgun dm, yoksul kalm ancak bamszln kazanm bir lkenin, kimseye baemeden ayakta kalabilmek ve medeniyeti yaka-lamak iin uygulad politikalar, bunlara inanm bir halk ve olaanst mcadele rnekleri var. Politikalar, hem sanayi ve hem de tarmda verimli retim koullarn oluturmak ynnde bugnn imkanlaryla karland-nda bile hayranlk uyandracak uygulamalar iermekle kalmyor, bununla ayn zaman diliminde halkn, lojman, spor tesisleri, modern ev aletleri, hatta yzme havuzu ve daha nice gnn en ileri medeniyet imkanlaryla tanmas iin de tm gcn seferber ediyor.

Gelimeler grldke ulusal sevin, mutluluk, kvan ve inan artyor, yenilerini yapmak gc bylece tazeleniyor.

Tm bu mucizeleri ksa bir srede gerekletirmek iin sorgulayan, dnen, reten, yneten, arkalarndan gelecek yenilerini yetitiren ve tm bunlar iin insiyatif kullanabilen ekirdek insan gcn, lkede henz hibir altyap olmad iin, gen Cumhuriyet, kuruluunun daha ilk yllarnda elindeki kt imkanlara ramen yurtdnda yetitiriyor. Ve daha gnderirken onlardan beklenen zor grevleri hem de ne veciz ekilde kafalarnn iine sokuyor. te o kiilerden birinden bir an;

Yl 1923. stanbul niversitesinde renci olduum sralar. Okul duvarnda bir ilan gryorum. Avrupaya talebe yollanacaktr. Allah Allah diyorum, lke ykk dkk, yl 1923. Avrupaya talebe! Lks gibi gelen bir ey, ama bir ansm denemek istedim. 150 kii ierisinde 11 kii seilmiiz. Benim ismimin yanna ATATRK Berlin niversitesine gitsin diye yazm. Zaman geldi. Sirkeci garndaym, ama kafam yle karkki gitsem mi kalsam m, orda beni unutur mu bunlar, para yollarlar m, gurbet ellerde ne yaparm? Bir

9an gitmemeye karar verdim, dndm. O srada bir mvezzi ismimi ard Mahmut SAD, Mahmut SAD, bir telgrafn var telgraf atm, ATATRKden, aynen unlar yazyordu sizleri birer kvlcm olarak gnderiyorum alevler olarak geri dnmelisiniz. Var m byle bir ey? 11 rencinin nerede, ne zaman, ne dnebileceini hesap edebilen bir lider, dnya lideri olmasn da ne olsun. Yl 1923, biz evimizde bir ocuumuzun huyunu deitiremi-yoruz bir huyunu. Tm lkenin huyu deiiyor. Bunla uraan bir insan yollad 11 renci nerede, ne zaman, ne dnebileceini hissedebiliyor. Mahmut Sadi devam ediyor gel de imdi gitme, gitte orda alma, dnde bu lke iin cann verme

ok yoruldular ama retilenleri ve meydana getirilmesinde byk emek-leri geen eserleri grdke bu mhendislerimiz, mimarlarmz tekrar g kazandlar. Ama kimileri de byk bedeller dediler.

Kendilerinin hi hatrlatmad ve bizlerin de pek dikkat etmediimiz bu bedellerden belki de en nemlisini brahim Gnaydn, eker Fabrikalar yksnde Ziraat Mhendisleri ile zdeletirerek yle anlatyor;

.....ounlukla ocuklarnn bydklerinden bile ge haberdar olabil-milerdir. zellikle fabrikalarn tara tekilatlarnda hizmet veren bu yiit Anadolu insanlar, yz ak fedakar mhendisler, devlete ve millete hizmet etmek iin rpnrken, -iin tabiat gerei- ocuklar yeterli eitimi alacak-lar okullardan uzakta kalmlar ve ounlukla gnllerindeki meslekleri elde edememilerdir. Bu ocuklarmz da, ebeveynleri kadar anlmaya ve vlmeye layktrlar.

Memleketin kalknmas peinde koarken, lkenin a yakalamas iin aba gsterirken yerinden yurdundan, en sevdiklerinden ayr denler, evlatlarna mahup olanlar aclarna lke sevgisi, mhendislik onuru ve dorularn merhem ettiler, biroumuzun grd ama zerinde pek de durmad bu en actc yaralarn da kalplerine gmdler, pek te paylamadlar.

lk kitaptan tekrar edilmesinde yarar grlen bir dier nokta da udur; bu kitaplarda genellikle teknik mhendislik dili yerine, her kesimden insanlarn anlayabilecei yk diliyle olaylarn aktarlmas zellikle tercih edilmitir. Bu nedenle mhendislik-mimarlk uygulamalar,sonular ve etkileri yklerde gml olarak yer almaktadr.

Serinin bu ikinci kitabndaki yklerin toplanmasnda Nadir Avarolu ve Orhan rcnn byk katklar oldu. Hazrlk almalarnda nceki d-nemlerdeki TMMOB Bakanmz Kaya Gvenden de destek aldk.

10

Mhendislik Mimarlk ykleri-2

Kukusuz bu kitabn oluumunda en byk katky yklerini bu kitapta paylaan ve kimi ykleri bize tayan meslekdalarmz salad. Kendilerine ve kitabn yayna hazrlanmasnda byk emekleri geen Blent Aka ve Dijle Konuka teekkrlerimizi sunuyoruz.

Mhendislik-Mimarlk ykleri-I kitabnda belirtilen serinin devamnn gel-mesi midini - bu ikinci kitapla gerekletirmekten duyduumuz sevinle- gelecee artk daha gvenle tayoruz.

ykleri beeneceiniz umuduyla.......

Mahmut KPERMhendislik-Mimarlk ykleri-II Kitab

Koordinatr

11

Kmre Giden Demiryolu

Ekrem Murat Zaman Maden Mhendisi

12


13

Demir Alarla rdk Anayurdu Drt Batan

Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliinin, 50. kurulu yl ansna m-hendislik mimarlk ykleri 1 adyla yaynlad kitapta Aydn Engin, 23 inanl insan ve o insanlarn yapt devrim otomobillerinin yksn anlatyor. Devrim otomobili kk bir topyayd diyor. Bu gnn Tr-kiyesinde bylesi yklere ekmek kadar, su kadar gereksinin olduunu belirtiyor. Usta gazeteci, Devrim otomobili yksn; ktk ak alnla / On ylda her savatan diye balayan, yoksulluk, gerilik emberini krmak iin silkinmesini bilmi bir halkn z gvenini anlatan bir mar szleri ile bitiriyor.(1)

Cumhuriyeti kuranlar, Cumhuriyet Devrimlerini yapanlar gelecek iin bir proje ileri sryor. Projenin lideri Mustafa Kemal, Millet Meclisinin 1 Mart 1922 tarihli toplantsnda: ktisad hayatnn (ekonomik yaamn) faaliyet (etkinlii) ve zindegisi (canll) ancak mnakale vastalarnn (ulam aralarnn), yollarn, imendiferlerin (demiryollarnn), limanlarn hali ve derecesiyle mtenasiptir (orantldr) diyor. Ayn tarihlerde gazetelere verdii demete: Memleketin btn merkezleri yekdierine az zamanla imendiferle balanacaktr. Mhim maden hazineleri alacaktr. Memleke-timizin batan nihayete kadar harap manzarasn mamureye tahvil etmek-ten ibaret olan gayenin temel talar her yerde gzleri tesrir (sevindirme) edeceini belirtiyor.(2)

Dalar delen, demiri serenlerin kaleminden aktarlan, 1930lu yllarda demiryolu zerindeki kmr ve demir yks de bylesi yklerden. Demiryolu zerine olunca konu, akla 10. yl mann unutulmaz dizeleri geliyor. Demir alarla rdk Anayurdu drt batan. Bu dizedeki vn ve bu vncn hakl gururu, Cumhuriyetin ilk yllarndaki tarihsel yksyle, Kmre Giden Demiryolu yapmnda gizli.

Cumhuriyetin lk Yllarnda Demiryolu

Kmre ve demire giden raylar zerindeki yknn ilk makasn atmadan nce, Cumhuriyetin ilk yllarnda nemsenen demiryollarnn tarihine ksaca gz atalm.

Cumhuriyet ncesi eitli yabanc irketler tarafndan ina edilen demir-yolu hattnn 4000 km.lik blm, Cumhuriyetin ilan ile belirlenen ulusal snrlar iinde kalmtr. Trkiye Cumhuriyetine, yabanc irketlere ait 2.282 km.lik normal genilikte hat ve 70 km. uzunluunda dar hat ile devletin ynetiminde olan 1.378 km.lik normal genilikte hat kalmtr.(2)

14


24.5.1924 tarihinde karlan 506 sayl kanun ile AnadoluBadat Demir-yollar Mdriyeti Umumiyeti kurulur. 10 Ekim 1924 tarihinde AnkaraSivas Demiryolu normal hatta evrilmeye balanr.(3)

Cumhuriyetin elinde kalan ve byk bir blm yabanc irketlerin elinde bulunan demiryolu 1927de satn alnarak ulusallatrlr. 23 Mays 1927 tarih ve 1042 sayl yasa ile Devlet Demiryollar dare-i Umumiyesi kurularak demiryollarnn iletilmesi ve yapm tek elde toplanr. Daha sonra limanlar da birletirilerek 1 Ocak 1929 tarih, 1483 sayl yasa ile Devlet Demiryollar ve Limanlar letme Umum Mdrl adn alr. (4)

1953 ylna kadar katma bteli bir devlet idaresi eklinde ynetilen Kurulu, 29.7.1953 tarihinden itibaren 6186 Sayl Kanunla Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar letmesi (TCDD) ad altnda Kamu ktisadi Devlet Teekkl haline getirilir.(5)

Kmr Havzasnn Anadoluya demiryolu ile balanmasn konu alan ykmz devletletirme ncesinde balar Demiryollar Cumhuriyetten nce eitli yabanc irketler tarafndan ina edilerek ileti-lirken, AdapazarEreli hatt dncede kalr; o zaman da tamamlanamaz Osmanl Bakenti stanbul, Ereliye demiryolu ile balanamaz.(6) Fakat, Cumhuriyetin bakenti Ankara, -Ereliye balana-masa da- demire ve kmre balanr. 1930lu yllarda Tnel kaz almalar.

AnkaraEreli Demiryolu Hatt

AnkaraSivas Demiryolunun normal hatta evrilmeye balamasnn ardn-dan, 13 Aralk 1925 tarihinde AnkaraEreli demiryolu hatt hakkndaki 1314 sayl yasa karlr. AnkaraSivas demiryolu zerindeki Irmak stasyo-nundan ayrlarak Zonguldaka ulaacak bu hattn kurulmas, Cumhuriyet Hkmetinin yurt kalknmasndaki ideallerinden biridir. Kmre Giden Demiryolu projesi, IrmakFilyos ve FilyosEreli olmak zere, karlkl iki ksmdan olumutur.

15

IrmakFilyos Demiryolu Hatt

IrmakFilyos Demiryolu Hatt, 7 ubat 1927 tarihinde sveDanimarka grubu Mohapp irketine ihale edilir. Demiryolu yapmna, Mays 1927de Filyos a iskele kurulmasyla balanr. 1927 de demiryolu iin iskele yap-lrken Filyosa liman yaplmas dnlr, fakat yaplan incelemeler sonucu demiryolunun Ereli ye balanacak olmas nedeniyle vazgeilir. (7)

Sivas hattnn ilerlemesi ve ulamn karadan yaplmasnda kolaylk g-rlmesi zerine, Irmaktan Filyosa uzanacak demiryolu hattnn dier ucu Irmak stasyonundan ankrya do-ru devam eder. Irmak tan ankrya kadar 102.255 m.lik demiryolu ksm 23 Nisan 1931de iletmeye alr.

Filyos tarafndan gelen demiryolu yapm 1930 ylnda Balksk stas-yonuna, 1934 ylnda da Eskipazara ulamtr. Demiryolu yapm, Batbel Tnelinin beklenmesi nedeniyle bir sre Eskipazar da durdurulur.

Tnel aznda balast deposu

ankrerke arasnda, 3444 metre boyuyla demir yollarmzn en uzun tneli olan Batbel Tnelinin alp tahkimatnn yaplmasnn ardndan 1935 ylnda hat, ankrdan erkee ular. ki taraftan ilerleyen yapm almalar Eskipazar istasyonunda birleir. (8)

IrmakFilyos arasnda karlkl yap-lan, 391 km. uzunluundaki demir-yolu hatt; 27 istasyon, 1368 menfez ve kpr, 8800 m. uzunluunda 37 tnel yapm ile 12.11.1935 tarihinde tamamlanr. 14 Kasm 1935 tarihinde hizmete alr. Filyosta dzenlenen al trenine Bayndrlk Bakan Ali etinkaya da katlmtr. (9) Nafia Vekili Ali etinkaya atalaznda

Bu arada, demirkmr (yani FilyosEreli) balants da kanlmaz hale gelmitir. Demiryolu nce birinci demire ulaacak sonra kmrle balant kuracaktr.

