Monetarna Ekonomija Krste Sajnoski

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП

ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ

Д-р Александар Костадиновски

МАКРО И МИКРО АСПЕКТИТЕ НА ТРОШОЦИТЕ

ВО ЗДРАВСТВЕНИОТ СЕКТОР

Штип, 2011

Д-р Крсте Шајноски

МОНЕТАРНА ЕКОНОМИЈА

Автор

Доц. д-р Крсте Шајноски


Рецензенти:Проф. д-р Ристо Фотов

Доц. д-р Виолета Маџова

Лектор:

Вангелија Цавкова

Техничко уредување:

Крсте Шајноски

Издавач:

Универзитет ”Гоце Делчев” - Штип

Печати:

Печатница ”2 Август” - Штип

Тираж

300 примероци

Рецензенти:

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје 336.74(035)338.23:336.74(035) ШАЈНОВСКИ, Крсте Монетарна економија / Крсте Шајноски. - Штип : Универзитет

“Гоце Делчев”, Економски факултет, 2011. - 185 стр. ; 21 см Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 177-185 ISBN 978-608-4504-42-9 а) Монетарна економија - ПрирачнициCOBISS.MK-ID 89285898

Доц. д-р Крсте Шајноски


ПРВО ИЗДАНИЕ

Штип, 2011

СОДРЖИНА ПРЕДГОВОР .......................................................................................................................... 7

ОПШТО ЗА ПАРИТЕ ............................................................................................................ 9

1. Во натурална размена парите не се потребни, но има тешкотии кои го кочат

стопанскиот развој ............................................................................................................. 9

2. Посредничкиот производ во размената како никулец на паричното стопанство

(на монетарната економија) ............................................................................................ 10

3. Еволуција на парите................................................................................................. 12

3.1. Примитивни форми на пари................................................................................. 12

3.2. Металите како пари ........................................................................................... 13

3.2.1. Предности на металите како средство за размена .................................. 13

3.2.2. Ковани пари ................................................................................................ 15

3.3. Хартиени пари (Пари од хартија) .................................................................... 17

3.3.1.Сурогати ........................................................................................................... 18

3.3.1.1.Сертификати ............................................................................................. 18

3.3.1.2. Банкноти .................................................................................................. 18

3.3.2. Книжни пари – fiat money - пари со присилно важење ............................. 20

3.4. Жирални пари .................................................................................................... 20

3.5. Електронски пари .............................................................................................. 21

4. Од каде доаѓа вредноста на парите како културна и економска појава ................. 23

5. Значењето на интегралноста на функциите на парите во процесот на нивната

дематеријализација .......................................................................................................... 27

5.1. Поим на парите ..................................................................................................... 27

5.2. Функции на парите и значењето на интегралноста на функциите на парите . 31

5.2.1. Функции на парите ........................................................................................ 31

5.2.2. Интегралноста на функциите на парите ...................................................... 34

6. Вредноста на парите .................................................................................................... 36

6.1. Материјална вредност на парите ......................................................................... 36

6.2. Функционална вредност на парите ..................................................................... 38

6.3. Мерење на вредноста на парите .......................................................................... 39

7. Теории за парите .......................................................................................................... 40

7.1. Теории кои го објаснуваат поимот на парите .................................................... 41

7.1.1. Метализам ....................................................................................................... 41

7.1.2. Државна теорија за парите ............................................................................ 42

7.1.3. Номинализам .................................................................................................. 43

7.2. Теории кои ја објаснуваат вредноста на парите ................................................ 45

7.2.1. Квантитативна теорија .................................................................................. 45

7.2.2. Теорија на производни трошоци .................................................................. 48

МОНЕТАРНА ЕКОНОМИЈА Доц. д-р Крсте Шајноски

5

7.3. Комплексна теорија за парите ............................................................................ 50

8. Парите во меѓународниот промет .............................................................................. 55

9. Парични системи.......................................................................................................... 56

9.1. Видови металистички парични системи ............................................................. 58

9.1.1. Златното важење (монометализам) ............................................................. 59

9.1.2. Златното важење како модел на идни парични системи ........................... 63

9.2. Современите книжни парични системи ............................................................ 64

10. Промени во вредноста на парите.............................................................................. 65

10.1. Депрецијација на парите .................................................................................... 67

10.2. Апрецијација на парите ...................................................................................... 70

10.3. Потреба од стабилност на вредноста на парите .............................................. 73

11. Проблемот на создавање пари .................................................................................. 75

11.1. Автоматско создавање пари во златното важење ............................................ 76

11.2. Создавањето пари во книжните парични системи .......................................... 77

11.3. Теории во врска со создавањето пари ............................................................... 77

МОНЕТАРНО-КРЕДИТЕН СИСТЕМ И ПОЛИТИКА НА РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА .................................................................................................................... 84

12. Паричниот систем како сегмент на економскиот систем ...................................... 84

13. Кредитно-монетарен систем на Република Македонија ........................................ 85

13.1. Поим, развој и институции ................................................................................ 85

13.2. Улогата и функциите на Народната банка ....................................................... 87

13.3. Систем на емисија на пари во РМ ..................................................................... 88

13.3.1. Парична маса ................................................................................................ 90

13.3.2. Механизми за регулирање на паричната маса .......................................... 95

13.3.3. Креирањето на депозитни (кредитни) пари не ја губи врската со

стоковното производство ...................................................................................... 108

13.3.4. Влијанието на паричната маса врз стопанските движења и на

стопанските движења врз паричната маса .......................................................... 111

14. Кредитно-монетарна политика на Република Македонија ................................. 113

14.1. Поим, суштина и цели на монетарно-кредитната политика ........................ 114

14.2. Усогласување на целите на монетарно-кредитната и на макроекономската

политика ...................................................................................................................... 114

14.3. Последици од нарушувањето на монетарната рамнотежа ............................ 116

14.3.1. Феноменот на инфлацијата ....................................................................... 117

14.3.2. Феноменот на дефлацијата ....................................................................... 123

14.4. Стратешки монетарни теории .......................................................................... 124

14.5. Концепции на монетарна политика................................................................. 129

14.5.1. Антициклична монетарна политика......................................................... 130

14.5.2. Политика на константна стапка на монетарен раст................................ 133

14.5.3. Политика на годишно програмирање на растот на монетарните агрегати

.................................................................................................................................. 136

14.5.4. Монетарна политика на стабилизација на девизниот курс (таргетирање

на девизниот курс) ................................................................................................. 138

14.5.5. Други концепции на монетарна политика ............................................... 140

14.6. Инструменти на монетарно-кредитната политика ........................................ 142

14.6.1. Регулирање на задолжителните резерви на банките .............................. 144

14.6.2. Операции на отворен пазар ....................................................................... 145

14.6.3. Кредити од централната банка на деловните банки (Дисконтна

политика) ................................................................................................................ 147

15. Остварување на монетарна и макроекономска стабилност во Република

Македонија ..................................................................................................................... 150

15.1. Конституирање на интегрален пазар и пазарни механизми како

претпоставка за функционирање на монетарната економија ................................ 151

15.2. Условеност и зависност на монетарната и стопанската рамнотежа ............ 161

15.3. Монетарната политика во остварување на стабилизационата

макроекономска политика во РМ ............................................................................. 164

15.3.1. Стратегија на таргетирање на монетарниот раст .................................... 166

15.3.2. Стратегија на таргетирање на девизниот курс на денарот .................... 167

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА........................................................................................... 177


7

ПРЕДГОВОР

Скриптава е наменета, пред сè, за студенти на економските факултети и на пошироката стручна и научна јавност. Конципирана е така за да се оформи како учебник по предметот Монетарна економија. Целта е на систематски начин да се објасни појавата на парите како посреднички производ во размената и на нивниот развој во сила која игра голема улога во функционирањето на пазарните економии во современиот свет.

Појдовна точка во објаснувањето е тоа дека појавата и развојот на парите се случуваат во пазарни стопанства и нивната економска улога најцелосно доаѓа до израз во такви средини. Доколку во економијата постои слободна понуда и побарувачка парите ја остваруваат својата улога како пасивен фактор во стопанските случувања. Секое отстапување од целосното остварување на пазарниот принцип на слободна понуда и побарувачка, независно од причините, повлекува определени деформации во некоја од функциите на парите. Од денешен аспект гледано, до најголеми модификации дојде (по напуштањето на златно-девизниот стандард) во остварувањето на функцијата на парите како мерка на вредноста и мерило на цените и на функцијата на парите како светски пари (со наметнувањето на неколку национални валути во функција на светски пари, при флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот). Таквиот развој на парите во функција на светски пари има силно влијание врз конципирањето и спроведувањето на националните монетарно-кредитни политики.

До промена на улогата на парите во меѓународните економски односи дојде, пред сè, поради давањето предност на внатрешната стабилност на националните економии во однос на надворешната стабилност. Тоа се случи со појавата на монополите, со преземањето на протекционистички мерки и ограничувања во меѓународните плаќања. Со овие потези се менува природниот амбиент на парите, а со тоа и нивното значење во променетите услови. Парите (особено, во својот кредитен облик) се јавуваат како средство за влијание врз стопанските активности. Но, нивното влијание не се манифестира само со позитивни ефекти, туку и со нарушувања поради игнорирањето на Законот за оптек на парите. Со добро менаџирање со парите во една национална економија може да се оствари многу, преку создавање на непречени услови за репродукцијата (од страна на парите), но не и колку што се сака (во растот на БДП, вработеноста итн.), зашто таквите желби се

остваруваат низ процесот на производство и пазарната верификација на произведеното, а не со печатење пари. Националното богатство не се зголемува со печатење пари, туку со производство на стоковни вредности верифицирани на домашниот и на странските пазари. И само во овој контекст треба да се сфатат и оценуваат стратешките монетарни теории и врз нив заснованите концепции на монетарно-кредитна политика. Тие се појавуваат и применуваат во определени околности, а со промената на околностите се јавува потреба за нови модели во регулирањето на оптекот на пари, па и за нови стратегии.

Со укажувањето на причинско-последичните врски во развојот на парите и на пазарниот амбиент во националните економии и во меѓународните економски односи, многу се олеснува совладувањето на материјата од областа на парите, наспроти презентирањето на бројни информации за тоа ШТО, КОГА и КАДЕ се случило нешто во врска со парите. За разбирање на нивната суштина неопходно е да се согледа КАКО се случила определена појава и, уште повеќе, ЗОШТО така се случила. Немало ли други алтернативи? Поставувањето на ова прашање во врска со пресвртните точки во развојот на парите и во нивната улога во стопанскиот развој води кон изградување на сопствено мислење, како способност компетентно да се одлучува кога ќе се променат условите. А од дипломираните студенти се очекува да се ангажираат да дојдат до таков степен на знаење.

Однапред им благодарам на сите кои со критика на оваа скрипта ќе помогнат да се подобри текстот, за да се олесни патот што поголем број студенти самостојно да мислат во врска со парите.

Скопје, јуни 2011 година Авторот


9

Прв дел

ОПШТО ЗА ПАРИТЕ

1. Во натурална размена парите не се потребни, но има тешкотии кои го кочат стопанскиот развој

Во почетокот, кога производството на стоки се вршело за задоволување на потребите на луѓето во семејствата, во натуралните стопанства, парите не биле потребни. (Парите се вишок и во колективни стопанства какви што би биле комунистичките). Потребата за нив се појавила од моментот кога одделни лица почнале да произведуваат вишоци производи (над потребите за нивните семејства) со цел да ги заменат за производи од други лица, со намера да ги задоволат своите животни потреби, на повисоко ниво (и со производи што ги произведуваат други).

Долг период замената на сопствените за други производи се вршела директно една стока за друга, според шематската формула С1--------С2

Но, се разбира, не буквално една било која стока за една друга било која стока. Значи, на пример: не еден вол за едно јагне, туку веројатно за повеќе јагниња. И во натуралната размена се поставувало прашањето во кој однос меѓусебно се менуваат одделни производи. Во почетокот, веројатно главна улога играла корисноста на поодделните добра за самите учесници во конкретниот акт на размена. За стока која некому му била неопходна, веројатно давал и повеќе отколку што тоа би било разумно, со оглед на производните трошоци. Јасно е дека се водело сметка и за нив, меѓутоа, поради неразвиеноста на пазарот повеќе доаѓала до израз релативната корисност која одделните производи ги имале за учесниците во размената. Во текот на подолг историски период се формирале меѓусебни вредносни односи на производите во натуралната размена. Во развиената натурална размена за секој производ се знаело колку можело да се добие од некој друг производ (на пример, за една крава четири овци, за една овца 100 литри млеко, за 100 литри млеко колку ...некој друг производ, итн). Се формирале низа меѓусебни односи на пазарни цени на одделни производи. Меѓусебните вредносни односи се изразувале како ценовник, иако тој никогаш не бил утврден како норма. Промените кои влијаеле врз пазарните вредности на одделни производи се одразувале и во промените на ценовникот. Се чини како во натуралната размена да немало потреба од пари, како средство за размена на стоките. Но, не било така. Развојот на производните сили, на општествената поделба на трудот и на специјализацијата во производството довеле до зголемување на произведените добра и проширување на пазарите, при што натуралната размена наишла на две тешкотии. Првата се состои во тоа што лицето кое нудело определен производ, а барало друг производ што му бил потребен, не секогаш наидувало на лице кое имало потреба од производот што го нудело, а во замена да му го даде производот што тој го барал. Додека не се постигнело такво усогласување на желбите не можело да дојде до размена на

производите. Ова често долго траело додека не се најделе две лица кои сакале да ги разменат своите стоки за посакуваната. Втората тешкотија се состои во тоа што во размената на стока за стока се создава огромен број вредносни односи меѓу производите кои се појавуваат на пазарот, бидејќи секој производ мора да се доведе во вредносен однос со секој друг производ. Вкупниот број на тие односи расте прогресивно со бројот на артиклите кои учествуваат во тие односи. Бројот на вредносните односи се пресметува според следнава формула: n(n-1)

_______ 2 при што со n се означува бројот на артиклите. Ако бројот на артиклите е 10 тогаш бројот на вредносните односи изнесува 45, ако е 100 бројот се зголемува на 4.950, а ако е 1000 на 499.500 вредносни односи.

2. Посредничкиот производ во размената како никулец на паричното стопанство (на монетарната економија)

Излезот од овие тешкотии на натуралната размена се нашол во практиката кога се видело дека сите производи не се бараат подеднакво на пазарот. Некои се барале повеќе, а некои помалку. Ако лицето кое нудело производ, а не можело да го најде бараниот производ, си ја олеснувало ситуацијата ако во замена можело да добие таков производ што повеќе се барал од производот што самото го нудело. Со тоа си ја зголемувало можноста да го добие производот што го барал. Оваа нова постапка, т.е. земањето во замена на производ којшто на оној што го зема не му е непосредно потребен, туку се зема за да би се заменил за производ којшто е конечно потребен, е од решавачка важност во стопанскиот развој на човечкиот род. Тој момент претставува прв почеток, никулец на паричното стопанство, а оној производ кој во процесот на размената за прв пат е примен не како потрошно или употребно добро, т.е. заради непосредно користење било во облик на потрошувачка било во облик на употреба, значи не поради него самиот, односно поради оние негови природни особини со кои потребите можат непосредно да се задоволат и кои го прават добро, туку само заради тоа подоцна да се замени за она економско добро кое ќе се употреби непосредно, кое, значи, се примило не како „употребна”, туку како „прометна вредност” (Маркс), тоа добро претставува прв никулец на парите. И колку на така употребеното добро сè уште му недостасувале сите оние особини кои треба да ги имаат парите, идејата за парите е, всушност, веќе остварена и таквото добро, со таквата употреба, ја одиграло онаа улога која е главна и, можеби, единствена суштинска функција на парите, а тоа е функцијата на средство за размена на производите. Со споменатата постапка, кога еден од производите станува средство за размена, сите останати производи се доведуваат во вредносен однос само со него, со што посредно се востановува вредносен однос и со другите производи. На пример, ако општо средство за размена е кожа од зајак, тогаш секој производ кој се заменува за две такви кожи вреди половина од она што вреди артиклот кој се заменува за четири кожи од зајак, а двојно повеќе од артиклот кој може да се добие во замена за една кожа. Со тоа се намалува бројот на вредносните односи кои треба да се паметат за да се изврши


11

саканата размена. Формулата е (n-1), а случаите на вредносни односи кои треба да се паметат, од претходниот пример, се намалуваат на 9, 99 и 999. На тој начин, како што констатира проф. д-р Мајхснер (стр. 24), производот кој станал средство за размена, сам од себе се наметнува како мерка на пазарна вредност на сите производи. Секоја стока својата вредност ја претставува со една единствена и иста стока. Тоа е општ облик на вредноста на производите. Пазарните вредности на сите производи се сведуваат на пазарната вредност на средството за размена, кое со тоа станува „заеднички именител” на сите добра. Со овој израз се сака да се нагласи дека преку средството за размена сите добра, и покрај нивните различни природни особини и според тоа и различни видови корисност, различни можности за задоволување на потребите, а тоа значи и за различни конкретни т.е. употребни вредности, се сведуваат на нивна заедничка особина, а тоа е нивната вредност во размената, нивната пазарна вредност, односно -што е исто- на нивната апстрактна вредност, на нивната прометна вредност. Тоа е она што Маркс го кажува за златото како парична стока, кое во неговото време било општо средство за размена. Станувајќи средство за размена, дотичниот производ станува и мерка на вредност. Би додале: веројатно е дека таквиот производ станува и средство за размена поради особините да биде погодна мерка на вредностите. Зашто, производите и во натуралната размена се споредувале пред да се разменат, иако вредноста на еден производ само случајно се изразувала во вредноста на другиот производ, а производите се давале и примале заради нивната реална употреба. Но, се разбира, не се заменувало, на пример, еден вол за едно јагне. Со појавата на посредничкиот производ единствениот акт на размената во натуралното производство се распаѓа во две половини. Една од странките го добива производот со кој ги задоволува своите потреби, меѓутоа, другата, која го добила посредничкиот производ, не може да ја задоволи својата потреба, а тоа ќе го направи кога ќе го замени за саканиот производ дури во односот со некое трето лице, кое е подготвено да го замени за посредничкиот производ. Ако не дојде до таква замена, странката ќе поседува производ со прометна вредност преку кого треба да дојде до саканото употребно добро (до употребната вредност). Распаѓањето на актот на размената создава можност примателот на посредничкиот производ, независно од кои причини, да не го отуѓува веднаш, односно да го задржи извесно време. Одлагањето на извршувањето на посредничката улога се нарекува тезауризација, т.е. натрупување на богатство. Со таква постапка се натрупуваат прометни вредности

Во овој контекст проф. Мајхснер укажува (26) дека многу автори сметаат дека употребата на парите заради натрупување на богатство претставува негова употреба во немонетарни цели. Но, не е така. Тезауризацијата би била спротивна на самиот поим на посредување во размената на производите. Меѓутоа, бидејќи на тој степен на развој посредничкиот производ има и употребна вредност, многу е веројатно дека тој во текот на суспензијата на неговата циркулаторна употреба ќе се употребува како употребно добро. Со тоа, тој производ, всушност, е вратен од циркулационата сфера во консумптивната сфера. Сè додека како средство за размена служи некое употребно добро секогаш е можна негова алтернативна употреба: во еден момент во циркулациони, а во друг во консумптивни цели.

3. Еволуција на парите

3.1. Примитивни форми на пари

Познато е дека има малку добра кои во текот на историскиот развој не служеле како пари. Сточарските народи употребувале стока. Номадските народи како средство за размена употребувале кожи. Како средство за размена се употребувале и определени парчиња накит. Кај војнички настроените народи за таа цел често служело и оружјето. Покрај споменатите добра кои служеле и како употребни вредности, па и поради тоа биле многу барани, како средства за размена служеле и предмети кај кои е тешко да се утврди поводот поради кој биле избрани за таа улога. На пример, човечки или животински черепи, огромни камења и друго. Веројатно е дека и овие предмети, барем во почетокот, немале некаква употребна вредност, односно дека биле само во циркулациона употреба. Со текот на времето некои од средствата за размена, од голема употреба толку се истрошувале што повеќе не можеле да се употребуваат за целите за кои првобитно биле наменети. На пример, кога како средство за размена се употребувале парчиња платно, со време тие потполно се испарталувале поради што биле непогодни за употреба (како употребна вредност), меѓутоа, и натаму биле ценети како средство за размена. На Крит, исто така, се ковале бакарни листови во облик на говедска кожа, што очигледно значело дека еден таков лист вредел колку и една говедска кожа, која првобитно „ин натура“ (во природа) била средство за размена. Во подоцнежниот развој наместо говеда се употребувале метали со втиснат лик на говедо. Тоа значи дека првобитниот предмет, во текот на развојот се сведувал на прост знак, симбол, често без било каква материјална вредност (се разбира, со можност за нив да добие производи за потрошувачка). На овој начин единицата на средството за размена станува самостојна категорија, губејќи постепено секаква врска со конкретниот производ од кој потекнала. Нејзината вредност повеќе не се темели врз нејзината материја, врз можноста за нејзина употреба како добро, туку врз уверувањето дека за неа, во определен сооднос, ќе може да стекне друг производ, односно, било која друга употребна вредност. (Ова е слично со денешните пари без материјална вредност, како што се неконвертибилните банкноти). Истрошените крпи и денешните фунти во облик на банкноти од Англиската банка се чисти прометни вредности. Од примитивните облици на парите и нивниот развој проф. Мајхснер1 изведува заклучок според кој економските добра можат да имаат вредност само ако се производи на општествено корисен човечки труд. А општествено корисен човечки труд е оној кој произведува нешто што, од една страна, е корисно, а од друга страна е релативно ограничено. Да се произведува нешто што не би било корисно не би имало никаква смисла, а работата потрошена на такво производство не би била општествено корисна работа. Исто така, општествено корисна работа не би била ни онаа работа која би произведувала добра која природата ни ги става готови на располагање во практично неограничени количини. Конечно, општествената корисност на работата постепено опаѓа со зголемувањето на количината на производот

1 Д-р Вјекослав Мајхнер: Основи науке о новцу, Универзитет Скопје, Скопје 1958, стр.31.


13

над количината потребна за оптимално подмирување на потребите. Од реченото следи дека економските добра имаат своја вредност само тогаш ако се производи кои можат да ги задоволат човечките потреби, значи, ако се корисни и ако ги нема во неограничени количини, значи, ако се ретки. Имајќи го пред вид ова, ако кај поодделни предмети кои служеле како средство за размена исчезне нивната корисност, поради абење, на пример, сепак останува другиот предуслов за нивната вредност, а тоа е количинската ограниченост на соодветните предмети. Ова се потврдува со недовербата со која се гледало на новите и за потрошни цели употребливи крпи од платно или кожа кои би влегувале во промет заради циркулациона употреба. Ако предметите го изгубат и другото својство кое е предуслов на секоја економска вредност, имено - количинската ограниченост, тие повеќе не можат да претставуваат никаква прометна вредност, и тоа ниту тогаш кога би го задржале првиот предуслов, имено-корисноста.Ова се илустрира со примерот на еден вид школки кои служеле како накит (значи, имале употребна вредност) и поради тоа почнале да се употребуваат и како средство за размена, а со тоа стекнале и прометна вредност. Меѓутоа, тие престанале да бидат средство за размена кога во многу предели поединци почнале да ги собираат во огромни количини. Школките и натаму можеле да служат како накит, но повеќе не биле погодни да служат како средство за размена, бидејќи нивната количина почнала несразмерно да се зголемува (асоцијација со модерните облици на парите). Присутен е, значи, процес во кој средствата за размена ја губат употребната вредност, а се афирмира нивната функционална (прометна вредност). Следствено на веќе реченото може да се заклучи дека: 1) ако постои само корисност без ограниченост, тогаш имаме чиста употребна вредност, а тоа се природни или слободни добра; 2) ако постои и корисност и ограниченост тогаш имаме економски добра. Тие можат да се употребат било реално било циркулаторно, на пример, злато како стока и злато како пари; 3) ако постои само ограниченост без корисност, тогаш можеме да имаме чиста прометна вредност доколку таквиот „производ” го употребуваме циркулаторно. Тоа би била некој вид апсолутна и апстрактна стока, чија смисла може да се оствари само во облик на пари кои во себе го отелотворуваат својството кое им е заедничко на сите видови стока, а тоа е квантитативната ограниченост и на кои тоа својство им е доволен предуслов да бидат средство за размена токму поради тоа што никогаш не преоѓаат во сферата на потрошувачката, туку постојано остануваат во циркулација (неконвертибилна банкноти во оптек); 4) ако производот кај кого постои само ограниченост без корисност не го употребуваме чисто циркулаторно, тогаш таквиот производ не е ниту пари, ниту стока ниту добро (пример, монета повлечена од оптек).

3.2. Металите како пари

3.2.1. Предности на металите како средство за размена

Издвојувањето на металите како пари од бројните облици на примитивни пари се врши само поради тоа што со употребата на благородните метали како средства за размена се развија денешните форми на пари и денешните парични системи. И металите се производи со употребна

вредност кои вршат функција на средства за размена. Предност им е само што нивната употреба во таа функција има помали недостатоци од споменатите облици на примитивни пари. Нивните природни особини се особено погодни за нивна употреба како средство за размена и поради нив тие ги истиснаа сите останати предмети како средства за размена. Во таа функција се употребуваа железото, бакарот, бронзата, среброто и златото. Со текот на развојот, пак поради природните особини, златото ги истисна сите метали и остана, до средината на 70-тите години од 20 век, единствен метал кој, иако повеќе не служел за ковање на курентни пари (пари во оптек), сепак е единствена материја за чија вредност се врзува вредноста на парите и единствена стока со која конечно се регулираат салдата во меѓународните плаќања. Меѓу особините што се својствени за металите, особено за златото, да се употребуваат како пари, односно како материјал за правење пари или како стандард на вредноста на парична единица се наведуваат следните: -Заменливост. Хомогеноста на материјата овозможува секое парче од металот да е еднакво на друго парче од истиот метал; -Деливост. Благородните метали можат да се делат и на најмали делови, а сите тие заедно да претставуваат иста вредност која ја претставувало парчето метал; - Ковност. Металите можат да се коваат, да се растопуваат, а притоа да не изгубат ништо ниту од количината, ниту од особините, ниту од вредноста; -Трајност. Благородните метали не се распаѓаат и се неуништливи. Поради надворешни влијанија не можат да изгубат од својата количина, вредност или убавина; - Лесно се распознаваат од другите метали или смеси од метали; -Преносливот. Релативно големата вредност на мали количини благородни метали го олеснува прометот и на големи количини на вредности; -Корисност. Нема сомнение дека ни благородните метали не би се употребувале како средство за размена доколку не биле барани како стока, а побарувачката морала да биде интензивна и постојана. Тоа дава сигурност дека доброто кое се избира како средство за размена ќе се употребува и бара и во иднина, односно и во следниот период лесно ќе се најде имател на добра кои се подготвени да ги дадат во замена за благородни метали. Во врска со корисноста на благородните метали може да се забележи дека тие не се гаранција дека секогаш ќе се бараат, бидејќи не се во состојба да задоволуваат некоја елементарна, за живот важна потреба. Впрочем, апстрахирајќи ја неговата монетарна улога, златото речиси исклучиво служи за задоволување на човечките естетски потреби. Меѓутоа, тоа што благородните метали не можат да подмират егзистенцијални потреби, а се барани, ја олеснува нивната потреба како средство за размена. Сепак, важно е степенот на корисноста да биде таков соодветното добро секогаш да се бара, а од друга страна да може да се отуѓува ако за него можат да се добијат производи важни за животот. -Постојаност на вредноста. Во текот на историјата благородните метали покажале најголема стабилност на вредноста, што е неопходно за со нив да се мери вредноста на другите стоки. Тоа е мошне важно за остварување и на нивната функција на средство за размена. Зашто, ако нивната вредност не е стабилна тогаш тие не можат успешно да ја вршат и


15

функцијата на средство за размена. Со употребата на благородните метали како средство за размена, покрај функцијата на средство за размена, парите како центарлна функција ја исфрлаат и функцијата на мерка на вредноста, што посебно доаѓа до израз во системот на златното важење. Меѓу причините за стабилноста на вредноста на благородните метали се наведуваат две: 1) Нивното производство подлежи на Законот на опаѓање на рентата, што значи дека зголемувањето на производството на благородните метали е сврзано со зголемувањето на трошоците по единица на произведено количество, што има за последица поскапување на производот; 2) Самата употреба на благородните метали како парична материја придонесла нивната вредност да се одржува стабилна. Тоа се обезбедувало со врзувањето на вредноста на парите за вредноста на благородните метали.

3.2.2. Ковани пари

И покрај предностите на благородните метали (злато, сребро) како средства за размена, во однос на примитивните форми на пари, плаќањето не било едноставно. При секое плаќање металот морал да се мери, да се испитува неговата чистота, а и исправноста во мерењето на тежината можела да доведе до разидување на учесниците во размената. Пенсаторното плаќање се покажало како комплицирано. Набрзо почнале да се прават парчиња метали -прачки- на кои се втиснувале знаци и натписи од кој можело да се види колкава е тежината на парчето, односно, кај благородните метали, колкава е содржината на чистиот метал. Такви знаци ставале производителите, а подоцна специјализирани трговци или банкари. Таквото заверување на самата прачка ја елиминирало потребата од испитување на чистотата и од мерење на тежината, меѓутоа, тоа зависело од веродостојноста на лицето кое го вршело заверувањето. Со време таквите заверки претставувале доволна гаранција заверените прачки да се примаат во прометот без детални испитувања на нивната тежина, а особено чистотата. Со втиснување на таков жиг е означен почетокот на ковањето на пари.

Со практиката на ковање на пари (при што однапред се знаело колку злато треба да содржи определено парче и со каква чистота е златото) се надмина практиката на мерење на тежината и испитувањето на чистотата на секоја одделна прачка. Подоцна со закони за парите во одделни земји се определувало колку злато содржи секоја парична единица и според тоа, потоа, во заокружени износи, се ковале одделни златници. Во германскиот закон за парите од 30 август 1924 година, на пример, било определено од еден килограм

1 чисто злато да се коваат 279 парчиња од по 10 марки, односно 139--------

2 парчиња од по 20 марки. Според тоа, една марка содржела 1/2790 кг. чисто злато. Бројот кој означува колку парични единици се коваат од една единица на тежина на чист благороден метал се нарекува ковничка стапка. Со кованите пари се надминале бројни проблеми од пенсаторното плаќање, меѓутоа, се појавил и нов. Преоѓајќи од рака во рака, златниците се трошеле, па нивната материјална вредност била помала од нивната

номинална вредност. Тоа го комплицирало мерењето на вредноста на стоките. Во тој случај проблемот го решава државата. Таа определува граница до која златниците можат да се истрошат, а сепак, во прометот и натаму да се сметаат како полноважни. Со тоа таа ги прогласува за законско средство за плаќање и покрај тоа што златниците изгубиле нешто од својата тежина и чистота, односно вредат помалку од онаа количина метал која соодветствува на бројот на паричната единица на која гласеле. Притоа, и самата се обврзува да ги прима на своите благајни за плаќања кои треба нејзе

да ѝ се извршат.

Од развојот на кованите пари, според проф. Мајхснер (40-42), можат да се извлечат неколку заклучоци во поглед на промените во поимот на парите: -благодорниот метал е средство за размена на производите, а ковањето е само техничка мерка за олеснување на манипулацијата при плаќањата; -со ковањето се овозможи од пенсаторно да се премине на нумераторно плаќање. Со тоа е создадена можност фактички извршеното плаќање во поглед на количината на пренесениот метал повеќе да не биде сосема точно. Ознаката на самиот златник станала конвенционалност и како и сите конвенционалности покажала толкава виталност што станала порешавачка од самата содржина. На тој начин ознаките како „фунта”, „рубља” или „марка” ја губат врската со она што некогаш значеле, значи, што некогаш мереле, и повеќе не се ознаки на определена тежина или количина метал, туку голи имиња кои го изгубиле своето вистинско значење и само историски можат да се објаснат. Таквите ознаки стануваат имиња на пресметковни единици. Тие ја одбележуваат паричната единица како таква, значи, сосема истргната од нејзината врска со благородниот метал. Така на површина избива паричната единица како чист пресметковен израз за определување на количината на пари т.е. на паричните износи. Паричната единица повеќе не се определува (дефинира) материјално, туку номинално. Ваквото осамостојување на паричната единица од материјата на парите набрзо го искористиле монетарните власти и почнале да коваат пари со иста ознака на вредноста, но со помалку метална содржина во една парична единица. Одземеното злато го употребувале за ковење на дополнителна количина на пари, исто така со помала содржина на благороден метал. Со тоа се зголемувал паричниот оптек и се намалувала вредноста на парите (секогаш паѓа вредноста на секој производ чија количина се зголемува, ако во истовреме не се зголеми побарувачката за тој производ). Во таква ситуација граѓаните повторно стануваат свесни за металот кој требало да го содржи одделно парче на ковани пари и повторно почнувале да ги испитуваат кованите пари во поглед на содржината на благородните метали, и покрај жигот кој божем ја гарантирал вредноста во тој метал. И така, враќајќи се повторно на испитување на содржината на кованите пари, прометот почнал повторно да се враќа од нумераторно на пенсаторно плаѓање.

-Одделувањето на паричната единица од паричната материја, како што видовме, беше забележано и кај некои од примитивните форми на пари, на пример, кожата и платното. Со текот на времето се занемарува стоковното значење на предметот кој служи како средство за размена, т.е. се губи свеста за неговата употребна вредност. И како излитена кожа или платно, тие се употребувале како средство за размена. Дури се сметало дека нивната


17

излитеност е гаранција за нивната реткост, а со недоверба се однесувале спрема новите парчиња кожа или платно.

-Паричната единица, значи, станува нешто што се разликува од нејзиниот супстрат, од нејзиниот материјален носител.Тоа доаѓа до израз особено тогаш ако се оневозможи алернативна употреба на односниот предмет и како употребно добро и како средство за размена, како што е тоа случај токму кај кованите пари, доколку со посебни мерки - со слободно ковање на благородните метали и со топење на кованите пари од такви метали - не се обезбеди слободно преминување на благородните метали од стоковниот во паричниот сектор и обратно, односно негова алтернативна консумптивна и циркулаторна употреба. Во тој случај односниот предмет како стока може да има сосема друга вредност отколку како пари, што значи дека за него во замена ќе се добијат различни количини друга стока, според тоа дали се менува како стока или како пари. Оттаму конечно следи и тоа дека за вредноста на парите сосема е индиферентно кој предмет служи како пари. Врската со некој предмет е од значење само дотолку што таквите пари не можат да се умножуваат преку онаа количина во која односниот предмет постои или може да се произведе (покрај чисто техничкиот момент на поголема или помала способност на односниот предмет да служи како пари).

Ова само покажува дека осамостојувањето на паричната единица од материјата на парите е можна, меѓутоа, секогаш настануваат проблеми ако се занемари споменатата врска меѓу паричната единица од паричната материја, која заради особините што ги има служи како средство за размена. Тоа е важно за било која форма на парите, вклучувајќи ги и книжните и жиралните. Притоа, суштествено е да се задржи условот за нивната реткост. Во спротивно може да дојде до зголемување на оптекот на пари преку објективните потреби за реализација на стоковните вредности, а тоа значи опасност од инфлација.

3.3. Хартиени пари (Пари од хартија)

Парите од хартија се само надворешна форма на пари, слично како и кованите пари. Се појавиле од технички причини: да ги олеснат тешкотиите во ковањето на парчиња од помали и од поголеми износи, да ја подобрат преносливоста на парите и да ги намалат трошоците (кованите пари се трошат во прометот, при што исчезнува во неповрат дел од благородниот метал) и опасностите сврзани со преносот на кованите пари.

Појавата на хартиените пари се поврзува со практиката плаќањата да не се вршат со пренос на готови пари, туку со пренос на самото право на определен износ готови пари. Тие права биле отелотворени во исправи, чија големина не морала да се рамни според износот на кој гласеле исправите. На исто парче хартија издавачот можел да се обврзе на плаќање на било кој износ. Станува збор за обврзници на готови пари, со чие поседување располагал и износот на готовите пари на кои тие гласеле. Таквата обврзница е хартиена пара само доколку прометот се навикнал во доволна мера со неа да врши плаќање, наместо со готови пари. Значи, самата таа не е пари, туку само исправа преку која се располагало со пари. Тие служеле наместо парите. Тие биле сурогати на парите. Ги заменувале вистинските пари, но го немале нивниот квалитет (на пример, сахарин наместо шеќер).

3.3.1.Сурогати

Почетокот на издавање на хартиени пари се наоѓа во практиката на лондонските златари на поединци кои овде полагале готови пари за да им се издадат признаници на положените износи. Потврдите му давале право на имателот од златарот да го подигне износот на кој гласела одделна признаница.Таквите потврди за депонирани во полна мера ѕвечешки пари (или монетарен метал,) се нарекуваат сертификати.

