More continuity than change. - Ghent University...

Faculteit Letteren & Wijsbegeerte – Vakgroep Geschiedenis

More continuity than change.

Arbeid en arbeidsrelaties in de

koffieplantagesector van Kivu tijdens

het interbellum.

Sven Van Melkebeke

Masterproef

Academiejaar 2011-2012

Promoter: Prof. Dr. Eric Vanhaute

Leescommissarissen: Brinkman Inge en De Roo Bas

- 2 -

Inhoudstafel

Inhoudstafel....................................................................................................................................... p.2

Lijst van tabellen en grafieken........................................................................................................ p.5

Dankwoord........................................................................................................................................ p.6

1. Inleiding: verantwoording, doel en indeling van het onderzoek............................................ p.7

1.1 Probleem- en vraagstelling..................................................................................................... p.7

1.2 Afbakening van de casus........................................................................................................ p.11

1.3 Bronnen en methodologie...................................................................................................... p.13

1.4 Opzet en structuur.................................................................................................................. p.15

DEEL 1: CONTEXTUALISERING........................................................................................................ p.18

2. Congo en Kivu tijdens het interbellum...................................................................................... p.19

2.1 Bestuurlijk............................................................................................................................... p.19

2.2 Economisch............................................................................................................................. p.21

2.3 Sociaal..................................................................................................................................... p.25

3. De Congolese landbouweconomie tijdens het interbellum.................................................... p.32

3.1 Landbouwtypes...................................................................................................................... p.32

3.1.1 Traditionele landbouw................................................................................................. p.32

3.1.2 Verplichte teelten........................................................................................................ p.35

3.1.3 Zelfstandige boeren..................................................................................................... p.37

3.1.4 'Inlandse landbouwbedrijven'...................................................................................... p.38

3.1.5 Plantages..................................................................................................................... p.40

3.1.6 Relatie tussen de marktgerichte (landbouw)economie en de niet-markt-

gerichte landbouw................................................................................................................ p.42

3.2 Sociale dimensie..................................................................................................................... p.43

3.2.1 Dynamische boeren..................................................................................................... p.43

3.2.2 Dwang en geweld........................................................................................................ p.45

3.2.3 Ruraal verzet................................................................................................................ p.47

3.2.4 Familiale landbouw..................................................................................................... p.48

4. Besluit bij deel 1............................................................................................................................ p.52

DEEL 2: KOFFIEPLANTAGES ONDER DE LOEP............................................................................... p.54

5. Prelude........................................................................................................................................... p.55

- 3 -

5.1 Voorgeschiedenis................................................................................................................... p.55

5.2 Koffiesoorten in Congo........................................................................................................... p.56

6. De aanwervingen.......................................................................................................................... p.59

6.1 Een lokaal arbeidersreservoir................................................................................................. p.59

6.2 Rekruteringswijze................................................................................................................... p.63

6.2.1 Spontaan..................................................................................................................... p.63

6.2.2 Rol lokale elite............................................................................................................. p.64

6.2.3 Directe overheidsinterventie........................................................................................ p.66

6.2.4 Verzet.......................................................................................................................... p.68

6.3 Concurrentie met mijnsector................................................................................................. p.70

7. Het teeltproces............................................................................................................................. p.73

7.1 Voorbereidende werk............................................................................................................. p.73

7.2 Indeling terrein....................................................................................................................... p.74

7.3 Zaaien en planten................................................................................................................... p.75

7.4 Onderhoud............................................................................................................................. p.77

7.5 Bloei en oogst......................................................................................................................... p.78

7.6 Na de oogst............................................................................................................................. p.80

7.7 Interne evolutie...................................................................................................................... p.82

8. De arbeid en de arbeiders........................................................................................................... p.84

8.1 Taakverdeling......................................................................................................................... p.84

8.1.1 Mannen....................................................................................................................... p.84

8.1.2 Vrouwen...................................................................................................................... p.85

8.1.3 Kinderen....................................................................................................................... p.86

8.2 Arbeiderscategorieën............................................................................................................. p.88

8.2.1 Regulier........................................................................................................................ p.88

8.2.2 Tijdelijk........................................................................................................................ p.90

8.2.3 Remplacement-systeem.............................................................................................. p.91

8.2.4 Evolutie tijdelijke arbeid: casus van de SAAK............................................................... p.95

8.3 Arbeidsverhoudingen............................................................................................................. p.97

8.3.1 Geweld......................................................................................................................... p.98

8.3.2 Beknotting alternatieven............................................................................................. p.99

8.3.3 Lonen........................................................................................................................... p.101

8.3.4 Slechte werkomstandigheden..................................................................................... p.104

9. Besluit bij deel 2............................................................................................................................ p.108

- 4 -

Conclusies.......................................................................................................................................... p.110

Bijlage 1: administratieve indelingen van Oost-Congo tijdens interbellum.............................. p.113

Bijlage 2: gewesten van Congo in 1940.......................................................................................... p.114

Bijlage 3: concentratie koffieplantages in het district Kivu tijdens interbellum....................... p.115

Bijlage 4: export van landbouw- en mijnproducten..................................................................... p.116

Bijlage 5: Congolese koffieproductie (in ton), 1928-1940........................................................... p.117

Bijlage 6: prijzen van robusta- en arabica-koffie in jaren 1930.................................................. p.118

Lijst met gebruikte afkortingen....................................................................................................... p.119

Bronnen.............................................................................................................................................. p.120

Bibliografie......................................................................................................................................... p.124

- 5 -

Lijst van tabellen en grafieken

Tabellen

1. Verhouding theoretische en praktische aanwervingen ter plaatse, 1931-1938,

gewest Kabare.................................................................................................................................... p.61

2. Gemiddeld aantal tijdelijke arbeiders SAAK, 1931-1939.......................................................... p.95

3. Prijzen (in frank) op lokale markten, 1920-1939, district Kivu................................................ p.102

Grafieken

1. Verhouding theoretische en praktische aanwervingen ter plaatse, 1931-1938,

gewest Kabare.................................................................................................................................... p.61

2. Evolutie tijdelijke arbeiders SAAK, 1931-1939........................................................................... p.96

- 6 -

Dankwoord

Dat het op touw zetten van een masterscriptie een werk van lange adem is, is een open deur

intrappen. Voor de opleiding geschiedenis roept dit grootscheepse werk bij velen het beeld

op van een historicus/a die in eerste instantie een lijvige bibliografische lijst doorworstelt,

om vervolgens nagenoeg te kamperen in een bestoft archief. Eens deze etappes achter de

rug zijn, kan de historicus/a eindelijk beginnen met het compileren van een coherent en (bij

voorkeur) boeiend verhaal dat zijn/haar individuele wetenschappelijke kwaliteiten weer-

spiegelt. Hoewel ook de schrijver van onderhavige uiteenzetting talrijke eenzame uren aan

diverse tafels heeft doorgebracht, zou het resultaat van deze arbeid nooit geworden zijn tot

wat het nu is, zonder de hulp van onderstaande personen.

In de eerste plaats wil ik mijn welgemeende dank betuigen aan mijn moeder. Zij gaf mij im-

mers de kans om deze opleiding alsnog te voltooien. En hoewel de afgelegde weg niet altijd

over rozen liep, is zij mij door dik en dun en onophoudelijk blijven steunen. Tevens wil ik een

speciaal dankwoord richten aan mijn broer. Ook hij is mij namelijk steevast blijven steunen,

doorgaans op een iets meer ontspannen manier.

Vervolgens gaat mijn erkentelijkheid uit naar mijn promotor, Prof. Dr. Eric Vanhaute. Hij gaf

mij de gelegenheid om het onderwerp van voorliggend werk aan te snijden en gaf mij boven-

dien de ruimte om de casus vrij in te vullen. Daarnaast wil ik hem ook bedanken voor het

aanreiken van open aanmerkingen bij mijn neergeschreven woorden – waarbij de huidige

communicatiemiddelen hun nut bewezen hebben.

Mijn collega en vriend, Brecht Gunst, verdient eveneens een vermelding. Niet in het minst

omdat hij zich de moeite getroost heeft om mijn scriptie daadwerkelijk grondig na te lezen,

maar evenzeer voor de boeiende en, anderzijds, meer verstrooiende conversaties.

Tenslotte wil ik nog een woordje van dank richten aan de mensen die ik onbewust vergeten

vermelden ben maar die ook, op één of andere wijze, bijgedragen hebben tot de realisatie

van voorliggende verhandeling.

Gent, mei 2012

- 7 -

1. Inleiding: verantwoording, doel en indeling van het onderzoek

1.1 Probleem- en vraagstelling

More continuity than change? is de titel van een recent verschenen artikel van Julia Seibert

waarin de auteur zich de vraag stelt of in de beginjaren van Belgisch Congo de arbeids-

relaties al dan niet een voortzetting waren van de verhoudingen tijdens het bewind van

Leopold II.1 Het antwoord op deze vraag is echter ingewikkelder dan op het eerste gezicht

lijkt. Ja, er was continuïteit: in de beginfase werd nog steeds op grote schaal dwang

(coercion) gebruikt om mensen aan het werk te krijgen, terwijl ook op de werkvloer pressie

en geweld niet geschuwd werden. Om nog maar te zwijgen van de repressie jegens werk-

weigeraars of arbeiders die niet productief genoeg waren. Nee, er was geen continuïteit: in

de beginfase vertoonden de arbeidsverhoudingen andere karakteristieken dan in de periode

van de Onafhankelijke Congostaat.

Terwijl de relaties onder het bewind van Leopold II nog geschandvlekt kunnen worden als

slavernij of in het beste geval brutale dwangarbeid, kan de coercion van de beginjaren van

Belgisch Congo niet op die manier gecategoriseerd worden. In 1988 benadrukte Northrup

reeds dat de dwang tijdens deze periode niet gezien kan worden als een noodzakelijke

overgangsfase tussen slavernij en vrije loonarbeid, en, zo vervolgt hij: “Forced labor was not

an alternative to slavery, but a continuation of that process of mobilizing laborers against

their wills in a different form”.2 Arbeiders werden dus nog steeds tegen wil en dank ingezet

in diverse economische sectoren, weliswaar onder een andere vorm. De vraag is alleen:

welke vorm? In haar artikel beklaagt Seibert er zich over dat theoretici nog geen bevre-

digende definiëring hebben weten te formuleren van het concept forced labor, een nieuwe

vorm van onvrije arbeid, die afwijkt van de impertinente dwangarbeid tijdens de

Leopoldistische periode. Bovendien dekken de omschrijvingen van verschillende auteurs niet

altijd dezelfde lading. In een poging die gebreken uit de wereld te helpen stelt Seibert in haar

bijdrage een bruikbare definitie samen:

1 Seibert J., “More continuity than change? New forms of unfree labor in the Belgian Congo, 1908-1930” in: Van

der Linden M. (ed.), Humanitarian intervention and changing labor relations. The long-term consequences of

the abolition of the slave trade, Leiden, 2011, pp.367-384. 2 Northrup D., Beyond the bend in the river: African labor in Eastern Zaire 1865-1940, Athens (Ohio), 1988, p.4.

- 8 -

“(…) dominating and controlling workers without actually owing them, featuring

physical and psychological violence (or threat of violence), coercion because workers

did not have the ability to enter and withdraw from particular labor markets and

labor processes, and exploitation of labor through low wages and hard working

conditions”.3

Seibert schrijft in haar paper dat dergelijke vorm van arbeid zowel in de mijn-, als de

infrastructuur-, als de landbouwsector voorkwam. De bestaande literatuur heeft reeds

aandacht besteed aan dit fenomeen in de genoemde domeinen. Ik verwijs in de eerste

plaats naar het driedelig werk van Marchal waarin op een heel expliciete wijze zaken als

geweld op de werkvloer en slechte werkomstandigheden aan de kaak worden gesteld.4 Zo

bijvoorbeeld behandelt de auteur in het tweede deel van zijn drieluik de situatie in de spoor-

wegsector en maakt hij gewag van een heel schrijnende zaak. In 1929 werd immers een

Congolese spoorwegarbeider, Kosi-Kumbi, in Kolo (halverwege de spoorlijn Matadi-

Leopoldville) doodgeslagen door een Europese opzichter omdat de arbeider diens bevelen

niet opvolgde.5 De Meulder focust voornamelijk op de situatie bij de Union Minière du Haut-

Katanga (UMHK) en belicht ondermeer het aspect van de controle op de arbeiders, zowel

tijdens als buiten de werkuren; waarbij ondermeer de aanleg van sportvelden een middel

van de UMHK was, om de arbeiders volcontinu in de hand te houden.6 Een ander controle-

middel was de manier van huisvesting. De kampen waarin de werklieden verbleven waren

zodanig ingericht dat de kampverantwoordelijke op elk moment en tot in elke uithoek de

arbeiders in het oog kon houden.7 In zijn studie over de katoenteelt op het platteland

besteedt Likaka een volledig hoofdstuk aan de forced cotton production en daaruit blijkt dat

dwang en geweld eerder regel dan uitzondering waren. Zowel boetes, gevangenisstraffen als

zweepslagen (de zogenaamde chicotte) kwamen regelmatig voor bij een weigering van de

lokale bevolking om de gewassen te verbouwen of het niet bereiken van opgelegde quota’s.8

Northrup heeft dan weer aandacht voor de goudmijnen van Kilo-Moto waar, volgens hem,

3 Seibert J., 2011, p.371.

4 Marchal J., L’histoire du Congo 1910-1945. Travail forcé pour le cuivre et pour l’or, pour le rail, pour l’huile de

palme, Borgloon, 1999-2001, 3 delen, 510p. + 338p. + 395p. 5 Ibid, deel 2, p.161.

6 De Meulder B., De kampen van Kongo. Arbeid, kapitaal en rasverdeling in de koloniale planning, Antwerpen;

Amsterdam, 1996, p.89-90. 7 De organisatie van dergelijke kampen wordt door de auteur vergeleken met het panopticum van Foucault

(ibid, p.84). 8 Likaka O., Rural society and cotton in colonial Zaire, Madison, 1997, vooral pp.53-56.

- 9 -

een extensief gebruik van dwang en geweld constateerbaar was. Hij heeft het echter ook

over de plattelandsbevolking die in de buurt van de mijnen woonde en die eveneens met de

nodige coercion verplicht werd voedsel te verbouwen om de arbeiders van de mijnen te

voeden.9 Daarnaast toont deze auteur, net als Likaka, interesse in de culture obligatoire (zie

verder voor de omschrijving) van katoen. Ook de verplichte teelt van rijst krijgt de nodige

belangstelling. Volgens Northrup was de gedwongen cultivatie van rijst – teneinde de

militairen die actief waren in Oost-Congo van voedsel te voorzien – tijdens de Eerste Wereld-

oorlog “(…) the beginning of what would become a major and perennial feature of Belgian

rule”.10

Bij deze auteur vond ik tevens een, eerder beperkte, vermelding van de koffie-

plantages in Kivu. De nadruk ligt weliswaar op de jaren 1930 waarbij Northrup stelt dat de

plantages heel wat moeite hadden om aan voldoende arbeidskrachten te komen en dat

tijdens de oogstperiode een groot aantal vrouwen en kinderen aan het werk waren.11

Over

gedwongen tewerkstelling op de koffieplantages of het gebruik van geweld (of de dreiging

daartoe) is in dit werk evenwel niks terug te vinden. Het werk van Ost gaat meer in detail in

op de koffieplantagesector van Kivu.12

In deze scriptie wordt gefocust op de zogenaamde

push en pull factoren die Congolezen naar loonarbeid dreven/lokten. Onder push factoren

verstaat Ost ondermeer de druk die uitging van het belastingssysteem (hetgeen evenwel

niet specifiek op Kivu van toepassing was). Om de pull factoren te belichten maakt de auteur

dan weer gebruik van propagandamateriaal van de kolonisten waardoor er een eenzijdig en

rooskleurig beeld ontstaat. Daarnaast besteedt Ost aandacht aan de wijze waarop de

alternatieven om een loon te bekomen, gereduceerd werden. Niet enkel de nauwelijks

ontwikkelde transportmogelijkheden van Kivu worden in de verf gezet, ook wijst de auteur

ondermeer op de limitering van lokale markten. Deze drie factoren samen brengen Ost tot

de conclusie dat voor de inwoners van Kivu, de plantages de enige manier waren om een

degelijk looninkomen te vergaren. Hoewel dit werk expliciet ingaat op de koffieplantages in

Kivu, vertoont het een grote lacune. Ost heeft immers geen oog voor de arbeidsrelaties (met

uitzondering van een hoofdstuk over de lonen) of de eigenlijke plantagearbeid. Niet enkel de

scriptie van Ost, maar de literatuur in het algemeen is gehuld in een unaniem stilzwijgen

aangaande de arbeidsverhoudingen in de koffieplantagesector van Kivu. Deze vaststelling en

9 Northrup D., 1988, pp.97-105.

10 Ibid, p.118.

11 Ibid, p.194.

12 Ost M.B., Agricultural laborers in Kivu, 1919-1939, Madison, 1979, 117p. (onuitgegeven scriptie).

- 10 -

de definiëring van dwangarbeid door Seibert, intrigeerden mij en hebben geleid tot de

centrale onderzoeksvraag van voorliggende verhandeling: waren de arbeiders in de koffie-

plantagesector van Kivu tijdens het interbellum, blootgesteld aan dwangarbeid zoals

omschreven door Seibert? Tot een antwoord op deze centrale vraag kan enkel gekomen

worden door gebruik te maken van een aantal duidelijke deelvragen, zoals: kregen de

plantagearbeiders af te rekenen met (psychologisch en/of fysiek) geweld?; hoe zag de lokale

bevolking van Kivu alternatieve inkomstenbronnen beknot worden?; hoe waren de werk-

omstandigheden op de koffieplantages?; hoe zat het met de verloning van de arbeiders? Een

uiterst belangrijke, uitbreidende vraag hierbij is: was het plantageloon de enigste inkomsten-

bron voor de families van de arbeiders? Er zal in onderhavige uiteenzetting echter ook aan-

dacht besteed worden aan de rekrutering van arbeiders. In haar artikel haalt Seibert immers

aan dat een belangrijk aspect van dwangarbeid zich uitte in de mate waarin arbeiders al dan

niet spontaan in dienst van een onderneming traden.13

Uit deze stelling rijzen de vragen hoe

mensen werden aangeworven door de plantages?; en hoe groot de beslissingsvrijheid was

van arbeiders om een betrekking op een plantage uit te voeren? Daarnaast vraag ik mij

echter ook af waar de plantagewerknemers gerekruteerd werden?; welke sector de

belangrijkste concurrent was voor de plantages bij de aanwerving van arbeiders, en hoe de

‘strijd om arbeiders’ beslecht werd?

De ambitie van voorliggende scriptie is evenwel niet enkel om de these van Seibert toe te

passen op de koffieplantagesector van Kivu, maar ook om die notie uit te breiden. Cooper,

een autoriteit op het vlak van Afrikaanse arbeidersgeschiedenis, beklaagt zich immers over

het feit dat de meeste studies de toetreding tot de loonarbeid zien als een antwoord op

diverse push en pull factoren waaraan de Afrikanen onderhevig waren, maar: “The question

of how workers work is just one of the many neglected aspects of the study of Africa”.14

De

bemerking van Cooper heb ik ook zelf kunnen ervaren. De literatuur die ik voor dit onder-

zoek doorgenomen heb, is namelijk uitermate schaars met informatie (behoudens de

minimale aandacht van Northrup) aangaande de arbeid op de koffieplantages van Kivu. Bij-

gevolg wil ik ook aan de verzuchting van Cooper tegemoet komen en dus niet enkel het

fenomeen ‘dwangarbeid’ onderzoeken, maar evenzeer de eigenlijke plantagearbeid be-

13

Seibert J., 2011, p.370. 14

Cooper F., From slaves to squatters: plantation labor and agriculture in Zanzibar and coastal Kenya, 1890-

1925, Portsmouth, 19972, p.9.

- 11 -

lichten, waarbij ik mij de volgende vragen stel: welke verschillende taken voerden arbeiders

zoal uit tijdens het koffieteeltproces?; hoe was de taakverdeling op de plantages?; welke ar-

beiderscategorieën waren er in de plantagesector?; en welke groep legde tijdens het inter-

bellum het meeste gewicht in de schaal?

1.2 Afbakening van de casus

Iedere historicus die eender welke studie wenst aan te vatten, wordt voorafgaandelijk ge-

confronteerd met de problematiek van de afbakeningen. Het bepalen van een welomlijnde

chronologische, geografische en thematische casus geldt eens te meer voor het schrijven

van een werk in de context van de wereldgeschiedenis.

De voornaamste reden waarom ik deze casus gekozen heb, wordt op een prachtige manier

verwoord door Northrup:

“The war [Eerste Wereldoorlog] had revealed to many the potential for European

colonization in the hitherto neglected district of Kivu, whose volcanic soils, salubrious

climate, abundant African labor, and physical beauty favored European agriculture,

especially coffee plantations (…)”.15

De komst van ‘blanke’, in hoofdzaak Belgische, kolonisten vanaf het begin van de jaren 1920

betekende inderdaad een belangrijke stap in de economische ontwikkeling van een tot dan

toe vrij geïsoleerde regio. Dat de pioniersjaren van de koffieplantages in Kivu zich in het

interbellum bevinden, maakt het voor mij als onderzoeker des te interessanter om na te

gaan op welke manier de plantages er tijdens die beginfase in geslaagd zijn om aan

voldoende arbeidskrachten te komen. Een blik op de bestaande wetenschappelijke literatuur

maakt bovendien duidelijk dat het interbellum een onderbelichte ‘episode’ is. In tegen-

stelling tot de Leopoldistische periode en de woelige dekolonisatiefase is de literatuur met

betrekking tot het interbellum eerder schaars. Wanneer auteurs echter toch de periode

tussen de twee Wereldoorlogen in de verf zetten, dan wordt de klemtoon gelegd op de zich

ontwikkelende mijnsector of het verschijnsel van de cultures obligatoires. Het citaat van

Northrup illustreert echter niet enkel de voornaamste reden voor mijn chronologische

15

Northrup D., 1988, p.148. In zijn veel gelauwerde werk spreekt ook Van Reybrouck over de bodem en het

klimaat van Kivu die zich, volgens hem, uitstekend lenen tot de ontwikkeling van een kwalitatief hoogstaande

landbouw zoals koffie (Van Reybrouck D., Congo. Een geschiedenis, Amsterdam, 2010, p.25).

- 12 -

afbakening. Tevens vervat het de thematische en geografische begrenzingen. Met enige zin

voor overdrijving zouden Kivu en koffieplantages als synoniem beschouwd kunnen worden.16

Anderzijds besteedt de literatuur weinig aandacht aan deze regio. De overzichtswerken

behandelen Kivu eerder stiefmoederlijk, terwijl studies specifiek over dit gebied, bij wijze

van spreken, op één hand te tellen zijn. In zijn citaat heeft Northrup het over het district

Kivu17

– tot 1933 een district binnen de Oostelijke Provincie en vanaf dat moment binnen de

Costermansville Provincie – wat grosso modo overeenkomt met de hedendaagse provincies

Noord- en Zuid-Kivu. Wetende dat die twee provincies ongeveer viermaal groter zijn dan het

huidige België, dan is het evident dat een meer gedetailleerde focus nodig is. Doorheen deze

scriptie – en zeker in het tweede deel – zal bijgevolg de klemtoon liggen op het gewest

Kabare. Enerzijds omdat dit gewest zich kenmerkte door een concentratie van koffie-

plantages.18

Bovendien konden tijdens het interbellum – en binnen het district Kivu – enkel

de gewesten Rutshuru en Lubero enigszins de concurrentie aangaan met Kabare.19

Ander-

zijds omdat voor dit gewest het relevante bronnenmateriaal in grotere mate beschikbaar is

dan voor de andere gewesten van Kivu. Hierbij dien ik op te merken dat het Kabare-gewest

in de bronnen soms onder andere benamingen voorkomt, zoals Unya-Bongo of Banya-

Bongo. Niettemin zal ik voor de helderheid van mijn verhaal consequent de benaming

Kabare aanwenden. Tenslotte rest mij nog de thematische afbakening nader toe te lichten.

Niet enkel de nauwe verwevenheid tussen Kivu en de koffieplantages is daarbij van belang,

ook de gebrekkige aandacht voor dergelijke plantages in de literatuur. Ik heb reeds

gesproken over de eerder beperkte belangstelling voor dit thema vanwege Northrup en de

iets meer gedetailleerde focus van Ost (ofschoon ook hij weinig tot geen aandacht heeft

voor de arbeid an sich). De bestudering van de nieuwe vorm van onvrije arbeid – zoals

hierboven gedefinieerd – op de koffieplantages van Kivu is dan ook een grote lacune in het

wetenschappelijke onderzoek; terwijl de aandacht voor de eigenlijke plantagearbeid even-

eens ruimschoots onvoldoende is in de bestaande literatuur. Kortom: met het schrijven van

deze verhandeling poog ik aan zowel een chronologische, geografische als thematische

16

Naast het blijvende belang van de traditionele landbouw, waren er bijvoorbeeld ook theeplantages (vooral

na het midden van de jaren 1930), veeteeltbedrijven, verplichte teelten als katoen, … maar niettemin eisten de

plantages een primordiale rol op in de socio-economische ontwikkeling van de regio. 17

Zie kaarten in bijlage 1 en vooral bijlage 2. 18

Bashizi C., “Processus de domination socio-économique et marché du travail au Bushi (1920-45)”, Enquêtes

et Documents d’histoire Africaine, 1978, nr.3, p.6. Zie ook bijlage 3. 19

Idem.

- 13 -

onderbelichting enigszins tegemoet te komen. Anderzijds is deze scriptie, in tegenstelling tot

de ‘oudere’ literatuur, slechts in heel beperkte mate het verhaal van de kolonisator en ligt de

klemtoon overduidelijk op het verhaal van de gekoloniseerde.

1.3 Bronnen en methodologie

Om een antwoord te kunnen bieden op de centrale onderzoeksvraag van onderhavig werk-

stuk heb ik, behoudens literatuur, gesteund op twee soorten bronnen: gepubliceerde docu-

menten en archiefmateriaal.

De gepubliceerde bronnen zijn hoofdzakelijk geschikt voor de economische en de technische

dimensie van de koffieplantagesector. In dit soort bronnen zijn immers gegevens te vinden

betreffende de productiecapaciteit van de plantages, de kosten om een plantage uit te

baten, … Een belangrijke subcategorie die ik bestudeerd heb, zijn een aantal artikelen uit het

Bulletin Agricole du Congo Belge (BACB). Dit bulletin was in de koloniale periode een seriële

publicatie die zowel in België, als in Congo onder ‘agrarische kolonisten’ circuleerde. Interes-

sant aan dit magazine is dat er veel informatie in terug te vinden is aangaande het teelt-

proces, de inzet van verwerkingsmachines, de verzorging van de koffiestruiken, …

De invalshoek van deze verhandeling is evenwel niet economisch en/of technisch, maar wel

sociaal. Om dat perspectief te achterhalen, heb ik mij gewend tot archiefmateriaal. Voor-

eerst dien ik op te merken dat ik uitsluitend gesteund heb op archivalia die gehuisvest

worden in het Afrika Archief van de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken, Buiten-

landse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (voor het kader van deze scriptie bevindt het

gros van het relevante materiaal zich immers in deze instelling). Om die reden, en om de

lezer niet nodeloos te verwarren, zal ik in de voetnoten niet verwijzen naar de vindplaats van

het materiaal maar onmiddellijk naar het fonds waarin het desbetreffende document aange-

troffen kan worden. Ten tweede ben ik bij de raadpleging van de archieven tot de vast-

stelling gekomen dat de bronnen voor de jaren 1920 bijzonder schaars zijn. Voor de tweede

helft van het interbellum is de documentatie daarentegen wel ruimschoots aanwezig. De

repercussie daarvan is dat de klemtoon van voorliggend manuscript duidelijk op de jaren

1930 ligt. De lacune in de bronnen hoeft echter geen onoverkomelijk probleem te be-

tekenen. In zijn scriptie stipt Ost immers aan dat pas in de periode 1926-28 de zogenaamde

- 14 -

rush van kolonisten aanving.20

Het was in die korte tijdspanne dat het aantal settlers en de

oprichting van vooral koffieplantages een expansieve groei kende in Kivu. De weerslag van

die rush komt eveneens tot uiting in de bronnen. Pas vanaf de jaren 1927-28 beginnen de

plantages in toenemende mate aandacht te krijgen in het relevante materiaal.

Tijdens mijn onderzoek heb ik geput uit een gevarieerd gamma aan archiefmateriaal. Ener-

zijds omdat koloniale bronnen vaak slechts in mondjesmaat aanwezig zijn waardoor steunen

op één en dezelfde reeks nagenoeg uitgesloten, en bijgevolg enig ‘puzzelwerk’ noodzakelijk

is. Anderzijds omdat het samenbrengen van informatie uit diverse bronnentypes de volledig-

heid van het verhaal enkel maar ten goede kan komen. Teneinde het hiernavolgende relaas

samen te stellen heb ik gesteund op documenten uit drie hoofdfondsen. Ten eerste het

fonds ‘Rapports Congo’ (RC), waarin voornamelijk de jaarrapporten (Rapport Annuel) aan-

gaande de Affaires Indigènes et Main-d’œuvre (RA/AIMO) van primordiaal belang zijn. Deze

rapporten heb ik geanalyseerd voor het Kabare-gewest (1932-40) en bevatten gegevens om-

trent de rekrutering van plantagearbeiders, de lonen, de arbeiderscategorieën, sporadisch

ook over de werkomstandigheden, … De documenten voor Kabare heb ik aangevuld met

dezelfde soort rapporten voor het district Kivu, maar vooral met stukken uit een tweede

hoofdfonds: het fonds ‘Gouvernement Général’ (GG). Van belang bij dit fonds zijn de jaar-

rapporten van het district Kivu (Rapport Annuel/Congo Belge: RA/CB, 1928-33) die exclusief

handelen over de situatie van de landbouw. Niet enkel wordt in deze documenten aandacht

besteed aan de Europese landbouw (lees: plantages) – met informatie betreffende lonen,

taakverdeling, … – maar evenzeer aan de toestand van de lokale landbouw. Bovendien zijn

de ‘GG-rapporten’ in wetenschappelijke publicaties nog maar zelden aangewend (in de

literatuur die ik voor deze scriptie doorgenomen heb, worden ze zelfs niet gebruikt). Het

derde hoofdfonds waaruit ik geput heb, is het ‘AIMO’. In dit fonds zijn diverse rubrieken

terug te vinden die exclusief betrekking hebben op Kivu (of Kabare) en van primordiaal

belang zijn voor het onderzoek naar de eigenlijke arbeid op de plantages. De documenten

die ik uit dit fonds geraadpleegd heb bevatten gegevens betreffende de rekruteringen, de

taakverdeling op de plantages, de arbeidsomstandigheden, de lonen, de behandeling van

werklui, … Behalve op de drie aangehaalde hoofdfondsen, heb ik (in veel mindere mate)

gesteund op het fonds ‘AGRI’ en dan vooral op de documenten van de Société Agricole

20

Ost M.B., 1979, p.11-12.

- 15 -

Auxilaire du Kivu (SAAK); en op het fonds ‘Divers’ waarbij de Papiers Bertrand een meer-

waarde voor dit onderzoek bleken te bieden.

Zoals ik reeds te kennen gaf, is het mijn bedoeling om in voorliggende verhandeling de ge-

koloniseerde zo veel mogelijk aan het woord te laten, hetgeen – gelet op de aard van het

bronnenmateriaal – allesbehalve vanzelfsprekend is. Precies om die reden heb ik, enerzijds,

de meeste bronnen ‘tegen de stroom in’ (reading against the grain) gelezen. Concreet

betekent dit dat ik het merendeel van de documenten geanalyseerd heb, tegengesteld aan

de wijze waarop ze oorspronkelijk bedoeld waren. Ik heb de bronnen gefilterd door de kolo-

niale, denigrerende en vaak racistische uitlatingen achterwege gelaten. Tevens heb ik de

bronnen gefilterd door mijn aandacht specifiek te richten op wat de documenten ‘vertellen’

over de bevolking van Kivu, eerder dan wat ze ‘zeggen’ over de Europese plantagebezitters.

Anderzijds heb ik gebruik gemaakt van archiefstukken waarin de invalshoek van de lokale

bevolking iets meer aan de orde is. Bij deze documenten dient bijvoorbeeld gedacht te

worden aan briefwisseling waarin doorgaans openlijker kritiek gespuid wordt op wan-

toestanden – of waarin die tenminste in vraag gesteld worden – dan in officiële overheids-

rapporten.

1.4 Opzet en Structuur

Ik heb ervoor gekozen om mijn scriptie thematisch, eerder dan chronologisch, op te bouwen

omdat op die manier vanuit diverse gezichtspunten tot een antwoord op de centrale onder-

zoeksvraag – waren de arbeiders in de koffieplantagesector van Kivu tijdens het interbellum,

blootgesteld aan dwangarbeid zoals omschreven door Seibert? – gekomen kan worden.

Bovendien is een chronologische aanpak minder pertinent gezien de relatief korte periode

waarin mijn verhaal zich afspeelt. Niettemin zal ik binnen het thematische kader, het tijds-

perspectief niet compleet links laten liggen. Daarnaast onderstreep ik dat binnen de thema-

tische opzet, de sociale dimensie overheerst met als gevolg dat de economische invalshoek

een secundaire rol van betekenis zal spelen.

Zoals reeds aangedragen, is het doel van voorliggende uiteenzetting niet enkel om het

concept van Seibert toe te passen op de koffieplantagesector van Kivu, maar eveneens om

die definitie uit te breiden met aandacht voor de rekruteringen en de eigenlijke plantage-

- 16 -

arbeid. Het samensmelten van deze verschillende aspecten tot een coherent verhaal, resul-

teert in onderstaande structuur.

Het eerste deel van deze scriptie, de contextualisering, is gebaseerd op literatuuronderzoek

en opgebouwd uit drie hoofdstukken. In het tweede hoofdstuk wordt een algemeen over-

zicht gegeven van de administratieve, de economische en de sociale toestand van Congo en

Kivu in de periode tussen de twee Wereldoorlogen. Het derde hoofdstuk gaat meer in detail

in op de Congolese landbouw tijdens het interbellum. De reden daarvoor is niet enkel omdat

de plantages deel uitmaakten van de landbouweconomie, maar vooral omdat zij slechts een

segment vormden binnen die economie. Bijgevolg wordt in dit hoofdstuk nagegaan welke

landbouwvormen er – behoudens plantages – nog in Congo aanwezig waren tijdens de

bestudeerde periode. Ik beperk mij in dit hoofdstuk echter niet tot het beschrijven van de

diverse vormen, maar ik belicht eveneens de relatie tussen die landbouwtypes. Gedurende

mijn literatuuronderzoek heb ik immers vastgesteld dat de verschillende landbouwvormen

doorgaans naast elkaar worden gezien en dat auteurs zelden of nooit aandacht hebben voor

de verhouding tussen de vormen. Daarnaast wordt in dit derde hoofdstuk ook aandacht

besteed aan de wijze waarop ‘nieuwe’ vormen hun intrede gedaan hebben en aan de

manieren waarop de Congolese bevolking – binnen de beperkingen van het kolonialisme –

gereageerd heeft op de introductie van die ‘nieuwe’ landbouwvormen. Bovendien wordt in

dit hoofdstuk ook regelmatig verwezen naar de concrete situatie van de landbouw in Kivu

en/of naar de koffiesector. Enerzijds om op die manier aan het generaliserende beeld van dé

Congolese landbouw tegemoet te komen; anderzijds om de casus van mijn scriptie niet uit

het oog te verliezen. Het vierde hoofdstuk houdt een kort tussentijds besluit in.

Het tweede deel van onderhavig manuscript is gebaseerd op bronnenonderzoek en hierin

worden de koffieplantages van Kivu met argusogen geanalyseerd. In een vijfde, inleidende,

hoofdstuk ga ik na welke koffiesoorten er tijdens het interbellum in Congo aanwezig waren

en welke soort van belang was voor Kivu. In de hoofdstukken die op de prelude volgen wordt

de arbeidssituatie gedetailleerd en vanuit diverse invalshoeken benaderd. In het zesde

hoofdstuk wordt, ten eerste, onderzocht waar de koffieplantagearbeiders gerekruteerd

werden? Ten tweede wordt in dit hoofdstuk belicht hoe de arbeiders door de plantages ge-

rekruteerd werden? Bij de beantwoording van deze vraag wordt evenwel ook gefocust op de

mate waarin mensen uit vrije wil een plantagejob aannamen. Ten derde ga ik in dit hoofd-

- 17 -

stuk na welke sector de belangrijkste concurrent voor de plantages was bij de aanwerving

van arbeiders en hoe de ‘strijd om arbeiders’ beslecht werd? Na de analyse van de rekru-

teringen is het relevant om na te gaan wat de aangeworven arbeiders zoal dienden te

verrichten op een koffieplantage. Bijgevolg wordt in het zevende hoofdstuk van deze scriptie

een antwoord geboden op de vraag: welke activiteiten dienden de plantagearbeiders uit te

voeren tijdens het teeltproces van koffie? De belichting van het productieproces stelt mij in

staat om naadloos de overstap te maken naar het achtste hoofdstuk waarin, in eerste

instantie, ingegaan wordt op de taakverdeling: welke opdrachten vervulden de mannen? De

vrouwen? En de kinderen? Vervolgens wordt in dit hoofdstuk belicht welke arbeiders-

categorieën er in de plantagesector waren en welke groep tijdens het interbellum het

meeste gewicht in de schaal legde? Tenslotte analyseer ik in de laatste paragraaf van het

achtste hoofdstuk, de arbeidsrelaties op de plantages aan de hand van Seibert’s concept;

waarbij een respons geboden wordt op de volgende vragen: in welke mate kregen arbeiders

af te rekenen met geweld? Hoe zag de lokale bevolking alternatieve inkomstenbronnen

ingedijkt worden? Hoe zat het met de lonen van de arbeiders? Het is evenwel niet mijn

intentie om enkel te focussen op de lonen (salarissen an sich vertellen immers niet veel),

maar om de wedden in relatie tot de gangbare prijzen te onderzoeken en bijgevolg de koop-

kracht van de arbeiders in de verf te zetten. Bovendien wordt in de laatste paragraaf van dit

hoofdstuk ingegaan op de vraag: was het plantageloon de enigste bron van inkomsten voor

de families van de arbeiders? En als laatste aspect van Seibert’s notie: hoe waren de werk-

omstandigheden op de koffieplantages? Omdat deze vraag ruim ingevuld kan worden, con-

centreer ik mij voor de beantwoording ervan op de manier waarop arbeiders van voedsel

voorzien werden; waarop zij gehuisvest werden en waarop zij bestraft werden bij afwezig-

heden op het werk en/of bij het niet tijdig – of niet volgens Europese regels – voltooien van

de taak. Het negende hoofdstuk omvat de voornaamste bevindingen van het tweede deel.