16


Mhendislik mimarlk ykleri-1 isimli kitapta Mahmut Kiper tarafndan kaleme alnm Fabrikalar Kuran Fabrika Kardemir ve Trkiye Cumhuriyeti Demir elik yks de var. Bu yk de, Aydn Enginin; ekmek kadar, su kadar gereksinim olduunu syledii bylesi yklerden. Kiper, Demir elik tesisleri kurulu yerinin belirlenmesini u ekilde anlatyor;

nerilen ilk kurulu yeri Erelidir. Daha sonra, kesin kurulu yerinin tespiti iin Smerbank ve Askeri Fabrikalar uzmanlarndan bir heyet sei-lir.Yer seimi iin oluturulan heyette Vedat Akdoan, Hasan Osman Kra ve Selahattin anbaolu bulunmaktadr. ncelemelerin sonunda tesis Zonguldakta kurulsun derler.(1)

1932 ylnda Demir elik Fabrikasnn kurulaca yer iin; Kmr Havzas-na yakn olmas, blgenin jeolojik adan uygunluu, demiryolu gzergah iinde yer almas ve askeri adan ise stre gerisinde olmas nedeniyle Zonguldakn 70 km. i kesimindeki Safranbolu ilesinde, Soanl ve Ara aylarnn kesitii yerdeki Karabk ky uygun yer olarak bulunur.

Babakan smet nn, 3 Nisan 1937 tarihinde Ankaradan Karabke trenle gelecek, Trkiyenin ilk entegre demir-elik tesisi, Karabk Demir elik Fabrikasnn temelini atar. (10)

Hasan Ustann deyiiyle: Divrii madeniyle Zonguldak kmr bulumu; Karabkte dn dernek kurulmu tur.

FilyosEreli Demiryolu Hatt

Bu dnem (1929-1939), devleti sanayileme dnemi olarak anlr. Birinci Be Yllk Sanayi Plannda (1933-1937) iletmelerin devlete kurulmas strateji olarak benimsenir. te byle bir dnemde AnkaraEreli demiryolu hattnn tamamlanmasn da karar altna alan, 23 Mays 1933 tarihli ve 2214 sayl FilyosEreli demiryolu ksmnn yapm ve Ereli ye bir liman yapmna dair yasa karlr.(11)

4 maddeden oluan bu yasann 1. Maddesi ile: Filyos istasyonundan balayarak Zonguldak yolu ile sahili takiben Ereliye mntehi (ulaan) ve inaatna balanmasndan itibaren en ok drt senede ikmal edilmek zere normal genilikte bir demir yolu inas iin (20.000) lirann ve kezalik (yine bunun da) inaatna balanmasndan itibaren en ok alt sene zarfnda ikmal edilmek (iinde tamamlanmak) zere Ereli limannn inas ve tehizat iin (10.000.000) lirann sarfna mezuniyet verilmitir. Yasann 2. Maddesi ile de: Birinci maddedeki iler iin her sene denecek miktarda on sene Nafia btesine konmak zere gelecek senelere sari taahhtlere girmee

17

ve vadeleri inaat mddetlerine bal olmamak ve reslmali (faiz getiren para) bu miktarlar gememek zere icabnda Ziraat bankas kefaleti ile bono karlmasna mezuniyet verilmitir. Bu bonolara kefil olmak hususunda Ziraat bankas hakk takdirini kullanr hkm getirilir.(12)

FilyosEreli Demiryolu ilk etapta, Filyosatalaz ve atalazZonguldak olmak zere iki ksmdan oluturulur.

Nafa Vekleti 1937 tarihli, seri:5, say:8 ile kard yayn olan Kmr Hatt FilyosZonguldak Ksm adl rapordan edinilen bil-giye gre: atalazEreli hatt elektrikle (tneller 55 cm. daha yksek), atalazFilyosIrmak hatt buharl lokomotif iletile-cek ekilde projelendirilir.

Kmre giden karatren

FilyosZonguldak demiryolu inaat mteahhidi, Yksek mhendis Abdur-rahman Naci Demiradr. naatta, mhendis olarak da Ata, Hayri Kayadelen, Nuri Dadelen, Kadri elikiz, rfan, Osman Ksef almtr.(13)

Filyosatalaz Demiryolu

Filyosatalaz demiryolunun ihalesi 8.8.1934te yaplr. 19.11.1936 da atalazna kadar olan ksm iletmeye alarak trenle kmr nakliyat balar. Ayn tarihte Normal hat, manevra ve depo hatt, kmr tahmil istasyonu ile elektrik lokomotifleri itinap (saknma) hatt olmak zere drt hattan oluan atalaz Gar da byk tekilat istasyonu olarak tamamlanr.

38 makasl, ok zel projelendirilmi atalaz Gar. (1936)

14.684 m. uzunluundaki, Filyosatalaz ksmnda toplam 3.236 m. tnel s-rlmtr. 2.100.000 TL. harcanan bu ksmn maliyeti yol malzemesi hari 140.000 TL/km. yol malzemesi ve feri (ray demesi) dahil 161.000 TL/km. olur.

18


atalazZonguldak Demiryolu

atalazZonguldak demiryolunun ihalesi 25.5.1935te yaplr. 12 Austos 1937de tren; ncirsuyunda, Trkoca Spor Sahasnn bulunduu yerde yap-lan istasyona trenle girer. 10.249 m. uzunluundaki atalazZonguldak ksmnda ise toplam 3.764 m. tnel s-rlr. 2.950.000 TL. harcanan bu ksmn maliyeti, yol malzemesi hari 295.000 TL/km., yol malzemesi ve feri (ray d-emesi) dahil 316.000 TL/km. olur.

Zonguldak istasyonu yapm almalar. (1937)

Filyosatalaz ksmna oranla bu ksmdaki maliyet yksekliinin, tnel fazla-l ve jeolojik yap nedeniyle tnellerde karlalan sorunlardan kaynakland anlalmaktadr. Bir ksm kmr iinde srlen tnellerin kenar ayaklar iki salam kaya zerine betonarme kprlerle salamlatrlm olduu Kmr Hatt FilyosZonguldak Ksm adl raporda belirtilmektedir.

Sze konu raporda, tnellerde karlalan zorluklarn en belirgin rneinin 16 numaral, Zonguldak istasyonuna kan son tnelde yaand belirtilmek-tedir. 1.487 metre uzunluundaki, ehrin altndan geen son tnelin kmr damarlarn kesmesi ve kalker boluklarna rastlamas nedeniyle byk sorunlar yaanmtr. karlan hafriyatn tnelin her iki yakasnda uzak noktalara tan-mas sorunlarn banda gelmektedir. atlaklar arasna skm killi kalkerlerden oluan ksmn hafriyat srasnda byk ktleler halinde tavann dmesi skntlar yaratm, bu nedenle tnel hafriyat ounlukla ahap iksal (tahkimatl) yrm ve baz yerlerde buvazaj (tahkimat ii) nem kazanmtr.

Trkali kynde, 6 metrelik kemerli kpr

Maarasnn su akar, Kapuz kumsal. (1936)

19

Bu tr sahalarda toplanan sular kalker boluklarndan akmaktadr. Bu bo-luklarn nemli bir ksm tnel gzergahna rastladndan, bu sular tnel kanallarna alnm ve profil haricinde kalan boluklar da blokajla doldu-rulmutur. Tnelin Filyos tarafnn kalker, Zonguldak tarafnn kumta ve konglomera olduu tespit edilir. 63 kmr ocandan bir maden mhendisi grevlendirilerek, kmr damarlarnn eimleri ve kesitleri karlr. Tnel kaz srasnda karlalan kmr damarlarn bir ksmnn allm olduu, bir damarda denmi raylarn alnmam olduu grlr.

FilyosZonguldak hattnda toplam 7.000 m. uzunluundaki 16 tnelde hafriyat toplam 265.020 m3 tr. Toplam; 47.572 m3 kargir, 13.549 m3 beton, 466 m3 betonarme inaat yaplr. 9633 m3 blokaj ve betonarme aksam iin, 67.044 kilo demir kullanlm, 31.368 m2 beton kalb, 6.454 m2 derz ve 1.878 m2 ap yaplmtr. Tneller iin toplam 2.672.140 TL harcanmtr. FilyosZonguldak demiryolu hattnda yaplan 89 adet kpr iin toplam 424.200 TL harcanmtr. Hattn, FilyosZonguldak ksmnda toplam 380.444 torba (19.022 ton) imento, 104.675 kilo dinamit, 882.062 adet kapsl, 5.507 kilo barut, 1.063.610 m. Fitil kullanlm ve 441.322 ii yevmiyesi, 1.325.405 amele (vasfsz ii) yevmiyesi verilmitir. (13)

Ray Feriyat

Ray feriyat (deme ileri) yine iki ksmda yaplmtr. Filyosatalaz ksmnn Mteahhidi Asm Fahri Yolaandr. Deme ilerini mhendis Necdet ve Selahattin Durusan yapmtr. atalaz istasyonu da dahil olmak zere 20.700 m. ray denmi, 36 makas kurulmu, 17.000 m3 ikinci tabaka balast denmitir. Bu ksmn ray denmesi iin 37.800 lira harcanmtr. alan ii ve amele toplam 18.900dr. Kullanlan 12 m. boyundaki 39.52lik ray 475 kilo gelmektedir. Ahap traversler Derincede emprenyemitir.

atalazZonguldak ksmndaki inaatn kontrol iin inaat bamdr grev banda drezin kazas sonuu hayatn kaybeden Abdullah Tiryaki, Mhendisler Yakup Kalgay, Adnan zyol, ksm mhendisleri Yekta, Enver Baol, Orhan Gran, Fiedler, Bartali ve iddelhelm almtr.

Merkez Tekilatnda, Demiryollar ve Limanlar naat Bakan mhendis Razi Soyer, yardmcs Mhendis Ferdi aan, Fen heyeti Mdr mhendis brahim Demirseren, bro efi mhendis Fuat Berkman grev yapm-tr. Dier mhendisler Orhan Gran, Akif Bazolu, Mitrea ve Abdullah inerdir. (13)

20


Demir alarla rdk Anayurdu drt batan dizelerini hakl olarak ve vnle seslendiren, bylesi ykleri dalara talara kazyarak bize brakan adlarn sayamadmz isimsiz kahramanlar ve fedakar meslektalarmz, bir kez daha sayg ile anyoruz.

ZonguldakEreli Limanlar Arasnda Tren Ferisi

Ankaradan Ereli ye kadar almas dnlen demiryolu Zonguldakta biti-rilmiti. Ne yazk ki, Erelinin demiryolu ile Zonguldaka balanmas mmkn olmamt. Demiryolu Zonguldakta bitirilmiti ama; 4.279 m. uzunluundaki KozluZonguldak demiryolu Zonguldak Lavuar ve limanna 1943 ylnda, 15.559 m. uzunluundaki ArmutukEreli Demiryolu da EKnin Ereli Limanna 1953 ylnda tama hatt olarak balanmt.

KozluArmutuk demiryolu, 1944 ylnda Kozlu Camisinin yannda durdurulma-m olsayd Ereli demiryolu ile Anadoluya balanm olacakt. Bu balantnn salanamamas sonucu 1946 ylnda hazrlanan Zonguldak Liman raporuna gre, Ereli Limannn Tefen (Devrek zerinden Gkebey) hatt ile demiryolu ebekesine balanmas da dncede kalmt. Unutulmamas gereken eyse, bu tarihlerde (nerilmi olmasna ramen) henz Ereliye Demir-elik Fabri-kasnn kurulmasnn gndemde olmaddr. 1957de tekrar nerilir ve yass mamul hedefleyen ERDEMR, 1965 ylnda iletmeye alr.(14)

Filyos Ereli Hatt naat Bamdrl Fen Heyeti

Nafa Vekaleti Demiryollar naat Dairesi Fen Heyeti.

21

1930lu yllarda Kmre Giden Demiryolu, karadan Erelideki doal limanna ulaamaynca, 2005 yl banda Zonguldak Liman ile ERDEMR Liman aras denizden tamamland.Ulatrma Bakanlna bal Demiryollar, Limanlar ve Havameydanlar naat Genel Mdrlnce planlanan Ada-pazarEreli demiryolu ile EreliZonguldak demiryolu projelerinin 2020 ylna kadar tamamlanmasn ngrlyordu.(15) Fakat, demiryolu hatt ina maliyetinin ok yksek olduu gerekesiyle bunun yerine ZonguldakEreli Limanlar arasnda Erdeniz adl tren (demiryolu) ferisi, Erdemirin deniz-den demiryolu ile balantsn -Zonguldak ehrinin iinden geerek de olsa- salad.(16)

Sonu olarak: Yokluk ve olanakszlklar devresinde, iki dnya sava ara-snda, Kardemir de, Erdemir de henz gndemde yokken, kmre gitmek amacyla 1925 tarihili AnkaraEreli demiryolu hatt projelendirmek, 1933 ylnda henz tamamlanmam Kardemirin yanndan geerek, Ereliye ulamaya almak. Sizce de nce kmr, sonra 2 demiri 80 yl nce grmek deil mi?

