Mongolian Buddhism

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà

�


�

Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíóóäûí Áàéãàëü

Õàìãààëàõ ¯éë Àæèëëàãàà

ØÀØÈÍ, ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ, ÕªÃÆËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ

ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Øàøèí áà Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ (ARC) Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä, Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷èí, Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ßàì áîëîí Òðèáüþòåðè Ñàíòàé

õàìòðàí á¿òýýâ. Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû äýìæëýãýýð ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ ýë íîìûã Ìîíãîë õýëð¿¿ õºðâ¿¿ëýí, õýâë¿¿ëñýí áîë Äýëõèéí Áàíêíû NEMO (Íèäåðëàíä Ìîíãîëûí Õàìòàðñàí Áàéãàëü

Îð÷íû Èòãýìæëýëèéí Ñàí II) ñàíãîîñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áîëíî.

Óëààíáààòàð õîòîä õýâë¿¿ëýâ.�009 îí


�

DDC�94.��7B-4�5

Ýíýõ¿¿ ìàòåðèàë íü çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí òóë çºâøººðºëã¿é õóâèëàõ, àøèãëàõûã õóóëèàð õîðèãëîíî. Óã íîìíû àëü íýã õýñãèéã õóâèëàõ, îëøðóóëàõûã õ¿ñâýë, Øàøèí áà Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíä õ¿ñýëòýý äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéí õàìò äîîðõ øóóäàíãèéí õàÿãààð èëãýýõ áóþó öàõèì øóóäàí èëãýýíý ¿¿.

The Alliance of Religions and Conservation, The House, Kelston Park, Bath BA� 9AE, UK, or email to [email protected]

Îð÷óóëàã÷: Áàò÷óëóóíû ÌºíõáààòàðÌîíãîë îð÷óóëãûã õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Äà ëàì Õºíõºðèéí ÁÿìáàæàâÕàâòàñíû çóðãèéã í. Äºëãººí.Óëààíáààòàð õîòÌîíãîë óëñ

ISBN: 978-99929-962-0


4

ÀÃÓÓËÃÀ

ªìíºõ ¿ã: Áóðõàíû øàøèíòíóóä áà Áàéãàëü îð÷èí ................... 4

Òýðã¿¿í á¿ëýã: Ò¿¿õ, æèøýý, ÷àäàìæ áà èòãýë ¿íýìøèë .............. 7

1: Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèí............................................ 9

2: Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð áóðõàíû øàøèíòíóóä þó ãýæ ñóðãàäàã âý....................................14

3: Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áóðõàíû øàøèíòíóóä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð õýðõýí àæèëëàñàí íü................. 22 4: Èðýýä¿éí áîëîìæ...........................................................25

5:Ëàì õóâðàãóóäòàé õýðõýí õàìòðàí àæèëëàõ âý...............27

Äýä á¿ëýã: Áàðèìòûí ñóäàëãàà ..………....................................... 31

Ãóòãààð á¿ëýã: Áàéãóóëëàãóóä .................................................... 42

Äºòãººð á¿ëýã: Õàâñðàëòóóä ...................................................... 58

1. Íýðñèéí òàéëáàð áà òîâ÷èëñîí íýðñèéí òîäðóóëãà ..... 58

2. Ìîíãîë äàõü øàøíóóäûí òóõàé .................................. 61

3. Áóðõàíû øàøíû ëèäåð¿¿ä .......................................... 62

4. Îíãîí äàãøèí ø¿òëýãò óóëñûí íýðñèéí æàãñààëò............ 64

5. Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé òàíèëöóóëãà .............. 69


5

ªÌÍªÕ ¯Ã: Áóðõàíû øàøèíòíóóä áà áàéãàëü îð÷èí

“Áèä Áóðõàíû ãýãýýíèé ñóðãàñàí÷èëàí áàéãàëüòàéãàà ýâ çîõèöîëòîé, àìàð æèìýð àìüäðàõ õýðýãòýé. ¯¿íèéã õ¿ì¿¿ñ áèä ë õèéõ ¸ñòîé. Ýíý ãàðàãèéã àâðàõûí òóëä ýêîëîãèéí øèíý óðñãàëûã ýðæ õàéõ õýðýãòýé áºãººä áèä ººðñäèéí òóóëæ èðñýí àìüäðàëàà ýðãýí öýãíýæ ¿çýõ õýðýãòýé áîëîâ óó. Íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº õàìòäàà õè÷ýýí õºäºëìºðëºõ õýðýãòýé ýñ áºãººñ áèä çºâ øèéäýëä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é. Àìèí÷ ¿çëèéã ãýýæ áàÿëãàà òýãø çºâ õóâààí, õàðèóöëàãàà ÷ õàìò ¿¿ð÷, èë¿¿ ýíãèéíýýð àìüäðàõ àâààñ áèä ýíý åðòºíöèéí çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã áóóðóóëæ ÷àäàõ áèëýý.” Ýêîëîãèéí ñýäýâò õóðàë äýýð áóðõàíû øàøèíòíóóäûí õèéñýí ìýäýãäýë. �996 îí�

“Áè áýýð øàøèí ø¿òëýãýýñ àíãèä, îé ãóòàì ìóéõàð ñòðàòåãèéã ñîíãîñîí òýð ë çàëãàìæ ¿åèéíõíèé íýã íü áàéëàà.” õýìýýí �.� ñàÿ ãèø¿¿íòýé Àìåðèêèéí õàìãèéí àíõíû, õàìãèéí òîì áàéãàëü õàìãààëàõ Ñèåððà Êëóáûí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Êàðë Ïîïå ºã¿¿ëæýý.

�990 îíîîñ ýä¿ãýýã õ¿ðòýë Ìîíãîë îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñàëáàðò îëîí áàéãóóëëàãà áèé áîëæ áàéãàëèéí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, ñ¿éðëèéí èðìýãò õ¿ðýýä áàéãàà îéæóóëàõ àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõ, ýêîëîãèéí æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí àí àìüòàí, óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëñààð èðñýí õýäèé ÷ ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäààñ öººí õýä íü Ìîíãîëûí íèéãìèéí ò¿¿õýí õýñýã, íºëºº á¿õèé, ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé áàéãóóëëàãà áîëîõ áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äòýé õàðèëöàà òîãòîîñîí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà ýäãýýð áàéãóóëëàãóóäààñ ñ¿ì õèéä¿¿äòýé õàìòðàí ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãààíóóäûíõ íü òóõàé äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõèéí çýðýãöýý Ìîíãîëûí ëàì õóâðàãóóäûí òóõàé îéëãîëòûã óíøèã÷ òàíüä ºãºõ þì.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü ëàì õóâðàãóóäòàé õýðõýí õàìòðàí àæèëëàõûí òóõàéòàä áè÷èãäñýí õàìãèéí àíõíû ëàâëàãàà èõòýé óäèðäàìæ íîì áèëýý. Áóðõàíû øàøíû óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà çàì íü áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ãàäààä, äîòîîäûí áàéãàëü îð÷íû áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä ÷óõàë ñóäëàãäàõóóí áîëæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü íèéò äºðâºí á¿ëãýýñ á¿ðäýíý. Òýðã¿¿í á¿ëýãò èòãýë ¿íýìøèë, ñóðãààë íîìëîë, á¿òöýýðýý äàìæóóëàí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëáàë áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äýä ÿìàð èõ áîëîëöîî áàéãààã ò¿¿õ, æèøýýãýýð õàðóóëàõûí çýðýãöýý èðýýä¿éä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñàëáàðò ëàì õóâðàãóóäûí îðóóëàõ ÷àäàìæèéã òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí ëàì õóâðàãóóäòàé õýðõýí õàðèëöàà òîãòîîõ, òýäýíòýé óóëçàõäàà áîëîí ñ¿ì õèéäýýð íü çî÷èëîõäîî þóã àíõààðàõ ¸ñòîé çýðýãò òóñòàé çºâëºãººã ÷ ºãºõ áîëíî.

Äýä á¿ëýãò áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð äîðâèòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà Ìîíãîëûí ñ¿ì õèéä¿¿äèéí òàëààðõ áàðèìòûí ñóäàëãààã îðóóëñàí áîë ãóòãààð á¿ëýãò Ìîíãîëä ýíý ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé ãîë ñ¿ì õèéä¿¿ä,

� Ïàëìåð áà Ôèíëýé, Øàøèíòíóóä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñò, Äýëõèéí Áàíê �00� (õõ77-8�)


6

áàéãóóëëàãóóäûí òàëààðõ ìýäýýëýë, õàðèëöàõ õàÿãèéã îðóóëñàí. Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã ñîíèðõîã÷äîä çîðèóëñàí íýðñèéí òàéëáàðûã õàâñàðãàâ.

Òºãñãºëä íü áóðõàíû øàøèíòíóóä áîëîí òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàãñäàä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû áàéãàëü õàìãààëàõ óõààíûã ºíºº öàãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ àðãàòàé õîñëóóëáààñ õýòèéí èðýýä¿é áàéãààã õàðóóëñàí Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººã õàâñàðãàñàí áîëíî. Ýë òºëºâëºãºº íü Í¯Á/ARC-ààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ¯å äàìæñàí ººð÷ëºëòèéí òºëºâëºãººã çîõèîõ õºòºëáºðòýé õàðèëöàí óÿëäààòàé.

Ýíý ãàðûí àâëàãûã ÀRÑ-ààñ ñàíàà÷èëàí Äýëõèéí Áàíê, TÒF-èéí äýìæëýãýýð áàéãàëü îð÷íû áàéãóóëëàãà, áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä, ãàäààä, äîòîîäûí òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã íýãäñýí ¿éë àæèëëàãààãààð Ìîíãîë îðíû áàéãàëü îð÷íûã ºíºº, õîé÷èä õàäãàëàí õàìãààëàõàä íü äýìæëýã áîëãîõ ¿¿äíýýñ òýäãýýð áàéãóóëëàãóóäûí óíøèã÷äàä çîðèóëàí á¿òýýâ. Ýë íîìûã á¿òýýõýä ëàì õóâðàãóóäûí äýìæëýã èõ áàéñíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. Äýëõèéí Áàíê, ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä çýðýã áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí îðîëöñîí áîë Íèäåðëàíä Ìîíãîëûí Õàìòàðñàí Áàéãàëü Îð÷íû Ðåôîðìûí Èòãýìæëýëèéí Ñàí (NEMO)-ãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí þì.


7


8

ÒÝÐÃ¯¯Í Á¯ËÝÃ

Ìîíãîë óëñ íü ºíº ýðòíèé áàéãàëü õàìãààëàõ ¸ñ óëàìæëàëûíõàà íºëººãººð õàäãàëàí àâ÷ ¿ëäñýí ÷óõàë÷èëàí õàìãààëàõ áàéãàëü ýêîëîãèòîé îðîí þì. Òýäãýýð íàíäèí ̧ ñ óëàìæëàëóóäûã îð÷èí ¿åèéí ¿éìöýýò öàã ¿åä äàõèí ñóðâàëæëàí òîãòîîæ áàéíà.

Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ç¿¿í ç¿ãò �40 êèëîìåòðûí çàéòàé îðøèõ áºãººä æèëäýý �.5 ñàÿ òîíí í¿¿ðñ îëáîðëîäîã. Îëáîðëîëòûí ¿ð äàãàâàðààð òóõàéí ãàçàðò àãààðûí áîõèðäîë, óóøèãíû ºâ÷èí áîëîí ýâäýãäýí ñ¿éäñýí áàéãàëü ¿ëäæýý. �005 îíä îðîí íóòãèéí Îíöàð Åøýè Ëèí õèéä íü Äýëõèéí Áàíêíû NÅÌÎ ñàí áîëîí ßïîí óëñûí ìýðãýæëèéí áàãèéí òóñëàìæòàéãààð óóðõàéãààñ áàéãàëü îð÷èí áîëîí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëæ áàéãàà ñºðºã íºëººã áàðèìòæóóëàõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Òºñëèéí õ¿ðýýíä óóðõàé÷èä áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéã ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õîð íºëººã õýðõýí áóóðóóëæ áîëîõ òóõàé ñóðãàëòàíä õàìðóóëæýý. Óóðõàéí óäèðäëàãààñ àðä èðãýäèéí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãàä áóóëò õèéí õîðã¿éæ¿¿ëýõ àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâñàí áîë îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò áóðõàíû øàøíû óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ îéëãîëòûã îðóóëñàí áàéíà.

ARC, Àíãëèéí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàì, Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð õàìòðàí õàìãààëàëòòàé á¿ñýýñ ìîä õóëãàéãààð îãòëîí îðîí íóòãèéí õîîëíû ãàçàðò áîðëóóëæ áàéñàí ÿäóó õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëñàí ýêîëîãèéí õºòºëáºðèéã (×èíãèñ õààíû ¿åèéí íèéñëýë Õàð Õîðèí) Ýðäýíýçóó õèéä äýýð ÿâóóëñàí íü öàãàà îëñîí ¿ð ä¿íòýé àæèëëàãàà áîëæ ÷àäæýý. Òóñ õèéäèéí ëàì õóâðàãóóä òýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéã àð ãýðèéíõ íü õàìòààð àìüäðàõ óõààíû ñóðãàëòàíä õàìðóóëñàí íü õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëä õ¿ð÷ ÷àäñàí þì. �005 îíä 50 õ¿¿õýä àìüäðàõ óõààíû ñóðãàëòàíä íèéò 40 öàã õàìðàãäàí óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ óõààí áîëîí áóðõàíû øàøíû ñóðãààëòàé òàíèëöàæ ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õ¿íäëýõ, áèå äààí øèéäâýð ãàðãàõ, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ óõààíä ñóðàëöæýý. Îëíû òàíèë áîëñîí óã ¿éë àæèëëàãàà íü �006 îíä äàðààãèéí 50 õ¿¿õäèéã õàìðóóëñàíû äýýð ýöýã, ýõèéã íü ÷ áàñ ººðñäèéíõ íü õ¿ñýëòýýð òóõàéí õºòºëáºðò õàìðóóëñàí áàéíà. Ëàì õóâðàãóóäûí ÿâóóëñàí ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü çàðèì õóðöàäìàë àñóóäëûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áóóðóóëæ ÷àäñàí þì. Ñóðãàëòûí äàðàà õ¿¿õä¿¿ä Ìîíãîë îðíûõîî îé ìîä áàÿëàãèéí òàëààð èë¿¿ èõ ìýäëýãòýé áîëæ çàâñàðäààä áàéñàí ñóðãóóëüäàà ýðãýæ îðöãîîæýý. ¯ð ä¿íä íü çàðèì õîîëíû ãàçàð ò¿ëøíèé ººð õóâèëáàðûã ñîíãîæ ýõýëñýí.

Óëààíáààòàð õîòîä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ çîðèëãîòîé “Áóðõàíû øàøíû õîëáîî” áàéãóóëàãäñàí àæ. “Ìàíàé õîëáîîíîîñ öàð õ¿ðýýãýýð òîì áèø ÷ ãýëýý õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýõ¿éä íºëººëºõ¿éö ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã.” õýìýýí òóñ õîëáîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûí íýã Á.Ýëáýãçàÿà ºã¿¿ëñýí þì. Áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà ýõëýí õ¿ì¿¿ñò áàéãàëü õàìãààëàõûí à÷ õîëáîãäëûã îíöëîí òàíèóëæ èðñíèé çýðýãöýý ëàì õóâðàãóóä, Õºäºº Àæ Àõóéí Èõ Ñóðãóóëèéí îþóòíóóäòàé õàìòðàí îð÷íû öýâýðëýãýýíèé àæëûã ã¿éöýòãýõ, Ãàíäàí õèéäèéí õ¿ðýýíä ìîä ñóóëãàõ, ëàì õóâðàãóóäàä çîðèóëñàí áàéãàëü îð÷íû öàõèì õóóäñûã õºãæ¿¿ëýõ, òýäíèéã îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ óðëàãò ñóðàëöàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð àæèëëàæ áàéëàà. ßëàíãóÿà îð÷íû öýâýðëýãýýíèé àæèëä ëàì õóâðàãóóäûã îðîëöóóëñàí íü ýíãèéí


9

õ¿ì¿¿ñò ñàéõàí ñýòãýãäýë òºð¿¿ëñýí òºäèéã¿é áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ íü ÿìàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ ìºí ò¿¿íèé òºëºº ëàì õóâðàãóóä áîõèð çàâààí ãýëòã¿é àæèëëàäãûã õàðóóëñàí ÿâäàë áîëñîí þì. Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû áàéãóóëëàãóóä ¿ð á¿òýýëòýé, îëîí ò¿ìýíä õ¿ðñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàëü îð÷íîî áîäèòîîð õàìãààëæ áàéãàà òóõàé ãóðâàí æèøýýã ýíä äóðüäàâ. Ò¿¿í÷ëýí ººð îëîí æèøýýã óíøèã÷ òàíä õ¿ðãýõ áîëíî.

Ìºí ýíý ãàðûí àâëàãààðàà ººð èë¿¿ îëîí ñ¿ì õèéä, øàøíû áàéãóóëëàãóóä ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áîëîõ òàëààð áîëîìæèéí ñàíàà ºãºõèéí çýðýãöýý Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ò¿¿õ áà Ìîíãîë÷óóä áàéãàëü îð÷íû òàëààð ÿìàð èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéäàã òóõàé ºã¿¿ëýõ þì.

Òýðã¿¿í á¿ëãèéí íýãä¿ãýýð õýñýãò Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ñòàòèñòèê òîî áàðèìò, ò¿¿õ, íºëºº áîëîí Ìîíãîë÷óóäûí íèéòëýã èòãýë ¿íýìøëèéí òóõàé ºã¿¿ëýõ áºãººä õî¸ðäóãààð õýñýãò îâîî òàõèëãà áà îíãîí äàãøèí ãàçàð îðíû à÷ õîëáîãäîë çýðãèéã òóõàéëàí ºã¿¿ëñýí. Ãóðàâäóãààð õýñýãò Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã, äºðºâä¿ãýýð õýñýãò ëàì õóâðàãóóä èðýýä¿éä ¿éë àæèëëàãààãàà õýðõýí ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæòîéã, òàâäóãààð õýñýãò ëàì õóâðàãóóäòàé õýðõýí õàðèëöàà òîãòîîõ, áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð õýíòýé õàðèëöàõ, ìºí ñ¿ì õèéäèéí ãàçàð áèåý õýðõýí çºâ çîõèñòîé àâ÷ ÿâàõ òàëààð óäèðäàìæ ºãíº.

Äýä á¿ëýãò ñ¿ì õèéä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òàëààðõ ÷óõàë áàðèìòûí ñóäàëãàà, õýðýãòýé ìýäýýëëèéã áàãòààñàí áîë ãóòãààð á¿ëýãò òýäãýýð áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàõ õàÿãèéã æàãñààâ.

Äºòãººð á¿ëýãò õîëáîãäîõ íýðñèéí òàéëáàðûã Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí “¯å äàìæñàí ººð÷ëºëòèéí íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãºº”-ã çîõèîõ óäèðäàìæèéí õàìò õàâñàðãàâ.


�0

ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ: ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÓÐÕÀÍÛ ØÀØÈÍ

Ìîíãîë îðíû õóâüä XIII çóóíààñ XX çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë áóðõàíû øàøèí ãîë øàøèí áàéâ. Õàðèí ÕI çóóí áóþó ×èíãèñ õààíû ñýðãýí ìàíäàëòààñ áàãààð áîäâîë � çóóíû ºìíº Ìîíãîë îðîíä áóðõàíû øàøèí äýëãýð÷ áàéñíûã àðõåîëîãèéí îëäâîðóóä áàòàëäàã. �9�0 îíîîñ �990 îí õ¿ðòýëõ êîììóíèñò äýãëýì òîãòñîí 70 æèëèéí õóãàöààíä øàøèíã¿é ¿çëýýð çàìíàñàí áºãººä �9�0-ààä îíû ñ¿¿ëýýð óëñ òºðèéí áîäëîãîîð áóðõàíû øàøíûã õîðèãëîæ, ëàì õóâðàãóóäûã àéìøèãòàéãààð õýëìýãä¿¿ëýí ñ¿ì õèéäèéã íü ñ¿éòãýñýí áàéíà. Èíãýõäýý ýðäýì íîìòîé äýýä ëàì íàðûã óñòãàí äóíä ëàì íàðûã øîðîí ãÿíäàíä õîðüæ áàãà çàëóó ëàì íàðûã õ¿÷ýýð ýíãèéí àðä áîëãîæ áàéæýý.

�99� îíä áàòàëñàí ¿íäñýí õóóëèàð èðãýíèé øàøèí ø¿òýõ ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëñíààð ëàì õóâðàã, ñ¿ì õèéä¿¿ä Ìîíãîë÷óóäûí ºäºð òóòìûí àìüäðàëä ýðãýí èðñýí. Ãóðâàí ñàÿ øàõàì õ¿í àìûí �.5 ñàÿ íü áóðõàíû øàøíûã ø¿òäýã òóë ýíý øàøèí íü Ìîíãîë óëñûí ãîë øàøèí ìºí. Õ¿í àìûí 40 õóâü íü øàøèíã¿é ¿çýëòýí áàéõàä 4/�0 îð÷èì õóâü íü ëàëûí øàøèíòàí áºãººä ¿ëäñýí 6 õóâèéã íü õðèñòýä èòãýã÷èä, áºº ìºðãºë÷èä áîëîí ººð áóñàä øàøèíòíóóä ýçýëäýã áàéíà.

Áóðõàíû øàøíûã äàõèí ñýðãýõòýé çýðýãöýí Óëààíáààòàð õîòîä õðèñòèéí øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ áàéãàà áºãººä Êàçàõ óãñààòíû àìüäàð÷ áàéãàà Ìîíãîë îðíû áàðóóí õýñýãò ëàëûí øàøíû ñ¿ì¿¿ä ÷ áàéãóóëàãäàæ áàéíà.

�005 îíä õèéñýí ñòàòèñòèêèéí ñóäàëãààãààð áóðõàíû øàøíû �57 ñ¿ì õèéä, õðèñòèéí øàøíû 70 ñ¿ì, ëàëûí øàøíû 7 ñ¿ì, ººð áóñàä øàøíû 6 ñ¿ì òîîëîãäñîí áîë �’�49 áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàã, �� õðèñòèéí øàøíû íîìëîã÷, �49 ëàëûí øàøíû íîìëîã÷ ººð áóñàä øàøíû 6 íîìëîã÷ á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Õðèñòèéí øàøíû èõýíõ ñ¿ì Óëààíáààòàð õîòîä áàéðøèëòàé áàéõ áºãººä ëàëûí øàøíû � ñ¿ì Óëààíáààòàð õîòîä áóñàä íü íóòãèéí áàðóóí á¿ñýä áàéäàã àæ. Íèéò øàøèí ñóäëàëûí ÷èãëýëýýð 5’000 ãàðóé èõ ñóðãóóëèéí íàñíû îþóòàí, �’400 îð÷èì íàñàíä õ¿ðñýí îþóòàí ñóðàëöäàã áîë òýäãýýðèéí òàë îð÷èì õóâü íü áóðõàíû øàøíû ÷èãëýëýýð ñîíãîí ñóðàëöäàã. Ëàì õóâðàãóóäûí òàëààñ èë¿¿ õóâü íü Óëààíáààòàð õîòîä îðøèí ñóóæ áàéíà. Íèéñëýë õîòîä áóðõàíû øàøíû �7 ñ¿ì õèéä áàéäàã áîë ¿ëäñýí �50 ñ¿ì õèéä íü àéìàã, ñóìäàä òàðõñàí áàéäàã.

Ìºí Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ò¿¿õýíä øèíýýð ãàðñàí ç¿éë áîë ýìýãòýé ñàíâààðòíóóä áºãººä ºäãºº Óëààíáààòàð õîòîä õýä õýäýí ýìýãòýé õóâðàãóóäûí õèéä õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.


��

Áºº ìºðãºë áîëîí ººð áóñàä øàøíóóä çýðýãöýí îðøèæ áàéãàà íü

Ýðòíèé áºº ìºðãºëèéí çàí ¿éë íü ºíºº õ¿ðòýë õàäãàëàãäñààð èðñýí áºãººä òóñ óëñûí íèéò õ¿í àìûí 4 õóâü íü áºº ìºðãºëòºí àæýý. Áºº ìºðãºëèéí èòãýë ¿íýìøèë íü ìºíõ òýíãýðèéã ø¿òýí äýýä òýíãýðòýé õîëáîãäîõ þì. Áºº íü çàñàë, æàòãà õèéõ áà îíãîäîî áóóëãàí ýãýë åðòºíöèéã òýíãýðòýé õîëáîõ çýðãýýð õ¿ì¿¿ñò ¿éë÷èëäýã. Áóðõàíû øàøèíòíóóä áîëîí ëàëûí øàøèíòíóóä íü áºº ìºðãºëèéí çàí ¿éëýýñ çàðèìûã íü àâñàí áîë ýðãýýä ýíý øàøíóóäààñ áºº ìºðãºëèéí çàí ¿éëä èõýýõýí íºëºº îðæýý.

Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ººð ººð øàøèí îðøèæ áàéñàí òóõàé áàðèìò áàéäàã. Õýäèéãýýð ×èíãèñ õààí (��6�-��7) áºº ìºðãºëòºí áàéæ ìºíõ òýíãýðèéã ø¿òäýã áàéñàí áîëîâ÷ òýðýýð ººð áóñàä øàøíóóäûã çýðýãöýí îðøèõûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí õàìãèéí àíõíû óëñûã áàéãóóëñàí áàéäàã. XIII çóóíû ýõýí ¿åýñ Ìîíãîëä øàøèí õîîðîíäûí óóëçàëò õèéí øàøèí ø¿òëýãòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã õýëýëöäýã áàéæýý. Òýð ¿åä àëèâàà ç¿éëèéã õèéõýýñýý ºìíº áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàã, õðèñòèéí êàòîëèê óðñãàëûí íîìëîã÷, ëàëûí øàøíû íîìëîã÷, Õÿòàäààñ ãàðàëòàé ç¿¿íèé ñóðãààë íîìëîã÷äîîñ çºâëºãºº àâäàã áàéñàí áàéíà.

ªíººäºð Ìîíãîëä �00’000 ãàðóé ëàëûí øàøíû ñ¿ííèò óðñãàëûã äàãàã÷èä áàéäàã áºãººä òýäíèé îëîíõ íü áàðóóí õÿçãààðò àìüäàðäàã. Õàðèí õðèñòèéí øàøíû ��0’000 îð÷èì èòãýã÷èä áàéäàã áàéíà. Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñààñ ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð Óëààíáààòàð õîòûí �’000’000 îð÷èì èðãýíýýñ �0’000 îð÷èì íü õðèñòýä èòãýã÷èä áàéäàã ãýæýý.

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóä þóíä èòãýäýã âý

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèí óðò óäààí ò¿¿õýí çàìíàëûã òóóëàõäàà Ìîíãîë îðíû çàí çàíøèë, ¸ñ óëàìæëàëòàé ñàëøã¿é ñ¿ëýëäæýý. Áóðõàíû øàøèí ÌÝª VI çóóíû ¿åýñ ýõòýé. Áóðõàí Áóääà áîëîõ Ãóàòàìà Ñèäõàðòà íü ãýãýýðýë áóþó áèëèã áèëã¿¿í, àãóó èõ ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ¿éí äýýä õóòãèéã îëæ, çîâëîíãèéí øàëòãààíûã îëñîí ñóðãààë íîìëîëîî àéëäàæ ýõýëñýí áºãººä çîâëîí õèéãýýä ò¿¿íèé øàëòãààíààñ õýðõýí ãýòëýõ àðãà çàìûã õ¿í òºðºëõòºíä íîìëîõ çîðèëãî òàâüæýý. Õîæèì áóðõàíû øàøèí ººð îëîí îðîíä äýëãýðýõäýý òóõàéí îðíû ñî¸ëä íèéöýí ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Áóääûí ñóðãààëûã äýëãýð¿¿ëýã÷èä Ýíýòõýãýýñ Òºâä, Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, ßïîí, Òºâ Àçè áîëîí ç¿¿í ç¿ãò Øðè Ëàíêà çýðýã óðä ç¿ãèéí îðíóóäàä áóðõàíû ñóðãààëûã ò¿ãýýñýí áàéíà. ßâöûí äóíä èõ, áàãà õºëãºíèé ¸ñ áèé áîëñîí áºãººä Ìîíãîë îðîíä èõ õºëãºíèé øàøèí äýëãýðñýí þì. Ýë èõ, áàãà õî¸ð õºëãºíèé ¸ñíû ¿íäñýí ÿëãàà íü çîâëîíãîîñ ãýòëýí íèðâààíä îðîõ çàì ìºðèéí ¿çýëä áàéäàã. Áàãà õºëãºíèé ¸ñ íü ç¿¿í Àçèä äýëãýðñýí áàéõ àãààä ýíý ¸ñíû ¿çëýýð õ¿í çºâõºí ººðèéí òóñûí òóëä íèðâààíä îðíî ãýæ ¿çäýã. Õàðèí èõ õºëãºíèé ¸ñîîð õ¿í õàìàã àìüòíû òóñûí òóëä ãýãýýðëèéí õóòãèéã îëíî ãýæ ¿çäýã. Èõ õºëãºíèé ¸ñ Ýíýòõýãýýñ ç¿¿í áîëîí õîéä ç¿ãò Õÿòàä, Òºâä, Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Òàéâàíü, Ìîíãîë çýðýã îðíóóäàä äýëãýð÷ýý. Ìîíãîëä äýëãýðñýí áóðõàíû øàøíû èõ õºëãºíèé ¸ñ íü áóðõàíû øàøíû ¿íäñýí óëàìæëàëò ÷èãèéã áàðüäàã ÷ ¿¿íä Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû íºëºº èõýýõýí øèíãýñýí áàéäàã.


��

Õóòàãòûí íàéìàí ãèø¿¿í

Áóðõàíû øàøíû ¿íäñýí ñóðãààëèàð áîë àìüòàí á¿õýíä ãýãýýðýëä õ¿ðýõ ÷àäàìæ áèé ãýæ ¿çäýã. Èéìýýñ ÷ õàìàã àìüòíûã õ¿íäëýõ òóõàé ñóðãàäàã. Ò¿¿í÷ëýí ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ¿éí ñóðãààë áóþó õàìàã àìüòíûã çîâëîíãîîñ ãýòëýýñýé õýìýýí áóñäûã ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ áîäü ñýòãýë õèéãýýä çîâëîíãèéí øàëòãààíûã áîäüãàëñûí ººðèéíõ íü óðüä ¿éëäñýí ìóó ¿éëèéí ¿ð äàãàâàð ãýäãèéã òàíèí áàðèõ áèëèã îþóí áîëíî. Çîâëîíãîîñ ãýòëýõèéí àíüñàíä Õóòàãòûí íàéìàí ãèø¿¿íèéã ººðò äàäóóëäàã. Ýíý íü çºâ ¿çýë, çºâ îíîë, çºâ ¿ã, çºâ ¿éëñèéí õÿçãààð, çºâ òýæýýë, çºâ õè÷ýýë, çºâ äóðüäàõóé, çºâ ñàìàäè áîëíî. Õóòàãòûí íàéìàí ãèø¿¿íèéã ëàì õóâðàã, ñ¿ñýãòýí îëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, øóäàðãà ¸ñûã õºõ¿¿ëýõ, áîëîâñðîëûã äýìæèõ çýðýã ¿éëñò äàäóóëäàã áèëýý.

Áîäüñàäâà

Ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ¿éí áîäèò æèøýý áîë Áîäüñàäâà þì. Áîäüñàäâà íü ãýãýýðëèéí çýðýãò õ¿ðñýí õýäèé ÷ ººðò íü àâðàë îäóóëñàí àìüòàí á¿ãäèéã ãýãýýðýëä õºòëºõèéí òóëä ººðºº íèðâààíä îðîëã¿é ¿ëäýí àìüòíû òóñûã ¿éëäýã÷ áîäüãàë áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí ø¿òäýã áîäüñàäâà íü Æàíðàéñèã þì. Áîäüñàäâàãèéí ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ¿éí ñóðãààë íîìëîë íü íèéò Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí õóâüä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿íäñýí öºì óõàãäàõóóí íü áîëäîã áàéíà.

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèí

Ìîíãîë îðîíä áóðõàíû øàøèí äýëãýðýõäýý íîìëîë, á¿òýýë, ñ¿ñýã áèøðýëèéí ñèñòåì íü Ìîíãîëûí àõóé íºõöºëä çîõèöîí äýëãýðñýí áàéäàã. Æèøýýëáýë: ëàì õ¿íèé ºìñãºë áîëîõ äýýëèéã òóéëûí õ¿éòýí óóð àìüñãàëä òîõèðóóëàí äóëààí, çóçààí õèéñíèé çýðýãöýý õóðàë óíøëàãûí çàí ¿éëýý Òºâä ëàì íàðûí óíøëàãà àÿ äàíãààñ ººðººð äýãëýæýý. Ãàäíû ãèé÷äýä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àæèãëàãääàã îíöãîé ç¿éë áîë öýíõýð õàäàã. ¨ñëîëûí ¿åä Òºâä¿¿ä öàãààí, øàð ºíãèéí õàäàã õýðýãëýäýã áîë Ìîíãîë÷óóä öýíõýð ºíãèéí õàäàã õýðýãëýäýã. Ýíý íü ìºíõ òýíãýðèéã ø¿òäýã áºº ìºðãºëèéí ýðòíèé çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé áºãººä ÿàõûí àðãàã¿é Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû îíöëîã ìºí áèëýý.

Ò¿¿í÷ëýí îíãîí äàãøèí óóëñ, ãîë óñ áà òýäãýýðèéí ýçýä áîëîõ ëóñ ñàâäàãèéí òóõàé çàí ¿éëèéã îðõèîã¿éãýýð ¿ë áàðàì õàðèí ÷ ººðèéí óëàìæëàëäàà òîõèðóóëàí àâ÷ õýðýãëýñýí áàéíà. Îíãîí äàãøèí ãàçðûã áóðõàíû øàøíû ëóñ ñàâäàã áóþó óóë, óñíû ýçýä ýðõøýýäýã ãýæ ¿çäýã ñ¿ñýã áèøðýëèéí ñèñòåì íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ óõàìñàðûã áèé áîëãîäîã. Îâîî áîëîí ÷óëóóí õºøºº áîñãîõ íü áºº ìºðãºëèéí çàí ¿éë áàéñàí áîëîâ÷ õîæèì àëèâàà áàÿð íààäìûí ºìíº áóðõàíû øàøíû çàí ¿éëýýð òàõèäàã áîëãîæýý.


��

XX çóóí

XX çóóíû ýõýí ¿åä Ìîíãîë îðîíä �’000 ãàðóé áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä áàéæýý. ªíººãèéí Óëààíáààòàð õîòûã òîì ãýñýí óòãààð Èõ õ¿ðýý õýìýýí íýðèéäýæ áàéâ. Èõ õ¿ðýýíä Òºâä, Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí îðîéí äýýä Äàëàé ëàì, Âàí÷èí áîãä íàðûí óäàà îðîõ ãýãýýíòýí Áîãä õààí Æàâçàíäàìáà õóòàãò ñóóðèí çàëàð÷ áàéâ. Ìàíæèéí äàðàíãóéëëûã ò¿ëõýí óíàãàñíû äàðàà �9�� îíä Çºâëºëò õîëáîîò óëñààð äýìæ¿¿ëñýí êîììóíèñò çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàæ áóðõàíû øàøèí, áºº ìºðãºëèéã õîðèãëîí õóðàë íîì, çàí ¿éëèéã íü õààæ îëîí àðâàí ìÿíãàí ëàì õóâðàã áîëîí áºº íàðûã åã¿¿òãýñýí õýëìýãä¿¿ëýëòèéã ýõýëæýý. �9�7 îíîîñ �944 îíû õîîðîíä ÿâóóëñàí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí øóóðãààð áóðõàíû øàøíûã á¿ðýí ¿ã¿é õèéñýí áàéíà. Çºâëºëò õîëáîîò óëñûí Áóðèàä çîíûã ÷ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí õàð øóóðãà äàéðñàí ãýäýã. 40’000 îð÷èì ëàì íàðûã áàðèâ÷èëàí ýðäýì íîìòîé äýýä ëàì íàðûã åã¿¿òãýí äóíä ëàì íàðûã �0 æèëèéí õóãàöààòàéãààð øîðîíä õîðüñîí áîë áàãà çàëóó ëàì íàðûã õ¿÷ýýð ýíãèéí àðä áîëãîí ¿éëäâýðò àæèëëóóëàõ, öýðýãò äàé÷ëàõ çýðãýýð íîìûí ìºðººñ õîëäóóëñàí áàéíà. Ýíý õóãàöààíä á¿õ ñ¿ì õèéä¿¿äèéã õààæ, èõýíõèéã íü á¿ðìºñºí óñòãàñàí áàéäàã. �944 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äàõèí ñýðãýñýí ÷ òºðººñ òàâèõ õàòóó õÿíàëòûí äîð õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéâ. Òýð ¿åä áóðõàíû øàøíû çàí ¿éëèéã òºðèéí áîäëîãîîð õîðèãëîñíû óëìààñ áóðõàíû øàøèí àðä ò¿ìíèé àìüäðàëààñ èõýä õºíäèéðñýí àæýý. Áóðõàíû øàøíû ñóäàð íîìóóäûã èõýýð øàòààæ óñòãàñàí áîë áàñ öººíã¿éã íóóöààð õàäãàëàí àâ÷ ¿ëäýæ ÷àäñàí áàéäàã. �960 îíä ¿íäñýí õóóëèàð èðãýíèé øàøèí ø¿òýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã òóíõàãëàñàí áîëîâ÷ øàøèí íîìûí ¿éë àæèëëàãààã òºðººñ õÿçãààðëàñàí áàéäëûã õýâýýð ¿ëäýýñýí áàéíà. �970 îíä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû èõ ñóðãóóëü áàéãóóëàãäàæ áóðõàíû øàøíûã ñóäëàõ áîëîìæ íýýãäñýí áàéäàã. Ýíý ñóðãóóëèéã òºãññºí ëàì õóâðàãóóä �990 îíîîñ ýä¿ãýýã õ¿ðòýë Ìîíãîëä òºäèéã¿é õºðø çýðãýëäýý Áóðèàäàä áóðõàíû øàøíûã äàõèí ñýðãýýõ ¿éëñò ìàíëàéëàí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä �00 îð÷èì ñ¿ì õèéä äàõèí ñýðãýýãäýæ ñ¿ñýãòýí îëíû ñýòãýë ç¿ðõýíä îðîí çàéãàà äàõèí ýçýëæýý. ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë÷óóäûí îëîíõ íü ýöýã ºâãºäººñ ø¿òýæ èðñýí áóðõàíû øàøíû çàí ¿éë, õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîí àìüäðàëûí ÷óõàë ìº÷ëºã¿¿äýý ëàì õóâðàãóóäàä àéëòãàí äààòãàäàã õýâýýðýý áàéíà.

XXI çóóí

ªíººäºð Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíä øèíý õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Îð÷èí ¿åèéí õîòæèëò íü øèíý áîëîìæóóäûã áèé áîëãîäîã õýäèé ÷ áàñ îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã àðààñàà äàãóóëäàã. Ðàöèîíàëèñò ¿çýë íü õ¿ì¿¿ñèéã ç¿ãýýð íýã äàãàõûí îðîíä ñóäàëæ óõààðàõûã ç¿ãýýð íýã õ¿íäýòãýõèéí îðîíä ó÷èð øàëòãààíûã íü îëîõûã ýðìýëç¿¿ëäýã áîëãîæýý. Ýíãèéí ñ¿ñýãòýí îëíû ñýòãýëãýýíä ººð÷ëºëò ãàðñàí áîë ëàì õóâðàãóóäûí ñýòãýëãýýíä ÷ ººð÷ëºëò ãàðñàí áàéíà. Èõýíõ ëàì õóâðàãóóä õîò îðîí ãàçàð ñóóðøèõûã èë¿¿ä ¿çýõ áîëñîí òóë õºäºº îðîí íóòàãò ñ¿ì õèéä áàðüæ áàéãóóëàõ òàë äýýð õ¿íäðýë ãàðàõ áîëîâ. ªºð íýã àñóóäàë áîë ëàì õóâðàãóóä ñ¿ì õèéääýý áóñ õàðèí òóñ òóñûíõàà ãýðò àð ãýðèéõýíòýéãýý àìüäàð÷ áàéãàà ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ ýãýë åðòºíöèéí ¿éìýýíò àìüäðàë íü òýäýíä ººð ñîíèðõîë áîëîîä ººð õàíäëàãà òºð¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé. Õàðèëöàà õîëáîî õºãæñºíººð ëàì õóâðàãóóäàä äýëõèéí ººð áóñàä îðíû áóðõàíû øàøèíòíóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîõ áîëîìæ áèé


�4

áîëæýý. Ìºí ëàì õóâðàãóóäàä ãàäààäàä ñóðàëöàõ áîëîìæ íýýãäýâ. Ýä¿ãýý îëîí çàëóó ëàì íàð Ýíýòõýã óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû ÷àíãà äýã æàÿãòàé ñ¿ì õèéä¿¿ä, äàöàí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàæ áàéíà. Ãàäààäàä ñóðàëöàãñàä áîëîí äîòîîäîä ñóðàëöñàí ëàì íàðûí õîîðîíäûí õàðèëöàà öààøèä ÿìàð áàéäëààð ÿâàõûã öàã õóãàöàà õàðóóëàõ áèçýý.

Àíãëè óëñàä òºâòýé Òºâäèéí ñàí, Àñðàë ÒÁÁ, Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ òºâ (Òºâäèéí õóâèëãààíû ä¿ð áîëîõ Áàëáûí èõ ëàìòíû óäèðääàã) çýðýã Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû áàéãóóëëàãóóä ºíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã äàõèí ñýðãýõýä äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä Ìîíãîë ëàì õóâðàãóóäûã äîòîîäîä áîëîí Ýíýòõýã óëñàä ñóðàëöàõàä òýòãýëýã îëãîäîã áºãººä áóðõàíû íîìûã ýíãèéí ñ¿ñýãòýí îëîíä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ ¿¿äíýýñ áóðõàíû øàøíû íîì ñóðãààëûã õýâëýí íèéòëýæ íîì áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Áóðõàíû øàøèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ áàéð ñóóðü

�990 îíîîñ ºìíº Ìîíãîëä ýìýãòýé÷¿¿ä ñàõèë ñàíâààð õ¿ðòýõ íü èõ õîâîð áàéæýý. Èéìýýñ ºíººãèéí ýìýãòýé ñàíâààðòíóóä Ìîíãîëûí ýìýãòýé õóâðàãóóäûí àíõäàã÷ ¿å íü áîëæ áàéíà. Ýìýãòýé ñàíâààðòíóóäûí ñàõèë íü äîòðîî õî¸ð õóâààãäàíà. �. Ãýö¿ëìàà. Ýíý íü �6 ñàõèë ñàõèíà. �. Ãýíýíìàà. Ýíý íü ¿íäñýí òàâàí ñàõèë áîëîõ àìüòíû àìü òàñëàõ, ýñ ºãñíèéã àâàõ, õóäàë ºã¿¿ëýõ, áóðóó õóðüöàë ¿éëäýõ, àðõè óóõ çýðãèéã öýýðëýíý. Ýíý òàâàí ñàõèëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé ÿëãààã¿é àâ÷ ñàõèæ áîëäîã îíöëîãòîé. Ãýíýíìàà íü ºäðèéí öàãò õóðàë íîìäîî õóðààä îðîéí öàãò ãýðòýý õàðüäàã òóë ãýð á¿ëèéí àìüäðàë ¿¿ñãýæ áîëäîã àæ. Òºðºõ òîõèîëäîëä õ¿¿õäýý àñðàõààð õèéä îðíîîñîî æèëèéí ÷ºëºº àâäàã áàéíà. Õóâöàñëàëòûí õóâüä ëàì õóâöàñ ºìñºõººñºº èë¿¿ óëààí õ¿ðýí ºíãèéí äýýë ºìñºíº. Çàðèì òîõèîëäîëä øàð äýýë ÷ ºìñäºã. Õàðèí ¿ñýý àâàõóóëàõ øààðäëàãàã¿é.