Alvorens mijn verhaal aan te snijden, wil ik de lezer er nog attent op maken dat ik geenszins

pretendeer een allesomvattend werk met definitieve antwoorden te schrijven. Niet enkel de

korte tijdspanne waarin een masterscriptie afgewerkt dient te worden kan daarvoor als oor-

zaak aangeduid worden, maar eveneens (en vooral) mijn eigen gebrekkige kennis. Bijgevolg

beoog ik met de hiernavolgende scriptie een aanzet te kunnen bieden tot verder onderzoek

– waarvoor in mijn verhaal en de slotconclusie een aantal suggesties worden gedaan.

- 18 -

DEEL 1:

CONTEXTUALISERING

- 19 -

2. Congo en Kivu tijdens het interbellum

2.1 Bestuurlijk

Bij de overname van de Onafhankelijke Congostaat in 1908 door België werd een nieuw

institutioneel kader voor de kolonie gecreëerd op basis van het ‘koloniaal charter’. Dit

document voorzag niet enkel in een scheiding van de Congolese en de Belgische schatkist,

tevens werd een grondige bestuurlijke reorganisatie doorgevoerd. De overheid wilde

absoluut een einde stellen aan de alleenheerschappij van de Leopoldistische periode en riep

daarom in België een ministerie van koloniën (met parlementaire controle) in het leven. In

Congo zelf werd het centrale gezag uitgeoefend door een gouverneur-generaal die in theorie

ondergeschikt was aan de minister van koloniën maar evenwel tijdens het interbellum een

vrij autonome rol vervulde.21

Over het gehele Congolese territorium werden ondergeschikte

besturen opgericht: gaande van provincies, districten, gewesten, sectoren, naar op het

laagste niveau de chefferies of ‘inlandse hoofdijen’.22

In het officiële discours weerklonk dat

het instellen van deze chefferies tot doel had het gezag van de plaatselijke machthebbers –

dat danig ondermijnd was geweest tijdens de Leopoldistische periode – te herstellen.

Bishikwabo wijst er echter op dat in praktijk:

“(…) cette politique cherchait essentiellement à alléger les charges budgétaires de

l’Etat et à mobiliser les ressources et la force de travail africaines au profit du capital

étranger par l’intermédiaire d’auxiliaires congolais”.23

Dat een dergelijke administratieve indeling daarenboven weinig tot geen rekening hield met

historisch gegroeide regionale of lokale verschillen, wordt een passende manier aangeklaagd

door Jewsiewicki:

21

Buelens F., Congo 1885-1960. Een financieel-economische geschiedenis, Berchem, 2007, p.97. 22

Indien de chefferies te groot in omvang waren, werden ze soms ook nog ingedeeld in sous-chefferies, wat

bijvoorbeeld het geval was in Kivu. 23

Bishikwabo C., “La politique indigène au Congo-belge et son application au Kivu: de la légitimé à l’illégitimé

(1900-1945)”, Zamani, 1984, p.41. Onder het mom van het respecteren van de lokale gebruiken, gewoonten, …

en het in ere herstellen van plaatselijke leiders, verwerden de Congolese machthebbers tot niks meer dan een

tussenpersoon tussen de koloniale staat en de plaatselijke bevolking. Het gevolg daarvan was dat de lokale

leiders in hun machtsuitoefening steeds onderhevig waren aan de koloniale administratie. Het gebeurde ook

niet zelden dat wanneer een chef de koloniale richtlijnen niet opvolgde, hij vervangen werd door een meer

‘welwillende’ chef.

- 20 -

“Many of the regional cultures, which were in the process of becoming embryonic

national ones each with its vernacular language, political system and commercial

practices, were destroyed”.24

Initieel werd het immense grondgebied van de kolonie ingedeeld in vier provincies: Congo-

Kasaï, Equateur, Katanga en Orientale. Dat bleef zo tot 1933 toen de koloniale overheid het

nodig achtte om de decentralistische tendens van een aantal provincies en districten te

bestrijden.25

Vanaf dat moment waren er niet langer vier maar wel zes provincies en die

indeling werd gehandhaafd tot aan het einde van de koloniale periode. De provincie Congo-

Kasaï werd gesplitst in Leopoldville en Lusambo, terwijl de Oostelijke Provincie opgedeeld

werd in Stanleyville in het noorden en de Province Costermansville (bestaande uit de dis-

tricten Kivu en Maniema) in het zuiden.26

Het district Kivu bestond in 1940 uit acht ge-

westen: Beni, Lubero, Rutshuru, Masisi, Kabare (met het huidige Bukavu als hoofdplaats van

het district), Uvira, Fizi en Shabunda (belangrijk voor de exploitatie van tin).27

Na deze algemene administratieve voorstelling van Belgisch Congo tijdens het interbellum

lijkt het mij aangewezen om wat dieper in te gaan op Kivu. Ik maak daarvoor dankbaar

gebruik van de – weliswaar ‘oude’ maar bij gebrek aan een recentere, nog steeds bruikbare –

overzichtsstudie van Willaert waarop deze alinea gebaseerd is.28

Zoals hierboven aan-

gegeven behoorde het district Kivu tot 1933 tot de Oostelijke Provincie. In 1913 werd René

Van de Ghinste benoemd tot districtleider, wat hij ook zou blijven tot hij in 1929 de

administratie van de Oostelijke Provincie vervoegde. Het splitsingsjaar (1933) bracht niet

enkel een nieuwe administratieve indeling met zich mee maar er traden ook nieuwe spelers

in de koloniale overheid naar voren. De voormalige gouverneur van de Oostelijke Provincie,

Alfred Moeller (de Laddersous), kon zich niet vinden in de nieuwe situatie en trad af. De pas

in het leven geroepen Provincie Costermansville kreeg Noirot aangewezen als provincie-

commissaris, terwijl het district Kivu achtereenvolgens geleid werd door: Dargent, Hombert,

Absil, Sand en De Ryck. Het is niet onbelangrijk om te vermelden dat een deel van de

24

Jewsiewicki B., “Rural society and the Belgian colonial economy” in: Birmingham D. & Martin P.M. (eds.),

History of Central Africa, vol.II, London, 1983, p.106. 25

Ndaywel è Nziem I., Histoire générale du Congo. De l’héritage ancien à la République Démocratique, Paris;

Bruxelles, 1998, p.374. 26

Zie kaart in bijlage 1. 27

Zie kaart in bijlage 2. 28

Willaert M., Kivu redécouvert, Bruxelles, 1973, 316p. De auteur zetelde tijdens de periode 1931-47 overigens

in de districtsadministratie van Kivu – en was in de jaren 1930 een aantal jaren gewestbeheerder van Kabare.

- 21 -

bevolking in de gewesten Kabare en Uvira tijdens de jaren 1933 en 1934 revolteerde tegen

de koloniale administratie en de lokale chefs. Dit verzet werd echter met militaire hulp de

kop ingedrukt.29

In diezelfde jaren brak overigens in delen van Kivu de runderpest uit

waardoor een deel van de bevolking een belangrijke overlevingsbron (melk), letterlijk en

figuurlijk, zag wegvallen.30

Mogelijks bestaat er een verband tussen die twee verschijnselen

maar daar wordt in de door mij geraadpleegde literatuur niet dieper op ingegaan. Verder

onderzoek is bijgevolg nodig om dienaangaande duidelijkheid te scheppen.

2.2 Economisch

“Malgré les répercussions de la crise internationale, l’entre-deux-guerres, de 1920 à

1940, fut une période de prospérité”.31

Tijdens het interbellum slaagde Congo erin om voor een aantal sectoren een prominente

plaats te veroveren op de wereldmarkt. Niet enkel voor koper maar bijvoorbeeld ook voor

uranium en diamant werd de Belgische kolonie een wereldspeler. Het aandeel van de ertsen

schommelde tussen de 52% en 72% in de totale exportcijfers voor de periode 1921-48.32

De

hoogbloei van de ertswinning in de kolonie had ook gevolgen voor de ontwikkeling van de

Belgische industrie. Zo bijvoorbeeld profiteerde de Antwerpse diamantsector van de import

uit Congo (Kasaï) om zich tijdens het interbellum verder te ontwikkelen en na de Tweede

Wereldoorlog opnieuw, na een terugval in het midden van de jaren 1920, uit te groeien tot

één van de belangrijkste wereldcentra.33

De landbouwsector diende de dominantie van de

mijnsector te ondergaan maar “(…) il est intéressant de noter que le Congo s’est hissé à un

rang honorable sur les marchés mondiaux notamment pour l’huile de palme et le coton”.34

Ook het belang van de koffiesector mag niet onderschat worden. In 1938 produceerde

Congo in totaal ongeveer 22500 ton en was daarmee de derde grootste producent van Afrika

29

Overigens was verzet tegen de koloniale staat, vanwege de bevolking van Kivu gedurende het gehele inter-

bellum nooit veraf. De administratieve opdeling van deze regio geschiedde enerzijds door prekoloniale

entiteiten samen te voegen tot grotere, gecentraliseerde gehelen (waarbij een individu aan de macht kwam

waar de meeste ‘onderdanen’ geen enkele affiniteit mee hadden). Anderzijds werden prekoloniale, gecentrali-

seerde politieke eenheden ontmanteld en omgevormd tot kleinere entiteiten die bijgevolg vaak als rivalen

naast elkaar gingen bestaan (zie hiervoor Bishikwabo C., 1984, vooral pp.54-82). 30

Northrup D., 1988, p.195. 31

Ndaywel è Nziem I., 1998, p.368. 32

Vanthemsche G., Congo. De impact van de kolonie op België, Tielt, 2007, p.40. Het toegenomen belang van

de ertsen in de exportcijfers blijkt niet zozeer uit een kwantitatieve benadering, maar uitte zich eerder op het

financiële vlak (zie bijlage 4). 33

Ibid, p.180-181. 34

Huybrechts A., Bilan économique du Congo: 1908-1960, Paris, 2010, p.35.

- 22 -

(het huidige Kenia bekleedde de eerste plaats met een totale productie van om en bij de

43300 ton).35

In de literatuur bestaat eensgezindheid over het feit dat de mondiale economische crisis van

de jaren 1930 de Congelese economie ongenadig hard trof. Volgens Buelens werd Congo

“(…) op een draconische wijze door de grote wereldcrisis getroffen”.36

Volgens Vanthemsche

kwam het voortbestaan van de kolonie zelfs in gevaar.37

Niet enkel stortten de grondstof-

prijzen in mekaar, ook de export daalde met maar liefst 60%.38

De lonen – die tijdens de

boom van de jaren 1920 gestegen waren – kenden een terugval van in sommige gevallen

ongeveer 50%.39

De landbouwsector kon evenwel het leed van de Congolese bevolking in

belangrijke mate lenigen: “During the Great Depression, the most important phenomenon

was a rapid growth of African agricultural production (…)”.40

De landbouw heeft minder te

lijden gehad en kon zich veel vlugger dan de mijnsector herstellen. Dat had vooral te maken

met de grote variëteit aan producten bestemd voor de export. Daar agrarische producten

veel minder onderhevig waren aan conjuncturele fluctuaties dan ertsen, konden zij de

kwetsbaarheid van de Congolese economie verzachten.41

Niet elke auteur is het evenwel

eens met dit beeld. Massoz bijvoorbeeld meent dat de commerciële en landbouwbedrijven

het meest geleden hebben onder de naweeën van de crisis, precies door de val van de

grondstofprijzen.42

Welke plaats bekleedde Kivu nu in dit globaal kader? De economische ontwikkeling van Kivu

is, in vergelijking met andere delen van Congo, laat op gang gekomen. Tot het begin van het

interbellum was Kivu een geïsoleerd gebied dat in nauwer (sociaal, economisch en cultureel)

contact stond met Ruanda-Urundi dan met de rest van de kolonie.43

De invasie van de

35

Duignan P. & Gann L.H., “Economic achievements of the colonizers: an assessment” in: Duignan P. & Gann

L.H. (eds.), Colonialism in Africa, 1870-1960. Volume 4: the economics of colonialism, Cambridge; London; New

York; Melbourne, 1975, p.682 tabel 153. Zie bijlage 5 voor een meer genuanceerde analyse van de Congolese

koffieproductie in de periode 1928-40. 36

Buelens F., 2007, p.229. 37

Vanthemsche G., 2007, p.151. 38

Van Reybrouck D., 2010, p.170. 39

Buelens F., 2007, p.235. 40

Jewsiewicki B., “The great depression and the making of the colonial economic system in the Belgian Congo”,

African Economic History, 2, 1977, nr.4, p.160. 41

Huybrechts A., 2010, p.22. 42

Massoz M., Le Congo des Belges (1908-1960), Liège, 1994, p.322. 43

Hoewel ik dien op te merken dat de koloniale overheid reeds vóór het interbellum geprobeerd heeft het

gebied politiek te domineren maar daarbij gedurende een lange periode (1900-16) gestoten is op gewapend

verzet vanwege de lokale bevolking (zie hiervoor Bashizi C., 1978, p.2).

- 23 -

Belgische troepen in Duits Oost-Afrika (1916) had bij vele Europeanen de ogen geopend

omtrent de mogelijkheden van het gebied ten westen van het Kivu-meer. Onmiddellijk na de

Eerste Wereldoorlog leidde dit tot de ‘herontdekking’ van Kivu en de komst van de eerste

kolonisten.44

Tot op dat moment was de traditionele landbouw (zie volgend hoofdstuk voor

een meer gedetailleerd analyse van de Congolese landbouw), het jagen, de visvangst en de

veeteelt (hoofdzakelijk runderen) toonaangevend. Het zou evenwel tot het midden van de

jaren 1920 duren vooraleer kolonisten in ‘groten getale’ in deze regio neerstreken, op zoek

naar land en met de hoop er een succesvolle plantage (vooral koffie maar ook bijvoorbeeld

thee) uit de grond te stampen. In 1924 vestigden zich in Kivu elf kolonisten, waaronder

zeven Belgen (het huidige Kenia telde er op dat moment reeds 9000).45

Hun aantal zou

evenwel toenemen gedurende het interbellum. Aan de vooravond van het uitbreken van de

Tweede Wereldoorlog waren er in geheel Congo 479 ‘agrarische kolonisten’ aanwezig;

ongeveer een derde van dat totaal was gevestigd in het district Kivu.46

Tijdens de aanvangs-

fase van de ‘agrarische kolonisatie’ gebeurde het verlenen van grondconcessies op een

arbitraire en ongecoördineerde wijze. Bovendien liep de koloniale overheid niet hoog op

met de vestiging van buitenlandse kolonisten (voornamelijk Italianen). Om aan deze min-

punten tegemoet te komen werd in 1928 het Comité National du Kivu (CNKi) opgericht met

een dubbel doel:

“(…) one of the Committee’s first acts was to halt the granting of new concessions

while it sorted out the mess created by the land rush especially near the lake”.47

“(…) favoriser la colonisation de la région: entendez la bonne colonisation, la

colonisation belge”.48

Het in goede banen leiden van de kolonisatie impliceert evenwel niet dat elke kandidaat-

kolonist onvoorwaardelijk een stuk grond kreeg toegewezen. Om in aanmerking te komen

voor een concessie diende de kandidaat een minimumkapitaal te bezitten (wat in 1937,

70000 frank bedroeg), waarvan minstens de helft onmiddellijk beschikbaar moest zijn om

44

Het Kivu-meer werd voor het eerst ontdekt in 1894 door de Duitse graaf Von Götzen. 45

Jewsiewicki B., “Le Colonat agricole européen au Congo-belge, 1910-1960: questions politiques écono-

miques”, Journal of African History, 20, 1979, nr.4, p.562. 46

Ibid, p.564: de 479 ‘agrarische kolonisten’ maakten 18% van het totale aantal kolonisten in de gehele kolonie

uit. Bovendien had 70% van die 479 colons agricoles de Belgische nationaliteit. 47

Northrup D., 1988, p.151. 48

Stengers J., Le Congo, mythes et réalités. 100 ans d’histoire, Gembloux, 1989, p.185.

- 24 -

bijvoorbeeld te voorzien in de uitrusting van de plantage.49

Daarenboven dienden kandidaat-

kolonisten een stage van één jaar te volgen op de fermes-écoles van de ‘witte paters’,

teneinde onderricht te krijgen in de teelten en zich de manier van werken eigen te maken.50

De politiek van het CNKi zorgde ervoor dat van de 2000 Europeanen (naast kolonisten ook

bijvoorbeeld religieuzen), gevestigd in het district Kivu in 1939, het overgrote deel Belgen

waren en dat was volgens Chrétien, “(…) le seul cas de création de ‘white highlands’ (…) dans

la région des Grands Lacs”.51

Dat de crisis van de jaren 1930 ook in Kivu toesloeg hoeft niet te verwonderen en de

gevolgen waren zelfs voelbaar tot in 1936-37, maar “(…) le café procura au pays sa meilleure

chance de survie”.52

Inderdaad, de crisis zorgde voor een ommekeer in de houding van de

koloniale overheid ten aanzien van koffie. In de jaren 1920 werd het telen van koffie nog

met angstige ogen bekeken door de autoriteiten (uit schrik voor de verspreiding van ziektes),

maar vanaf de jaren 1930 werd dit gewas alsmaar belangrijker.53

Bovendien ondersteunde

de Belgische administratie bedrijven uit de koffiesector om aan de crisis het hoofd te kunnen

bieden, ondermeer door het verlagen van de transportkosten.54

Het toekennen van leningen

aan kolonisten kan eveneens als overheidssteun beschouwd worden, maar volgens

Jewsiewicki lag daaraan ook een ideologische reden ten grondslag:

“In order to maintain the white presence in the Colony, the Administration decided

during the Great Depression to give sizeable loans to the white farmers in spite of

their very small economic importance”.55

Na de Eerste Wereldoorlog kroop Kivu dus langzaam maar zeker uit het isolement. Zonder

enige twijfel heeft de ontwikkeling van de plantage- en meer algemeen de landbouwsector

daarin een kapitale rol gespeeld. Het alsmaar belangrijker worden van de agrarische sector

komt ook tot uiting in de spectaculaire groei van het aantal landbouwarbeiders: het district

49

Drachoussoff V. (dir.), Le développement rural en Afrique Centrale 1908-1960/1962, Bruxelles, 1991, deel 2,

p.1091. 50

Idem. 51

Chrétien J.P., L’Afrique des Grands Lacs: deux mille ans d’histoire, Paris, 2000, p.253. 52

Willaert M., 1973, p.155. 53

Northrup D., 1988, p.194. 54

Buelens F., 2007, p.237. 55

Jewsiewicki B., 1977, p.169. Zie ook Jewsiewicki B., 1979, p.564. De auteur bedoelt het geringe belang van de

‘agrarische kolonisten’ in het geheel van de Congolese economie. Het hoeft niet te verwonderen dat

Jewsiewicki een dergelijke visie poneert: de kolonisten dienden immers op te tornen tegen kapitaalkrachtige

‘reuzen’ zoals bijvoorbeeld de UMHK.

- 25 -

Kivu telde er in 1919 slechts 68 terwijl in 1928 hun aantal gestegen was tot 22001.56

Jammer

genoeg zijn voor de jaren 1930 geen degelijke cijfers aanwezig, aldus Northrup, maar door

de groei van de plantageproductie (verdubbeling tussen 1933 en 1938) veronderstelt hij ook

een toename van het aantal landbouwarbeiders.57

In de scriptie van Ost heb ik echter wel

cijfermateriaal, aangaande het aantal agrarische arbeiders in het district Kivu, terug-

gevonden en dat materiaal bevestigt Northrup’s hypothese. Ost stelt dat er in 1933, 23831

landbouwarbeiders waren; in 1937, 25852; om vervolgens in 1939 een aantal van 32191 te

bereiken.58

Bovendien zijn er cijfers beschikbaar voor het totaal aantal arbeiders in het

district Kivu: tussen 1926 en 1936 ging het aantal van 11519 naar 71057; terwijl er in 1939 in

Kivu, 92359 mensen tewerkgesteld waren in diverse sectoren.59

Het is frappant dat in Kivu

op het einde van het interbellum ongeveer 1/3 van het totale aantal loonarbeiders actief

was in de agrarische sector, hetgeen het belang van die sector in deze regio onderstreept.

De vraag is evenwel wat de hierboven gegeven cijfers representeren: gaat het enkel om

reguliere werknemers of zijn tijdelijke werkkrachten – die in Kivu een beduidende rol ge-

speeld hebben (zie hoofdstuk 8.2.) – ook in rekening gebracht?

2.3 Sociaal

“La grande période de ce recrutement se situa pendant le boom économique de

l’entre-deux-guerres. On assista à une sorte de réédition du travail forcé de la période

léopoldienne”.60

Ik denk dat het niet overdreven is om te stellen dat het probleem van de main-d’œuvre één

van de meest spraakmakende aspecten van het Congolese sociale leven gedurende het

interbellum was. De Congolese bevolking schommelde in die periode rond de 10 miljoen,

wat een aanzienlijke daling was in vergelijking met de Onafhankelijke Congostaat. Niet enkel

de wanpraktijken onder het bewind van Leopold II, maar ook de militaire aanwezigheid van

56

Northrup D., 1988, p.148 tabel 5.4. 57

Ibid, p.195. 58

Ost M.B., 1979, p.102 appendix 2. Hierbij dien ik op te merken dat het cijfer voor 1933 de gehele provincie

Costermansville beslaat. Bijgevolg kan ik niet zeggen of het aantal landbouwarbeiders in het district Kivu al dan

niet daalde ten gevolge van de mondiale crisis. 59

Bishikwabo C., “Un aspect du colonat au Congo belge: le sort des travailleurs du Kivu (1900-1940)”, Genève-

Afrique, 16, 1977-1978, nr.2, p.32-33. 60

Ndaywel è Nziem I., 1998, p.391.

- 26 -

Congolezen tijdens de Eerste Wereldoorlog en de nasleep61

van de oorlog zorgden voor een

enorme daling van het bevolkingscijfer. De economie floreerde echter in de jaren 1920 en dit

noopte tot een toenemende behoefte aan arbeidskrachten. De combinatie van de bevol-

kingsdecimering en de economische groei hadden tot gevolg dat de vraag naar loon-

arbeiders veel groter was dan het aanbod.62

Bovendien waren grote delen van Congo zeer

dunbevolkt (bijvoorbeeld Katanga, uitgerekend waar de mijnsector tot volle bloei kwam). De

koloniale overheid werd dus geconfronteerd met een groot dilemma: hoe konden voldoende

arbeiders gevonden worden? Daar komt nog bij dat de Congolezen – met de nare

herinneringen aan de nietsontziende dwangarbeid tijdens het Leopoldistische regime in het

achterhoofd – Europese loonarbeid beschouwden als slavernij.63

Het ‘koloniaal charter’

voorzag daarenboven in de afschaffing van de gedwongen tewerkstelling in private onder-

nemingen (let wel: niet voor publieke werken). Echter, door de nauwe verwevenheid van de

overheid en de bedrijfswereld (aandeelhouderschap ondermeer) werden gedwongen

tewerkstellingen, ondanks kritiek van de International Labor Organization, toch oogluikend

toegestaan. Overigens was ook de verhoging van de personenbelasting een manier om

Congolezen naar loonarbeid te drijven. Doordat de rekruteringen veelal in dezelfde regio’s –

zo bijvoorbeeld in Oost-Congo dat door Northrup omschreven wordt als “(…) the colony’s

major labor pool”64

– gebeurden, zorgde dit niet enkel voor talloze arbeidsmigraties

(ondermeer naar de mijnen van Katanga) maar ook voor de ontvolking en de ontwrichting

van het platteland. Een dogma binnen de koloniale politiek was echter om het ‘inlandse

milieu’ zo veel mogelijk te vrijwaren en bijgevolg hadden de autoriteiten met een nieuw

probleemgeval af te rekenen. De oplossing werd gevonden met het instellen van zones

économiques (de Oostelijke Provincie bijvoorbeeld had negen van dergelijke zones, Katanga

acht, …) en van een maximumpercentage voor rekruteringen. Een onderneming mocht 5%

van de valide volwassen (tussen 15 en 50 jaar) mannen rekruteren buiten de zone, 5% bin-

nen de zone en nog eens 15% in de omgeving (binnen een straal van vijf kolometer) van het

bedrijf.65

In haar rapport uit 1925 stelt de Commission pour l’étude du problème de la main-

d’œuvre au Congo belge dat:

61

Zo bijvoorbeeld werd de Spaanse griep van 1918-19 ongeveer 5% van de Congolese bevolking fataal. 62

Door Seibert omschreven als the crisis of wage labor (Seibert J., 2011, p.368). 63

Northrup D., 1988, p.5. 64

Ibid, p.8-9. 65

De Meulder B., 1996, p.60.

- 27 -

“Ces pourcentages de la main-d’œuvre adulte et valide de chaque communauté

indigène peuvent être sollicités, sans que soit à craindre une rupture d’équilibre social

ou économique dans les milieux indigènes”.66

Enkele pagina’s verder in het verslag waarschuwt de commissie dat het niet wenselijk is om

de ingevoerde percentages te overschrijden want dat zou een ontwrichting van het ‘inlandse

milieu’ kunnen veroorzaken.67

Zo klonk de aanbeveling van de commissie in theorie maar in

praktijk namen vooral grote bedrijven (UMHK ondermeer) het niet al te nauw met de

vooropgestelde percentages. Er waren evenwel niet enkel bewuste overschrijdingen van de

limieten:

“(…) le gouverneur de la province du Congo-Kasaï a cité le cas de certains

groupements indigènes voisins du chemin de fer du Congo qui comptent 45% de leurs

hommes valides venus spontanément se présenter sur les chantiers”.68

Niet zozeer de vrijwillige overschrijding van de percentages zorgde voor een probleem, maar

eerder de bewuste overtreding. De crisis van de jaren 1930 en de nasleep daarvan brachten

echter enigszins soelaas voor dit probleem. “Les besoins en main-d’œuvre diminuèrent

spontanément sous l’effet de la grande crise (…)”.69

De massale ontslagen70

en de problemen

van vele, in Congo gevestigde, bedrijven zorgden voor een afnemende nood aan loon-

arbeiders en bijgevolg ook aan het aantal gedwongen tewerkstellingen: “(…) it may be said

that the overt coercion of wage laborers decreased during this decade [1930-40], but it did

not disappear”.71

Bovendien traden steeds meer Congolezen, om diverse redenen, vrijwillig

in dienst. Een levensbelangrijke vraag is natuurlijk welk aandeel wage labor in Congo had

binnen de algemene socio-economische context? Het aantal loonarbeiders (al dan niet

gedwongen) verviervoudigde tijdens het interbellum: van 123000 in 1920 tot 493000 in

66

S.n., “Rapport de la Commission pour l’étude du problème de la main-d’œuvre au Congo belge (1924-1925)”

in: S.n., Le problème de la main-d’œuvre au Congo belge. Rapports 1) de la Commission pour l’étude du

problème de la main-d’œuvre au Congo belge (1924-1925). 2) du Comité consultatif de la main-d’œuvre (1928),

Bruxelles, 1928(a), p.19. 67

Ibid, p.28. 68

S.n., “Rapport du Comité consultatif de la main-d’œuvre (1928)” in: S.n., Le problème de la main-d’œuvre au

Congo belge. Rapports 1) de la Commission pour l’étude du problème de la main-d’œuvre au Congo belge

(1924-1925). 2) du Comité consultatif de la main-d’œuvre (1928), Bruxelles, 1928(b), p.43. 69


In de provincie Katanga bijvoorbeeld daalde het aantal Congolese arbeiders van 73000 in 1930, tot 27000 in

1933 (zie Jewsiewicki B., 1977, p.158). 71

Northrup D., 1988, p.202.

- 28 -

1939.72

Wetende dat de kolonie in die periode om en bij de 10 miljoen zielen telde, dan is

hun aandeel vlak voor de Tweede Wereldoorlog nauwelijks 5%. Dergelijke cijfers zouden de

indruk kunnen wekken dat slechts weinig Congolezen getroffen werden door het regime van

de verplichte tewerkstelling. Er mag echter niet vergeten worden dat er tijdens het inter-

bellum, behoudens gedwongen en vrijwillige arbeiders, ook heel wat werkweigeraars waren

die evenzeer met dwang (gevangenisstraffen, geweld, boetes, …) te maken kregen. Gezien

de Congolese terughoudendheid om in Europese loondienst te treden, moet, naar mijn

mening, de categorie van weigeraars veel groter geweest zijn dan de groep die effectief (al

dan niet gedwongen) aan het werk werd gezet.

En wat met Kivu? Vóór de Eerste Wereldoorlog kende Kivu een heterogene samenleving

bestaande uit een heersende klasse (die haar dominantie vooral dankte aan het bezit van

runderen), de volksmassa en de Pygmeeën. Dat het belang van runderen in deze regio niet

onderschat mag worden, toont volgend citaat aan:

“(…) every man who hoped to achieve full adult status had to have access to cattle.

Without a cow, no man could take a wife, and without a wife and a son to perpetuate

his position, a man remained a legal minor”.73

Net zoals in Ruanda-Urundi bestond er in Kivu een ‘patroon-cliënt-systeem’ wat zorgde voor

de hiërarchie binnen de gemeenschap.74

Deze socio-politieke organisatie vertoonde tijdens

de door mij bestudeerde periode een zekere continuïteit, weliswaar binnen de constraints

van het koloniale bestel (waarmee ik de eerder vermelde contradictorische administratieve

opdelingen, en repercussies daarvan, bedoel; zie voetnoot 29). Niettemin zou de manier van

leven in Kivu op andere vlakken grondig wijzigen tijdens het interbellum. De streek was

immers gehavend uit de oorlog gekomen waarbij militaire verliezen, het uitbreken van

pokken en meningitis in 1918, de zwaar toegeslagen Spaanse griep van 1918-19 en

dysenterie de regio verzwakt hadden, zodanig zelfs dat “(…) the misery became so acute that

people (especially young women) were being sold into slavery by their families to provide

72

Van Reybrouck D., 2010, p.171. 73

Sosne E., “Colonial peasantization and contemporary underdevelopment: a view from a Kivu village” in: Gran

G. (ed.), Zaïre. The political economy of underdevelopment, New York, 1979, p.191. 74

Willaert M., 1973, p.103-104.

- 29 -

food for the rest”.75

Drama’s als deze betekenden evenwel niet dat Kivu eensklaps ontvolkt

was. Het gebied was reeds vóór ‘den Grooten Oorlog’ dichtbevolkt en bleef dat ook tijdens

het interbellum. De bevolkingsdensiteit in het noorden van Kivu (met uitzondering van het

gewest Masisi) was groter dan in het zuiden en het gewest Kabare kon als enige Congolese

gewest de hoge bevolkingsdichtheid van Ruanda-Urundi evenaren (ongeveer 170 inwoners

per vierkante kilometer).76

Zoals eerder al aangegeven, stelde Northrup dat Oost-Congo een

major labor pool was. Dat gold ook voor Kivu, hoewel het bijvoorbeeld voor de UMHK tot

1926 verboden was in deze regio te rekruteren.77

Waar de overgrote meerderheid van de

rekruten naartoe ging, was de landbouwsector, deels in de sector van de cultures obliga-

toires en deels op de plantages. Daarmee ben ik gekomen tot wellicht het meest ingrijpende

sociaal aspect van dit gebied tijdens het interbellum: de komst van de hoofdzakelijk

Belgische kolonisten:

“Au Kivu précisément, la mise en valeur socio-économique prit une forme particulière,

allant dans le sens de réduire considérablement les espaces disponibles pour les

populations locales (…)”.78

Over de rol van het CNKi heb ik reeds in vorige paragraaf gesproken. Doordat het land in

Kivu (en elders in Congo) tijdens het interbellum steeds meer in handen kwam van ‘blanke’

kolonisten, en dus met andere woorden de collectieve landbouw op de achtergrond raakte,

vaardigde de koloniale overheid in 1934 en 1935 decreten uit om het recht op grond te

bewerken juridisch vast te leggen. Vanaf dat moment werd de bevolking gebonden aan

overeenkomsten – waarbij het juridische aspect een nieuwigheid was – die hen het recht

gaven om een stuk land te bewerken en die de goedkeuring vereisten van de lokale

chefferies.79

Hoewel dit geen exclusieve maatregel was voor Kivu, heeft de ‘agrarische

kolonisatie’ aldaar – met de inname van gronden – een veel duidelijkere stempel nagelaten

dan in de overige delen van Congo. Daarenboven weigerden heel wat lokale chefs in dit

75

Northrup D., 1988, p.114. Dit fenomeen staat bekend als het pawning-systeem. In tijden van crisis (honger

bijvoorbeeld) gebeurde het niet zelden dat Afrikaanse gezinnen een kind in ‘onderpand’ weggaven aan meer

gegoede families waar het desbetreffende kind voedsel kreeg in ruil voor hard werk. Het voordeel voor de

getroffen gezinnen was dat er op die manier minder monden te voeden waren. Wanneer de periode van

tegenspoed voorbij was, keerde het kind terug naar het eigenlijke gezin. 76

Willaert M., 1973, p.160. 77

Northrup D., 1988, p.167. Vanaf dat moment rekruteerde de UMHK wel in Kivu, weliswaar slechts voor een

periode van 2 jaar want in 1928 stopten de rekruteringen in dit district. 78


Cornevin R., Histoire du Zaïre des origines de nos jours, Bruxelles, 19894, p.271.

- 30 -

gebied hun goedkeuring te geven en palmden zij zelf de gronden in, met als gevolg dat een

deel van de bevolking van Kivu geen stuk land bezat.80

Naast de vestiging van de in hoofdzaak Belgische kolonisten en de impact daarvan op de

lokale bevolking (rekruteringen, verlies van grond, …) zijn er nog andere zaken die Kivu op

sociaal vlak kenmerkten tijdens het interbellum. Ten eerste was in 1940 het inwonersaantal

van de districtshoofdstad (huidige Bukava) heel bescheiden: slechts 1900 inwoners; ter

vergelijking, het huidige Lubumbashi telde er op dat moment 27000 en het huidige Kinshasa

47000.81

Anders gezegd: in Kivu speelde het leven zich tijdens het interbellum hoofdzakelijk

af op het platteland. Een tweede aspect waren de grillige klimatologische toestanden die

nadelig waren voor de koffieplantages:

“(…) on signala à diverses reprises que l’anxiété régnait chez les planteurs de café; le

Kivu se plaignit de saisons anormalement froides avec accompagnement de pluie et

de grêle qui risquèrent de compromettre les récoltes”.82

Mede door de wispelturige weersomstandigheden en de hoge bevolkingsdichtheid

worstelde de regio rond het Kivu-meer gedurende deze fase met enkele periodes van

schaarste en hongersnood; het derde belangrijke facet. Met name in het midden van de

jaren 1920 was de situatie precair, vooral dan in Ruanda-Urundi en in mindere mate ten

westen van het meer.83

Het was nu precies in het Belgische mandaatgebied dat hongers-

noden gedurende het interbellum herhaaldelijk voorkwamen. Hoewel er aanvankelijk

migraties vanuit dit gebied waren naar, in eerste instantie, Oeganda, begon reeds in het

begin van de jaren 1920 de ‘trek naar het westen’, wat meteen het laatste relevante punt is

voor de sociale toestand van Kivu in deze periode. Tijdens het interbellum zijn enkele tien-

duizenden (het gros kwam vanuit het huidige Rwanda) de grens overgestoken in de hoop het

geluk te vinden in Oost-Congo. En dat die migranten een meerwaarde voor de Congolese

economie konden betekenen, bleek reeds in 1925:

“Il est (…) une réserve de main-d’œuvre qui n’a pas été considérée jusqu’ici: le Ruanda

et l’Urundi. Avec la prudence nécessaire et les garanties de sécurité voulues, on

80

Sosne E., 1979, p.193. 81

Ndaywel è Nziem I., 1998, p.373 tabel 11. 82

Willaert M., 1973, p.157. 83

Idem.

- 31 -

pourrait certainement étudier la possibilité d’utiliser au Congo un certain nombre

d’indigènes de ce territoire”.84

In 1928 herhaalde het Comité consultatif de la main-d’œuvre de wens, om migranten als

arbeidskracht in te zetten in Congo, zelfs nog explicieter:

“(…) il [le comité] attire l’attention sur les ressources qu’offrent les populations du

Ruanda-Urundi, trop denses pour l’étendue des terres qu’elles peuvent cultiver. Il est

urgent qu’on leur vienne en aide à la fois en leur offrant du travail et en mettant à

leur disposition des terres où les immigrants pourront prospérer”.85

De wensen van de bevoegde instanties voor de arbeid zijn niet in dovemansoren gevallen

met als gevolg dat een deel van de migranten terecht kwam in de mijnen van Katanga; het

merendeel echter op de plantages van Kivu: “Pour l’essentiel, il s’agit donc d’une migration

interrurale (…)”.86

Voornamelijk het minder dichtbevolkte gewest Masisi kende een ‘invasie’

van migranten uit Ruanda-Urundi.87

Doordat de migratiestroom initieel ongecontroleerd

verliep, is de koloniale administratie in 1937 overgegaan tot de oprichting van een Mission

d’Immigration des Banyarwanda met de bedoeling de instroom toch enigszins beheersbaar

te maken.88

84

S.n., 1928(a), p.22. 85

S.n., 1928(b), p.54-55. 86

Chrétien J.P., 2000, p.244. 87

Willaert M., 1973, p.160. 88

Ndaywel è Nziem I., 1998, p.380.