Kaynaklar

(1)-TMMOB, 50. yl mhendislik mimarlk ykleri1, Kozan Ofset, 2004, Ankara. (2)- http://www.tcdd.gov.tr/genel/tarihce.htm(3)- Demiryol Aylk Mesleki Dergi, (Haziran 1969). Say: 521, Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, Ankara.(4)- 2.Ulusal Denizcilik uras (Eyll -2000).(5)- etcdd.tcdd.gov.tr/genel/faaliyet/tarihce.pdf -(6)- Rirat DEDEOLU: (1/1994).Deerli Kat Tutkusu, Arkitekt dergisi.Say:410.(7)- M.AVRAN: (1958). Karaelmas Diyar Zonguldak Vilayeti. (8)- Ereli Havza-i Fahmiye Mdrl nn Zonguldaktaki Belediyelerle imar hakkndaki yazmalar.(9)- Hasan ATAMAN: (2001). aycuma, Ekin Yaynlar. (10)- CHP Zonguldak Vilayet dare Heyeti Reisi Akn KARAOUZ: (1940).Zonguldakn nn gnnden. Byk nn Zonguldakta.(11)- Cumhuriyetin 10 ylnda Zonguldak ve Maden Kmr Havzas: (1933).TC. Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odas, stanbul: Sanayi Nefise Matbaas. (12)- www.ereglidtv.net/haber/haber_ayrinti.asp?haber_no=307 - 18k -

(13)- Kmr Hatt Filyos - Zonguldak Ksm, T.C. Nafa Vekleti Neriyat,Seri:5, Say:8, (1937).

(14)- Demiryolu Dergisi, Cumhuriyetin 17. ylnn feyizli eserlerinden:(Zonguldak-Kozlu) de-miryolu,(1940).

(15)- WWW.f16.parsimony.net/forum27628/messages/3273.htm - 8k

(16)- health.groups.yahoo.com/group/trafik/message/7318 - 15k

22


ZGEMEkrem Murat ZAMAN

14.11.1956da Zonguldakta dodu. Kapuz lkokulu ve Fener Lisesini bitirdi. 1976 ylnda, Zonguldak Meslek Yksek Okulunda okurken Zonguldaks-porun futbolcusu olarak EKnin sporcu kadrosunda ie balad.

Meslek Yksek Okulunun ilk (1977) mezunlarndan olan Ekrem Murat Zaman, askerlik grevini 1980 1981 yllar arasnda nce Polatl, sonra Krklarelinde tamamlad.

EKde alan Meslek Yksek Okulu mezunlarna uygulanan ve askerlik ncesinde balad 2 yllk staj programn tamamlamasnn ardndan, nsangc-Eitim Mdrlnde yaplan snav sonrasnda Baavu dip-lomas ald.

Maden teknikeri olarak 1983 ylnda memuriyete geti. 1989-1991 yllar arasnda lisans eitimimi tamamlayarak maden mhendisi oldu.

TMMOB Maden Mhendisleri Odas Zonguldak ubesinde 34. dnemde ynetim kurulu yesi, 35. dnemde de II. Bakan olarak grev yapt.

1976 ylnda balayan alma yaamna halen, TTK Kozlu Takmr letme Messesesinde maden mhendisi olarak devam ediyor.

TMMOB Maden Mhendisleri Odas 2005 yl yayn ZONGULDAK Kmr Havzasnn ki Yzyl adl kitabn yazar Ekrem Murat Zamann, TTK Ha-ber, Zokev Blteni ve Pusula gibi aylk yerel dergilerde havza tarihiyle ilgili makaleleri yaynland.

Adres:ncivez Mah. zel dare Loj. No:36/6. 67100 [email protected](0372) 25739570535 2833362

23

Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayi Politikalar ve SMERBANK

Mahmut Kiper Metalurji Mhendisi

24


25

Mustafa Kemal, Smerbank Merinos fabrikasnn alnda eref defterine unlar yazmt: Bu ok kymetli fabrika milli sevinci artracaktr.

Biryerlerden balamak ve baarmak iin gen Cumhuriyetin belkide tek sermayesini Mustafa Kemal ite bu szlerle zetliyordu. stiklal harbi sonras hem de ne pahasna yoktan var edilen bamszlk ardndan bu bamszl kalc klmak iin bir yandan retmek br yandan ada uygarlk seviyesine ulamak gerekiyordu. retmek ve kalknmak. yi de, bu da gene yoktan var edilmeliydi. Var olan, savalardan azalm, usanm, yorgun, yoksul, 45 dolar milli gelirli ou kyl 12 milyon kadar Anadolu insan, Osmanldan kalan bor, krk dkk birka fabrika ve imar edilmeyi bekleyen bamsz bir cumhuriyet. Ama atlan her adm, yoktan var edilen her baca ilerisi iin umut demekti. te bu umutlardan yoklar var edildi, bir lke yeni batan yaratld.

Bu yazda nce Cumhuriyetin kurulu yllarnda lkenin geliimi iin sa-nayi politikalarnn nasl oluturulduu anlatlmaya allmtr ve anlatrken ufak yorumlar dnda ounlukla alntlara bavurulmutur. Bu ilk ksmdaki alntlarn bir ou, Prof. Dr. Bilsay Kuruun Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi kitabndan, dier ksm da Metalurji Mhendisleri Odas yayn Paydossuz Bir Yaam- Selahattin anbaolu Ansna ve TMMOBnin M-hendislik-Mimarlk ykleri-1 kitaplarndan alnmtr.

Ardndan, bu politikalarla Trkiyenin endstri an yakalamak iin giritii byk uran nclerinden , milli sevincin ve insanca yaamn lkemizde olumasnn baaktrlerinden biri belkide birincisi olan Smerbankn ksa bir yks yer almaktadr.

Cumhuriyetin lk Yllarnda Sanayi Politikalar

nce Cumhuriyetin ilk yllarndaki duruma bir bakalm.

Onlarca yl sren savalar sonrasnda insanlarn ocuklarnn yetiip by-yecekleri savaa gitmeyecekleri bir yaam arzusunu zetle Anadoludaki durumu Falih Rfk Atay yle tanmlyor;

Anadolunun tenhal bu halkn canllk noksanlndan deildir. Devlete kar kta stnde harp iin tm genlerini kurban vermitir.syanlar bu hesaba katmyoruz.Yllarca tarlalar bo kalmtr, ocaklar ttmemitir, cumhuriyet kurulana kadar sava edilmeyen tek ey stma ve dier salgnlar olmutur. Doanlarn bymesine, bym olanlarn yaamasna imkan veren artlar ancak Cumhuriyet idaresi ile varlaabilmitir.

26


Peki elimizde ne kalmt; Selahattin anbaolu anlatyor;

Birinci cihan harbinde eldeki az saydaki tesisler tm gleriyle alt. Mtareke geldii vakitte hepsi harap oldu. Ve Trkiye Cumhuriyeti teekkl ettii vakit 1923de elinde ufak pik dkmhanelerinden ve az sayda dokuma tezgahndan baka hibir ey kalmamt.

Buna belki stanbulda harap haldeki bir askeri fabrika da ilave edilebilir, hepsi bu.

anbaolu ilk giriimlerle ilgili de unlar sylyor;

Trkiye Cumhuriyetinin ilk teebbs 1924 senesinde tekrar imalatha-nelerin kurulmas iin karlm kanunla balar. 100 milyon liralk, 5 sene zarfnda sarfedilmek zere bir kanun karlm ve bu kapsamda askeri fabrikalar imalathanelerini yeni batan kurmaya balamlardr. lk defa Ankara Fiek Fabrikasyla ie baland ve ardndan 1932de Krkkale elik fabrikas iletmeye alnd.

Ve Krkkalenin o gnk durumunu gene ondan dinleyelim;

1932de, Krkkalede askeri fabrika sahas dnda sadece 13 ev vard. Meyhane(demekki o zamanlar daha kapatlma kararlar yokmu), kahveha-ne ve kasap dkkan ayn yerdi. Yol yoktu. Haftada iki tren geerdi. Gazete gelmezdi. Fabrikaya ya trenle, ya da amur tarladan geerek gidilirdi. i hemen tamamen orann kylsyd. ki saatte kynden eekle veya yaya gelirdi. Fabrikada eeklere ayr yer vard. ilere yani alan kyllere kendi getirdii pekmez veya ayrana band yufka ekmeinden ibaret ye-meinin ve kendi elbisesinin dnda ilk fabrika yemei ve alma kyafeti Krkkale elik fabrikasnda verilmitir. Bunu yapan devlet deildi. Kendi aramzda para toplayp balattk ve usul haline getirdik.

Burada sz geen demiryolu en nemli politikalardandr. lk yllarn slogan bir kar daha demiryolu dur. Daha 1924n Maysnda Mustafa Kemal yle diyordu;

Memlekette her vasta ile bir kar fazla imendifer vcuda getirmek, fakat vaziyet ne olursa olsun bir gn geri kalmamak dsturu milletin hakiki ihtiyacna tamamen uygundur.

Osmanl dnemindeki d aklarn lkeyi nereye getirdiini bilen Cumhu-riyet ynetimi, yeni iktisat politkalarnda bu konuda ok hassastr. 1931de ktisat Vekili Mustafa eref Bey- ki kendisi Prof. Kuruun hakl tanmyla Cumhuriyetin unuttuumuz en nemli deerlerinden biridir- yle demek-tedir;

27

Eer bir millet retim hususunda geri ise teknik gler hususunda ilerlememi ise, o memleketin dengesini vcuda getirmeyi uluslararas piyasann dzenleyiine terk etmek o memleketin yklna gz yummak olur. Her sene bilano an milletin teden beri toplam ve asrlardan beri biriktirmi olduu menkul kymetlerle demek mecburiyetine der. Ak, senelerce devam ettii takdirde memleket dahilinde mcevherat ve deerli eyalardan, ev arlklarndan balayarak, nihayet o memleketin imendiferlerinin, bankalarnn, snai ve ticari teebbslerinin, arazinin ecnebilere gemesine kadar varabilir.

Mustafa eref Bey 2000leri sanki o gnden grmtr. Mustafa eref Bey daha neler gr-mtr, onu dinlemeye devam edelim;

Bu memlekette bir vakitler imendiferler, bankalar, ticaret, sanayi, milli irketlerin hisse senetleri, hatta en iyi tarlalar ve ehirler dahi-lindeki en iyi emlak Trklerin deil ecnebilerin elinde idi. Bu memleket tarihinde milli iktisat namyla hibir kavram kavrayamamtr. Milli iktisattan bahsetmek bir zamanlar bir kabahat, bir zamanlar da bir bilmeceden bahsetmek gibi bir eydi.

Evet bu sylenenlerle ilgili tarih tekerrrden ibarettir mi, yoksa o gnlerde bugnleri gr-mek mi demek lazm acaba.

O gnlerde ekonomik hayatn temelini tekil eden ticaret, hzl ve kararl politikalarla yerini sanayiye brakmaktadr. Sanayinin nemi ve Cumhuriyet hkmetinin bu konuya bakn smet Paa 1933de yle dile getiriyor-du;

Sanayii geri kalm memleketler, sanayi kurmaya giritikleri zaman sanayi ileri memleketler onlara glerler. Bir memlekette sanayi tesisi heves edildii kadar kolay deildir. Bunun iin rgt ister, sermaye ister. En hevesliler iki senelik zorluk karsnda teebbslerinden vazgeerler. Yksek hayat ya-amak isteyen milletler, bu davadan vazgeemezler ve gemeyeceklerdir. Milletler ailesi iinde layk olduu yksek yeri tutmak iin sanayii ne olursa olsun kurmak gereklidir.

Mustafa eref Bey

28


Bu dnemlerdeki kararlar ve kararll Prof. Kuru kitabnda yle tanm-lyor;

an sanayi ancak hzl bir kou ile yakalanabilir. Cumhuriyet ynetimi, sanayileeceiz derken ufak ve hafif sanayilerle, geleneksel alma koul-laryla, eskimi teknolojilerle uramay, ikinci veya nc snf bir sanayi lkesi kalmakla yetinmeyi dnmyor. Ynetimin gl arzusu, doruca gnn ileri sanayi kollarn kurabilmektir. Sanayinin uygarla doru aaca kap bu kollara ynelmeye bal olacaktr. Sanayiinin ada iblmn retecek ve dnce yapsnda devrimler yapacak nitelikleri ancak byle kazanlabilir. Yoksa, sanayinin ikinci, nc derecede ileri yapmaya aday olmak, toplumu ileri gtrmeyecektir. Anadolu topran sarsp deitire-bilmek, sanayinin zn iyi kavramaya ve tam bu noktada samimi olmaya baldr.