3.3.1.1.Сертификати Полагачот на готовите пари можел да изврши некое плаќање со

отстапување на признаницата на соодветен износ готови пари, бидејќи го пренесувал и правото на располагање со положениот износ. Довербата која ја уживале златарите придонесла овие потврди во целост да ги заменат кованите пари, како средство за размена и плаќање. А технички, за прометот биле попогодни од кованите пари.

Со воведувањето на сертификатите во односниот паричен систем не настануваат никакви суштински промени. Оптекот не се зголемува, бидејќи ако не циркулираат сертификатите, би циркулирале златниците или сребрениците. Значи, не се воведува нов вид на пари. Сертификатот само ги заменува валутните пари (златници или сребреници). Со нив, всушност, само технички се подобрува циркулацијата на кованите пари.

3.3.1.2. Банкноти

Работата со потврдите (сертификатите) наместо со ковани пари, врз основа на искуството дека потврдите сè поретко се враќале кај депозитарите заради враќање на положените пари, на златарите им овозможила да издаваат потврди и над положениот вкупен износ на ковани пари, т.е. да издаваат нова форма на пари. Откриената можност била корисна и за депонентите и за депозитарите. Со издавањето потврди над примените износи ковани пари, депозиторот го зголемувал износот на средства за позајмување, издавајќи потврди над положените износи. Поради тоа тој не морал да наплатува за чување од депонентите, а му се создала можност на положените ковани пари на депонентите да им плаќа определена камата (што е поповолно за нив од претходната ситуација).

Формално гледано, во прометот не се променило ништо. Истите потврди, како и порано, циркулирале и натаму. Меѓутоа, во суштина, со оваа постапка работата се променила суштествено, како во правен така и во економски поглед. Кога потврдите биле во целост покриени со ковани пари, текстот на потврдите можел да гласи: „Во депозит примив 10 фунти во ковано злато кое ќе го исплатам на барање на доносителот на оваа потврда”. Со практиката да се издаваат потврди над примениот износ на ковани пари, на потврдите текстот би можел да гласи само вака: „На барање на доносителот на оваа белешка ќе му исплатам десет фунти во ковано злато”. Со оваа промена сертификатот станува банкнота. Името потекнува оттаму што


19

наскоро со таква работа почнале исклучително да се занимаваат банките. Со ова постапка, како што констатира проф. Мајхснер, издавачот воопшто повеќе не тврди дека примил во депозит извесна количина златници, туку тој само се обврзува дека на барање на доносителот на банкнотата ќе му ја исплати определената количина. Издавачот сега повеќе не морал во касите да го чува целиот износ на златници на кој вкупно гласеле од него издадените обврзници (потврди, ноти). Уште повеќе, тој - теоретски - воопшто не бил должен да држи било каква резерва, бидејќи било важно, при презентирањето на обврзницата, да ја исполни обврската. Негова работа било од каде, во тој момент, ќе набави златници. Заради сигурност, сепак, најдобро и наједноставно било во сопствените каси да држи дел од износот на кој вкупно гласеле издадени белешки, за да не се случи издавачот да не може, на барање на имателот, да ги исплати без одлагање. А колкав треба да биде тој процент, тоа теоретски не може да се утврди. Целосна сигурност постои само кај стопостотното покритие. Важни предуслови за помал процент на покритие се довербата во депозитарот и среденоста на стопанските и јавни прилики.

Покрај наведената промена од правна природа, постои и мошне важна промена од економска природа. Додека со издавањето на сертификати не се зголемува оптекот на пари ниту за една парична единица над износот кој би постоел и во случај на оптек на самите златници, со издавањето на банкнотите паричниот оптек се зголемува. Независно од тоа што како дефинитивни пари сè уште се кованите пари (издадените банкноти се исплатуваат во злато во количина означена на нив) во функција на пари, како општо средство за размена, се и банкнотите што не се во целост покриени со ковани пари. Затоа велиме дека нивниот издавач создава пари, т.е. со новата постапка се создава нова форма на пари. Бидејќи е тоа важна економска функција, а не само заради заштита на имателите на банкнотите, нивното издавање било подложено на детално уредување од страна на државата, додека на крајот не се концентрирало во една банка, во централна или емисиона банка.

Како и сертификатот, така и банкнотата, во почетокот, била само паричен сурогат. Никој не бил должен да ја прима наместо ковани пари. Циркулирала бидејќи била попогодна од кованите пари, а овластениот издавач (банката) се обврзувал на барање на доносителот да му го исплати наведениот износ на банкнотата во дефинитивни пари (ковани пари). И покрај тоа што се нова форма на пари тие се сметаат за сурогати, бидејќи преку прописите за одржување на конвертибилност на банкнотите во ковани пари се настојувало да се одржи можноста за замена на банкнотите за ковани пари со полна вредност. 00Ова било важно за имателите на банкнотите, меѓутоа, за националното стопанство станало важно количината на банкноти кои се пуштаат во оптек да не се зголеми преку определена мерка. Одржувањето на конвертибилноста (на банкнотите во злато) било гаранција дека количината на банкнотите кои се пуштале во оптек нема да се зголемува за да предизвика несакани последици. За тоа придонесувале прописите за покривање во злато, а во крајна линија, поради недоволното количество на расположливо злато, на производството на други „конвертибилни” стоки.

Правно гледано, точно е дека банкнотите не биле дефинитивни пари, бидејќи секогаш можеле да се заменат за ковани пари кај централната (емисионата) банка. Факт е, меѓутоа, дека со нив должниците се ослободувале од обврската пренесувајќи го на доверителот правото на конверзија на

банкнотата во злато спрема централната банка.Тоа значи дека тие циркулирале како пари вршејќи ги функциите на разменско и платежно средство. Но, јасно е дека не биле покриени во злато. Би било чиста измама ако имателите не можеле со нив да купат она што им било неопходно или да измират некаква обврска спрема нивните доверители. Во крајна линија тие можеле да побараат да ги конвертираат во ковани пари, меѓутоа, ако тоа го направеле сите иматели, тогаш централната банка не ќе можела да одговори на барањата. А причината зошто тоа не се случувало во исто време е во тоа што постоела доверба во централната банка, поткрепена со средени стопански и јавни прилики и непречена практика на имателите на банкноти да ги задоволуваат своите потреби и со нив како и со кованите пари. Нема сомнение дека таквата практика била обезбедувана со сè поголемото и поразновидно производство, достапно подеднакво и за имателите на ковани пари и за имателите на банкноти.Ваквата практика се темели на сознанието за парите како стока, а емисијата на банкнотите е усогласена со производството на стоки.

Ако одржувањето на врската меѓу парите и стоките било важно и во време кога кованите пари биле дефинитивни пари, а банкнотите сурогат на пари, оваа активност станува главна активност на макроекономската политика на секоја земја и на нивната централна банка по укинувањето на конвертибилноста на националните валути во злато и по елиминирањето на златото од Меѓународниот монетарен систем (во седумдесеттите години од минатиот век), односно по неговото сведување на стока како и сите други.

3.3.2. Книжни пари – fiat money - пари со присилно важење За книжни пари се говори по укинувањето на конвертибилноста (заменливоста) на банкнотите во злато. Тоа се случи по Големата депресија од триесеттите години во минатиот век. По таквите одлуки на владите во тогаш најразвиените земји старите банкноти останале во употреба, меѓутоа, суштински се променила нивната правна природа. Тие веќе не претставувале барање на имателот за исплата во ковани пари на износот на кој гласеле. Наместо кованите пари, тие стануваат дефинитивни пари. Сите мораат да ги примаат за измирување на своите побарувања по номинална вредност, без право да ги заменуваат за ковани пари. Со тоа банкнотите добија присилен курс и станаа хартиени пари. Ваквата промена на правната природа на парите уште ја зголеми одговорноста на монетарните власти за успешното остварување на нивната улога во националното стопанство. Се разбира и за меѓународните економски и финансиски односи, со оглед на елиминирањето на стоковните пари (златото) како светски пари и користењето на националните валути на најразвиените земји во функција на светски пари.

3.4. Жирални пари

Оваа форма на пари се развила како сурогат на банкнотите и на

книжните пари, за конечно да станат пари за чија емисија и обем се грижи


21

централната банка. И едната и другата форма на хартиени пари може да служи како подлога за емисија на жирални пари.

Како што лондонските златари дошле на идеја положените златници да ги искористат подобро, ако им ги позајмат на некој друг, така и банките дошле до сознание еден дел од готовината на своите клиенти да ги позајмат на други лица, со оглед на тоа што дел од положената готовина со години лежела во касата на банките, бидејќи платниот промет се вршел преку сметките без употреба на готовина. Имено, во тоа време давањето на заеми се вршело со одобрување на сметката. Притоа, банката морала да внимава на тоа секогаш да биде во можност евентуалните исплати во готово да ги изврши без одлагање, а од друга страна, да може во секој случај да ги исплати вложувачите на нивно барање. Притоа, се сметало со тоа дека сите доверители нема да се појават во исто време со такви барања, како и со тоа дека и тие на кои им се позајмуваат пари нема да бараат исплата на кредитот во готово. Ова било основа банките да почнат да даваат заеми (да одобруваат кредити) и над износот на положената готовина. Тие заеми банките ги даваат на тој начин што во своите книги на корисниците на заемот им создаваат побарување спрема банката. Со тие побарувања корисниците можат да располагаат исто како да положиле соодветен износ во готови пари.(се подразбира дека банката за одобрениот креди ги задолжува на друга сметка). Ваквите побарувања се жирални пари.

Кога како подлога на жиралните пари биле банкнотите, банките при создавањето на жирални пари морале да водат сметка за покритието во банкноти, а тие, пак, се издавале во определен однос спрема покритието во злато. Така се воспоставувала врска меѓу жиралните пари, банкнотите и златото, а во практиката сите видови пари функционирале како еден единствен систем. Иако и тогаш успешното функционирање на системот зависело од економски оправданото одобрување на кредити (преку креирање на побарувања над положената готовина) и на банкноти над положениот износ на ковани пари, при создавањето на жирални пари тоа е од уште поголемо значење, бидејќи вкупниот оптек на парите нема „златна кочница”, како во условите на златно важење. Секој промашен кредит во производството ги намалува стоковните вредности и влијае врз намалувањето на вредноста на парите.

3.5. Електронски пари

Со развојот на електорониката и информатичката технологија во

банкарството се разви и нов вид пари - електронски пари. Наместо само книжни и/или жирални пари денеска парите се јавуваат и во форма на електронски пари - пари во вид на електронски сигнали кои се чуваат во меморијата на компјутерите во банките. Со нив не се менува суштинската улога и значење на парите, како што не се промени ни со другите видови пари во процесот на дематеријализација на полновредните стоковни пари. Се унапреди начинот на пренос на парите. Со пренос на парите со електронски сигнали се заменија поранешните скапи трансфери (со вагони, авиони, блиндирани возила, големо обезбедување итн.). За унапредување на преносот на средствата по електронски пат банките создадоа Друштво за

светски меѓубанкарски финансиски телекомуникации (SWIFT) во кое членуваат повеќе од 2.000 банки.

Првите електронски пари како платежен инструмент се појавија со воведувањето на пластичните картички. Тие се покажаа како пофункционални за потрошувачите од употребата на чековите како платежен инструмент.

Развојот на електронските пари и на системите за електронски плаќања, покрај унапредувањето на плаќањата во одделни економии и меѓу нив, донесоа проблеми и на монетарната политика со оглед на тоа што со наглиот пораст на електронските пари се отежнува функцијата на централните банки за одржување на вредноста на парите. Тие се исправени пред проблемот максимално да ги искористат предностите на електронските пари во плаќањата, а да ги минимизираат ризиците кои произлегуваат од зголемениот број субјекти (и од небанкарскиот сектор) кои емитираат електронски пари. Притоа, треба да ги спречуваат и зголемените можности за измами преку системите за електронски плаќања.

ххххх Од досега реченото можеме да заклучиме дека златото како пари е од

видот на стоковни пари, а со укинувањето на конвертибилноста во злато, парите станаа fiat money. Иако при нивната емисија и натаму постои врска со стоковното производство, суштествено е што нивната егзистенција мора да биде призната од државата.

Во златното важење функционираа пари супститути. Ако резервите од ковани пари го покривале вкупниот износ на пари супститути, парите супститути се викаат пари - сертификати. Промените во нивниот квантитет не ја менуваат понудата на пари и паричниот однос. Тие не играат никаква улога во определувањето на куповната сила на парите. Износот на супститутите кои ги надминуваат резервите се нарекува фидуцијарен медиум. Тешко е да се тврди дали конкретен примерок на пари-супститути е пари-сертификат или фидуцијарен медиум (банкнота). По правило не е можно да се тврди дали конкретен примерок на пари-супститути е пари-сертификат или фидуцијарен медиј. Дел од вкупниот износ на издадени пари-супститути е обично покриен со држени монетарни резерви. Таквиот дел од вкупниот износ издадени пари-супститути е пари-сертификати, а остатокот е фидуцијарен медиум. Издавањето на фидуцијарен медиум ги зголемува банкарските средства достапни за зајмување над лимитите врз основа на кои се издаваат парите-сертификати. Банката, значи, може да одобрува не само стоковен кредит, туку исто така и циркуларен кредит, т.е. кредит одобрен од емисијата на фидуцијарниот медиум. Од ова произлегува дека додека квантитетот на парите-сертификати е индиферентен, квантитетот на фидуцијарниот медиум не е. Фидуцијарниот медиум влијае врз пазарните појави на ист начин како што влијаат и парите. Промените во нивниот квантитет влијаат на утврдувањето на куповната сила на парите и на цените и -времено- исто така и на каматната стапка. Затоа е, всушност, потребно да се прави разлика меѓу парите-сертификати и фидуцијарниот медиум. (Разграничувањето на поимите е направено од Mises, според Hans F. Sennholz: What We Can Know About the World, Ludwig von Mises Institut, Mises Daily, December 23, 2009).


23

4. Од каде доаѓа вредноста на парите како културна и економска

појава

Од еволуцијата на парите и од бројните форми на пари произлегува дека како пари служеле бројни предмети кои се дадени од самата природа (школки, стока, кожа, сол, чај, злато), како и златници или хартиени пари, кои се направени од луѓето со намера да служат како пари. Постојат и жирални пари како потполно бестелесна културна категорија. Според ова, парите не се природна појава. Парите се културна појава, создадени од човекот во текот на историјата, со цел да ја олесни, во прв ред, размената на производите. Тоа значи дека предметот кој се смета за пари не е таков по тоа што е, по тоа што може да се утврди со нашите сетила, по својата појавна конкретност. Ако е така тогаш би било лесно, во секој одделен случај, да се тврди што се парите. На пример, кога стоката служела како пари би можело да се каже дека сета стока била пари. Меѓутоа, сите стоки не биле пари. Само еден дел од нив бил во функција на пари. Што е решавачко за тоа? Со што се разликува кожата која служи како пари од кожата која служи како материјал за

правење на обувки? Одговорот е: единствено според значењето кое ѝ се

дава, а кое е условено со целта за која се употребува. Тоа значење кое го дава човекот ја издигнува таа појава од царството на природата во царството на културата и ја чини културна категорија. Како што вели проф. Мајхснер (8), во царството на природата работите се класифицираат според тоа што се, а во царството на културата според тоа што значат. Се разбира, и во царството на културата одделни работи „се”, „постојат”, но тие тука постојат само со своето значење и само според тоа значење можат да заземат определено место во тоа царство. Од погоре реченото произлегува дека определувањето на културните појави е потешко отколку на природните. Според еден единствен примерок на некој животински вид можат да се определат особините на сите останати примероци од тој вид. Тоа е можно поради тоа што природните појави се определуваат по тоа што тие се. Меѓутоа, по еден примерок на пари не може да се определат сите други облици на пари. Овде не се мисли само на телесно различни видови пари, како што се на пример, златниците и хартиените пари, туку и на телесно слични форми кај кои според самата форма не може да се определи што се пари. Без познавање на целта заради која се ковани не може да се утврди што е комеморативна медалја, а што се ковани пари: и кованите пари и медалјите можат да бидат многу слични; тоа е затоа што ни медалјите ни кованите пари не се тоа што се по формата во која се појавуваат, туку само според значењето кое им се дава. До смислата на парите може да се дојде преку анализа на преминот од една форма на пари во друга, бидејќи таа постои во сите негови форми. До суштината се доаѓа со постепено елиминирање на сите конкретни особини на одделните појави кои немаат суштинско значење за парите. Треба да се бара нејзината внатрешна логика. Покрај определувањето на парите како културна појава, треба да се знае дека тие се и општествено економска појава, бидејќи се развивале во определено општество, во најтесна врска со развојот на општествените производни сили. Затоа, за да се определи што се парите тие треба да се разгледуваат како специфична економска појава.

Од еволуцијата на парите како средство за размена од особен вид видовме дека со неговото вклучување во процесот на размената непосредната размена на добра се претвора во посредна, а актот на размената се раздвојува во два акта: во акт на продажба и во акт на купување. Со тоа се создава можност оној кој ја продал стоката за пари да не мора тие пари веднаш да ги даде за стока која сака да ја набави. Тие пари може извесно време да ги задржи без било каква штета, бидејќи може со прилична сигурност да смета со тоа дека за своите пари секогаш ќе може да го купи тоа што му е потребно. Ова значи дека имателот на парите на некој начин верува во парите. Од тоа произлегува дека за добро функционирање на некој паричен систем потребно е да постои доверба на имателот на парите кои ги имаат во рацете. Ако се изгуби довербата во парите, тој факт сам по себе може да предизвика опаѓање на вредноста на парите, бидејќи неговите иматели во таква ситуација настојуваат што побрзо да се ослободат од него, да купат било што, па цените растат бидејќи се зголемува побарувачката на стоки. Оваа појава е позната како „бегање во стока”, а се случува во време на високи инфлации, поради што недовербата во парите е од големи размери. Постојат бројни примери на големи инфлации кога недовербата во парите е од толкави размери што службениците и работниците, веднаш штом ги примале платите, ги напуштале рабоните места и трчале по продавниците да купат било што, бидејќи истиот ден или можеби за неколку часа истата работа би можела да биде неколку пати поскапа. Тоа било причина што во Германија, по Првата светска војна, платите не се исплатувале месечно, па ниту неделно, туку многу почесто, дури и дневно. За важноста на довербата во парите сведочи и нивната еволуција до ковани пари, со оглед на тоа што тоа се правело со намера да се создаде доверба во парите. Тоа го знаел и Аристотел. Според него, кованите пари во себе ја носат материјалната вредност како гаранција дека соодветното парче пари нешто ќе вреди и тогаш кога ќе престане да биде средство за размена. Имателите ќе ја задржат вредноста на благородниот метал како стока. Колку е важна довербата во парите говорат современите проблеми кои се јавуваат и во одделни земји и во меѓународните економски односи поради неадекватното или лошото менаџирање со книжните пари. Тие губат од вредноста, а постои и опасност да се прогласат за неважечки, при што имателите, доколку навреме не ги заменат, ќе бидат оштетени. Довербата во парите била од помала важност, па дури и од второстепено значење, кога се работи за парите со полна материјална вредност, на пример, за парите исковани од злато во полна вредност (вредноста на златото содржана во еден златник одговара на бројот на паричните единици означени на самиот златник). Тоа било во времето на златното важење. Меѓутоа, денеска сите земји имаат книжни валути, во таа смисла што не можат да се заменуват за злато. Такво право веќе не постои и во измирувањето на салдата од меѓународната размена. И покрај тоа, меѓутоа, имателите на книжните пари ги чуваат и заклучуваат во каси како да се од злато. Од каде е тогаш вредноста на парите? Во одговорот на ова прашање ќе се послужиме со елаборацијата на проф. Мајхснер2. Одговорот гласи: напросто од оние производи кои можат да

2 Д-р Вјекослав Мајхснер : Основи науке о новцу, Скопје 1958, стр. 17.


25

се купат за пари. А бидејќи вредноста на одделни производи се состои од во нив отелотворениот општествено корисен труд, кој се мери со време, вредноста на парите или, подобро речено, вредноста на паричната единица произлегува од количината на трудот отелотворен во оној производ кој може да се набави за 1 парична единица. Вредноста на парите, значи, се состои во неговата куповна сила (моќ), т.е. во можноста за стекнување на производи на пазарот. И што повеќе производи можат да се добијат за една парична единица, толку е поголема и вредноста на парите или нивната куповна моќ. Од ова јасно произлегува дека парите не се ценат заради тоа што се пари, туку поради можноста (која во добро организирана заедница и под редовни прилики е рамна на сигурност) за нив секогаш да може да се добие што се сака од она што постои на пазарот, значи, од сè што се нуди на продажба. Вредноста на парите е изведена, дериватна вредност. Оттаму следи дека парите, под исти околности, повеќе вредат ако има повеќе производи во прометот. Вистинското богатство на некоја земја не се состои во пари - овде постојано се апстрахира од материјалната вредност на парите (се однесува, значи, за книжни пари, заб. К.Ш.), туку во природните богатства и во способноста и работливоста на нејзините жители, кои ќе произведуваат и повеќе и подобро ако се поспособни и поработливи и ако на располагање им стојат побогати природни извори, од кои со работата ќе создаваат економски добра. Накратко, единствено во производите опредметениот општествено корисен човечки труд може да создава вредности, а парите се претставник на така создадените општествени вредности. Вредностите, парите можат да ги претставуваат на двоен начин, или така што и самите се една таква вредност, значи опредметен општествено корисен човечки труд. Тоа е случај кај курантните пари (кованите). Ако 1 грам злато отелотворува општествено корисен човечки труд од 10 работни часа, тогаш, доколку како парична единица се земе таа количина на злато (таквата постапка била појдовна точка при создавањето на парична единица кога металите беа во прашање), една парична единица ќе може да се замени за (да купи) секој производ во кој е опредметена иста количина на труд (вредноста на паричната единица или куповната сила на паричната единица ќе биде еднаква на општествено корисниот човечки труд од 10 работни часови). Во тој случај меѓусебно се разменуваат две исти количини на прометна вредност, ама една од нив (С-стока) од една страна (од страна на купувачот) се бара како употребна вредност, додека другата (П-пари) од двете страни се третира само и исклучиво како прометна вредност. Вториот начин се состои во тоа што парите можат да ги претставуваат вредностите и тогаш кога во себе не отелотворуваат општествено корисен труд. Тоа е случај кај денешните книжни пари (а тоа се парични знаци кои ниту имаат сопствена материјална вредност - од вредноста на печатеното парче хартија овде може да се апстрахира - ниту се заменливи по номинала за курантни пари, односно за благороден метал). Доколку такви парични знаци се издадат само во количина во која се повлекуваат од оптек полномерните метални пари, секој таков знак и натаму ќе претставува иста количина на работно време (ќе претставува ама нема да содржи во себе) како и секое полномерно парче пари (секое парче на курантни пари) од ист номинален износ. А ако се издаваат преку тој износ, тогаш сите тие заедно пак ќе претставуваат иста несмалена количина на курантни пари како и

порано, а секоја парична единица ќе има пропорционално помала куповна сила. Иако златото долго време служело како главна, а потоа и единствена парична материја (барем во европскиот културен круг) и вредноста на парите се изразувала во вредноста на златото (уште повеќе, и самото злато било пари), ништо не зборува во прилог на тоа дека само златото може да ја врши таа улога. Десет часа општествено корисен труд може да биде опредметено и во било кој друг производ или група производи. И вредноста на паричната единица може да се одрази во било кој таков производ или група производи. Вредноста на паричната единица или куповната сила на паричната единица, како дериватна вредност, ќе биде иста било кога да се заменува за иста вредност од 10 часа општествено корисна работа, било каде да е отелотворен тој труд (во злато или во било кој производ). Врз основа на ваквото резонирање се доаѓа до заклучок дека вредноста на парите потекнува од производите кои паричната единица може да ги купи. Како илустрација за ваквото тврдење може да биде било која сиромашна земја, која нема природни богатства, каде земјата слабо раѓа, каде нема поголеми индустриски капацитети и која нема ниту злато со кое би можела да набавува стока од странство. Нема потреба посебно да се докажува дека таа земја ни малку не би се обогатила со тоа што би печатела големи количини книжни пари. Друг доказ дека книжните пари не се богатство за националното стопанство може да се изведе и по книговодствен пат. Да претпоставиме дека во една земја живеат два милиони луѓе; секој жител во даден момент располага со имот од 100.000 парични единици, со тоа што половината од населението, значи еден милион од нив својот имот го има во реални економски добра, да речеме во разна стока, употребни работи, намештај итн., додека другата половина, т.е. другиот милион жители, својот имот го држи во готово, значи, своите 100.000 парични единици во пари, дома во каса; конечно претпоставуваме дека во таа држава нема друг имот. По составувањето на билансот на своите имоти, имотната состојба на првата половина од населението ќе изгледа вака: АКТИВА ПАСИВА -Во реални добра 100.000 Сопствени средства 100.000

А кај втората половина вака: АКТИВА ПАСИВА Во пари 100.000 Сопствени средства 100.000 Книговодствено гледано, сите жители исправно го билансирале својот имот. Секој од нив располага со имот во вредност 100.000 парични единици. Меѓутоа, не може да се каже дека националното стопанство располага со вкупен имот од 200 милијарди парични единици ( 2.000.000 * 100.000). Зошто? Затоа што имотот на втората половина од населението, т.е. онаа половина која го држи во форма на пари, всушност, се состои само во можност со купување да го добие имотот на првата половина од населението. Од аспект


27

на поединецот, неговите 100.000 парични единици во готово секако претставуваат актива, имот, меѓутоа, од гледиште на целината, од гледиште на народното стопанство, имот може да се смета само она со што располага првата половина. Имено, за задоволување на потребите на целокупното население на располагање стои само она што се наоѓа во имотот на првата половина од населението. Парите само по себе не можат да задоволат никаква наша потреба и, според тоа, народното богатство на замислената земја изнесува 100 милијарди парични единици. Се разбира, ако се во прашање пари со материјална вредност, на пример, ковани златни пари, тогаш вкупното богатство на земјата, додуша, ќе биде 200 милијарди парични единици, меѓутоа, за реално да може да се употреби тоа богатство (а не само циркулаторно) потребно е да се демонетизира, т.е. да се претвори во стока. Додека се употребува како пари, златото не доаѓа предвид како употребна вредност, значи како реално богатство. Овие поедноставени примери ги наведуваме за да укажеме дека, додека за поединците парите се семоќни (иако, и за нив, тие се само потенцијално богатство), за националното стопанство парите се само средство кое помага за непречено одвивање на општествената репродукција, за остварување на целите на макроекономската политика на земјата. Моќта на земјата се зголемува со зголемување на производството, врз пазарни критериуми на рентабилност и рационално вклучување на националното стопанство во меѓународната поделба на трудот. Но, се разбира, не и неважно средство. Не може да се каже дека стопанството би се одвивало на ист начин како кога не би имало пари. Имено , парите влијаат врз стопанството и ако добро се користат со нив може мошне поволно да се делува врз него.Уште повеќе, парите често се употребуваат како средство за влијание врз стопанските движења (со политика на ефтини пари, со политика на отворен пазар итн.). Но, исто така можат да настанат и многу штетни последици, ако со парите се управува погрешно, ако се води погрешна монетарна политика, т.е. ако се настојува да се постигне нешто што е во спротивност со целта на парите.. Преку парите можат да се мобилизираат неискористените економски сили и извори на богатства. Меѓутоа, ниту со парите не можат да се создаваат чуда. Ако со нив се менаџира разумно може да придонесат за подобар и посилен развој на стопанските можности. Впрочем, вистинското богатство на земјата се крие само во природните извори, во кои, покрај самите природни богатства, првенствено спаѓа и човекот со неговите способности, трудољубивоста и претприемчивоста, накратко, со неговиот труд.

5. Значењето на интегралноста на функциите на парите во процесот на нивната дематеријализација

5.1. Поим на парите

Од развојот на парите видовме дека суштинска карактеристика на сите форми на пари е тоа што сите тие се јавуваат во улога на општо средство за размена на производите. Меѓутоа, кога се зборува за парите како средство за размена треба да се има на ум дека тоа средство за размена е од посебен вид, дотолку што тие се непосредно поврзани со самиот процес на размената.

Таа непосредна врска на парите со производите кои се заменуваат им дава на парите посебна карактеристика, по која тие и се разликуваат како од производите за кои тие се заменуваат, така и од другите помошни средства за размена. Истите пари, поради чија интервенција единствениот акт на размената се цепи во два дела, во продажбата од една и во купувањето од друга страна, би морале да служат, според природата на самите работи, и како врска меѓу отуѓениот производ и производот кој како потрошно добро ќе се стекне подоцна, за на тој начин да го сочува единството на актот на размената и покрај неговото расцепување во две, временски и просторно, често одделени половини. Парите, како општо средство за размена, успешно можат да ја обават таа улога доколку и покрај расцепувањето на актот на размената, ниту за продавачот ниту за купувачот, не настанат промени од кои би биле незадоволни, затоа што размената ја извршиле со пари, а не директно, во еден единствен акт. Со други зборови, потребно е отуѓувачот на некое добро да има гаранција дека преку посредничкиот производ, значи преку општото средство за размена (парите), на крајот, за отуѓениот производ ќе добие иста вредност во други добра кои би ги добил во случај непосредно да го заменел. И не е случајно што, во почетокот, како средство за размена служело некое добро со материјална вредност. Во таа вредност се гледала некој вид гаранција дека отуѓувачот на некое добро при подоцнежното стекнување на други добра нема да добие помалку од она што би добил ако извршел непосредна размена. Во нарушеното временско и просторно единство на актот на размената таквата цел на отуѓувачот не се постигнува секогаш. Од две причини во меѓувреме може: 1) да се промени вредносниот однос меѓу производите кои дефинитивно се заменуваат и 2) да се случи да се промени вредноста на посредничкиот производ. Било од едната или од другата причина се чини дека се изјаловува „гаранцијата” која требало да се обезбеди во формата на посредничкиот производ (парите). Од ова следи дека, фактот што посредничкиот производ поседува материјална вредност не е доволна тој производ навистина да биде погодно средство за размена, туку е потребно вредноста да му биде стабилна. Со оглед на тоа што двете половини од актот на размената временски се одвоени, стабилноста на вредноста на посредничкото добро станува предуслов и за неговото својство на општо средство за размена на добрата. Во овој контекст треба да се каже дека овој заклучок целосно важи за интересите на поединците во однос на очекувањата, во споредба со натуралната размена. Нема сомнение дека би било добро посредничкото добро да има стабилна вредност, меѓутоа, за функционирање на пазарните национални стопанства, бидејќи промените во стоковните вредности се случуваат постојано, суштествено е одржувањето на стабилно мерило на цените (повеќе ќе се задржиме при разгледувањето на функциите на парите, кога ќе ги разгледуваме парите како мерка на вредноста и мерило на цените). Заобиколувајќи го ова прашање, проф. Мајхснер укажува дека тоа што нема посреднички добра со стабилна вредност, на целите на парите можеби повеќе би им одговарало некое средство за размена кое не би имало никаква материјална вредност. Со употребата на такво средство би останал само ризикот во промената на вредностите на самите производи, а би се исклучил ризикот во промената на материјалната вредност на средството за размена.


29

Споменатиот ризик во промената на вредностите на самите производи е, всушност, нешто што постојано се случува поради континуираниот техничко-технолошки развој (и тој ризик не е нешто што не може да се управува од позиција на поединците, корпорациите и другите субјекти), а неговото исклучување во промената на материјалната вредност на средството за размена е задача која, во услови на книжни пари е потешко да се обезбеди. Се разбира, не и неможно, ако се води здрава монетарна политика.

Во услови на систем на книжни пари, какви што денеска функционираат, парите се некој вид упатница на целокупниот општествен производ што е во прометот, односно одделна сума пари на определен идеален дел на тој производ. Но, парите, како што вели проф. Мајхснер (58), не упатуваат на конкретни економски добра (во тој случај тие не се пари, туку бон за снабдување), туку на економските добра воопшто, а одделна конкретна сума пари на идеален дел од сите економски добра, чија големина е определена со конкуренцијата на останатите суми пари во прометот. Со парите, значи, може да се добие секој вид економски добра. На ниедно парче пари не пишува за што е примено и за што може да се замени.

Ако со парите може да се добијат сите видови економски добра, тоа значи дека парите не претставуваат никаква конкретна вредност (наспроти ситуацијата кога средството за размена имало материјална вредност). Во услови на книжни пари како средство за размена, кога се дава само едно парче хартија без било каква материјална вредност, се поставува прашањето: која е противуслугата за примениот производ?

Не е доволно објаснувањето според кое купувачот, со отстапувањето на книжните пари, се откажува од можноста за отстапената сума да купи други производи. Противвредноста која ја дава оној кој отстапува сума пари, која го овластува на стекнување добра кои ги купува, не е во отстапувањето на самите пари, туку во она што тој порано за тие пари дал или направил. Противвредноста се состои во она за што се добиени парите, било да се во прашање материјални економски добра, било да се во прашање услуги. Тоа значи дека само трудот со кој се произведени добрата, со еден збор, само продуктивниот, општествено корисен труд, претставува основа за вредноста на парите; само производниот труд, односно само произведените добра и услуги претставуваат вистинско покритие на секои пари. Сите суми на пари кои се издаваат и ставаат во оптек над тоа или се измама, како што е случај кај фалсификувањето на парите, или се оданочување, како што е случај кај типичните случаи на инфлација, т.е. кај издавањето на пари над потребите на прометот, така што на една парична единица доаѓаат помалку стоки отколку порано, а вишокот го зема општествената заедница, која го издала или за чија сметка е издадена дополнителната количина пари заради подмирување на вонредните потреби, како што е на пример, водењето војна или забрзана изградба. Од напред реченото произлегува дека залудно е создавањето пари ако тие немаат покритие во општествено корисниот труд, во материјалните добра и услуги. Тоа е, како што вели проф. Мајхснер, исто како да се пишуваат упатници на добра кои не постојат, како да се исполнуваат товарни листови, а бродот не го носи товарот, како обврзување на нешто што не може да се исполни. Како што имателот на такви упатници, товарни листови или побарувања со тоа не станува ништо побогат, така ни националното

стопанство како целина не се збогатува со тоа што се зголемува вкупната

количина на пари која ѝ стои на располагање. Парите, како помошно средство

за размена на производите, можат да го олеснат, дури и повеќе-преку технички посовршена размена на материјалните добра и услуги, да го унапреди развојот на националното стопанство во мерка која, без негова интервенција, не би можела да се постигне. Меѓутоа, сами по себе парите не можат ништо да создадат, тие не се непосредно продуктивни.

Влегувајќи како алка меѓу производите кои се разменуваат, парите треба да ја чуваат (доколку се „добри пари“) прометната вредност заради стекнување на онаа употребна вредност која на пазарот претставува иста прометна вредност. Со оглед на тоа што со отуѓувањето на парите се стекнува било која употребна вредност во висина на каптираната прометна вредност во него, а стекнувањето се врши во облик на купување, зборуваме за куповна моќ на парите. Во овој контекст се гледа сериозноста на прашањето на емисијата на парите во едно национално стопанство (но, за ова, подоцна). Овде е важно да се симне „паричната завеса” која се создава поради тоа што во паричното стопанство сите економски вредности свој израз наоѓаат во парите. Добра илустрација даваат акциите. Тие се паричен израз на имотот на акционерското друштво. Ако во текот на еден берзански состанок цената на една акција скокне за 10% не може да се каже дека и имотот на акционерското друштво пораснал за толку. Меѓутоа, до таков заклучок би можело да не доведе консеквентното мислење во пари. За да се ослободиме од пренагласеното мислење во пари, не е отповеќе ако се повтори дека парите не се никакво богатство од аспект на националното стопанство, туку само посредник во размената на производите, едно помошно средство кое како такво може да биде од корист (доколку паричниот систем е добро организиран) и да претставува дел од националното богатство, но само во таа смисла во која доброто судство или добрата служба за безбедност претставуваат составни делови на националната благосостојба. Во врска со дефинирањето на парите се прават различни споредувања. Адам Смит парите ги споредил со патиштата. Колку и да се од корист и да ја олеснуваат размената на добрата, патиштата се бесплодни. Низ патиштата само се превезуваат производите кои се произведуваат на околните плодни земјишта. Џон Стјуарт Мил парите ги споредува со машинско масло. И колку тоа да ја олеснува работата, па дури и да ја зголемува ефикасноста на работата на одделна машина, тоа, сепак, не создава енергија. Во најдобар случај придонесува за тоа енергијата на машината да не се губи поради триењето или да не се расипе машината. Меѓутоа, и последниот дел енергија е создаден со други фактори, а не со маслото со кое се подмачкува машината. Од ваквото дефинирање на парите произлегува дека парите не се капитал, а сами по себе не претставуваат ни акумулација. Капиталот може да се појави во форма на пари (наменети за купување производи кои се употребуваат во производни цели заради остварување на вишок на вредност), но тогаш станува збор за паричен капитал. Самите пари како такви не се капитал. Исто така, парите сами по себе не претставуваат акумулација. Акумулација претставуваат само тогаш кога соодветствуваат на непотрошениот вишок на вредност, било во форма на акумулационен фонд на потрошувачите, било во форма на заштедите на потрошувачите.