- 32 -

3. De Congolese landbouweconomie tijdens het interbellum

“L’agriculture indigène (considérée, bien entendu, en dehors du rôle qu’elle jouait

dans l’économie de subsistance) et celle des colons européens, n’ont eu dans le

développement économique général du Congo qu’une importance secondaire”.89

Deze woorden – die Stengers neerpende in 1989 – beschrijven de situatie van de landbouw

tijdens het interbellum. Uit het citaat zijn twee interessante zaken af te leiden. Ten eerste

dat tijdens het interbellum de Congolese landbouw voorafgegaan werd door een andere

sector. De mijnsector (koper, goud, uranium, …) kwam immers, na een voorzichtige start, tot

volle ontplooiing in de jaren 1920 en de landbouw (palmolie, katoen, koffie, …) bleef wel-

iswaar van groot belang maar werd niettemin van de koppositie verdreven in de export-

cijfers door die mijnsector (zie hoofdstuk 2.2). Ten tweede heeft de auteur het over twee

vormen van landbouw. Stengers spreekt over de ‘inlandse landbouw’ – die een belangrijke

rol bleef spelen in de subsistentie-economie – en de landbouw van de Europese kolonisten,

waarmee hij de plantage-economie bedoelt. Uit mijn onderzoek leerde ik echter dat de

Congolese landbouweconomie tijdens het interbellum nog drie andere vormen kende, naast

de twee types die Stengers aanhaalt.90

3.1 Landbouwtypes

3.1.1 Traditionele landbouw

Het eerste landbouwtype betrof het bewerken van collectieve gronden binnen een gemeen-

schap. De manier van werken kan het best omschreven worden als volgt:

“Méthode de culture périodique, principalement utilisée en région tropicale,

consistant à abattre quelques arbres ou la totalité du peuplement, à brûler les bois

abattus et à pratiquer des cultures agricoles pendant un an ou deux; après quoi, le

cultivateur passe à un autre endroit, où il répète la même opération”.91

89

Stengers J., 1989, p.207. 90

Ruim geïnterpreteerd was er nog een zesde vorm: de proefstations waar de nadruk lag op het experi-

menteren met gewassen en niet zozeer op de landbouw sensu stricto. Bovendien stelden deze stations tijdens

het interbellum relatief weinig Congolezen tewerk. Om deze twee redenen zal ik – behoudens een vluchtige

vermelding – geen specifieke aandacht wijden aan dergelijke instituten. 91

Tondeur G., L’agriculture nomade au Congo belge, Bruxelles, 1957, p.3.

- 33 -

Deze methode wordt in de literatuur doorgaans omschreven als nomadische landbouw. Al

dien ik op te merken dat er geen sprake kan zijn van nomaden in de strikte zin van het

woord. De Congolese dorpen, waar de landbouwers woonden, vertoonden een zekere vorm

van stabiliteit en het dorp werd enkel verlaten wanneer de nieuw in cultuur gebrachte

gronden – die enkel gezocht werden wanneer de initiële gronden uitgeput waren en die

vervolgens een aantal jaren braak gelaten werden – te ver van het oorspronkelijke dorp

gelegen waren.92

De gronden die bewerkt dienden te worden, werden aangeduid door de hoofdmannen van

de gemeenschap, weliswaar in overleg met de dorpsnotabelen en na raadpleging van de

medicijnman.93

Op het gekozen stuk land had de gemeenschap een exclusief oogstrecht.

Spontaan gegroeide planten mochten evenwel door iedereen, inclusief toevallige voorbij-

gangers, geoogst worden.94

Het cultivatieproces volgde een vast stramien. De gekozen

gronden werden door de mannen van de gemeenschap ontdaan van de aanwezige vegetatie

(bomen, gras, …). Na een periode van vier à zes weken waarin de afgekapte vegetatie kon

drogen, werd alles in brand gestoken om vervolgens ‘schoongemaakt’ te worden.95

“Le

travail des hommes du village est alors terminé. Ils retournent à leurs occupations

traditionnelles (…)”.96

Na het voorbereidende werk kwamen de vrouwen in actie. Zij stonden

in voor het planten en/of zaaien van de gewassen, alsook voor de oogst. Hoewel deze

landbouwmethode ideaal was voor het voorzien in de voedselvoorziening van de

gemeenschap (subsistentie-economie) moet er toch op gewezen worden dat landbouw

steeds in combinatie met jagen, verzamelen, vissen, … gebeurde.97

De arbeidsverdeling

92

Miracle M.P., Traditional agricultural methods in the Congo basin, Stanford, 1964, p.B1. 93

Tondeur G., 1957, p.9-10. 94

Massoz M., 1994, p.264-265. 95

De door mij doorgenomen literatuur brengt geen verheldering op de vragen waar en wanneer deze manier

van werken gehanteerd werd. Ondermeer gezien de toe-eigening van gronden door de Belgische kolonisatoren

(voor bijvoorbeeld het uitbaten van plantages) lijkt het mij echter onwaarschijnlijk dat tijdens het interbellum

overal in Congo een dergelijke werkwijze nog van toepassing kón zijn. 96

Tondeur G., 1957, p.15. 97

Miracle M.P., 1964, p.A3. Zelfs de Pygmeeën, die hoofdzakelijk leefden van jagen en verzamelen, steunden

voor een deeltje van hun voedselproductie op de landbouw. Het hierboven geschetste, generaliserende beeld

dient wel enigszins gerelativeerd te worden. In mijn verder vertoog zal ik aantonen dat voornamelijk de intrede

van de verplichte teelten een forse aantasting van de traditionele landbouw betekend heeft. De vaak

excessieve toepassing van, hoofdzakelijk, de verplichte katoenteelt leidde er in sommige Congolese gebieden

toe dat de supplementaire jacht- en verzamelactiviteiten soms volledig verdwenen (zie 3.2.2).

- 34 -

tussen man en vrouw binnen deze landbouwvorm berustte eveneens op een precair even-

wicht binnen de traditionele gemeenschappen.98

De slash and burn-techniek werd overal in Congo toegepast. Niettemin wijst Miracle erop

dat er binnen dit systeem variaties waren ten gevolge van geografische en klimatologische

omstandigheden. Binnen de traditionele landbouwtechniek kunnen zes klassen onder-

scheiden worden, waarbij de meest voorkomende werkwijze de cut-burn-plant methode,

zoals hierboven omschreven, is. Maar zelfs binnen deze klasse kunnen, volgens Miracle, tien

subdivisies onderkend worden. Zo bijvoorbeeld werd in streken met een grassavanne

gebruik gemaakt van de hoe-hoe-clean-burn-level-plant techniek. Een dergelijke manier van

werken was te vinden in grote delen van Kivu en, nog steeds volgens Miracle: “The

agricultural system (…) is based on similar crops and may be characterized by the clearing

methods used in Ruanda-Urundi (…)”.99

Uit dit citaat blijkt dat het heel moeilijk is om over

landbouwvormen (zeker nopens de traditionele landbouw) te spreken binnen landsgrenzen.

Bepaalde ‘historische eenheden’ (zoals rond het Kivu-meer) – die niet enkel economische

maar ook sociale, culturele en politieke gelijkenissen vertoonden – zijn vaak, door het

instellen van grenzen door de kolonisatoren, gescheiden van mekaar, wat echter niet impli-

ceert dat de banden verdwenen zijn.

Het in de vorige alinea’s geschetste beeld impliceert evenwel niet dat de traditionele

Congolese landbouw geen interne evoluties gekend heeft. Miracle benadrukt dat elke regio

zich gespecialiseerd had in de productie van een bepaald voedselgewas (bijvoorbeeld peul-

vruchten in Kivu) en dat er daardoor uitwisseling en (ruil)handel was, weliswaar niet

overal.100

Het bestaan van handel, in sommige regio’s, toont aan dat het principe van

surpluscreatie geen onbekend gegeven was in de kolonie tijdens het interbellum. Overigens

dien ik te benadrukken dat – gelet op het fenomeen van de ‘tribuutbetalingen’ – het creëren

van een surplus reeds vóór de koloniale periode aanwezig was in Congo. Bovendien toont

Vansina in zijn Paths in the rainforests aan dat er, tenminste in het westelijk gedeelte van het

98

In het verdere verloop van dit hoofdstuk zal ik poneren dat de arbeidsverdeling tijdens het interbellum zich

op een andere wijze uitte dan het ietwat idyllische beeld dat opduikt in de koloniale literatuur. Dat beeld

ontstond doordat auteurs als Tondeur precies op zoek gingen naar het ‘primitieve’ en bijgevolg geen oog

hadden voor de grotere verantwoordelijkheid die vrouwen, gedurende deze periode, droegen bij de be-

bouwing van het land (zie 3.2.1). 99

Miracle M.P., 1964, p.B40. 100

Ibid, pp.A4-A6.

- 35 -

prekoloniale Congo, tevens een marktgerichte landbouwproductie bestond (weliswaar

beperkt qua volume en waarde).101

Een tweede interne evolutie, was de stabilisatie van de

landbouw in sommige delen van Congo. Het ging om dichtbevolkte en vruchtbare streken

(bijvoorbeeld gebieden in Bas-Congo of grote delen van Kivu en Ruanda-Urundi) waarbij:

“Des formes d’agriculture un plus perfectionnées y étaient pratiquées. L’occupation

des terres par les cultures y présentait un caractère de pérennité plus accentué, la

stabilité des villages était beaucoup plus grande (…)”.102

3.1.2 Verplichte teelten

Dat de traditionele Congolese landbouw weinig winstgevend was vanuit kapitalistisch oog-

punt, ontsnapte niet aan het oog van de koloniale overheid. Volgens Huybrechts wenste

België echter de Congolese boeren te integreren in een door de koloniale staat gecontro-

leerde kapitalistische economie.103

Een eerste poging daartoe werd ondernomen in 1917.

Onder impuls van Edmond Leplae104

werden de cultures obligatoires geïntroduceerd in

Congo. In het officiële discours is vaak de benaming ‘opvoedende teelt’ terug te vinden. De

bedoeling van de koloniale overheid was namelijk om de ‘inlandse landbouw’ te ontwikkelen

en rendabeler te maken. Het ‘opvoedende’ – waarmee de koloniale administratie de

coöperatie met de Congolezen wou benadrukken – is evenwel ietwat eufemistisch aangezien

de Congolese bevolking verplicht werd een bepaald gewas te verbouwen; op een bepaalde

oppervlakte en voor een bepaalde tijdsduur – aanvankelijk minimum 60 dagen per jaar maar

tijdens de Tweede Wereldoorlog opgetrokken tot minimaal 120 dagen.105

In ruil voor de

verbouwde teelten kregen de landbouwers een uiterst bescheiden loon (uitbetaald door

bedrijven) in de plaats. Niet enkel waren de uitbetaalde salarissen zeer laag, volgens Buelens

stelde zich nog een ander probleem:

“De vergoedingen voor de Afrikaanse landbouwers werden bovendien nooit helemaal

correct uitbetaald. Zo werd ingevolge het decreet van 1921 weliswaar een

101

Vansina J., Paths in the rainforests. Toward a history of political tradition in equatorial Africa, London, 1990,

p.209-210. Ondermeer rond het huidige meer van Nkunda (Stanley-pool) werden reeds rond het midden van

de 19e eeuw producten als palmolie intensief geteeld voor de export. Daarenboven is geweten dat ook rubber

in westelijk Congo, vanaf circa 1870, geproduceerd werd voor de export. 102

Tondeur G., 1957, p.6. Zie ook Miracle M.P., 1964, p.B1. 103


Leplae was op dat moment directeur-generaal van de landbouw bij het ministerie van koloniën. 105

Jewsiewicki B., 1983, p.123.

- 36 -

minimumprijs uitbetaald, maar het saldo werd uitgekeerd aan de chefs en de inlandse

notabelen van wie men [bedrijfsleiders] zich absoluut de medewerking wilde ver-

zekeren”.106

Bij de invoering van de verplichte teelten werd initieel een onderscheid gemaakt tussen

voedingsgewassen (maniok, bananen, …) en exportgewassen (koffie, palmolie, katoen, …). In

praktijk werd echter al vrij vlug duidelijk dat er zich een specialisatie voordeed in de richting

van de palmsector en voornamelijk de katoenbranche. De hiernavolgende cijfers illustreren

het toegenomen belang van de verplichte katoenteelt tijdens het interbellum: de output van

Congolees katoen bedroeg in 1920, 800 ton en in 1940, 135689 ton.107

In 1921 waren 15000

gezinnen betrokken bij het verbouwen van dit gewas, terwijl het aantal in 1940 was

opgelopen tot 905578.108

De mondiale crisis van de jaren 1930 – in combinatie met de

schamele verloning – zorgde er enerzijds voor dat katoenproducenten voortaan behoorden

tot “(…) the most impoverished segment of the rural society integrated into the colonial

economy”.109

Anderzijds werd het systeem van de verplichte teelten nog uitgebreid door de

koloniale overheid en werd beslist om nieuwe gewassen ook verplicht te laten

verbouwen.110

Niet enkel de plattelandsbevolking werd meer belast, ook ontslagen indus-

triearbeiders – die gedwongen werden om naar hun dorp van herkomst terug te keren –

werden verplicht een bepaald gewas te verbouwen.111

De term culture obligatoire laat

overigens verstaan dat niet alle Congolezen de gewassen met evenveel enthousiasme ver-

bouwden. Meer zelfs, de ‘inlandse boeren’ hadden vaak af te rekenen met ernstige vormen

van dwang en geweld, en niet enkel in de katoensector (waarop ik verder zal terugkomen).

Het zou verkeerd zijn om te denken dat het regime van de verplichte teelten (gericht op de

export) een unicum was voor Belgisch Congo. In Franse en Portugese kolonies werd even-

eens een dergelijk systeem toegepast; terwijl in de Britse Afrikaanse kolonies enkel het telen

van voedingsgewassen, als maatregel tegen tekorten en honger, verplicht was.112

Het grote

verschil tussen Congo en andere Afrikaanse kolonies is echter dat nergens anders dan in de

106

Buelens F., 2007, p.441. 107

Likaka O., 1997, p.42 tabel 1.4. 108

Idem. 109

Ibid, p.79. 110

Jewsiewicki B., “African peasants in the totalitarian society of the Belgian Congo, 1917-1960” in: Klein M.A.

(ed.), Peasants in Africa, historical and contemporary perspectives, Beverly Hills, 1980, p.55. 111

Jewsiewicki B., 1977, p.160. 112

Miracle M.P., 1964, p.E9.

- 37 -

Belgische kolonie dit stelsel op een dermate grote schaal en voor een zodanig lange

tijdspanne (tot het einde van de koloniale periode) gehanteerd werd.

3.1.3 Zelfstandige boeren

De wil van de koloniale overheid om de agrarische productiviteit te verhogen geschiedde

evenwel niet enkel via verplichting. Een deel van de Congolezen acteerde immers als

zelfstandige landbouwer (in de literatuur doorgaans omschreven als smallholder) en slaagde

erin om, naast de productie voor de gemeenschap (of voor het gezin), een surplus te creëren

dat aan Europeanen verkocht kon worden.113

Jewsiewicki stelt dat in de jaren 1920 in

sommige gebieden, zoals Noord-Kivu: “Some primitive accumulation began (…) where

certain chiefs persuaded their subjects to cultivate cotton and coffee”.114

In Zuid-Kivu was de

situatie evenwel verschillend en werden smallholders danig beknot in hun activiteiten

waarbij de plantage-eigenaars zich niet onbetuigd hebben gelaten (zie hoofdstuk 8.3.2).

Hoewel de koloniale overheid de ‘ontwikkeling’ van de ‘inlandse landbouw’ predikte, was zij

niet opgezet met de aanwezigheid van zelfstandige boeren. Dit komt enerzijds doordat,

tijdens het interbellum, de Belgische administratie overduidelijk de voorkeur gaf aan

kapitaalkrachtige ondernemingen waardoor de totstandkoming van een Congolese midden-

klasse afgeremd werd. Zo was het voor Congolezen bijvoorbeeld officieel verboden om

andere mensen in dienst te nemen waardoor de ontwikkeling van een ‘moderne’ onder-

neming nagenoeg onmogelijk was.115

Anderzijds speelden ook ideologische motieven een

rol. Hoewel in het officiële discours geen onderscheid gemaakt werd tussen ‘blank’ en

‘zwart’, had de ‘blanke’ gemeenschap in Congo een raciale scheiding voor ogen (onzichtbare

coleur bar). De opkomst van een ‘inlandse middenklasse’ zou daarom een gevaar kunnen

betekend hebben voor die ‘blanke’ gemeenschap en ook om die reden werden smallholders

in hun ontplooiing getemperd.116

Bovendien zorgde de crisis van de jaren 1930 voor meer

113

Zoals ik – in navolging van Vansina – hierboven reeds aangevoerd heb was marktproductie, tenminste in het

westelijk gedeelte van Congo, aanwezig vóór de Europese intrede. De vraag is evenwel op welke manier die

kennis zich verspreid heeft naar andere delen van de kolonie? Is de verspreiding gebeurd door middel van

diffusie of heeft het systeem van de verplichte teelten daarin (ook) een rol gespeeld? Is het ondenkbaar dat

een aantal Congolese boeren voor eigen rekening zijn beginnen werken in plaats van voor een schamel loon bij

de cultures obligatoires? 114



Jewsiewicki B., 1983, pp.117-119.

- 38 -

staatsinterventie in de rurale sector waardoor het ontwikkelingsproces van de kapitalistisch

ingestelde Congolese boeren nog sterker afgeremd werd:

“Rigorous and coercive agricultural planning, the control of prices lowered by 50

percent to 80 percent during the Great Depression (…) prevented African participation

outside the state-controlled market. The state decided what peasants could grow,

what prices they would receive (…)”.117

Het gevolg van deze overheidspolitiek was dat smallholders in Congo, tijdens het inter-

bellum, een marginale groep bleven en dat zij bijgevolg geen groot gewicht in de schaal

konden leggen. In Brits Oost-Afrika (Oeganda en Tanganyika) daarentegen was de situatie

helemaal anders. Daar konden kleine zelfstandige boeren wel een beduidende plaats ver-

werven en waren zij zelfs heel belangrijk voor de export van koffie.118

Meer algemeen

beschouwd was het echter pas in de loop van de jaren 1950, met de intrede van makkelijker

te telen variëteiten, dat het belang van de smallholder toenam in de Oost-Afrikaanse koffie-

productie.119

3.1.4 ‘Inlandse landbouwbedrijven’

De onderdrukking van kleine zelfstandige boeren – door de bevoordeling van de koloniale

overheid van kapitaalkrachtige bedrijven – en de in 1917 ingevoerde cultures obligatoires –

die een aderlating betekenden voor de traditionele landbouw – hadden tot gevolg dat de

‘inlandse landbouw’ ontoereikend bleef. Het onproductieve karakter van de subsistentie-

economie (vanuit kapitalistisch perspectief bekeken) was niet aan de aandacht van de prins

van Brabant (de latere koning Leopold III) ontsnapt. Na zijn tweede Congo-reis in 1933 liet

Leopold deze grief dan ook duidelijk horen in het Belgische parlement. De prins was van

oordeel dat de productiviteit van de Congolese landbouw enkel verhoogd kon worden door

de extensieve aard van de traditionele landbouw om te vormen tot een meer intensieve

bewerking van de grond. Die intensivering kon volgens hem door onafhankelijke boeren te

laten samenwerken in zogenaamde paysannats indigènes. De verzuchtingen van Leopold

117


Meier G.M., “External trade and internal development” in: Duignan P. & Gann L.H. (eds.), Colonialism in

Africa, 1870-1960. Volume 4: the economics of colonialism, Cambridge; London; New York; Melbourne, 1975,

p.454. 119

Ibid, p.458.

- 39 -

kregen onmiddellijk gehoor en reeds in datzelfde jaar werd het Institut National pour l’Etude

Agronomique du Congo Belge (INEAC) opgericht. Met behulp van deskundigen (agronomen

en andere wetenschapslui) en de uitbouw van experimentele stations wilde de Belgische

koloniale overheid de ‘inlandse landbouw’ stimuleren. De intensivering gebeurde dus niet

enkel door het nemen van arbeidsbesparende maatregelen maar ook door de invoering van

bijvoorbeeld kunstmatige meststoffen:

“(…) families were relocated in an effort to place their fields in a systematic layout

and to place the center of the community nearer existing roads in order to aid the use

of machinery and to facilitate the introduction of fertilizers, pesticides, superior crop

rotation, and superior varieties, and to make supervision and guidance easier”.120

Met een dergelijk ‘inlands landbouwbedrijf’ werd voor het eerst geëxperimenteerd in 1936

te Gandajica (huidige provincie Lomami). Deze landbouwvorm was, met andere woorden,

tijdens het interbellum niet belangrijk en het was pas na de Tweede Wereldoorlog dat de

paysannats op grote schaal werden toegepast.121

Niettemin dien ik te vermelden dat deze

bedrijven na 1945 erg productief en succesvol geweest zijn, voornamelijk in de koffiesector.

Deze landbouwetablissementen slaagden er niet enkel in om een nieuwe koffievariëteit te

ontwikkelen – arabusta of een hybride van de soorten robusta en arabica – maar ook

bereikte de koffieproductie in de jaren 1950 “(…) une quantité telle que d’autres pays

producteurs, ceux d’Amérique du Sud notamment, s’en inquiétèrent”.122

De reden waarom ik zoveel belang hecht aan de paysannats is niet zozeer omdat ze een

belangrijke landbouwvorm waren in de periode tussen de twee Wereldoorlogen. De

draagwijdte tekende zich eerder af in een ommekeer binnen de koloniale landbouwpolitiek.

Tot 1933 zocht de administratie naar agrarische innovaties die elders ontwikkeld waren;

terwijl vanaf dan onderzoek werd gedaan in Belgisch Congo zelf (ondermeer dankzij de

oprichting van het INEAC).123

Een tweede kentering uit zich in het feit dat vanaf 1933 de

ontwikkeling van de ‘inlandse landbouw’ overgelaten werd aan de Congolezen, wat voor-

heen ondenkbaar was.124

Deze twee evoluties impliceren evenwel niet dat de Congolese

120

Miracle M.P., 1964, p.E10. 121


Kestergat J., Quand le Zaïre s’appelait Congo. L’aventure coloniale belge, Bruxelles, 1985, p.100-101. 123

Miracle M.P., 1964, p.E10. 124

Massoz M., 1994, p.334.

- 40 -

landbouwers eensklaps alle vrijheid van handelen kregen. Jewsiewicki merkt op dat ook de

paysannats onderhevig waren aan staatscontrole en dat op die manier de boeren uit een

niet door de staat gecontroleerde markteconomie gehouden werden.125

3.1.5 Plantages

Ondanks de controle van de koloniale overheid op de ‘inlandse landbouwbedrijven’ werden

deze niettemin geleid door Congolese arbeiders. Precies dit laatste is een groot verschil met

de plantages – die geleid werden door Europese (veelal Belgische) kolonisten. Aangezien ik

in voorliggende scriptie werk rond koffieplantages, dien ik mij de vraag te stellen wat met

een plantage bedoeld wordt? De doembeelden van Caraïbische plantages waar Afrikanen –

al dan niet vastgeketend – als slaaf tewerkgesteld werden, verschijnen in mijn gedachten.

Het zou echter een anachronisme zijn om dit beeld te projecteren naar de plantages van

tijdens het interbellum. Meier omschrijft een ‘moderne’ plantage als volgt:

“(…) although plantation labour was the route for entering the market economy, most

Africans entered as unskilled labour, and the plantation economy did little to inculcate

new labour skills. Nor was the low-productivity, casual labour force transformed into

a high-productivity, permanent labour force”.126

Cooper voegt aan deze descriptie toe dat een plantage een specifieke economische

structuur (vaak met seizoen- of dagarbeiders) kende; een grote, op de export gerichte

eenheid waar aspecten als centrale controle en discipline hoog in het vaandel gedragen

werden.127

Algemeen gesteld werkten Afrikaanse plantages dus met ongeschoolde, veelal

tijdelijke, arbeiders die een lage productiviteit aan de dag legden. Bovendien kenmerkten de

plantages zich door het uitbetalen van doorgaans heel lage lonen. Specifiek voor Congo

wijzen zowel Kestergat als Stengers op de lage rendabiliteit van de plantages en het uitkeren

van matige salarissen.128

125

Jewsiewicki B., 1980, p.58. De ontplooiing van zelfstandige landbouwers en hun intrede in een vrije markt-

economie werd om dezelfde reden angstvallig afgeremd. 126

Meier G.M., 1975, p.458-459. 127

Cooper F., 19972, p.12. Hoewel de auteur in dit werk niet ingaat op de situatie in Congo, schuift hij in de

introductie enkele algemene inzichten, ondermeer, betreffende plantages naar voren die in het kader van deze

scriptie relevant zijn. 128

Zie Stengers J., 1989, p.205 en Kestergat J., 1985, p.92.

- 41 -

De Congolese plantages waren tijdens het interbellum actief in allerlei exportsectoren: rijst,

suikerriet, koffie, tabak, thee, palmolie, … Voornamelijk de exploitatie van dit laatste product

heeft een eigenaardige evolutie doorgemaakt. Als onderdeel van de Britse groep Unilever

werd in 1911 de Huileries du Congo Belge (HCB) in het leven geroepen met als doel “(…) to

exploit natural resources rather than establish new sources of wealth”.129

Aanvankelijk

opereerde de HCB hoofdzakelijk binnen het systeem van de verplichte teelten. Congolezen

werden verplicht om de vruchten van wilde palmbomen te kappen en deze vervolgens

eigenhandig naar centrale verzamelplaatsen te transporten. Hoewel de ‘inlandse bevolking’

huiverachtig stond tegen dit systeem, kende de HCB in de loop van de jaren 1920 een

enorme opmars.130

Net zoals bij de verplichte katoenteelt waren het gebruik van dwang en

het betalen van schaarse lonen daar niet vreemd aan. Evenwel bezondigde de firma zich

tevens aan ‘overkapitalisatie’ met als gevolg dat: “It could show reasonable profits only when

oil prices were exceptionally good (…)”.131

Met de mondiale crisis van de jaren 1930 – en de

val van de prijzen van palmolieproducten – werd duidelijk dat de methode van de verplichte

teelten niet langer winstgevend was. De directie van de HCB ging bijgevolg op zoek naar

maatregelen die zowel arbeids- als landbesparend waren:

“In the end the solution was to establish plantations which, because the trees could

be concentrated into limited areas and the whole process of cutting and transport

made more efficient, would also make it possible to recruit and keep a (…) labour

force”.132

Niet enkel de crisis zorgde voor een keerpunt, ook de vaststelling dat andere Unilever-

plantages (in West-Afrika en Zuidoost-Azië) veel efficiënter en met lagere productiekosten

geconfronteerd werden dan de Congolese verplichte palmolieteelt, leidde tot de beslissing

om vanaf het begin van de jaren 1930 over te schakelen naar een plantage-economie.133

Na

een overgangsfase en de troebelen van de Tweede Wereldoorlog konden de HCB-plantages

een aanzienlijke plaats op de wereldmarkt bemachtigen (in de loop van de jaren 1950 was

129

Fieldhouse D.K., Unilever Overseas: the anatomy of a multinational 1895-1965, London, 1978, p.496. 130

Ibid, p.507. 131

Ibid, p.509. 132

Ibid, p.512. 133

Ibid, pp.521-523. Hierbij dien ik echter op te merken dat er ook reeds voor de ommekeer palmolieplantages

van de HCB bestonden. Deze werden evenwel enkel aangewend als supplement voor de verplichte teelt.

- 42 -

ongeveer 9,2% van de globale palmolieproductie afkomstig van Congolese plantages).134

Of

de arbeiders daar ook beter van geworden zijn, is evenwel een andere discussie.

3.1.6 Relatie tussen de marktgerichte (landbouw)economie en de niet-marktgerichte land-

bouw

Uit voorgaande paragrafen is gebleken dat er in Congo drie landbouwvormen belangrijk

waren gedurende het interbellum. Door het onder de knoet houden van smallholders en de

late intrede van de ‘inlandse landbouwbedrijven’, dient aan deze vormen geen noemens-

waardige betekenis verleent te worden in deze periode.

Volgens Buelens tonen de verschillende vormen aan dat de er gesproken kan worden van

een duale economie met een niet-kapitalistische sector (de traditionele landbouw) en een

kapitalistische sector (plantages, verplichte teelten; en voor het interbellum in mindere mate

zelfstandige boeren en ‘inlandse landbouwbedrijven’).135

Het dualisme van deze auteur

impliceert echter het statisch naast elkaar bestaan van de marktgerichte en de niet-markt-

gerichte landbouw. Ook Huybrechts hangt dit concept aan en oppert: “Il n’existe guère de

relations d’échange entre ces deux mondes (…)”.136

Maar gaat de zienswijze van deze auteurs

wel op voor het interbellum? Ofschoon ik in de vorige puntjes de diverse landbouwtypes

evenzeer als statische, niet-gerelateerde entiteiten geanalyseerd heb, is het in deze para-

graaf mijn expliciete bedoeling om de vormen in verband met elkaar te brengen en daaruit

zal blijken dat het concept van een duale economie, voor de periode tussen de twee Wereld-

oorlogen, genuanceerd dient te worden.

De heroriëntering van de traditionele voedselproductie naar, voornamelijk, exportgewassen

impliceerde immers niet dat de conventionele landbouwmethode vervangen werd door een

andere landbouwvorm. De invoering van de verplichte teelten – waarbij katoen en palmolie

voor de meeste beroering gezorgd hebben – betekende ongetwijfeld een schok voor de

traditionele gemeenschappen waardoor het bestaande precaire evenwicht danig verstoord

werd. Zoals eerder gezegd dienden de Congolezen een minimaal aantal dagen per jaar een

exportgewas te verbouwen. Dit aspect wijst er echter op dat de koloniale overheid de

traditionele landbouw niet wou vernietigen. In de literatuur bestaat dan ook een consensus

134

Ibid, p.494. 135

Buelens F., 2007, p.265. 136

Huybrechts A., 2010, p.23.

- 43 -

over het blijvende belang van de subsistentie-economie. Jewsiewicki verwoordt het op

volgende wijze: “In spite of colonial economic and social pressures, agricultural populations

did preserve some control over their working hours and their diverse food production”.137

Ook Miracle en Tondeur wijzen op de aanpassing die de traditionele landbouw ondergaan

heeft, maar niettemin aan de basis van de voedselproductie bleef staan.138

Hetzelfde principe was ook geldig in de plantage-economie. Ik heb reeds gewezen op het

veelvuldig aanwenden van tijdelijke arbeiders (seizoen- en/of dagarbeiders) en dit aspect is

een typisch kenmerk van Congolese plantages.139

De logica, vanuit het oogpunt van de

plantage-eigenaars, is makkelijk te begrijpen. Door tijdelijke arbeiders aan te werven konden

de kosten gedrukt worden: er moest geen woonst voorzien worden; de arbeiders konden

hun eigen voedsel produceren; en bovendien dienden tijdelijke werkkrachten minder

betaald te worden dan reguliere arbeiders.

Het aanwenden van hoofdzakelijk temporele, ongeschoolde mensen die een lage arbeids-

productiviteit aan de dag legden en die voor hun inspanning een schaars loon in de plaats

kregen, hebben er evenwel toe geleid dat plantages niet zijn kunnen uitgroeien tot een

leidende agrarische sector in het Congo van het interbellum, bijgevolg: “(…) Adam Smith’s

vision of growth of the exchange economy and the division of labour, ‘improving the skill and

dexterity of the people’, (…) remain[ed] unfulfilled”.140

De plantages hebben vooral in

bepaalde sectoren – zoals de palmoliesector vanaf de jaren 1930 – en/of bepaalde gebieden

– zoals de arabica-koffieplantages van Kivu – een belangrijke positie bekleed.

3.2 Sociale dimensie

3.2.1 Dynamische boeren

In de vorige paragraaf heb ik reeds aangehaald dat binnen de traditionele, extensieve

landbouw een precair evenwicht bestond. De arbeidsverdeling tussen man en vrouw wordt

137


Tondeur G., 1957, p.23 en p.55 en Miracle M.P., 1964, p.E42. 139

In zijn werk over de Oost-Afrikaanse kuststrook wijst ook Cooper op het tewerkstellen van overwegend

tijdelijke arbeidskrachten (Cooper F., 19972, p.5). Hierbij dien ik wel de nuance te maken dat voornamelijk de

HCB-plantages er vanaf de jaren 1930 in geslaagd zijn een relatief omvangrijk permanent arbeidersarsenaal aan

te werven (Fieldhouse D.K., 1978, p.517). 140

Myint H.L., The economics of the developing countries, London, 1964, p.64; geciteerd door Meier G.M.,

1975, p.459.

- 44 -

doorgaans verklaard vanuit het constraint model waarbij gesteld wordt dat vrouwen, gezien

het biologisch gegeven van kinderen baren en borstvoeding geven, slechts in een deel van

het productieproces konden participeren.141

Bovendien waren bepaalde taken makkelijker

door mannen uit te voeren (zoals het intensieve voorbereidende werk of het verzamelen van

grondstoffen).142

Ten tweede was die arbeidsverdeling echter ook een gevolg van de

combinatie van landbouw met andere vormen van voedselvergaring (jagen, vissen, …).

Evenwel verhoogde de vrouwelijke participatie in de traditionele economie wanneer

mannen voor lange periodes – ingevolge loonarbeid, oorlogsvoering, … – van huis weg

waren.143

Met name de loonarbeid had tijdens het interbellum een danige impact op de

traditionele samenlevingen. De koloniale autoriteiten zagen het platteland namelijk als een

enorm arbeidsreservoir waaruit quasi naar believen gerekruteerd werd – ondermeer voor de

oprukkende mijnsector – waardoor het dynamisme nog groter werd. Hiermee toon ik de

facto aan dat het statische constraint model alsook de idyllische weergave in de koloniale

literatuur, minder relevant zijn voor het interbellum. De socio-economische ontwikkelingen

tijdens deze periode hebben immers gezorgd voor veranderingen in de ‘traditionele’ taak-

verdeling tussen man en vrouw. De vrouwen droegen een grotere verantwoordelijkheid in

het landbouwproces omdat de mannen niet (of in mindere mate) beschikbaar waren.

De ‘agrarische flexibiliteit’ was eveneens present bij de, door de koloniale overheid, inge-

voerde marktgerichte landbouwvormen. Cooper stelt:

“That peasantries can be differentiated and overlap proletariats (…) mean[s] that any

analysis (…) will have to transcend static and homogenous categories and explore a

single, complex, and changing social field”.144

Het feit dat landbouwvormen met elkaar gecombineerd werden, zoals geopperd in de vorige

paragraaf, toont aan dat dezelfde boeren zich doorgaans inlieten met verschillende vormen

van landbewerking of met een combinatie van subsistentie-landbouw en een vorm van loon-

arbeid. Congolezen, en de meeste Afrikanen in het algemeen:

141

White D.R.; Burton M.L. & Dow M.M., “Sexual division of labor in African agriculture: a network autocor-

relation analysis”, American Anthropologist, 83, 1981, nr.4, p.825. 142

Idem. 143

Ibid, p.827. 144

Cooper F., 19972, p.13-14. Wat de auteur bedoelt met ‘wijzigende sociale groepen’ is dat het eveneens

mogelijk was dat binnen hetzelfde gezin een aantal leden, op diverse tijdstippen (elk jaar bijvoorbeeld), de

traditionele landbouw combineerden met loonarbeid.

- 45 -

“(…) sought to combine agricultural work on their own with wage labor for others,

hoping to obtain security and a cash income without losing control over the way they

worked”.145

Niet enkel de Congolese landbouwers legden een zeker dynamisme aan de dag, ook de land-

bouwvormen an sich vertoonden een flexibiliteit. De, in de vorige paragraaf, besproken

casus van de HCB – met de omschakeling van verplichte teelt naar plantages – is hiervan een

mooie illustratie.

3.2.2 Dwang en geweld

Dat de introductie van kapitalistische agrarische vormen de traditionele landbouw onder-

mijnd – en bijgevolg het precaire evenwicht verstoord – heeft, heb ik reeds aangehaald. De

vraag is echter of de Congolezen deze marktgerichte gedaantes zonder meer met open

armen ontvangen hebben?

De meeste Congolezen traden niet vrijwillig in Europese loondienst.146

De Belgische koloniale

overheid trachtte dit euvel echter op te lossen door de instelling van belastingen waardoor

Congolezen gedwongen werden een ‘staatsgereguleerd’ inkomen te vergaren.147

Indien de

accijnzen niet betaald werden (door een weigering of het niet behalen van een productie-

quota) volgde een straf – gaande van slagen, het ontvoeren van vrouwen, geldboetes, tot

gevangenisstraffen. Een andere manier om de bevolking van Congo te dwingen zich te

wenden tot Europese loonarbeid was het gebruik van agressie. Zoals ik in de vorige para-

graaf reeds aangehaald heb, kenmerkte de sector van de verplichte teelten (vooral dan de

palmolie en zeker de katoen) zich door ernstige vormen van dwang en geweld:

145

Ibid, p.5. Zie ook Tondeur G., 1957, p.23. Daarenboven dient opgemerkt te worden dat er ook bij de, voor

het interbellum, minder belangrijke landbouwvormen steeds sprake was van ‘dynamische boeren’ en een com-

binatie van vormen. 146

Waarbij het uitbetalen van heel schamele lonen en de slechte werkomstandigheden ongetwijfeld als de

hoofdredenen beschouwd kunnen worden. Bovendien toont de aanwezigheid van smallholders aan dat –

tenminste een deel van – de Congolezen niet gekant waren tegen ‘werken voor geld’ an sich. Vaak slaagden

zelfstandige landbouwers erin om efficiënter te produceren dan Europese bedrijven (plantages) en dat stootte

de koloniale overheid tegen de borst. 147

Het afremmen van de ontwikkeling van smallholders – die zich wel vrijwillig in een kapitalistische economie

inschakelden (weliswaar een niet door de staat gecontroleerde economie wat evenzeer tot ongenoegen bij de

koloniale administratie leidde) – tijdens het interbellum kan trouwens evenzeer als een vorm van dwang

beschouwd worden.