1931 ylnda 1. sanayi plan yaplr. lk nce Devlet Sanayi Ofisi ile Trkiye Sanayi Kredi Bankas yerine Smerbank kurulur. Smerbankn temel grevi sanayi plannn uygulanmas yani sanayi tesislerinin kurulmas ve kurulan dier devlet kurulularna da rnek olmasdr. 1934de sanayi plan iyice olgunlamtr. 1935 ylnda yeralt kaynaklarn aratrmak iin Maden Tetkik Arama (MTA), bu kaynaklar ilemek iin ETBANK ve elektrik enerji kaynaklar iin de Elektrik leri Etd daresi(EE) kurulur.

Trkiye Cumhuriyeti sanayi hareketine balayacaktr ama bu i iin nemli bir para gerekmektedir ve savalardan bitkin km Cumhuriyetin paras, gelimi lkelerin de kredi vermeye hi niyetleri yoktur. Kredi Rusyadan bulunur. Protokol 1934 yl banda imzalanr.Bu durumu smet Paa yle aklamaktadr;

Memleketi sanayiletirmek programnn olabildiince hzla baarlmas, sanayi memleketlerinin, bu hususta geri kalm memleketlerin bu yoldaki hareketlerini iyi bir gzle grmemeleri bakmndan, bilhassa nemli bir mesele halini almtr. Bu protokol, yirmi senede geri denmek, hibir faiz denmesini gerektirmemek zere hkmetimiz adna alacak 8 milyon altnlk bir kredidir ve bunu dviz vermeye gerek kalmadan malla geri deyeceiz.

Artk uygulamaya hazr hale gelen sanayi plann ve btesini Mustafa eref Beyi deviren evrelerinin desteiyle onun yerine gelen ktisat Vekili Celal Bayar yle aklamaktadr;

Devlet memleketin birinci derecede nemli snai mevzularn gerekletir-mek grevini zerine ald. Devletin bu mdahalesinin nasl gerekleecei,

29

ksmen zel teebbslerle ibirlii yapmak, fakat mhim bir ksm itibariyle de kendi vastalaryla memleketi cihazlandrmak karar olmutur. Devletin bu-gn uygulanmas ile urat be senelik sanayi program byle dodu.

Sanayi programnn genel izgileri yledir;1- Mensucat sanayi: pamuklu, ynl, kendir2- Maden sanayi: Demir, semikok, kmr ve trevleri, bakr kkrt3- Selloz sanayi: Kat, karbon, selloz, suni ipek4- Seramik sanayi: ie, cam , porselen5- Kimya sanayi: Zaya, klor, sudkostik, sperfosfat.

Program baarmak iin sarf edilecek para 45 milyon liraya yakndr. Bunun memleket iinde harcanacak olan 25 milyon lira tutmaktadr. Programa dahil fabrikalarn bir ylda karacaklar mallarn yaklak deeri 35 milyon liradr.

1934 sanayide ilk byk hamlenin yapld yldr. Austosta zmit Kat Fabrikas ile Paabahe Camn temelleri ayn gnde atlr. Ekimde Keiborlu Kkrt ile Isparta Glyann temelleri atlrken, Turhal eker Fabrikas alr. Kasmda Konya Ereli Dokumann temelleri atlr, Bakrky Bez Fabrikas alr. Mehur Kayseri Dokuma Fabrikasnn temelleri atlrken Bavekil smet nn bu fabrikalar iin kurtulu hareketinin en inandrc delili demektedir.

Trkiyenin uygulad devletilik sistemi, 19. asrdan beri sosyalizm kuramclarnn ileri srd fikirlerden alnarak tercme edilmi sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye has bir sistem-dir.Devletiliin bizde anlam udur;bireylerin zel giriimlerini esas tutmak, fakat byk bir milletin ve geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve birok eyin yaplmadn gznnde tutarak, memleket ekonomisini devletin eline almas. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trkiye vatannda asrlardan beri kendi teebbsleriyle yaplmam olan eyleri bir an evvel yapmak istedi. Ve grld gibi, ksa bir zamanda yapmay baard. Bizim takip ettiimiz bu yol liberalizmden de baka bir sistemdir

Yukardaki szler Mustafa Kemalindir. Onun azndan syleyen de 1935 austosunda zmir Panayr (Fuar)nn alnda Celal Bayardr.

Bu politikann temelleri ve gerekeleri ile ilgili olarak, ktisat Vekili Celal Bayar unlar sylyordu;

Fabrikalarmzn kurulu artlar bakadr.Eer ii doal akna braka-cak olsak, liberal sistemde olduu gibi bunlarn hepsi milli deil, kiisel karlarna en uygun koullar arayarak, sahillerimizin kenarna yaparak

30


kaplumbaa gibi kalacaklardr.Olaanst durumlarda mesela seferberlik durumunda Anadolunun ihtiyalarn temin edecek tek bir fabrikamz olmayacaktr ve himayeyi de temin etmeden kurarsak, yaamayacaktr. ktisat vekaletine onu akn bavuru yapld. Biz pamuklu fabrikas kurmak istiyoruz dediler. Fakat,Hepsinin istedikleri yerler, sahillerden bir adm ileri gitmeyen yerlerdir. Tmn saygyla karlamak zorunda olduum bu bavurularn esasa dayandn grdm. Birincisi, yabanc sermayeye paravanlk, ikincisi imdi izin koparrsam ileride speklasyon yaparm diye dnenler, ncs de bu fabrikalar kurmak iin zaten kapasiteleri olmayan kimseler. Bir tanesi gelip de devletin gsterdii yerde fabrika kurmamtr. Halbuki biz Kayseri de, Erelide fabrika kuruyoruz, Nazillide fabrika kuruyoruz. Bunlar mesela zmirde kurmu olsaydk, elbette daha ok kazanacaktk.

Ekonomik gelimede belirlenen strateji ile bamszln nasl edeer olduunu da gene Falih Rfk Atay artk epey gelime gsteren retim gcne bakarak yle anlatyor;

Ya bizzat devlet teebbs etmeseydi, acaba bugnk endstrimiz nasl kurulacakt ve madenlerimiz nasl ileyecekti? Belki de birou gereklemeyecekti ya da yabanc gruplarn nne den milli klavuzlar bizi kutsal liberalizme smrtp duracaklard. imdi onlar milli gelir kay-naklarn ecnebilere kaptrdklar iin yanp durmakta ve baca duman ile teselli bulmaktadrlar. Henz yeniyiz, uzmanlk kadromuz gentir,teknie ve mekanizmaya birka senedir alyoruz, pek etin sat ve pazar davalar ile vurguncularla karkarya bulunuyoruz. Buna ramen unu kesinlikle syleyebiliriz ki baarlyz...

Sanayileme sadece kentlerin deil, kylerin de satn alma gcne ba-ldr. Ama byk toprak sahipleri byk bir gle direnmektedirler. Kk toprak sahipleri ise takatsizdir.

O gnlerde kylnn ve tarmn durumunu da galiba en gzel u sz aklyordu;

Bugn Trk kyls, Avrupann enaz tketen ve reten kylsdr.

Tabii bu arada Osmanlnn son 60-70 ylnda ekonominin can damarlarn imtiyazlarla ele geirmi, demiryollar, liman, su, elektrik, havagaz gibi en canalc yerleri ileten yabanclar bu okkal ileri gene ele geirmek iin her yolu deniyorlard. O gnn IMFsi olan Rist, Mller ve bunlar gibi sihirbaz maliyecilerin biri geliyor, br gidiyor neriler birbirini tamamlyordu, ite

31

bugnlerle o gnlerin yabanc danmanlk karakterini birbirine kartrma-mza yol aacak 1930larn danmanlarndan seme tavsiyeler;

Osmanl borlarn demekte gecikiyorsunuz. Bu nedenle d dnyada mali gvenceniz bozuktur. Ne edip, yapp uluslararas sermaye evrelerin-den kredibiliteyi salamlatrmaktan baka are yoktur. Bunun yolu ise, baka ilerden ok, d ticarete ncelik vermekten geer. Paranzn dee-rini drn, demiryolu ve dier yatrmlara girmeyin. Bunlar ok yanl ve maliyetli ilerdir. Yine de bu ilere girecekseniz kredibilitenizi artrn ve d kredi peinde koun. Ekonomideki devlet kesimini geniletmekten mutlaka kann....

Evet, Cumhuriyetin danmana ihtiyac vardr, ama nasl bir danmana. Bir konu iin Bavekil smet Paa ABDli bir msteara yle diyor;

Bir uzman aryoruz. Kendisinde aradmz nitelikler unlardr:hem iinin ehli olacak, hem de kapitalist evrelerin etkilerinden uzak kalabilecek bir kiilik sahibi olmaldr.Bu son nokta ok nemlidir ve bunda israr ederiz.

Yabanc danman ve uzmanlarn nerileri ve bunlardan u veya bu nedenle uygulananlardan Trkiyenin tarihi boyunca nasl etkilendii ok kapsaml aratrma ve yaynlara deecek niteliktedir. Mutlaka olumlular da vardr ama her dnemde temel baz yanl kararlarda karar vericilerin lke uzman yerine yabanclara itibar etmesinin bedelini lkemiz ok ar demitir ve demektedir.

Oysa Cumhuriyetin ilk yllarnda pekok konuda kendi uzmann yetitir-menin nemi ve gereklilii grlm ve yurtdna nce devlet sonra da yaratlan Smerbank, Etibank, MTA gibi kurulularn destei ile ok sayda renci gnderilmitir.

Bu konuya Cumhuriyetin nasl baktn Prof. lknur Gntrknn Kalp Anlarnda yer verdii bir rnek ne gzel anlatmaktadr;

Yurtdna gnderilen Mahmut SAD anlatyor; Yl 1923. stanbul ni-versitesinde renci olduum sralar. Okul duvarnda bir ilan gryorum. Avrupaya talebe yollanacaktr. Allah Allah diyorum, lke ykk dkk, yl 1923. Avrupaya talebe! Lks gibi gelen bir ey, ama bir ansm denemek istedim. 150 kii ierisinde 11 kii seilmiiz. Benim ismimin yanna ATATRK Berlin niversitesine gitsin diye yazm. Zaman geldi. Sirkeci garnda-ym, ama kafam yle karkki gitsem mi kalsam m, orda beni unutur mu bunlar, para yollarlar m, gurbet ellerde ne yaparm? Bir an gitmemeye karar verdim, dndm. O srada bir mvezzi ismimi ard Mahmut SAD,

32


Mahmut SAD, bir telgrafn var telgraf atm, ATATRKden, aynen unlar yazyordu sizleri birer kvlcm olarak gnderiyorum alevler olarak geri dnmelisiniz. Var m byle bir ey? 11 rencinin nerede, ne zaman, ne dnebileceini hesap edebilen bir lider, dnya lideri olmasn da ne ol-sun. Yl 1923, biz evimizde bir ocuumuzun huyunu deitiremiyoruz bir huyunu. Tm lkenin huyu deiiyor. Bunla uraan bir insan yollad 11 renci nerede, ne zaman, ne dnebileceini hissedebiliyor. Mahmut Sadi devam ediyor gel de imdi gitme, gitte orda alma, dnde bu lke iin cann verme.

Bir dier rnek. lkemizin ilk Metalurji Mhendisi Selahattin anbao-luda o zamanki Askeri Fabrikalar (sonraki ismi MKE) snavn kazanarak Aralk 1926da Atatrkn Ankara Garndan yolcu ettii dier rencilerle Almanyaya gitmi, nce Makina Mhendislii eitimine balam, sonradan Metalurji Mhendislii diye de bir blm olduunu grp bu da memlekete gereklidir deyip oraya gemi.

Gerekten de deiik zamanlarda yurtdnda renim gren bu insanlarn pekou lkelerine dnmler, byk sorumluluklar almlar, hepsinin altn-dan byk baarlarla kmlar, yeni uzmanlar yetitirmiler ve Trkiyenin kalknmasnda ok nemli roller stlenmilerdir. Kendileri ne kmadan, tm imkanszlklara ramen Cumhuriyetin tulalarn sessizce rmler ve pek ou gene sessizce gp gitmilerdir. Kendilerini saygyla ve minnetle anyoruz.

Artk gen cumhuriyet ayak sesleri duyulan 2. dnya sava ncesi planla-rn uygulamakta olduka baarl olmutur. 1937de Falih Rfk Atay unlar sylemektedir;

Bir rejim tarihe ve halk ynlarna, yeni oluturduu ekonomik yararlar ve yeni yaratt emek ve ahlak deerler ile hesap verir.Birok yeniletirme yapt-na phe olmayan Osmanl inkilaplarnn, onlarn bazen btn deerlerini inkar ettirecek kadar bizi arya saptran kusurlar ite bunlardr.Tanzimatla, kyleri zaten bir tarafa braknz, fakat ehirlerde ve birtakm byk kasa-balarda eski iktisadi menfaatler yklma da yenileri vcut bulmamtr. Bulanlar da Trkten gayri herkesin iine yaramtr.

Bu dnemlerde kurulan tesislerin en nemlilerinden biri, kendi fabrikalar ve retimleri dnda, gelecek yllarda pek ok eker fabrikalar, imento fabrikalar, ay fabrikalar, dier demir-elik fabrikalar, kprler, kuleler vb.onlarca fabrika ve tesis kurduu iin Fabrikalar Kuran Fabrika nvan alan Karabk Demir-elik letmeleridir(KARDEMR).

