MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) #...

10
D. D. Dl SS ER TAT 10 HISTORIE A DE EFFICAClA CLIMATUM AD VARIAM GENTIUM INDOLEM, PRjECIPUE INGENIA ET MORES. CUJUS PARTEM DEGJMAM QUARTAM PENJA MAX. FEN. FAC. PH1LOS. UPS. PRiESIDE Mag. JAC. FRED. NEIKTER, Eloqu. et Polit. Profess. Reg. et Skytt. Reg. Acad. Litt. Hum. Hist.et Ant. ut et Reg. Soc. Scient. Ups-.Membro. Publice ventiiandam fiftil JOHANNES UTTERMAN, wermfilandiis IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XXII DEC. MDCCXCVL H. A. M. C. U P S A L I I, Litcerjs Joh. Far Edman» Reg. Acad. Typogr.

Transcript of MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) #...

Page 1: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

D. D.

DlSSER TAT10 HISTORIEADE

EFFICAClA CLIMATUMAD

VARIAM GENTIUM INDOLEM,PRjECIPUE

INGENIA ET MORES.

CUJUS PARTEM DEGJMAM QUARTAMPENJA MAX. FEN. FAC. PH1LOS. UPS.

PRiESIDE

Mag. JAC. FRED. NEIKTER,Eloqu. et Polit. Profess. Reg. et Skytt. Reg. Acad. Litt.Hum. Hist.et Ant. ut et Reg. Soc. Scient. Ups-.Membro.

Publice ventiiandam fiftil

JOHANNES UTTERMAN,wermfilandiis

IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XXII DEC. MDCCXCVL

H. A. M. C.

U P S A L I I,Litcerjs Joh. Far Edman» Reg. Acad. Typogr.

Page 2: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

IN SACRAM REGIAM MAJESTATEMMAGNJE EIDEI PIRO,

DIOECES. CAROLSTAV1F.NS.

M. V. C0NSIST0RI1 PRMSIDIgtmnasiischolarumque EPHORON0BIL1SSIM0 ET REVERETSDISSIMOS. S. THEOLOG IM DOCTORl,DOM HERMANNOSCHRÖDERHEIM

MECENAT! SUMMOS:M R:M

SPECTATA FIDEI VIRISm GTMNAS.CAROLST. LECTORIBUS-SUMME VENERANDO et CELEBERR1MO

S. S, THEOL. DOGTORI

DOM. SVENONl NORKEN'ECCLESIAR. in K.IÖLN. PASTORIet ADJAC. CONTR. PRiEPOSITÖ

NEC NONADMODUM REVEREND!) & PR^CLARISSIMO

DOM. MAG.

HOFIANNI GUSTAFVOPASTORI in SITXERUD & AOTAC. CONTR. PRXPOSiTO

PATR0E1S&01TIMIS.

SACRUM.

Page 3: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

$ C *35 ) #

pugnanctam plurimi Phyttologi eo modo tollere volue«-runt, ut ccelum moderate frigidum corpus humanutn pro-duceret et amplificaret, cum nirnium gelu non terrastantum, jfed etiam animantitim corpora adftringeret eo«rumqne augmento officeret. Qvse opinio jam vulgarisett ; r) Hallerus ipfe eidem favet, et nuper fe etiamceteris ejus patronis junxit celeberrimus Kant, in me-ditationibus, quibus ingenii fui acumen excutiendis ge¬neris humani varietatibus excercuit. Docet nos, quodnirnium gelu vim increfcendi reprimit, calorem vitalemab cxtremitatibus corporis verfus praecordia repellit, quoomnia membra inträ brevius fpatium coarctantur J) h, e.

T ea.

»■) Frigus et plantarum et bomiurum ßnturam tmminuit. Fqni ipft i#frigidisßma regierte Nortbvnles canibus non majores funt- Svecici , Sco-tici et Oelandici equi parvi funt, Elan. Phyf L. XXX Secl. i. §. 16,Hoc vero exemplum minus probat; alia enim exempla fatis oftendunr,quod frigus non prxcipua fir flaturs cquinae decrefcentis caufa. Sveci¬ci equi in genere modica funt magnitudine; Scania maximos habet,Oelandia vero minima fua flaturo inter omnes infignes, adeo ut Noi !an-dici juxta illos pro magnis habeanrur. Atfamen inter Scania et Öelan-dise coelum difcrimen esfe oportet perexiguum. Norvegia , quas cettefrigidior eft Svecia meridians , jumenta fatis magna et robufla nutrif.Calidisfima vero Sardinia equos fert minimos, qui duo vel trium pe-dum altitudinem non fuperant. Vide Quadrupedi di Sardegna impr, Sae-fari 1774.