- 46 -

“L’histoire se répétait. Ces deux produits, après 1910, avaient pris la place du

caoutchouc. Leur exploitation fut soumise à un même régime de contrainte (…)”.148

In mijn inleidend hoofdstuk heb ik reeds aangegeven dat de verplichte katoenteelt heel vaak

gepaard ging met dwang en geweld. De – door de koloniale administratie uitgeoefende –

dwang kwam ondermeer tot uiting door bestaande rituelen, religieuze activiteiten en sociale

bijeenkomsten op grote schaal te verbieden; terwijl op het verbod streng werd toegezien

door patrouillerende politiemannen.149

Ook tijdens het productieproces was het gebruik van

geweld schering en inslag. Koloniale functionarissen en lokale hoofdmannen keken met

argusogen toe of de Congolese boeren voldoende produceerden en indien dit niet het geval

was volgden fysieke straffen zoals zweepslagen; ook bij vrouwen, ondanks het wettelijk

verbod.150

Bovendien werd de wettelijk bepaalde termijn van minimum 60 dagen vaak niet

in acht genomen waardoor er bijgevolg geen enkele limitering stond op de periode waarin

een exportgewas verplicht verbouwd diende te worden.151

Dit aspect – in combinatie met de

uitbreiding van het systeem ten gevolge van de mondiale crisis van de jaren 1930 – had tot

gevolg dat in sommige gebieden van Congo de traditionele gemeenschappen zwaar getrof-

fen werden en dat activiteiten als jagen of verzamelen vaak verdwenen.152

Overigens kwam dwang niet enkel bij de verplichte teelten regelmatig voor. Hoewel

plantages door Meier beschouwd worden als dé manier om de markteconomie binnen te

treden153

, werd ook daar het aanwenden van geweld niet geschuwd. Fieldhouse benadrukt

dat de eigenaars van HCB-plantages vaak agressief optraden tegenover hun werknemers.154

Er zijn zelfs auteurs die de HCB-plantages heel extreem benaderen en gewag maken van “(…)

bestial working conditions and treatment on the plantations”.155

Dwang en geweld kwamen

evenwel niet enkel voor in de palmoliesector. Teneinde in de voedselbevoorrading van de

148


Likaka O., 1997, p.47. 150

Ibid, pp.53-55. 151


Ibid, p.56. 153

Meier G.M., 1975, p.458-459. 154

Fieldhouse D.K., 1978, p.517. 155

S.n., “Forced labour on plantations, farms and mines” in: Nzula A.; Potekhin I. & Zusmanovich A.Z. (eds.),

Forced labour in Colonial Africa, London, 1979, p.65.

- 47 -

arbeiders van de diamantmijnen in Kasaï te voorzien, bestonden – in de nabijheid van die

mijnen – plantages en ook daar was brutaliteit geen onbekend fenomeen.156

3.2.3 Ruraal verzet

Uit bovenstaande lijnen is gebleken dat de intrede van kapitalistische landbouwvormen niet

zonder slag of stoot is gebeurd. Heel vaak dienden de kolonisatoren de ‘normen’ van een

marktgerichte economie – met de nodige dosis dwang en agressie – op te leggen aan de

lokale bevolking. De vraag is uiteraard of de Congolezen zich zonder enige vorm van verzet

hebben laten dwingen? De focus in de hiernavolgende alinea’s ligt op de manier waarop de

gekoloniseerde de marktgerichte landbouw ontvangen heeft, terwijl in het voorgaande stuk

eerder de invalshoek van de kolonisator aan de orde was.

In de ‘oudere’ literatuur worden Afrikanen vaak beschouwd als passieve spelers – die enkel

een geschiedenis hebben door de aanwezigheid van de Europeanen (de Trevor-Roper-val) –

in het koloniale gebeuren. Menig auteur heeft reeds aangetoond dat deze visie gedateerd is

en ook uit de casus van Congo blijkt dat er geenszins gesproken kan worden van passieve

landbouwers. Tijdens het interbellum hebben de Congolese boeren zich zowel latent als

manifest verzet tegen de koloniale overheersing.157

De latente weerstand kon zich uiten op verschillende manieren158

: wanneer een

rekruteringsteam (bijvoorbeeld van een mijnbedrijf) een dorp naderde gebeurde het niet

zelden dat de lokale inwoners een nabijgelegen bos invluchtten, in de hoop op die wijze aan

Europese loonarbeid te kunnen ontsnappen. Er was bovendien evenzeer latent verzet op de

werkvloer zelf: zo bijvoorbeeld in de koffiesector waar Congolezen de wortels van koffie-

planten ondergronds afsneden. Het meest tot de verbeelding sprekend zijn evenwel de

openlijke vormen van protest. Tijdens de jaren 1920 vonden enkele collectieve manifestaties

van boeren plaats; rebellieën die doorgaans de vorm aannamen van “(…) a refusal to

conform”.159

Het aanwenden van steeds meer buitensporig geweld door de koloniale

administratie (zeker bij de verplichte teelten), de belastingsdruk en de lage lonen in de

156

Ibid, p.67-68. 157

Bovendien konden de Congolezen ook opteren voor de exit option: interne migraties als migraties naar

andere kolonies waren vaak een poging om te ontsnappen aan de dwang en het soms buitensporig geweld. Dit

impliceert evenwel niet dat de situatie van de migranten in de ‘nieuwe’ gebieden ook effectief beterde. 158

Zie hiervoor Jewsiewicki B., 1983, p.121. 159

Ibid, p.120.

- 48 -

agrarische markteconomie hebben echter in 1931 geleid tot de grootste, en wellicht de

meest bekende, opstand van tijdens het interbellum: de revolte van de Pende.160

In de

literatuur wordt het belang van deze muiterij dan ook niet onderschat:

“The significance (…) of the Pende revolt lies mainly in the light it throws on the

Belgian strategy of using fiscal policy backed by physical force to induce Africans to

work as labourers and producers against their will”.161

Jewsiewicki gaat zelfs nog een stap verder en stelt dat de:

“(…) refusal to recognize the superiority which whites claimed was an important

element of the growing awareness of colonial exploitation”.162

Dat bewustzijn ziet deze auteur overigens ook bij de kleine zelfstandige boeren – die tijdens

het interbellum in hun ontplooiing afgeremd werden – en volgens hem toonden zich in deze

periode, bij die groep landbouwers, de eerste tekenen van een klassenbewustzijn.163

3.2.4 Familiale landbouw

“At one level, the concept of resistance is generally accepted and unproblematic. (…)

But much of the resistance literature is written as if the “R” were capitalized. (…) The

concept of resistance can be expanded so broadly that it denies any other kind of life

to the people doing the resisting. Significant as resistance might be, Resistance is a

concept that may narrow our understanding of African history rather than expand

it”.164

Met deze woorden legt Cooper de vinger op de wonde van het wetenschappelijk onderzoek.

Heel vaak focussen auteurs op het verzet van de lokale bevolking tegen de koloniale

uitbuiting, waarmee zij dan Afrikaanse agency willen aantonen. Maar, zoals Cooper terecht

opmerkt, is weerstand bieden niet de enige vorm waaruit die agency blijkt. In het voor-

gaande heb ik gesproken over het dynamisme (het combineren van de traditionele land-

160

De Pende leefden (leven) grotendeels in de huidige provincie Kwilu. 161

Fieldhouse D.K., 1978, p.516. 162


Ibid, p.118. Tijdens het interbellum weliswaar nog heel marginaal en zonder enige vorm van organisatie, wat

ondermeer een gevolg was van het verbod (tot na de Tweede Wereldoorlog) op vakbonden. 164

Cooper F., “Conflict and connection: rethinking colonial African history”, The American Historical Review, 99,

1994, nr.5, p.1532.

- 49 -

bouw met een vorm van loonarbeid) dat de Congolezen aan de dag wisten te leggen.

Wanneer ik echter enkel aandacht zou besteden aan verzet, zou het onmogelijk zijn een

verklaring te bieden voor dat dynamisme. De vraag is bijgevolg hoe de Congolese boeren

gereageerd hebben – behoudens verzet – op de achteruitgang van de collectieve landbouw?

Het antwoord op deze vraag is tamelijk eenvoudig: namelijk door meer in te zetten op

familiale landbouw waarbij – naast de voedselvoorziening voor het gezin – een surplus

gecreëerd werd dat verhandeld kon worden en waarbij het gezin controle had over een stuk

land (het proces van peasantization).165

Het inkomen afkomstig uit loonarbeid werd dan

doorgaans aangewend om de taksen te betalen en, in de mate van het mogelijke, andere

goederen aan te schaffen. Bovendien was het niet ongewoon dat het gezinsinkomen nog

verruimd werd met andere commerciële activiteiten (zoals bijvoorbeeld het brouwen en het

verhandelen van bier). Het is evenwel onmogelijk om alle varianten van dit proces voor de

gehele kolonie te behandelen en om die reden ga ik mij in onderstaande lijnen richten op

twee casussen. Enerzijds wil ik aantonen op welke manier de subsistentie-landbouw gecom-

bineerd werd met industriële arbeid; terwijl ik met het tweede voorbeeld wil toelichten op

welke wijze landbouwvormen in praktijk gecombineerd werden. Bovendien stelt de tweede

casus mij in staat om naadloos de overstap naar het volgende deel van deze scriptie te ma-

ken.

De eerste casus handelt over de spoorwegarbeiders van de Compagnie de chemin de fer du

Bas-Congo au Katanga (BCK). Ingevolge het decreet van 16/3/1922 waren koloniale be-

drijven verplicht hun arbeiders te voorzien van voedsel. Heel vaak was dat voedsel echter

van slechte kwaliteit of kwantitatief ontoereikend om het gezin te voeden met als gevolg

dat:

“(…) workers’ families had to produce their own food to supplement or replace the

food ration. So when the men went to their railway work, the majority of women

165

De omschrijving van het peasantization-proces is afkomstig uit Vanhaute E., “The end of peasantries? Re-

thinking the role of peasantries in a world-historical view”, Review: Fernand Braudel Center for the study of

economies, historical systems, and civilizations, 31, 2008, nr.1, p.42-43.

- 50 -

went either to their fields, did some petty trade or brewed beer to supplement their

husbands’ low salaries”.166

Naast de voedselvoorziening voor het gezin werd dus een surplus gecreëerd dat verkocht

werd op lokale markten.167

Het loon dat de spoorwegarbeiders ontvingen was doorgaans

heel laag met als gevolg dat de families naar manieren zochten om het gezinsinkomen uit te

breiden. Die zoektocht leidde er toe dat het schamel loon van de BCK een supplement werd

– aangewend om taksen te betalen en/of verbruiksgoederen, … te kopen – terwijl de handel

en andere commerciële activiteiten de voornaamste bronnen van het gezinsinkomen

werden.168

Tevens wordt uit dit concrete voorbeeld de toegenomen verantwoordelijkheid

van de vrouwen in de huishoudelijke economie duidelijk.

Met mijn tweede casus wil ik de aandacht richten op de situatie in Kivu – en meer specifiek

op het gewest Kabare. Tijdens het interbellum bleven de bewoners van dit gebied:

“(…) subsistence farmers, drawing the essentials of their livelihood from the land and

supplementing their resources, as necessary, through work for larger farmers (read,

“European planters”) and the sale of surplus crops (to Bukavu and the mines to the

west and south-west). Although modified slightly in the 1940s and 1950s, this was the

model that was to prevail”.169

Net zoals uit vorige casus, blijkt dat er – naast de voedselvoorziening voor het gezin – een

surplus aan gewassen gecreëerd en verhandeld werd. Een andere gelijkenis met de BCK-

arbeiders, is de combinatie van de subsitentie-landbouw met loonarbeid (in casu arbeid op

de plantages). Het aanwenden van hoofdzakelijk tijdelijk arbeiders op de plantages maakte

het mogelijk om de zelfvoorziende landbouw te blijven ondernemen. Niettemin bleven ook

reguliere werkkrachten zich bezighouden met de traditionele landbouw. In dat laatste geval

werden plantagearbeiders gevoed door hun familie (lees: vrouw); terwijl het loon gebruikt

werd om de taksen te betalen en, indien mogelijk, gebruiksgoederen aan te schaffen.170

166

Yelengi N., “Labor policies and household economic strategies among the railway workers in Katanga,

Belgian Congo, 1928-1960”, Africa: Rivista trimestrale di studi e documentazione dell’Istituto italiano per

l’Africa e l’Oriente, 55, 2000, nr.4, p.476. 167

Ibid, p.483. 168

Ibid, p.476. 169

Sosne E., 1979, p.192. 170

Bashizi C., 1978, p.21.

- 51 -

De keerzijde van de medaille is echter dat het proces van peasantization niet voor iedere

inwoner van Kabare was weggelegd. Ik heb al eerder gewezen op de onderdrukking van

smallholders tijdens het interbellum (waarbij de plantage-eigenaars zich niet onbetuigd

hebben gelaten), alsook op het vaak weigeren van sommige lokale chefs om hun ‘onder-

danen’ een stuk grond toe te kennen (zie hoofdstuk 2.3). Bijgevolg konden deze ‘landlozen’

zich niet ontwikkelen tot peasants, laat staan tot smallholders.171

Het mag duidelijk zijn dat

beide trends in het voordeel van de plantagesector – waar de arbeidersvraag groot was172

–

gespeeld hebben.

171

Voor alle duidelijkheid: onder smallholder versta ik in deze scriptie een zelfstandige landbouwer die – naast

de eigen voedselproductie – exportgewassen (zoals bijvoorbeeld koffie of katoen) produceerde en verkocht;

onder peasant versta ik een landbouwer die het surplus van de eigen voedselproductie verhandelde en dat

inkomen aanvulde met andere inkomens (bijvoorbeeld uit plantagearbeid en/of lokale handel). In mijn visie liet

een peasant zich dus, in tegenstelling tot een smallholder, niet in met het telen van cash crops. 172

Bij wijze van voorbeeld: de SAAK (opgericht in 1929 als een filiaal van de CNKi) stelde in de jaren 1930

gemiddeld meer dan 2500 arbeiders per jaar tewerk, wat duidelijk aantoont dat de vraag naar arbeiders alles-

behalve klein was.

- 52 -

4. Besluit bij deel 1

Op administratief vlak is 1933 een belangrijk jaar geweest voor Congo. De koloniale overheid

besliste toen immers om over te gaan van vier naar zes provincies waarbij de creatie van de

Provincie Costermansville (met de districten Maniema en Kivu) in het kader van voorliggend

manuscript het meest opmerkelijke verschijnsel was.

Na de Eerste Wereldoorlog had Congo te kampen met een arbeidersprobleem. Door een

combinatie van economische bloei (vooral in de mijnsector) en een daling van de bevolking

was in vele streken de vraag naar arbeiders immers groter dan het aanbod. Dat dilemma

werd door de koloniale administratie opgelost door – ondanks heel wat internationale

kritiek – dwangrekruteringen voor privébedrijven oogluikend toe te staan.173

De crisis van de

jaren 1930 zorgde voor een afname van het aantal gedwongen tewerkstellingen en boven-

dien traden vanaf dan meer mensen vrijwillig in dienst. In Kivu daarentegen was de situatie

enigszins anders dan in de meeste overige streken van Congo. Dit gebied (en vooral het

Kabare-gewest) was na de Eerste Wereldoorlog immers relatief dichtbevolkt. Het gevolg

daarvan was dat in Kivu het arbeidersaanbod potentieel aanwezig was, maar dat impliceert

echter niet dat het rekruteren van plantagearbeiders probleemloos en zonder dwang verliep

(zie hoofdstuk 6.2).

Tijdens het interbellum was het meest beduidende sociale aspect in Kivu de intrede van

Europese (vooral Belgische) kolonisten met als gevolg dat het gebied vanaf dat moment

langzaam maar zeker uit het isolement kroop. De colons agricoles lieten zich doorgaans in

met de uitbating van een koffieplantage en na een aarzelende start zijn dergelijke plantages

dan ook alsmaar belangrijker geworden, zeker na de mondiale crisis. Die crisis (en de na-

weeën ervan) hebben een zware impact gehad op Congo. De landbouwsector zorgde er –

dankzij een gevarieerd gamma aan exportproducten – niettemin voor dat de gevolgen van

de crisis grotendeels opgevangen konden worden.

Ondanks de verovering van de leidersplaats in de exportcijfers door de mijnsector, is de

Congolese landbouweconomie tijdens het interbellum belangrijk gebleven. Die landbouw-

173

Een lacune in de literatuur, die ik in het kader van deze scriptie doorgenomen heb, is echter dat niet gespe-

cificeerd wordt hoe dwangrekruteringen middels overheidstussenkomst concreet verliepen: werden mensen

gedwongen om te gaan werken door ze, al dan niet met geweld, uit de dorpen te halen?; wie voerde de dwang-

rekruteringen uit?; enzovoort.

- 53 -

sector – die ik in het derde hoofdstuk grondiger bestudeerd heb – uitte zich in vijf verschil-

lende (waarvan drie belangrijke) gedaantes. Uit mijn analyse is gebleken dat de intrede van

kapitalistische rurale vormen niet het einde betekend heeft van de traditionele landbouw.

Zowel de plantage-economie als de verplichte teelten gebeurden steeds in combinatie met

de subsistentie-landbouw. Kan er derhalve gesproken worden van een duale economie,

zoals sommige auteurs poneren? Is het – gezien de wisselwerking tussen de niet-markt-

gerichte landbouw en de kapitalistische economie – niet relevanter om voor de periode tus-

sen de twee Wereldoorlogen gewag te maken van een synergetische economie? De onder-

mijning van de traditionele collectieve landbouw heeft ertoe geleid dat de subsistentie-

landbouw tijdens het interbellum in het teken is komen te staan van de marktgerichte

economie maar evenwel de basis van de voedselvoorziening bleef uitmaken.

Het combineren van de zelfvoorzienende landbouw met een vorm van loonarbeid (niet

enkel plantages, maar ook cultures obligatoires, mijnen, …) werd mogelijk gemaakt door een

aanpassing van de overlevingsstrategieën van vele Congolezen (omschakeling van

extensieve, collectieve naar intensieve, familiale landbouw) en door de grotere rol die

vrouwen opgenomen hebben binnen de gezinseconomie. Vaak werd het gezinsinkomen nog

uitgebreid door bijkomende commerciële activiteiten te ondernemen. Ten gevolge van deze

zaken konden de Congolese landbouwers een zeker dynamisme aan de dag leggen en bij-

gevolg was: “Any native (…) permanently a peasant and temporarily a worker”.174

De agency van de Congolezen uitte zich evenwel niet enkel op een vreedzame manier. De

ondermijning van de traditionele landbouw ingevolge de intrede van marktgerichte land-

bouwvormen werd geenszins door elke Congolees op gejuich onthaald. Niettemin wenste

België, Congo te integreren in een staatsgereguleerde kapitalistische economie. Die inte-

gratie gebeurde door middel van dwang uit te oefenen (in de vorm van belastingsheffing en

het toepassen van geweld, dat soms buitensporig kon zijn). Het dwingen van veel Congo-

lezen om zich te engageren in Europese loonarbeid lokte evenwel diverse vormen van verzet

uit.

174

Jewsiewicki B., 1980, p.48.

- 54 -

DEEL 2:

KOFFIEPLANTAGES ONDER DE LOEP

- 55 -

5. Prelude

5.1 Voorgeschiedenis

“L’exploitation du café dans le cadre d’une économie capitaliste n’a commencé qu’à

la fin du premier conflit mondial. C’est seulement entre 1919 et 1920 que se sont

installés, à l’emplacement de l’actuelle ville de Bukavu, les deux premiers colons

agricoles de la région (…)”.175

Het belangrijk worden van een marktgerichte koffieproductie in Kivu na de Eerste Wereld-

oorlog impliceert vanzelfsprekend niet dat koffiestruiken op dat moment als een deus ex

machina uit de grond geschoten zijn. In het Congolese regenwoud groeiden deze struiken

rijkelijk, en met name dan de robusta-struiken. Kivu daarentegen was – dankzij een perfecte

combinatie van bodemgesteldheid en klimatologische omstandigheden – uitermate geschikt

voor de teelt van de arabica-soort. Hoewel ik in de volgende paragraaf dieper zal ingaan op

de verschillende koffiesoorten in Congo, is het hier reeds belangrijk om te vermelden dat het

quasi exclusief deze arabica-koffie was, die in Kivu verbouwd werd.176

De arabica-struiken groeiden echter niet spontaan in Congo en bijgevolg heeft het heel wat

voeten in de aarde gehad vooraleer deze soort haar intrede in Kivu heeft gedaan.

Oorspronkelijk is de arabica afkomstig uit het zuiden van Abessinië (huidige Ethiopië) waar

hij vermoedelijk voor het eerst gecultiveerd werd in de loop van de 15e eeuw.

177 In de loop

van de eerste helft van de 19e eeuw werd dit type koffie door de Arabieren in omloop

gebracht langs de kuststreek van Oost-Afrika; om vervolgens in de jaren 1870 door de paters

van Saint-Esprits landinwaarts verspreid te worden.178

In 1891 verschenen de eerste arabica-

plantages in het huidige Bujumbura en het was van daaruit dat de koffiebessen hun intrede

in Congo hebben gedaan. Het was met name pater Etienne Capelle die erin slaagde om

enkele zaden mee te krijgen van de paters aldaar en om in 1893 succesvol de eerste Congo-

lese arabica-planten te zien opgroeien nabij Baudouinville.179

Vanaf dat moment heeft deze

koffiesoort zich razendsnel geografisch verspreid want reeds enkele jaren later werd op de

175

Bashizi C., 1978, p.5. 176

Van der Straeten E., L’agriculture et les industries agricoles au Congo belge, Bruxelles, 1945, p.153. 177

Leplae E., La culture et le rendement d’une plantation de café au Congo belge, Bruxelles, 1928, p.3. 178

Leplae E., Les plantations de café au Congo belge: leur histoire (1881-1935), leur importance actuelle,

Bruxelles, 1936, p.133-134. 179

Watteyne R.P., “Le café du Kivu”, BACB, 21, 1930, nr.3, p.939.

- 56 -

gronden van de ‘witte paters’ aan de noordelijke oevers van het Tanganyika-meer arabica

verbouwd.180

Niettemin zou het nog tot 1906 duren vooraleer dit koffietype geteeld werd –

eveneens door geestelijken – in Kivu.181

Tot het einde van de Eerste Wereldoorlog is het

verbouwen van koffie in dit gebied een religieuze bezigheid gebleven. Pas vanaf dan

verschenen de eerste seculiere en marktgerichte arabica-plantages in Kivu (en meerbepaald

in Kabare). De paters teelden de koffie immers deels voor eigen consumptie en deels om te

verhandelen met de bedoeling genoeg inkomsten te vergaren teneinde een zekere

onafhankelijk ten opzichte van de Kerk in Europa te kunnen verwerven.182

Bijgevolg kan

bezwaarlijk gesproken worden van een doelgerichte marktproductie.

Desondanks zijn de religieuze missies erin geslaagd om aan te tonen dat de arabica een

winstgevend gewas kón zijn. Dit aspect, in combinatie met de omgevingsfactoren (bodem,

klimaat, …), trok bij het begin van het interbellum de eerste colons agricols – de twee ex-

militairen Dierckx en Baselen – aan.183

Bovendien werden de eerste kolonisten geholpen

door de paters, die hun opgebouwde teeltkennis alsook het nodige startmateriaal (jonge

koffiescheuten, …) aan hen overmaakten. In de jaren vlak na de Eerste Wereldoorlog kenden

de koffieprijzen daarenboven een enorme stijging op de internationale markten.184

Volgens

Leplae steeg de prijs voor arabica-koffie in die periode zelfs tot 15 à 20 frank per kilo.185

In

navolging van Kestergat maak ik mij echter de bedenking of dit verschijnsel niet de grootste

pull-factor geweest is voor de kolonisten.186

5.2 Koffiesoorten in Congo

Ik heb in de vorige paragraaf reeds gewag gemaakt van twee soorten koffie die tijdens het

interbellum in Congo verbouwd werden. Er was evenwel nog een derde soort, de liberica-

koffie. Dit type werd in de beginfase van de Onafhankelijke Congostaat geïntroduceerd langs

180

Leplae E., 1936, p.138. 181

Ost M.B., 1979, p.7. 182

Ibid, p.6. 183

Ofschoon de genoemde heren de eerste ‘agrarische kolonisten’ in Kivu (Kabare) waren, wijst Buelens erop

dat zij niet de eerste Belgen in het gebied waren. Behoudens geestelijken en militairen, hebben zich reeds op

het einde van de 19e eeuw enkele Belgische edellieden gevestigd in de streek: zo bijvoorbeeld de graven

d’Ursel, die in Kivu handelsactiviteiten uitbouwden teneinde de dalende grondinkomsten in België te compen-

seren (zie Buelens F., 2007, p.515). 184

Cornevin R., 19894, p.299.

185 Leplae E., “L’état actuel des plantations de café au Kivu”, Revue des Questions Scientifiques, 109, 1938,

p.422. De prijzen namen in de jaren 1930, ten gevolge van de mondiale crisis, een forse duik (zie verder). 186

Kestergat J., 1985, p.292.

- 57 -

de kuststrook van West-Congo, om vervolgens op plantages – ondermeer in de buurt van

Leopoldville – geteeld te worden.187

Bij de overname van de kolonie door de Belgische staat

(1908) waren de liberica-plantages echter nagenoeg verdwenen188

en bijgevolg speelde deze

koffiesoort geen rol van betekenis gedurende de door mij bestudeerde periode.

De robusta en de arabica waren daarentegen wel belangrijk tijdens het interbellum. Zoals

reeds aangegeven groeide het eerste type spontaan, terwijl het tweede type geïmporteerd

werd in Congo. De grootste verschillen tussen de twee soorten worden echter op een niet

mis te verstane manier verwoord door Kermans:

“L’Arabica est un café de belle nuance, de fève grande, d’excellent arome, avantageux

comme rendement, car il concurrence les cafés de luxe du Nicaragua, du Vénézuela,

du Guatémala et du Mexique. Cependant, le rendement à l’arbre est moindre. Par

contre, le Robusta congolais est un café d’une qualité incontestablement moindre,

d’un prix plus moindre, de nuance brunâtre”.189

Kolonisten die naar Congo emigreerden met de bedoeling een koffieplantage op te richten,

zagen zichzelf dus geconfronteerd met een dilemma. Ofwel opteerde de kolonist voor een

robusta-plantage met een hoger rendement per hectare190

maar met lagere prijzen op de

internationale markten191

, in vergelijking met arabica-plantages. Ofwel koos hij ervoor om

een arabica-plantage op te starten die lucratiever was dan een robusta-plantage en, omwille

van de betere kwaliteit, een meer gegeerde koffie voortbracht maar waarbij het teeltproces

enorm nauwlettend opgevolgd diende te worden. De prijs die op de markten betaald werd

voor de arabica was – in tegenstelling tot de spontaan groeiende robusta – in belangrijke

mate afhankelijk van de zorgen voor, en het onderhoud van, de koffiestruiken.192

Het is

evenwel belangrijk om op te merken dat beide koffiesoorten zwaar getroffen werden door

187

Van der Straeten E., 1945, p.150. 188

Idem. 189

Kermans H., “Les cafés du Congo belge”, BACB, 21, 1930, nr.3, p.954-955. 190

In 1928 schatte Leplae dat het rendement voor een robusta-plantage kon variëren tussen de 800 en 1800

kilogram per hectare; terwijl dat van een arabica-plantage geraamd werd op 700 à 800 kilogram per hectare

(zie Leplae E., 1928, p.83 en p.85). De geraamde productiviteit kon echter enkel gehaald worden indien alle

‘puzzelstukjes’ (weersomstandigheden, vruchtbaarheid van de bodem, onderhoud, …) perfect in mekaar pasten

– hetgeen in praktijk zelden of nooit voorkwam – met als gevolg dat de reële rendementen lager waren dan de

prognoses. Bij wijze van voorbeeld: de productiviteit van de arabica-koffie schommelde in Kivu tijdens het

interbellum tussen de 115 en 384 kilogram per hectare (zie hiervoor Ost M.B., 1979, p.16 tabel 3). 191

Zie bijlage 6. 192

Van der Straeten E., 1945, p.159.

- 58 -

de mondiale crisis waarbij de prijzen op de markten een enorme neerwaartse duik – tot 63%

– genomen hebben.193

Bovendien speelde ook de altitude een bepalende rol – althans voor de arabica. Immers,

deze soort was niet op elke hoogte even productief. Volgens deskundigen ter zake was het

aangewezen om dit koffietype te telen tussen 1650 en 2150 meter boven zeeniveau.194

Het

verbouwen van deze soort op lagere hoogtes kwam het rendement en vooral de kwaliteit

niet ten goede.195

De hoogvlakten van Kivu waren bijgevolg ook in dit opzicht – naast de

geschiktheid van de bodem en het klimaat – een ideale streek om arabica te verbouwen. Dat

dit gebied belangrijk was voor deze koffiesoort illustreren volgende cijfers: in 1938 was in

geheel Congo 16645 hectare beplant met arabica, ongeveer 15000 hectare of 90% daarvan

bevond zich in het district Kivu.196

193

Ost M.B., 1979, p.18. Zie ook bijlage 6 waaruit blijkt dat de neerwaartse trend zich tot diep in de jaren 1930

voortzette. 194


Leplae E., 1928, p.34. 196

Van der Straeten E., 1945, p.152-153.

- 59 -

6. De aanwervingen

Vooraleer de aandacht te richten op de eigenlijke plantagearbeid, is het noodzakelijk om

eerst stil te blijven staan bij een niet onbelangrijke voorafgaandelijke stap, met name de re-

kruteringen. De reden daarvoor is tweeërlei: de aanwervingsprocedure maakte immers deel

uit van de arbeidssituatie sensu lato in de plantagesector, en dat procedé vertoonde in Kivu

een aantal frappante karakteristieken, dewelke ik in dit hoofdstuk nader zal toelichten.

6.1 Een lokaal arbeidersreservoir

Een kolonist die zich in Kivu vestigde, diende van bij aanvang van zijn onderneming een be-

langrijke knoop door te hakken:

“(…) ou bien la chefferie est déclarée ‘saturée’ et il ne peut s’y installer qu’avec

difficultés et n’y obtenir (…); ou bien la chefferie manque de population et il se trouve

placé, alors, en face d’un problème extrêmement malaisé à résoudre”.197

Zoals reeds aangegeven koos de meerderheid van de colons – verleid door de aanwezigheid

van vruchtbare gronden (terwijl de aanwezigheid van het arbeiderspotentieel een bijkomend

voordeel voor de Europeanen betekende) – voor de eerste optie. Aan deze keuze waren

echter twee belangrijke gevolgen gekoppeld voor de lokale bevolking: enerzijds de inpalming

van landbouwgronden; anderzijds het onttrekken van arbeiders aan de plaatselijke gemeen-

schappen.

De inname van gronden door de Europeanen geschiedde tot en met 1928 “(…) moyennant

accord avec les chefs indigènes et indemnité modérée”.198

Vanaf dat moment, met de op-

richting van het CNKi, was het dit organisme dat instond voor het verlenen van concessies

aan kolonisten. Omdat daarbij vaak geen rekening werd gehouden met de noden van de

lokale gemeenschappen leidde het toekennen van gronden niet zelden tot gespannen

situaties, voornamelijk omdat de beschikbaarheid van vruchtbare landbouwgronden voor

die gemeenschappen alsmaar kleiner (en bijgevolg de voedselvoorziening alsmaar moeilij-

ker) werd. Naarmate de Europese kolonisatie toenam – vanaf de tweede helft van de jaren

1920 en zeker in de jaren 1930 – werd de toestand echter problematisch. In 1929 was 13250

197

CNKi, Vingt ans d’activité en matière de colonisation européenne: 1928-1948, Bruxelles, 1948, p.58. 198

AGRI, Correspondentie (n°340), Projet d’une plantation de café au Kivu, nota voor professor Marcq, [1926],

n°document: 340/48.

- 60 -

hectare van de gronden in het district Kivu voorbehouden aan koffieplantages; in 1938 was

de plantageoppervlakte reeds opgelopen tot 40750 hectare, verdeeld over een honderdtal

plantages.199

Evenwel dient opgemerkt te worden dat niet enkel de stijgende plantage-

activiteit de beschikbaarheid van gronden voor de lokale bewoners deed afnemen; onder-

meer het gewest Kabare (dat al relatief dichtbevolkt was) kende bovendien vanaf het einde

van de jaren 1920 een demografische groei wat het ‘grondprobleem’ enkel maar deed

aanzwellen.200

Een oplossing voor deze kwestie werd, vanaf het begin van de jaren 1930,

gevonden in het droogleggen van moerasgronden aan de westelijke oevers van het Kivu-

meer. Het doel daarvan was om grond vrij te maken waarop de lokale bevolking het exclu-

sieve recht had om voedingsgewassen te verbouwen. Vanaf 1933 verplichtte de koloniale

overheid iedere homme adulte valide (HAV) in Kabare om zich gedurende tien dagen per jaar

te wijden aan de drooglegging van dergelijke gronden.201

Vanaf 1934 werd de duurtijd in

sommige delen van het gewest – ondermeer in de chefferie Kabare waar, bij manier van

spreken, de ene koffieplantage naast de andere gelegen was – zelfs uitgebreid tot vijftien

dagen per jaar.202

Of met deze politiek de voedselbevoorrading voor iedere bewoner van

Kabare daadwerkelijk verzekerd was, is echter maar zeer de vraag?

De inplanting van koffieplantages in dichtbevolkte gebieden had nog een andere belangrijke

repercussie voor de plaatselijke bewoners. De plantages rekruteerden het gros van hun

arbeiders immers in de naburige dorpen, binnen een straal van vijf kilometer rondom de

onderneming. In de literatuur wordt, zowel door Ost als Bashizi, gewezen op dit fenomeen;

echter zonder hun stelling te onderbouwen.203

In het tweede hoofdstuk van voorliggend

werk heb ik reeds gewezen op het instellen van maximumpercentages (zie 2.3). Van belang

is hier het cijfer (15%) voor het ter plaatse rekruteren. De diverse AIMO-jaarrapporten van

het gewest Kabare bevatten naast de theoretische limieten – of 15% van het aantal HAV –

199

Deze cijfers zijn afkomstig uit Ost M.B., 1979, p.16 tabel 3. Van de 40750 hectare die in 1938 in het bezit was

van de koffieplantages, was 14889 hectare beplant met productieve koffiestruiken. De overige gronden waren

beplant met jonge scheuten of dienden nog in cultuur gebracht te worden. 200

Bashizi C., “Pouvoirs publics, plantations européennes et réactions paysannes au Sud-Kivu (1920-1960)” in:

Jewsiewicki B. & Chrétien J.P. (eds.), Ambiguités de l’innovation: sociétés rurales et technologies en Afrique

Centrale et Occidentale au XXe siècle, Québec, 1984, p.133. 201

RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Dubuisson M., Rapport 1933, 15/1/1934, p.27. Het was evenwel

niet ongebruikelijk dat de vrouwen zich inlieten met deze activiteit, bijvoorbeeld wanneer de mannen als regu-

liere arbeiders in Europese loondienst actief waren. 202

RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Willaert M., Rapport 1934, 9/1/1935, p.38. Voor alle duidelijk-

heid, het betreft hier wel degelijk de chefferie Kabare en niet het gelijknamige gewest. 203

Ost M.B., 1979, p.91 en Bashizi C., 1978, p.19.

- 61 -

ook de cijfers met aantal effectieve aanwervingen en wanneer theoretische en praktische

cijfers worden samen gegoten in een grafiek, dan tekent zich een markant verschijnsel af.

Tabel 1: Verhouding theoretische en praktische aanwervingen ter plaatse, 1931-1938, gewest

Kabare 204

Jaartal HAV Rekruteerbaar 15% Gerekruteerd

1931 61750 9263 12456

1932 69645 10447 13122

1933 77540 11631 13787

1934 76630 11495 14860

1935 92707 13906 14208

1936 94282 14142 15759

1937 93969 14095 20612

1938 90846 13627 19641

Grafiek 1: Verhouding theoretische en praktische aanwervingen ter plaatste, 1931-1938, gewest

Kabare

204

Cijfers: 1931: RC, RA/AIMO – District du Kivu (n°112), Hombert R., Rapport 1931, 10/2/1932, annexe / 1932:

rekenkundig gemiddelde 1931 en 1933 / 1933: RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1933, annexe / 1934: RC,

RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1934, annexe / 1935: RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Willaert

M., Rapport 1935, 14/1/1936, p.18 / 1936: RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Dubuisson M., Rapport

1936, 31/12/1936, p.43 / 1937: RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Willaert M., Rapport 1937,

17/1/1938, p.30 / 1938: RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Willaert M., Rapport 1938, 17/1/1939,

p.30.

0

5000

10000

15000

20000

25000

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

A

a

n

t

a

l

Jaartal

Rekruteerbaar

Gerekruteerd

- 62 -

Wat de cijfers in de bovenstaande tabel aangegeven is enerzijds het aantal mensen die een

in Kabare gevestigde zaak binnen een straal van vijf kilometer kon rekruteren (‘rekruteer-

baar’) en anderzijds het aantal mensen dat effectief in de buurt van een onderneming werd

aangeworven (‘gerekruteerd’). Wat deze cijfers echter niet aangeven is welk deel de koffie-

plantages daarvan voor hun rekening namen. De plantages waren immers niet de enige

sector die mensen aanwierven in dit gewest. Naast de concurrentie van – in sommige

streken van Kabare – de cultures obligatoires zoals katoen of palmolie en plaatselijke infra-

structuurwerken, was het voornamelijk de mijnsector die wedijverde met de plantages om

arbeiders ter plaatse te rekruteren. Evenwel werd die concurrentiestrijd beslecht in het

voordeel van de koffieplantages (ik kom hierop terug in het laatste onderdeel van dit hoofd-

stuk) waardoor het gros van de plaatselijke rekruteringen door de plantages gebeurde.

Op bovenstaande grafiek is de tendens overduidelijk: de naburige dorpen waren de grootste

leverancier van arbeiders voor de koffieplantages. Daarenboven is het frappant dat er in de

jaren 1930 permanent meer arbeiders gerekruteerd werden dan theoretisch toegelaten was

en dat was enkel mogelijk mits steun van de koloniale overheid. In een document uit 1930

liet de gouverneur van de Oostelijke Provincie, Moeller, zijn licht schijnen over de toestand

in Kivu en bezorgde hij de plantage-eigenaars de facto een vrijgeleide om de limiet voor de

plaatselijke aanwervingen naast zich neer te leggen:

“Les pourcentages-limites fixés par la Commission de la main-d’œuvre ne devraient

pas recevoir une application systématique mais être considérés plutôt comme une

recommandation adaptable aux circonstances locales. Afin d’éviter l’arbitraire, les

dérogations seraient autorisées pour le seul travail sur place (…)”.205

Tot hiertoe heb ik het enkel gehad over reguliere mannelijke arbeiders. De cijfers in de tabel

houden immers geen rekening met tijdelijke mannelijke arbeiders (of hun remplaçants) en al

evenmin met vrouwen en kinderen.206

Op het einde van de jaren 1930 lag het aantal

tijdelijke arbeiders op de plantages evenwel zeer hoog. In het AIMO-rapport van 1939 staat

205

Divers, Papiers Bertrand (n°778/B/2/3), Rapport général de Mr. le Gouverneur Moeller, 21/3/1930. 206

Reguliere arbeiders waren mensen die voor een lange termijn (één à drie jaar) op een plantage actief waren;

tijdelijke arbeiders werkten een korte termijn (hoogstens een aantal maanden) op een koffieplantage; terwijl

remplaçants mensen waren die, zowel tijdelijke als reguliere, arbeiders voor een aantal dagen vervingen en de

plantagetaken van deze laatstgenoemden overnamen, gedurende die periode. Voor een grondigere analyse

van de verschillende arbeiderscategorieën verwijs ik evenwel naar hoofdstuk 8.2.