31

5.2. Функции на парите и значењето на интегралноста на функциите на парите

5.2.1. Функции на парите Од површното разгледување на функциите на парите најпрво се

забележува дека некои автори на парите им припишуваат повеќе, а некои помалку функции. Првите настојуваат на парите да гледаат покомплексно, а за вторите некои од функциите и не се толку важни. Има и рангирања според нивната важност за дефинирањето на парите. Суштествено е, меѓутоа, дека одделните функциите на парите не треба да се гледаат изолирано една од друга, туку интегрално - од аспект на тоа колку тие придонесуваат парите да функционираат како „добри“ пари. Зашто, парите можат да ги вршат одделните функции, повеќе или помалку успешно. Меѓутоа, парите се добри од аспект на тоа колку тие придонесуваат за остварување на одржлив развој на националното стопанство, вклучувајќи го и рационалното вклучување во меѓународната поделба на трудот, односно од тоа колку успешно ги вршат сите функции. Во пошироката лепеза на функции се наведуваат: Парите како мерка на вредноста и мерило на цените; Парите како прометно средство (средство за размена); Парите како платежно средство; Парите како средство за штедење; Парите како светски пари и Парите како средство за контролирање на нивото на економската активност.

Факт е дека порано меѓу функциите на парите се наведуваа повеќе од нив, а во последниве две изминати децении помалку. Впечатливо е што речиси не се споменува функцијата на светски пари, а на функцијата на парите како општо средство за размена му се придава примордијално (најглавно) значење.

Прикажувајќи го развојот на парите видовме дека тие се појавија како израз на потребата за поефикасно вршење на размената на стоки и услуги. И не е случајно што најчесто парите се дефинираат како општо средство за размена, а другите функции како нешто што не е суштинско за објаснувањето на поимот пари. Меѓутоа, само со оваа функција не може да се објасни улогата на парите во националното стопанство. И другите функции кои ги вршат парите се важни за да се стекне целосна претстава за неговата улога.

Поедноставено е дури и мислењето дека парите можат да се дефинираат само со функцијата на општо средство за размена. Зашто, и при директната размена, стока за стока, била присутна и функцијата на мерка на вредноста и мерило на цените, бидејќи не се разменувале вол за јагне, туку веројатно повеќе јагниња за еден вол. Луѓето пресметувале колку вреди еден вол и колку едно јагне, па во тој вредносен однос ја вршеле размената. Определувањето на вредносниот однос меѓу стоките се поедноставил со појавата на определени стоковни пари, а особено кога како општо средство за размена и функцијата на мерка на вредноста ја преземаат благородните метали, со можноста во грамови метал да се изразува вредноста на другите стоки. Во овој случај двете функции се интегрираат во институцијата пари.

Како што констатира проф. Мајхснер (62), со оглед на начинот на кој парите интервенираат во актот на размената, имено отелотворувајќи ја на некој начин вредноста на отуѓениот производ и потоа пренесувајќи ја таа вредност понатаму при стекнувањето на друг производ, парите, така да се каже, автоматски се наметнуваат и како мерка на вредноста. Се разбира, како мерка на вредноста парите можат да се одржат само дотогаш додека вредноста им останува во извесни граници константна. Тоа е секогаш случај кај кованите пари. Меѓутоа, парите кои поради наглото паѓање на нивната вредност ќе ја изгубат способноста да бидат мерка на вредноста, можат сепак да ја задржат функцијата на средство за размена. Таквите пари во суштина остануваат пари, бидејќи ја задруваат функцијата на средство за размена, меѓутоа, тоа се секако „лоши“ пари.

За квалитетот на институцијата пари може да се говори преку нивната функција на чување на вредноста, натрупување на богатство, тезауризација. Ваквата употреба на парите е последица на неговата функција на средство за размена. Во поделениот акт на размена, парите како средство за размена, ја чуваат вредноста на продадената стока, додека не се создаде прилика со купување на друга стока да се заврши актот на размената кој почнал со продажбата. Ако вториот акт на размена намерно се одлага подолго време велиме дека намерно се чува апстрактна вредност отелотворена во парите. Во ваков случај парите стануваат средство за тезауризација. Ова значи дека парите се употребиле за немонетарни цели.

Штедењето е спротивност на тезауризацијата. Тоа не значи чување на пари под перница. Во економска смисла тоа значи одречување од потрошувачка со цел заштедената куповна сила да се употреби за производни цели, било за купување на капитални добра или за купување на потрошувачки добра од страна на работната сила ангажирана во производството на капитални добра. Заштедениот износ, исто така, може да се вложи во банка, како штеден влог, а таа, по пат на кредитирање, ќе им го стави на располагање на други инвеститори. Во секој случај, треба да се разликува штедење од доходи кога потрошувачот се одрекува од набавка на потрошни добра, а така заштедениот износ им го препушта на други за трошење; кога заштедените (акумулираните) износи лично ќе се употребат за проширена репродукција. При ова штедење (акумулација) нема одрекување од потрошувачка, бидејќи соодветниот дел од вишокот на вредноста однапред се определува за проширена репродукција; тезаурирањето претставува извлекување пари од циркулациониот тек. Тезаурирањето од аспект на одделни економски субјекти претставува штедење (меѓутоа, лошо, со оглед дека не носи никаква камата и се изложува на опасност заштеденото да се изгуби или уништи) и за националното стопанство тоа е штетно. Разликата меѓу тезаурацијата и штедењето е огромна. Во национално стопанство кое се наоѓа во рамнотежа, односно во кое за секој непотрошен износ постои соодветна количина непотрошени реални добра, доколку непотрошениот износ се тезаурира - ќе се наруши односот меѓу понудата и побарувачката, бидејќи вкупното количество производи кои ќе се нудат на продажба ќе биде поголемо од вкупната количина пари која бара стока. Притоа, стоката или ќе се складира (и тогаш, навистина ќе остане

непотрошена) или ќе ѝ падне цената. Тоа значи дека, во првиот случај,

вистинската потрошувачка ќе биде помала од можната, а во вториот ќе се наруши стоковно-паричната рамнотежа. Во двата случаи националното


33

стопанство како целина трпи штета. Како што вели проф. Мајхснер, работата во суштина се сведува на ова: ако вкупното продуктивно население го потроши својот доход до последна пара за чисто консумптивни цели, ќе се потроши сè што е произведено во заедницата и тогаш не преостанува никаков вишок кој би можел да се употреби за создавање на нов реален капитал. Тогаш нема можност за проширена репродукција. Но, ако не се потрошат сите доходи, а притоа непотрошениот вишок не се употреби за акумулација на капитал (ако се тезаурира), во заедницата се појавува или дефлационен притисок или смалување на животниот стандард на населението. Јасно е дека функцијата на чување на вредноста не е иманентна само на парите. За тоа се користат и други облици на финансиска актива. Меѓутоа, нема „добри” пари ако успешно не ја вршат и оваа функција. Улогата на чувар на вредноста е неопходен услов, но не и доволен за некоја работа да се третира како пари. Изразено логички, може да се каже дека е точна поставката „ако X е пари, тогаш X служи како чувар на вредноста”, но тоа не важи за спротивната поставка - „ако X служи како чувар на вредноста, тогаш X е пари”. На функцијата на парите како средство за плаќање најчесто се гледа од правен аспект, во таа смисла со што се подмируваат паричните обврски. Но, не само на обврски кои првобитно гласеле на пари, туку и на обврски какви што се давањето отштета, плаќање казни итн., обврски кои се исполнуваат во пари како општ облик на вредност. Покрај правното гледиште за парите како средство за плаќање постои и економско гледиште, кое средствата за плаќање ги разгледува од аспект на парите како општо средство за размена. Плаќањето е форма во која парите вршат посредничка улога во размената на добрата, бидејќи и оној кој плаќа пред тоа добил пари во замена за продажба на некои други форми на вредност, како што и оној кој наплатува пак ќе го даде во замена. Всушност економски земено, плаќањето претставува отстапување на куповна моќ како и секое друго пренесување на општото средство за размена. Со оглед на тоа што денеска за поимот на парите суштествено е некоја суверена монетарна власт да прогласи што ќе се смета за парична единица и да ги определи средствата со кои тие парични единици, како апстрактна имотна моќ, се пренесуваат, може да се објасни зошто се занемарува функцијата на парите како светски пари. Меѓутоа, кога се зборува за поимот на парите тоа не би требало да се прави. Дотолку повеќе што современите облици на парите се развија од употребата на златото како пари, а тоа во системот на златното важење, покрај другите функции на пари, ја вршеше и улогата на светски пари. Со напуштањето на златното важење не престана, туку уште повеќе се интензивира потребата за средство кое ќе ги олеснува и унапредува економските односи меѓу одделните земји. Во практиката, улогата на парите како светски пари ја презедоа неколку национални валути, меѓутоа, нивното функционирање сè повеќе генерира и проблеми во меѓународните економски односи. Сè поочигледно се поставува на тапет прашањето за создавање на светски пари. Покрај веќе споменатите функции, на парите се смета и како на средство за контролирање на нивото на економската активност, како средство за макроекономска контрола. Овде станува збор за интегрално набљудување на функциите на парите, а не како на одделна функција. Тоа е прашање на монетарно-кредитниот систем и на монетарно кредитната

политика, а тие зависат од сфаќањето на парите и односот кон нив во националните стопанства и во меѓународните економски односи.

5.2.2. Интегралноста на функциите на парите

Дури и кога се прифати дека парите вршат некои важни и помалку важни функции, суштинското определување на парите доаѓа од интегралноста во вршењето на неговите функции. Тие не можат да вршат ниту една функција солидно (како што треба) доколку не ги вршат успешно сите.

Просто е неверојатно што, и во теоријата и во практиката, кога се расправа за функциите на парите, дури и кога се наведуваат сите (мерка на вредноста и мерило на цените, прометно средство, платежно средство, средство за штедење и светски пари), свесно или несвесно, се запоставува фактот дека парите, секојпат, се пари заради тоа што сите наведени функции ги вршат интегрално, во исто време, независно од тоа што за различни субјекти, во определен момент, поважна е една или друга функција. Притоа, суштествено е дека парите ги вршат сите споменати функции, пред сè затоа што тие се мерка на вредноста и мерило на цените. Идеално гледано, тоа е така во сите парични системи (металистички, биметалистички, неметалистички...). Проблем е само квалитетот на парите, а тој, пред сè, зависи од стабилноста на мерилото на цените. Нестабилното мерило создава проблеми во вршењето на другите споменати функции. Промената или менувањето на мерилото создава проблеми во калкулациите кога парите вршат која било друга функција. Честите промени на мерилото ја отежнуваат ефикасноста во донесувањето на која било одлука во врска со парите и во националната економија и во односите со странство3.

Гледано од овој аспект, несериозно е да не речеме дека е чисто манипулирање кога како функции на парите се презентираат само некои од споменатите, без притоа да се укаже на проблемите кои произлегуваат од парите како мерка на вредноста и мерило на цените. Не е никакво оправдување за таквиот пристап тоа што денешните пари (книжните пари со присилно важење и во национални и во меѓународни размери) немаат внатрешна вредност. Тие се сурогати на вредноста и прашањето на стабилноста на мерилото е суштинско за успешно остварување на функциите на парите4.

Јасно е дека со напуштањето на системот на златното важење станува покомплицирано утврдувањето на мерилото. Факт е дека не може да се каже дека некоја национална валута вреди толку грама злато, бидејќи златото е елиминирано од монетарниот систем. Вредноста на книжните пари се

3 Џ. Мејнард Кејнс: „Нема ништо толку катастрофално како рационалната инвестициона политика во нерационален свет”.

4 Прашањето на стабилноста на мерилото е присутно и во системот на доларски стандард. Бидејќи не е меѓународна стока-пари, туку упатница на стоки кои го сочинуваат општествениот производ на САД, стабилноста се мери со индексирање на цените. А бидејќи тие постојано се менуваат, тоа значи дека се менува и мерилото на цените (доларот во таа функција). Затоа се апсурдни оправдувањата дека доларот е секогаш долар и како таков е стабилно мерило.


35

изразува во количината на стока којашто може да се купи за една парична единица, а тоа е слично како што за долар со вредност од 0,8876 грама злато можеле да се купат една или повеќе стоки чија вредност претставувала вредност на 0,8876 грама злато. Математички не би требало да има проблем да се утврди вредноста на книжната парична единица (ако во земјата има 5 милијарди долари најразлична стока и една милијарда парични единици, тогаш вредноста на една парична единица е 5 долари - или 5*0,8876 т.е 4,438 грама злато). Проблем е што таа нема внатрешна вредност, како кај златните пари. Меѓутоа, вредноста на книжната парична единица може да се гарантира со обезбедување на стабилност на цените во земјата и стабилност на девизниот курс на националната валута. Притоа, ако се остварува стабилност на цените и на девизниот курс, мерилото, претпоставено во книжните пари, не се менува. Меѓутоа, на паѓање или на пораст на цените и на курсот сопствениците немаат избор. Ги трпат последиците од тоа што се случува.

Во овој контекст, по напуштањето на златното важење, од голема специфична тежина е прашањето на стабилноста на девизните курсеви во меѓувалутните односи во светот. Во златното важење, националните мерила на цените изразени во тежина злато, а со соодносот на тежината се утврдуваа девизните курсеви и тоа што важеше за националните стопанства се пренесуваше и во меѓународната економска соработка. Во системот на книжни пари, прашањето на девизните курсеви во меѓувалутните односи во светот се манифестира како договорно прашање, во зависност од интересите на одделни национални економии, бидејќи девизните курсеви се израз на структурата на цените во земјата во однос на странските структури, а обете се подложни на промени кои изнудуваат поместување на девизните курсеви. Затоа, во интерес на унапредувањето на соработката меѓу националните економии е да се договори одржување на поголема стабилност на девизните курсеви, откако еднаш ќе бидат утврдени како реални. Едностраните поместувања на курсевите имаат неповолно влијание врз економиите на другите земји и треба да се избегнуваат во најголема можна мера. Особено се штетни поместувањата на курсевите на валутите кои вршат и функција на светски пари.

Од ваквата елаборација можат да се видат интересите на силите кои го омаловажуваат прашањето за мерилото на цените во националните економии и, особено, во светската економија, со оглед на тоа што во националните економии има сили кои имаат корист од промената на мерилото. Станува збор за владејачките елити во поодделните земји. Тие, со промена на мерилото на цените (преку инфлација и/или државни интервенции) создаваат илузии за успешно владеење. Тоа им помага да се одржуваат на власт, независно што таквиот пристап создава нови проблеми во развојот, како на одделни субјекти така и на националната економија во целина, а со тоа и на светската економија.

Горе споменатите воопштени констатации најдобро можат да се разберат преку развојот на парите до златните пари во системот на златното важење, нивниот премин во системи на книжни валути (со присилно важење) и на односот меѓу книжните валути и златниот стандард, како во националните така и во светската економија.

6. Вредноста на парите

Кога се говори за вредноста на парите се мисли, од една страна на тоа колку стока може да се купи во земјата што ги емитира и, од друга страна, на тоа колку може да се добие од некоја странска валута за домашните пари, односно за колку странски пари може да се продаде домашната валута. Во втората смисла, кога се купува за домашни пари странската валута е стока, а кога домашната валута се продава за странски пари, тогаш домашните пари се стока чија цена се формира на пазарот и се нарекува девизен курс. На пример, ако цената на едно евро изразена во денари е 61 денар, во исто време (ако цената е реална) цената на еден денар во евра би била 1,64 центи од евро (1/61). Од ова произлегува дека вредноста на парите се определува во однос на стоките, директно, кога се работи за стоките од домашно производство, и индиректно, преку девизниот курс на странските валути, кога се работи за стоки произведени на странските пазари. Во првиот случај зборуваме за домашна (внатрешна) вредност на парите, односно за нивната куповна моќ, а во вториот, за нивната интервалутна вредност. Меѓутоа, не станува збор за независни вредности, туку за иста вредност која се изразува во различни услови - домашни и меѓународни, а најдобро за националната економија е ако вредностите се приближни, а не во голема дискрепанца (неусогласеност). Во ова поглавје ќе се задржиме само на домашната вредност на парите, бидејќи за нивната интервалутна вредност повеќе ќе зборуваме во делот за меѓународните плаќања. Во овој контекст, суштествено е да се одговори на прашањето: од каде произлегува вредноста на парите за да можат да ја вршат замената на парите за стока и на стоката за пари. Во одговорот на ова прашање, со оглед на процесот на дематеријализација на парите, ќе се задржиме на материјалната и на функционалната вредност на парите.

6.1. Материјална вредност на парите

Од еволуцијата на парите видовме дека вредноста на парите е во

непосредна врска со стоката која првобитно служела како средство за размена, односно како парична стока. Оттука, со право се говори за стоковната вредност на парите, односно за нивната материјална вредност. Се работи за вредноста која ја има материјата од која се направени одделни парчиња пари.

Од горното произлегува дека материјалната вредност е присутна само кај телесните облици на парите. Жиралните пари немаат материјална вредност. И хартиените пари (како парче хартија), и покрај тоа што теоретски имаат некоја вредност (хартијата и трошоците за печатење), таа е премногу мала, особено во однос на номиналната вредност на поголемите апоени хартиени пари, за да се сметаат за метеријална вредност на парите. Кога би престанале да важат за пари, тие се општествено некорисни.

Имено, материјалната вредност на парите е остаток од времето кога самата материја од која се направени парите претставувала пари. Тогаш,


37

паричната единица била идентична со определена количина на соодветната материја, на соодветното добро. Исто така, и определена количина на метал според вредноста била идентична со паричната единица, додека металите биле пари и додека паричната единица се утврдувала со мерење на соодветниот метал.

Во процесот на дематеријализацијата, парите се одвојуваат од нивната материја и постепено создаваат своја посебна вредност, т.е. функционална вредност. За ваквата специфична вредност на парите, теоретски гледано, станува неважна нивната материјална вредност. Вршењето на функциите на парите е независно од материјата од која се направени, а нивната функционална вредност е условена од сосема други моменти отколку од вредноста на паричната материја. Нема сомнение, меѓутоа, дека материјалната вредност на парите одиграла значајно влијание во создавањето на функционалната вредност на парите. Со тоа што материјата од која се изработуваат парите е ограничена, постои извесна гаранција дека парите од таа материја нема да можат да се умножуваат над онаа мерка која е условена со споменатата ограниченост. Тоа значи дека оптекот кај парите со материјална вредност по природа е ограничен.

Природното ограничување на паричната материја е меродавно за функционалната вредност на парите. Со пречекорувањето во издавањето на банкноти без покриетие во злато (во системот на златното важење) само се зголемува количината на пари во оптек, меѓутоа, таа според вредноста сепак ќе ја претставува само онаа количина на злато која ја определуваат внатрешните закони на прометот. Тоа значи дека во таков случај вредноста на одделните парични единици ќе падне.

Внатрешните закони на прометот во полна мера делуваат и при функционирањето на системите на хартиени пари. Во овие системи можноста за пречекорување на емисијата на пари над мерката определена според внатрешните закони на прометот е поизразена. Не е случајно што по напуштањето на златното важење цените во повеќето земји бележат повисок раст, односно паѓање на вредноста на нивните парични единици. Меѓутоа, треба да се каже дека ваквата практика не е последица на паричниот систем, туку на променетиот однос на силите во одделни земји, поради што, впрочем, се напушти и системот на златното важење.

Можноста од нарушување на внатрешните закони на прометот и во системот на златно важење и во системот на хартиени пари покажува, од една страна, дека за функционалната вредност на парите не е доволно природното ограничување на материјата од која се изработуваат парите, а од друга страна, дека соодветно ограничување би можело да се постигне на друг начин, на пример, со законски прописи до кои би се држела монетарната власт во спроведувањето на монетарната политика. Меѓутоа, според проф. Мајхснер (68), законските ограничувања во светот на стварноста обично имаат послаб ефект од фактичките и тоа е единствена причина која евентуално го оправдува барањето парите да мораат да имаат материјална вредност, односно доколку се од хартија, да претставуваат само определени количини злато. Зашто, ако парите немаат материјална вредност, нивниот оптек е ограничен само со добрата волја на монетарната власт која е, всушност, државна власт и која во случај на потреба лесно ќе го укине законскиот пропис за ограничено издавање на пари (што во историјата редовно и се случувало). Во тој случај повеќе не постои никаква граница за

оптек на парите, кој тогаш може да се зголеми до неизмерност. Меѓутоа, треба да се каже дека и последиците ќе бидат катастрофални за националната економија.

Порано споменавме дека Аристотел одрекувал секакво значење на материјалната вредност на парите за нивната функционална вредност, велејќи дека таквата вредност е некој вид гаранција дека соодветните паричиња на пари ќе вредат нешто и кога ќе престанат да бидат пари. Меѓутоа, треба да се има предвид и тоа дека на, економското добро кое, покрај употребата за немонетарни цели, служи и како материја за пари, му се зголемува корисноста. Со тоа се зголемува неговата побарувачка, па според тоа и неговата вредност.

6.2. Функционална вредност на парите

Од еволуцијата на парите видовме дека кога некој производ почнува да

се употребува како средство за размена, тогаш на тој производ му се придава и ново значење, доколку, покрај задоволувањето на определени човечки потреби (на пример, на кожата или платното како средство за размена), тоа почнува да се прима со намера подоцна да се даде во замена за други добра. Тогаш тоа во прометот добива нова улога. Не се цени заради тоа што може да се употреби како материјал за обувки и облека, туку заради тоа што во замена за него можат да се добијат други производи. Што повеќе се употребува за таа цел, употребната корисност на таквото добро губи на значење. Тоа се гледа оттаму што таков производ бил приман како средство за размена дури и тогаш кога, поради долготрајната употреба во тоа својство, ја изгубило способноста да служи како употребно добро. Дури и повеќе, токму излитеноста поради употребата како средство за размена уште посилно го зацврстувала во тоа својство.

Новата улога (функција) на средството за размена се нарекува функционална вредност. Функционалната вредност на парите е нивната вредност како прометно средство. Оваа функција е независна од материјалните својства на доброто. Нејзе може да ја вршат и металите како парична материја и хартиените пари, а подоцна и жиралните пари.

Всушност, функционалната вредност е индиректна. Парите не можат непосредно да задоволат никаква нормална потреба. Основа на вредноста на општото средство за размена е единствено можноста за негова замена за други производи. Тоа има своја вредност само затоа што се смета со тоа дека средството за размена секој ќе го прими во замена за други добра. Таа вредност е деривативна: потекнува од добрата кои можат да се добијат во замена за средството за размена. Тоа значи дека предуслов за вредноста на секое средство за размена всушност е довербата. Затоа секои пари, во основа, се кредитни пари. Од напред реченото произлегува дека кога се зборува за функционалната вредност на парите поточно е да се зборува за куповната сила на парите, бидејќи станува збор за способноста на парите со нивното отуѓување да се стекнат производи. Стекнувањето на производи со отуѓување на пари претставува купопродажба и затоа таа способност на парите се нарекува негова куповна сила. Во овој контекст може да се заклучи дека парите имаат вредност само тогаш ако има стоки, бидејќи само тогаш може


39

да се оствари неговата куповна сила, т.е да има функционална вредност. Ако нема стоки, т.е. ако нема пазар, парите не вредат ништо.

6.3. Мерење на вредноста на парите

Откако дефиниравме дека вредноста на парите се состои во нивната

куповна сила, односно дека таа зависи од количината на стоките кои дадена количина на пари може да ги купи, може да се каже дека вредноста на домашните пари се манифестира во односот на размена меѓу стоката и парите. На пример, ако за една парична единица може да се купи поголема количина стока тогаш нејзината вредност е поголема, и обратно, ако се купува помала количина стока тогаш вредноста на парите е помала.

Од ваквото определување на вредноста на парите произлегува дека со определена количина на пари ќе може да се купи помалку стока ако цените се повисоки и обратно, ќе може да се купи повеќе стока ако цените се пониски. Вредноста на парите е во обратна пропорција со цените и може да се изведе од нивото на цените како нивна реципрочна вредност.

Со оглед на тоа што со парите се купуваат разновидни стоки, нивната вредност не може да се мери со цената на определен артикал, туку со цените на сите артикли кои се произведуваат во националната економија. Само врз таа основа може да се создаваат заклучоци за движењето на вредноста на парите, за промените на нивната куповна моќ во однос на определен временски период.

Поради тоа што не е возможно да се обезбедат податоци за цените на сите производи во една земја, промените во куповната сила на парите можат да се следат преку индексите на определени цени (општо ниво на цените, индекси на трошоци на живот, индекси на цени на големо и на мало, индекси на цени на производители итн., во зависност од потребите на анализата), меѓутоа, за мерењето на вредноста на парите најдобро е да се користат индексите со кои најмногу се задоволува барањето, во предвид да се земат цените на што поголем број артикли (индекси на цени на големо и индекси на трошоците за живот). Со оглед на тоа што индексите на цените се релативни броеви и ги покажуваат процентуалните промени во текот на времето (сам за себе еден индексен број не значи ништо), тие имаат значење само ако се споредуваат со друг индексен број од истата низа на индексни броеви. Тоа значи дека индексните броеви не ја даваат апсолутната вредност на парите, туку само информираат за релативните промени во куповната сила на парите, во однос на некој претходен период.

Од статистиката ни е познато дека се користат базни и верижни индекси, а познати се и нивните мани (влијанието на изборот на базната година, промени во трошењето на артиклите условени од промените на модата, вкусот на публиката, новите пронајдоци и др.). И покрај тоа тие се добар начин за прикажување на промените во куповната сила на парите.

Веќе рековме дека со порастот на индексот на цените во однос на претходен период се смалува куповната сила на парите, а со паѓање на индексниот број, куповната сила на парите се зголемува.

Процентот на смалување или зголемување на куповната сила на парите се пресметува според формулата:

i - 100 ---------- x 100 I i= индекс на соодветна година Пример: Ако индексот на соодветна година е 300, тогаш процентот на

намалување на куповната сила на парите изнесува : 300 - 100 20000 200 ----------- x 100 = -------------- = ----------- = 66,7% 300 300 3 Со оглед на тоа што индексот на куповната сила на парите е

реципрочна вредност од индексот на цените, тој изнесува 33,3. Доколку, пак, индексот на цените во соодветната година падне, односно

изнесува 80, според истата формула, куповната сила на парите ќе порасне, а индексот на куповната сила на парите како реципрочна вредност на индексот на цените ќе изнесува 125, бидејќи куповната сила пораснала за 25%.

80 – 100 2000 200 ------------ x 100 = - ------------ = - ----------- = - 25 80 80 8

7. Теории за парите

Меѓу економските теории со кои на поедноставен начин се репрезентира суштината на покомплексни економски односи (теорија на развој, теорија на вредноста итн., се и теориите за парите. Некои од нив го објаснуваат поимот на парите, други ја објаснуваат нивната вредност, а има и покомплексни теории кои улогата на парите ја набљудуваат во процесот на општествената репродукција, во кој сите економски категории се ценат, мерат и изразуваат во пари. Затоа, за економските теории на парите може да се каже дека ги карактеризира економската и политичката условеност. Впрочем, сите позначајни економско-теоретски дискусии се покренати во врска со прашањата за формирање на монетарната политика, односно на монетарниот систем. Во секој случај треба да се има предвид времето во кое настануваат теориите, со оглед на повеќе илјадигодишниот развој на парите и процесот на нивната дематеријализација. Треба да се прави разлика меѓу економската теорија и економскиот модел. Економските модели се користат кога неколку причинско-последични односи се комбинираат во обединет систем. Меѓутоа, поради тоа што теориите и моделите се генерализации, тие секогаш имаат исклучоци.Заради тоа, пак, тие идеално ги редуцираат комплексните системи до управливи пропорции и создаваат рамка за подобра политика, разумни тековни прогнози и зголемено разбирање на светот на економијата, за тоа како таа функционира.


41

7.1. Теории кои го објаснуваат поимот на парите

Меѓу теориите кои го објаснуваат поимот на парите најчесто се наведуваат: метализмот, државната теорија на парите и номинализмот. Станува збор за металистички и неметалистички (слободно) уредени валути. Меѓутоа, и покрај разликите, суштествено е што кај сите нив е присутно гледањето дека вредноста на парите мора да биде стабилна, т.е паричната единица секогаш да може да купува иста количина на стоковни единици, односно да се одржува стабилно општото ниво на цените.

7.1.1. Метализам Металистичката теорија на парите е специјален случај на стоковната теорија на парите, со оглед на тоа што парите се развиле од стока, а благородните метали се покажале како најпогодно средство за размена и за мерење на вредностите на сите други стоки. Според оваа теорија, за парите е суштествено да се стока или да имаат покритие во некоја стока, така што изворот на нивната прометна вредност односно на нивната куповна сила да биде прометната вредност или куповната сила на таа стока, независно од нејзината монетарна улога. Во овој контекст, металистите единицата за вредност ја дефинирале како определена количина на метал. За нив се употребливи само парите со материјална вредност, бидејќи производителот својата стока ќе ја отстапи само тогаш ако му се даде соодветен еквивалент и ако секој учесник на пазарот може да оцени дали понуденото средство за размена според својата вредност може да го наведе на тоа да ја отстапи својата стока. За металистите, хартиените пари, направени од државата без поголеми производни трошоци и без сопствена вредност, се наполно несоодветни (незгодни) за споредување на вредностите. Ваквото гледање соодветствува со металистичките парични системи, меѓутоа, не е точно од аспект на развојот на парите, во процесот на нивната дематеријализација, во хартиени пари. Парите не мора да се со материјална вредност за да ги вршат функциите кои им припаѓаат.Тие тоа можат да го прават со нивната деривативна (изведена) вредност, која потекнува од она што за нив може да се добие во прометот. Таа вредност е доволна не само за споредување на вредностите, туку и да придонесе да се смета дека отстапувањето на пари претставува економска жртва која ја оправдува можноста за стекнување на стоки со нив. И покрај ова сознание, меѓутоа, особено во време на криза, инфлација и силно флуктуирање на интервалутните курсеви се јавуваат барања паричните системи да се уредат според метализмот. Во такви ситуации, теоретските сознанија отстапуваат пред практичните причини.Тоа се случи и по Втората светска војна, при формирањето на ММФ, кога беше утврдено паритетот на паричната единица да се определува во злато, а одделните валути да мораат да бидат меѓусебно конвертибилни во однос кој одговара на нивните златни паритети. Доколку овие барања би се исполнувале, тоа значи дека би се исполнувал главниот постулат на металистите. Привлечноста на гледиштето на металистите за уредување на монетарните системи лежи во недовербата дека монетарните власти се способни или дека ќе сакаат со својата автономна монетарна политика да ја

одржуваат стабилна вредноста на парите. А со врзувањето на паричната единица за злато во фиксен однос, стабилноста на валутите се обезбедува, независно од волјата на монетарните власти. Меѓутоа, проблемот не е во сакањето или несакањето, туку во можноста стабилноста да се обезбедува во услови на социјален мир и одржлив развој.

7.1.2. Државна теорија за парите Државната теорија за парите поаѓа од влијанието кое, низ историјата, го имала државата во уредувањето на парите, од ковањето до емисијата на хартиени пари. На определени видови пари државата им давала својство на законско средство за плаќање. Таа ја определувала и менувала ковничката стапка, а во системот на хартиени пари, на секоја банкнота става знак дека вреди 10, 20, 50, 100 или друг износ на парични единици, без било каква врска со стварната вредност на паричниот знак во паричната материја. Меѓутоа, и покрај тоа, сите тие знаци циркулираат како што порано циркулирале парите со потполна материјална вредност. Крајните консеквенци од учествувањето на државата во создавањето

на парите ги повлекува Фридрих Кнап (Georg Fridrih Knap).Тој на државата ѝ

дава решавачка улога во создавањето на парите, а својата теорија ја нарекол државна теорија за парите.Тој смета дека пред појавата на државата немало пари, туку само средства за размена, кои биле стока. Како такви тие имале материјална вредност и поради тоа можеле да служат во прометот на добрата. За разлика од нив, Кнап смета дека парите се употребуваат само поради тоа што државата ги прогласила за такви. Тоа се однесува и на кованите и на хартиените пари. Не е битно од што се состојат парите. Важно е државата да ги обележи како пари. За поимот на парите е решавачка единствено ознаката од страна на државата дека определените нешта се пари. Проф. Мајхснер укажува дека, според Кнап, парите се единица на вредност која ја определува државата за да биде средство за плаќање и за пресметување. Таа единица на вредност важи само затоа што државата ја прогласила за таква, а не можеби поради тоа што има некаква материјална вредност. Имено, и тогаш, кога се во прашање пари со полна материјална вредност, како пари не постојат поради тоа што имаат материјална вредност, туку поради тоа што државата тоа парче го прогласила за пари. Околноста што има материјална вредност е споредна работа. Државата може утредента да ја промени материјалната вредност на паричната единица или целосно да ја укине, т.е. да прогласи дека таа повеќе не е пари и дека воведува некоја нова парична единица, а вредноста на паричната единица тогаш се утврдува само на тој начин што се утврдува вредносен однос спрема поранешната единица. За Кнап, единицата на вредност (така ја нарекува паричната единица) е правен, а не економски поим. Од изложеното се гледа дека оваа теорија парите ги сфаќа како исклучиво правна категорија, независно од нивната економска суштина. Точно е дека парите се употребуваат поради тоа што државата ги прогласила за такви. Точно е дека таа може да им ја менува нивната вредност, па и да ги

укине. Меѓутоа, сето тоа не ѝ дава право да манипулира со парите, како

првенствено економски институт, наспроти нивното место и улога во


43

економијата, бидејќи создава нарушувања кои се спротивни на државните интереси. Нејзината решавачка улога е во тоа што ќе се смета за пари може да ја оправда само доколку материјата на парите ја регулира на начин тие своите функции да ги вршат што поефикасно.

Поради тоа што паричната единица во теоријата на Кнап се сведува на голо име, неговата теорија ја нарекуваат и номиналистичка.Тоа не е неточно, но посоодветно е да се третира како државна, со оглед на акцентот на позицијата на државата, додека со изразот „номинализам” се определува содржината на паричните обврски.

7.1.3. Номинализам Суштината на теоријата на номинализмот се состои во сфаќањето дека паричната обврска еднаш за секогаш е определена со бројот на паричните единици, без оглед на тоа како се дефинира самата парична единица. Ако парите се дефинираат како име на една „идеална единица” (долар, денар, евро итн.), а не како определена количина на некоја стока или како куповна сила, при што еднаш утврдените обврски не мораат да се менуваат според осцилациите на куповната моќ на парите, тогаш зборуваме за номинализам во објаснувањето на поимот на парите. Според номинализмот, кај паричните обврски, висината на обврските е определена единствено со бројот на паричните единици без оглед на вредноста на паричната единица (било како материјална вредност, било како куповна сила). Тоа е затоа што се смета дека номиналната вредност е вредноста изразена со бројот на паричните единици. Затоа е бесмислено да се зборува за номинална вредност на паричната единица, како што се зборува за нејзината материјална вредност и за нејзината куповна сила. Практично, лице кое долгува 100 фунти, се ослободува од обврската ако доверителот го примил она што во времето на исполнување на обврската било 100 фунти, без оглед на неговата материјална или функционална вредност. Номиналистичкиот принцип има свое оправдување кога се раздолжуваат непарични обврски. Нормално е обврската да се смета за раздолжена кога на доверителот ќе му се врати должената работа. На пример, ако некој должи 100 кгр. жито со определен квалитет, тој ќе се ослободи од обврската штом на доверителот му испорача 100 кгр. жито со ист квалитет. Истото се однесува и на обврските за работите кои можат да се заменуваат, бидејќи содржината на обврската се определува според количината и квалитетот на работата која се должи. Во овие случаи, прометната вредност на долгуваните работи не игра никаква улога. Прашање е, меѓутоа, дали овој принцип на раздолжување на обврските може да се примени и на паричните обврски, кога се долгуваат пари? Може ли и за нив да важи правилото според кое обврската е определена со количината и квалитетот на долгуваната работа? Јасно е дека количината се определува со номиналниот износ, но не е јасно кој е квалитетот на долгуваната работа (кога парите се предмет на обврска). Јасно е само дека принципот на номинализмот би бил оправдан ако се смета дека парите немаат квалитет, а утврдувањето на паричната обврска да се исцрпува со утврдувањето на самиот износ.

