Możliwości wdrożenia nowych technologii w ... · • społeczna odpowiedzialność nauki zakres...

Możliwości wdrożenia nowych technologii w przetwórstwie rolno-spożywczym w świetle foresightu Żywność i żywienie w XXI w. - wizja rozwoju polskiego

sektora spożywczego.Potencjał absorpcyjny firm i założenia dla polityki innowacyjnej

Anna Rogut

Łódź, 2011

3

Recenzja: Łukasz SułkowskiProjekt okładki: Monika Piasecka

Korekta: Renata KarolewskaSkład i łamanie: Stanisław Wnuk

Copyrigt by Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi

ISBN 978-83-62916-19-1

Publikacja bezpłatna.

Publikacja jest wsółfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.

3

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie ...........................................................................................................................Zdolność absorpcyjna ............................................................................................................

Pozycja konkurencyjna polskiego sektora żywności ......................................................Czym jest zdolność absorpcyjna? .......................................................................................Zdolność absorpcyjna. Rezultaty badań ............................................................................

Poziom technologiczny ..................................................................................................Działalność badawczo-rozwojowa ...............................................................................Współpraca .......................................................................................................................Kapitał ludzki ..................................................................................................................

Założenia dla polityki innowacyjnej ..................................................................................Zmiana strategii rozwoju technologicznego .....................................................................Transformacja strategii technologicznego uczenia się ...................................................Redefinicja strategii klasterowych .....................................................................................Systemowe spojrzenie na politykę innowacyjną ..............................................................Respektowanie zasad polityki zorientowanej na fakty ..................................................Dodatkowe działania .............................................................................................................

Założenia dla wsparcia internacjonalizacji polskiego sektora żywności .............MSP a internacjonalizacja. Szanse, zagrożenia, bariery ...............................................Wnioski dla dalszych działań ..............................................................................................

Wzmocnienie europejskiego wymiaru wsparcia MSP ............................................Komplementarność z innymi inicjatywami KE .......................................................Ewaluacja i inne instrumenty tzw. polityki zorientowanej na fakty w miejsce

mapowania i zasadnicza redefinicja struktury usług ..........................................Rozciągnięcia zasady komplementarności, efektywności i trwałości na cały

system wsparcia internacjonalizacji MSP ............................................................Bibliografia ................................................................................................................................

51010192323343438404647515254565859727475

76

7879

5

Wprowadzenie

W 2050 roku: (i) liczba ludności świata wzrośnie do 9,1 mld i będzie to o 34% więcej niż obecnie, przy czym prawie cały ten wzrost przypadnie na kraje rozwijające się; (ii) udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności wzrośnie do 70% (w porównaniu z aktualnymi 49%); (iii) poziom dochodu na głowę mieszkańca będzie wielokrotnie wyższy niż dziś, i to na całym świecie. Nakarmienie rosnącej, miejskiej i coraz bogatszej liczby ludności będzie wymagać wzrostu produkcji żywności o 70% (FAO 2009).

Taka prognoza zapowiada długie lata prosperity dla polskiego sektora żywności, tym bardziej że jako kraj już należymy do jej znaczących producentów (Kowalski 2010), a przemysł rolno-spożywczy jest jednym z motorów polskiego eksportu1. Jednak utrzy-manie tej pozycji będzie wymagać dalszego, zdecydowanego wzrostu konkurencyjności produkcji rolnej i przetwórstwa rolno-spożywczego, zwłaszcza za sprawą lepszego wy-korzystania nowych technologii. Pytanie tylko, jakich?

Odpowiedzi na to pytanie (przynajmniej częściowej) udzielił dopiero co zakończony foresight2 Żywność i żywienie w XXI wieku, w którym technologie zdefiniowane zostały jako całokształt działań i wiedzy, niezbędnych do wytworzenia określonych produktów rolno-spożywczych i uzyskania efektów wynikających z trendów3, które w perspektywie najbliższych 10-20 lat określą kształt rynku żywności4.

Merytoryczna część projektu była podzielona na kilka zadań (Rysunek 1) pozwalających na zderzenie: (i) subiektywnej oceny ekspertów z bardziej obiektywnym obrazem wyła-niającym się z danych statystycznych i studiów literaturowych (ii) podażowej i popyto-wej strony w następujących sześciu obszarach:

• Innowacyjne technologie: nanotechnologia, biotechnologie i inżynieria genetycz-na, technologie tradycyjne, technologie środowiskowe.

1 Ożywienie w handlu artykułami rolno-spożywczymi trwa nieustannie od momentu integracji (Rogut 2008), mimo pewnych perturbacji związanych z ostatnim kryzysem (Jabłońska-Urbaniak 2009). W efekcie, przemysł rolno-spożywczy jest jednym z czterech (obok wyrobów przemysłu elektromaszynowego, chemicznego i metalurgicznego) przemysłów mających największy udział w polskim eksporcie (MSZ 2010).

2 Foresight oznacza systemowe podejście do oceny nowych trendów nauki i technologii z punktu widzenia siły ich oddziaływania na konkurencyjność gospodarki, poziom dobrobytu i jakość życia (UNIDO 2005). W najnowszej, trzeciej generacji badań, foresight pełni rolę łącznika między problemami społecznymi i technologiczno-ekonomicznymi (Salerno, Landoni i Yerganti 2008).

3 Należą do nich zwłaszcza zmiany wzorców konsumpcji żywności (w tym rosnąca troska o zdrowie i kondycję psychofizyczną), wzrost świadomości konsumenta; potrzeba bezpieczeństwa żywności; troska o zdrowie starzejącego się społeczeństwa i konieczność efektywnego zarządzania łańcuchem żywnościowym z dochowaniem troski należnej środowisku (Downey 2005).

4 Zwłaszcza zmian wzorców konsumpcji żywności (włączając większą troskę o zdrowie) i wzrostu świadomości konsumenta; potrzeb bezpieczeństwa żywności; dbałości o zdrowie starzejącego się społeczeństwa i konieczności efektywnego zarządzania łańcuchem żywnościowym z dochowaniem troski należnej środowisku (Downey 2005).

6

Anna Rogut

7

• Innowacyjne surowce, innowacyjne produkty: żywność funkcjonalna, żywność projektowana, żywność wygodna, żywność minimalnie przetworzona, żywność ekologiczna, surowce genetycznie modyfikowane, zamienniki tłuszczu, zamien-niki cukru (niecukrowe substancje słodzące), nowe lub mało znane gatunki roślin uprawnych.

• Innowacyjne opakowania: opakowania inteligentne, pakowanie w modyfikowanej atmosferze, opakowania biodegradowalne, opakowania barierowe, inne opakowa-nia.

• Żywienie i zdrowie człowieka: nutrigenomika (zakresy nutrigenomiki), dieta nie-alergizująca, dieta personalizowana, diety zbilansowane.

• Bezpieczeństwo żywności: systemy kontroli jakości, techniki wykrywania skażeń chemicznych i mikrobiologicznych, identyfikacja produktu, techniki badań pro-gnostycznych żywności.

• Zarządzanie procesem produkcji, dystrybucja i marketing: specjalizacja i automa-tyzacja gospodarstw; integracja pionowa i wzrost zasięgu kontraktacji; marketing i promocja; rozwój systemów zarządzania produkcją, jakością i dystrybucją; roz-wój systemów planowania produkcji.

Rysunek 1: Organizacja zadań badawczych w foresighcie Żywność i żywienie w XXI wieku

Źródło: Rogut i Piasecki (2009), s. 6.

6

Anna Rogut

7

Wśród tych zadań na szczególną uwagę zasługują trzy kolejne działania: Krytyczne tech-nologie, Delphi i Potencjał absorpcyjny.

Celem pierwszego z nich, Krytycznych technologii, było przygotowanie listy najważniej-szych – z punktu widzenia wzrostu konkurencyjności przetwórstwa rolno-spożywczego – technologii i kierunków prac badawczo-rozwojowych, a całość prac oparto na dwóch strategicznych kryteriach: społecznej ważności i potencjale wzrostu (Tabela 1).

Tabela 1: Kryteria priorytetyzacji technologii i kierunków prac badawczo-rozwojowychKryterium Definicja

Społeczna ważność(zakres zaspokojenia potrzeb i oczekiwań konsumentów/społeczeństwa oraz społeczna

odpowiedzialność nauki, włączając kwestie etyczne i prawne, zakres akceptacji społecznej i kierunki oddziaływania na środowisko)

• zdrowie społeczne produkty oraz procesy podnoszące dobrostan i dobrobyt społeczeństwa: poprawa stanu zdrowia publicznego, wydłużenie produktywnego życia, zmniejszenie kosztów opieki zdrowotnej, zapobieganie i leczenie schorzeń, dostosowanie żywności do wieku i stanu zdrowia itd.

• jakość żywności wysoka jakość, atrakcyjne walory smakowe, zapachowe, estetyczne, trwałość produktu

• konsument i nowe wzorce konsumpcji zaspokojenie potrzeb innych niż pokarmowe, szybkość, wygoda, łatwość przyrządzenia, zgodność itp.

• bezpieczeństwo żywności żywność niezagrażająca zdrowiu, niealergizujaca, niezawierająca szkodliwych substancji, niewywołująca szkodliwych efektów, nieprzenosząca chorób itd.

• prawidłowość produkcji żywności prawidłowa produkcja z perspektywy gospodarczej, środowiskowej i społecznej

• zarządzanie łańcuchem żywności integracja charakterystyk wartości dodanej dla konsumenta dla wszystkich indywidualnych procesów w łańcuchu żywnościowym

• społeczna odpowiedzialność nauki zakres uwzględnienia interesów i potrzeb społecznych z uwzględnieniem kwestii etycznych i prawnych oraz dobrostanu zwierząt i roślin

Wprowadzenie

8

Anna Rogut

9

• przyjazność dla środowiska większa synergia między wzrostem gospodarczym, ochroną środowiska i rozsądnymi warunkami społecznymi w celu poprawy dobrobytu i dobrego samopoczucia społeczeństwa, ograniczanie uciążliwości dla środowiska, redukcja odpadów i produktów ubocznych, efektywność gospodarowania surowcami i przestrzenią itd.

Potencjał wzrostu(konkurencyjność i potencjał krajowej nauki i sfery badawczo-rozwojowej oraz gospodarcze

znaczenie badań naukowych)• pozycja międzynarodowa – aktualna i w

perspektywie do 2030 r. międzynarodowe uznanie i

reputacja, aktywność we współpracy międzynarodowej i międzynarodowej wymianie pracowników

• pozycja wewnątrz kraju – aktualna i w perspektywie do 2030 r.

zakres współpracy z krajowymi jednostkami badawczo-rozwojowymi i przemysłem, orientacja na rozwiązywanie problemu w specyficznym kontekście krajowym, regionalnym, sektorowym

• zakres i jakość kompetencji naukowo-technologicznych teraz i w przyszłości

‘masa krytyczna’ wysoko wykwalifikowanego personelu naukowo-badawczego i rozwojowego oraz pracowników technicznych, umożliwiająca prowadzenie zaawansowanych, interdyscyplinarnych badań naukowych i prac rozwojowych

• infrastruktura badawczo-naukowa poziom podstawowej i specjalistycznej infrastruktury badawczej i wyposażenia oraz stopień jej konsolidacji, umożliwiający realizację dużych programów badawczo-rozwojowych

• sprawność organizacyjna otwarte, zróżnicowane, nie-hierarchiczne struktury prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej, ścisłe współdziałanie różnych uczestników/organizacji, strategiczne konsorcja, międzyinstytucjonalne programy współpracy, czasowe struktury organizacyjne, mieszane konsorcja publiczno-prywatne itp.

• finansowanie dostępność i różnorodność oraz poziom finansów niezbędnych do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i technologicznej

8

Anna Rogut

9

• strategiczna ważność dla krajowego przemysłu rolno-spożywczego

obszary badań sprzyjające powstaniu/wdrożeniu technologii zwiększających konkurencyjność polskich firm na rynkach międzynarodowych przez wprowadzenie nowych i wzrost jakości istniejących produktów

• dojrzałość technologii obszary badań sprzyjające tworzeniu technologii przełomowych i/lub znajdujących się na wczesnych etapach życia, co tworzy obfitość okazji innowacyjnych

• generyczność technologii potencjał łączenia różnych kierunków/obszarów badań i możliwości wykorzystania rezultatów w wielu sektorach/technologiach/produktach

Źródło: Rogut i Piasecki (2009), s. 14

Tak uporządkowana lista była punktem wyjścia do Delphi, gdzie została poddana szerszej dyskusji toczonej wokół: (i) czasu i możliwości wdrożenia oraz (ii) konsekwencji społeczno-ekonomicznych (Tabela 2).

Tabela 2: Delphi. Obszary dyskusji/Kryteria ocenGrupa kryteriów Kryteria ocenOgólne Prawdopodobny okres realizacji zdarzenia

Innowacyjność technologii/rozwiązania w skali kraju Innowacyjność technologii/rozwiązania w skali międzynarodowej

Ekonomiczne koszty wdrożenia

• Wzrost nakładów inwestycyjnych (zakup nowych maszyn/urządzeń, unowocześnienie istniejących, wartości niematerial-nych i prawnych, wyposażenia itd.)

• Wzrost nakładów firm na działalność B+R• Wzrost energochłonności• Wzrost materiałochłonności• Wzrost kosztów związanych z zewnętrznym doradztwem, kształce-

niem, przekwalifikowaniem, poszukiwaniem nowych pracowników• Wzrost kosztów związanych z ochroną środowiska • Wzrost kosztów promocji i marketingu (poszukiwania i zdoby-

wanie nowych rynków zbytu) Społeczne koszty wdrożenia

• Wzrost szkodliwości oddziaływania na środowisko• Spadek bezpieczeństwa żywności• Spadek jakości żywności• Wzrost zagrożenia dla rynku pracy

Ekonomiczne korzyści wdrożenia

• Wzrost dobrobytu (wzrost PKB i wartości dodanej)• Wzrost konkurencyjności polskich firm na rynkach globalnych• Wzrost innowacyjności polskich firm w skali międzynarodowej • Zwiększenie efektywności działania polskich firm • Uruchomienie nowych rodzajów aktywności i działalności pro-

dukcyjnej i usługowej• Rozwój przemysłów i usług uzupełniających (komplementarnych)

Wprowadzenie

10

Anna Rogut

11

Społeczne korzyści wdrażania

• Spadek skali niezaspokojonych potrzeb społecznych• Poprawa jakości życia• Poprawa ochrony środowiska naturalnego• Poprawa stanu zdrowia i zapobieganie chorobom będącym skut-

kiem nieodpowiedniej diety i złego sposobu odżywiania• Poprawa bezpieczeństwa publicznego • Poprawa zadowolenia społeczeństwa dzięki indywidualizacji

produktów żywnościowychBariery ograniczające możliwość wdrożenia innowacyjnych technologii

• Kwalifikacje personelu zarządzającego• Dostęp do wykwalifikowanej siły roboczej • Potencjał wytwórczy firm• Potencjał organizacyjny firm• Ekonomiczna opłacalność• Możliwości finansowe przedsiębiorstw• Dostęp do kapitału typu: venture capital, seed capital, grantów itd.• Dostęp do finansów typu kredyty, pożyczki, gwarancje• Obciążenia fiskalne i podatkowe• Infrastruktura biznesu (usługi doradcze, szkoleniowe, informacyjne)• Transfer wiedzy i technologii z nauki do przemysłu• Standardy legislacyjne i regulacje prawne (patenty, ochrona wła-

sności intelektualnej) • System kształcenia, dokształcanie i przekwalifikowania pracowników• Bariery administracyjne

Źródło: Rogut i Piasecki (2009), s. 25

Następnym krokiem była ocena zdolności absorpcyjnej firm sektora rolno-spożywczego (włączając producentów rolnych), zwłaszcza małych i średnich.

Łącznie, rezultaty tych zadań dały materiał do przygotowania scenariuszy i strategicz-nego programu badań oraz do stworzenia założeń polityki innowacyjnej dla sektora żywnościowego w Polsce.

Scenariusze i strategiczny program badań są przedmiotem odrębnych publikacji, stąd ta książka koncentruje się na zdolności absorpcyjnej (rozdział pierwszy) i założeniach dla polityki innowacyjnej (rozdział drugi).

Zdolność absorpcyjna

Pozycja konkurencyjna polskiego sektora żywności

Polskie rolnictwo to jeden z bardziej znaczących producentów żywności (Tabela 3), zatrudniający blisko 15% siły roboczej (GUS 2010a i 2010b).

Tabela 3: Produkcja rolna. Udział i miejsce Polski (wg stanu na 31.12.2008)Produkcja niektórych artykułów rolnych

Udział w produkcji światowej (w%)

Miejsce Polski w świecie

Udział w produkcji UE27 (w%)

Miejsce Polski w UE

Pszenica 1,3 15 6,2 4

10

Anna Rogut

11

Żyto 19,4 3 37,3 2Jęczmień 2,3 11 5,5 5Owies 4,9 4 14,2 1Ziemniaki 3,3 7 16,9 2Buraki cukrowe 3,8 8 8,6 3Rzepak 3,6 7 11,1 3Jabłka 4,1 3 23,0 1Mięso 1,3 13 7,3 6Mleko 2,1 10 8,3 4Jaja kurze 1,0 18 8,6 7Źródło: GUS (2010a), tab. 1(253) i 19(271)

Polski przemysł spożywczy to około 20 tysięcy firm tworzących blisko 389 tys. miejsc pracy5, co stanowi ok. 2,8% ogółu zatrudnionych w gospodarce i 13,5% zatrudnionych w przemyśle (GUS 2010a i 2010b). Jest to jeden z najważniejszych działów polskiej gospodarki, wytwarzający 16,5% wartości sprzedanej całego przemysłu (GUS 2010a).

Sektor żywności6 to także jeden z największych beneficjentów integracji Polski z Unią Europejską (Ramka 1), zwłaszcza że: (i) produkcja żywności jest jednym z nielicznych rodzajów działalności, których nie opłaca się przenosić za granicę, bo korzyści wynikające z utrzymywania krótkiego, elastycznego łańcucha wartości są wyższe niż ewentualne oszczędności uzyskane z redukcji kosztów pracy (Pilat i in. 2006); (ii) wolny dostęp do dużego, rozwiniętego rynku europejskiego: (i) dobitnie ujawnił przewagi komparatywne polskich producentów żywności7, zwłaszcza w takich grupach produktów, jak mięso i podroby jadalne, przetwory z mięsa i ryb, produkty mleczarskie, warzywa, przetwory z warzyw i owoców, przetwory zbożowe i pieczywo cukiernicze, cukry i wyroby cukiernicze, tytoń i wyroby tytoniowe oraz tzw. inne przetwory

5 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób oraz jednostek budżetowych, zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych niezależnie od liczby pracujących.

6 Rolnictwo i przemysł spożywczy bez produkcji napojów i handlu.7 Względne przewagi w produkcji określonych dóbr/usług wynikają z tego, że polscy producenci są w

stanie produkować je po koszcie niższym niż koszt ponoszony przez ich konkurentów. O ujawnionej przewadze komparatywnej określonych produktów/usług mówimy wtedy wartość najpopularniejszego wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej, indeksu RCA, jest wyższa od jedności. Sam indeks RCA

przedstawiony jest wzorem: RCA = gdzie Xib, to wartość eksportu towaru i z kraju A

do kraju B; - wartość światowego eksportu towaru (i) do kraju B; XmB – wartość całkowitego

eksportu przemysłowego z kraju A do kraju B i - wartość światowego eksportu przemysłowego do kraju B.


12

Anna Rogut

13

spożywcze; (ii) umocnił przewagi komparatywne w takich obszarach, jak produkty mleczarskie, przetwory zbożowe i pieczywo cukiernicze, tytoń i wyroby tytoniowe oraz inne przetwory spożywcze (Urban i in. 2010).

Ramka 1: Sektor żywności w pierwszych latach członkostwa w Unii Europejskiej (UE)Integracja, poprzedzona wieloletnim okresem dostosowawczym, w sposób zasadniczy zmieniła warunki prowadzenia działalności gospodarczej w sektorze żywnościowym, tj. w rolnictwie, przetwórstwie i handlu rolno-spożywczym oraz w ich otoczeniu. Stała się także silnym bodź-cem rozwoju produkcji rolnej, która w okresie pointegracyjnym zwiększała się średniorocznie o 2%. To przyspieszenie dotyczyło głównie produkcji roślinnej, której roczne tempo zmian w okresie przedintegracyjnym było ujemne (-1,5%), a w okresie pointegracyjnym wzrosło do 3,9%. Produkcja zwierzęca rozwijała się bardziej równomiernie, odnotowując w okresie przed-integracyjnym średnioroczne tempo wzrostu na poziomie 1,1%, a w okresie pointegracyjnym 1,65%. Wejście do UE przyspieszyło także procesy modernizacyjne w rolnictwie. W efekcie, rolnictwo dobrze przystosowało się do nowych warunków i zapewniło zwiększone zasilanie surowcowe dla rosnącego spożycia krajowego i eksportu, i to mimo kwotowania produkcji mleka, cukru i skrobi. Źródłem sukcesu był (m.in.) systematyczny wzrost produktywności podstawowych czynników produkcji, sięgający średniorocznie 2,5% w przypadku produkcji zbóż; 1,2% w przypadku pracy i 0,8% w przypadku kapitału. Nie był to jednak sukces na tyle spektakularny, by zasadniczo zmienić wizerunek polskiego rolnictwa, wypadającego na tle UE dość słabo, głównie z uwagi na utrzymujące się dysproporcje struktu-ralne i relatywnie słaby postęp techniczno-technologiczny.

Beneficjentem integracji był także polski przemysł spożywczy (obejmujący: przetwarzanie i konserwowanie mięsa oraz produkcję wyrobów z mięsa; przetwarzanie i konserwowanie ryb, skorupiaków i mięczaków; przetwarzanie i konserwowanie owoców i warzyw; produkcję ole-jów i tłuszczów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego; wytwarzanie wyrobów mleczarskich; wytwarzanie produktów przemiału zbóż, skrobi i wyrobów skrobiowych; produkcję wyrobów piekarskich i mącznych; produkcję pozostałych artykułów spożywczych i produkcję gotowych paszy i karmy dla zwierząt), w ramach którego nastąpiło (i) przyspieszenie rozwoju; (ii) wzrost produktywności i efektywności; (iii) wzrost zyskowności przed i poprawa kondycji ekonomicz-no-finansowej przedsiębiorstw; (iv) unowocześnienie stanu techniczno-technologicznego i (v) koncentracja produkcji.

Jednak, choć tempo rozwoju tego przemysłu było w ostatnich latach zbliżone do tempa roz-woju gospodarczego Polski (ponad 5% rocznie) i ponad dwukrotnie wyższe niż tempo wzro-stu spożycia żywności, napojów i wyrobów tytoniowych, to produkcja tego przemysłu rosła w tempie niższym niż produkcja całego polskiego przemysłu (Rysunek 2). Stąd, choć przemysł spożywczy zwiększył swój udział w zaspokojeniu krajowego popytu na żywność i wzmocnił pozycję w obrębie całego sektora żywności, to jednocześnie zmniejszył swój udział w global-nej produkcji przemysłowej.

12

Anna Rogut

13

Rysunek 2: Tempo wzrostu przemysłu spożywczego w okresie 2001-2009 na tle tempa wzrostu globalnej produkcji przemysłowej, PKB i spożycia (średnia lat 2000-2002 = 100)

Źródło: na podstawie Kowalski (2010), Urban i in. (2010)

W efekcie, integracja była znakomitym impulsem do dalszego wzrostu eksportu polskiej żywności, zwłaszcza na rynki europejskie, i poprawy bilansu obrotów międzynarodowych (Tabela 4, por. też Morkis i in. 2010).

Tabela 4: Obroty handlu zagranicznego wyrobami przemysłu spożywczego i produktami rolnymi na tle ogólnych obrotów handlu zagranicznego (lata 2000 – 2009)Wyszczególnienie 2000 2005 2009

w mln złEksport ogółem,w tym:

137908,7 288780,8 423242,0

przetwory spożywcze 5123,8 12036,6 22728,7

zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego

3338,5 10708,9 15666,8

produkty pochodzenia roślinnego

2953,2 5766,2 10116,0

tłuszcze i oleje 156,5 403,1 1105,1Import ogółem,w tym:

213071,8 328192,0 463382,6

przetwory spożywcze 5176,9 9338,8 16559,2zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego

2494,8 4960,9 11035,3


5441,4 6757,8 10738,9

tłuszcze i oleje 733,7 1095,8 1760,7


14

Anna Rogut

15

Saldo obrotów ogółem,w tym:

—75163,1 —39411,2 —40140,6

przetwory spożywcze —53,1 2697,8 6169,5zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego

843,7 5748,0 4631,5


—2488,2 —991,6 —622,9

tłuszcze i oleje —577,2 —692,7 —655,6w%

Eksport ogółem,w tym:

100 100 100


2,4 3,7 3,7


2,1 2,0 2,4

tłuszcze i oleje 0,1 0,1 0,3Import ogółem,w tym:

100 100 100


1,2 1,5 2,4


2,6 2,1 2,3

tłuszcze i oleje 0,3 0,3 0,4Źródło: GUS (2010a), tab. 41(214)

Jednak w całym tym okresie głównym źródłem konkurencyjności polskich produktów były i nadal są przewagi kosztowo-cenowe (Ramka 2), a to źródło powoli się wyczerpuje, zwłaszcza w kontekście szybko rosnących kosztów pracy i zmian na światowym rynku żywności (Figiel i in. 2009).

Ramka 2: Źródła konkurencyjności polskiego sektora żywności Jednym z głównych źródeł konkurencyjności polskiego sektora żywnościowego są przewagi cenowe, które przed wejściem do UE wynosiły ok. 20% w przypadku rolnictwa, ok. 30% w przypadku przetwórstwa i ok. 40% w przypadku konsumenta, i na podobnym poziomie utrzymały się w okresie pointegracyjnym, wykazując w różnych okresach różne tendencje:

• W latach 2004-2007 następował powolny proces wyrównywania poziomu cen na podstawo-we produkty rolnictwa między Polską a UE. Mimo to, ceny polskich produktów były niższe od średnich cen unijnych: ziarno zbóż, mięso wieprzowe oraz mleko średnio od 5 do 10%, a mięso wołowe, drobiowe i prosięta o ponad 20%. Proces systematycznego wyrównywania cen był najbardziej widoczny na rynku wołowiny oraz mleka, mniej zaś na rynku zbóż, mię-sa wieprzowego i drobiu. Relacja cen jaj konsumpcyjnych była stabilna i wyniosła ok. 2% na korzyść Polski. Zwiększyły się natomiast różnice cenowe na rynku prosiąt. Wyrów

14

Anna Rogut

15

nywanie poziomu cen przebiegało najszybciej w segmencie zboża i mleka (rynki objęte regulacjami UE: kwoty, skup interwencyjny). W pozostałych segmentach zmiany cen były bardziej podatne na działanie mechanizmów rynkowych.

• W 2008 r. stan przewag cenowych na rynku podstawowych produktów rolnictwa zasad-niczo się zmienił. Wzrost cen żywności w Polsce i na świecie oraz aprecjacja (do połowy 2008) złotego spowodowały utratę pozycji konkurencyjnej na rynku zbóż, mięsa wieprzo-wego i jaj konsumpcyjnych, gdzie ceny krajowe były od 1,5% do 6% wyższe niż średnio w UE. Znaczne przewagi cenowe utrzymaliśmy jedynie na rynku wołowiny, drobiu, pro-siąt oraz mleka.

• W 2009 r. – za sprawą deprecjacji złotówki – Polska zaczęła odzyskiwać konkurencyjność cenową. W tym czasie wskaźniki relacji cen krajowych do średnich cen w UE-27 były (w większości produktów) zbliżone do notowanych w pierwszych latach członkostwa, stąd np. ziarno zbóż, prosięta i jaja konsumpcyjne były od 2% do 12% tańsze niż przeciętnie w UE, a na rynku mięsa wołowego, drobiowego i mleka nastąpił wzrost przewag cenowych. Największe przewagi cenowe charakteryzują przetwórstwo ryb i wyroby piekarskie. W dalszej kolejności znajdują się: przetwórstwo mięsa (szczególnie kiełbasy, przetwory i tuszki drobiowe, i świeże lub schłodzone mięso wołowe), pierwotne przetwórstwo zbóż (kasze, płatki, grysiki i mieszanki do wytwarzania wyrobów piekarniczych), niektóre pro-dukty mleczarskie (masła i śmietany) i owocowo-warzywne (dżemy), margaryny.

Charakterystyczny dla okresu integracji proces wyrównywania poziomu cen na wspólnym rynku powoduje, że przyszłe utrzymanie przewag cenowych polskich producentów jest silnie skorelowane z zachowaniem złotówki. A to oznacza konieczność szukania innych niże cenowe przewag konkurencyjnych. Źródło: Urban i in. (2010)

Ten ostatni trend unaocznia aktualna pozycja Chin, Indii czy Wietnamu, które dzięki niskim kosztom pracy stanowią bardzo silną konkurencję dla tradycyjnych producentów, w tym polskich, tym bardziej że postęp w technologii i zwiększenie plonów pozwoliły im przekształcić się z importerów żywności w eksporterów netto tego towaru (Lederman i in. 2009). To zagraża przyszłej pozycji polskich producentów i wskazuje na koniecz-ność podjęcia skutecznych działań na rzecz budowy nowych, opartych na zasadniczej zmianie technologicznej, źródeł przewag konkurencyjnych.

