Уламжлалт анагаах ухаан

Идээ ундаа

Идээ ундааны ангилал

1. Идээний зүйл* улаан идээ

* цагаан идээ

* тос ургамлын зүйл

* жимсний зүйл

* ногооны зүйл

2. Ундааны зүйл* сүүний зүйл

* усны зүйл

* цайны зүйл

* архины зүйл

Улаан идээ

ангилал

• Малын мах

• Зэрлэг амьтаны мах

• Жигүүртний мах

• Загасны мах

- Хуурайд оршигчийн мах

- Нойтонд амьдрагчийн мах

Малын мах

1. Хонины мах Бүлээн тослог, зөөлөн хөнгөн чанартай,

тамирыг төлжүүлж бадган хийг арилгах, хоолны дур хүслийг нэмэгдүүлэх үйлдэлтэй

2. Үхрийн махАмтлаг амттай, сэрүүн тослог чанартай,

хуучирсан мах нь бүлээн чанартай, шинэ мах нь хий халуун хавсарсныг арилгана. Хуучирсан мах нь хийг дарах чадалтай

Малын мах

3. Ямааны махамтлаг амттай, сэрүүн хөнгөн

чанартай, хийг үүсгэх шарыг дарах үйлдэлтэй

4. Тэмээний махАмтлаг амттай, сэрүүн чанартай,

тамрыг төлжүүлэх, яс шөрмөсийг чийрэгжүүлэх чадалтай

Малын мах

5. Адууны махамтлаг амттай

6. Сарлагийн махАмтлаг амттай бүлээн чанартай,

тамирыг сайжруулах, хийг дарах үйлдэлтэй

7. Хайнагийн мах

Амтлаг амттай тэгш чанартай, тамирыг сайжруулах, халуун хүйтнийг тэгшитгэх үйлдэлтэй

Ангийн мах

1. Гахайн мах амтлаг амттай, сэрүүн хүнд чанартай, бор

өвчнийг арилгах, яр шархыг анагаах үйлдэлтэй

6. Чонын махАмтлаг амттай бүлээн чанартай, тамирыг

сайжруулах, хийг дарах үйлдэлтэй

7. Тарваганы махАмтлаг амттай бүлээн хүнд чанартай, хийг дарж, илчийг сэлбэх,идээг шингээх чадалтай

цагаан идээний зүйл

1. Бяслаг

2. Ааруул

3. Ээзгий

тосны зүйл

1. Шинэ шар тосАмтлаг амттай, сэрүүн чанартай, биеийг тамиржуулж, шарын

халууныг арилгана

2. Хуучин шар тосАмтлаг амттай, бүлээн чанартай, хийг дарж ухаан балартах, ой

тогтоомж сулрах, сэтгэл санаа тайвшруулах, тамир үүсгэх насуртасгах үйлдэлтэй

3. Өөхөн тос Амтлаг амттай, тослог сэрүүн хүнд чанартай, хийг

дарах, бадганыг үүсгэх үйлднлтэй

4. Айргийн тосамтлаг исгэлэн амттай, тослог сэрүүн чанартай, бадган хийг

арилгаж хоол идэх дур аүслийг үүсгэн, шингээлтийг сайжруулж хоргүйжүүлэх үйлдэлтэй

ногооны зүйлХуурай газар ургасан хатаасан болгосон ногоо нь

бүлээн хөнгөн чанартай тул хүйтэн өвчнийг арилгана. Нойтон газар ургасан, түүхий ногоонь хүн сэрүүн чанартай тул халуун өвчнийг анагаана.

1. СармисХурц амттай, тослог, хүнд бүлээн чанартай,

бадгана хийг дарна

2. Мөөгамтлаг амттай сэрүүн чанартай, ходоод гэдэсний

үйл ажиллагааг сайжруулж, хор тайлах, дотор халуун арилгах үйлдэлтэй, улаануудыг гадагшлуулна

жимсний зүйл

Жимс нь шинэ үедээ ихэнхдээ сэрүүн чанартай удвал бүлээн чанартай болдог

1. ЖүржИсгэлэн амтлаг амттай, сэрүүн чанартай

шингээлтийг сайжруулж уушгийг шимжүүлнэ

2. Алимамтлаг өчүүхэн исгэлэн амттай сэрүүн чанартай,

халууныг арилгах, ундаасахыг дарах, баас зөөлрүүлэх, шээлгэх үйлдэлтэй

3. Улаан чавгаАмтлаг амттай, бүлээн чанартай, тамир төлжүүлэх,

хий дарах үйлдэлтэй

Сүүний зүйл

1. Үнээний сүүАмтлаг амттай, сэрүүн чанартай, бадганыг

төлжүүлж нойрыг сайжруулна

2. Сарлагийн сүү

Амтлаг амттай , бүлээн чанартай, хийг дарж биеийг тамиржуулна

2. Гүүний сүүАмтлаг амттай сэрүүн чанартай, шарыг дарж,

халууныг арилган, ундаасахыг зогсоон, уушгийг шимжүүлнэ

3. Ямааны сүү Амтлаг амттай, сэрүүн чанартай, шарыг дарах,

халууныг арилгах үйлдэлтэй

Усны зүйл

Гол мөрний ус, булаг шандны ус,

цасны ус, борооны ус, модны ус

Буцалгаж хөргөсөн ус нь бадганыг

үүсгэхгүйгээр шарыг арилгана.