Од процесот на дематеријализацијата на парите видовме дека паричните единици не мораат да имаат материјална вредност (хартиени пари), туку секое парче пари има своја номинална вредност. Меѓутоа, за да ги обавуваат функциите на пари тие имаат и своја реална вредност, а тоа е нивната функционална вредност, која се состои во куповната сила на парите. Проблем е што во практиката таа вредност е потполно независна од номиналната вредност на парчињата пари во кои е отелотворена. Имајќи го предвид сознанието дека вредноста на парите односно на паричната единица се сведува на тоа колку стока може да купи паричната единица, очигледно е дека номиналистичкиот принцип во раздолжувањето на паричните обврски е во спротивност со принципот - при враќањето на долговите да се испорачуваат работи со ист квантитет и квалитет. Затоа негативен е одговорот на прашањето за оправданоста на номиналистичкиот принцип. Објаснувањето зошто е тоа така лежи во одговорот дека квалитетот на парите се определува со неговиот квантитет во прометот и тогаш влошувањето на неговиот квалитет може да се исправи со зголемување на неговиот квантитет во конкретното давање, односно со зголемување на износот на паричната обврска. Ако кај другите заменливи работи се вратат работи од ист вид со полош квалитет, долгот не е раздолжен. Кај парите во таков случај, т.е. ако долгот се врати во ист износ, но во депресирани пари, долгот би бил само делумно раздолжен. Очигледно е дека постулатот на враќање на променливи работи од ист квалитет кај паричните обврски би можел да се оствари со враќање на иста куповна сила, а тоа значи со варирање во квантитетот според промените на куповната сила на паричната единица. Со оглед на тоа што, утврдувајќи го принципот на враќање на ист квантитет и ист квалитет кај обврските на заменливи работи, се сака да се постигне само враќање на иста употребна вредност, истата цел кај парите како специјален вид заменливи работи би се постигнал со тоа што би се враќала иста куповна сила, а тоа значи дека номиналниот износ на паричната обврска би се менувал во обратна пропорција со промените на куповната сила. Со други зборови, квалитетот на парите би имал влијание на номиналниот износ на паричната обврска, бидејќи куповната сила на парите, како вредност на парите, како негов квалитет, може да се изрази само количински и ниту на еден друг начин. Комплицираноста на ваквата постапка влијаела постулатот на враќање на истата вредност при исполнувањето на паричните обврски никогаш да не се решава на тој начин што износот на обврските да се определува според куповната сила на парите. Се настојува проблемот да се реши, таканаречено, од спротивната страна: не така што номиналниот износ би се определувал (значи, менувал) според куповната сила на парите, туку така што иста куповна сила на парите во текот на времето да биде отелотворена во ист номинален износ на пари. Таквата обврска на себе ја зема државата, како последица на својата суверена моќ да определува што се смета за парична единица. Бидејќи денеска вредноста на паричната единица не е врзана за ниеден

објективен стандард, туку државата ја определува утврдувајќи ѝ име и давајќи

им форма на паричните знаци, таа, како монетарна власт, ја презема врз себе обврската вредноста на паричната единица да ја одржува стабилна. Зашто, тоа е предуслов за добро функционирање на секој паричен систем. Од реченото произлегува дека кога парите, правно, се определени номинално, нивното успешно функционирање стои врз претпоставката дека


45

вредноста му е стабилна. Работа е на паричната (монетарната) политика таа претпоставка да не биде демантирана од стварноста. Но, еднаш поставена како несоборлива, таа претпоставка важи без оглед на тоа дали монетарната власт успева или не успева да ја одржи стабилна куповната сила на парите или нивната интервалутна вредност. Се разбира, правно важи, меѓутоа, фикцијата за стабилната вредност на паричната единица не може да се одржи ако скокаат сите цени, т.е. ако се зголемува општото ниво на цените и сè е поочигледно дека причината за тоа е на страната на парите, а не на страната на стоките. Оттаму следи дека инфлацијата го доведува во прашање номиналистичкиот принцип. Принципот се применува додека таа не премине определена граница, т.е. додека фактите не ја демантираат претпоставката за стабилна вредност на паричната единица. Тоа најпрво се забележува во диспаритетите меѓу вредностите со фиксни номинални износи на определени примања (надници и плати, парични обврски од секој вид, износи на осигурување, ренти, кирии итн.) и на номиналните, но не и фиксни износи на определени вредности на стоки, т.е. на цените.

7.2. Теории кои ја објаснуваат вредноста на парите

7.2.1. Квантитативна теорија Квантитативната теорија за парите, како што констатира проф. Мајхснер5, можеби е стожерно прашање на целата теорија за парите, но и едно од најспорните прашања. Некои ја подржуваат, а други се против неа. Тоа е можеби затоа што не постои една единствена квантитативна теорија, туку повеќе нејзини варијанти, кои делумно историски се развивале една од друга, а делумно и денеска постојат напоредно. Постанокот на оваа теорија се случува во втората половина на 16 век, кога во Европа надоаѓале големи количества благородни метали и предизвикале промени во цените. Таа се развива во обидот да се разјасни овој феномен. Меѓу другите, се обидел и Жан Боден. Тој сметал дека количината на благородните метали се одразува на нивната вредност, дека вредноста на парите, како кај другите стоки, се смалува со зголемувањето на нивната количина. Вкупната сума на парите ја спротивставил на масата стоки и дошол до заклучок дека нивните величини си одговараат една на друга, а нивниот однос го формира нивото на цените. Во тој контекст, со зголемувањето на количината на благородните метали опаѓа вредноста на парите, а цените на стоките растат. Во својот првобитен облик, квантитативната теорија смета дека вредноста на прите е зависна само од неговата количина во оптек, а количината и вредноста се обратно пропорционални. Од ваквото сфаќање се гледа дека квантитативната теорија ниту ја објаснува ниту ја утврдува вредноста на парите, туку е насочена кон објаснување на промените во нивната вредност. Притоа, нејзина основна поставка се состои во тоа дека вкупната сума пари е еднаква на платените

5 Д-р Вјекослав Мајхснер : Основи науке о новцу, Скопје, 1956, стр.88.

цени, односно на вкупната вредност на трговските трансакции со тие пари. Оваа поставка се изразува со формулата П = С х Ц при што, П е кратенка за пари, С е кратенка за стока, а Ц кратенка за цени. Од формулата следи дека сумата на сите цени соодветствува на вкупната сума пари, а колкави ќе бидат одделните цени зависи од меѓусебните односи на вредноста на одделните видови стока. Тоа значи дека било која количина на стока да дојде на пазарот како понуда, таа би била продадена за односна сума пари, како што и било која количина пари, која како побарувачка би дошла на пазарот, би ја купила целокупната количина на стока. Притоа, ако се зголеми количината на стоката, без да се промени количината на парите, цените би паднале во нивната целокупност, а ако се зголеми количината на парите, без да се промени количината на стоката, цените би скокнале во нивната целокупност. Логичноста на оваа идеја на квантитативната теорија за парите не се оспорува, меѓутоа се испитуваат околностите под кои таа делува во стопанскиот живот. Притоа, во зависност од фазите на развојот на стопанството и меѓународните односи се укажува на моменти кои ја модифицираат нејзината целосна реализација. Но, најпрво за корисноста на равенката.

Пред нејзиното користење треба да се објасни што сè се подразбира под симболите на левата и десната страна од равенката, особено да се прецизира кои се парите кои навистина доаѓаат на пазарот како побарувачка.

Корисноста на равенката се гледа во тоа што врз основа на нејзините познати членови може да се пресмета нејзиниот непознат член, односно да се утврди меѓусебната функционална зависност на нејзините одделни членови. П На пример, ако П=СхЦ тогаш Ц=------ С Со овој израз може да се пресметаат цените во зависност од промената на количината на парите, во зависност од промените на количината на стоката и во зависност од промените и на количината на парите и на количината на стоката. Теоретската вредност на квантитативната теорија не се менува иако постои сознание дека таа никогаш не се остварува според нејзината теоретска конструкција. Има други закони кои ја модифицираат и ја спречуваат да се манифестира во нејзината чистота. Во тоа ја спречуваат неколку околности: - Моментот на временски одделените пазари, односно брзината на оптекот на парите. Со зголемување на брзината на оптекот се зголемува ефикасноста на секоја парична единица. Овој фактор влијае врз целокупната равенка во иста смисла како и зголемувањето на количината на парите. Што е поголема брзината на оптекот на парите, толку е, под непроменети други околности, повисоко општото ниво на цените, односно за толку е помала куповната сила на парите. Тоа значи дека општото ниво на цените може да се одржува стабилно доколку при емисијата на парите се води сметка и за брзината на оптекот на парите, т.е. за ефикасноста на секоја парична единица. Колку е поголем бројот на вртењата на паричната единица (преминувањето од една во друга рака) толку е поголема нејзината ефикасност, односно колку е подолго мирувањето на паричната единица, нејзината брзина на оптек е помала.


47

- Не е секогаш дадена претпоставката за целосна пасивност на цените. Тие не се чиста функција на П (парите) и С (стоката), бидејќи одделни цени различно реагираат на промените во П и во С. Целосна пасивност на цените би постоела само тогаш кога еластичноста на сите цени би била еднаква на 1, така што секоја промена во П (парите) или во С (стоката) непосредно би предизвикувала пропорционална промена во сите цени од кои се состои С. Тоа е пример кога со зголемување на оптекот на парите за 20% ќе се предизвика линеарно зголемување на сите цени за 20%, а тоа никогаш не се случува, поради различната еластичност на стоките (еластичноста на побарувачката на определени добра зависи од поголемата или помалата неопходност на потребата која одделни добра можат да ја подмират). Оваа околност не ја оспорува теоретската поставка дека општото ниво на цените во прометната равенка е пасивна големина. Таа само покажува дека постојат фактори кои ја ограничуваат, но не ја негираат. Останува дека кога во некој член на равенката доаѓа до некоја промена, мора и во некој друг член да се случи соодветна промена, за повторно да се воспостави рамнотежа, што е основа и смисла на секоја равенка, а која со првата промена била нарушена. Во врска со квантитативната теорија значајни се мислењата дека таа е само еден случај на општиот закон на понудата и побарувачката, во таа смисла што со порастот на понудата се смалува вредноста на понудената стока, додека паралелно со порастот на побарувачката на стока се зголемува нејзината вредност. Притоа, колку што се помалку подмирени потребите, толку поголема е побарувачката на доброто кое може да ја задоволи таа потреба, а колку што е повеќе подмирена потребата, толку е помала побарувачката за односното добро. Притоа, со зголемувањето на количината, секој натамошен квантум на односното добро ја губи својата прометна вредност несразмерно на зголемувањето и конечно се доаѓа до целосна заситеност со него. Како што вели проф. Мајхснер6, теоретски може да се замисли зголемување на количината на секое добро во толкава мера што тоа, колку и да е корисно, ќе изгуби секаква прометна вредност, како што под нормални прилики, ја губат воздухот, сончевата топлина и светлоста на денот. Меѓутоа, со зголемувањето и смалувањето на количината на одделни добра тие не мораат сразмерно да губат или добиваат и во прометната вредност. Сè зависи од тоа со која брзина се приближува и кога настапува моментот на заситеност. Во секој случај, прометната вредност на сите добра во поголем или помал степен зависи од нивната количина, а бидејќи сите добра во поголема или помала мера подмируваат неопходни потреби, нивната прометна вредност секогаш зависи од граничната вредност која никогаш не расте и не паѓа пропорционално на намалувањето, односно на зголемувањето на односното добро. Колку што е пооддалечен степенот на заситеноста, толку се попропорционални промените на вредноста на односното добро со промените на неговото количество.

Слично се случува и со парите. Нивната вредност, т.е нивната куповна сила се намалува со зголемувањето и се зголемува со намалувањето на нивната понуда, а тоа значи, со нивната количина во оптек, со една, не мала, разлика. Таа се состои во тоа што парите суштествено се разликуваат од било која стока. Стоките служат за подмирување на некоја конкретна потреба, додека парите сами по себе не можат да подмират никаква конкретна

6 Д-р Вјекослав Мајхснер: Основи науке о новцу, Скопје, 1958, стр. 105.

потреба, меѓутоа, по пат на замена можат да примат било која супстанцијална форма и така, посредно, да задоволат било која потреба. Парите можат да се заменат за било кое добро, поради што може да се каже дека парите ги претставуваат добрата воопшто. Поради тоа што парите можат да го заземат местото на било кое добро, моментот на неговата заситеност се оддалечува во неизмерност. Со тоа неговата вредност се менува строго пропорционално со неговата количина. Тоа е последица на фактот што човечките потреби никогаш не се подмирени целосно и секогаш се наоѓаат нови потреби кои не се задоволени. Во ова, всушност, се состои специфичноста на квантитативната теорија како посебен случај на законот на понудата и побарувачката.

Од горното произлегува дека вредноста на било кој дел од вкупната количина на секое добро е определена со граничната вредност која расте и паѓа сразмерно со намалувањето и зголемувањето на неговата вкупна количина, додека кај парите граничната вредност не доаѓа до израз, а вредноста на секоја парична единица расте и паѓа пропорционално со намалувањето, односно со зголемувањето на нивната вкупна количина. Затоа со право се вели дека вредноста на парите се определува исклучиво со степенот на нивата реткост, односно дека квантитетот на парите е нивен квалитет. Нивната вредност е единствено условена со квантитетот на општествената залиха на стоки која ја претставуваат. Како логична последица на ова е тоа дека вкупната вредност на сите пари во оптек под дадени околности е константна, се менува само вредноста на паричната единица во обратна пропорција со нивната количина во оптек. А од ова следи дека паричната единица никогаш не може да ја изгуби сета вредност, колку и да паѓа. Нејзината вредност не може да падне на нула. Поаѓајќи од гледиштето на златното важење, вкупната количина на парите во оптек, сепак ќе ја претставува она количина на злато која ја определуваат внатрешните закони на прометот.

7.2.2. Теорија на производни трошоци

Теоријата на производни трошоци или производната теорија на вредноста на парите се однесува на стоковните пари и тврди дека вредноста на парите зависи од нивните производни трошоци, односно од производните трошоци на паричната материја. Ова произлегува оттаму што во првите фази на развојот на парите, вредноста на стоките како употребни добра не се разликувала од вредноста на стоката како средство за размена, а таа во крајна линија зависела од производните трошоци. Вредноста на парите на овој начин може да се објасни само ако вредноста на паричната единица е идентична со вредноста на определена количина на парична материја, каков што е случајот со полновредните пари и со банкнотите заменливи за злато. И не е случајно што ваквата теорија се разви во системот на златно важење. Според оваа теорија, за прометната вредност на некое добро (вклучувајќи ја и паричната стока) решавачки се производните трошоци и тоа трошоците на оној граничен производител кој работи под најнеповолни услови (значи, со највисоки производни трошоци), а чие производство е сè уште потребно за да би се задоволила постојната побарувачка. Под вака условената цена на некој производ не може да се оди трајно, бидејќи тогаш


49

повеќе не би се испитувало производството. Но, цените не можат да се одржат ниту над граничните трошоци на производство, бидејќи тогаш би се појавила конкуренција која би ја притискала цената на ниво условено со трошоците на граничниот производител. Оваа теорија ја застапува и Карл Маркс, со тоа што кај него производните трошоци се сведуваат на потрошениот општествено потребен труд. Оваа теорија може да се формулира под различни претпоставки. Еднаш, под услов цената и побарувачката на паричната материја да се постојани, а друг пат, под услов парите да се стоковни пари, т.е. цената на паричната материја подлежи на пазарниот закон за понуда и побарувачка, а

тоа значи кога ѝ се менува цената.

Во првиот случај секоја произведена количина на злато се откупува од страна на централната банка по со закон утврдена цена. Производството во овој случај се раководи исклучиво од висината на трошоците на производството. Во овој случај, ако се смалат трошоците на производството на злато, расте добивката на производителите, а централната банка издава нова количина пари. Поради тоа растат цените на сите производи освен на златото. Во општиот скок на цените растат и надниците и производните тошоци. Поради тоа се закочува производството на злато. Намалувањето на производството на злато предизвикува соодветно намалување на количината на парите, па според тоа и намалување на побарувачката на стока. Поради тоа почнуваат да плаѓаат цените и надниците. Тоа значи дека се намалуваат производните трошоци, поради што рудниците повторно ќе го зголемат производството на злато. И така развојот продолжува во круг. (Ова решение се примени во Бретонвудскиот монетарен систем, откако САД, во 1947 година, донесоа еднострана одлука дека сите доларски побарувања на странците ќе ги заменуваат во злато по фиксна цена од 35 долари за унца чисто злато). Во вториот случај, кога цената на златото се формира на пазарот според понудата и побарувачката, тогаш во случај на преголема понуда на злато неговата цена паќа. Со тоа паѓа и приходот на производители, што води до момент кога неговото производство не се исплатува. Поради тоа се ограничува производството толку долго додека потребата за злато и производството на злато повторно не се изедначат. И обратно, ако понудата на злато е премногу ниска, цената ќе му се зголеми, ќе пораснат приходите на производителите. Производството станува порентабилно и се зголемува толку долго додека потребата за злато и снабдувањето со злато повторно не се урамнотежат. Иако двата споменати случаи се однесуваат на теоријата на производни трошоци, консеквенците од нивното функционирање се различни. Во случајот кога се обезбедува фиксна цена на паричната материја (на златото) се кочи производството на злато дури и кога се намалуваат трошоците за негово производство (бидејќи нема конкуренција која би вршела притисок врз цената во правец на нејзино намалување, а можноста за продажба не зависи од висината на цената). Во вториот случај нема такво влијание, а порастот на понудата и побарувачката на злато (како парична материја) зависи од цената на златото која се формира на пазарот според понудата и побарувачката. Според теоријата на производните трошоци, нивното намалување предизвикува зголемување на количината на злато, односно на парите, а тоа предизвикува скок на цените. И обратно, високите производни трошоци

предизвикуваат намалување на количината на парите, поради што доаѓа до пад на цените. Од ова произлегува дека вредноста на парите зависи од неговата количина, а тоа значи дека и оваа теорија се темели на квантитетот на парите како негов квалитет, со една значајна разлика: теоријата на производните трошоци имплицира постоење на парична материја ограничена од природата, додека квантитативната теорија предвид ги има хартиените, односно жиралните пари. Во првиот случај количината на парите може да се менува во релативно тесни граници, а во вториот, се ограничува или проширува исклучиво со волјата на монетарните власти.

7.3. Комплексна теорија за парите

Како што покажува самото име, комплексната теорија парите ги набљудува од аспект на вкупната репродукција и во сите нивни функции, а не само од аспект на нивниот развој, од аспект на нивната вредност или од нивната функција на средство за размена, како најевидентна. Тие имаат значајна улога во сите фази на општетсвената репродукција: и во производството, и во размената, и во распределбата и во дистрибуцијата. Во пари се ценат, се мерат и се изразуваат сите економски категории. И само ако парите не се пречка во одвивањето на општествената репродукција како целина може да се оценува дека тие успешно ја остваруваат нивната улога. Како комплексна теорија се претставува Карл Марксовата теорија за парите. Според него тие вршат повеќе функции: мерка за вредност и мерило на цените, прометно средство, средство за натрупување на богатство, платежно средство и светски пари. Сите ги набљудува преку златото како парична стока (пари), бидејќи во времето во кое живеел златото станало општ еквивалент на сите производи како стока, мерејќи ја нивната вредност. Во својата теорија за парите Маркс тргнал од нивната функција на мерка на вредноста. Поаѓајќи од тоа што на пазарот доаѓаат различни производи според своите употребни можности (корисности) и тие се разменуваат во точно определени односи (не еден вол за едно јагне) сметал дека мора да постои и определено мерило за тоа што се заменува. А за да може разумно да се употреби мерилото, кај производите мора да постои некоја заедничка особина со чие мерење и самите производи стануваат меѓусебно споредливи или мерливи меѓу себе. Таа заедничка особина ја гледа во опредметениот човечки труд содржан во секој производ. На пазарот, производите (и покрај нивните физички разлики и разликите во нивната корисност) меѓусебно се разликуваат само квантитативно, т.е. според квантумот на општествено потребниот труд што е опредметен во нив. Па во размената се разменува општествено корисниот труд, опредметен во разните употребни вредности. Притоа, квантитативните разлики доаѓаат до израз во разните цени кои се формираат на пазарот. А цената е во пари изразена вредност на стоката.

Ако заради поедноставување се земе дека златото како стока е општ еквивалент на сите производи во прометот, тоа значи дека со златото, како опредметен општествено потребен труд, ќе се мерат сите други опредметувања во прометот. Како такво, златото е мерка на вредноста. Со оваа функција златото е пари, меѓутоа, во исто време, златото како пари, односно парите се и мерило на цените. Како мерка на вредноста парите


51

служат само како замислени или идеални пари. Всушност, столарот кој направил еден стол не мора да има ни пребиена пара во џепот за да утврди дека тој стол вреди толку грама злато. И сите цени на стоките се изразуваат во злато. Само што сега се поаѓа од неговата тежина, бидејќи само во тежината на златото се добива мерило за изразување на цените. Тоа значи дека ако златото се земе како мерка на вредноста (пари), тогаш единица од тежината на златото е природно мерило на цените. И навистина, историски е докажано дека сите парични единици на металистичките парични системи првобитно биле првенствено единици на тежина: фунта, ливра, ас, талент, па и марка и рубља првобитно биле определени тежински количини на овој или оној метал.

Од горното произлегува дека златото како мерка на вредност е и самото вредност, а златото како мерило на цените е една, било која, количина на мерката на вредност, која се определува конвенционално, без внатрешна нужност да се определи токму таа количина. Таквите тежински единици се земале како мерило на цените, а тоа значи и како парични единици. Се разбира, спрема тежинските единици на металот се определувале и цените на стоките. Ако на пример, паричната единица содржела еден грам злато, другите цени се изразувале во пропорција спрема таа единица или како аликвотен дел од неа или како повеќекратен нејзин износ. Во овој контекст е јасно дека промените на вредноста на златото како мерка на вредност не влијаат врз златото како мерило на цените. Структурата на ценит е - доколку под тоа се подразбираат меѓусебните квантитативни односи на одделни цени - останува недопрена поради промената на неговата вредност. Меѓутоа, доколку тие се променат апсолутно, поради промена на вредноста на златото, тоа се случува како последица на менувањето на вредноста на златото како мерка на вредноста.

Ваквото разликување на златото (парите) како мерка на вредноста и мерило на цените во системот на златното важење има аналитичко значење, бидејќи во практиката златото во истовреме е и мерка на вредноста и мерило на цените и во националните економии и на светско рамниште, со тоа што мерилото го утврдува државата, дефинирајќи ја паричната единица како определена тежинска единица на злато, а девизните курсеви само го одразуваат односот меѓу златната содржина на паричните единици. Ова разликување е мошне важно во хартиените парични системи, кога самите пари немаат материјална вредност. Тоа го комплицира разликувањето на мерката на вредноста и мерилото на цените, особено по елиминирањето на златото од меѓународниот монетарен систем и преоѓањето на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот. Но, со елиминирањето на златото (на стоковните пари) како национални и светски пари, не се елиминира и потребата хартиените пари да ја вршат и функцијата на мерка на вредноста, се разбира на модифициран начин. Тие тоа и го прават преку политиката на одржување на стабилност на куповната сила на парите и стабилност на девизниот курс на националните валути. Во сите трансакции извршени со валути со стабилна куповна сила и стабилен девизен курс може да се препознаваат трансакции кои биле вршени во системот на златното важење. За продавачот, во принцип, не е важно дали наплатил во пари со материјална вредност или во пари чија куповна сила (и внатрешна и надворешна) е стабилна. Проблем е само неизвесноста до кога ќе се одржува таквата стабилност, што кај златните пари не постои.

Од реченото може да се заклучи дека доколку, во системите на хартиени пари, се симулира функционирањето на системот на златното важење, тогаш и тие пари ја вршат функцијата на мерка на вредноста и мерило на цените, бидејќи паричните единици на националните валути презентираат аликвотен дел од општествениот производ. Со оглед на тоа што мерилото на цените треба да е стабилно тоа значи дека треба да е стабилна куповната сила на паричната единица, а во однос на другите валути, треба да е фиксиран девизниот курс и да се одржува стабилен. Во овој контекст, современата практика на примена на флуктуирачки девизни курсеви во меѓувалутните односи во светот не е алтернатива на фиксните курсеви од системот на златното важење или на курсевите што би им прилегале на паричните системи кои би го симулирале функционирањето на системот на златното важење. Тие се израз на односот на силите меѓу националните економии, во ситуација кога политичките и бизнис елитите во националните економии не се подготвени да ги менаџираат врз критериумот на фиксни паритети, што е мошне важно за рационалноста на процесот на меѓународната поделба на трудот и интензивирањето на глобализацијата.

Со парите како прометно средство, како средство за размена, се надминуваат проблемите на непосредната размена, на размената стока за стока. Со нивното влегување непосредно во процесот на размената тој се интензивира, меѓутоа, единствениот акт на размената го раздвојува на два дела - на продажба и на купување, поради што по извршената продажба не мора веднаш да се изврши и купувањето, туку може да се одложи за извесно време. Поради тоа може да дојде до застој во стоковниот промет, што се изразува како криза. Меѓутоа, развојот на парите покажува дека штетите се помали од бенефитите што ги овозможуваат парите како прометно средство.

Парите како прометно средство функционираат и во системите на полновредни пари и во системите на хартиени пари. Се разбира не со иста доверба кон нив. Но, тоа не значи дека не би можело соодветна доверба да се воспостави и во книжните пари како прометно средство, каква што постоела кај златниците. Ова го покажа функционирањето на системот на златното важење, преку процесот на дематеријализација на парите (емисии на книжни пари со сè помало покритие во злато), до моментот кога наместо златници како прометно средство циркулирале хартиени пари без вредност. Во овој контекст јасно е дека книжните пари можат да ги заменат златните како прометно средство, но не и како мерка на вредноста, бидејќи немаат материјална вредност. Но тоа не значи дека и не ја вршат и дека не можат добро да ја вршат функцијата. Суштествено е да се обезбеди вкупната сума на хартиени пари да ја претставува онаа количина на златни пари која е условена со законите на прометот, а тоа значи да ги има толку во прометот колку што би морало да има злато, со оглед на масата стоки во прометот и нивните цени во даден момент. Ако се пречекори таквата мерка со прекумерно издавање на книжни пари, парите се обезвреднуваат.

Функцијата на парите како средство за натрупување на богатство се развила од две различни причини. Едната е од психолошка, а другата од економска природа. Во првиот случај станува збор за создавање богатство, поттикнато од скржавоста на поединецот кој не ужива во стоките како употребна вредност, туку постојано се стреми да дојде до пари, со кои секогаш може да дојде до стоки. Во лакомоста за големи уживања,


53

скржавецот, всушност, се одрекува од сите уживања. Во оваа функција, парите се извлекуваат од прометот. „Уживањето” во парите е присутно и во металистичките и во хартиените парични системи, со тоа што во првите тоа било директно, поради полновредноста на парите (златните пари), додека во вторите „уживањето” е несигурно, поради трендот на намалување на вредноста на парите. Ретки се скржавците што натрупуваат книжни пари. Во недостиг на полновредни или, барем, пари со стабилна вредност (куповна сила) луѓето сè повеќе настојуваат да менаџираат со нив, со намера ако не заработат, да не остварат загуба на заштедените пари.

Економската природа на парите како средство за натрупување на богатство (за штедење) доаѓа до израз во самиот процес на репродукцијата. Како што веќе рековме, во разбиениот единствен процес на размената на два акта - продавање и купување - за да се купи требало претходно да се продаде. Меѓутоа, ни продажбата не морала да се изврши веднаш штом стоката била произведена. Можеби требало и време додека се наплати продажната цена на стоката. Сето тоа укажува на потребата од располагање на готови пари за да не дојде до застој во производството. За да се избегнат нарушувања на репродукцијата од овој вид стопанските субјекти формираат фондови за различни намени (на пример, за плаќања во земјата и во странство, за заштита од ризици итн.).

Натрупувањето пари (штедењето) има влијание врз оптекот на парите во земјата. Во таа смисла е неопходно количината на парите во оптек постојано да се адаптира на потребите на прометот, со цел количината на пари во оптек да соодветствува на количината на стоките во прометот, на нивните цени и на брзината на прометот. Треба да се амортизира влијанието на „извлечените” пари од прометот. Тоа значи, да се обезбеди во прометот да циркулира онаа количина на пари која е условена од непосредните потреби на самиот промет.

Со разбивањето на единствениот акт на размената на два дела се создава можност за развој на нова функција на парите - парите како средство за плаќање. Кога продавачот ја отуѓува својата стока според договорената цена, а во исто време се согласува да ја наплати подоцна (за тоа секако има свои причини) парите вршат функција на средство за плаќање. Со нив се мери не само вредноста на продадената стока, туку и обврската на купувачот. Затоа е многу важна стабилноста на вредноста на парите. Никој не сака да продава на одложено плаќање доколку износот на подоцнежната наплата не соодветствува на вредноста на продадената стока.

Раздвојувањето на продажбата на стоката од плаќањето на нејзината цена и натамошниот развој во кој сите облици на плаќање попримиле облик на парични плаќања, придонесле парите да се развијат како исклучиво средство за плаќање. Во врска со тоа е и развојот на кредитните односи. Со зголемувањето на продажбите на почек, во практиката станало сосема разбирливо, побарувањата, кои произлегувале од таквиот начин на продажба, во прометот да се пренесуваат врз други лица. Тоа било потребно за да можат нивните иматели да ги набават употребните вредности кои им биле потребни за производството. На тој начин се случувало секојдневно да достасуваат голем број такви обврски, од кои многу се стекнувале меѓу исти лица. Да земеме еден едноставен пример: А му долгува на Б 100 парични

единици, Б му долгува на Ц 110 парични единици, а Ц му долгува на А 90 парични единици. Ако сите овие обврски достасуваат во ист ден, секој од тие три лица не мора да ја донесе целата сума заради измирување на својот долг. Тие можат да се состанат и во таа прилика Б (кој долгува на Ц 110 парични единици, а побарува од А 100 парични единици) може на Ц да му исплати само 10 парични единици, при што ќе му го отстапи и своето побарување од А во износ од 100 парични единици. Ц секако ќе се согласи со ваквиот начин на наплата на своето побарување, бидејќи и така на А му должи 90 парични единици. По пребивањето на своето ново стекнато салдо од А со своите поранешни долгувања спрема него, тој ќе му остане должен само 10 парични единици, кои ќе му ги плати со истите парчиња пари кои ги добил од Б. На овој начин долговите во вкупен износ од 300 парични единици во најголем дел се измируваат со меѓусебно пребивање, со употреба на само 10 парични единици за плаќање во готово.

Со оваа функција на парите, паричниот систем почнува да прераснува во кредитен систем, кој има силно влијание во поглед на оптекот на парите. Со развојот на кредитниот систем се намалува потребата за готови пари. Со оптекот на пари како средство за плаќање, битно се модифицира законот за количината на парите во оптек. Се разбира, во квантитативна смисла, бидејќи суштината на тој закон не се менува. Оптекот на пари како средство за плаќање го прави одвишно и тезаурирањето. Оние кои сакаат да трупаат богатство не мора повеќе да собираат купишта пари, туку можат да ги депонираат. Меѓутоа, и самиот кредит предизвикува потреба за акумулирање пари заради плаќање на доспеаните обврски.

За функцијата на парите како светски пари се говори поради тоа што банкнотите, било да се заменливи за злато или да не се, не можат да служат како дефинитивни пари во меѓународните плаќања. Како што вели проф. Мајхснер (118), цитирајќи го Маркс, дури и самите златници мораат да го отфрлат својот „лик и печат” и повторно да го земат „индиферентниот облик на прачка“ која се прима исклучиво според својата тежина и чистота. Доколку во меѓународниот промет за плаќање се примаат и ковани пари, и тие се третираат како проста шипка, и тие, значи, се примаат само според својата златна содржина, а не според тоа што на нив пишува. Во овој контекст, златото како општ еквивалент, врши значајна улога во меѓународниот промет. Во него, тоа станува „светски пари”. Притоа, како светски пари, златото не може да служи во облик на ковани пари поради тоа што нема меѓународна или супранационална власт, која би му ја потврдувала веродостојноста на тежината и чистотата, туку тоа „повторно го добива својот првобитен природен облик”.

Од реченото произлегува дека главна функција на златото во меѓународниот промет е неговата функција на средство за плаќање. Се разбира, откако, дел од меѓународните плаќања прво ќе се пребијат, потоа, евентуално, ќе се одложат (со меѓусебно кредитирање на земјите), а само салдото на побарувањата и долгувањата се измирува со пратки на злато. Ваквото гледање, меѓутоа, ја нагласува само последната функција на златото како парична стока. Пред тоа, тоа ги извршило другите функции на парите, пред сè како мерка на вредноста и мерило на цените не само на националните туку и на меѓународните стоковни вредности, служело како


55

средство за размена и за плаќање, па и како средство за тезаурирање на богатство.

Во овој контекст може да се каже дека златото, во определен период, функционирало и како национални и како светски пари. И, во таа улога, му се признава придонес за подинамичен развој и на националните и на светското стопанство, во однос на претходните периоди. А тоа, пак, само ја нагласува потребата од светски пари, како претпоставка за развој на националните економии и на процесите на глобализацијата, откако, поради повеќе причини, се елиминира златото од меѓународниот монетарен систем. Светот е на раскрсница: актуелната ситуација националните валути да вршат функција на светски пари се покажа како контрапродуктивна, а меѓународната заедница не е подготвена за креирање на светска валута. Но, за овие проблеми, во наредната глава.

8. Парите во меѓународниот промет

Од развојот на парите видовме дека златото како општ еквивалент вршеше и улога во меѓународниот промет. Ова уште поексплицитно ќе се види при разгледувањето на функционирањето на системот на златното важење. Златото таму станува „светски пари”. Наводниците се ставени како оградување во таа смисла што златото како светски пари не можело да служи во кована форма, од проста причина што немало меѓународна или супранационална власт која веродостојно би му ја потврдувала тежината и чистотата, туку повторно, во таа улога, се појавува во првобитната природна форма. На тој начин, во меѓународниот промет се преминува од нумераторно на пенсаторно плаќање. Зашто, во функција на средство за плаќање, златото се појавува при измирувањето на салдото од вкупните побарувања и долгувања на некоја земја во односите со странство. Тоа значи дека како дефинитивни пари во меѓународните плаќања не биле ниту банкнотите кои биле заменливи за злато, ниту самите златници кои имале национален „лик и печат”, а доколку за плаќање се примале и ковани пари, тие се третирале како проста прачка, исклучиво според чистата содржина на златото. Затоа, поисправно е за златото да се зборува како за меѓународно средство за плаќање, односно како средство за регулирање на парични обврски во меѓународниот промет. Елиминирањето на златото од функцијата на светски пари, го наметнува прашањето за негова замена. Одговорите се теоретски и практични. Потребата за светски пари е неспорна, меѓутоа, дискутабилни се формите, особено поради присуството на спротивставени интереси на одделни земји, во врска со ефектите од можните решенија. Но, за ова повеќе во еволуцијата на Бретонвудскиот систем на меѓународни плаќања. Овде е доволно да се укаже дека вклучувањето на националните стопанства во меѓународната поделба на трудот, што е од интерес на секоја земја, е во директна врска и со функцијата на парите како светски пари, во сите нивни функции, особено како мерка на вредноста и мерило на цените, како средство за плаќање и како средство за зачувување на вредноста. Парите кои не би ги остварувале успешно овие функции се лоши пари и не придонесуваат за унапредување на меѓународните економски односи и на процесите на

економска глобализација, слично како што лошите национални валути не придонесуваат за рационален стопански развој на националните економии.

9. Парични системи

Под паричен систем се подразбира уредувањето на работењето со пари во некоја заедница. Тоа значи дека парични системи постојат и во најпримитивните заедници во кои се употребува некое средство за размена на производите, меѓутоа, степенот на нивната развиеност зависи од степенот на совршеноста на парите. Во секој случај, под паричен систем се подразбира збир од прописи и правила кои утврдуваат што е паричната единица и ги уредуваат сите прашања во врска со парите во некоја заедница. Прописите ги издава државата и тие се дел од правниот поредок на соодветната држава. По правило, тие не се собрани во еден закон, туку во повеќе закони и други правни прописи кои ги издаваат државните власти.

Во уредувањето на работењето со парите свое влијание имаат и институции надвор од државната власт, во прв ред банките, па и јавноста. Свое влијание имаат и определени обичаи и узанси (кои играат значителна улога во трговското право), како и разни конвенционални правила, доколку во практката навистина се употребуваат. На пример, златното важење функционираше само поради тоа што монетарните власти се придржувале на т.н. „правила на игра” кои никогаш и никаде не биле ниту пропишани ниту напишани. Тие логички произлегувале од смислата на златното важење. Или, практиката во Велика Британија придонела да се создадат жиралните пари, иако тоа не било предвидено со прописите. Меѓутоа, морале да се земат како составен дел на паричниот систем.

Тоа што паричниот систем е збир од прописи и правила што ги донесува државата, не значи дека со нив уредувањето на парите може да се врши според „желбите”, туку мора да се води сметка дека парите се економска категорија, подложна на сопствени закони, кои се надвор од дострелот на правните прописи. Како економска категорија парите се подложуваат на законите на стопанскиот живот, а тие не можат ниту да се укинат ниту да се заобиколат со правни прописи. Доколку, сепак, се посегне и кон тоа, тогаш, придржувањето кон таквите прописи има негативни последици во стопанскиот развој. Со прописи може да се востанови биметалистички паричен систем, меѓутоа, тој ќе се претвори во монометализам на оној метал чија вредност во однос на другиот монетарен метал ќе падне. Таквата промена не се врши со никаков правен пропис, туку преку постапките на учесниците во платниот промет, односно преку однесувањето на јавноста. Или, со законски пропис може да се пропише обврска за конвертибилност на банкнотите за злато. Меѓутоа, ако централната банка, под било кој изговор, го изигра таквиот пропис банкнотите не можат да се сметаат за банкноти во смисла на паричното уредување, туку како книжни пари. Да споменеме и еден наш пример. Република Македонија декларира надворешна конвертибилност на денарот во 1998 година, меѓутоа, никој во земјата не успеа да купува со денари во странство, што би било соодветно на логиката на таквата категорија на националните пари. Тоа докажува дека таквата декларација не била во согласност со степенот на развиеноста на националното стопанство и


57

неговата вклученост во меѓународната поделба на трудот, кој би го оправдал таквиот статус на националната валута.