- 63 -

te lezen dat er in Kabare op bepaalde momenten van het jaar meer dan 10000 tijdelijke

arbeiders aan het werk waren op de koffieplantages.207

Het gevolg daarvan is dat de rekrute-

ringen op bepaalde momenten van het jaar nog sterker de theoretische richtlijn overschre-

den dan op de grafiek te zien is. Over het aantal vrouwen en kinderen heb ik helaas geen

cijfers gevonden in de bronnen maar ook zij kwamen – net als de overgrote meerderheid van

de tijdelijke arbeiders – uit de dorpen in de buurt van de plantages en dienen bijgevolg

evenzeer in rekening gebracht te worden. Het punt dat ik wil maken is niet enkel dat de

lokale dorpen in de nabijheid van de koffieplantages een ‘arbeidersmagazijn’ vormden maar

ook dat gedurende bepaalde maanden van het jaar (de oogstperiode bijvoorbeeld) de

arbeidersvraag van die plantages een enorme last op de schouders van de lokale gemeen-

schappen betekende. De manier waarop arbeiders, door de plantages, aan de aangrenzende

dorpen onttrokken werden vormt de invalshoek van de volgende paragraaf.

6.2 Rekruteringswijze

6.2.1 Spontaan

Uit het jaarrapport van het district Kivu (1931) is af te leiden dat in de jaren 1920 vrijwillige

indiensttredingen in deze regio eerder een zeldzaamheid waren:

“(…) il y a quelques années seulement pas un natif, on peut le dire, se serait présenté

spontanément pour un travail quelconque”.208

In het AIMO-rapport van Kabare liet de gewestbeheerder het daaropvolgende jaar echter

het volgende optekenen:

“(…) un revirement continu et profond: le ‘pasteur des hauts plateaux’ du Kivu s’est

mis à chercher du travail”.209

Afgaand op dit laatste citaat zou er zich in Kivu (of tenminste in Kabare) na de mondiale crisis

een heuse omwenteling moeten voltrokken hebben waarbij de lokale bevolking spontaan en

massaal een job in een Europese zaak (lees: koffieplantage) aannam. De vraag is echter of de

gewestbeheerder de situatie niet al te optimistisch inschatte? In de eerste helft van de jaren

207

RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Willaert M., Rapport 1939, 20/1/1940, p.28. 208

RC, RA/AIMO – Kivu (n°112), Rapport 1931, p.12. 209

RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Corbisier F.J.M., Rapport 1932, 1/1/1933, p.6.

- 64 -

1930 waren het immers voornamelijk migranten uit Ruanda-Urundi die zich vrijwillig

aanboden om een job op een koffieplantage uit te voeren (zie 8.2.2). Op het einde van het

interbellum namen de lokale, spontane aanwervingen evenwel toe maar vrijwillig een

betrekking aannemen was zeker geen wijdverspreid fenomeen onder de bevolking van

Kabare. In 1938 had in dat gewest nauwelijks 25% van de arbeiders een job uit vrije wil

aangenomen (het merendeel op een koffieplantage).210

Het jaar nadien was, volgens het

jaarrapport, dat aantal reeds opgelopen tot 50%.211

De hierboven geschetste vaststellingen roepen bij mij als onderzoeker een aantal vragen op;

zo bijvoorbeeld, wie waren de mensen die spontaan in dienst van een plantage traden en

wat was hun motivatie? Doorgaans betrof het jonge alleenstaande mannen die op een

dergelijke manier ofwel het systeem van de cultures obligatoires – dat in de loop van de

jaren 1930 werd uitgebreid en waarbij zaken als geweld om de haverklap voorkwamen (zie

hoofdstuk 3) – probeerden te ontvluchten; ofwel de soms autoritaire chefs en de vele

verplichtingen binnen de lokale gemeenschap de rug toekeerden; ofwel het vaak armtierige

dorpsleven wilden verlaten.212

Kortom: jonge, ongehuwde mannen die geen gezins-

verantwoordelijkheid droegen en die – al dan niet gestuwd door jeugdige overmoed – de

hoop koesterden om te kunnen ontsnappen aan het leven dat ze gewend waren of om het

met de woorden van Van Reybrouck te zeggen: “Weg van die kansarme wereld waar hun

geen toekomst wachtte”.213

6.2.2 Rol lokale elite

Uit bovenstaande lijnen is gebleken dat spontane indiensttredingen eerder uitzonderlijk

waren tijdens het interbellum (weliswaar met een stijging op het einde van de jaren 1930).

De vraag die zich bijgevolg opdringt is hoe de plantagearbeiders dan wel gerekruteerd wer-

den? Tijdens het interbellum was hierbij in Kivu een heel belangrijke rol weggelegd voor de

chefs – als intermediair tussen hun ‘onderdanen’ en de kolonisten – van de lokale gemeen-

schappen.

210

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1938, annexe. 211

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1939, p.28. 212

Northrup D., 1988, p.204. 213

Van Reybrouck D., 2010, p.179.

- 65 -

Zowel de koloniale overheid als de colons agricoles waren er zich bewust van dat de chefs en

de notabelen in Kivu een groot aanzien hadden binnen de lokale gemeenschappen (gra-

daties niet te na gesproken).214

Aangezien het ook deze elite was die arbeiders ‘leverde’, was

het voor kolonisten ten zeerste aangeraden om goede, vriendschappelijke banden te onder-

houden met die lokale leiders. De uitgelezen manier waarop chefs te vriend gehouden

werden, was door hen te overladen met geschenken en/of premies in ruil voor arbeiders.

Een kolonist die op zoek was naar plantagearbeiders richtte zich tot de lokale chef, deze

wendde zich vervolgens tot de dorpoversten met het bevel het gevraagde aantal arbeiders

af te staan, waarop de dorpsoversten zich tenslotte met hetzelfde order begaven naar de

familiehoofden.215

Het hierboven geschetste aanwervingsprocédé – waarin de hiërarchie van de lokale gemeen-

schappen duidelijk weerspiegeld wordt – geschiedde evenwel niet altijd in die volgorde. Ten-

einde de rekruteringen vlugger te laten verlopen richtten kolonisten zich soms rechtstreeks

tot de dorpsoversten216

, wat een inbreuk was op de lokale machtsstructuren en tot animosi-

teit bij de chefs leidde. Wat evenzeer wrevel uitlokte bij de lokale leiders was de aanwerving

van reguliere arbeiders. Het is belangrijk om in het achterhoofd te houden dat Kivu (en zeker

Kabare) een relatief dichtbevolkt gebied was met als gevolg dat er binnen de lokale gemeen-

schappen heel wat werk te verrichtten was (landbouw- en veeteeltactiviteiten bijvoorbeeld).

Wanneer mensen zich als reguliere arbeider engageerden in de plantage-economie, dan

betekende dat het verlies van een aantal helpende handen, of althans zo redeneerden de

chefs: “(…) pour le chef l’indigène est ou son homme ou celui du blanc (…)”.217

Dit impliceert

echter niet dat de koffieplantages in de eerste plaats reguliere arbeiders rekruteerden maar

niettemin was voor bepaalde activiteiten (zoals het onderhoud) een aantal regulieren nood-

zakelijk (zie ook hoofdstuk 8). Anderzijds impliceert de terughoudendheid van de chefs niet

dat er geen regulieren afgestaan werden aan de plantages, hoewel het in dat geval

doorgaans mensen betrof die weinig of geen rol van betekenis vertolkten binnen de lokale

gemeenschappen (zonen van armen, wezen, criminelen of mensen wiens relatie met de

214

Bashizi C., 1978, p.17. 215

Idem. 216

Bishikwabo C., 1977-1978, p.32. 217

Moeller A., “Enquête sur la main-d’œuvre au Kivu (1930)”, 21/3/1930, p.34 (extract gepubliceerd door

Vellut J.L., Enquêtes et Documents d’histoire Africaine, 1978, nr.3). Voor de volledigheid dien ik hieraan toe te

voegen dat deze moeilijkheid zich niet – of in veel mindere mate – stelde voor tijdelijke arbeiders.

- 66 -

notabelen vertroebeld was).218

Ondanks het gezag van de lokale oversten waren er echter

ook ‘onderdanen’ die spontaan – en zonder goedkeuring van de chef – een reguliere betrek-

king op een koffieplantage aannamen, al liepen zij wel het risico op represailles vanwege die

chef (inbeslagname van grond, runderen en/of andere bezittingen wat meteen verklaart

waarom spontane indiensttredingen tijdens het interbellum zeldzaam waren).

6.2.3 Directe overheidsinterventie219

De hierboven neergepende lijnen zouden bij de lezer de indruk kunnen wekken dat vrijwel

elke chef in Kivu een autoritair figuur was die naar eigen goeddunken arbeiders verplichtte

om op een plantage te gaan werken en in ruil daarvoor geld of goederen ontving. Dat zou

evenwel een te eenzijdig beeld zijn. Er waren immers ook chefs die hun ‘traditionele’ rol als

beschermheer van de gemeenschapsleden ter harte namen en zich niet – of tenminste

minder – lieten leiden door hebzucht. De hamvraag is echter of daardoor de ‘onderdanen’

ook met minder dwang te maken kregen bij de aanwervingen?

In ieder geval konden zich in deze situatie de facto twee scenario’s afspelen: ofwel werd de

chef afgezet en vervangen door een individu dat met meer bereidwilligheid inging op

Europese richtlijnen (waaronder de vraag van de plantage-eigenaars om arbeidskrachten ter

beschikking te stellen); ofwel kwam de koloniale administratie tussen om arbeiders aan te

werven. Het vervolg van het eerste scenario komt overeen met wat ik in de vorige paragraaf

verteld heb maar waar ik mij hier op wil focussen is het tweede scenario.

In juli 1931 liet de Commission Permanente pour la Protection des Indigènes, in het rapport

van de zesde sessie, de volgende woorden optekenen:

“Elle [la commission] estime (…) que dans certaines régions où les indigènes

retardataires sont encore réfractaires à cette loi naturelle de leur développement

individuel et social, certaine intervention gouvernementale est encore actuellement

nécessaire (…)”.220

218

Bishikwabo C., 1977-1978, p.31. Onder de mensen die een verzuurde relatie hadden met de elite kunnen

ondermeer de reeds aangehaalde ‘landlozen’ gerekend worden. 219

De indirecte overheidsinterventie (belastingheffing) zal hier buiten beschouwing gelaten worden, vooral om-

dat taksinning in geheel Congo gebeurde en derhalve geen specifiek kenmerk is van de plantagesector in Kivu. 220

Guebels L., Relation complète des travaux de la Commission Permanente pour la Protection des Indigènes,

1911-1951, Gembloux, 1951, p.425.

- 67 -

Los van de denigrerende kijk op de Congolese bevolking zijn uit dit citaat een aantal interes-

sante zaken af te leiden met betrekking tot de casus Kivu. Ten eerste: de ‘natuurlijke wet’

waar de commissie naar verwijst is de vrijwillige indiensttreding om op die manier een in-

komen te vergaren en een zekere levensstandaard op te bouwen. Zoals reeds aangetoond

was het aantal mensen dat in Kivu spontaan een job zocht op een plantage echter beperkt,

voornamelijk door toedoen van de lokale chefs en de angst van de mensen op represailles.

Ten tweede: in gebieden waar vrije rekruteringen eerder sporadisch waren, werd directe

overheidsinterventie, door de commissie, gelegitimeerd vanuit het – in het koloniale dis-

cours niet onbekende – ‘ontwikkelingsideaal’.

Uit mijn onderzoek is gebleken dat deze legitimering allesbehalve in dovemansoren gevallen

is bij de in Kivu gevestigde Europeanen. In een brief uit 1933, gericht aan de minister van

koloniën, staat, met betrekking tot de koffieplantages, te lezen dat: “L’intervention de l’ad-

ministration a été nécessaire, elle a été utile pour amener les indigènes au travail”.221

Maar

daar bleef het evenwel niet bij. De bestudering van een inspectieverslag heeft immers aan

het licht gebracht dat er koffieplantages waren die tot in het begin van de jaren 1940 een

beroep deden op de gewestelijke koloniale overheid om arbeiders te rekruteren. Zo bijvoor-

beeld op de, in Gombe (Kabare) gevestigde, plantage van de genaamde de la Kéthulle waar

de inspecteur, Schmit, het volgende over schreef:

“Il n’y a pas de recrutement proprement dit, mais tous les engagements sont faits

avec l’intervention de l’Administration (…). Aucun volontaire ne se présente, les

hommes doivent être demandés aux notables qui ne les fournissent (…)”.222

Koffieplantages die zich beriepen op de ‘hulp’ van de overheid om arbeiders aan te werven

gebruikten vaak het voorwendsel dat de ontwikkeling van het huidige Bukavu hen parten

speelde, vooral omdat mensen daar betere loonvoorwaarden voorgeschoteld kregen (som-

mige industrietakken betaalden arbeiders, bij het begin van de jaren 1940, 2 à 3 frank per

dag wat merkelijk hoger was dan het salaris op een plantage).223

Het is niettemin onthutsend

221

AIMO, Dossier Unaki (Union Agricole du Kivu) (n°1653/10), brief van Moeller A. aan de minister van kolo-

niën, 31/1/1933, n°brief: 561/Cabinet. 222

AIMO, Planteurs de café au Kivu (n°1653/14), Schmit G., Rapport d’inspection des entreprises agricoles de la

région Walungu, Nya-Ngezi, Kabare, 15/5/1943, p.5. Zie ook p.15 en p.17 voor andere voorbeelden van directe

overheidsinterventie in de koffieplantagesector van Kabare. 223

Ibid, p.16 en p.17. Zie ook 8.3.3 voor de lonen in de plantagesector.

- 68 -

om te moeten vaststellen dat bij de aanwerving van arbeiders voor private ondernemingen

directe overheidsinterventie op het einde van het interbellum – en ondanks de in het ‘kolo-

niaal charter’ (1908) gestipuleerde afschaffing – nog steeds in voege was.224

Tot slot wil ik de lezer er attent op maken dat de hierboven geschetste rekruteringswijzen

(via de lokale chefs of via de koloniale administratie) van toepassing waren op mannen. Hoe

vrouwen en kinderen aangeworven werden door de koffieplantages is niet geheel duidelijk.

Zowel de literatuur, die ik in het kader van voorliggend werk geraadpleegd heb, als de door-

genomen bronnen blijven hieromtrent opvallend op de vlakte.

6.2.4 Verzet

Ik heb reeds aangehaald dat het rekruteren van reguliere arbeiders niet in goede aarde viel

bij de lokale chefs. Wanneer daarbij bovendien bestaande gemeenschapsregels geschonden

werden, was het hek helemaal van de dam. De combinatie van deze twee factoren leidde in

december 1930 tot een openlijk conflict – dat in de plaatselijke volksmond bekend stond als

Itumba lya Kabugu – tussen, aan de ene kant, het lokale gezag en, aan de andere kant,

‘agrarische kolonisten’.

Het conflict speelde zich af op de koffieplantage van Cosyns in Hongo (Kabare). De reguliere

arbeiders van de plantage werden er door de lokale autoriteiten van beschuldigd vee te

hebben meegenomen naar hun ‘werkplaats’ en dat was strijdig met de gewoonterechtelijke

overeenkomsten.225

Die regels bepaalden immers dat vee toebehoorde aan de notabelen en

dat ‘onderdanen’ er enkel vruchtgebruik over hadden met als gevolg dat de arbeiders niet

het recht hadden de runderen, als hun bezit, mee te nemen naar de plantage. Het startschot

voor de baldadigheden werd gegeven door de baas van de lokale politie die – geruggesteund

door 2000 à 3000 gemeenschapsleden – naar de plantage trok.226

Eens aangekomen op de

plaats van bestemming vonden er plunderingen plaats, werd het vee in beslag genomen en

224

Net zoals in het besluit bij deel 1, dient wederom de vraag gesteld te worden hoe de directe overheids-

interventie bij de rekrutering van arbeiders, zich concreet uitte? Zowel de literatuur, als de bronnen bewaren

hieromtrent het stilzwijgen. Werden mensen gevankelijk naar een plantage gebracht? Vertolkte de Force

Publique een rol bij de gedwongen rekrutering van plantagearbeiders? Diepgaander onderzoek is in ieder geval

een absolute noodzaak om meer duidelijkheid te brengen aangaande deze problematiek. 225

Bashizi C., 1984, p.138. 226

RC, RA/AIMO – District du Kivu (n°112), S.n., Rapport politique 1930, s.d., p.12.

- 69 -

werden de arbeiders hardhandig aangepakt; zelfs in die mate dat er talloze gewonden en

daarenboven 13 of 14 doden te betreuren vielen.227

Op het eerste zicht lijkt dit conflict een lokale aangelegenheid te zijn geweest, maar was er

niet meer aan de hand? In het politiek rapport van 1930 – waarin de bovenvermelde feiten

weergegeven zijn – wordt de plantage-eigenaar (Cosyns) immers omschreven als “(…) un

européen qui se moque de façon flagrante du respect de certaines coutumes indigènes

(…)”.228

Verder in het rapport staat te lezen dat Europese kolonisten dringend moesten

inzien “(…) qu’il existe certaines coutumes qu’il est dangereux de battre en brèche”.229

Daar-

enboven liet gouverneur Moeller zich, in een brief aan de directeur van de Unaki, de volgen-

de woorden ontvallen:

“Je ne sens pas moralement fondé à dire aux chefs et aux indigènes, que les

obligations que certains d’entre eux ont contractés à leur égard, n’existent plus du fait

de la colonisation européenne. Et pratiquement, ce serait d’une grande maladresse

vis-à-vis (…) les chefs, en matière de recrutement”.230

Met deze uitlatingen in gedachten, kan de vraag gesteld worden of de reguliere arbeiders de

gemeenschapsregels kwaadwillig overtraden – wetende dat in dat geval represailles van-

wege de lokale chef onvermijdelijk waren? Of was die schending eerder een gevolg van

bedenkelijke ingrepen van de ‘agrarische kolonisten’ (in casu Cosyns) en bijgevolg niet enkel

een lokale aangelegenheid? Enerzijds opperde Moeller immers dat de aanname van een

reguliere job op een plantage niet impliceerde dat de gewoonterechtelijke afspraken ver-

vielen. Anderzijds is gebleken dat Europese colons respectloos en gedesinteresseerd om-

gingen met die gemeenschapsregels. Er zijn bijgevolg sterke aanwijzingen dat – tenminste in

dit geval – de arbeiders bedot werden door de plantage-eigenaar die de lokale vee-eigen-

domsrechten met de voeten trad. Ofschoon de plantagearbeiders het gelag betaalden, mag

de ‘zaak-Cosyns’ dus niet enkel gezien worden als de vereffening van een lokaal conflict

maar evenzeer als een verzet tegen de Europese dominantie en het oneerbiedig omspringen

van heel wat kolonisten met lokale gebruiken en normen.

227

Ibid, p.13. 228

Ibid, p.3. 229

Ibid, p.4. 230

RC, RA/AIMO – District du Kivu (n°112), brief van Moeller A. aan de directeur van de Unaki, 24/3/1931,

n°brief: 35/Justice.

- 70 -

6.3 Concurrentie met mijnsector

“En matière de main-d’œuvre, seule la M.G.L.-Sud [Compagnie Minière des Grands

Lacs] a organisé quelques recrutements, peu importants, de travailleurs dans le Bushi,

vers le fin des années 1930 et le début des années 1940, sans toutefois faire de

grande concurrence aux colons agricoles”.231

Ik deel bovenstaande mening van Bashizi in die zin dat bij de rekrutering van arbeiders, de in

Kabare gevestigde koffieplantages op het einde van het interbellum effectief amper

concurrentie ondervonden van de mijnindustrie. Niettemin wil ik hierbij twee aanmerkingen

maken. Enerzijds, in tegenstelling tot wat deze auteur poneert, is uit mijn eigen onderzoek

gebleken dat er reeds vanaf het midden van de jaren 1930 (en niet enkel op het einde) een

‘aanwervingscompetitie’ aan de gang was tussen de – in 1923 opgerichtte – MGL en de

plantages. Anderzijds, die tweestrijd werd in belangrijke mate ingeperkt ten voordele van de

plantages door tussenkomst van de koloniale administratie.

In de bronnen is er voor het eerst sprake van een ‘strijd om arbeiders’ in 1935:

“Une certaine inquiétude s’était manifesté au mois d’Octobre parmi les colons (…) par

suite de l’engagement spontané à la M.G.L. d’une centaine de leurs travailleurs (…).

Cette inquiétude fut rapidement dissipée grace [sic] aux dispositions prises par Mr le

Commissaire de District d’accord avec l’Administrateur et les représentants de la

M.G.L. et des colons”.232

Er worden in dit citaat een aantal zaken geponeerd die nopen tot een opheldering. Ten

eerste heeft de schrijver van het rapport het over spontane indiensttredingen bij de MGL. Ik

heb echter reeds opgemerkt dat vrijwillige aanwervingen in Kabare eerder beperkt waren en

bovendien vroeg ook de districtcommissaris van Kivu zich in 1938 expliciet af of er überhaupt

wel gesproken kan worden van spontane rekruteringen bij de MGL aangezien een arbeider

“(…) est pris auprès d’un recruteur, sa présence seule, son action, auront certainement eu

une influence indirecte sur la décision du future travailleur”.233

Dezelfde bedenking kan even-

wel gemaakt worden betreffende de koffieplantages. Een recruteur van de mijnen richtte

231

Bashizi C., 1978, p.7. Bushi is de naam van het gebied in Kivu waarin het gewest Kabare gelegen was. 232


RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Sand G., Commentaires relatifs au rapport A.I.M.O. 1938 du ter-

ritoire de Kabare, 20/2/1939, p.7.

- 71 -

zich immers ook tot de lokale chefs met de vraag om arbeiders aan te werven en bijgevolg is

er weinig verschil te onderkennen in de manier van rekruteren tussen de MGL en de plan-

tages.

Ten tweede, als de wijze waarop arbeiders gerekruteerd werden weinig verschilde tussen

beide sectoren, waarom verkozen arbeiders dan de mijnsector (indien er een keuze was)

boven de, naast de deur gelegen, koffieplantages? Omwille van de werkomstandigheden bij

de MGL zal het ongetwijfeld niet geweest zijn. Om slechts één voorbeeld te geven: iedere

mijnarbeider werd kaalgeschoren en bij het verlaten van het werk, ontkleed teneinde te

kunnen vaststellen of er geen mineralen ontvreemd waren.234

De reden waarom arbeiders

de MGL aantrekkelijker vonden dan de plantages had, volgens gouverneur-generaal

Ryckmans, te maken met de betere verloning in de mijnsector (zonder daarbij concrete

cijfers te vermelden) en het ontvangen van voedsel, wat op de koffieplantages niet het geval

was.235

Ten derde wordt in het citaat gewag gemaakt van maatregelen waarmee zowel de colons,

als de MGL genoegen konden nemen. De schikkingen die door de koloniale overheid ge-

nomen werden dienen begrepen te worden vanuit de logica dat de mijnsector doorgaans

kapitaalkrachtig was, terwijl dat voor de koffieplantages niet – of in veel mindere mate – het

geval was. Bijgevolg had de MGL de financiële middelen om arbeiders buiten het gewest

Kabare te rekruteren, zo werd er geredeneerd in koloniale kringen:

“(…) beaucoup d’employeurs et surtout les petits colons agricoles ne peuvent

supporter de pareilles dépenses. Pour eux, possibilités de main-d’œuvre ‘est synonyme

de disponible dans le proche voisinage’. Les effectifs recrutables au loin leur sont aussi

inaccessibles que s’ils n’existaient pas”.236

Vertrekkend vanuit dit perspectief, is de koloniale overheid vanaf 1937 overgegaan tot het

sluiten van bepaalde regio’s in Kabare, voor aanwervingen van de MGL waarbij voor het

mijnbedrijf de mogelijkheid bleef bestaan om voldoende arbeiders te werven maar “(…) sans

234

Bishikwabo C., 1977-1978, p.32. 235

AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), brief van Ryckmans P. aan de minister van koloniën, 27/12/1939, n°brief:

132/Cab. Zie ook hoofdstuk 8.3.4 voor de werkomstandigheden op de plantages. 236

AIMO, Recrutements: Instructions-Généralités (n°1647/9229/1), Cayen H., Le problème de la main d’œuvre

au Congo. La situation de 1934 à 1938, 10/12/1938, p.7.

- 72 -

provoquer des contreverses [sic] et des froissements avec les nombreuses concessions

européennes du territoire (…)”.237

Dat de MGL zich echter niet zonder slag of stoot liet weg-

zetten door de koffieplantages blijkt uit een commentaar van de districtcommissaris van

Kivu uit 1938:

“Des conflits ont encore surgi à l’occasion de recrutements pour les entreprises

minières. Il faut maintenir un juste équilibre entre leurs demandes et celles des

exploitations agricoles. Ces premières doivent recruter uniquement dans les zônes

[sic] dans lesquelles cette opération est autorisée (…)”.238

Evenwel was de concurrentiestrijd daarmee niet ten einde – de MGL had de arbeiders

immers meer te bieden dan de plantages. Precies om die strijd definitief te beslechten in het

voordeel van de koffieplantages, is de provinciegouverneur van Costermansville vanaf 1939

overgegaan tot het opleggen van een expliciet verbod aan de MGL om in het gewest Kabare

nog arbeiders te rekruteren in de buurt van plantages (met uitzondering van spontane

indiensttredingen) – behoudens in de chefferies Nya-Ngezi en Ngweshe; zodoende: “Les

colons ont donc en toute facilité pour recruter sur place les effectifs nécessaires (…)”.239

Uit de bovenstaande lijnen is enerzijds gebleken dat de koffieplantages hun arbeiders in de

naburige dorpen rekruteerden (waarmee eveneens mijn argument uit het eerste onderdeel

van dit hoofdstuk bevestigd wordt) en dat de koloniale overheid er in Kivu (of althans in

Kabare) alles aan deed om dat lokaal arbeidersreservoir af te schermen ten voordele van de

plantages. Anderzijds is het overduidelijk dat arbeiders allesbehalve vrij waren in de keuze

van hun arbeidsplaats. Net zoals bij de industriële sectoren in het huidige Bukavu, waar de

lonen ook hoger waren dan op de plantages, werd een groot deel van de lokale bevolking in

Kabare de potentie op een beter salaris ontzegd, wederom ten voordele van de Europese

koffieplantages.

237

RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Absil F., Commentaires du commissaire de district du Kivu sur le

rapport A.I.M.O. 1937 du territoire de Kabare, 28/1/1938, p.3. 238

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Commentaires…rapport A.I.M.O. 1938…Kabare, p.7. 239

RC, RA/AIMO – Territoire de Kabare (n°99), Willaert M., Rapport 1940, 30/1/1941, p.11.

- 73 -

7. Het teeltproces

Het op de markt brengen van koffiebonen werd voorafgegaan door een heel uitgebreid

productieproces. Om twee redenen is het noodzakelijk de lezer van voorliggende scriptie

een helder en consistent beeld te presenteren van dit procedé. Enerzijds omdat dit proces in

de literatuur nagenoeg volledig genegeerd wordt. Enkel Northrup heeft er een minimale

aandacht voor en stelt dat voornamelijk de oogst op de koffieplantages een intensieve

bezigheid was.240

De koffieproductie omhelsde echter veel meer dan enkel het oogsten.

Bovendien zal uit het hiernavolgende blijken dat ook de andere stappen in het proces niet

onderschat mogen worden en evenzeer een zekere hoeveelheid energie vereisten. Ander-

zijds omdat ik met de weergave van dit procedé een idee wil geven van wat werken op een

koffieplantage allemaal kon inhouden. Het is belangrijk om op te merken dat het productie-

proces grotendeels gelijklopend was voor de robusta en de arabica. Indien deze laatst

genoemde soort op één of meer punt(en) afweek van het algemene principe, zal ik dat –

gelet op het belang van de arabica in Kivu – evenwel beklemtonen. Om het gevarieerde

takenpakket te beschrijven beroep ik mij op de in 1928 verschenen publicatie La culture et le

rendement d’une plantation de café au Congo belge van de hand van Edmond Leplae. Dit

werk beschrijft van naaldje tot draadje het gehele productieproces, wat volledig uitgevoerd

werd door de lokale bevolking:

“Le planteur européen ne peut remplir au Congo qu’un rôle de surveillance, en

dirigeant (…) le travail de sa main-d’œuvre noire”.241

De hiernavolgende lijnen zijn grotendeels gebaseerd, tenzij anders vermeld, op de aange-

haalde uiteenzetting van Leplae.

7.1 Voorbereidende werk

Vooraleer de arbeiders op een plantage koffiestruiken konden planten, diende de bestaande

vegetatie verwijderd te worden (hetgeen hoofdzakelijk van toepassing was bij nieuwe

plantages). Afhankelijk van het vegetatietype kon het aantal benodigde werkdagen voor

deze operatie sterk variëren. In het vorige hoofdstuk heb ik aangehaald dat Kivu een gebied

was met een grassavanne. Het verwijderen van een dergelijke begroeiing geschiedde

240

Northrup D., 1988, p.194. 241

Coppens P., “La colonisation agricole au Congo Belge”, BACB, 30, 1939, nr.1, p.6.

- 74 -

steevast door het gras af te hakken en de wortels te verbranden. Voor deze procedure had

één arbeider al gauw 75 werkdagen per hectare nodig.242

Het is echter evident dat wanneer

meerdere werkkrachten aan deze activiteit deelnamen, het ‘schoonmaakproces’ ook veel

sneller beëindigd kon worden, weliswaar ten nadele van de kosten voor de plantage-

eigenaar (meer arbeiders: meer loon dat uitbetaald dient te worden). Eens de vegetatie

verwijderd was, kon de plantage ingedeeld worden teneinde het planten of het zaaien te

vergemakkelijken en de groei van de koffiestruiken te bevorderen.

7.2 Indeling terrein

Grote plantages (500 à 1000 hectare) werden op drie niveaus geordend. Ten eerste werden

er ‘secties’ afgebakend: omvangrijke stukken land met daartussen berijdbare wegen waar

trekdieren, karren en zelfs vrachtwagens konden circuleren. Vervolgens werd iedere ‘sectie’

opgedeeld in ‘compartimenten’ met een oppervlakte van elk 20 à 50 hectare. Tussen deze

lappen grond werden eveneens weggetjes aangelegd, waarop kleinere karren en eventueel

trekdieren zich konden begeven. Tenslotte werd ieder ‘compartiment’ nog eens onder-

verdeeld in ‘velden’: kleinere stukken grond van elk 1 à 4 hectare. De wegen die tussen de

verschillende subdivisies van de plantage aangelegd waren, werden steeds aan beide zijden

voorzien van een gracht teneinde overtollig regenwater – wat heel schadelijk was voor de

koffieplanten – te laten wegvloeien.

Hoewel het onderverdelen van het terrein voornamelijk toegepast werd bij grote plantages,

werden op elke plantage (groot of klein) palen op een regelmatige afstand (zowel horizon-

taal als verticaal) van mekaar geplaatst.243

De bedoeling hiervan was dat die palen de exacte

plaats aangaven van waar de jonge scheuten geplant moesten worden. De afstand tussen de

palen (planten) kon variëren afhankelijk van de vruchtbaarheid van de grond, de regio en de

koffiesoort. Voor de arabica schommelde de afstand tussen de struiken doorgaans tussen de

1,8 op 1,8 meter (wat theoretisch overeenkomt met 3086 planten per hectare) en de 3 op 3

meter (of in theorie 1111 planten per hectare). Daarenboven noopte het aanwenden van

trekdieren tot grotere afstanden tussen de struiken. Het is evident dat hoe verder de

242

Leplae E., “Prix de revient et rendements probables de plantations au Congo belge”, BACB, 14, 1923, nr.4,

p.676. 243

Om de palen, zowel horizontaal als verticaal, exact op dezelfde afstand van mekaar te krijgen werd gebruik

gemaakt van (vierkante of driehoekige) houten kaders waarbij de hoeken als markeerpunten voor de palen

fungeerden.

- 75 -

koffiebomen van mekaar geplaatst werden, hoe lager de opbrengst van de oogst (in

kilogram) – en bijgevolg het rendement van de plantage – was. Niettemin had deze techniek

ook voordelen:

“La régularité donne un plus bel aspect à la plantation, facilite les travaux d’entretien

et utilise le mieux le terrain, en donnant à chaque arbuste exactement la surface qui

lui est nécessaire”.244

7.3 Zaaien en planten

De meest geschikte methode voor grote plantages was het ter plaatste zaaien van de koffie-

zaadjes, dewelke eveneens op een regelmatige afstand van mekaar aangebracht werden en

waarbij dezelfde techniek gebruikt werd zoals hierboven beschreven. Drie à vier weken na

het zaaien begonnen de planten te kiemen. Vanaf dat moment was het noodzakelijk dat de

jonge scheuten om de twee à drie dagen geïnspecteerd werden teneinde vernietigde

planten245

(door wilde dieren bijvoorbeeld) en/of onkruid te verwijderen. Wanneer de

scheuten (na zes à acht maanden) een hoogte bereikt hadden van 50 à 60 centimeter vond

er een selectieprocedure plaats waarbij minder ontwikkelde planten verwijderd werden en

enkel de meest sterke struikjes behouden bleven. Vanaf dan konden de planten naar hun

wasdom evolueren.

Kleinere plantages daarentegen maakten gebruik van een andere methode, waarbij niet ter

plaatse gezaaid werd, maar in een omheinde kwekerij of in potten om daarna de scheuten te

verplanten naar de eigenlijke plantage. Het voordeel van deze werkwijze was enerzijds dat

de planten minder blootgesteld waren aan vernietigingen246

(wilde dieren). Anderzijds was

het een tijdsbesparend procedé. Terwijl de koffieplantjes aan het kiemen waren, kon het

terrein van de plantage ontdaan worden van de vegetatie en/of in gereedheid gebracht

worden voor het planten.247

Het grote nadeel van deze procedure was de kostprijs (niet

244

Leplae E., 1928, p.56. 245

Het gevolg daarvan was dat het theoretische aantal planten per hectare doorgaans niet bereikt werd in

praktijk. 246

Met als gevolg dat bij deze methode het reële aantal planten per hectare op de plantage, het theoretische

aantal dichter benaderde dan het procedé waarbij ter plaatste gezaaid werd. Vermoedelijk had deze methode

dan ook een impact op de productiviteit, uitgedrukt in kilogram per hectare (hoger dan bij grote plantages?). 247

Watteyne R.P., 1930, p.940.

- 76 -

enkel dienden de scheuten verplant te worden maar de voorbereiding op het planten vroeg

ook tamelijk wat arbeidskracht).

Net zoals bij het zaaien ter plaatse, begonnen ook bij deze methode de koffiezaadjes na drie

à vier weken te kiemen. En ook bij deze werkwijze diende onkruid en/of slechte scheuten

verwijderd te worden, al gebeurde de inspectie bij dit procedé wel iedere dag. Na zes à acht

maanden waren de struiken klaar om de overstap naar de plantage te maken. Vooraleer de

arbeiders op de plantage konden overgaan tot het verplanten, dienden zij putten te graven –

op de plaatsen die gemarkeerd waren door de palen – waar de struikjes terecht moesten

komen. Het delven van de putten gebeurde bij voorkeur enkele weken vóór het planten en

één arbeider was in staat om ongeveer 20 putten per dag te graven.248

Doorgaans werden

ronde kuilen gegraven met een diameter van 60 centimeter en een diepte van 30 à 60

centimeter. De uitgegraven bovenlaag – die rijk was aan organisch materiaal – werd

gescheiden gehouden van de minder vruchtbare onderlaag. Wanneer de putten gedolven

waren konden de arbeiders het (ver)planten – wat bij voorkeur bij regenachtig weer diende

te gebeuren – aanvatten. Het plaatsen van de koffiescheuten moest met heel veel zorg en

voorzichtigheid gebeuren. Volgens Leplae slaagde een ervaren en zorgzame arbeider erin om

minstens 20 struikjes per dag te planten.249

De vraag is echter welke hoeveelheid onervaren

en/of minder zorgzame arbeiders per dag konden verwerken? Het is niet ondenkbaar dat,

zeker in de beginfase (jaren 1920) van de koffieplantages in Kivu, ervaren arbeiders schaars

waren. Bashizi ziet het echter nog somberder in en stelt dat de voornaamste plantage-

culturen (zoals koffie) “(…) furent introduites et développées dans un système inconnu du

travailleur appelé à les réaliser”.250

De uitlating van deze auteur dient wel enigszins

genuanceerd te worden. Zelfs tijdens de pioniersjaren waren er – vooral dan in het zuiden

van Kivu – reeds arbeiders die ervaring hadden met de koffieteelt. Immers, vóór het

interbellum stelden de ‘witte paters’ op hun plantages evenzeer lokale arbeiders tewerk en

bijgevolg hadden die arbeiders de nodige dosis praktische ervaring.251

Of de plantagearbeiders ervaring hadden met het planten of niet, in elk geval moest de kuil

na de verplanting van de scheuten opnieuw gedempt worden, hetgeen gewoonlijk enkele

248

Leplae E., 1923, p.677. 249

Idem. 250

Bashizi C., 1984, p.136. 251

Ost M.B., 1979, p.24.

- 77 -

dagen na het planten gebeurde. Eerst werd de minder fertiele onderlaag in de put geschept

en daarna de vruchtbare bovenlaag. Bovendien was het aangewezen om rond de stam van

de koffiestruik een heuveltje te maken teneinde greppelvorming – en de, voor de planten,

nadelige accumulatie van water – te voorkomen.252

Eens de hierboven geschetste stappen

ondernomen waren konden de koffiescheuten zich uiteindelijk ontwikkelen tot volwassen

struiken.

7.4 Onderhoud

Na het planten duurde het enkele (gemiddeld twee à drie) jaren vooraleer de struiken

productief begonnen te zijn maar in die tussenperiode was het een noodzaak om het

beplante areaal zorgvuldig te onderhouden. Een eerste belangrijk aspect daarbij, zeker in de

eerste maanden na het zaaien/planten, was het toedienen van mest aan de koffieplanten:

“A moins que la fertilité naturelle du terrain ne soit exceptionnelle, ce qui n’est jamais

le cas au Congo belge, sauf peut-être dans certaines terres d’origine volcaniques du

Kivu, le planteur devra empêcher l’appauvrissement de la plantation par l’emploi

régulier de fumures”.253

Behoudens enkele mineraalrijke gebieden in Kivu was mest dus onontbeerlijk voor de

ontwikkeling van de struiken. De voorkeur werd gegeven aan organische meststoffen, zoals

bijvoorbeeld fecaliën van runderen. Enkel indien het absoluut noodzakelijk was, werden,

vooral vanaf het midden van de jaren 1930, extra chemische meststoffen toegevoegd.