Ширгээсэн ус ходоодны галын илчийг

нэмэгдүүлнэ

Буцалгаагүй ус – хүйтэн хүнд-шингэхэд бэрх

Ширгээсэн ус -сэрүүн, хөнгөн–шингэхэд хялбар

Õîîëëîëò

….. Äýëõèé äýýð

èäñýíýýñýý áîëæ ¿õñýí

õ¿íèé òîî èëäýíä ¿õñýí õ¿íèé

òîîíîîñ èë¿¿ îëîí áàéäàã …..

Ñóäàð áè÷èãò

Õ¿í ºäºð òóòìûí èäýý óíäààã

èë¿¿ä¿¿ëýõã¿é, äóòóóäóóëàõã¿é,

áóðóóäóóëàõã¿é, ýð¿¿ë ÿâúÿ ãýâýë

èäýý óíäàà á¿ðèéí àìò ÷àäàë ýðäìèéã

ìýäýæ óëìààð õîîðîíä íü çºâ íèéö¿¿ëýí

õýðýãëýæ 3 ìàõáîäîî òýíöâýðòýé áàéëãàí,

7 òàìèðàà òºëæ¿¿ëýõ çîõèñòîé

õýðýãëýýã ñàõèõ íü ÷óõàë

Ñóäàð áè÷èãò• Äîðíî äàõèíû àíàãààõ óõààíû èõ

ñóðâàëæ áè÷èã "Àíàãààõ óõààíû äºðâºí¿íäýñ " çîõèîëä .. .¿íäñýí 404 ºâ÷íèé 101-èéã íü èäýý óíäàà ÿâäàë ìºðèéã çºâõýðýãëýâýýñ ýì÷èëãýýøààðäëàãàã¿éãýýð ýäãýíý õýìýýíáè÷æýý.

• 1314-1320 îíû үеèéí Юань улсын хааны эмч Õ¿Ñ¿Õ¿é "Èдээ ундааны жинхэнэ товч" хэмээх анхны зохиолыг áè÷ñýí.

Ñóäàð áè÷èãò• Ãîâü íóòàãò õîîë, èäýý óíäàà íü ÿìàãò

õóðö áàéäàãààñ: ç¿ðõ ñóäàñ ýëýãíèéºâ÷íººð ºâ÷ëºìòãèé

• Õýýð òàë íü õàëóóí õ¿éòýí õîñîëñîíáàéäãààñ èäýý óíäàà íü òýãø ÷àíàðòàéòóë: ãýäýñ õîäîîä ýëýã öºñíèé ºâ÷íººð èë¿¿ ºâ÷èëíº

• Õàíãàé ãàçðûí èäýý óíäàà íü õóðö áèøòóë Ẻð óóøãèíû ºâ÷íººð èë¿¿òýé ºâäºíº.

Óëàìæëàëò èäýý óíäààã

õýðýãëýõ îíöëîã

• Õóâü õ¿íèé ãàëáèð òºðõ,

• Íàñíû áàéäàë

• Ãàçàð îðíû îíöëîã

• öóñíû á¿ëãèéí áàéäàë

Ç¿éð öýöýí ¿ãò

• Õ¿í áîëãîí àäèëã¿é

• Õ¿ëýã áîëãîí æîðîîã¿é

Ãàëáèð òºðõ

(ºâºð÷ëºë)

1. Õèé äèéëýíõè ãàëáèð òºðõòýé õ¿í:

òóðàíõàéâòàð, àðüñ ñàëñò íü

áàðààâòàð áóþó õºõºëáèé, àìàðõàí

äààðäàã, íîéðîíä ñýðãýã, èõ ÿðèõ,

äóóëæ á¿æèãëýõ, òîãëîæ ìºðèéöºõ

äóðòàé,

Ãàëáèð òºðõ (ºâºð÷ëºë)

2. Øàð äèéëýíõè ãàëáèð òºðõòýé õ¿í:

áèå áÿëäàð äóíä çýðýã, ¿ñ íü øàð ,

øàðàâòàð, àìàðõàí ºëñºæ öàíãàäàã,

ýíý ¿åäýý óóðëàäàã, îìîã øàð èõòýé,

õºëðºìòãèé õºëñ íü ¿íýð èõòýé,

Ãàëáèð òºðõ (ºâºð÷ëºë)

3.Áàäãàíà äèéëýíõè ãàëáèð òºðõòýé õ¿í:

òàðãàâòàð áèåòýé, ààæóó òàéâóó

õºäºë㺺íòýé óóð óöààð áàãàòàé, äºë㺺í

çàíòàé, àðüñ íü öàéâàðäóó, ºëñºæ

óíäààñàõàä òýñâýðòýé, íîéð èõòýé , þìûã

óäààí öýýæèëæ, óäààí ìàðòäàã.

