8/18/2019 müneccim

1/2

L

İ B N Ü

l - M Ü N E C C İ M

( ~ f . . : r . f )

E b C ı Ahmed Yahya

b.

All b. Yahya b. Eb Mansur

ö. 300/912

Edebiyat tarihçisi,

kelam alimi

ve İ n u s i k i n a z a r i y a t ç ı s ı .

_j

241'de

(855)

B a ğ d a t d o ğ d u . Astro

nomi,

matematik

ve mOsiki

b a ş t a

olmak

üzere ç e ş i t l i alanlarda birçok ilim a d a m ı

ve sanatkar e t i ş t i r e n İ r a n a s ı l l ı M ünec

c i m o ğ u l l a r ı ailesine mensuptur. Büyükba

b a s ı

Yahya b. Ebu MansOr el-Müneccim.

Beytülhikme'nin seçkin alimlerinden olup

Halife

Me'mün'un

astrologuydu. MOsiki

ü s t a d ı

İ s h a k

e l - M e v s ı l l n i n

talebesi olan

b a b a s ı

ş a i r l i ğ i n i n

y a n ı n d a

ç e ş i t l i

ilim

ve

sanat d a l l a r ı n d a da söz sahibiydi.

İ b n ü I - M ü n e c c i m

ö ğ r e n i m i n e

b a b a s ı

n ı n y a n ı n d a b a ş l a d ı . Aile çevresindeki ilim

a d a m l a r ı n d a n da istifade etti. Kaynaklar

da,

b a b a s ı n ı n bütün

ilmini

o c u k l a r ı n ı n

en

kabiliyetlisi olan İ b n ü l - M ü n e c c i m e ak

t a r d ı ğ ı n ı s ö y l e d i ğ i belirtilmektedir. Ede

biyat.

k ı h ,

kelam ve mOsiki

s a h a l a r ı n d a

kendisini

y e t i ş t i r e r e k

bu konularda dev

rinin en ünlü

k i ş i l e r i

a r a s ı n a

giren

İ b n ü I

Müneccim, b a b a s ve dedesi gibi u z u n y ı l

lar Ab b asi halifelerinin n e d i m l i ğ i n i y a p t ı .

M ü t e v e k k i i - A l e l l a h ı n o ğ l u Muvaffak-Bil

lah a l h a n ı n hizmetinde e d i m l i ğ e b a ş l a

yarak bu görevi Mu'temid-Alellah. Mu'

ta

z ı d - Billah

ve

M

k t e f ı -

Billah dönemlerin

de de sürdürdü. B a z ı kaynaklarda onun

M u k t e d i r - B i l l a h da (908-932) nedimi

o l d u ğ u kaydedilmektedir.

İ b n ü I - M ü n e c

cim 13 Rebiülewel 300 (28 Ekim 912)

ta

rihinde B a ğ d a t t a vefat

etti.

Eski Arap mOsikisi ekolünün nazariyat

ç ı l a r ı a r a s ı n d a önemli bir ye ri olan İ b n ü l

Müneccim

y n ı

zamanda e d e b i y a t ç ı ve

Mu'tezil i kelam alimidir. Yaküt el-Hamevi

onun edebiyat ü n y a s ı n ı n parlak bir ı l d ı

z ı , Merzübani ise z a m a n ı n ı n en üstün

iri

l d u ğ u n u

söyler. Özellikle Halife Mu'ta

z ı d ve M ü k t e f ı n i n

huzurunda

s ö y l e d i ğ i

ş i i r i e r e birçok mecmuada rastlanmakta

İ b n ü l - M ü n e c c i m i n kelaml

ö r ü ş l e r i n i

benimseyen

bir grubun

b u l u n d u ğ u , bu

grubun

Halife

ü k t e f ı n i n

de

k a t ı l d ı ğ ı

t o p l a n t ı l a r ı n a

B a ğ d a t ı n önemli

alim ve

i l a h i y a t ç ı l a r ı n ı n i ş t i r a k e t t i ğ i bilinmekte

dir. Tarih, kelam ve

tefsir

alimi Muham

med b. Cerir et-Taberi onun ö ğ r e n c i l e r i n

dendir.