/) Ne viri clarisfimi fen fa minus feliciter exprimamus, i-pfum fusm inferpretari mentem. jubemus: Der mtnfch in der Eiszo¬ne verfext miisfte twch und nach in eine kleinere Statur aufarten, weilbty dieftr, iveu dit kraft des Herzens diefelbe bleibt, der Blutumlauf in Kur-Ztre Zeit gefchitt und der Pulsfcblag alfo fcbneller, und die Blutvårmegrusftr wird. In der Tbat fand auch Cranz die Grönländer nicht alleinweit unter die fiatur der Europeer, fondern auch von mercklich grösfer nt-turalicber Hize ihrer Körpers. Selbß das mifsverhdllnifs Zwifcbtn der ganzeLeibesböb't und der kürzen beynen, and der Nördlichßen Völkern iß ihremklima fer nngemesfen, da diefe Theile des Körpers wegen ihrer Entlegenheitvom Herzen in der Kalte mtbr gtfahr leiden, Wen abtr ein .Nördliches

Page 4: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

• ( *3* ) •

eadem fere, quae alii jern docuerunt, additis tamen pro-priis fuis obfervationibus et conjeciuris.

§. XLVI I. An vero opinio ifta experientiarn per omni«pro fe habeat, mihi nondum liquere ingenue fateor, Etfienim , inimoderati algoris impetum corpori noftro ini-micum esfe iaciles concedimus, phsenomena tamen omnia,qnae circa majorem , minoremve gentium ftaturam ob-fervantur, exinde explicari posfe vix putaverirn. Itaquead credendum adducor, non limpUcem esfe hujus variaemagnitudinis causfam, frigusque earum minirne primarniesfe et potentisfimam. t) Frigus in Gallia Germaniaquepoft Ccefaris Tacitique tcmpora potius imminutum quamauclum esfe conftat. Conltai etiani, quod, hodierni illa'rum terrarum incolse tantum a prifco corporum habiru,qua magnitudinem defle£lunr, quantum fngoris inten-

Volk langt Zeitläufte hindurch genötiget iß den Ein flu s vou der kälte derEyzone auszugehen, fo tuiiifen ftch mit Jhm nach grusfere Veränderndgen Zutragen, Alle Auswickelung, wodurch der korper feine kraft ver-fehwendet mufs in diefei» austrocknendem »limmelsftricke ganz und ganz ge¬kernt werden ; daher werden die keime der Haarwuchs mit der Zeit unter¬

druckt. Die grosfe feuchte Hize des warmem Klima mufs hingehen an ei-nem Volke, das darin alt genung geworden, vm feinem Buden völlig aus¬zuarten Wirkungen Zeigen die den vorigen ganz emgegengeftzt find, asrV»Kants kleinere Schriften Linz 179?. p- 9°» Seq. Hoc modo Nigrifa?,qui aeri celdisfimo humidisfimoque fubjacenf, efiam corporis babiui Grön¬lands, qui frigido vefeunrur er ficco plane oppofiti, maxirna: esfe ftatu-rar, longisfimae com® et promisfae barba deberenf.

0 Egrcgie Herder Jdien Zur Philcfophie der gefchichte der Men.fcheit P. 2 p. 113 in 8^° bac de re differir, Nicht Htzt und Kälte ißtallein, was aus der luft auf uns wirket', vielmehr iß fie nach den neuernBemerkungen ein grotfet Vorrathshaus andere Kräfte, die fcbädlicb undg/infiig auf ms wirken — fugen vir nun d ie Mancherley heynahe tinnen*haren \ocale B tfehOffenheiten ihrer Beßandtbeile nach den Ausdmiftnngtnihrer Gebietbs hinzu; erinnern wir uns die Beyfpitle , wie oft durch einanfieltbaren bofen Saamen, dem der Arzt nur den Namen einen Miofina

Page 5: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

# ( >37 ) ®

fitas relaxara fit. a) Scotia v) Sveciaque noftro xvo me¬lius quam olim cultae, ccelo utjqne gaudenc prifco longemirioriattamen proceritas gentiam (enfim decrefcer«videtur, proceriores falcem homines indies rarefcunr. A-liud eriam eft, quod dubitare nobis fvadet. Lapo,niaex) Svecanae haud contemnenda pars ejusdam eft cumVeftrobotnia Sveciae et Helgelandia Norvigise regionelatirudinis, quae vero proceros homines nutriunr et fem¬per nutrierunr, cum Laponia humiliores et deformiores fe-rar. Halogalandia vetus maximos in tota Norvegia ha¬bitatores habuit. Non quidern me fugit, quod Laponiaut cditior fitu, montibus, paludibus fiivisque referta ar-que inculra, maritimis ejusdem latirudinis terris frigidiorfitj vix vero mihi perfvadere potero, nec alii fibi per-fvadeant , diverfiratem frigoris in Laponia et Veftrobot¬nia tantam esfe, ut ad explicandum confpicuum fal¬tum, quem natura in formandis Laponum corporibusa Veftrobotnienftbus et Norvagis facit, fufficere fa¬la queat.