Een tweede belangrijk onderhoudsaspect behelsde het wieden van onkruid. Het probleem

met onkruid was (is) dat het heel snel – en doorgaans ongewenst – groeide en bovendien

een nefaste impact had op de ontwikkeling van de wortels van de koffieplanten. Het

verwijderen van onkruid moest vooral in de maanden vlak na het planten/zaaien heel regel-

matig gebeuren. Wanneer de koffiestruiken een degelijke omvang bereikt hadden, zorgden

de takken voor de nodige dosis schaduw rondom de stam, met als gunstig gevolg dat het

onkruid minder kans kreeg om zich te ontwikkelen en het wieden minder intens diende

plaats te grijpen. Het ‘onkruidprobleem’ kon echter deels voorkomen worden de ruimtes

252

Bij het ter plaatse zaaien werd, om dezelfde reden, rondom de stam van de struiken – na het bereiken van

een bepaalde hoogste – eveneens vruchtbare grond toegevoegd. 253

Leplae E., 1928, p.42.

- 78 -

tussen de struiken te beplanten met voedingsgewassen (maïs, bananen, …), hetgeen een

aantal voordelen had:

“Ce système est fréquemment utilisé, car il diminue notablement les frais d’entretien

pendant les deux premières années et contribue à faciliter le ravitaillement des

nombreux ouvriers employés dans les plantations”.254

Een andere manier om de strijd tegen het onkruid aan te binden, was het twee à drie maal

per jaar schoffelen van de bovenlaag. Evenwel diende ook deze procedure met de nodige

nauwlettendheid uitgevoerd te worden. In de grond rondom de stam van de koffieplant

zaten immers kleine worteltjes die belangrijk waren voor een goede ontwikkeling van de

struik en die bijgevolg niet geraakt mochten worden. Om die reden schoffelden de arbeiders

niet tot tegen de stam van de plant en werd de ruimte rondom de stam van onkruid ontdaan

met de hand.

Naast de strijd tegen het onkruid, was ook de bestrijding van ziektes en insecten een recur-

rente bezigheid van de plantagearbeiders. Het waren met name de Lygus en de Antestia die

regelmatig aanvallen lanceerden op de koffiestruiken. Mijn kennis van de entomologie is

evenwel te beperkt om daar verder iets zinnigs over te zeggen.

Een laatste aspect van het onderhoud betrof het toppen en het snoeien van de planten en

ook dit moest heel zorgvuldig gebeuren. Ongetopte koffiestruiken konden namelijk een

hoogte bereiken van 6 tot 8 meter. Het spreekt voor zich dat de oogst bij dergelijke

‘mastodonten’ een haast onbegonnen werk was en, deels, om die reden werd de hoogte van

de planten beperkt tot 1 à 3 meter (voor de arabica-struiken althans). Een andere reden

waarom veel belang gehecht werd aan het snoeien, was het bekomen van een meer regel-

matige en kwantitatief hogere productie van de struiken.

7.5 Bloei en oogst

Ongeveer drie jaar na het zaaien – ter plaatse, in een kwekerij of in potten – begonnen

arabica-planten te bloeien en productief te zijn. Zowat acht maanden nadat de planten

begonnen te bloeien, waren de vruchten rijp om geplukt te worden. De struiken van de

arabica-koffie gaven een ‘halve oogst’ na vier jaar en bereikten hun maximale rendement

254

Ibid, p.67.

- 79 -

circa zes jaar na zaaidatum.255

Arabica-struiken konden echter tot 20 à 30 jaar productief

blijven, mits gunstige weersomstandigheden en indien de bemesting, het snoeien en het

toppen telkenmale naar behoren gebeurde. In tegenstelling tot de robusta-struiken kenden

arabica-bomen slechts één bloeiperiode per jaar met als gevolg dat er ook maar één maal

per jaar geoogst kon worden. De oogstperiode duurde twee à drie maanden (juni-augustus)

en, in uitzonderlijke gevallen, soms zelfs vier maanden. Zoals reeds aangehaald bij het begin

van dit hoofdstuk was de oogst heel arbeidsintensief. Bovendien was het een activiteit waar-

voor een groot aantal vrouwen en kinderen, als tijdelijke arbeiders, werd ingezet.256

Welke

taken vrouwen en kinderen daarnaast nog uitvoerden zal ik verder bespreken (zie hoofdstuk

8.1.2 en 8.1.3). Belangrijk voor dit hoofdstuk is om na te gaan hoe het oogstproces verliep.

Een eerste manier waarop geoogst kon worden was de ‘oude Braziliaanse methode’ waarbij

op elke tak van de koffiestruik alle bessen verwijderd werden, en wel op volgende wijze:

“L’ouvrier saisit d’une main le bout d’un rameau chargé de baies, l’entoure du pouce

et de l’index de l’autre main et, d’un mouvement rapide, remontant vers le tronc du

caféier, il arrache les baies”.257

Deze methode – die tijdens het interbellum vooral op kleinere plantages werd toegepast –

had enkele nadelen. De bessen die van de takken verwijderd werden vielen immers op de

grond waar ze vermengd raakten met bladeren, aarde, … Pas wanneer een struik volledig

leeggeplukt was, werden de bessen ingezameld. Na het verzamelen werden de bessen op

een soort zeef gelegd teneinde de bladeren, … weg te filteren. Om het werk te versnellen

kon het zijn dat tussen twee rijen struiken een net gespannen werd. Op die manier dienden

de bessen niet meer gescheiden te worden van het afval. Aangezien bij deze werkwijze alle

bessen van de struik gehaald werden, was het noodzakelijk om na de pluk een selectie door

te voeren waarbij de goede (rijpe) bessen werden afgezonderd van de slechte (rotte, minder

ontwikkelde) bessen. Het voordeel bij deze methode was dat de oogst relatief snel kon

gebeuren en dat een arbeider ongeveer 50 liter bessen per dag kon inzamelen.

255

Bij grotere plantages was het niet ongebruikelijk om het volledige areaal niet in één keer te bezaaien of te

beplanten maar slechts een deel (de helft of een kwart). Het jaar nadien kon dan een ander deel in cultuur

gebracht worden, terwijl de scheuten zich op het/de reeds bewerkte deel/delen ontwikkelden. Het grote voor-

deel van deze werkwijze was dat het maximale rendement van de planten – en bijgevolg de ‘grote oogst’ – over

meerdere jaren gespreid werd. 256

Northrup D., 1988, p.194 en Bashizi C., 1984, p.136. 257

Leplae E., 1928, p.85.

- 80 -

Een andere, ‘moderne’ oogstwijze was voornamelijk van toepassing op grotere plantages en

bestond in het plukken van enkel de rijpe bessen. In tegenstelling tot de ‘oude’ methode –

waarbij iedere dag geoogst werd – vond het plukken van de bessen iedere drie à vier dagen,

of in het slechtste geval iedere week, plaats. De arbeiders werden voorzien van een mand –

die ze op de borstkas meedroegen – waar de bessen onmiddellijk in gedeponeerd konden

worden. Het mag duidelijk zijn dat de oogst met deze methode minder snel vorderde dan

met de ‘oude’ manier van werken. Gelet op de grotere nauwkeurigheid bij het plukken kon

een arbeider onmogelijk een rendement van circa 50 liter per dag halen. Bovendien was die

oogstwijze – vanuit het oogpunt van de plantage-eigenaar bekeken – ook duurder (er waren

immers meer werkkrachten nodig). Maar de ‘moderne’ methode had drie grote voordelen:

het plukken was zorgvuldiger wat de kwaliteit van de koffiebonen ten goede kwam, het

sorteren van goede en slechte bessen was geen noodzaak meer en daarenboven werd aan

de struiken minder schade toegebracht wat een gunstig effect had op de verdere groei en

bijgevolg de kwaliteit van de oogsten in de daaropvolgende jaren.

7.6 Na de oogst

Het beëindigen van de oogst impliceerde allerminst dat de taken van de arbeiders vanaf dat

ogenblik ook afgelopen waren. De geplukte koffiebessen dienden immers gedroogd en voor

de markt klaargemaakt te worden. En ook bij deze stap in het productieproces was er een

verschillende manier van werken tussen kleinere en grotere plantages.

Op kleinere plantages gebeurde het drogen van de bessen – na het sorteren van goede en

slechte – door ze op een oppervlak van gestampte aarde gedurende een vijftiental dagen te

laten vertoeven in de zon.258

Meerdere malen per dag dienden de bessen omgedraaid te

worden en iedere avond werden ze afgedekt (met stro bijvoorbeeld) teneinde een

bescherming te bieden tegen ochtendvochtigheid en/of regenval. Nadat de bessen genoeg

gedroogd waren, konden ze van hun pulp ontdaan worden. Het scheiden van het omhulsel

en de koffieboon gebeurde door de gedroogde bessen fijn te stampen in houten vijzels

waarbij de inmiddels hard en breekbaar geworden pulp makkelijk loskwam. Vervolgens werd

het fijngestampte materiaal gezeefd zodat enkel de bonen overbleven. Desgevallend werden

na deze procedure slechte (rotte) koffiebonen handmatig verwijderd. Daarna werden de

258

Voor een plantage van 100 hectare was voor het drogen van de bessen een oppervlakte van ongeveer 4500

vierkante meter nodig.

- 81 -

bonen schoongemaakt en waren ze klaar om gedurende een aantal maanden gestockeerd te

worden – met als doel de kwaliteit van de bonen te verbeteren – vooraleer ze verhandeld en

uiteindelijk geconsumeerd werden.

Bij grotere plantages geschiedde de verwerking van de oogst in daartoe bestemde fabrieken.

Hoewel dit procedé de facto buiten de casus van voorliggende scritpie valt, acht ik het, voor

de volledigheid, niettemin noodzakelijk ook deze methode in enkele woorden te schetsen.

Een opmerkelijk verschil met de verwerking op kleinere plantages, is dat de geoogste bessen

op grotere plantages niet onmiddellijk gedroogd werden. De bessen werden immers in een

circuit van stromend water gebracht en – de dag van de pluk of de dag nadien – machinaal

van hun omhulsel ontdaan. Deze machines konden zowel manueel als mechanisch aange-

dreven worden. Vooral in gebieden waar er een concentratie van koffieplantages was

(Kabare bijvoorbeeld) waren zulke mechanisch aangedreven ‘ontpulpmachines’ aanwezig.

Van der Straeten stelt dat er op 1/1/1939 in geheel Congo 103 van dergelijke machines

gevestigd waren terwijl het aandeel van de Provincie Costermansville 23 bedroeg op dat

moment.259

Na het ontpulpen volgde de gisting (in betonnen bakken) van de koffiebonen.

Voor de arabica volstond een fermentatie van twee à drie dagen (robusta-bonen werden

doorgaans niet gegist). De reden waarom de bonen aan een gistingsproces onderworpen

werden was tweeledig: enerzijds om na het ontpulpen een snellere droging te bekomen;

anderzijds om de smaak van de, naderhand afgewerkte, arabica-bonen te bevorderen.260

Eens het fermenteren achter de rug was, werd overgegaan tot het drogen van de

koffiebonen. Ook deze procedure kon zowel handmatig als mechanisch gebeuren. Bij het

manuele drogen dienden de bonen één of twee maal per dag omgedraaid te worden; terwijl

het drogen zelf zes à tien dagen in beslag nam. Bij het machinale drogen werden de bonen

mechanisch omgekeerd; terwijl het drogen slechts tien uur tot één dag vergde. Een volgende

stap in het verwerkingsproces was het verwijderen van slechte bonen. Initieel gebeurde het

uitsorteren – net zoals op kleinere plantages – manueel. Op het einde van de jaren 1920

heeft echter de Catador zijn intrede gedaan; een rangeermachine die het werk van 20 à 30

personen kon vervangen.261

Tenslotte werden de koffiebonen zo snel mogelijk – teneinde

259


Ibid, p.160-161. 261

de Makeef P., “Installations mécaniques pour le traitement du café”, BACB, 21, 1930, nr.3, p.965.

- 82 -

bederf en/of infecties te voorkomen – schoongemaakt en uiteindelijk gestockeerd in

magazijnen want:

“Le café fraîchement préparé n’est pas bon pour la consommation: il possède une

amertume qui disparait à la longue. Le café d’Arabie peut être consommé après

quelques mois, mais il est préférable de le conserver pendant un an au moins avant de

l’employer”.262

Tenslotte zijn er een aantal zaken die ik zou willen beklemtonen aangaande de machinale

verwerking van de geoogste koffiebessen. Ten eerste was het dankzij de machines mogelijk

om de oogst veel sneller en in grotere hoeveelheden te behandelen, in vergelijking met

kleinere plantages. In goed uitgeruste fabrieken waren overigens zelfs alle hierboven aange-

haalde toestellen aanwezig in één en hetzelfde gebouw. Ten tweede zorgden de machines

ervoor dat bij de verwerking van de oogst de nood aan arbeiders kleiner was, in relatieve

aantalen weliswaar, dan op kleinere plantages. Ten derde is het – behoudens de Catador –

niet geheel duidelijk wanneer de verwerkingsmachines precies hun intrede in Congo (en in

Kivu) hebben gedaan. Het is echter wel duidelijk – gelet op de publicatiedatum (1928) van

het werk waarop ik voor dit hoofdstuk voornamelijk gesteund heb – dat de machines reeds

vóór de mondiale crisis van de jaren 1930 aanwezig waren in de kolonie. Bijgevolg kunnen,

vanuit het perspectief van de plantageleiders, de machines wel als een arbeidsbesparende

(en kostendrukkende) maatregel beschouwd worden, maar niet als een kostenbesparend

middel, exclusief ten gevolge van die economische crisis.

7.7 Interne evolutie

Ofschoon het teeltproces op de koffieplantages an sich gedurende het interbellum groten-

deels onveranderd is gebleven, heeft er zich niettemin een belangrijke evolutie voorgedaan

die noopt tot een vermelding.

Zoals reeds aangehaald werden vele kolonisten aangetrokken om een koffieplantage op te

richten in Kivu omwille van de uitermate geschiktheid van de bodem. Tot ongeveer het

midden van de jaren 1930 werd koffie verbouwd als een monocultuur waarbij hoofdzakelijk

gebruik gemaakt werd van organische meststoffen. Ondanks het zich perfect lenen tot de

262

Leplae E., 1928, p.101.

- 83 -

verbouwing van een bepaald gewas zijn gronden echter nooit onuitputtelijk. Dat verschijnsel

heeft zich dus ook in Kivu voorgedaan. Het jarenlang telen van koffie op dezelfde stukken

land had enerzijds geleid tot een verzadiging van die gronden en anderzijds tot het vat-

baarder worden van de struiken voor ziektes (die back) en insecten. Met een daling van de

productiviteit als gevolg. De plantage-eigenaars konden weliswaar rekenen op steun vanuit

wetenschappelijke hoek: bijvoorbeeld van de SAAK263

en, vanaf 1933, van het reeds ge-

noemde INEAC. In deze organisaties hielden wetenschapslui van diverse pluimage zich,

ondermeer, bezig met het zoeken naar manieren om de problemen van de koffieplantages

uit de wereld te helpen: ontwikkelen van pesticiden en chemische meststoffen; de snoei-

technieken verbeteren, … Maar ondanks de gezamenlijke inspanningen van die instellingen

was het probleem van de gronduitputting al te ver gevorderd.264

De hoofdoorzaak daarvoor

werd in 1938 door Leplae op een weinig verhullende wijze als volgt neergepend:

“La raison principale de ces échecs est tout simplement l’ignorance des conditions

dans lesquelles ces essais [koffie ondermeer] doivent être exécutés. (…) Il n’y a pas au

Kivu cinq personnes qui possèdent une connaissance sérieuse d’agriculture”.265

De oplossing werd, vanaf het midden van de jaren 1930, gevonden in de diversificatie van de

exportgewassen (vruchtafwisseling) wat dan ook beschouwd kan worden als de belangrijkste

evolutie tijdens het interbellum. Een groot deel van de plantages had de monocultuur van

koffie verlaten en was overgeschakeld naar een polycultuur.266

Koffie bleef de hoofdteelt

van de plantages maar daarnaast werden op hetzelfde areaal ook andere gewassen ver-

bouwd (thee, kina, …) waardoor de gronden minder snel uitgeput raakten. Ik maak mij

evenwel de bedenking of de omschakeling van een mono- naar een polycultuur enkel kan

verklaard worden vanuit een poging om de verzadiging van de gronden tegen te gaan. Gelet

op de enorme duik van de koffieprijzen in de loop van de jaren 1930 en het feit dat de

diversificatie uit exportgewassen bestond, kan die omschakeling – als een vorm van risico-

spreiding – dan óók geen manier geweest zijn om aan de crisis het hoofd te bieden?

263

De SAAK liet zich overigens niet enkel in met wetenschappelijke experimenten, maar verzorgde tevens de

verwerking van de oogst voor enkele grote plantages, en baatte bovendien ook zelf plantages uit. 264

Ost M.B., 1979, p.20. 265

Leplae E., 1938, p.425. De ietwat cynische uitlating van Leplae kan er ook op wijzen dat het hierboven ge-

schetste teeltproces (of bepaalde stappen daarvan) niet altijd even nauwgezet werd(en) uitgevoerd. 266

Ost M.B., 1979, p.21.

- 84 -

8. De arbeid en de arbeiders

Na in de vorige hoofdstukken de manieren waarop arbeiders in dienst traden van een koffie-

plantage en het teeltproces geanalyseerd te hebben, is het in dit hoofdstuk de bedoeling de

eigenlijke arbeid op die plantages van naderbij te bestuderen. Hoewel hieronder drie para-

grafen zullen volgen, bevat dit hoofdstuk de facto twee delen waarbij enerzijds zal gekeken

worden naar de taakverdeling en de verschillende arbeiderscategorieën, en waarbij ander-

zijds Seibert’s concept van coerced labor tijdens het interbellum zal getoetst worden aan de

hand van de koffieplantagecasus in Kivu.

8.1 Taakverdeling

Voor de ontleding van dit aspect heb ik mij – bij gebrek aan ‘ouder’ relevant bronnen-

materiaal – in eerste instantie dienen te beroepen op het reeds ter sprake gekomen inspec-

tieverslag uit het begin van de jaren 1940. In het vorige hoofdstuk heb ik echter te kennen

gegeven dat het teeltproces gedurende het interbellum niet of nauwelijks geëvolueerd was

en bijgevolg lijkt het mij zeer onwaarschijnlijk dat de taakverdeling wel aan opzienbarende

evoluties onderhevig zou zijn geweest. Bovendien is het geenszins mijn ambitie om alle mo-

gelijke variaties ten berde te brengen, maar eerder om algemene lijnen te belichten.

8.1.1 Mannen

De activiteiten die de mannelijke plantagearbeiders op zich namen, kunnen tamelijk een-

voudig samengevat worden als: het voorbereidende werk en het onderhoud van de planta-

ges.267

Daarnaast hielpen de mannen (als tijdelijke kracht) ook mee met de oogst.

Onder het voorbereidende werk dient niet enkel het ‘schoonmaken’ van de gronden ver-

staan te worden, maar evenzeer de indeling van het terrein, het graven van de putten, het

zaaien of het planten, …268

Terwijl bij de verzorging van de plantages, zoals uit vorig hoofdstuk gebleken is, het ver-

wijderen van onkruid een nagenoeg dagelijkse bezigheid was. Het onderhoud behelsde daar-

267

AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.18. 268

Zoals reeds aangehaald, brachten vooral grotere plantages zelden het gehele areaal in één keer in cultuur,

maar gespreid over meerdere jaren. Derhalve herhaalde het voorbereidende werk van de mannen zich jaar-

lijks. Bovendien werden struiken, die over het hoogtepunt van hun productiecapaciteit heen waren, na verloop

van tijd vervangen door jonge scheuten (of koffiezaadjes) met als gevolg dat het gehele teeltproces herbegon.

- 85 -

enboven nog twee facetten die de ontwikkeling van de struiken in positieve of negatieve zin

kon beïnvloeden: de bemesting en het snoeien/toppen.

Doordat het snoeien een heel delicate taak was, ontwikkelden zich reeds van in het begin

van de jaren 1930 de eerste gespecialiseerde arbeiders.269

De tendens tot specialisatie in

deze activiteit zette zich, in het daaropvolgende decennium, door en bij het begin van de

jaren 1940 was gemiddeld 20% van de reguliere mannelijke arbeiders een snoei-expert.270

In de manier waarop de koffieplantages aan meststoffen – die voor het merendeel van de

plantages van levenskapitaal belang waren – geraakten waren grosso modo vier trends te

onderscheiden. Ofwel had de plantage-eigenaar een overeenkomst gesloten met de plaatse-

lijke notabelen waarbij deze laatsten hun runderen op de plantage lieten grazen en waarbij

een deel van de arbeiders de door het vee achtergelaten fecaliën verzamelden, om daarna

rond de koffiestruiken te verspreiden. Ofwel was het gehele reguliere arbeiderskorps twee

dagen per week – doorgaans de vrijdag en de zaterdag – belast met het zoeken naar mest in

de naburige dorpen en heuvels. Een derde mogelijkheid was het bestaan, op sommige

plantages, van een ‘mestploeg’ waarbij de dagtaak van de ‘ploegleden’ er exclusief in

bestond om in de omgeving van de plantages, compost te zoeken en te verzamelen. Ten-

slotte waren er koffieplantages die voor de aankoop van mest, steunden op de vrouwen uit

de omliggende dorpen. De vrouwen zamelden in dit geval de, door het vee geproduceerde,

fecaliën in en brachten het goedje, in ruil voor een portie zout, naar de plantage.271

8.1.2 Vrouwen

Met de laatste zin uit het vorige deel ben ik meteen aanbeland bij de eerste taak die

vrouwen op zich namen. Hoewel het strikt genomen niet ging om arbeid op de plantages,

waren de vrouwen op die manier niettemin heel nauw betrokken bij het teeltproces.

De belangrijkste activiteit waar vrouwen zich op de plantages mee inlieten was – zoals in de

bestaande literatuur al terloops vermeld werd – evenwel de oogst. Uit mijn onderzoek is ge-

269

GG, RA/CB – District Kivu (n°318), Du Bois E., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu –

1933, s.d. 270


Deze alinea is gebaseerd op een document waarin heel uitvoerig wordt ingegaan op de ‘mestproblematiek’.

Zie AIMO, Dossier Kabare (n°1653/7), brief van Castelein W. aan de gouverneur van Costermansville, 29/

9/1937, n°brief: 2506/D.i.

- 86 -

bleken dat die opdracht reeds in de tweede helft van de jaren 1920 vervuld werd door vrou-

wen.272

Bovendien was op het einde van het interbellum het plukken van de bessen nog

steeds de belangrijkste taak van de arbeidsters.273

Er mag evenwel niet vergeten worden dat

vrouwen een primordiale rol speelden in het landbouwgebeuren buiten de plantages – hetzij

in de collectieve landbouw; hetzij in de familiale landbouw die daarenboven vaak aangevuld

werd met commerciële activiteiten (zie hoofdstuk 3.1.1 en 3.2.4) – om nog maar te zwijgen

over de opvoeding van de kinderen.

Ofschoon de hoofdfunctie van de vrouwen tijdens het interbellum onveranderd bleef, heeft

zich niettemin het opvallende fenomeen van de uitbreiding van het vrouwelijke takenpakket

na de mondiale crisis voorgedaan (althans voor een aantal jaren). In het rapport waar de si-

tuatie van de landbouw in het district Kivu van 1933 behandeld wordt, stelde de schrijver

immers, voor het gewest Kabare, vast dat: “Certains colons possèdent une équipe de femmes

pour assurer l’entretien des caféiers (sarclage)”.274

Op de repercussie van de toegenomen

taken van vrouwen zal ik echter verder in dit hoofdstuk dieper ingaan.

8.1.3 Kinderen

Net zoals vrouwen, nam ook een groot aantal kinderen deel aan de oogst van de koffiebes-

sen. In de bronnen wordt helaas niet gespecificeerd welke activiteit vrouwen en kinderen

precies ondernamen bij de oogst. Hoogstwaarschijnlijk stonden kinderen echter in voor het

plukken van de bessen op de onderste takken, terwijl vrouwen de hoger gelegen twijgen,

van de koffiestruiken, van hun vruchten ontdeden.

Daarnaast speelden kinderen een bepalende rol in het verwerken van de geoogste bessen.

Enerzijds behelsde die taak het drogen van de bessen275

– tenminste op kleinere plantages

waar het drogen niet mechanisch gebeurde. Anderzijds bestond het verwerkingsproces,

zoals beschreven in het vorige hoofdstuk, uit het scheiden (omhulsel verwijderen) en ver-

volgens het uitsorteren van de bessen – eveneens op plantages waar dat niet machinaal ge-

schiedde. In een bron uit het einde van de jaren 1920 wordt gesteld dat deze taken uit-

272

GG, RA/CB – District Kivu (n°318), Hombert R., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu –

1928, 16/4/1929. 273

AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.1; p.3; p.6; p.9; p.10 en p.16. 274

GG, RA/CB – Kivu (n°318), Rapport…agriculture…1933. 275

AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.5.

- 87 -

gevoerd werden door kinderen, zonder een onderscheid te maken tussen jongens en

meisjes.276

In het inspectieverslag uit het begin van de jaren 1940 staat daarentegen te lezen

dat de genoemde activiteiten uitsluitend door meisjes tot een goed einde werden ge-

bracht.277

Wijst deze vaststelling erop dat er zich, voor deze taken, een specialisatie in de

richting van meisjes heeft voorgedaan of is zij eerder het gevolg van de ongenuanceerdheid

van de eerste bron?

Hoewel het merendeel van de kinderen voornamelijk tijdens en na de oogst aan het werk

was op de plantages, waren er tevens een aantal kinderen (als tijdelijke arbeider) die ook

tijdens het teeltproces taken uitvoerden. Reeds vanaf de tweede helft van de jaren 1920

betrof één van die taken het wieden van het onkruid rondom de stam van de struiken, het-

geen een precaire opdracht was.278

Een andere belangrijke job die kinderen op zich namen,

was het zoeken en het verwijderen van insecten op de koffiestruiken. En ook deze opdracht

werd reeds in het begin van de jaren 1930 – en wellicht vroeger – door kinderen verricht.279

Bovendien waren kinderen op het einde van het interbellum nog steeds verantwoordelijk

voor deze twee activiteiten.

Teneinde deze paragraaf te besluiten wil ik nog kort blijven stilstaan bij een problematiek,

die weliswaar niet met het arbeidsproces an sich te maken heeft, maar die niettemin een ge-

voelige snaar raakt: met name, welke leeftijd280

hadden de kinderen die tewerkgesteld wa-

ren op de koffieplantages? In een, uit 1930 daterend, document tekende Moeller de volgen-

de lijnen op:

“Un projet gouvernemental envisage l’interdiction du travail pour les enfants de

moins de 12 ans, et l’obligation entre 12 et 15 ans de ne les employer qu’à des

travaux légers”.281

276

GG, RA/CB – District Kivu (n°318), Hombert R., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu –

1929, 10/3/1930. 277

AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.3 en p.5. 278

AIMO, Politique de la main-d’œuvre au Kivu (n°1653/3), brief van Hombert R. aan de districtcommissaris van

Kivu, 23/1/1928, n°brief: 33/Politique. 279

AGRI, Documenten SAAK (n°4/13/2/E/3), Document ‘la main-d’œuvre indigène’ de la S.A.A.K., 1940, p.20. 280

Voor de volledigheid dien ik te vermelden dat mannen, zoals in hoofdstuk 2 al ter sprake gekomen is, zich in

de leeftijdsgroep tussen 15 en 50 jaar bevonden, hoewel dat in de koffieplantagesector van Kivu niet altijd het

geval was (zie volgende paragraaf). Voor vrouwen, daarentegen, heb ik helaas geen enkel gegeven terugge-

vonden. 281

Moeller A., 21/3/1930 (1978), p.38.

- 88 -

Uit deze woorden zijn een aantal interessante zaken af te leiden. Ten eerste: vanaf 1930

behoorden kinderen die werkten op een koffieplantage tot de leeftijdscategorie 12-15 jaar,

wat impliceert dat de plantages in de jaren 1920 ook kinderen jonger dan 12 jaar aan-

wierven; anders zou er immers geen verbod gekomen zijn. Ten tweede: vanaf 1930 waren

plantage-eigenaars verplicht om kinderen lichte karweien te laten uitvoeren, wat dan weer

inhoudt dat in de jaren 1920 ook harder labeur (‘schoonmaken’, …) tot het takenpakket van

kinderen behoorde. Uit de bovenstaande alinea’s blijkt dat in de tweede helft van het inter-

bellum, kinderen (12-15 jaar) inderdaad nog enkel voor lichter werk werden ingezet. De

vraag is evenwel in welke mate de bezitters van een plantages zich ook aan het verbod be-

treffende de leeftijden gehouden hebben?

8.2 Arbeiderscategorieën

Uit de vorige alinea – en de vorige hoofdstukken – is reeds duidelijk geworden dat de koffie-

plantages van Kivu tijdens het interbellum bevolkt werden door twee groepen loontrekkers:

regulieren en tijdelijken. Wat het behoren tot een bepaalde categorie evenwel voor de werk-

nemers zelf betekende, zal ik in de hiernavolgende lijnen uiteenzetten.

8.2.1 Regulier

Een eerste groep werknemers die tot deze categorie behoorde waren de capitas. Het betrof

hier geen arbeiders in de strikte zin van het woord, maar eerder de ‘ploegleiders’.

Koffieplantages – en zeker grotere plantages – hadden immers verschillende ploegen ar-

beiders die elk onder toezicht stonden van een capita, wiens taak erin bestond de arbeiders

te controleren.282

Mensen die tot opzichter aangesteld werden, waren doorgaans ofwel

mulatten283

; ofwel kinderen van plaatselijke notabelen284

die, op de plantage, een opleiding

tot capita kregen. Hieruit blijkt dat heel wat plantage-eigenaars een zekere maatschappelijke

hiërarchie probeerden op te leggen in de arbeidsorganisatie waarbij ofwel de mulat

fungeerde als intermediair tussen de kolonist (eigenaar) en de gekoloniseerde (arbeider);

ofwel de kinderen van de lokale elite – naar analogie met de chefs – die functie op zich na-

men.

282

GG, RA/CB – District Kivu (n°318), Longville L., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu –

1930, 15/2/1931. 283

AGRI, SAAK (n°4/13/2/E/3), Document la main-d’œuvre…, 1940, p.7. 284

Ibid, p.4.

- 89 -

Wat in het kader van voorliggende scriptie echter belangrijker is, zijn de plantagearbeiders

zelf. Reguliere werknemers (fundi) waren mensen die (al dan niet vrijwillig) een contractuele

overeenkomst – met een termijn variërend tussen één en drie jaar – aangingen met een

plantage-eigenaar. Een eerste opvallend aspect aan de koffieplantagesector in Kivu, is dat

het tijdens het interbellum uitsluitend om mannen ging. Vrouwen “(…) n’aiement [sic] pas

être enrégimentées (…): elles préfèrent revenir et partir librement (…)”.285

Dat vrouwen

terughoudend waren om zich aan een contractuele termijn te binden, hoeft echter niet te

verwonderen, gelet op de rol die zij speelden in het gemeenschaps- en het gezinsleven.

Een tweede markant gegeven is dat reguliere arbeiders een minderheid waren op de plan-

tages: “Le contrat de longue durée – 1 à 3 ans – n’a généralement de succès qu’auprès de

l’indigène du pays en mauvais termes avec son chef (…)”.286

Zoals ik in hoofdstuk 6 reeds

aanhaalde, hadden mensen die als reguliere arbeider naar de plantages gestuurd werden,

vaak verzuurde relaties met de lokale chef waarbij deze laatste de ‘dissenters’ voor een

langere termijn, als het ware, verbande uit de gemeenschap. Bovendien tonen de weinige

spontane indiensttredingen tijdens het interbellum aan dat de lokale bevolking niet gewon-

nen was voor een reguliere betrekking (ook mannen hadden immers verplichtingen te ver-

vullen binnen de gemeenschap). Vanuit het perspectief van de colons bekeken, betekende

dit evenwel een probleem – gelet op de noodzaak aan een aantal reguliere arbeiders – en in

deze context komt de koloniale overheid weer tevoorschijn, die dus niet enkel inter-

venieerde bij de rekruteringen “(…) mais aussi et surtout pour décider les travailleurs en

question à rester chez le (…) colon”.287

Het was pas vanaf het einde van de jaren 1930, en

vooral vanaf het begin van de jaren 1940 dat ‘agrarische kolonisten’ in Kivu op een meer

constructieve manier gepoogd hebben om hun arbeiders te behouden en/of aan te trekken

(zoals ondermeer de reeds ter sprake gekomen jongeren) door bijvoorbeeld premies toe te

kennen wanneer het contract verlengd werd of het invoeren van verlofdagen.288

In sommige streken van Congo was het niet ongebruikelijk om arbeiders van heinde en verre

te rekruteren met als gevolg, vaak compleet ontwortelde gemeenschappen en gezinnen. In

Kivu, daarentegen, was de grote meerderheid van de arbeiders afkomstig uit de dorpen in

285


AGRI, SAAK (n°4/13/2/E/3), Document la main-d’œuvre…, 1940, p.3. 287

AIMO, Recrutements… (n°1647/9229/1), Le problème de la main d’œuvre…, 10/12/1938, p.4. 288

Bishikwabo C., 1977-1978, p.36.

- 90 -

de buurt van de plantages, en derhalve: “Le type du vrai ‘fundi’ détaché de son milieu et de

ses habitudes tribales et familiales n’existe pas (…)”.289

Het voordeel van de plaatselijke

rekruteringen voor de plantagearbeiders (reguliere maar evenzeer tijdelijke) was dat zij

iedere avond huiswaarts konden keren en zodoende de sociale en familiale relaties niet – of

in mindere mate – gefnuikt zagen.

8.2.2 Tijdelijk

De meest omvangrijke groep plantagearbeiders waren, tijdens het interbellum, de tijdelijke

werkkrachten (auxiliaire(s)) – waarbij het zowel ging om mannen, vrouwen, als kinderen. In

een brief uit 1933 stelt Moeller: “(…) au Kivu, l’auxiliaire est la règle, le régulier l’exception.

Sur 10000 travailleurs on compte 8000 auxiliaires avoués”.290

Tijdelijke arbeiders konden zich

evenwel onder verschillende gedaantes manifesteren: ofwel betrof het seizoensarbeiders;

ofwel arbeiders die voor een korte periode (enkele dagen of weken) op een plantage werk-

ten; ofwel dagwerkers291

; ofwel taakwerkers; ofwel stukwerkers.292

Belangrijk om op te

merken bij deze diverse systemen, is dat enkel seizoensarbeiders en korte termijnarbeiders

een contract (in de juridische betekenis van het woord) kónden hebben – variërend tussen

één en drie maand – maar dat was allesbehalve een algemeen verspreid fenomeen. Net

zoals bij de andere categorieën auxiliaires – die geen contract hadden – werd vaak eerder

een overeenkomst gesloten op basis van een mondelinge afspraak tussen lokale notabelen

en de plantage-eigenaar.293

Dat auxiliaires in het tijdvak tussen de twee Wereldoorlogen de belangrijkste groep werk-

nemers in de koffieplantagesector waren, is allerminst verbazingwekkend. Weliswaar dient

hierbij de nuance gemaakt te worden dat in bepaalde periodes van het jaar (planten oogst-

seizoen) het aantal tijdelijken hoger lag dan in andere maanden. Hoedanook, zowel de kolo-

niale administratie, de colons agricoles, de lokale chefs, als de bevolking zelf, waren fervent

289


AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), brief…Moeller A…, 31/1/1933, n°brief: 561/Cabinet. 291

In 1935 bestond, in het gewest Kabare, 72% van het totale aantal plantagearbeiders uit dagwerkers (zie hier-

voor Bashizi C., 1978, p.19). 292

Het grote verschil tussen taakwerkers en stukwerkers, is dat beiden dezelfde opdracht konden uitvoeren

maar dat dit bij stukwerkers binnen een vooropgestelde termijn diende te gebeuren. Bij wijze van (fictief) voor-

beeld: een taakwerker ontving een salaris na het graven van 30 putten; een stukwerker kreeg een loon na het

delven van 30 putten binnen de twee dagen. Het systeem van travail à la pièce werd na de mondiale crisis op

een stijgend aantal plantages ingevoerd met de bedoeling de arbeidsproductiviteit te verhogen. 293

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1932, p.29.

- 91 -

voorstander van tijdelijke arbeid. Voor de koloniale overheid en de chefs betekende het ver-

dedigen van tijdelijke arbeid, het vermijden van een sociale mobiliteit die de autoriteit van

beide instituten in gevaar zou kunnen brengen, alsook een manier om de proletarisatie van

de plattelandsbevolking te voorkomen en het lokale arbeidersreservoir te behouden.294

Voor

de kolonisten was temporaire arbeid voordelig omdat het aantal benodigde werkkrachten

op de plantages, in bepaalde maanden van het jaar immers hoger lag dan tijdens andere

periodes van het jaar. Maar wellicht de voornaamste reden waarom de colons agricoles

tijdelijke arbeid aanhingen, ontsnapte zelfs niet aan de aandacht van tijdsgenoten; “Le colon

préfère l’auxiliaire au régulier; il est moins coûteux”, schreef Moeller in 1933.295

Tenslotte

waren ook de arbeiders zelf medestanders van tijdelijke jobs. Enerzijds omdat op die manier

familiale en sociale relaties niet ondermijnd werden. Anderzijds omdat door tijdelijke arbeid,

werken op een koffieplantage gecombineerd kon worden met de taken binnen de lokale ge-

meenschap (wat dan weer de chef tot blijdschap stemde).296

De zopas weergegeven voordelen waren op een groot deel van de plantagearbeiders van

toepassing. Evenwel wierven de plantages van Kivu niet uitsluitend mensen uit de omliggen-

de dorpen aan. Ik heb reeds aangehaald dat er zich in het begin van de jaren 1930 migranten

uit Ruanda-Urundi aanmeldden voor een tijdelijke betrekking op een koffieplantage. In de

periode 1932-34 bedroeg hun aantal, in het Kabare-gewest, ongeveer 500 à 600 per jaar en

werkten zij als stukwerker tussen de acht dagen en de twee maanden, om na het beëindigen

van de taak terug naar het dorp van herkomst te trekken.297

8.2.3 Remplacement-systeem

Het bestaan van twee categorieën arbeiders – waarbij de tijdelijken de meest beduidende

groep vormden – op de koffieplantages van Kivu tijdens het interbellum impliceert allerminst

dat er gesproken kan worden van statische entiteiten. Flexibiliteit is immers eigen aan

tijdelijke arbeid. Daarnaast overlapten diverse, tijdelijke systemen mekaar niet zelden. Een

stukwerker die een opdracht binnen één dag diende te voltooien, was de facto ook een dag-

294

Bishikwabo C., 1977-1978, p.35 en p.38. 295


Northrup D., 1988, p.171. 297

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1932, p.24. RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1933, p.21; RC,

RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1934, p.34. Het is opvallend dat de AIMO-rapporten vanaf 1935 geen gewag

meer maken van arbeiders uit Ruanda-Urundi.