Ç e ş i t l i

ilim

d a l l a r ı n d a k i üstün

bil-

gisi a n ı n d a Grek dili ve kültürüne de va

k ı f o l m a s ı . İ b n ü l - M ü n e c c i m i n çok yönlü

k i ş i l i ğ i n i

göstermesi

b a k ı m ı n d a n

önemli

dir.

İ b n ü I - M ü n e c c i m ,

Arap mOsikisi

İ c r a c ı

l a r ı n ı n teoriye ve teorisyenlere önem ver

medikleri bir dönemde

a ş a m ı ş

en

büyük

mOsiki

n a z a r i y a t ç ı l a r ı n d a n d ı r .

Dönemin

b a z ı müelli fleri gibi müsikiyi sadece teo

riler bütünü olarak

ele

a l m a m ı ş . İ s h a k ei

M e v s ı l i ve İ b n

Hurdazbih gibi a y n ı zaman

da

pratik

olarak da i ş l e m i ş t i r .

İ b n ü I - M ü

neccim.

İ s h a k

e l - M e v s ı l i n i n mOsiki siste

miyle

e t i n m e m i ş .

bundan hareket le yeni

bir

ses ve

nota

sistemi ortaya k o y m u ş -

tu r. Grekler'in sekiz n o t a l ı sistemiyle eski

Arap ekolünün on sekiz n o t a l ı sistemleri

birbirinden

tamamen

f a r k l ı

o l d u ğ u

gibi

Kindi.

İ b n

Sina. İ b n Zeyle 'nin Grek sistemi

üzerinde y o ğ u n l a ş a n ç a l ı ş m a l a r ı da yerli

pratik

sanattan oldukça u z a k t ı . a ğ m e

s a y ı s ı İ b n ü I - M ü n e c c i m i n sisteminde de

İ s h a k ı n sisteminde

l d u ğ u

gibi ondur.

sisteminde ilk ses udun mesna te

linin

b o ş

( a ç ı k )

v u r u l m a s ı y l a

elde edilen

sestiL

İ s h a k ,

ud telleri

üzerinde mecra

a d ı n ı v e r d i ğ i . seslerin k a y n a ğ ı olan vusta

(orta parmak) ve

b ı n s ı r

(yüzük

p a r m a ğ ı )

a d l ı

iki

perde

a k ı m ı tesbit e t m i ş t i r .

hak'a ve onun

metodunu takip

edenlere

göre gerek u dda gerekse üflemeli enstrü- ·

manlarda bu on sesten f a z l a s ı yoktur.

nü'l-Müneccim'e göre m e l e r a r a s ı n d a

uygun ü ş e n yerlerde , u l a ğ ı n h o ş l a n d ı ğ ı

ş e k i l d e

g e r ç e k l e ş m e s i gereken birbirine

uyumlu

g e ç i ş l e r

sayesinde mOsiki eser

leri

melodik ç ı d a n

daha güzel

bir

ş e k i l

a l a c a k t ı r . İ b n ü I - M ü n e c c i m i n ve onu ta

kip eden n z r i y t ç ı l r ı n ortaya koyduk

l a r ı g ö r ü ş l e r daha sonra g e l i ş e c e k olan

mOsiki n a z a r i y a t ı n ı n temelini t e ş k i l

et

m i ş t i r .

Eserleri. 1.

Risôle

t i l - m ı l s i ] f d . İ b n ü l

Müneccim'in günümüze l a ş a n

tek

eseri

dir. Arap mOsikisi nazariyatma dair olan

kitap, Arap m O s i k i ş i n a s i ve mOsiki naza

r i y a t ç ı s ı İ s h a k e i - M e v s ı l i n i n g ö r ü ş l e r i

d o ğ r u l t u s u n d a

müellifin fikirlerini ihtiva

eder. Halife M u t a z ı d - Billah'a

ithaf

edilen

eser. eski Arap ekolüne ait müzikal sis

tem

üzerine y a z ı l m ı ş en eski monografi

dir.

sf

ah ani. Kitôbü

1-Egani sinde mü

zik

terimlerini

a ç ı k l a r k e n

bu

k i t a b ı

esas

a l m ı ş t ı r . Eserin

tesbit

edilen iki nüsha

s ı n d a n

biri Hindistan RampOr'daki R ı z a

RampOr Kütüphanesi'nde (Fennü'r-riya

zi,

nr 3097 .-

vr.