Potrzeba takich działań staje się jeszcze wyraźniejsza na tle wyzwań stojących przed sektorem żywności, i wyznaczających – w perspektywie najbliższych kilkunastu lat – kierunki jego transformacji. A obszary, w jakich jest i będzie ona najbardziej zauwa-żalna to (EPT, 2006 i 2007):

• żywność i zdrowie (zmiany w reżimach odżywiania, oparte na naukach o odżywia-niu i nowych, innowacyjnych formatach produktów w powiązaniu z towarzyszący-mi im zmianami stylów życia i ich wpływ na poprawę stanu zdrowia publicznego, wydłużenie produktywnego życia i zmniejszenie kosztów opieki zdrowotnej);

• jakość i produkcja żywności (nowe innowacyjne technologie produkcji dostoso-wane do oczekiwań konsumenta odnośnie produktów o wysokiej jakości, nowa-torskich lub zmodyfikowanych, o poprawionym i atrakcyjnym smaku, charaktery-


16

Anna Rogut

17

zujących się wygodą stosowania, w tym: (i) poprawa, a przynajmniej utrzymanie, jakości produktów żywnościowych na wysokim poziomie poprzez inteligentne rozwiązania, a przez to zwiększenie ich atrakcyjności dla konsumenta w stosun-ku do produktów z innych części świata; (ii) produkcja produktów atrakcyjnych w skali globalnej);

• żywność i konsument (pełniejsze zrozumienie zachowań konsumentów w sferze wyboru żywności oraz stymulowanie dokonywanych przez konsumentów wy-borów żywności, aby dojść do zdrowej diety oraz zbudować wiarę i zaufanie do żywności);

• bezpieczeństwo żywności (zapewnienie produkcji bezpiecznej żywności, do której konsumenci mogą mieć zaufanie);

• prawidłowa produkcja żywności (stworzenie większej synergii między wzrostem gospodarczym, ochroną środowiska i rozsądnymi warunkami społecznymi w celu poprawy dobrobytu i dobrego samopoczucia społeczeństwa);

• zarządzanie łańcuchem żywności (konkurencyjnie wysoki poziom wyników łań-cucha wartości w przypadku żywności, poprzez wdrożenie nowych technologii i praktyk działalności gospodarczej, dotyczących wszystkich aspektów sprawności ekonomicznej, marketingu i kontroli środowiska);

• komunikacja, szkolenie i transfer technologii (efektywność strategii komunikacji i szkolenia, szczególnie ukierunkowanych na wzrost wiedzy i transfer technologii).

Dwa kolejne obszary, to:

• działania integrujące, zwłaszcza małe i średnie przedsiębiorstwa (sieci, klastery)

• wdrożenie nowych instrumentów strategicznego zarządzania, zwłaszcza scenariu-szy (Ramka 3).

Ramka 3: Po co scenariusze?Scenariusze są swego rodzaju opowiadaniami opisującymi ‘możliwe przyszłości’, opracowanymi i zaprezentowanymi w sposób systematyczny (dyskursywny, narracyjny czy w formie tabel i wykresów), i mającymi za zadanie uchwycenie holistycznego charakteru analizowanych warunków. Celem scenariuszy jest (zwłaszcza) upowszechnienie proaktywnego, dynamicznego i nieliniowego sposobu myślenia o przyszłości oraz przygotowanie się – także poprzez wspomaganie procesu decyzyjnego – na stawienie czoła wielkim wyzwaniom (dominujące trendy, słabe sygnały, złożoność rzeczywistości i wielorakość łączących je związków).Scenariusze mogą mieć różny charakter: eksploracyjny (gdzie punktem wyjścia jest teraźniejszość, a przyszłość przyjmuje postać odpowiedzi na pytania typu: co by było, gdyby?) lub normatywny (gdzie punktem wyjścia jest przyszłość, a całość rozważań koncentruje się wokół odpowiedzi na pytania typu: jak?), indywidualny lub kolektywny, jedno lub wielowariantowy, sektorowy lub ogólny itd., i mogą powstawać przy wykorzystaniu metod eksperckich i/lub warsztatowych. Pierwsze z nich bazują na scenariuszach przygotowanych przez jednego lub kilku ekspertów i wymagają wcześniejszego rozstrzygnięcia takich kwestii,jak: kim powinien być ekspert, jak znaleźć odpowiednich ekspertów, jak uzyskać opinię ekspercką, jak wyważyć opinie różnych ekspertów i połączyć je w całość, w jaki sposób

16

Anna Rogut

17

wyciągnąć wnioski z opinii eksperckich itp.? Drugie natomiast obejmują w miarę szerokie grono przedstawicieli różnych grup interesariuszy.Źródło: Rogut i Piasecki (2010)

Niektóre z tych obszarów doczekały się na polskim gruncie doprecyzowania, a to za sprawą kilku projektów foresightowych, w tym: Pilotażowego Projektu Foresight w polu badawczym Zdrowie i Życie (Matczewski 2005) i łódzkiego, Regionalnego fore-sightu technologicznego (Rogut i Piasecki 2008). Pierwszy z nich wskazał priorytetowe kierunki badań naukowych i prac rozwojowych, istotne dla rozwoju sektora żywności, drugi natomiast główne trendy charakterystyczne dla polskiego przemysłu spożywczego (Ramka 4).

Ramka 4: Priorytetowe kierunki badań naukowych i prac rozwojowych i trendy rozwoju przemysłu spożywczego

Priorytetowe kierunki badań naukowych i prac rozwojowych obejmują:

• Opracowanie i wdrożenie ogólnokrajowych programów edukacji żywieniowej.• Badania monitoringowe w układzie czasowo-przestrzennym poszczególnych ogniw

łańcucha żywieniowego w aspekcie krytycznych parametrów jakości, bezpieczeństwa żywności oraz żywienia, stanu odżywienia i zdrowia.

• Rozwój badań nad organizmami genetycznie modyfikowanymi w produkcji i przetwór-stwie żywności i pasz oraz systemu kontroli i monitoringu ich oddziaływania na człowie-ka i ekosystem.

• Badania wzajemnych oddziaływań bioaktywnych składników żywności w celu wykorzy-stania ich do prognozowania i kreowania funkcjonalnych cech produktów spożywczych z zastosowaniem metod badawczych biotechnologii i bioinżynierii.

• Rozwój i doskonalenie nowoczesnych metod badania jakości i bezpieczeństwa surowców żywnościowych oraz żywności, badań monitoringowych, nadzoru i kontroli poszczegól-nych ogniw łańcucha żywnościowego ‘od pola do stołu’ (autentyczność, identyfikowalność i znakowanie) przez wykorzystanie metod fizykochemicznych oraz szybkich metod ana-litycznych (w tym przesiewowych) opartych na metodach immunoenzymatycznych, mi-krobiologicznych i metodach z zastosowaniem biosensorów oraz technik pokrewnych (np. nano-technologia).

• Opracowanie i rozwój technologii przetwarzania, przechowywania i dystrybucji żywności z uwzględnieniem metod niekonwencjonalnych (wykorzystanie pól magnetycznych i elek-trycznych, promieniowania mikrofalowego i świetlnego oraz wysokich ciśnień i innych).

• Badania wpływu nowych technologii na jakość i bezpieczeństwo żywności.• Badania systemów analizy ryzyka i zagrożeń w łańcuchu żywnościowym, rozwój metod

zarządzania ryzykiem oraz opracowywanie modelu i strategii optymalnej i wiarygodnej komunikacji ryzyka.

• Stworzenie baz danych służących do oszacowania ryzyka, a także do wykorzystania ich w programach zarządzania i komunikacji ryzyka.

• Wspieranie realizacji strategii rozwoju rolnictwa ekologicznego oraz przetwórstwa spożyw-czego.

• Rozwój bezpiecznych i chroniących środowisko naturalne metod technologii produkcji, przetwarzania i przechowywania żywności.


18

Anna Rogut

19

• Wspieranie rozwoju i inwestycji w sektorze rolno-spożywczym.• Produkcja bezpiecznej żywności o wysokiej jakości w systemie zrównoważonego rolnictwa.• Optymalizacja metod utylizacji produktów ubocznych i odpadów przemysłowych, komu-

nalnych i rolniczych.• Poszukiwanie nowych i wykorzystanie aktualnie istniejących alternatywnych źródeł energii

bezpiecznych dla środowiska.• Produkcja żywności w warunkach niedoboru wody i pogarszania się jej jakości.• Badania, wdrażanie i upowszechnianie bezpiecznych dla środowiska metod produkcji żyw-

ności.• Doskonalenie metod oceny stanu środowiska i jakości żywności oraz ich wpływu na zdro-

wie ludzi.• Minimalizacja emisji toksycznych gazów i związków biogennych w rolnictwie.• Wspieranie realizacji strategii rozwoju zagospodarowania gleb i nieużytków o niewielkiej

przydatności rolniczej oraz obszarów zagrożonych ekologicznie.• Korzyści i zagrożenia dla środowiska i zdrowia ludzi, wynikające z genetycznie modyfiko-

wanych roślin i zwierząt (GMO).• Ochrona bioróżnorodności roślin i zwierząt.

Trendy rozwoju przemysłu spożywczego obejmują:• rozwój małych, ekologicznych gospodarstw• wysokie bezpieczeństwo żywności• technologie przyjazne środowisku/zrównoważony rozwój• rozwój żywności minimalnie przetworzonej• integracja/kooperacja/wydłużenie łańcucha wartości• konsolidacja

Źródło: na podstawie Matczewski (2005), Rogut i Piasecki (2008)

Kolejnym krokiem był foreight Żywność i żywienie w XXI wieku, który zdefiniował listę krytycznych – z punktu widzenia wzrostu konkurencyjności przetwórstwa rolno-spożywczego – technologii kierunków prac badawczo-rozwojowych (Ramka 5, por. Michalczuk i Klajbor 2011).

Ramka 5: Krytyczne technologie W Żywności i żywieniu w XXI wieku technologie krytyczne oznaczały technologie generyczne i przedkonkurencyjne. Pierwsze z nich oznaczają technologie o dużym potencjale wszech-stronnego zastosowania w szerokim spektrum produktów i procesów wykorzystywanych w różnych przemysłach, wywołujące szereg efektów zewnętrznych nieograniczających się do pojedynczych zastosowań. Faktyczne wykorzystanie (komercjalizacja) technologii generycz-nych wymaga dalszych badań naukowych i prac rozwojowych. Drugie natomiast odnoszą się bardziej do pewnego etapu procesu innowacji niż do samej technologii i mają zastosowanie do działań podejmowanych przed faktyczną komercjalizacją konkretnej technologii (badania rynkowe, prototypy itd.). Szczególną uwagę zwrócono na te technologie/obszary badań, w któ-rych istnieje wysokie prawdopodobieństwo uruchomienia/rozwoju produkcji takich nowych wyrobów/usług, które w perspektywie najbliższych 10 do 20 lat będą stanowić istotną część rynku (technologie ‘wyłaniające się’).Źródło: Rogut i Piasecki (2009)

18

Anna Rogut

19

Rundy delfickie (Ramka 6) pokazały jednak, że upowszechnienie tych technologii w polskim sektorze żywności może napotkać na barierę, jaką jest niedostateczna zdolność absorpcyjna.

Ramka 6: Delphi ‘wczoraj’ i ‘dziś’

Metoda delficka została opracowana przez Rand Corporation w latach 1950. jako efektywny sposób zbierania i uzgadniania opinii ekspertów. Od tamtego czasu znalazła liczne zastosowania w planowaniu, zarządzaniu strategicznym i prognozowaniu przyszłości. W ostatnim okresie stała się (mimo licznych metodologicznych i implementacyjnych zastrzeżeń) jedną z częściej stosowanych metod foresightu technologicznego. Klasyczne Delphi oznaczało interaktywną wymianę informacji między anonimowymi ekspertami (anonimowość pozwalała zredukować pewne niepożądane efekty psychologiczne, w tym zahamowania, podporządkowanie autorytetom, efekt echa, efekt stada itd.), mającą na celu maksymalne zbliżenie opinii, dokonywaną za pośrednictwem ankiety pocztowej. W każdej kolejnej rundzie eksperci mieli do dyspozycji rezultaty poprzedniej rundy (kontrolowany przepływ informacji zwrotnej), dające im możliwość rewizji swojego stanowiska (podtrzymanie dotychczasowego lub jego zmian). Cały proces powtarzany był tak często, jak to było potrzebne (choć większość badań nie wychodziła poza dwie rundy), przy założeniu, że każda kolejna runda zwiększała prawdopodobieństwo osiągnięcia konsensusu. Aktualnie:

• Tradycyjna ankieta pocztowa zastępowana jest ankietą elektroniczną lub instrumentami on-line. Te ostatnie stwarzają możliwość odejścia od tradycyjnych rund i przejścia do ciągłej wymiany informacji w rzeczywistym czasie. Alternatywą dla klasycznego Del-phi staje się także kontakt ‘twarzą w twarz’.

• Wiele zastosowań Delphi rezygnuje z wymogu anonimowości, tak jest np. w Decision Delphi czy Imen Delphi.

• Celem Delphi coraz częściej staje się gromadzenie argumentów, nie zaś budowa konsen-susu. Tak jest m.in. w przypadku Policy Delphi czy Argument Delphi.

Dlatego współcześnie Delphi traktowane jest przede wszystkim jako proces ustrukturyzowanej komunikacji między grupą osób/ekspertów dysponujących zarówno wiedzą skodyfikowaną, jak i ukrytą, nieujawnioną, w ramach którego dostarczany jest wartościowy wkład (argumenty, dowody, uzasadnienia itp.) w rozwiązywanie jakiegoś kompleksowego problemu.

Źródło: na podstawie Katz i Shapiro (1986), Kuusi (1999), Landeta (2006), Linstone i Turoff (2002), Nonaka (1994), Sackman (1974), Steinert (2009)

Czym jest zdolność absorpcyjna?

Wśród różnych definicji zdolności absorpcyjnej można wyróżnić kilka stanowisk, w myśl których jest ona (Cohen i Levinthal 1990; Fu 2007; Spithoven, Clarysse i Knoc-kaert 2000; Todorova i Durisin 2003; Wegloop 1995; Zahra i George 2002):

• umiejętnością (jednostek, organizacji) oceny, przyswojenia i zastosowania nowej zewnętrznej wiedzy. Na poziomie współpracy i powiązań międzyorganizacyjnych (typu alianse strategiczne, wspólne przedsięwzięcia itd.) często mówi się o względnej zdolności absorpcyjnej oznaczającej umiejętność uczenia się jednej firmy od drugiej, gdzie jedna z firm występuje w roli ‘studenta’, druga zaś w roli ‘nauczyciela’;

• szerokim wachlarzem umiejętności umożliwiających firmie przyswojenie wiedzy


20

Anna Rogut

21

ukrytej w transferowanej (zagranicznej) technologii w stopniu pozwalającym na dostosowywanie tej technologii do krajowych zastosowań;

• sumą zdolności uczenia się i umiejętności rozwiązywania problemów; zdolność uczenia się to zdolność do asymilowania wiedzy dla imitacji i rozwiązywania problemów do tworzenia nowej wiedzy dla innowacji;

• zbiorem praktyk i procesów organizacyjnych, dzięki którym firma pozyskuje i przyswaja (potencjalna zdolność) oraz przekształca i wykorzystuje (skonsumowa-na zdolność) wiedzę do tworzenia dynamicznej zdolności organizacyjnej. Łącznie, wszystkie cztery wymiary zdolności absorpcyjnej (pozyskanie, przyswojenie, przetworzenie i wykorzystanie) umożliwiają firmie rekonfigurację jej bazy zaso-bowej i adaptację do zmieniających się warunków rynkowych w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej (Rysunek 3).

Rysunek 3: Model zdolności absorpcyjnej

Źródło: van den Bosch, van Wijk i Volberda (2003), s. 51

W części rozważań na temat systemów innowacji, zdolność absorpcyjna jest defi-niowana jako ten zespół instytucji i działań, które umożliwiają firmom działającym w obrębie danego systemu (narodowego, regionalnego, sektorowego) ocenę, przyswo-jenie i zastosowanie nowej zewnętrznej wiedzy do celów komercyjnych. Jako taka jest jednym z dwóch (obok zdolności rozwojowej) komponentów zdolności innowacyjnej jednostki, organizacji, regionu, kraju (Rysunek 4), i obejmuje dostęp do zewnętrznej wiedzy, jej pozyskanie, wykorzystanie i upowszechnienie.

20

Anna Rogut

21

Rysunek 4: Model systemu innowacji

Źródło: van den Bosch, van Wijk i Volberda (2003), s. 51

W foresighcie Żywność i żywienie w XXI punktem wyjścia do rozważań na temat zdolności absorpcyjnej była tzw. konkurencyjność kompetencyjna, rozumiana jako zespół umiejętności technicznych i organizacyjnych firmy, jak również dostępność i jakość instytucji/rynków finansowych oraz jakość i skuteczność rządu/administracji (Landesmann, 2003). Tak rozumiana zdolność absorpcyjna jest pochodną wielu czynników, w tym: kapitału ludzkiego (liczba pracowników i struktura ich kwalifikacji), umiejętności budowy sieci B+R, elastycznych struktur organizacyjnych, systemu kształcenia i dokształcania, sposobu kodyfikacji wiedzy i jej transferu itd.

Do analizy zdolności absorpcyjnej wykorzystano – obok studiów literaturowych – bada-nia ilościowe i jakościowe. W pierwszym przypadku zastosowano indywidualny wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI), przeprowadzony wśród 400 firm i 100 grup producentów rolnych działających w takich obszarach, jak: Produkcja, przetwórstwo i konserwowanie mięsa i wyrobów z mięsa; Przetwarzanie i konserwowanie ryb i pozo-stałych produktów z rybactwa; Przetwórstwo owoców i warzyw; Produkcja olejów oraz tłuszczów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego; Wytwarzanie wyrobów mleczarskich; Wytwarzanie produktów przemiału zbóż, skrobi i wyrobów skrobiowych i Produkcja po-zostałych artykułów spożywczych. Podstawowe bloki tematyczne wywiadu, to:

• kapitał ludzki (kadry, kwalifikacje),• potencjał technologiczny i badawczo-rozwojowy,• możliwości finansowe przedsiębiorstw/ekonomiczna opłacalność,• infrastruktura biznesu (usługi doradcze, szkoleniowe itp.),• obszary i formy (modelowe rozwiązania) pożądanego wsparcia (szkoleniowego,

doradczego, informacyjnego, finansowego) działań proinnowacyjnych oraz trans-feru wiedzy i technologii.

Podstawą wyboru firm do badań był dobór losowy, proporcjonalno-warstwowy, gdzie warstwami były wielkość przedsiębiorstwa i rodzaj prowadzonej działalności (Tabela 5).


22

Anna Rogut

23

Tabela 5: Firmy przetwórstwa rolno-spożywczego. Struktura ankietowanej populacjiRodzaj działalności Mikro Małe Średnie Duże RazemProdukcja, przetwórstwo i konserwowanie mięsa i wyrobów z mięsa

58 34 3 0 95

Przetwarzanie i konserwowanie ryb oraz pozostałych produktów z rybactwa

7 2 1 0 10

Przetwórstwo owoców i warzyw 12 12 4 1 29Produkcja olejów oraz tłuszczów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego

3 0 0 0 3

Wytwarzanie wyrobów mleczarskich 10 3 4 1 18Wytwarzanie produktów przemiału zbóż, skrobi i wyrobów skrobiowych

26 3 0 0 29

Produkcja pozostałych artykułów spożywczych

158 47 9 2 216

Razem 274 101 21 4 400Źródło: TNS Pentor (2011), s. 6

W przypadku grup producentów warstwami były rodzaj produkcji i lokalizacja (Tabela 6).

Tabela 6: Grupy producentów. struktura ankietowanej populacjiZiarno zbóż, nasiona roślin oleistych

Trzoda chlewna

Drób Bydło Inne Warzywa, owoce

Razem

Dolnośląskie 10 0 4 0 0 1 15Kujawsko-pomorskie

4 4 0 2 0 3 13

Lubelskie 0 1 0 0 1 5 7Lubuskie 0 0 0 0 0 1 1Łódzkie 1 0 0 0 2 3 6Małopolskie 0 0 0 0 1 2 3Mazowieckie 0 2 0 2 0 8 12Opolskie 4 1 0 0 0 0 5Podkarpackie 1 1 0 0 2 0 4Podlaskie 0 0 1 0 0 1 2Pomorskie 3 1 0 1 0 0 5Śląskie 0 2 0 0 0 0 2Świętokrzyskie 0 0 0 0 0 1 1Warmińsko-mazurskie

3 0 2 0 0 0 5

Wielkopolskie 0 9 0 3 2 2 16Zachodnio-pomorskie

3 0 0 0 0 0 3

22

Anna Rogut

23

Razem 29 21 7 8 8 27 100Źródło: TNS Pentor (2011), s. 7

Badania jakościowe objęły sześćdziesiąt indywidualnych wywiadów pogłębionych8 (I-DI), przeprowadzonych z reprezentantami instytucji badawczo-rozwojowych, instytucji otoczenia biznesu i administracji publicznej i dwa warsztaty (z przedstawicielami sekto-ra przetwórstwa mleka i hodowców bydła oraz z przedstawicielami przetwórstwa owo-cowo-warzywnego) z elementami zogniskowanego wywiadu grupowego (FGI). Celem tych ostatnich było pozyskanie informacji od grup interesariuszy na temat stanu obec-nego sektora przetwórstwa rolno – spożywczego oraz infrastruktury otoczenia biznesu, oraz wypracowanie wstępnych rekomendacji pozwalających na zwiększenie potencjału absorpcyjnego sektora.

Oba badania były prowadzone przy współpracy z ośrodkiem badania opinii publicznej (TNS Pentor).

Zdolność absorpcyjna. Rezultaty badań

Poziom technologiczny

Kumulatywny charakter zdolności absorpcyjnej (por. np. Cohen i Levinthal 1990; van den Bosch, van Wijk i Volberda 2003; Vega, Gutierrez-Gracia i Fernández-de Lucio 2007) powoduje, że aktualny poziom technologiczny sektora rolno-spożywczego9 jest zasobem o strategicznym znaczeniu. W foresighcie Żywność i żywienie w XXI wieku był on określony na podstawie oceny poziomu zaawansowania technologicznego firmy i metod produkcji stosowanych przez grupy producentów. Do oceny wykorzystani 5-punktową skalę, gdzie w przypadku firm 1 oznaczało zdecydowanie niski, 5 zaś bardzo wysoki poziom zaawansowania technologicznego, a w przypadku grup producentów 1 oznaczało tradycyjne, 5 zaś najnowocześniejsze metody produkcji, pionierskie na pol-skim rynku.

Uzyskane rezultaty wskazały na średni poziom zaawansowania technologicznego pol-skich firm. Ponad połowa respondentów oceniła go jako ani wysoki, ani niski, a 20% jako raczej lub zdecydowanie niski. Wyższe oceny poziomu zaawansowania technolo-gicznego zaobserwowano w branżach skonsolidowanych (np. wytwarzanie wyrobów mleczarskich) i/lub mających relatywnie wysoki udział inwestorów zagranicznych (Ramka 7).

8 Jedna z bardziej popularnych metod badań jakościowych, polegająca na szczegółowej, wnikliwej rozmowie z informatorem/ respondentem, której celem jest dotarcie do precyzyjnych informacji, poszerzenie wiedzy związanej z tematem badania. W trakcie wywiadu indywidualnego podejmowane są pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym próby wyjaśniania / zrozumienia zjawisk, motywacji, postaw, zachowań.

9 Ilustrujący dotychczas zgromadzoną wiedzę. Ta ostatnia jest jednym z dwóch (obok warunków organizacyjnych) zasadniczych uwarunkowań zdolności absorpcyjnej.


24

Anna Rogut

25

Ramka 7: Zróżnicowanie poziomu zaawansowania technologicznego firm przetwórstwa rolno-spożywczego. Ocena jakościowa

Zaawansowanie technologiczne polskiego przemysłu spożywczego w okresie ostatnich kilku, kilkunastu lat zdecydowanie wzrosło, zbliżając się do średniej europejskiej. Było to jednak związane głównie z działalnością wielkich koncernów, choć i mniejsze, krajowe firmy były (i są) tym żywotnie zainteresowane.

Stąd, działające w Polsce koncerny ponadnarodowe mają wyższy (niż firmy zdominowane przez kapitał polski) poziom zaawansowania technologicznego. Ich działalność badawczo-rozwojowa prowadzona jest poza Polską i nie są one zainteresowane rozwojem współpracy z polskimi jednostkami (pracownikami) naukowo-badawczymi.

(…) ja bym nie powiedział, że kapitał zagraniczny stwarza takie możliwości badawczo -rozwojowe. Ten kapitał jak inwestuje, to inwestuje po to, żeby tutaj zarobić. On wchodzi z kompletnymi technologiami, które tam już zostały sprawdzone.”. „(…) duże firmy, które tutaj wchodzą, mają swoje własne ośrodki badawczo-rozwojowe i one nie są zainteresowa-ne tym, żeby takie nowe ośrodki tutaj stworzyć.

Ogranicza to krajowy potencjał badawczo-rozwojowy i utrudnia polskim naukowcom kontakt z przemysłem. Dominuje aura tajemniczości, a wdrażane technologie mają charakter zamknię-ty – nie dają możliwości wglądu czy też korekty w danym przedsiębiorstwie:

(…) mamy generalnie, jako wydział, za mały kontakt z przemysłem. Ale to z takich powo-dów, że duże nas nie chcą, mają swoje, a mali nas nie chcą z powodów konkurencji, braku pieniędzy, czegoś takiego.

Wpływ koncernów ponadnarodowych na sytuację branży oraz możliwości jej rozwoju techno-logicznego nie jest, jak się wydaje, analizowany przez administrację rządową, a w wypowie-dziach przedstawicielstwa ministerstwa rolnictwa brak jest informacji na temat wkładu firm zagranicznych w rozwój technologiczny oraz na temat działów badawczych w firmach i zmian technologicznych w ostatnich latach:

TSN Pentor: Jaka jest rola inwestorów zagranicznych w tworzeniu potencjału badawczo-rozwojowego w polskich przedsiębiorstwach?

Przedstawiciel administracji publicznej: Na ten temat nie chcę się wypowiadać. Jeśli cho-dzi o wkład kapitału zagranicznego ogólnie w rozwój nauki w Polsce, dotyczącej również sektora rolno-spożywczego, to funkcjonuje Państwowy Instytut Badawczy Weterynaryjny w Puławach i prowadzi wiele wspólnych prac z jednostkami zagranicznymi, a jeżeli chodzi o taką współpracę samego sektora spożywczego, to takiej wiedzy ja nie posiadam.

Źródło: na podstawie TNS Pentor (2011)

Nielepsza sytuacja wystąpiła w grupach producentów, gdzie blisko 50% respondentów oceniło swoje metody produkcji jako nowoczesne, niewyróżniające się jednak na tle konkurentów.

Taka umiarkowana ocena poziomu zaawansowania technologicznego/nowoczesności stosowanych metod produkcji o tyle dziwi, że większość firm i grup producentów zainwestowała w okresie ostatnich dwóch lat w zakup nowych maszyn, urządzeń i technologii. W przypadku firm przetwórstwa rolno-spożywczego (TNS Pentor 2011):

24

Anna Rogut

25

• Ponad 54% firm zadeklarowało zakup nowych maszyn i urządzeń. Odsetek firm, które dokonały takich inwestycji wzrastał wraz z wielkością firmy (od 44% w mikroprzedsiębiorstwach, poprzez 73% w małych firmach, do 100% w dużych). Wśród zakupionych maszyn i urządzeń dominowały takie, które były istotną no-wością w skali danej firmy (tak było w przypadku 70% respondentów deklarują-cych dokonanie takich inwestycji). Głównym powodem inwestycji była potrzeba wymiany zużytego parku maszynowego (tak było w przypadku 59% responden-tów deklarujących dokonanie takich inwestycji). Inne motywy, to dostosowanie procesu produkcji do wymogów ustawowych, w tym unijnych (22%), chęć wpro-wadzenia nowego produktu (22%) lub nowej technologii (22%), podążanie za kon-kurencją (19%) lub chęć jej wyprzedzenia (19%), usprawnienie procesu produkcji i wzrost wydajności (13%), redukcja kosztów produkcji (3%).

• 35% firm zadeklarowało zakup nowych technologii. Podobnie, jak w przypad-ku maszyn i urządzeń, odsetek firm inwestujących w technologie wzrastał wraz z wielkością firmy (od 30% w mikroprzedsiębiorstwach do 60% w średnich fir-mach). Wśród zakupionych technologii dominowały takie, które były istotnym ulepszeniem w stosunku do wcześniej stosowanych technologii (tak było w przy-padku 71% respondentów deklarujących dokonanie takich inwestycji). Dominowa-ły technologie związane z wprowadzeniem nowego produktu/rozszerzeniem asor-tymentu (20%) i unowocześnieniem procesu produkcji (17%), z wprowadzeniem nowych opakowań (95), zwiększeniem wydajności produkcji i uproszczeniem produkcji (po 8%), i automatyzacją procesu produkcji (6%).

W przypadku grup producentów:

• 71% respondentów zadeklarowało zakup nowych maszyn i urządzeń, które w zde-cydowanej większości (w oczach 68% respondentów) stanowiły istotną (w skali danej grupy producentów) nowość. Większość z tych inwestycji była dokonana pod presją zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego, a główne powody inwestycji to: konieczność wymiany zużytego sprzętu (37% respondentów), budowa przewagi konkurencyjnej (32%), wprowadzenie nowej technologii (31%) i konieczność do-stosowania procesu produkcji do standardów krajowych i unijnych (27%).

• 57% respondentów zadeklarowało wprowadzenie nowych metod produkcji, w tym zwłaszcza ulepszonych sposobów produkcji/uprawy i nowych sposobów pakowa-nia. Główne powody to budowa przewagi konkurencyjnej (44%), podążanie za konkurencją, która już je wprowadziła (37%), dostosowanie do obowiązujących standardów (37%) i racjonalizacja kosztów produkcji (11%).

Takie rezultaty znajdują swoje potwierdzenie w ostatnim raporcie Nauka i technika w Polsce w 2009 (GUS 2011), wskazującym na wzrost (w sektorze żywności) nakładów na produkcję i wykorzystanie wiedzy (Ramka 8).