33

1937de Karabk Demir elik Fabrikalarnn temeli atlrken Falih Rfk Atay toplarn ve uaklarn bizzat kendisi yapmayan milletlerle, bir i harpte bile nasl top gibi oynandn grmekteyiz. Bir memleketin kendi retim ve yo-altm kabiliyetlerine dayanan bir milli endstrisi olduu gibi bir de istiklal endstrisi vardr. Bu istiklal endstrisinin temeli demir ve eliktir diyordu.

te KARDEMR yannda, SEKA, ERDEMR, eker irketi gibi lke sanayinin lokomotifleri dorudan veya dolayl olarak Smerbanktan dodu. Bunlarn yannda bir dneminde 40 tekstil fabrikas ile Trkiyenin en byk tekstil grubunu oluturan Smerbank; ismiyle, yarattklaryla sadece lkemiz uy-garlk ve sanayi tarihinde silinmez bir ekilde yerini almakla kalmam, hatta yurtdnda da derslere konu olmutur.

Trkiyeyi Dokuyan Tezgah-Smerbank

2004 ylnn sonuna doru Sabah gazetesi haber merkezinden nci Dnda Smerbankla ilgili bir haber yapm ve haberine yukardaki bal atmt ve haberine yle balamt;

Smerbank basmas da olmayacak artk, ayakkabs da. nk 71 yl nce Atatrkn isteiyle kurulan, orta halli insann mutluluunu tarif eden yklerin bir yerinde ad muhakkak geen kuruluun hikayesine son nokta yl sonunda konuyor.

Hani sonralar da bir hkmet yetkilisi kp Smerbank tarihden sildik demiti, byk bir itahla.

Smerbank tarihden silinmek iin ne yapmt ya da gerekten tarihden silinebilirmiydi? Yoktan varedilen Smerbank tesisleri ve sonra Onun yoktan varettikleri iletmeler planl ve sistemli bir ekilde fiziken vardan yokedilseler de tarihin hafzas da silinebilir mi?

lkemize kattklarna kyasla pek ksa da olsa yksne bakp, karar tarihe brakalm, kimleri silecek, kimleri yaatacak.

lkemiz asndan bakldnda; 17 ubat - 4 Mart 1923 tarihleri arasnda toplanan zmir ktisat Kongresinde; kalknmann salanmasnda zel te-ebbsn itici g olmas ve Devletin zel giriimcilii desteklemesi ve tevik etmesi fikri arlkl gr olarak benimsenmi olmasna ve Kongrede alnan kararlar 30lu yllarn bana kadar uygulama alan bulmasna karlk, zel teebbsn yeterli sermaye birikimine sahip olmamas, alt yap sorun-lar, yetimi insan gcnn yetersizlii ve Dnyay sarsan 1929 ekonomik buhrannn snrl da olsa lkeyi etkilemesi v.b. nedenler, uygulanan eko-

34


nomik politikalardan arzulanan olumlu sonularn alnmasn engelledii bu durumun, yeni bir ekonomik modelin uygulanmasn zorunlu kld grlmektedir. Bu yeni modelin esasn; Devletin planlama ve kuraca iktisadi teebbsler aracl ile ekonomide daha aktif rol oynamas eklinde zetlemek mmkndr.

zmir ktisat Kongresinde alnan kararlar dorultusunda, lke kalknmas-nn zel sektr eliyle gerekletirilmesine ynelik politikalarn uygulanmas yannda, Osmanl dneminden devreden tesislerin, Devlet tarafndan iletil-mesi yoluna gidilmitir. Bu balamda; 19.4.1925 tarih ve 633 sayl Kanunla; Bankaya devredilmi olan messesat snaiyeyi teekkl edecek irketlere devredinceye kadar bizzat idare etmek, itirak suretiyle tesisat- snaiyede bulunmak ve iletmek yannda maden iletmek ve her trl bankaclk ilemleri yapmak zere, Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas kurulmutur. Kanunun 8 inci maddesinde Banka kendisine devredilen fabrikalar, yzde elli biri nama muharrer senetle kendisine ve Trk efrat ve ehas hkmiyesine ait olmak zere tesis edecei Trk anonim irketlere devre-derek iletmeye mezundur hkmne yer verilerek, bir yandan, Kongrede saptanan ekonomik politikalarn kararllkla uygulanaca vurgulanrken, dier yandan, zelletirme kavram ve modeli de lke gndemine ilk kez girmi olmaktadr.

Ekonomik kalknmada temel unsur olarak grlen zel sektrn, glendi-rilmesi amacyla 1924 ylnda Bankas, 1926 ylnda Emlak ve Eytam Bankas kurulmu, 1927 ylnda da Tevik-i Sanayii Kanunu karlmtr.

Ancak, sz konusu Kanunla getirilen koruma ve teviklere karn, zel sek-trn kendisinden beklenilen atlm gerekletirememesi, Trkiye Sanayii ve Maadin Bankasnn temel fonksiyonlarn gereince yerine getirmede yetersiz kalmas ve 1929 Ekonomik Buhrannn ortaya kmas, ekonomide Devletilik fikrinin arlk kazanmasna neden olmutur. Ardndan, T.Sanayi ve Maadin Bankasnn sorumluluundaki tesisler, 03.07.1932 tarih ve 2058 sayl Kanunla kurulan Devlet Sanayi Ofisine verilmi, Bankaclk ilemleri de 07.07.1932 tarih ve 2062 sayl Kanunla kurulan Trkiye Sanayi Kredi Bankasna devredilmitir.

2058 sayl Devlet Sanayi Ofisinin kurulu kanununun gerekesinde yer alan memleketimizde kuvvetli sermayedarlar bulunmadndan halkmz ancak kk mikyasta sanayi ilerine ve orta sermayelerle yaplabilecek baz imalata girebilmi ve byk mikyasta yaplmas lazm gelen sanayi ilerinin ya hariten gelen sermayeler veya Hkmet teebbs muavenetiyle meyda-na getirilmesi zarureti hasl olmutur. Memleketin iktisadi muvazenesinin

35

sratle tanzimi ve istihsal imkanlarnn tahakkuku iin icap eden sanayi teebbslerinin dorudan doruya Devlet tarafndan vcuda getirilmesi ve iletilmesi bir zaruret tekil etmektedir. eklindeki ifadede, ekonomik politikadaki kkten deiiklik aka grlmektedir.

Devlet Sanayii Ofisi ve Trkiye Sanayi Kredi Bankas, mevcut yaplar ierisinde faaliyette bulunmalarnn, Milli Sanayiin gelimesine katkda bu-lunmaktan ok zel sektr caydrc etkisi olduu gerekesiyle 03.06.1933 tarih ve 2262 sayl Kanunla kurulan Smerbanka devredilmitir.

Smerbank yeni bir modeldir ve 1933 nisannda yazlan gereke, ilk bakta, Smerbankn, Sanayi ve Maadin Bankas ile amalanan yapya yani zel sermayenin sevdii modele geri dn salayaca izlenimini vermektedir. zel kesim, 1920lerde olduu gibi, milli bankalarca zel sektrn desteklenmesi bask ve abalarn srdrmektedir, oysa onlarn bile farkna varmad baz eyler gelimektedir. Prof. Bilsay Kuru, Smer-bank yasas ile devlet mlkiyetindeki sermayenin korunmas ve devleti yatrmclk-iletmecilik izgisinin varlnn salanmasnn bu yeni modelin en nemli zellii olduunu belirtmektedir. Prof. Kuru Smerbank yasa-snn hazrlk sreleri ile ilgili yaananlar yle zetlemektedir;

...yasa tasars hazrlanrken son sz syleyen Bte Encmeni bir ka can alc deitirme yapar. Hasan Fehmi Ata reisliindeki encmenin, devlet mlkiyetindeki sermayeyi korumaya gsterdii zen ok nemlidir. Smerbankn kuraca tesisleri sermayesi tamamen devlete ait fabrikalar terimiyle ayr bir kategori olarak ilk kez niteleyen bu encmendir. Bu, dev-leti bir sermaye birikiminin g alaca ve ileride ekillenecei bir hukuk izgisinin ilk basamadr. Yine, encmen bu fabrikalar snrl sorumlu ve Smerbanka bal irketler haline getirerek, devletin sermaye varln hukuk alanna yerletirir. Bu sermayeye gvence salamak zere de, his-se senetlerinin yzde yznn Smerbank adna yazl olacan syler. Gerekten, 1933 geilip 1934e kldktan sonra u grlr; yatrmclk balayp devlet fabrikalar kurulduktan sonra, sermaye birikiminin kendi mant, devleti birikimi snrlama isteklerini ezip geer. 1932de Musta-fa eref Bey Sanayi Maadin modelini eletirirken unu vurgulamaktadr; amac zel sermayeye kaynak aktarmak diye saptanan bir devleti model byyp serpilemez, nk bu aktarma ile yeni bir sermaye birikiminin z olan sanayileme salanamaz. Yani bu model sermaye biriktiremez.Yeni ve devleti bir sermaye birikimi amalanacaksa, bu iin birinci amac zel kesime kaynak aktarmak deil, yatrm yapmaktr. 1934de balayan gelimeler bunun doru bir nsezi olduunu gsteriyor. Smerbank

36


modeli, yatrmc- retimci ynnn ar basmasyla, devlet kesimindeki bir sermaye birikimi modeli olmaya doru gidiyor. Modelin finansman ve kredileme yn, yatrmcln bu temposuna ayak uydurmaya balyor. Devleti yatrm ve retim temposunun daha dk olmas halinde belki daha yksek perdeden duyulabilecek ve etki yaratabilecek olan devleti birikimi snrlama sesleri, bu yksek tempoda duyulmaz oluyor. Bu ge-lime, Smerbank modelinin sermayeyi byten ve koruyan bir anlayla daha da gelitirilmesi yolunda dnceler yaratr. Devletilik, sanayiyi gelitirebildike kendi gelimesine kavuacak bir raya oturmaktadr. Sa-nayi hareketi yava yava ekonomiye yn izerken, devlet kesimindeki kurulularn ortak bir statye yerletirilmesi ncelik kazanr. Devletiliin kendi ileyi kurallarn koyabilmek gerekir ki sanayi hareketi de gelien bir modele otursun.

Kendisi devrilmi olmasna ramen Mustafa eref Bey ekol son sz sylemi ve ilk kez Smerbank yasas ile hukuki varlk kazanan sermayesi devlete ait messeseler kategorisi bundan sonraki gelimelerin motoru olmutur.

Trkiye ekonomisine damgasn vuran Smerbanka verilen grevler unlardr;

-Devlet Sanayi Ofisinden devralaca fabrikalar iletmek ve hususi sanayi messeselerindeki Devlet itirak hisselerini Ticaret Kanunu h-kmlerine gre idare etmek,

-Hususi kanunlarla verilmi selahiyetlere istinaden yaplacak fabrikalar hari olmak zere devlet sermayesi ile vcuda getirilecek btn snai messeselerin ett ve projelerini hazrlamak ve bunlar tesis etmek ve idare eylemek,

-Teebbsleri veya tevsileri memleket iin iktisaden verimli olan sanayi iletmelerine sermayesinin msaadesi nispetine itirak veya yardm et-mek,

-Memlekete ve kendi fabrikalarna lzumu olan usta ve iileri yetitirmek iin dahildeki yksek mekteplerde talebe okutmak veya bu maksatla iktisat vekaletince alacak mekteplere yardm etmek ve ecnebi memleketlere talebe ve stajyer gndermek,

-Sanayi messeselerine kredi temin etmek ve alelumum bankaclk ilerini yapmak,

37

-Milli sanayiin inkiaf tedbirlerini aramak ve gerek bu hususta ve gerek iktisat vekaletince tetkik iin Bankaya verilecek mevzular hakknda mtalaa beyan etmek.

Bu grevler, KTlerin gene de kat bir Devletilik anlay ile kurulmad-n, ayn zamanda, ekonomi asndan nemli sanayi dallarnda faaliyet gsterecek zel sektrn kurulmas ve gelitirilmesini, sermayelerine itirak etmek, kredi temin etmek ve nitelikli personel yetitirmek yoluyla tevik etmek amacn da tadn gstermektedir.

Bu kurulua neden Smerbank ismi verilmitir? Atatrkn Cumhuriyet hedefleri ile de ilikilendirerek bu kurulua SMER adini vermis olmas kuvvetle muhtemeldir.