Во врска со појмовното определување на паричниот систем добро е да се види што се подразбира под „платна заедница“, под „валутно подрачје” и „важење”. Под платна заедница се подразбира заедница во која важи еден паричен систем. Сите припадници на таа заедница употребуваат исто средство за плаќање, односно сите парични обврски во таа заедница гласат на исти пари и сите со исти пари се измируваат. Во слично значење се употребува и изразот валутно (парично) подрачје. Притоа, валутното подрачје не е географски поим. Нагласката е на валутно, со оглед на тоа што на исто географско подрачје може да има повеќе валутни подрачја. (на пример, кај паралелните валути).

Паричниот систем се нарекува и важење. Станува збор за парите и правилата за парите кои важат во некоја заедница. Едни пари (валути) важат во една заедница, а други во друга, т.е. еден паричен систем (важење) се конфронтира со друго важење.

Од развојот на парите произлегува дека понапредните парични системи можат да се поделат на две групи: на металистички и книжни важења (или на металистички и книжни валути). Притоа, треба да се има предвид дека имињата не се однесуваат на формата или на материјата на парите, бидејќи и во металистичкото важење парите не мора да се од метал, па можат да бидат дури и од хартија (конвертибилна за метал), а кај книжните пари не е важно дали парите се од хартија или од пластика. Изразот „металистички” го изразува тоа дека вредноста на парите е врзана за вредноста на некој метал (на пример, златото), а сите видови пари се заменливи за злато како стока. Книжното важење, пак, е она важење во кое е напуштена врската меѓу вредноста на парите и вредноста на благородниот метал.

Во овој контекст поисправно би било да се зборува за врзани (наместо металистички) и за слободни валути (наместо книжни). Имено, врзана валута е онаа валута чија вредност се врзува за некој објективен стандард на тој начин што постои меѓусебна заменливост на парите и стандардот во определен постојан однос Доколку тој стандард е некој (благороден) метал може да се зборува и за металистичко важење. Наспроти тоа, кај слободната валута не постои меѓусебна заменливост на парите и некој стандард, па според тоа не постои ниту било каква поврзаност меѓу нивната вредност и во таа смисла соодветната валута е слободна валута. Ако во прометот се книжни пари (а теоретски не мора да биде) може да се говори за книжно важење. Во овој контекст треба да се прави разлика меѓу слободна валута и слободна девиза. Слободните девизи се нарекуваа златни, здрави или цврсти девизи. Тие можеа да се заменуват – конвертираат - за злато или за било која друга девиза. Наспроти нив, постоеја слаби или меки девизи, кои не беа конвертибилни во злато или во други конвертибилни валути, иако и нивниот паритет се утврдувал во злато или во валути конвертибилни во злато, меѓутоа, тој се одржувал врз основа на девизни ограничувања.

Фактот што паричната единица на слободната валута не е врзана ниту за еден објективен стандард, а формирањето на вредноста е препуштено на факторите кои врз неа влијаат преку механизмот на понудата и побарувачката, не значи дека постои слободна валута во апсолутна смисла на зборот. Секогаш постои монетарна власт која се грижи за парите и таа никогаш не е целосно индиферентна спрема судбината на парите. На еден

или друг начин, во поголема или помала мера монетарната власт влијае врз вредноста на парите. А бидејќи таквото регулирање на вредноста на паричната единица претставува некакво манипулирање со парите, слободните валути можат да се наречат и манипулирани валути.

Поаѓајќи од дефиницијата на паричните системи произлегува дека тие не ги преминуваат границите на одделни држави. Секоја од нив има своја парична единица и претставува посебно валутно подрачје. Во овој контекст проблем е како да се вршат меѓународните плаќања кои, по разни основи, ги има секоја земја со други земји. Решението на овој проблем зависи од тоа дали паричните системи се врзани или слободни. Но, за ова повеќе при разгледувањето на металистичките и современите книжни парични системи. Овде само ќе нагласиме дека прашањето за меѓународни пари е од суштествено значење за развојот на меѓународните економски односи. Тоа се покажа од функционирањето на меѓународното златно важење, иако златото, во строга смисла на зборот, не е меѓународни пари, туку со него, во меѓународниот платен промет, се плаќа пенсаторно. Поврзувајќи ја секоја одделна валута за ист стандард на вредност, меѓународното златно важење го стабилизирало и меѓународниот однос на вредноста на одделните валути, а со тоа го олеснувало не само меѓународниот платен промет, туку и меѓународната трговија и меѓународното движење на капиталот.

9.1. Видови металистички парични системи

Во развојот на паричните системи се јавува практика на

функционирање на паралелна валута - два парични системи во една земја, потоа паричен систем со два монетарни метали: биметализам (злато и сребро) и монометализам - златно важење.

На подрачјето со паралелна валута постојат две валутни подрачја, на пример: подрачје на злато и подрачје на сребро. За секој метал се утврдува ковничка стапка, а односот на вредноста меѓу двата монетарни метали се препушта на пазарот и врз основа на тоа се формира и вредносниот однос меѓу двата вида пари. На подрачјето на кое тие важат, двата вида пари се дефинитивни пари. Со оглед на тоа што станува збор за два парични системи во една држава, вредноста на паричната единица во злато изразена во парични единици во сребро не е ништо друго туку нејзин интервалутен курс. Цените на стоките варираат во зависност од тоа во која валута се изразуваат.

Паричните системи со паралелна валута му претходат на биметализмот како паричен систем. И во него два метали (злато и сребро) се монетарни метали, меѓутоа, нивниот однос на вредноста се утврдува со закон. Услов за негово функционирање е слободата за ковање и топење на двата метала, како и слободата на извоз и увоз и на златото и на среброто. Двата вида на пари се коваат во полна вредност и гласат на иста парична единица. Сеедно е во која форма на ковани пари се плаќаат обврските, бидејќи тие не гласат на определени износи во златни или сребрени пари, туку на определен износ на паричната единица во земјата.

Од реченото се чини дека овој паричен систем би можел да функционира успешно како и златното важење, со оглед на тоа што има и предност во таа смисла што монетарната подлога му е поширока и помала е опасноста од настапување на недостиг на монетерен метал, отколку кога би


59

бил само еден монетарен метал. Меѓутоа, ова би било точно доколку реалниот (фактичкиот) однос на вредноста меѓу златото и среброто е постојано еднаков на законски утврдениот однос на нивните вредности во биметалистичката земја, а тоа најчесто не е случај. Како што варира вредноста на секоја стока, така варира и вредноста на благородните метали како стоки, без оглед на тоа дали односниот метал е база на валутата или не е. Ако се менуваат пазарните вредности на монетарните метали, а притоа, не се менува законскиот однос меѓу златните и сребрените пари, доаѓа до нарушувања во монетарниот систем, бидејќи златниците ја следат вредноста на златото, а сребрениците вредноста на среброто.

Во такви ситуации од прометот се истиснуваат парите со повисока материјална вредност, а во прометот остануваат парите со помала материјална вредност (Грешамов закон). Доколку, пак, се укине законскиот пропис за меѓусебниот фиксен вредносен однос меѓу златото и среброто, тогаш на местото на биметализмот се создава подрачје со паралелна валута. Меѓутоа, доколку се сака да се избегнат нарушувањата поради поместувањето на вредносниот однос меѓу двата монетарни метали во биметализмот, може да се запре слободното ковање на оној метал чија вредност паѓа. Со тоа се ограничува количината на сребрени пари во оптек и можноста да ги истисне од прометот златните пари. Поради тоа не е проблем и натаму да се одржува слободна заменливост на сребрениците за златници, според фиксираниот однос, но само за онаа количина која е веќе искована во пари. Со оваа мерка сребрениците стануваат ситни пари, заменливи за златници по номинала. Нивната материјална вредност е помала од нивната номинална вредност, меѓутоа, нема слобода на ковање и топење на сребро.

Тоа право ѝ припаѓа на монетарната власт. Ваквото важење се нарекува

хромо (куцо) важење, Тоа е, всушност, монометализам на златото.

9.1.1. Златното важење (монометализам)

Во еволуцијата на парите, златото, поради веќе споменатите особини, се издвојува од другите стоки и ја презема функцијата на пари не само во одделни држави, туку и во нивните меѓусебни односи. Иако, формално-правно златото не може да се смета за меѓународни пари, со неговата фактичка употребливост во меѓународниот платен промет, тоа ја вршело и функцијата на светски пари. Неговата меѓународна улога произлегува од тоа што функциите на пари златото ги вршело и во рамките на националните економии, па појавата во меѓународниот промет е само последица на неговото функционирање како пари во националните економии. Тоа има истовремено и национална и меѓународна димензија. И не случајно се зборува за златно важење во националните економии и за меѓународно златно важење. И тоа, не како одвоени системи туку како суштествено интегрирани и меѓузависни. И само како такви можеле да го олеснат меѓународниот платен промет, меѓународната трговија и меѓународното движење на капиталот, придонесувајќи да се остварат развојните цели на националните економии, врз принципот на рационална меѓународна поделба на трудот. Од овој аспект со право се истакнува дека златното важење како паричен систем, со неговата национална и меѓународна димензија, може да служи како пример на идни парични системи.

Златното важење е паричен систем во кој, со меѓусебна заменливост на парите и златото во определен постојан однос, вредноста на паричната единица се изедначува со вредноста на определена количина на злато (на пример, еден долар вреди 0,8 грама злато). За функционирањето на златното важење било суштествено да се одржува споменатиот златен паритет, а тоа било можно затоа што се дозволувала слободна меѓусебна заменливост меѓу златото и парите во утврдениот однос. За поимот на златното важење подеднакво се важни и одржувањето на златниот паритет и слободната меѓусебна заменливост меѓу златото (како стока) и парите (златниците) во определен однос. Тие се клучните елементи на механизмот на златното важење, кое функционира речиси автоматски.

Кога во прометот се наоѓале златници, изедначувањето на вредноста на златото и вредноста на парите се остварувала преку слободата на ковање на златото и слободата на топење на златниците..

Со оглед на тоа што златното важење функционира и тогаш кога во оптек не се наоѓаат златници, туку банкноти, врската меѓу златото и парите се одржува преку меѓусебната заменливост на банкнотите и златниците. Наместо слободата на ковање на златото и на топење на златниците постои постулат на меѓусебна конвертибилност на златото и банкнотите во утврден однос и подготвеност на монетарните власти да купуваат и продаваат злато.

Ефектите од функционирањето на златното важење во националните граници на една земја не се целосни доколку, притоа, не се има предвид и меѓународната димензија на златното важење. Суштината на меѓународното златно важење е во стабилизирањето на интервалутните курсеви на националните валути. Во меѓународните монетарни односи златниот паритет игра иста улога која во домашниот промет ја игра законското фиксирање на вредноста на парите во злато, а тоа е одржувањето на стабилноста на вредноста на паричната единица - во првиот случај, на стабилноста на интервалутната вредност на парите, а во вториот на стабилноста на неговата куповна сила во земјата. Во златното важење тие две стабилности меѓусебно се тесно поврзани, така што доколку постои рамнотежа секое нарушување на куповната сила на парите предизвикува и нарушување на неговата интервалутна вредност, а истовремено ги става во движење оние сили кои повторно ќе ја воспостават нарушената рамнотежа меѓу вредноста на златото и парите, односно рамнотежата на интервалутните курсеви т.е. златниот паритет.

Остварувањето на стабилноста на курсевите во меѓународните монетарни односи се постигнува со движење на златото од земји чии пари губат во вредноста во земји чии пари растат во вредноста спрема златото, а поради тоа и спрема секоја друга валута која е врзана за злато, а чиј однос на вредност спрема златото не се променил. Во овој контекст слободата на извозот и увозот на злато е втор постулат на златното важење.

Како илустрација за одржувањето на златниот паритет преку движењето на златото од една во друга земја ќе се послужиме со примерот на проф. Мајхснер (171), во кој тој зема две земји со златно важење, земја А со валута а и земја Б со валута б. Ако во земјата А од било кои причини паднат цените на стоките, тогаш претпријатијата во земјата Б ќе имаат повеќе сметка стока да купуваат во земјата А отколку во сопствената земја. Стоката во земјата А се плаќа со валута а. Поради тоа ќе настапи побарувачка за таа валута и на меѓународниот девизен пазар курсот на девизата ќе скокне над


61

златниот паритет. За девизата а ќе мора да се плати повеќе единици од валутата б од тоа што одговара на златниот паритет. Но, претпријатијата од земјата Б нема да имаат сметка да ја платат повисоката цена, значи, да ја купуваат девизата а по курс над златниот паритет, кога наместо тоа можат за сопствената валута (валута б), по законската цена да купат злато и да го

испратат во земјата А и таму повторно, според законска цена да ѝ го продадат

на централната банка за валута а. Со тоа тие со посредство на златото избегнале за девизата а да платат повеќе од она што одговара на нејзиниот златен паритет. Курсот на валутата а нема да скокне, меѓутоа, затоа ќе се случи одлив на злато од земјата Б во земјата А. Приливот на златото во земјата А сега ќе предизвика зголемување на оптекот во земјата А. Поради тоа ќе почнат да растат цените на стоките во земјата А, а тој пораст на цените ќе продолжи толку долго додека не го достигне нивото на цените во земјата Б, така што нејзините жители нема да имаат повеќе сметка да купуваат во земјата А. Паритетот на куповната сила повторно ќе биде воспоставен и движењето на златото ќе престане. Притоа е карактеристично тоа што паритетот на куповните сили ќе се воспостави при одржување на златниот паритет меѓу односните валути.

Теоретски гледано, под режимот на меѓународното златно важење, не постои можност некоја земја да го изгуби сето свое злато. Можни се само привремени загуби и добивки, привремени нарушувања на билансот на плаќањата, кои со опишаниот механизам, порано или подоцна сами се исправуваат. Меѓутоа, за да се случи тоа, потребно е да постои слобода во извозот и увозот на злато.

Од досега реченото произлегува дека куповната сила на парите во една земја се одржувала стабилна спрема вредноста на златото преку слободата на ковање на златото и топењето на златниците, односно преку меѓусебната заменливост (конвертибилност) на златото и банкнотите, додека златниот паритет во меѓународниот платен промет се одржувал стабилен преку слободниот извоз и увоз на златото. Тоа значи дека преку почитувањето на споменатите постулати се одржувала стабилна куповната сила на домашните пари на целото подрачје на меѓународното златно важење. Тоа било пресудно за реална проценка на рентабилноста во работењето според светски критериуми, а секако и основа за напредокот на одделните земји и на светското стопанство како целина. И не е случајно што и денеска се инсистира (за благосостојба на националните стопанства и на светското стопанство) на остварување на стабилност на куповната сила на националните валути и на стабилност на девизните курсеви во меѓувалутните односи во светот. Тие се предуслов за рационална меѓународна поделба на трудот, основа за постојана борба, со економски зафати, да се обезбеди поповолна позиција во распределбата на светскиот доход.

Треба да се има предвид дека функционирањето на механизмот на златното важење било олеснето со однесувањето на монетарните власти. Со своите постапки тие оделе во чекор со тенденциите на самиот механизам, придржувајќи се на неговите „правила на игра”. Покрај придржувањето на споменатите постулати, централните банки на земјите со златно важење не само што не го попречувале исправното функционирање на механизмот на златното важење, туку настојувале да го олеснат, со цел да му ја зголемат ефикасноста.На пример, при одлив на злато, централната банка преземала мерки оптекот на пари во земјата, помалку или повеќе, автоматски да се

намалува. И обратно, во случај на прилив на злато, нивните мерки оделе кон тоа оптекот на пари во земјата да се зголеми. Нарушената рамнотежа можела да се воспоставува бидејќи монетарните власти го почитувале правилото- приливот на злато да служи како база за зголемување, а одливот како причина за смалување на оптекот на пари. Во оваа насока централните банки делувале преку промената на есконтната стапка и преку политиката на отворен пазар, односно преку купување и продавање на хартии од вредност.

Три вида на златно важење. Со развојот на парите во процесот на нивната дематеријализација се модифицирал и системот на златното важење.Тој еволуирал од систем во кој во оптек биле златници (голд специе стандард) кои делумно биле заменети со златни сертификати, во систем на златни шипки (голд буллион стандард) и најпосле, пред укинувањето, во систем на златни девизи (голд еџцхамге стандард). Станува збор за еволуција во која се редуцира директната употреба на златото како пари.

Во првиот тип на златно важење во прометот се наоѓале само златници кои можеле да бидат заменети со златни сертификати. Волуменот на оптекот зависел само од количината на монетарното злато, т.е. од златото кое се употребувало за монетарни цели, а таа количина, пак, зависела од тоа на кое ниво на оптекот би се израмнила вредноста на златото како пари и вредноста на златото како стока.

Во системот на златни шипки, поради поголемата практичност на употребата на банкнотите во прометот, се напушта можноста за ковање на златници и нивно топење. Меѓутоа, остана меѓусебната заменливост на банкнотите и златото, со тоа што банкнотите повеќе не се заменуваа за златници, туку за нековано злато, злато во шипки, во форма во која се тргува со него на маѓународните пазари.

Во овој тип на златно важење банкнотите се заменуваат за златни шипки само во поголеми износи кои се јавуваат во меѓународните плаќања. Во внатрешниот промет банкнотите се и законско и дефинитивно средство за плаќање. Но, и покрај тоа, за нив не може да се каже дека имаат присилен курс, бидејќи над определен износ секогаш можеле да се заменат за злато. Значи, во овој тип на златен стандард се одржува врската меѓу вредноста на златото и вредноста на паричната единица, односно се одржува стабилност на интервалутниот курс на домашната валута во границите на златните точки, а преку него се израмнува куповната сила на домашната валута со куповната сила на валутите на другите земји.

Важењето на златни девизи е трет тип од системите на златен стандард. Суштината се состои во тоа што централната банка за меѓународните плаќања не издава злато туку златни девизи, а како што произлегува од нивното име, биле заменливи за злато. Наместо злато, централната банка за меѓународните плаќања купува и продава златни девизи според златниот паритет. И во овој тип, значи, е воспоставена (индиректно) врска меѓу вредноста на златото и вредноста на домашната валута. Ова значи дека централната банка можела да избира дали за банкнотите заради плаќање во странство ќе дава девизи или златни шипки.


63

9.1.2. Златното важење како модел на идни парични системи

Позитивните ефекти од функционирањето на системот на златното важење во националните економии и во светското стопанство како целина се припишуваат на стабилноста на девизните курсеви како еден од главните предуслови за нормално функционирање на светското стопанство. Стабилноста на курсевите била определена со односот на вредноста меѓу одделни валути и златото, било врз основа на ковничка стапка било врз основа на определување на законска цена на златото. Во овој контекст треба да се има предвид дека различни се последиците (ефектите) дали односот е утврден само врз основа на ковничка стапка или и со определување на законска цена на златото. Зашто, во првиот случај, суштествена е златната содржина на паричната единица, со можност вредноста на златото да варира, додека во вториот случај, се поаѓа од претпоставката за стабилна вредност на златото, што, објективно гледано, не е можно, бидејќи и тоа е стока која се произведува и изнесува на пазарите. Консеквенците ги видовме во главата за парите во меѓународниот промет.

Приклонувањето кон утврдувањето на законска цена на златото и одржувањето на фикцијата за стабилна вредност на златото се должи на практиката на релативно стабилна вредност на златото поради еластичноста на неговата понуда и побарувачка; историската случајност во пронаоѓањето на нови наоѓалишта на злато и непречената економизација со златото (во процесот на дематеријализацијата на парите) преку пропишувањето на сè помал процент на покритие и со воведувањето на парични сурогати (банкноти, жирални пари).

Моделот со определување на законска цена на златото се истроши по извесен период, бидејќи фиксирањето на цената не значи и трајно фиксирање на самата вредност на златото. Тоа, како и сите други стоки, трпи промени на вредноста. Со фиксирањето само се постигнува промените во вредноста да не доаѓаат до израз во неговата цена, како што е случај кај промените на вредноста на сите други производи чија цена слободно се формира на пазарот. Проблем е, меѓутоа, што со паѓањето на фикцијата за стабилноста на вредноста на златото се напушти и стабилност на девизните курсеви (однос на ковничките стапки на одделни валути) и се премина на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот. А тоа не би се случило толку „незабележано”, како што се случи, доколку вредноста на паричните единици била врзана со количината на злато, но без законска цена на златото.

Одржувањето на стабилноста на курсевите, како главен предуслов за нормално функционирање на светското стопанство, всушност, се покажа и како главна мана на златното важење, со оглед на тоа што заради нивното одржување требала да се жртвува стабилноста на домашното стопанство, зашто домашната рамнотежа се потчинувала на меѓународната. Воспоставувањето на рамнотежа во меѓународните плаќања и во интервалутните односи се постигнувало преку промени во домашните нивоа на цените, а тоа имало последици врз домашната стопанска активност, во прв ред во степенот на вработеноста во земјата. Немоќта (поточно, неподготвеноста) на политичките и бизнис елитите за соочување со овој проблем (со извесна прераспределба на националниот доход, како во пазарно-социјалните стопанства во некои од западноевропските земји,

заради ублажување на проблемите од невработеноста), довела до промена на приоритетот. Среденоста на меѓународните монетарни односи му отстапува место на стабилноста на домашното стопанство (на сметка на заострувањето на меѓународните економски односи). Внатрешните проблеми (монополски моменти во репродукцијата, условени со здружување на капиталот, од една, и на работниците, од друга страна) почнале да се решаваат и со помош на државниот интервенционизам, на штета на либералистичкиот систем, како основа за функционирањето на системот на златното важење.

Веќе ги споменавме причините за успехот на златното важење. Меѓу главните е релативната стабилност на вредноста на златото, за што придонесле и извесни историски случајности (пораст на производството на злато, посредени односи по Наполеоновите војни до Првата светска војна, приближно ниво на економската развиеност на поголемите национални економии, активно учество на монетарните власти во примената на „правилата на игра” на механизмот на златното важење и разумно создавање на парични сурогати во форма на банкноти и жирални пари). Ако се додаде и тоа дека централните банки ја употребувале политиката на есконтни стапки и политиката на отворен пазар да го олеснат функционирањето на механизмот на златното важење, проф. Мајхснер (182) со право укажува дека ни златното важење не функционирало секогаш целосно автоматски. Напротив, и за време кога се применувало во неговата најчиста форма, во екот на либерализмот, златното важење во добра мера било манипулирано. Според тоа, смета тој, изгледа дека една манипулирана валута, која не би била врзана за било каков стандард, би можела да функционира уште подобро.

Се разбира, би додале, ако златното важење функционирало успешно со сообразување на монетарните политики со неговите внатрешни правила, со неговата иманентна логика, не смета ако и понатаму валутите се врзуваат за некој стандард (една или кошница од повеќе стоки), како преодно решение до создавањето на единствена светска валута. Меѓутоа, суштествено е да се воспостават правила според логиката на системот на златното важење и консеквентно да се спроведуваат. Ова посебно важи за одржувањето на стабилноста на девизните курсеви, како критериум за рационално вклучување на националните стопанства во меѓународната поделба на трудот, за нивно преструктурирање врз нивните компаративни предности.

9.2. Современите книжни парични системи

По неколкуте девалвации на доларот во злато и по конечното елиминирање на златото од меѓународниот монетарен систем (1976 година) современите парични системи ја напуштија врската со благородниот метал и преминаа во книжни парични системи. Вредноста на паричната единица не е врзана за вредноста на било кој метал или стока. Во таа смисла современите валути се слободни, но, не во смисла дека не подлежат на влијание од страна на монетарните власти. Напротив, тие се во многу поголема мерка подложни на интервенција, па за нив се зборува и како за манипулирани валути (иако, речиси нема валути кои не се манипулирани, бидејќи дури и во златното важење, централните банки активно го поддржуваа неговото функционирање).


65

За книжните парични системи е суштествено тоа што вредноста на валутите не е автоматски врзана за вредноста на некој благороден метал. Во таа смисла, доколку вредноста на парите би се одржувала стабилна во однос на некој благороден метал, а притоа, таа врска меѓу вредноста на парите и вредноста на металот не е автоматска, туку би се остварувала со средства на активна монетарна политика, би имале случај на слободна (манипилирана), а не врзана валута.

Напуштањето на врската на вредноста на парите со вредноста на благородниот метал не значи дека вредноста на парите не може да се одржува стабилна. Тоа се постигнува преку одржувањето на стабилност на соодветен индекс на цените. Во оваа смисла се говори за индексно важење. Тоа е она важење кај кое со експанзија и контракција на оптекот на пари се настојува да се одржи определениот индекс на цени. Во ваквиот паричен систем монетарната политика се води така што при пораст на цените се смалува оптекот на парите, а при паѓање на цените тој се зголемува.

Врзувањето на валутата за индекс на цени не ја прави „врзана валута”, бидејќи врската не се одржува автоматски. Таа е манипулирана. Суштествено е, меѓутоа, тоа што и во системите на книжни валути вредноста на парите може да се одржува стабилна. Проблем е што, во практиката, по напуштањето на врската на вредноста на валутите со вредноста на благородниот метал, се напушти и политиката на стабилност на интервалутните курсеви и се премина на систем на флуктуирачки курсеви, а веќе рековме дека во книжните парични системи флуктуирачките курсеви не се алтернатива на фиксните девизни курсеви во системите на врзани валути. Можна алтернатива е меѓународно договарање на нивото на девизните курсеви (по извесен период на флуктуирање спрема понудата и побарувачката на девизниот пазар) и доследна политика на одржување на нивната стабилност. Се разбира, со можност за нивно коригирање, поради фундаментална нерамнотежа, слично, како што тоа беше предвидено со Статутот на ММФ во 1944 година.

Постојаното флуктуирање ја нарушува стабилноста во меѓународните плаќања, а економската и монетарната политика ги ослободува од одговорноста за одржување на стабилност на куповната сила на парите во земјата, бидејќи промените можат да се супституираат со промената на интервалутниот курс. Во интерес на развојот на меѓународните економски односи неопходно е да се најде поусогласено, а не спротивставено решение за единствениот проблем на националните валути, за меѓузависноста на нивната внатрешна и надворешна вредност. Но, не во насока на нивно постојано поместување на сè повисоко ниво, туку во насока на обезбедување стабилност на куповната сила на парите во земјата и стабилност на интервалутниот курс, со цел да се обезбеди напредокот на националните економии и на светското стопанство да се остварува врз основа на порастот на продуктивноста на трудот. Со пораст на цените во земјата и поместувањето на девизниот курс на домашната валута не се создава доход, туку се врши само прераспределба. Но, за ова повеќе во главата за промените во вредноста на парите.

10. Промени во вредноста на парите

Кога се говори за вредноста на парите треба истовремено да се има предвид: а) нивната вредност во земјата (нивната домашна вредност), т.е. нивната куповна сила и б) нивната вредност во странство (нивната меѓународна вредност), т.е. интервалутниот курс. Обете вредности се меѓусебно зависни. Секоја промена на едната вредност влијае врз другата, а избегнувањето на настанатите промени во едната да се одразат врз другата има негативни последици врз развојот на националната економија. Зашто, познато е од монетарната теорија дека стабилноста на вредноста на парите, како мерка на вредноста и мерило на цените, е важен услов за правилно одвивање на стопанските активности и на национално и на светско ниво. Како што веќе видовме, во системот на златното важење, речиси автоматски, се даваше предност на стабилноста на интервалутарната вредност, додека домашното ниво на цените, т.е. куповната сила на парите се подложувала на одржување на стабилноста на девизниот курс. Меѓутоа, со оглед на тоа што промените во интервалутната вредност се одвивале во рамките на „златните точки”, а тие биле мошне тесни, изнудуваните промени во куповната сила на парите, за да се воспостави рамнотежа во билансот на плаќањата, исто така биле незначителни.

Меѓутоа, промените во вредноста на парите стануваат примодријално (најважно) прашање во книжните парични системи, бидејќи, практиката покажа дека, и формално, по елиминирањето на златото од меѓународниот монетарен систем и по напуштањето на фиксните но прилагодливи курсеви во меѓувалутните односи во светот и преоѓање на флуктуирачки курсеви,

предност ѝ се дава на стабилноста на домашната вредност на парите, на

нивната куповна сила, наспроти нивната вредност во странство, т.е. на интервалутниот курс. Важноста произлегува оттаму што нема објективен механизам кој би го ограничувал намалувањето на вредноста на парите (како што во златното важење беше врската меѓу вредноста на златото и паричната единица), а напуштена е и обврската за одржување на фиксните, но прилагодливи курсеви во меѓувалутните односи во светот, договорени по Втората светска војна, во Статутот на ММФ. Можноста за печатење на книжни пари е практички неограничена, а практиката на флуктуирачки курсеви овозможува санкционирање на промените во куповната сила на парите во земјата, без посебна одговорност која произлегуваше од обврската да се одржуваат фиксни, но прилагодливи курсеви. Судбината на вредноста на парите е препуштена на способноста и интересите на политичките и бизнис елитите во одделни земји кои менаџираат, да не речеме, манипулираат со парите.

Имајќи ја предвид споменатата можност, не значи дека во книжните парични системи не може да се оствари задоволителна стабилност на вредноста на парите, на нивната куповна моќ и на интервалутниот курс. Како што веќе порано споменавме, монетарните власти можат да одржуваат стабилност на индексот на цените, преку експанзија и контракција на оптекот на парите, а тоа да влијае и врз стабилноста на девизниот курс. Меѓутоа, ваквата ориентација зависи од состојбите во одделните национални економии, од можноста да се контролираат не само економските, туку и социјалните и политичките односи. Да не заборавиме дека правилата на механизмот на златното важење (кои имаа за цел да се одржува стабилноста на интервалутните курсеви), беа напуштени поради тоа што владејачките елити не беа подготвени да се справуваат со социјално-политичките


67

проблеми кои произлегуваа од подложувањето на домашното ниво на цените, т.е. на куповната сила на парите во земјата на одржувањето на стабилноста на интервалутниот курс. Поради тоа предност му се даде на одржувањето на куповната сила на парите, а стабилноста на интервалутната вредност се препушти на слободната игра на понудата и побарувачката на меѓународниот девизен пазар.

10.1. Депрецијација на парите

Под депрецијација на парите се подразбира секое смалување на вредноста на парите, независно од тоа дали е намерно или ненамерно, дали е фактичко или законско, дали се однесува на нивната интервалутна вредност или на неговата куповна сила во земјата.Тоа значи дека намалување на вредноста на парите може да се предизвика со определена намера, но и тоа дека до тоа може да дојде и случајно; може да се случи намалување на домашната вредност на парите (на нивната куповна сила), а тоа да не се одразува на интервалутната вредност, иако и таа се намалува поради тоа (преценет курс). Законско намалување на вредноста на парите, во системот на книжни валути, врши монетарната власт, со намера да ги остварува целите на економската политика. Во секој случај, депрецијацијата на парите се однесува и на нивната интервалутна вредност и на нивната куповна сила. Притоа, промените често се разгледуваат одделно, иако за остварувањето на функциите на парите најдобро е да се анализираат од аспект на нивната меѓусебна зависност.

Намалувањето на вредноста на парите најчесто се случува преку инфлацијата, а таа го претставува зголемувањето на паричниот оптек над онаа количина при која што општото ниво на цените се одржува на досегашното ниво. Или, со други зборови кажано, инфлацијата е она зголемување на оптекот на парите (вклучувајќи го во тоа и ефектот од неговото забрзување) кое како последица има пораст на општото ниво на цените.

Меѓутоа, секое зголемување на оптекот на парите и брзината не води до пораст на општото ниво на цените. На пример, ако производството се зголеми во толкава мера што со постојната брзина на оптекот на постојното количество на пари во оптек не може да се извршат сите трансакции според постојните цени општото ниво на цените паѓа. Во таков случај треба да се зголеми оптекот на парите за општото ниво на цените да се одржи на дотогашното ниво. Ваквото зголемување на оптекот на пари не претставува инфлација. Тоа е потребна мера на економската политика со цел да ја спречи појавата на дефлација, спротивна појава на инфлацијата.

Има и други случаи кога зголемувањето на парите во оптек не резултира во зголемување на општото ниво на цените (во инфлација). Тоа се случува кога дополнителна куповна сила се пушта на пазарот со намера да се стават во погон неискористените производни сили (неискористени производни капацитети и невработена работна сила. Во овој случај, дополнителната куповна сила помага да се произведат нови добра, а цените притоа, не мора да се менуваат. Сличен е случајот и кога во една економија постојат залихи кои не можат да се продадат по постојните цени. Со зголемување на паричниот оптек повлечената стока од пазарите (залихите) ќе

може да се продаде по постојните цени, а да не предизвика зголемување на цените. Во овие два случаи зголемувањето на оптекот на парите не предизвикува зголемување на општото ниво на цените само затоа што претходната состојба не била нормална (неискористени капацитети и залихи). Во двата случаи количината на парите во оптек не била доволна, при дадените цени, да ги оствари сите можности на производството или да ги совлада сите можни стопански трансакции. Причината за тоа треба да се бара во недоволната еластичност на цените и надниците, особено во насока надолу. Ако цените биле доволно еластични, рамнотежа би се постигнала пред да се појават неискористени капацитети или производство за залихи, но, се разбира, на пониско ниво на цените.

Од досега реченото произлегува дека секоја количина на пари може подеднакво добро да послужи на потребите на стопанството, но со различно ниво на цени. Проблем настанува дури тогаш кога количината на пари се менува без соодветни промени на страната на стоките, така што менувањето на количината на пари почнува да влијае врз општото ниво на цените. За инфлацијата може да се зборува само дотогаш додека цените скокаат. Штом цените се запрат на било кое ниво, нема повеќе инфлација, колку и да е новиот оптек поголем од поранешниот.

Постои разлика меѓу намерна и ненамерна инфлација. Намерната инфлација е во умерени пропорции и е последица на конјунктурно политички мерки, па се нарекува и под посебно име - рефлација. Вистинска инфлација имаме кога таа е ненамерна, односно кога настанува без волја на монетарните власти или барем како нужно зло кон кое се пристапува од државен резон, било заради војна или заради финансирањето на развојот на земјата.

Во горниот контекст инфлацијата најчесто е последица на прекумерните државни издатоци и неурамнотеженоста на државниот буџет. Кога државата нема доволно приходи да ги подмири сите свои потреби таа се задолжува кај

централната банка. Дополнителната куповна сила ѝ конкурира на постојната,

па при исто или намалено производство на стоки доаѓа до зголемување на цените. Ваквата инфлација не може да се заузда додека не престане нарушувањето во државното работење, т.е. додека не се урамнотежи државниот буџет.

Од изложеното произлегува дека инфлацијата е релативен поим. Постои тогаш кога релативните динамики во движењето на количината на стоките не се поклопува со количината на парите. Тоа значи дека инфлација може да се појави и тогаш кога оптекот на пари останува непроменет, а количината на стоки во прометот се намалува. Тогаш доаѓа до пораст на цените, а тоа е карактеристика на инфлацијата. Но, оваа инфлација е релативна инфлација, бидејќи таа не потекнува од зголемувањето на оптекот на парите, туку од релативното намалување на стоката која доаѓа на пазарот.

Имајќи предвид дека промените на вредноста на парите поради умерена инфлација и дефлација, во системот на златното важење, беа предуслов за воспоставување на нарушената рамнотежа, овие феномени можат да се сметаат како природен ритам на стопанскиот живот. Во оваа смисла илустративна е споредбата на умерените наизменични инфлации и дефлации, слично на сезонскиот ритам на снег и зима од една и сонце и топлина од друга страна. Меѓутоа, тие се штетни ако се јавуваат во пропорции кои надминуваат определен ограничен обем (големи поплави или суши).


69

Споменатиот обем не можеше да се преминува ако националните економии се придржуваа на правилата на златното важење, Меѓутоа, во книжните парични системи и при флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи има поголеми можности за преминување на таквиот обем, особено од аспект на емитирањето на повеќе пари во оптек отколку што е потребно за да се извршат сите трансакции, што води до појави на катастрофално намалување на вредноста на парите.

Независно од кои причини дошло до пораст на општото ниво на цените тоа значи дека се случила промена во внатрешната вредност (куповната сила) на парите. А за колку се намалила, се пресметува според следнава формула:

И - 100 КС= ----------------Х 100 И При што И е последниот индекс на цените. На, пример, ако цените на мало на крајот на годината забележале

пораст од 50% (индекс 150) во однос на почетокот на годината, тогаш куповната сила на парите се намалила за 33,33% во однос на почетокот на годината. Тоа значи дека индексот на куповната сила на парите на крајот на годината изнесувал само 66,67. (100- 33,33%).