Óëààíáààòàð õîòîä Í. Ãàíòºìºðèéí �990 îíä (òýðýýð ìºí îíä ñàíâààð õ¿ðòñýí) ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí Òºãñ Áàÿñãàëàíò õèéä, Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâèéí õàðúÿà Äóëìààëèí õèéä áîëîí Íàð Õàæèä çýðýã ýìýãòýé ñàíâààðòíóóäûí õèéä áàéäàã. Òºãñ Áàÿñãàëàíò õèéäýä �� ýìýãòýé ñàíâààðòàí ñóóäàã áà èõýíõ íü ªíäºð ãýãýýíèé íýðýìæèò áóðõàíû øàøíû äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöäàã. Ýäãýýð ýìýãòýé ñàíâààðòíóóä ýíý äýýä ñóðãóóëèàñ áóðõàíû øàøíû ÷èãëýëýýð áàêàëàâðûí çýðýãòýé òºãñºõ àíõíû ýìýãòýé îþóòíóóä áîëæ áàéíà. Ýäãýýð ýìýãòýé ñàíâààðòíóóäûí õèéä¿¿ä íü áóñàä ñ¿ì õèéä¿¿äèéí àäèë ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã þì.

Äóëìààëèí õèéä íü Ìîíãîëûí àíõíû äîòóóð áàéðòàé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õèéä áºãººä �00� îíä õóó÷èí Äàðü ýõèéí ñ¿ìèéí òóóðèí äýýð íýýãäñýí àæ. �4 õóâðàãòàé. Òºâä õýë äýýð áóðõàíû øàøíû íîìûã ñóäàëäàã. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë àæèëä îðîëöäîã.


�5

ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÒÀËÀÀÐ ÁÓÐÕÀÍÛ ØÀØÈÍÒÍÓÓÄ ÞÓ ÃÝÆ ÑÓÐÃÀÄÀÃ ÂÝ

“Ýõ äýëõèéòýéãýý ýåëäýã çººëºí õàðüöâàë ýðãýýä ÷àìä ÷ áàñ çººëºí õàíäàíà.” Äýýðõèéí ãýãýýíòýí XIV Äàëàé ëàì

Ìîíãîë îðîíä áóðõàíû øàøèí äýëãýðýõýýñ ºìíº óóë óñ, ñ¿ðëýã áàéãàëèéã îíãîí äàãøèí õýìýýí õ¿íäýòãýí äýýäëýí ¿çäýã çàí ¿éë áàéñàí áàéíà. Ýäãýýð îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòàãò àí àâ õèéõ, ãàçàð óõàõ, õºíäºõ çýðýã ¿éë¿¿äèéã ÷àíäëàí õîðèãëîäîã áàéâ. Òºâä, Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíä ýíýõ¿¿ ñ¿ñýã áèøðýëòýé õîëáîîòîé çàí ¿éë¿¿ä ºíººã õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí èðæýý. “Óóë, óñíû ñàõèóñûã õ¿íäëýõ, ò¿¿íýýñ ýìýýõ, ø¿òýõ íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä õ¿÷èðõýã àðãà áîëäîã. Õ¿ì¿¿íèé õóâü çàÿà áàéãàëèéí õóâü çàÿàíààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé ãýäýãò Ìîíãîë÷óóä èòãýäýã.” ãýæ ýðäýìòýí Î. Ñ¿õáààòàð �00� îíä Äýëõèéí Áàíêíààñ ARC-òàé õàìòðàí ãàðãàñàí Ìîíãîë îðíû àðèóí äàãøèí ãàçðóóä õýìýýõ íîìîíäîî ºã¿¿ëæýý. Òýðýýð öààø ºã¿¿ëýõäýý “Ýíý íîìûã çºâõºí áàéãàëü õàìãààëàõûí òóëä ãàðãààã¿é áèëýý. Áîäèòîéãîîð ñàõèóñ îðøñîí îëîí ãàçàð áàéäàã ãýäýãò õ¿í àðä ¿íýíõ¿¿ èòãýäýã áîëîõîîð ãàðãàñàí þì.” õýìýýæýý.

Ýäãýýð áàéãàëü õàìãààëàõ ¸ñ óëàìæëàëóóä áîë ºíãºðñºí áà ºíºº öàãèéí Ìîíãîë÷óóäàä òîõèîñîí õàìãèéí àãóó áýëýã ìºíººñ ìºí.

Ìîíãîë÷óóäûí äîìîã, ìºðãºëèéí ñóäðóóäàä õ¿ì¿¿ñ ýðò öàãò áàéãàëü ýõòýéãýý õýðõýí ç¿é çîõèñòîé õàðüöàæ áàéñàí òóõàé ãàðäàã. Áàéãàëèéí ýëåìåíò á¿ðèéã íýãäìýë á¿òöèéí íýã õýñýã íü ãýæ ¿çäýã áàéæýý. Èéìýýñ õºõ òýíãýðèéã ýöýã, õºðñò äýëõèéã ýõýý õýìýýí õ¿íäýëäýã áàéñàí áàéíà. Áàéãàëèéí á¿õèé ë öîãöîëáîðóóä íü ººðèéí ãýñýí ýçýí ëóñ ñàâäàãòàé áºãººä òýäãýýð ëóñ ñàâäàãóóäòàé ýâòýé îðøèõûí òóõàéä òýäýíä çîðèóëñàí òóñãàé ºðãºë ¿éëäýí çààñàí äýãèéã õ¿íäýòãýí ¿çäýã áàéâ. ¯¿íä ãàçàðò í¿õ óõàõ áóþó õºíäºõ, ãîë óñûã áîõèðäóóëàõ, ìîä îãòëîõ, óðãàìëûí ¿íäýñ ñ¿éòãýõ, àìüòíû ¿¿ð ýâäýõ áà øàëòãààíã¿éãýýð àìüòíû àìü òàñëàõûã èõýä öýýðëýõ çýðýã áàéãàëü ýêîëîãèä ýýëòýé ç¿éë¿¿ä áàãòàíà. Õýðýâ àëèâàà õ¿í òóõàéí öýýð¿¿äèéã çºð÷èõ àâààñ ººðò íü áîëîí ººðèéí ºðõ ãýð ò¿¿í÷ëýí òóõàéí íóòàã õîøóóíä öºâ¿¿í ¿çýãäýë òîõèîíî õýìýýí ¿çäýã áàéâ. Ýäãýýð îëîí çàí ¿éë íü áóðõàíû øàøèíòàé õàìò óëàìæëàãäàí èðñýí áºãººä áóðõàíû øàøíû ¸ñîîð äýýðõ ãàçàð îðíû ýçä¿¿äèéã ëóñ ñàâäàã õýìýýäýã.

“Óðüäûí ëàì íàð, îäîîãèéíõ ÷ ìºí àäèë, øàâüæ àìüòàäûã ãèøãý÷èõ âèé õýìýýí èõýä áîëãîîìæòîé àëõäàã áàéñàí ãýäýã. Àãààðûí îðîí çàéä òîî òîìøã¿é îëîí àìüòàí òºðëºº îëæ àìæààã¿é îðøèæ áàéõ òóë õýí õ¿í ãàðàà õ¿÷òýé äàÿëàõàä ë òýäãýýð îëîí àìüòàí ¿¿íä ºðòºí àìèà àëääàã.” ãýæ Äàø÷îéëèí õèéäèéí ëàì Í. Áàòñàéõàí õýëñýí áàéíà.


�6

Áóääèçì íü Ìîíãîë îðíû ýêîëîãèä ýýëòýé øàøèí áàéñíààð ¿ë áàðàì ººðèéí ãýñýí øèíæ ÷àíàðòàé áîëñîí áàéíà. Ëàì õóâðàãóóä óëàìæëàë ¸ñîîð îíãîí çýðëýã áàéãàëèéã õàéðëàõ, õàìãààëàõ óõààíä ñóðàëöàæ ñóðñàí ç¿éëýý ¿éë õýðýã áîëãîæ áàéñàí áàéäàã. Õýäèéãýýð áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäëûã ºäºð òóòìûí õóðàë íîìûí ¿éë øèãýý ýð÷èìòýé àâ÷ ¿çýæ áàéãààã¿é ÷ òîäîðõîé õýìæýýãýýð àíõààðàí äàäóóëãà õèéæ áàéæýý. Èõ õºëãºíèé ¸ñîîð õàìàã àìüòíûã õ¿íäýòãýõýýñ ãàäíà òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷íûã ìºí õ¿íäýòãýí ¿çýõ ó÷èðòàé. Áóðõàíû øàøíû äàõèí òºðºë àâàõ òóõàé íîìëîëä: Õ¿í ÿìàð ÷ àìüòíû òºðëèéã àâ÷ áîëîõ òóë ìîä, óñàíä îðøèõ øàâüæíû òºðºëä ÷ òºðæ áîëîõ þì. Èéìýýñ áèä òýäãýýð àìüä ýëåìåíò¿¿äèéã áîõèðäóóëàõ çýðýã õîðëîë ¿éëäýõ ¸ñã¿é. “Áèä ýíý íàñíû òºðëèéã àâàõààñ ºìíº äýýð äóðüäñàí òºðë¿¿äýä òºðæ ýäýëñýí çîâëîíã íü ìºí àäèë ýäýëæ áàéñàí áàéõ ìàãàäëàëòàé. Èéìä òýäãýýð àìüòàíä õîð ó÷ðóóëáàë ýðãýýä áèä äàðàà òºðºëäºº òóõàéí òºðºëä íü òºðºí ººðèéí ¿éëäñýí çîâëîíãîî ýäëýõ àþóëòàé.” ãýæ Í. Áàòñàéõàí ºã¿¿ëñýí þì. Õýðýâ òýðã¿¿ëýøã¿é îëîí öàãò òîîëøã¿é îëîí òºðºë àâ÷ ÿâàõàä ìèíü ýíý îëîí àìüòàä ìàãàäòàé áèäíèé ýõ áîëæ ÿâñàí õýìýýí áîäâîîñ àëèâàà àìüòíûã õîðëîõ ñýòãýë áèäýíä òºäèéëºí òºðºõã¿é áîëîâ óó. Åðòºíö íýã õóìõèéí òîîñíîîñ ÷ á¿òäýã áîëîõîîð òîîñûã ÷ ãýñýí õ¿íäýòãýõ ó÷èðòàé. Èéìýýñ áóðõàíû øàøèíòíóóäûí ¿éë, á¿òýýë íü àìüäðàëä îéðõîí áàéäàã áèëýý.

Õºäºº íóòàãò ìàõ, ñ¿¿ öàãààí èäýý ¿íäñýí õîîëíû á¿òýýãäýõ¿¿í òóë ñ¿ì õèéäèéí õ¿íñíèé õýðýãëýýíä ýëáýã õýðýãëýãääýã àæýý.

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèí íü í¿äýíä ¿çýãäýõ õèéãýýä ¿ë ¿çýãäýõ åðòºíöèéí îëîí ýëåìåíò õîîðîíäîî õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé îðøäîã ãýæ îíöîëäîã. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Äà ëàì Áÿìáàæàâ õýëýõäýý “Áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààí íü ñàâ, øèì åðòºíö áîëîîä òýäãýýðèéí ø¿òýëöýýã òîäîðõîé ãàðãàæ ºãñºí áàéäàã” ãýâ. Ñàâ åðòºíö õèéãýýä õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû õîîðîíä íàðèéí óÿëäàà áèé. Ñýòãýëèéí àðèóñàë íü ãàäààä åðòºíöèéí àðèóñàëòàé ìºí ë íàðèéí õîëáîî óÿëäààòàé. Ñàâ åðòºíö äýõ áàéãàëü îð÷íû áîëîí ººð áóñàä ýýäðýýòýé àñóóäëóóä íü äîòîîä åðòºíöèéí áóðòãààñ ¿¿äýëòýé. Õ¿íèé øóíàë õ¿ñýëä õÿçãààð ¿ã¿é áîë õàðèí áàéãàëèéí áàÿëàã õÿçãààðëàãäìàë þì. Áóðõàíû øàøèí ÷óõàì ýíý õî¸ðûí õîîðîíäûí çîõèëäîëãîîã íàðèéí òàéëáàðëàäàã. Ìºí õ¿íèé øóíàë õ¿ñëèéã õÿçãààðëàõ òóõàé ñóðãàäàã. Ñóðãààë íîìëîëä íü íÿëõ çóëçàãàí àìüòíû ýõèéã õºíººõ áà çàëóó ìîäûã îãòëîõ çýðãèéã õàòóó öýýðëýñýí áàéäàã. ¯¿ãýýðýý áàéãàëü îð÷íû òàëààñàà àìüäðàëä îéðõîí ñóðãààëòàé áºãººä ¿éëèéí ¿ðèéí ëîãèê ñóðãààëààðàà õ¿íèé ¿éëäñýí áóðóó ¿éë áàéãàëü îð÷èíä ÿìàð èõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã òóõàé òàéëáàðëàäàã þì. Æèøýýëáýë: áóðõàíû øàøíû Àñðàë ÒÁÁ áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿í Âàí÷èí Îäáð¿ë Ðèíá¿÷ýãèéí ¿çëýýð áîë íèéòýýð ¿éëäñýí ñàéí, ìóó ¿éë íü ñàéõàí, ìóóõàé öàã àãààðûã ÷ íºõöºëä¿¿ëäýõ øàëòãààí áîëäîã àæ. Òýðýýð ºã¿¿ëýõäýý “Øóíàë õ¿ñýë õèéãýýä ººð áóñàä íèñâààíñûí õîðò ñýòãýë íü ýöýñòýý çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ë áèé áîëãîõ òóë õ¿í àëèâàà ¿éëèéã õèéõäýý ò¿¿íèéã áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé áîëîõûã ìýäýæ ýñ ÷àäâàë ýðãýýä îëîí ÿíçûí çîâëîí ç¿äã¿¿ðò óíàäàã. Òýð÷ëýí õ¿ì¿¿ñò ýðãýýä ýêîëîãèéí ãàé ãàìøèã í¿¿ðëýäýã ó÷èð áîäîëòîé áàéõ õýðýãòýé.” ãýæ àéëäñàí áàéíà.

� Õîéä Á¿ñèéí Áóðõàíû Øàøèíòíóóäûí Ýêîëîãè, Õºãæèë ñýäýâò áàãà õóðàë (õõ 64-8), Ìàðòèí Ïàëìåð (õõ 8�-�)


�7

Îíãîí äàãøèí ãàçàð

Ãàçàð íóòàãò áóðõàä, ñàõèóñ îðøñîí áà ýñâýë òýäãýýð óóë óñ íü ººðºº áóðõàä, ñàõèóñíû ä¿ð òºðõèéã õàäãàëñàí îíãîí äàãøèí óóë óñ, áàéãàëèéí öîãöîëáîðóóä áàéäàã áºãººä ýäãýýð îíãîí äàãøèí ãàçðóóäûã ò¿¿õèéí ÿâöàä èõýä õ¿íäëýí öýýðëýõ öýýð ãàðãàí õàìãààëñààð èðæýý. Æèøýýëáýë: òóõàéí îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòàãò ìîä îãòëîõ áîëîîä àí àâ õèéõèéã õîðèãëîíî. Çàðèì îíãîí äàãøèí ãàçàðò òóõàéí óóëûí øèíæ òºðõèéã ººðèéí áèåäýý õàäãàëñàí ëóñ ñàâäàã ÷ îðøäîã àæ. Àð õîðìîéã Óëààíáààòàð õîò äýðëýí îðøèõ øóâóóíû øèíæ òºðõòýé Áîãä Õààí óóëûí ñàâäàãèéã ãàðüä øóâóóíû ä¿ðòýé ãýõ áºãººä áàðóóí òàëä íü îðøèõ óóëûí ñàâäàãèéã õºõ öàðàéòàé õºãøèí õ¿íèé ä¿ð òºðõòýé ãýäýã. Çàðèì ëóñ ñàâäàã íü òóõàéí îíãîí äàãøèí ãàçðûí öýýðèéã ýâäñýí õ¿íèéã øèéòãýäýã õèëýíòýé äîãøèí ä¿ðòýé áàéõàä çàðèì íü áàéãàëèéí ãàìøèãààñ õ¿í çîíûã õàìãààëàõ áóÿíû ñýòãýëòýé áàéõ áà ¿¿íèéõýý õàðèóä õ¿íýýñ òàëàðõàë ãîðèëäîã ÷ áàñ áàéäàã àæýý. Ìºí ýì ñàâäàã ãýæ áèé.

Øóâóóä áà àìüòàä

Óóëûã àìüòàäûí íýðýýð íýðëýäýã ¸ñ íü ýêîëîãèéí õóâüä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã áàéíà. Òóõàéëñàí àìüòíû íýðýýð íýðëýñýí òýð ãàçàðò óã àìüòíûã àãíàõ áà õàâõ òàâèõûã öýýðëýäýã. Õàðèí ºíººäºð ýäãýýð çàí ¿éë áàðàã ìàðòàãäñàí áàéíà. Ëàì õóâðàãóóäòàé õàìòðàí îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí ýíýõ¿¿ ýðòíèé óëàìæëàëò ñ¿ñýã áèøðýëèéí ñèñòåìèéã äàõèí ñýðãýýâýë èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé áîëîõ áèëýý. Çàðèì òºðëèéí àí àìüòàäûã òóñãàéëàí äàðõàëñàí áàéäàã. ×îíî, áóãà çýðýã àìüòàä íü òîäîðõîé æèøýýí¿¿ä áîëíî. Ìîíãîë÷óóä ìîãîé, çàãàñ çýðýã àìüòàäûã ëóñûí àìüòàí õýìýýí ¿çäýã. Ò¿¿í÷ëýí ãºðººñ, àðãàë, ÿíãèð, í¿¿äëèéí øóâóóä áîëîí áóñàä õîâîð àìüòàäûã àãíàõ, õîð ó÷ðóóëàõ, õàâõààð áàðèõûã í¿ãýë õýìýýí èõýä öýýðëýäýã áàéæýý. Ìºí øóâóóíû ¿¿ðèéã ñ¿éòãýõ íü á¿¿ õýë ºíäãºíä íü ÷ ñ¿¿äðýý òóñãàõûã õ¿ðòýë öýýðëýäýã ýðòíèé ¸ñ áàéõ áºãººä ýíý öýýðèéã ýâäýõ àâààñ òýíãýð õèëýãíýäýã õýìýýí ¿çäýã áàéâ. Õýäèéãýýð ýíý îëîí óëàìæëàëûã áàéãààãààð íü õàäãàëàí ¿ëäýæ ÷àäààã¿é ÷ ãýëýý òýðõ¿¿ ñ¿ñýã áèøðýëèéí óëáààãààð Ìîíãîë îðîí íü îëîí óëñûí õýìæýýíä ìºõºõ àþóëòàé áàéãàà øóâóóäàä õàðüöàíãóé ýýëòýé îðíóóäûí òîîíä îðäîã áàéíà.

� Ñ¿õáààòàð (õ �7-�0)


�8

Îâîî òàõèõ ¸ñ

Õýäèéãýýð òà Ìîíãîë õ¿í áèø áàéëàà ÷ îíãîí äàãøèí òàõèëãàò óóëñûã áàéãàëèéí ñ¿ðëýã ºíäºð òîãòîö, òóíãàëàã ãîë ãîðõè, îíãîí ä¿ð òºðõººð íü àìàðõàí ÿëãàí òàíèæ áîëíî. Èéì ãàçðóóäûã îëîí çóóí äàìæèí òàõèí ø¿òýæ èðñýí áàéäàã. Ýäãýýð ãàçðóóäûí ºíäºðëºã õýñýãò ÷óëóóí îâîî çààâàë áîñãîîòîé áàéäàã. Íýã òàëààñàà îâîî íü òóõàéí ãàçðûã îíãîí äàãøèí áîëîõûã èëýðõèéëäýã áºãººä òàõèëãàò óóë, òîëãîäûí îðîé, ãîë óñ, íóóðûí õàæóóä îëîíòàà òààðàëäàíà. Õ¿ì¿¿ñ îâîîíû õàæóóãààð ºíãºðºõäºº íàð çºâ ãóðâàí óäàà òîéð÷ “Îâîîíû èõ íü òàíüä, îëçíû èõ íü ìàíüä” õýìýýí øèâøäýã. Òýãýýä àÿí çàìäàà ó÷ðàõ ñààäûã àðèëãàõûí òóëä îâîîíä áîëîìæîîðîî ºðãºë ºðãºõ òóë òóõàéí ãàçðûí ëóñ ñàâäàã ò¿¿íä íü òàëàðõàí àÿí çàìûã íü ñààäã¿é, àæèë ¿éëñèéã àìæèëòòàé á¿òýõýä íü òóñëàæ àÿ òààòàé öàã àãààðààð èâýýí, àä ìºðèéí õîðëîëîîñ õàìãààëäàã ãýäýã. Íºãºº òàëààñàà îâîî íü ãàçàð íóòãèéí äýýñ áóþó òàíèõ òýìäýã áîëäîã òóë èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áèëýý. Îâîî òàõèõ ¸ñ Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ò¿ãýýìýë ¸ñ óëàìæëàë òóë ëàì õóâðàãóóä, ýíãèéí ñ¿ñýãòí¿¿ä çàí ¿éëèéã íü ñàéòàð ìýääýã. Îâîî òàõèõ ̧ ñ íü øàøèí íîìûíõîî õóâüä ÷ òýð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààñàà ÷ òýð ñ¿ì õèéä¿¿äèéí õóâüä õóðàë íîìûíõ íü ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é íýã õýñýã áîëäîã. Æèøýýëáýë: áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöäîã Ãàíäàíòýã÷ýíëèí, Äàø÷îéëèí õèéä¿¿ä Îòãîí Òýíãýð Õàéðõàí, Áóðõàí Õàëäóí óóë, Àëòàí Õºõèé, Áîãä Õààí óóëûí Öýöýý ã¿íèé îðãèë, Àëòàí îâîî çýðýã òºðèéí òàõèëãàò èõ òàâàí óóëñûí òàõèëãûí ¸ñûã ¿éëääýã áàéíà.

Í. Áàòñàéõàíû õýëñíýýð ýäãýýð òºðèéí òàõèëãàò òàâàí óóëñûã òàõèõ íü õàìãèéí ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áºãººä óëàìæëàë ¸ñîîð àðä îëîí ýíý ¸ñëîëä îðîëöäîã áà óëñûí åðºíõèéëºã÷ áîëîí åðºíõèé ñàéä çýðýã òºðèéí ºíäºð àëáàíûõàí ÷ îðîëöäîã ¸ñòîé àæýý.


�9

Óóë îâîîíû òàõèëãûí ñóäàð

Óóë îâîîíû òàõèëãûí ñóäðóóä áîë Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû áàñ íýãýýõýí ÷óõàë õýñýã áºãººä áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð áóðõàíû øàøíû áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõûã õ¿ñýã÷ õýí õ¿íä ÷óõàë àíõààðóóøòàé ñýäýâ ìºí áèëýý. XIII çóóíä áóðõàíû øàøèí Ìîíãîëûí òºðèéí øàøíààð ºðãºìæëºãäñºíèé äàðàà Ìîíãîëûí ìýðãýä áóðõàíû øàøíààñ ºìíº Ìîíãîë îðîíä îðøèæ áàéñàí çàðèì ¸ñ óëàìæëàëóóäûã áóðõàíû øàøíû çàðèì óëàìæëàëóóäòàé íýãòãýí îíãîí äàãøèí ãàçðóóäûã òàõèëãàò áîëãîõ øèíý ¸ñûã òîãòîîí 600 ãàðóé óóëûã òàõèëãàòàé áîëãîñîí áºãººä �80 ãàðóéã íü òóõàéëñàí òàõèëãûí ñóäàðòàé áîëãîñîí áàéíà. Òàõèëãûí ñóäàð á¿ð íü òóõàéí òàõèëãàò óóëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéñàí ãýäýã. Õàðèí êîììóíèñò õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä èõýíõ ñóäðóóä íü óñòàæ ¿ã¿é áîëæýý. Îëîí çóóíû òóðø òýäãýýð òàõèëãûí ñóäðóóä Ìîíãîë îðíûã ýêîëîãèéí ñ¿éðëýýñ õàìãààëæ, óíøëàãà óðèëãààðàà ëóñ ñàâäàãèéã áàÿñãàí, ºëçèé áóÿíûã òîãòîîæ, áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé ìóó ¿éëèéã àðèóñãàí, áóðõàä áîëîîä ñàõèóñûã óðèí çàëæ, àä ìºðèéí õîðëîë, ãàí çóäíû àþóë çýðýã áàðöàä ñààäûã àìèðëóóëàõ áà õîâîð àìüòàä áîëîõ öàñíû èðâýñ çýðýã çýðëýã àìüòàäûí òîî òîëãîéã ºñãºõ çýðãýýð øàøíû öýýð òîãòîîæ, òóõàéí öýýðèéã óëàíäàà ãèøãýñýí ãýìòýíä òîõèðñîí øèéòãýëèéã îíîîõ çýðãýýð áàéãàëü ýêîëîãèéã îíãîí áàéäëààð íü õàäãàëàõàä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ èðñýí áàéäàã4. Æèøýýëáýë: íýãýí ñóäàðò õ¿ì¿¿ñ óóëíààñ ìîä îãòîëñîíä ëóñ ñàâäàã íü õèëýãíýí òýäíèé ñóóðèíã ¿åðò àâòóóëæ áàéãàà òóõàé ãàðäàã.

“Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä óóë õàíãàéã ø¿òýí äýýäëýõ íü óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ ¸ñíû õàìãèéí íèéòëýã àðãà áèëýý. Óóë õàíãàéí òàõèëãûí ñóäàð áîë äàí ãàíö øàøíû íîì, çàí ¿éëèéí òóõàéòàä áè÷èãäñýí áóñ õàðèí ÷ Ìîíãîëûí ñî¸ëîîñ óðãàí ãàðñàí àãóó èõ ìýðãýí óõààíû ñàí ìºí.5”

Öàãààí ºâãºí áà Óðò íàñò çóðãàà

Öàãààí ªâãºíèéã óðò íàñíû áèëýãäýë áîëîõ òîîðûí ìîä, äóí õýëáýðò õàä, òîãîðóó, áîëîð ýðõ, óóëíààñ óðñàõ ðàøààí áîëîí áîäü ãºðººñèéí õàìòààð á¿òýýäýã. Ýäãýýðèéã òºðºëõòºí õèéãýýä ýëäýâ ÷óóëãàíû äîòðîîñ ¿õýøã¿é ìºíõèéí ¿ðèéã îëñîí çóðãààí òºðºë ç¿éë õýìýýí ¿çäýã. Òºâä õýëýýð Öàãààí ºâãºíèéã óðò íàñíû áîäüñàäâà Àìèòàþóø ãýæ íýðëýäýã áîë Õÿòàä õýëýíä Øîó-Ëàî ãýæ äóóääàã. Õàðèí Ìîíãîë÷óóä Öàãààí ºâãºí õýìýýí íýðèéääýã áèëýý. Õýäèéãýýð îðîí îðîíä ººð ººð íýðýýð íýðëýãääýã õýäèé ÷ òýðýýð áàéãàëü îð÷èíòîé çîõèëäëîãîòîé ñàéõàí àìüäðàõûí òîä òîìðóóí æèøýý þì. Çîõèëäëîãîò ñàéõàí îð÷èíä àìüäðàõã¿é àâààñ óðò íàñíû õýðýã þó áèëýý. �008 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ òºâ áîëîí õîéä Àçèä èõýýõýí ò¿ãýýìýë ýíýõ¿¿ çóðãèéã õ¿ì¿¿ñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñò íýãäâýë ººðñäºä íü ÿìàð èõ íººö áîëîëöîî áóéã ñàíàí äóðüäóóëàõ ¿¿äíýýñ áóðõàí÷ Äºëãººíººð á¿òýýëãýñýí þì. Ýíý çóðãèéí òºâ õýñýãò Öàãààí ºâãºí áàéõ áºãººä ò¿¿íèé ýðãýí òîéðîíä ãºðººñ, ðàøààí óñ áîëîí áóñàä óðò íàñíû áèëýãäë¿¿ä á¿òýýãäæýý. Ìºí òýäãýýðèéí ýðãýí òîéðîíä ëàì õóâðàãóóä áîëîí ñ¿ñýãòýí îëîí áàéãàëü îð÷íîî

4 Æèøýý íü: ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí õ¿ñýëòýýð IV Âàí÷ýí Áîãä õóð áîðîîíû ñóäðûã Ìîíãîë îðíûã ýëäýâ áàð÷àä, ºâ÷èí çîâëîíãîîñ õàìãààëàõûí òóõàéòàä ëàì, áóðõàí ñàõèóñ áîëîí ëóñ ñàâäàãò ºðãºë ºðãºæ áóé óòãàòàéãààð çîõèîñîí áàéäàã. 5 Î. Ñ¿õáààòàð (õõ �4-5)


�0

õýâýýð íü õàäãàëàõ, õàìãààëàõ ¿éëñèéã õèéæ áàéãàà ä¿ð çóðãóóäûã çîõèîìæëîí îðóóëñàí áàéíà. Æèøýýëáýë ãîë óñàíä ä¿ëöýíãèéí øîðîî ºðãºõ, óóë îâîî òàõèõ, ìîä îãòîëñîíû ãýìýý íàìèí÷èëàí ëàì õóâðàãóóäààð íîì óíøóóëàæ ëóñ àðãàäàõ áîëîí ìàë ñýòýðëýõ çýðýã ¿éë ÿâäëóóäûã ä¿ðñëýñýí áàéíà.

Óðò íàñò çóðãàà íü: �. ªíº ìºíõèéí àìüäðàëûã òýòãýã÷ ýðäýíèéí æèìñ (¯¿ãýýð áàéãàëü äýëõèéí áàÿëàãèéã èëýðõèéëñýí áàéíà.)�. ̄ õýøã¿é ìºíõ íîãîîíû áèëýãäýë òîîðûí ìîä (Äàí ãàíö óðò íàñíû áèëýãäýë òºäèéã¿é óðãàìëûí àéìãèéí à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëñàí.)�. Äóí õýëáýðò õàäíààñ óíäðàõ óðò íàñûã òýòãýæ, ýëäýâ ºâ÷íèéã àìèðëóóëàã÷


��

öýâýð òóíãàëàã, ñýð¿¿í, ñàéõàí ¿íýðò, òàéâøðóóëàã÷, àíàãààã÷, àìòàò, õºíãºí, çººëºí çýðýã íàéìàí ýðäýíèéí ÷àíàð á¿ðäñýí ðàøààí óñ (Ýíý íü çºâõºí öýâýð óñ, óíäíû õýðýãëýý ãýñýí óòãààð áóñ õàðèí ýõ äýëõèéí õàìàã àìüòíûã òýòãýäýã ãýñýí óòãààð îðæýý.)4. Áàò áºõèéí áèëýãäýë äóí õýëáýðò õàä (Ìîíãîë÷óóä áîëîí Òºâä¿¿ä óóë îâîîã ýíý äóí õàäààð òºëººë¿¿ëýí õ¿íäýòãýí ø¿òäýã. Ýíý íü áàéãàëèéí ñ¿ð õ¿÷èéã èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý õ¿ì¿¿í áèäíèéã àñàð òîì àãóó ç¿éëèéí º÷¿¿õýí íýã õýñýã ë áîëîõûã õàðóóëæýý.)5. Õàìãèéí óðò íàñëàäàã øóâóó áîëîõ òîãîðóó 6. Öýâýð àðèóí ÿâäëûí áèëýãäýë áîäü ãºðººñ (Ãºðººñ íü àðèóí ÿâäàëò àìüòàí áºãººä øºíº á¿ð ººð ººð ãàçàðò õîíîãëîäîã àæ.) Ýíý çóðàãò áîäü ãºðººñ òîãîðóó õî¸ð íü õ¿ì¿¿í áèäýíä ñàâ øèì åðòºíöèéí çîõèëäëîãîîã õàíãàõ ¿¿äíýýñ àìüòíûã õàéðëàõ, õ¿íäëýõ õýðýãòýéã õàðóóëæýý. Õýðýâ õ¿ì¿¿ñ áèä áóñàä àìüòíûã õºíººæ õîðëîëã¿éãýýð ººðñäèéí äóðààð àìüäðàõ îð÷íûã íü á¿ðä¿¿ëýõ àâààñ òýä ñàÿ ë ººðñäèéí çºíãººð òàéâàí àìüäðàõ áèëýý.

“Óðò íàñò çóðãàà íü ñàâ åðòºíöºä îðøèæ áàéãàà á¿õ ë àìüä àìüòàäûã õàéðëàí ýíýðýõ óõààíûã èëýðõèéëæ áàéãàà þì.” õýìýýí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàì Ä. ×îéæàìö ãóàé ºã¿¿ëñýí áîë “Ýíý çóðàãò çîõèîìæëîí ¿ç¿¿ëñýí ¿éë¿¿ä íü áàéãàëü îð÷èí áà ãàçàð äýëõèéãýý õàìãààëàõ íü íýí ÷óõàë áîëîõûã ñàíàí äóðüäóóëæ áàéíà.” õýìýýí Äà ëàì Áÿìáàæàâ õýëñýí þì.

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ óëàìæëàëò õóóëèàñ

Ýðò áîëîîä ýä¿ãýýã õ¿ðòýë áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ä¿ðýì, æóðìûã áóðõàíû øàøíû ñóðãààë, äîìîãò îðóóëæýý. ��40 îíû ¿åä áè÷èãäñýí (×èíãèñ õààíû ò¿¿õ) Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä àìüòàä áîëîîä çýðëýã àìüòàäûã õàìãààëàõ æóðìûí òóõàé ºã¿¿ëñýí áàéäàã áàéíà. XVIII çóóíû ¿åä óóë óñûã àëáàí ¸ñîîð äàðõàëñàí õóóëü æóðàì ãàð÷ áàéâ. Ìºí ãàçàð äýëõèé, ãîë óñûã áîõèðäóóëàõ áîëîí àí àìüòíûã ¿ðæëèéíõ íü ¿åýð àãíàõûã õóóëü æóðìààð õîðèãëîæ áàéæýý. Áóðõàíû øàøíû äîìîã, ñóðãààë íîìëîëîîñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü æóðàìä õýð èõ ç¿éëèéã èøëýë áîëãîí îðóóëñàí íü òîäîðõîéã¿é áàéäàã. ßìàðòàà ÷ Ìîíãîë÷óóä òºð, øàøíû òýäãýýð õóóëü æóðìûã ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿íäýòãýí äàãàæ èðñýí áàéíà6.

ªíãºðñºí õóãàöààíä Ìîíãîëûí îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòãóóäûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð èõýýõýí àæèë õèéãäýæ áàéíà. �996 îíä Ñî¸ëûí ÿàìíààñ �6 èõ óóëñ áîëîí îëîí òîîíû áàãà óóëñààñ �-ûã íü UNESCO-ãèéí äýëõèéí ºâèéí æàãñààëòàíä îðóóëæýý. Ýíý æàãñààëòàíä äýëõèéí õàìãèéí àíõíû àëáàí ¸ñíû äàðõàí öààçàò óóë áîëîõ Áîãä Õààí óóë áàãòäàã áàéíà. Ýíý óóëûã �778 îíä Ìàíæèéí õààíû òóøààëààð àíõ äàðõàëñàí áàéäàã. Àð õîðìîéã Óëààíáààòàð õîò äýðëýí îðøäîã ýíý óóëíààñ �’000 æèëèéí ºìíºõ õàäíû ñ¿ã çóðàã áîëîí áóñàä àðõåîëîãèéí õîâîð îëäâîð îëäîæ áàéæýý. Ýë äàðõàí öààçàò óóëûí ýíãýðò �750 îíä áàéãóóëàãäñàí Ìàíçóøèðèéí õèéäèéã äàõèí áàðèõ àæëûã ëàì õóâðàãóóä ýõë¿¿ëýýä áàéíà.

6 Áàéãàëü Ýêîëîãè, Õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàãà õóðàë (õõ 59-64, õ7�)


��

Îðîñûí õèëòýé çàëãàà Õýíòèé àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò �.� ñàÿ ãà ãàçðûã ýçëýí îðøèõ ×èíãèñ õààíòàé õîëáîîòîé Áóðõàí Õàëäóí óóëûí äàðõàí öààçàò á¿ñ íü óã æàãñààëòàíä áàãòäàã áºãººä Ìîíãîë îðíû íóòãèéí òºâ õýñýãò 95’500 ãà ãàçðûã ýçëýí îðøèõ Îòãîí Òýíãýð óóë íü ýíý æàãñààëòàíä îðñîí � äàõ óóë þì. Îòãîí Òýíãýð óóëûã àíõ Õàëõ æóðàìä äàðõàëæ ýë ãàçðûã õºíäºõ áà îð÷èí òîéðîíä íü àí àâ õèéõèéã çàñàãëàí õîðèãëîñîí áàéíà.

Áóðõàíû øàøèíòíóóä áà õºãæèë

Óëàìæëàë ¸ñîîð îðîí áàéð áàðèõ, ñóóðøèõ ãàçàð ñîíãîõ, ñ¿ì õèéä áàðèõ, íàñ áàðàãñäûã íóòàãëóóëàõ ãàçàð ñîíãîõ, í¿¿äýëëýí áóóõ ãàçàð çýðãèéã ñàéòàð øèíæäýã áàéæýý. Óñ, ò¿ëøíèé íººö çýðýã îéð çóóðûí õýðýãöýýãýý õàðàõûí ñàöóó Òºâä, Ìîíãîë ñóäðààð òóõàéí ãàçàð íóòãèéí çîõèëäëîãûã íü øèíæèæ òààðàõ, òààðàõã¿éã íü òîäîðõîéëäîã áàéâ. Øèíæýýíèé ñóäàðò óã ãàçàðò áóóæ áîëîõ áà áîëîõã¿é õèéãýýä õºðñ, îé ìîä, óðãàìëûí ÷àíàð á¿ãä ãàðäàã áàéæýý.8 ªíººäºð ãàçàð øîðîîíû òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà îëîí êîìïàíè áàéãàà áîëîâ÷ øàøèí íîìûí ¸ñûã õàéõðàëã¿é ãàçðàà ñîíãîí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òýäãýýð êîìïàíèóäûí 80 õóâü íü ñ¿ì õèéäýýñ òóõàéí ºäðèéí áàðèëäëàãûí ¿ðèéã àñóóäàãã¿é áà øèíý òºñºë ýõëýõäýý õóðàë íîìä äààòãàäàãã¿é àæ.9 Äàø÷îéëèí õèéäèéí ëàì Í.Áàòñàéõàí õýëýõäýý ñàÿõíààñ ñ¿ì õèéäýä õàíäàõ êîìïàíèóäûí òîî íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèé öààä øàëòãààí íü àøèã îðëîãî íü áóóð÷, îéð îð÷ìûí õ¿í, àìüòàí áîõèðäëîîñ áîëæ õ¿íä õýö¿¿ íºõöºëä îðñîíòîé õîëáîîòîé àæ. Ëóñ ñàâäàãèéã õèëýãí¿¿ëáýë ºëçèé áóñ ¿çýãäë¿¿ä òîõèîõ òóë òóõàéí ãàçðûí ëóñ ñàâäàãûã àðãàäàí ºðãºë ºðãºõ õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã. Áóðõàíû øàøíû ¿çëýýð áîë ãàçàð äýëõèéã õºíäºõ, ÿëàíãóÿà îëáîðëîëòûí ¿éë ýðõëýõ íü í¿ãýëä òîîöîãääîã. Ãýâ÷ îëáîðëîëòûí äàðàà òóõàéí ãàçàðò íºõºí ñýðãýýëò õèéõ íü þó þóíààñ èë¿¿ ÷óõàë ç¿éë áºãººä ýíý íü îëáîðëîëòûí êîìïàíèóäûí çàéëøã¿é õàðèóöëàãà ìºí. Àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíèóä îëáîðëîëò õèéñíèéõýý äàðàà òóõàéí ãàçðûã äàõèí ñýðãýýæ óóë óñàíä íü ºðãºë ºðãºí îéðîëöîîõ óóë îâîîã àðãàäàí òàõèõ õýðýãòýé ãýæ Í. Áàòñàéõàí ºã¿¿ëñýí þì.

Òîâ÷õîíäîî àëèâàà ãàçàð øîðîîíû àæèë ã¿éöýòãýõäýý çºâõºí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ ¿ð äàãàâàðûã íü òîîöîõ íü ÷óõàë áèø õàðèí ýðòíèé óëàìæëàëàà äàãàí òàõèëãàò îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòãèéí îâîî áîëîîä ò¿¿íèé îð÷èí òîéðíûã íü ñ¿éòãýõýýñ ñýðýìæëýí çàéëñõèéõ íü ÷óõàë.

Ãàçàð øîðîîíû àæèë õèéõäýý ñ¿ì õèéäýä õàíäàí áîëçîøã¿é àþóëûã çàéëóóëàõ õóðàë íîì õóðóóëáàë ºëçèéòýé. Áóðõàíû øàøíû ¿çëýýð á¿õ ç¿éëñ õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäààòàé òóë ñàéí êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãàà àøèã îðëîãî áîëîí ñàéíûã äàãóóëàõàä õàðèí ìóó êîìïàíèé ¿éë àæèëëàãàà çîâëîí ç¿äã¿¿ð äàãóóëäàã áàéíà. ¯éëèéí ¿ðèéí ñóðãààëààð áîë áàéãàëü îð÷èí õèéãýýä àìüä åðòºíöºä ó÷ðóóëàõ õîð õºíººëºº áàãàñãàõ íü òóõàéí êîìïàíèé çàéëøã¿é õàðèóöàõ ¸ñòîé ¿¿ðýã ìºí þì.