Bu uygarlklarla ilgilenen dostum Nedim akan bu konuda gerek Etiler gerekse Smerler konusunda Atatrkn 1920lerde bilinen bilgilerin ounu okuduunu dnyor ve yle diyor;

Etilerin hint avrupa kkenli olduu ve ama Smerlerin kara kafal olup byk tufan sonras mezapotamyaya gelip bir uygarlk balattklarn eminim

38


Atatrk biliyordu. ngiliz ve Fransz emperyalizminin byk Yunan uygarl diye bireyleri sahiplendigi dnemde Atatrk uygarln aslnda douda mezapotamyada ve orta asyada Uygurlar tarafindan balatldn ve dn-yaya yayldn bize ve dnyaya retmeye almtr. Smer uygarl Yunan uygarlndan en az ikibin yl ncedir. Mustafa Kemal bu Smer klt meselesiyle ok yakndan ilgilenmiti. Sadece tm dinlerin kken klt olmasndan tr deil, Trklerin Smer kltyle bir ilikisi olduunu da dnyordu. Gne Dili Komisyonu bu nedenle kuruldu .

Evet, birok ilkin yaratcs Smer uygarl milattan nce 3500 dolaylarnda mezopotamyada ortaya km ve her dneminde insanlk tarihini etkileye-cek ilklere imza atmtr. Smerolog Muazzez lmiye n aratrmalarndan yola karak ehir yaamnn balad, uygarln temellerinin atld Smer lkesinin uygarlk tarihini, kltrleri ve dinleri birok balamda etkiledii ve insanlk tarihine ok belirgin bir damga vurduu sylenebilir.

Sanrm Atatrk hem medeniyetin ilk uygarl kabul edilebilecek Smer-lerle Trkler arasnda bir iliki kurmak istemi hem de bu kurulua verilen grevlerle ve hedeflerle dneminin ok ilerisinde olan Smer uygarl arasnda bir benzetim yaparak kurulua Smerbank ismini vermiti.

Smerbankn kuruluunun hemen ardndan da 1935 ylnda , 14.06.1935 tarih ve 2805 sayl Kanunla Maden Tetkik ve Arama Enstitsnce bulunan iletmeye elverili madenlerin ilenmesini salamak ve Elektrik leri Ett daresince gelitirilecek projelere gre enerji retimi ve datmn yapmak zere Etibank kurulmutur.

Smerbank ve Etibank temel sanayi, maden ve enerji iletmelerinin ku-rulmasnda, modern iletmecilik tekniklerinin uygulanmasnda, snai insan gcnn yetitirilmesinde, itirakler kurarak irketlemenin gelitirilmesinde ok nemli grevler stlenmilerdir. Smerbank ve Etibank dnda yeni dzenlemelerle baz yeni kamu teebbsleri de oluturulmutur.

Smerbank A. tarafndan karlan, Murat Koraltrk tarafndan yazlan Trkiye Ekonomisinde Bir nc:Smerbank kitabna gre; Smerbank, Devlet Sanayi Ofisinden devrald Bakrky, Defterdar, Hereke, Beykoz Deri, Uak eker ve Tosya eltik Fabrikalar ve Unkapanndaki deirmenin iletilmesi ile ie balamtr. Hemen bu dnemde sanayiin gelitirmesi iin Birinci Be Yllk Sanayi Plan hazrlanmtr. 1934de uygulamaya konan Birinci Be Yllk Sanayi Plannn ana hedef ve stratejisi, lkenin yerst kaynaklarn deerlendirerek ithalata konu olan zellikle eker, dokuma ve kat bata olmak zere temel gereksinim maddelerinin yurtiinde re-tilmesi, yerel veya blgesel, tarmsal retime ve doal kaynaklara dayal snai retim birimleri kurmakt. Smerbank tarihi klan ilk grev 1.planda yer alan

39

projelerin gerekletirme grevinin de Smerbanka verilmi olmasdr. Plan-da yer alan projeler, ilk blmde belirtildii gibi, dokuma, maden, selloz, seramik ve kimya sanayileri olmak zere be sektrde toplanmtr. Planda yer alan yatrmlarn toplam tutar yaklak 44 milyon TL olarak belirlenirken bu tutar uygulamada 100 milyon TLyi bulmutur ve finansman daha nce deinilen Rus ve ardndan salanan ngiliz kredisi dnda byk lde i kaynaklarla gerekletirilmitir. Planda yer alan dokuma, maden, selloz ve kimya sanayine ilikin yatrmlar Smerbank tarafndan gerekletirilirken, smikok, iecam ve kkrt sanayine ilikin yatrmlar Bankas tarafndan yrtlmtr. Bu plan kapsamnda 1934de Bakrky Bez Fabrikas, Keiborlu Kkrt Fabrikas ve Isparta Glya Fabrikas, 1935de Kayseri Bez Fabrikas, Paabahe ie ve Cam Fabrikas ve Zonguldak Antrasit Fabrikas , 1936da zmit Kat Fabrikas, 1937de de Ereli ve Nazilli Bez Fabrikalar iletmeye alnmtr.

Mustafa Kemalin Smerbank Merinos Fabrikas alnda syledii gibi her fabrika milli sevinci artrmaktadr. nk bu tesisler sadece retmekle, milli ekonomiyi kalkndrmakla kalmamakta, yreyi de batan baa deitirmekte, yeni bir kimlik kazandrmaktadr.

Tesisler temelleri atldktan sonra bugn bile rekor sreler olan 1,5-2 ylda retime balamlardr. 25 Austos 1935de cokulu bir halk katlmyla te-meli atlan Smerbank Nazilli Basma Sanayi inaatnda 4000 ii alm ve 9 Ekim 1937de Mustafa Kemalin katlmyla iletmeye almtr. Bu al; Trk Tarihi Vakf yayn olan arklardan iplere isimli kitapta yer alan liseli genlerin almasndan derlenen bir ykde o gnn tan Kemal Zeki Genosmann azndan yle aktarlmtr;

Fabrikann yneticileri Atatrk daha sitenin giri yerinde karladlar. Gr-d herey Onu saryordu, yz izgilerinde mutluluk ve kvan okunuyordu. Temiz yer, temiz ve gzel insanlar, Menderes batakln berekete eviren, onun kara tlsmn yenen insan iradesinin yeni, yeni, sra, sra eserleri..... Ellerinde bayraklar, iek demetleriyle dizi dizi okul ocuklar alklarla, en arklarla haykryorlard.

Derken fabrika alanna girildi. Alklar, arklar, havuzlara dklen akrak sularn prtlar ve ta kasabadan beri yaylp gelen davul-zurna sesleri, zeybek naralar.... Gel gr ki fabrikada ts yok... Bugn hizmete girmesi gereken bu koca fabrika, derin bir sessizlie gmlm, sanki uyanlmaz bir uykuya dalmt. Fabrikann mdr, nazik bir evsahipliiyle ne dt. Bir yoldan, bir holden geildi. Fabrikann tam 480 byk tezgahnn, yere diz km birer dev gibi sra sra dizildikleri dz, geni tepeden ald kla aydnlk, temiz atelyeler uzayp gidiyordu. Herkes yerli yerinde, makinesinin

40


bandayd. Ev sahipleri Atatrk, btn tezgahlar ve balarndakileri, her yeri gren, ykseke bir tepeye buyur ettiler. Buradan baklnca fabrika; ta-kmlarn, blklerin, taburlarn gei treni iin sralanp yerlerini aldklar bir geni alana benziyordu ve bir karargah alanndaymcasna burada bir komut bekleniyordu.Beklenen komut duyulmad, ama Atatrkn arkasnda duran mdrn bir ilgiliye sessiz bir iaret verdii grld.

te o zaman, o anda bin bal dev, korkun bir kkreyi, bir kudurula, birden harekete geldi. Mdrn verdii o iaretle tm motorlar, tezgahlar birden comu, kudurmulard. imdi Menderes gklerine ykselen, Mentee dalarna kadar vuran, bu topraklarn tarih boyunca ka kez duyduu yer depremi grltlerini, yldrm uultularn andran bir devler titreyii havay hem sarm, hem sarsmt.

Atatrk bylesini beklemiyor olmalyd. Onu oraya kardklar zaman belki, etraf grmesini, belki fabrika halkna bireyler sylemesini istediklerini d-nm olabilirdi. Ama yle olmayp da ayann altndaki dnya ve etrafn saran hava birden harekete geince, nce hatta biraz arr gibi oldu; ne yapacan bilemedi de denilebilir. nce biraz duraklad, yanndakilere bir-eyler soracakm gibi davrand. Ama ite o anda, belki kendi bile farknda olmadan, azndan u zler dklverdi;

te, bu bir musikidirEvet, sanayinin musikisi, uygar insanla giden yolun musikisi......

Atatrk Smerbank Nazilli Fabrikas alnda

Birinci Sanayi Plan planlanandan nce devreye geti ve 1936da kinci Be Yllk Sanayi Plan gndeme geldi. Tketim mallarnn lke iinde retimini hedefleyen 1. Plann tesinde 2. Planda enerji madencilik gibi temel sanayi

41

dallar yer alyordu. Yeralt madenlerinin iletilmesi, makina, uak motoru, enerji santralleri ve daha pekok iddial sanayi tesisi kurulmas hedeflenmesine ra-men, 2. Dnya Savann etkisiyle planda byk aksamalar oldu.

Yukarda bahsedilen Smerbank kitabna gre; tm bu sorunlara ramen 1952 ylna gelindiinde Smerbankn ilettii ya da kurduu sanayi iletmeleri un-lard; Karabk Demir-elik Fabrikalar, zmit Selloz Sanayi Messeseleri, Sivas ve Ankara imento Fabrikalar, Ktahya Keramik Fabrikas, Beykoz Deri ve Kun-dura Fabrikas, Filyos Ate Tulas Fabrikas, zmit Klor ve Sdkostik Fabrikalar, Defterdar, Hereke, Bnyan Fabrikalar, Isparta Yn plii Fabrikas, Bursa Merinos Fabrikas, Bakrky Fabrikas, Kayseri Bez Fabrikas, Ereli Bez Fabrikas, Nazilli Basma Fabrikas, Malatya Bez Fabrikas, Halkapnar Dokuma Fabrikas, Gemlik Suni pek Fabrikas ve Kastamonu Kendir Soyma Fabrikas.

Smerbank, bnyesindeki KARDEMR, Kat-Selloz, imento gibi iletmeleri, zaman iinde oluturulan Trkiye Demir elik letmeleri, SEKA, TOSAN gibi yaplara devretti ama kuma, dokuma vb. iletmeleri ile Cumhuriyetin ilk ylla-rndan beri halk ucuza ve kaliteli ekilde giydirdi. 1930larda Yerli Mallar Pazar, daha sonra Smerbank adn alan maazalarda her gelir grubuna vadeli kumalar temin etti, Trk ailelerinin giydii elbiseden, pencerelerine rtt perde, yere serdikleri hallarna kadar hem retti, hem de maazalarnda satt.

hap Hulusi ve Smerbank Afileri

42


Halkla o kadar iie, smscak, vazgeilmez ilikiler kurdu, yaamlarn kolaylatrd, ailelerin ocuklarn sevindirmelerini salad zetle yaamn bir paras oldu ki yklere, iirlere konu edildi. lk bata szn ettiim muhabir nci Dnda haberinde bir ykden u alnty aktarmt;

Akam buraya karanlk karanlk iner. Bir svg gibi irkef sularyla, farelerle, elleri ayaklar kirli, sidik kokusu keskin, salksz ocuklaryla. Durmadan yanm yada soan kavurur kadnlar... Ben irkinlikleri sokmam evime. ekerim Smerin iekli perdesini her bir fakirliin zerine. Karm makinesi olmad iin ince ince dikmitir tm bzglerimizi. Perdede, minder kenarlarnda, kzlarn entarilerinde... Kzlarmn gecelikleri Smerdir. Bol renkli, bol bzgl. Ykanp geceliklerini giydiler mi, melek gibi olurlar... Kimseye bir zararmz yok. Ben en adamm. ekerim Smerin iekli perdesini dnyann zerine, oturur, namusumla kazandm ekmeimi yerim ocuklarmla.

Nezihe Meriin Ekmek Kavgas kitabndaki Marangozdur Ad Ahmet Ustadr adl hikayede Ahmet Usta, Smerbankn hayatndaki yerini byle anlatr. Smerbank ka Ahmet Ustann evinde yaamn kolaylatran, hayatna damgasn vuran, adeta bir aile bireyi olmutur kimbilir?

Gene Smerbank afileri ve tabii gene hap Hulusi

43

Smerbank iletmelerinin gittii heryerde yeni bir yaam filizleniyordu. iler orann halkndan seilir, yetitirilir gerekirse okutulur ve sadece kendisi iin deil zel sektr de dahil tm Trkiye iin kalifiye igc salanrd. Bugn iadamlarnn pekou dolayl ya da dorudan ite bu iletmelerden yetimitir.