26

Anna Rogut

27

Ramka 8: Nakłady na produkcję (działalność badawczo-rozwojowa) i wykorzystanie (działalność innowacyjna) wiedzyDziałalność badawczo-rozwojowa to systematycznie prowadzone prace twórcze, podjęte dla zwiększenia zasobu wiedzy i dla niej nowych. Obejmuje ona:

• badania podstawowe (prace teoretyczne i eksperymentalne, podejmowane przede wszyst-kim w celu zdobycia lub poszerzenia wiedzy na temat przyczyn zjawisk i faktów, nieukie-runkowane w zasadzie na uzyskanie konkretnych zastosowań praktycznych),

• badania stosowane (prace badawcze podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy mającej konkretne zastosowania praktyczne.)

• prace rozwojowe (prace konstrukcyjne, technologiczno-projektowe oraz doświadczalne polegające na zastosowaniu istniejącej już wiedzy, uzyskanej dzięki pracom badawczym lub jako wynik doświadczenia praktycznego do opracowania nowych lub istotnego ulep-szenia istniejących materiałów, urządzeń, wyrobów, procesów, systemów czy usług, łącz-nie z przygotowaniem prototypów doświadczalnych oraz instalacji pilotowych).

Nakłady wewnętrzne na działalność badawczo-rozwojową to nakłady poniesione w roku spra-wozdawczym na prace badawczo-rozwojowe wykonane w jednostce sprawozdawczej, niezależ-nie od źródła pochodzenia środków. Obejmują zarówno nakłady bieżące, jak i nakłady inwesty-cyjne na środki trwałe związane z tą działalnością, lecz nie obejmują amortyzacji tych środków.

Działalność innowacyjna firm to całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyj-nych, finansowych i komercyjnych, które rzeczywiście prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Niektóre z tych działań same z siebie mają charakter in-nowacyjny, natomiast inne nie są nowością, lecz są konieczne do wdrażania innowacji. Dzia-łalność innowacyjna obejmuje także tę część działalności badawczo-rozwojowej, która nie jest bezpośrednio związana z tworzeniem konkretnej innowacji. Sama innowacja definiowana jest jako wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi), lub procesu, nowej metody marketingowej, lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospo-darczej, organizacji miejsca pracy, lub w zakresie stosunków z otoczeniem.Nakłady na działalność innowacyjną obejmują:

• prace badawczo-rozwojowe (B+R) związane z opracowywaniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów (innowacji produktowych) oraz procesów (innowacji proceso-wych), wykonane przez własne zaplecze rozwojowe lub nabyte od innych jednostek,

• zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych w postaci patentów, wynalazków (rozwiązań) nieopatentowanych, projektów, wzorów użytkowych i przemysłowych, licencji, ujawnień know-how, znaków towarowych oraz usług technicznych związanych z wdrażaniem inno-wacji produktowych i procesowych,

• zakup oprogramowania związanego z wdrażaniem innowacji produktowych i proce-sowych, zakup i montaż maszyn i urządzeń technicznych, zakup środków transportu, narzędzi, przyrządów, ruchomości, wyposażenia oraz nakłady na budowę, rozbudowę i modernizację budynków służących wdrażaniu innowacji produktowych i procesowych,

• szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną, począwszy od etapu projekto-wania, aż do fazy marketingu. Obejmują zarówno nakłady na nabycie zewnętrznych usług szkoleniowych, jak i nakłady na szkolenie wewnętrzne,

• marketing dotyczący nowych lub istotnie ulepszonych produktów. Nakłady te obejmują wydatki na wstępne badania rynkowe, testy rynkowe oraz reklamę wprowadzanych na rynek nowych lub istotnie ulepszonych produktów,

• pozostałe przygotowania do wprowadzania innowacji produktowych lub procesowych.Źródło: GUS (2011)

26

Anna Rogut

27

Wzrost ten dotyczy, niestety, głównie przemysłu spożywczego. Podniósł on nakłady na działalność badawczo-rozwojową z 33158,6 tys. zł w 2005 r. do 176459,3 tys. zł w roku 2009. W efekcie, wzrósł także udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową w produkcji artykułów spożywczych w ogólnej wielkości nakładów na taką działalność w całym przemyśle przetwórczym (z 3,11% w 2005 r. do 11,47% w roku 2009). Niestety, nie jest na tyle duży, by zasadniczo zmienić pozycję tego przemysłu (Rysunek 5).

Rysunek 5: Pozycja przemysłu spożywczego (działy 10-12) wg udziału nakładów na działalność badawczo-rozwojową w poszczególnych przemysłach w relacji do ogólnej wielkości nakładów na działalność badawczo-rozwojową w przemyśle przetwórczym

Źródło: na podstawie GUS (2011)

Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w rolnictwie, które w tym samym czasie odnotowało spadek nakładów na działalność badawczo-rozwojową z 50322,3 tys. zł w 2005 r. do 20594,5 tys. zł w roku 2009 (Tabela 7).

Tabela 7: Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w okresie 2005-2009Wyszczególnienie Wielkość nakładów

w tys. zł2005 2009

Ogółem nakłady na B+R,w tym: - rolnictwo - produkcja artykułów spożywczych

1770168 2345847,5

50322,3 20594,5

33158,6 176459,3

Źródło: GUS (2006 i 2011)


28

Anna Rogut

29

Z danych (choć niepełnych10) dotyczących innowacji wynika natomiast, że przemysł spożywczy obniżył w okresie 2005-2009 (z 1997,6 mln zł w 2005 r. do 1621,9 mln zł w roku 200911) nakłady na działalność innowacyjną (GUS 2006 i 2011), gros środków przeznaczając na zakup budynków i budowli oraz maszyn i urządzeń (Rysunek 6).

Rysunek 6: Przemysł spożywczy. Struktura nakładów na działalność innowacyjną w okresie 2005-2009

Źródło: na podstawie GUS (2011)

Pewnym optymizmem może, co prawda, napawać niewielki wzrost nakładów na prace badawczo-rozwojowe (własne i/lub nabyte od innych jednostek) związane z opracowy-waniem innowacji produktowych i/lub procesowych. Nie towarzyszy mu jednak równie niezbędny wzrost nakładów na marketing dotyczący tych innowacji i związane z nimi szkolenie personelu. Stąd pytanie, czy obserwowane zmiany są zapowiedzią budowy bardziej trwałych (niż cenowo-kosztowe) przewag technologicznych.

Podobne pytanie nasuwa się przy analizie rezultatów badań prowadzonych w ramach fo-resightu Żywność i żywienie w XXI wieku, które – w odróżnieniu od populacji uwzględ-nionej w raporcie Nauka i technika w 200912 – koncentrowały się na mikro i małych

10 Brak informacji na temat nakładów na działalność innowacyjną w rolnictwie.11 W okresie 2005-2009 obowiązywały dwa różne systemy klasyfikacji działalności gospodarczej, PKD 2004 i PKD 2007. W starym (PKD 2004) systemie klasyfikacji produkcja artykułów spożywczych i napojów stanowiła jedną kategorię. W nowym (PKD 2007) kategoria ta rozpadła się na dwa odrębne działy: produkcję artykułów spożywczych (10) i produkcję napojów (11). Podane w tekście liczby odnoszą się do nakładów na działalność innowacyjną w produkcji artykułów spożywczych i napojów.12 Raport uwzględnia sytuację w firmach o liczbie pracujących przekraczającej 9 osób.

28

Anna Rogut

29

przedsiębiorstwach. Bowiem i w ich przypadku wiele wskazuje na to, że gros wcześniej opisanych inwestycji – choć wprowadziło nowsze generacje wyposażenia technicznego i technologicznego – nie było punktem wyjścia do budowy przewag technologicznych. I choć w oczach respondentów stanowiły one istotną nowość w skali firmy czy grupy producentów (w przypadku maszyn i urządzeń) i/lub istotne ulepszenie technologii pro-dukcji, to w rzeczywistości miały bardziej charakter zmian o charakterze inkremental-nym niż radykalnym.

Do analizy poziomu radykalności wprowadzanych zmian wykorzystano analizę in-tensywności występowania towarzyszących im typów deficytu wiedzy: niepewności technologicznej, doświadczenia technicznego, doświadczenia biznesowego i kosztów wdrożenia technologii (Tabela 8). Każdy z tych deficytów oceniono 5-cio punktową skalą, gdzie 1 oznaczało bardzo niski poziom deficytu, a 5 bardzo wysoki.

Tabela 8: Wskaźniki poziomu radykalności wprowadzanych zmianKategoria deficytu wiedzy

Opis Skala ocen

Niepewność technologiczna

Stopień, w jakim rozwój produktów/procesów produkcji wymaga tworzenia nowej wiedzy stanowiącej poważne wyzwanie13. Im większa potrzeba tworzenia nowej wie-dzy, tym wyższy poziom radykalności innowacji. Miarą potrzeby tworzenia nowej wiedzy może być wielkość nakładów na własną działalność badawczo-rozwojową firm związaną z rozwojem innowacji.

skala od bardzo niskiego poziomu niepewności (1) do bardzo wysokiego (5)

Doświadczenie techniczne

Stopień, w jakim rozwój produktów/procesów produk-cji wiąże się z koniecznością posiadania kwalifikacji/kompetencji (także do obsługi nowych maszyn/urządzeń), których w firmie brakuje14. Im większa po-trzeba pozyskania nowej wiedzy (kształcenie, dokształ-canie, przekwalifikowanie i zakup nowych maszyn i urządzeń), tym wyższy poziom radykalności innowacji. Miarą potrzeby pozyskania nowej wiedzy mogą być np. koszty pozyskania/zatrudnienia nowych pracowników o profilu kwalifikacji niezbędnym do rozwoju innowacji, koszty szkolenia pracowników związane z rozwojem innowacji, koszty wdrożenia nowych technologii, nie-używanych dotychczas przez firmę itd.

skala od niewielkiego braku doświadczenia (1) do bardzo dużego (5)

13 Konieczność uruchomienia procesu ‘uczenia się przez badanie’.14 Konieczność uruchomienia procesów ‘uczenia przez kształcenie, dokształcanie, przekwalifikowanie’.


30

Anna Rogut

31

Doświadczenie biznesowe

Stopień, w jakim rozwój produktów/procesów produkcji wymaga tworzenia nowej wiedzy potrzebnej do rozwoju i wdrożenia nowych praktyk biznesowych (rozwoju inno-wacji organizacyjnej). Im większa potrzeba tworzenia ta-kiej wiedzy, tym wyższy poziom radykalności innowacji. Miarą potrzeby tworzenia nowej wiedzy mogą być np. koszty zmiany/zdefiniowania całkowicie nowych strate-gii marketingowych, koszty zmiany dostawców itd.

skala od niewielkiego braku doświadczenia (1) do bardzo dużego (5)

Koszty wdrożenia technologii

Stopień, w jakim rozwój produktów/procesów produkcji wymaga inwestycji w zakup nowych maszyn/urzą-dzeń15. Im wyższe koszty pozyskania wiedzy ucieleśnio-nej w nowych maszynach/urządzeniach, tym wyższy poziom radykalności innowacji.

skala od bardzo niskich kosztów wdrożenia (1) do bardzo wysokich (5)

Źródło: Na podstawie: Amara i in. (2004)

Wynikało z nich, że niewielki odsetek firm (około 12%) deklarowało istnienie którykolwiek z deficytów, a jeżeli tak, to na stosunkowo niskim poziomie (Rysunek 7).

Rysunek 7: Firmy przetwórstwa rolno-spożywczego. Ocena poziomu radykalności wprowadzo-nych zmian

Źródło: na podstawie TSN Pentor (2011)

15 Konieczność uruchomienia procesów ‘uczenia się przez używanie’.

30

Anna Rogut

31

Taką opinię potwierdziła analiza struktury wydatków na działalność innowacyjną z marginalnym odsetkiem wydatków przeznaczanych na zakup szkoleń niezbędnych do uruchomienia nowych maszyn i urządzeń i wdrożenia nowych technologii.

Konsekwencją był brak – wśród ankietowanych firm – liderów technologii i liderów innowacji.

W pierwszym przypadku symptomem tego braku był: (i) niewielki odsetek firm, które oceniły swój poziom technologiczny jako zdecydowanie wyższy (4%) lub raczej wyższy (11%) niż poziom technologiczny ich konkurentów oraz (ii) relatywnie niski odsetek firm, które wdrożyły najnowsze technologie. Lista takich technologii objęła: nanotech-nologie; biotechnologie; inżynierię genetyczną; technologie środowiskowe; technologie do produkcji żywności: (i) funkcjonalnej, (ii) projektowanej, (iii) wygodnej, (iv) mini-malne przetworzonej i (v) ekologicznej; surowce genetycznie modyfikowane; zamien-niki cukru i tłuszczu; opakowania: (i) aktywne i inteligentne, (ii) biodegradowalne, (iii) barierowe, (iv) specjalnego przeznaczenia i (v) nanoopakowania oraz technologie do pa-kowania w modyfikowanej atmosferze. Choć wiele firm słyszało o tych technologiach, niewiele wykorzystało je w konkretnych procesach produkcji (Rysunek 8), i to nie ze względu na koszt wdrożenia czy niepewność technologiczną, lecz z uwagi na niedostrze-ganie takiej potrzeby.

Wśród powszechnie znanych i najczęściej stosowanych znalazły się tylko technologie do produkcji żywności ekologicznej i opakowania biodegradowalne, znane od 74 do 78% respondentów. Do znanych należały także surowce genetycznie modyfikowane (73%); biotechnologie (64%); inżynieria genetyczna, zamienniki tłuszczu i zamienniki cukru oraz opakowania specjalnego przeznaczenia (o tych technologiach słyszało od 58 do 61% respondentów). Do mniej znanych należały: technologie do produkcji żywności mi-nimalne przetworzonej, technologie do pakowania w modyfikowanej atmosferze i tech-nologie środowiskowe; słyszało o nich od 44 do 48% respondentów. Jeszcze mniej znane okazały się opakowania aktywne i inteligentne, nanotechnologie i nanoopakowania, i opakowania barierowe, znane od 26 do 34% respondentów. Najmniej znane okazały się technologie do produkcji żywności wygodnej i żywności projektowanej, znane od 15 do 18% ankietowanych firm.

Symptomem braku liderów innowacji był niski odsetek firm, które w okresie ostatnich dwóch lat wprowadziły na rynek produkt, który był nowy w światowej lub europejskiej skali. Co prawda, 53% ankietowanych firm deklarowało wprowadzenie nowego produk-tu, a 40% firm dokonanie modyfikacji i ulepszeń już istniejących produktów, jednak produktem nowym w skali światowej mogło się pochwalić tylko 9% firm, a produktem nowym w skali europejskiej 13%.

Nieco wyższy poziom radykalności wprowadzanych zmian, głównie jednak z punktu widzenia doświadczenia biznesowego, zaobserwowano w grupach producentów, jednak i tu sprzedaż – w okresie ostatnich dwóch lat – nowych produktów była rzadkością,


32

Anna Rogut

33

na jaką wskazało tylko 8% respondentów. 25% wskazało na modyfikację istniejących produktów (25%), a dwie trzecie respondentów w ogóle nie zmieniło swojej oferty produktowej. Wśród nowych produktów, podobnie jak w przypadku firm, dominowały produkty nowe w skali danej grupy.

Rysunek 8: Firmy przetwórstwa rolno-spożywczego. Odsetek firm wdrażających najnowsze technologie


32

Anna Rogut

33

Wątpliwe także, by taka sytuacja uległa zmianie w najbliższych dwóch latach, bo choć większość firm planuje dokonanie jakiś zmian, to głównie o charakterze inkrementalnym, a główne plany firm dotyczą ulepszenia dotychczasowych lub opracowania nowych produktów; zmian z zakresu promocji i marketingu - na takie plany wskazywało od 54 do 75% ankietowanych firm (Rysunek 9). Podobnie jest w przypadku grup producentów, planujących głównie ulepszenie dotychczasowych produktów (79%), dokonanie zmian w strategii działania grupy (76%), w zakresie marketingu i promocji (73%), zmiany organizacji produkcji (62%) i struktury organizacyjnej grupy (50%).

Rysunek 9: Firmy przetwórstwa rolno-spożywczego. Planowane zmiany



34

Anna Rogut

35

Działalność badawczo-rozwojowa

Własna działalność badawczo-rozwojowa zwiększa zdolność absorpcyjną sektora, zwłaszcza że nie jest ona wyłącznie domeną większych firm (Ramka 9).

Ramka 9: Wielkość firmy a zdolność do działalności badawczo-rozwojowej Model intensywności działalności badawczo-rozwojowej w firmach wskazuje, że intensywność tej działalności zależy zarówno od strony podażowej (innowacja pchana przez technologię), jak i popytowej (innowacja ciągnięta przez rynek). Stronę popytową tworzą: wielkość popytu i preferencje cenowo-jakościowe konsumentów. Miarą wielkości popytu jest wolumen sprzedaży. Miarą preferencji konsumentów jest stosunek elastyczności jakościowej (użyteczność) do elastyczności cenowej. Strona podażowa obejmuje: strukturę kosztów działalności badawczo-rozwojowej i specyficzne dla danej firmy kompetencje technologiczne. W myśl założeń modelu technologia jest efektem działalności badawczo-rozwojowej. Funkcja produkcji dla technologii (T) przyjmuje postać: T = T(R,G), gdzie R oznacza wysiłek badawczo-rozwojowy poświęcony na rozwój produktu, a G oznacza wektor innych czynników kształtujących proces technologiczny. W otoczeniu firmy istnieje wiedza technologiczna, do której firma ma swobodny dostęp (włączając dotychczas zakumulowaną wiedzę technologiczną), stąd funkcja efektywnego wysiłku badawczo-rozwojowego jest określona równaniem: R = r + θM, gdzie r oznacza bieżące wydatki na działalność badawczo-rozwojową, M – wolumen zewnętrznej wiedzy technologicznej i θ – parametr charakteryzujący zdolność konkretnej firmy do absorpcji zewnętrznej wiedzy technologicznej lub poziom istotności zewnętrznej wiedzy technologicznej dla bieżącej działalności badawczo-rozwojowej. Ta zdolność oznacza właśnie kompetencje technologiczne (λ), decydujące o funkcji produkcji technologii lub produktywności badań i rozwoju. W efekcie, model udowadnia, że intensywność działalności badawczo-rozwojowej jest pochodną specyficznych kompetencji technologicznych. Stąd rozkład kompetencji technologicznych wśród firm działających w obrębie danego przemysłu decyduje o intensywności działalności badawczo-rozwojowej tego przemysłu. Nie ma natomiast bezpośredniej zależności między intensywnością działalności badawczo-rozwojowej a wielkością firmy, o ile ta ostatnia nie rzutuje na preferencje konsumentów lub kompetencje technologiczne, i jeżeli preferencje konsumentów i struktura kosztów działalności badawczo-rozwojowej są takie same dla wszystkich firm działających w obrębie danego przemysłu.Źródło: Lee (2003)

W przypadku ankietowanych firm była ona jednak dość ograniczona, wskazywana tylko przez 6% respondentów reprezentujących – z reguły – firmy średnie i duże. O niewielkiej skali tej działalności świadczył także deklarowany odsetek nakładów inwestycyjnych przeznaczanych na tę działalność, oscylujący wokół 5%.

Podobną sytuację obserwowano w grupach producentów, gdzie jedna na cztery badane grupy deklarowała prowadzenie własnych prac badawczo-rozwojowych, przy czym odsetek środków przeznaczanych na tego typu prace nie przekraczał najczęściej 9%.

Współpraca

Proces innowacji (w tym działalność badawczo-rozwojowa) wymaga ciągle rosnących zasobów wiedzy i kapitału, przekraczających możliwości pojedynczej (zwłaszcza

34

Anna Rogut

35

mniejszej) firmy. Poza tym, pojedynczym firmom brakuje często specjalistycznych zasobów wiedzy. Mogą je uzupełnić intensyfikując współpracę z otoczeniem, zwłasz-cza gdy składa się ono z wielu różnorodnych, komplementarnych (pod względem zaso-bów, kompetencji, rodzaju działalności i lokalizacji) organizacji. Każdy z uczestników może, dzięki takiej współpracy, być na bieżąco z postępem wiedzy i najnowszymi osiągnięciami techniczno-technologicznymi. W sieci każdemu z nich jest także łatwiej uzyskać zewnętrzne wsparcie finansowe. Stąd zdolność do nawiązywania trwałych związków i współdziałania, zwłaszcza w formie sieci badawczo-rozwojowych, jest jednym z istotnych źródeł przewag konkurencyjnych. Dzieje się tak dlatego, że sieć badawczo-rozwojowa jest specyficznym rodzajem powiązań tworzonych (najczęściej) na czas oznaczony przez ograniczoną liczbę uczestników mających ten sam/podobny problem (Adame-Sanchez i Escrig-Tena 2001; Corrocher i Fontana 2006; DETR 2000; DTI 2001; European Commission 2003 i 2006; Hadjimanolis 2006; Mytelka i Farinelli 2000; National Commission on Entrepreneurship 2001; Nelson 2004; Sadler 2004; Sőlvell i in. 2003). Proces tworzenia sieci uwarunkowany jest: (i) warunkami po-czątkowymi; (ii) typem integratora sieci i (iii) intensywnością procesów spajających jej uczestników (Rysunek 10).

Wśród warunków początkowych na szczególną uwagę zasługuje postrzeganie współza-leżności i wspólnota interesów. Zadaniem integratora (jednostki/organizacji, która ini-cjuje i wspomaga proces tworzenia sieci) jest wczesne rozpoznanie (nawet początkowo słabych) sygnałów (wspólne interesy, możliwe współzależności) umożliwiających budo-wę sieci, ich późniejsze wzmocnienie i aktywne uczestnictwo w tworzeniu związków spajających poszczególnych uczestników sieci, i sieć jako całość. Aktywność i zdecy-dowanie integratora wyznaczają dynamikę całego procesu. Ostateczny sukces przed-sięwzięcia zależy od: (i) stworzenia warunków ułatwiających budowę sieci (określanie obszaru(ów) współpracy, oczekiwań, celów, typu pożądanych uczestników, zakresu i formy współdziałania itp.); (ii) pozyskania uczestników sieci (formułowanie warunków uczestnictwa, tworzenie zachęt, nawiązywanie kontaktu, selekcja uczestników itp.); (iii) stworzenia formalnej struktury, w ramach której realizowana jest współpraca (przygo-towanie i uzgodnienie formalnych porozumień, planów, strategii itd.); (iv) gwarancji ciągłości (ciągła informacja, wzmacnianie świadomości co do wspólnoty interesów, aktualnych i przyszłych korzyści współpracy, zarządzanie konfliktami itp.); (v) uczenia się (transfer wiedzy, doświadczeń, umiejętności między partnerami współpracy) i (vi) utrzymywania gotowości i zrozumienia (działania utwierdzające każdego z uczestników w jego przekonaniu o roli, jaką może odegrać w sieci i korzyściach, jakie z tego tytułu osiągnie).


36

Anna Rogut

37

Rysunek 10: Model procesu tworzenia sieci B&R

Źródło: Heikkinen i Tähtinen (2006), s. 279

W foresighcie Żywność i żywienie w XXI wieku zdolność do współpracy była określona na podstawie oceny częstotliwości, obszaru i efektów współpracy, a z odpowiedzi re-spondentów wynikało, że należała ona raczej do rzadkości. Bo choć w przypadku firm 57% respondentów deklarowało istnienie pewnych form współpracy mającej na celu stworzenie nowych technologii i/lub produktów, czy opracowanie innych rozwiązań zwiększających konkurencyjność, to dla większości z nich miała ona charakter spora-dyczny (65% firm praktykujących pewne formy współpracy określało je jako występują-ce bardzo lub raczej rzadko). Większą intensywność współpracy zaobserwowano w gru-pach producentów, charakteryzujących się zarówno wyższym odsetkiem respondentów deklarujących istnienie jakichkolwiek form współpracy w zakresie rozwoju innowacji (77% ankietowanych grup producentów w porównaniu z 57% ankietowanych firm), jak i większą częstotliwością tej współpracy (w grupach producentów 48% respondentów określiło tę współpracę jako bardzo lub raczej częstą, podczas gdy wśród firm odsetek takich respondentów wyniósł 35%).

W obu przypadkach jednak rodzaj podmiotów, z którymi prowadzono współpracę obejmował najczęściej dostawców i odbiorców, rzadziej uczelnie, jednostki badawczo-rozwojowe czy centra transferu technologii lub inne firmy (grupy) prowadzące taką samą lub zbliżoną działalność (Tabela 9).

36

Anna Rogut

37

Tabela 9: Rodzaj podmiotów, z którymi ankietowane firmy (grupy producentów) prowadziły współpracę w zakresie rozwoju innowacjiRodzaj podmiotów Firmy Grupy producentów

(w %)przedsiębiorstwa wchodzące w skład tej samej grupy kapitałowej, co nasza firma

7,7 ndt

instytuty badawcze 9,4 9,3szkoły wyższe 10,4 6,0przedsiębiorstwa (grupy producentów), które na co dzień stanowią naszą konkurencję rynkową

9,2 14,9

inne grupy producentów, które na co dzień nie stanowią naszej konkurencji rynkowej

ndt 17,7

centra transferu technologii 3,8 ndtnasi dostawcy 31,7 24,7nasi kontrahenci (odbiorcy naszych produktów)

26,7 26,0

inne 1,0 1,4Źródło: opracowanie własne

Głównym obszarem współpracy w przypadku firm były: wymiana doświadczeń oraz rozwój nowych produktów i technologii (od 23 do 28% wskazań16). Znacznie rzadziej współpraca dotyczyła doradztwa i szkolenia, doskonalenia istniejących produktów, ba-dań laboratoryjnych, parku maszynowego, poprawy wydajności produkcji, sprzedaży produktów, wspólnych działań rynkowych (badania rynku, zakup komponentów i sprze-daż gotowych produktów, strategie cenowe), nowych receptur czy opakowań i projek-towania. W efekcie, dostawcy i odbiorcy znaleźli się wśród najczęściej wskazywanych – obok opracowanych samodzielnie przez firmę – źródeł innowacji technologicznych i produktowych.

W przypadku grup producentów największą popularnością cieszyła się wymiana do-świadczeń i informacji. Rzadziej wskazywane obszary to – podobnie, jak w przypadku firm – doradztwo i szkolenia, doskonalenie produktów, badania laboratoryjne, nowe maszyny, wspólne działania rynkowe. Specyficzne dla grup producentów obszary współpracy to nowe odmiany/produkty, poprawa wydajności upraw/produkcji oraz do-stosowanie oferty do potrzeb rynku i oczekiwań klientów.

Choć współpraca w zakresie rozwoju innowacji należała raczej do rzadkości, to – je-śli już występowała – uzyskiwała bardzo pozytywne oceny (87% ankietowanych firm i 86% ankietowanych grup producentów oceniło jej efekty jako raczej lub zdecydowanie pozytywne).

16 Każdy z respondentów miał możliwość wskazania kilku obszarów.


38

Anna Rogut

39

Kapitał ludzki

Jednym z kluczowych czynników sukcesu przedsiębiorstwa są zasoby ludzkie (Camisón i Beatriz 2010; Forés Vinding 2006). Jak jednak wynika z badań, blisko dwie trzecie ankietowanych przedsiębiorców ma problemy ze znalezieniem kompetentnych pracow-ników, zwłaszcza w grupach zawodowych utożsamianych z rzemiosłem (piekarze, cu-kiernicy, pracownicy ze zdolnościami manualnymi itp.).

Przedsiębiorcy na ogół pozytywnie oceniają wiedzę swoich pracowników. Najkorzyst-niejsze oceny dotyczyły wiedzy z zakresu technologii (63% ocen pozytywnych). Nieco gorzej oceniano wiedzę z zakresu zarządzania i marketingu (odpowiednio 50 i 44% ocen pozytywnych). Zwraca uwagę fakt, że rzadko opinie przedsiębiorców były negatywne. Z reguły brakowi ocen pozytywnych towarzyszyły oceny ambiwalentne.

Przedsiębiorstwa z sektora przetwórstwa rolno-spożywczego chętnie kierują swoich pracowników na szkolenia. W okresie ostatnich 12 miesięcy z inwestycji miękkich skorzystało 63% badanych przedsiębiorstw. Prowadzenie szkoleń różniło się w zależ-ności od wielkości firmy. Szansę na udział w szkoleniach najczęściej mieli pracownicy firm zatrudniających powyżej 9 pracowników, najrzadziej natomiast osoby pracujące w firmach mikro. Chociaż nawet w tej kategorii szkolenia przeprowadziła ponad połowa badanych firm.

Szkolenia były najczęściej kupowane na rynku komercyjnym (49%). Co trzecie przedsię-biorstwo zorganizowało je we własnym zakresie, a jedna piąta badanych firm korzystała zarówno ze szkoleń zewnętrznych, jak i tych prowadzonych w oparciu o zasoby własne. Również korzystanie ze szkoleń różniło się ze względu na wielkość przedsiębiorstwa. Im większy podmiot, tym częściej wykorzystywano pomoc zewnętrznych firm szkolenio-wych, ale jednocześnie prowadzono również szkolenia własne. Analogicznie, im mniej-sza liczba zatrudnionych, tym rzadziej sięgano po obie formy działań szkoleniowych.

Dominowały stricte techniczne szkolenia z zakresu technologii produkcji, obsługi ma-szyn i urządzeń oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Nieco mniejszą popularnością cieszyły się szkolenia marketingowe z zakresu sprzedaży i zarządzania (kilkunasto-procentowe wskazania). Szkolenia handlowe i marketingowe były domeną szczególnie firm średnich i dużych, które istotnie częściej od firm małych i mikro szkoliły swoich pracowników w tych obszarach. Zwraca uwagę fakt, że jeden na trzech badanych przed-siębiorców jako tematykę szkoleń wymieniał szkolenia z zakresu BHP, a więc szkolenia, których przeprowadzenie jest obligatoryjne.