7 http://whc.unesco.org/en/tentativelists/9�6/8 Áàéãàëü Ýêîëîãè, Õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàãà õóðàë (õõ 5�-�)9 Monkhsaikhan, D. (pp 44-8); Northern Buddhist Conference on Ecology and Development (pp 55-8)


��

ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: Ñ¯¯ËÈÉÍ ÆÈË¯¯ÄÝÄ ÁÓÐÕÀÍÛ ØÀØÈÍÒÍÓÓÄ ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ

×ÈÃËÝËÝÝÐ ÕÝÐÕÝÍ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÍÜ

Áîëîìæ

Õóó÷íû êîììóíèñò íèéãýìòýé õàðüöóóëáàë ºíººäºð ñ¿ì õèéä, ëàì õóâðàãóóäàä áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ á¿ðýí áîëîëöîî áèé. Ñ¿ì õèéä¿¿ä àíõëàí á¿òýýí áàéãóóëàëò, áîëîâñîí õ¿÷íýý ñàéæðóóëàõ àñóóäëóóäûã ãîëëîí àíõààð÷ áàéâ. ªíãºðñºí �0 ãàðàí æèë äàí ãàíö ýíý ñàëáàðò àæèëëàæ èðñýí áàéíà. Õàðèí îäîî áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû ñàëáàðò õ¿÷ òàâèí àæèëëàâàë ºíºº õèéãýýä èðýýä¿éä èõ õýðýãòýé áèëýý. “Êîììóíèñòóóä 70 ãàðàí æèë íî¸ðõîõäîî Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã ¿íäñýíä íü ìºõººñºí. ªíººãèéí áàéäëààð ëàì õóâðàãóóä áèä óñòãàãäñàí ñ¿ì õèéä¿¿äèéã äàõèí áîñãîõîîð àæèëëàæ áàéíà. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ ñýðãýýí áîñãîëò, õ¿íèé íººö õî¸ðûã ãîëëîí àíõààð÷ áàéëàà. Áèä îäîî øèíý çîðèëãîòîé áîëëîî. Ýíý áîë áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãýì ð¿¿ ÷èãëýñýí àæèëëàãààíóóä þì. Èðýýä¿éä áèä ýíý ñàëáàðóóäàä ò¿ëõ¿¿ àæèëëàõ áîëíî.” õýìýýí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Äà ëàì Áÿìáàæàâ õýëñýí. �999 îíä Äýëõèéí Áàíê, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí (WWF)-ààñ Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäòýé õàìòðàí êîììóíèñò õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä íóóöààð õàäãàëàí àâ÷ ¿ëäñýí õóó÷íû óóë îâîîíû òàõèëãûí ñóäðóóäûã îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë õýë ð¿¿ õºðâ¿¿ëýõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí þì. Òóõàéí ñóäàð íîìíóóä íü Òºâä õýë äýýð áè÷èãäñýí òóë ýíãèéí õ¿ì¿¿ñò òºäèéëýí õ¿ðäýãã¿é áàéâ. Òºñëèéí ¿ð ä¿íä Ìîíãîëûí áàéãàëü õàìãààëàõ ¸ñ óëàìæëàë, òàõèëãàò óóë óñíû òóõàé ìýäýýëëýýñ àëñëàãäñàí ñóóðèí ãàçðûí õ¿ì¿¿ñ áîëîí ëàì õóâðàãóóäàä ìàðòàãäñàí ¸ñ óëàìæëàëûã ýðã¿¿ëýí àâ÷èðñàí áèëýý. Ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä óñíû ýõ ñóðâàëæ áîëñîí îéí á¿ñèéí áèîëîãèéí îëîí òºðºë ÷óõàë ãàçðóóäûã ñóðâàëæëàí òîãòîîñîí þì. �999 îíîîñ õîéø Óëààíáààòàð õîòûí îð÷èìä çóðãààí ãàçàðò ÷óëóóí õºøºº áîñãîæ îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñò òýäãýýð ãàçðóóäûã òàõèëãàòàé áîëîõûã òàíèóëñàí.

WWF-èéí õàðèëöààíû àñóóäëûã õàðèóöàí àæèëëàæ áàéãààä ýä¿ãýý Êàòìàíäó õîòîä “Óóëñûí Õºãæèë” îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áóé Ýëáýãçàÿà “Áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëáàë ººðñäºä íü ÿìàð èõ áîëîëöîî áàéãààã àíõëààä ëàì õóâðàãóóä òºäèéëýí ñàéí àíçààðäàãã¿é áàéëàà.” Õýäèéãýýð óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ çàí ¿éë¿¿äèéã ìýääýã áàéñàí ÷ ¿¿íèéãýý çºâõºí øàøíû çàí ¿éëòýé õîëáîîòîé ç¿éë ãýæ òºñººëäºã áàéæýý. Æèøýýëáýë: øàøèíã¿é


�4

íèéãìèéí ¿åä õ¿í àðä îâîî õ¿íäýòãýõ, îéð îð÷èìä íü óðüäûí ñàõèæ áàéñàí öýýðèéã ìºðäºõ çýðãýýð áàéãàëü ýêîëîãèò ýýëòýé çàí ¿éë¿¿äèéã õàäãàëñààð áàéñàí. Áèäíèé ýíý àæèë òýäýíä óðüä öàãò ëàì õóâðàãóóä áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéñíûã ñàíàí äóðüäóóëàõ ç¿éë áîëñîí þì. “WWF ARC õî¸ð àíõëàí ëàì õóâðàãóóäòàé àæèëëàëàà. Èíãýæ àæèëëàæ áîëäîãûã áèä õàðëàà.” ãýæ òýðýýð íýìæ ºã¿¿ëñýí þì. Ýäãýýð òºñë¿¿äèéí òàëààð äýä á¿ëýãò äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõ áîëíî. Õàìòðàí àæèëëàñíû áàñ ººð íýã õýëáýð áîë çóðõàéí ¸ñíû öàã òîîíû áè÷ãèéã ãàðãàñàí ÿâäàë þì. Ýíý öàã òîîíû áè÷èãò ëóñûí áóóëòòàé ºäð¿¿äèéã òóñãàéëàí òýìäýãëýñýí áºãººä ýë ºäð¿¿äýä àí àãíàõ, ãàçàð øîðîî óõàæ õºíäºõ çýðýã ¿éë¿¿ä íü ýðãýýä áàéãàëèéí ãàìøèã òîõèîõ øàëòãààí áîëäîã òóõàé òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Õýëìýãä¿¿ëýëòèéí õàð øóóðãàíä ýíýõ¿¿ óëàìæëàëò óõààí ãýýãäñýí òóë àðä îëíû õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí ¿çýæ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì íàðààñ Äýëõèéí Áàíêòàé õàìòðàí óã ºâºðìºö öàã òîîíû áè÷ãèéã á¿òýýñýí áèëýý. Òºâä, Ìîíãîëûí öàã òîîíû áè÷èãò ëóñûí áóóëòòàé ºäð¿¿ä íü çºð¿¿òýé òîõèîäîã. Õ¿ì¿¿ñ àëèâàà ¿éëèéã ýõëýõäýý ëóñûí áóóëòòàé ºäð¿¿äèéã àíõààðàí àæèãëàäàã. Òóõàéëñàí ºäºð áîëîí ä¿é÷ýí ºäð¿¿äýä ìîä îãòëîõ, àí àâ õèéõèéã öýýðëýñýí áàéäàã íü áàéãàëü ýêîëîãèò ýåðýã íºëººòýé áàéäàã.�0

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäàëä àíõààðàë òàâüæ ýõýëñíýýð Ýðäýíýçóó õèéä áàñ áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëñîí þì. Òóõàéëáàë çýðãýëäýýõ óóëûí îé ìîäûã ñ¿éäýõýýñ õàìãààëàí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýí îðîí íóòãèéí õ¿¿õä¿¿äèéã àìüäðàõ óõààíä ñóðãàõ, ÿäóó ºðõ àéëóóäûã ìîäíîîñ ººð àìüæèðãààíû õýëáýðèéã ñîíãîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, áÿñàëãàëûí íîãîîí öýöýðëýã áàðèõ çýðãýýð áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð èäýâõòýé àæèëëàæ áàéíà. Äýä á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿.

Ò¿¿í÷ëýí Äîðíîãîâü àéìãèéí Õàìàðûí õèéäèéí ìîäæóóëàõ òºñºë, Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäýýñ óóðõàé÷äàä çîðèóëñàí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñóðãàëò áà àøèãò ìàëòìàëûí ñºðºã íºëººã áàðèìòæóóëàõ òºñºë çýðýã àæëóóä õèéãäñýí áèëýý. Ìºí Ñýëýíãý àéìãèéí Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä áîëîí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Ëóâñàíäàíçàíæàíöàí Ñóäëàëûí Òºâ çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. ¯íäñýí õóðëóóä

Áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí îðîëöñîí ãîë óóëçàëò íü �005 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä áîëîí ×èíãèñ Õààí çî÷èä áóóäàëä çîõèîãäñîí Áàéãàëü ýêîëîãè, õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàãà õóðàë þì. Ýíý õóðàë íü àíõ óäàà çîõèîí áàéãóóëàãäñíààðàà îíöëîã áºãººä íèéò �50 ëàì õóâðàã, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë õóðàí öóãëàæ äºðâºí ºäðèéí òóðø áàéãàëü îð÷èí, õºãæëèéí ñàëáàðò ººðñäèéí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëöãýýñýí þì. Ýíý õóðàëä Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, Êàìáîæèéí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿ëýã÷èä, Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíäûí çàñãèéí ãàçàð, WWF, ARC çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä îðîëöñîí áèëýý. Ýäãýýð

�0 Ä. Mºíõñàéõàí (õõ 44-8); Õîéä Á¿ñèéí Áóðõàíû Øàøèíòíóóäûí Ýêîëîãè, Õºãæèë ñýäýâò áàãà õóðàë (õõ 55-8)


�5

áàéãóóëëàãóóäûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã äýä á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿.

Ýíý áàãà õóðëûã ARC-ààñ ñàíàà÷ëàí Ìîíãîë óëñûí åðºíõèéëºã÷ áºãººä ARC-èéí îëîí óëñûí åðºíõèéëºã÷ Í. Ýíõáàÿð çîõèîí áàéãóóëñàí áîë Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíäûí çàñãûí ãàçðààñ ãîëëîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí þì. ARC-èéí öàõèì õóóäàñíààñ óã áàãà õóðëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã ¿çýæ áîëíî. www.buddhistecology.org ��

�008 îíä äàðààãèéí óóëçàëòûã Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä TÒF-òàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí. TÒF íü Õºâñãºë àéìàãò ìºõºõ àþóëä îðîîä áàéãàà òóë çàãàñ õàìãààëàõ àæëûã �004 îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë ÿâóóëæ áàéãàà áàéãóóëëàãà þì. Ýíý õóðàëä Ìîíãîëûí �� àéìãèéí òºëººëºë áîëñîí 50 îð÷èì ëàì õóâðàãóóä îðîëöîæ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð õèéæ áàéãàà áîëîí õèéõýýð òºëºâëºñºí ç¿éë¿¿äèéíõýý òóõàé õýëýëöñýí áàéíà. Çàðèì ìýäýýëëèéã íü äýä á¿ëýãò òóñãàñàí. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãºº áîëîí ººð áóñàä õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû îíãîí äàãøèí áàéãàëèéã õýðõýí õàìãààëàõ òóõàé õýëýëö¿¿ëýã õèéñýí þì. (Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººã õàâñðàëòààñ á¿ðýí ýõýýð íü ¿çíý ¿¿.)

�� http://www.arcworld.org/downloads/UB_conference.pdf


�6

ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ ÕÝÑÝÃ: ÈÐÝÝÄ¯ÉÍ ÁÎËÎÌÆ

à. Ëàì õóâðàãóóäûã ýêîëîãèéí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ:Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäýýñ îðîí íóòãèéí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü ýð¿¿ë ìýíäýä ÿìàð ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãààã áàðèìòæóóëàõ òºñëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýíäýý óã õèéäèéí òýðã¿¿í ëàì ñýòãýë õàíãàëóóí áàéäàã áºãººä öààøèä ÷ NÅÌÎ ñàíãèéí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýëòýýð ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºõ õ¿ñýëòýé áàéäàã àæ. Ëàì õóâðàãóóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëñíýýð Ìîíãîëûí íèéò ñ¿ì õèéä¿¿ä áàéãàëü õàìãààëàõ òàë äýýð õàìòðàí àæèëëàæ äîðâèòîé àõèö ãàðãàõ áîëîìæòîé ãýæ òýðýýð ¿çýæ áàéíà.

á. Ýêîëîãèéí ñ¿ì�007 îíä Õàð Õîðèíû Ýðäýíýçóó õèéäýýñ õóó÷èí ñ¿ìèéí òóóðèí äýýð áàãàõàí ñ¿ì áîñãîñîí áºãººä ýíý ñ¿ìèéí ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîë îðíû ëóñ ñàâäàãóóäàä óíøëàãà óðèëãàà çîðèóëäàã. Ñ¿ìèéí äîòîð çàãàñ òýðã¿¿òýé îëîí àìüòíû çóðàã áàéõ áºãººä áàéãàëü õàìãààëàõ óäèðäàìæ, çààâàð õàíàíä íü ºëãººñòýé áàéäàã áà ýíý íü ñ¿ñýã áèøðýëýýð äàìæóóëàí îðîí íóòãèéõàíä áàéãàëü õàìãààëàõ ìýäëýã îëãîõ ýíãèéí õèðíýý ¿ð ä¿íòýé õýëáýð þì. Á¿õ ñ¿ì õèéä¿¿äýä ýíý ñàíààã äýëãýð¿¿ë¿¿øòýé. Ýíýõ¿¿ ýêîëîãèéí ñ¿ìèéã Ìîíãîëûí îíãîí äàãøèí áàéãàëèéí ñàëøã¿é íýã õýñýã áîëâîë ñ¿ì íü ÿìàð áàéõ, ò¿¿í÷ëýí çîðèóëãà, àãóóëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàë çýðýãò íü æèøèã áèé áîëîõ íü äàìæèãã¿é.

�009 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ ARC-òàé õàìòðàí óóë óñíû ýçýí Öàãààí ºâãºíèé øèíý òàíêà çóðãèéã á¿òýýëãýñýí áºãººä ýë çóðàãò îâîî òàéëãà, ìàë ñýòýðëýõ ¸ñ, ãîë óñàíä ä¿ëöýíãèéí ýëñ ºðãºõ óëàìæëàë, ìîäíû ýçíèéã àðãàäàõ çýðýã ¿éë ÿâäëûã òóñãàñíûã ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä àøèãëàñàí þì. Ýíý çóðãèéã õýâëýí ñ¿ì õèéä¿¿äýä ò¿ãýýõ áà ëóñûí ñ¿ìä áàéðëóóëáàë çîõèñòîé.

â. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã àæëûí òºëºâëºãººíä îðóóëàõ�008 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äýýð çîõèîãäñîí õóðëûí ¿åýð �005 îíä áîëñîí áàãà õóðëààñ õîéø íèëýýäã¿é õóãàöàà ºíãºðñºí ÷ ñ¿ì õèéä¿¿ä áàéãàëü îð÷íû òàëààð òºäèéëýí àñóóäàë òàâüæ óóëçàëäààã¿éã öººí áóñ ëàì íàð òýìäýãëýí õýëæ áàéâ. Èéìä 6 ñàð òóòàìä çîõèîãäîõ ýýëæèò õóðëààð áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã çàéëøã¿é ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé àæëûí òºëºâëºãººíä îðóóëàí ¿éë àæèëëàãàà, ¿ëãýð äóóðàéëààðàà áèå áèåíýý óðèàëàí àæèëëàâàë òóñòàé áàéõ áîëîâ óó.

ã. Áóðõàíû øàøèíòíóóäûí Áàéãàëü îð÷èí áà õºãæëèéí ñ¿ëæýýÃàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ Áàéãàëü îð÷èí áà õºãæëèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëàõààð òºëºâëºæ áàéãàà áºãººä îäîîãîîð óã àæèë õýëýëö¿¿ëãèéíõýý øàòàíä ÿâàãäàæ áàéíà. Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí õóâüä ýíýõ¿¿ ñ¿ëæýý íü Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ýõëýë ÷ áàéæ áîëîõ áèëýý.


�7

ä. Áàéãàëü îð÷èíä õàëòàé õàäàãíû àñóóäàëÕóó÷íû óëàìæëàëààð áîë õàäàãûã óóë õàíãàéä ºðãºäºã áàéñàí. Õàðèí îäîî øèíý ¿åèéí ìÿíäñàí õàäàãèéã õ¿ì¿¿ñ äóðòàé ãàçðàà óÿäàã áîëñîí íü áàéãàëü îð÷èíä ìóóãààð íºëººëºõºä õ¿ðýõèéí çýðýãöýý õàäàãíû ¿íý öýíèéã áóóðóóëæ áàéãàà ÿâäàë áºãººä àëèâàà ç¿éëèéã õèéõäýý õîæèì ãàðàõ ¿ð äàãàâàðûã íü ñàéòàð àíõààðàõ õýðýãòýéã õ¿ì¿¿ñò îéëãóóëàõ õýðýãòýé áàéíà õýìýýí çàðèì ëàì õóâðàãóóä äóðüäàæ áàéëàà.

å. Ø¿òëýãò óóëûí òàõèëãûí ñóäðûí õýðýãöýýÌîíãîëûí îíãîí äàãøèí ãàçðóóäûí îðøèí áàéãàà ãîë øàëòãààí íü òýäãýýðèéí òàõèëãûí ñóäðóóäòàé õîëáîîòîé. Òýäãýýð ñóäðààð äàìæóóëàí òóõàéí ãàçàð íóòãèéí òóõàé ò¿¿í÷ëýí ÿàãààä òàõèëãàòàé áîëñîí øàëòãààíûã ìýäýæ áîëîõ þì. Øàøèíã¿é ¿çýëò êîììóíèñò çàñàãëàëûí ¿åä èõýíõ ñóäàð óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ Óëààíáààòàð õîò îð÷ìûí ãàçðóóäààñ óóë óñíû òàõèëãûí ñóäðóóäûã ñóðâàëæëàí öóãëóóëàõ àæëûã õèéñýí àæýý. Îðîí íóòãèéí òºâ õèéä¿¿ä õàðúÿàò ñóìäààñ óóë óñíû òàõèëãûí ñóäðóóäûã ñóðâàëæëàí òîãòîîæ, îëøðóóëàí òàõèëãàò óóë óñûã àðä îëîíä òàíèóëàõ õýðýãòýé. Îäîî öàãò ÷ ãýñýí õóó÷èí öàãààñ ¿ëäñýí ñóäàð íîìóóä àëãà áîëîõ áóþó óñòàæ áîëçîøã¿é òóë àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé. Ìîíãîëä íîì õýâëýõýä ºðòºã ºíäºð áèø ÷ òºñëèéí øóãàìààð óíàà òýðýã õºëñëºõ, øàòàõóóíûã íü õèéæ ºãºõ çýðýã íü òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàðäàã ãîë õ¿íäðýë¿¿äèéí íýã áèëýý.

¸. Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãºº Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äýä çîðèóëñàí Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººã õºãæ¿¿ëýõ ñàíàà �008 îíû �0 ñàðä òºðñºí þì. Àíõ ýíý ñàíààã èëýðõèéëýõýä õ¿ì¿¿ñ ñýòãýë õàíãàëóóí õ¿ëýýí àâñàí áèëýý. ¯íäñýí ñàíàà íü èðýõ íàéìàí æèëä áàéãàëü õàìãààëàõ øèíý óëàìæëàë, çàí ¿éëèéã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèõ áºãººä øàøíû á¿ëã¿¿äèéã ¿ë õºäëºõ õºðºíãº (¿¿íä ãàçàð, áàéøèí, ñàíõ¿¿ãèéí õºðºíãº îðóóëàëò çýðãèéã õàìðóóëíà), áîëîâñðîë, õàëàìæ, àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã ñàéæðóóëàõ áîëîëöîî, õýâëýë ìýäýýëýë áà ñóðòàë÷èëãàà, íºõºðëºë, òýìäýãëýëò áàÿð ¸ñëîë çýðýã ¿íäñýí äîëîîí ñàëáàðò ººðñäèéí ÷àäâàð, íººö áîëîëöîîãîî àøèãëàõàä íü ARC/Í¯Á-èéí Õºãæëèéí õºòºëáºðººñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ þì. Õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã www.arcworld.org ãýñýí õàÿãààð îðæ ¿çýõ áîëîìæòîé. �009 îíû �� ä¿ãýýð ñàðä äýëõèéí áóñàä øàøèíòíóóä òóñ òóñûíõàà Íàéìàí æèëèéíõýý òºëºâëºãººíèé íýýëòèéã çàðëàõ òýð ¿åä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàãóóä ÷ ìºí àäèë ººðñäèéí íýýëòýý çàðëàíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà. ¯¿ãýýð Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóä õîé÷ ¿åäýý á¿äãýðøã¿é ººð÷ëºëòèéã ºâë¿¿ëæ ÷àäàõ áèëýý.


�8

ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ ÕÝÑÝÃ: ËÀÌ ÕÓÂÐÀÃÓÓÄÒÀÉ ÕÝÐÕÝÍ ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÆÈËËÀÕ ÂÝ

Àíõëàí õàðèëöàà òîãòîîõ

Õî¸ðäóãààð õýñýãò Ìîíãîë îðíû á¿õ àéìãèéí ãîë ãîë ñ¿ì õèéä¿¿äèéí æàãñààëòûã áàéãàëü õàìãààëàõ õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëáàð, õàðèëöàõ õàÿã áîëîí ò¿¿õýí ñóðâàëæèéíõ íü õàìò îðóóëàâ. Õýðýâ ýíý æàãñààëòàíä îðîîã¿é ñ¿ì õèéä, áàéãóóëëàãà áàéâàë Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýä ýíý òàëààð õàíäàõ þìóó ýñâýë îðîí íóòãèéíõàà çàñàã çàõèðãààíä ëàì õóâðàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàäàã òóõàéãàà ìýäýãäýæ õàíäààðàé. Àéìãèéí òºâ¿¿äèéí èõýíõ ñ¿ì õèéä¿¿äòýé óòàñ, ôàêñààð õàðèëöàæ áîëîõ áºãººä ìºí ëîâîí ëàì íàðòàé íü ãàð óòñààð õîëáîãäîõ áîëîìæòîé. Çàðèì òîõèîëäîëä ëàì õóâðàãóóäòàé óóëçàõààñ ñ¿ì õèéäýä õàðúÿàëàëòàé ýíãèéí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõ íü èë¿¿ õÿëáàð áàéäàã áèëýý. Çàðèì ñ¿ì õèéä¿¿äòýé óòñààð õîëáîî áàðèõ áîëîìæã¿é áàéäàã òóë îðîí íóòãèéíõ íü øóóäàíãèéí ñàëáàðààð äàìæóóëàí ôàêñ èëãýýõ áóþó áèå õ¿í ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. ªíäºð çýðãýìòýé ëàì íàð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàòàé áàéäàã áºãººä æèøýýëáýë Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí õàìáà ëàì, øàøíû äýýä ñóðãóóëèéí çàõèðàë, çàõèðãààíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàð ãýæ òóñäàà áàéäàã. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ãàäààä õàðèëöààíû ëàì Á. Ìºíõáààòàðààð (àíãëè õýëýýð) äàìæóóëàí õîëáîî òîãòîîæ áàñ áîëíî.

Öîë õýðãýì, õóâü õ¿í

Äýýä ëàì íàðûã “ýðõýì” (Venerable) ãýæ õ¿íäýòãýõ áà Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òýðã¿¿í õàìáà ëàì ×îéæàìö ãóàéã “ýðõýì ëàìòàí” (Your Eminence) õýìýýí õ¿íäýòãýí äóóääàã. Òîìîîõîí õèéäèéí òýðã¿¿í ëàìûã õàìáà ëàì ãýäýã. Õàðèí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òýðã¿¿í õàìáà ëàì íü Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿í áèëýý. Äýä òýðã¿¿ëýõ ëàìûã äýä õàìáà, ãóòãààð òýðã¿¿ëýõ ëàìûã Äà ëàì ãýõ òóë ¿¿íèéã Äàëàé ëàì ãýäýã íýðòýé àíäóóðàâçàé. Àæ àõóéí àñóóäàë ýðõýëñýí ëàìûã äààìàë ãýíý. Õàìáà ëàìààñ ãàäíà øàøèí íîìûí òàëûã õàðèóöñàí ëàì áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã öîðæ ãýõ áà õàìáà ëàìã¿é îðîí õèéäèéí öîðæ ëàì íü òóõàéí õèéäèéã òýðã¿¿ëäýã. Õýðýâ òà äàöàí áóþó áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààíû óëàìæëàëò ñóðãóóëüä çî÷èëæ áàéãàà áîë òýðã¿¿í ëàìûã íü øóíëàéâ ãýäýã. Ãýë¿ãâàãèéí øàøíû õàìãèéí äýýä ýðäìèéí öîëûã ãàâæ ãýíý. Ìîíãîëä õóâðàã õ¿íèéã ëàì ãýæ íýðëýäýã. Õýðýâ òàíä Äàëàé ëàìûí íýðèéã áè÷èõ øààðäëàãà ãàðâàë Äýýðõèéí ãýãýýíòýí Äàëàé ëàì ãýõ þìóó ýñâýë ç¿ãýýð ë Äýýðõèéí ãýãýýíòýí ãýæ áè÷èæ áîëíî.


�9

Ìýíä÷èëãýý

Ëàì õóâðàãóóä ìýíä÷èëýõäýý õî¸ð ãàðûí àëãàà öýýæíèéõýý ºìíº õàâñðàí áºõèéäºã. Õàðèóä íü èæèë áàéäëààð ìýíä÷èëýýðýé. Õýðýâ öààä õ¿í ÷èíü ýõýëæ ãàð áàðèõã¿é áîë òàíä ãàð áàðèõ øààðäëàãàã¿é. Õýðýâ ãàð áàðèí ìýíäëýõ áîë õàíöóéãàà çààâàë áóóëãàæ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýýðýé. Õýðýâ òà çî÷èí áîë óóëçàõ õ¿íäýý öýíõýð ºíãèéí õàäàã áàðèíà. Èíãýõäýý õî¸ð ãàðûí àëãàà äýýø õàíäóóëàí ýðõèé õóðóóãàà õàäàãíûõàà äýýã¿¿ð ãàðãàõ õýðýãòýé. Ýíý íü çî÷èí õ¿íýýñ öààä õ¿íäýý ¿ç¿¿ëæ áóé õ¿íäëýë áèëýý. Õàðèóä íü íºãºº õ¿í õ¿íäëýë áîëãîí õàäãèéã ÷èíü àâààä òàíû ìºðºí äýýã¿¿ð ýðã¿¿ëæ òîõîæ ºãäàã ¸ñ áèé. Õ¿ì¿¿ñ ëàì õóâðàãóóäûí áóöààæ ºãñºí õàäàãèéã àäèñòàé õýìýýí ñ¿ñýãëýäýã. Õàäàãèéã ãóðàâ ýâõýýñòýé íóãëàõ áºãººä õ¿íä áàðèõäàà çààâàë çàäãàé àìòàé òàëûã íü áàðüæ áàéãàà õ¿íë¿¿ãýý õàíäóóëäàã ̧ ñòîé. Õàäàãíû àìûã íü áóðóó òèéø íü õàðóóëæ áàðèõ íü öààä õ¿íäýý õîðëîë õèéõèéã èëýðõèéëñýí ìóó óòãûã àãóóëäàã òóë ñýðýìæëýýðýýðýé.

Ëàì õóâðàãóóäòàé óóëçàõ

Ëàì õóâðàãóóäòàé óóëçàõ, ñ¿ì õèéäýä îðîõäîî òºëºâ òºâøèí õóâöàñëààðàé. Åðäèéí õóâöàñ ºìñºæ áîëíî. Ãýõäýý çàäãàé õóâöàñíààñ òàòãàëçâàë çîõèíî. Óóëçàëòûí ºäºð òîâëîõ áîëîí àëèâàà òºñºë ýõëýõäýý óëàìæëàëò öàã òîîíû áè÷ãèéã äàãàõ ýñâýë ñ¿ì õèéäýä íü î÷èí òóñãàé çàñàë íîì óíøóóëáàë çîõèñòîé. Ëàì õóâðàãóóäòàé óóëçàõ íü òèéì ÷ àìàð áèø áàéäàã. Àëèâàà øèíý ¿éëèéã ýõëýõýä áàðèëäëàãà ñàéòàé òóñãàé ºäð¿¿ä ãýæ áàéäàã. Ëàì õóâðàãóóäòàé óóëçàõàä òîõèðîìæòîé òîäîðõîé öàã ÷ áàñ áèé. Ñ¿ì õèéä¿¿ä ºãëººíèé öàãààð õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãààòàé áàéõ áºãººä ëàì õóâðàãóóä õóðàë íîìîíäîî ñóóõäàà çýðãýìæèéí äàãóó ñóóäëàà áàðèíà. Õàìãèéí òîì ëàì íü ìºðíèé ýõýíä ñóóäàã. Ëàì õóâðàã õ¿íòýé óóëçàõäàà áîñ÷ óãòàí äîòîãø îðóóëàí ñóóõ ñóóäëûã íü çààæ ºãºõäºº çºâ ãàðàà á¿òýí óðàãø ñóíãàí õ¿íäýòãýëòýéãýýð çààæ ºãººðýé. Óóëçàëòûí òºãñãºëä ëàì õ¿í òàíû ìºðºí äýýã¿¿ð õàäàã òîõîí õ¿íäëýë ¿ç¿¿ëýõ ¸ñ áàñ áèé.

Ìºíãºòýé õîëáîîòîé àñóóäàë

Ñ¿ì õèéäýä ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã õàðèóöñàí òóñãàé ëàì íàð áàéõ áà ñàíõ¿¿ãèéí á¿õ àñóóäëûã õàìáà ëàì, àõìàä ëàì ò¿¿í÷ëýí òýðã¿¿ëýã÷, íÿãòëàí çýðãèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéääýã. Ãàðñàí øèéäâýð¿¿äèéã áè÷èã õýðýãò õºòºëäºã áºãººä íÿãòëàí çýðýã òóñãàé ëàì íàð õýðýãæ¿¿ëäýã. Òºñºëä îðîëöîæ áàéãàà ëàì íàðûí õóâèéí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýëò íü èõýýõýí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã òóë òºñëèéí øóãàìààð ýñâýë õóðàë öóãëààíä îðîëöîõîîð ÿâàõ òîõèîëäîëä ëàì íàðûí àÿëàëûí çàðäàë áîëîí áóñàä çàðäàëûã ñ¿ñýãòýí õ¿ì¿¿ñ õóâèàñàà ãàðãàäàã ÿâäàë áèé. Òîäîðõîé õ¿ðýýã õàìðóóëñàí õóðàë óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõààð áîë òºñëèéí ç¿ãýýñ ëàì õóâðàãóóäààñ ãàðàõ çàðäàëûã íü ýðã¿¿ëýí îëãîõ íü çîõèñòîé.

Òºñëèéã þó àìæèëòàíä õ¿ðãýäýã âý

Ñ¿ì õèéä¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ íü ÷óõàìäàà áóÿíòàé ñàéõàí ç¿éë áèëýý. Íýãýí õýâèéí óéòãàðòàé îôôèñûí ºðººí¿¿äèéã àðäàà îðõèæ îðîíä íü èäýâõ ñàíàà÷ëàãàòàé ëàì õóâðàãóóä öóãëàðñàí ø¿òëýã ìºðãºëèéí äàãøèí îðîíä î÷èíî.


�0

Õºãæèëò åðòºíöºä õýðýãëýãääýã ÷ ãýñýí øàøèí íîìûí ãàçàð õýðýãëýõýä çîõèìæã¿é îëîí ¿ã áàéäãèéã ìýäâýë çîõèñòîé. Òºñëèéíõºº òàëààð ñàíõ¿¿, çàðëàãûí ïàäààíòàé õýðõýí õàðüöàõ áà áóñàä á¿õèé ë øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã àæëûí ýõýíä ñàéòàð òàéëáàðëàõ íü èõýýõýí ÷óõàë áàéäàã. Õóâü õ¿íòýé ãàíöààð÷èëàí àæèëëàõûí îðîíä áàãààð àæèëëàí áàãèéí á¿õ ãèø¿¿äýä ¿éë àæèëëàãààíûõàà òóõàé òîäîðõîé òàíèëöóóëæ áàéõ íü öààøèä àæèë ÿâóóëàõàä ìàø äºõºìòýé áàéäàã.

Ñ¿ì õèéäýä ìºðääºã ¸ñ ä¿ðýì

Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéäýä çî÷ëîõäîî ýõëýýä õàðèóöñàí õ¿í áàéãàà ýñýõèéã øàëãàõ íü çºâ. Îëîí íèéòýä òîäîðõîé öàãóóäàä ë íýýëòòýé áàéäàã áóðõàíû øàøíû îëîí òºâ áèé. Ëàì õóâðàãóóä õóðàë íîì õóðàõ, ã¿í óõààíû õýëýëö¿¿ëýã õèéõ ¿åä äàöàí ñ¿ì õèéäèéíõ íü õààëãà íýýëòòýé áîë îðæ áîëíî. Ãýñýí õýäèé ÷ ýõëýýä äîòîð áàéãàà ëàì íàðààñ çºâøººðºë àâàõ íü ç¿éòýé. Äîòîãø îðîõäîî ãóòëàà òàéëàõã¿é ÷ ãýñýí ìàëãàéãàà àâàõ õýðýãòýé. Öàã àãààðûí õ¿éòýíä áóñäûí æèøãèéã äàãàõ áà òîäîðõîéã¿é ¿å òîõèîâîë ãóòëàà òàéëñàí íü äýýð áºãººä õàðèí òýäíèéã áèåäýý àâ÷ ÿâæ áîëîõûã ëàâëààðàé. Ñ¿ì õèéäèéí áîñãîí äýýð çîãñîæ áîëîõã¿é. Ñ¿ì äóãàí, ø¿òýýí, ñóâðàã, îâîîã íàð çºâ òîéðäîã. Ñ¿ì äóãàí äîòîð îðîõäîî õèéäèéí àìãàëàí áàéäëûã ýâäýõýýñ çàéëñõèéí ãàð óòñàà óíòðààõàà ìàðòóóçàé. Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ ñ¿ì äóãàíä îðîõäîî áèåèéí ìºðãºë õèéäýã. Õýðýâ òà òýäýíòýé àäèë ìºðãºõã¿é áîë ¿ë ÿëèã áºõèéí õî¸ð ãàðûí àëãàà ýíãýðòýý õàâñðàí áóñäûã ìºðãºæ äóóñòàë ÷èìýýã¿éõýí õ¿ëýýãýýðýé. Ñ¿ì äóãàíä îðîîä áóðõàí ø¿òýýíèé ºìíº î÷èõäîî áóðõàä ñàõèóñíû ºìíº õàäàãàà òàâèí ëàì õóâðàãò õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëäýã øèã õî¸ð ãàðûí àëãàà ýíãýðòýý õàâñðàí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ áîëíî. Õ¿íäýòãýëèéí áàñ íýã õýëáýð íü áóðõàí ñàõèóñíû ºìíº çóë áàðèõ ÿâäàë þì. Áàãø íàð, ëàì õóâðàãóóäûã ñ¿ì äóãàíä îðæ èðýõ, ãàð÷ ÿâàõàä íü áîñ÷ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýýðýé. Ëàì õóâðàãóóä áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ºìí¿¿ð ãàðàõäàà ñàéòàð áºõèéæ ãàðàõ íü çîõèñòîé. Ñóóõ ¿åäýý ñºõºð÷ ñóóõ áîëîí çàâèëæ ñóóõ íü ñàéí. Ñ¿ì äîòîð ñóóõäàà õºëºº òýíèéëãýõ øààðäëàãà ãàðâàë ëàì íàð áîëîí ø¿òýýíèé ç¿ãò õºëºº õàíäóóëæ áîëîõã¿é. Èõýñ ëàì õóâðàãò ìºðãºæ õàäàã áàðèõ ¿åä ëàì õóâðàãóóäààñ ýõëýí ýðýìáèéí äàãóó ìºðãºí õàäãàà áàðüäàã. Áóðõàíû øàøíû ñî¸ëä ýðýãòýé ëàì õóâðàãóóä íü ýìýãòýé ñàíâààðòíóóäûí ºìíº ÿâäàã. Èõýñ ëàìûí ºìíº î÷èí õàäãàà áàðèõàä òýðýýð ººðèéí ãàðààðàà òîëãîéä ÷èíü àäèñ òàâèõ áºãººä ººðºº ýñâýë øàâü íü áÿöõàí çàíãèëààòàé òàðíèäñàí óëààí óòñûã ººðò ÷èíü ºãíº. Ýíý óòñàíä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàí äîð ãàçàð áèòãèé òàâèàðàé. Ìîíãîë÷óóä ýíý óòñûã õ¿ç¿¿íäýý ç¿¿õ áóþó áóðõàí ø¿òýýíäýý õèéæ õàäãàëäàã. Õýðýâ òà çóðàã àâàõûã õ¿ñâýë çºâøººðºë àâàí çîõèñòîé öàãèéã õàðæ õóðàë íîìä ñààä áîëîëã¿éãýýð çóðàã àâàõ íü ç¿éòýé.

Áóðõàíû øàøíû ç¿éëñ

Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéäèéí ýä ç¿éëñ òýð÷ëýí áàéãàëèéí îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòãèéã àðèóí ãýæ ¿çäýã òóë ñ¿ì äóãàíû áàðèëãûí õîðìîé äýýð ñóóõ áîëîí äýýð íü õºëºº òàâèõûã öýýðëý. Ñóâðàãò ñ¿íøèãèéí íîì, õóòàãò õóâèëãààäûí ëàãøèíãèéí ÷àíäàð, áóðõàíû ä¿ðèéã çàëäàã. Ñóâðàãàíä õ¿íäëýë ¿ç¿¿ëæ íàð çºâ òîéð÷ ãàðààðàé. Áóðõàíû øàøíû ñóäàð íîìûã íàðèéí óðò öààñàí äýýð áè÷äýã ÷ åðäèéí íîìûí õýìæýýòýé öààñàí äýýð õýâëýõ òîõèîëäîë ÷ áàñ áèé. Ñóäàð íîìûã óëààí þìóó øàð äààâóóãààð áàðèíòàãëàäàã. Íîì ñóäðûã íàì äîð ãàçàðò òàâèõ, äýýã¿¿ð


��

íü àëõàõ áîëîí ººð áóñàä ýä ç¿éëèéã õàìààã¿é äýýð íü òàâèõûã öýýðëýäýã. Ñ¿ì õèéäèéã òîéðîí ìåòàëë, öèëèíäðèéí õýëáýðòýé äîòðîî íîì ñóäàð àãóóëñàí ç¿éëèéã õ¿ðä ãýõ áºãººä ¿¿íèéã íàð çºâ ýðã¿¿ëíý. Èíãýñíýýð ìºðãºë óíøëàãûã àãààðò ò¿ãýýí òîî òîìøã¿é îëîí àìüòàíä òóñ õ¿ðãýæ áàéíà ãýñýí óòãà þì.

Ìîíãîë÷óóäûí íèéòëýã ¸ñ

Àëèâàà áèåò áîëîí õ¿ì¿¿ñèéã çààõäàà ¿ðãýëæ ãàðûíõàà àëãûã äýýø íü õàíäóóëààðàé. Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ãàðûí õóðóóãààð çàíãàõ íü çîõèñã¿é ¿çýãäýë áèëýý. Õýí íýãýí òàíüä õîîë, óíä ºãâºë çààâàë àâ÷ àìñààðàé. Öààø íü èäýæ àìæèìã¿é áîë ºìíºõ øèðýýí äýýðýý áóöààí òàâüæ áàñ áîëíî.


��

ÄÝÄ Á¯ËÝÃ: ÁÀÐÈÌÒÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Áàéãàëü õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãàà ñ¿ì õèéä¿¿ä

Ýíý á¿ëãýýñ áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãàà ñ¿ì õèéä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õàðèëöàõ õàÿãûã ¿çíý ¿¿.

1. ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí áóþó Ãàíäàí õèéä

Óëààíáààòàð õîòîä îðøèõ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü 850 îð÷èì ëàìòàé, Ìîíãîë óëñûí õàìãèéí òîì õàìãèéí ÷óõàë õèéä áèëýý. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õýìýýõ íýð íü Òºãñ áàÿñãàëàíò èõ òèâ ãýñýí óòãàòàé. Ýíý õèéä Ýðäýíýçóó õèéä áîëîí áóñàä ãîë ãîë õèéä¿¿äòýé õàìòðàí áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áºãººä ARC, Äýëõèéí Áàíêíààñ õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºð¿¿äýä èäýâõòýé îðîëöîæ áóñàä ñ¿ì õèéä¿¿äèéã ýíý ÷èãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëæ áàéãàà ¿ëãýð æèøýý õèéä þì.

Òóñ õèéäèéã áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîí àæèëëàäàã Äà ëàì Áÿìáàæàâ õýëýõäýý “Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü ¿íäñýí áóðõàíû øàøíû ñóðãàëòàà ãîëëîí àíõààðäàã áèëýý. Ãýõäýý áàéãàëü õàìãààëàõ àæèë áîë ñ¿ì õèéä¿¿äèéí ñóðãàëòûíõ íü ñàëøã¿é íýã õýñýã ìºí. ¯éëèéí ¿ðèéí ñóðãààëûí äàãóó ëàì íàð ìîä îãòëîõ, óñ áîõèðäóóëàõèéã öýýðëýõ áà õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëäàã. ªíãºðñºí 70 æèëä êîììóíèñòóóä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã ¿íäñýíäýý á¿ðýí ¿ã¿é õèéñýí. Òèéìýýñ ëàì õóâðàãóóä áèä ñ¿éòãýãäñýí ñ¿ì õèéä, àëäàãäñàí ̧ ñ óëàìæëàëàà äàõèí ñýðãýýõýýð àæèëëàæ áàéíà. Õàðèí îäîîíîîñ ýõëýí áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãìèéí ñàëáàðò õàíäñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. Èðýýä¿éä ýäãýýð ñàëáàðóóäàä îëîí ç¿éë õèéæ á¿òýýõýýð òºëºâëººä áàéãàà.”

“Ñ¿ì õèéä á¿ð ñ¿ñýãòýí îëîíä çîðèóëñàí áàéãàëü îð÷íû òóõàé ñóðãàëò, òàíèí ìýäýõ¿éí òóñãàé ºðººòýé áîëîõ õýðýãòýé. Õýðýâ òóñãàé ºðºº ãàðãàõ áîëîìæã¿é áîë ÿäàæ ñ¿ì õèéä äîòðîî òóñãàé áóëàíòàé áîëîõ õýðýãòýé. Ëàì õóâðàãóóä îëáîðëîëò õèéãäñýí áîëîí õèéãäýýã¿é ãàçàð íóòàãò àìüäàð÷ áóé íóòãèéí àðä îëîíòîé óóëçàí áàéãàëü îð÷íû òàëààð ÿðèà òàíèóëãà õèéõ õýðýãòýé áàéíà. Ó÷èð íü áóðõàíû øàøíû ñóðãààë çàðèìäàà çàñãèéí õóóëü ä¿ðìýýñ ÷ èë¿¿ õ¿÷òýé áàéäàã” ãýâ.

Õýðýãæ¿¿ëñýí òºñë¿¿ä

�. “Àìüä ãàðèãò çîðèóëñàí íàíäèí áýëýã” Êàòìàíäó õîòîä äýëõèéí øàøèíòíóóäûí õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿äèéã òàíèëöóóëàõ óóëçàëò õóðëûã �000 îíä WWF, ARC-ààñ çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä ýíý óóëçàëò õóðàëä îðîëöîí ìºõëèéí èðìýãò õ¿ðýýä áàéãàà öàñíû èðâýñ, ãºðººñèéã õàìãààëàõ îëîí çóóíû ò¿¿õòýé Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû óëàìæëàëûã òàíèëöóóëæýý. Ýíý óëàìæëàë íü áóðõàíû øàøíû àìüòàí á¿ãäèéã õàéðëàí õàìãààëàõ ñóðãààëûí íýã õýëáýð áºãººä


��

áóðõàíû øàøèíòíóóäûã áàéãàëèéí áàÿëàãèéí ìåíåæìåíòèéã òîãòâîðòîé àøèãëàõàä õºø¿¿ðýã áîëäîã áàéíà. �00� îíä áóðõàíû øàøèíòíóóäûí óëàìæëàëò òàõèëãàò Áîãä Õààí óóë (Ìîíãîëûí õàìãèéí àíõíû áóðõàíû øàøíû äàðõàëñàí óóë), Õàí Õýíòèé òóñãàé õàìãààëàëòûí á¿ñ çýðýã ãàçðóóäàä ýíýõ¿¿ àìüä ãàðàãò çîðèóëñàí íàíäèí áýëãèéã õ¿ðãýñýí.

�. Ìîíãîë îðíû àðèóí äàãøèí ãàçðóóäûí òóõàé öóâðàë õýâëýë¿¿ä: Ìîíãîë îðíû àðèóí äàãøèí ãàçðóóä �00�, Íóòàã îðíû äîìîã �00�, Óóë, óñíû òàõèëãà �004

�. Áàéãàëü ýêîëîãè, õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàãà õóðàë.

4. Çóðãààí ãàçàðò ÷óëóóí õºøºº áîñãîñîí. Ýíý òºñëèéã ARC, WWF-ààñ õýðýãæ¿¿ëñýí.

5. Áóðõàíû øàøèí, áàéãàëü îð÷íû òóõàé ñýòã¿¿ë ãàðãàñàí.

6. Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº õèéñýí.

7. Áóðõàíû øàøíû áàéãàëü îð÷íû õºãæëèéí õîëáîîã ¿¿ñãýëöñýí. Ýíý õîëáîîíû çîðèëãî íü èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ëàì õóâðàãóóä áîëîí ñ¿ì õèéä¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýõýä ÷èãëýñýí. Òîäîðõîé ºäð¿¿äýä ìàë ãàðãàõ, àí àãíàõûã öýýðëýñýí çóðõàéí öàã òîîíû áè÷ãèéã õýâë¿¿ëñýí. (Äýëãýðýíã¿éã 4 ä¿ãýýð á¿ëãèéí � ä¿ãýýð õýñãýýñ ¿çíý ¿¿)

8. Áóñàä ñ¿ì õèéä¿¿äèéí àäèë íóòàã îðíû ñàéí ñàéõíû òóëä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ îâîî òàõèëãûí çàí ¿éëèéã õèéäýã.

9. Áóðõàíû Øàøíû Óðëàõóéí Óõààíû Äýýä Ñóðãóóëèéí çàõèðàë áóðõàí÷ ëàì Ã. Ï¿ðýâáàòòàé õàìòðàí ×àíñàà ñîíèíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àñóóäëààð íèéòëýë õýâë¿¿ëñýí. NÅÌÎ ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí òºñëèéí õ¿ðýýíä áóðõàí÷ ëàì Ã. Ï¿ðýâáàò Ìîíãîëûí õºäºº íóòãààð óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ ñýäâýýð ëåêö óíøñàí.

��. Øàøèí, Áàéãàëü Îð÷èí, Õºãæèë íîìûã îð÷óóëàí, ýìõòãýí õýâë¿¿ëñýí.

��. Óóë óñíû ýçýí Öàãààí ºâãºíèé øèíý òàíêà çóðãèéã á¿òýýñýí áºãººä ýë çóðàãò îâîî òàéëãà, ìàë ñýòýðëýõ, ä¿ëöýíãèéí ýëñ ãîë óñàíä ºðãºõ, ìîäíû ýçíèéã àðãàäàõ çýðýã ¿éë ÿâäëûã òóñãàñíûã ýíý òîâõèìîëä àøèãëàâ. ¯¿íèéã ñ¿ì õèéä áîëîí ñ¿ñýãòýí õ¿ì¿¿ñò òàðààíà.

Õèéäèéí ò¿¿õýýñ

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿í òàâäóãààð áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò áýýð Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéã àíõ �8�8 îíä Äàëõûí äýíæ äýýð áàéãóóëæýý. Òýðýýð áóðõàíû øàøíû á¿õèé ë óõààíä îðîéëñîí áèëèã îþóíû äýýä õóòãûã îëñîí ãýãýýíòýí áàéñàí þì.

Òóõàéí ¿åä 5’000 ãàðàí ëàì õóâðàãòàé, áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààí, óëàìæëàëò àíàãààõ óõààí, çóðõàéí óõààí áîëîí òàðíèéí ¸ñíû åñºí äàöàíòàé áàéæýý. ÕÕ


�4

çóóíû ýõýí ¿åñò Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä Ìîíãîëä áóðõàíû øàøíû ñóäëàëûí ¿íäñýí òºâ íü áîëæ ÷àäñàí áàéäàã. Ãýâ÷ �9�8 îíä õýëìýãä¿¿ëýëòèéí øóóðãàíä õààãäàæ çóðãààí æèëèéí äàðàà áóþó �944 îíä ¿çâýðèéí áàéäëààð äàõèí íýýãäñýí áºãººä êîììóíèñò çàñãèéí ¿åä øàøèí íîìûí ¿éë àæèëëàãààòàé áàéñàí öîðûí ãàíö õèéä áàéæýý. ªíººäºð ýíý õèéä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òºâ íü áºãººä ãîë ãóðâàí äóãàí, ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò áóðõàíû øàøíû èõ ñóðãóóëü, Äàø÷îéíïýë, Ãóíãàà÷îéëèí, Èäãàà÷îéíçèíëèí çýðýã ã¿í óõààíû óëàìæëàëò ñóðãóóëèóä, óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû áîëîí çóðõàéí äàöàí, òàðíèéí ¸ñíû Æ¿ä äàöàí çýðýã ñàëáàðóóäòàé.

ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åýð ºíººãèéí Óëààíáààòàð õîòûã Èõ õ¿ðýý áóþó “Õóðàë íîìûí èõ îðîí” ãýñýí óòãààð íýðëýæ áàéæýý. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü Òºâäèéí áóðõàíû øàøèíä çýðãýìæýýðýý Äàëàé ëàì, Âàí÷èí áîãä íàðûí óäàà îðîõ Áîãä õààí áóþó Áîãä ãýãýýí àëäðààð îëíîî àëäàðøñàí Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí ñóóäàë áàðüñàí õèéä þì.

�9�� îíä �6.5 ìåòð ºíäºðòýé Æàíðàéñèã áóðõàíû ä¿ðèéã á¿òýýñýí áîëîâ÷ êîììóíèñò çàñãèéí ¿åä óã ä¿ðèéã ýâäýí õàéëóóëæ ìåòàëëààð íü çýâñýã õèéñýí ãýäýã. Òóñ õèéäèéí íàñòàé ëàì õóâðàãóóäûí ñàíàà÷ëàãà áîëîí òýð ¿åèéí ñî¸ëûí ÿàìíû ñàéä áàéñàí Í. Ýíõáàÿðûí äýìæëýãýýð óã áóðõàíûã �996 îíä äàõèí á¿òýýí çàëñàí íü Ìîíãîë÷óóäûí áàõàðõëûã ýðã¿¿ëýí àâ÷èðñàí ¿éë ÿâäàë áîëñîí.

�990 îíä àíõíû áóðõàíû øàøíû èõ ÷óóëãàíûã îðîí äàÿàð çàðëàí çîõèîí áàéãóóëæýý. Ìîíãîë äàÿàð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí á¿õèé ë ñ¿ì õèéä¿¿äèéí òýðã¿¿ëýã÷èä áîëîí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí ýíý ÷óóëãàíààð ¿íäýñíèé õýìæýýíä õàìãèéí òîì íü áîëîõ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéã Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíû òºâººð, òóñ õèéäèéí òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàìûã óã òºâèéí òýðã¿¿íýýð òóñ òóñ ñîíãîæýý. Ýíý õèéä Ìîíãîë óëñûí �� àéìãèéí ñ¿ì õèéä¿¿äèéã áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàäàã áà Àçèéí áóääèñòóóäûí ýíõ òàéâàíû áàãà õóðëûí óäèðäàõ ãàçàð �969 îíîîñ õîéø ýíý õèéä äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Õàðèëöàõ õàÿãÃàäààä õàðèëöààíû àëáàíû ëàì Á. Ìºíõáààòàð Àæëûí óòàñ: +976-��-�60��7 Ôàêñ: +976-��-�60�54 Ãàð óòàñ: +976-998�4099 Öàõèì õàÿã: [email protected], [email protected]. Äà ëàì Áÿìáàæàâ Àæëûí óòàñ: +976-��-�00974 Ôàêñ: +976-��-�60�54 Ãàð óòàñ: +976-99��74�5 Öàõèì õàÿã: [email protected].

2. Ýðäýíýçóó õèéäýýñ ARC, Àíãëèéí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàì, Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà

Ýðäýíýçóó õèéä íü ×èíãèñ õààíû íèéñëýë Õàð Õîðóì õîòûí òóóðèí äýýð áàéãóóëàãäñàí áºãººä ãàçàð ç¿éí õóâüä Ìîíãîë îðíû òºâ õýñýãò îðøèíî. Óëààíáààòàð õîòîîñ àâòî ìàøèíààð 6 öàã çîð÷èí óã õèéäýä õ¿ðäýã. Äýýð ¿åäýý 6� äóãàíòàé �’000 ãàðàí ëàìòàé áàéñàí áîëîâ÷ �9�9 îíä äàéðñàí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí õàð ñàëõèíä


�5

á¿ãä ñ¿éòãýãäñýí àæ. �990-ýýä îíû ¿åä Ëàâðàí äóãàí íü ëàì õóâðàãóóäûí ìýäýëä ýðãýæ èðñýí áàéäàã. Õàðèí çóóãèéí ãóðâàí äóãàíûã ñ¿ì ìóçåéí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãàà áºãººä æóóë÷äûí î÷èõ äóðòàé ãàçàð áîëæýý. ªíººãèéí áàéäëààð Ýðäýíýçóó õèéä íü �0 ãàðóé çàëóó ëàì õóâðàãóóäòàé. Ýä¿ãýý Ýðäýíýçóó õèéä ººðèéí Erdene Zuu Endeavor (EZE) ñàëáàðààðàà äàìæóóëàí áîëîâñðîë, áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñíû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. EZE íü �005 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä ìºðãºë÷äèéí õàíäèâààð ñàíõ¿¿æäýã. ARC, Àíãëèéí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàì, Ìîíãîë óëñûí áàéãàëü îð÷íû ÿàìíàààñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ áàéâ.

1. Áîëîâñðîë �005 îíä áóðõàíû øàøíû áàéãàëü îð÷íû áàãà ñóðãóóëèéã áàéãóóëàí �0 ãàðàí çàëóó ëàì íàðò øàøíû áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõèéí çýðýãöýý óëàìæëàëò áà îð÷èí öàãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà óõààíûã ýçýìø¿¿ëæ áàéíà.

2. Ìîíãîëûí óëàìæëàëò ýêîëîãèéí òºñºëÁ¿ñ íóòàãòàà äàðõëàãäñàí îé ìîäûã ñ¿éòãýæ áàéãàà ÿâäëûã õÿçãààðëàõ çîðèëãîîð Ìîíãîëûí óëàìæëàëò ýêîëîãèéí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Íóòãèéí õàìãààëàëòòàé á¿ñýýñ ìîä õóëãàéãààð îãòëîí îðîí íóòãèéí õîîëíû ãàçàðò áîðëóóëäàã ÿäóó õ¿¿õä¿¿äèéí àñóóäàë îëíû ñýòãýëèéã çîâîîæ áàéâ. Îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ýíý òóõàé ìýäýýëñíýýð ëàì õóâðàãóóä òýäíèéã ãýð á¿ëèéíõ íü õàìòààð àìüäðàõ óõààíû ñóðãàëòàíä õàìðóóëñàí íü àíõëàí áîäñîíîîñ ÷ èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ýý.

�005 îíû 4 ñàðààñ 7 ñàðûí õîîðîíä 50 õ¿¿õýä UNESCO-ãèéí çàãâàðò ñóóðèëñàí àìüäðàõ óõààíû ñóðãàëòàíä íèéò 40 öàã õàìðàãäàæ óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ óõààí áà áóðõàíû øàøèíòàé òàíèëöàæ ººðèéãºº áîëîí áóñäûã õ¿íäëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ áîëîí õàðèëöààíû óõààíä ñóðàëöæýý. �006 îíä îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýëòýýð äàðààãèéí 50 õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéíõ íü õàìòààð ñóðãàëòàíäàà õàìðóóëñàí áàéíà. Ýíý õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä îé ìîäîî ñ¿éòãýâýë ÿìàð èõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàðàõ òàëààð õ¿¿õä¿¿ä òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëñîí. ªâëèéí öàãààð ò¿ëýý ò¿ëøíèé áýðõøýýë èõ ãàðäàã òóë ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéã óëàìæëàëò ãàð óðëàëä ñóðãàæ á¿òýýëèéã íü Õàðõîðèíä çî÷èëæ áàéãàà æóóë÷äàä áîðëóóëàõ áîëîìæèéã õºãæ¿¿ëýõ, àð ãýðèéã íü îðëîãûí ººð ýõ ñóðâàëæààð õàíãàõ, õîîëíû ãàçðóóäàä ò¿ëøíèé ººð òóéëáàðòàé õóâèëáàðûã íýâòð¿¿ëýõ, îðîí íóòãèéíõàà èäýâõòýé õ¿ì¿¿ñýýð ìîä àð÷ëóóëàõ çýðýã àæëóóäûã õèéæ áàéíà. 3. Áÿñàëãàëûí ìîäòîé öýöýðëýãÕàðõîðèí íü òàë, õàíãàé õî¸ðûí çààã äýýð îðøèíî. Óóëàðõàã ãàçðààðàà òîäîðõîé õýìæýýíèé îé ìîäòîé áîëîâ÷ ò¿ëýý áýëòãýõ, áàéøèí áàðèõàä õàíãàëòòàé áèø áèëýý. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíý íóòàãò îé ìîäûã îãòëîõ ÿâäàë õóðäàöòàé íýìýãäýæ áàéíà. Ëàì õóâðàãóóä ñóìûí òºâäºº îéðõîí �’000 õàâòãàé ìåòð ãàçðûã áÿñàëãàëûí çîðèóëàëòòàé àøèãëàõààð õàøàà òàòàí õàìãààëæýý. Ýíý õàøààíäàà Íîãîîí äàðü ýõèéí òèãýýð ìîä ñóóëãàæ áàéãàà íü òóðøèëòûí øàòàíäàà ÿâæ áàéíà. �007 îíä 800 õàð ìîäíû ñóóëãàö àâ÷èð÷ òàðüñàí áîëîâ÷ èõýíõ íü Õàð Õîðèíû õºðñ, öàã àãààðò òààðààã¿éí óëìààñ óðãààã¿é àæýý. Îðîí íóòãèéã ìîäæóóëàõàä ÿìàð òºðëèéí ìîä ýíý îð÷èí íºõöºëä óðãàõ áîëîìæòîéã òîãòîîõ áà îðîí íóòãèéíõàíä ò¿ëøíèé íàéäâàðòàé ººð ýõ ñóðâàëæèéã áèé áîëãîõ òàëûã ñóäëàõ çîðèëãîòîé.


�6

4. Ýêîëîãèéí ñ¿ì Ýðäýíýçóó õèéä Õàð Õîðèíû óóëàíä íýãýí æèæèãõýí ëóñûí ñ¿ì áàéãóóëæýý. Àÿëàã÷äûã áàéãàëü îð÷èíòîé ç¿é çîõèñòîé õàðüöàæ, õàéðëàæ õàìãààëààñàé ãýñýí ¿¿äíýýñ Ìîíãîë îðíû îíãîí çýðëýã áàéãàëèéí ãàçðûí çóðàã áîëîí ãýðýë çóðãóóäûã äýëãýí ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Ýíý ñ¿ìä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ ARC-òàé õàìòðàí õýâë¿¿ëñýí ìîä îãòëîõ, àí àãíàõ öýýðòýé ºäð¿¿äèéí áàðèëäëàãûã òîîöîí ãàðãàñàí öàã òîîíû áè÷ãèéã ò¿ãýýäýã àæ.

Õàðèëöàõ õàÿãÝðäýíýçóó õèéäèéí ëîâîí ëàì Áààñàíñ¿ðýí. Óòàñ: +976-990977�� Öàõèì õàÿã: [email protected].

5. Îíãîí äàãøèí ãàçàð Îíãîí äàãøèí óóëñûíõàà òóõàé ìýäýõ, õ¿íäëýí ø¿òýæ õàìãààëàõ íü îðîí íóòãèéíõíû àæèë áèëýý. EZE-ãýýñ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä íóóöààð õàäãàëæ ¿ëäñýí ñóäàð íîìóóäûã õàäãàëæ áàéãàà îðîí íóòãèéí àéë ºðõ¿¿äèéã ñóðâàëæëàí òîãòîîõîîð òºëºâëºæ áàéãàà áºãººä ýë õºòºëáºðò ñàíõ¿¿æèëò ¿ã¿éëýãäýæ áàéãàà àæýý. Ýðäýíýçóó õèéäèéí ëîâîí Áààñàíñ¿ðýí õýëýõäýý “Óã ñóäàð íîìíóóäûã ñóðâàëæëàí òîãòîîæ îëøðóóëàí îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë õýë ð¿¿ õºðâ¿¿ëýí õýâëýõ áîäîëòîé áàéãàà. Èíãýñíýýð ÿìàð àãóóëãàòàé ñóäàð íîìíóóä áîëîõûã îðîí íóòãèéí õ¿í àðäàä òàíèóëàõ áà òóõàéëñàí ä¿é÷ýí ºäð¿¿äýýð îðîí íóòãèéíõàà ñ¿ì õèéäýä óã ñóäàð íîìûã õóðàõ áîëîìæ áèé áîëîõ þì. Åð íü ñóäàð íîìóóäûã ñóðâàëæëàí òîãòîîõ òàë äýýð õ¿íäðýë ãàð÷ áàéãàà. Õ¿ì¿¿ñ èéì ñóäðûã ìºíãººð çàðâàë àøèãòàé ãýñýí áîäîëòîé áàéäàã áºãººä ëàìä ¿ç¿¿ëáýë ç¿ãýýð àâ÷èõíà ãýñýí áóðóó àéäàñòàé áàéäàã.” ãýâ. 6. Õîðèõ àíãè Õîðèãäëóóäàà öýöýðëýãæ¿¿ëýõ àðãà óõààíä ñóðãàõààð øèéäýæ, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõàä òîõèðñîí ¿ðæèë øèìò ãàçðûã õýðõýí ìýäýæ àâàõ òàëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã õ¿ññýí îðîí íóòãèéí õîðèõ àíãèéí äàðãèéã ëàì õóâðàãóóä Àíãëèéí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàìòàé õîëáîæ ºãñºí áºãººä òóñ ÿàìíààñ óã õîðèõ àíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä çîõèõ ¸ñíû äýìæëýãèéã ¿ç¿¿ëæýý.

Õàðèëöàõ õàÿãÝðäýíýçóó õèéä áîëîí Ýðäýíýçóó òºñëèéí ëîâîí ëàì, òýðã¿¿í Áààñàíñ¿ðýí. Óòàñ: +976-990977�� Öàõèì õàÿã: [email protected].

3. Äýëõèéí Áàíêíû NÅÌÎ ñàíòàé õàìòðàí ÿâóóëñàí Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäèéí óóðõàéí òºñºë

�005 îíû �0 ñàðä Óëààíáààòàð õîòîîñ ç¿¿í ç¿ãò �40 êèëîìåòðûí çàéòàé îðøèõ Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäýýñ ñàíàà÷èëàí Äýëõèéí Áàíêíû NÅÌÎ ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð óóðõàéãààñ áàéãàëü áà õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëæ áàéãàà ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áàðèìòæóóëàõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëæýý. Ýíý óóðõàé æèëäýý �.5 ñàÿ òîíí í¿¿ðñ îëáîðëîäîã áºãººä Óëààíáààòàð õîòûí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûí í¿¿ðñíèé 70 õóâèéã äàíãààðàà íèéë¿¿ëäýã.


�7

Äýëõèéí Áàíêíû NÅÌÎ ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí òºñºë íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà îðøèí ñóóã÷äûí áîëîí óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíäèéã íîöòîé ìóóòãàæ áàéæ áîëçîøã¿é ãýñýí òààìàãëàëä áîäèò õàðèóëò áîëñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òºñëèéí õ¿ðýýíä Áàãàíóóð ä¿¿ðýãò áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëýë, ñóäàëãààíû òºâèéã áàéãóóëæ àðä èðãýäýä ¿ð ä¿íã íü òàíèëöóóëàõ, îð÷íû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð ä¿¿ðãèéí îðøèí ñóóã÷äûã ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ çýðãýýð àæèëëàâ.

Óã ä¿¿ðýãò õèéñýí øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿í ãàðàõàä Áàãàíóóðûí óóðõàé íü îðøèí ñóóã÷äûí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãàëü îð÷èíä èõýýõýí ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí íü áàòëàãäæýý. Ýíý óóðõàéí í¿¿ðñíýýñ ÿëãàðàõ ìàø íàðèéí òîîñîíöîð, õ¿íä ìåòàëëûí ºíäºð õóâü áîëîí í¿¿ðñ îëáîðëîëòîîñ ÿëãàðàõ õèìèéí õîðòîé ýëåìåíò çýðýã íü îðîí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéâ. Çºâõºí Áàãàíóóð ä¿¿ðýã ãýëòã¿é óã í¿¿ðñèéã õýðýãëýäýã Óëààíáààòàð õîòîä ÷ ¿¿íòýé èæèë áàéäàë õýäèéíýý ¿¿ñ÷ýý.

Îëáîðëîëòûí ¿åä í¿¿ðñ õîðã¿éæ¿¿ëýõ ìåõàíèçìûã íýâòð¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéí òºâ áàéãóóëàõ, ìºí îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò áàéãàëü îð÷íû òàëààð áóðõàíû øàøíû áàðèìòàëäàã îéëãîëòûã ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îðóóëàõ, óóðõàé÷èä áîëîí òýäíèé àð ãýðèéíõýíä ºäºð òóòìûí õýðýãëýýíäýý í¿¿ðñíèé õîðûã áàãàñãàõ òàë äýýð ïðàãìàòèê çºâëºãºº ºãºõ áîëîìæ áèé ýñýõèéã àñóóñàí îëîí ñàíàë õ¿ñýëò èðñýí áàéäàã. Ýíý òºñëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü îðøèí ñóóã÷äûí ç¿ãýýñ îíöãîé äýìæëýã õ¿ëýýñýí ÷ ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí àëáà, îðîí íóòãèéí õðèñòèéí øàøèíòíóóäûí ç¿ãýýñ ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðñàí áàéíà.

�996 îíä áàéãóóëàãäñàí Îíöàð Åøýè Ëèí õèéä íü �6 ëàìòàé, 8 òóñëàõ àæèë÷èíòàé. Àíõ �996 îíä áàéãóóëàãäñàí ÷ �00� îíä ýíý íýðýýðýý äàõèí ñýðãýýãäñýí àæýý. Ýíý õèéä äýýð Çàíà Àãâààíáàëäàíãèéí ñóäàëãààíû òºâ áàéãóóëàãäàí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Øàøèí Ñóäëàëûí Òýíõèìòýé õàìòðàí ýíãèéí èðãýäýä áóðõàí øàøíû ìýäëýã îëãîõ, õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé ÿâóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíóóäûã ÿâóóëæ áàéíà. Ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿í îëäâîë ýíý õèéä áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãýì ð¿¿ ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíóóäûã öààøèä ºðãºí õ¿ðýýãýýð ÿâóóëàõ õ¿ñýëòýé àæ. “Õýðýâ áèäíèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ õóâü õ¿í, õàíäèâëàã÷èä áàéõ àâààñ ýíý òºñëèéã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ñîíèðõîë áèäýíä èõ áàéíà.” ãýæ Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäèéí ëîâîí ëàì õýëñýí þì. Ìºí òýðýýð “Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäýýñ øàøèí íîìûí òàë äýýð îëîí ñ¿ì õèéäòýé õàìòðàí àæèëëàäàã ÷ áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò ýíý ÷èíýýãýýð àæèëëààã¿é áàéíà. Ëàì õóâðàãóóäûã íü áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëòàíä õàìðóóëáàë ñ¿ì õèéä¿¿äýä ýíý ÷èãëýëýýð õàìòðàí àæèëëàõ íºõöºë äàðóé á¿ðäýíý. Áèäíèéõòýé èæèë òºñòýé òºñºë, ñàíàë ãàð÷ èðâýë áèäíèé ç¿ãýýñ õàìòðàí àæèëëàõàä áýëýí áàéíà.” ãýæ íýìæ õýëñýí þì.

Õàðèëöàõ õàÿã:Ëîâîí ëàì Î. Öàöðàëòòºð. Àæëûí óòàñ: +976-��-��578 Ãàð óòàñ: +976-99��-046� Öàõèì õàÿã: [email protected]. Òºñëèéí çºâëºõ Êàìî ¨øèàêè.


�8

4. Äàø÷îéëèí õèéä

Äàø÷îéëèí õèéä íü Óëààíáààòàð õîòîä áàéðøèëòàé áºãººä àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãààã õóðàë íîìîíäîî äààòãàäãààðàà îëíû òàíèë áîëæýý. Äàø÷îéëèí õèéäèéí ëàì Í. Áàòñàéõàíû õýëñíýýð áîë àøèãò ìàëòìàëûí êîìïàíèóäûí 80 õóâü íü ýíý õèéäýä ëóñ ñàâäàã àðãàäóóëàõ õóðàë íîì õóðóóëäàã àæ. Èíãýæ õóðàë íîì õóðàõ íü ãàçàð íºõºí ñýðãýýõýä äýì áîëäîã. Õàðèí êîìïàíèóä îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà ãàçàð, àøèãëàæ áàéãàà òåõíèêèéíõýý òàëààð ñ¿ì õèéäýýñ çºâëºãºº àâäàãã¿é òóë òóõàéí êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãàà áàéãàëü îð÷èíä ÷óõàì ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãààã ñ¿ì õèéä¿¿ä òºäèéëºí ìýääýãã¿é. Äàø÷îéëèí õèéä íü òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí îâîî òàéëãûí ¸ñëîëä îðîëöäîã áà ëàì õóâðàãóóä íü ãîë óñíû ëóñ ñàâäàãûã òàõèõ çàí ¿éëèéã ¿éëääýã. �005 îíä Òóæèéí íàðñàíä �’000 ìîä, Áîãä Õààí óóëàíä �’000 ìîä, �007 îíä Áîãä Õààí óóëàíä äàõèí �’000 ìîä òàðüñàí àæ. Äàø÷îéëèí õèéä ººð áóñàä øàøíû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõûí çýðýãöýý õ¿ì¿¿íëýã, áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàéãóóëëàãóóäòàé ìºí õàìòðàí àæèëëàäàã. Äýëõèéí Áóðõàíû Øàøèíò Çàëóó÷óóäûí Õîëáîî, Àçèéí Áóääèñòóóäûí Ýíõ Òàéâàíû Áàãà Õóðàë, Äýëõèéí Áóääèñòóóäûí Õîëáîîíû ãèø¿¿í õèéä áèëýý.

“Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÿâäàë áîë áóðõàíû øàøíû ñàëøã¿é íýã õýñýã áèëýý. Áóðõàíû øàøèí áîë øèíæëýõ óõààí÷ øàøèí áà áàéãàëü õàìãààëàõ àðâèí èõ óëàìæëàëòàé. Õîã òàðèõ, àìüòíû àìü òàñëàõ, ãàçàð óõàæ õºíäºõèéí ¿ð äàãàâàðûã ó÷èð øàëòãààíû ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàí ñóðãàäãààðàà áàéãàëü ýêîëîãèä ýýëòýé øàøèí þì. Åð íü áóðõàíû øàøíû ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíóóäûíõ íýã íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éë ìºí. Áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñò çàëóó õ¿ì¿¿ñèéã òàòàí îðîëöóóëàõ õýðýãòýé áºãººä òýäýíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñýòãýõ¿éã áèé áîëãîõ íü ÷óõàë. Ãýðèéíõýý ãàäíàõ îð÷íû õîãèéã öýâýðëýæ áàéãàà ñóðãóóëèéí æààõàí õ¿¿õýä ÷ õàæóóãààð ºíãºð÷ áàéãàà õýí á¿õýíä òýð ñýòãýõ¿éã ºã÷ ÷àäàõ þì.” ãýæ Í. Áàòñàéõàí ºã¿¿ëýâ.


Óðüä íü Äàø÷îéëèí õèéäýä îëîí ýðäýì ìýäëýãòýé ëàì õóâðàãóóä ñóóæ áàéæýý. Ýë õèéä �990 îíä äàõèí ñýðãýýãäñýí áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð �00 ãàðàí ëàìòàé. Öîã÷ýí äóãàí, Ñàõèóñíû äóãàí, Ãàíäàí÷îéíõîðëèí çýðýã ãóðâàí äóãàíòàé áºãººä ìºí îëîí õîâîð íàíäèí ø¿òýýí áóðõàíòàé. �998 îíä Ç¿¿í Õ¿ðýý Êîëëåæèéã áàéãóóëñàí. Òóñ êîëëåæ ëàì õóâðàãóóäàä áóðõàíû øàøíû áîëîâñðîë, áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààí, Ñàíñêðèò, Òºâä, Ìîíãîë õýë ç¿éí óõààíûã ýçýìø¿¿ëäýã.

Õàðèëöàõ õàÿã:Õàìáà ëàì Äàìáàæàâòàé áàéãàëü îð÷íû òºñëººð õàðèëöàæ áîëíî. Óòàñ: +976-��-�5�006.


�9

5. Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä

Ñýëýíãý àéìãèéí íóòãèéí õîéä õýñýãò îðøèõ ýíý õèéä Ìîíãîëûí ãóðàâ äàõü òîì õèéä þì. ªíººäºð ýíý õèéäýä 60 îð÷èì ëàì õóâðàãóóä ñóóðèí àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä ëàì õóâðàãóóä íü õèéäèéíõýý õ¿ðýýíä àìüäàðäàã öººõºí õèéä¿¿äèéí íýã þì. �00� îíä Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä Àìàð Ìºð ÒÁÁ-ûã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ õîðèãäëóóä, ºí÷èí õ¿¿õä¿¿ä, ÿäóó áóóðàé àéë ºðõèéí õ¿¿õä¿¿äýä ¿éë àæèëëàãààãàà õ¿ðãýæ ýõýëæýý. Ýíý ÒÁÁ áóðõàíû øàøíû ëèäåð¿¿äèéã ãàäààäààñ óðèí çàëæ íîì òàâèóëàõ çýðãýýð áóðõàíû øàøíû ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëäàã.

�00� îíä ARC, WWF-ààñ çîõèîí áàéãóóëñàí áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ëàì íàðàà õàìðóóëñàí. (Ýíý õºòºëáºðººð ñ¿ì õèéä¿¿ä áàéãàëü öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé ñóðãàëòàíä ñóóñàí àæýý.) “Ìîíãîë îðíû îíãîí äàãøèí ãàçðóóä” õýìýýõ íîìûã õýâë¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëñàí. �004 îíä Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä ARC-ààñ WWF-òàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí áóðõàíû øàøíû ¿íäýñíèé áîëîâñðîëûí õºòºëáºðò îðîëöæýý. Ýíý õºòºëáºðººð ëàì õóâðàãóóä áîëîí ìàë÷äûã óñíû íººö áîëñîí ãîë ãîðõèéã õàìãààëàõ òóõàé ñóðãàëòàä õàìðóóëàí ãîë óñ õàìãààëàõ øàøíû çàí ¿éë ¿éëäñýí áºãººä ýíýõ¿¿ çàí ¿éëèéí à÷ õîëáîãäëûã îðîí íóòãèéíõàíä òàíèóëæýý. Ýíý òºñºë çàñãèéí ãàçðààñ çàðëàñàí “Ìîíãîë óëñûí Óëñûí ¯íäýñíèé Æèëèéí Àÿí”-ä áàãòñàí áàéíà. Ýä¿ãýý æóóë÷èä, ìºðãºë÷èä èõýýð èðýõèéí õèðýýð õîã õàÿãäëûí àñóóäàë àíõààðàë òàòàæ ýõýëæýý.


Ìàíæ ×èí óëñûí Ýíõ Àìãàëàí õààí çàðëèã áóóëãàí Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéã ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðò çîðèóëàí áàéãóóëæýý. (Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí øàøíû èõ ñóðãóóëèéã ýíý èõ õóòàãòûí íýðýýð íýðëýñýí áàéäàã). Õèéäèéí áàðèëãûí àæèë �7�6 îíä ýõýëñíýýñ õîéø àðâàí æèëèéí äàðàà äóóñ÷ýý. �9�0-ààä îíû õýëìýãä¿¿ëýëòýýð ýíý õèéäèéí á¿õ äýýä ëàì íàðûã åã¿¿òãýñýí áºãººä õàäãàëàãäàæ áàéñàí õîâîð íàíäèí ëàãøèíãèéí ø¿òýýí¿¿ä áîëîí ñóäðóóäûã ¿ã¿é áîëãîñîí áàéíà. Íóðàíãè áîëñîí ýíý õèéäèéí ñýðãýýí áîñãîëòûí àæëûã �990 îíä ýõë¿¿ëñýí áàéäàã.

6. Õàìàðûí õèéä

Äîðíîãîâü àéìãèéí íóòãèéí ç¿¿í õýñýãò îðøèõ Õàìàðûí õèéä íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñàëáàðò ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàæ áàéãàà áºãººä Òàâàí äîõèî ÒÁÁ-òàé õàìòðàí ãîâèéã ìîäæóóëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñýí. Îðîñ öýðã¿¿äèéí ñ¿éòãýñýí õàéëààñ ìîäíû òºãºëä �00 ñóóëãàö òàðüñàí íü àæëûíõ íü ãàðàà áàéâ. �00� îíîîñ õîéø îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿äèéí òóñëàëöààòàéãààð Õàìàðûí õèéäýä îëîí çóóí ìîä ñóóëãàñàí áîëîâ÷ óñíû àñóóäàë, ìàë, ñàëõè øóóðãàíààñ ñàéí õàìãààëæ ÷àäààã¿é, ìîäíû ñîíãîëòîî áóðóó õèéñýí áîëîí ìîä ñóóëãàõ àðãà òåõíîëîãè íü áóðóó áàéñàí çýðãýýñ øàëòãààëàí îëîí çóóí ìîä àìüäàð÷ ÷àäààã¿é àæ. Ãýñýí õýäèé ÷ íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéí óäèðäàã÷ áºãººä Õàìàðûí õèéä ìóçåéí çàõèðàë Àëòàíãýðýë “Îëîí óäàà ñóóëãàæ áàéæ ìîä ñóóëãàõ òóðøëàãà õóðèìòëóóëíà. Ìîä óðãóóëæ öºëæèëòèéí ýñðýã òýìöýíý. Ìîäíû ¿íäýñ õºðñºí äîð óñ ÷èéã òàòàí óñíû õóðèìòëàë áèé áîëãîíî ãýæ èòãýæ áàéãàà” õýìýýí ÿðüæ áàéëàà.


40

Äàðààãèéí óäàà ìîä òàðèõ òóõàéí ãàçðûí õºðñèéã õ¿í, ìàøèíû õºëä ñ¿éòãýãäýõýýñ ñýðãèéëñýí õàøàà áîñãîõîîð òºëºâëºæýý. Áàéãàëü õàìãààëàõàä áóðõàíû øàøíû çàí ¿éëèéã àøèãëàõ õýðýãòýé ãýæ Àëòàíãýðýë ÿðüäàã áºãººä òýðýýð íàñ áàðñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóðñãàëä çîðèóëàí ìîä òàðüäàã óëàìæëàëûã áèé áîëãîõîîð õººöºëäºæ áàéãàà àæýý. Ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí Måñeoð ÒÁÁ-òàé õàìòðàí �5’000 åâðîíû òºñâººð Õàìàðûí õèéä äýýð õ¿¿õäèéí öýöýðëýã áîëîí îðîí íóòãèéíõàíä çîðèóëñàí ìýäýýëëèéí òºâ ìºí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäààã¿é íàñàíä õ¿ðýã÷èä áîëîí ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äýä çîðèóëñàí àëáàí áóñ ñóðãàëòûí òºâèéã áàðüæ áàéíà.

Õàìàðûí õèéäèéí ò¿¿õýýñ

�8�0 îíû ¿åä Ìîíãîëûí íýðò ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, çîõèîë÷, Ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæàà ýíý õèéäèéã áàéãóóëæýý. Òýðýýð ýíãèéí àðä îëíû áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿éëñò ººðèéí àìüäðàë õºäºëìºðºº çîðèóëæ áàéñàí áºãººä óã õèéä äýýð ñóðãóóëü, òåàòð, ìóçåé, íîìûí ñàí çýðãèéã áàéãóóëàí ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ àæèëä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéâ. Òóõàéí ¿åäýý Õàìàðûí õèéä 4 äàöàí, � õ¿¿õäèéí äàöàí, 80 ãàðóé ñ¿ì, 500 ãàðóé ëàì õóâðàãòàé áàéñàí ãýäýã. Äàíçàíðàâæààãèéí íºëººãººð ýìýãòýé÷¿¿äýä àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëîìæ íýýãäñýí áàéíà. Õèéäèéí õîéíî õýä õýäýí àãóé áàéõ áà ýíý àãóéíóóäàä ëàì õóâðàãóóä �08 õîíîãèéí á¿òýýë áÿñàëãàëä ñóóäàã áàéæýý. Õàìàðûí õèéä íü Óëààí ìàëãàéòíû ¸ñíû ÷óõàë òºâ áºãººä ýíý õèéäýä Ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæàà ñóóðèí çàëàð÷ áàéñàí þì. �9�8 îíä ýë õèéä á¿ðýí óñòñàí ÷ �990 îíû ¿åä äàõèí ñýðãýýãäñýí. Õèéäèéí îéðîëöîî àëèâàà ºâ÷íèéã àíàãààõ óâèäàñòàé ðàøààíû õóäàã áàéõ áºãººä Äàíçàíðàâæàà ººðèéí çîõèîñîí “Àäèñòèò ¸ñíû ñóäàð”-òàà ýíý ðàøààíûã õîäîîä, íàðèéí ãýäýñ, öºñ, ýëýãíèé ºâ÷íèéã àíàãààõ óâèäàñòàéã òýìäýãëýýä õýðýãëýõ çààâàð÷èëãààã íü ìºí ºãñºí áàéíà.

7. Ëóâñàíäàíçàíæàíöàí Ñóäëàëûí Òºâ

Ìîíãîë îðíû ºìíºä õýñýãò îðøèõ Áàÿíõîíãîð àéìàãò áàéðøèëòàé óã òºâ íü õóòàãò, ýðäýìòýí Õàí÷ýí ×îéæèë Ëóâñàíäàíçàíæàíöàíãèéí (�6�9-�704) çîõèîë á¿òýýëèéã îëíû õ¿ðòýýë áîëãîõ, øàøèí íîìûí áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çýðýã ¿éë àæëóóäûã ÿâóóëäàã. Ýíý òºâ íü ñ¿ì õèéäèéí òýðã¿¿ä, ýðäýìòýä, øèíæëýõ óõààí÷äûã óóëçàëääàã ãàçàð áîëñîí þì.

à. ËîááèËóâñàíäàíçàíæàíöàí ñóäëàëûí òºâ íü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, ñóðòàë÷èëàõ òàë äýýð áàò áºõ áàéð ñóóðüòàé ÿâñààð èðñýí. �990 îíîîñ ýõëýí îðîí íóòãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéã àìæèëòòàé ëîááèäñîíû ¿ð ä¿íä àéìãèéí îíãîí äàãøèí òàõèëãàò ãàçðóóäûã òîãòîîëãóóëæ òóõàéí ãàçðóóäàä àøèãò ìàëòìàëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîëãóóëñàí áàéíà. �005 îíä îíãîí äàãøèí ãàçàð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí ãóðâàí êîìïàíè àæèëëàãààãàà çîãñîîñîí áîë äàõèí ãóðâàí êîìïàíè óäàõã¿é ¿éë àæèëëàãààãàà çîãñîîõîîð áîëæýý. ªíººäðèéí áàéäëààð àøèãò ìàëòìàëûí ëèöåíç àâñàí �00 îð÷èì êîìïàíèòàé ýíý òºâ òýìöýæ áàéãààãèéí çýðýãöýý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõûí òóëä àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèéã äàõèí õÿíóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà.


4�

�006 îíä Àçèéí Ñàíòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí õóðëûí ¿åä áàéãóóëàãäñàí Íóòàã óñàà õàìãààëàõ ýâñëèéã òºâèéí òýðã¿¿í Ä. Áàòáîëä òýðã¿¿ëäýã áºãººä ¿¿íä �4 õºäºëãººí íýãäýýä áàéãàà àæýý. Ýíý õóðëààñ õîéø Áàÿíõîíãîð àéìãèéí èðãýä àøèãò ìàëòìàëûí ¿éë àæèëëàãààã áàãàñãàõ òàëààð èäýâõòýé àæèëëàñàí áºãººä îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà êîìïàíèóäûí ýñðýã óäàà äàðààëñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí àæ. “Áèä íóòãèéí èðãýäèéí áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ, òýäíèéã õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõýý ýäëýõýä íü àíõààðëàà õàíäóóëäàã. Ìýäëýãòýé õ¿ì¿¿ñ àëèâààã àìàðõàí îéëãîõ áºãººä òýäíèéã íÿöààõ õýö¿¿.” ãýæ Áàòáîëä òàéëáàðëàæ áàéâ. Ýäãýýð õºäºëãººí¿¿äèéí ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ýíý á¿ñ íóòàãò îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà êîìïàíèóä áàéãàëü îð÷íû òàë äýýð àíõààðàë òàâèõ áîëæýý. Æèøýýëáýë: áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëòèéí õ¿ðýýíä îëáîðëîëò õèéãäñýí ãàçðóóäàä ÷àöàðãàíû ìîä òàðüæ áàéíà.

á. Îíãîí äàãøèí ãàçðóóäÝíý òºâººñ óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ óõààíûã ñýðãýýõ, òàõèëãàò ãàçðóóäûí òàõèëãûí ¸ñûã ñýðãýýõ àæëûã äýìæäýã. Ãóðâàí æèëèéí äîòîð ýíäõèéí ëàì õóâðàãóóä Òºâä, Ìîíãîë õýë äýýð áè÷èãäñýí “Áàÿíõîíãîð íóòãèéí ëóñ ñàâäàãèéã òàõèõ òàõèëãûí ñóäðóóä” õýìýýõ íîìûã ýìõýòãýí àðä îëíû õ¿ðòýýë áîëãîñîí. Ýä¿ãýý ýë òºâººñ òàõèëãàò óóë õàéðõàíä çîðèóëñàí õýä õýäýí ñ¿ìèéã áàðüæ áàéãóóëàõààð áàðèëãûí àæëàà ýõë¿¿ëýýä áàéãàà àæ.

ñ. Ìîä, õ¿íñíèé íîãîî�004 îíä ýíý òºâººñ ºíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä òàë õóâü íü ñ¿éäñýí Ò¿éí ãîëûí óä ìîäíû òºãëèéã ñýðãýýõ àæëûã ã¿éöýòãýæýý. ßïîí óëñûí Îéòà Ïðåôåêòóð ñóäàëãààíû òºâòýé õàìòðàí îðîí íóòãèéõàíä àøèãò ìàëòìàëààñ ººð îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõûí òóõàéòàä ÷èõðèéí õ¿ðýí ìàíæèí òàðèàëñàí. �00� îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë ÀDRA-òàé õàìòðàí ýð¿¿ë õ¿íñíèé òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìîäæóóëàëò �0 õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Áàÿíõîíãîð àéìãèéí çàõèðãààíû àëáàòàé õàìòðàí �00� îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë 85’000 ìîä ñóóëãààä áàéíà.

Õàðèëöàõ õàÿã[email protected]. Óòàñ: +976-99449889

8. Ãàíäàíäàðæààëèí õèéä

Òóñ õèéä íü Ìîíãîëûí àëñ õÿçãààð Õàí Õºõèéä îðøèõ áàãàõàí õèéä áºãººä àíõ �8�8 îíä áàéãóóëàãäñàí. Õîæèì �990 îíä äàõèí ñýðãýýãäñýí áîë ºíººãèéí áàéäëààð �7 ëàì ýíý õèéäýä øàâèëàí ñóóæ áàéíà. Îð÷íû ðàøààí óñíû ÷àíàðûã øèíæë¿¿ëýõ òºñºë äýýð ARC-ààñ äýìæëýã àâñàí. Îðîí íóòãèéí îíãîí äàãøèí ãàçðóóäûã íýðëýâýë Õàí Õºõèéí îâîî, Öàãààí íóóðûí îâîî, Õîñûí îâîî, Òàõèëòûí îâîî, Äýëãýðèéí îâîî, Ìîäòîëãîéí îâîî, Ãè÷ãèéí îâîî, Õàíãèëöàãèéí ãîë ýäãýýð áîëíî.