150 - 100 50 КС= ----------------Х 100 = ---------Х 100 = 33,33% 150 150

Девалвацијата е намерно и по правило, по законски пат спроведено

намалување на вредноста на паричната единица во однос на нејзиниот стандард. Станува збор за намалување на интервалутната вредност на домашните пари.

Кон девалвација, како призната монетарно-политичка мерка, денеска се пристапува ако домашната валута е преценета според постојниот курс, поради што странските стоки се поефтини од домашните, а тоа придонесува да се зголемува дефицитот во надворешно-трговската размена. Со девалвацијата се стимулира извозот од земјата (домашните извозници за ист обем на извоз остваруваат поголеми приходи во домашна валута), а се дестимулира увозот (за ист обем на увоз домашните увозници треба да платат повеќе во домашна валута). Ваквите ефекти изгледаат доста примамливи во напорите за урамнотежување на надворешно-трговската размена на земјата. Меѓутоа, со девалвацијата се влошуваат условите на тргувањето, што е неповолно за увозно зависните економии. Меѓутоа, таа е неизбежна доколку постои фундаментална нерамнотежа, која не може да се надмине без промена на курсот на ниво на кое ќе се изедначи домашното ниво на цените со странските, а тоа ќе резултира во поурамнотежени односи со странство.

Во системот на златното важење девалвацијата (иако теоретски била исклучена, бидејќи предност се давала на стабилноста на курсот) се вршела на тој начин што со закон се намалувала количината на злато на паричната

единица (на пример, при девалвацијата на доларот во декември 1971 година, златната содржина на доларот се намалила од 0.88867 грама на 0,81851 грама). При тоа се зголемила и цената на златото од 35 на 38 долари за унца чисто злато.

Ако некоја валута била врзана за некоја девиза како стандард, девалвацијата се вршела со зголемување на официјалниот курс на таа девиза (на пример, девалвација се изврши кога курсот на денарот спрема германската марка кој изнесуваше 26 денари за една марка се зголемил на 31 денари за една марка).

Девалвација може да се спроведе и кај индексните валути на тој начин што со закон ќе се утврди дека вредноста на парите нема да се рамни според индексот 100, туку според некој повисок индекс, на пример, 125.

Стапката на девалвација на една валута се врши на индиректен и директен начин.

Дев. курс пред девалвација А) Д = ------------------------------------- Х 100 = Колку вреди девалвираната Дев. курс по девалвација парична единица Стапката на девалвација е = 100 – вредноста на девалв. пар. единица На пример, ако девизниот курс пред девалвацијата на денарот

изнесувал 52 денари за евро, а по девалвацијата 62 денари за евро, тогаш според формулата, денарот по девалвацијата вредел 83,87 % од вредноста на паричната единица пред донесувањето на одлуката за намалување на вредноста на денарот, а стапката на девалвација изнесува 16,13%.

Дев. курс по девалвација

( -------------------------------------- Х 100) - 100 Дев. курс пред девалвација Б) Д = ------------------------------------------------------------- Х 100= Дев. курс по девалвација -------------------------------------- Дев. курс пред девалвација Ако ги замениме износите на вредноста на денарот пред и по

девалвацијата и пресметаме според формулата добиваме дека стапката на девалвација на денарот изнесува 16,13%.

10.2. Апрецијација на парите

Апрецијацијата на парите е спротивна појава на депрецијацијата. Тоа значи дека апрецијацијата на парите е секое зголемување на нивната вредност. И апрецијацијата може да биде намерна или ненамерна, фактичка или законска. Зголемувањето на вредноста се однесува и на внатрешната вредност на парите (нивната куповна сила) и на нивната интервалутна вредност.

Дефлација е појава спротивна на инфлацијата. Дефлација имаме кога се намалува паричниот оптек, а притоа доаѓа до паѓање на општото ниво на


71

цените. А општото ниво на цените паѓа ако, при непроменет трговски обем, се намали количината на пари во оптек. Во овој случај станува збор за дефлација во потесна смисла на зборот, бидејќи дефлација има и тогаш кога цените паѓаат поради зголемувањето на трговскиот обем при непроменет оптек на парите. Може да се каже дека во двата случаи волуменот на оптекот на парите е премал да го совлада трговскиот волумен по дотогашните цени, со тоа што во првиот случај причината за дефлацијата е во смалувањето на паричниот оптек, а во вториот случај причината е во зголемувањето на трговскиот обем, а притоа не се променила висината на оптекот на парите.

Додека за инфлацијата рековме дека често настанува и против волјата на монетарните власти или барем покрај нивната волја, дефлацијата е често намерна и смислена монетарно-политичка мерка, која како дел од програма на монетарна политика, има за цел да се постигне она што со себе го повлекува паѓањето на општото ниво на цените.

Во системот на златното важење позната е намерната дефлација во Велика Британија со намера да се воспостави златниот паритет на фунтата од пред напуштањето на конвертибилноста на фунтата во злато, и покрај тоа што во меѓувреме, дошло до пораст на цените и надниците во земјата. Обидот со повлекување на еден дел од банкнотите од оптек и со рестрикција на кредитите, со цел внатрешните цени да се усогласат со претходниот златен паритет (наспроти фактичките промени во куповната сила на фунтата) заврши со пад на производството, зголемување на невработеноста, паѓање на надниците, и како последица на тоа (поради социјалните потреси), со напуштање на таквата политика односно со напуштање на златното важење.

Во системите на книжни валути дефлацијата е речиси минимизирана појава кога се работи за внатрешната вредност на парите (нивната куповна моќ). Тоа е поради тенденцијата на паѓање на цените, што предизвикува затегнатост во стопанството. Стопанствениците се одвраќаат од продуктивни инвестиции, произведените добра не наоѓаат пласман по постојните цени, а поради паѓањето на цените претпријатијата бележат и загуби во работењето. Дефлацијата е, значи, тешко спроведлива мерка на монетарната политика, бидејќи доведува до тешкотии во стопанството. Прифатлива е само доколку е во функција на стабилизирање на општото ниво на цените, односно во запирањето на инфлацијата.

Независно од кои причини дошло до паѓање на општото ниво на цените тоа значи дека се случила промена во внатрешната вредност (куповната сила) на парите. А за колку се зголемила куповната сила, се пресметува според следнава формула:

И - 100 КС= ----------------Х 100 И При што И е последниот индекс на цените. На, пример, ако цените на мало на крајот на годината забележале пад

од 20 индексни поени (индекс 80) во однос на почетокот на годината, тогаш куповната сила на парите се зголемила за 25% во однос на почетокот на годината. Тоа значи дека индексот на куповната сила на парите на крајот на годината ќе изнесува 125 (100 + 25%).

80 - 100 -20 КС= ----------------Х 100 = ---------Х 100 = -25% 80 80 Додека зголемувањето на куповната сила на парите (дефлацијата) е

тешко спроведлива мерка на монетарната политика, заради последиците кои тешко ги поднесува домашното стопанство, во современите книжни парични системи, зголемувањето на интервалутната вредност на одделни валути (ревалвацијата, односно апрецијацијата) стана мерка која почесто се применува. Со ревалвацијата како монетарно политичка мерка се зголемува вредноста на паричната единица на тој начин што се смалува курсот на стандардната валута.

Пред напуштањето на златното важење земјите со доларски суфицити вршеа еднократни зголемувања на интервалутните курсеви на сопствените валути (ревалвации спрема доларот, како стандард, при функционирање на фиксни но прилагодливи курсеви) за да ги ублажат притисоците врз американската валута, на тој начин што би го дестимулирале сопствениот извоз на американскиот пазар, а би го поттикнале американскиот на нивните пазари.

Апресијацијата како мерка на монетарната политика особено дојде до израз по укинувањето на златнодевизниот стандард и преоѓањето на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот. Препуштени на понудата и побарувачката на девизните пазари националните валути депресираат или апресираат, одразувајќи ги тековните и капиталните трансакции на националните стопанства, но пред сè спрема САД. Во овој контекст суфицитните земји се под притисок на САД да не го спречуваат апресирањето на нивните валути во однос на доларот, и покрај тоа што таквите постапки се дефлаторни притисоци во нивните стопанства (поттикнувајќи го увозот и дестимулирајќи го извозот). Врз основа на таквата практика, Јапонија веќе забележа „изгубена деценија во развојот”, бидејќи јапонскиот јен апресира во однос на доларот од 280 јена за долар на 85 јена. Од страв од такви последици, веќе подолго време Кина се спротивставува на апресијација на јуанот во однос на доларот. Во 2005 година Кина овозможи извесно апресирање на јуанот, меѓутоа, со почетокот на глобалната финансиска и економска криза, таа повторно го фиксира курсот на јуанот спрема доларот, а притисоците за апресијација на јуанот продолжија. Кина прифати да го реформира режимот на девизниот курс на националната валута. Неговата вредност ја определи со вредноста на кошничка од валути и овозможи поголемо влијание на понудата и побарувачката на девизниот пазар. Јуанот апресира во извесна мера, но со неа не се задоволни Американците. Кина се плаши од дефлаторни притисоци во стопанството, ако допушти поинтензивно апресирање на јуанот, а САД очекуваат своите дефицити да ги санираат со апресијацијата на јуанот. Стравот на Кина е пореален со оглед на тоа што со тој потег би биле засегнати извозно ориентираните стопански субјекти, а некои би се нашле и во ситуација да се борат за својот опстанок. Меѓутоа, очекувањата на Американците е тешко да


73

се остварат, бидејќи проблемот на нивните дефицити не е само во цената на нивното и кинеското производство, туку и во структурата на стопанствата.

Надмудрувањата кој е во право е тешко да се завршат без подолгорочен меѓународен договор за усогласување на интервалутните курсеви на националните валути, со истовремено воспоставување на режим на фиксни, но прилагодливи курсеви и обврска за нивна одбрана. Инаку, нема крај за препирките која валута е потценета, а која преценета.

Стапката на ревалвација на една валута се врши на индиректен и

директен начин. Дев. курс пред ревалвација А) Р = ------------------------------------- Х 100 = Колку вреди ревалвираната Дев. курс по ревалвација парична единица Стапката на ревалвација е = 100 – вредноста на ревалв. пар. единица На пример, ако девизниот курс пред ревалвацијата изнесувал 8 јуани

за долар, а по ревалвацијата 6 јуани за долар, тогаш според формулата, јуанот по ревалвацијата ја зголемил вредноста во однос на доларот. Индексот пораснал од 100 на 133,33. Стапката на ревалвација изнесува 33.33%.

Дев. курс по ревалвација

( -------------------------------------- Х 100) - 100 Дев. курс пред ревалвација Б) Д = ------------------------------------------------------------- Х 100= Дев. курс по ревалвација -------------------------------------- Дев. курс пред ревалвација Ако ги замениме износите на вредноста на јуанот пред и по

ревалвацијата и пресметаме според формулата добиваме дека стапката на ревалвација на јуанот изнесува 33,33%.

6

( ---) Х 100) - 100 8 -25 Б) Д = ------------------------- Х 100= -------- Х 100 = - 33,33% 6 75 ---- 8

10.3. Потреба од стабилност на вредноста на парите

Стабилизацијата на вредноста на парите е клучното прашање на книжните парични системи. Златното важење (во сите три форми) се напушти

поради неможноста на економските власти стабилноста на куповната сила на парите да ја подредуваат на нивната интервалутна вредност (поради внатрешни обзири на одделните земји). Меѓутоа, тоа не ја намалува потребата за одржување на стабилност на вредноста на парите. Таа е основен предуслов за правилно одвивање на стопанските активности во секоја земја. Притоа, подеднакво е важно истовремено да се одржува и стабилност на куповната сила на парите и стабилност на нивната интервалутна вредност, со оглед на нивното меѓусебно влијание. Економијата трпи доколку дојде до поголемо несогласување (разијдување) меѓу куповната сила на парите и девизниот курс. Се разбира, не станува збор за секојдневна усогласеност, туку за среднорочна, што се потврдува со урамнотеженост на надворешно – економските односи на земјата, раст на БДП и на вработувањето.

Практиката, по напуштањето на златното важење, покажа дека, иако е присутно сознанието за значењето на стабилноста на вредноста на парите, во

повеќето земји, предност ѝ се дава на домашната вредност на парите (на

нивната куповна сила) во однос на нивната вредност во меѓународниот платен промет (на девизниот курс). И не е случајно што, поради импровизираниот меѓународен монетарен систем, денеска постојат големи тензии меѓу дефицитните и суфицитните економии во светот и меѓусебни оптужби за манипулирање или неоправдани притисоци во врска со политиките на интервалутните вредности на валутите од одделни земји.

За остварување стабилност на вредноста на парите во книжните парични системи (и на куповната сила и на интервалутниот курс), бидејќи нема автоматизам како во златното важење, не се доволни само добра волја и соодветни законски прописи. Притоа, најважно е нивото на девизниот курс на домашната валута да ја одразува нејзината куповна сила (потврда за тоа е урамнотежениот платен биланс, во услови на либерализирани економски односи со странство). Потоа, потребно е да се создадат услови и да се предвидат средства за одржување на вредноста на парите. Нема стабилизација на домашната вредност на парите, без стабилизација на стопанскиот живот во земјата, особено на производниот процес, во согласност со пуштањето на пари во оптек и урамнотежувањето на буџетот. Тоа значи дека нема стабилизација додека не се запре инфлацијата и додека не се урамнотежат стоко-паричните односи. (А зошто ова најчесто не се случува, не е прашање на немоќта на паричниот систем да генерира стабилност на куповната сила и на девизниот курс на домашната валута, туку израз на неподготвеноста на носителите на економската политика внатрешните противречности да ги ублажува со поинтензивно прибегнување кон инфлација и дефицитно буџетско финансирање на определени активности на државата).

Во современите парични системи одржувањето на стабилноста на интервалутната вредност на парите е усложнета со напуштањето на обврската за одржување на фиксни девизни курсеви и со преминот на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот. Ваквата практика во голема мера го олесни прибегнувањето кон инфлација и дефицитно буџетско финансирање, бидејќи промената во внатрешната вредност на парите, без поголеми проблеми и одговорности, може, кога ќе престанат потребите од нивно користење (изборни потреби), да се усогласи со нивната интервалутна вредност, преку соодветна депресијација. Но, тоа, се разбира, има цена. А таа е повисока доколку е подолг периодот на разидување на


75

внатрешната куповна сила на парите со нејзината надворешна вредност. (Со депресијација на интервалутната вредност се намалува националното богатство изразено во странски валути, а, во периодот кога нејзината вредност е преценета генерира надворешно-трговски и платен дефицит).

Во овој контекст не е отповеќе ако се повтори дека за стабилизација на меѓународните економски односи и за продолжување на процесите на глобализацијата е неопходен нов меѓународен монетарен систем, во кој централно место ќе добие регулирањето на меѓувалутните односи. Со оглед на вкупните состојби во светот, нема резон да се инсистира на строго фиксни курсеви. Меѓутоа, би било пожелно да се воспостават фиксни, но прилагодливи курсеви (под определени услови). Меѓутоа, за тоа е потребно да се креира и светска парична единица, со што ќе се оневозможи за проблемите на одделни национални економии да се критикуваат други земји.

11. Проблемот на создавање пари

Под создавање на парите се подразбира пуштање во оптек на дополнителна куповна сила во форма на парични средства. Станува збор за пуштање во оптек на дополнителни пари во националното стопанство, покрај веќе постојната количина, при која постои рамнотежа меѓу понудата и побарувачката на стоки врз основа на цените кои се условени со таквиот оптек. Од ова произлегува прашањето зошто има потреба од создавање на дополнителни пари, односно што се постигнува со таквата активност, ако со постојниот обем се одржува стабилност на општото ниво на цените, а ниту се зголемуваат ниту се намалуваат залихите на стоки (сè што е произведено, при дадена брзина на оптекот на постојните пари, се реализира). Во книжните парични системи, исто така, е важно на кој начин се пушта во оптек дополнителната куповна сила, со оглед на тоа што парите (без полна материјална вредност) се создаваат со одлука на монетарните власти, а печатењето книжни пари практично е неограничено (во однос на можноста за создавање на пари со полна материјална вредност, кога постои природна ограниченост за нивно производство). Претерувањето или потфрлањето во создавањето нови пари неповолно се одразува врз тековите на репродукцијата, преку инфлаторните (во првиот случај) или дефлаторните притисоци (во вториот случај). Во овој контекст корисно е да се потсетиме дека и во натуралните стопански заедници, во кои постоела поделба на трудот и размена на добрата, било присутно создавањето на потенцијални средства за размена, но не како проблем со димензии какви што ги има во монетарните економии. Средствата за размена се создавале преку производството на добра кои биле способни за размена. Секој производител на такви добра бил творец на потенцијални средства за размена. Имателот или производителот на такви производи не можел да ги спречи да не ги употребат реално, туку циркулаторно. Со тоа се зголемувала можноста за пораст на прометната сила во заедницата, но, во исто време, порастот бил стварно ограничен со можностите за производство и со потребите на потрошувачката. Покрај тоа, со непречената можност за алтернативна употреба на економските добра (за потрошувачка или како средство за размена) во значителна мерка се

одржувала рамнотежа меѓу понудата и побарувачката на тие добра, врз основа на стабилни меѓусебни вредносни односи.

11.1. Автоматско создавање пари во златното важење

Додека во заедниците со натурална размена секој производител на

добра кои биле способни за размена бил творец на средства за размена, со издвојувањето на благородните метали, особено златото, како општо средство за размена можноста за создавање пари се сведува на производителите на благородни метали, односно на производителите на злато. Тоа значи дека можноста за создавање пари сè уште била врзана за природната ограниченост на производството на злато. Природната ограниченост на залихите на злато и економските жртви при неговото производство ја спречуваа можноста за инфлација во размери какви што се можни во системи на слободни (неврзани) валути. А ограниченоста во темпото на негово производство овозможувала стабилност на куповната сила на златните пари. Понудата на пари зависела од залихите на златото, а неговото производство било природно ограничено. Се разбира, кога доаѓало до пронаоѓање на нови богати рудници на злато доаѓало до зголемување на понудата на пари, а како последица на тоа и до пораст на општото ниво на цените. Но, не во пропорции какви се случуваат во режимите на слободни валути.

Веќе рековме дека во системот на златно важење со исклучив оптек на златници, пари можело да создава секое лице кое произведува или поседува злато како материја. Од друга страна и секој имател на златници можел, со топење, да ги демонетизира. Ништо не се менувало ако во прометот наместо златници, циркулирале златни сертификати. Парите се создавале автоматски. Производството на злато се регулирало автоматски според порастот или опаѓањето на вредноста на парите. Штом паѓала вредноста на парите се смалувало производството на злато и обратно. Создавањето на парите не било препуштено на случајот, туку се рамнело според куповната сила на парите, т.е. според симптомот кој најдобро ја покажувал потребата за пари во одделни стопанства. Тоа значи дека проблемот на создавањето пари, во основа, се решавал сам од себе. Во врска со тоа, било потребно да се утврди само начинот на кој ќе се одржува вредносниот однос меѓу златото и парите. А начинот се нашол во различните облици на златното важење. Меѓутоа, во случај кога би се запрела слободата за ковање на злато би се појавило прашањето на кој начин монетарната власт ќе го регулира паричниот оптек и ќе го адаптира на потребите условени од целите на монетарната политика.

Со појавата на пари без полна материјална вредност (кредитни пари), слабеело автоматското создавање на пари, а се зголемувала улогата на монетарните власти и на банките во создавањето на пари. Практиката наметнувала потреба од ограничување на нивната дискрециона моќ во создавањето на пари. Монетарните власти биле ограничувани со законски прописи, вкупниот оптек да не смее да премине определена апсолутна граница (во случај на контингентирање на износот на фидуцијарниот оптек) или релативна висина (во случај кога оптекот бил врзан за извесно покритие во злато). Банките исто така биле ограничувани со обврската да ја одржуваат својата ликвидност.


77

Споменатите ограничувања, меѓутоа, сами по себе не ја намалуваат важноста на создавањето на пари, со оглед на тоа што монетарната власт при емисијата на банкноти е ограничена да не ги премине поставените апсолутни или релативни максимални износи, а притоа, не постои никаква гаранција дека таквите максимални граници не се претесни и дека оптекот не би можел да ги надмине. Ограничувањето да не се надминат определените граници се всушност и пречка на монетарните власти да го зголемат оптекот, доколку тоа е во функција на остварувањето на целите на монетарната политика. Ова е важно да се има предвид со оглед на тоа што споменатите граници се поставуваат „од око” и тешко е да се каже, а уште помалку и да се докаже, зошто се поставени токму тие граници, а не некои други. Но, се разбира, не се бессмислени.

11.2. Создавањето пари во книжните парични системи

Проблемот на создавање пари се наметна со сета своја комплексност по прекинувањето на врската меѓу парите и доброто (златото) со чија вредност била врзана вредноста на парите. Проблемот е во тоа што со прекинувањето на таквата врска се отворила можност парите да се создаваат со проста одлука на монетарните власти (без ограничувањата кои ги наметнувало економското добро кое служи како пари). Таквата можност го наметнала прашањето со кои начела ќе се раководи монетарната политика при создавањето пари? Кои се целите на политиката на создавање пари? Врз што парите смеат, а врз што не смеат да влијаат? Проблемот на создавањето пари во книжните парични системи, всушност, го наметна прашањето дали книжните пари можат успешно да ги обавуваат функциите на парите како кога некое економско добро (златото) служело како пари? Одговорот е позитивен под услов да се создадат услови во кои би се симулирале правилата на златно важење (во услови на дематеријализирани пари). Практиката во одделни национални економии (кои остваруваат стабилност во цените и на девизните курсеви на своите валути, при остварување на задоволителна стапка на раст на БДП и вработеноста) покажува дека и со книжните валути може да се менаџира во интерес на развојот на националните економии. Меѓутоа, сериозни проблеми произлегуваат од неадекватното решение на книжните пари во функција на светски пари. Со напуштањето на системите на стоковни пари (злато, нафта, кошница од повеќе стоки) се премина на практика во која неколку национални валути вршат функции на светски пари (трансакциона, резервна, мерка на вредноста), со што проблемот на создавањето на светски пари се препушти на интересите на одделни земји. Овде е интересно да се спомене дека и покрај пропаста на Бретонвудскиот систем не се направени поголеми напори за посоодветно регулирање на улогата на парите во меѓународните економски односи, за да се избегнат слабостите на националните валути во функција на светски пари, со што уште повеќе би се афирмирало (наметнало) создавањето на пари во националните економии, според правилата на златното важење.

11.3. Теории во врска со создавањето пари

Како што веќе видовме, проблемот на создавањето пари се јавува во стопанските заедници во кои како средство за размена се издвоило некое конкретно добро, на пример, некој метал, кој станал општо средство за размена, а со сета сложеност се манифестира, со развојот на процесот на дематеријализација на парите, со развојот на кредитните пари.

Одговори на понапред споменатите прашања во врска со создавањето на пари нудат повеќе автори и тоа од аспект на видот на парите и функционирањето на паричните системи, и како национален и како меѓународен паричен систем. Во овој контекст, одговори во врска со проблемот на создавање на пари нудат две групи на теории: а) теории кои во решавањето на проблемот поаѓаат од гледиштето според кое вредноста на парите треба да биде врзана за вредноста на златото (во современи услови и за некоја друга стока или за кошница на стоки) и б) современи теории, кои поаѓаат од важноста на целите кои треба да се постигнат преку парите, и тогаш на таа цел се подложува создавањето на парите.

За првите проблемот се сведува на тоа како да се одржува вредноста на паричната единица во фиксен вредносен однос со определената количина на злато, и покрај тоа што, поради процесот на дематеријализација на парите, паричниот оптек евентуално не се поклопува со количината на монетарно злато. Во оваа група спаѓаат двете најстари теории за создавање на парите: Currency и Banking теориите. Со оглед на тоа што проблемот на создавањето на парите го разгледуваат во услови на функционирање на системот на златното важење, двете теории на централната банка, како на

институција која се грижи за паричниот оптек, ѝ оставаат пасивна улога. Таа

треба да внимава оптекот на парите да се приспособува на потребите на прометот. Разликата меѓу нив е во начинот на кој треба да се постигне тоа.

Currency теоријата поаѓала од стојалиштето дека волуменот на вкупниот оптек (и златници и златни сертификати, ако биле истовремено во оптек) може да се движи само како што би се движел волуменот на оптекот кога во прометот би биле само златници. Со издавањето на банкноти кои не би биле во целост покриени со злато, а би се надминал споменатиот волумен на оптекот, би дошло до пораст на цените, т.е. би настанала инфлација.

Banking теоријата, пак, сметала дека е доволно ако банкнотите се секогаш заменливи за злато. Ова стојалиште само ја отсликува практиката кога банките издавале банкноти врз основа на стоковни меници, а вкупниот оптек можел да ја надмине златната подлога но, притоа, да не се зголеми нивото на цените. Тоа било можно поради тоа што, ако во прометот имало поголема количина пари, вишокот банкноти се враќал во централната банка, во согласност со нивната конвертибилност во злато.

Од веќе реченото се гледа дека Currency теоријата примат му дава на оптекот на парите, додека Banking теоријата цените ги сметала за примарна појава. Според Banking теоријата оптекот на пари се рамни според нивото на цените. Големата емисија на банкноти нема да предизвика пораст на цените, туку враќање на банкнотите во централната банка. Тоа е така сèдодека се одржува нивната конвертибилност во злато. Од овој аспект работата на емисија на банкноти е само една од банкарските работи која треба да се води според принципите на здраво банкарско работење. Во крајна линија двете теории сметаат дека златото единствено може да биде стандард на вредноста, а оптекот на парите, во крајна линија, мора да се адаптира на расположливото злато (во Currency теоријата тоа се прави уште при


79

емисијата на златни сертификати, а во Банкинг теоријата тоа следи на барање банкнотите да се заменат за злато). Со зголемувањето на практиката парите да се создаваат со проста одлука на монетарните власти се појавија теории кои создавањето на парите го подложуваат на целите кои треба да се постигнат преку парите. Теоријата на неутрални пари поаѓа од историскиот факт дека парите во процесот на стоковната размена се само средство со кое се олеснува и унапредува размената (наспроти натуралната), придонесувајќи за интензивирање и зголемување на стопанските активности (врз основа на продуктивноста, иновативноста...). Тие не би требало битно да се променат со употребата на парите. Улогата на парите треба да се сведе само на ефектите кои произлегуваат од нивните карактеристики како понапредно средство за размена. Тоа значи дека стопанскиот процес би требало да се одвива така како што би се развивал ако во стопанството не би постоеле пари. Факт е, меѓутоа, дека во стоко-паричното стопанство доаѓа до извесни промени од чисто монетарна природа, како што се несразмерното зголемување и намалување на паричниот оптек, што влијае и врз текот на производството и врз текот на размената. Станува збор за инфлацијата и дефлацијата преку кои се врши поместување во реалните доходи. Поради тоа тие се несакана последица од интервенцијата на парите. За да се остранат штетните влијанија врз стопанската дејност од страна на парите се бара нивна неутралност. Тие, во крајна линија, треба да овозможат, како во натуралната размена на добра, стоката и услугите да се разменат за стока и услуги. Тоа се постигнува на тој начин што во парите кои некој ги поседува секогаш е отелотворена жртва со која тие пари се стекнати. Од реченото произлегува дека неутралноста на парите може да се обезбеди само доколку не би се менувала нивната количина во оптек (под претпоставка дека веќе била остварена рамнотежа на пазарот). Нови пари можат да се создаваат само во онаа мера во која парите што се во оптек биле тезаурирани или уништени. И обратно, до повлекување на пари од оптек може да дојде во онаа мера во која тезаурираните износи на пари се вратиле во промет (се детезаурирале). Во примената на теоријата на неутрални пари нема место за создавање пари со кои би се плаќале државните потреби. Државата нив треба да ги задоволува со приходите што ги остварува преку даноците и другите давачки, односно средства обезбедени по пат на заеми, а не со печатење на пари, зашто таквите пари немаат покритие во некаква претходна продажба. Државата за нив не дала ништо. Со нив се надминува волуменот на пари со кој се одржува рамнотежа на пазарот, односно тој влијае инфлаторно. Исто така, од иста причина, ни банките не смеат да создаваат жирални пари отворајќи им сметки на своите комитенти над износот кој кај нив е положен. Целта на неутралните пари е да се исклучи секое влијание врз цените од страна на парите (вредноста на парите е стабилна), а промените во цените да бидат условени од промените на страната на стоката. Меѓутоа, овде се појавуваат извесни тешктии во теоријата на неутрални пари. Нема проблеми доколку промените во цените на одделни производи (кога едни паѓаат, а други растат) не предизвикуваат промени во општото ниво на цените. Но, ако се случи количеството на одделни видови на стока да се намали или зголеми (поради болести, исклучително добра или слаба жетва) може да дојде до пораст или паѓање на општото ниво на цените. Со таквата

промена на вредноста на стоките се менува и вредноста на парите, со оглед на тоа што општото ниво на цените е реципрочна вредност на парите. Притоа, се поставува прашањето дали можат да се сметаат за неутрални парите чија вредност се менува? Теоретска тешкотија се појавува особено ако дојде до постојано општо зголемување на производството (преку постојано формирање на нов реален капитал). Во тој случај, обезбедувањето на неутралноста на парите преку одржувањето на нивната количина на непроменето ниво ќе доведе до паѓање на општото ниво на цените, и тоа во иста мера со која би се зголемувало производството. Тоа значи дека стопанството би било во релативна дефлација. А дефлацијата го кочи производството. Во ваква ситуација парите не се неутрални, туку влијаат негативно врз стопанските движења. Со тоа се губи смислата на неутралните пари. Тие не би требало да го кочат слободниот развој на стопанството. Проф. Мајхснер7 укажува дека има автори кои тврдат оти ниту во споменатиот случај не е потребно да се зголеми количината на пари. Паѓањето на цените поради зголемување на производството не мора да доведе до депресија, бидејќи и производните трошоци ќе мораат да го следат движењето на општото ниво на цените и според тоа производните трошоци ќе се намалат во иста пропорција како и цените на готовите производи. Новото ниво на цените, додуша, ќе биде пониско од досегашното, ама меѓусебните односи на одделни цени, а особено односот меѓу цената на чинење и цената на продажба на одделни производи, ќе остане ист. Проблем е, меѓутоа, што сите цени не реагираат во иста мера и со иста брзина на промените кои произлегуваат од страна на парите. На таквите промени почуствителни се цените на готовите производи, додека производните трошоци (надници, плати, закупнини, камати и др.) се помалку чувствителни. Кога и овие трошоци би оделе во чекор со движењето на цените на готовите производи, нивното паѓање не би влијаело на производството. Во спротивно, паѓањето на цените на готовите производи би значело и паѓање на рентабилноста на производството, евентуално и загуби за производителите. Ова значи дека парите би биле неутрални кога би можело да се елиминираат сите нееластичности во цените и трошоците на производството. Но, тоа не е можно поради нееластичноста на споменатите производни трошоци. Споменатите проблеми во примената на теоријата на неутрални пари се надминуваат со нејзино модифицирање. Наместо цените да се адаптираат и стабилизираат на количината на парите во оптек која не се менува, а со цел да се исклучи влијанието на парите врз цените, во модифицираната теорија на неутрални пари (за создавање на пари) се поаѓа од тоа стабилното ниво на цените да се држи со регулирање на паричниот оптек. Тоа значи дека цените се земаат како мерило за создавање на парите. Притоа, со регулирањето на оптекот на парите би се менувало нивото на еластичните цени на тој начин што односот на еластичните и нееластичните цени постојано би се одржувал во определена рамнотежа. Проблем е, меѓутоа, на која група производи ќе се одржува стабилна куповната сила на парите. Кој индекс на цени ќе биде меродавен: дали општиот индекс, дали индексот на цените на големо или индексот на цените на мало.

7 Д-р Вјекослав Мајхснер : Основи науке о новцу, Скопје, 1956, стр. 208.


81

Со оглед на тоа што стабилизацијата на определена група на добра појмовно се приближува кон пари со стабилна куповна сила, што е и смислата на неутралните пари, може да се каже дека модифицираната теорија е варијанта на теоријата на неутрални пари.

Со замената на постулатот на неутрални пари - од неменување на количината на пари во оптек во одржување на стабилно ниво на цените со регулирање на паричниот оптек (стабилизација на куповната сила на парите) – се надминуваат едни, но се јавуваат други проблеми. И стабилизирањето на куповната сила на парите има несакани последици. Најчесто се наведуваат два примери. Контрапродуктивно е одржувањето на стабилност на цените во случај кога се намалуваат трошоците за производство поради подобрување на техничките и организационите услови на самиот производствен процес. Објективно, тие би морале да паднат. Но, ако не дојде до тоа поради стабилизирањето на куповната сила на парите, би дошло до поместување во производството предизвикано исклучиво од страна на парите. А нели тие треба да бидат неутрални? Втор пример е монополистичкото зголемување на цените од било кој вид. Порастот на цените на некој производ или услуга влијае врз помало или поголемо зголемување на нивото на цените. Напорот да се одржи стабилно тоа ниво бара да се намали паричниот оптек. Меѓутоа, со тоа би се извршил притисок на цените на сите производи и услуги, значи и на оние кои не биле монополистички условени. Со тоа монополистите ќе бидат лишени од користа која, со зголемување на цените, настојувале да ја постигнат. Но, лишувањето би било само номинално, бидејќи сите цени би паднале сразмерно. Сепак, тоа всушност би значело реална загуба за сите други приматели на приходи.

Од досега реченото произлегува дека ниту неутралните пари (пари чија количина во оптек е константна) ниту парите со стабилна куповна сила (пари чија количина се регулира така што нивото на цените да биде стабилно) не го решаваат проблемот на создавањето на пари. Првиот пристап е пречка за појава на нови производни можности, а вториот е контрапродуктивен во валоризирањето на ефектите од подобрувањето на техничките и организационите услови на самиот производствен процес. Решението е во модифицирањето на самиот поим на неутрални пари. Тие се неутрални ако ги следат промените во производството врз основа на цените кои се во согласност со производните трошоци. Тоа значи дека оптекот на парите треба постојано да се адаптира на движењето на количината на стока (на производството), на зголемувањето кое настанува поради формирање на нов реален капитал, односно на намалувањето кое настанува поради уништувањето на постојниот реален капитрал. На тој начин би се постигнало нивото на цените да биде постојано, а тоа, имајќи предвид дека нивото на цените е функција на вредноста на парите, би значело дека се одржува стабилна куповна сила на парите. Врз основа на начелата од кои се раководеле централните банки во создавањето на пари се развила нова теорија која настојувала да ги избегне слабостите на теоријата на неутрални пари и на нејзината модифицирана варијанта. Се работи за ex post теоретско образложение на практиката кое го дал Бендиксен и е познато како класично создавање на пари. Појдовна основа му е барањето парите да не влијаат врз цените, така што сите нивни промени би се должеле само на случувањата на страна на стоката, а причината за тоа никогаш не би била од страна на парите. Тоа значи дека

парите треба да се создаваат на тој начин што ќе се исклучи секое нивно влијание врз цените, било во насока на нивен пораст било во насока на нивно паѓање. За да го објасни механизмот на создавање на пари, авторот, производството во една стопанска заедница го дели на производство на потрошни добра и на производство на капитални добра, а улогата на парите во стопанскиот процес ја сведува на посредување во распределбата на добрата. Притоа, создавањето на парите го поврзува со производството на потрошни добра. Пари се создаваат само кога се произведуват потрошни добра. Според него, во сферата на распределбата циркулираат само потрошни добра, а парите учествуваат во прометот само на таква стока. Со пари се купуваат само потрошни добра. Парите не се упатница на капитални добра.

Исклучувањето на влијанието на парите врз цените се постигнува на тој начин што пари се издаваат (емитираат) преку кредити, врз основа на акцептирани стоковни меници. Меницата служи како доказ дека стоката е навистина произведена. Со акцептот се докажува дека стоката со дадената цена има пласман, а со есконтирањето се обезбедува враќање на парите во установата која ги создала. Со тоа тие исчезнуваат од оптек истовремено со напуштањето на стоката од диструбутивната сфера и со нејзиното влегување во консумтивната сфера. Влегувањето на парите во оптек значи нивно создавање, а исчезнувањето на парите од оптек значи нивно уништување. Проширувањето на производните капацитети (зголемувањето на капиталот) е можно само ако се оствари вишок на потрошни добра, кој е потребен за подмирување на трошоците за инвестирање (за издржување на работниците кои работат на производство на капитални добра), т.е. со реална заштеда. Зголемувањето на капиталните добра може да биде само толкаво колкави се реалните заштеди. Производството на капиталните добра зависи од сумата на пари добиена од продажбата на доброволно заштедените потрошни добра.