Dobra ocena wiedzy pracowników charakteryzowała także grupy producentów; bada-ni producenci dość dobrze ocenili wiedzę osób należących do ich grupy w kontekście ewentualnego wprowadzenia nowego produktu lub nowej technologii. Najlepiej oceniono wiedzę z zakresu technologii, nieco słabiej (choć są to i tak dobre oceny) z zarządzania i marketingu. Z dobrą oceną wiedzy wiąże się fakt aktywnego uczestnictwa członków grupy w różnych szkoleniach. Zaledwie 3% badanych zadeklarowało, że w okresie ostat-

38

Anna Rogut

39

nich dwóch lat żaden z przedstawicieli grupy nie brał udziału w jakimkolwiek szkoleniu. Najpopularniejsze były szkolenia organizowane przez administrację rządową lub agendy samorządu (76%), nieco mniej szkolenia zakupione na zewnątrz lub organizowane we własnym zakresie


40 41

Założenia dla polityki innowacyjnej

Jak wcześniej wspomniano, sektor żywności to jeden z najważniejszych działów polskiej gospodarki i jeden z motorów polskiego eksportu. Niepokój budzi jednak fakt, że głównym źródłem konkurencyjności tego sektora są – jak do tej pory – głównie przewagi kosztowo-cenowe, a to źródło powoli się wyczerpuje (Ramka 10).

Ramka 10: Koniec przewag konkurencyjnych Polski w produkcji żywności. Głosy z Europejskiego Kongresu Gospodarczego 2011Polski przemysł spożywczy i rolnictwo mogą w pełni konkurować na wszystkich rynkach. Jednak przewagi konkurencyjne się wyczerpują. Polscy menedżerowie, którzy z niczego stworzyli prężnie rozwijającą się gałąź przemysłu spożywczego, w tej chwili zachowują się trochę jakby ‘wyjechali na wakacje’. Pojawiła się stagnacja; dochody rolników wzrosły, oszczędności na płacach się skończyły, wahania kursowe nie generują już takich korzyści, jak wcześniej. Z powodu wzrostu cen surowców rolnych kończą się nasze przewagi konkurencyjne w produkcji żywności. Ponadto, Polska nie wykorzystuje ogromnego potencjału produkcji rolnej ze względu na nieefektywną strukturę agrarną.Polskie rolnictwo i nasze rodzime firmy nie są na straconej pozycji wobec zachodniej konkurencji. Branża rolno-spożywcza radzi sobie całkiem. Nie jesteśmy mniej sprawni intelektualnie, ani nie mamy mniejszej wiedzy. Może mamy trochę mniejsze doświadczenie w zachowaniach rynkowych, może mamy gorszy dostęp do kapitału, ale tu też nie ma dużej przepaści. Mechanizm, który gwarantuje cenę minimalną, ale nie ogranicza ceny maksymalnej surowców jest w sam w sobie chory. Regulacja powinna być zamknięta. W związku z tym wzrost cen surowca uderza w koszty produkcji zwierzęcej i uderzył w eksport. Kończą się nasze przewagi konkurencyjne. Jest to poważny problem.Źródło: na podstawie materiałów opublikowanych na stronie www.portalspozywczy.pl/konferencje/51077.html

Sektor spożywczy stoi przed koniecznością dokonania zasadniczej zmiany technolo-gicznej dla utrzymania swoich przewag (już nie tylko kosztowych). Może to być jednak trudne z uwagi na umiarkowaną zdolność absorpcyjną. Z drugiej strony, ten poziom zdolności absorpcyjnej nie odbiega od średniej krajowej, o czym świadczą chociażby wyniki ostatniego Innovation Union Scoreboard17 (IUS), w myśl których Polska – po-dobnie, jak w latach poprzednich (Rogut i Piasecki 2010) – znajduje się wśród krajów o stosunkowo słabej pozycji innowacyjnej (Rysunek 11).

17 IUS – będący modyfikacją wcześniejszego European Innovation Scoreboard (np. PRO INNO Europe 2008 i 2010), jest instrumentem wspomagającym monitoring wdrażania jednego z flagowych projektów strategii Europa 2020 (European Commission 2010a), jakim jest Unia Innowacji (European Commission 2010b), mającym na celu benchmarking potencjału innowacyjnego krajów – członków Unii Europejskiej (UE27) oraz porównanie mocnych i słabych stron ich systemów badań i innowacji.

40 41

Rysunek 11: Innovation Union Scoreboard: Pozycja Polski

Objaśnienia: Poziom innowacyjności mierzony jest wartością sumarycznego wskaźnika innowacji (SII), obejmującego 25 czynników pogrupowanych w trzy kategorie: stymulatory (zasoby ludzkie, otwarty, doskonały i atrakcyjny system badań oraz finanse), aktywność firm (inwestycje, sieci współpracy i przedsiębiorczość oraz aktywa intelektualne) i rezultaty (innowatorzy i ekonomiczne efekty innowacji). Wartość SII jest podstawą wyodrębnienia czterech grup krajów: (i) liderów innowacji, czyli krajów, w których wartość SII przewyższa średnią Unii Europejskiej 27 krajów (UE27) o co najmniej 20%; (ii) zwolenników innowacji, krajów, w których wartość SII zawiera się w granicach -10% do 20% w relacji do średniej UE27; (iii) umiarkowanych innowatorów, w których wartość SII oscyluje w granicach od 50 do 10% poniżej średniej UE27 i (iv) słabych innowatorów, z wartością SII poniżej 50% średniej UE27.

Źródło: PRO INNO Europe (2011), s. 12

I choć w ostatnich pięciu latach nasz kraj odnotował pewien postęp, to nawet w swojej grupie znalazł się wśród państw o umiarkowanym tempie wzrostu innowacyjności (Tabela 10).

Tabela 10: Wzrost poziomu innowacyjności w podziale na grupy krajówGrupa krajów Stopa

wzrostuLiderzy wzrostu poziomu innowacyjności

Kraje o umiarkowanym wzroście poziomu innowacyjności

Kraje o słabym wzroście poziomu innowacyjności

Liderzy innowacji

1,6% Finlandia (FI)Niemcy (DE)

Dania (DK)Szwecja (SE)


42

Anna Rogut

43

Zwolennicy innowacji

2,6% Estonia (EE)Słowenia (SI)

Austria (AT)Belgia (BE)Francja (FR)Irlandia (IE)Luksemburg (LU)Holandia (NL)

Cypr (CY)Wielka Brytania (UK)

Umiarkowani innowatorzy

3,5% Malta (MT)Portugalia (PT)

Republika Czeska (CZ)Grecja (GR)Węgry (HU)Włochy (IT)Polska (PL)Słowacja (SK)Hiszpania (ES)

Słabi innowatorzy

3,3% Bulgaria (BG), Romania (RO)

Łotwa (LV) Litwa (LT)

Źródło: PRO INNO EUROPE (2011), s. 11

Jedyną mocną stroną Polski okazały się zasoby ludzkie mierzone w IUS liczbą wypromo-wanych doktorów na 1000 mieszkańców w wieku 25-34; odsetkiem ludności z wyższym wykształceniem w grupie wiekowej 30-34 i odsetkiem osób z wykształceniem co najmniej średnim w grupie wiekowej 20-24 (Hollanders i Tarantola 2011). Jest to jedyny obszar, w którym wartość cząstkowego wskaźnika innowacji przewyższa średnią unijną.

Relatywnie mocną stroną Polski – określoną na podstawie porównania wartości cząst-kowych wskaźników innowacji w poszczególnych obszarach IUS z wartością wskaźnika syntetycznego – okazały się także efekty ekonomiczne, ale tylko w części związanej z zatrudnieniem w działalnościach wiedzochłonnych w przetwórstwie i w usługach (wzrost odsetka zatrudnionych w ogólnej liczbie zatrudnionych) oraz z eksportem usług wiedzochłonnych (wzrost eksportu).

Wśród relatywnie słabych stron znalazły się natomiast:

• otwarty, doskonały i atrakcyjny system badań (mierzony ilością międzynarodowych ko-publikacji naukowych na milion mieszkańców; udziałem publikacji naukowych znajdujących się w grupie 10% najczęściej cytowanych publikacji w ogólnej liczbie publikacji naukowych Polski i odsetkiem doktorantów spoza UE w ogólnej liczbie doktorantów);

• sieci, współpraca i przedsiębiorczość (mierzone odsetkiem MSP prowadzących wła-sną działalność innowacyjną; odsetkiem innowacyjnych MSP współpracujących z innymi firmami/instytucjami i liczbą publiczno-prywatnych ko-publikacji na milion mieszkańców);

• aktywa intelektualne (mierzone liczbą międzynarodowych zgłoszeń patentowych do Europejskiego Biura Patentowego; liczbą takich zgłoszeń w obszarach najważ-

42

Anna Rogut

43

niejszych wyzwań społecznych18; liczbą europejskich znaków towarowych i liczbą europejskich wzorów użytkowych19).

I o ile w ostatnim przypadku optymizmem napawa zauważalny – w okresie ostatnich pięciu lat – wzrost niektórych aktywów20, to niepokój budzi spadek aktywności w obsza-rze sieci, współpracy i przedsiębiorczość21.

Te (i inne) rezultaty wskazują na utrzymującą się lukę innowacyjności, czy szerzej, na zbyt słaby postęp w budowie gospodarki opartej na wiedzy22, i to mimo zauważalnego od połowy lat 2000. procesu konwergencji (Rysunek 12, por. też. PRO INNO Europe 2008).

Rysunek 12: Konwergencja w poziomie innowacyjności

Źródło: PRO INNO EUROPE (2011), s. 10

18 Łagodzenie zmian klimatycznych, zdrowie.19 Wszystkie te wartości podawane w przeliczeniu na miliard PKB.20 Dotyczy to liczby międzynarodowych zgłoszeń patentowych w obszarach najważniejszych wyzwań

społecznych i liczby europejskich wzorów użytkowych.21 Dotyczy to odsetka MSP prowadzących własną działalność innowacyjną i odsetka innowacyjnych MSP

współpracujących z innymi firmami/instytucjami.22 Syntezę dotychczasowych stanowisk w kwestii gospodarki opartej na wiedzy, włączając kwestie

operacjonalizacji (ilościowe i jakościowe wskaźniki gospodarki opartej na wiedzy) można znaleźć w: Godin (2006).


44

Anna Rogut

45

Luka ta zagraża przyszłej dynamice wzrostu zarówno całej gospodarki, jak i poszcze-gólnych sektorów (w tym sektora żywności), a jej zamknięcie może zająć nawet kil-kadziesiąt lat (Tabela 11). Co prawda, współczesne teorie ekonomiczne formułują tezę o tzw. rencie zacofania23, jednak wykorzystanie tej szansy zależy (m.in.) od rozwoju: (Gerschenkron 1962, Landesmann, 2003):

• konkurencyjności technologicznej polskiej gospodarki i/lub jej poszczególnych segmentów, oznaczającej zdolność tworzenia i komercjalizacji innowacji bardziej radykalnych;

• wspomnianej wcześniej konkurencyjności kompetencyjnej, będącej w foresighcie Żywność i żywienie w XI wieku punktem wyjścia do analizy zdolności absorpcyjnej.

Tabela 11: Matryca szybkości konwergencji rozwoju gospodarczego i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w krajach doganiających1

Czas do osiągnięcia średniej UE27PKB per capita

Nieokreślony Długi Średni Krótki OsiągniętyNieokreślony

RumuniaBułgaria

Słowacja

DługiPolskaWęgry

Łotwa

Średni Portugalia Grecja HiszpaniaLitwaCzechy

KrótkiEstonia Słowenia

Osiągnięty Irlandia

1 grupa krajów doganiających obejmuje: Bułgarię, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię, Węgry oraz Grecję, Hiszpanię, Irlandię i Portugalię.

Objaśnienia:- PKB per capita – miarą konwergencji są zmiany PKB per capita (według parytetu siły

nabywczej) w relacji do UE27- Czas konwergencji: (i) osiągnięty – dany kraj osiągnął lub jest bliski średniej UE27; (ii)

nieokreślony – przy danej dynamice wzrostu brak możliwości konwergencji ; (iii) długi – osiągnięcie średniej UE27 zajmie więcej niż 30 lat; (iv) średni – osiągnięcie średniej UE27 zajmie od 10 do 30 lat ; (v) krótki – osiągnięcie średniej UE27 zajmie mniej niż 10 lat.

- Dawne kraje spójności (Grecja, Hiszpania, Irlandia i Portugalia) wymienione są w górnej linii danego wiersza, a nowi członkowie UE w dolnej

Źródło: Veugelers i Mrak (2009a), s. 2

23 Mówiącą, że różnice w poziomie rozwoju technologicznego (luka technologiczna) między liderami innowacji (kraje najbardziej zaawansowane technologicznie) a późnymi innowatorami (kraje doganiające) działają na

Pozi

om in

now

acyj

nośc

i

44

Anna Rogut

45

korzyść tych ostatnich, dając im możliwość dogonienia tych pierwszych poprzez wykorzystanie ich tech-nologii (transfer wiedzy i technologii od lidera innowacji do późnego innowatora). Tempo doganiania (za-mykania luki technologicznej) jest funkcją pierwotnego dystansu (im większy dystans, tym szybsze tempo doganiania). Jednak faktyczne tempo doganiania jest różne od potencjalnego i jest pochodną spełnienia warunków określonych w modelu wzrostu w otwartej gospodarce (Fagerberg, Srholec i Knell 2007, por. też: Aghion i Hewitt 1998, Greiner 2005, Hagemann i Seiter 2003, Salvadori 2003, Zhang 2005).

24 Założenia dla polityki innowacyjnej wykorzystują materiał prezentowany w ekspertyzie Główne kie-runki polskiej innowacyjności. Podstawowe czynniki warunkujące kreowanie i powstawanie innowacji

(Rogut i Piasecki 2010).

Rozwojowi obu tych obszarów konkurencyjności służyło wiele dotychczasowych działań (Ramka 11), jednak – jak do tej pory – bez specjalnego sukcesu.

Ramka 11: Krótki przegląd kierunków polityki innowacyjnej w PolsceW pierwszym okresie członkostwa (lata 2004-2006) kluczowe znaczenie dla wzrostu inno-wacyjności i konkurencyjności miał Narodowy Plan Rozwoju (i towarzyszące mu sektorowe programy operacyjne, zwłaszcza Sektorowe Programy Operacyjne Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw i Rozwój Zasobów Ludzkich oraz Zintegrowany Program Operacyjny Roz-woju Regionalnego), którego celem było rozwijanie gospodarki opartej na wiedzy i przedsię-biorczości, zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrud-nienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej z UE na poziomie regionalnym i krajowym. Podniesieniu poziomu innowacyjności firm, zwłaszcza MSP miało też służyć wprowadzenie w życie szeregu ustaw, zwłaszcza ustawy o zasadach finansowania nauki (2004), o Krajowym Funduszu Kapitałowym (2005), o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej (2006). Od 2007 roku weszły w życie nowe działania zapisane w Kierunkach zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013 oraz w Naro-dowych Strategicznych Ramach Odniesienia 2007-2013 i towarzyszących im programach operacyjnych. Całokształt dotychczasowych inicjatyw poszerza obszar działań związanych z polityką wsparcia MSP, począwszy od pierwszego programu Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej. Polityka wobec MSP poprzez program Kierunki działań Rządu RP wobec małych i średnich przedsiębiorstw do 2002 roku, a skończywszy na programie Kierunki działań Rządu RP wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku. Jednocze-śnie sukcesywnie wprowadzane są działania definiowane w Krajowych Programach Reform, w których innowacyjna gospodarka jest jednym z priorytetów. Ostatni z tych programów (na lata 2008-2011) wdraża – w ramach budowy innowacyjnej gospodarki – działania związane z: zapewnieniem przyjaznego otoczenia prawnego i instytucjonalnego dla przedsiębiorczości, innowacyjności i inwestycji; poprawą konkurencyjności nauki poprzez reformę systemu finan-sowania i funkcjonowania jednostek naukowych; wprowadzeniem rozwiązań wspierających działalność proinnowacyjną oraz badania i rozwój, w tym z usprawnieniem transferu wiedzy i dyfuzję innowacji; zagwarantowaniem odpowiedniej dla potrzeb nowoczesnej gospodarki infrastruktury transportowej, przesyłowej i teleinformatycznej; zapewnieniem warunków konkurencji w sektorach sieciowych; wykorzystaniem innowacyjnych rozwiązań w zakresie ochrony środowiska i zakończeniem głównych procesów prywatyzacyjnych. Jednak wszystkie te działania nie doprowadziły, jak do tej pory, do zasadniczej zmiany sytuacji w postaci zna-czącego podwyższenia konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów.Źródło: MG (1999, 2006a, 2006b, 2007, 2008, 2009a), MGPiPS (2003), MNiSW (2007), MRR (2006, 2007a, 2007b, 2007c), MPiH (1995)

Należy zatem przypuszczać, że zwiększenie poziomu innowacyjności i polskiej gospodarki, i sektora żywności, wymaga zasadniczej rewizji modelu i instrumentarium


46

Anna Rogut

47

polityki innowacyjnej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na24:

• sukcesywne przechodzenie od inwestycyjnej (opartej na zdolności absorbowania/adaptowania innowacji powstałych gdzie indziej) do innowacyjnej (opartej na two-rzeniu i komercjalizacji własnej, nowej wiedzy technologicznej) strategii rozwoju technologicznego,

• transformację strategii technologicznego uczenia się,• redefinicję strategii klasterowych, • systemowe spojrzenie na politykę innowacyjną.

Dodatkową uwagę należy zwrócić na oparcie polityki innowacyjnej na zasadach polityki zorientowanej na fakty (tzw. evidence-based policy).

Zmiana strategii rozwoju technologicznego

Potrzeba sukcesywnego przechodzenia od inwestycyjnej do innowacyjnej strategii roz-woju technologicznego wynika z roli, jaką technologia (i postęp technologiczny) pełnią w globalizującej się gospodarce (Fagerberg, Srholec i Knell 2007; Greiner 2005; Hage-mann i Seiter 2003; Salvadori 2003; The Word Bank 2008; Zhang 2005).

Dotychczasowy dorobek ekonomiczny oraz doświadczenia krajów OECD i krajów roz-wijających się (Acemoglu, Aghion i Zilibotti 2006; Ancarani 2009; Rodrik 2003; Van-denbussche, Aghion i Menhir 2004) wskazują, że dla gospodarek słabiej rozwiniętych (krajów doganiających) istnieje pewna pożądana sekwencja działań, inicjowana wdro-żeniem strategii inwestycyjnej w pierwszym okresie uruchomienia procesu doganiania. Główny nurt działań w tej strategii to promowanie inwestycji kapitałowych w krajowych firmach (sektorach) w celu adaptacji już istniejących (zagranicznych) technologii. Pod-stawowe instrumenty promocji to: bezpośrednia interwencja państwa w postaci grantów, subsydiów, tanich kredytów i innych form bezpośredniej pomocy dla biznesu, kreowanie krajowych liderów oraz wsparcie i ochrona rynku krajowego przed zagraniczną kon-kurencją. W miarę zbliżania się do lidera, strategia inwestycyjna staje się coraz mniej efektywna, bo im bardziej dana gospodarka i/lub jej poszczególne segmenty zbliżają się do lidera innowacji, tym mniejsze znaczenie dla generowania wzrostu gospodarczego ma imitacja i adaptacja obcej technologii, i tym bardziej rośnie rola własnego potencjału tworzenia i komercjalizacji nowej wiedzy. Jest to moment, w którym strategia inwesty-cyjna staje się coraz mniej efektywna i powinna być sukcesywnie zastępowana strategią innowacyjną (budowa konkurencyjności technologicznej), z malejącą rolą państwa, rosnącą rolą rynków (jako autonomicznych, sprawnych mechanizmów selekcji) i naci-skiem na maksymalizację innowacji kosztem inwestycji.

Brak zasadniczej zmiany (w niektórych przypadkach nawet pogarszanie) międzynaro-dowej pozycji konkurencyjnej sektora żywności (i generalnie, polskiej gospodarki), jak również malejąca skuteczność dotychczasowych działań na rzecz podnoszenia innowa-cyjności wskazują, że jesteśmy blisko pułapki braku konwergencji, i że nadszedł czas

46

Anna Rogut

47

odejścia od dominującej od początku lat 1990. strategii inwestycyjnej na rzecz strategii innowacyjnej.

Transformacja strategii technologicznego uczenia się

Wdrożenie strategii innowacyjnej wymaga zmiany strategii technologicznego uczenia się, czyli procesu tworzenia, pozyskiwania, kumulowania, wdrażania i upowszechniania – na poziomie mikro, mezzo i makro – najnowszej wiedzy naukowo-technologicznej wraz z towarzyszącą jej wiedzą ekonomiczną, zarządczą i instytucjonalną (Tabela 12). Tworzą one kontinuum od strategii opartych na ‘dolnej’ do strategii opartych na ‘górnej’ ścieżce restrukturyzacji technologicznej.

Tabela 12: Strategie technologicznego uczenia sięStrategia Główne cechy

• oparta głównie na technologiach tradycyjnych • niski potencjał technologicznego uczenia się • niewiele okazji do technologicznego uczenia się• niska konkurencyjność międzynarodowa• wysokie ryzyko dalszej marginalizacji gospodarczej • pilna potrzeba międzynarodowego wsparcia w zakresie postępu

technologicznego• BIZ głównym źródłem nowych technologii • niski potencjał technologicznego uczenia się• brak lub słaba krajowa strategia rozwoju technologicznego • ograniczona liczba okazji do technologicznego uczenia się• wysokie ryzyko pogorszenia pozycji konkurencyjnej wobec krajów

biedniejszych, dysponujących tanią siłą roboczą

• stosunkowo wysoki potencjał technologicznego uczenia się• aktywna polityka rządu wobec budowy krajowego kapitału ludzkiego i

współpracy między zagranicznymi (BIZ) i krajowymi przedsiębiorcami (akceleracja absorpcji zagranicznych technologii)

• aktywna polityka wobec BIZ (intencjonalne pozyskiwanie określonych BIZ), ukierunkowująca proces technologicznego uczenia się

• niższe ryzyko pogorszenia pozycji konkurencyjnej wobec krajów o taniej, ale niżej wykwalifikowanej sile roboczej

• wysoki potencjał technologicznego uczenia się i sprzyjające międzynarodowe otoczenie

• aktywna polityka rządu wobec budowy krajowego kapitału ludzkiego oraz przyspieszenia procesu technologicznego uczenia się przez wykorzystanie wszystkich dostępnych źródeł: otwarte systemy innowacji, zagraniczni konsultanci, polityka inwestycyjna i pozyskiwanie BIZ, pozyskiwanie wartości niematerialnych i prawnych, własna działalność badawczo-rozwojowa, przychodzące (kapitał zagraniczny inwestujący w kraju) i wychodzące (kapitał krajowy inwestujący za granicą) BIZ

• minimalna zależność od BIZ i międzynarodowej współpracy naukowo-technologicznej

• dążenie do konkurowania z liderami technologicznymi

Tra

dycy

jna,

w

olno

ucz

ąca

się

Pasy

wna

, za

leżn

a od

BIZ

Akt

ywna

, zal

eżna

od

BIZ

Aut

onom

iczn

aZałożenia dla polityki innowacyjnej

48

Anna Rogut

49

• wysoki potencjał technologicznego uczenia się, ale w warunkach mało sprzyjającego (do pełnej izolacji) otoczenia międzynarodowego

• ograniczone okazje do pozyskiwania nowych technologii ze źródeł zagranicznych

• dążenie do samodzielnego rozwoju w zakresie większości technologii • niska konkurencyjność międzynarodowa sektorów wysokich technologii • wysokie ryzyko spowolnienia w przyszłości tempa rozwoju technologicznego i

ekonomicznego • wysoki potencjał tworzenia/komercjalizacji własnych technologii i

absorbowania zagranicznych• globalne przywództwo technologiczne co najmniej w ramach określonych nisz • aktywna polityka naukowo-technologiczna komplementarna do strategii budowy

silnej, międzynarodowej pozycji konkurencyjnej • rozległa działalność badawczo-rozwojowa i efektywne systemy innowacji • aktywne uczestnictwo i koordynacja międzynarodowej współpracy naukowo-

technologicznej • najwyższe tempo technologicznego uczenia się

Źródło: Soubbotina (2006)

Polski model technologicznego uczenia się (także ten przyjęty w sektorze spożywczym) ewoluuje od strategii określonej mianem pasywnej, zależnej od BIZ do strategii nazwa-nej aktywną, zależną od BIZ. Jednak tego typu ewolucja nie wystarczy do uniknięcia pułapki braku konwergencji. BIZ mogą i pełnią pozytywną rolę, lecz same w sobie nie gwarantują korzyści wzrostowych. Warunkiem osiągnięcia maksimum korzyści z takich inwestycji jest utrzymanie lokalnej bazy przemysłowej i promowanie powiązań między krajowymi firmami i zagranicznymi inwestorami (Buigues, Ilzkovitz i Lebrun 1990; Manic 2008; Phelps i in. 2003; Porter 2001; Siler, Wang i Liu 2003; Soubbotina 2006). W przeciwnym wypadku pojawia się prawdopodobieństwo powstania dychotomicznej struktury przemysłu, mającej po jednej stronie zdominowany przez firmy międzynaro-dowe, efektywny sektor wysokich technologii, z szybko rosnącą produkcją, po drugiej zaś znacznie mniej konkurencyjny przemysł lokalny. Dzieje się tak wówczas, gdy wydajność producentów krajowych działających w sektorach, w których lokują się BIZ, nie prze-wyższa wydajności zagranicznych konkurentów na tyle, aby zrównoważyć ewentualną przewagę, jaką ci ostatni osiągają, wykorzystując lokalne stawki płac. W takim przypadku krajowe firmy ‘nie zaliczają’ sprawdzianu międzynarodowych standardów wydajności i przegrywają. Stąd, niezbędne jest jak najszybsze stworzenie warunków uruchamiających dalszą ewolucję w kierunku strategii kreatywno-kooperacyjnej (Tabela 13).

Kre

atyw

no-

izol

acyj

na

Kre

atyw

no-

koop

erac

yjna

48

Anna Rogut

49

Tabela 13: Zakres działań niezbędnych do przejścia od strategii aktywnej, zależnej od BIZ do strategii kreatywno-kooperacyjnejPriorytety pierwszego stopnia Priorytety

drugiego stopniaPriorytety trzeciego stopnia

Doskonalenie infrastruktury instytucjonalnej niezbędnej do rozwoju naukowo-technologicznego: • Wykorzystanie foresightu technologicznego

do cyklicznego i regularnego opracowywania i modyfikacji priorytetów i planów rozwoju naukowo-technologicznego

• Systematyczny wzrost nakładów (włączając partnerstwo prywatno-publiczne) na rozwój naukowo-technologiczny w obszarach przełomowych technologii

• Systematyczny rozwój sieci lokalnych, regionalnych i krajowych instytucjo naukowo-technologicznych oraz włączanie ich w sieci międzynarodowe i globalne

Wolny handel Wykorzystanie dostępnej pomocy zagranicznej dla realizacji priorytetów rozwoju naukowo-technologicznego

Rozwój zasobów ludzkich:• Ciągła poprawa systemu kształcenia, zwłaszcza

na poziomie wyższym oraz w zakresie umiejętności techniczno-inżynieryjnych

• Rozwój i doskonalenie podyplomowego kształcenia kadr naukowych i inżynieryjno-technicznych oraz pozyskiwanie zagranicznych specjalistów w obszarach istotnych z punktu widzenia rozwoju technologicznego

• Ustanowienie regularnych kanałów informacyjno-konsultacyjnych między rządem, liderami biznesu i społecznością naukowo-technologiczną

Promocja klasterów łącząca rozwój naukowo-technologiczny z potencjałem produkcyjnym

Zamówienia publiczne jako źródło generowania popytu na wiedzochłonne produkty/usługi

Promocja autonomicznego uczenia się z zagra-nicznych źródeł:• Poprawa dostępu do międzynarodowych zaso-

bów informacji naukowo-technologicznej, włą-czając Internet i międzynarodową współpracę naukowo-technologiczną

• Obserwatorium naukowo-technologiczne (skano-wanie i poznawanie zagranicznych technologii)

• Zagraniczne maszyny i urządzenia oraz wysoko wymagający zagraniczni odbiorcy jako źródła bezpośredniego uczenia się

• Zakup zagranicznych technologii i usług techno-logicznych (patenty, licencje, usługi zagranicz-nych firm konsultingowych)

• Zatrudnienie zagranicznych ekspertów, włącza-jąc pracowników naukowo-badawczych i mene-dżerów

Nacisk na bardziej korzystne porozumienia międzynarodowe, włączając te związane z ochroną własności intelektualnej

Budowa unikalnych marek eksportowych


50

Anna Rogut

51

Promocja innowacji światowej klasy w celu osiągnięcia przywództwa technologicznego w wybranych globalnych niszach:• Instrumenty tworzące ścisłe powiązania

między (publiczną) działalnością B+R i sektorem przedsiębiorstw, włączając parki naukowo-technologiczne i inkubatory wysokich technologii

• Ochrona własności intelektualnej • Rozwój sług wiedzochłonnych, zwłaszcza

technologicznych i konsultingowych • Rozwiązania podatkowe i dostęp do kredytów w

celu stymulowania innowacji na poziomie firmy • Polityka prokonkurencyjna• Redukcja barier administracyjnych • Obniżanie ryzyka działalności innowacyjnej• Budowa lokalnych i transnarodowych łańcuchów

powiązań opartych na krajowej działalności B+R Maksymalizacja procesu uczenia się z zagranicznych źródeł:• Pozyskiwanie inwestycji zagranicznych

ukierunkowanych na krajowe priorytety rozwoju naukowo-technologicznego i rozwój wysoko wykwalifikowanych kadr i lepiej płatnych miejsc pracy (przesunięcie się w górę globalnego łańcucha wartości)

• Pozyskiwanie zagranicznych źródeł do finansowania krajowych nakładów na B+R

• Stymulowanie dyfuzji technologii, włączając rozwój potencjału transferu, np. poprzez lokalne spin-offs

• Nadzór nad bezpieczeństwem nowych technologii

Promocja procesu kooperacyjnego uczenia się: • Outsourcing pewnych zadań B+R • Wspólne projekty B+R z liderami innowacji i

innych nisz • Strategiczne partnerstwa biznesowe z

zagranicznymi liderami innowacji • Silna regionalna współpraca B+RStabilność warunków makroekonomicznych Budowa kapitału społecznego i wolności gospodarczej

Podnoszenie jakości fizycznej infrastruktury działalności naukowo-technologicznejŹródło: opracowanie własne

50

Anna Rogut

51

Redefinicja strategii klasterowych

Klastery są jednym z popularniejszych instrumentów podnoszenia poziomu innowacyj-ności firm, sektorów, regionów i całych gospodarek (OECD 2001a, OECD 2007). Dlate-go promocja klasterów jest jednym z istotnych elementów każdej polityki innowacyjnej. Może ona jednak przybierać różne formy. Albo bardziej zbliżone do modelu admini-stracyjno-politycznego, albo do modelu rynkowo-środowiskowego (Fromhold-Eisebith i Eisebith 2005). W pierwszym z nich decydent polityczny i sektor publiczny odgrywają zasadniczą rolę w powstawaniu i rozwoju klasterów, a promocja klasterów przybiera formę działań odgórnych, których trzonem są inicjatywy polityczne i programy publicz-ne w sposób intencjonalny stymulujące i – przynajmniej czasowo – (współ)finansujące rozwój inicjatyw klasterowych. W drugim mamy do czynienia z prymatem inicjatyw oddolnych i inicjatywą samych firm.