ARC/WWF-èéí Õàí Õºõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéí õ¿ðýýíä îðîí íóòàãò ìîä áýëòãýõ àæëûã áàãàñãàí ò¿ëøíèé ººð ýõ ñóðâàëæèéã áèé áîëãîõ àæëûã ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Óã òºñëèéí õ¿ðýýíä ýíý àëñ õÿçãààðëàãäìàë íóòàãò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ


4�

áàéãàà ñ¿ì õèéä¿¿äèéí äýìæëýãýýð áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàãóóä áîëîí ýíãèéí àðäàä çîðèóëñàí ýêîëîãèéí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëñàí þì.

Õàðèëöàõ õàÿã:Óòàñ: +976-0�454��60

9. Ãàíäàí Øàää¿âëèí õèéä

Îðõîí àéìàãò îðøèõ ýíý õèéäèéí îéðîëöîî çýñ ìîëáèäåíèé ¿íäñýí îðä áàéäàã áºãººä ëàì íàðûí ¿çýæ áàéãààãààð áîë óóðõàéãààñ ÿëãàðàõ áîõèðäëûí óëìààñ ýíý íóòàãò òºðºëõèéí ç¿ðõíèé ñîãîãòîé õ¿¿õäèéí òºðºëò ºíäºð õóâüòàé áàéãàà àæ��. Ýíý õèéäèéí ëàì õóâðàãóóä áóðõàíû øàøíû ¿íäýñíèé áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºðò îðîëöîõ õ¿ñýëòýé áàéäàã áàéíà.

10. Ñýëýíãý àéìãèéí õèéä

Ýíý õèéä æèæèã øàòàëáàðòàé ìîä òàðèõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý îðîí íóòãèéõàíä áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà óõààíûã òàíèóëæ áàéíà. “Õýðýâ ÷è ñîíãèíî ñóóëãàâàë ñîíãèíî õóðààí àâíà. Õàðèí ìîäîî îãòëîâîë ìîäã¿é áîëíî.” ãýæ ñóðãàäàã õýìýýí Ñýëýíãý àéìãèéí ëîâîí ëàì Äîíä¿â õýëæ áàéëàà. Ýíý õèéäèéí ëàì íàð öýöýã òàðüäàã áºãººä “Çîâëîíòîé õ¿ì¿¿ñ ñàéõàí öýöýã õàðààä çîâëîíãîî ìàðòäàã þì.” ãýæ òýðýýð ºã¿¿ëýâ.


4�

ÃÓÒÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ: ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÓÓÄ

Îëîí óëñûí áîëîí Ìîíãîë óëñûí õºãæèë, îð÷íû áàéãóóëëàãóóä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòàé õîëáîãäñîí íü:

1. Äýëõèéí Áàíê

Äýëõèéí Áàíêíààñ äýëõèé äàÿàð áàéãàëü îð÷èí áà õºãæëèéí õ¿ðýýíä øàøíû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýýð èðñýí. �006 îíä õýâë¿¿ëñýí “Øàøèí áà Áàéãàëü Îð÷èí” ãýäýã íîìîíäîî “Èðãýíèé íèéãìèéí ¿¿ðýã íü áàéãàëü îð÷èí áà õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ¿íäñýí ñ¿ëæýý áîëîõûã áèä óëàì á¿ð ìýäýð÷ áàéíà. Øàøíû áîëîí øàøíû ñóóðüòàé áàéãóóëëàãóóäàä ÿìàð èõ ÷àäàìæ áàéãààã õàíãàëòòàé íýýãýýã¿é áàéíà. Äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò øàøíû áàéãóóëëàãóóä èðãýíèé íèéãìèéí ÿìàð ÷ ýëåìåíò¿¿äýýñ èë¿¿ ºðãºí ñ¿ëæýýòýé áàéäàã áºãººä çóóíààñ çóóíä äàìæñàí äàäëàãà òóðøëàãàòàé òóë îëîí îðíûã áîëîâñðîë, àíàãààõ óõààí, íèéãìèéí õàëàìæ, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íîîð õàíãàñààð èðñýí. Óëñ òºðèéã áîäâîë èë¿¿ ºðãºí äàãàëäàãñàäòàé áºãººä íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðûã õàìààðäàã. Øàøíû áàéãóóëëàãóóä áîë õàìãèéí ýðòíèé, õàìãèéí ºðãºí, õàìãèéí èõ õ¿íäëýãäñýí, íèéãìèéí õàìãèéí ã¿íä íýâòýðñýí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ìºí áèëýý. Õýäèéãýýð ò¿¿õèéí íóãà÷ààíä øàøíû óëàìæëàëóóä ñýâòýæ áàéñàí ÷ ýä¿ãýý áèä á¿õýíòýé áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ óõààëàã ìåíåæìåíòýý õóâààëöàæ áàéíà. Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàëáàðò øàøíû á¿ëã¿¿äèéí õ¿÷èðõýã äóó õîîëîéã îðîëöóóëáàë àñàð èõ íººö ÷àäàìæ áàéíà.”

ªíººäºð îé, óñíû íººö, áàéãàëèéí áîõèðäîë, öýâýð óñíû õîìñäîë çýðýã íü Ìîíãîë óëñûí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Äýëõèéí Áàíêíààñ “Õîòûí ¯éë÷èëãýýã Ñàéæðóóëàõ Òºñºë �”-èéí õ¿ðýýíä óñíû õàíãàìæèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºõ, Óëààíáààòàð õîòûí àìüäðàëûí áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõ¿¿ä, ãýð õîðîîëëûíõíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ñòàíäàðòûã ñàéæðóóëàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð ýíý òºñºë õî¸ð äàõü øàòàíäàà õýðýãæèæ áàéãàà. Ìºí GEF-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð ò¿ëø õýìíýäýã çóóõíû òºñëèéã Óëààíáààòàð õîòîä õýðýãæ¿¿ëñýí. Ò¿¿í÷ëýí Õºâñãºë íóóð îð÷ìûí öàã óóðûí ººð÷ëºëò, áèîëîãèéí îëîí òºðëèéí ìºõºë áîëîí ìàë àìüòíû õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëëèéã ñóäëàõ çîðèëãîîð 5 æèëèéí ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áàéãàà áºãººä �� æèëèéí õóãàöààíä õýðýãæèõ “Òîãòâîðòîé àìüæèðãàà òºñºë”-èéã á¿õ àéìàãò õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ýä¿ãýý Äýëõèéí Áàíêíààñ õýðýãæ¿¿ëýõ îé ìîäíû òºñºë áîëîí Óëààíáààòàð õîòûí áîõèðûí óñíû òºñºë íü áýëòãýëèéí øàòàíäàà ÿâæ áàéãàà áîëíî.

Íèäåðëàíä Ìîíãîëûí Õàìòàðñàí Áàéãàëü Îð÷íû Ðåôîðìûí Èòãýìæëýëèéí Ñàí (NEMO):

�005 îíä áàéãàëü îð÷èí áà áàéãàëèéí áàÿëàãèéí òàëààð õýëýëöýõ àñóóäëûã ÷àäàâõæóóëàí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ýíý ñàíã áàéãóóëæýý. Íèäåðëàíäûí çàñãûí ãàçðààñ Äýëõèéí Áàíêèíä 6 ñàÿ àì äîëëàðûí òýòãýëýã îëãîñíîîð NEMO ñàí ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí áàéäàã. Àíõíû ¿å øàò íü �006 îíä äóóñãàâàð áîëñîí áîëîâ÷ óã òºñºë àìæèëòòàé õýðýãæñýí òóë äàðààãèéí ¿å øàò íü íýìýëò 5 ñàÿ àì äîëëàðûí ñàíòàéãààð �007 îíîîñ ýõëýí äºðâºí æèëèéí õóãàöààòàé õýðýãæèõýýð


44

áîëæýý. Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷èí, Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ßàì (�008 îíû äóíä ¿åýñ ýõëýí æóóë÷ëàëûã õàìààðàõ áîëæýý), Áýýæèí äýõ Ãîëëàíäûí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàì, Ãîëëàíäûí Õºãæëèéí Õàìòûí Àæèëëàãààíû ßàì áîëîí Äýëõèéí Áàíêààñ �007-�0�0 îíû õîîðîíä ÿâóóëàõ NEMO � ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíò, áîõèðäëûí ìåíåæìåíò áîëîí áàéãàëü îð÷íû çàñàãëàë äýýð ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàí àæèëëàõààð òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ýý.

NEMO ñàí áàéãàëü îð÷íû èõýíõ íýãæ, àãåíòëàã, ÒÁÁ-óóä áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãæòýé õàìòðàí àæèëëàñàí. Ìºí áàéãàëèéí áàÿëàãèéí ìåíåæìåíòèéí ñóóðü ¿ç¿¿ëýëòèéã áèé áîëãîæ, áàéãàëü îð÷íû ¿çýãäýõ àñóóäëóóäûã (ºðãºí õýìæýýíèé õºòºëáºðèéí à÷ààð ¿íäýñíèé õýìæýýíä) ãàðãàí òàâüæ, îðîí íóòãèéíõíèéã îðîëöóóëàí áàãà, äóíä õýìæýýíèé ¿éë àæèëëàãààã äóíäûí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ãàðöûã ºðãºæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàõ þì. Ýíý ñàíãèéí íýã çîðèëãî áîë áîëîâñðîëûí áààç ñóóðèàð õàíãàí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí îðîëöîîã äýìæèõýä îðøèíî. Æèøýýëáýë: Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äýýð ýêî ãýð áàðèõ, îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû ìåíåíæìåíòýä õóâü íýìýð îðóóëàõ çýðýã àñóóäëóóä þì. Ýíý ãàðûí àâëàãà íü ýäãýýð àñóóäëóóäûí íýã õýñýã íü áîëæ áàéãàà áèëýý.

Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã www.worldbank.org/nemo ãýñýí öàõèì õóóäàñíû Äýëõèéí Áàíê Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà íü ãýñýí õýñãýýñ ¿çíý ¿¿.

Äýëõèéí Áàíê Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäòàé õàòðàí àæèëëàñàí íü

Øàøèí áîë èõýíõ õ¿ì¿¿ñò õ¿ðäýã õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé õýëáýð áîëîõîîð Äýëõèéí Áàíêíààñ õ¿íäýòãýëòýé õàíääàã ãýæ òóñ áàíêíû äýä á¿òýöèéí àæèëòàí ºäãºº òóñ áàíêíû ñàíõ¿¿ãèéí êîðïîðàöèä àæèëëàæ áàéãàà Î.Ñàíæààñ¿ðýí õýëæýý. Áóðõàíû øàøèí íü Ìîíãîëûí óëàìæëàëò øàøèí áîëîõîîð Äýëõèéí Áàíêíààñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëü îð÷íû òóõàé îéëãîëòûã õ¿ì¿¿ñò ºãºõ áîëîí õºãæëèéí áà áàéãàëü îð÷íû òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä áîäèò äóóðèàë áîëäîã. Òóñ áàíêíààñ ARC, WWF áîëîí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäòýé õàìòðàí äîîðõ òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëñýí. ¯¿íä:

• Ìîíãîë îðíû îíãîí äàãøèí ãàçðóóäûã õàìãààëàõ òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë õýë äýýð ýìõýòãýí õýâë¿¿ëñýí öóâðàë íîìûã áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äýä ò¿ãýýñýí. Äýëãýðýíã¿éã íîì ç¿éãýýñ ¿çíý ¿¿.

• Îíãîí äàãøèí çóðãààí ãàçàðò ÷óëóóí õºøºº áîñãîñîí áà óã òºñëèéã ARC, WWF-ýýñ õýðýãæ¿¿ëñýí. ¯¿ãýýð îðîí íóòãèéí àðä îëîí äýýðõ ãàçàð íóòãóóäûã îíãîí äàãøèí òàõèëãàòàé áîëîõûã òàíèóëñàí. Áàéãàëü îð÷íûã ñ¿ñýã áèøðýëýýð äàìæóóëàí õàìãààëàõ íü òºðèéí õóóëü òîãòîîìæîîñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé àðãà áîëîõ íü ýíý ìýò îëîí áàðèìòààð áàòëàãäàæ áàéâ.

• Õºâñãºë Íóóðèéí Ñóäàëãààíû Òºñºë íü 5 æèëèéí õóãàöààòàé õýðýãæèõ GEF-èéí äóíä õýìæýýíèé òºñºë áºãººä ¿¿íèéã Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ãåî-ýêîëîãèéí Õ¿ðýýëýí ã¿éöýòãýæ áàéãàà áèëýý. Áýë÷ýýðèéí àøèãëàëò, îé ìîä îãòîëñíîîñ ¿¿äýí áèîëîãèéí îëîí òºðëèéí ìºõºë, îé, òàë õýýð, ãîë ãîðõèíû õºäºëãºõ õ¿÷íèé íºëººã ñóäàëñàí áàéíà. Ñóäàëãààíû


45

¿ð ä¿íä Õºâñãºë íóóð áîëîí èæèë òºñòýé ººð áóñàä îé, òàë õýýðèéí á¿ñèéã ÿàæ ñàéí õàìãààëæ áîëîõûã òîãòîîõ çîðèëãîòîé þì. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä áîëîí ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí îðîí íóòãèéí ãîë óñíû ëóñ ñàâäàã áîëîí òàõèëãûí çàí ¿éë, áàéãàëü õàìãààëàõ çàí ¿éëèéí à÷ õîëáîãäîëûí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ óõààíû òàíèëöóóëãûã ìàë÷èäàä çîðèóëàí õýâë¿¿ëñýí. Õóðàë íîì õóðàí ëóñ ñàâäàã óðèí çàëæ, ñî¸ðõîë òàâèõ ñóäàð óíøóóëñàí íü îðîí íóòãèéí ëàì õóâðàãóóäûã óëàìæëàëò òàõèëãûí ̧ ñîî ñýðãýýõýä íü äýìæëýã áîëñîí þì. Õºâñãºë íóóð áîë Ìîíãîëûí õàìãèéí òîì íóóð áºãººä äýëõèéí öýíãýã óñò íóóðóóäûí íýã íü þì. Ýë íóóð íóòãèéí õîéä õýñýãò îðøäîã áºãººä Ñèáèðèéí òàéãûí ¿ðãýëæëýë, áýë÷ýýðò õºíäèé, ìºíõ öàñò óóëñààð õ¿ðýýëýãäñýí áà �99� îíä ¿íäýñíèé öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí áîëãîñîí áîë ýä¿ãýý UNESCO-ãèéí äýëõèéí ºâä îðóóëàõààð íýðèéã íü äýâø¿¿ëýýä áàéíà.

• �005 îíû Áàéãàëü, Ýêîëîãè áà Õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàãà õóðàë. Òýðã¿¿í á¿ëãèéí äºðºâä¿ãýýð õýñãýýñ ¿çíý ¿¿.

• Óëààíáààòàð õîòûí îíãîí äàãøèí ãàçàð: Ýíý õºòºëáºð íü Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä, Òàñãàíû îâîî áîëîí Ãýñýð ñ¿ìèéí õîîðîíäîõ äàãøèí ãàçðûí àñóóäàë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë áîëîí áàéãàëü õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã ãîëëîí àæèëëàäàã. Áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë áà áàéãàëü õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí ñóðãàëòàíä ëàì õóâðàãóóäûã õàìðóóëñàí þì. Ó÷èð íü ëàì õ¿ì¿¿ñ ýíý òàëûí ìýäýýëëèéã íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðò èë¿¿ èõ õ¿ðãýäýã áèëýý.

• Ýíýõ¿¿ áóðõàíû øàøèí áà áàéãàëü îð÷íû òóõàé ãàðûí àâëàãûã Ìîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷íû ßàì áîëîí Äýëõèéí Áàíêòàé õèéñýí ãýðýýíèé äàãóó ARC-ààñ ýìõýòãýí ãàðãàâ.

Õàðèëöàõ õàÿã:Äýëõèéí Áàíê, MCS Ïëàçà, 5 äàâõàð. Ñº¿ëèéí ãóäàìæ-4, Óëààíáààòàð-��0644. Õàðèëöàõ õ¿í: Æàìáûí Ñ¿íæèäìàà. Óòàñ: +976-��-��-647 ãàðö �07. Ôàêñ: +976-��-��-645 Öàõèì õàÿã: [email protected]

2. Øàøèí áà Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ARC)

ARC íü äýëõèéí ãîë øàøíóóäûã ñóðãààë íîìëîë, èòãýë ¿íýìøèë, çàí ¿éëýýðýý äàìæóóëàí áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºð õºãæ¿¿ëýõýä äýìæèõ çîðèëãîòîé áàéãóóëàãäñàí øàøíû áóñ áàéãóóëëàãà áèëýý. ARC øàøíóóäûã áàéãàëü õàìãààëàõ ¿íäñýí ãîë áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîí õ¿÷èðõýã õîëáîîã áèé áîëãîäîã. Ìºí àëèâàà øàøíûã íººö áîëîëöîîãîî àøèãëàí áîëîìæèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæèæ àæèëëàäàã. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí àãåíòëàãóóä áîëîí çàñãèéí ãàçðóóäûã øàøíóóäòàé áàéãàëü õàìãààëàõ ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã.


46

Ñ¿ð æàâõëàíò õóíòàéæ Ôèëèïèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ýíý õîëáîî àðàâ ãàðàí æèë WWF-èéí äàëáààí äîð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãààä �995 îíä áèå äààñàí õ¿ì¿¿íëýãèéí áàéãóóëëàãûí ñòàòóñòàé áîëæýý. ªíººãèéí áàéäëààð ýíý õîëáîî Áàõàé, Áóääèçì, Õðèñò, Äàîçì, Õèíäè, Èñëàì, Æåéí, Èóäàéçì, Øèíòî, Ñèêèçì, Çîðàîñòðèàíèçì çýðýã äýëõèéí ãîëëîõ �� øàøíû îëîí óðñãàëòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. ARC �996 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä áîëîí ººð áóñàä ñ¿ì õèéä¿¿äòýé ñàéí õàðèëöààòàé áàéäàã. Ìîíãîë óëñûí åðºíõèéëºã÷ Í. Ýíõáàÿð íü ARC-èéí îëîí óëñûí åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéâ. �000 îíîîñ ýõëýí ýíý õîëáîî Äýëõèéí Áàíêòàé ºðãºí öàð õ¿ðýýýíä øàøíû áîëîí áèîëîãèéí îëîí òºðëèéí õºòºëáºðèéã õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Óã òºñëèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã www.worldbank.org/faithsandenvironment ãýñýí õàÿãààð îðæ ¿çýæ áîëíî.

Äýëõèéí Áàíêíû òàíèëöóóëãà õýñýãò ARC-èéí òºñë¿¿äèéã äóðüäñàí áàéãàà áîëíî.

1. “Àëäàãäñàí ñóäàð”-ûã õýâë¿¿ëýõ òºñºë“Ìîíãîë îðíû àðèóí äàãøèí ãàçðóóä”, “Ìîíãîë îðíû àðèóí äàãøèí ãàçðóóäûí äýëãýðýíã¿é õýâëýë”, “Ìîíãîë îðíû óóë óñíû äîìîã” çýðýã ýäãýýð ãóðâàí íîìûã ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí Íýðýìæèò Áóðõàíû Øàøíû Èõ Ñóðãóóëü, Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä, WWF, Äýëõèéí Áàíêòàé õàìòðàí õýâë¿¿ëñýí. Öààøäàà ýíý òºñºë ººð áóñàä àéìãóóäàä õýðýãæèõ áîëîìæòîé. Ýíý òóõàé íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí äºðºâä¿ãýýð õýñãýýñ äýëãýðýíã¿éã ¿çíý ¿¿.

Ìºí “Óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà óõààí” (�006), “Îâîî òàõèëãûí ¸ñ” (�006) çýðýã íîìóóä íü îëíû òàëàðõàëûã õ¿ëýýñýí áèëýý.

2. “Îíãîí äàãøèí ãîë óñ” Ýíý òºñºë íü ARC-ààñ áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàãóóäòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëñýí ¿íäýñíèé áóðõàí øàøíû áîëîâñðîëûí õºòºëáºðèéí íýã õýñýã þì. Ëàì õóâðàã, ìàë÷èäàä óñíû ñóðâàëæ áîëñîí ãîë ãîðõèéã õàìãààëàõ òàë äýýð ñóðãàëò ÿâóóëæ, ëóñ ñàâäàã àðãàäàõ çàí ¿éë ¿éëäýí ò¿¿íèé ó÷èð øàëòãààíûã îðîí íóòãèéíõàíä òàíèóëñàí. �004 îíä Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé óñíû æèëèéí àÿíä îðîëöñîí. WWF-èéã ¿çíý ¿¿.

3. “Îé ñýðãýýõ òºñºë”Ãîâèéí äîãøèí íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæààãèéí áàéãóóëñàí Õàìàðûí õèéäèéí ëàì õóâðàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Îðîí íóòãèéí èðãýä áîëîí Òàâàí Äîõèî ÒÁÁ-ààñ õýä õýäýí áàéãàëü õàìãààëàõ òºñë¿¿äèéã èäýâõòýé õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áà ¿¿íä îðîñ öýðã¿¿äèéí ñ¿éòãýñýí ìîäíû òºãëèéã ñýðãýýõ õºòºëáºð îðñîí.

4. “Áîëîâñðîëûí ñóðãàëò”�004 îíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Áèîëîãèéí Ôàêóëüòåòûí äýðãýäýõ Çýðëýã Áàéãàëèéã Õàìãààëàõ Êëóáòýé õàìòðàí ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí Íýðýìæèò Áóðõàíû Øàøíû Èõ Ñóðãóóëü äýýð áàéãàëü õàìãààëàõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëñýí. Áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ýíý õî¸ð ñóðãóóëü òóðøëàãà ñîëèëöîí, áàéãàëü îð÷èíä òóëãàìäààä áàéãàà àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõ çîðèëãîòîé þì.


47

5. “×óëóóí õºøºº” Áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàãóóä áîëîí WWF-òàé õàìòðàí îíãîí äàãøèí óóëûí îðîéä ÷óëóóí õºøºº áîñãîæ ýäãýýð óóëàíä õàëäàæ áîëîõã¿é öýýðèéã òîãòîîñîí. 6. “Àëòàé Ñàÿíû Ýêî Á¿ñ”WWF-òàé õàìòðàí Óâñ àéìãèéí Õàí Õºõèéä Àëòàé Ñàÿíû ¿ðãýëæëýë îé ìîäûã õàìãààëàõààð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý òºñëèéí çîðèëãî íü ìîä áýëòãýõ àæëûã áóóðóóëàõ, îðîí íóòãèéõàíä ò¿ëýý ò¿ëøíèé ººð ýõ ñóðâàëæèéã áèé áîëãîõ áîëîí ýêîëîãèéí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõàä îðøèíî.

7. Áàãà Õóðàë�005 îíä Ìîíãîëä Áàéãàëü Ýêîëîãè, Õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí ñýäýâò áàãà õóðëûã çîõèîí áàéãóóëñàí. (Ýíý òóõàé íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí ãóðàâäóãààð õýñãýýñ ¿çíý ¿¿) Ìºí TTF-ààñ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäòýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí “Øàøèí áà Íèã¿¿ñýë” õýìýýõ áàéãàëü îð÷íû õóðàëä îðîëöñîí. Ýíý òóõàé äîîð ºã¿¿ëíý.

Õàðèëöàõ õàÿãARC, The House, Kelston Park, Bath, BA� 9AE, UK; Óòàñ: +44 (0)��5 758 004 Ôàêñ: +44 (0)��5 44� 96� Öàõèì õóóäàñ: www.arcworld.org Öàõèì õàÿã: [email protected]

3. Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Ñàí (WWF)

�99� îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà. Ýíý ñàí íü çàñãèéí ãàçàðò òºðèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä áàéãàà áîëîí ººð áóñàä ÷óõàë îíöãîé ãàçðûí ýêî ñèñòåìèéã óðãàìàë áîëîí àìüòíû òºðºë ç¿éëèéí õàìò íýãäñýí ñ¿ëæýýíä îðóóëàí ºðãºæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, á¿ñèéí óäèðäàõ øàò, UNDP (Ç¿¿í íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí òºðºë òºñºë), Ãåðìàíû Òåõíèêèéí Õàìòûí Àæèëëàãàà (GTZ) áîëîí îðîí íóòãèéí õºðºíãº îðóóëàã÷èäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàäàã. Ìºí Àëòàé Ñàÿíû óóëûí îé, Äàãóóðûí õºíäèéí ãýñýí õî¸ð ýêî á¿ñèéí áèîëîãèéí îëîí òºðºë, îíãîí çýðëýã áàéãàëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé. WWF íü àí àìüòàí, öýâýð óñ, õàìãààëòòàé ãàçàð, õîð, áýë÷ýýðèéí çîõèöóóëàëò, õºäºº îðîí íóòãèéí õºãæèë, áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë, áîäëîãî, õóóëèéí ñàëáàðóóäàä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë çýðãýýðýý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ öîãö áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. �000 îíîîñ õîéø WWF íü Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàãóóäòàé õàìòðàí õýä õýäýí òºñëèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí áºãººä èõýíõ òºñë¿¿ä äýýð ÀRÑ, Äýëõèéí Áàíêòàé õàìòðàí àæèëëàæýý. ÀRÑ-èéí òàíèëöóóëãààñ ¿çíý ¿¿.

Òóõàéëáàë Àìàðáàÿñãàëàí õèéä, Ãàíäàíäàðæààëèí õèéä äýýð ëàì õóâðàã, ìàë÷äàä çîðèóëàí óñíû ñóðâàëæ áîëñîí ãîë ãîðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëàí ëóñ ñàâäàã àðãàäàõ çàí ¿éë ¿éëäýí ò¿¿íèé ó÷èð øàëòãààíûã îðîí íóòãèéíõàíä òàíèóëñàí. Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéí îð÷èìä òóõàéí ãàçðûã îíãîí äàãøèí áîëîõûã èëòãýñýí ÷óëóóí õºøºº áîñãîõ àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí. Õàí Õºõèéí çàëóó ëàì íàðûã îéæóóëàõ ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ àæèëä õàìòàð÷ îðîëöñîí. WWF, ÀRC-ààñ


48

õàìòðàí àìüä ãàðèãò çîðèóëñàí “Íàíäèí áýëýã” õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íû ¿éë àæèëëàãàà, ýíý ÷èãëýëýýð õèéõ àæëèéí àìëàëòóóäûã øàøíû áýëýã áîëãîí ýõ ãàçàðò ºðãºë áîëãîí ºðãºñºí. Àíõíû íàíäèí áýëýã íü ìºõëèéí èðìýãò èðñýí öàñíû èðâýñ, áºõºíã àãíàõûã õîðèãëîñîí çóóí äàìæñàí öýýðèéã �000 îíä ñýðãýýñýí ÿâäàë áàéëàà. �00� îíä áóðõàíû øàøíû óëàìæëàëò îíãîí äàãøèí ãàçðûã äàõèí ñýðãýýñíýýð ýíý òºñëèéã óëàì ºðãºæ¿¿ëñýí áèëýý.

Õàðèëöàõ õàÿãWWF-Ìîíãîëûí õºòºëáºðèéí àëáà. Aìàðûí ãóäàìæ-4, 8-ð õîðîî, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, Óëààíáààòàð, Ìîíãîë óëñ: Öàõèì õàÿã: [email protected] Öàõèì õóóäàñ: www.wwf.mn/english/index-e.htm Õàðèëöàõ õ¿í: Çàõèðàë Á. ×èìýä-Î÷èð. Öàõèì õàÿã: [email protected] Õàÿãûí æàãñààëòûã www.wwf.mn/english/wwf-contact-us.htm ãýñýí öàõèì õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿.

4. Àäâàíòèñò Õºãæèë áà Òóñëàìæûí Àãåíòëàã (ADRA)

Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, ýð¿¿ë ìýíä, îíöãîé áàéäëûí çîõèöóóëàëò, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Ãàí çóäàíä íýðâýãäñýí ãàçðóóäàä îíöãîé áàéäëûí õ¿íñíèé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéñàí áà Ëóâñàíäàíçàíæàíöàí Ñóäëàëûí Òºâòýé õàìòðàí Áàÿíõîíãîð àéìãèéí èðãýäýä çîðèóëàí õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñýí.

Õàðèëöàõ õàÿãÀäâàíòèñò Õºãæèë áà Òóñëàìæûí Àãåíòëàã (ADRA-Ìîíãîë) Óòàñ: +976-��-��57�0, ��970 Öàõèì õóóäàñ: www.adra.org.mn. Öàõèì õàÿã: [email protected]

5. Àçèéí Ñàí

Àçèéí Ñàí íü îëîí óëñûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áºãººä �990 îíîîñ õîéø ºíººã õ¿ðòýë Ìîíãîëä òºð áîëîí èðãýäòýé õàìòðàí àæèëëàæ îëîí òîîíû õºòºëáºð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëñýí. Àðä÷èëñàí çàñàãëàë, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèæ àæèëëàäàã. �006 îíä Àçèéí Ñàí áàéãàëèéí íººöèéã òîãòâîðòîé, õàðèóöëàãàòàé àøèãëàõûí òóëä çàñãèéí ãàçàð, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéã õàìòàð÷ àæèëëóóëàõ òóõàé ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéãàëèéí áàÿëàãòàé õîëáîîòîé àëèâàà àñóóäëûã èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäýõ õýðýãòýé ãýñýí ñàíààã ãàðãàæ áàéâ.

Àçèéí Ñàíãèéí áàéãàëü îð÷íû áîëîí áàéãàëèéí áàÿëàãèéí òàëààð ÿâóóëæ áàéãàà àæèë íü ãîë, áýë÷ýýð, ìàë áîëîí õ¿íèé íºëººãººð áóé áîëñîí ¿çýãäëèéã ãîëëîí àíõààð÷ áàéíà. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîë÷óóä àìüæèðãààíû ò¿øèã áîëñîí ýêî ñèñòåì, óñíû õàãàëáàð áîëîí õ¿íñíèé òàëààð èë¿¿ èõèéã ñóð÷ ìýäýõ áîëîìæòîé áºãººä èíãýñíýýðýý îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä øèéäâýð ãàðãàõ àæèëëàãààíä òîäîðõîé ìýäëýãòýé îðîëöîõ áîëîëöîî áèé áîëîõ þì. Ìºí Ýðäýíýçóó õèéä áîëîí áóñàä ñ¿ì õèéäèéí ëàì õóâðàãóóäàä èíäàêòîð áóþó óñíû ÷àíàð, ãîëûí ýð¿¿ë àõóé áîëîõ óðñãàëûí ýêîëîãè, áèîëîãèéã õýðõýí øèíæëýõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëæýý. Íàìäàë÷îéíõîðëèí õèéäèéí ëîâîí ëàì Ä.Áàòáîëä áîëîí Ëóâñàíäàíçàíæàíöàí


49

ñóäëàëûí òºâòýé õàìòðàí àæèëëàñàí. Òýðýýð Áàÿíõîíãîð àéìãèéí îíãîí äàãøèí ãàçàð íóòãèéí òàõèëãûí ñóäðûã îð÷óóëàí õýâëýõ ÿâöäàà çàñãèéí ãàçðûí áàéãàëèéí áàÿëàãèéí áîäëîãîä íºëººëæ ÷àäàõóéö ëèäåð¿¿äèéí äóíä áàéñàí þì. Õ¿ì¿¿ñèéã áàéãàëèéí áàÿëàãòàé õàðüöàõäàà ÷ øàøèí ø¿òëýãèéí çàí çàíøëàà àëäàõã¿é áàéõàä íü äýìæëýã áîëãîõ ¿¿äíýýñ ýíý íîìûã ãàðãàæýý.

Õàðèëöàõ õàÿãÀçèéí Ñàí, Íýãäñýí ̄ íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí ãóäàìæ-�8, Øóóäàíãèéí õàéðöàã �00�, Óëààíáààòàð ��, Ìîíãîë óëñ. Óòàñ: +976-��-��4��, ��05�4 Ôàêñ: +976-��-��497 Õàðèëöàõ õ¿í: Á¿ñ õàðèóöñàí òºëººëºã÷ Âèëëèàì Ôîåðäåðåð Èíôàíòå. Öàõèì õàÿã: [email protected]. Öàõèì õóóäàñ: www.asiafoundation.org

6. Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê

�99� îíä Ìîíãîë óëñ Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêèíä ãèø¿¿íýýð ýëñýí îðæýý. Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê íü õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðîë, ýð÷èì õ¿÷, ñàíõ¿¿, ýð¿¿ë ìýíä, àæ ¿éëäâýð, õàðèëöàà õîëáîî, òýýâðèéí ñàëáàðò àæèëëàõûí çýðýãöýý õîòûí õºãæëèéí ñåêòîðò ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýýð èðæýý. Ãýð õîðîîëîëä àìüäàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàõ îð÷íûã ñàéæðóóëàõ, ãàçðûí àñóóäàë, óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòòýé õàìààðàëòàé àñóóäëóóä, õºäºº àæ àõóéí áà õºäººãèéí õºãæèë, ãàçàð àøèãëàëòûí áîäëîãî áîëîí õºäºº îðîí íóòãèéí æèæèã ñóóðèíä ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èéã õºãæ¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.

Õàðèëöàõ õàÿãÀçèéí Õºãæëèéí Áàíê-Ìîíãîë. MCS Ïëàçàãèéí � äàâõàð, Ñº¿ëèéí ãóäàìæ 4, Óëààíáààòàð 46, Ìîíãîë óëñ. Óòàñ: + 976-��-��98�6, Ôàêñ: +976-��-��795. Öàõèì õàÿã: [email protected]. Öàõèì õóóäàñ: www.adb.org/MNRM. Á¿ñèéí çàõèðàë: Aäðèàí Ðóòõåíáåðã

7.Tributery Fund (TTF) áà Òóë Õàìãààëàõ Ñàí

�004 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà. Ýãèéí ãîë, ̄ ¿ð ãîëûí òºñëººðºº Äàÿí äýýðõèéí õèéäèéí ñýðãýýí áîñãîëòûí àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí. Ýíý õèéä íü õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûí çýðýãöýý áóðõàíû øàøíû áàéãàëü õàìãààëàõ ñóðãàëòûí òºâèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà. TÒF áà Òóë Õàìãààëàõ Ñàí íü õóâèéí çàãàñ÷ëàëûí ýêî æóóë÷ëàëûí Ñâèéòõàðò òðýâåë, Õºâñãºë òðýâåë, ñóäàëãààíû òºâ¿¿ä, Àìåðèêèéí èõ ñóðãóóëèóä, Ìîíãîëûí òóë õàìãààëàõ ñàí ÒÁÁ çýðýã áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàäàã. ªíãºðñºí äºðâºí æèëèéí õóãàöààíä áóðõàíû øàøèí áîëîí áàéãàëü õàìãààëàõ óõààíä ñóðàëöóóëàõààð çàëóó ëàì íàðûã Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýä ñóðãàæ áàéãàà áºãººä òºñºëäºº Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí áàãèéã äýìæèí àæèëëóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ óñíû àé ñàâ ãàçðûã õàìãààëàõ áîäëîãûí õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí çàí çàíøèëä ¿éë àæèëëàãààãàà íèéö¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý òºñºëä World Bank/IFC-ãýýñ GEF-èéí � ñàÿ àì äîëëàðûí çîðèóëàí ºãñíèé äýýð ìýðãýæëèéí òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã ãàðãàæ àæèëëóóëæýý. Ýãèéí ãîë, ¯¿ðèéí ãîë íü õîâîðäîîä áàéãàà òóë çàãàñíû ºëãèé íóòàã áèëýý.


50

Òóñ ñàíãèéí îðîí íóòãèéí çàõèðàë Ë.×èìãýý (TTF), Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿ëýã÷äèéã óðèí áàéãàëü õàìãààëàõ ñýäâýýð õýëýëö¿¿ëýã õèéëãýæ ò¿¿í÷ëýí Äàÿí Äýýðõèéí õèéäýä øàâèëàí ñóóæ áàéñàí íàñòàé ëàìûí õ¿¿ðíýñýí ò¿¿õèéã ñîðîíçîí õàëüñàíä áóóëãàí àâ÷ýý. Îëîí ñ¿ì õèéä¿¿äèéã äàõèí ñýðãýýí áîñãîñîí. Äàí ãàíö ñýðãýýí áîñãîëò õàíãàëòòàé ç¿éë áèø áàéñàí áºãººä ¿¿íèé õàæóóãààð áîëîâñðîëòîé ñàéí ëàì õóâðàãóóä õýðýãòýé áàéëàà. Èéìýýñ �� õ¿¿õäèéã îéð îð÷ìûí íóòãóóäààñ ñîíãîæ àâñàí áºãººä òýäãýýð õ¿¿õä¿¿äýýñ 5 íü ýíý ãàçàðò íîì ìýäëýãòýé ëàì õóâðàãóóä áîëîõ áàéõ ãýæ íàéäëàãà òàâüæ áàéíà. 8 ñóóðèíãèéí ñóðãóóëü äýýð ýêî êëóá ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áºãººä õîîðîíäîî ìýäëýãýýðýý óðàëääàã òºäèéã¿é áàãø íàð íü ÷ áàñ æèë á¿ð øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëäýã áàéíà. Çàãàñ õàìãààëàõ òóõàé ìýäëýãèéã õ¿¿õä¿¿äýä ºãºõèéí çýðýãöýý áàñ øóâóó õàìãààëàõ òóõàé çààäàã áàéíà. Õ¿¿õä¿¿ä äóðàí àâàé äýýð àæèëëàæ áàéãàëèéí àÿëàëä îðîëöäîã àæýý. Àÿëàëûí �0 õîíîãèéí õóãàöààíä õ¿¿õä¿¿ä îëîí øèíý ç¿éëòýé òàíèëöäàã áàéíà. Çîõèîí áàéãóóëàã÷èä íü õ¿¿õä¿¿äýä îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ñýòãýõ¿é ñóóíà ãýäýãò èòãýæ áàéãàà àæ.

Ìºí îðîí íóòãèéí ìàë÷äûí “Ýõ îðîí ýâñýë” íýðòýé àøèãò ìàëòìàëûí ýñðýã õºäºëãººíèéã äýìæèí àæèëëàñàí. “Áèäíèéã àíõ ¿éë àæèëëàãààãàà ýõëýõýä Ýã, ¯¿ðò áàéñàí àøèãò ìàëòìàëûí àñóóäàë èõ õýö¿¿ ÿðâèãòàé áîëîîä áàéëàà. Ó÷èð íü òýä îëîí ëèöåíç àâ÷èõñàí áàéñàí. Ýíý îëáîðëîëòûí àæèëëàãàà íü áàéãàëü îð÷èí, õ¿ì¿¿ñèéí óóøèã, ÿëàíãóÿà óñíû óíäðàãàä èõ õîðòîé áàéâ. Õºäºëãººíèé ¿ð ä¿íä �006 îíä �46 ëèöåíç àâñàí áàéñíûã �008 îíä 9� áîëòîë áóóðóóëæ ÷àäñàí þì.” �008 îíû �0 ñàðä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äýýð áàéãàëü õàìãààëàõ óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí. Õàìòðàí àæèëëàäàã ãàçðóóä íü Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä, Òóë Õàìãààëàõ Ñàí, Âèíêîíñèíèé èõ ñóðãóóëü, Íåâàäàãèéí èõ ñóðãóóëü, Õºâñãºë Òðýâåë, Ñâèéòõàðò òðýâåë áîëîí îðîí íóòãèéí àëáàí ãàçðóóä áîëîí îðøèí ñóóã÷èä þì.

Õàðèëöàõ õàÿã: The Tributary Fund, P.O. Box 608, Bozeman, Montana 597�5, USA. Tel; 406-585-5560; www.thetributaryfund.org. Executive Director: Betsy Gaines Quammen. E-mail: [email protected]. Òóë Õàìãààëàõ Ñàí. Õàðèëöàõ õ¿í: Ë. ×èìãýý. Óòàñ: +976-��-��560� Öàõèì õàÿã: [email protected], [email protected] Öàõèì õóóäàñ: www.taimen.org

8. Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí Îëîí Óëñûí Õºãæëèéí Àãåíòëàã

Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð àéìàã, Õýíòèé àéìãèéí íóòãèéí óðä õýñýãò “Ç¿¿í Àéìãèéí Òàë Õýýðèéí Àìüä Áàéãàëü” íýðòýé òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýíý òºñëººðºº ç¿¿í àéìãèéí òàë õýýðèéí ýêîëîãèéí ìýäëýãèéí ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìûã õºãæ¿¿ëýí çýðëýã îíãîí áàéãàëèéã ãîëëîí àíõààð÷ îðîí íóòàãò áàéãàëü õàìãààëàõ òîãòâîðòîé àðãûã õºãæ¿¿ëýõ çýðãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Õàðèëöàõ õàÿãUSAID/Ulaanbaatar, PSC 46�, Box �00; FPO AP 965��-000�. Óòàñ: +976-��-��90 Desk Officer: Calista Downey. Óòàñ: (�0�) 7��-�00�; Öàõèì õàÿã: [email protected]. Öàõèì õóóäàñ: www.usaid.gov


5�

9. Ýêîëîãè Ýðäýì Êëóá

�00� îíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Ýêîëîãè Øèíæëýõ Óõààíû îþóòíóóä áàéãóóëñàí áºãººä áàéãàëü õàìãààëàë, ýêîëîãèéí ñóäàëãàà, äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä øèíæëýõ óõààíû îþóòíóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ çîðèëãîòîé. �0 èõ, äýýä ñóðãóóëèéí 400 ãàðóé îþóòàí ýíý êëóáò ãèø¿¿í÷ëýëòýé áà ARC, WWF, äóíä ñóðãóóëèóä, áàéãàëü îð÷íû áàéãóóëàãóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàäàã. �006 îíä ýíý êëóáýýñ ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò áóðõàíû øàøíû èõ ñóðãóóëüòàé õàìòðàí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäàä çîðèóëàí ñóðãàëò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæýý. Ñ¿ì õèéäèéí òºëººëºã÷èä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä áîëîí èõ ñóðãóóëèóäàä óëàìæëàëò øàøèí ø¿òëýãèéí òàëààð ñàíàë ñýòãýãäýë, ìýäýýëýë ñîëèëöîí áàéãàëü õàìãààëàõ àæëûã õýðõýí áîäèòîé áîëãîõ òóõàé ñàíàë ñîëèëöäîã. Ìºí ëàì õóâðàãóóäòàé õàìò Õýíòèé àéìãèéí îíãîí äàãøèí òàõèëãàò ãàçðóóäààð àÿëæ, àÿëàëûí ÿâöàä êëóáûí ãèø¿¿ä, ëàì õóâðàãóóä õàìòðàí îíãîí äàãøèí òàõèëãàò ãàçàð íóòãûí õîãèéã öýâýðëýí îðîí íóòãèéí èðãýäýä ÿðèà òàíèóëãà õèéñýí áàéíà. �007 îíä êëóáûí ãèø¿¿ä Äýëõèéí Áàíêíû ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Ëîíäîíãèéí àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéí íèéãýìëýãýýñ Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí “Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòàí áà òàë íóòãèéí õºòº÷” íýðòýé òºñºëä õàìòðàí àæèëëàñàí áîë ýíý òºñëèéã Àíãëèéí Äàðâèíû Ñòåïïå Ôîðâàðä õýðýãæ¿¿ëñýí.