Од реченото следи дека капиталот не се зголемува со печатење на пари. Меѓутоа, ако на некој субјект кој сака да го зголеми капиталот му се стави на располагање извесна сума пари која не е добиена од продажба на заштедени потрошни добра (дополнителна сума на пари), дополнителната куповна сила ќе предизвика зголемување на општото ниво на цените. Таквото создавање на пари би било инфлаторно. Примателите на таквата сума ќе им конкурираат на постојните приматели на приходи, така што тие за нив ќе можат да купат сразмерно помал дел на потрошни добра кои се наоѓаат на пазарот. Тоа значи дека вишокот на потрошни добра би се изнудил преку зголемување на општото ниво на цените, т.е. со присилување на примателите на приходи да трошат помалку консумтивни добра.

Значи, покрај со доброволно штедење, капитал може да се создава и со присилно штедење. Притоа, пресудно е што паричните капитали (со кои се купуваат капитални добра) се создаваат со смалување на потрошувачката на консумтивни добра, било доброволно, било присилно.

Создавање на пари како средство на конјунктурна политика. Во досега изложените теории за создавање на пари клучно беше сфаќањето за парите како индиферентен учесник во стопанските случувања. Парите се само средство кое ја олеснува размената на производството, но не треба да влијаат врз стопанските случувања. Промените во нивото на цените преку


83

инфлацијата и дефлацијата кои понекогаш се појавуваат поради интервенција на парите се несакани појави.

Наспроти теоријата на неутрални пари или на пари со стабилна куповна сила, во практиката си проби пат и теоријата на пари како средство на конјунктурната политика. Се појави како теоретско образложение на практиката преку создавањето на пари да се влијае врз стопанските движења, со цел да се постигнат определени економско-политички цели. Отпрво, на пример, во случај на војна, се вршела прераспределба на националниот доход по пат на инфлација. Потоа, се сфатило дека со експанзијата и со контракцијата на оптекот на пари преку кредитната политика може да се влијае врз текот на конјунктурата (да ги ублажува тенденциите на абнормален просперитет и абнормална депресија). Најпосле, во парите се видела сила која може да се искористи за остварување на подинамичен развој преку зголемувањето на реалните инвестиции, над волуменот од т.н. реално штедење. Според проф. Мајхснер (223), Шумпетер поставил теза дека монетарната и кредитната политика мораат да се рамнат спрема целокупната стопанска ситуација и така да станат средство за регулирање на стопанскиот тек. А. Хан укажал на творечката сила на „дополнителниот кредит” (кредитот кој ги надминува вистинските заштеди) во формирањето на новиот производствен капитал. Џ. М. Кејнс препорачал остварување на полна вработеност, не само како социјално препорачлива цел, туку и како главен и единствено сигурно уочлив елемент на целосно искористување на потенцијалниот капацитет на едно национално стопанство.

Остварувањето на споменатите можности е во директна врска со создавањето на пари во националната економија, но и со неизбежното ангажирање на државата преку својата фискална политика и својот буџет, во реализацијата на покомплексна макроекономска политика на земјата. Централната банка има свои инструменти и политики (политика на есконтна стапка и политика на отворен пазар) преку чија примена може да даде свој придонес во остварувањето на нејзините цели и задачи во врска со вредноста на парите и обемот на производството и прометот, меѓутоа, таа е немоќна сама, со монетарни средства, да го стимулира стопанството, односно да го решава проблемот на невработеноста, а тоа да не предизвика деструкции. Особено не, откако, по Големата депресија во триесеттите години на минатиот век, се сфати дека понудата (производството) веќе не е главна причина на стопанските дејности и нивна конечна цел, туку побарувачката (потрошувачката). Во променетите општествено-економски услови се сфати дека во недостигот на ефективна побарувачка е главната причина за невработеноста. А ако таа не е доволна тогаш државата треба да троши над своите приходи преку т.н. дефицитно финансирање.

Развиените економии во светот неколку децении, со извесни падови и подеми во растот и вработеноста, успешно ги координираа монетарната и фискалната политика. Меѓутоа, во најголемата финансиска и економска криза во светот (2007-2009) по Големата депресија, се покажа дека (во недостиг на светска валута) тие станаа немоќни да обезбедат заздравување на стопанствата (вклучување и на преткризни стапки на невработеност) и покрај минимални каматни стапки и огромни дефицити во буџетите и во платните биланси. Се покажа дека нема основи за неограничена примена на политика на ефтини пари и на дефицитно финансирање. Делувањето на парите е моќно, но само доколку со нив успешно се управува. Во спротивно тие

делуваат деструктивно. Во претходните глави веќе рековме дека со печатење на пари во едно национално стопанство не се создава богатство. Проблем е, меѓутоа, што во нерегулирани меѓународни монетарни односи во согласност со функциите на парите (вклучувајќи ја и функцијата на парите како светски пари), со примената на споменатите политики се врши прераспределба на светскиот доход. Тоа ја олеснува примената на споменатите политики, дури и кога е очигледно дека тие неповолно се одразуваат и врз развојот на развиените национални економии. Ова особено се забележува во САД.

Од досега реченото произлегува дека создавањето на пари не е проблем што се решава еднаш засекогаш. Решенијата зависат од степенот на развојот на општетсвено-економските односи во одделни национални економии и од начинот на кој се регулирани меѓународните монетарни односи, особено од односот кон функцијата на парите како светски пари. Од тоа во голема мера зависат организацијата на монетарно-кредитните системи и целите на монетарно кредитните политики во одделни национални економии Втор дел

МОНЕТАРНО-КРЕДИТЕН СИСТЕМ И ПОЛИТИКА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

12. Паричниот систем како сегмент на економскиот систем

Имајќи ја предвид улогата и значењето на парите во современите пазарни економии и во односите меѓу нив, секоја држава поединечно и сите заедно, на меѓународен план, настојуваат да го унапредуваат работењето со парите во националните граници и во меѓународните односи. Со оглед на тоа што за парите во меѓународните плаќања (уредувањето и проблемите) веќе зборувавме, во овој дел ќе се задржиме поконкретно на уредувањето на работењето со пари во Република Мекедонија и, по потреба, заради споредба, и во други земји. Тоа значи дека ќе се запознаеме со паричниот систем на Република Македонија, но не како изолиран сегмент на економскиот систем, туку како негов значаен интегрален дел. Притоа, поаѓајќи од карактеристиките на хартиените парични системи (кога во прометот се наоѓаат пари кои немаат полна материјална вредност, туку кредитни пари) ќе зборуваме за монетарно-кредитен систем, односно за кредитно-монетарен систем, со оглед на тоа што во регулирањето на количината на пари во оптек- креирањето на кредити има доминантно значење. Во овој контекст, под кредитен систем ќе се подразбира регулирањето на односите меѓу НБРМ и деловните банки, а не на кредитниот систем со кој се регулираат односите меѓу субјектите што даваат заеми и оние што примаат заем (на пример, деловните банки). И покрај поврзаноста и единството на овие системи, тие треба и да се диференцираат, бидејќи сите пари денеска се кредитни пари, но секој кредит не е и емисија на пари. Сраснатоста меѓу монетарниот и кредитниот систем почива врз фактот што парите на централната банка служат како основа за одобрување на кредити од страна на деловните банки, иако и самите банки имаат можност да


85

креираат кредити, но во помал обем (како што веќе споменавме во делот на создавање на пари). Тоа значи дека монетарниот и кредитниот систем можат само истовремено да ги остваруваат посебните улоги преку единствената улога на монетарно-кредитниот систем, која се состои во тоа стабилно да го „храни” стопанството со пари за да ги реализира производите и услугите (преку регулирањето на пари во оптек), а, притоа, да обезбеди стабилност на националната валута, при задоволителна динамика на растот на производството и вработеноста. Ова значи дека кредитно-монетарниот систем во исто време е и посебен и интегрален дел на економскиот систем на земјата. Суштествено е што успешно може да функционира само доколку на

кредитно-монетарната политика не ѝ се наметнуваат задачи од

макроекономската политика кои ги надминуваат можностите кои произлегуваат од улогата на парите во една монетарна (пазарна) економија. Во остварувањето на споменатата улога примарно значење има НБРМ, но таквата своја улога таа не може ефикасно да ја остварува без деловните банки, како самостојни финансиски институции кои работат според начелата на банкарското работење - ликвидност, солвентност и рентабилност. Лошото работење на деловните банки ги намалува ефектите од работењето на централната банка (иако, се разбира, и централната банка може негативно да влијае врз работењето на деловните банки). И затоа не е случајна високата меѓусебна поврзаност на централната со деловните банки. Централната банка е „банка на банките”, а деловните банки се под голема контрола од страна на централната банка.

13. Кредитно-монетарен систем на Република Македонија

13.1. Поим, развој и институции

Кредитно-монетарниот систем е збир на правни прописи со кои се воспоставува паричната единица на земјата и се утврдува нејзината вредност во однос на паричните единици на другите земји; се регулира емисијата на пари и начинот на плаќањата во земјата и во странство; се определува кои од инструментите кои можат да се користат како прометно и платежно средство треба да се сметаат за пари; се определува положбата на стопанските субјекти и нивната надлежност во одлучувањето за прашањата на стопанисувањето врзани за парите и мотивите на нивното однесување; се определуваат рамките за користење на монетарната политика како начин за насочување на стопанските текови и друго. Со него, значи, се уредуваат сите прашања од суштествено значење за функциите на парите во општествено-економскиот живот на една заедница. Развојот на кредитно-монетарниот систем на независна и суверена Република Македонија отпочна со донесувањето на Законот за паричната единица и на Законот за Народната банка на Република Македонија, на 27 април 1992 година. Тогаш е утврдено дека парична единица на Република Македонија е денарот, а тој се дели на 100 дени. Книжните и кованите пари кои гласат на денар се единствено законско средство за плаќање на територијата на земјата. Сите права и обврски по работи кои гласат на пари, а се склучени на територијата на земјата, како и сите вредности и износи, се

искажуваат во износи кои гласат на денари. Во Законот за паричната единица се утврдува дека курсевите на странски валути на денот на влегувањето во сила на тој закон ќе ги утврди Народната банка на Република Македонија. Во Законот за Народната банка на Република Македонија се уредува организацијата и работата на Банката. Меѓу другото се утврдува дека Народната банка на Македонија: - е емисиона банка; - е самостојна и одговорна за стабилноста на домашната валута, за монетарната политика и за општата ликвидност на плаќањата во земјата и кон странство; - таа го регулира количеството на пари во оптек; - за нејзините обврски гарантира Република Македонија, а самата не презема обврски за плаќање, наместо други правни и физички лица, врз основа на својата одговорност за општата ликвидност на плаќањата во земјата и спрема странство; - заради обезбедување стабилност на домашната валута и регулирањето на количеството на пари во оптек, на крајот на тековната година донесува проекција на монетарно-кредитните движења за следната година. Врз основа на таа проекција, Собранието на Република Македонија донесува одлуки за целите на монетарно-кредитната и девизната политика. До воведувањето на сопствен паричен систем, на подрачјето на Република Македонија се применуваше монетарно-кредитниот систем што важеше на територијата на Социјалистичка Федеративна Република Југославија, чија конститутивна единица беше и Република Македонија. Единствениот монетарен систем на поранешната држава го сочинуваа народните банки во републиките заедно со Народната банка на Југославија. И покрај постоењето на народни банки на републиките, само Народната банка на Југославија беше овластена да врши емисија на хартиени и ковани пари, а сите плаќања, обврски и побарувања во Југославија се искажуваа во динари. Интересна епизода е што монетарното осамостојување на Република Македонија не почна со воведување на вистински пари - денари, туку со вредносни бонови - денари, кои ги издаде Народната банка на Македонија заменувајќи ги југословенските динари со вредносни бонови во однос 1: 1. Вистински книжни и ковани пари - денари (и дени) беа пуштени во оптек на 10 мај 1993 година. Вредносните бонови беа заменети со хартиени и со ковани пари во однос 100:1, односно за 100 денари вредносни бонови се добваше 1 денар. Тоа значи дека во процесот на замената на вредносните бонови за вистионски пари - денари се изврши и деноминација на националната валута. Тоа беше потребно поради високата инфлација во земјата што му претходеше на овој потег на монетарната власт во земјата. Со извршената деноминација на денарот значително се намалија трошоците за изработка на парите (помала количина парчиња пари), на граѓаните им се олесни манипулирањето со парите (со помалку парчиња пари остваруваа трансакции со поголема вредност), се поедностави евиденцијата во деловните книги во вршењето на платниот промет во земјата, се раскина врската со поранешниот југословенски динар итн. За причините кои влијаеја на споменатиот развој се споменуваат неколку, а сите заедно го објаснуваат и оправдуваат. Поради турбулентното распаѓање на поранешната држава, монетарното осамостојува на Република Македонија мораше да се изведе мошне брзо. Во недостиг на адекватни


87

сопствени печатарски капацитети за производство на вистински пари, излезот беше најден во печатење на привремени пари - вредносни бонови. Важен фактор е и намерата новата валута да се воведе откако ќе се надмине нестабилноста и високата инфлација, со цел вистинските пари да не се поврзуваат со очекуваното чувствително девалвирање на нивната вредност. Зашто, во моментот кога беа воведени боновите месечната стапка на инфлација изнесуваше 86%. Набрзо таа се намали на 72,4%, а до крајот на 1992 година беше сведена на просечно месечно ниво од 16,1% (со тоа што кон крајот на 1992 година инфлацијата достигна 1925%, но пред сè како резултат на инфлацијата создадена во првите четири месеци од годината, кога земјата сè уште беше во динарската монетарна зона). Во април 1993 година порастот на цените на мало изнесуваше само 3,4% на месечно ниво (иако до крајот на годината цените пораснаа за 230%). Надолниот тренд продолжи и понатаму за во јули 1994 година да се забележи и дефлација, намалување на цените од 0,6%, иако до крајот на годината инфлацијата изнесуваше 55,4%. За 1995 година се оствари пониска стапка на инфлација од планираната. Карактеристично е што по 1994 година обезвреднувањето на вредноста на денарот беше помало од стапката на инфлацијата. Веќе споменавме дека клучни институции на монетарно-кредитниот систем во Република Македонија се Народната банка и деловните банки. Народната банка на Македонија е централна и највисока банкарска институција, „банка на банките”. Деловните банки, пак, преку својата кредитна политика, кога одобруваат повеќе кредити отколку што се примените депозити, креираат пари и поради тоа се значаен сегмент на паричниот систем. Поради таквата нивна активност тие се под строга контрола на централната банка. За ефикасноста на монетарно-кредитниот систем придонесуваат и други небанкарски институции кои вршат финансиски активности, како што се: Македонска берза на долгорочни хартии од вредност, Пазарот на пари и краткорочни хартии од вредност, Фондот за осигурување на депозитите и др.

13.2. Улогата и функциите на Народната банка

Првобитно определената улога на Народната банка на Република Македонија, со Законот од 1992 година, е надоградувана со законите од 1996 и 2002 година. Притоа, акцентот е ставан на нагласување или допрецизирање на одредбите од првиот закон, но со ориентација кон јакнење на независноста на Народната банка на Македонија во остварувањето на

функциите што ѝ се доверени со закон. При остварувањето на функциите

Народната банка и членовите на органите надлежни за донесување одлуки не бараат и не добиваат инструкции од органите на државната власт и од органите на државната управа. Намерата е да се елиминираат притисоците од било кој вид емисијата на пари да се стави во функција на остварување на цели кои се надвор од улогата на парите во општествената репродукција. Со законот од 2002 година Народната банка е дефинирана како централна банка на Република Македонија и како единствена емисиона банка во земјата. Нејзина основна цел е одржување на ценовната стабилност, односно, Народната банка ја подржува економската политика на земјата и финансиската стабилност, без да се загрози остварувањето на

основната цел, почитувајќи ги начелата на пазарната економија. Во овој контекст мошне илустративна е одредбата според која Народната банка може

на државата да ѝ одобрува само краткорочни кредити или позајмици со рок

на враќање до еден ден. Во рамките на своите права и одговорности Народната банка на Македонија ги врши следните функции: - ја изготвува и ја спроведува монетарната политика; - ја регулира општата ликвидност на банкарскиот систем; - ја регулира ликвидноста во плаќањата спрема странство; - ја спроведува политиката на девизниот курс на денарот; - управува и ракува со девизните резерви; - го уредува платниот систем во согласност со закон; - ги координира плаќањата и порамнувањата на сметките меѓу банките и врши дистрибуција на готовина; - врши супервизија на банките и штедилниците; - издава книжни и ковани пари; - откупува ретки и оригинални монети од тлото на Република Македонија; - врши работи за сметка на органите на државната власт и органите на државната управа и - ја претставува Република Македонија во меѓународните финансиски институции. Наведените функции се стандардни за сите централни банки. Ако се има предвид дека и целите на централните банки, со поголема или помала нагласка, им се слични, јасно е дека создавањето пари со истовремено одржување на стабилноста на вредноста на домашната валута е првенствена задача на централните банки. Таа задача тие ја остваруваат преку спроведувањето на монетарно-кредитната политика (во чија основа е регулирањето и управувањето со паричната маса). Централната банка на САД има задача да придонесува и за зголемување на вработеноста. За кредитно-монетарната политика во Република Македонија повеќе ќе зборуваме во наредната глава, откако ќе видиме како се создаваат денарите.

13.3. Систем на емисија на пари во РМ

Од законската одредба, според која основна цел на емисионата банка

во земјата е одржувањето на ценовната стабилност, произлегува дека Република Македонија се приклонила кон примена на теоријата на неутрални пари. Тоа доаѓа до израз и во одредбата според која Народната банка ја поддржува економската политика на земјата и финансиската стабилност, без да се загрози остварувањето на основната цел, почитувајќи ги начелата на пазарната економија. Тоа значи дека во зачувувањето на куповната сила на парите се гледа гаранција за остварување на одржлив економски раст. А поддршката на економската политика на земјата од страна на централната банка не треба да го загрози остварувањето на основната цел - одржување на ценовната стабилност, врз основа на почитување на начелата на пазарната економија.

Во овој контекст само ќе потсетиме дека парите имаат своја внатрешна и надворешна вредност, односно куповна сила во земјата и интервалутна


89

вредност, а пазарното одржување на нивната меѓусебна зависност е од суштествено значење за остварување на одржлив економски раст. Допуштената поддршка на економската политика на земјата отвора простор и за примена на теоријата за создавање на пари како средство на конјунктурната политика, но со обврска да не се загрози ценовната стабилност.

Од ваквите определби произлегува дека со регулирањето и управувањето на количината на пари (денари) во оптек не треба да се очекува остварување на цели надвор од улогата и функцијата на парите во националното стопанство. Парите се важни за непречено одвивање на репродукцијата, но со печатењето на пари над обемот што го бара реализацијата на произведените стоки и услуги, при одржување на ценовна стабилност, на ниво на националната економија не се создава богатство, туку само се врши прераспределба. Затоа, суштествено е, во услови на урамнотежени односи, со зголемувањето или намалувањето на количината на пари во оптек да се избегне влијанието на парите врз цените на стоките и услугите. Тоа значи дека регулирањето на количината на пари во оптек треба да биде во функција на остварување на реалните стопански движења во услови на слободно делување на пазарните законитости, а притоа да се одржува ценовната стабилност. Ова значи дека во оптек не треба да има ниту повеќе ниту помалку пари, отколку што е тоа неопходно за реализација на произведените стоки и услуги, а притоа, вредноста на денарот (интерна и екстерна) да се одржува стабилна. Ако има повеќе пари во оптек ќе дојде до пораст на цените, со сите реперкусии што произлегуваат од тоа, особено на планот на запоставувањето на напорите за зголемување на квалитативните фактори на стопанисување, бидејќи, во услови на постојан пораст на цените, сè што се произведува може да се продаде. И обратно, ако количината на пари во оптек е помала од потребната ќе дојде до пад на цените и до дефлаторни притисоци во економијата, што е исто така неповолно за стопанските субјекти (поради демотивирањето од таквиот развој) и за националната економија (поради стагнацијата или опаѓањето на производството).

Од претходно реченото произлегува дека, во услови на хартиени парични системи, како што се современите парични системи, вклучувајќи го и македонскиот, регулирањето и управувањето со количината на пари во оптек е мошне сложена, но не и невозможна мисија. Барем сè додека се работи за задача како економски проблем. Задачата се усложнува ако со емисија на пари се сака да се решаваат или е изнудено да се решаваат проблеми (на пример, високата невработеност), кои треба да се решаваат со други средства (со поголеми сопствени заштеди и/или со позајмување на странски заштеди и со нивна рационална употреба). Веќе споменавме дека во теоријата во парите се гледа и сила која може да се искористи за остварување на подинамичен развој преку зголемување на реалните инвестиции над волуменот на т.н. реално штедење. Меѓутоа, тука постои ризик доколку не се покаже економска оправданост на таквите инвестиции. Во таков случај би дошло до пораст на цените, односно емитираниот „дополнителен капитал” и со таква намера би завршил како неуспешно инфлаторно финансирање на развојот.

Во овој контекст само ќе потсетиме дека во економиите чии национални валути имаат и меѓународна улога, неуспешната употреба на

„дополнителниот кредит” завршува и со прераспределба на светскиот доход (преку порастот на цените во светското стопанство), додека во земјите чии национални валути немаат таква улога прераспределбата на националниот доход завршува во границите на националната економија. Не е случајно што САД, подолг период, води лабава монетарна политика, додека повеќето други земји тоа не смеат да си го дозволат, со оглед на неповолните последици за вредноста на националните валути. Споменатата политика се одразува и на вредноста на доларот, меѓутоа, во крајна линија, релативно помалку во САД отколку во другите земји, поради тоа што при инфлаторното финансирање иницијаторот остварува определени бенефити од прераспределбата на светско ниво.

Од улогата на парите во репродукцијата и нивниот дострел (можности и опасности), во услови на функционирање на книжни парични системи, произлегува потребата за изградување на ефикасна монетарна политика, со која ќе се регулира емисијата на пари, со тоа и количината на пари во оптек, а притоа да се обезбеди стабилност на домашната валута и ликвидност на банките и стопанството. Но, за ова во наредното поглавје. Најпрво за паричната маса, за нејзините компоненти, за механизмите за регулирање на паричната маса и за нејзините интеракциски врски со стопанските текови.

13.3.1. Парична маса

Сложеноста на задачата - регулирање на количината на пари во оптек, која би се решавала дури и само како економски проблем, произлегува од разновидноста на паричната маса, со оглед на тоа што таа не ги опфаќа само готовите пари туку и другите видови средства кои служат како пари (депозитни пари и различни финансиски форми кои вршат некои или сите функции на пари). Поимот парична маса означува збир на сите финансиски облици кои се сметаат за пари во стопанството на една земја. Со тоа се усложнува изнаоѓањето на потребната количина на пари т.е. оптимално ниво на паричната маса, според потребите на производството и прометот. Проблем е и вкупниот обем и структурата. Во крајна линија, таа се манифестира како долгорочен просек на отстапувања нагоре или надолу во однос на вистинската оптимална парична маса. Затоа, монетарно-кредитната политика постојано се става во положба (ex post) да се приспособува на веќе настанатите производно-финансиски процеси во стопанството и да врши неопходни коректури за да се отстранат нарушувањата што се појавиле.

Главниот тек во формирањето на паричната маса се краткорочните кредити што банките им ги даваат на субјектите од небанкарскиот сектор. Станува збор за банкарски пласмани во корист на секторот на стопанството, во корист на секторот на населението и во корист на секторот на државата. Притоа, стопанството е најголем корисник на краткорочни кредити.

На вкупното формирање на паричната маса значајно влијаат и ефектите од девизните трансакции меѓу домашните и странските резиденти, со оглед на тоа што во тековното работење постојано доаѓа до пораст и смалување на домашната парична маса паралелно со приливот и одливот на девизи меѓу земјата и странство. Притоа, се разбира, за формирањето на паричната маса суштествено е какво е салдото на девизните трансакции меѓу земјата и странство во определен период. Ако земјата


91

остварува суфицит во платниот биланс - тогаш доаѓа до зголемување на паричната маса, а ако остварува дефицит - тогаш доаѓа до намалување на паричната маса.

На формирањето на паричната маса влијае и прелевањето на немонетарни депозити (депозити кои не се опфатени во паричната маса, бидејќи со нив не можат да се вршат плаќања, на пример: орочените депозити) во монетарни и обратно, од монетарни во немонетарни. Доколку орочените депозити се претворат во депозити по видување доаѓа до зголемување на паричната маса, а доколку дел од депозитите по видување се претворат во орочени депозити доаѓа до намалување на паричната маса.

Монетарни агрегати. Заради поуспешно регулирање и управување со

количината на пари во оптек, монетарните власти, од компонентите на паричната маса, најшироко сфатена, креираат монетарни агрегати на паричната маса како индикатори за конципирање на монетарно-кредитната политика. Тоа се прави поради тоа што паричната маса ги опфаќа не само кованите и книжните пари, туку и разните други ликвидни финансиски форми, со оглед на тоа што многу од нив вршат и некои функции на пари. Притоа, се врши групирање на паричните средства според степенот на нивната ликвидност, од највисок до најнизок степен. Терминот монетарни агрегати се употребува како заеднички поим за различни групи на финансиски инструменти кои вршат функции на пари.

Различни земји користат разни монетарни агрегати како индикатори со чија помош може да се следи и разбира трансмисиониот механизам на монетарните процеси, односно да се разбере ефектот кој предизвикува нарушување на монетарната рамнотежа кај побарувачката на стоки и услуги, кај побарувачката на финансиски инструменти, како и на подрачјето на реалните стопански движења (производство, цени, платен биланс итн). Селекцијата и диференцијацијата (групирањето) на паричната маса треба да овозможи, од една страна, да се објаснуваат појавите во врска со функционирањето на парите, а од друга страна, да можат да се предвидуваат монетарните појави и процеси, со цел поефикасно да се остваруваат целите на монетарно-кредитната политика. Тоа значи дека треба да се креираат и утврдат такви агрегати и индикатори со кои ќе можат да се изградат модели преку кои ќе може да се согледа степенот на корелација меѓу промените на монетарните агрегати и реалните текови (варијабли) и да се оцени што е причина, а што последица во меѓусебните односи.

Постојат повеќе обиди да се формулира концепт за тоа што се подразбира под парична маса (под пари) во една земја. Авторите со теоретски пристап поаѓаат од функциите на парите (пред сè како прометно и платежно средство) и од нивната улога како фактор кој влијае врз тековите на стопанската активност, додека авторите со емпириски пристап поаѓаат од целите кои треба да се остварат во реалните стопански движења со искористувањето на функциите на парите. И кај едните и кај другите нема единствено гледиште за тоа што треба да опфаќа паричната маса.

Табела. 1.

Годишен пораст на монетарните агрегати (крај на период, во %)

M1 М2 М4

1996 -3,1 -1,1 -0,6

1997 15,2 22,9 19,0

1998 8,5 14,4 13,4

1999 29,8 29,7 29,6

2000 12,3 24,4 21,8

2001 14,5 66,3 61,7

2002 3,5 -8,0 -9,8

2003 4,4 18,4 16,0

2004 5,8 18,9 17,0

2005 6,4 15,5 15,0

2006 17,9 24,8 25,0

2007 30,7 28,1 29,3

2008 14,5 7,1 11,2

Графички приказ на горната табела

Извор: Проф. д-р Љупчо Трпески , Монетарна економија – Скопје, 2010

Теоретичарите се единствени дека готовите пари и депозитите по

видување спаѓаат во паричната маса. Помалку се единствени за тоа дали орочените депозити треба да се сметаат за дел на паричната маса. Некои во паричната маса ги вбројуваат уште и депозитите од небанкарските финансиски институции (штедни и кредитни здруженија и осигурителни друштва), а некои сметаат дека во паричната маса треба да се вклучат и кредитните линии кои банките им ги одобруваат на своите депозитари врз основа на нивните положени депозити (значи, и правата на добивање кредит).

Практичарите поаѓаат од тоа дека паричната маса (и монетарните агрегати) треба да се набљудуваат од аспект на практичните потреби на монетарната политика.Тоа значи дека монетарните агрегати треба да бидат така дефинирани да овозможат силна и стабилна функционална поврзаност

-15

-5

5

15

25

35

45

55

65

75

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

M1 М2 М4


93

со реалните стопански движења, односно да можат да се употребат за креирање на монетарната политика (било експанзивна било рестриктивна) и за следење на ефектите од нејзиното остварување. Може да се каже дека монетарните агрегати се конструираат и според конкретните проблеми кои се истражуваат. Притоа, за анализа на определени проблеми се користат агрегати во кои паричната маса е „потесно” или „пошироко” дефинирана. Во првиот случај станува збор за средства кои служат како средство за размена, додека пошироката дефиниција на парите се засновува врз критериумот на ликвидност на одделните облици на финансиски инструменти.

Вкупната парична маса, според методологијата на НБРМ, која е

усогласена со меѓународните стандарди и критериуми, како во поглед на дефинирањето на пооделните финансиски инструменти, така и во поглед на секторите кои држат одделни монетарни агрегати, е дефинирана со агрегатите М1, М2, М3 и М4 и брзината на нивниот обрт.

-М1 (како најтесен монетарен агрегат) ги опфаќа готовите пари во оптек и депозитните пари (М1=ГП+ДП); тука, значи, влегуваат парите кои се директно средство за плаќање. Од чисто практични причини конструиран е поширок монетарен агрегат од М1 како М11 во кој влегуваат паричните средства од М1 и депозитите по видување во денари. Со депозитите по видување во денари не може директно да се врши плаќање, но тие можат брзо и лесно да се претворат во депозит со кој може директно да се врши плаќање. Станува збор за платите што голем број субјекти ги исплатуваат преку овој инструмент. Табела 2 Учество на готови пари во оптек во Ml (крај на период, во %)

ГПО/М1

1996 47,5

1997 55,2

1998 51,0

1999 47,0

2000 41,5

2001 42,5

2002 55,8

2003 53,5

2004 52,0

2005 49,1

2006 47,0

2007 44,8

2008 37,9

Графички приказ на горната табела

Извор: Проф. д-р Љупчо Трпески, Монетарна економија – Скопје, 2010

-М2 ги опфаќа паричните средства од агрегатот М1 и орочените

денарски депозити до една година, девизните депозити по видување и тие што се орочени до една година.

-М3 ги опфаќа паричните средства од агрегатот М2 и ограничените депозити, во кој влегуваат паричните средства чие користење е строго наменски определено (средства за отворање на акредитиви или за извршување на дознаки, за добивање на банкарски гаранции и др.).

-Монетарниот агрегат М4, покрај порано споменатите парични средства, ги опфаќа и таканаречените немонетарни депозити (тука влегуваат денарските и девизните депозити орочени во банките над една година и долгорочните кредитни обврски кон небанкарските субјекти и субјектите од недржавниот сектор). Со овој агрегат се сака да се согледа вкупниот потенцијал за трошење во економијата.

Од составот на монетарните агрегати видливо е дека во нив не се вклучени депозитите на државата. Тоа е затоа што НБРМ, со своите мерки и инструменти, не може да влијае државата да не троши повеќе од износот на средствата со кои располага, бидејќи државата тоа го прави преку создавањето буџетски дефицит.

Од составот на монетарните агрегати произлегува дека паричната маса претставува најликвидниот дел на финансиските инструменти. Но, тоа не значи дека другите инструменти (хартии од вредност, на пример) не се ликвидни. Сите содржат определен степен на ликвидност во зависност од можностите за нивно претворање во пари. Притоа, таа можност не треба да се изедначува со рокот на достасување на определени финансиски инструменти (хартии од вредност, на пример). Во земјите со поразвиени финансиски пазари тие имаат повисок степен на ликвидност, бидејќи можат да се продаваат секојдневно на пазарите на пари и капитал. Со оглед на разликите во развиеноста на споменатите пазари нормално е што постојат разлики во скалата на паричната маса од највисокиот (парите) до најнискиот степен на ликвидност на финансиските инструменти.

35,0

40,0

45,0

50,0

55,0

60,0

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

ГПО/М1


95

13.3.2. Механизми за регулирање на паричната маса

Механизмите преку кои централната банка ја регулира кредитната активност на деловните банки, а преку тоа и големината на паричната маса се: а) емисија на примарните пари и б) емисија низ процесот на монетарна (кредитна) мултипликација (емисија на секундарни пари).

а) Примарните пари (ПП) ги сочинуваат готовите пари во оптек (ГП) и парите на жиро сметките на банките (ЖС), т.е. ПП=ГП+ЖС. Креирањето на примарни пари (на паричната база, бидејќи тие, подоцна, како депозити се основа за емисија низ процесот на мултипликација) се врши преку: кредити на централната банка на деловните банки; кредити на централната банка на непосредни комитенти и преку ефектите кои произлегуваат од девизниот биланс на земјата (до пораст и смалување на паричната маса доаѓа напоредно со приливот и одливот на девизи меѓу земјата и странство). Тоа значи дека структурата на примарните пари ја сочинуваат депозитите на деловните банки и на непосредните комитенти и готовите пари во оптек.

Значењето на концептот на примарни пари се гледа во можноста преку регулирањето на нивната количина да се влијае врз регулирањето на вкупната парична маса.

Веќе рековме дека во составот на примарните пари влегуваат депозитите на деловните банки и на непосредните комитенти кај централната банка и готовите пари. Во составот на паричната маса влегуваат депозитите по видување на небанкарските сектори кај деловните банки и готовите пари. Со оглед на тоа што готовите пари се заедничка компонента и на паричната маса и на примарните пари постои коефициент кој го покажува односот меѓу масата на примарните пари и вкупната парична маса. Доколку коефициентот е релативно стабилен или предвидлив, централната банка може, преку креирањето на примарните пари (регулирање на квантумот) индиректно да ја регулира и количината на вкупната парична маса.

Ова е формулата преку која се изразува односот меѓу примарните пари и паричната маса:

М= м *ПП при што, М= вкупна парична маса, м= монетарниот мултипликатор, односно коефициентот кој воспоставува врска меѓу паричната маса и примарните пари, ПП= примарни пари.

Од формулата (М= м*ПП) произлегува дека вкупната парична маса (М) е еднаква на производот од примарните пари (ПП) и мултипликаторот (м). Од горната формула произлегува дека мултипликаторот м=М/ПП, а примарните пари ПП=М/м.

Монетарниот мултипликатор покажува за колку ќе се промени вкупната парична маса доколку дојде до промена на примарните пари. Доколку тој се зголемува, тоа значи дека поголем дел од примарните пари се трансферирал во парична маса и обратно.

Големината на монетарниот мултипликатор зависи од однесувањето на субјектите во однос на готовите пари. Доколку субјектите од небанкарскиот сектор држат повеќе готови пари отколку во депозит, монетарниот мултипликатор ќе биде помал и обратно. На големината на мултипликаторот

влијаат и одлуките на депозитните банки за тоа колку средства ќе држат на својата жиро сметка или во каса. Зголемувањето на износот во каса го намалува монетарниот мултиплокатор. Мултипликаторот ќе биде помал ако централната банка ја зголемува стапката на задолжителна резерва и обратно, ќе биде поголем ако ја намалува.

За да го прикажеме формирањето на врската меѓу примарните пари и паричната маса ќе се послужиме со примерот на проф. Ќировиќ. Да земеме дека на почетокот на еден период (година) износот на примарните пари бил 100 единици и да претпоставиме дека монетарниот мултипликатор е константа и да изнесува 1,5. Во овој случај паричната маса би морала да изнесува 1500 единици, со оглед на формулата М=м*ПП=1,5 *100= 1500

Овие односи се оперативно значајни кај проектирањето на паричната маса во наредниот период. Да претпоставиме дека Централната банка проектира пораст на паричната маса од 10% сметајќи дека таквиот пораст на

паричната маса оптимално ѝ одговара на вкупната економска политика,

односно дека претставува оптимална монетарна големина за проектирање на макроекономските движења. Тоа значи дека паричната маса во наредниот период би требало апсолутно да порасне за 150 единици, т.е. да достигне ниво од 1650 единици. Бидејќи централната банка во мултибанкарскиот систем не може непосредно да го регулира порастот на банкарските кредити како главен фактор на регулирање на паричната маса, постои можност централната банка да ја регулира експанзијата на примарните пари во таков сразмер (сооднос) кој при проценетиот монетарен мултипликатор ќе доведе и до формирање на проектираното зголемување на паричната маса. Под овие претпоставки, централната банка ќе изврши зголемување на примарните пари во износ од 100 единици, бидејќи таквиот прираст на паричната база при дадениот мултипликатор делува врз формирањето на прирастот на паричната маса во висина од 150 единици. Односно, новото ниво на паричната маса ќе изнесува 1650 единици доколку новото ниво на примарните пари е зголемено на 1100 единици, при непроменет мултипликатор од 1,5.

Споменатата врска меѓу примарните пари кои ги контролира Централната банка и паричната маса, како индикатор на ликвидноста во макросистемот, се користи во анализите на процесите на макроекономско усогласување. Бидејќи централната банка не може непосредно да ја регулира целокупната парична маса (бидејќи кредитата активност е во рацете на деловните банки) нејзината регулативна моќ се наоѓа во регулирањето на количината на примарните пари. Преку директното регулирање на обемот на примарните пари таа индиректно го регулира и обемот на вкупната парична маса. Преку регулирањето на паричната маса, како индикатор на ликвидноста, централната банка, со својата монетарна политика, врши влијание врз формирањето на номиналниот општествен производ и на формирањето на вкупните перформанси на стопанството.