T 2 §. XLVIILleben rvuße, die fotiderkareftin, oft fiircbterlicht und in Juhrtaufend uuaui' Ntilgbare Diuge entßanden find — wie viel mangelden Vorarbeiten werdenwir intn ehe wir an eine pbyfiologifch patologifcbe, gefcbweige an eine Klima.télogie aller Menfcblicben Denk und Empfindungskräfte kommen hvnnenl

u) V ide Disfertationes de immutato per cuhuram locorutn cllmate an¬no fuperiore ventilaras Upfalise.0) Sinclair teßatnr, quod hodierni Scoti a veturum ftatora defcca-dunt, quod luxui et fedentaroe vir« adlignat.x) Humilem Laponum ftaturatn exteri kriptore* niml» extenu-ant. Patri quidem funt, nee vicinis comparondi; adeo ut divei firascuique intoenti in oculos incurrat, majores rimen funt, quam exo-tici eu&ores cos effingere klent, quibus Pygmxi fzpiua dicuntur adRignasdi in primis autoritärem, qram tarnen fine cautione feqanon debuisfent. Erat quidem Reghaxd vir ingeniofus, fed fofe'tiet Gallus, qui pravi» txeminis ini&tiens infolita et fpteiofa quam ves

Page 6: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

# ( 138 )

§. XLVIII. Inter caufas inaequalis procerieatis alii pri-mam ponunt, vim quandam ftirpi cuiqua infitam ad majo¬rem pro creandam fobolem. Nariones vulm, nvignirudineet habiru corporis dignofci omnibus in confesfo eft, qui-bus diverfas intueri gentes licuit, Nec opus eft, ut mariaad hoc obfervandurn cransmittanius, cum Lapones, Fen-nones et Svecos in patria noftra innotefcant. Vaiionumin Svecia pofteri, qui ultra feculum cum dimidio inSvecia habitarunt, etfi filii eorum Svecan-as duxerint uxo-res, yultum tarnen nefcio quem Tibi proprium, qui exo-ticam arguit originem, diutius pras fe tulerunt, y) Vete-rum imagines vidimus, quorum fpeciem in pronepoti-

Sve

et minus mirabilia narpare rtialuir. Melius fine dubir Högström furntis-fent ducem, qui per tot annos iu Laponia et vicina Veftrobotnia habita-vit. Ita vero ille: At Lapparne allmänt hafva namn före, at vara mycketfm/7 ocb korta til växten, for bvilken orfak de i fordna tider af ett delblifvit kallade Pygmcei ocb Dvärgar, är allom kunnigt. Schefferus gifveråärtil [amma orfak, fom til deras qvinnors förmenta ofruktfamhet nemli-gtn den ftarka kölden och fvaga fpifett. Jag kan jufl' icke for min delfamtycka til ofvannämde orfaker. Det är väl icke utan, at i de fläßuLappmarker befinnas mä(l korta til flaturen; men fä hur jag otk märkt ettl/landning af flora och fmä bas dem fom hos alt annat folk ; varandes mä-fla delen til växten medelmåttiga, doch jämväl t famliga Lappmarker nogmänga, fom bafva en laglig Karls fulla längd til tre alnar. At de i of.rigt fynns fmä tilfkrifvtr jag til en del deras fkor, pä kvilka, de aldrigbruka någrn klackar; bvartil äfven deras fatt at fitta krokot ocb hängalufvuhet ned m. vi. torde något hjelpa, ändock jag i ofrigt hos en flordel funnit en Jä rätt och rak gefialt, fom hos andra. Befkr. ofver Lapm, p,142, Hatc vera esfe omnes ocuiati retles confirmant» Certum e-ft, quod cal-cei, quibus utuntur atque pomura et incesfus minns ere&us non parum faci-snt ad Ipeciem hamilis figurae, qvnrn eaam crura, qus hjbere foient in-curva, non removent. Cun? Högström etiam conferendus eft Ehken-malm, qui Lapones in Afele, fat is proceros narrat. An vero inter La¬pones , qui meridiem verfus habirant, et eos qui ultra circoium polarem,ftatura: quaedam infignis abiervata imequalitas, doceri a tefte idoneo»qswtrenti mihi non contigit.