Dotychczasowa praktyka wskazuje, że każdy z tych modeli może być (i jest) wykorzy-stywany do podnoszenia poziomu innowacyjności gospodarki i poszczególnych sekto-rów, jednak model administracyjno-polityczny jest bardziej efektywny w działaniach zorientowanych na wzmocnienie bazy materialnej i korzyści lokalizacji25, natomiast mo-del rynkowo-partycypacyjny bardziej się nadaje do tworzenia niematerialnych podstaw współpracy (wspólnota interesów, celów, problemów itd.) i szybciej przynosi widoczne efekty w postaci rozwoju powiązań funkcjonalnych, intensyfikacji współpracy i wzrostu poziomu innowacyjności firm (Fromhold-Eisebith i Eisebith 2005). Stąd, model admini-stracyjno-polityczny jest bardziej przydatny w inwestycyjnych strategiach rozwoju tech-nologicznego, natomiast model rynkowo-środowiskowy w strategiach innowacyjnych.

Polskie strategie klasterowe wydają się bardziej zbliżone do modelu administracyjno-politycznego, a operacyjne definicje klasterów (najczęściej) zawężają ten fenomen do grupy firm i (czasami) uczelni czy jednostek badawczo-rozwojowych, które rejestrują (lub zarejestrowały w przeszłości) jakąś formę organizacyjno-prawną i deklarują bycie klasterem. Tak definiowane klastery: (i) najczęściej tworzą struktury hermetyczne, słabo otwarte na nowych członków; (ii) obarczone są negatywnymi konsekwencjami (pułapka zakleszczenia i braku konwergencji), wynikającym z nadmiernej bliskości społecznej, poznawczej organizacyjnej i instytucjonalnej (por. Boschma 2005). Co więcej, tego typu podejście może być w przyszłości barierą bardziej radykalnego rozwoju technologicz-nego, zwłaszcza mniejszych firm, które – podobnie, jak firmy większe – są zdolne do radykalnych innowacji (Lee 2003; Malerba 2004; Poti i Basile 2000; Symeonidis 1996), mogą mieć natomiast (i najczęściej mają) kłopoty ze sprawnym zarządzaniem całym procesem innowacji (European Commission 2004; Lee i in. 2010).

25 Korzyści zewnętrzne wynikające z koncentracji przestrzennej firm o tym samym i/lub podobnym profilu działania.


52

Anna Rogut

53

Dlatego – w innowacyjnych strategiach rozwoju technologicznego – mniejsze firmy potrzebują nie tyle zamkniętych klasterów, ile dostępu do otwartych systemów innowacji (Bresnahan, Gambardella i Saxenian 2001; Chesbrough 2006; Chesbrough, Vanhaverbeke i West 2006; Cooke 2005; Dahlander i Gann 2010; Kash i Rycroft 2002; Lee i in. 2010, Spithoven, Clarysse i Knockaert 2010; van de Vrandea i in. 2009) i modelu rynkowo-partycypacyjnego. Model ten jest także najlepszym punktem wyjścia do budowy i doskonalenia sektorowych systemów innowacji, i szerzej – upowszechnienia bardziej systemowego spojrzenia na politykę innowacyjną.

Systemowe spojrzenie na politykę innowacyjną

Początki systemowego spojrzenia na innowację wiążą się z ewolucyjną teorią wzrostu gospodarczego, która dała asumpt do kolejnej rewizji poglądów na charakter przewag decydujących o sukcesie we współczesnym świecie. Pierwsza taka rewizja miała miejsce w połowie lat 1970., i związana byłą z przesunięciem punktu zainteresowań z przewag komparatywnych na przewagi konkurencyjne (Porter 1990 and 1998). Aktualnie natomiast podkreśla się znaczenie zamierzonych przewag konkurencyjnych, opartych na szybkości i skuteczności procesu uczenia się, i budowanych przy wykorzystaniu instrumentów aplikowanych równolegle w kilku powiązanych obszarach (Cooke and Leydesdorff 2006):

• w gospodarce (regionalizacja rozwoju gospodarczego, integracja produkcji wiedzy i jej komercjalizacji, otwarte systemy innowacji, inteligentne infrastruktury, silne lokalne i globalne sieci),

• w zarządzaniu (wielopoziomowe zarządzanie relacjami różnorodnych interesariu-szy, silna polityka wsparcia dla innowatorów, zwiększone nakłady na badania i rozwój, polityczne przywództwo mające na celu realizację określonej wizji, pozy-cjonowanie lokalnych zasobów w globalnej przestrzeni),

• w kształtowaniu infrastruktury wiedzy (uczelnie, jednostki badawczo-rozwojowe, instytucje pośredniczące, profesjonalne doradztwo itd. i ich rola w produkcji i ko-mercjalizacji wiedzy oraz w podnoszeniu zdolności absorpcyjnych gospodarki),

• w zmianie warunków społeczno-kulturowych (kapitał ludzki, kultura i normy społeczne itd. modyfikujące zachowania jednostek i instytucji, i relacji między nimi).

Jednak procesy uczenia z różną szybkością zachodzą w różnych regionach i w różnych sektorach. Różne regiony mają różny potencjał rozwojowy26, a różne sektory z różną szybkością zmniejszają dystans technologiczny do liderów, stąd różne regiony i różne sektory w różnym tempie powinny przechodzić do innowacyjnych strategii rozwoju technologicznego. A to jest argumentem za szerokim wykorzystaniem zarówno regionalnych, jak i sektorowych systemów innowacji w polityce innowacyjnej (Barca

26 Stąd propozycja modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego rozwoju Polski do 2030 roku (Boni 2009).

52

Anna Rogut

53

2009). Za tymi ostatnimi przemawia także różny w różnych sektorach charakter wiedzy i przyczyn rynkowej oraz systemowej zawodności ‘rynku innowacji’ (Martin i Scott 2000).

Koegzystencja krajowych (OECD 1997 i 2002; Santonen, Kaivooja i Suomala 2007), regionalnych (Asheim i Coenen 2004; Cooke, Heidenreich i Braczyk 2004; Doloreux i Parto 2004; Moulaert i Sekia 2003) i sektorowych (Athey, Nathan i Webber 2007; Malerba 2004; Sotarauta 2004) systemów innowacji w polityce innowacyjnej znajduje swoje potwierdzenie w doświadczeniach międzynarodowych. Tym bardziej, że system obejmuje nie tylko wąski krąg instytucji i organizacji włączonych w badania, rozwój i komercjalizację innowacji technologicznych, lecz także: (i) wszystkie inne instytucje i organizacje, które kształtują zakres, szybkość i efektywność procesu uczenia się; (ii) związki i relacje zachodzące między uczestnikami systemu (Edquist 2001; Lundvall 2007). W Polsce jednak – jak dowodzi praktyka ostatnich kilku lat – dominuje podejście centralne (Potter i Proto 2010) i zuniformizowane (MG 2007). O tym pierwszym świadczy słabość regionalnych strategii i systemów innowacji, o drugim zaś rezygnacja (od 2007 roku) z sektorowego27 podejścia do polityki przemysłowej.

Co prawda, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego (MRR 2010) mówi o:

• potrzebie zwiększenia roli szczebla regionalnego w uruchamianiu procesów roz-wojowych i ukierunkowania na terytorialność, jednak w części dotyczącej wspo-magania wzrostu konkurencyjności regionów28 główny nacisk kładzie na budowę konkurencyjności kompetencyjnej, sferę konkurencyjności technologicznej (istot-nej dla rozwoju potencjału produkcji nowej, zaawansowanej wiedzy) pozostawia-jąc (definiowanej i wdrażanej centralnie) strategii innowacyjności i efektywności gospodarki.;

• konieczności odróżnienia podejścia terytorialnego od podejścia sektorowego, bo to ostatnie może być ‘obciążone’ deficytem wymiaru terytorialnego i zintegrowa-nego rozpatrywania procesów rozwojowych.

Powyższe wskazują na potrzebę systemowego spojrzenia na politykę innowacyjną i skoordynowania w niej wszystkich trzech poziomów systemów innowacji: krajowego, regionalnych i sektorowych. Drogowskazem do zachowania odpowiednich relacji może być wcześniej wspomniana macierz źródeł i charakteru wiedzy/innowacji (Rysunek 13).

27 Instrumenty sektorowe zostają zachowane tylko dla sektorów strategicznych (sektor energetyczny i obronny) i restrukturyzowanych (górnictwo węgla kamiennego i przemysł stoczniowy).

28 Jeden z trzech celów polityki regionalnej. Pozostałe dwa, to: spójność (budowa spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych) i sprawność (tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działań rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie.


54

Anna Rogut

55

Rysunek 13: Zasady koordynacji krajowego, regionalnych i sektorowych systemów innowacji w polityce innowacyjnej

Źródło: Opracowanie własne

Respektowanie zasad polityki zorientowanej na fakty

Podstawowym mechanizmem regulacji stosunków w obrębie systemów innowacji, gwarantującym płynną i elastyczną koordynację zachowań oraz zasobów prywatnych i publicznych uczestników systemu jest mechanizm rynkowy. Jest on dostatecznie efektywny w przypadku systematycznych udoskonaleń procesów i produktów, może jednak zawieść w przypadku bardziej radykalnych czy przełomowych innowacji. To uzasadnia interwencję publiczną, spotykaną najczęściej w takich obszarach, jak: prawo, edukacja, środowisko, infrastruktura, bezpieczeństwo socjalne, rozkład dochodów, badania itd. W części z nich w ogóle nie ma rynku (są koordynowane przez inne mechanizmy, np. przepisy), w innych zaś polityka wsparcia (jako uzupełnianie mechanizmu rynkowego) stała się już tradycją. Zawsze jednak jest ona zasadna tylko wtedy, gdy: (i) istnieje problem; problem musi być efektem diagnozy (systematyczne badania, obserwacja, analiza trendów itd.), a polityka może tylko uzupełniać, nie zaś zastępować lub dublować mechanizm rynkowy; (ii) istnieje zdolność rozwiązania problemu; władza (krajowa, regionalna, lokalna) posiada (lub jest w stanie zbudować) potencjał (kompetencyjny, kwalifikacyjny, organizacyjny, finansowy) gwarantujący

54

Anna Rogut

55

rozwiązanie problemu zarówno na poziomie koncepcji (umiejętność zdefiniowania problemu, kierunków jego rozwiązania, definicji klarownych celów interwencji), jak i wdrożenia.

Spełnienie tych warunków wymaga regularnego wdrożenia w mechanizm kształtowania polityki innowacyjnej zasad polityki zorientowanej na fakty (Behague i in. 2009; Hall i Jennings 2010; Hunter 2009; Howlett i Newman 2010; Nill i Kemp 2009), na którą składa się szereg różnego typu działań, włącznie z ewaluacją, monitoringiem, benchmarkingiem, foresightem, audytem technologicznym i innowacyjnym itd. Tego typu polityka nie stała się, jak do tej pory, elementem szerszego procesu uczenia, zacieśniania relacji i pogłębiania powiązań w obrębie systemów innowacji, co hamuje rozwój bardziej oddolnego modelu kształtowania polityki innowacyjnej.

Niedostateczne wykorzystanie monitoringu i ewaluacji widoczne jest zwłaszcza w konstrukcji instrumentarium polityki innowacyjnej, o czym świadczy zarówno relatywnie słaba pozycja Polski w międzynarodowych rankingach innowacyjności i konkurencyjności, jak i uporczywe utrzymywanie się tych samych (poza rynkami finansowymi) barier wzrostu innowacyjności. Co prawda, w przypadku instrumentów (współ)finansowanych z funduszy strukturalnych, normą stało się stosowanie wszystkich standardowych typów ewaluacji (ex-ante, w trakcie i ex post), jednak ograniczają się one głównie do oceny zbieżności planowanych oraz faktycznych produktów i rezultatów. Brak natomiast ewaluacji zorientowanej na rezultaty, procesy, systemy, aspekty ekonomiczne, uzasadnienie interwencji i na poszczególnych beneficjentów/interesariuszy. Brak również regularnego włączenie monitoringu i ewaluacji w proces uczenia się i podnoszenia jakości zarządzania procesem innowacji na różnych poziomach (tzw. ewaluacja partycypacyjna). Brak także wartościowej metodyki oceny procesów, systemów, ekonomicznych efektów określonej interwencji (np. koszty utraconych korzyści) itd., łącznie z niezbędnymi repozytoriami potrzebnej wiedzy. W efekcie, brak możliwości sprawdzenia, czy mamy do czynienia z efektywnością interwencji politycznej (rozwiązanie problemu), czy z jej zawodnością.

Niedostateczne wykorzystanie foresightu widoczne jest zwłaszcza w definiowaniu stra-tegii rozwoju technologicznego (szukanie, wzmacnianie nisz, w których poszczególne sektory polskiej gospodarki mogą budować globalne przywództwo technologiczne i silną pozycję konkurencyjną). Co prawda, w ostatnich latach wdrożyliśmy kilkadziesiąt różnych programów foresightowych, brak jednak – jak na razie – określenia sposobów wdrożenia ich wyników na poziomie strategicznym (scenariusze rozwoju) i operacyjnym (technologie, badania zapotrzebowania rynku i możliwości polskich zespołów badaw-czo-rozwojowych), i metodyki (wskaźniki i standardy) trwałego włączenia foresightów w praktykę doskonalenia polityki naukowo-technologicznej, i szerzej, polityki innowa-cyjnej państwa.


56

Anna Rogut

57

Słabe wykorzystanie benchmarkingu widoczne jest zwłaszcza w obszarze relacji między bazą naukowo-badawczą a czynnikami technologicznymi, instytucjonalnymi i rynko-wymi (konkurencyjność polskiego potencjału badawczo-rozwojowego i potencjału pro-dukcyjnego polskich firm oraz jakość infrastruktury wsparcia innowacji), i kształtowa-niu mechanizmów sprawnego zarządzania (governance) polityką innowacyjną.

Obszarem szczególnej troski w polityce zorientowanej na fakty powinny być mniejsze firmy, zwłaszcza mikroprzedsiębiorstwa (stanowiące 96% ogólnej liczby firm), bo są to firmy, które zupełnie umykają statystyce publicznej (swoista ‘zawodność’ statystyki publicznej). Brak wiedzy na temat problemów tych firm jest jedną z przyczyn niskiej skuteczności dotychczasowej polityki innowacyjnej.

Dodatkowe działania

Powyższym założeniom powinna towarzyszyć:

• rewizja struktury finansowych instrumentów polityki innowacyjnej,

• redefinicja instrumentów polityki innowacyjnej dedykowanych rozwojowi infra-struktury wspierającej innowacje.

Wymagają one także podjęcia komplementarnych działań w obszarach związanych z:

• warunkami makroekonomicznymi (stabilność, makroekonomiczne podstawy rozwoju, rynek finansowy, środowisko przyjazne dla przedsiębiorczości, rozwój usług, rozwój sektorów przemysłu i budownictwa, rozwój kapitału ludzkiego w gospodarce, rozwój społeczeństwa informacyjnego oraz eksport i promocja gospodarki);

• kapitałem ludzkim (kadry dla innowacyjnej gospodarki), bezpieczeństwem ener-getycznym i środowiskiem (eko-innowacje) i rozwojem kapitału społecznego (go-vernance dla polityk i systemów innowacji),

• dalszą reformą sektora nauki, włączając szkolnictwo wyższe (odwrócenie aktu-alnych, niekorzystnych proporcji między segmentem o orientacji propoznawczej i segmentem o orientacji proinnowacyjnej). Segment o orientacji propoznawczej obejmuje głównie sektor publiczny29. Jeśli chodzi o źródła finansowania, to w tym segmencie dominuje udział środków budżetowych (zawierający się w przedziale od ponad 75% do blisko 85%), podczas gdy udział środków od przedsiębiorstw wynosi maksymalnie 13%. W tym segmencie dominują badania podstawowe i stosowane, a doświadczenia międzynarodowe wskazują, że sektor ten może ‘wy-pychać z rynku’ komercyjną działalność badawczo-rozwojową, nie przynosząc jednocześnie, proporcjonalnego do wielkości nakładów na taką działalność, prze-łożenia na rozwój technologiczny gospodarki. Segment o orientacji proinnowa-

1 Zwłaszcza placówki Polskiej Akademii Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe i szkoły wyższe.

56

Anna Rogut

57

cyjnej obejmuje głównie sektor niepubliczny, zwłaszcza jednostki rozwojowe. W tym segmencie w strukturze źródeł nakładów na działalność badawczo-rozwojową dominują środki własne (ponad 90%), a w strukturze badań – prace rozwojowe (ponad 81% ogółu nakładów).

Proponowane założenia wymagają także:

• dalszej reformy regulacji i stabilizacji prawa wraz podniesieniem jakości jego sta-nowienia,

• usankcjonowania strategicznej roli regionalnych strategii innowacji poprzez wy-liczenie ich (podobnie, jak strategii sektorowych) wśród dokumentów, w oparciu o które realizuje się politykę rozwoju.


58 59

Założenia dla wsparcia internacjonalizacji polskiego sektora żywności

Poziom innowacyjności i konkurencyjności technologicznej będzie podstawą przyszłej, globalnej pozycji rynkowej polskiego sektora żywności (Belderbos, Sleuwaegen i Veu-gelers 2009). Ten silny związek między pozycją technologiczną i innowacyjną a po-tencjałem eksportowym, i szerzej – internacjonalizacją (Chaplin 2009; De Maeseneire i Claeys 2007; EIM 2010; Keeble i in. 1998; Onodera 2008; Spulber 2008) wskazuje na zasadność rozszerzenia polityki innowacyjnej o politykę wspierania internacjonalizacji, zwłaszcza że w ostatnim okresie handel (w różnych formach) technologią jest jednym z najbardziej dynamicznych obszarów internacjonalizacji. Przewiduje się nawet, że z handlu technologią mogą przewyższyć te płynące z wymiany dóbr i usług (Spulber 2008; Taylor 2005).

I o ile, w przypadku sektora żywności, eksport już jest silną stroną, to niepokojąca jest jego koncentracja na rynkach UE (Ramka 12).

Ramka 12: Kierunki geograficzne eksportu polskich produktów rolno-spożywczychW latach 2003-2008 eksport rolno-spożywczy do UE15 (dawni członkowie UE) zwiększył się 3,3 razy, a do UE12 (nowi członkowie UE) prawie 4,5 razy.

Kilkakrotnie wolniejszy był wzrost obrotów z innymi krajami. W latach 2003-2008 eksport rolny do krajów WNP wzrósł o 3/4, do innych krajów rozwiniętych o 60%, a do krajów rozwi-jających się o 37%. W efekcie, dodatnie saldo z krajami WNP poprawiło się, ale kilkakrotnie mniej niż z członkami UE. Równocześnie nastąpiło wielokrotne zwiększenie ujemnego salda z innymi krajami rozwiniętymi (7,5 razy) i kilkakrotne dużego ujemnego salda z krajami rozwijającymi się (z -0,45 mld euro do -1,4 mld euro). To ostatnie zjawisko jest skutkiem: (i) dużego wzrostu importu produktów niewytwarzanych w naszej strefie klimatycznej (z 1,5 mld euro do 2,6 mld euro); (ii) cech polskiego handlu produktami rolno-spożywczymi polegającej na dużym i rosnącym ujemnym saldzie handlu produktami rolnictwa, dużym, i względnie zrównoważonym saldzie handlu półfabrykatami i największym i szybko rosnącym eksporcie i dodatnim saldzie w handlu wyrobami gotowymi. Te cechy polskiego handlu rolno-spożyw-czego wpływają również na zróżnicowanie wyników głównych działów naszej gospodarki żywnościowej. Dużym eksporterem netto żywności są przede wszystkim sektory: mleczarski, drobiarski, tytoniowy, mięsny, wtórnego przetwórstwa zbóż oraz owocowo-warzywny, cukier-niczy i cukrowniczy.Źródło: Urban i in. (2010)

W związku z tym wskazane byłoby podjęcie działań zwiększających eksport, i generalnie internacjonalizację polskiego sektora żywności na rynku krajów trzecich. Tym bardziej, że do nich właśnie należy przyszłość. Na to właśnie wskazują międzynarodowe prognozy, z których wynika, że PKB gospodarek tzw. grupy E7, w skład której wchodzą Chiny, Indie, Brazylia, Rosja, Indonezja, Meksyk i Turcja (European Commission 2007a i 2010c) przewyższą – do 2020 roku – PKB krajów grupy G7, a Chiny w tym

58 59

samym czasie prześcigną Stany Zjednoczone. Indiom zajmie to trochę więcej czasu, ale może stać się rzeczywistością do 2050 roku (European Commission 2009a; Lederman, Olarreaga i Perry 2009; OECD 2011a, PWC 2011). Przewiduje się także, że do 2050 roku produkcja światowa ulegnie potrojeniu, i to głównie za sprawą wschodzących gospodarek; średnia stopa wzrostu gospodarczego w tym okresie (do 2050) wzrośnie do 3% (z aktualnych 2%), ale stopa wzrostu wschodzących gospodarek będzie dwukrotnie wyższa od stopy wzrostu aktualnych liderów (Rysunek 14).

Rysunek 14: Dynamika wzrostu globalnej gospodarki w perspektywie do 2050

Źródło: Ward (2011), s. 2.

MSP a internacjonalizacja. Szanse, zagrożenia, bariery

Internacjonalizacja otwiera przed MSP nowe szanse, stwarza jednak określone zagrożenia (Ramka 13).

Ramka 13: Internacjonalizacja. Szanse i zagrożenia dla MSPSzanse związane są z:

• uczestnictwem w globalnych łańcuchach wartości, co zmniejsza koszt dostępu do global-nych rynków, zwiększa dynamikę wzrostu, gwarantuje stabilność rozwoju;

• możliwością zagospodarowania globalnych nisz; to szansa dla mniejszych firm wiedzo-chłonnych1, które umacniają swoją pozycję jako wyspecjalizowani globalni dostawcy;

• rosnącą fragmentacją procesu produkcji dóbr i usług, która także mniejszym firmom pozwala na racjonalizację procesu produkcji (koncentracja na głównych aktywnościach i eksternalizacja czynności pomocniczych) i optymalizację wykorzystania zasobów;

• współpracą z firmami zajmującymi wyższe i niższe pozycje w globalnym łańcuchu warto-ści, co zwiększa efektywność i skuteczność mniejszej firmy (lepszy przepływ informacji, transfer technologii, intensywność uczenia się itd.);

• koniecznością sukcesywnego podnoszenia poziomu technologicznego i możliwością zdo-bycia przywództwa technologicznego i/lub zwiększoną dynamiką zamykania luki techno-logicznej.

1 Wiedzochłonność odzwierciedla zakres, w jakim wiedza zawarta w aktywnościach i produktach firmy jest źródłem przewagi konkurencyjnej.


60

Anna Rogut

61

Zagrożenia wynikają z: • relatywnie niskiego poziomu świadomości i zrozumienia dynamiki globalnych łańcuchów

wartości;• trudności identyfikacji własnych słabych i mocnych stron w obrębie danego łańcucha war-

tości; • skąpych zasobów menedżerskich i finansowych, kłopotów z podnoszeniem poziomu tech-

nologicznego i innowacyjności, a także nieumiejętności ochrony własnej wiedzy;• trudności w dostosowaniu się do restrykcyjnych, globalnych wymogów jakościowych,

standardów itd. i samych kosztów takiego dostosowania;• braku lub nieefektywności struktury wsparcia mniejszych firm, zwłaszcza w zakresie

ochrony własności intelektualnej; • kłopotów w przesuwaniu się w górę wzdłuż globalnego łańcucha wartości.

Źródło: na podstawie Nummela, Puumalainen i Saarenketo (2005), OECD (2004a, 2004b, 2008a i 2008b)

Zagrożenia przyjmują postać barier internacjonalizacji, a ich efektem jest mniejsza, niż pożądana, liczba MSP aktywnych międzynarodowo. I tak jest nie tylko w Polsce. Potwierdzają to także badania OECD i UE.

Z wczesnych badań OECD wynikało, że choć odsetek MSP 30 w różny sposób włączo-nych w proces internacjonalizacji jest dość wysoki (dochodzący do 60%), to odsetek firm działających w prawdziwie globalnej skali (tj. posiadających zdolność do i/lub prowadzących działalność w wielu krajach i/lub na wielu kontynentach) jest marginalny, i w przypadku firm produkcyjnych wynosi maksymalnie 1% (OECD 1995). Późniejsze badania wskazały na rosnący udział MSP w różnych formach internacjonalizacji, pod-kreśliły jednak niedoreprezentację tego sektora w wymianie i współpracy międzynaro-dowej. O ile bowiem MSP tworzą około 50% PKB i 60% miejsc pracy31, to ich udział w eksporcie nie przekracza 35%, a w inwestycjach międzynarodowych jest jeszcze niż-szy (OECD 2001b i 2004a).

Podobną sytuację obserwuje się w UE (Hessels i Kemna 2008; OECD 2011b). Z ostat-nich badań EIM32 (2010) wynika, że odsetek MSP 33 włączonych w różne formy inter-nacjonalizacji dochodzi do 44%. Jednak zdecydowana większość firm działających na rynkach zagranicznych ogranicza swoje kontakty do obszaru Europy, zwłaszcza UE, a kontakty z gospodarkami wschodzącymi, włączając kraje BRIC34 są słabo rozwinięte35 (por. też EIM 2009; Flash Eurobarometer 2007). Wyjątkiem są tutaj Chiny. I jest tak

30 W przypadku badań OECD sektor MSP tworzą firmy o zatrudnieniu do 500 osób.31 W przypadku Polski wynosi on odpowiednio 46,9 i 77,7% (MG 2010).32 Badanie prowadzone w 2009r. na próbie 9480 MSP z 33 krajów (UE27 plus Chorwacja, Islandia,

Lichtenstein, Macedonia, Norwegia i Turcja).33 W UE do sektora MSP zalicza się firmy o zatrudnieniu do 250 osób.34 Brazylia, Rosja, Indie i Chiny.35 Niska skala ekspansji europejskich MSP na rynki krajów trzecich nie jest czymś wyjątkowym.

Podobną sytuację obserwuje się np. w Stanach Zjednoczonych (USITC 2010) czy Chinach (China Council 2010).

60

Anna Rogut

61

zarówno w przypadku eksportu i importu (Ramka 14), jak i innych form internacjonali-zacji (EIM 2009 i 2010).

Ramka 14: Kierunki internacjonalizacji europejskich MSP

Gros firm zajmujących się importem wskazuje na rynki UE (88,5%) i regiony przygraniczne1

(34,5%) jako główne kierunki swoich kontaktów. Z krajów BRIC największą popularnością cieszą się Chiny (23%), za którymi daleko w tyle znajdują się Indie (6,5%), Brazylia (4,5%) i Rosja (3%). Z innych kierunków na uwagę zasługują Stany Zjednoczone (16,5%) i inne kraje Centralnej i Południowej Ameryki (3,5%), Środkowy Wschód (3,5%) i inne kraje azjatyckie (8,5%), Północna Afryka (2,5%) i inne kraje afrykańskie (3%), Japonia (4,5%) i Australia/Nowa Zelandia (1,5%). Podobnie jest w przypadku eksportu, gdzie dominują rynki UE (79,5%) i regiony przygraniczne (47,5%). Z krajów BRIC największą popularnością cieszy się Rosja (9,5%) i zaraz za nią Chiny (7%), Brazylia (5%) i Indie (4,5%). Z innych kierunków na uwagę zasługują Stany Zjednoczone (12%) i inne kraje Centralnej i Południowej Ameryki (7,5%), Środkowy Wschód (10%) i inne kraje azjatyckie (5,5%), Północna Afryka (10%) i inne kraje afrykańskie (7,5%), Japonia (4,5%) i Australia/Nowa Zelandia (5%). Bardziej szczegółowa analiza wskazuje, że wśród firm eksportowo-importowych obsługujących rynki krajów trzecich dominują MSP zlokalizowane w dawnej 15-tce (Tabela 14). Odwrotną tendencję obserwuje się w podwykonawstwie; w tym przypadku częstsza współpraca ze zleceniodawcami z krajów trzecich charakteryzuje MSP z UE12.