- 92 -

arbeider. Bovendien was het in de plantagesector niet ongebruikelijk dat tijdelijke arbeiders

werden aangeworven om, bij bepaalde activiteiten van het teeltproces, hulp te bieden aan

het contingent reguliere arbeiders. Tenslotte toont het bestaan van een premiesysteem (en/

of overheidsinterventie) aan dat ook reguliere werknemers flexibel waren en dat zij, na het

beëindigen van het contract, vaak andere oorden opzochten.

Het meest karakteristieke kenmerk van het dynamisme van de plantagearbeiders is evenwel

het remplacement-systeem. Een groot deel van zowel de tijdelijke als de reguliere arbeiders,

liet zich regelmatig vervangen door andere individuen, waarbij de ‘vervangingsarbeiders’

zelden of nooit van buiten de familie of de eigen gemeenschap kwamen.298

Bij familieleden

kon het zowel gaan om de kinderen, als in sommige gevallen (ziekte bijvoorbeeld) de vrouw,

van de arbeider; om broers, neven, ouders, … Remplaçants konden evenwel ook vrienden

van de arbeider; ouderen (ouder dan 50 jaar) van de gemeenschap; of cliënten van de lokale

notabelen zijn (zie 2.3). Maar hoe functioneerde dat systeem concreet? In 1930 sloeg Moel-

ler de nagel op de kop door te opperen dat “(…) le contrat de travail apparaît comme passé

avec une collectivité (…) plutôt qu’avec un individu”.299

Een arbeider sloot een (contractuele

of verbale) overeenkomst met een plantage-eigenaar waarbij de eerstgenoemde fungeerde

als l’homme de base en zijn naam opgaf als werkkracht. Die ‘basisman’ liet zich vervangen

door een – voor de plantage-eigenaar onbekende – remplaçant die het werk van de ‘basis-

man’ voor één of meerdere dagen op de plantage uitvoerde, terwijl l’homme de base, hetzij

nooit zelf op de koffieplantage verscheen – in het geval van de plaatselijke notabelen; hetzij

andere activiteiten ondernam (gemeenschapsverplichtingen of arbeid in andere sectoren of

zelfs op andere plantages). Remplaçants hadden dus nooit zelf een contract, zij werkten

immers in naam van de ‘basisman’. Bijgevolg ontvingen ‘vervangers’ dus ook nooit een loon,

tenzij zij op de dag waarop het contract afliep, op de plantage aan het werk waren. In dat

geval kregen de remplaçants het overeengekomen salaris, overhandigden het aan l’homme

de base, die verondersteld werd het loon op zijn beurt te verdelen onder alle arbeiders

(doorgaans had een ‘basisman’ meerdere ‘vervangers’ waarover verder meer) die bijge-

dragen hadden tot het welslagen van de (mondelinge of schriftelijke) overeenkomst.

298

Bashizi C., 1978, p.14-15. 299

Moeller A., 21/3/1930 (1978), p.32.

- 93 -

Dat een dergelijk systeem de colons agricoles slapeloze nachten kon bezorgen, hoeft weinig

betoog. Immers, plantage-eigenaars (of capitas, in het geval van grotere plantages) konden

iedere dag dezelfde namenlijst van de arbeiders voor zich hebben, maar met die naam kon-

den evenwel verschillende gezichten corresponderen.300

Zolang de remplaçants het werk

tijdig en naar behoren voltooiden, was er echter geen probleem. De moeilijkheden voor de

eigenaar traden pas op wanneer de ‘vervanger’ zich niet voldoende van de taak kweet. In

dat geval werden arbeiders immers gestraft, maar hoe kon een remplaçant gestraft worden

wanneer die zelfs niet bij naam gekend was? Deze vraag ontsnapte ook niet aan de aandacht

van de koloniale administratie. In 1933 werd in Kabare het voorstel gelanceerd om voor ‘ver-

vangers’ te komen tot:

“(…) le mode de contrats à court terme (15 jours maximum) (…). Ces contrats à court

terme créant la possibilité de punir les délinquants (…). Ils permettront de dénombrer

exactement les travailleurs se succédant dans chaque concession”.301

Het doel van dergelijke interim-contracten (en hier betrof het wel degelijk geschreven con-

tracten) avant la lettre was overduidelijk. Evenwel had op het einde van het interbellum

slechts een deel van de colons het voorstel van de koloniale overheid geconcretiseerd:

“Résistance de certains colons et plus particulièrement de certaines Sociétés qui se

réfusent [sic] à appliquer les mesures préscrites [sic] pour l’engagement des

travailleurs (…). Il est regrettable de constater que des organismes importantes qui

devraient donner le bon exemple, font si longtemps la sourde oreille”.302

De terughoudendheid van een deel van de kolonisten om dergelijke contracten in te voeren,

had niet te maken met de wens om de remplaçants ongemoeid te laten, maar wel met een

stijging van de loonkosten. Het afsluiten van een contract met de ‘vervangers’ impliceerde

immers dat ook zij een salaris dienden te ontvangen. Desondanks heeft het remplacement-

systeem gedurende het interbellum een zekere uitholling gekend. In het begin van de jaren

1930 kon een arbeider vijf à zeven verschillende ‘vervangers’ tellen, of, eerder lyrisch om-

schreven: “(…) [un] travailleur, de par le remplacement et l’adoption d’une identité

300

Bashizi C., 1978, p.16. 301


RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1937, p.5.

- 94 -

commune, devient un hydre à sept têtes”.303

In het begin van de jaren 1940 daarentegen,

had een plantagewerknemer nog slechts één of maximum twee remplaçants.304

De vraag is

bijgevolg hoe de ‘inkrimping’ van dat systeem is kunnen gebeuren? De poging van de kolo-

niale overheid biedt – gelet op de gereserveerdheid van heel wat kolonisten – geen afdoen-

de verklaring. Bashizi onderstreept echter dat de kolonisatie het collectiviteitsgevoel in Kivu

deed afnemen en geboorte gaf aan het individualisme.305

Is het derhalve mogelijk dat een

interne evolutie (meer individualisme) aan de basis lag van de afkalving van het collectief ge-

oriënteerde remplacement-systeem?

Het bestaan van een dergelijk arbeidssysteem heeft tot gevolg dat het voor een vorser na-

genoeg onmogelijk is om concrete cijfers te geven over het aantal effectieve arbeiders in de

koffieplantagesector van Kabare (laat staan van gehele district Kivu). Aangezien zowel tijde-

lijke als reguliere arbeiders zich, bij wijze van spreken, slag om slinger lieten vervangen,

dienen bovendien de in hoofdstuk 6.1 weergegeven cijfers met een korrel zout genomen te

worden. Strikt genomen werden remplaçants weliswaar niet gerekruteerd door de plantages

maar het mag duidelijk zijn dat – gelet op de familiale en/of sociale relaties – ook zij deel

uitmaakten van de groep arbeiders die in de omgeving van hun woonst tewerkgesteld

waren. Bijgevolg werd de theoretische richtlijn van de plaatselijke ‘rekruteringen’ ruim-

schoots overschreden wat meteen mijn stelling betreffende de zware last op de schouders

van de dorpen in de omgeving van koffieplantages, kracht bijzet. Daarnaast kan de vraag

gesteld of kinderen die als remplaçant de taak van hun vader uitvoerden, ook na 1930 ouder

waren dan 12 jaar en of zij ‘licht’ werk voorgeschoteld kregen? Ook zij werden immers, sensu

stricto, niet aangeworven door de plantages. Tenslotte nog dit: ik heb gewezen op de aan-

wezigheid van gezinsrelaties bij het remplacement-systeem. Los van dat systeem waren er

evenwel ook gezinsverbanden present tussen reguliere en tijdelijke arbeiders onderling.

Tijdens mijn zoektocht heb ik immers voorbeelden gevonden van vrouwen en kinderen, die

tijdens de oogst actief waren, en die uit hetzelfde gezin kwamen als de reguliere mannelijke

arbeider; of van kinderen die, als tijdelijke werkkracht, hun vader in de vroege morgen

hielpen zodat deze laatste sneller het werk op de plantage kon beëindigen; … Hieruit blijkt

dat tenminste een deel van de gezinnen in Kabare (en Kivu) verschillende plantagelonen aan-

303


AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.2; p.4 en p.6. 305

Bashizi C., 1984, p.140.

- 95 -

wendden om het gezinsinkomen samen te stellen. Hoe dat echter concreet op gezinsniveau

functioneerde en georganiseerd was, is voer voor verder en diepgaander onderzoek.

8.2.4 Evolutie tijdelijke arbeid: casus van de SAAK306

In het vorig puntje heb ik gewezen op een wending binnen het remplacement-systeem, maar

de vraag blijft hoe de tijdelijke arbeid als categorie – gelet op het primordiale belang van

deze groep in de koffieplantagesector – evolueerde tijdens het interbellum? Doordat het

doorgenomen bronnenmateriaal geen cijferreeksen aangaande arbeidersaantallen bevat, is

het onmogelijk om een algemeen beeld over Kivu (of zelfs Kabare) weer te geven. Het gevolg

hiervan is dat ik mij heb moeten beperken tot een casusanalyse van de SAAK. De docu-

menten van dit – in 1929 opgerichte en in het gehele district Kivu actief zijnde – organisme

bevatten immers wel relevant cijfermateriaal betreffende het aantal tewerkgestelde

mensen, weliswaar voor de jaren 1930. De cijfers in onderstaande tabel houden enerzijds

geen rekening met remplaçants, om de eenvoudige reden dat zij nagenoeg ontelbaar waren.

Anderzijds geven de cijfers gemiddelden per jaar weer met als nadeel dat extremen (zowel

positieve als negatieve) worden uitgevlakt: zo bijvoorbeeld lag tijdens de oogstperiode het

aantal vrouwen en kinderen hoger dan de gemiddelde jaarcijfers laten uitschijnen.

Tabel 2: Gemiddeld aantal tijdelijke arbeiders SAAK, 1931-1939 307

Jaartal Man Vrouw Kinderen Totaal

1931 320 40 19 1610

1932 329 90 23 2478

1933 349 480 46 2931

1934 831 463 73 2888

1935 574 406 49 2625

1936 712 349 60 2830

1937 524 388 87 2866

1938 372 309 73 2523

1939 536 483 170 2633

306

De SAAK was een grote onderneming die, tijdens het interbellum, in het geheel van de koffieplantagesector

een vooraanstaande plaats innam. In 1938 bijvoorbeeld, was naar schatting 1500 à 2000 hectare van het totale

areaal productieve koffiestruiken (14889 hectare) in het Kivu-district, in het bezit van dit etablissement. 307

Cijfers: AGRI, SAAK (n°4/13/2/E/3), Document la main-d’œuvre…, 1940, p.22.

- 96 -

Bij deze cijfers dient vooreerst opgemerkt te worden dat het totale aantal tewerkgestelde

arbeiders ook reguliere werknemers van diverse pluimage omvat (op de plantages, in de

verwerkingsfabrieken, …). De cijfers met betrekking tot mannen, vrouwen en kinderen slaan

echter wel enkel op de eigenlijke koffieplantages van de SAAK. De lezer dient hierbij evenwel

in het achterhoofd te houden dat de verschillen tussen de jaren voor een deeltje afhankelijk

zijn van factoren zoals de omvang van de oogst, …

Bij het gemiddelde aantal tewerkgestelde kinderen is een stijging vast te stellen in 1931-32,

waarna er een relatieve stabilisatie optreedt tijdens de rest van het decennium. In 1939 is

daarentegen een explosieve toename van het aantal kindarbeiders te constateren. Voor

deze evolutie zijn er twee mogelijke verklaringen. In 1938 kende de prijs voor arabica-koffie

een forse daling op de internationale markten (zie bijlage 6), in vergelijking met het voor-

gaande jaar. Om aan de gevolgen van die recessie het hoofd te bieden, is het mogelijk dat de

leiding van de SAAK massaal kinderen aanwierf. Evenwel lijkt mij deze verklaring niet op te

gaan, aangezien de onderneming die tactiek niet toepaste – of althans niet in die mate – om

de naweeën van de ‘Grote Depressie’ te boven te komen. Een tweede verklaring is dat er

mogelijks een schrijffout in de bron geslopen is en dat het cijfer voor 1939 niet 170 maar wel

70 moet zijn. Dit is een meer realistische verklaring, me dunkt, omdat op die manier de rela-

tieve stabilisering van het aantal kindarbeiders sinds 1933 een logisch vervolg krijgt.

Grafiek 2: Evolutie tijdelijke arbeiders SAAK, 1931-1939

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

A

a

n

t

a

l

Jaartal

Man

Vrouw

- 97 -

Zoals op bovenstaande grafiek te zien is, dient de situatie zich voor het aantal mannelijke en

vrouwelijke tijdelijke arbeiders enigermate verschillend aan. Er is immers een duidelijke toe-

name in de jaren 1933-34 te zien, gevolgd door een stelselmatige afname tot 1938, waarna

het gemiddelde in 1939 opnieuw de hoogte inschiet. De stijging in het begin van de jaren

1930 is duidelijk het gevolg van de mondiale crisis. Ost wijst erop dat heel wat plantages

(SAAK incluis) hun toevlucht namen tot auxiliaires ten nadele van reguliere arbeiders.308

Vanuit het standpunt van de plantage-eigenaars bekeken was dat geen onlogische stap aan-

gezien op die manier de loonkosten gedrukt konden worden – tijdelijken hadden immers

een lagere wedde dan regulieren (zie 8.3.3). Bovendien heb ik reeds aangehaald dat enkele

plantages het takenpakket van de vrouwen na de crisis uitgebreid hadden (zie 8.1.2), wat

meteen een bijkomende verklaring biedt voor de toename van het aantal vrouwen. De

stijging op het einde van het interbellum kan op een analoge manier verklaard worden. De

koffieprijzen kregen in 1938 een klap en ofschoon ik er in de bronnen geen bewijzen voor

gevonden heb, is het allesbehalve ondenkbaar dat ook toen tijdelijke arbeiders een

‘reddingsmiddel’ voor vele plantages vormden.

Voor de groei in 1933-34 is evenwel nog een aanvullende verklaring mogelijk. In het tweede

hoofdstuk van voorliggend manuscript heb ik gewezen op het uitbreken van de runderpest

in Kivu, waardoor een deel van de lokale bevolking een belangrijke overlevingsbron in rook

zag opgaan (zie 2.1). Wanneer voedingsproducten als melk niet meer voor handen zijn bij

bepaalde gezinnen, is het niet onbegrijpelijk dat die mensen dergelijke zaken willen aan-

schaffen op lokale markten. Een job als tijdelijke arbeider op een naburige koffieplantage,

kon bijgevolg een uitweg bieden.

8.3 Arbeidsverhoudingen

In de laatste alinea van voorliggend werk is het mijn intentie om, aan de hand van Seibert’s

concept, de arbeidsrelaties in de koffieplantagesector te belichten. Ter recapitulatie: in haar

paper stelt de auteur dat er tijdens het interbellum gesproken kan worden van dwangarbeid

indien arbeiders, ten eerste, te maken kregen met geweld (psychologisch en/ of fysiek); ten

tweede, alternatieve inkomstenbronnen beknot zagen; ten derde, lage lonen kregen voor

hun prestaties; en ten vierde, hun taken in harde werkomstandigheden dienden te ver-

308

Ost M.B., 1979, p.28 en p.34.

- 98 -

richten.309

In de hiernavolgende lijnen zullen deze aspecten één voor één toegepast worden

op de casus van de koffieplantages in Kivu.

8.3.1 Geweld

De in hoofdstuk 6 ter sprake gekomen ‘zaak-Cosyns’ toonde reeds aan dat er ernstige aan-

wijzingen zijn dat arbeiders weleens in het ootje genomen werden door kolonisten, aan-

gaande het wegvallen van gemeenschapsregels. Ook in andere bronnen zijn bewijzen te

vinden van het gebruik van psychologisch geweld jegens de plantagearbeiders. In een brief

uit 1937, gericht aan de gouverneur-generaal, wordt onomwonden gesproken over be-

dreigingen aan het adres van de arbeiders, leugenachtige beloftes die plantage-eigenaars

maakten aan de werknemers, of nog schromelijker: “(…) avoir contraint les intéressés à

s’engager et à travailler gratuitement un mois (…) en les menaçant de déposer contre eux

une plainte pour vol (…)”.310

Zo mogelijk nog schrijnender dan psychologisch geweld, was de fysieke agressie tegenover

arbeidslieden van koffieplantages. In 1932 diende de chef van de chefferie Kabare een klacht

in tegen een ‘agrarische kolonist’ wegens het brutaal omgaan van de colon met zijn werk-

nemers. In de, pas in 1938 verschenen, vertaling van het verhoor van de chef, staat immers

te lezen dat de arbeiders “(…) sont trop frappés à tort et à travers (…)”.311

Het waren even-

wel niet enkel lokale chefs die de gewelddadigheden tegenover arbeiders hekelden. In de, in

vorige alinea reeds ter sprake gekomen, brief uit 1937 wordt eveneens melding gemaakt van

het soms hardhandig aanpakken van arbeiders, zonder daar evenwel concrete details bij te

verschaffen.312

Bovendien wordt zowel in een brief gericht aan de minister van koloniën, als

in het AIMO-rapport van 1940 gewag gemaakt van het toebrengen van slagen aan plantage-

arbeiders, met verwondingen tot gevolg.313

Het meest tragische voorbeeld van agressiviteit

jegens een plantagearbeider heb ik gevonden in een brief van Moeller. In het begin van de

jaren 1930 werd een Italiaanse kolonist namelijk beschuldigd van doodslag op één van zijn

309

Seibert J., 2011, p.371. 310

AIMO, Dossier Kabare (n°1653/7), brief van Noirot J. aan de gouverneur-generaal, 6/12/1937, n°brief: 1516/

Cabinet. 311

AIMO, Dossier Kabare (n°1653/7), extracten uit dossier ex-chef van chefferie Kabare, 4/6/1938, n°dossier:

5796/AO/471/II-A/50-5. 312

AIMO, Dossier Kabare (n°1653/7), brief…Noirot J…, 6/12/1937, n°brief: 1516/Cabinet. 313

AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), brief van onbekende afzender aan de minister van koloniën, 23/4/1940,

n°brief: 29/2.C.B.D. en RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1940, p.2.

- 99 -

werknemers.314

De colon in kwestie werd weliswaar vrijgesproken maar het lijkt mij – gelet

op de tijdsgeest – vrijwel onmogelijk dat een Europeaan, zonder grondige redenen zou be-

schuldigd worden van een dergelijk vergrijp.

Tot zover een greep uit de wantoestanden waaraan koffieplantagearbeiders tijdens het

interbellum konden blootgesteld zijn. Evenwel dien ik hierbij enerzijds de nuance te maken

dat de lokale bevolking niet op alle plantage af te rekenen kreeg met psychologisch en/of

fysiek geweld. Anderzijds blijven, ondanks de sporadische vermeldingen, de door mij door-

genomen bronnen doorgaans vaag met betrekking tot dit aspect. Dit hoeft – gezien de aard

van het bronnenmateriaal – allerminst te verwonderen, maar het niet (of het terloops) voor-

komen van soortgelijke praktijken in de bronnen, impliceert echter allesbehalve dat er zich

niet meer van dergelijke delicten hebben voorgedaan.

8.3.2 Beknotting alternatieven

“(…) le seul véritable revenu (…) est constitue par les salaires qu’ils peuvent gagner

dans les entreprises Européennes”.315

“(…) chacun cherche à gagner de l’argent et le travail dans les concessions est le seul

moyen d’en gagner actuellement”.316

Deze twee niet mis te verstane citaten tonen duidelijk aan dat er voor de lokale inwoners

van Kabare weinig anders opzat dan – voor de inkomensverwerving – een baan op een kof-

fieplantage uit te voeren. De reden waarom er nagenoeg geen alternatieven voor de

plantages waren, is omdat de keuzemogelijkheden voor de bevolking danig beperkt waren.

De vraag is dan hoe die inperking zich concreet uitte?

In hoofdstuk 6 heb ik reeds aangehaald dat zowel de concurrentie van de plantages met de

mijnsector als met de industrie in het huidige Bukavu, in belangrijke mate begrensd werd –

ten voordele van de plantages en vooral ten nadele van de plaatselijke populatie – door toe-

doen van de koloniale administratie. Evenwel was dit niet de enige wijze waarop mensen de

mogelijkheid op een alternatieve inkomstenbron ontzegd werden. In een brief uit 1929 werd

314



AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), brief van Corbisier F.J.M. aan de districtcommissaris van Kivu, 14/11/

1932, n°brief: A.10/Pol.M.O.9.

- 100 -

aan de gouverneur van de Oostelijke Provincie medegedeeld dat: “Pour tenter d’y [Kivu]

établir quelques centaines de colons (…) on a enlevé aux habitants toute possibilité de déve-

lopper leur production dans un sens économique”.317

Wat de auteur met deze woorden be-

doelde is dat mensen die ervan droomden om, in plaats van op een koffieplantage, voor

eigen rekening te gaan werken, in hun ijver beknot werden. Daarbij dient in eerste instantie

gedacht te worden aan plaatselijke bewoners die – al dan niet met plantage-ervaring in de

rugzak – op eigen houtje koffie teelden en op de markt wilden brengen. In deze context heb-

ben de colons agricoles een bedenkelijke rol gespeeld, vooral dan in het zuiden van Kivu.

Reeds van in de tweede helft van de jaren 1920 beklaagde een aantal kolonisten er zich bij

de koloniale overheid immers over dat de kwaliteit van de ‘inlands’ geteelde koffie van een

zeer slecht niveau zou zijn en dat dit schade zou toebrengen aan de ‘goede naam’ van de

hoogwaardige arabica.318

Hoewel uit de grief van de colons voornamelijk angst om de

concurrentiestrijd met de lokale bevolking te verliezen blijkt, is de koloniale administratie

niettemin op hun bezwaren ingegaan en werden smallholders onder de knoet gehouden. Die

onderdrukking geschiedde ten eerste, door het aantal koffiestruiken dat Congolezen in Kivu

mochten planten, te beperken tot 100 per persoon en ten tweede, door – in tegenstelling

tot kolonisten – lokale ‘planters’ op geen enkele manier financieel te ondersteunen.319

Bovendien wijst Northrup erop dat Congolese koffieproducenten slechts de helft, of zelfs

maar één derde, van de prijs ontvingen die colons voor hetzelfde item kregen.320

De koffieteelt was evenwel niet de enige mogelijke alternatieve inkomstenbron die de lokale

inwoners van Kivu gelimiteerd zagen. Doorheen voorliggende scriptie is inmiddels het belang

van runderen in de lokale gemeenschappen duidelijk geworden. Vee bepaalde immers de

welvaart en de sociale status van een persoon en was om die redenen te waardevol om ver-

kocht te worden.321

Het was pas na 1940 dat runderen in toenemende mate een commer-

ciële rol gingen spelen.322

Maar wat dan met het verhandelen van melk, zuivelproducten en

voedingsgewassen? In dit kader kan melding gemaakt worden van wellicht de meest in-

grijpende manier waarop de koloniale overheid een alternatief voor de koffieplantages aan

317

Divers, Papiers Bertrand (n°778/B/1), brief van onbekende afzender aan de gouverneur van de Oostelijke

Provincie, 27/11/1929. 318

Bashizi C., 1984, p.128. 319

Ibid, p.141-142. 320

Northrup D., 1988, p.147. 321

Ost M.B., 1979, p.61. 322

Bashizi C., 1978, p.10.

- 101 -

banden legde. De prijzen op lokale voedselmarkten werden door die administratie immers

gecontroleerd, gereguleerd en doelbewust laag gehouden.323

Een politiek die in nauw ver-

band stond met de loonproblematiek, die in de hiernavolgende lijnen aan bod zal komen.

Het gevolg van de lage prijzen was evenwel dat het voor de lokale bevolking vrijwel on-

mogelijk was om louter van de verkoop van het voedselsurplus te overleven en dat bij-

komende inkomsten levensnoodzakelijk waren (niet in het minst omdat een aanzienlijk deel

van het totale inkomen naar de fiscus wegvloeide).

8.3.3 Lonen

In een, op het einde van de jaren 1970 gepubliceerd, artikel stipuleert Bishikwabo aangaan-

de de salarissen in de koffieplantagesector van Kivu tijdens het interbellum dat: “(…) il

semble que les salaires payés au Kivu et au Bushi en particulier ont été les plus bas de tout le

Congo”.324

Weliswaar dient bij deze woorden de nuance gemaakt te worden dat de wedden

lichtjes stegen tot 1929; gevolgd door een plotse val ingevolge de economische crisis; om

vervolgens op het ‘crisisniveau’ een relatieve stabilisatie te ondergaan in de jaren 1930.325

De belangrijkste vraag die hieruit voortvloeit is evenwel hoe die lage lonen zich concreet

uitten voor de lokale bevolking?

Het is irrelevant om een algemeen loonoverzicht te geven voor het gehele district Kivu om

de eenvoudige reden dat er, in de periode tussen de twee Wereldoorlogen, geen uniforme

lonen waren.326

Daarnaast varieerden de lonen op sommige plantages zelfs van maand tot

maand. Bovendien werden reguliere arbeiders doorgaans betaald om de twee weken en

hadden zij een hoger salaris dan tijdelijke werkkrachten; terwijl bij deze laatste categorie de

uitkering van het loon per week, per dag of per taak geschiedde en mannen beter vergoed

werden dan vrouwen en vrouwen meer ontvingen dan kinderen. Bijgevolg is het geenszins

mijn bedoeling de lezer te overstelpen met een getallenbrij waarbij door de bomen het bos

niet meer gezien kan worden, maar wel om eerder door middel van steekproeven, lonen te

323

Huybrechts A., 2010, p.52-53. Northrup maakt zelfs gewag van coerced food markets (Northrup D., 1988,

p.89). 324

Bishikwabo C., 1977-1978, p.33. 325

Ost M.B., 1979, p.78. 326

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1933, p.24. Bij het begin van de jaren 1940 waren uniforme lonen

overigens nog steeds geen feit. Het voordeel daarvan voor de arbeiders was dat zij de bestbetalende plantage

konden ‘uitkiezen’. Anderzijds zorgde (ondermeer) het gebrek aan eenvormige lonen voor een zeer onstabiel

arbeidersarsenaal, zeker tot het einde van de jaren 1930.

- 102 -

koppelen aan de gangbare prijzen op de lokale markten – die, zoals aangehaald, gereguleerd

waren en bijgevolg weinig variaties kenden – om op die manier de koopkracht van de lokale

bevolking te belichten.

Tabel 3: Prijzen (in frank) op lokale markten, 1920-1939, district Kivu 327

Jaartal Bonen Maniok Vlees Kippen Rijst

(1 kilogram) (1 kilogram) (1 kilogram) (per stuk) (1 kilogram)

1920 0,1 - 0,15 0,1 - - 0,2 - 0,4

1927 0,2 - 1 1,5 0,5 - 1,1

1928 0,3 0,5 3 1,5 - 3 -

1929 0,7 - 1 - 3 - 4 3 2

1930 - - 4 4 - 5 -

1933 0,15 - 3 - 10 2 - 5 1,1 - 1,4

1937 0,57 0,8 - - 0,75

1938 0,85 0,92 - - 1,75

1939 - 0,92 - - 0,7

In 1927 verdiende een reguliere arbeider op één van de plantages die in 1930 door de SAAK

zou worden overgenomen, 10 frank per maand plus een ratio van 1 frank per week; terwijl

diezelfde arbeider in 1929 kon rekenen op een loon van 15 frank per maand plus een ratio

van 3 frank per week.328

Wanneer die cijfers in verband gebracht worden met de prijzen in

de bovenstaande tabel, dan blijkt dat in 1929 een reguliere arbeider zich met een maand-

wedde nauwelijks één kilogram vlees, twee kilogram rijst en twee kippen kon afschaffen. In

1935 bedroeg het maandsalaris van een reguliere arbeider bij de SAAK dan weer 24 frank,

ratio inbegrepen.329

327

Cijfers: Ost M.B., 1979, p.82 tabel 9. 328

AGRI, SAAK (n°4/13/2/E/3), Document la main-d’œuvre…, 1940, p.12. De ratio was een aanvulling op het sa-

laris, die in de jaren 1920 doorgaans in goederen werd uitgekeerd (bijvoorbeeld: in 1927, per week een hoe-

veelheid zout ter waarde van 1 frank). Na de mondiale crisis werd op sommige plantages de ratio in toe-

nemende mate in geld uitgekeerd. Op andere plantages werd de ratio echter helemaal niet betaald; terwijl nog

andere plantages wel de ratio betaalden maar niet het eigenlijke loon. 329

Ibid, p.19.

- 103 -

Voor tijdelijke plantagearbeiders tekende zich exact hetzelfde scenario af. In 1933 verdiende

een mannelijke dagwerker in Kabare tussen de 0,7 en 1 frank per dag.330

Terwijl in het begin

van de jaren 1940, eveneens in Kabare, de lonen schommelden tussen de 1 en 2 frank per

dag voor tijdelijke mannelijke werknemers.331

Met een dergelijk dagloon kon een arbeider in

de jaren 1930 amper één kilogram maniok of één kilogram bonen verwerven. Bovendien was

in 1938 één kilogram rijst enkel weggelegd voor arbeiders die het geluk hadden de boven-

grens van de dagverloning te benaderen.

Voor vrouwen en kinderen was de loonsituatie enigszins verschillend in die zin dat tot aan de

mondiale crisis zij geen wedde maar een (niet nader gespecificeerde) portie zout kregen

voor hun prestaties op de plantages.332

Op het einde van het interbellum kregen vrouwen

nog steeds een hoeveelheid zout (tussen 200 en 380 gram), maar wel bovenop een loon dat

0,5 frank tot 0,75 frank per geplukte mand koffiebessen bedroeg.333

Met een dergelijke lage

wedde konden vrouwen in 1939 zelfs geen kilogram maniok kopen teneinde hun gezin te

voeden. Vrouwen konden evenwel ook een dagloon krijgen dat eveneens varieerde tussen 1

en 2 frank per dag, maar doorgaans lager was dan het salaris van de mannelijke collega’s.

Voor kinderen daarentegen zijn de gegevens veel schaarser aanwezig in de bronnen. Niette-

min heb ik in het – reeds enkele malen ter sprake gekomen – inspectieverslag uit het begin

van de jaren 1940 een sprekend voorbeeld gevonden. Op de plantage van Valette in Nya-

Ntja verdienden kinderen 3,5 tot 5 frank per week (alles inbegrepen), wat neerkomt op een

dagloon (in een zesdaagse werkweek) van 0,58 tot 0,83 frank.334

Bovenstaande voorbeelden tonen kristalhelder aan dat tijdens het interbellum de koop-

kracht van de koffieplantagearbeiders in Kivu bedroevend laag was. Bovendien zijn bij die

voorbeelden de taksen niet eens in rekening gebracht. Ost meent te weten dat een reguliere

arbeider in 1939, ongeveer twee en een halve maand diende te werken, enkel en alleen om

de belastingen te betalen.335

Bijgevolg kan enerzijds geconcludeerd worden dat de extreem

lage verlonig in de koffieplantagesector veel mensen tegenhield om spontaan in dienst te

330



GG, RA/CB – Kivu (n°318), Rapport…agriculture…1928 en GG, RA/CB – Kivu (n°318), Rapport…agriculture…

1929. 333

AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.18. Zout was overigens een zeer

gegeerd handelsproduct op de lokale markten; terwijl de ‘plukmand’ een inhoud van 20 à 25 liter had. 334

Ibid, p.3. 335

Ost M.B., 1979, p.80.

- 104 -

treden. Anderzijds is het allesbehalve een wonder – gezien de lage prijzen op de plaatselijke

markten, in combinatie met de uiterst lage salarissen op de plantages – dat een groot deel

van de lokale bevolking in Kivu (en zeker in Kabare) additionele inkomstenbronnen zocht

(zoals de bierhandel) om het hoofd boven water te kunnen houden (zie ook 3.2.4 waar de

focus lag op het combineren van subsistentie-landbouw met een vorm van loonarbeid).

Zoals reeds aangegeven, had het laag houden van de prijzen, door de koloniale overheid, tot

gevolg dat de lokale bewoners de kans beknot zagen om voldoende inkomsten te verwerven

uit de verkoop van het voedselsurplus. Met het drukken van de prijzen had de koloniale

administratie evenwel een doel voor ogen, met name: een legitimering bieden voor de lage

plantagelonen; terwijl die uiterst schamele wedden op hun beurt, door de ‘agrarische kolo-

nisten’ gelegitimeerd werden vanuit de bescheiden productiviteit van de arbeiders. Het zou

bovendien tot het einde van het interbellum duren alvorens een aantal ‘verlichte geesten’

de koloniale argumentatie in vraag begonnen stellen:

“Les colons (…) allèguent qu’ils ne peuvent payer davantage puisqu’ils n’obtiennent

pas de rendement et nous leur répondons qu’ils ne peuvent exiger du rendement s’ils

ne paient pas mieux leurs travailleurs. Il y a là un cercle vicieux”.336

“Les colons disent qu’ils ne peuvent payer mieux à cause du rendement insuffisant,

mais il est évident qu’on ne peut attendre un rendement maximum d’un travailleur

(…) qui touche en tout 1 franc ou 1,25 Frs. par jour”.337

De voorgaande lijnen illustreren dat de plantagelonen niet laag werden gehouden omdat de

colons agricoles er zich, al dan niet, van bewust waren dat mensen extra inkomens hadden;

integendeel, precies doordat het salarisniveau extreem bescheiden was, dienden mensen

zich te wenden tot bijkomende bronnen om op die manier te kunnen overleven.

8.3.4 Slechte werkomstandigheden

Bij de bespreking van het eerste facet van Seibert’s concept (geweld) is aan het licht ge-

komen dat het aanwenden van geweld en het bedreigen van arbeiders niet uitzonderlijk

was. Hieruit blijkt reeds dat de arbeidsomstandigheden allesbehalve aangenaam waren op

336


AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), brief…onbekende afzender…, 23/4/1940, n°brief: 29/2.C.B.D.

- 105 -

sommige plantages. Evenwel uitte de miserabele werksituatie zich nog op andere manieren.

Bashizi oppert dat de colons agricoles in Kivu de, in Congo van toepassing zijnde, arbeids-

wetgeving links lieten liggen en dat arbeiders bijgevolg afhankelijk waren van de goodwill

van de plantage-eigenaar.338

Wat de auteur met deze uitlating bedoelt, is dat de wet van 16/

3/1922 koloniale ondernemingen verplichtte om hun personeel van voedsel (zie ook 3.2.4)

en – voor mensen die buiten een straal van vijf kilometer rondom het bedrijf gerekruteerd

werden – van een degelijke woonst te voorzien. Uit mijn onderzoek is echter gebleken dat

niet enkel de wet overtreden werd, maar dat zelfs de welgezindheid van kolonisten (een

zeldzame uitzondering niet te na gesproken) heel ver te zoeken was aangaande de voedsel-

voorziening en de huisvesting van de werknemers.

Aangezien de plantagearbeiders gerekruteerd werden in de naburige dorpen, konden zij na

de dagtaak telkenmale huiswaarts keren en zelf voedingsgewassen telen, met als gevolg dat

het ‘voedsel- en huisvestingsprobleem’ zich niet stelde, althans zo betoogden kolonisten.339

Een dergelijke argumentatie was voor wat betreft de huisvesting conform de wet, maar niet

aangaande het verschaffen van voedsel. Daarenboven kwamen niet alle plantagearbeiders

uit de nabijgelegen dorpen (zoals bijvoorbeeld de migranten uit Ruanda-Urundi) en de vraag

is dan hoe zij aan voedsel en onderdak geraakten? Het verbouwen van voedselgewassen ge-

schiedde door de arbeiders zelf. Ofwel hadden zij, in sommige gevallen, een lapje grond van

ongeveer 10 are (voor het totale aantal werknemers dat op de plantage verbleef en niet per

werkkracht) ter beschikking340

; ofwel – hetgeen gebruikelijker was – werden de openingen

tussen de koffiestruiken door de werklieden beplant met voedselgewassen (zie 7.4).341

Door-

gaans volstonden deze manieren van voedselbevoorrading echter niet – of niet voor alle

arbeiders – en bovendien komen gewassen pas na afzienbare tijd tot wasdom. Het gevolg

daarvan was dat de plantagewerkers zich dikwijls dienden te wenden tot de markten in de

buurt van hun arbeidsplaats342

, om zich met het schamele loon dat ze verdienden, zelf van

voedsel te voorzien. Daarnaast werden de arbeiders tijdens het interbellum evenzeer aan

338

Bashizi C., 1984, p.136. 339


GG, RA/CB – Kivu (n°318), Rapport…agriculture…1928. Pas op het einde van de jaren 1930 gingen de koffie-

plantages over tot het ter beschikking stellen van perceeltjes land aan individuele arbeiders, wat kaderde in de

pogingen om werknemers aan te trekken en/of te behouden (zie hiervoor Bishikwabo C., 1977-1978, p.36). 341


GG, RA/CB – District Kivu (n°318), Du Bois E., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu –

1932, 6/2/1933 en RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1938, p.26.