Гурван махбодид зохицуулàõ

• Хий махбодь дийлэнх хүнä Бүлээн,

зөөлөн, шимлэг, тослог чанартай идээ

• Шар махбодь дийлэнх хүнä амтлаг,

гашуун, эхүүн àìòòàé идээ ундааг

шүтүүлýõ

• Бадган махбод дийлэнх хүнä õàëóóí,

бүлээн, зөөлөн идээ ундаа

Èäýý óíäààã çîõèöóóëàõ

• Хэмжээгээр зохицуулах

• Хэрэглэх цагаар зохицуулах

• Öаг улиралд зохицуулах

Идээ ундааны хэмжээг

çîõèöóóëàõ

Õодоодыг 4 хувь гэж бодвол 2 хувь

идээ, 1 хувь ундаа, 1 хувь хоосон

байвал сайн.

Õîîëíû ÷àíàðààñ õàìààðàí

• нүнжиггүй, хөнгөн идээг ( жиìñ, ногоо)

цадтал идэх,

• хүнд идээг ( ìàõàí хоол) õýò цадтал

идэхгүй байх

Áèä ÿàæ ìýäýõ âý?

• Àõèàä èäìýýð ñàíàãäâàë- öàäæýý ãýæ

áîä

• Öàäñàí þì øèã ñàíàãäâàë – õýòýð÷ýý ãýæ

áîä

• Õýòýðñýí þì øèã ñàíàãäâàë-ºâäºõ áîëîõ íü

ãýæ áîä

(õýõýðíý ãýäýã õýòýðñíèé øèíæ)

Хэрэглэх цагийг

тохируулах

ªã뺺íèé õîîëûã ººðòºº, ºäðèéí õîîëûã íºõºðòºº, îðîéí õîîëûã äàéñàíäàà ºãºõ

• Өглөөний хоол 25-30%, бүлээвтэр

тослог,

• өдрийн хоол 40%-ийг, сэрүүн,

амтлаг, хүнд,

• оройн хоол 30%-ийг тэгш, õºíãºí

÷àíàðòàé èäýý óíäàà áàéõ

Öаг улиралд зохицуулах

• Өвөлä: амтлаг, исгэлэн, давслаг àìòòàé амьтны гаралтай идээ ундааг шүтүүлж хонь, адуу, үхэр, тэмээний мах, бурам, тос, сүү , цагаан идээ, давсалсан ногоо зэргийг èë¿¿òýé хэрэглэвэл зохилтой.

• Хаврын улиралд гашуун, хурц, эхүүн амтòàé àрвайн гурил, зөгийн бал, сонгино, сармис, гоньд, халуун ногоо, тэгш чанартай мах идүүлвэл зохилтой.

• Зуны óëèðàëä амтлаг, гашуун, давслаг, сэрүүнийг хэрэглэн, халуун, хурцийг цээрлэ. Айраг, тараг, өрөм, цагаан идээ голлож мах бага хэрэглэõ ¸ñòîé.

• Намарòàà: амтлаг, гашуун, эхүүн, сэрүүн идээ зонхилж давслаг, хурц, исгэлэн, халуун, тослог идээ ундааг цээрлэнэ. Арвай, өргөст хэмх, ямаа, гахайны махõýðýãëýæ , буцалгаж хөргөсөн ус óóæ , мөсөн чихэр идүүлнэ. Сонгино, архи цээрлэнэ.

Идээ ундааны цээрлэл

• Үл тохирох идээ ундаа. ~ Á¿рýëäýýã¿é òàðàãòàé –àðõè

~ ×àöàðãàíà çýðýã èñãýëýí ç¿éëèéã - àðõè

~ загасны мах -сүү; çàãàñíû ìàõûã-ºíäºãòýé

~ сүү - жимс; ñ¿¿ - òàðàã

~ òàõèàíû ìàõûã –òàðàãòàé

~ жонштой эм уусны дараа-мөөг áîëîí ñàãàã ãóðèë идэх;

~ исгэлэн идээ ба түүхий сүү;

~ шар тос идээд хүйтэн ус уух;

~ зөгийн бал ба сонгино;

~ чанасан махны уурыг гаргалгүй битүү тавих;

• Хортой идээ ундаа.

- ìàõàíä õîð ¿¿ñâýë óëàéæ, øºë íü õºõºðíº. óëàéòãàñàíòºìºð õ¿ðãýõýä òºìºðò íààëäàõã¿é áàéõ

- Ñ¿¿ õîðäâîë çýñ øèã ºíãºòýé áîëîõ………..