Page 7: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

© ( 139 ) ®

bus recognofcere licuir. Parriciae Verietoräm familiaepraefertim feminae eorum quidpiam peculiare in vultu ha¬bere dicuntur, quod eas diftingvit; fine dubio quia con-nubiis inter fe caeunt. Homines diverfarum tfirpium, quieandem terram promifcue inhabitant, quivis generis fuivefligia fervare folent. I ta Dobrizhofer de Americanisauftralibus refert, quod imberbes vei rectius tenuis bar¬bae func, cum Hifpanica progenies , quae duo circa fe-cula iisdem in locis commorara eft, nunc aeque barbataeft, ac majores eortim, cum primum eo venerunr. No¬ras quasdam corporis per plures generatlooes eidem fa-rniliae inhaerere fupra memorarimus, ut et morbos Ap(am-que inlaniam in progeniem transfundi. Inter ejusmo-di haereditate vel fangvine rransmisfas corporis qualira-tes ftatura facillime obfervatur. Refert Rudbeckius z) fefaepius obfervasfe, proceram ex proceris parentibus exi-ftere lobolem; ubi vero psrentum ftatura insequalis e-rat, liberos magnitudinem inter utriusque parentis medi¬ana nancifci; minoris parentis majorem, majorisque mi¬norem. At hoc non in homine folum, fed etiam inpiantis animantibusque obfervari poteft. Quanta curaboni patrisfamilias esfe fölet, ut fobolem pecoris vali-dam et proceram habest nonshmum eft; eft in eqvis y

eft in holus patvum vivtus; frurices etiam lserius florent,quarum femina le£liora fuerunr.

§. XLIX. Hic variam ftaturam explicandi modus iisnon potuit non arridere, qui Deum a prima inde c rea-tione cuique terrae fuos ingenerasfe homines et animantiaad locorum pati-entiam variatos contendunt, atque adeo

T 3

Ahiströmsr Tai oji> den fmulfiga Färafvelen p. 76.z) Atlant. T. Ill p. 144*' Aufin# Grarc. Litt, in patPs Acade»

"ima Profesfor, quatuor erat pednm cum dimidio, tor.i sutam foci®

Page 8: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

• ( Mo )varias hominum (lirpes ftatuunt. Sic Dens Lapones cumtarandis in Laponia; Arabes et camelos in Arabia abinitio rerum coilocasfet. Quo modo disfimifttudineshumauae fpeciei fine ullo explicärentur negorio, cum pri¬mitiv« et ingenirec forrose accenfendre esfent. Ar ob-ftat non folum Scriptura Sacra genus humanuni ab e-odem patre repetens , fed ipfa natura er quotidiana ex«pecientia, quae corpus humanuni ut alia organica percceli variam vim varie efformari docer, et genti¬um habitutn labentibus fecu>Hs mutari. — Vix mone-re nec.esfum ducimus, quod herbae et plant«, ubi cce-luni & folum fibi aptius nancifcuntur, in altitudinemlonge majorem quam in duriufculo excrefcere. VaccasHelveticas in Prusfia minores fa&as Rei pecuarise Seripto*res referunt. Qui peregrin« pecora ut, fubolem melioremhabeant

, excitare voluerunt, form« il]ud exoticse decuset robur cito perire experti funt, cum progenies ad for-mam et gracilitatem terrae cuique ingenitam inträ pau-cas generationum fuccesfiones decrefcar. Multa exem-pla docent, quam fruftranea ejusmodi tentamina fuerunr.Ita Rex Sardiniae fine exitu equilia fua adve&is ex An-glia equis reparare voluit, cum abnepotes nil Anglicanihabitus retinuerint. Vereor etiam , ne oves Anglicanaeet Hifpanicae, quäs noftrae terrae inferere tentarunt, id

e-

'' feiqui altero pede longior t foboles nniverfa pnfrrm fnperabat, matre" tamen brevior. Excellens regius pictor Bener tripednlis homuncio ex nxo-"re priore cojus altitudo quiuque pednm eraf, Ii beros dtverlx ftaturs (ofcepir»"— De paftore Sverdfioenfium ideui obferrare eft, qui ipfe parvus li-" beros maternx preceritatis fuscepir pluriracs. Sexcenta posfent bujns-"modi afferri, nifi feftinanti. gravioribus rebus etiam intenta memoria"nomina ipforum fubduceret. Contra autem ftatura xqnabbur patent»-"bus etiam natos squalcs communiter contingne depreheiidiu.us,"