Tabela 14: Kierunki importu i eksportu MSP w podziale na dawnych (UE15) i nowych (UE12) członków UEKierunekRegiony przygraniczne1

Rynki UERosjakraje europejskie spoza UEŚrodkowy Wschód

Import EksportUE15 UE12 UE15 UE12w %44 5 49 4684 93 76 832 4 2 714 13 30 205 2 17 3

Północna Afryka 4 1 19Inne kraje afrykańskie 5 1 14 1Japonia 2 8 1Chiny 31 15 11 3Indie 11 2 9 0Inne kraje azjatyckie 9 8 9 2Ameryka Północna 21 12 21 3Brazylia 7 2 9 1Inne kraje Centralnej i Południowej Ameryki

5 2 12 3

Australia/Nowa Zelandia 2 1 10 0


62

Anna Rogut

63

Intensywność internacjonalizacji na rynki krajów trzecich skorelowana jest także z: (i) wielkością firmy (im większa firma, tym częściej wskazuje na rynki krajów trzecich jako kierunek swojej ekspansji) i (ii) rodzajem prowadzonej działalności (na rynki krajów trzecich częściej (niż inne) docierają firmy zajmujące się handlem, transportem i łącznością).

1 Regiony przygraniczne to tereny zlokalizowane w innych krajach-członkach UE lub EFTA w odległości maksymalnie do 100 km od granicy państwa, na których znajdują się dane MSP.

Wyjaśnienie: procenty nie sumują się do 100, gdyż firmy mogły wskazać więcej niż jeden kierunek importu/eksportu. Źródło: na podstawie EIM (2009 i 2010), OECD (2010)

Winne są temu wspomniane wcześniej bariery, powstrzymujące mniejsze firmy przed szerszym włączeniem się w procesy internacjonalizacji (Ramka 15).

Ramka 15: Wewnętrzne i zewnętrzne bariery internacjonalizacji MSPBariery wewnętrzne to przeszkody internacjonalizacji mające swoje źródło w zasobach i możliwościach firmy. Obejmują one (najczęściej) bariery: (i) zasobowe, związane ze słab-szym, niż w większych firmach, wyposażeniem w kapitał ludzki, środki finansowe i inne zasoby materialne, wiedzę itd., co może negatywnie rzutować na rodzaj i skalę uczestnictwa w procesach internacjonalizacji; (ii) funkcjonalne, oznaczające niższą, niż w większych fir-mach, sprawność zarządzania zasobami ludzkimi, finansami, procesem produkcji itd.; (iii) marketingowe, obejmujące politykę produktową, cenową, dystrybucję, logistykę i promocję; (iv) informacyjne, czyli trudności z identyfikacją, selekcją i dotarciem do międzynarodowych rynków, związane z brakiem dostatecznej informacji (np. lokalizacja i analiza zagranicznego rynku; dotarcie do międzynarodowych baz danych; identyfikacja nowych, zagranicznych możliwości biznesowych itd.); (v) psychospołeczne, związane z postawami przedsiębiorców/kadry zarządzającej wobec internacjonalizacji, różnicami kulturowymi, włączając różnice językowe itd.Bariery zewnętrzne mają swoje źródło w otoczeniu (zarówno w kraju pochodzenia, jak i w kraju docelowym), w jakim firma działa, i w przypadku krajów trzecich obejmują zarów-no bariery taryfowe (cła, opłaty graniczne i ograniczenia ilościowe w handlu), jak i pozata-ryfowe. Bariery taryfowe pociągają za sobą istnienie barier proceduralnych, obejmujących wszelkie międzynarodowe procedury celne, administracyjne itd., z jakimi związana jest wszelka biznesowa aktywność międzynarodowa. W literaturze poświęconej unijnemu wspólnemu rynkowi bariery te określa się mianem barier fizycznych, a pod tym mianem kryją się wszelkie utrudnienia w przepływie towarów, które są wynikiem istnienia kontroli granicznej. Uzasadnieniem takiej kontroli są zarówno bariery taryfowe, jak i obciążenia fiskalne importu i eksportu; różnice w standardach sanitarno-higienicznych, weterynaryjnych, fitosanitarnych itd.Bariery pozataryfowe obejmują szerokie spektrum zagadnień: od dobrowolnych ograniczeń eksportowych, poprzez bariery techniczne, po szereg innych regulacji i polityk chroniących rynki i producentów krajowych przed zagraniczną konkurencją. Wśród barier pozataryfowych najczęściej wyróżnia się bariery:

• Tworzone przez rządy poszczególnych państw, obejmujące: (i) otoczenie regulacyjne i praktyki protekcjonistyczne; (ii) słabo rozwinięte instrumenty wsparcia dla internacjo-nalizacji krajowych firm; (iii) różne formy wsparcia

62

Anna Rogut

63

dla krajowych producentów, efektem którego jest spadek cenowej konkurencyjności za-granicznych oferentów (wykorzystywanie pomocy państwa i innych dotacji przez kraje trzecie w sposób stwarzający bariery w dostępie do rynku). Wśród barier regulacyjnych na szczególną uwagę zasługują bariery techniczne i fiskalne. Pierwsze z nich wynikają z różnic w politykach, przepisach prawnych, normach i standardach, jakim te same towary/usługi podlegają w kraju eksportera i importera. Istotą drugich są różnice w wysokości i strukturze obciążeń podatkami pośrednimi w kraju pochodzenia i kraju docelowym. Podatki te są elementem kosztu działalności gospodarczej i jako takie współkształtują konkurencyjność cenową produktów oferowanych przez firmy różnych krajów.

• Praktyczne, odnoszące się do kontaktów z zagranicznymi klientami i konkurentami.• Wynikające z pozostałych uwarunkowań ramowych (ekonomicznych, politycznych i spo-

łeczno-kulturowych) panujących na zagranicznych rynkach.Bariery te rozszerza się dalej o: (i) ograniczenia dostępu do surowców, szczególnie praktyki restrykcyjne w zakresie wywozu, w tym podatki przywozowe, które podnoszą ceny niektórych produktów; (ii) słabą ochronę praw własności intelektualnej; (iii) bariery w handlu usługami i w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, w tym nieuzasadnione ograniczenia kapitału zagranicznego, zobowiązania wspólnych przedsiębiorstw oraz dyskryminacyjne traktowanie; (iv) restrykcyjne zasady zamówień rządowych i praktyki uniemożliwiające przedsiębiorstwom UE skuteczny udział w zamówieniach publicznych w krajach trzecich; (v) nadużywanie i/lub stosowanie niezgodne z zasadami WTO instrumentów ochrony handlu przez kraje trzecie.Źródło: BIS (2010), Chaplin (2009), Commission of the European Communities (1985

i 1988), European Commission (2007b), Hultén i Bonnedahl (2005), Majocchia, Bacchiocchi i Mayrhofer (2005), OECD (2006), Onkelinx i Sleuwaegen (2008), Prange i Verdier (2011), Schwens i Kabst (2009), Shaw i Darroch (2004), Sommer (2010), Wilson (2007)

W czołówce znajdują się bariery wewnętrzne, a do czterech najczęściej wskazywanych, i to zarówno przez MSP, jak i decydentów politycznych, należą: (i) niedobór kapitału obrotowego; (ii) trudności w dostrzeżeniu zagranicznych możliwości; (iii) niedobór informacji pozwalającej na identyfikację i analizę zagranicznych rynków i (iv) ograniczona zdolności do kontaktów z potencjalnym zagranicznym kontrahentem (Tabela 15).

Tabela 15: Najczęściej wskazywane bariery internacjonalizacji MSPRanking w opinii

MSP decydentów politycznych

Niedobór kapitału obrotowego 1 2

Trudności w dostrzeżeniu zagranicznych możliwości

2 4

Ograniczenia informacyjne utrudniające identyfikację i analizę zagranicznych rynków

3 3

Ograniczona zdolności do kontaktów z potencjalnym zagranicznym kontrahentem

4 6


64

Anna Rogut

65

Wiarygodna reprezentacja interesów MSP za granicą

5 poza pierwszą 10-tką

Brak czasu, jaki można poświęcić na zarządzanie procesem internacjonalizacji

6 5

Braki w ilości i/lub jakości (szkoleń) personelu niezbędnego do internacjonalizacji

7 1

Brak konkurencyjności cenowej (kłopoty z ustaleniem ceny na poziomie określonym przez konkurentów)

8 poza pierwszą 10-tką

Brak wsparcia ze strony własnego rządu (pomoc, premie, inne zachęty)

9

Wysokie koszty transportu 10Rozwój nowych produktów przeznaczonych na zagraniczne rynki

poza pierwszą 10-tką

7

Nieznajomość praktyk/procedur rządzących działalnością na rynkach zagranicznych

8

Nieznajomość procedur eksportowych/natłok prac biurowo-administracyjnych

9

Dopełnienie wymogów obowiązujących na zagranicznych rynkach (jakość, standardy, wymogi techniczne)

10

Źródło: na podstawie OECD (2009)

Dalsze miejsca zajmują: brak wiarygodnej reprezentacji interesów MSP za granicą; brak czasu, jaki można poświęcić na zarządzanie procesem internacjonalizacji; brak – zarówno jeśli chodzi o ilość, jak i poziom umiejętności – kadr niezbędnych do internacjonalizacji; brak konkurencyjności cenowej36; brak wsparcia ze strony własnego rządu (pomoc, premie, inne zachęty); wysokie koszty transportu; kłopoty z rozwojem nowych produktów przeznaczonych na zagraniczne rynki; nieznajomość praktyk/procedur rządzących działalnością na rynkach zagranicznych; nieznajomość procedur eksportowych/natłok prac biurowo-administracyjnych i dopełnienie wymogów obowiązujących na zagranicznych rynkach (jakość, standardy, wymogi techniczne). Jednak w tym przypadku MSP i decydenci polityczni różnią się w ocenie ważności tych barier. Co więcej, decydenci polityczni zdają się nie doceniać ważności barier zewnętrznych, zwłaszcza tworzonych przez:

• prawne i polityczne uwarunkowania internacjonalizacji, • brak dostatecznie silnej reprezentacji interesów MSP na rynkach zagranicznych

(Lloyd-Reason i Mughan 2008; OECD 2009). Znaczenie tego czynnika podkreśla-ją także rezultaty wspólnych badań OECD Working Party on SMEs and Entrepre-neurship i APEC SME Working Group (OECD 2008a), wskazujące na brak silnej reprezentacji jako najsilniej odczuwaną barierę, która w skali od 1 (nieistotna)

36 Znaczenie tego czynnika jest szczególnie istotne dla obrotu dobrami pośrednimi, które, częściej niż dobra finalne, charakteryzują się wysoką elastycznością cenową (Miroudot, Lanz i Ragoussis 2009).

64

Anna Rogut

65

do 5 (bardzo ważna) uzyskała ocenę na poziomie bliskim 3,6. Zbliżony poziom istotności przypisano tylko trudności w dostrzeżeniu zagranicznych możliwości. Ważność pozostałych barier została oceniona na poziomie od 3 do 3,3 punktu.

To (prawdopodobnie) tłumaczy strukturę większości krajowych programów wsparcia internacjonalizacji MSP, także polskich, zdominowaną przez instrumenty pokonywania barier zasobowych (Rysunek 14).

Rysunek 14: Struktura krajowych programów wsparcia internacjonalizacji MSP

Wyjaśnienie: procenty nie sumują się do 100, gdyż część programów koncentruje się na kilku obszarach.

Źródło: OECD (2008a), s. 41.

Tymczasem MSP już włączone w różne formy internacjonalizacji mocno artykułują wagę barier zewnętrznych (Ramka 16).

Ramka 16: Zróżnicowanie znaczenia wewnętrznych i zewnętrznych barier w zależności od poziomu internacjonalizacji MSPZ badań wynika, że ograniczenia zasobowe, zwłaszcza finanse są najważniejsze dla firm nie-aktywnych międzynarodowo, i powstrzymują je przed wejściem na rynki zagraniczne. Zna-czenie finansów, zwłaszcza braku płynności finansowej, rośnie w czasach kryzysu, jednak i w tej sytuacji szczupłość kapitału obrotowego ma mniejsze znaczenie niż spadek popytu.Firmy aktywne międzynarodowo zwracają uwagę na jakość otoczenia (włączając politykę handlową), w jakim prowadzą działalność międzynarodową. Stąd w ich przypadku istotną rolę odgrywają taryfy i regulacje pozataryfowe jako czynniki ograniczające (potencjalną) skalę i intensywność internacjonalizacji. Bo choć w przypadku MSP bariery te są takie


66

Anna Rogut

67

same jak te, na jakie napotykają większe firmy, to MSP są bardziej wrażliwe na ich działanie, bo bariery te są – inaczej niż w przypadku większych firm – poza jakimkolwiek zasięgiem ich bezpośredniego wpływu i kontroli. Pokonanie ich wymaga czasu i zasobów (kadrowych, rze-czowych, finansowych itd.). Te zaś nie są najmocniejszą stroną MSP. W efekcie MSP często nie chcą i/lub nie mogą w pełni włączyć się w działalność międzynarodową. Podobnie jest w przypadku polskich firm, dla których problemem są przede wszystkim barie-ry zewnętrzne, w tym wahania kursów (wskazane przez 22% eksporterów) i związany z tym brak przewidywalności; transport i logistyka (10%) oraz bariery prawno – administracyjne (8%). Z barier wewnętrznych na uwagę zasługują wysokie koszty prowadzenia działalności eksportowej (8%).

Źródło: Fliess i Busquets (2006), Korinek, Le Cocguic i Sourdin (2010), Policy &Action Group Uniconsult (2009)

Z drugiej strony, internacjonalizacja MSP zdominowana jest (tradycyjnie) przez eksport i import; w badaniach EIM te formy wskazało blisko 40% firm, podczas gdy współpra-cę w zakresie technologii i podwykonawstwo tylko po 8%, zlecanie podwykonawstwa – 7% i bezpośrednie inwestycje zagraniczne – 2% (EIM 2010). Stąd, gros krajowych programów koncentruje się na wsparciu eksportu MSP (Rysunek 15). Podobnie jest w Polsce, gdzie wśród Instrumentów umiędzynarodowienia działalności przedsiębior-ców dominują przedsięwzięcia proeksportowe (MG 2009b).

Rysunek 15: Dominująca rola wsparcia eksportu w krajowych programów wsparcia internacjonalizacji MSP

Źródło: OECD (2008a), s. 42.

Tymczasem istotą współczesnej globalizacji jest rosnąca fragmentacja i umiędzynarodo-wienie procesu produkcji dóbr i usług oraz produkcji i komercjalizacji wiedzy37. To zaś pociąga za sobą chęć i konieczność intensyfikacji innych (niż handel) form internacjona-lizacji MSP (OECD 2009). Wymaga to jednak – w przypadku ekspansji na rynki krajów trzecich – pokonania wielu istotnych barier zewnętrznych, zwłaszcza pozataryfowych (Decreux, Milner i Péridy 2010; Fliess i Busquets 2006, OECD 2008a). Wśród tych ostatnich na szczególną uwagę zasługują:

66

Anna Rogut

67

• bariery techniczne (standardy), choć ich wpływ na internacjonalizację nie jest jed-noznaczny (Ramka 17),

• działania protekcjonistyczne i dyskryminacyjne wdrażane przez rządy niektórych krajów (OECD 2006).

Ramka 17: Wpływ standardów na międzynarodową wymianę handlowąStandardy mają zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na wymianę międzynarodo-wą, co jest związane z różnorodnością ról, jakie pełnią w systemie produkcji dóbr i usług. Z jednej strony służą przełamaniu asymetrii i niedoskonałości informacji, z jaką mamy do czynienia na większości rynków (np. obowiązkowy sposób oznakowania towaru, składu itd.) i gwarancji jakości (np. normy). W ten sposób budują wzajemne zaufanie sprzyjające wymia-nie handlowej. Z drugiej jednak strony zwiększają koszty dostosowania, tworząc określone bariery dostępu do rynku. Standardy prowadzą także do redukcji różnorodności (np. stan-daryzacja produktu), która – sprzyjając powstaniu korzyści skali – w pewnych warunkach może stymulować, w innych zaś redukować międzynarodową wymianę handlową. W sumie jest wiele kierunków oddziaływania standardów na wymianę międzynarodową, a z dotych-czasowych badań wynika, że standardy międzynarodowe mają (najczęściej) pozytywny (lub co najmniej neutralny) wpływ na potencjał eksportowo-importowy poszczególnych krajów. Mniej jednoznaczną sytuację obserwuje się w odniesieniu do standardów krajowych. Gdy eksporterzy stosują standardy krajowe krajów docelowych, zwiększa to w zdecydowany spo-sób wolumen eksportu. Gdy standardy krajowe stosowane są przez importerów, to wpływ na wolumen importu zależy od typu standardów (obowiązkowe czy dobrowolne). Dobrowolne są najczęściej neutralne wobec wolumenu importu, natomiast standardy obligatoryjne mogą negatywnie wpływać na import, i w ten sposób mogą być wykorzystywane jako instrumenty ochrony własnego rynku. Źródło: na podstawie Korinek, Le Cocguic i Sourdin (2010), Swann (2010)

Znaczenie barier pozataryfowych, w tym technicznych, znakomicie ilustruje wyjątkowo trudny dla Europejczyków rynek japoński, gdzie bariery techniczne stanowią 3/5 ogółu barier pozataryfowych spotykanych w działalności przetwórczej (Rysunek 16). A do najtrudniejszych - z punktu widzenia ilości barier pozataryfowych – przemysłów nale-żą: przemysł farmaceutyczny, spożywczy, kosmetyczny i chemiczny, produkcja sprzę-tu biurowego, wyrobów medycznych, papieru i samochodów, i przemysł kosmiczny. W usługach największa ilość barier pozataryfowych charakteryzuje finanse, ubezpiecze-nia, telekomunikację, transport lotniczy i wodny oraz inne usługi transportowe, usługi biznesowe i budownictwo (Sunesen, Francois i Thelle 2010). Podobną sytuację obserwu-je się na rynku koreańskim (Decreux, Milner i Péridy 2010).

37 Model globalnego łańcucha wartości dla działalności przetwórczej i model konfiguracji wartości dla usług (OECD 2008b, por. też Ekholm i Hakkala 2008; Miroudot, Lanz i Ragoussis 2009, OECD 2001a i 2004a).


68

Anna Rogut

69

Rysunek 16: Rynek japoński. Struktura barier pozataryfowych dla działalności przetwórczej

Uwaga: Lista wszystkich barier pozataryfowych w działalności przetwórczej obejmuje 99 czynników. Łączna lista barier pozataryfowych obejmuje dodatkowo 62 czynniki dla usług i 4 czynniki dla rolnictwa.

Źródło: Sunesen, Francois i Thelle (2010), s. 40.

Bariery techniczne są szczególnie uciążliwe w internacjonalizacji przemysłów zaawan-sowanych technologicznie i usług wiedzochłonnych (Ramka 18). Znajduje to potwier-dzenie w rezultatach ostatnich badań brytyjskich (Accent 2010; Bishop, Forth i Riley 2010). Obok nich istotne znaczenie mają także: wielkość rynku, dostęp do wysokiej jakości zasobów w postaci infrastruktury badawczej i wykwalifikowanej kadry oraz efekty aglomeracji związane z bliskością innych firm i centrów badawczo-rozwojowych (OECD 2011b).

Ramka 18: Bariery techniczne w przemysłach zaawansowanych technologicznie na przykładzie przemysłu farmaceutycznego i chemicznegoOba przemysły, farmaceutyczny i chemiczny, należą do przemysłów o wyjątkowym reżimie regulacyjnym. Stąd, w ramach przemysłu farmaceutycznego zawarto (poza ogólnym Porozumieniem w sprawie Barier Technicznych TBP) szereg dwu- i wielostronnych uzgodnień, prowadzących do znacznego postępu w zakresie harmonizacji, wzajemnego uznawania i reguł współpracy, włączając Dobre Praktyki Wytwarzania (GMP) i Wzajemne Uznawanie danych (MAD) oraz ponad 50 wytycznych przyjętych w ramach International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for Human Use (ICH).

68

Anna Rogut

69

Wszystkie te instrumenty są szeroko promowane również w kontaktach z gospodarkami wscho-dzącymi w celu ułatwienia międzynarodowej wymiany handlowej i globalizacji działalności badawczo-rozwojowej. Podobne działania są domeną przemysłu chemicznego, który od 1995 roku odnotował ponad 1600 zgłoszeń do WTO (notyfikacji) wymogów obowiązujących w poszczególnych krajach, a wiele krajów, również pozaunijnych, dąży do dalszego rozszerzenia zakresu regulacji, zwłaszcza w kontekście zmian klimatycznych i redukcji emisji CO

2.

Źródło: na podstawie Kiriyama (2010 i 2011)

W przypadku przemysłów i usług wiedzochłonnych, wyjątkowe znaczenie mają także bariery dyfuzji technologii, zwłaszcza ochrona własności intelektualnej (Ramka 19), tym bardziej że w przyszłości korzyści wynikające z eliminacji barier dyfuzji będą nieomal dwukrotnie przewyższać korzyści uzyskiwane z eliminacji barier międzynaro-dowej wymiany handlowej (Li 2010). Ochrona własności intelektualnej jest też istotną barierą internacjonalizacji działalności badawczo-rozwojowej (CREST 2007).

Ramka 19: Kłopoty z ochroną własności intelektualnej w niektórych krajach trzecichPodrabianie i piractwo stanowią zagrożenie dla gospodarki UE. Wymuszają obniżanie cen oryginalnych produktów i utrudniają utrzymanie się na rynku uczciwym producentom, w tym MSP, zwłaszcza że w populacji tych firm, szczególnie wysoko technologicznych, ist-nieje ogromny potencjał rozwoju innowacji inkrementalnych i radykalnych. Jest to również zagrożenie dla konsumentów, gdyż podróbki często nie spełniają wymogów ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. Ostatnio piractwo przybrało na sile również za sprawą Internetu, który np. ułatwia nielegalne pobieranie muzyki, filmów, oprogramowania i innych treści cyfrowych. Ostatnio proceder fałszowania wyszedł poza obszar towarów luksusowych i rozszerzył się na produkty będące powszechnego użytku, jak np. środki żywnościowe, kosmetyki, środki higieny, leki i części zamienne do samochodów. Co więcej, proceder ten jest domeną zarówno gospodarek wschodzących, jak i dojrzałych, a najświeższa lista krajów w największym stop-niu gwałcących prawo ochrony własności intelektualnej obejmuje Chiny, Indonezję, Filipiny, Tajlandię, Turcję, Argentynę, Brazylię, Kanadę, Indie, Izrael, Koreę, Malezję, Rosję, Ukrainę, USA i Wietnam. I to mimo znacznego postępu jaki ostatnio nastąpił, zwłaszcza w takich kra-jach, jak Argentyna, Brazylia, Rosja i Ukraina.Źródło: European Commission (2009b)

W przypadku internacjonalizacji usług (ale nie tylko) niezwykle istotne okazują się również bariery psychospołeczne i kulturowe, a dystans społeczno-kulturowy dzielący producentów z kraju pochodzenia i konsumentów z kraju docelowego ogranicza moż-liwości prowadzenia działalności usługowej w krajach trzecich (Muzychenko 2008; Ojasalo i Ojasalo 2011). Stąd internacjonalizacja usług, podobnie zresztą jak wszystkich działalności wiedzochłonnych, wymaga silnego wkomponowania w międzynarodowe sieci (Ramka 20) i instytucje rynków krajów trzecich (Ojala 2009).

Ramka 20: Rola sieci w internacjonalizacji wiedzochłonnych MSP

Internacjonalizacja wymaga znacznych, i ciągle rosnących, zasobów wiedzy i kapitału, prze-kraczających możliwości pojedynczej firmy. Jednocześnie pojawiają się nowe możliwości prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej (B+R) poza własną organizacją (fragmenta-cja badań technologicznych, koszt produkcji i/lub pozyskania wiedzy, postęp w technolo-


70

Anna Rogut

71

giach informacyjno-komunikacyjnych). Z tego względu nawet duże, międzynarodowe korpo-racje zaczynają zastępować własne, tradycyjne, pionowo zorganizowane struktury badawczo-rozwojowe bardziej dynamicznymi sieciami. Poza tym, pojedyncze firmy i jednostki B+R mają braki w zasobach specjalistycznej wiedzy. Uzupełniają je poprzez dostęp do zasobów całej sieci, zwłaszcza gdy ta ostatnia składa się z wielu różnych, lecz komplementarnych (pod względem zasobów, kompetencji, rodzaju działalności i lokalizacji) organizacji. Każdy z uczestników może dzięki temu być na bieżąco z postępem wiedzy i najnowszymi osią-gnięciami techniczno-technologicznymi. W sieci każdemu z nich jest także łatwiej uzyskać zewnętrzne wsparcie finansowe. W końcu, sieć tworzy nową wartość dodaną (skraca czas działalności B+R, obniża koszty i ryzyko, daje dostęp do technologii, zasobów, rynków itd.), podnosząc skuteczność i efektywność procesu innowacji. W sumie, dobrze zorganizowane i zarządzane sieci są znakomitą pomocą w budowie przewagi konkurencyjnej.Źródło: Camuffoa i in. (2006), Chetty i Blankenburg Holm (2000), Dib, da Rochai da Si-lva (2010), Fletcher (2008), Hadley i Wilson (2003), Keeble i in. (1998), Lee i in. (2010), OECD (2004b), Schweizer, Vahlne i Johanson (2010)

Jeszcze inną sytuację obserwujemy w przypadku bezpośrednich inwestycji zagranicz-nych, obarczonych znacznie wyższym poziomem ryzyka (finansowego, organizacyjnego czy systemowo-politycznego), pogłębionego asymetrią informacji i trudnością zarządza-nia rozproszonym geograficznie łańcuchem wartości (De Maeseneire i Claeys 2007). Pokonywanie tych wszystkich barier było i jest przedmiotem wielu polityk krajowych (European Commission 2007b i 2008c; OECD 2008b; USITC 2010) i europejskich (Ramka 21).

Ramka 21: Przełamywanie barier internacjonalizacji MSP na rynki krajów trzecich. Najważniejsze inicjatywy unijneGlobalizacja powoduje zacieranie się granic między politykami wewnętrznymi i międzyna-rodowymi, a działania w ramach polityk wewnętrznych (często) mają decydujący wpływ na konkurencyjność międzynarodową. Stąd wspieranie internacjonalizacji MSP wymaga zinte-growanego podejścia do wyzwań wewnętrznych i globalnych. W ramach podejścia do wyzwań globalnych na szczególną uwagę zasługują:

• zewnętrzny filar strategii lizbońskiej, • wzmocniona strategia dostępu do rynku, • strategia egzekwowania praw własności intelektualnej w krajach trzecich.

W ramach filaru wewnętrznego podstawy wsparcia internacjonalizacji tworzą:• program Small Business Act dla Europy; • strategia Europa 2020 i jej podstawowe inicjatywy, zwłaszcza Unia innowacji, Polityka

przemysłowa w erze globalizacji i Europa efektywnie korzystająca z zasobów;• program W kierunku Aktu o jednolitym rynku.

Źródło: European Commission (2005a, 2005b, 2006, 2007a, 2008a, 2008b, 2010d, 2010e, 2010f, 2010g, 2011a, 2011b), European Parliament (2011)

Efektem tych działań jest nie tylko istotna redukcja barier internacjonalizacji, lecz i stworzenie elementów unijnego systemu wsparcia MSP na rynkach krajów trzecich (Ramka 22).

70

Anna Rogut

71

Ramka 22: System wsparcia MSP na rynkach krajów trzecich, finansowany ze środków unijnych

• Zespoły ds. dostępu do rynku (Argentyna, Australia, Brazylia, Kanada, Chile, Chiny plus Hong Kong i Makao, Kolumbia, Egipt, Indie, Indonezja, Izrael, Japonia, Kazachstan, Korea, Malezja, Meksyk, Maroko, Nowa Zelandia, Nigeria, Norwegia i Islandia, Filipiny, Rosja, Afryka Południowa, Szwajcaria, Tajwan, Turcja, Tunezja, Ukraina, Stany Zjedno-czone, Wenezuela, Wietnam).

• Baza danych o dostępie do rynku krajów trzecich.• Unijne centra wspierania biznesu (Bangkok w Tajlandii, New Delhi w Indiach, Pekin

w Chinach) oraz Unijno-Japońskie Centrum Współpracy Gospodarczej (Tokio), Unijny Program Informacji Biznesowej (Hong Kong), Unijno-Malezyjskie Centrum Współpracy Gospodarczej i Dialogu w Sektorze Usług oraz unijno-malezyjski program EU Outreach & Visibility.

• Program EU Gateway for Japan and Korea.• Program dla kadr menedżerskich Executive Training Programme – ETP for Japan and

Korea.• Program Al-Invest Regional Aid dla Ameryki Łacińskiej.• Program Pro-Invest dla Afryki, Karaibów i regionu Pacyfiku.• Finansowanie działalności EuroCham w Singapurze.• Wsparcie dla globalnych sieci organizacji przedsiębiorców.• Sieć Enterprise Europe Network (choć ta sieć jest bardziej skoncentrowana - jeśli chodzi

o komponent informacyjny - na regulacjach wewnętrznego rynku UE).Źródło: European Commission (2007a, 2009c, 2011a)

Jak jednak wynika z ostatnich badań (EIM 2010; OECD 2008b), gros tych programów38 dotyczy wsparcia eksportu, i to głównie w postaci usług informacyjnych (poprawa dostępu MSP do informacji i rynków), gdy tymczasem usługi te plasują się najniżej w hierarchii usług, opartej na poziomie wartości dodanej dla takiego beneficjenta, jakim jest MSP (Rysunek 18).