- 106 -

hun lot overgelaten aangaande de verblijfplaatsen. Werknemers van een koffieplantage, die

niet de mogelijkheid hadden om zich na het einde van de dagtaak naar hun eigen woonst te

begeven, bouwden op de plantages immers zelf hun ‘logeerplaats’.343

Doorgaans werd de

woonst gebouwd met ter plaatse gevonden materialen en volgens de bouwwijze van de om-

geving. Bovendien was in het begin van de jaren 1940 – of ongeveer 20 jaar na de invoering

van de voormelde wet – de ‘huisvestingsproblematiek’ nog steeds aan de orde en zorgden

de arbeiders nog altijd zelf voor hun ‘werkstulp’, zoals blijkt uit onderstaand citaat:

“Il n’existe pas de camps organisés. (…) Ces travailleurs logeant sur les concessions

construisent des cases du type du pays et vivent exactement dans les mêmes

conditions que les indigènes des villages environnants”.344

Alsof het niet verschaffen van voedsel aan, en het niet voorzien in de huisvesting van de ar-

beiders geen voldoende bewijzen leveren voor de gebrekkige werkomstandigheden op de

plantages; werd het personeel daarenboven zwaar gesanctioneerd bij afwezigheden op het

werk of bij het niet tijdig – of niet naar de wensen van de Europese eigenaar – voltooien van

de opdrachten. In dergelijke gevallen konden er zich twee hoofdscenario’s afspelen. Ofwel

werden de arbeiders helemaal niet vergoed voor hun prestaties. Zo bijvoorbeeld klaagden in

1932 een aantal chefs de slechte werksituatie op de koffieplantages aan bij de gewest-

beheerder van Kabare, waarbij zij ondermeer opperden dat: “Quand un homme a six trous à

faire par jour, s’il n’en achève que cinq, il n’est pas payé du tout”.345

Bovendien is uit mijn

onderzoek gebleken dat het inhouden van het arbeidersloon op het einde van het inter-

bellum nog steeds in zwang was.346

Ofwel kregen de werkkrachten, in het tweede scenario,

een zware boete opgelegd – een boete die vaak het gemiddelde dagloon overschreed. En

ook dit verschijnsel bleek in de periode tussen de twee Wereldoorlogen wijdverspreid te zijn.

Bij het begin van de jaren 1940 bedroeg in het gewest Kabare, de boete voor het niet (of het

niet goed) voltooien van de taak doorgaans 0,5 frank347

; terwijl voor afwezigheden (bij ziekte

bijvoorbeeld) op het werk een geldstraf volgde die schommelde tussen de 1 en 1,5 frank per

343

Moeller A., 21/3/1930 (1978), p.38. 344


AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), Dubuisson M., Rapport d’inspection du territoire des Banya Bongo,

3/11/1932. 346

RC, RA/AIMO – Kabare (n°99), Rapport 1940, p.2 en AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), brief…onbekende af-

zender…, 23/4/1940, n°brief: 29/2.C.B.D. 347

AIMO, Planteurs…Kivu (n°1653/14), Rapport d’inspection…, 15/5/1943, p.1 en p.7.

- 107 -

dag.348

De logica om de plantagearbeiders op een dergelijke zware manier financieel te

berispen – wetende dat de lonen reeds schamel waren – is onduidelijk. Daarenboven stelden

ook enkele tijdsgenoten zich ernstige vragen bij de, op de koffieplantages, aangewende

boetesystemen. In een brief uit 1933 maakte Moeller zich immers de volgende, rationele

bedenking:

“(…) la S.A.A.K. qui (…) applique une retenue de 2 francs par journée d’absence au

travailleur qui gagne 1,33 fr par jour (…) et 1 francs d’amende pour le travail mal fait.

(…) ce régime n’est pas de nature à rendre populaire le travail dans pareille

exploitation”.349

Naast het opleggen van boetes of de inhouding van het salaris, heb ik in de bronnen een

voorbeeld gevonden van een kolonist die het noodzakelijk achtte om de arbeiders op een

wel heel dubieuze wijze te beboeten: “Quand des travailleurs n’ont pas fini leur tâche, un

certain colon les enferme pour la nuit dans un poulailler”.350

Tot slot van deze paragraaf wil ik de lezer de (in het Frans vertaalde) grief van enkele

arbeiders uit 1931 zeker niet onthouden; een uitspatting die wellicht ietwat overdreven was,

maar die niettemin aantoont dat werken op een koffieplantage voor velen in Kivu niet de ge-

droomde manier was om de dag door te brengen:

“(…) quelques travailleurs (…) refusaient systématiquement tout travail déclarant

publiquement qu’ils étaient fatigués et qu’ils préféraient faire de la prison plutôt que

de continuer à travailleur (…)”.351

348

Ibid, p.1; p.3; p.5; p.7; p.10; p.11 en p.15. 349


AIMO, Dossier Unaki (n°1653/10), Rapport d’inspection…, 3/11/1932. 351

RC, RA/AIMO – Kivu (n°112), Rapport 1931, p.11.

- 108 -

9. Besluit bij deel 2

Ondanks het feit dat er tijdens het interbellum twee koffiesoorten van belang waren in

Congo, was het nagenoeg exclusief de arabica-soort die in Kivu de dienst uitmaakte en hoe-

wel dit koffietype reeds een lange voorgeschiedenis kende, nam een doelgerichte marktpro-

ductie pas na de Eerste Wereldoorlog een aanvang in de bestudeerde regio.

De koffieproductie voor de wereldmarkt geschiedde hoofdzakelijk op plantages die zich in de

regel vestigden in relatief dichtbevolkte gebieden en dat had twee belangrijke gevolgen voor

de dorpen in de buurt van die plantages. Enerzijds werden in stijgende mate gronden – die

voorheen door de lokale gemeenschappen aangewend werden voor landbouw- en veeteelt-

doeleinden – ingenomen door de koffieplantages met als gevolg dat de voedselvoorziening

van die dorpen in het gedrang kwam. Anderzijds werden arbeiders uit die dorpen onttrokken

door de plantages. Op de schouders van de dorpen in de buurt van de plantages rustte dan

ook een enorme last; een last die tijdens bepaalde periodes van het jaar (oogst bijvoorbeeld)

nog zwaarder was. Het mobiliseren van plantagearbeiders verliep evenwel niet steeds van

een leien dakje, integendeel. Uit mijn onderzoek is gebleken dat spontane indiensttredingen

tijdens het interbellum eerder uitzonderlijk waren (weliswaar met een toename op het einde

van de jaren 1930). Doorgaans werden mensen verplicht een job op een koffieplantage aan

te nemen; hetzij door toedoen van de lokale chefs – die hun rol als intermediair tussen

Europese kolonist en arbeider met verve vertolkten; hetzij door directe overheids-

interventie – wanneer de chefs zich niet zonder meer lieten ‘omkopen’. De inmenging van de

koloniale overheid kwam echter niet enkel voor bij de rekrutering van arbeiders maar

evenzeer bij het beletten van werklieden om een baan op te nemen in sectoren waar betere

voorwaarden te vinden waren. Eén van de bedrijfstakken waar arbeiders betere (loon)

condities aangeboden kregen, was de mijnsector. Het was dan ook deze sector die, althans

in Kabare, de voornaamste concurrent vormde voor de plantages bij de rekrutering van ar-

beiders. Evenwel werd die concurrentiestrijd, door ingrijpen van de overheid, uiteindelijk

beslecht in het voordeel van de koffieplantages.

Na de aanwervingen, wachtte voor de arbeiders op de plantages een gevarieerd gamma aan

taken. Na een aantal voorbereidende stappen, droeg – naast externe factoren zoals het weer

– vooral het onderhoud van de struiken (waaronder de bemesting, het snoeien, …) in aan-

- 109 -

zienlijke mate bij tot het al dan niet welslagen van de oogst. Opmerkelijk is dat de taak-

verdeling bij het koffieteeltproces een vrijwel vast stramien volgde. De mannen stonden

doorgaans in voor de productiestappen vóór de oogst, terwijl tijdens en na de oogst voor-

namelijk de vrouwen en de kinderen op het voorplan traden. Kinderen hadden daarenboven

een belangrijke functie te vervullen bij de verwerking van de geoogste bessen, alsook bij het

zoeken en het verwijderen van insecten op de struiken.

De, op de plantages actief zijnde, arbeiders waren tijdens het interbellum onderverdeeld in

twee categorieën. Enerzijds de reguliere werkkrachten die voor een langere termijn in dienst

waren van een koffieplantage en die een minderheid vormden. Anderzijds bestond de meest

omvangrijke groep arbeiders uit tijdelijke krachten die voor een korte termijn een plantage-

baan uitvoerden. Bovendien is uit mijn onderzoek gebleken dat na een recessiefase in de

koffiesector, de plantages van Kivu een nog groter beroep deden op tijdelijke arbeiders –

inclusief vrouwen wier takenpakket zelfs voor enkele jaren werd uitgebreid. In de bestu-

deerde periode waren beide formele arbeiderscategorieën daarenboven doordrongen van

het informele remplacement-systeem. Zowel reguliere als temporaire arbeiders lieten zich

niet zelden vervangen door familie- en/of gemeenschapsleden waarbij de remplaçants niet

officieel in dienst waren van een koffieplantage, maar waarbij zij in naam van een homme de

base opdrachten uitvoerden.

Tenslotte is uit mijn studie gebleken dat de arbeidsverhoudingen in de koffieplantagesector

van Kivu, volledig beantwoorden aan Seibert’s definiëring van forced labor. Zowel fysiek als

psychologisch geweld waren niet afwezig. Behoudens de plantages, zag de lokale bevolking

nagenoeg iedere alternatieve inkomstenbron ingedijkt worden. De lonen, en de koopkracht,

waren van een dermate laag niveau dat mensen arbeid dienden te verrichten voor een appel

en een ei, met als gevolg dat ‘plantagegezinnen’ verschillende inkomens moesten combi-

neren, teneinde te kunnen overleven. Plantagewerknemers stonden daarenboven bloot aan

slechte werkomstandigheden waarbij zij voor hun huisvesting en voedselvoorziening aan

hun lot werden overgelaten, en waarbij zware financiële bestraffingen niet uitzonderlijk

waren. Weliswaar dien ik bij dit alles de nuance te maken dat deze vier aspecten zich niet

per definitie op iedere plantage etaleerden. Ongetwijfeld zullen er eveneens een aantal

plantages geweest zijn waar arbeiders wel goed behandeld werden, maar deze uit-

zonderingen bevestigen eerder de regel.

- 110 -

Conclusies

Met deze scriptie heb ik een antwoord pogen te formuleren op de onderzoeksvraag: waren

de arbeiders in de koffieplantagesector van Kivu tijdens het interbellum, blootgesteld aan

dwangarbeid zoals omschreven door Julia Seibert? Bij het onderzoek naar de beantwoording

van die centrale vraag, werd evenwel ook aandacht besteed aan de rekrutering van de

arbeiders en de eigenlijke plantagearbeid.

Mijn studie heeft aangetoond dat mensen heel vaak als plantagearbeider gerekruteerd

werden zonder daarbij zelf inspraak te hebben. Enerzijds hebben de chefs en de notabelen

van de plaatselijke gemeenschappen er – in hun hoedanigheid van intermediair en steunend

op hun gezag – voor gezorgd dat mensen een betrekking op een koffieplantage moesten

aannemen. Evenwel werd door de Europese ‘planters’, bij de mobilisering van werknemers,

soms geen rekening gehouden met gemeenschapsregels en/of de hiërarchie binnen die

samenlevingen wat dan weer gespierde reacties kon uitlokken, zoals de ‘zaak-Cosyns’

duidelijk gemaakt heeft. Anderzijds is gebleken dat ook de koloniale overheid zich in deze

niet onbetuigd heeft gelaten, integendeel. De koloniale administratie steunde de plantages.

Niet enkel de directe tussenkomsten bij de aanwervingen springen hierbij in het oog, maar

evenzo de interventie van de overheid bij het aan de slag houden van mensen in de plan-

tagesector of bij het beletten van arbeiders om over te stappen naar een andere branche.

De reden waarom, tijdens het interbellum, relatief weinig mensen uit vrij wil een betrekking

op een koffieplantage aannamen heeft alles te maken met de slechte werksituatie (waar-

onder geweld) en met de zeer lage lonen in die sector. Waarom zou iemand immers zware

arbeid verrichten in ruil voor een extreem laag loon dat (zelfs zonder de taksen in rekening

te brengen) weinig of geen koopkracht verschaft? Het gevolg daarvan was dat, enerzijds,

gedwongen tewerkstellingen niet uitzonderlijk waren. Niettemin heeft de lokale populatie

zich, anderzijds, ingepast in het koloniale kader, en de overlevingsstrategieën aangepast.

De aanpassing van de bestaansbronnen geschiedde door de omschakeling van (althans een

deel van) de bevolking in Kivu van een collectieve landbouw naar een familiale landbouw.

Daardoor ontstond de mogelijkheid om de zelfvoorzienende landbouw te combineren met

de plantage-economie. Niet enkel bij dit verschijnsel werd een markante positie ingenomen

door de vrouwen, maar meer algemeen hebben vrouwen een prominente rol vertolkt in de

- 111 -

dynamiek van de koffieplantagesector. Vrouwen traden immers geregeld, als tijdelijke

arbeider, in dienst van een plantage. Tevens namen zij in de gezinseconomie een vooraan-

staande plaats in, door in te staan voor de voedselvoorziening van de mannen. Door het

verkopen van het voedselsurplus op de lokale markten – niet zelden in combinatie met

additionele commerciële bezigheden – zorgden de vrouwen er bovendien voor dat het zeer

schrale plantageloon aangevuld kon worden en dat gezinnen kónden overleven.

De inschakeling in de plantage-economie gedurende het interbellum, zorgde weliswaar voor

een verandering in de sociale structuren van de lokale gemeenschappen in Kivu – daar een

deel van de bevolking voor een, korte of lange, termijn niet of minder actief was in het

gemeenschapsleven – maar niet voor een vernietiging van die organisatie. De ingenieuze

manier waarop de plaatselijke bevolking zélf het plantagewerk organiseerde middels het

remplacement-systeem, stelde de dorpelingen in de buurt van koffieplantages immers in

staat om een grote flexibiliteit aan de dag te leggen om op die wijze “(…) une rupture brutale

de l’équilibre de la société paysanne” te voorkomen.352

Het dynamisme van dit systeem – dat

zowel door reguliere als tijdelijke arbeiders toegepast werd – verleende aan de lokale

bevolking van Kivu de mogelijkheid om de kapitalistische plantage-economie te combineren

met de niet-marktgerichte gemeenschapstaken – waaronder de collectieve landbouw. Een

rupture brutale van de rurale gemeenschap werd echter niet enkel op gemeenschapsniveau

vermeden, zoals Bashizi meent, maar evenzeer op gezinsniveau. Zoals reeds opgemerkt,

toonde (een deel van) de lokale bevolking zich immers veerkrachtig door de familiaal ge-

oriënteerde subsistentie-landbouw te combineren met de plantagearbeid. Beide verschijn-

selen tonen aan dat de betwistbare notie van een duale economie absoluut niet van toe-

passing kan zijn op de casus van de koffieplantages in Kivu.

De analyse van de arbeidssituatie op de plantages zelf, heeft dan weer aan het licht gebracht

dat de taakverdeling bij het koffieteeltproces een tamelijk vast patroon volgde. Mannen

stonden hoofdzakelijk in voor de opdrachten vóór de oogst; vrouwen namen voornamelijk

taken op zich tijdens de oogst; terwijl kinderen zowel vóór, tijdens als na de oogst actief

waren. Ook het belang van kinderen in de koffieplantagesector mag derhalve niet onder-

schat worden. Daarnaast is uit de toetsing van Seibert’s definiëring van dwangarbeid ge-

bleken dat alle aspecten die de auteur aanhaalt, terug te vinden zijn bij de onderzochte

352

Bashizi C., 1978, p.25.

- 112 -

casus. Geweldplegingen jegens arbeiders waren niet absent. De lokale bevolking zag alterna-

tieve inkomstenbronnen in grote mate beknot worden. Tevens werden de koffieplantage-

arbeiders uitgebuit door middel van harde werkomstandigheden en extreem lage lonen –

die de arbeiders nauwelijks koopkracht bezorgden, wat dan weer de combinatie van diverse

inkomens verklaart. Bovendien was de populatie van Kivu helemaal niet vrij in de keuze van

de arbeidsplaats. Niet enkel werden mensen veelal gedwongen om op een plantage te gaan

werken; tevens werd hen de mogelijkheid om in een andere sector aan de slag te gaan,

ontzegd. Het samenspel van deze aspecten leidt tot de conclusie dat er dwangarbeid, zoals

geïnterpreteerd door Seibert, was in de plantagesector van Kivu tijdens het interbellum. Der-

halve wordt Seibert’s these bevestigd omdat de arbeidsrelaties zich in de bestudeerde casus

kenmerkten door more continuity than change.

De focus in voorliggende scriptie lag echter op het Kabare-gewest, met als gevolg dat boven-

staande conclusies misschien iets te generaliserend zouden kunnen zijn voor het gehele

Kivu-district. Is het bijvoorbeeld ondenkbaar dat in een gewest als Masisi – waar vele

migranten uit Ruanda-Urundi tewerkgesteld waren op de koffieplantages – de arbeids-

situatie andere karaktertrekken vertoonde? De reden waarom ik dit aanhaal, is precies om in

de verf te zetten dat er meer onderzoek nodig is om eventuele overeenkomsten en

verschillen te reveleren. Slechts daardoor kan een meer genuanceerd beeld tot stand komen

omtrent de arbeidssituatie in de koffieplantagesector en de manieren waarop de lokale

bevolking die situatie ervaren heeft.

Behalve het community-facet – wat ik in deze scriptie gehanteerd heb – en het comparison-

facet – waar ik in vorige alinea op gewezen heb – behelst het vakgebied van de wereldge-

schiedenis evengoed het connection-facet. Ook vanuit dit laatste perspectief is onderzoek

mogelijk en relevant. Zo kan er bijvoorbeeld geanalyseerd worden welk traject de ‘koffie van

Kivu’ aflegde vooraleer hij geconsumeerd werd? Of ook: in welke mate heeft de Congolese

koffie bijgedragen tot de ontwikkeling van een Belgisch bedrijf als Rombouts?

Met dit onderzoek heb ik een aanzet willen bieden tot de studie van een uiterst boeiende

problematiek die in de wetenschappelijke literatuur reeds meermaals ten berde is gebracht,

maar die nog niet toegepast werd op de koffieplantagesector van Kivu – een regio in Oost-

Congo die tot op heden gemengde gevoelens opwekt.

- 113 -

Bijlage 1: administratieve indelingen van Oost-Congo tijdens interbellum

Bron: Northrup D., 1988, p.120.

- 114 -

Bijlage 2: gewesten van Congo in 1940

Bron: Ndaywel è Nziem I., 1998, ongepagineerd blad tussen p.384 en p.385.

Het district Kivu komt grosso modo overeen met de huidige provincies Noord- en Zuid-Kivu

en bestond in 1940 uit acht gewesten: Kabare, Beni, Lubero, Rutshuru, Masisi, Uvira, Fizi en

Shabunda.

- 115 -

Bijlage 3: concentratie koffieplantages in het district Kivu tijdens interbellum

Bron: Ost M.B., 1979, p.5.

- 116 -

Bijlage 4: export van landbouw- en mijnproducten

Bron: Van der Straeten E., 1945, p.72.

- 117 -

Bijlage 5: Congolese koffieproductie (in ton), 1928-1940

Jaartal Robusta Arabica Algemeen totaal

Totaal Congo Kivu (*) Totaal Congo Congo

1928 2806 193 420 3226

1929 3122 434 1020 4142

1930 4321 623 1879 6200

1931 5567 656 937 6504

1932 5644 810 1202 6846

1933 8449 1200 1576 10025

1934 11339 1641 2174 13513

1935 12313 1641 2164 14477

1936 15300 2346 (**) 2995 18295

1937 16387 3163 3786 20173

1938 17583 3149 4083 21666

1939 17810 3499 4071 21881

1940 20813 - 3199 24012

Bronnen: de cijfers voor het district Kivu (*) zijn afkomstig uit Ost M.B., 1979, p.16 tabel 3

met uitzondering van 1936 (**), dat cijfer is afkomstig uit S.n., “L’agriculture du Congo belge

en 1937 (d’après les rapports provinciaux)”, BACB, 29, 1938, nr.3, p.505. De overige cijfers

komen uit AGRI, Correspondentie (n°517), Le café (statistiques), Mr. Honrard, ongedateerd

dossier.

Deze tabel toont enerzijds het belang van het district Kivu in de totale arabica-productie van

Congo aan. Anderzijds demonstreren deze cijfers dat de productie van de robusta tijdens het

interbellum veel hoger lag dan die van de arabica. Merk ook op dat het cijfer van 1938 in

deze statistieken niet overeenkomt met het cijfer uit de literatuur (zie 2.2).

- 118 -

Bijlage 6: prijzen van robusta- en arabica-koffie in jaren 1930

Bron: Van der Straeten E., 1945, p.145.

- 119 -

Lijst met gebruikte afkortingen

BACB: Bulletin Agricole du Congo Belge

BCK: Compagnie de chemin de fer du Bas-Congo au Katanga

CNKi: Comité National du Kivu

GG: Gouvernement Général

HAV: homme(s) adulte(s) valide(s)

HCB: Huileries du Congo Belge

INEAC: Institut National pour l’Etude Agronomique du Congo Belge

MGL: Compagnie Minière des Grands Lacs

RA/AIMO: Rapport Annuel/Affaires Indigènes et Main-d’œuvre

RA/CB: Rapport Annuel/Congo Belge

RC: Rapports Congo

SAAK: Société Auxiliaire Agricole du Kivu

UMHK: Union Minière du Haut-Katanga

Unaki: Union Agricole du Kivu

- 120 -

Bronnen

Archivalia (Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwik-

kelingssamenwerking – Afrika Archief)

- Fonds ‘AGRI’:

� Correspondentie (n°517):

o Le café (statistiques), Mr. Honrard, ongedateerd dossier

� Correspondentie (n°340):

o Projet d’une plantation de café au Kivu, nota voor professor Marcq, [1926],

n°document: 340/48

� Documenten Société Auxiliaire Agricole du Kivu (n°4/13/2/E/3):

o Document ‘la main-d’œuvre indigène’ de la S.A.A.K., 1940, 27p. + bijlagen

- Fonds ‘AIMO’:

� Dossier Kabare (n°1653/7):

o Brief van Castelein W. aan de gouverneur van Costermansville, 29/9/1937,

n°brief: 2506/D.i.

o Brief van Noirot J. aan de gouverneur-generaal, 6/12/1937, n°brief: 1516/

Cabinet

o Extracten uit dossier ex-chef van chefferie Kabare, 4/6/1938, n°dossier:

5796/AO/471/II-A/50-5

� Dossier Unaki (n°1653/10):

o Brief van Corbisier F.J.M. aan de districtcommissaris van Kivu, 14/11/1932,

n°brief: A.10/Pol.M.O.9

o Brief van Moeller A. aan de minister van koloniën, 31/1/1933, n°brief:

561/Cabinet

o Brief van onbekende afzender aan de minister van koloniën, 23/4/1940, n°brief:

29/2.C.B.D.

o Brief van Ryckmans P. aan de minister van koloniën, 27/12/1939, n°brief:

132/Cab.

o Dubuisson M., Rapport d’inspection du territoire des Banya Bongo, 3/11/1932

- 121 -

� Planteurs de café au Kivu (n°1653/14):

o Schmit G., Rapport d’inspection des entreprises agricoles de la région Walungu,

Nya-Ngezi, Kabare, 15/5/1943, 22p.

� Politique de la main-d’œuvre au Kivu (n°1653/3):

o Brief van Hombert R. aan de districtcommissaris van Kivu, 23/1/1928, n°brief:

33/Politique

� Recrutements: Instructions-Généralités (n°1647/9229/1):

o Cayen H., Le problème de la main d’œuvre au Congo. La situation de 1934 à 1938,

10/12/1938, 10p.

- Fonds ‘Divers’:

� Papiers Bertrand (n°778/B/1):

o Brief van onbekende afzender aan de gouverneur van de Oostelijke Provincie,

27/11/1929

� Papiers Bertrand (n°778/B/2/3):

o Rapport général de Mr. le Gouverneur Moeller, 21/3/1930

- Fonds ‘Gouvernement Général’:

� Rapport Annuel/Congo Belge – District Kivu (n°318):

o Du Bois E., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu – 1933,

s.d.

o Du Bois E., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu – 1932,

6/2/1933

o Hombert R., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu – 1929,

10/3/1930

o Hombert R., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu – 1928,

16/4/1929

o Longville L., Rapport annuel sur la situation de l’agriculture: district Kivu – 1930,

15/2/1931

- Fonds ‘Rapports Congo’:

� Rapport Annuel/Affaires Indigènes et Main-d’œuvre – District du Kivu (n°112):

o Brief van Moeller A. aan de directeur van de Unaki, 24/3/1931, n°brief:

35/Justice

- 122 -

o Hombert R., Rapport 1931, 10/2/1932, 84p. + bijlagen

o S.n., Rapport politique 1930, s.d., 42p. + bijlagen

� Rapport Annuel/Affaires Indigènes et Main-d’œuvre – Territoire de Kabare (n°99):

o Absil F., Commentaires du commissaire de district du Kivu sur le rapport A.I.M.O.

1937 du territoire de Kabare, 28/1/1938, 4p.

o Corbisier F.J.M., Rapport 1932, 1/1/1933, 32p. + bijlagen

o Dubuisson M., Rapport 1936, 31/12/1936, 43p. + bijlagen

o Dubuisson M., Rapport 1933, 15/1/1934, 28p. + bijlagen

o Sand G., Commentaires relatifs au rapport A.I.M.O. 1938 du territoire de Kabare,

20/2/1939, 8p.

o Willaert M., Rapport 1940, 30/1/1941, 20p.


o Willaert M., Rapport 1938, 17/1/1939, 30p. + bijlagen




Gepubliceerd

COMITE NATIONAL DU KIVU, Vingt ans d’activité en matière de colonisation européenne: 1928-

1948, Bruxelles, 1948, 105p.

COPPENS P., “La colonisation agricole au Congo Belge”, Bulletin Agricole du Congo Belge, 30,

1939, nr.1, pp.3-11

DE MAKEEF P., “Installations mécaniques pour le traitement du café”, Bulletin Agricole du

Congo Belge, 21, 1930, nr.3, pp.959-965

GUEBELS L., Relation complète des travaux de la Commission Permanente pour la Protection

des Indigènes, 1911-1951, Gembloux, 1951, 754p.

KERMANS H., “Les cafés du Congo belge”, Bulletin Agricole du Congo Belge, 21, 1930, nr.3,

pp.954-956

LEPLAE E., “L’état actuel des plantations de café au Kivu”, Revue des Questions Scientifiques,

109, 1938, pp.421-434

- 123 -

LEPLAE E., Les plantations de café au Congo belge: leur histoire (1881-1935), leur importance

actuelle, Bruxelles, 1936, 248p.

LEPLAE E., La culture et le rendement d’une plantation de café au Congo belge, Bruxelles,

1928, 108p.

LEPLAE E., “Prix de revient et rendements probables de plantations au Congo belge”, Bulletin

Agricole du Congo Belge, 14, 1923, nr.4, pp.675-710

MOELLER A., “Enquête sur la main-d’œuvre au Kivu (1930)”, 21/3/1930, pp.30-38 (extract

gepubliceerd door Vellut J.L., Enquêtes et Documents d’histoire Africaine, 1978, nr.3)

S.N., “L’agriculture du Congo belge en 1937 (d’après les rapports provinciaux)”, Bulletin

Agricole du Congo Belge, 29, 1938, nr.3, pp.418-506

S.N., “Rapport de la Commission pour l’étude du problème de la main-d’œuvre au Congo

belge (1924-1925)” in: S.n., Le problème de la main-d’œuvre au Congo belge. Rapports 1) de

la Commission pour l’étude du problème de la main-d’œuvre au Congo belge (1924-1925). 2)

du Comité consultatif de la main-d’œuvre (1928), Bruxelles, 1928(a), pp.9-34

S.N., “Rapport du Comité consultatif de la main-d’œuvre (1928)” in: S.n., Le problème de la

main-d’œuvre au Congo belge. Rapports 1) de la Commission pour l’étude du problème de la

main-d’œuvre au Congo belge (1924-1925). 2) du Comité consultatif de la main-d’œuvre

(1928), Bruxelles, 1928(b), pp.35-59

TONDEUR G., L’agriculture nomade au Congo belge, Bruxelles, 1957, 97p.

VAN DER STRAETEN E., L’agriculture et les industries agricoles au Congo belge, Bruxelles, 1945,

355p.

WATTEYNE R.P., “Le café du Kivu”, Bulletin Agricole du Congo Belge, 21, 1930, nr.3, pp.939-941

- 124 -

Bibliografie

Online zoekinstrumenten

<http://anet.ua.ac.be/submit.phtml?UDses=15853506%3A860140&UDstate=1&UDmode=&

UDaccess=&UDrou=%25Start:bopwexe&UDopac=opacua&UDextra> (24/4/2012)

<http://bib.diplomatie.be/webopac/Vubis.csp?OpacLanguage=dut> (1/5/2012)

<http://biblio.vub.ac.be/vubissmartweb/Vubis.csp> (24/4/2012)

<http://books.google.be/bkshp?hl=nl&tab=wp> (24/5/2012)

<http://www.jstor.org/> (18/5/2012)

<http://opac.libis.be/F/86S898SVI5LY1Q4SBXCQ69NEF1H1PC21P1IRD8E3X6Y1L84CAN-

27550?local_base=OPAC01&pds_handle=GUEST&calling_system> (24/4/2012)

<http://opteron1.kbr.be/opac/nbb1.htm> (24/4/2012)

<http://opteron1.kbr.be/opac/nkbr0.htm> (24/4/2012)

<http://scholar.google.be/schhp?hl=nl&tab=ws> (18/5/2012)

<http://search.ugent.be/meercat/x/all> (24/4/2012)

<http://source.ulg.ac.be/F/NGCH15DC9778EERYF7TT6EIEU15PPVV6VRCPUGPQREDFDPLXUJ

-10887?RN=540025310&pds_handle=GUEST> (24/4/2012)

<http://zoeken.bibliotheek.be/> (24/4/2012)

<http://www.africamuseum.be/research/libraries> (24/4/2012)

<http://www.bib.fucam.ac.be/cgi/chameleon?inst=3&skin=wfucam> (24/4/2012)

<http://www.bib.ucl.ac.be/cgi/chameleon?skin=wucl&lng=fr-

be&inst=0&function=EXTERNAL_CONTENT&externalurl=http://www.bib.ucl.ac.be/wucl/extr

a/fr-be/resource.html> (24/4/2012)

<http://www.bib.ulb.ac.be/> (24/4/2012)

- 125 -

Bibliografieën en inventarissen

DUIGNAN P. & GANN L.H. (eds.), Colonialism in Africa, 1870-1960. Volume 5: a bibliographical

guide to colonialism in Sub-Saharan Africa, London; New York, 1973, 552p.

MATTHYS C. & LEFEBVRE W., Gids van landbouwarchieven in België, 1795-2000, Leuven, 2006,

384p.

S.N., Bulletin Agricole du Congo Belge et du Ruanda-Urundi & Bulletin d’information de

l’I.N.E.A.C. Table générale des articles parus au cours des années 1910 à 1959, Bruxelles,

1960, 219p.

VAN GRIEKEN-TAVERNIERS M., La colonisation belge en Afrique centrale: guide des Archives

africaines du Ministère des affaires africaines 1885-1962, Bruxelles, 1981, 94p.

VANTHEMSCHE G., “The historiography of Belgian colonialism in the Congo” in: Levai C. (ed.),

Europe and the World in European Historiography, Pise, 2006, pp.89-119 (online raad-

pleegbaar via <www.cliohres.net/books/6/Vanthemsche.pdf> (10/5/2012))

VELLUT J.L.; LORIAUX F. & MORIMONT F., Bibliographie historique du Zaïre à l’époque coloniale

(1880-1960). Travaux publiés en 1960-1996, Louvain-la-Neuve; Tervuren, 1996, 325p.

Literatuur

BASHIZI C., “Pouvoirs publics, plantations européennes et réactions paysannes au Sud-Kivu

(1920-1960)” in: Jewsiewicki B. & Chrétien J.P. (eds.), Ambiguités de l’innovation: sociétés

rurales et technologies en Afrique Centrale et Occidentale au XXe siècle, Québec, 1984,

pp.125-145

BASHIZI C., “Processus de domination socio-économique et marché du travail au Bushi (1920-

45)”, Enquêtes et Documents d’histoire Africaine, 1978, nr.3, pp.1-29

BISHIKWABO C., “La politique indigène au Congo-belge et son application au Kivu: de la

légitimé à l’illégitimé (1900-1945)”, Zamani, 1984, pp.38-88

BISHIKWABO C., “Un aspect du colonat au Congo belge: le sort des travailleurs du Kivu (1900-

1940)”, Genève-Afrique, 16, 1977-1978, nr.2, pp.25-44

- 126 -

BUELENS F., Congo 1885-1960. Een financieel-economische geschiedenis, Berchem, 2007,

671p.

CHRETIEN J.P., L’Afrique des Grands Lacs: deux mille ans d’histoire, Paris, 2000, 411p.

COOPER F., From slaves to squatters: plantation labor and agriculture in Zanzibar and coastal

Kenya, 1890-1925, Portsmouth, 19972, 328p.

COOPER F., “Conflict and connection: rethinking colonial African history”, The American

Historical Review, 99, 1994, nr.5, pp.1516-1545

CORNEVIN R., Histoire du Zaïre des origines de nos jours, Bruxelles, 19894, 635p.

DE MEULDER B., De kampen van Kongo. Arbeid, kapitaal en rasverdeling in de koloniale

planning, Antwerpen; Amsterdam, 1996, 157p.

DRACHOUSSOFF V. (dir.), Le développement rural en Afrique Centrale 1908-1960/1962,

Bruxelles, 1991, 2 delen, 1203p.

DUIGNAN P. & GANN L.H., “Economic achievements of the colonizers: an assessment” in:

Duignan P. & Gann L.H. (eds.), Colonialism in Africa, 1870-1960. Volume 4: the economics of

colonialism, Cambridge; London; New York; Melbourne, 1975, pp.673-696

FIELDHOUSE D.K., Unilever Overseas: the anatomy of a multinational 1895-1965, London, 1978,

620p.

HUYBRECHTS A., Bilan économique du Congo: 1908-1960, Paris, 2010, 114p.

JEWSIEWICKI B., “Rural society and the Belgian colonial economy” in: Birmingham D. & Martin

P.M. (eds.), History of Central Africa, vol.II, London, 1983, pp.95-126

JEWSIEWICKI B., “African peasants in the totalitarian society of the Belgian Congo, 1917-1960”

in: Klein M.A. (ed.), Peasants in Africa, historical and contemporary perspectives, Beverly

Hills, 1980, pp.45-75

JEWSIEWICKI B., “Le Colonat agricole européen au Congo-belge, 1910-1960: questions

politiques économiques”, Journal of African History, 20, 1979, nr.4, pp.559-571

- 127 -

JEWSIEWICKI B., “The great depression and the making of the colonial economic system in the

Belgian Congo”, African Economic History, 2, 1977, nr.4, pp.153-176

KESTERGAT J., Quand le Zaïre s’appelait Congo. L’aventure coloniale belge, Bruxelles, 1985,

310p.

LIKAKA O., Rural society and cotton in colonial Zaire, Madison, 1997, 189p.

MARCHAL J., L’histoire du Congo 1910-1945. Travail forcé pour le cuivre et pour l’or, pour le

rail, pour l’huile de palme, Borgloon, 1999-2001, 3 delen, 510p. + 338p. + 395p.

MASSOZ M., Le Congo des Belges (1908-1960), Liège, 1994, 612p.

MEIER G.M., “External trade and internal development” in: Duignan P. & Gann L.H. (eds.),

Colonialism in Africa, 1870-1960. Volume 4: the economics of colonialism, Cambridge;

London; New York; Melbourne, 1975, pp.427-469

MIRACLE M.P., Traditional agricultural methods in the Congo basin, Stanford, 1964, (5

onderdelen: 8p. + 109p. + 16p. + 21p. + 43p.)

NDAYWEL E NZIEM I., Histoire générale du Congo. De l’héritage ancien à la République

Démocratique, Paris; Bruxelles, 1998, 955p.

NORTHRUP D., Beyond the bend in the river: African labor in Eastern Zaire 1865-1940, Athens

(Ohio), 1988, 264p.

OST M.B., Agricultural laborers in Kivu, 1919-1939, Madison, 1979, 117p. (onuitgegeven

scriptie)

S.N., “Forced labour on plantations, farms and mines” in: Nzula A.; Potekhin I. &

Zusmanovich A.Z. (eds.), Forced labour in Colonial Africa, London, 1979, pp.59-91

SEIBERT J., “More continuity than change? New forms of unfree labor in the Belgian Congo,

1908-1930” in: Van der Linden M. (ed.), Humanitarian intervention and changing labor

relations. The long-term consequences of the abolition of the slave trade, Leiden, 2011,

pp.367-384

- 128 -

SOSNE E., “Colonial peasantization and contemporary underdevelopment: a view from a Kivu

village” in: Gran G. (ed.), Zaïre. The political economy of underdevelopment, New York, 1979,

pp.189-210

STENGERS J., Le Congo, mythes et réalités. 100 ans d’histoire, Gembloux, 1989, 283p.

VANHAUTE E., “The end of peasantries? Rethinking the role of peasantries in a world-historical

view”, Review: Fernand Braudel Center for the study of economies, historical systems, and

civilizations, 31, 2008, nr.1, pp.39-59 (online raadpleegbaar via <https://biblio.ugent.be/

input/download?func=downloadFile&recordOId=430600&fileOId=919351> (12/5/2012))

VAN REYBROUCK D., Congo. Een geschiedenis, Amsterdam, 2010, 680p.

VANSINA J., Paths in the rainforests. Toward a history of political tradition in equatorial Africa,

London, 1990, 428p.

VANTHEMSCHE G., Congo. De impact van de kolonie op België, Tielt, 2007, 328p.

WHITE D.R.; BURTON M.L. & DOW M.M., “Sexual division of labor in African agriculture: a

network autocorrelation analysis”, American Anthropologist, 83, 1981, nr.4, pp.824-849

WILLAERT M., Kivu redécouvert, Bruxelles, 1973, 316p.

YELENGI N., “Labor policies and household economic strategies among the railway workers in

Katanga, Belgian Congo, 1928-1960”, Africa: Rivista trimestrale di studi e documentazione

dell’Istituto italiano per l’Africa e l’Oriente, 55, 2000, nr.4, pp.463-487

More continuity than change. - Ghent University...

Documents

Transcript of More continuity than change. - Ghent University...