Page 9: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

# t *4* ) #

etiarn fuo exernplo brevi teftentur. Sed non fernper-in pejus, aliquando eriam in melius migrationibus mu-tantur animalia * licet faepuis quam reparentur degenerent. Homines humilioris ftaturae feruntur eminentio-rem edere prolem, ubi in loca , quse majores ferre folenthomines tranfeanr. Si Rudbeckjus veta viderat pluri-mae exterae familise quarum ftatores pumilli fuerunt, quaefedes in Svecia pofuerunt, ad vulgarem gentis corpoatu-ram pervenerunr, De In Gardins^ Loccenios, Hartenbeckiosetc: in exemplum proferens, quod tarnen non minore fpe-eie alii fortasfe adfcribi queat caufae, cum fcilicet (obolesmelior fieri foleat, cujus parentes variae patriae funt.Hoc praefertim in equina prole paranda obfervari po-teft. Itaque aliis ex locis de equis admisfariis fibimet do-mini profpiciant, quod Galli croifer les races dicunt. Sedhoec acftimabunt , quibus melior talia obfervandi fit lo«cus; a) in praefenti (olummodo evincere voluirrrus, nonfolurn gentes integras pro coeli genio, varia forma pro-dire, fed ipfam quoque eandem famiiiam alium poft mu-tatas fedes habiturn induere\ quamobremex gentili iftaetpeculiari nationis cujusdam forma, ad diverfam generishumani originem non valere conclufionem crevimus,

§. XL.-Eft hic a primitiva et familiae cuidam pro-pria ad deteriorem formam regresfus, quem Kant, quihane rem adeuratius, certe acutius, quam priores expli-

ca-

n) Vidimus etiam auetores, qui te.ras inter Euxinum et Cafpium marevi quadom benefica in formam hominum pollere perkibenf, cum formo-,fisfimat gentes hoc in trnéhi nunc habitent et olim habitarint. Per fcnsterras ptbrisr i populi en Alia in Europsm tranfierunt; omnes vero, quaein iilis per longius tempus federunt meliorern , benefkio hujus cceliformam edepti feruntar, qvnmvis aufe adventum valde deformes fuisfent,Turess alissque ex Siberia et Mongaba egresfos gentes, autea deformescommorotione fua bis in locis longe pulcriores factos narranr. Vida Her¬der 1. c. P. 11 p. 33-

Page 10: MORES. PRiESIDE JAC. FRED.NEIKTER,1285090/FULLTEXT01.pdf · $ C *35) # pugnanctamplurimiPhyttologieo modo tollerevolue«- runt,utccelummoderatefrigidumcorpushumanutnpro- duceret et

# { 142 .) #care coaafus eft , Aufartungen fua lingva nuncupat. Erfiordo materiae noftrac utique juber, ur fufiorem hypotefe-os Kantiane hac de re analyfin difFeramus, in prae-fenti ramen quaedam exinde praecerpere convenir. Sum-mus naturse Opifex nec homines nec frurices nec ani-mantia unicae telluris plagae omnino alligatos voluir, fedper maximum, quem natura eorum pari posfit, telluristra&um fpargi et disfetninari. Habent quidem,- ut an-tea diximus, qusevis fpecies locum, in quo prae aliis ve-geta (it, quique omnium maxime fuae naturae conveniatjattamen in multas etiam terras alius temperiei defcende-re poreft, et commorari; (i modo novi cceli rigor nontantus (it, ut eam plane deftruat. Ut vero tot diverfisobdurare posfit climåribus, Deus quamque fpceiem cer-tis in corporum fabrica reconditis virtutibus inftruxit,quae aliam formam , quin et alias etiam partes ufibusnovae fedis accommodatas, prout caufae phyfica? alio incorpo^a agerent modo, proferent et veluti elicerent; di-verfse formae illis particulis, quae natura deftinavit ut fubalio non vero hoc ccelo fe exfererenr, tantundem re»presfis et latentibus. Sic triricum in frigidis locis natu¬ra crasfioribus veflivit tunicis, quae in calidis, ubi eisnon indiget abfunt; animalia quae ceteris in terris pi*lofa, apud iEthiopes nuda et depilata occurrunt, No-ftris quoque in terris frequens habemus hujus rei docu-mentum ex pluribus feris et avibus hieme albefcentibus,quod eo faepius confpicitur, quo mcgis verfus boreamprogrediamur.

C-