Trkiyede iletmelerde almaya balayan kyllerden ii snf oluumunda Smerbankn ok nc ve nemli rol vardr.

lk yllarda Smerbank ileri

Birok yerde bir fabrikadan koca bir ehir domutur. Yrede okullar kurmu ya da kurulmasna destek olmu, halkn ihtiyac olan gazya, eker, ya gibi zorunlu ihtiya maddelerini de uygun fiyatlarla temin etmi, halk ilk tiyatro ya da konserle Smerbank sayesinde tanmtr. Blgenin tarm yapsn bile deitirmi, ilkel ziraat aralaryla yaplan retim getirtilen, tohum ekme, traktr vb. cihazlarla ve verilen eitimlerle modernletirilmitir. Hatta, birok yerde fabrika enerji sisteminden halka elektrik verilmeye balanmtr. lk ktphaneler, hastaneler Smerbank iletmelerinin destei ve nderliinde kurulmutur. Dzgn yollara gene bu iletmelerin katks ile kavuulmu, Smerspor kulpleri kurulmutur. rnein Nazillideki Smersporun futbol, atletizm, voleybol, basketbol ve bisiklet takmlar ve sahalar mevcuttu. Ayrca tenis kortlar, gre minderleri, boks ringleri de vard. Bunlarn hepsi nizami llerde hatta futbol sahas Trkiyenin ilk alttan zgaral sahasyd. Daha nce sz edilen liseli genlerin kaleme ald ykye gre, Nazilli Smerspor, spor aktiviteleriyle uzun yllar atl bir halde bulunan Nazilli ve yresi genliini tembellikten, kahvehane kelerinden kurtararak spor alanlarna ekme baarsn gstermitir.

44


Yaplan park ve bahelerle blgeler bambaka bir grntye kavumular, Smer mahalleleri, Smerbank lokalleri, misafirhaneleri aileleri biraraya getirmi, dn trenlerinin yapld mekanlar olmu ve bambaka bir sosyal yaam balamtr. Baz Smerbank Fabrikalarnn soutma havuzlar yazn halka alarak yzme havuzu olarak kullanlmtr. Fabrikalarda gzel krelerde ii ocuklarna gayet iyi baklrd. letme duvarlarnda ok gzel modern sanat eserleri vard.

Smerbank lojmanlar geliigzel yaplm inaatlar deildir. Bilinli mimari yaplar retilmiti. Bununla ilgili Kayseri Erciyes niversitesi Aratrma Grevlisi Burak Asliskender Smerbank Kayseri yerlekesi iin u yorumlarda bulunuyor;

Trkiyenin ilk toplu konut uygulamas olan lojmanlar, aralarnda ak toplanma mekanlar oluturacak ekilde konumlandrlm; tm binalarda adalk ve ilev n planda olmasna ramen, kullancsnn yerel kimlii ve ihtiyalar ihmal edilmemitir. Bu sayede bireysel deneyim, yeni bir yaamla tantrlm ve zaman iinde bireyin, yeni kimliine uyumu salanmtr. Anadolu kltr ile Bat medeniyetlerinden alnan uluslararas deerlerin biraraya getirildii yeni Trk Kimlii, aklc, bireyi kiisel ve zaman deneyimine bal olarak ortaya karan, retimi amalayan, Batl dnyann srt evirdii yerel deerler ile daha da batl olmay hedeflemitir. Smerbank Kayseri Bez Fabrikas rneinde yer, modernizmin ilev nceliine bal olarak ekillendirilmi, ancak kullanclar ile olan ilikisi koparlmamtr. Smerbank Kayseri Yerlekesi, zaman iinde kullanclarnn evreyi ekillendirme hareketine yol amtr. Tesis, 1950 ylnda emeklilerine kooperatif kurma hakk tanm ve lojmanlarnn evresindeki arazilerini konut yapm iin tahsis etmitir. 1970 yl sonlarna kadar, Kayseride Smerbank merkezli konut retimi devam etmitir. Gnmzde, Yeni Mahalle, Bebek Evler, Memur Evleri ve ki Yz Evler olarak bilinen semtleri kurmutur. Tesis, Kayseride yeni yerlemeler ortaya karmasnn yansra, kentin ekonomisine de katkda bulunmutur. Fabrika, iisini altrmaya balamadan nce eitmi, onlara zanaat kazandrm ve ilerinde uzman bireyler yetitirmitir. Bu bireyler, fabrikadaki alma srelerinin ardndan, zel giriimleri ile yeni tesisler kurmu ve kentin ekonomik geliimine katkda bulunmulardr. Bu sayede ekonomisinin gelimesiyle Kayseri, hem sosyal hem de ticari lekte hzla bymtr. Smerbank Bez Fabrikasnn mimari ve kentsel zellikleri, Kayseri kentinin geliimine yn vermitir. Tesisin sahip olduu modern zellikler, kentin planlanmasnn ana fikirlerinden biri olmutur.

45

zetle yerleme, dnemin halkevlerinin toplumun eitimine yapt etki benzeri, sanayileme ncelikli adalamay anlatan bir rnektir. Devlet, Smerbank Kayseri rneinde, bir sanayi tesisi kurmann tesinde, hedefledii modern kentlerin modelini ina etmitir. Modern dncenin, sanayi tesisinde alanlar iin rettii konutlar, eitim yaplar ve sosyal tesisler, Cumhuriyeti kuranlarn adalama hedefleriyle birletirilmi ve Smerbank Kayseri Bez Fabrikas zelinde, 1935lerin Kayseri kentiyle yaran bir yerleke ina edilmitir. Trk Modernlemesinin abidevi bir rnei olan Smerbank Kayseri Bez Fabrikas, 1930lardan gnmze ok eyin deimesine ramen, bugn bile yapld ilk gnk modernliini koruyarak ayakta durmaktadr. 1999 ylnda Erciyes niversitesine devredilen yerleke, 1930lar Trkiyesinden, bugn ve hatta daha ilerisini grebilen bir dncenin rn olarak varln srdrmeye almaktadr. Modern dnyann yaam klavuzu, rettii yeni adalk tanmlamas ve yeniden yaratt Kayseri ile evrensel hedeflerini evresiyle paylarken, zamana ve kendisini yaratan dnceyi tketen her trl oluuma inat yaamn devam ettirmektedir.

Smerbank Kayseri Fabrikasnda alan bayan iiler

zetle Trk halk pekok ilkle ve uygarlkla Smerbank tesisleri sayesinde tanmtr.

1980lere gelindiinde Smerbankn kurduu ya da ilettii 41 fabrika, 468 Maaza ve 48 Banka ubesi mevcuttur.

1987de ise Smerbank zelletirme kapsamna alnr. zellikle bu andan itibaren, kendini yoktan vareden Smerbank tesisleri teknolojik

46


gelimeleri ve gerekli yatrmlar yapmaktan alkonulur ve zayflatlr. Yani, dier pek ok kamu kuruluuna yaplanlar yaplr.

Bugn artk Mustafa Kemalin deyiiyle Smerbak letmelerinden musuki sesleri duyulmuyor. nk, bir siyasetinin deyiiyle Smerbank tarihden silindi. Pek ok dier Cumhuriyet dneminin yoktan varedilen deerleri gibi.

Nazillide tiyatro, sinema salonlar ve dier sosyal tesisler de artk yok....

Byle ilerleyip giderken, hertrl yoklua, imkanszla ramen endstri devrimini yakalamaya ramak kalmken, hani neredeyse elimiz demiken peki ne olduda durum deiti? Bunun en kestirme cevab iin Selahattin anbaolunun u rneine bakalm;

1925de, Kayseride uak fabrikas kuruldu. Buraya Alman Junkers uaklar getirildi. Yaplan alma makinal tfek yerletirmek ve bunlar harp uana tadil etmekti. Ancak daha sonra, 2. Dnya Harbi iinde Tayyare Cemiyetinin Etimesguttaki tesisinde o sralar yurtdndan kam Polonyallar PST tipi 7-8 kiilik sivil keif ua yaptlar. Bunlar sonra Danimarkaya satld. Daha nemlisi, dizayn bize ait, kesik kanatl, Uur tipi talim uaklarnn imalatdr.Bunlarn motoru ngiliz Havillanddr.Motor gvdesi gelir, iftlikteki uak motor fabrikasnda ilenir, uan montaj Etimesgutta yaplrd. Uu tecrbeleri iyi sonu verdi. Bu fabrika 1951de Makina Kimya Endstrisine intikal etti.Orada 54 uak yaptk, motorlarn iledik. Bunlardan drdn trenle, Trk pilotlaryla uurarak rdne gnderdik 1954de. Gerisini Milli Savunma Bakanlna verdik.

Daha sonra M.S.B artk uaa ihtiyac olmadn, nk bunlar Amerikan askeri yardmndan alacan bildirerek siparii kesti. Bylece uaktan vazgeerek bu tesislerde kuluka makinas yapmaya baladk!!! Sonradan ayn yer Trk Traktr Fabrikas oldu.

1924de niyet uak yapmakt. Devlet Demir Yollarnn (TCDDY), malat Harbiyenin(Askeri Fabrikalar) ve Tayyare cemiyetinin (Trk Hava Kurumu) elemanlar bu ie yneltildi. Bunlarn bir ksm uak mhendisi olmak zere yurtdna gnderildi. 1950lerde uaklarn dizaynn bizim mhendisler yapyordu. Heves, gayret ve sonu vard. Ksacas, istenseydi herey yaplabilirdi.

Ynetenler iktidara gelmek, iktidarlarn biraz daha uzatmak iin d ynlendirmelerle Cumhuriyeti nerden nereye getirdi de, bizlerin hi mi

47

suumuz yok. smet nnnn 1935deki u gzlemi galiba geri kalann da aklyor;

Milli karakterimizdeki esasl zayfl bilmeliyiz. Bizim herhangi bir memleket meselesi iin yapamayacamz fedakarlk yoktur. En zenginimiz, en fakirimiz olsun btn malmz, canmz bunlarn hepsini veririz. Amma, onbe gn en hayrl bir ama iin bir kuyudan bir kova su ekmeyiz. Mesele buradadr.

Smerbank bir sanayi mektebiydi. Ayn zamanda gittii yerlerde sosyal devletin temsilcisi oldu. Dnyadaki gelimeleri takip ederdi. Buna gzel bir rnek; kalite gurusu Deming, Japonlarca henz kefedilmeye balanrken Smerbank tarafndan davet edilip konuma yaptrlmtr.

1980lerde hatta 1990larda, birbirinin ayn pek ok iletme, daha nce yaplanlardan lkenin teknolojiyi renmesi ve artk daha sonrakileri kendi yetenekleri ile yapmas gerekirken yurtdndan ayn anahtar teslim tesisleri yksek bedeller deyerek birbiri ardna sipari vermitir. Oysa Smerbank, hem de ok nceleri, doal olarak ilkleri yurtdndan satn alm ancak teknolojileri zmsemi, daha sonrakilerde ise kendi ile iddialaarak neredeyse tmne varacak ekilde yurtii olanaklarla yapmtr.

Daha pek ok uygulamas ile Smerbank, Trkiyenin mhendislik geliiminde ve retimi renmesinde baretmenlerden biri olmutur.

Onun tarihi ok baarl mhendislik-mimarlk ykleri ile doludur. O ykleri bulup, gen meslekdalarmza aktarmak zorundayz.

Dendii gibi, hayat ileriye doru yaanr, ama geriye doru anlalr.

Bir zamanlar Trkiye, ok dar imkanlarla yoktan varetmeye alan, bunun iin inan, umut ve milli sevinle yola kanlarn ve daha iyi insanlar olmaya alanlarn lkesiydi.

Smerbank bu lkeye hep iyilik yapt, aslnda byk bir itahla Smerbank yok edilirken iyiliin yok edildiini anlamamz gerekiyor.

Trkiyeyi dokuyan tezgah artk yok.

Ancak, lkemizin ne zorluklarla rlen ilmeklerini bir bir zen tezgahlara kar kmak; hem nceki ve hem de gelecek kuaklara olan borcumuzdur.

48


Smerbankda makina seslerinin musukisi artk yok...

Not: Bu yazdaki tm fotoraflar, Trkiye Ekonomisinde Bir nc SMERBANK (Yazan : Murat Koraltrk, Genel Editr: Osman S. Arolat) kitabndan alnmtr.

49

Refik Fenmen: Mhendislii ve Eitimcilii ile rnek Bir Fen Adam

Torunu, Nermin FenmenKimya Y. Mh.

50


51

Mehmet Refik Fenmen, Sadrazam Mithat Pa-ann kz Memduha Hanm ile stanbul Belediye Bakan Rasim Paann olu olan Halep Valisi Vefik Beyin ocuu olarak 1882de Prevezede dnyaya geldi. lkokulu stanbulda Numune-i Te-rakki Mektebinde, ortaokul ve liseyi Saint Benoit Fransz Lisesinde okudu. Lozan niversitesinin Matematik-Fizik Blmn bitirdikten sonra 1906da Lige niversitesinin Elektrik Mhendis-lii Blmnden stn baar ile yksek mhendis olarak mezun oldu.

1908de yurda dnd. nce Mekteb-i Sultanide (Galatasaray Lisesi) matematik retmeni olarak, ardndan Ticaret ve Nafa Nezareti (Ticaret ve Ba-yndrdk Bakanl) Fen Mavirliinde mhendis olarak alt. Ardndan 1909da Osmanlnn ilk si-vil mhendislik okulu Mhendis Mekteb-i Alisinin mdr oldu.