Rysunek 18: Hierarchia usług według wielkości wartości dodanej

Źródło: Saublens (2008), s. 135

38 Podobnie jak w przypadku programów krajowych (por. Rysunek 14 i Rysunek 15).


72

Anna Rogut

73

Z drugiej strony, z – nielicznych niestety39 – raportów ewaluacyjnych i/lub badań dotyczących zakresu wykorzystania usług wynika, że (EIM 2010):

• relatywnie niski odsetek MSP (średnio 16%) ma świadomość istnienia jakichkol-wiek programów wsparcia40, a jeszcze niższy odsetek (6% w przypadku instru-mentów pozafinansowych i 10% w przypadku instrumentów finansowych) z takiej pomocy korzysta,

• tylko 55% firm korzystających z takiej pomocy ocenia ją jako przynoszącą jeden lub kilka pozytywnych efektów.

Podobną ocenę formułuje ewaluacja polskiej inicjatywy Paszport do eksportu (Policy-&Action Group Uniconsult 2009), z której wynika, że zdecydowana większość ekspor-terów oczekuje wsparcia, ale w postaci konkretnych, najczęściej finansowych instru-mentów dających namacalne/rzeczywiste efekty.

Wnioski dla dalszych działań

Powyższe wskazuje, że aktualny system wsparcia nie uwzględnia wszystkich potrzeb i/lub popytu na określone usługi ze strony MSP, jak np. popytu na usługi związane z ochroną własności intelektualnej, podnoszeniem poziomu innowacyjności czy wymo-gami w zakresie norm i standardów.

Z drugiej strony, eksport na rynki krajów trzecich potrzebuje nie tylko krajowego wsparcia. W coraz większym stopniu potrzebuje silnej, prawnej i politycznej re-prezentacji UE jako bloku (Ramka 2341). Zwłaszcza, że szanse stworzenia takiej reprezentacji tworzą zapisy Traktatu lizbońskiego, powołujące do życia stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, i wspierającą go Europejską Służbę Działań Zewnętrznych.

Ramka 23: Potrzeba stworzenia silnej reprezentacji prawnej i politycznej unijnych MSP na rynkach krajów trzecich na przykładzie doświadczeń programu Understanding ChinaUnderstanding China to trzyletni program, zainaugurowany w połowie 2009 roku, współ-finansowany przez KE i realizowany przez EUROCHAMBRES, Friends of Europe i inne organizacje. Rekomendacje wypracowane w ramach dotychczasowego, dwuletniego okresu działania zwracają uwagę (m.in.) na potrzebę: (i) integracji działających w Chinach organi-zacji informacyjnych i wspierających, tak by mogły reprezentować nie tylko poszczególne państwa, ale i UE jako całość, i stworzyć pojęcie Europejskiego Domu jako nowej marki; (ii) realizacji wspólnej europejskiej polityki inwestycyjnej.Źródło: Story i China Advisory Council (2010)

Stąd w proponowanych założeniach główna uwaga zostanie położona na silne włączenie 39 Na brak systematycznej ewaluacji działań objętych zewnętrznym filarem Strategii lizbońskiej zwraca

uwagę ostatnia ewaluacja Strategii (European Commission 2010c).40 Choć ta świadomość rośnie w miarę wzrostu intensywności internacjonalizacji.41 Por. też znaczenie barier wynikających z działań protekcjonistycznych i dyskryminacyjnych oraz z

nieprzestrzegania prawa ochrony własności intelektualnej.

72

Anna Rogut

73

się Polski w inicjatywy unijne i wsparcie w ten sposób internacjonalizacji polskich firm na rynki krajów trzecich.

Znakomitą okazją do tego jest ostatnia dyskusja toczona na forum UE, zainicjowana jeszcze w 2009 roku (European Commission 2009c; European Parliament 2008) i za-kończona przygotowaniem propozycji działań unijnych (tzw. Dokument konsultacyjny, European Commission 2011c):

Celem tych propozycji (Ramka 24) jest wsparcie MSP w dotarciu na rynki krajów trzecich w postaci (European Commission 2011c):

• dalszego ułatwienia MSP dostępu do informacji o rynkach krajów trzecich,• zmapowania krajowych i międzynarodowych usług wsparcia,• wzmocnienia europejskiego wymiaru wsparcia MSP na poszczególnych rynkach,• pośredniej promocji internacjonalizacji poprzez sieci i klastry, • racjonalizacji nowych działań.

Ramka 24: Dokument konsultacyjny Small Business, Big World - a new partnership to help SMEs seize global opportunities

• Dalsze ułatwienia w dostępie MSP do informacji. Lokalne punkty kontaktu gwarantujące bezpośredni i elektroniczny kontakt z od-powiednimi służbami unijnymi (MSP powinny mieć łatwiejszy dostęp do usług i zasobów specjalistycznej wiedzy na temat warunków prowadzenia działalności gospodarczej na rynkach krajów trzecich i większą zdolność rozpoznawania programów krajowych, jakie mogą im w tym pomóc). Rolę takich punktów bę-dzie (nadal) pełnić Enterprise Europe Network uzupełniony o nowy serwis online (International Business Portal), pełniący rolę jednego, wirtualnego punktu dostępu. Portal ten będzie łączyć wszystkie istniejące serwisy krajowe i unijne (zwłasz-cza Your Europe Business, European Small Business Portal, Business outside the EU i Market Access Database) i będzie dostarczać wielojęzycznej informacji na temat rynków krajów trzecich.

• Zmapowanie krajowych i międzynarodowych usług wsparcia. (i) Dokonanie przeglądu aktualnej oferty (publicznej i prywatnej oraz oferowanej zarówno na szczeblu lokalnym i regionalnym, jak i krajowym, i unijnym) oraz identyfikacji ewentualnych luk. Dopiero potem tworzenia dodatkowych instrumentów, co po-zwoli: uniknąć powielania istniejących inicjatyw oraz lepiej dostosować ofertę do faktycznych potrzeb firm i zwiększyć w ten sposób odsetek beneficjentów efek-tywnie korzystających z unijnego wsparcia; (ii) Połączenie – pod egidą Przedsta-wicielstw KE – wysiłków lokalnych organizacji i zidentyfikowanie w ten sposób obszarów synergii i luk we wsparciu MSP. Zwiększy to poziom usieciowienia i współpracy instytucji świadczących tego typu usługi na rynkach krajów trzecich i będzie sprzyjać zwiększeniu efektywności podejmowanych działań. Będzie jed-nak wymagać porozumienia i współpracy zarówno państw członkowskich UE,


74

Anna Rogut

75

jak i wszystkich organizacji wsparcia biznesu.• Wzmocnienie europejskiego wymiaru systemu wsparcia MSP na poszczególnych

rynkach. Pogłębienie współpracy i lepszy podział pracy między organizacjami świadczącymi różne typy wsparcia oraz możliwość powołania – pod egidą Przed-stawicielstw UE – European Business Platform jako miejsca regularnych spotkań organizacji świadczących usługi wsparcia i wymiany doświadczeń, włączając naj-lepsze praktyki. Rozważenie możliwości udostępnienia usług świadczonych przez poszczególne kraje na rynkach krajów trzecich wszystkim unijnym MSP.

• Promowanie internacjonalizacji poprzez szersze wykorzystanie sieci i klastrów. Pośrednia droga wspierania internacjonalizacji, jaką jest rozwijanie powiązań kla-sterowych firm, i rozwijanie w ten sposób szerszej współpracy MSP z partnerami strategicznymi, także na rynkach krajów trzecich.

• Racjonalizacja wszelkich nowych działań stosownie do zasad i priorytetów geogra-ficznych.

Zasady: − komplementarność w stosunku do już istniejących i niedublowanie działań

podejmowanych na szczeblu krajowym (dodatkowość),− trwałość – pieniądze publiczne wspierają daną inicjatywę przez limitowany

okres, po którym powinna ona być zdolna do samofinansowania,− efektywność wykorzystania środków publicznych (relacja nakładów i wyników).

Kryteria wyznaczania priorytetów geograficznych:− potencjał ekonomiczny i wielkość rynku,− poziom trudności, na jakie napotykają MSP w dostępie do poszczególnych

rynków,− luki w istniejącym systemie wsparcia funkcjonującym na poszczególnych

rynkach. Źródło: European Commission (2011c)

Z punktu widzenia efektywności dotychczasowych działań i interesu polskich MSP wskazane wydaje się jednak zmodyfikowanie tych propozycji pod kątem:

• wzmocnienia europejskiego wymiaru wsparcia MSP,• jednorodności strategii i komplementarności z innymi inicjatywami KE,• położenia nacisku na ewaluację (i inne instrumenty tzw. polityki zorientowanej

na fakty) zamiast na czyste mapowanie, i w konsekwencji – na istotną redefinicję struktury usług,

• rozciągnięcia zasady komplementarności, efektywności i trwałości na cały system wsparcia internacjonalizacji MSP.

Wzmocnienie europejskiego wymiaru wsparcia MSP

Wzmocnieniu europejskiego wymiaru wsparcia MSP może służyć podjęcie – na szczeblu KE – współpracy z Wysokim Przedstawicielem Unii ds. zagranicznych i polityki

74

Anna Rogut

75

bezpieczeństwa lub z Europejską Służbą Działań Zewnętrznych w sprawie ochrony i reprezentacji interesów unijnych MSP na rynkach krajów trzecich, co uzasadniają następujące fakty:

• W Dokumencie konsultacyjnym stwierdza się, że część MSP, zwłaszcza z mniej-szych krajów, znajduje się w niekorzystnej sytuacji, bo na niektórych rynkach brakuje ich placówek dyplomatycznych i/lub własnych organizacji przedsiębior-ców. W konsekwencji odcięte są od informacji i wsparcia, zwłaszcza że rola istniejących zespołów ds. dostępu do rynku ogranicza się (przede wszystkim) do udostępniania informacji dotyczących barier handlowych. Dlatego proponuje się nowe inicjatywy, głównie jednak o charakterze zbliżonym do metody otwartej koordynacji (współpraca, wymiana doświadczeń i dobrych praktyk). Proponuje się także rozważenie kwestii udostępnienia usług świadczonych aktualnie na rynkach krajów trzecich przez poszczególne kraje członkowskie UE wszystkim MSP (w tej chwili są one elementem programów krajowych i przeznaczane są wyłącznie dla własnych firm).

• Tymczasem unijne MSP w coraz większym stopniu potrzebują (obok tradycyjnego wsparcia informacyjno-konsultingowego, szkoleniowego itp.) silnej reprezentacji praw-nej i politycznej pochodzącej nie tylko z własnego kraju, lecz także z UE jako bloku.

• Dodatkowo wskazane jest rozważenie zasadności powołania, przynajmniej na priorytetowych rynkach, rad konsultacyjnych na wzór The China Advisory Coun-cil (Ramka 25).

Ramka 25: The China Advisory CouncilThe China Advisory Council jest ciałem działającym w ramach program Understanding China. Składa się z 17 ekspertów chińskich, każdy o dużym doświadczeniu akademickim i praktycznym, i pełni rolę: (i) forum dyskusji między głównymi interesariuszami na temat najważniejszych zjawisk związanych z rozwojem unijno-chińskich relacji gospodarczych; (ii) zaplecza ekspercko-intelektualnego (think thank) przygotowującego analizy, opracowania, rekomendacje adresowane do decydentów politycznych na szczeblu UE i poszczególnych krajów; (iii) gremium doradczego wspomagającego UE w kształtowaniu polityki wobec Chin (włączając politykę wsparcia internacjonalizacji MSP).

Źródło: Story i China Advisory Council (2010)

Komplementarność z innymi inicjatywami KE

Potrzeba komplementarności z innymi inicjatywami KE wynika z tego, że:

• Dokument konsultacyjny mówi o klastrach jako pośredniej drodze promocji interna-cjonalizacji MSP na rynki krajów trzecich i dlatego proponuje – jako jeden z prio-rytetów – rozwijanie powiązań klasterowych firm. Tymczasem tego typu cel ma być przedmiotem odrębnej strategii rozwoju klastrów i sieci zdolnych do konkurowania na globalnych rynkach (European Commission 2011a). Stąd istnieje prawdopodo-bieństwo, że działania proponowane w Dokumencie konsultacyjnym będą powielać i dublować działania podejmowane w ramach innych inicjatyw KE.


76

Anna Rogut

77

• Jednocześnie wiele dotychczasowych badań (np. Chaplin 2009; De Maeseneire i Claeys 2007; EIM 2010; Keeble i in. 1998; Onodera 2008; Spulber 2008) wska-zuje na wzajemny związek innowacji i internacjonalizacji. Często nawet sugeruje się, że należy połączyć politykę wspierania internacjonalizacji z polityką innowa-cji, zwłaszcza że w ostatnim okresie handel (w różnych formach) technologią jest jednym z najbardziej dynamicznych obszarów internacjonalizacji. Przewiduje się nawet, że z handlu technologią mogą przewyższyć te, płynące z wymiany dóbr i usług (Spulber 2008; Taylor 2005).

• Stąd wskazane jest podkreślenie potrzeby zwiększenia jednorodności strategii i jej komplementarności z innymi inicjatywami KE, co można osiągnąć poprzez rezy-gnację z zapisów o promowaniu internacjonalizacji poprzez szersze wykorzystanie sieci i klastrów na rzecz nowego zapisu o komplementarności strategii wsparcia internacjonalizacji MSP z innymi strategiami/politykami UE, w tym zwłaszcza ze strategią rozwoju klastrów i sieci zdolnych do konkurowania na globalnych ryn-kach, polityką innowacyjną i polityką naukowo-badawczą.

Ewaluacja i inne instrumenty tzw. polityki zorientowanej na fakty w miejsce mapowania i zasadnicza redefinicja struktury usług

Potrzeba ewaluacji i upowszechnienia (podobnie, jak w przypadku polityki innowacyjnej) polityki zorientowanej na fakty uzasadniona jest tym, że:

• Dokument konsultacyjny stwierdza, co prawda, że aktualny system usług może nie uwzględniać (pod względem ilości i rodzaju usług) zapotrzebowania MSP. Jednak w swoich propozycjach ogranicza się tylko do zdefiniowania procedur postępo-wania przy uruchamianiu nowych inicjatyw (kiedy, gdzie, jak), przyjmując tym samym milczące założenie o braku potrzeby rewizji aktualnej struktury usług.

• Tymczasem (jak wynika z ewaluacji) struktura ta wymaga głębszej rewizji:− Po pierwsze dlatego, że relatywnie niski odsetek MSP korzysta z dostępnych

usług, a jeszcze niższy określa je jako przydatne. − Po drugie dlatego, że bliższa jest tradycji inkrementalnego modelu internacjo-

nalizacji, w którym eksport (i związane z nim tradycyjne bariery handlowe) jest pierwszym, i często ostatnim krokiem do internacjonalizacji MSP (Johanson i Wiedersheim-Paul 1975; Jones 2001; Steen i Liesch 2007; Wu i Zhao 2007), gdy tymczasem coraz bardziej, zwłaszcza wśród wiedzochłonnych MSP, upo-wszechnia się model natychmiastowej internacjonalizacji42 (Almor i Sperling 2008; Evers 2010; Servais 2008), która – obok barier handlowych – musi poko-nać bariery dyfuzji technologii.

− Po trzecie dlatego, że podporządkowana jest filozofii zawodności rynku, gdy tymczasem – w przypadku infrastruktury wsparcia biznesu – do głosu coraz wyraźniej dochodzi zawodność systemu.

42 Koncepcja Born Globals czy International New Ventures.

76

Anna Rogut

77

Infrastruktura wspierająca innowacje to finanse, transfer technologii, doradz-two, szkolenie i inne usługi biznesowe. Są to obszary, w których źródłem zawodności rynków, i tym samym uzasadnieniem pierwotnej interwencji, jest asymetria informacji (Bertoni i in. 2009; Clarysse, Degroof i Heirman 2003; European Commission 2000; Gansa i Stern 2003; Revest i Sapio 2009). Z cza-sem jednak tego typu uzasadnienie traci na znaczeniu (Storey 2008). Sukcesyw-nie podejmowana interwencja prowadzi do rozwoju rynków usług publicznych i towarzyszących im usług prywatnych. Efektem jest imponujący wzrost ilości i różnorodności instytucji otoczenia biznesu (strona podażowa) oraz zapotrze-bowania na te usługi (strona popytowa). Mniejszy sukces natomiast odnoto-wuje po stronie wzrostu sprawności funkcjonowania tych rynków, zwłaszcza w segmencie usług informacyjnych, szkoleniowych i doradczo-konsultingo-wych43 (Maik i in. 2010; Rogut i Piasecki 2008). Rekapitulując, aktualnie nie zawodność rynku, lecz zawodność systemu (twardych i miękkich instytucji, interakcji/sieci i umiejętności) odpowiada za (relatywnie) niską sprawność dotychczasowego systemu wsparcia internacjonalizacji44 (Martin i Scott 2000; Niosi 2002; Woolthuis, Lankhuizen i Gilsing 2005). Stąd aktualnie nie zawod-ność rynków, lecz – przede wszystkim – potrzeba redukcji deficytu relacji i/lub związków w obrębie systemów innowacji powinna uzasadniać potrzebę inter-wencji publicznej. Dodatkowym mankamentem aktualnego systemu wsparcia internacjonalizacji jest (najprawdopodobniej) jego ‘asektorowość’ (nieuwzględ-nienie sektorowej specyfiki barier dyfuzji technologii, por. Ramka 26).

− Po czwarte zaś dlatego, że zdominowana jest przez usługi o najniżej wartości dodanej dla MSP (por. Rysunek 18).

Ramka 26: Sektorowa specyfika barier dyfuzji technologiiSektorowa specyfika barier dyfuzji technologii ma swoje źródło w odmienności struktur wiedzy i kompetencji oraz głównych interesariuszy, co widać na przykładzie wspomnianych wcześniej: biotechnologii i farmacji oraz przemysłu chemicznego.

• Biotechnologia i farmacja – cechy charakterystyczne to: wiodąca rola nauki wsparta roz-wojem specjalizacji w zakresie badań naukowych i kapitału ludzkiego, rozwojem sieci, rozbudową kapitału ryzyka. Wielu uczestników systemu to innowatorzy, zwłaszcza duże firmy i nowe firmy biotechnologiczne. Te ostatnie szybko wchodzą do sektora zarówno w roli konkurentów, jak i kooperantów dla dużych firm. Często także są przez większe firmy przejmowane. Istotną rolę w procesie innowacji odgrywają: regulacje sektorowe (unijne, krajowe, branżowe przepisy), ochrona własności intelektualnej, funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej i popyt. Zachodzące w ostatnim czasie zmiany regulacji sek-torowych i popytu redukują zyskowność wielu firm, otwierają jednak nowe możliwości lekom generycznym.

• Przemysł chemiczny – zdominowany przez duże międzynarodowe korporacje o rozbu-dowanej działalności badawczo-rozwojowej, korzyści skali i pionową integrację. We-wnątrzkorporacyjne badania są uzupełniane współpracą z zewnętrznymi instytucjami

43 Por. rezultaty ewaluacji.44 Tzw. x-efektywność i x-skuteczność systemów innowacji.


78

Anna Rogut

79

i absorpcją zewnętrznych źródeł wiedzy i technologii. Te międzynarodowe korporacje odgrywają główną rolę w procesie innowacji, dzięki systematycznym badaniom, kumu-lacji wiedzy i umiejętności komercjalizacji osiąganych wyników.

Źródło: Malerba (2004)

Wszystko to wskazuje na potrzebę rozpoczęcia od ewaluacji istniejącego systemu wspar-cia, nie zaś tylko od jego mapowania i zrewidowania struktury usług zgodnie z wynika-mi ewaluacji i przy zachowaniu zasad komplementarności, trwałości i efektywności.

Rozciągnięcia zasady komplementarności, efektywności i trwałości na cały system wsparcia internacjonalizacji MSP

Stosowanie tych samych zasad do inicjatyw nowo podejmowanych i istniejących wynika z tego, że:

• Dokument konsultacyjny proponuje racjonalizację wszelkich nowych działań stosownie do trzech zasad: (i) komplementarności w stosunku do już istniejących i niedublowanie działań podejmowanych na szczeblu krajowym (dodatkowość); (ii) trwałości – pieniądze publiczne wspierają daną inicjatywę przez limitowany okres czasu, po którym powinna ona być zdolna do samofinansowania i (iii) efek-tywności wykorzystania środków publicznych (relacja nakładów i wyników).

• W świetle wcześniejszego uzasadnienia (w części dotyczącej ewaluacji) wydaje się zasadne i konieczne rozszerzenie tych zasad na całość systemu wsparcia interna-cjonalizacji MSP na rynki krajów trzecich.

78

Anna Rogut

79

Bibliografia

Accent (2010), UKTI International Business Strategies and Awareness Survey Final Report , www.ukti.gov.uk/uktihome/aboutukti/item/121101.html (4.04.2011).

Acemoglu D., Aghion P., Zilibotti F. (2006), Distance to frontier, selection, and economic growth, w: Journal of the European Economic Association 4 (1), 37–74.

Adame-Sanchez C., Escrig-Tena A.B. (2001), Innovating behaviour in local productive systems based on SMEs, w: International Journal of Innovation Management 5 (1), s. 1-20.

Aghion P., Hewitt P. (1998), Endogenous growth theory, Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology.

Almor T., Sperling G., (2008), Israeli, born global, knowledge-intensive firms: empirical inequiry, w: Handbook of Research on European Business and Entrepreneurship. Towards a Theory of Internationalization, Dana Leo-Paul, Han M., Ratten V., Welpe I. M. (red.), Cheltencham Northampton: Edward Edgar, ss.. 316-336.

Amara N., Landry R., Becheikh N., Ouimet M. (2004), Radical innovations in traditional manufacturing industries, www2.druid.dk/conferences/viewpaper.php?id=2359&cf=16 (23.11.2009).

Ancarani V. (2009), Policies at the technological frontier. Europe and us: The follower’s trap or divergent trajectories?, www.allacademic.com/one/isa/isa09/index.php?cmd=isa09_search&offset=0&limit=5&multi_search_search_mode=publication&multi_search_publication_fulltext_mod=fulltext&textfield_submit=true&search_module=multi_search&search=Search&search_field=title_idx&fulltext_search=Policies+at+the+Technological+Frontier+in+Europe+-+Trap+of+the+Follower+or+Divergent+Trajectories (10.08.2010).

Asheim B.J., Coenen L. (2004), The role of regional innovation systems in a globalizing economy: comparing knowledge bases and institutional frameworks of nordic clusters, www.druid.dk/conferences/summer2004/papers/ds2004-166.pdf (12.05.2007).

Athey G., Nathan M., Webber C. (2007), What role do cities play in innovation, and to what extent do we need city-based innovation policies and approches?, NESTA Working Paper 01/June 2007, www.nesta.org.uk/assets/pdf/cities_and_innovation_working_paper_NESTA.pdf (29.06.2007).

Barca F. (2009), An agenda for a reformed cohesion policy. A place-based approach to meeting European Union challenges and expectations, ec.europa.eu/regional_policy/policy/future/pdf/report_barca_v0605.pdf (2.09.2009).

Behague D., Tawiah Ch., Rosato M., Some T., Morrison J. (2009), Evidence-based policy-making: The implications of globally-applicable research for context-specific problem-solving in developing countries, w: Social Science & Medicine 69, 1539–1546.

80

Anna Rogut

81

Belderbos R., Sleuwaegen L., Veugelers R. (2010), Market integration and technological leadership in Europe, European Economy, Economic Papers 403, European Commission.

Bertoni F., Colombo M.G., D’Adda D., Murtinu S. (2009), Venture capital financing and innovation in European New Technology-Based Firms: A longitudinal analysis on the role of the type of investor, /iri.jrc.ec.europa.eu/concord-2010/papers/bertoni_colombo.pdf, 11.05.2010.

BIS (2010), Internationalisation of innovative and high growth SMEs, BIS Economics Paper No. 5, www.bis.gov.uk/assets/biscore/economics-and-statistics/docs/10-804-bis-economics-paper-05 (15.04.2011).

Bishop K., Forth J., Riley R. (2010), Analysis of the international Business Strategies, Barriers, and Awareness Monitoring Survey. Final report, www.ukti.gov.uk/download/file/116863.html (4.04.2011).

Boni M. (ed.) (2009), Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.

Boschma R. (2005), Proximity and innovation: A critical assessment, in: Regional Studies 39 (1), 61-74.

Bresnahan T., Gambardella A., Saxenian A. (2001), ‘Old economy’ inputs for ‘new economy’ outcomes: Cluster formation in the New Silicon Valleys, in: Industrial and Corporate Change 10 (4), 835-860.

Buigues P., Ilzkovitz F., Lebrun J. (1990), The Impact of the Single Market by Industrial Sector: The Challenge for Member States, European Economy, Special Edition, Brussels: European Commission.

Camisón C., Beatriz B. (2010), Knowledge absorptive capacity: New insights for its conceptualization and measurement, w: Journal of Business Research 63, ss. 707–715.

Camuffoa A., Furlana A., Romanob P. Vinelli A. (2006), The process of supply network internationalization, w: Journal of Purchasing & Supply Management 12, ss. 135–147.

Chaplin H. (2009), An investigation of the barriers to internationalisation faced by young technology intensive firms, www.ukti.gov.uk/uktihome/item/108510.html (14.04.2011).

Chesbrough H. (2006), Open innovation. The new imperative for creating and profiting from technology, Boston: Harward Business School Press.

Chesbrough H., Vanhaverbeke W., West J. (2006), Open innovation. Researching a new paradigm, Oxford: Oxford University Press.

Chetty S., Blankenburg Holm D. (2000), Internationalisation of small to medium-sized manufacturing firms: A network approach, w: International Business Review 9, ss. 77–93.

80

Anna Rogut

81

China Council (2010), Survey on Current Conditions and Intention of Outbound Investment by Chinese Enterprises, China Council for the Promotion of International Trade, www.ccpit.org/yewu/docs/Survey_on_Current_Conditions_and_Intention_of_Outbound_Investment_by_Chinese_Enterprises_2011.en.pdf (5.04.2011).

Clarysse B., Degroof J.J., Heirman A. (2003), Growth paths of technology-based companies in life sciences and information technologies, Luxembourg: European Communities.

Cohen W.M., Levinthal D.A. (1990), Absorptive Capacity: A New Perspective on Learning and Innovation, w: Administrative Science Quarterly 35 (1), s. 128-152.

Commission of the European Communities (1985), Completing the Internal Market: White Paper from the Commission to the European Council COM(85) 310.

Commission of the European Communities (1988), The Economics of 1992. An assessment of the potential economic effects of completing the internal market of the European Community, European Economy Nr 35.

Cooke P. (2005), Regionally asymmetric knowledge capabilities and open innovation. Exploring ‘Globalisation 2’ – A new model of industry organisation, in: Research Policy 34, 1128–1149.

Cooke P., Heidenreich M., Braczyk H.J. (2004), Regional innovation systems. The role of governance in a globalized world, London: Routledge.

Cooke P., Leydesdorff L. (2006), Regional development in the knowledge-based economy: The construction of advantage, in: Journal of Technology Transfer 31 (1), 5-15.

Corrocher N., Fontana R. (2006), Expectations, network effects and timing of technology adoption: Some empirical evidence from a sample of SMEs in Italy, SPRU Electronic Working Paper Series, Paper No. 150, University of Sussex.

CREST (2007), Internationalisation of R&D – Facing the challenge of globalisation: Approaches to a proactive international policy in S&T, ec.europa.eu/invest-in-research/pdf/download_en/report_international.pdf (13.04.2011).

Dahlander L., Gann D.M. (2010), How open is innovation?, in: Research Policy 39 (6), 699-709.

De Maeseneire W., Claeys T. (2007), SMEs, FDI and financial constraints, www.vlerick.com/en/6551/version/default/part/AttachmentData/data (13.04.2011).

Decreux Y., Milner Ch., Péridy N. (2010), The economic impact of the Free Trade Agreement (FTA) between the European Union and Korea. Final report, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2007/march/tradoc_134017.pdf (14.04.2011).

DETR (2000), Planning for Clusters. A Research Report, London: Department of the Environment, Transport and the Regions.

Bibliografia

82

Anna Rogut

83

Dib L.A., da Rocha A., da Silva J.F. (2010), The internationalization process of Brazilian software firms and the born global phenomenon: Examining firm, network, and entrepreneur variables, w: Journal of International Entrepreneurship 8, ss. 233–253.

Doloreux D., Parto S. (2004), Regional innovation systems: A critical synthesis, UNU-INTECH Discussion Paper, Maastricht: INTECH.

DTI (2001), A Practical Guide to Cluster Development. A report to the Department of Trade and Industry and the English RDAs, www.dti.gov.uk/files/file14008.pdf (11.06.2006).

Edquist Ch. (2005), Systems of innovation: Perspectives and challenges, in: Fagerberger J., Mowery D.C., Nelson R. (red.), The Oxford handbook of innovation, Oxford: Oxford University Press, pp. 181-208.

EIM (2009), EU SMEs and subcontracting. Final report, ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/files/craft/sme_perf_review/doc_08/eu-smes-subcontracting-final-report_en.pdf (4.03.2010).

EIM (2010), Internationalisation of European SMEs. Final Report, Brussels: European Commission.

Ekholm K., Hakkala K. (2008), International production networks in the Nordic/Baltic Region, OECD Trade Policy Working Papers, No. 61, OECD Publishing. doi: 10.1787/244775460654.

EPT (2006), Stakeholders’ Proposal for a Strategic Research Agenda 2006-2020, Working document, EPT Food for Life, www.gutimpact.net/publicfiles/1186_79919431020_200612211521620_83432_ETP_food_for_Life_SSRA_25.04.06_website.pdf (11.05.2006).

EPT (2007), Strategic Research Agenda 2007-2020, EPT Ford for Life, etp.ciaa.be/documents/CIAA-ETP%20broch_LR.pdf (22.03.2007).

European Commission (2000), Funding of new technology-based firms by commercial banks in Europe, Luxembourg: European Communities.

European Commission (2003), Final report of the expert group on enterprise clusters and networks, Brussels.

European Commission (2004), Innovation Management and the Knowledge - Driven Economy, Brussels-Luxembourg: European Commission.