25b-28a).

d i ğ e r i

Londra'da

ki

British Library'dedir

(Or., nr. 2361, vr.

iBNÜ'I-MÜNECCiM

236b-238b) Risôle l - m ı l s i ~ a d a , özel

likle Arap mOsikisi ekolü ile Grek felsefe

sini ş e r h e d e n l e r ekolünün a r k l ı l ı k l a r ı ele

a l ı n m a k t a ve d e ğ e r l e n d i r i l m e k t e d i r . Mü

ellif. bu iki mOsiki

a n l a y ı ş ı n ı

incelerken

enstrüman olarak udu esas

a l m ı ş

ve na

zariyesini ud üzerine

t e m e l l e n d i r m i ş t i r .

A y r ı c a

beste konusuna da

temas

ederek

n a ğ m e l e r a r a s ı n d a

uyum

meselesini ele

a l m ı ş . udun klavyesindeki parmak a s k ı

l a r ı n a i ş a r e t edip Arap mOsikisi dizisin

deki perdelerin yerlerini g ö s t e r m i ş ve bu

arada ebced nota

sistemi

çerçevesinde

ebced harfler ini k u l l a n m ı ş t ı r . Risôle, ilk

defa Muhammed Behcet el-Eseri a r a f ı n

dan Brit ish Library n ü s h a s ı esas a l ı n a r a k

Kitôbü n-Nagam l Y a J : ı y ô b. Ali b.

Y a J : ı

yô el-Müneccim a d ı y l a y a y ı m l a n m ı ş t ı r

( B a ğ d a d

1950)

Farmer'in. bu risale ile

Ki

t ô b ü n - N a g a m ı n a y n ı eser o l a b i l e c e ğ i

ş e k l i n d e k i d e ğ e r l e n d i r m e s i sebebiyle (iA,

XIII, 348)

kitap bu isimle

e ş r e d i l m i ş ol

m a l ı d ı r .

Ruhi Kalender ve Necati n ı n

Türkçe'ye y a p t ı k l a r ı tercüme de risale

"Kitabü

'n-Nagam

b a ş l ı ğ ı y l a

y a y ı m l a n

m ı ş t ı r (AÜiFD,

XXV J 1981]. s. 395-418).

Yusuf e v k i , Risôletü İ b n i l - M ü n e c c i m

t i l - m ı l s i k c l ve k e ş t ü r u m ı l z i

Kitabi I

Ege ini

a d l ı ç a l ı ş m a s ı n d a (Kahire 1959)

RampOr

y a z m a s ı n ı

esas

a l m ı ş

ve nüsha

f a r k l ı l ı k l a r ı n ı b e l i r t m i ş t i r . Zekeriyya Yusuf

da eseri RampOr n ü s h a s ı n a dayanarak

Risôletü

İ b n i l - M ü n e c c i m t i l - m ı l s i ~ a

a d ı y l a n e ş r e t m i ş t i r (Kahire 1964). Z. Ki

tôbü  l-Bôhir i i al].bôri ş u a r ô i Mul].aQ.

rami d-devleteyn

. Kaynaklarda

d e ğ i

ş i k isimler a l t ı n d a zikredilen bu eserin,

Emevi

ve

Abbas dönemi

ş a i r l e r i n i n

biyografileriyle

b a z ı

ş i i r l e r i n i ihtiva et

t i ğ i , B e ş ş a r b. Bürd

ile

b a ş l a y ı p Mer

van

b.

Ebu Hafsa ile sona

e r d i ğ i

ve müel

lifin

o ğ l u

Ebü'I-Hasan Ahmed

a r a f ı n d a n

t a m a m l a n d ı ğ ı

belirtilmektedir.

İ b n ü

Müneccim'in Kitôbu

1

Bôhir l ] . b ô r i ş

ş u a r ô i l - M ü v e l l e d i n

a d l ı bir

i ğ e r

ese

rinden bahsedilmekteyse de İ b n ü

n - N e

d'im ve İ b n Hallikan bu

eserin

k a r d e ş i

Harun'a

ait

o l d u ğ u n u

kaydeder.

3. Ki

tôbü n-Nagam

.