Osmanlda mhendislik eitimi, 1773 ylnda Hali Tersanesinin Karaaa semtinde kurulan

Hendese Okulu ile balamt. Mhendislik eitimi, sivil gereksinimlerden ok askeri alanlara younlamt. Hendese Okulu, orduya teknik eleman yetitirmek amacyla 1776 ylnda denizcilik alannda Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ve 1795de topuluk alannda Mhendishane-i Berri-i Hmayun olarak ikiye ayrld, askeri idareye baland.

1884de, Mhendishane-i Berri-i Hmayuna bal olarak Hendese-i Mlkiye kuruldu. Amac, Mhendishane-i Berri-i Hmayunun snavlarn dzenlemek, mezunlarn niteliklerine gre atamalarn salamakt. 1908de 2. Merutiyetin ilanyla lkede esen demokrasi rzgarlar ile birlikte daha ok sayda sivilin - ve bu arada o gne dek kamu grevlerinde yer almalarna olanak tannma-yan aznlklarn - lkenin gereksinimi olan alanlarda eitim alarak igcne katlmalar ynnde bir eilim balad. Dier yandan gelimekte olan altyap almalar ile n plana kan sivil teknik elemanlara olan gereksinim, askeri teknik eleman yetitiren Mhendishane-i Berri-i Hmayunun yannda, bir sivil mhendislik okulunun almasn zorunlu klmt. 1909da Hendese-i Mlkiyenin, Mhendishane-i Berri-i Hmayundan tmyle ayrlmasna ve ilk sivil mhendislik okulu olarak eitime balamasna karar verildi. smi de Mhendis Mekteb-i Alisi (Mhendislik Yksekokulu) olarak deitirildi. 20 Mart 1909da Refik Bey, bu okulun ilk sivil mdr oldu.

Mithat Paann kz, Refik Fenmenin annesi

Memduha Hanm

52


Refik Bey, demokrat kiilii ile zellikle rencinin ynetime katl-masnda nemli admlar att. Ders programlarnn yaplmasnda, okulun temizlik ve dzeninde, yemekhane sorunlarnda rencilerin grlerini alyor, zm retmeleri iin zorlu-yordu. renciler aralarnda eitli alanlarda rgtlenmeye gitmi, Gen Mhendis ktisat Cemiyeti, Mhendis Mektebi Talebe Cemiyeti gibi rgtler kurulmutu. Merutiyetin salad demokratik ortamn da etkisiyle -renciler lke sorunlaryla ilgileniyor, yrylere katlyor, gazete ve bildi-riler yaynlyorlard.

Hendese-i Mlkiye dneminde renciler derslerde tuttuklar notlarla yetinirken Mdr Refik Beyin giriimiyle retim elemanlar ders notla-rn hazrlayp oaltarak dattlar. Refik Bey, Avrupa koullarna uygun mhendis yetitirilmesinde yeni teknolojiyi rencilere aktaracak retim elemanlarnn yurtdndan getirtilmesi konusunda yetkilileri ikna etti ve 1910da Almanya, Belika, Fransa ve sviredeki mhendislik okullarn ziyaret etti, burada yeni mhendislik yaklamlarna ilikin incelemelerde bulundu. Belikadan sulama ve demiryolu alanlarnda iki Belikal pro-fesr ders vermek zere getirtti. nceleri Franszca anlatlan dersleri evirmen araclyla izleyen renciler, Refik Beyin giriimiyle Franszca kurslarna katldlar ve bir sre sonra dersleri evirmensiz izleyecek ko-numa geldiler.

retim eleman yetitirilmesinin nemini bilen Refik Bey, yurtdnda eitim gren mhendislerin yurda dnlerinde Mhendislik Ykseko-kulunda grev almalarn salad. Staj konusuna nem verdi ve son snf rencilerinin yaz tatillerinde Konyadaki sulama, zmirdeki liman inaatna, Samsun, Sivas, Bandrmadaki demiryolu hatlarna ve lokomotif tamirhanelerine gnderilmelerini salad.

Refik Beyin akgrll, rencilerin ynetime katlmalar, yry-lerde yer almalar, Nafa Nezaretini rahatsz ediyordu. renci hareketleri bahane edilerek 28 Eyll 1913de grevine son verildi.

Mhendis Mekteb-i Alisi Mdr Mehmet Refik Bey, 1909

53

Refik Bey ve ei Lamia Hanm, 1913, svirede balay gnleri (kendisinin arafsz, ei Refik Beyin fessiz olduu bu fotoraf svire dn gmrkte yakalanmamas iin Lamia Hanm, amarlar arasnda saklamtr)

Mhendis Mekteb-i Alisindeki grevine son verilen Refik Fenmen, Darl-fnunda Fizik retmenliine balad. O gnleri, Ord. Prof. Ali Yar yle anlatyor:

Refik Bey, kuvvetli mantk ve muhakeme sahibi ideal bir insand. ok modern dnceli bir zat idi, hocal zamannda garp usullerine gre bir-ok yenilikler yapt. O zamanlar Darlfnunda kzlar ve erkekler ayr ayr binalarda fakat ayn hocalarla ders grrlerdi. Biz hocalar ayn mevzuyu ayr ayr iki kez anlatarak beyhude zaman geirirdik. Biz Refik Bey ile konutuk ve snflar birletirmeye karar verdik. Kzlar o zamanlar arafl gelirlerdi. Yzleri ak fakat salar gzkmezdi. Snfta kzlar bir tarafta, erkekler dier tarafta otursun ve dersi yle verelim dedik. Darlfnun idaresi bunu haber ald. Geldiler baktlar ki hi mahzuru yok, kabul ettiler. Fakat baz kimseler kzlarla erkekler ayn odada zanu be zanu [dizdize] gya eitim gryorlar diye Maarif Nezaretine ikayet etmi. Bir tahkik heyeti gnderdiler. Heyet bakt ki kzlar bir tarafta, erkekler bir tarafta, aralarnda 12 metreden fazla var. Grdler ki zanu be zanu oturmamlardr. Bunu mahzurlu grmediler. Bu suretle kz ve erkek talebeler Darlfnunda birlemi oldu. (aatay Uluay, Enver Karatekin, Yksek Mhendis Okulu, 1958).

54


Mderris Mehmet Refikin yayn Fen Aleminden bir fasikl, 1341 (1925)

Darlfnun gnlerinde Refik Bey, hocaln yapt genel fizik derslerine ilikin ders notlarnn baslmasn salam, ayrca Fen Alemi adnda bir de dergi karmtr. Derginin eitli saylarnda elektrik tesisat, elektrik retimi ve datm, telsizcilik, motorculuk, ehir plancl ve bayndrlk zerine zgn ve eviri makaleler yer almtr. 1922 ylnda ise Einsteinin grelilik kuram zerine Osmanlda baslan ilk kitap olma zelliini tayan Ayntayn Nazariyesi, Zaman, Mekan ve Ktle Mefhumlarnn Tebeddl adl kitabn yazmtr. Kitap, Grelilik Kuramnn Trkiyede duyulmasnda en etkili ara-lardan biri olmu, kitap geniletilerek, 1924 ylnda ikinci kez baslmtr.

Bu arada 1923 ylnda Cumhuriyetin kurulmas ve yeralt kaynaklarnn devletletirilmesiyle maden ocaklarnn iletilmesi iin byk lde teknik eleman gereksinimi domutu. Atatrkn talimatyla bu konu, hkmet tarafndan ele alnm ve 1924de, ktisat Vekaletine bal Zonguldak Ma-den Mhendis Mektebi kurulmutu. 1925de Refik Bey, Zonguldak Kmr letmesine atand. Maden Mhendis Mektebi, Refik Bey atand srada yeni kurulmutu. Refik Bey, Zonguldak Maden Mhendis Mektebinin ei-tim programnn oluturulmasnda ilk admlar att. Bu okula snavla alnan

55

lise mezunlarna Franszca retilerek teknik literatr izlemeleri saland. Zonguldak Maden Mhendis Mektebi, madenciliin devlet eliyle sfrdan balatlarak gelitirilmesinde nemli bir adm olmutur.

Refik Beyi, 1927de Zonguldak Maden Yksek Mhendis Mektebine girdiimde tandm. Hem okulun mdryd, hem de elektrik derslerini veriyordu. 1925den 1927ye kadar, hepsi kendi alanlarnda isim yapm olan matematik profesr Kerim Bey, fizik profesr Hayri Bey ve kimya profesr Arif Bey sra mesleki derslere gelene kadar ders vermilerdi. Refik Bey, mesleki dersler iin yabanc uzmanlar getirtti. O kadar titizdi ki, yabanc hocalarla bizzat mlakat yapar, ondan sonra szleme imzalard. Dersleri tam olarak kendileri takip etsin diye tm talebeye Franszca kurslar aldrd. Mezun olduktan uzun yllar sonra MTAda alrken, stanbul Yksek Mhendis Mektebinden mezun bir meslekdamla anlaamadk. Kendi id-diasnn doru olduunu ispat etmek iin mektepte tuttuu notlar getirdi. Ben ona, mektepte okuduumuz kitab gsterdim! Arkadamn notlarnda tercmeden kaynaklanan hata vard. Aramzdaki fark buydu. (Dr. Enver Necdet Egerann anlarndan, Bilim ve Teknik, say 338, Ocak 1996)

Ameli Otomobilcilik, Mehmet Refik, 1927

Refik Bey, Zonguldaktaki grevi srasnda 1926 ylnda Ameli Makinaclk, 1927 ylnda ise Ameli Telsizcilik ve Ameli Otomobilcilik kitaplar ile Max Planckn In Doas isimli eserinin evirisini yaynlad. 1930-31 yllarnda ise 3 ciltlik Elektroteknik kitab ile termodinamik ve yanma zerine 2 ciltlik Hararetin Teknii adl eserlerini tamamlad. Tm bu yaynlar, Zonguldak Ma-den Mhendis Mektebinde rencilere ders kitab olarak okutuluyordu.

56


1930da okula bir blm eklenerek Yksek Maadin ve Sanayi Mhendisi Mektebine dntrld. Ancak 1931de ekonomik krizin bagstermesiy-le okul tmyle kapatld. Refik Bey 1932 ylnda stanbul mntkas Sanayi Mdrlne, 1934 ylnda da ktisat Bakanlna bal elektrifikasyon brosu yeliine getirildi.

21 Haziran 1934te Soyad Kanunu knca da gnl verdii fen dnyasn-dan esinlenerek fen adam anlamna gelen Fenmen soyadn ald.

1935de Refik Fenmen, Ankaraya, Ankara belediyesi Otobs leri Mdr-lne atand. Ayn yl Trkiyenin elektrifikasyonu adl kitabn yaynlad. Bu kitapta Zonguldakta kmr ykama nitelerinden kan deersiz toz kmrn deerlendirilecei bir termik santral nerisi ilk olarak ortaya atlmtr. Bu kitapta yer alan grler, 1941de Etibank tarafndan hayata geirilmi, 60 000 KWs gcndeki Zonguldak-atalaz termik santralnn temeli atlmtr.

Ayn kitapta elektrifikasyonun temel ve ekonomik prensipleri, hidroelektrik santral m, termik santral m tartmalar, santraln nereye kurulaca, yksek gerilim ve alak gerilim datm ebekeleri zerine tartmalar, olabilirlik hesaplaryla birlikte verilmektedir.

Memleketin elektrifikasyonu meydana geldii zaman endstrinin elde edecei menfaat rakkamla gstermekle okuyucularmzda daha kati bir kanaat hasl ederiz. Zira ondokuzuncu asrn en byk alimi olan Lord Kelvinin dedii gibi, bir hadiseyi iyi bilmek iin onu rakkamla

57

gsterebilmelidir. Rakkamla gsterilmeyen hadiseler hakkndaki fikirlerimiz mekuk [tartlr] ve pek zaif [zayf] olur. (Refik Fenmen, Trkiyenin Elektrifikasyonu, 1935)

Kitapta buharl lokomobil tesisat ile elektrik motoru tesisat kullanlarak bir fabrikada elektrifikasyon maliyet hesaplarnn yan sra Trkiyenin hangi yrelerinde santral kurulmasna ilikin neriler ile bu santrallarla beslenecek demiryollar sayesinde ehirler arasnda elektrikli tren hatlar, kent iinde troleybs toplu tam sistemleri ile iftiye ucuz elektrik gtrmenin yollar irdelenmektedir.

1937de Madde ve Ziya: Fenni Bilgiler, Felsefi Dnceler balkl kita-bnda Fenmen, kuantum fiziinin batl lkelerde tartlmasyla birlikte tartmalarn Trkiyeye de tanmasn salad. Kitabn 1940da yaplan ikinci basksnda okunacak kitaplar bal altnda Bauerin 1939 basks Les Bases de la Theorie des Quanta balkl eseri, Reichenbachn 1938 basks Atome et Cosmos adl kitab yer almakta, Refik

Muhendislik Mimarlik Oykuleri a610f27bdf0499d_ek

Documents

Transcript of Muhendislik Mimarlik Oykuleri a610f27bdf0499d_ek