European Commission (2005a), Implementing the Community Lisbon programme. Modern SME policy for growth and employment, COM(2005) 551 final.

European Commission (2005b), Strategy for the enforcement of intellectual property rights in third countries (2005/C 129/03), OJ C 129 z 26.5.2005.

82

Anna Rogut

83

European Commission (2006), Global Europe: Competing in the world, A Contribution to the EU’s Growth and Jobs Strategy, COM(2006) 567 final.

European Commission (2007a), Global Europe: A Stronger Partnership to Deliver Market Access for European Exporters, COM(2007) 183 final.

European Commission (2007b), Final report of the Expert Group on supporting the internationalisation of SMEs, http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/files/support_measures/internationalisation/report_internat_en.pdf (5.10.2009).

European Commission (2008a), Think Small First. A “Small Business Act” for Europe, COM(2008) 394 final, 25.6.2008.

European Commission (2008b), On the external dimension of the Lisbon strategy for growth and jobs: Reporting on market access and setting the framework for more effective international regulatory cooperation, COM(2008) 874 final, 16.12.2008.

European Commission (2009a), The world in 2025. Rising Asia and socio-ecological transition, Brussels: Directorate-General for Research Socio-economic Sciences and Humanities.

European Commission (2009b), IPR Enforcement Report 2009. Commission Staff Working Document SEC(2009) 1360.

European Commission (2010a), Europe 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, COM(2010) 2020.

European Commission (2010b), Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union, COM(2010) 546 final.

European Commission (2010c), The role of community research policy in the knowledge-based economy. Expert Group Report, Luxembourg: Publications Office of the European Union.

European Commission (2010d), Europe 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, COM(2010) 2020.

European Commission (2010e), Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union, COM(2010) 546 final.

European Commission (2010f), An Integrated Industrial Policy for the Globalisation Era Putting Competitiveness and Sustainability at Centre Stage, COM(2010) 614.

European Commission (2010g), Towards a Single Market Act. For a highly competitive social market economy 50 proposals for improving our work, business and exchanges with one another, COM(2010) 608 final/2.

European Commission (2011a), A resource-efficient Europe – Flagship initiative under the Europe 2020 Strategy, COM(2011) 21.

Bibliografia

84

Anna Rogut

85

European Commission (2011b), Single Market Act. Twelve levers to boost growth and strengthen confidence “Working together to create new growth”, COM(2011) 206 final, 13.4.2011.

European Commission (2011d), Consultation document “Small Business, Big World - a new partnership to help SMEs seize global opportunities, ec.europa.eu/enterprise/policies/international/files/consultation-document_en.pdf (18.05.2011).

European Parliament (2008), Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 października 2008 r. w sprawie zawieszenia dauhańskiej rundy negocjacji w WTO i przyszłości dauhańskiej agendy rozwoju (2010/C 9 E/05).

European Parliament (2011), Opinion of the Committee on International Trade for the Committee on the Internal Market and Consumer Protection on a single market for enterprises and growth (2010/2277(INI)).

Evers N. (2010), Factors influencing the internationalization of new ventures in the Irish aquaculture industry: An exploratory study, w: Journal of International Entrepreneurship 8, ss. 392–416.

Fagerberg J., Srholec M., Knell M. (2007), The competitiveness of nations: Why some countries prosper while others fall behind, w: World Development 35 (10), 1595–1620.

FAO (2009), How to feed the world, www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf (28.11.2010).

Figiel Sz., Kowalkowski A., Kozłowski W., Michalak J., Popiołek R., Rudzewicz A., Szulc R. (2009), Konkurencyjność cenowych zachowań przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego, Warszawa: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Flash Eurobarometer (2007), Observatory of European SMEs. Analytical report, Flash EB Series #196, ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl196_en.pdf (5.11.2008).

Fletcher R. (2008), The internationalisation from a network perspective: A longitudinal study, w: Industrial Marketing Management 37, ss. 953–964.

Fliess B., Busquets C. (2006), The role of trade barriers in SME internationalisation, OECD Trade Policy Working Paper No. 45, www.oecd.org/dataoecd/34/25/37872326.pdf (14.04.2011).

Fromhold-Eisebith M., Eisebith G. (2005), How to institutionalize innovative clusters? Comparing explicit top-down and implicit bottom-up approaches, in: Research Policy 34, 1250–1268.

Fu X. (2007), Foreign direct investmnent, absorptive capacity and regional innovation capabilities: Evidence from China, www.oecd.org/dataoecd/44/23/40306798.pdf (3.05.2010).

Gansa J. S., Stern S. (2003), The product market and the market for “ideas”:

84

Anna Rogut

85

commercialization strategies for technology entrepreneurs, in: Research Policy 32, pp. 333–350.

Gerschenkron A. (1962), Economic backwardness in historical perspective, Cambridge: The Belknap Press.

Godin B. (2006), The Knowledge-Based Economy: Conceptual Framework or Buzzword?, w: Journal of Technology Transfer 31, s. 17–30.

Greiner A. (2005), The forces of economic growth: a time series perspective, Woodstock: Prince.

GUS (2006), Nauka i technika w Polsce w 2005, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

GUS (2010a), Rocznik statystyczny rolnictwa 2010, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

GUS (2010b), Mały rocznik statystyczny 2010, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

GUS (2011), Nauka i technika w Polsce w 2009, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

Hadley R.D., Wilson H.I.M. (2003), The network model of internationalization and experiential knowledge, w: International Business Review 12, ss. 697–717.

Hagemann H., Seiter S. (2003), Growth theory and growth policy, London: Routledge.

Hadjimanolis A. (2006), A case study of SME-university research collaboration in the context of a small peripheral country (Cyprus), w: International Journal of Innovation Management 10 (1), s. 65-88.

Hall J.L., Jennings E.T. Jr. (2010), Assessing the use and weight of information and evidence in U.S. state policy decisions, w: Policy and Society 29, 137–147.

Heikkinen M.T., Tähtinen J. (2006), Managed formation process of R&D networks, w: International Journal of Innovation Management 10 (3), s. 271-298.

Hessels J., Kemna M. (2008), Internationalization of European SMEs towards emerging markets, www.ondernemerschap.nl/pdf-ez/H200817.pdf (15.04.2011).

Howlett M., Newman J. (2010), Policy analysis and policy work in federal systems: Policy advice and its contribution to evidence-based policy-making in multi-level governance systems, w: Policy and Society 29, 123–136.

Hultén S., Bonnedahl K.J. (2005), Barriers to internationalisation in the Swedish grocery trade, www.snee.org/filer/papers/275.pdf (15.04.2011).

Hunter D.J. (2009), Relationship between evidence and policy: A case of evidence-based policy or policy-based evidence?, w: Public Health 123, 583–586.

Bibliografia

86

Anna Rogut

87

Hollanders H., Tarantola S. (2011), Innovation Union Scoreboard 2010 –Methodology report, http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius-2010-methodology-report_en.pdf (15.02.2011).

Johanson J., Wiedersheim-Paul F. (1975), The internationalization of the firm: Four Swedish cases, w: Journal of Management Studies 12, ss. 305-22.

Jones M.V. (2001), First steps in internationalization. Concepts and evidence from a sample of small high-technology firms, w: Journal of International Management 7, ss. 191–210.

Kash D. E., Rycroft R. (2002), Emerging patterns of complex technological innovation, in: Technological Forecasting & Social Change 69, 581–606.

Katz M.L., Shapiro C. (1986), Technology adaption in the presence of network externalities, w: The Journal of Political Economy 94 (4), 822-841.

Keeble D., Lawson C., Lawton Smith H., Moore B., Wilkinson F. (1998), Internationalisation processes, networking and local embeddedness in technology-intensive small firms, w: Small Business Economics 11, ss. 327–342.

Kiriyama N. (2010), Trade and innovation: Report on the chemicals sector, OECD Trade Policy Working Papers, No. 103, OECD Publishing. doi: 10.1787/5km69t4hmr6c-en (14.04.2011).

Kiriyama N. (2011), Trade and innovation: Pharmaceuticals”, OECD Trade Policy Working Papers, No. 113, OECD Publishing. doi: 10.1787/5kgdscrcv7jg-en (14.04.2011).

Korinek J., Le Cocguic J., Sourdin P. (2010), The Availability and Cost of Short-Term Trade Finance and its Impact on Trade, OECD Trade Policy Working Papers, No. 98, OECD Publishing. doi: 10.1787/5kmdbg733c38-en (15.04.2011).

Kowalski A. (red.) (2010), Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Kuusi O. (1999), Expertise in the future use of generic technologies. Epistemic and methodological considerations concerning Delphi studies, Helsinki: Government Institute for Economic Research.

Landesmann M.A. (2003), Structural features of economic integration in an Enlarged Europe: Patterns of catching-up and industrial specialization, European Economy, Economic Papers No 181, Brussels: European Communities.

Landeta J. (2006), Current validity of the Delphi method in social sciences, w: Technological Forecasting and Social Change 73, 467-482.

Lederman D., Olarreaga M., Perry G.E. (2009), China’s and India’s challenge to Latin America. Opportunity or threat?, Washington: The World Bank.

86

Anna Rogut

87

Lee CH-Y. (2003), A simple theory and evidence on the determinants of firm R&D, w: Economics of Innovation and New Technology, Vol. 12(5), ss. 385-395.

Lee S., Park G., Yoon P., Park J. (2010), Open innovation in SMEs. An intermediated network model, w: Research Policy 39, 290–300.

Li Y. (2010), International trade, technology diffusion, and the role of diffusion barriers, www.freit.org/WorkingPapers/Papers/TradePatterns/FREIT144.pdf (15.04.2011).

Linstone H.A., Turoff M. (2002), Introduction, w: Linstone H.A., Turoff M., Helmer O. (red.), The Delphi method techniques and applications, is.njit.edu/pubs/delphibook/delphibook.pdf (11.10.2005), ss.3-12.

Lloyd-Reason and L., Mughan T. (2008), Removing barriers to SME access to international markets: OECD-APC global study, usasbe.org/knowledge/proceedings/proceedingsDocs/2008/PaperID65.pdf (4.04.2011).

Lundvall B.A. (2007), National Innovation Systam: Analytical focusing device and policy learning tool, Őstersund: IPTS.

Mahroum S., Huggins R., Clayton N., Pain K., Taylor P. (2008), Innovation by Adoption. Measuring and mapping absorptive capacity in UK nations and regions, London: NESTA.

Maik R., Gołoś A., Szczerbacz K., Walkiewicz P. (2010), Strategiczne źródła informacji w działalności przedsiębiorstw. Raport z badania, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.

Majocchia A., Bacchiocchi E., Mayrhofer U. (2005), Firm size, business experience and export intensity in SMEs: A longitudinal approach to complex relationships, w: International Business Review 14, ss. 719–738.

Malerba F. (red.) (2004), Sectoral systems of innovation: concepts, issues and analyses of six major sectors in Europe, Cambridge: Cambridge University Press.

Manic S. (2008), Is technological leadership decisive for competitiveness?, w: Analele Stiintifice ale Universitatii “Alexandru Ioan Cuza” din Iasi Vol. 55, 190-197.

Martin S., Scott J.T. (2000), The Nature of Innovation Market Failure and the Design of Public Support for Private Innovation, in: Research Policy 29, 437–447.

Matczewski A. (2005), Raport końcowy z realizacji Pilotażowego Projektu Foresight w polu badawczym Zdrowie i Życie, www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/12/34/12344.pdf (5.03.2007).

MG (1999), Kierunki działań rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw do 2002 roku, Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, Departament Rzemiosła, Małych i Średnich Przedsiębiorstw.

Bibliografia

88

Anna Rogut

89

MG (2006a), Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/90AF42C4-A420-4BF9-9CE8-08C28B8E4FFE/50360/KierunkiPL.pdf (7.11.2008).

MG (2006b)Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa kwiecień 2006

MG (2007), Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej w Polsce, www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/AC98CB00-D67E-454A-A16F-3EA6E2DBC752/29591/Koncpepcjahpp1.pdf (17.08.2007).

MG (2008), Krajowy program reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej, www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/ED3609C2-1747-4125-98B1-C23D09115D94/49494/KrajowyProgramReformnalata20082011.pdf (3.11.2009).

MG (2009a), Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2009-2013 (www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/D785AA27-7074-4793-83E2-1DFDC7187EEB/51612/Kierunkiporm.pdf (2.03.2010).

MG (2009b), Instrumenty umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorców, Warszawa: Ministerstwo Gospodarki Departament Instrumentów Wsparcia.

MGPiPS (2003), Kierunki działań Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku, Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej.

Michalczuk L., Klajbor T. (2011), Scenariusze rozwoju polskiego sektora rolno-spożywczego, Łódź: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi.

Miroudot, S., Lanz R., Ragoussis A. (2009), Trade in Intermediate Goods and Services, OECD Trade Policy Working Papers, No. 93, OECD Publishing. doi: 10.1787/5kmlcxtdlk8r-en (4.04.2011).

MNiSW (2007), Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/20/48/2048/20070629_Strategia_Rozwoju_Nauki_w_Polsce_do_2015.pdf, 28.06.2010.

Morkis G., Nosecka B., Seremak-Bulge J. (2010), Monitorowanie oraz analiza zmian polskiego łańcucha żywnościowego. Synteza z realizacji tematu III, Warszawa: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Moulaert F., Sekia F. (2003), Territorial innovation models: A critical survey, in: Regional Studies 37 (3), 289–302.

MRR (2006), Strategia rozwoju kraju 2007-2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/polityka_rozwoju/srk/strony/strategia_rozwoju_kraju_2007_2015.aspx, 15.07.2010.

88

Anna Rogut

89

MRR (2007a), Polska. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności, www.funduszeeuropejskie.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Documents/NSRO_maj2007.pdf (4.10.2008).

MRR (2007b), Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.poig.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty programowe/Attachments/89/POIG_01102008.pdf, 19.09.2009.

MRR (2007c), Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty programowe/Attachments/87/POKL_zatwierdzony_7092007.pdf, 19.09.2009.

MPiH (1995), Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej. Polityka wobec MSP, Warszawa: Ministerstwo Przemysłu i Handlu.

MRR (2010), Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: regiony, miasta, obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.mrr.gov.pl/aktualnosci/rozwoj_regionalny/Documents/KSRR_13_lipca_2010.pdf, 16.07.2010.

MSZ (2011), Społeczno-gospodarcze efekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Główne wnioski w związku z siódmą rocznicą przystąpienia Polski do UE, http://polskawue.gov.pl/files/2011/Ocena_7lat28.04.2011.pdf (13.07.2011).

Mytelka L., Farinelli F. (2000), Local clusters, innovation systems and sustained competitiveness, UNU/INTECH Discussion Papers.

Muzychenko O. (2008),Cross-cultural entrepreneurial competence in identifying international business opportunities, w: European Management Journal 26, ss. 366– 377.

National Commission on Entrepreneurship (2001), Building entrepreneurial networks, www.publicforuminstitute.org/nde/sources/reports/2001-networks.pdf (8.09.2005).

Nelson C. (2004), Staying connected: Building entrepreneurial networks, Washington: FIELD.

Nill J., Kemp R. (2009), Evolutionary approaches for sustainable innovation policies: From niche to paradigm?, w: Research Policy 38, 668–680.

Nioso J. (2002), National systems of innovations are “x-efficient” (and x-effective). Why some are slow learners, w: Research Policy, 291–302.

Nonaka I. (1994), A dynamic theory of organizational knowledge creation, w: Organization Science 5 (1), 14-37.

Nummela N., Puumalainen K., Saarenketo S. (2005), International growth orientation of

Bibliografia

90

Anna Rogut

91

knowledge-intensive SMEs, w: Journal of International Entrepreneurship 3, ss. 5–18.

OECD (1995), Globalisation and Small and Medium Enterprises, Paris: OECD Publications Service.

OECD (1997), National Innovation Systems, Paris: Organisation for Economic Cooperation and Development.

OECD (2001a), Innovative clusters. Drivers of national innovation systems, Paris: Organisation for Economic Cooperation and Development.

OECD (2001b), New patterns of industrial globalisation. Cross-border mergers and acquisitions and strategic alliances, Paris: OECD Publications Service.

OECD (2002), Dynamising national innovation system, Paris: Organisation for Economic Cooperation and Development.

OECD (2004a), Facilitating SMEs access to international markets, /www.oecd.org/dataoecd/6/12/31919223.pdf (3.09.2009).

OECD (2004b), Promoting SMEs for development, www.oecd.org/dataoecd/6/7/31919278.pdf (22.10.2006)

OECD (2006), The Athens action plan for removing barriers to SME access to international markets, www.oecd.org/dataoecd/4/17/37818332.pdf (9.11.2010).

OECD (2007), Competitive Regional Clusters. National policy approaches, Paris: Organisation for Economic Cooperation and Development.

OECD (2008a), Removing barriers to SME access to International markets, Paris: OECD Publications Service.

OECD (2008b), Enhancing the Role of SMEs in Global Value Chains, Paris: OECD Publications Service.

OECD (2009), Top Barriers and Drivers to SME Internationalisation. Report by the OECD Working Party on SMEs and Entrepreneurship, OECD.

OECD (2010), Entrepreneurship at a Glance 2010, Paris: OECD Publications Service.

OECD (2011a), Attractiveness for innovation. Location factors for international investment, Paris: OECD Publications Service.

OECD (2011b), Selling to Foreign Markets: a Portrait of OECD Exporters. The Statistics Brief No. 16.

Ojala A. (2009), Internationalization of knowledge-intensive SMEs: The role of network relationships in the entry to a psychically distant market, w: International Business Review 18, s. 50-59.

Ojasalo J., Ojasalo K. (2011), Barriers to internationalization of b-to-b-services:

90

Anna Rogut

91

Theoretical analysis and empirical findings, w: International Journal of Systems Applications, Engineering & Development 1 (5), ss. 109-116.

Onkelinx J., Sleuwaegen L. (2008), Internationalization of SMEs, Flanders DC.

Onodera O. (2008), Trade and Innovation project: A synthesis paper”, OECD Trade Policy Working Papers, No. 72, OECD Publishing. doi: 10.1787/240602178318.

Phelps N.A., Mackonnon D., Stone I., Braidford P. (2003), Embedding the multinationals? Institutions and the development of overseas manufacturing affiliates in Wales and North East England, in: Regional Studies 37, 27-40.

Pilat D., Wölfl A., Measuring the interactions between manufacturing and services, STI Working Paper Series, OECD Publications, 2005, www.oecd.org/dataoecd/43/33/34946920.pdf (12.07.2006).

Policy &Action Group Uniconsult (2009), Plany i potrzeby przedsiębiorców sektora MSP w zakresie rozwoju eksportu i powiązań z zagranicznymi rynkami i partnerami handlowymi, w kontekście uruchomienia działania 6.1 PO IG „Paszport do eksportu”. Raport końcowy, www.ewaluacja.gov.pl/Wyniki/Documents/2_052.pdf (8.10.2010).

Porter M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, New York: The Free Press.

Porter M.E. (1998), Clusters and the new economics of competition, in: Harvard Business Review, November- December, pp. 77-90.

Porter M.E., (2001), Porter o konkurencji, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

Poti B., Basile R. (2000), Regional differences of innovation: Firms organization, regional institutions and innovative performance, OECD-NIS Focus Group on Innovative Firms and Networks, www.oecd.org/dataoecd/14/6/2093628.pdf (16.03.2003).

Potter J., Proto A. (2010), OECD Review of SME and Entrepreneurship Issues and Policies at National and Local Levels in Poland. Report on the Local Dimension, OECD i LEED, www.oecd.org/dataoecd/21/55/44729520.pdf (4.05.2010).

Prange Ch., Verdier S. (2011), Dynamic capabilities, internationalization processes and performance, w: Journal of World Business 46, ss. 126–133.

PRO INNO Europe (2008), European Innovation Scoreboard 2007. Comparative analysis of innovation performance, Paper No 6, Luxemburg: European Communities.

PRO INNO Europe (2010), European Innovation Scoreboard (EIS) 2009. Comparative analysis of innovation performance, Paper N° 15, Belgium: European Union.

PRO INNO EUROPE (2011), Innovation Union Scoreboard 2010. The Innovation Union’s performance scoreboard for Research and Innovation, http://ec.europa.eu/research/innovation-union/pdf/iu-scoreboard-2010_en.pdf (15.02.2011).

Bibliografia

92

Anna Rogut

93

PWC (2011), TheWorld in 2050. The accelerating shift of global economic power: challenges and opportunities, http://www.pwc.com/en_GX/gx/world-2050/pdf/world-in-2050-jan-2011.pdf (2.04.2011).

Revest V., Sapio S. (2009), Financing technology-based small firms in Europe: A review of the empirical evidence, LEM Working Paper Series 2008/23.

Rodrik D. (2003), Growth strategies, Working Paper No. 0317, www.econ.jku.at/papers/2003/wp0317.pdf (3.08.2008).

Rogut A. (red.) (2008), Potencjał polskich MSP w zakresie absorbowania korzyści integracyjnych, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Rogut A., Piasecki B. (2008), Regionalna strategia innowacji dla województwa łódzkiego, Łódź: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania.

Rogut A., Piasecki B. (2009), Żywność i żywienie w XXI wieku – wizja rozwoju polskiego sektora spożywczego. Przewodnik metodyczny, maszynopis.

Rogut A., Piasecki B. (2010), Główne kierunki polskiej innowacyjności. Podstawowe czynniki warunkujące kreowanie i powstawanie innowacji, www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_rozwoju/SRK/Ekspertyzy_aktualizacja_SRK__1010/Documents/glowne_kierunki_polskiej_innowacyjnosci_2010.pdf (10.03.2011).

Sackman H. (1974), Delphi assessment: Expert opinion, forecasting and group process, www.rand.org/pubs/reports/2006/R1283.pdf (4.11.2003

Sadler D. (2004), Cluster evolution, the transformation of old industrial regions and the steel industry supply chain in North East England, w: Regional Studies 38 (1), s. 55-66.

Salvadori N. (ed.) (2003), The theory of economic growth. A ‘classical’ perspective, Cheltenham: Elgar Publishing.

Santonen, T., J. Kaivooja, J. Suomala (2007), Introduction to national open innovation system (NOIS) paradigm. A Preliminary Concept for Interchange, Turku: Turku School of Economics.

Saublens Ch. (2008), between theory and practice : delivering entrepreneurship and innovation support services at regional level, EURADA, http://www.strategvest.ro/media/dms/file/Resurse/Delivering%20entrepreneurship%20and%20innovation___.pdf (14.04.2011).

Schweizer R., Vahlne J.E., Johanson J. (2010), Internationalization as an entrepreneurial process, w: Journal of International Entrepreneurship 8, ss. 343–370.

Schwens Ch., Kabst R. (2009), Early internationalization: A transaction cost economics and structural embeddedness perspective, w: Journal of International Entrepreneurship 7, ss.:323–340.

92

Anna Rogut

93

Servails P., Rasmussen E. S., Nielsen B. B., Madsen T. K., (2008), Internalization of Danish SMEs. w: Dana Leo-Paul, Han M, Ratten V., Welpe I. M. (reds), Handbook of Research on European Business and Entrepreneurship. Towards a Theory of Internationalization, Cheltencham Northampton: Edward Edgar, ss. 171-184.

Shaw V., Darroch J. (2004), Barriers to Internationalisation: A Study of Entrepreneurial New Ventures in New Zealand, w: Journal of International Entrepreneurship 2 (4), ss. 327-343.

Siler P., Wang Ch., Liu X. (2003), Technology transfer within multinational firms and its impact on the productivity of Scottish subsidiaries, in: Regional Studies 37, 15-25.

Sommer L. (2010), Internationalization processes of small- and mediumsized enterprises – A matter of attitude?, w: Journal of International Entrepreneurship 8, ss. 288–317.

Sőlvell Ő., Lindqvist G., Ketels Ch. (2003), The cluster initiative Greenbook, Stockholm: Bromma tryck AB.

Soubbotina T.P. (2006), Generic Models of Technological Learning by Developing Countries, Draft report, www.usp.ac.fj/worldbank2009/frame/Documents/Publications_global/Challenge_Tech_Learning_Oct05.pdf (1.04.2010).

Sotarauta M. (2004), Strategy Development in learning cities. From classical rhetoric towards dynamic capabilities, SENTE Working Papers No. 8, Tampere: University of Tampere.

Spithoven A., Clarysse B., Knockaert M. (2010), Building absorptive capacity to organize inbound open innovation in traditional industries, w: Technoinnovation 30, s. 130-141.

Spulber D.F. (2008), Innovation and international trade in technology, w: Journal of Economic Theory 138, ss. 1 – 20.

Steen J.T., Liesch P.W. (2007), A note on Penrosean growth, resource bundles and the Uppsala model of internationalization, w: Management International Review 47 (2), ss. 193 – 206.

Steinert M. (2009), A dissensus based online Delpho approach: An explorative research tool, w: Technological Forecasting and Social Change 76, 291-300.

Steyaert S., Lisoir H. (red.) (2005), Participatory methods toolkit. A practitioner’s manual, Belgia: King Baudouin Foundation, Flemish Institute for Science and Technology Assessment.

Storey D.J. (2008), Entrepreneurship and SME policy, www.world-entrepreneurship-forum.com/2010/index.php//News/Articles (21.03.2010).

Story J., China Advisory Council (2010), Winning China’s markets. An SME investment guide, www.friendsofeurope.org/Portals/6/UnderstandingChina/CAC/2010/3.May-27/Documents/UC_Winning-China’s-Markets_An-SME-Investment-Guide_web.pdf (14.04.2011).

Bibliografia

94

Anna Rogut

95

Sunesen E.R., Jespersen S.T., Thelle M.H. (2010), Impacts of EU outward FDI. Final report, Copenhagen: Copenhagen Economics.

Swann G.P. (2010), International Standards and Trade: A Review of the Empirical Literature, OECD Trade Policy Working Papers, No. 97, OECD Publishing. doi: 10.1787/5kmdbg9xktwg-en (14.04.2011).

Symeonidis G. (1996), Innovation, firm size and market structure. Schumpeterian hypotheses and some new themes, OECD Economics Department Working Papers No. 161, Paris: OECD Publishing.

Taylor M.Z. (2005, An international relations theory of technological change, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1008589 (8.10.2007).

The World Bank (2008), Global Economic Prospects. Technology Diffusion in the Developing World, Washington: The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank.

TNS Pentor (2011), Potencjał absorpcyjny sektora przetwórstwa rolno-spożywczego. Wyniki badania ilościowego, maszynopis.

Todorova G., Durisin B. (2003), The concept and the reconceptualisation of absorptive capacity: Recognizing the value, Working Paper 95/03, SDA Bocconi.

UNIDO (2005), Technology Foresight Manual. Volume 1 Organization and Methods, Vienna: United Nations Industrial Development Organization.

Urban R., Szczepaniak I., Mroczek R. (2010), Polski sektor żywnościowy w pierwszych latach członkostwa. Synteza, Warszawa: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

USITC (2010), Small and Medium-Sized Enterprises: U.S. and EU Export Activities, and Barriers and Opportunities Experienced by U.S. Firms, Washington: United States International Trade Commission.

van de Vrandea V., Delong J.P.J., Vanhaverbeke W., de Rochemont M. (2009), Open innovation in SMEs: Trends, motives and management challenges, in: Technovation 29, 423–437.

van den Bosch F.A.J., van Wijk R., Volberda H.W. (2003), Absorptive capacity: Antecedents, models and outcomes, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=411675 (2,10.2007).

Vandenbussche J., Aghion P., Meghir C. (2004), Distance to Technological Frontier and Composition of Human Capital, www.merit.unimaas.nl/workshop/aghion.pdf (8.07.2009).

Vega;Jurado J., Gutierrez-Gracia A., Fernández-de Lucio I. (2007), Appropriability, proximity, routines and innovation, www2.druid.dk/conferences/viewpaper.php?id=13

94

Anna Rogut

95

99&cf=9 (4.05.2010).

Veugelers R., Mrak M. (2009a), Catching-up Member States and the Knowledge Economy of the European Union, Knowledge Economists Policy Brief n° 5, http://ec.europa.eu/invest-in-research/pdf/download_en/kfg_policy_briefs_no_5_9.pdf (10.11.2010).

Veugelers R., Mrak M. (2009b), The Knowledge Economy and Catching-up Member States of the European Union, http://ec.europa.eu/invest-in-research/pdf/download_en/kfg_report_no5.pdf (10.11.2010).

Vinding A.L. (2006), Absorptive capacity and innovative performance: A human capital approach, w: Economics of Innovation and New Technology 15 (4), ss. 507-517.

Ward K. (2011), The world in 2050. Quantifying the shift in the global economy, www.research.hsbc.com/midas/Res/RDV?p=pdf&key=ej73gSSJVj&n=282364.PDF (10.04.2011).

Wegloop P. (1995), Linking firm strategy and government action: Towards a resource-based perspective on innovation and technology policy, w: Technology in Society 17 (4), s. 413-428.

Wilson K. (2007), Encouraging the internationalisation of SMEs, w: Potter J., Proto A. (red.), Promoting Entrepreneurship in South East Europe. Policies and tools, LEED Programme, ss. 43-66.

Woolthuis R.K., Lankhuizen M., Gilsing V. (2005), A system failure framework for innovation policy design, in: Technovation 25, 609–619.

Wu D., Zhao F. (2007), Entry modes for international markets: Case study of Huawei, a Chinese technology enterprise, w: International Review of Business Research Papers 3 (1), ss. 183 – 196.

Zahra S.A., George G. (2002), Absorptive capacity: A review, reconceptualization, and extension, w: Academy of Management Review 27 (2), s. 185-203.

Zhang W-B. (2005), Economic growth theory: capital, knowledge and economic structures, Aldershot: Ashgate Publishing.

Bibliografia

Możliwości wdrożenia nowych technologii w ... · • społeczna odpowiedzialność nauki zakres...

Documents

Transcript of Możliwości wdrożenia nowych technologii w ... · • społeczna odpowiedzialność nauki zakres...