Ebü'l-Ferec e i - İ s f a h a

ni

Kitôbü l-Egani sinde övgüyle söz

e t t i ğ i bu eserden

a l ı n t ı l a r

y a p m ı ş t ı r .

İ s f a h a n i n i n

iktibas

e t t i ğ i bölümlerde,

müellifin

Risôle

f i l - m ı l s i ~ a · n ı n

g i r i ş

k ı s m ı n d a bir mugannide b u l u n m a s ı ge

reken

v a s ı f l a r ı

belirten

bir

eser a z d ı ğ ı n

dan söz edilmesi

bunun

Kitôbü n

-

Na

.

gam o l a b i l e c e ğ i ihtimalini

güçlendir-

mektediL

155

8/18/2019 müneccim

2/2

İ B N Ü I - M Ü N E C C İ M

Y O G Y  

:

ibnü'J-Müneccim,

Risale

fi l

-musil):a

Yu

su

f

Ş e v k i ) ,

Kahire 1976,

tür

. y

er.;

Ebü'

J-Ferec

el

isfahanl,

el-Egani

el-Hac Mahmud es-Sasl).

Kahire

1323/1905,

XVIII ,

25

, 176 , 374; Merzü

banl,

M u c e m ü ş - ş u a r a

n ş r . F.

Kren kow), Bey

rut 1402/1982 , s.

502-503;

ibnü'n-Nedlm,

el

Fihrist, Tunus 1985, 1 144 , 629; Hatlb,

Taril].u

Bagdad

,

XIV, 230; Kemaleddin ei-Enbarl,

f lüz

hetü

1-elibba

ş r .

İ b r a h

es

-S

am

erra]), Zerka

1405/ 1985,

s.

178-179;Yaküt,

Mu cemü l-üde

ba

,

XX , 28-29 ;

i b n ü I - K ı f t l . il].barü 1- ulema

(Li ppert ),

s.

238 , 364; ibn Hallikan ,

V e f e y f ı t , VI,

198-201; Zehebl.

A lamü n-nübela ,

XIII, 405;

Yilfil.

Mir Jtü l-cenan ,

ll , 237;

f ü ' ? - ? U n u n

1 

220

; Brockelmann.

CAL , 1

146; Hediyy

etü  

l-

  ar ifin , ll ,

517 ; Zirikll,

el-A lam,

IX, 195-196;

H.

G.

Farmer,

Tarii].u l-musika l- Arabiyye(t rc.

Hü

sey

in Nassa r

).

Kahire

1956

,

s.

197 ; a.mlf.,

M e ş a

dirü

1-musii):a 1- Arabiyye(tr

c. Hüsey in Na ssar).

Kah e 1957, s. 55-56; a.

mlf

.

His t

arical

Facts

for the Arabian Musical Influen

ce,

New York

1970, s. 27 , 87-88,280-281 , 285 ; a.mlf., "Yah

y a

b. Ali",

iA,

XIII,

347-348

; Kehhale,

Mu

c

e-

mü

 

l-mü elli{in

, XIII,

215 ; ZekeriyyaYusuf.

Mal].

tutatü

1-musil):a 1- Arabiyye fi l-  alem,

B a ğ d a d

1967, s. 13; S. M. Stern,

"

Abü lsa

Ib

n al -Munaj

jim's Chronog

raph

y " ,

/slamic Philosophy

and

The Classical

Tradition (ed S.

M.

Ste rn

r . ) .

Oxford 1972,

s.

438; A. Shiloah,

The

Theory

of

Music

in Arabic Writings,

München

1979

,

s.

200-201;

i smail Erünsal,

m

Medeniy etinde

Kütüphaneler

,

D o ğ u ş t a n

Günümüze islam

Ta-

rihi,

istanbul 1989, XIV, 217;

Ahmet H a k k ı

Tu

rabi,

el-Kindi  

nin MOsiki

Risaleleri

(yük

se

k li

sans t

ez i, 1996 ), MÜ

Sosyal

Bilimler

Enstitüsü,

s.

70 ; A.

E.

Khairallah,

Abü

ı m a d Yahya ,

E/r.,

1, 251-252.

Al

IJ I lliJ AHMET HAKKI TURABi

L

N Ü ' l -

  Ü N E

Y Y İ R

( ; . o . ı ı