Õàðèëöàõ õàÿãí.Ò¿âøèíæàðãàë Óòàñ: +976-99759896

10. Ìîíãîë Óëñûí Áàéãàëü Îð÷íû ßàì

Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíààñ îëîí òîîíû áàéãàëü îð÷íû òºñë¿¿äýä äýìæèæ àæèëëàäàã. Äýëõèéí Áàíêíû Íèäåðëàíä, Ìîíãîëûí “Èòãýìæëýëèéí Ñàí” (NEMO), Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì õàìòðàí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, àêàäåìè÷èä, òºðèéí àëáàí õààã÷èä áîëîí èðãýäýýñ ñàíàà÷èëñàí �00 æèæèã òºñºëä òýòãýëýã îëãîæýý. Ìºí �006 îíîîñ ýõëýí îéí ìåíåæìåíò, ãýð õîðîîëëûí àãààðûí áîõèðäëûí ýñðýã Äýëõèéí Áàíêíààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí óäààí õóãàöààíû òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäòýé õàìòðàí òóñ ä¿¿ðýãò í¿¿ðñ îëáîðëîëòîîñ ¿¿äñýí íºëºº íü áàéãàëü îð÷èí, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëæ áàéãàà ñºðºã íºëººí ñóäëàí áàðèìòæóóëæýý. Ýíý òóõàé Îíöàð Åøýè Ëèí õèéäèéí òàíèëöóóëãààñ äýëãýðýíã¿éã ¿çíý ¿¿. Ìºí Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìàíä ãîë ãîðõè õàìãààëàõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëñíèé äýýð ¿íäýñíèé õýìæýýíä äàãøèíä òîîöîãäîõ Ýýæ õàäíû ýðãýí òîéðíû ãàçðûã õàìãààëàëòàíä àâñàí. Äýëõèéí Áàíêíû NÅÌÎ ñàí áîëîí áóðõàíû øàøíû ëàì õóâðàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàñàí. Æèøýýëáýë: Áóðõàíû Øàøíû Óðëàõóé Óõààíû Äýýä Ñóðãóóëèéí çàõèðàë, áóðõàí÷ ëàì Ã.Ï¿ðýâáàòòàé õàìòðàí “×àíñàà” ñîíèíä íèéòëýë õýâë¿¿ëñýí áºãººä áóðõàí÷ ëàì Ï¿ðýâáàòààð óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ ñýäâýýð õºäºº îðîí íóòãèéíõàíï ëåêö óíøóóëñàí.

Çàéñàíãèéí àìàíä Áóðõàí áàãøèéí öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíã áàéãóóëàõ àæèëä äýìæëýã


5�

¿ç¿¿ëñíèé äýýð Çàâõàí àéìãèéí òºðèéí òàõèëãàò Îòãîí Òýíãýð óóëàíä Î÷èðâààíü áóðõàíûã á¿òýýõýä àæèëä îðîëöñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òóñ ÿàìíû Äýëõèéí Áàíê, Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí àãåíòëàãóóä áîëîí JAICA-òàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà îëîí òîîíû óäààí õóãàöààíû òºñë¿¿äèéã áàñ äóðüäàæ áîëíî.

Õàðèëöàõ õàÿãÌîíãîëûí Áàéãàëü Îð÷èí Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ßàì. Çàñãèéí ãàçðûí � äóãààð áàéð. Íýãäñýí ¯íäýñíèé ãóäàì 5�, Óëààíáààòàð, Ìîíãîë Óëñ. Óòàñ: +976-5�-�6��4� Ôàêñ: +976-��-��40� Öàõèì õàÿã: [email protected]

11. Õàñ ÒÁÁ

�00�, �004 îíóóäàä Õàñ Áàíêíààñ íèéòèéí öýâýðëýãýýíèé àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéñàí. �004 îíä 4’�00 ãàðóé õ¿í îðîëöîæ, òàâàí öàãèéí äîòîð Òóóë, Ñýëáý, Äóíä ãîë îð÷ìûí 7�0 ìåòð òàëáàéã öýâýðëýí çóðãààí òîííû äààö á¿õèé ìàøèíû ��0 òýâø õîã àñãàñàí áàéíà. 9 øóóäàé áà ò¿¿íýýñ èë¿¿ øóóäàé õîã ò¿¿ñýí õ¿íä “Nike” ôèðìèéí áèåèéí òàìèðûí ãóòàë áýëýãëýæýý. Õàñ ÒÁÁ íü Ìîíãîëûí àíõíû áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áºãººä ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íü Õàñ Áàíê þì. Õàñ ÒÒÁ íü æèæèã çýýëèéí õ¿ðýýíä ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí á¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìûã ñóóëãàñàí áàéíà.

12. Õààí Áàíê

�006 îíä Õààí Áàíê Õºâñãºë íóóð, Àëòàé íóðóóíû (óëñûí õýìæýýãýýð àíõ óäàà) ãàçðûí çóðãèéã õèéõýä ñàíõ¿¿æèëò õèéæýý. ¯¿íèéã Õºâñãºë íóóðûí àðä îëîíä òàíèóëæ, çàëóó õ¿ì¿¿ñò íóóðàà õàìãààëàõ ñýòãýëãýýã ñóóëãàõ çîðèëãîòîéãîîð ººðèéí õºðºíãººð õýâë¿¿ëýí îðîí íóòãèéí áàãà, äóíä ñóðãóóëèóäàä òàðààñàí áàéíà. �00�, �004 îíóóäàä óã áàíêíààñ WWF-òàé õàìòðàí Òýðýëæ ãîëûí õºâººã öýâýðëýõ õ¿¿õä¿¿äèéí õºäºëãººíèéã äýìæñýí.


5�

Á: Èæèë òºñººòýé òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áóðõàíû øàøíû áàéãóóëëàãóóä:

1. Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâ

�975 îíä Òºâä ëàìòàí Ò¿âäýí Åøýãèéí (�9�5-84) áàéãóóëñàí îëîí óëñûí, àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà áºãººä áóðõàíû øàøíû õè÷ýýë íîì, áÿñàëãàë, îëîí íèéòýä çîðèóëñàí õºòºëáºðººð äàìæóóëàí èõ õºëãºíèé óëàìæëàëûã õîé÷ ¿åä ºâë¿¿ëýõ çîðèëãîòîé. Äýëõèé äàÿàð �4� ñàëáàðòàé áºãººä �� óëñàä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë íü áóðõàíû øàøíû ñóäëàà÷èä, ñ¿ñýãòýí îëîí, òàâàí òèâèéã õîëáîæýý. �999 îíä Çîïà Ðèíá¿÷è ëàìòàí Ìîíãîë îðîíä ìîðèëîí Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâèéí ñàëáàð íîìûí òºâ áàéãóóëñàí áºãººä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ñî¸ëûã äàõèí ñýðãýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ÿäóó ç¿ä¿¿ õ¿ì¿¿ñò òóñëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. ¯¿íèé äîòîð ñ¿ì õèéä ñýðãýýí áîñãîõ, áóðõàíû ñóðãààë íîìëîëûã îëîí ò¿ìýíä õ¿ðãýõ, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ, çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí õºòºëáºð çýðãèéã íü äóðüäàæ áîëíî.

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Èäãàà÷îéíçèíëèí äàöàíãèéí äóãàíûã áàðüæ õ¿ëýýëãýí ºãñºí áºãººä ýìýãòýé ñàíâààðòíóóäûí Äóëìààëèí õèéä áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºâ, ÿäóó õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí õàëóóí õîîëíû Äóëìààëèí õàëàìæèéí òºâèéã áàéãóóëñàí þì. Ìºí Äàðõàí àéìàãò ººðèéí ñàëáàð Àëòàíãýðýë Ñóäàð Òºâèéã áàéãóóëñàí áà ¿íäñýí òºâ áîëîõ Øýäð¿áëèí íü Óëààíáààòàð õîòîä áàéðëàäàã.

Áóðõàíû øàøíû ñóðãààë íîìëîëûã õîðèãäëóóä áîëîí ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿ä, èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóäàä òàéëáàðëàí õ¿ðãýæ ìºí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Èäãàà÷îéíçèíëèí, Äàø÷îéíïýë äàöàíãèéí ëàì õóâðàãóóäàä ¿äèéí õîîë ºãäºã áàéíà. Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâººñ îëîí òîîíû íîì òîâõèìîë îð÷óóëàí õýâë¿¿ëñíèé äýýð Ãýãýýðýëä õ¿ðýõ çàì õýìýýõ áóðõàíû øàøíû íýâð¿¿ëãèéã òåëåâèçýýð ¿çýã÷ îëîíä õ¿ðãýæýý. Ìºí Ãýãýýðýëä Õ¿ðýõ Íîìûí Õóðèì 4-èéã Ìîíãîëä çîõèîí áàéãóóëñàí áèëýý. Äóëìààëèí õèéä íü àíõíû äîòóóð áàéðòàé õèéä áºãººä �4 ýìýãòýé ñàíâààðòàí ñóóäàã. Áàéãàëü îð÷íû òºñë¿¿ä:

• Òýðýëæèéí ¿íäýñíèé öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíä õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí õîã öýâýðëýõ àÿíûã èâýýí òýòãýí áàéãàëü îð÷íûã õàéðëàõ òàíèí ìýäýõ¿éí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ ýíý àæëèéí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íû òóõàé ãàðûí àâàëãà, çóðàãò õóóäàñ õýâëýí ¿íýã¿é òàðààñàí. • Äóëìààëèí õèéä, Äàðõàí õîò äàõ Àëòàíãýðýë Ñóäàð Òºâººðºº äàìæóóëàí õ¿¿õä¿¿äýä áàéãàëü õàìãààëàõ à÷ õîëáîãäëûí òóõàé òàíèóëãà õèéñýí. • WWF-ä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæëûã áóðõàíû øàøíààð äàìæóóëàí ã¿éöýòãýõèéã çºâëºñºí þì. • Íàëàéõ ä¿¿ðãèéí ñóðãóóëüä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ ñóðàã÷èäàä áàéãàëü îð÷íû ¿íý öýíý, à÷ õîëáîãäîë òóõàé îéëãîëòûã ºãñºí. • Õ¿ì¿¿ñò áàéãàëü îð÷íû òóõàé ìýäëýãèéã ººðèéí òºâººðºº áîëîí ñ¿ì õèéäýýð äàìæóóëàí õ¿ðãýäýã.


54

Õàðèëöàõ õàÿã:Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâ. Øóóäàíãèéí õàéðöàã ��9. Óëààíáààòàð ��. Óòàñ: +��-��580 Ãàð óòàñ: +99��44�8 Ôàêñ: +��-��4��5 Öàõèì õàÿã: [email protected]. Çàõèðàë: Óëè Ìèíäýð

Äàðõàí õîò äàõ Àëòàíãýðýë Ñóäàð Òºâ. Øóóäàíãèéí õàéðöàã 56�. Äàðõàí õîò. Óòàñ: (��7�) �8856, [email protected]. Çàõèðàë: Ðîé Ôðýéçåð

Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâèéí Õýâëýë Íèéòëýë Îð÷óóëãà Ñóðãàëòûí Àëáà. Øóóäàíãèéí õàéðöàã ��9. Óòàñ: +��-��046� Ôàêñ: +��-��4��5 Öàõèì õàÿã: [email protected]. Çàõèðàë: Äýìáýðýëèéí Õóëàí

2. Ã¿í÷àâ Æàìáààëèí áà Àñðàë ÒÁÁ

�00� îíä Òºâäèéí Âàí÷ýí Îäáð¿ë ðèíá¿÷è ëàìòàí ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áà Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã ñýðãýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà øàøíû áºãººä àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. �995 îíä Âàí÷ýí Îäð¿ë Ðèíá¿÷è ëàìòàí Äýýðõèéí Ãýãýýíòýí �4 ä¿ãýýð Äàëàé ëàìûí òààëëààð Ìîíãîëä áóðõàíû øàøíû íîìûã äýëãýð¿¿ëýõýýð èðæ áàéñàí. Ã¿í÷àâ Æàìáààëèíãèéí ñàëáàð Àñðàë ÒÁÁ íü íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû òóëä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.

Àñðàë ÒÁÁ íü õ¿ì¿¿ñèéí àìæèðãàà, àþóëã¿é õ¿íñ, ýð¿¿ë ìýíä, ñóðãàëò, îðîí áàéðààð õàíãàõûí çýðýãöýý ãýð á¿ëèéã ñàëàõààñ ñýðãèéëýí ñóðãàëòààð äàìæóóëàí øóóä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã. Ãà÷óóðò ä¿¿ðýãò öýöýðëýãæ¿¿ëýõ òºñºë àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ èðãýäèéã îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõýä íü çîðèóëàí îëîí òºðëèéã õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ àðãûã õ¿ì¿¿ñò ýçýìø¿¿ëæ áàéíà. Ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä áàéãàëü îð÷íîî õýðõýí õàéðëàõ òóõàé çààäàã.

Àñðàë ÒÁÁ-ûí “Ìîíãîëä ̄ éëäâýðëýâ” òºñºë íü õ¿ì¿¿ñèéã íîîñ áîëîí áóñàä áàéãàëèéí ìàòåðèàëûã àøèãëàí ¿éëäâýðëýë ýðõëýæ òîãòâîðòîé îðëîãîòîé áîëãîõîä îðøèíî. Ýíý òºñºë íü àðäûí óëàìæëàëò ãàð óðëàëûã õàäãàëàõ, ìºí áàéãàëèéí áîõèðäëûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Ýíý òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà íü Óëààíáààòàð õîòûí ãýð õîðîîëîëòîé çàëãàà îðøäîã áºãººä Òºâ àéìãèéí ªíäºðøèë áîëîí Ãà÷óóðò ä¿¿ðýãò ñàëáàð òºâòýé. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë îðíû íóòãèéí òºâ õýñýãò îðøèõ Õàð Õîðèíîîñ õîëã¿é îðøèõ Øàíõûí õèéäòýé õàìòðàí àæèëëàäàã áàéíà. Õàðèëöàõ õàÿã:Ã¿í÷àâ Æàìáààëèí Õèéä áà Àñðàë ÒÁÁ. Øóóäàíãèéí õàéðöàã 467. Óëààíáààòàð ��. Ìîíãîë óëñ. Óòàñ: +976-��-�048�8 Ôàêñ: +976-��-�04898 Öàõèì õàÿã: [email protected]. www.jampaling.org/mongolia.html. www.madeinmongolia.net. Ìåíåæåð Ìºíãºíöýöýã.


55

3. Òºâäèéí Ñàí

Òºâäèéí Ñàí íü �985 îíä áàéãóóëàãäñàí Àíãëè óëñàä òºâòýé áóÿíû áàéãóóëëàãà áºãººä çîðèëãî íü Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû áîëîâñðîëûã äýìæèõ, îðîí íóòãèéíõíèé ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàí áóðõàíû øàøíûã ñýðãýýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ þì. Òºâä, Áàëáà, Ýíýòõýã áîëîí Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áà �990 îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. �99� îíä ëàì õóâðàãóóäûí áóðõàíû øàøíû áîëîâñðîëä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, áóðõàíû øàøíû ñóäàð íîìûã îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë õýë ð¿¿ õºðâ¿¿ëæ õýâëýí íèéòëýõ, ýíãèéí õ¿ì¿¿ñò áóðõàíû øàøíû ñóðãààëûã õ¿ðãýõ çýðýã àæëóóäûã õèéñýí. Óã òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû îíãîí äàãøèí áàéãàëèéí ñàéõíûã èëòãýñýí ¿çýñãýëýíã �004 îíä Ëîíäîí õîòîä çîõèîí áàéãóóëæ �008 îíä Ìîíãîëûí óëàìæëàëò óõààíû òàëààð íîì ãàðãàæ áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò îðóóëñàí áàéíà.

Õàðèëöàõ õàÿã:Tibet Foundation, � St. James’s Market, London, SW�Y 4SB, UK. Óòàñ: +44 (0) �0 79�0 600� Öàõèì õàÿã: [email protected]. Öàõèì õóóäàñ: www.tibet-foundation.orgÌîíãîëä ñóóãàà ñóóðèí òºëººëºã÷ Äîêòîð Ïóíöàãöýðýí. Óòàñ: +976-99�96587 Öàõèì õàÿã: [email protected]

4. Òèëîïà ñàí

Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû óëààíû ¸ñíû Òèëîïà òºâ íü �004 îíä áàéãóóëàãäñàí àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Ýíý áàéãóóëëàãààñ øàøíû õýëýëöýýð, Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ñýðãýëòèéã äýìæèæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áà óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíûã îíöëîí àíõààð÷ áàéãàà. Ãóäàìä àìüäàð÷ áàéñàí îðîõ îðîíã¿é õ¿¿õä¿¿äèéã Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä äýýð àìüäðàõ îðîí áàéðààð õàíãàæ ìºí õºíãºí ºâ÷òºíä çîðèóëñàí ýì÷èëãýýíèé òàñàã àæèëëóóëäàã.

Õàðèëöàõ õàÿã: Òèëîïà. Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã. Ëàêè Òºâèéí � äàâõàð. Óëààíáààòàð. Ìîíãîë óëñ. Óòàñ/Fax: +976-��798�, Öàõèì õàÿã: [email protected]. Öàõèì õóóäàñ: www.webmongolia.com/jan. Õàðèëöàõ õ¿í ßàí Ôýëãýíòðó


56

Õàðèëöàõ õàÿã

1.1 Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿ä

1.2 Îëîí óëñûí õºãæëèéí áà áàéãàëü îð÷íû áàéãóóëëàãóóä

Äýëãýðýíã¿éã ãóòãààð á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿


57

1.3 Îðîí íóòãûí õºãæëèéí áà áàéãàëü îð÷íû òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä


58

1.4 Îðîí íóòãûí áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä

1.5 Áóðõàíû øàøíû áà òºðèéí áàéãóóëëàãóóä

Äýä á¿ëãýýñ ¿çíý ¿¿


59

ÄªÒÃªªÐ Á¯ËÝÃ: ÕÀÂÑÐÀËÒ

ÕÀÂÑÐÀËÒ 1: ÍÝÐÑÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ

Àéìàã Àéìàã Áîäüñàäâà ªºðºº ãýãýýðëèéí çýðãýìæèä õ¿ðñýí ÷ õàìàã àìüòíûã ãýãýýðýëä õºòëºõ àì àâàí ñàíñàð õîðâîîä ¿ëäñýí áîäãàëü.Áîãä ãýãýýí äîîðîîñ ¿çíý ¿¿.Áîãä õààí Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿í. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð íü Áîãäñûí àíõäóãààð ä¿ð þì.Áóðèàä Îðîñûí õîëáîîíû óëñûí áóðõàíû øàøèíòàé óëñ.ãîðîî õèéõ Ø¿òýýí ñóâàðãà, ñ¿ì õèéäèéã íàð çºâ ýðãýí áóÿí õóðààõ ¿éë.Äàëàé ëàì Òºâäèéí àðä ò¿ìíèé îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷ áºãººä îäîîãèéí Äàëàé ëàì íü XVI õóâèëãààí ä¿ð íü þì.äàöàí Áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààíûã ñóäëàõ óëàìæëàëò ñóðãóóëü.Äàðàìñàëà Öºëëºã äºõ Òºâäèéí çàñãèéí ãàçàð áàéðëàäàã. Ìºí XVI Äàëàé ëàìûí çàëàð÷ áàéãàà ãàçàð.Äàðìà Áóðõàíû øàøèíû ñóðãààë, çàì ìºð.Áðàéâ¿í Ãîìàí äàöàí Ýíýòõýãò äýõ Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû íýð õ¿íä á¿õèé äàöàí.Õóòàãòûí íàéìàí ãèø¿¿í Çîâëîíãèéí õ¿ðäíýýñ ãýòëýõèéí àíüñàíä äàäóóëàõ çàì ìºð.Ãýãýýðëèéí õóòàã Ñýòãýëèéí áóðõàíëèã ÷àíàðûã íýýæ, ¿õýõ, òºðºõèéí øàëòãààíààñ àíãèæðàõ.Õóòàãòûí äºðâºí ¿íýí Çîâëîíãèéí ¿íýí, çîâëîíãèéí øàëòãààíû ¿íýí, çîâëîíãîîñ ãýòëýõèéí ¿íýí, çîâëîíãîîñ ãýòëýãýäýã ìºðèéí ¿íýíèéã òàéëáàðëàñàí áóðõàíû øàøíû ¿íäñýí ñóðãààë.Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä Óëààíáààòàð õîòîä áàéðøèëòàé Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòàíû òºâ áºãººä Ìîíãîëûí õàìãèéí òîì õèéä.ãýëýí �5� ç¿éëèéí õîðèî á¿õèé ñàõèë. Ãýë¿ãáà Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû óðñãàë. Äýýðõèéí ãýãýýí Äàëàé ëàìûí áàðèìòëàäàã ¸ñ.ãýíýí Òàâàí ç¿éëèéí õîðèî á¿õèé ñàõèë áºãººä ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ àâ÷ ñàõèæ áîëäîã.ãýð Ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ñóóö.ãýö¿ë �6 ç¿éëèéí ñàõèë.Æàíðàéñèã Ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ¿éí áóðõàí. Äàëàé ëàì íü Æàíðàéñèã áóðõàíû õóâèëãààí ä¿ð.


60

Ãàæ¿äâà Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû Ãàðìàâàãèéí ¸ñ.õàäàã ¨ñëîëûí ¿åä õýðýãëýäýã òîðãîìñîã ýä. Ìîíãîë÷óóä öýíõýð ºíãèéí õàäàãèéã èõýâ÷ëýí õýðýãëýäýã.õàìáà ëàì Õèéäèéí îðíû òýðã¿¿íèéã õýëíý.õèéä Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä.õîðîî Ä¿¿ðãèéí æèæèã íýãæ.ëàì Áóðõàíû øàøíû ñàíâààðòàí.ëàìà ªíäºð õýðãýì á¿õèé õóâðàã.ëóñ Ãàçàð óñíû ýçýí. Ñàâäàãèéã ¿çíý ¿¿.Ìàõàÿàíà Òºâä, Ìîíãîë, Ç¿¿í Àçèéí îðíóóäàä äýëãýðñýí áóðõàíû øàøíû èõ õºëãºíèé ¸ñ.òàðíè Áóðõàä, ñàõèóñíû ç¿ðõýí òàðíè. Óíøëàãà, áÿñàëãàëûí ¿åä óíøäàã. ñàâäàã Ëóñûã õàðíà óó. Íèíìàâà Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû õàìãèéí ýðòíèé ¸ñ. îâîî Îíãîí äàãøèí ãàçðûí òýìäýãëýãýý.Âàí÷èí ëàì Äàëàé ëàìûí äàðàà îðîõ Òºâäèéí îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷.Áàíäèäà Áóðõàíû øàøíû ýðäìèéí õàìãèéí ºíäºð ýðäìèéí öîë. Ñàæàâà Íèìàâà, Ãàæ¿äâà, Ãýë¿ãâàãèéí àäèë Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû ¸ñ.ñàíñàð ¯õýõ, òºðºõèéí òîéðîã.õóâðàãóóä Áóðõàíû øàøíû ñàíâààðòíóóä.ñàâäàã Ãàçðûí ýçýí áà ëóñûí íýã õýëáýð.ñóì Àéìãèéí æèæèã íýãæ.ñóäàð Áóðõàíû øàøíû íîìëîëûí ýõ áè÷âýð.ñóâðàã Èõýâ÷èëýí öàãààí ºíãºòýé áàéõ áºãººä áóðõàíû òààëëûí ø¿òýýíèé õýëáýð.òàíêà Ø¿òýýí çóðàã. Òàðíèéí àéìàã Áóðõàíû øàøíû àã òàðíèéí ¸ñ.Áàãà õºëãºí Øðè Ëàíêà, õîéä Àçèä äýëãýðñýí áóðõàíû øàøíû áàãà õºëãºíèé ¸ñ.Ãóðâàí ýðäýíý Áóðõàíû øàøèíòíóóäûí àâðàëûí îðîí áîëîõ Áóðõàí, Íîì, Õóâðàãèéí ÷óóëãàí.Î÷èðò õºëãºí Ñóäàð òàðíèéí ¸ñ õîñëóóëñàí ¸ñ.Çàíàáàçàð ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð (�6�5-�7��) íü áîãäóóäûí àíõäóãààð ä¿ð áºãººä óðëàãèéí íýðò ìàñòåð, øàøèí òºðèéí óäèðäàã÷ áàéâ. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí äýðãýä ò¿¿íèé íýðýìæèò áóðõàíû øàøèíû èõ ñóðãóóëèéã áàéãóóëàãäñàí.çóä Öàñ èõ õýìæýýãýýð óíàñàí õàõèð õ¿éìýí õ¿éòýí ºâºë


6�

Òîâ÷èëñîí ¿ãñèéí òàéëáàð

ABE Association of Buddhists for the Environment

ADB Asian Development Bank

ADRA Adventist Development and Relief Agency

ARC Alliance of Religions and Conservation

BEAD Buddhist Environment and Development

CAFOD Catholic Fund for Overseas Development

CEO Chief Executive Officer

EZE Erdene Zuu Endeavor

FPMT Foundation for the Preservation of the Mahayana Tradition

GTZ German Agency for Technical Cooperation

JAICA Japan International Cooperation Agency

MNET Ministry of Nature and Environment

NEMO World Bank’s Netherlands-Mongolia Trust Fund for the Environmental Reform

NGO Non-Governmental Organisation

PCF Processed-chlorine-free (paper)

TTF The Tributary Fund

UNDP United Nations Development Programme

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

US United States

USAID United States Agency for International Development

WWF Worldwide Fund for Nature


6�

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2: ØÀØÍÓÓÄÛÍ ÒÓÕÀÉ:

Ìîíãîë÷óóäûí 90 îð÷èì õóâü íü áóðõàíû øàøèíòàí áºãººä �005 îíû áàéäëààð íèéò ñ¿ì õèéäýä àæèëëàãñäûí �/� õóâü íü áóðõàíû øàøèíòàí áàéâ. �005 îíä �’000 îð÷èì õ¿í áóðõàíû øàøíû áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéñàí áà �.� ìÿíãàí ëàì õóâðàã õèéäýä õàðúÿàëàãäàæ áàéâ. ªíãºðñºí îíä �.7 ìÿíãàí ëàì õóâðàã áàéñàí áîë ýíý ¿ç¿¿ëýëò ýíý æèë �7 õóâèàð ºñ÷ýý. �00� îíä õðèñòèéí �� íîìëîã÷, ëàëûí øàøíû 49 íîìëîã÷, ººð øàøíû 6 íîìëîã÷ áàéñàí áàéíà. Õðèñòèéí ñ¿ì èõýâ÷èëýí õîò ãàçàð áàéðøèëòàé áîë ëàëûí ñ¿ì õèéä Ìîíãîëûí áàðóóí àéìàãò áàéäàã. Õðèñòèéí ñ¿ìèéí èõýíõ íü Óëààíáààòàð õîòîä áàéðëàëòàé. Óëààíáààòàð õîòîä � ëàëûí ñ¿ì áèé. Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì, áàéãóóëëàãóóäàä àæèëëàãñäûí 77 õóâü íü ëàì õóâðàã áîë õðèñòèéí ñ¿ì, áàéãóóëëàãóóäàä àæèëëàãñäûí �0 îð÷èì õóâü íü íîìëîã÷èä áàéäàã àæýý.

�005 îíä øàøíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàãñäûí òîî �004 îíòîé õàðüöóóëáàë ��.7 õóâèàð ºññºí áºãººä ýä¿ãýý ýíý òîî 5.6 ìÿíãà õ¿ð÷ýý. Ñóðàëöàãñäûí èõýíõ íü Óëààíáààòàð õîòîä áàéäàã áºãººä �0 õóâü íü áóðõàíû øàøíû, �5 õóâü íü õðèñòèéí øàøíû, �5 õóâü íü ººð áóñàä øàøíû, �0 õóâü íü ëàëûí øàøíû ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéíà. Ãýðýýð øàøíû íîì ¿çäýã áàãà íàñíûõíû òîî �.� õóâèéã ýçýëæ áàéãàà áà �.4 ìÿíãàä õ¿ðñýí áàéíà. ¯¿íýýñ 44 õóâü íü áóðõàíû øàøíû, � õóâü íü õðèñòèéí øàøíû, � õóâü íü ëàëûí øàøíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöäàã áîë ¿ëäñýí 5� õóâü íü áóñàä ººð øàøíû íîìîíä ñóðàëöàæ áàéíà.

Ãàçàðç¿éí áàéäëààð íü áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûã àíãèëáàë Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä áîëîí ëàì õóâðàãóóä íü á¿õ àéìàãò áóþó äºðâºí á¿ñýä òàðõñàí áîë íèéò ëàì õóâðàãóóäûí òàë õóâü íü Óëààíáààòàð õîòîä áàéäàã.


6�

ÕÀÂÑÐÀËÒ 2: ÁÓÐÕÀÍÛ ØÀØÍÛ ËÈÄÅÐ¯¯Ä

Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû ëèäåð¿¿ä

Ò¿¿õýí ëèäåð¿¿ä

• Çàíàáàçàð áóþó ªíäºð ãýãýýí (�6�5-�7��) íü Æàâçàíäàìáà õóòàãòûí àíõäóãààð ä¿ð áºãººä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿í áàéñàí þì. Òýðýýð Äàëàé ëàì, Áàí÷èí áîãä íàðûí óäàà îðîõ ºíäºð õýðãýìò õóòàãò áºãººä óðëàõóé óõààí, ÿðóó íàéðàã, òýæýýõ¿é óõààíû ñàëáàðò àëäàðøñàí îëîí ñóóò á¿òýýë òóóðâèñàí.

• Áîãä Ãýãýýí (�-9-ð ä¿ð ): Ýäãýýð áîãäóóä íü ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí äàðààãèéí ä¿ð¿¿ä áèëýý. Ìàíæèéí õààíû çàðèëãààð Òºâäººñ òîäðóóëæ áàéõààð òîãòñîí áàéäàã. Óëñ òºðèéí ÿâäàëä øóóä îðîëöîæ áàéãààã¿é ÷ 8 äóãààð Áîãä Ãýãýýí ÕÕ çóóíû ýõýýð òîäîðõîé õóãàöààíä Ìîíãîëûí òºðèéã óäèðäàæ áàéæýý. Ýä¿ãýý 9 ä¿ãýýð Áîãä Ãýãýýí Ýíýòõýãèéí Äàðàìñàëà õîòîä àìüäàð÷ áàéíà.

• Áàêóëà Ðèíá¿÷è Ýíýòõýãèéí Ëàäàê ìóæèä ñóðâàëæèò ãýð á¿ëä ìýíäýëñýí áºãººä 5 íàñòàéäàà Áóðõàíû ãýãýýíèé øàâü áîëîõ �6 àðõàäûí íýãèéíõ íü õîéä ä¿ðýýð òîäîðñîí. �9�7-�94� îíû õîîðîíä Òºâäºä øàøíû ýðäýìä ñóðàëöñàí áºãººä õîæèì Ëîê Ñàáõàä ñóóõ çàñãèéí ãàçðûí ñàéäààð òîìèëîãäæýý. Óðüä íü Ìîíãîëûí òóõàé èõ ñîíèðõîæ áàéñàí áà �990 îíä Ýíýòõýã óëñààñ Ìîíãîë óëñàä ñóóõ ýë÷èí ñàéäààð òîìèëîãäîí àæèëëàñàí þì. Ìîíãîëä ñóóõ õóãàöààíäàà èõ ç¿éëèéã õèéñýí áºãººä Ìîíãîë÷óóäûíõóâüä õàìãèéí àëäàðòàé äèïëîìàò÷ áîëñîí áàéíà. Òýðýýð Áýò¿á õèéäèéã áàéãóóëñàí. Ýä¿ãýý òóñ õèéä áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò ñàíàà÷èëãà ãàðãàí àæèëëàæ áàéãàà õèéä¿¿äèéí íýã áèëýý. Áàêóëà ðèíá¿÷è �000 îíä ¿¿ðýãò àëáàà ºãñºí áºãººä �00� îíä 86 íàñ ñ¿¿äýðòýéäýý òààëàë òºãñ÷ýý.

ªíººãèéí ëèäåð¿¿ä

• Òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàì ãàâæ Ä.×îéæàìö –Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿í, Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàì

• Äýä õàìáà ëàì àñàí ̈ .Àìãàëàí – Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí äýä õàìáà ëàì áàéñàí

• Äà ëàì Õ.Áÿìáàæàâ – Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýä çýðãýìýýðýý äýýðýýñýý ãóðàâò îðíî. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààð ãàäíû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàäàã.


64

• Áóðõàí÷ ëàì Ï¿ðýâáàò – Áóðõàíû øàøíû óðëàõóé óõààíû íýðò ç¿òãýëòýí, Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Óðëàõóéí Óõààíû Èõ Ñóðãóóëèéí çàõèðàë

• Äàìáàæàâ õàìáà - Äàø÷îéëèí õèéäèéí õàìáà ëàì• Íàöàãäîðæ õàìáà - Ìàìáà äàöàíãèéí õàìáà ëàì

• Ã¿ð¿ Äåâà Ðèíá¿÷è - ªâºð Ìîíãîëä ìýíäýëñýí. Òºâäºä áóðõàíû øàøíû ýðäýìä ñóðàëöàí �959 îíä Äàëàé ëàìûã äàãàæ Ýíýòõýã óëñàä ä¿ðâýí ãàð÷ýý. �99� îíä Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäýä çàëàðñíààð õîéø ýíý õèéäèéí ñýðãýýí áîñãîëòûã àæëûã õèéæ äóóñãàæýý.

• Âàí÷èí Îäáð¿ë Ðèíá¿÷è - Âàí÷èí Îäáð¿ë ðèíá¿÷è ãýäýã íýð íü Âàí÷èí Áîãäûí õîéä ä¿ðä íýð äýâøèæ áàéñàí ãýñýí óòãàòàé. Òýðýýð Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû Ãýë¿ãâàãèéí óðñãàëûí òîìîîõîí áàãø íàðûí íýã áºãººä Èðëàíä óëñàä ñóóðèí àìüäàðäàã. Ìîíãîëä øàøíû òºâ áàéãóóëñàí. Ýíý òóõàé õî¸ðäóãààð õýñãýýñ ¿çíý ¿¿. Ðèíá¿÷èãèéí àíõíû áàãø íü Ìîíãîë ëàì áàéñàí òóë áàãøèéí à÷èéã ñàíàí Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã äàõèí ñýðãýõýä íü äýìæëýã áîëãîõ ¿¿äíýýñ ººðèéí òºâèéã áàéãóóëñàí àæýý.

• Äàëàé Ëàì - Ýíý öîëûã Ìîíãîë÷óóä Äàëàé ëàìä ºã÷ýý. Äàëàé øèã èõ áèëã¿¿íèéã ýðõøýýñýí ãýñýí óòãàòàé. Îäîîãèéí Äàëàé ëàì �979 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîë îðîíä 7 óäàà çàëðààä áàéíà. Òýðýýð õàìãèéí ñ¿¿ëä �00�, �006 îíóóäàä çàëàðñàí áàéíà.

• Çîïà Ðèíá¿÷è ëàìòàí - Òýðýýð Áàëáàä ìýíäýëñýí. �970 îíä áàéãóóëàãäñàí Èõ Õºëãºíèé Óëàìæëàëûã Õàäãàëàõ Òºâèéí íîìûí óäèðäàã÷ áàãø áºãººä Çîïà Ðèíá¿÷è ëàìòàí áàðóóíû îðíóóäàä áóðõàíû øàøíûã äýëãýð¿¿ëæ áàéãàà áºãººä äýëõèéí îëîí îðîíä øàøèí íîìûí òºâºº áàéãóóëæ îëîí òîîíû òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà. Ìîíãîëä �999 îíîîñ õîéø ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.


65

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3: ÎÍÃÎÍ ÄÀÃØÈÍ Ø¯ÒËÝÃÒ ÃÀÇÐÓÓÄÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

Ìîíãîë óëñàä 600 ãàðóé îíãîí äàãøèí ãàçðóóä áèé áºãººä òýäãýýðýýñ äóðüäâàë:

1. Óëñûí õýìæýýíä (Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð)

�. Îòãîí Òýíãýð Õàéðõàí (Çàâõàí) �. Áîãä Õààí Óóë (Óëààíáààòàð) �. Áóðõàí Õàëäóí óóë (Õýíòèé)

2. Á¿ñèéí õýìæýýíä (àéìãóóä õàìòàð÷ òàõèäàã)

�. Áýðýýâýí (�� Ñàíñàðûí óóë, ×îéæîî ñàõèóñíû îðîí) �. Èõ Áóðõàíò (Äîðíîä) �. Àëòàí Îâîî (Ñ¿õáààòàð) 4. Îöîë Ñàíñàð (×îéðîîñ �0êì) 5. Äàðõàí Õààí (Ñ¿õáààòàðûí òºâººñ 50êì) 6. Áàò Õààí Óóë (Òºâ, ªâºðõàíãàé, Áóëãàí àéìãóóä) 7. Õºãíº Õàí 8. Öàìáàãàðàâ 9. Ñóâðàãà Õàéðõàí �0. Èõ, Áàãà Õàíãàé (Õàíãàéí íóðóóíû ¿ðãýëæëýë; Áàò-ºëçèé, Õàðõîðèí ñóì ÿâàõ çàìä) ��. Ñóâðàãà Õàéðõàí Óóë (Àðõàíãàé)

3. Àéìãèéí õýìæýýíä

�. ªíäºð õààí (Õýíòèé) �. Áàÿñãàëàíò (Çàâõàí) �. Ìºíõ Õààí, Àëòàí îâîî (Ñ¿õáààòàð) 4. Èõ Õîíãîð (Ãoâüñ¿ìáýð) 5. Èõ Ãàçðûí ×óëóó, Áàãà Ãàçðûí ×óëóó, (Äóíäãîâü) 6. Ëàìòíû Îâîî (Òºâ) 7. Áóëãàí óóë (Áóëãàí) 8. Öîãò Ñ¿ìáýð (Àðõàíãàé)


66

9. Ýðäýíýìàíäàë, Õîíãîð Õàéðõàí, Áîãä Õàéðõàí (Áàÿíõîíãîð)�0. ªëçèéò Óóë, Íî¸í Õàéðõàí (ªâºðõàíãàé)��. Äàðõàí Óóë, Õàéäàã Óóë, Íî¸í Õîíãîð (Äàðõàí)��. Áàÿí-ªíäºð óóë (Îðõîí)��. Óëààí Óóë, Õàí Õºõèé Óóë, Öàãààí Ýðãèéí Îâîî (Óâñ).�4. Àëòàé Òàâàí Áîãä Óóë (Áàÿí-ªëãèé)�5. Àëòàí Ýëñò (Çàâõàí) �6. ªëèéí Îâîî (Äàðõàäûí ãóðâàí ñóì òàõèäàã) Ðèí÷ýíëõ¿ìáý (ìºí èæèë) Äàÿí Äýýðõ (Áóëãàí àéìãààñ Ðèí÷ýíëõ¿ìáý, ×àíäìàíü ñóìòàé õàìòðàí òàõèäàã) Õºâñãºë íóóðûí õ¿éñ (Õºâñãºë)�7. Ýýð Õàéðõàí (Ãîâü-Aëòàé) �8. Àìàðáàÿñãàëàíò, Á¿ðýíõàí, Òîâõîí Õàí Óóë (Ñýëýíãý)�9. Õîâä�0. Ãóðâàí Ñàéõàí Óóë (ªìíºãîâü) ��. Áàÿíáîãä (Óëààíáàäðàõ ñóì òàõèäàã áàéñàí), Ñàéõàí Îâîî (Äîðîíãîâü)


67

ÕÀÂÑÐÀËÒ 5: ØÀØÈÍ ÁÀ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎ

ÀÃÓÓËÃÀ


68

ÀÃÓÓËÃÀ

ªÌÍªÕ ¯Ã ...................................................................

I. Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé õàìðàõ ãîë 7 àñóóäàë ..................................... 7

�. Øàøèí áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº .................................................................... 8�. Áîëîâñðîë áà çàëóó÷óóä ............................................................................. ��. Íîìëîë – øàøíû íîìëîë, óëàìæëàë áà ýðäýì ìýäëýã ..................... �64. Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã ..................................................................................... �95. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áà ñóðãàëò ñóðòàëèëãàà .......................... ��6. Íºõºðëºë, Eco-twinnings áà áàéãàëü õàìãààëàõ àëáóóä .................. �47. Òýìäýãëýëò áàÿð ¸ñëîëóóä ........................................................................... �6

II. Áèäíèé äàðààãèéí àëõàì? ...................................................................................... �8

III. Íººö áîëîìæóóä áà õàðèëöàà õîëáîî ............................................................. �9

IV. Õàâñðàëòóóä ............................................................................................................... �0

�008 îíû Íàéìäóãààð ñàð. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èã íü ýöñèéí õóâèëáàð áèø áºãººä öààøäûí õýëýëö¿¿ëýã áîëîí íýìýëòýýð ººð÷ëºãäºíº. Óã áàðèìò áè÷ãèéí ãîë ¿çýë ñàíààã áóñäàä ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõýä ãàð áèå îðîëöîõûã õ¿ñýæ áàéãàà áºãººä íýìýëò ººð÷ëºëòèéã ARC-èéí www.arcworld.org –ààñ ¿çíý ¿¿.


69

Ýäèíáóðãèéí ã¿í, Øàøèí áà Áàéãàëü õàìãààëàõ Õîëáîîã (ARC) ¿íäýñëýã÷, õóíòàéæ Ôèëèïï

Áóêèíãõýìèéí îðäîí

ARC áîëîí òóñ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä äàÿí äýëõèéí óíàãàí áàéãàëü, àìüòàí óðãàìàëûã õàìãààëàõ ¿éëñýý öààøèä óëàì äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãûí äîð íýãäýæ íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûã ýõëýæ áàéãààã ìèíèé áèå òà á¿õýíä äóóëãàõàä òààòàé áàéíà. Äýëõèéí óëñ ¿íäýñòí¿¿äèéí ýðò äýýð ¿åýñ ø¿òýí áèøèð÷ èðñýí øàøèí á¿ð åðòºíöèéí ¿¿ñýë ãàðëûã á¿õíèéã á¿òýýã÷ õ¿÷èðõýã áóðõàí ýñõ¿¿ë äàëäûí õ¿÷òýé õîëáîí òàéëáàðëàäãààñ ¿çâýë øàøèí á¿ð àìüäðàëûí ýõ áóëàã áîëñîí äýëõèé åðòºíöèéíõºº èðýýä¿éí ñàéí ñàéõàí, ò¿¿íèé äîòîð óíàãàí áàéãàëèéã ñàõèí õàìãààëàõàä èõýýõýí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áèëýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóðäàöòàéãààð ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà äýëõèéí õ¿í àì áîëîí ò¿¿íýýñ óëáààëàí áèé áîëæ áàéãàà áàéãàëèéí íººöèéí ýðýëò õýðýãöýý íü îðøèí áóé äýëõèé åðòºíö áîëîîä àìüä áàéãàëèéí îðøèõ ýñ îðøèõîä èõýýõýí àþóë çàíàëõèéëýë ó÷ðóóëæ áàéíà.

Ìèíèé áèå àíõ �986 îíä Èòàëèéí Àññèñè õîòíîî áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñýä òóóøòàé õ¿÷èí ç¿òãýã÷èä áîëîîä äýëõèéí òîìîîõîí øàøíû óðñãàëóóäûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ, òýäíèé õèéæ á¿òýýæ áàéãàà áîëîí çîðèí òýì¿¿ëæ áàéãàà ¿éëñèéí òàëààð ìýäýýëýëòýé áîëñîí þì. Õýäèéãýýð ARC áîëîîä ýíý áàéãóóëëàãûã äýìæèã÷ ñàéí ñàíààò õ¿ì¿¿ñèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñ ãàéõàëòàé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéãàà õýäèé ÷ ºíººäºð áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóä óëàì á¿ð íîöòîé áîëñîîð áàéãààã áèä ìýäýõ áèëýý.

Èíãýýä ÀRC—ààñ äýâø¿¿ëæ áàéãàà ýíýõ¿¿ ìàø ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ õýëæ áîëîõîîð ÷óõàë ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ áîëîìæ îëäñîíä áè òóéëûí áàÿðëàæ áàéãààãàà èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä ýíý ñàíàà÷ëàãà äýëõèé åðòºíö äýýðõ ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûí áàòàëãàà áîëíî ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

ÕÓÍ ÒÀÉÆ, ÔÈËÈÏÏ


70

ARC-UN-íèé 8 æèëèéí òºëºâëºãººíèé òàíèëöóóëãà

Øàøèí áà Áàéãàëü õàìãààëàõ Õîëáîî (öààøèä ARC ãýõ) íü Àíãëèéí íýãäñýí âàíò óëñàä òºâòýé îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà áºãººä Ýäèíáóðãèéí ã¿í, Ýðõýì äýýäýñ õóíòàéæ Ôèëèïïèéí ñàíàà÷ëàãààð �995 îíä áàéãóóëàãäñàí þì. ARC íü äýëõèéí òîìîîõîí øàøíóóäàä ººðñäèéí ãîë íîìëîë, èòãýë ¿íýìøèë áîëîí çàí çàíøèëä òóëãóóðëàí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºñºë õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿äýã áèåý äààñàí áàéãóóëëàãà áèëýý. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãà íü ºíººäºð Íýãäñýí ¯íäýñíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðòýé õàìòðàí äýëõèéí öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã ñààðìàãæóóëàõ áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñýä äýëõèéí òîìîîõîí øàøíóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ çîðèëãîîð ÍÀÉÌÀÍ ÆÈËÈÉÍ ÒªËªÂËªÃªª áîëîâñðóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëæ áàéíà. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâàõûã õ¿ñâýë òà ìàíàé www.arcworld.org õàÿãààð çî÷èëíî óó.

Äýëõèé äàõèíû ºìíº òóëãàð÷ áóé õàìãèéí òîì áýðõøýýë¿¿äèéã õºíäºõ íü

Öàã óóðûí ººð÷ëºëò, áàéãàëèéí òýíöâýð, õ¿í áàéãàëèéí ø¿òýëöýý àëäàãäàæ áàéãàà íü äýëõèé äýýð àìüäàð÷ áóé á¿õèé ë àìüä áèåòèéí ºìíº òóëãàðààä áàéãàà õàìãèéí òîì áýðõøýýë áîëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, äýýðõ àñóóäëóóä íü àëèâàà íèéãìèéí á¿ëã¿¿äýýð õÿçãààðëàãäàõ áóñ äýëõèéí á¿õ óëñ îðîí, àðä ò¿ìí¿¿äèéí àìüäðàëûí ýõ áóëàãò çàíàëõèéëæ, áàéãàëèéí ººðèéí ãàéõàìøèãò ç¿é òîãòîëûã ¿ã¿é õèéæ áàéíà. Ýíý íü îëîí õ¿íä àéäàñ, èðýýä¿éäýý ¿ë èòãýõ ÿâäëûã áèé áîëãîæ áàéãàà áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ äýëõèéí òîìîîõîí øàøíóóä áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä ººðñäèéí ìýðãýí óõààí, çºí áèëýã, èòãýë íàéäâàð, ñ¿ñýãòýí îëíûõîî õ¿÷ýýð òýðã¿¿ëýõ áàéäëààð îðîëöîõ öàã íü íýãýíò èðñýí õýìýýí áèä ¿çýæ áàéíà. Äýëõèé íèéòèéí ºìíº òóëãàìäààä áóé àñóóäëóóäàä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé, á¿òýýë÷ áàéäëààð õàíäàæ, áîäèò ïðàêòèêò ñóóðèëñàí õºòºëáºð, á¿òýýë÷ çàãâàðóóäûã áèé áîëãîõîä òóñëàõ çîðèëãîîð áèä ñ¿ñýãòýí îëîíä çîðèóëñàí öóâðàë ãàðûí àâëàãà (çààâàð)-ûã áîëîâñðóóëñàí þì.

“¯å äàìæñàí ººð÷ëºëò” ãýæ þó âý?

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí ãîë àìèí çîðèëãî íü áèäíèé èðýýä¿é õîé÷ ¿å òºäèéã¿é òýäãýýðèéí ¿ð óäàì ÷ àæèë õýðýã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ óëìààð àøèã òóñ, õóâü íýìðèéã íü õ¿ðòýæ áàéõààð ººð÷ëºëòèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÍÀÉÌÀÍ ÆÈËÈÉÍ ÒªËªÂËªÃªª áîëîâñðóóëàõàä òàíü òóñëàõ ÿâäàë þì. Õ¿ì¿¿íèé çàí ¿éë ººð÷ëºãäòºë îëîí çóóí ¿å ºíãºðºõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ìýäýýæ óëñ ò¿ìýí äàìæñàí òîìîîõîí ººð÷ëºëò¿¿ä ò¿¿õèéí õóóäàñíàà òýìäýãëýãäýí ¿ëääýã ÷ àëèâàà õóâüñàë ººð÷ëºëò¿¿ä áèé áîëîõ óðüòàë íºõöºë íü ÿìàãò øàøíû ¿çýë ñàíàà, øàøíû çàí ¿éëòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéäàã. Á¿õèé ë øàøíóóä íü ìýðãýí óõààíûã ò¿ãýí äýëãýð¿¿ëæ, ¿¿ãýýðýý ºâ óëàìæëàëûã õ¿íäýòãýõ ñýòãýëãýýã àðä ò¿ìíèé äóíä áèé áîëãîæ áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ºâ óëàìæëàëààñ øàøíóóä íü îäîî áàéãàà ç¿éëñäýý ä¿ãíýëò õèéæ, èðýýä¿éí òºëºâºº òîäîðõîéëäîã áèëýý. Õ¿í òºðëºõòºíèé ò¿¿õýí çàìíàë, ºâ óëàìæëàëààñ õàðàõàä áèä óðüä ºìíº ÷ ãýñýí èéì ýêîëîãèéí õÿìðàëòàé òóëãàð÷ áàéñàí áà ýíý õ¿íä áàéäëûã:

• Íýãä¿ãýýðò, áèä áàéãàà îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîõ,• Õî¸ðäóãààðò, ìàðòàãäñàí ýñõ¿¿ë ¿ã¿éñãýñýí ñóðãààëü, íîìëîë, ìºí ÷àíàðûã ñýðãýýõ,• Ãóðàâäóãààðò, òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ øèíý àðãà çàìóóäûã áèé áîëãîõ çàìààð òóóëæ áàéñàí ò¿¿õ áàéäàã.

Òóõàéëáàë, Êàìáîæèä îëîí æèëèéí òóðø ºðíºñºí èðãýíèé äàéíû õºëä íýðâýãäñýí êàìáîæèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, áàéãàëü ýêîëîãèéí ñ¿éðëèéã äàâàí òóóëàõàä áóðõàíû øàøíû íºëºº õàìãèéí èõ áàéñàí ãýæ ¿çäýã áºãººä òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý øàøèí îäîî õèð íü Êàìáîæèéí òýðã¿¿ëýõ øàøíû íýã áàéñààð áàéãàà þì.


7�

I. Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé õàìðàõ ãîë 7 àñóóäàë

Ýäãýýð 7 àñóóäàë íü ýíýõ¿¿ çààâðûí ãîë öºì íü áèëýý. Ýíý áîë òà àñóóëòàíä õàðèóëààä õàðèóã íü áèäýíä ÿâóóëäàã ñàíàë àñóóëãà áèø þì. Ýíý íü òà ñ¿ñýãòýí îëîí, øàøíû áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí ººðñäèéí íººö áîëîëöîî, óëàìæëàë, èòãýë ¿íýìøèëäýý òóëãóóðëàí ÿìàð ººð÷ëºëòèéã õýðõýí õèéõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõàä òàíü òóñëàõ ñýäâ¿¿äèéí æàãñààëò þì.

Äàðàà äàðàà÷èéí õóóäñóóäàä áèä òàíû àíõààðëàà õàíäóóëáàë çîõèõ àñóóäëóóäûã áîäèò ò¿¿õ, æèøýýí¿¿äèéí õàìò òàíüä õ¿ðãýõ áîëíî.

�. Øàøèí áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº- ãàçàð, õºðºíãº îðóóëàëò, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóä, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº õóäàëäàí àâàõ�. Áîëîâñðîë áà çàëóó÷óóä- ñóðãóóëèéí áàðèëãà, áàéãóóëàìæ áîëîí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëèéí ñóðãàëòóóä, çóñëàíãóóä�. Íîìëîë- îíîëûí ìýäëýã áîëîí ñóðãàëò, ºâ óëàìæëàë, àìüäðàëûí àðãà óõààíûã ñýðãýýõ, öàã óóðûí ººð÷ëºëò õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéãàà á¿ñ íóòãóóäûí àðä èðãýäýä òóñëàõ4. Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã5. Õýâëýë ìýäýýëýë áà ñóðòàë÷èëãàà6. Íºõºðëºë, eco-twinning (èæèë òºñòýé ýêîëîãèéí àñóóäëóóäòàé òóëãàðààä áóé á¿ñ íóòãóóäûã õîîðîíä íü õîëáîõ), áàéãàëü õàìãààëàõ àëáóóäûã / òºâ /áàéãóóëàõ7. Òýìäýãëýëò áàÿð ¸ñëîëóóä

1. Øàøèí áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãº

À) Á¿òýýí áàéãóóëàëò áîëîí îäîî îðøèí áàéãàà áàðèëãóóäÒà óðüä ºìíº íü áàðüæ áàéãóóëñàí áàðèëãà, öààøèä áàðèõ ãýæ áóé áàðèëãà áàéãóóëàìæ òàíü áàéãàëü îð÷èíä õýðõýí íºëººëæ áóé òóõàé áîäîæ ¿çñýí ¿¿? Òóõàéëáàë: òàíû áàðèõ ãýæ áàéãàà øèíý áàðèëãûí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûã ÿìàð õýìæýýíä ¿íýëñýí áý? Ãîë òóëãàð÷ áóé ýêîëîãèéí àñóóäëóóä íü þó âý, òà òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ ãàðöûã îëñîí óó?

Ýðò äýýð ¿åýñ Ìîíãîë îðîíä ñ¿ì õèéä¿¿äèéã çóíû àíãàì õàëóóí, ºâëèéí õàõèð õ¿éòíèéã òýñâýðëýõ ÷àäâàðòàé ìàòåðèàëóóäààð áàðüäàã áàéñàí áèëýý. Õàðèí áåòîí íü äýýðõ áàéãàëèéí íºõöºëä òààðàõã¿é. Òèéìýýñ Ìîíãîë îðîíä ñ¿ì õèéä¿¿äèéã áàðüæ áàéãóóëàõ áîëîí ñýðãýýí çàñâàðëàõäàà óëàìæëàëò àðãà óõààíûã àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý àðãààð ÷ õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí ñóóö, áàéøèí áàðèëãûã áàðèõ íü õàìãèéí äºõºì, àìüäðàëä íèéöñýí øèéäýë þì. Õÿòàäûí Äàî øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿ä çàõèðãààíûõàà áàéøèíãèéí äýýâýð äýýð íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð áàéðëóóëñíààðàà áàéãàëèéí íººöèéã õýìíýýä çîãñîõã¿é ººðñäèéí øàøíû ¿çýë áàðèìòëàëûã ìºðäºõ áîëîìæ áèé áîëñîí áàéíà. �006 îíä ARC íü õýä õýäýí ñ¿ì õèéä¿¿äýä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí àíõíû õóðëàà çîõèîí áàéãóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí þì. Ýíý õóðàëä îðîëöñîí íèéò �0 õèéä¿¿äèéí áàðàã õàãàñ íü äàðàà æèë ãýõýä á¿ãä ººðñäèéí õºðºíãººð íàðíû öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ðòýé áîëñîí áàéñàí þì. Ìºí ò¿¿í÷ëýí, Øààíñè ìóæûí àðä èðãýä Òàéáàéøàí äàõü øèíý ýêîëîãèéí (ëóñûí) ñ¿ìýý íóòãèéíõàà áàéãàëèéí ãàðàëòàé ìàòåðèàëààð áàðüöãààñàí þì.

Á) Ãàçàð áà îé ìîä Òà ººðèéíõºº ýçýìøäýã áýë÷ýýðèéí ãàçàð ýñõ¿¿ë îé ìîä, óóðõàéãàà ÿìàð çàìààð àøèãëàâàë


7�

áàéãàëü îð÷èíä õîð íºëººã¿é áàéõ òàëààð áîäîæ ¿çýæ áàéâ óó? Ãàçðûí õýâëèé, õºðñíèé òàëààð áóðõàíû øàøèíä þ¿ ãýæ ñóðãàñàí áàéäàã òàëààð òà ìýäýõ ¿¿?

Ñîëàí íü Ôðàíöûí Ðõîí õºíäèé äýõ �5 ¿íýí àëäàðòàíû øàøèíò ãýëýíìàà íàðûí íèéãýìëýã áèëýý. Òýä ººðñäèéí õèéäýý ýçýíã¿é õàÿãäñàí ôåðìèéí áàéãóóëàìæ äýýð áàéãóóëñàí áºãººä, �99� îíîîñ õîéø òýä óã ãàçàðòàà îðãàíèê ôåðì áàéãóóëàí, îðãàíèê àðãààð ãàðãàæ àâñàí äàðñ, ÷àíãààíçíû ÷àíàìàë õèéæ, òóóëàéí áººð áîëîí èíæðèéí ìîä òàðèàëæ áàéíà. Îðîí íóòãûí óäèðäëàãà íü òýäíèé îéã ìîä áýëòãýõ çîðèëãîîð òàéðàí àâ÷, øèíý ìîä òàðèí ãó÷èí æèë ãàð õ¿ðãýëã¿é îðõèíî ãýýä 75 õóâèéí íºõºí îëãîâîð òýäýíä ñàíàë áîëãîñîí áàéíà. Ãýõäýý òýä ¿¿íèéã çºâøººðñºíã¿é. ¯¿íèé îðîíä îé õàìãààëàã÷ íü óíàãàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí ìîäîî ººðºº ñîíãîæ òàéð÷ áàéñàí áà îðîíä íü 5000 çóëçàãàí ìîäûã ãàðààð ñóóëãàæýý. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ãýëýíìàà íàð ñ¿ìäýý îðëîãî á¿ðä¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëñîí òºäèéã¿é òóõàéí ãàçðûí àìüä áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ õýâýýð õàäãàëàãäàæ ÷àäñàí áºãººä ñ¿ìèéí îéð îð÷èì àðèóí äàãøèí õýâýýð ¿ëäñýí þì. Óäààí ìàðãàëäñàíû ýöýñò òóõàéí îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà ìîäûã ãàðààð ñóóëãàõ àæèëûã äýìæñýí áà ãàçðûí ýçýä ÷ ãýñýí áîäèò áàéäëààð áàòëàãäñàí îéí àæ àõóéí øèíý çàãâàðûã ìºðäºõ áîëñîí áèëýý.

Â) ÓñÒà Áóðõàíû øàøèí öýâýð òóíãàëàã óñíû òóõàé þ¿ ãýæ ñóðãàäàã òàëààð ìýäýõ ¿¿? Òà ýíýõ¿¿ ñóðãààëèéã ìºðäëºãº áîëãîí áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººëºëã¿é óñæóóëàëò, öýâýðø¿¿ëýëò, óñàí ñàí áàéãóóëàõ, öýöýðëýãæ¿¿ëýëò, ìóó óñ ãàäàãøëóóëàõ ñèñòåì çýðãèéã äýìæèõ áîëîìæèéí òàëààð ìýäýõ ¿¿? Òàíàé ñ¿ì õèéäèéí îéðîëöîî óðñäàã ãîë ãîðõè áàéäàã óó? Òà òýäãýýðèéã õýð çýðýã áîõèðäñîíûã øàëãàæ ¿çñýí ¿¿, õýðâýý òèéì áîë òà áîõèðäëûã áóóðóóëàõ ÿìàð íýãýí àðãà õýìæýý àâñàí óó?

Ñàÿõàí Ýíýòõýãèéí Áàíãëîð äàõü “Íóòãèéí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíûã äàõèí ñýðãýýõ” ñàí íü çýñ ñàâàíä óñ õàäãàëàõ òóõàé Õèíäó Àþóðâåäèêèéí ñóðãààëèéí ìºí ÷àíàðûã ñóäëàõààð ëàáðàòîðèéí øèíæèëãýý ÿâóóëæýý. Ñóäëàà÷èä óñûã çýñ ñàâàíä õàäãàëñàíààð e-coli áàêòåð åðäºº �� öàãèéí äîòîð óñòäàãèéã îëæ òîãòîîñîí áàéíà. Æèë á¿ð 4 ñàÿ ãàðóé òàâààñ äîîø íàñíû õ¿¿õä¿¿ä íü e-coli áàêòåðèéí õàëäâàðààñ áîëæ ñóóëãà ºâ÷èíººð íàñ áàðäàã ãýñýí òîîöîî áàéäàã. Òýãâýë óñûã àðèóòãàõ òóõàé ýðòíèé ýíý ñóðãààëü îëîí õ¿ì¿¿ñèéí àìèéã àâðàõ áîëîìæèéã íýýæ áàéíà.

Ã) Ýð¿¿ë ìýíä õàìãààëëûí òîãòîëöîîÕýðâýý òà êëèíèê, ýìíýëýã çýðýã ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä àæèëäàã áîëîí óäèðääàã áîë óñíû õýðýãëýý, àðèóòãàë, öýâýð áàéäàë, õ¿íñíèé õàíãàìæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òýýâýð, öàõèëãààí, õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ, ìàòåðèàëóóäûã äàõèí áîëîâñðóóëàõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òîãòâîðòîé òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ áàéñàí óó? Õýðâýý äýýð àñóóäëóóäûã øèéäñýí áîë ìàíàé äýëõèéí àãààð ìàíäàë òºäèéã¿é ºâ÷òºí¿¿äèéí ÷èíü ýð¿¿ë ìýíäýä ÷ øóóä íºëººëºõ áàéñàí áèçýý. Òàíû ºâ÷òºí¿¿ä áîëîí òýäãýýðèéã ýðãýí èðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ºã÷ áàéãàà õîîë õ¿íñíèé ýõ ñóðâàëæûí òàëààð ñîíèðõîæ ¿çñýí ¿¿? Òà ººðèéí îðîí íóòàãò áàéãàëèéíõàà ç¿é òîãòëîîð, ÿìàð íýãýí õîðòîí øàâüæ óñòãàõ áîäèñ õýðýãëýëã¿é òàðüæ óðãóóëñàí, áîëîâñðóóëñàí õ¿íñíèé íîãîîíû õýðýãëýý íýìýãäýæ áàéãàà òóõàé ìýäñýí ¿¿?

Ä) Õîîë õ¿íñ, ¿éë÷èëãýý, æèæèãëýíãèéí õóäàëäààÄýëõèé äàÿàð øàøíû áàéãóóëëàãóóä íü çî÷èä áóóäàë, áýëýã äóðñãàëûí äýëã¿¿ð¿¿ä, êàôå áîëîí ðåñòîðàíóóäûã àæèëëóóëäàã òîõèîëäîë áèé. Õóðèì, øèíý õ¿¿õýä ìýíäëýõ áîëîí îðøóóëãûí çàí ¿éë¿¿äýä èõýíõ òîõèîëäîëä ºãººìºð áýëýã ñýëò, èõ õýìæýýíèé õîîë áýëòãýõ øààðäëàãà ãàðäàã áàéíà. Òà Ìîíãîë äàõü áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äèéí ýðãýí òîéðîíä áàéðëàõ ¿éë÷èëãýý, æèæèãëýíãèéí õóäàëäààíû ãàçðóóä íü ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîîä ýêîëîãèéí


7�

õóâüä òààëàìæòàé ¿éë àæèëëàãàà, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàæ áàéãàà ýñýõèéã ñîíèðõîæ ¿çýâ ¿¿? Îðãàíèê õîîë õ¿íñèéã ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ, ¿éëäâýðèéí áóñ ÷ºëººò ôåðìèéí àðãààð ãàðãàæ àâñàí ºíäºã õýðýãëýõèéã óðèàëàõ çýðãýýð øèíý øèíý ººð÷ëºëò¿¿äèéã íýâòð¿¿ëæ áîëîõ þì.

Ýíýòõýãèéí Êåðàëà ìóæèéí Êîòòîÿàì äàõü Õðèñòèéí øàøèíò ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîî íü õîòûíõîî òºâä õîîëíû öýã áàéãóóëæýý. Ýíý íü Êîòòîÿàìä áàéãóóëàãäñàí àíõíû áàéãàëèéí õèéí ò¿ëøýýð áýëòãýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í çàðäàã ìóõëàã áàéñàí þì. Õýäèéãýýð óã ìóõëàãûã áîñãîõîä õàðüöàíãóé ¿íýòýé áóþó 40000 ðèíãåò (îéðîëöîîãîîð �000 àì. äîëëàð) îð÷èì áàéñàí ÷ ãýñýí òýä ýíýõ¿¿ çàðäëàà ò¿ëø õýìíýñíýýð æèëèéí äîòîð íºõíº ãýäýãòýý èòãýëòýé áàéãàà áºãººä áóñàä àéë ãýð¿¿ä áîëîí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áàéãàëü îð÷èíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àðãà çàìûí òàëààð ¿ëãýð äóóðèàë áîëæ áàéãààäàà áàÿðòàé áàéãàà áèëýý. Ìîíãîëä ñ¿ì õèéä¿¿ä íü ººðñäèéí îðøèí áàéãàà á¿ñ íóòàãòàà ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõóéö, áàéãàëü îð÷èíä ýåðýãýýð íºëººëºõ õîîë ýñõ¿¿ë õ¿íñíèé öýã¿¿äèéã àæèëëóóëäàã óó?

Å) Ñàíõ¿¿ãèéí õºðºíãº îðóóëàëò áîëîí áè÷èë ñàíõ¿¿Áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé ñàíàà÷ëàãà íü ÿäóóñò áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîäîã áîëñîíîîðîî ñ¿¿ëèéí �0 æèëä íèéãýìä ýåðýã ººð÷ëºëò àâ÷ðàõ ãýñýí îðîëäëîãóóäààñ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé íü áàéæ ÷àäñàí þì. Áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí ñàíàà÷ëàãûã ýõë¿¿ëýõýä òèéì ÷ èõ ìºíãº õºðºíãº îðîõã¿é áèëýý. Áè÷èë ñàíõ¿¿ íü Ìîíãîëä ñ¿ì õèéä¿¿äèéí õºõ¿¿ëýí äýìæèæ áîëîõîîð ñàíàà÷ëàãà ìºí ãýæ òà áîäîæ áàéíà óó?

Íîáåëèéí øàãíàëò Ìóõàììåä Þ¿í¿ñ íü àíõ õýñýã ÿäóó ãàð óð÷óóäàä �7 äîëëàð çýýëä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý òýäýíä áóñàä áàíêíààñ èõ õýìæýýíèé çýýë àâàõàä íü ñàéí äóðààðàà áàòëàí äààã÷ áîëñîíîîð Ãðàìèéí áàíêíû ñóóðèéã òàâüæ áàéæýý. ªíººäºð ò¿¿íèé ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí Áàíãëàäåø äàõü Ãðàìèéí áàíê íü 5.� ñàÿ õ¿íä 5 îð÷èì ñàÿ äîëëàð çýýë¿¿ëýýä áàéíà. Ýíý á¿õýí ò¿¿íèé ÿäóó õ¿ì¿¿ñ ÷ ãýñýí íàéäâàðòàé çýýëäýã÷, èäýâõèòýé õóâèàðàà áèçíåñ ýðõëýã÷èä áîëæ ÷àäíà ãýñýí èòãýë ¿íýìøèë äýýð ñóóðèëñàí áèëýý.Åêüþìåíèêàë ñ¿ìèéí çýýëèéí ôîíä íü äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà ñ¿ì õèéäèéã ñýðãýýí çàñâàðëàõ çîðèëãîòîéãîîð Àíãëèä áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý íü ñ¿¿ëäýý àìüäðàõ ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí æèæèã áèçíåñèéã äýìæèõ çýýëèéí õºòºëáºð áîëîí ºðãºææýý. ªíººäðèéí áàéäëààð òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíû ãîëëîõ ÷èãëýë íü Àôðèê, Àçè-Íîìõîí äàëàé, Ëàòèí Àìåðèêèéí áîëîí Êàðèáûí á¿ñ íóòãóóä äàõü æèæèã, íèéãýìä ÷èãëýñýí áèçíåñ¿¿äýä áîëîí ýêîëîãèéí ôåðìèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººã¿é óñ ø¿¿õ ñèñòåì çýðýãò çýýë îëãîõ áîëñîí áàéíà. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã www.eclof.org –îîñ ¿çíý ¿¿.

2. Áîëîâñðîë áà çàëóó÷óóä

Äýëõèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí 50 îð÷èì õóâèéã øàøíû áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã þì.

À) Ñóðãóóëü áîëîí ñóðãóóëèéí ãàäíàõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äÑóðãàëòûí õºòºëáºðòºº áàéãàëü îð÷èíû òàëààð èë¿¿ ºðãºí, ñ¿ñýã áèøðýëä ñóóðèëñàí õè÷ýýë¿¿äèéã íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæ òà á¿õýíä õýð áàéäàã âý? Òàíüä ñóðàã÷èäàä íîãîî òàðèõûã çààæ ñóðãàõ íîãîîíû òàëáàé áàéäàã óó, ýñõ¿ë áèé áîëãîõ áîëîëöîîòîé þó? Òà õîðòîí


74

øàâüæ óñòãàõ áîäèñ àøèãëàõã¿éãýýð óðãóóëñàí íîãîîã õ¿íñýíäýý õýðýãëýõèéí à÷ õîëáîãäëûã õ¿ì¿¿ñò òàíèóëàõààð õè÷ýýäýã ¿¿? Òà áàéãàëüä ãàðàí øóâóóä, óðãàìëûã ñóäëàí, çóðãèéã íü çóðñàíààð çàëóó÷óóäàä áàéãàëèéí ñàéõíûã ñàéøààõàä òóñàëäàã óó?

Ýðäýíý çóó õèéäèéí ëàì íàð äàðõàí öààçòàé ãàçðààñ ìîä óíàãàí òóõàéí á¿ñ íóòãèéíõàà ðåñòîðàí, õîîëíû ãàçðóóäàä çàðäàã áàéñàí ÿäóó àéëûí õ¿¿õä¿¿äòýé àæèëëàõ òºñºëä îðîëöñîí þì. Ëàì íàð òýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä àìüäðàõ óõààíû õè÷ýýë çààñàí íü õýí á¿õíèé õ¿ëýýæ áàéñíààñ ÷ õàìààã¿é èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí þì. �005 îíä òàâèí ìîä áýëòãýã÷ õ¿¿õä¿¿ä 40 öàãèéí àìüäðàõ óõààíû õè÷ýýëä ñóóí óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ óõààí áà øàøíû ìºí ÷àíàð, ìºí ò¿¿í÷ëýí ººðòºº èòãýëòýé áàéõ, øèéäâýð ãàðãàõ, øèíèéã ñàíàà÷ëàõ õè÷ýýë¿¿äýä õàìðàãäñàí áàéíà. �006 îíä Ýðäýíý çóó õèéä íü äàõèí òàâèí õ¿¿õäýä çîðèóëàí õî¸ð äàõü ñóðãàëòàà çîõèîí áàéãóóëààä çîãñîõã¿é óã ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãäàõûã õ¿ññýí òýäíèé ýöýã ýõýä ÷ ãýñýí çîðèóëñàí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí çààæ ýõýëæýý. Ýíý íü ìîä îãòëîõ ÿâäëûã áàãàñãààä çîãñîõã¿é óã ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàíààð ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí îëîí õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëüäàà ýðãýí îðñîí áèëýý. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí öàéíû ãàçðóóä áîëîí ðåñòîðàíóóäàä ò¿ëøíèé áóñàä ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõ òàëààð òàíèëöóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Îë Õýë¿âèñ áîë Àíãëèéí íýãäñýí âàíò óëñûí Ñîìýðñýò äýõü êàòîëèê øàøíû ñóðãóóëü þì. �008 îíû 4-ä¿ãýýð ñàðä áîëñîí “Äýëõèéí ºäðººð” 7-�� íàñíû ñóðàã÷äûí á¿òýí ºäðèéí õè÷ýýëèéí õóâààðü íü ýêîëîãèéí õîëáîãäîëòîé ¿éë àæèëëàãààíä çîðèóëàãäæýý. ¯¿íä ñóðàã÷äûí õàìò áàðàã � ì ºíäºð øóâóóã óä ìîäîîð óðëàõ óðàí á¿òýýë÷èéã óðèõ, îéðîëöîîõ ãîë ãîðõèî öýâýðëýõ, øàâüæíû àìüäðàëûí òàëààð õè÷ýýë îðîõ, ñîíãèíî ìýòèéí áàéãàëèéí ãàðàëòàé ç¿éëñýýð äààâóóíä áóäàã îðóóëàõ áîëîí Áóääûí øàøíû õèéìîðèéí äàðöàãààñ ñàíàà àâ÷ áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé çàëáèðëàà áè÷ñýí äàðöàã õèéñãýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààíóóä ÿâàãäñàí áàéíà. Ýíý á¿õýí ñóðàã÷èä áîëîí òýäíèé ýöýã ýõýä ìàø òààëàãäñàí áºãººä äàðàà æèë äàõèí “Äýëõèéí ºäðèéã” òýìäýãëýõ õ¿ñýëò èðæýý. Ñ¿ì õèéä¿¿äýýð äàìæóóëàí Ìîíãîëûí ñóðãóóëèóäàä Äýëõèéí ºäðèéã òýìäýãëýæ áîëîõ óó?

Á) Ñóðãóóëèéí áàðèëãà áîëîí òîãëîîìûí òàëáàéÒà áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áîë ñóðãóóëèéí øèíý áàðèëãà, ºðãºòãºë¿¿ä íü áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áàéæ ÷àäàõ óó? Ìºí ò¿¿í÷ëýí òîãëîîìûí òàëáàé, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíã¿¿ä íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî õàëã¿é, õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàæ ÷àäàæ áàéãàà òàëààð òà ºìíº íü áîäîæ áàéñàí óó? Òà õÿíàëò òàâüæ ÷àääàã óó?

Â) Õàäãàëàëò áà äàõèí áîëîâñðóóëàëòûí áîäëîãîÒà ººðèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí áàðèëãóóäàä ýð÷èì õ¿÷, óñ õýìíýõ áîäëîãî ÿâóóëäàã óó? Òà öààñ, õîîë, ìóó óñ çýðýã õàÿãäàëàà õýðõýí çîõèöóóëäàã âý? Òà öýâýðëýãýý õèéõ õºòºëáºð çîõèîí áàéãóóëäàã óó?

Èõ õºëãºíèé óëàìæëàëûã õàäãàëàõ òºâèéíõýí ëàì õóâðàãóóä áîëîí áîëîí Õºäºº àæ àõóéí èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóäòàé õàìòðàí öýâýðëýãýý õèéõ êîìïàíèò àæëûã õýä õýäýí óäàà Óëààíáààòàð õîòíîî ºðí¿¿ëæýý. Ëàì íàð õîã öýâýðëýæ îëîí íèéòýä õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî àíõààðàë õàíäóóëàõûí ÷óõëûã áèå÷ëýí ¿ç¿¿ëýõèéã õàðñàí îëîí ò¿ìýí òýäíèéã ãàéõàí áàñ ñýòãýë íü õºäºëæ áàéâ.

Ã) Çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà áîëîí çóñëàíãóóäÁàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçàðò òóëãóóðëàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õ¿¿õýä çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí çóñëàí àæèëëóóëäàã ýñõ¿¿ë ãóäàìæ òàëáàé öýâýðëýõ àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëäàã øàøíû çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà áàéäàã óó?


75

�007 îíû çóí Àíãëèéí Áèðìèíãõýì õîòûã Ìóñëèìàí øàøèíòíóóä “Öýâýðõýí Ìýäèíà ãóäàìæ” íýðòýé äóó õºãæèì, âèäåî, òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëýë ºãºõ ñàìáàðòàé ãóäàìæíûõàà õîãèéã öýâýðëýõ àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæýý. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà íü áóñàä Ìóñëèìàí øàøèíòíóóäàä ¿ëãýð äóóðèàë áîëîîä çîãñîõã¿é Ìîíãîëûí õîòóóäàä öýâýðëýãýý õèéõèéã ñîíèðõîëòîé õºòºëáºð áîëãîõ çàãâàð áîëæ áîëîõ þì.�000 îíä Ëåâàí óëñûí Ìàðîíàéò ñ¿ìèéíõýí ººðñäèéí òàõèí ø¿òäýã Õàðèññà îéí çàðèì õýñãýý Ìàðîíàéòûí äàðõàí öààçàò ãàçàð áîëãîæýý. Ãóðâàí õàìãèéí òîì ãàçàð ýçýìøèã÷èä íü áàðèëãûí êîìïàíèóäûí ñàíàë áîëãîñîí èõ õýìæýýíèé ìºíãºíººñ òàòãàëçàæ ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººíä ñàéí äóðààðàà îðîëöñîí áàéíà. Òýäíèé íýãýýñ ÿàãààä èéì øèéäâýð ãàðãàõ áîëñîí òàëààð íü àñóóõàä òýðýýð áàãàäàà ñ¿ìýýñ çîõèîí áàéãóóëäàã áàéñàí îéí àÿëàë, çóãààëãàä îðîëöäîã áàéñàí áà “Òýð ¿å ìèíèé àìüäðàëûí õàìãèéí æàðãàëòàé ìº÷¿¿äèéí íýã áàéñàí þì. Òèéìäýý ÷ îäîî áè ýíý îéãîî õàìãààëàõûã õ¿ñ÷ áàéíà” õýìýýí õàðèóëæýý. Áóðõàíû øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿ä íü îíãîëîãäñîí óóëíàà çóíû çóñëàíã áàéãóóëàõ áîëîìæòîé þó? Ìàãàäã¿é èðýýä¿éä íýãýí ºäºð Ìîíãîëûí õîé÷ ¿åèéíõýí òýäíèé îíãîí, äàãøèí áàéäëûã óõààð÷ áîëîõ þì.

Ä) Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòÒà àìüäðàëûí ñóðãóóëèéã íýãýí õè÷ýýë ãýæ ¿çýýä ººðèéí øàøíû ñ¿ñýãòýí îëíûõîî ñîíèó÷ çàí, ìýäëýã òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õÿíàëò ÿâóóëæ áîëîõ óó? Çàðèì òîõèîëäîëä çºâõºí àíõààðàëòàé õÿíàëò øèíæèëãýý, äýñ äàðààëàëòàé àæèãëàëòààð ãîë áîëîí ýêî-ñèñòåì äýõ óðãàìàë, àìüòíû àéìàã, áîõèðäëûí òóõàé øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëëèéã öóãëóóëàí àëèâàà áîõèðäîëîîñ óðüä÷èëñàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ áîëäîã. Õýðâýý òàíàé îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îíãîëîí ø¿òäýã, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí á¿ðäñýí ãàçàð íóòàã, óóë óñ áàéäàã áîë òà á¿õýí îäîî ò¿¿íèéã õàéðëàí õàìãààëàõàä íýí òààòàé ¿å èðýýä áàéíà.

Óëààíáààòàð õîòîîñ áàðóóí ç¿ãò �40 êì çàéä îðøèõ Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü �00 ñàÿ òîíí í¿¿ðñíèé íººöòýé áºãººä æèëä �500 òîíí îð÷èì í¿¿ðñ îëáîðëîí òóõàéí îðîí íóòãàà áîõèðäóóëàõûí çýðýãöýý õ¿í àìûí äóíä àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷ëºë ¿¿ñãýí, õºðñíèé ýâäðýëèéã áèé áîëãîäîã þì. �005 îíä Îíöàð Èñýé Ëèí õèéäèéí ëàì íàð íü Äýëõèéí áàíêíû “Ãîëëàíä-Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷íû øèíý÷ëýëèéí òºëººõ ñàí”-èéí õºðºíãº îðóóëàëò áîëîí ßïîíû øèíæýý÷äèéí òóñëàìæòàéãààð óã óóðõàéí áàéãàëü îð÷èí áîëîí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ íºëººëëèéã áàðèìòæóóëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä óóðõàé÷èä áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðãººð íºëººëºõ çàðèì íºëººëë¿¿äèéã áóóðóóëàõ òóõàé ñóðàëöàæ, óóðõàéí óäèðäëàãóóä îëîí íèéòèéí ýñýðã¿¿öëèéí ºìíº áóóëò õèéí õîðã¿éæ¿¿ëýõ ìåõàíèçìóóäûã ñóäëàí, îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäûí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ òóõàé áóääûí ñóðãààëèéã òóñãàæ ºãñºí áàéíà. ÀÍÓ-ûí äàëàéí áàðóóí ýðãèéí äàãóó óðñàõ Êîëóìáè ãîëûí õºíäèéãººñ ¿¿ññýí Êàòîëèê øàøíû åïèñêîï íü �980-ààä îíä ººðñäèéíõ íü ø¿òýæ õàéðëàæ èðñýí ãîëûí ñóâàã íü áîõèðäîæ ýõýëæ áóéã àíçààð÷ýý. Òýä ººðñäèéí ñ¿ñýãòýí îëíûã ãîëûí äàãóó õÿíàëò ÿâóóëàõûã óðèàëñàí áºãººä óã àæèãëàëòààð èëð¿¿ëñýí áàðèìò ìýäýýëëýý òóõàéí ãàçàð íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãóóä, áîõèðäëûã áèé áîëãîæ áàéãàà àæ àõóé íýãæ¿¿ä áîëîí îëîí íèéòýä çàõèà, ìýäýýëýë, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààãààð äàìæóóëàí íºëººëëèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëñíààð îäîî óã ãîëûí ñóâàã õàðüöàíãóé öýâýðõýí áîëñîí áàéíà.

3. Íîìëîë -øàøíû íîìëîë, óëàìæëàë áà ýðäýì ìýäëýãÀëèâàà øàøèí çîâæ øàíàëñàí õýí á¿õýíä ººðèéí ñóðãààëü, íîìëîëîîð äàìæóóëàí òàéòãàðëûã ºãäºã.


76

À) Ñóðãàëò Òà á¿õýí èðýýä¿éä òàíàé øàøíûã óäèðäàã÷ ýñõ¿¿ë áàãø áîëîõ õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõäýý òýäýíä áàéãàëü îð÷íû òàëààð ìýäëýãèéã õýðõýí, ÿàæ ñóðãàäàã âý? Ìîíãîëä Øðè Êóøàê Áàêóëàãèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí êîëëåæèéí æèøýýãýýð çàëóó ëàì íàðò çîðèóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã èë¿¿ “áàéãàëüä îð÷èíä ÷èãëýñýí” áîëãîæ áîëîõ óó?

Á) Õÿìðàë áîëîí äàñàí çîõèöîëÒàíàé øàøèíä õÿìðàë, ñ¿éðëèéí òàëààð þ¿ ãýæ ñóðãàäàã âý? Óðüä ºìíº àëèâàà õ¿íä õýö¿¿ áàéäàë, õÿìðàëûã õýðõýí äàâàí òóóëäàã áàéñàí áý? Òàíû øàøíû ¿çýë áàðèìòëàëààð ºíººäºð äýëõèé åðòºíöºä òóëãàðààä áàéãàà öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéã õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áóé õÿìðàë õýìýýí ¿çýæ áîëîõ óó? Õýðýâ òèéì áîë òà á¿õýí ººðñäèéí òóðøëàãàä òóëãóóðëàí óã õÿìðàëûã õýðõýí äàâàí òóóëàõ òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé þó?

Â) Øàøíû çàí ¿éë, èøëýë áà çàëáèðàëÒàíàé øàøíû çàí ¿éë, íîì ñóäàð, ñóðãààëèàð äàìæóóëàí áàéãàëü îð÷íîî õàéðëàí õàìãààëàõ óëàìæëàëò àðãóóäûã íîìëîîä çîãñîõã¿é, áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëàõ, õ¿íèéã þó ýçýìøèæ, õýðýãëýæ áóéãààð íü áèø áóñäàä õýðõýí õàíäàæ áàéãààãààð íü ä¿ãíýõèéã ñóðãàæ áîëîõ óó?

Ã) Îíãîëîãäñîí ãàçðóóäÒà á¿õíèé ø¿òýí äýýäëýæ, îíãîëñîí äàðõàí ãàçðóóä íü çýðëýã îíãîí áàéãàëèéã õýâýýð õàäãàëàí àâ÷ ¿ëäýõýä õýð ¿¿ðýãòýé áàéäàã âý? Æèøýý íü: ßëàíãóÿà òºâ ãàçàðò áàéðëàäàã ñ¿ìèéí öýöýðëýã¿¿ä èõýíõäýý ìèíè-ýêî-ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëäýã, îíãîëîãäñîí óóëñ íü õîâîðäñîí àìüòäûí ñ¿¿ë÷èéí îðîãíîõ ãàçàð áîëäîã, õóäàã, øàíä áîëîí íóóð çýðýã àðèóí óñíû ýõ óíäàðãà íü àìüäðàõ ãàçðàà àëäñàí àìüòäûí ñ¿¿ë÷èéí íàéäâàð áîëäîã áèëýý.

Õÿòàä äàõü îíãîëîãäñîí óóëñûã õýäýí çóóíû òóðø Äàî øàøíû ëàì áîëîí ãýëýíìàà íàð íü õàìãààëñààð èðæýý. Îäîî Äàî øàøèí íü ýíýõ¿¿ ÷óõàë, îþóí ñàíààíû áîëîîä áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîöûí ºëãèé íóòàã áîëñîí ãàçàð íóòãàà àÿëàë æóóë÷ëàë, õºãæèë äýâøèë áîëîí ìîä áýëòãýëýýñ ¿¿ñýõ äàðàìòààñ õàìãààëàõûí òóëä áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõààð èäýâõè ç¿òãýëòýé àæèëëàæ áàéíà. Ñ¿ì äóãàí áîëîí Ëàëûí øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äèéí îéðîëöîî îðøèõ öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí, îðøóóëãûí ãàçàð áà öýöýðëýã¿¿ä íü èõýíõ òîì õîòóóäûí õóâüä öººí õýäýí çýðëýã îíãîí áàéãàëèéí òºðõºº àëäààã¿é ãàçðóóäûí íýã áàéäàã. Çàðèì ãàçàð îðîíä õ¿ì¿¿ñ ºâñºº õàäàõã¿é, õîðòîí øàâæ óñòãàõ áîäèñ õýðýãëýõã¿é áàéæ, òóõàéí ãàçàð íóòãèéíõàà áàéãàëèéí óíàãàí òºðõèéã ýðãýí ñýðãýýõ, õàäãàëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéãàà òºäèéã¿é çî÷èëîí èðæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà òàíèóëàõ ìýäýýëëèéí ãàðûí àâëàãà áýëòãýõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë: Èñòàíáóëûí Åþ¿ïèéí ëàëûí ñ¿ìèéí õºãøèí ìîäîä íü ºðºâ òàñûí àìüäðàõ ñ¿¿ëèéí ãàçàð áîëæ ¿ëäñýí áèëýý.

Ä) Ò¿¿õ áà çàíøëóóäÒàíàé ºâºã äýýäýñ ýðò äýýð ¿åýñ áàéãàëü äýëõèéãýý õýðõýí õàéðëàí õàìãààëæ èðñýí òóõàé ºã¿¿ëýõ ìàðòàãäñàí ò¿¿õ ñóäàð, íîì ýñõ¿¿ë óëàìæëàëò çàí ¿éë áàéäàã óó? Õýðâýý áàéäàã áîë ¿¿íèéã äàõèí ñýðãýýõ áîëîìæòîé þó?

Å) Èäýýøèí äàñàõÒàíàé øàøíû óäèðäëàãóóä ýñõ¿¿ë òàíàé áàãø íàð áàéãàëèéí ãàìøèã, öàã óóðûí ººð÷ëºëòºä ºðòºæ áàéãàà àðä èðãýäýä ÿìàð òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýæ òà ¿çäýã âý? Õàð ñàëõè, õàëäâàðò ºâ÷èí, ¿åð óñíû ãàìøèã òîõèîõîä òàíàé ñ¿ì õèéäèéí ç¿ãýýñ àðä èðãýäýä


77

ÿìàð òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé âý? Ýíý òàëààð òàíàé ñ¿ì õèéä òîäîðõîé áîäëîãî ÷èãëýë ãàðãàñàí óó?

¨) ÇàëáèðàëÇàëáèðàë íü á¿õ øàøíû ¿éë àæèëëãààíóóäûí õàìãèéí ÷óõàë öºì áàéäàã. Òà èë¿¿ ýâ íýãäýëòýé åðòºíöèéí òºëºº, ººðñäèéí ººð÷èëæ áîëîõ àñóóäëóóäàä ãàðö îëîõûí òºëºº, ººð÷èëæ ÷àäàõã¿é ç¿éëñýý õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí òºëºº çàëáèð÷ áîëîõ óó?

Áóääûí øàøíû èõ áàãø Ôðàíã¿ Ðèíá¿¿÷èãýýñ äýëõèéí öàã àãààðûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð áóääûí øàøèíòíóóä þóã õèéâýë çîõèõ òàëààð àñóóæýý. Òýðýýð õ¿ì¿¿ñ äàðààõ õî¸ð ç¿éë õèéâýë çîõèíî õýìýýí àéëäñàí þì: “Íýãä¿ãýýðò, õ¿ì¿¿ñ òýäýíä ÿìàð ç¿éë òîõèîëäîîä áàéãààã óõààðàõ õýðýãòýé áà öààøèä ÿàõ òàëààð ñàéòàð òóíãààí áîäîæ, àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ. Õî¸ðäóãààðò, ÷èí ñýòãýëýýñýý áóðõàí Áóääàä çàëáèðàõ õýðýãòýé. Ýíý íü õýäèéãýýð äýëõèéí äóëààðëûã øóóä çîãñîîõã¿é ÷ áèäíèé ¿çýë ñàíàà ààæìààð ººð÷ëºãäºõºä òóñ áîëîõ áîëíî. Èíãýñíýýðýý áèä ýíý íºõöºë áàéäëààñ ãàðàõ ãýæ õè÷ýýí ç¿òãýõ áîëíî”.

4. Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã

À) Õÿíàëò Òàíàé øàøíû áàéãóóëëàãà, ãýð á¿ë ýñõ¿¿ë òà ººðºº õóâü õ¿íèéõýý õóâüä ººðèéí õºðºíãºº õýðõýí àøèãëàæ áóé òàëààð áîëîí òàíû àøèãëàæ áóé áàéãàëèéí íººöèéí õýðýãëýý, äàõèí áîëîâñðóóëàëò, ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã õýð ¿ð àøèãòàé çàðöóóëæ áàéãàà òàëààðàà áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýý, ä¿ãíýëòèéã ãàðãóóëæ áàéñàí óó? Òà ººðèéí ñ¿ñýãòýí îëíîî áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò ÿâóóëàí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäàä òîõèðîõ øèéäýë õàéõàä íü äýìæèæ, òóñëàõ áîëîìæòîé þó? Õýðâýý ¿ã¿é áîë ýíý áàðèìòûí òºãñãºëä õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëàõ àðãà çàìóóäòàé òàíèëöààðàé.

Á) Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã Òà õèéääýý èðæ áàéãàà ñ¿ñýãòýí îëíûã õýðõýí áàéãàëü îð÷èíòîéãîî çºâ õàðüöàõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ áîëîìæòîé óó? Õýðâýý òèéì áîë ÿìàð çºâëºãºº ºãäºã âý? Òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí äýìæäýã âý? Õàðèí ¿ã¿é áîë ýíý áàñ Òàíàé Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ãîë õýñýã íü áàéæ áîëîõ þì ø¿¿.

Æàéí ø¿òëýãò çàëóó÷óóäûí õîëáîî íü ýðòíýýñ ººðèéí ãèø¿¿äýý ýíãèéí, óðãàìëûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õîîë õ¿íñýíäýý õýðýãëýõèéã õºõ¿¿ëýí äýìæñýýð èðæýý. Òýä èíãýñíýýðýý àìüòäûã èõ õýìæýýãýýð õîðîîñíîîñ ¿¿äýõ çîâëîíãèéí øàëòãààí, ìóó êàðìàãèéí ¿ð äàãàâðààñ àíãèä îðøîîä çîãñîõã¿é àìüòäûã òàðãàëóóëàõàä àøèãëàäàã ¿ð òàðèàíû õýðýãëýý áîëîí óã àìüòäààñ ÿëãàðàõ õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàñíààðàà äýëõèéãýý ýêîëîãèéí õóâüä àâðàõ àëõàì õèéæ áàéíà ãýäýãòýý èòãýëòýé áàéãàà áèëýý. Ìîíãîë íü ýðò äýýð ¿åýñ ìàõûã õ¿íñýíäýý ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýäýã ÷ çàðèì ãàçðóóäàä õ¿íñíèé íîãîîã õýðýãëýýíä íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæ áàéíà óó?Õèëèéí ÷àíàä äàõü õºãæëèéí òºëººõ Êàòîëèê øàøèíòàíãóóäûí ñàí íü ýðòíýýñ “Ýãýë äàðóó àìüäàðñàíààð òà ººð õýí íýãýíä àìüäðàõ áîëîìæ îëãîäîã” ãýñýí íýðòýé êîìïàíèò àæëûã ºðí¿¿ëýýä áàéãàà áèëýý. Óã êîìïàíèò àæëûí õ¿ðýýíä òýä Êàòîëèê øàøèíòíóóäûã áóñäàä ºãººìºð õàíäàí, áàéãàëü îð÷èíäîî õàéð ãàìòàé õàíäàõûã áóðõàíû ºìíº àíäãàéëàõûã óðèàëäàã þì.

Â) Ãýð á¿ë, õ¿í àì áîëîí ñîíãîëòóóäÄýëõèéí õ¿í àìûí òîî íü èðýýä¿éí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëºë, ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýý çýðýã àñóóäëóóäûã ¿¿ñãýõ íü ìýäýýæèéí õýðýã áèëýý. Õýäèéãýýð çàðèì øàøíû ¿çýë áàðèìòëàëä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí òîîã õÿçãààðëàäàã õýäèé ÷ ýíý íü ìàðãààíòàé àñóóäàë


78

õýâýýð áàéíà.

ªºðèéí îðíû õ¿í àìûí òîîã øàøíû íîìëîë, ýäèéí çàñàã áîëîí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð õàìãèéí àìæèëòòàé çîõèöóóëæ áóé îðíóóäûí íýã íü Èðàí þì. Ìóñëèìàíû øàøíû òýðã¿¿í¿¿ä íü “Õ¿í òýæýýæ ÷àäàõ õýìæýýãýýðýý õ¿¿õýäòýé áàéõ ¸ñòîé” ãýñýí Ìóõàììåäèéí ñóðãààëèéã óäèðòãàë áîëãîõûí ñàöóó æèðýìñëýëòýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ çºâøººðëèéã îëãîñîí áàéíà. �986-�00� îíû õîîðîíä õ¿í àìûí ºñºëò íü �.�-îîñ �.� õóâü õ¿ðòýëýý áóóð÷ýý.

Ã) Ìºðãºë õèéí áàäàð÷ëàõ ãàçàð áîëîí àÿëàë æóóë÷ëàëÄýëõèéä îëîí ñ¿ì õèéä¿¿äèéí áàéðëàäàã ãàçàð íü áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí á¿ðäñýí áàéäàã áà àÿëàë æóóë÷ëàëààð îëîí õ¿ì¿¿ñèéí çîð÷èõ ãàçðóóäûí íýã áàéäàã. Øàøíû óðñãàëûí õóâüä òà á¿õýí óëñ îðíûõîî àÿëàë æóóë÷ëàë, ìºðãºë õèéí áàäàð÷ëàõ ãàçàðò õýð èõ ¿¿ðýãòýé òàëààðàà áîäîæ ¿çñýí ¿¿? Óã ¿éë àæèëëàãààíóóäûã áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é àðãà çàìààð ÿâóóëàõ áîëîìæ áàéíà óó? Òà óðüä ºìíº ìºðãºë÷èä ìºðãºë ¿éëäýí áàäàð÷èëàõ ãàçàðòàà àëõàí õ¿ðäýã áàéñàí áîë îäîî îíãîö, ìàøèíààð ÿâæ èðäýã áîëñîíûã áîäîëöîæ ¿çñýí ¿¿? Ýíý á¿õíèé áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëëèéã áóóðóóëæ áîëîõ óó?

Ä) Õóäàëäàí àâàõ ýðõÒà áîëîí ñ¿ñýãòýí îëîí õàìòààðàà áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõûí òóëä õóäàëäàí àâàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ áîëìæòîé þó?

Õàçîí íü Íüþ Éîðê õîòíîî áàéðëàõ Åâðåé÷¿¿äèéí áàéãàëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà þì. �004 îíä óã áàéãóóëëàãà íü íèéãýìëýãò ñóóðèëñàí “Tuv Ha’Aretz” áóþó “Ãàçàð äýëõèéäýý ñàéíûã, ãàçàð äýëõèéãýýñ õàìãèéí ñàéíûã” ãýäýã íýðòýé õºäºº àæ àõóéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý. Óã õºòºëáºðèéí çîðèëãî íü Åâðåé÷¿¿äèéí øàøíû íèéãýìëýã íóòãèéí îðãàíèê ôåðìåð¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàæ, òýäíèé óðãàöûí çàðèì õýñãèéã óðüä÷èëàí õóäàëäàæ àâàõàä îðøèæ áàéâ. Ýíý íü ôåðìåð¿¿äýä áàòàëãààòàé çàõ çýýë, õàðèí øàøíû íèéãýìëýã¿¿äýä õÿìä ¿íýýð øèíýõýí, îðãàíèê õ¿íñ õýðýãëýõ áîëîìæèéã îëãîæýý. Èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä áîë ýíý íü òàðèàëàíãèéí òàëáàéã õýâýýð õàäãàëàí ¿ëäýæ, õàìò îëíûã áèé áîëãîí, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû îíãîí çýðëýã áàéãàëü, óñíû òîãòîëöîîã õîðòîí øàâüæ óñòãàõ áîäèñîîñ õàìãààëæ áàéâ. �008 îí ãýõýä ÀÍÓ-ä 8, Èçðàéë óëñàä � Tuv Ha’Aretz áàéãóóëàãäæýý. Õàçîí íü áàñ Õ¿íñíèé çºâëºãººí áîëîí Åâðåéí õºäºº àæ àõóéí ñóðãóóëèéã çîõèîí áàéãóóëäàã áàéíà. Ìîíãîë äàõü ñ¿ì õèéä¿¿ä íü íóòãèéí èðãýäýý èéìýðõ¿¿ áàéãàëü îð÷èíäîî ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõã¿é ôåðìèéí àæ àõóéã äýìæèõýä óðèàëæ áîëîõ óó? �000 îíä ÀÍÓ-ûí Íýãäñýí Ìåòîäèñò ñ¿ìèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàëáàð íü ñ¿ìèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýäýã öààñûã ¿éëäâýðëýõýä õëîð àøèãëàõàà áîëèõ òóõàé ñàíàà÷ëàãûã ýõë¿¿ëæýý. Õëîðûí øîõîé àøèãëàí öàéðóóëñàí öààñûã ¿éëäâýðëýõýä áàéãàëü îð÷èíä ìàø õîðòîé õ¿÷èë ÿëãàðäàã áàéíà. �4 ìóæ äàõü (Êîëóìáèéí ä¿¿ðãèéã îðîëöóóëàí) Íýãäñýí Ìåòîäèñò øàøèíò ýìýãòýé÷¿¿ä íü Êèíêîãèéí ñàëáàð äýëã¿¿ð¿¿äýýð çî÷èëîí õëîð àøèãëààã¿é ¿éëäâýðëýñýí öààñ áàéãàà ýñýõèéã àñóóñíààð óã öààñíû ýðýëòèéã ìýäð¿¿ëæýý. Ýíý ¿åä á¿õ äýëã¿¿ð¿¿äèéí 66 õóâüä õëîð àøèãëààã¿é ¿éëäâýðëýñýí öààñ áàéñàí áºãººä äýëã¿¿ðèéí àæèëòíóóä íü óã öààñíû à÷ õîëáîãäëûí òàëààð ìóó ìýäýýëýëòýé, áàñõ¿¿ èë¿¿ ¿íýòýé áàéñàí áàéíà. Õýäýí ñàðûí äàðàà ãýõýä á¿õ äýëã¿¿ð¿¿ä íü õëîð àøèãëààã¿é ¿éëäâýðëýñýí öààñûã áóñàä öààñòàé èæèë ¿íýòýéãýýð õóäàëäààëàõûã çºâøººð÷ýý.

5. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áîëîí ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà

À) Óã àñóóäàëä õýð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà âý?


79

Òàíàé á¿ñ íóòãèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä óã àñóóäàëä õýð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà âý? Òàíàé ñîíèí ñýòã¿¿ë, ðàäèî òåëåâèç¿¿ä íü ýêîëîãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òóñãàé áóëàí, õýñýãòýé þó? Òýä ººðñäèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàí áàéãàëü îð÷èíäîî èë¿¿ èõ àíõààðàë õàíäóóëæ, ýãýë æèðèéíýýð àìüäðàõ òóõàé àðä èðãýäýä óðèàëæ áàéíà óó? Òà á¿õýí ººðñäèéí íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàà ìýäýýëýë, õýëýëö¿¿ëýã, çóðãèéí ãàëëåðåé çýðãýýð âýá õóóäñàíäàà áàéðëóóëíà óó?

Á) ÍºëººëºëÒà çàñãèéí ãàçðûíõàà áàéãàëü îð÷íû òàëààð ãàðãàäàã øèéäâýðò õýð íºëººòýé âý? Òà õýð çýðýã èë¿¿ íºëººëëèéã òîãòîîõ áîëîìæòîé âý? Òà ¿íäýñíèé ðàäèî òåëåâèçýýð äàìæóóëàí äîëîî õîíîã á¿ðèéí øàøíû íýâòð¿¿ëýã çýðãýýð óã àñóóäàëä îëîí ò¿ìíèé àíõààðëûã õàíäóóëàõ áîëîìæòîé þó?

Â) Ñóðòàë÷èëãààÒà îäîî ººðºº èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òóë áóñäûã ÷ ãýñýí óã àñóóäàëä íóõàöòàé õàíäàõ òàëààð ÿòãàõ áîëîìæòîé áîëëîî. Òà á¿ñ íóòãûíõàà ýñõ¿¿ë óëñûíõàà òîìîîõîí óëñ òºð÷èä, óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä áîëîí øàøíû òýðã¿¿í¿¿äýý ëîááèäîí äýëõèéí öàã óóðûí äóëààðëûã çîãñîîæ, áàéãàëü îð÷èíîî ñ¿éòãýõýý áîëèõîä òýäíèé àíõààðëûã õàíäóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áîëîõ óó?

Â) Çààâàð÷èëãàà áîëîí ãàðûí àâàëãóóäÒà á¿õýí àóäèò áîëîí ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóä, çààâàð÷èëãàà þì óó ãàðûí àâëàãóóäààðàà (öààñàí äýýð, âýá õóóäàñ, ãàð óòàñ, àóäèî áîëîí ä¿ðñò áè÷ëýã õýëáýðýýð) äàìæóóëàí ñ¿ñýãòýí îëîíòîéãîî ººðñäèéí àìüäðàëûí òóðøëàãûã õóâààëöàæ, ýãýë äàðóó, áàéãàëü îð÷èíäîî ýýëòýé àìüäðàõ àðãûí òóõàé ìýäýýëæ áîëîõ óó? Ýíý á¿õíèéã òà õýâëýõ ¿éëäâýð áîëîí âýá õóóäñàíäàà õýðõýí çîõèöóóëæ áàéðëóóëàõ âý?

�00� îíä Ãàíäàí õèéäèéí ëàì íàð ARC, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí áîëîí Äýëõèéí áàíêíû òóñëàìæòàéãààð ýðòíèé ñóäðóóäûã ýìõýòãýí “Ìîíãîëûí îíãîëñîí ãàçðóóä” ãýäýã íýðòýéãýýð õýâëýæýý. Íîìûí ýõ íü îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíýý áè÷èãäñýí áºãººä êîììóíèçìûí ¿åýð òàõèí ø¿òýõèéã õîðèãëîæ áàéñàí ãàçðóóäûí ãàçàð ç¿éí áàéðøèë õèéãýýä çàí ¿éëèéí òóõàé áè÷ñýí áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Ìîíãîëûí õàìãèéí ÷óõàë çóðãààí îíãîëîãäñîí ãàçðûí òàõèëãûã òóõàéí îðîí íóòãèéí ñ¿ì õèéä¿¿ä íü ñýðãýýñýí áºãººä óã ãàçðàà òýìäýãëýõèéí òóëä ñóâðàãà áîñãîæýý. Çºâõºí �� ñàðûí äîòîð ë ãýõýä òóõàéí íóòàãò àìüäàðäàã òàðâàãà, øóâóó çýðýã çýðëýã àìüòäûí òîî òîëãîé ìýäýãäýõ¿éöýýð ºññºí áàéëàà. Õýðâýý áàéãàëü îð÷èíä ººðèéí æàìààð íºõºí òºëæèõ áîëîìæ îëãîâîë òýð õàâèéí óðãàìàë, ìîä íü èðýýä¿éä ýðò öàãèéí áàéäàëäàà ýðãýí î÷íî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Óã òºñëèéí õýðýãæñýí ãîë øàëòãààí íü òóõàéí îðîí íóòãèéíõàà óäèðäëàãà áîëîí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìíèé äóíä íºëºº á¿õèé ëàì íàð ñóâàðãóóäûã õºõ¿¿ëýí äýìæèæ áàéñàí áèëýý.

Ä) Àøèãëàãäàõ ìàòåðèàëóóäÒà á¿õýíòýé õàìòðàí àæèëëàäàã õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áîëîõ ñîíèí ñýòã¿¿ë, ðàäèî ñòàíöóóä, âýá õóóäñóóä áîëîí ñóðãààëü íîìëîë, òàðààõ ìàòåðèàëûã òàíü õýâëýäýã õýâëýõ ¿éëäâýð¿¿ä íü ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõäàà áàéãàëü îð÷íîî õýð õàìãààëäàã âý? Áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýãã¿é öààñ, áýõ çýðãèéã àøèãëàäàã óó? Òà çàðèì òîõèîëäîëä öààñàí äýýð ìýäýýëëèéã õýâëýí òàðààëã¿éãýýð âýá õóóäñàíä áàéðøóóëàõ áîëîìæòîé þó?

Ãàíäàí õèéäèéí ëàì íàð íü ARC áîëîí Äýëõèéí Áàíêòàé õàìòðàí àí àãíàõ, ìîä


80

îãòëîõ çýðãèéã õîðèãëîäîã ýðòíèé öýýðò ºäð¿¿äèéã òýìäýãëýñýí õóàíëè ãàðãàõààð àæèëëàæ áàéñàí áèëýý. Áåíåäèêòèéí ñóðãààëèéí äàãàëäàã÷èä íü Äýëõèéãýý ñîíñîõóé íýðòýé ãàðûí àâëàãûã Ëàòèí Àìåðèê äàõü ººðñäèéí ñ¿ì õèéä¿¿ääýý çîðèóëàí ãàðãàæýý. Óã ãàðûí àâëàãàä áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ òóõàé ñóðãààëèóäûã òàéëáàðëàí, òóëãàìäààä áóé àñóóäëóóäààñ ãàðàõ àðãà çàìóóäûã çààæ ºãñºí áàéäàã áºãººä òà ¿¿íèéã ARC-èéí âýá õóóäàñíààñ àíãëè, ïîðòóãàë áîëîí èñïàíè õýëíýý îëæ ¿çýæ áîëíî.

6. Íºõºðëºë, eco-twinning (èæèë òºñòýé ýêîëîãèéí àñóóäëóóäòàé òóëãàðààä áóé á¿ñ íóòãóóäûã õîîðîíä íü õîëáîõ), ººðñäèéí áàéãàëü õàìãààëàõ àëáóóäûã áàéãóóëàõ

A) Òóóøòàé õàìò îëîíÒàíüä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òàëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òóñëàõ òóóøòàé õàìò îëîí áèé þó? Õýðâýý ¿ã¿é áîë òà ººðñäèéí áàéãàëü õàìãààëàõ àëáûã áàéãóóëàõ òàëààð áîäîëöîæ ¿çíý ¿¿?

Êàìáîæ äàõü áóääûí øàøèíòíóóä íü Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áóääûí øàøèíòíóóäûí õîëáîî ãýäýã íýðòýé ººðñäèéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæýý. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ëàì íàð óäèðäàí ÿâóóëäàã áºãººä ÿíç á¿ðèéí áèå äààñàí àãåíòëàãóóäòàé õàìòðàí äàõèí îéæóóëàëò, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû òàëààðõ áîëîâñðîë îëãîõ, áàéãàëü îð÷èíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéð ñóóö áàðèõ çýðãýýð õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ýõëýýä áóääûí øàøèíòíóóäàä áèå äààñàí àëáàí ãàçàð íýýíý ãýäýã íü íýëýýä ¿íýòýé òóñàõ ìýò ñàíàãäàæ áàéñàí ÷ ýíý íü çàëóó÷óóäàä õ¿ð÷ àæèëëàõ õàìãèéí äºò çàì áîëîõûã îéëãîöãîîæýý. Óã àðãà çàìààð øàøíû ¿çýë ñàíààãàà ò¿ãýýõýä êèíî õèéõ, âýá õóóäàñ á¿òýýõ çýðýã øèíý óð ÷àäâàðóóä øààðäàãäàæ áàéñàí ÷ ìîä ñóóëãàí àð÷ëàõ, áàéãàëü áîëîí õ¿íèéã ýíýðýõ çýðýã õóó÷èí ÷àäâàðóóä ÷ õýðýã áîëæ áàéíà. Èíãýæ ÷àäñàíààðàà ÷ øàøèí íü ýðòíèé èòãýë ¿íýìøëýý õàäãàëàí øèíý ýðèíä îðøèí òîãòíîõ áîëîìæòîé áîëäîã áèëýý. Õÿòàäàä Ëîóãóàíäàé õèéäýä òºâòºé Äàî-èéí øàøíû ñ¿ì õèéä¿¿äèéí õîëáîî øèíýýð áàéãóóëàãäñàí áºãººä óã õèéäèéí õàðüÿà Òàéáàéøàíû áóíõàíä ARC áîëîí Ãîëëàíäûí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí EMF-èéí òóñëàìæòàéãààð àíõíû “ýêî-ñ¿ì”-ýý òýä áàéãóóëæýý.

Á) Ýíãèéí õ¿ì¿¿ñÒà áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ýíãèéí õ¿ì¿¿ñòýé òóëãàð÷ áóé àñóóäëóóäàä ýêîëîãèéí ãàðö îëîõ òóõàé õàìòàð÷ àæèëëàõààð îðîëäîæ áàéñàí óó? Ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ íü èõýíõè òîõèîëäîëä òóñëàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã õýäèé ÷ õýí ÷ òýäíýýñ àñóóäàãã¿é áàéíà. Òà ººðèéí øàøíû íèéãýìëýãèéã ãèø¿¿ä äîòðîîñ ýðõ ç¿é, óñíû ìåíåæìåíò, ãàçðûí ìåíåæìåíò, áîëîâñðîë, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò çýðýã ººð ººð áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëàí Çºâëºëäºõ á¿ëãýìèéã áàéãóóëàõûã õè÷ýýãýýðýé. Ýíýõ¿¿ Çºâëºëäºõ á¿ëãýì íü òàíüä ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºãººä çîãñîõã¿é òàíèéã îðîí íóòãèéí, ¿íäýñíèé, îëîí óëñûí àãåíòëàãóóäòàé áîëîí çàñãèéí ãàçàðòàé õîëáîí ºã÷ áîëîõ þì. Èíãýñíýýðýý òàíû õ¿÷èí ÷àðìàéëò õýä äàõèí íýìýãäýæ, èë¿¿ ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðýõ áîëíî.

Áðèòàíèéí Åâðåéí øàøèíòíû óäèðäàõ çºâëºë íü áàéãàëü îð÷íû á¿ëãýì áàéãóóëñàíààðàà Àíãëèéí íýãäñýí âàíò óëñ äàõü õàìãèéí ÷àäàëòàé áºãººä ìýðãýøñýí áàéãàëü îð÷èí õàìãààëàã÷äûã ººðòºº òàòàæ ÷àäñàí áèëýý. Òýä óðüä ºìíº õýçýý ÷ òýäíèé àæèëä òýäíèé ø¿òëýã íºëººëºõ þì óó, àæèë íü ø¿òëýãò íü íºëººëíº ãýæ áîäîæ áàéñàíã¿é. Ìîíãîëä ëàì áèø ÷ ãýñýí ººðñäèéí ø¿òëýã íü àæèëä íü íºëººëæ áîëîõ òàëààð áîäîæ ÿâäàã áóääûí øàøèíòíóóä áàéäàã óó?


8�

Â) Áóñàä íºõºðëºë¿¿äÒà ýðãýí òîéðíîî àæèãëààä îðãàíèê àðãààð ôåðìèéí àæ àõóé ýðõëýõ, íàðíû áîëîí ñàëõèíû öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ àøèãëàõ áîëîí ¿éëäâýðèéí õàÿãäàë äàõèí àøèãëàõ ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñ òàíüòàé õàìòðàí àæèëëàõ ýñýõèéã ñîíèðõîîðîé. Òà õ¿ðäèéã ¿ðãýëæ øèíýýð ýðã¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é. Òà óã òàëáàðò áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áèå äààñàí íýãæ¿¿äòýé õîëáîî òîãòîîñîí óó? Òà ººðèéí á¿ñ íóòàãòàà áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ õîðòîé íºëººëëèéã áàãàñãàõ ñîíèðõîëòîé ººð áóñàä øàøíû áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîî òîãòîîæ áàéâ óó? Áóñäûí ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààòàé äàâõöàëã¿éãýýð ººðñäèéí òóðøëàãà, ìýäëýãýý ñîëèëöîæ áîëîõ õ¿ðýýëýë òà á¿õýíä áàéíà óó? Òà á¿õýíòýé õàìòðàí àæèëëàäàã áºãººä áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã àðèëæààíû áàéãóóëëàãóóä áàéäàã óó? Õýðâýý òà òýäíèé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äýä ñàéí ¿íýëãýý ºãâºë òýä òàíüä òîäîðõîé õýìæýýíèé õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ ¿¿?

7. Òýìäýãëýëò áàÿð ¸ñëîëóóä

À) Óëàìæëàëò áàÿð ¸ñëîëóóäÒà îð÷ëîí åðòºíöèéã ìàãòàí äóóëàõ þì óó ìîä ñóóëãàõ ºäºð ãýõ ìýò áàéãàëü îð÷èíä ÷èãëýãäñýí òîäîðõîé áàÿð ¸ñëîëóóäûã îíöãîéëîí àâ÷ ¿çñýí ¿¿?

Åâðåéí øàøèíä òýìäýãëýãääýã Tu B’Shabat áóþó Ìîääûí øèíý æèëèéí áàÿð íü øèíý çàëáèðàë, øèíý òºñë¿¿ä çýðãýýð Åâðåéí øàøíûã äýëãýð¿¿ëýõýä ÷óõàë òóñ áîëäîã áºãººä áàéãàëü îð÷èíä ÷èãëýãäñýí òîìîîõîí áàÿð áîëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð Åðóñëàì õîòíîî áàéñàí ýðòíèé õî¸ð ñ¿ì õèéäèéã óñòãàñàíä ãàøóóääàã ºäºð áîëîõ Tisha B’Av íü çàðèì åâðåéí óëàìæëàëä áàéãàëü îð÷íûã óñòãàæ áóéä ãàøóóäàõ ºäºð áîëñîí áàéíà.

Á) Øèíý áàÿð ¸ñëîëóóäÕýðâýý òà á¿õýíä óëàìæëàë áîëãîí òýìäýãëýæ èðñýí îð÷ëîí åðòºíöèéã ìàãòàí äóóëàõ áàÿð áàéäàãã¿é áîë õóó÷èí áàéñàí áàÿð ¸ñëîëûí çàí çàíøëûã àâ÷ øèíý áàÿð ¸ñëîëóóäûã òýìäýãëýæ ýõýëñýíýýðýý èë¿¿ áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ìýäýýã õ¿ì¿¿ñò ò¿ãýýæ áîëîõ þì.

Â) Øèíý óëàìæëàëóóäûã íýâòð¿¿ëýõ èíäýð áèé áîëãî¸Îëîí øàøíû óðñãàëóóäûí òýðã¿¿í¿¿ä íü óëàìæëàëä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áºãººä øèíèéã íýâòð¿¿ëýõäýý ÷ öààðãàëäàãã¿é. Òà ìàãàäã¿é îð÷ëîí åðòºíöºä áîëîîä õ¿ì¿¿ñò òóñòàé øèíý çàíøèëûã òàíèëöóóëæ áîëîõ þì. Øàøèí õ¿ì¿¿ñèéã õîîðîíäîî ýâëýëäýí íýãòãýäýã ÷óõàë õ¿÷ áîëäîã áºãººä òýäíèé øàøíû çàí ¿éëýý ÿâóóëäàã ãàçðóóä íü èõýíõ òîõèîëäîëä õýëýëö¿¿ëýã, ìýòãýëöýýí ÿâóóëàõàä òóí òîõèðîìæòîé áàðèëãà, áàéãóóëàìæóóä áàéäàã áèëýý. Òà ººðèéí øàøíû çàí ¿éëýý ÿâóóëäàã ãàçàðòàà áàéãàëü îð÷èíä òóëãàðààä áàéãàà àñóóäëóóäûã õýëýëöýõýýð ¿äýøëýã, íàéð íààäàì çîõèîí áàéãóóëæ, ìýòãýëöýýí, õýëýëö¿¿ëã¿¿äèéã ºðí¿¿ëýí, ººðèéí íèéãýìëýãèéí ãèø¿¿ääýý ººðñäèéí ò¿¿õèéã õóâààëöàõààð èðýõèéã óðèàðàé.

Òàíçàíèéí Åâàíãåëèêàí Ë¿ôåðàí ñ¿ìèéí õîéä ä¿¿ðýãò àìüäðàëûí ÷óõàë ¿éë ÿâäëóóäûã ìîä ñóóëãàõòàé õîëáîñîí õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéãàà áèëýý. Æèøýýëáýë, õ¿¿õäèéí àäèñ õ¿ðòýýõ ¸ñëîë äýýð ò¿¿íèé ýöýã ýõýä ìîäíû ñóóëãàö áýëýãëýäýã áàéíà. Ýíý õ¿¿õä¿¿ä íü ¿¿íèé õàðèóä óã øàøíû óðñãàëä õ¿ëýýí çºâøººðºãäòºëºº îëîí òîîíû ìîä ñóóëãàõ õýðýãòýé.�987 îíä Àíãëèéí íýãäñýí âàíò óëñ áîëîí Äýëõèéí àìüä áàéãàëèéã õàìãààëàõ ñàí íàð õàìòðàí óðãàöûí áàÿðûã îð÷ëîí åðòºíöèéã ìàãòàí äóóëàõ áàÿð áîëãîõ õ¿ñýëòýé íýãäñýí óëñûí õýä õýäýí ñ¿ì õèéä¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàæýý. Òýäíèé èõýíõè íü îðîí íóòãèéí ñóïåðìàðêåòóóäûí ìåíåæåð¿¿äèéã óðüæ áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ


8�

òàëààð ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóéãàà òàéëàãíàõûã õ¿ññýí áàéíà. Á¿ñ íóòãèéí ìåíåæåð¿¿ä íü þó ÿðèõ ¸ñòîé òàëààðàà àñóóõ ãýæ òºâð¿¿ãýý áàéí áàéí çàëãàöãààæ áàéñàí ãýñýí ìýäýý áèé. Äàðàà æèë ãýõýä òýä ººð ººðñºíäºº òîõèðñîí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýíýýðýý õèéæ á¿òýýñýí, ÿðüæ õýëýõ ç¿éëòýé áîëñîí áàéëàà. �99� îíû áàéäëààð îðîí äàÿàð íèéò ñóðãóóëèóäûí äºðºâíèé íýã íü áîëîí �000 ãàðóé ñ¿ì õèéä¿¿ä Óðãàöûí áàÿðûã òýìäýãëýäýã áîëæýý.

Ã) ¯çýñãýëýíò ãàçðóóä áîëîí øèíý õºãæëèéã ¸ñëîí òýìäýãëýåÄýëõèé ìààíü îëîí àñóóäàëòàé òóëãàðààä áóé õýäèé ÷ ¿çýñãýëýí òºãºëäºð õýâýýðýý áàéãàà áèëýý. Çàðèìäàà ýíý èõ óéòãàð ãóíèã, áàéãàëü îð÷íû ìºõëèéã çºãíºñºí çºãíºë¿¿äèéí äóíäààñ äýëõèé äýýð áàéãàà ¿çýñãýëýíòýé, ñàéõàí, áààòàðëàã, çîðèãò ç¿éëñèéí òàëààð áîëîîä àìüäðàëûí òóõàé õ¿ì¿¿ñò ñàíóóëæ áàéõ íü øàøíû ¿¿ðýã þì. Øèíý äýâøèëòòýé õºãæèë, óíàãàí áàéãàëü, ýêî-ñèñòýìýý õýâýýð àâ÷ ¿ëäýõ áîëîëöîîíóóäûã ÷ ãýñýí õàìòäàà òýìäýãëýí, áàÿðëàæ òàëàðõñàí ñýòãýãäëýý õóâààëöàæ áàéöãààÿ.

II. Äàðààãèéí àëõàì þó âý?

Ìîíãîëûí áóääûí øàøèíò õàìò îëíûã äàðààãèéí íàéìàí æèëä ººðñäèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõèéã áèä á¿õýí óðüæ áàéíà. Òà äýýðõ ñýäâ¿¿äèéí á¿ãäèéã íü þì óó õýñãèéã íü ñóäàëæ ¿çñýíèéõýý äàðàà ¯å äàìæñàí ººð÷ëºëòºä ÷èãëýñýí íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëæ ýõëýõèéã áèä òà á¿õíýýñ õ¿ñ÷ áàéãàà áèëýý. Óã òºëºâëºãººí¿¿äèéã äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿíç á¿ðèéí íèéãýìëýã¿¿ä áîëîâñðóóëæ áóé ó÷èð ººð ººð õàíäëàãà ãàð÷ èðýõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. Õàìãèéí ãîë íü óã õàíäëàãà òàíû áîëîîä òàíû øàøíû óëàìæëàë, çàí çàíøëûã èëòãýæ áàéõûã áèä õ¿ñ÷ áàéíà. Áèä õàìãèéí ÷óõàë ãýæ ¿çñýí äîëîîí õ¿ðýýã äýýð äóðüäñàí áèëýý. Òýäíèé õî¸ðîîñ, ãóðàâ íü òàíû àñóóäëûí ãîë öºìèéã àãóóëæ, áóñàä íü òóñëàõ øèíæ ÷àíàðòàé áàéæ áîëîõ þì. Òà àç òóðøñàí, çîðèãòîé áàéõ õýðýãòýé ÷ óã òºëºâëºãººã çºâõºí àíõíû àëõàìàà õèéõýä çîðèóëàõ íàéìàí æèëä áóñ, äàðàà äàðàà÷èéí ¿ð óäàì òàíü öààøèä ººðñäèéí ¸ñ ç¿éí äýýä ÷àíàðòàà ìýäýð÷ áîëîõîîð õýðõýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîéãîî áîäîëöîæ ¿çýýðýé. Òà áîäèò áàéäàë äýýð ÿìàð õýð õýìæýýíä ¿¿íèéã àæëûí áàéð, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áîëãîæ ÷àäàõ âý? Òà ¿¿íèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä øèíý õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîõ þì óó ýëñ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þó? Áèä òà á¿õíèéã ººðñäèéí íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãººãºº �009 îíû 7 ñàð ãýõýä áèäýíä òàíèëöóóëàõûã õ¿ñ÷ áàéíà. Áèäýíä äýëõèéí ãîëëîõ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºã÷äººñ á¿ðäñýí ÷èãë¿¿ëýõ áàã áàéãàà áºãººä õýðâýý òà á¿õýí äóðã¿éöýõã¿é áîë òýä òàíû íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãºº òàíü áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé ýñýõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí àìüäðàëä õýðýãæèõ áîëîìæòîé ýñýõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ áîëíî. Ìºí ò¿¿í÷ëýí, óã òºëºâëºãººãºº ººðñäèéí íèéãýìëýã áîëîîä èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð áîëîëöîîã õàéõàä òàíü áèä òóñëàõûã õ¿ñ÷ áàéíà. �009 îíû �� ñàð ãýõýä áèä á¿õ òºëºâëºãººí¿¿äèéí òîî áîëîí õýðýãæèõ õ¿ðýý, çîðèëãî çýðãèéã îëîí íèéòýä çàðëàõ õ¿ñýëòýé áàéãàà áèëýý. Áèä òàíûã óã ¿éë àæèëëàãààíä ººðèéí çàðäëààð áèå÷ëýí þì óó îíëàéíààð îðîëöîõûã óðüæ áàéíà.

III. Íººö áîëîìæóóä áà õàðèëöàà õîëáîî

The Alliance of Religions and Conservation (ARC)The House, Kelston Park, BathBA� 9AE, United KingdomTel: 0��5 758004E-mail: [email protected]: www.arcworld.org


8�

Íîìç¿é

Hind, B., (�000). The Revival of Buddhism in Mongolia at http://www.chezpaul.org.uk/buddhism/mirror/mfn/mongolia/

Monkhsaikhan, D. (Ed.), (�004). Sutras for the Worship of Sacred Sites, Ulaanbaatar: Alliance of Religion and Conservation, World Bank & World Wide Fund for Nature.

Moses, L. W., (�977). The political role of Mongol Buddhism, Indiana University Uraliac Altaic series, Vol. ��, Bloomington: Asian Studies Research Institute.

Northern Buddhist Conference on Ecology and Conservation, Ulaanbaatar, (�005). Ulaanbaatar: Alliance for Religions and Conservation

Palmer, M. and V. Finlay (�00�). Faith in Conservation: New Approaches to Religions and the Environment, Washington, D.C.: World Bank

Sukhbaatar, O. (�00�). Sacred sites of Mongolia, Ulaanbaatar: World Wide Fund for Nature & Alliance of Religion and Conservation

Thrift, E, & G. Verboom (Eds) (�005). Northern Buddhist Conference on Ecology and Conservation, Ulaanbaatar, Ulaanbaatar: Alliance of Religions and Conservation

Verboom, G., A History of Religion in Mongolia at www.mongoluls.net/mongolian-religion/monrelihis.shtml

World Bank (�006). Faiths and the Environment: World Bank Support �000-05, Washington, D.C.: World Bank

Worden, R. L. & A. M. Savada (eds.) (�989). Mongolia – A country study, Washington D.C.: Library of Congress at http://lcweb�.loc.gov/frd/cs/mntoc.html


84

Íîìûã á¿òýýã÷èä

×èìýäñýíãýýãèéí Óðàíöàöðàëò:

ARC-èéí òºñºë äýýð àæèëëàæ áàéõäàà “Óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà” (�006), “Îâîî òàõèëãûí ¸ñ” (�006) çýðýã îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí 5 íîìûã á¿òýýõýä îðîëöñîí áºãººä Áàéãàëü Ýêîëîãè, Õºãæèë ñýäýâò õîéä á¿ñèéí áóðõàíû øàøèíòíóóäûí áàãà õóðëûí íàðèéí áè÷ãýýð àæèëëàæ áàéâ.

Àìáåð Êðèïïñ:

�004 îíîîñ õîéø Ýíýòõýã, Ìîíãîë îðíóóäàä àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä Òºâä, Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíóóäàä çîðèóëñàí áàéãàëü õàìãààëàë áîëîí íèéãìèéí òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Øàøèí ø¿òýõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí áàéãàëü îð÷èí ãýñýí ñýäâýýð ñóäëàãàà õèéñýí áºãººä àíòðàïîëîãè, áàéãàëü îð÷èí, õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàðò òóðøëàãàòàé. �006 îíä Ìîíãîëä èðæ ýíý íóòãèéí îíãîí äàãøèí áàéãàëèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ ýõýëñýí.

Âèêòîðè Ôèíëýé:

Çîõèîë÷, ñýòã¿¿ë÷ ìýðãýæèëòýé. Àíãëè óëñàä òºâòýé Øàøèí áà Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû (ARC) õàðèëöààíû àñóóäëûã õàðèóöäàã. ARC áîëîí Äýëõèéí Áàíêíààñ èâýýí òýòãýí õýâë¿¿ëñýí Î. Ñ¿õáààòàðûí “Ìîíãîë îðíû àðèóí äàãøèí ãàçðóóä” õýìýýõ íîìûã �00� îíä á¿òýýõýä àíõ Ìîíãîëä èðæ áàéñàí. Õàìãèéí ñ¿¿ëä �008 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä

áîëîí TTF-ààñ õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí “Íèã¿¿ëñýë áà Áàéãàëü Îð÷èí” õóðàëä îðîëöîí Õàð Õîðèíû Ýðäýíýçóó õèéäýýñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿äòýé áèå÷ëýí òàíèëöàæýý. Äýëõèéí îëîí øàøíû óðñãàëóóäòàé õàìòðàí àæèëëàäàã áºãººä òýäíèéã Íàéìàí æèëèéí òºëºâëºãºº õýðýãæ¿¿ëýõýä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.

Ã¿éäî Âåðá¿¿ì:

Ìîíãîëä �000 îíîîñ õîéø ñî¸ëûí òºñë¿¿ä äýýð àæèëëàæ áàéãàà.


85

Áàò÷óëóóíû Ìºíõáààòàð:

ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ãàäààä õàðèëöààíû ëàì. �998-�00�, �00�-�004 îíóóäûí õîîðîíä Ýíýòõýã óëñàä Òºâäèéí áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààíû Ñýðà Æýé äàöàíä ñóðàëöàæ áàéñàí. �006 îíä Äýýðõèéí Ãýãýýíòýí XIV Äàëàé

ëàìûã Ìîíãîëä àéë÷ëàõàä àíãëè õýëíèé îð÷óóëàã÷ààð àæèëëàæ áàéñàí áºãººä “Øàøèí Áàéãàëü Îð÷èí Õºãæèë” íîìûã àíãëè õýëíýýñ Ìîíãîë õýëð¿¿ õºðâ¿¿ëñýí. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ ÿâóóëæ áóé áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóäàä ãîëëîæ îðîëöäîã.

Äà Ëàì Õºíõºðèéí Áÿìáàæàâ:

ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Äà Ëàì áºãººä ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí Íýðýìæèò Áóðõàíû Øàøíû Èõ Ñóðãóóëèéí çàõèðàë Õ. Áÿìáàæàâ íü ýíýõ¿¿ íîìíû Ìîíãîë ýõèéã õÿíàí ø¿¿ñýí áºãººä �00� îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ áàéãàëü îð÷íû õ¿ðýýíä ãàäààä, äîòîîäûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàí àæèëëàõ àñóóäëûã ýðõýëæ áàéíà.

Áóðõàí÷ í. Äºëãººí:

Áóðõàíû Øàøíû Óðëàõóéí Óõààíû Äýýä Ñóðãóóëèéí òºãñºã÷ òýðýýð ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä îðñîí Öàãààí ºâãàí áà Óðò íàñò çóðãààã çóðñàí. Òýðýýð Áàêóëà Ðèíá¿÷ýãèéí Áýò¿â õèéäèéí ø¿òýýí óðëàãèéí òýíõèìä àæèëëàäàã.


86

Mongolian Buddhism

Documents

Transcript of Mongolian Buddhism