Едноставноста на пресметките според формулата за вкупната парична маса не значи дека и регулирањето на количината на пари во оптек во стопанството е едноставна работа. Суштествено е централната банка да остварува доминантна контрола над креирањето на примарните пари. Меѓутоа, таа нема до крај таква контрола. Постојат автономни текови на креирање на примарни пари кои доаѓаат од трансакциите со странство. Под целосна контрола ги има кредитите на деловните банки и на непосредните


97

комитенти, меѓутоа, при креирањето на примарните пари треба да ги неутрализира ефектите од формирањето на пари од автономните текови.

Централната банка треба да води сметка и за различните ефекти од порастот на различните компоненти на примарните пари, со оглед на тоа што при порастот на готовите пари не се создаваат директни можности за кредитна мултипликација, бидејќи готовите пари одат надвор од банките и не создаваат депозитна база за доделување кредити. Ако, пак, порастот на примарните пари се врши преку порастот на резервите на деловните банки кај централната банка, тогаш се создаваат услови за натамошна кредитна мултипликација.

За успешно користење на механизмот на делување на примарните пари врз паричната маса (а преку неа и врз стапката на растот на материјалното производство, на стапката на инфлацијата итн.) суштествено е прашањето за стабилноста на монетарниот мултипликатор. Значителното варирање на неговата вредност го отежнува адекватното креирање на обемот на примарни пари, во согласност со програмираното потребно зголемување на паричната маса. Додуша, централната банка, преку политиката на стапката на задолжителни резерви, може непосредно да делува врз вредноста на монетарниот мултипликатор. Меѓутоа, другиот дел од формирањето на вредноста на монетарниот мултипликатор е под влијание на автономни фактори, т.е. под влијание на однесувањето на деловните банки и на населението во поглед на побарувачката и задржувањето на примарните пари (во форма на резерва на ликвидност кај деловните банки и резерва на готови пари кај населението).

Од горното произлегува дека централната банка при регулирањето на паричната маса презема компензаторни (дефанзивни) и динамички акции. Преку првите настојува да ги неутрализира промените на паричната маса или варирањата на монетарниот мултипликатор кои настануваат од автономни причини, а преку динамичните акции настојува да го усогласи нивото на паричната маса со проектираните потреби на националната економија. Во остварувањето на споменатите акции централната банка се користи и со можноста да регулира значителен дел од монетарната база (примарните пари) преку промената на нивото на своето кредитирање на деловните банки и со регулирањето на стапката на задолжителни резерви на различните категории депозити кај деловните банки.

Имајќи го ова предвид, проф. Ќировиќ укажува дека формирањето на паричната маса може да се конципира како дијалектички сплет од акции на централната банка, од една страна, и на акциите на сите останати сектори (сектор на деловни банки, сектор на државата, сектор на населението, сектор на стопанството) како на формирањето на автономните текови на формирањето на паричната база, така и врз промените во преференцијата на држење на разни форми на финансиска актива, што сумарно се изразува преку автономните промени на монетарниот мултипликатор. Притоа, мошне е значајно прашањето какви се односите и ефектите меѓу акциите на централната банка и акциите, односно промените на преференциите на сите останати сектори на планот на формирањето на паричната маса. Доколку централната банка, според оптимистичка оценка, може секогаш да ги предвиди и компензира промените во финансиското однесување на сите останати сектори, тогаш централната банка секогаш може и на кус рок прецизно квантитативно да ја регулира стапката на експанзија на паричната

маса. Меѓутоа, доколку централната банка не е во состојба секогаш да ги предвиди и да ги компензира промените во финансиското однесување на сите други сектори (песимистичка проценка), тогаш централната банка не е во состојба прецизно да го регулира формирањето на паричната маса, туку само, од своја страна, да влијае врз формирањето на паричната маса.

Успехот на централната банка во регулирањето на паричната маса зависи од, како што констатира проф. Ќировиќ, два фактора. Прво, од тоа дали таа може по пат на своите монетарни акции да ја регулира монетарната база, компензирајќи ги притоа сите ефекти од автономните фактори на формирањето на примарните пари (задолжувањето на државата кај централната банка и монетарните ефекти од економските и финансиските трансакции со странство). Второ, од тоа дали таа може да ги предвиди нето ефектите од промените на финансиското однесување на сите сектори кои се генерализираат во промените на монетарниот мултипликатор, за, потоа, да може да ги компензира со соодветни коректури било во масата на креираните примарни пари било во стапките на задолжителните резерви.

Теоретски се знае што треба да се прави, меѓутоа, практично многу е сложено прашањето на односот на силите меѓу акциите на централната банка и промените на финансиското однесување на секторот на деловните банки и небанкарските сектори. Централната банка има обврска да ја одржува ценовната стабилност, а секторот на деловните банки и небанкарските сектори постојано се во потрага на што повеќе кредити, кои во добар дел, поради неуспех на деловните потфати, остануваат неплатени. Во такви случаи се доведува во прашање остварувањето на целите на централната банка (бидејќи се врши притисок врз каматите и цените). Меѓутоа, проблем е и ако централната банка ги потцени потребите на стопанството за пари и го оневозможи остварувањето на нивното потенцијално производство. Особено е тешко доколку се бараат краткорочни ефекти од акциите на централната банка и од акциите од останатите сектори. Тешко е заради тоа што краткорочните цели често се и спротивставени. Затоа, одговорот на прашањето на односот на силите меѓу акциите на центарлната банка и промените во финансиското однесување на деловните банки и на небанкарскиот сектор треба да се бара во нивното делување во подолг временски период. Според наводите од проф. Ќировиќ, определени емпириски истражувања покажале дека, во временски период од неколку години, ефектите од акциите на централната банка значително ги надминуваат монетарните ефекти од промените во однесувањето на банкарските и небанкарските сектори. Наспроти тоа, во кус рок, чести биле случаите кога монетарните ефекти од промените во финансиското однесување на банкарскиот и на небанкарските сектори биле доминантни во однос на монетарната политика на централната банка. (Ова значи дека на кус рок централната банка може да подлегне на притисоците од банкарскиот и небанкарските сектори, меѓутоа, на подолг рок, на пример, поради инфлаторните притисоци, е подготвена да спроведува порестриктивна монетарно-кредитна политика).

Од досега реченото се гледа сложеноста на управувањето со паричната маса. Посебен проблем за реализација на монетарната политика насочена на регулирање на паричната маса преку непосредно регулирање на примарните пари е краткорочното осцилирање на монетарниот мултипликатор. Според проф. Ќировиќ, проблемот на краткорочната


99

варијабилност на примарните пари теоретски би можел да се реши со усвојување на долгорочна стапка на експанзија на паричната маса, па според тоа и со долгорочна стапка на експанзија на примарните пари, со занемарување на позитивните и негативните отстапувања кои настануваат во движењето на паричната маса поради варијабилноста на монетарниот коефициент (мултипликатор) на кус рок. Според него, овој пристап е погоден особено во услови кога позитивните и негативните отстапувања во движењето на монетарниот мултипликатор на кус рок се компензираат во рамките на долгиот временски хоризонт и кога тие краткорочни отстапувања во вредноста на монетарниот мултипликатор не се квантитативно надвор од лимитот на толеранција. Меѓутоа, вели тој, ако се работи за поголеми отстапувања од просечната вредност на монетарниот мултипликатор или ако доаѓа до системски промени на вредноста на мултипликаторот во определена насока, монетарната политика мора таквите промени на монетарниот мултипликатор да ги искалкулира во проекциите за потребниот пораст на примарни пари.

б) Секундарни пари (процес на кредитна мултипликација) Со оглед на тоа што како креатори на пари се јавуваат и деловните

банки, централната банка внимава на нивните кредитни потенцијали и со директни (висина на каматната стапка и висина на кредитите) и повеќе индиректни мерки и инструменти (за кои ќе зборуваме посебно понатаму) ја следи и контролира паричната маса во оптек.

Поимот секундарни пари доаѓа оттаму што парите во деловните банки се делат на пари кои централната банка, преку кредити, им ги става на располагање на деловните банки (примарни) и на депозитни пари (секундарни) кои деловните банки ги формираат од распределбата на општествениот производ и националниот доход и претставуваат основа за кредитирање на стопанството, на населението, на државата, за меѓусебно кредитирање на банките и др. Иако изворот на депозитите (на секундарните пари) во крајна линија се примарните пари на централната банка, поделбата добива смисла со оглед на тоа што деловните банки, врз основа на депозитите, одобруваат кредити на сметка на корисниците и над износите на депонираните пари, со што се претвораат од депозитари и посредници во прометот со пари, во творци на пари. Со својата кредитна активност тие создаваат нови платежни средства. Можностите во оваа насока се големи, но, се разбира, не се неограничени, како што може да изгледа поради техниката за создавање на депозитни пари - одобрување на платежни средства на жиро-сметките на комитентите „со еден потег на пенкалото”. Ограничувањата се во обврската на банките да одржуваат задоволително ниво на ликвидност, како еден од основните принципи во нивното работење (покрај стабилноста и солвентноста). Тоа значи дека нивниот обем зависи и од конкурентските способности на корисниците на кредитите, односно од нивната способност да ги вратат кредитите).

Процесот на креирање на депозити и кредити од страна на деловните банки се нарекува кредитна мултипликација. Притоа, постои интеракциски однос меѓу додатните депозити и додатните кредити. Додатните кредити кои го создаваат додатниот кредитен потенцијал на банките се услов за додатната кредитна експанзија, но и врз основа на додатната експанзија на кредитите доаѓа до секундарно формирање на додатни депозити. Овој

верижен процес на креирање на депозити и кредити од страна на деловните банки може да се набљудува на ниво на една деловна банка (микрокредитна мултипликација) и на ниво на систем на деловните банки (макрокредитна мултипликација).

До микрокредитна мултипликација доаѓа во моментот кога ќе се наруши рамнотежата на деловната банка (тоа е состојба кога нејзините кредити и пласмани се точно во висина на кредитниот потенцијал и таа не може понатаму да оди во кредитна експанзија). Тоа се случува кога во деловната банка ќе дојде до прилив на средства со кои се нарушува споменатата рамнотежа, бидејќи со додатните средства таа има слободен кредитен потенцијал. Приливот на средства во депозитниот систем на деловната банка доаѓа од страна на комитентите на банката, врз основа на користење на кредити на таа банка од страна на Централната банка или од други банки, во земјата и странство. Позитивен импулс се јавува и кога ќе се намали стапката на задолжителни резерви.

За да воспостави нова рамнотежа, деловната банка врши кредитна експанзија и на тој начин настојува да се ослободи од вишоците на резерви на ликвидност (ликвидни средства). Притоа, суштествено е што таа не може да влезе во нова рамнотежна позиција по пат на еднократно зголемување на кредитните пласмани, туку постепено да се приближува кон рамнотежна состојба преку кумулативниот верижен мултипликаторен процес. Тоа е затоа што пласираните средства во еден дел се враќаат назад во депозитниот систем на банката и врз таа основа банката го рекреира (повторно креира) еднаш веќе пласираниот кредитен потенцијал.

Еве аналитички пример за тоа како се одвива процесот на микрокредитна мултипликација. Притоа, се поаѓа од следните претпоставки: 1) висината на иницијалниот импулс изнесува 1.000 единици; 2) стапката на резерви на деловната банка кај Централната банка (задолжителни резерви и резерви на ликвидност) изнесува 20%, (р=0,20); 3) средствата кои банката по пат на кредити ги одобрува на своите комитенти се враќаат назад во депозитниот систем по пат на депозитни операции по стапка од 40% во однос на кредитните пласмани (х=0,4). Во наредната табела се гледа како би изгледала комплетната секвенца на микрокредитна мултипликација, со оглед на дадените претпоставки.

Табела 3

Микрокредитна мултипликација

Депозит Резерва кредит

1. 1000,00 200,00 800,00

2. 320,00 64,00 256,00

3. 102,10 20,48 81,92

4. 32,77 6,55 26,22

5. 10,49 2,10 8,39

6. 3,36 0,67 2,69

7. 1,08 0,22 0,86

- - -

- - -

0,19 0,10 0,39

Вкупно 1470,59 294,12 1176,47


101

Извор: Д-р Милутин Ќировиќ: Монетарна економија, European centre for peace and development university for peace, Београд, 1987. Од податоците се гледа дека при комплетната секвенца на микрокредитна мултипликација иницијалниот прилив на депозитот од 1000 единици се зголемил на 1470,59, односно дошло до нето зголемување на депозитот во износ од 470,59. Притоа, банката издвоила и 294,12 единици резерви (20% од бруто порастот на депозитите), а вкупната маса на одобрените банкарски кредити во процесот на мултипликацијата се зголемила на 1176,47 единици. Висината на кредитната мултипликација во најголема мера зависи од коефициентот на враќање на одобрените кредити во депозитниот систем на банката, бидејќи со износот на средствата што се депонираат во банката отпочнува нов круг на мултипликација. Ако повеќе средства од одобрените кредити се враќаат во банката се зголемува и висината на кредитната мултипликација, се разбира, при непроменети услови. Тоа значи дека зголемувањето на одливот од одобрените кредити влијае ограничувачки врз процесот на мултипликацијата. Одливот на средствата се врши доколку корисникот на кредитот врши плаќања со тие пари на субјекти кои имаат сметки кај други банки, а дел се одлива во готови пари кај населението. Од податоците се гледа дека и висината на стапката на резерви кои деловната банка ги издвојува врз основа на депозитите по видување влијае врз висината на кредитната мултипликација. Колку е поголема стапката за издвојување за толку се намалува можноста за кредитна мултипликација. Максималната стапка може да биде 100% и тогаш не е можна кредитна мултипликација, бидејќи целиот износ на депозитни приливи во банката се издвојува како задолжителна резерва. Ако, пак, стапката е 0% механизмот на задолжителни резерви не претставува ограничување за процесот на кредитна мултипликација. Од условите дадени во примерот, може да се пресмета коефициентот на обновување на кредитниот потенцијал на банката на следниот начин: з= (1- р) * х при што, з= коефициентот на обновување на кредитниот потенцијал на банката, р = стапката на задолжителни резерви (0,20) х= коефициент на враќање на средствата на банката (0,4)

Според пресметките од горната формула з = (1- 0,20) * 0,4= 0.32. Ова значи дека кредитниот потенцијал на деловната банка во секој нареден мултипликационен циклус се обновува со стапка од 32%. На секоја парична единица кредитен потенцијал во било кој циклус на мултипликацијата доаѓаат 0,32 парични единици кредитен потенцијал во наредниот мултипликациски циклус. Преостанатиот износ од 0,68 парични единици испаѓа во секој мултипликациски циклус врз основа на обврската за издвојување на резерви од страна на банката кај централната банка и врз основа на платните налози на комитентите на банката кои значат одлив на средства од депозитниот систем на дадената банка. Коефициентот на обновување на кредитниот потенцијал на банката е различен во одделни банки. Тоа доаѓа оттаму што кај сите е различен коефициентот на враќање на средствата од одобрените кредити на банката. По правило, коефициентот на обновување на кредитниот потенцијал е

поголем кај поголемите банки кои имаат развиен депозитен систем, со голем број депозитни сметки. Тоа им овозможува релативно помал износ на депозитни средства да им испаѓа од верижниот мултипликациски процес, односно да се зголеми коефициентот на враќање на средствата во банката, а со тоа и средствата за новиот мултипликациски процес. Ако е познат коефициентот на обновување на кредитниот потенцијал на банката (з) може да се пресмета максималниот кредитен мултипликатор (К мах). Тој е еднаков на реципрочната вредност на коефициентот на испаѓање на средствата од депозитниот систем на деловната банка (1 – з), т.е. 1 К мах = -------------

1 – з

1 К мах = ------------- = 1,47059

1 – 0,32 Ако со добиената вредност на максималниот кредитен мултипликатор

го помножиме иницијалното зголемување на депозитот по видување (1000 единици) го добиваме вкупниот износ на формираните депозити по видување на крајот од мултипликацискиот процес (1470,59 единици). Со множење на резервите во првиот циклус исто така го добиваме и вкупниот износ на издвоени резерви од 294,12 единици. Производот од зголемените кредити во првиот циклус од 800 единици и максималниот кредитен мултипликатор го даваат вкупниот износ на пораст на кредитните пласмани на банката во висина од 1176,47 единици. Ова значи дека со квантификацијата на максималниот кредитен мултипликатор може непосредно да се пресмета вкупната кумулативна вредност на порастот на банкарските депозити, резерви и кредити, поаѓајќи од состојбите на тие агрегати во првиот циклус на мултипликационата секвенца. Овде само ќе потсетиме дека деловната банка може да биде исфрлена од рамнотежа (од аспект на кредитната мултипликација) не само поради прилив на додатни парични средства во системот на деловната банка, туку и доколку дојде до одлив на парични средства од депозитниот систем. Во тој случај има негативна кредитна мултипликација, т.е. одливот предизвикува верижен процес на мултиплицирано намалување на нивото на кредитите, депозитите и резервите на деловната банка (обратен од зголемувањето)

Принципите на макрокредитната мултипликација се исти како и кај микрокредитната мултипликација, со тоа што кај макрокредитната мултипликација се анализираат ефектите кои настануват не само во една банка туку во целиот систем на деловни банки. Процесот на мултипликација се активира кога системот на деловните банки ќе се исфрли од рамнотежа поради прилив на средства во системот или одлив на средства од системот на деловни банки за повторно да се воспостави нова рамнотежа. Позитивниот иницијален импулс отвора процес на макрокредитна мултипликација во кој доаѓа до верижно усогласување на нивото на депозитите, резервите и кредитите на деловните банки на повисоко ниво од почетното. И обратно, негативниот иницијален импулс отвора процес на нивно усогласување на пониско ниво од почетното.


103

Разликата меѓу микрокредитната и макрокредитната мултипликација е во тоа што кај макроредитната мултипликација преливањето на средствата меѓу деловните банки не влијае врз вкупните средства со кои располага системот на деловни банки, па не може да биде извор на иницијален импулс како кај процесот на мултипликација во одделните банки. Иницијален импулс (позитивен или негативен) можат да бидат само оние операции кои значат прилив или одлив на средства од системот на деловни банки. Како такви се: приливот на парични средства во системот на деловните банки од кредити или други форми на емисија на пари од страна на централната банка, промените во стапката на задолжителни резерви, прелевање на средства од комитентите на централната банка и средства на комитентите на деловните банки, прелевање меѓу депозитите кај деловните банки и готовите пари на населението, прелевање на средства на комитентите на деловните банки и странство.

Ако се има предвид дека кај микрокредитната мултипликација коефициентот на враќање на средствата во одделните банки се намалуваше преку одливот на средства во други банки, станува јасно дека со елиминирањето на тој ефект, при макрокредитната мултипликација се зголемува коефициентот на враќање на средствата (х). А со оглед на тоа што одливите на средства од една во друга банка се значителни, коефициентот на враќање во макрокредитната мултипликација се формира нешто под единица, колку што изнесува теоретскиот максимум. До тоа доаѓа затоа што одлиените средства од одделните банки се враќаат, во најголем дел, во системот на деловни банки (единствено не се враќаат нето одливите во готови пари).

Доколку се зголеми коефициентот на враќање на средствата во системот на деловни банки на 0.9, а стапката на задолжителни резерви остане иста-- р =0,20 процесот на макрокредитната мултипликација ќе изгледа како во табелата подолу:

Табела 4

Макрокредитна мултипликација

Депозит Резерва кредит

1. 1000,00 200,00 800,00

2. 720,00 144,00 576,00

3. 518,40 103,68 414,72

4. 373,25 74,65 298,60

5. 268,74 53,75 214,99

- - -

- - -

691,04 138,21 553,83

Вкупно 3571,43 714,29 2857,14

Извор: Д-р Милутин Ќировиќ: Монетарна економија, European centre for peace and development university for peace, Београд 1987.

Од горната елаборација произлегува дека коефициентот на

обновување на кредитниот потенцијал на деловните банки (з) може да се пресмета на следниот начин: з= (1- р) * х

Формулата е иста како за микрокредитната мултипликација, со тоа што се менува само висината на коефициентот на враќање на средствата во системот на деловни банки- х = 0,9, а стапката на задолжителна резерва останува иста- р =0,20.

Според пресметките од горната формула з = (1- 0,20) * 0,9= 0,72. Максималниот макрокредитен мултипликатор се пресметува според

истата формула за максималниот микрокредитен мултипликатор. Меѓутоа, поради тоа што при макрокредитната мултипликација имаме поголем коефициент на обновување на кредитниот потенцијал на системот на деловни банки (0,72), добиваме поголем максимален макрокредитен мултипликатор. 1 К мах = -------------

1 – з

1 К мах = ------------- = 3,57143

1 – 0,72 И овде, пресметките на кредитната мултипликација како на ниво на

една банка така и на ниво на систем на деловни банки се едноставни. Меѓутоа, многу е сложен верижниот процес на креирање кредити и создавање на депозити. Во теоретскиот модел се претпоставува стабилност на функционалните односи во поглед на коефициентите х и р, додека во стварноста доаѓа до осцилирање на нивните вредности, особено на коефициентот х, што се одразува врз вредноста на коефициентите з и К мах, со кои се изразува вкупната можност за кредитна мултипликација.

в) Побарувачка на пари Од претходните излагања видовме како се создаваат парите во една

национална економија и како се регулира паричната маса, со намера да се обезбеди потребното количество пари за непречено одвивање на процесот на производството, распределбата и потрошувачката. Видовме дека има и проблеми во определувањето на потребното количество пари. Постојат и контроверзи за тоа кој е подобар пристап во остварувањето на таквата цел. Монетаристичките теории, укажувајќи дека побарувачката на пари е релативо стабилна категорија, сметаат дека политиката на понуда на пари има клучна улога во дестабилизационите и стабилизационите процеси, а немонетаристичките теории ја нагласуваат варијабилноста на побарувачката на пари и изведуваат заклучок дека, поради тоа, стабилизационата економска политика примарно мора да се води по пат на инструменти кои непосредно делуваат врз функционирањето на реалниот сектор на економијата (на пример, преку фискалната политика). За немонетаристите, политиката на понуда на пари се сведува на пасивна монетарна политика, бидејќи се врзува за побарувачката на пари. Современите монетарни теории, меѓутоа, укажауваат дека најдобар пристап е ако се поаѓа од интеракцискиот однос меѓу понудата и побарувачката на пари, така што побарувачката на пари претставува основа за формирање на политиката на емисија на пари, но не се губи од предвид дека и креирањето на пари може да значи создавање на повратни влијанија врз побарувачката на пари.


105

За монетарните теории е неспорно дека побарувачката на пари е објективна категорија, а не работа на субјективистички избор на одделни трансактори (претпријатијата, домаќинствата). Меѓутоа, секој трансактор ги проценува факторите кои влијаат врз побарувачката на пари, но ги поднесува и негативните економски последици од погрешните проценки. Како што вели проф. Ќировиќ, трансакторите кои побарувачката (потребата) за пари ја проценат на премногу ниско ниво, па според тоа држат недоволни парични резерви во однос на своите трансакции или доход, лесно можат да станат неликвидни, т.е. неспособни своите финансиски обврски да ги извршуваат во роковите на достасување. Во регуларните пазарни економии цената на неликвидност може да биде многу висока, вклучувајќи дури и банкротство на неликвидните трансактори, ако нивните кредитори не најдат сопствени интереси за продолжување на роковите за исплата на обврските. Од друга страна, премногу високите парични резерви кај трансакторите влијаат да се намали нивото на стопанската активност и инвестициите кај претпријатијата, односно да се намали нивото на потрошувачка и на нестопанските инвестиции кај домаќинствата. Врз основа на овој пристап излегува дека секое претпријатие или домаќинство е заинтересирано да пронајде сопствен појдовен оптимум на држење парични резерви, поаѓајќи од определено ниво на трансакции или доход.

Од ова произлегува дека побарувачката на пари се однесува на износот на пари кои економските субјекти сакаат да ги држат за да ја одржуваат ликвидноста во плаќањата, при дадено ниво на доход и при други релевантни услови во кои се одвиваат паричните трансакции. Побарувачката на пари на ниво на вкупната економија се формира како збир на износите на побарувачка на пари од страна на сите трансактори во системот, пред сè на претпријатијата и домаќинствата.

Кои се мотивите на трансакторите да задржуваат дел од паричниот доход, односно од расположливата актива во облик на парични резерви? Три мотиви се главни: трансакциониот мотив, мотивот на претпазливост и шпекулативниот мотив. Иако се разгледуваат поединечно, сите тие заедно влијаат врз формирањето на вкупната побарувачка на пари и кај одделните трансактори и на ниво на вкупната економија.

Трансакциониот мотив е поврзан со потребата да се обезбедат доволно парични средства за непречено вршење на трансакциите во одделните фази на репродукцијата. Нивната висина зависи од: а) обемот на трансакциите, односно доходот и б) од институционалните фактори во националната економија. Потребите за држење на пари се зголемуваат во соодветна пропорција со порастот на нивото на трансакциите и доходот, а на потребното ниво на парични резерви влијаат и факторите од институционална природа. Меѓу другите, како позначајни се: степенот на економска интеграција во стопанството; постоењето на институции или механизми за компензација при плаќањата меѓу претпријатијата; развиеноста на кредитниот систем со цел да се обезбедат кредити за ликвидност кои ги супституираат резервите на трансакциони пари. Поинтегрирано стопанство, поефикасен систем на плаќање и поразвиен кредитен систем влијаат во насока на намалување на потребното количество пари и обратно, недоволно интегрирано стопанство, неефикасен систем на плаќање и недоволно развиен кредитен систем влијаат во насока на зголемување на потребното количество на пари. Со оглед на бројноста на факторите треба да се очекуваат значителни разлики во

побарувачката на пари не само во одделни стопанства, туку и во рамките на едно стопанство во различни стопански услови.

Држењето на парични резерви (трансакциони пари) на секој трансактор му предизвикува од една страна, каматни и други трошоци во случај кога позајмува такви пари, а од друга страна, пак, пропушта приходи бидејќи за држењето парични резерви или не му се плаќа камата или таа е минимална. Затоа секој трансактор настојува да ги оптимизира паричните резерви, како најликвидна форма на имот, наспроти другите помалку ликвидни форми, како што се хартиите од вредност, но кои носат определени приноси во вид на камати (на пример, на обврзници). Нивниот стремеж е потребната количина на пари да ја сведат на неопходно ниво, со најмалку трошоци.

Ваквиот стремеж има подобри услови да се реализира доколку во земјата постои поразвиена финансиска структура, особено пазар на пари и краткорочни хартии од вредност. Во такви услови трансакторите не мора сите потребни парични средства да ги држат во форма на трансакциони депозити кај банките, туку дел од резервите за ликвидност можат да ги држат во форма на краткорочни хартии од вредност. Точно е дека тие не се законски инструмент за плаќање, меѓутоа, можат лесно и без загуби, кога за тоа трансакторите имаат потреба, со продажба, да ги претворат, во трансакциони пари, со кои потоа се вршат плаќања.

На формирањето на висината на учеството на трансакционата побарувачка на пари во вкупните финансиски активи на трансакторите во голема мера влијае променливата структура на каматната стапка и стапката на приносот. Сепак, меѓутоа, трансакционата побарувачка на пари е пред сè функција на тековниот или антиципираниот доход.

Мотивот на претпазливост за држењето пари од страна на трансакторите се јавува како резултат на нивниот интерес да ги избегнат ризиците и неизвесностите кои доаѓаат од реалниот сектор на економијата поради промените на конјунктурните ситуации во економијата. Таквите ситуации индуцираат промени во побарувачката на пари воопшто, особено во износот кој се држи од позиција на претпазливост. Претпазливата побарувачка на пари варира во зависност од целите на економската политика, од тоа, дали е таа ориентирана кон економска стабилизација (заострување на дејствувањето на пазарните критериуми) или кон обезбедување на повисока стапка на економски раст, вработеност и социјална рамнотежа во општеството. Таа е чувствителна на цикличните осцилации на стопанската активност. Во фаза на рецесија претпазливата побарувачка на пари релативно се зголемува поради тоа што во такви услови доаѓа до отежнување на процесот на репродукција во материјалното производство, во финансиската и во монетарната сфера. Обратно, во услови кога репродукционите процеси течат релативно мазно, трансакторите ја намалуваат претпазливата побарувачка на пари, во согласност со очекувањата во поглед на стекнување на доходот.

Изнудените промени во претпазливата побарувачка на пари повратно влијаат врз движењата во реалниот сектор на стопанство. Релативно зголемената побарувачка, во фаза на рецесија, ги засилува рецесионите притисоци поради тоа што се зголемува задржувањето на пари кај трансакторите. Тоа влијае врз забавување на реализација на количините на стоки на пазарот. И обратно, релативното смалување на претпазливата побарувачка на пари во услови на поволна конјунктура ги забрзува стоковните


107

трансакции и ги поттикнува експанзивните тенденции во реалниот сектор на економијата.

Шпекулативниот мотив за држење пари кај трансакторите, за разлика од претходните два кои се одбранбени, е од офанзивен карактер. Некои категории на трансактори држат определени количини парични средства со намера да ги активираат доколку се појават многу поволни услови за купување на реални или финансиски активи (хартии од вредност).

Одбранбените мотиви во побарувачката на пари се клучни во формирањето на вкупната побарувачка на пари во пазарните економии.

Покрај споменатите мотиви за чувањето на парите се укажува и на некои фактори кои влијаат на формирањето на вкупната побарувачка на пари. Меѓу основните се: обемот на економијата, каматната стапка и стапката на инфлацијата.

Индикатори за обемот се: обемот на трансакциите или тековниот доход, вкупната актива и перманентниот доход (тренд на вредност која се пресметува врз основа на движењето на тековниот доход од претходни периоди и се зема како основа за формирање на побарувачката на пари).

Промената на висината на каматните стапки делува на висината на побарувачката на трансакциони пари. Тоа доаѓа оттаму што таквата промена делува врз промената на пропорциите меѓу трансакционите пари и секундарните резерви на пари кои се држат во каматоносни хартии од вредност. Порастот на каматните стапки делува во насока релативно да се намали побарувачката на трансакциони пари и релативно да се зголемат секундарните форми на пари (каматоносни хартии од вредност). И обратно, намалувањето на камтните стапки делува во насока на релативно зголемување на трансакционите пари во вкупната побарувачка на пари.

Стапката на инфлација, и покрај дилемите дали треба да биде назначена како детерминанта во побарувачката на пари, влијае при изборот на структурата на вкупната актива и задолжувањето на пазарните трансактори. Притоа, се има предвид не тековната, туку очекуваната стапка на инфлација во непосредно претстоен период. Дилемите произлегуваат оттаму што очекуваната стапка на инфлацијата е вградена во тековната каматна стапка (номиналната каматна стапка ги содржи и реалната каматна стапка и стапката на инфлација). Факторот на инфлацијата може да се смета како детерминанта во ситуации кога номиналните каматни стаки само делумно ги рефлектираат инфлаторните очекувања, а тоа се случува во периоди кога доаѓа до забрзување или забавување на инфлацијата.

г) Брзина на оптекот на парите Брзината на оптекот на парите и вкупната парична маса. Од

равенката за вкупната парична маса се гледа дека во управувањето со количината на пари во оптек мошне е важно да се знае и брзината на оптекот на парите, т.е. просечниот број на обрти на една парична единица во текот на определен временски период. Тоа е важно затоа што колку е поголем тој број, толку е поголема ефикасноста на парите. Тоа значи дека количината на пари која е потребна да се изврши определен промет на стоки и услуги ќе биде помала доколку брзината на неговиот оптек е поголема. Всушност, зголемувањето на брзината на оптекот на парите делува како зголемување на нивното количество. Поради тоа треба да се води сметка при управувањето

со количината на парите во оптек. Зашто, сè едно е дали количината се зголемува преку емисија или со зголемување на нивната брзина во оптек.

Во врска со брзината на оптекот на парите треба да се има предвид дека е тешко таа да се утврди како егзактен број, бидејќи има суми на пари кои се пуштени во оптек, но не циркулираат (тезаурирани пари, дел од готовите пари во касите на бројните економски единици итн.). Поради тоа, при пресметувањето на брзината на оптекот на парите се пристапува со симптоматично мерење. За тоа се користат повеќе податоци. На пример, се знае дека ако доходите се примаат неделно, паричните единици се трошат побрзо отколку кога доходите би се примале месечно. Или, се знае дека парите во деловната сфера на прометот циркулираат побрзо отколку парите кои потекнуват од доходите, ако неговата брзина не е насекаде еднаква. Значајно влијание врз брзината на оптекот на парите игра и довербата во валутата, особено во време на нестабилност. Со право се вели дека брзината на оптекот на парите е една од појавите чие постоење лесно се воочува, меѓутоа, нејзината висина не може прецизно квантитативно да се утврди, а сите бројки со кои таа се искажува се само апроксимативни.

13.3.3. Креирањето на депозитни (кредитни) пари не ја губи врската со стоковното производство

Практиката на креирање на депозитни пари (жирални, кредитни) со кредитирање на стопанските субјекти и на населението над износот што го овозможуваат депонираните средства во банките (поради што и се нарекуваат изведени или „фиктивни пари”) доведе, денеска, депозитните пари да се доминантни во плаќањата во паричните системи на сите земји. Се разбира, покрај безготовинските системи на плаќање (со депозитни пари) функционира и плаќање со готови пари, меѓутоа, кованите и книжните пари се користат за помали плаќања. Во развиените стопанства на плаќањата со депозитни пари (преку жиро сметки) отпаѓа и над 90%, а на готовинските само 10% од вкупните плаќања. Во помалку развиените економии, каква што е и економијата на Република Македонија, учеството на плаќањата со готови пари е поголемо, меѓутоа, присутна е тенденцијата за намалување на нивното учество. Во 2008 година учеството на готовите пари во оптек во монетарниот агрегат М1 изнесуваше 37,9%, а во некои од претходните години го надминуваше учеството од 55%.

Од досега реченото произлегува дека ефективните пари кои ги создава Централната банка се основа и за создавање на депозитни пари, па, двата вида пари претставуваат органска целина, независно од тоа какво е нивното учество во структурата на плаќањата. Меѓутоа, со оглед на доминантната позиција на депозитните пари може да се каже дека основен извор на парите во оптек и на депозитните пари се краткорочните банкарски кредити, заради што и емисијата на пари се сведува на емисија на депозитни пари по пат на кредитна политика на банките. Тоа значи дека и регулирањето на паричниот оптек, пред сè се врши преку кредитната политика, односно преку политиката на регулирање на масата на краткорочни банкарски кредити во стопанството. Со креирањето на банкарски кредити над износот на депонираните пари, банките се претвораат од „институции кои работаат со пари”, во „фабрики на пари”, способни самостојно да создаваат и поништуваат (со враќањето на


109

кредитите) пари. Затоа и не е случајна систематската контрола врз нивното работење од страна на Централната банка, со цел да оневозможи „претерано производство на кредити”, т.е. кредити кои не можат да се враќаат.

Иако е тешко видлива врската на парите и нивното создавање (што беше евидентно во системот на златното важење), сепак, и креирањето на депозитни (кредитни) пари не ја губи врската со стоковното производство, бидејќи своето потекло го влечат од хартиите од вредност (меници...) кои израснаа врз сè поразвиениот стоковен промет, односно од меѓусебното краткорочно кредитирање на стопанските субјекти.

Врската на создавањето на парите со тековите на стоковното производство е присутна кога тие се емитираат и од аспект на понудата на пари и од аспект на побарувачката на пари. Притоа, се подразбира дека пари нудат субјектите што се надлежни за нивно создавање, а бараат сите кои имаат потреба од пари во процесот на репродукцијата. Меѓутоа, тие што создаваат пари не можат да нудат неограничени количини (над потребните за нормално одвивање на стоко-паричните односи), бидејќи последиците се неповолни (пораст на цените). Но, исто така, и тие што бараат пари не можат да се надеваат на неограничени износи, туку само на количини кои ќе можат да ги вратат, во рамките на правилата на игра определени со монетарно-кредитниот систем. Ваквите обзири и од страна на понудата и од страна на побарувачката на пари покажуваат дека емисијата на пари не е ниту „апсолутно автономна” ниту „апсолутно пасивна” активност. Автономноста е ограничена со обврската да се одржува потребното количество пари во оптек за да се избегнат неповолните последици. Од истата причина, емитентите на пари не можат да се препуштат ниту на желбите на субјектите кои побаруваат пари. До кредитни пари треба да можат да дојдат субјектите кои таквите средства ќе можат и да ги вратат на деловните банки во договорениот рок.

Од реченото недвосмислено произлегува дека обемот на емисијата на пари треба да зависи од реалните економски фактори, односно од активностите на економските и неекономските субјекти, додека емитентите својата автономија треба да ја искористат преку емисијата да им овозможат да ги реализираат своите потенцијали во генерирањето на поголем профит и подинамичен развој.

Во овој контекст, со право се вели дека емисијата на пари се одвива во рамките на интеракциските односи на Централната банка, деловните банки и немонетарните субјекти. Во практиката активностите на емисијата на пари се одвиваат истовремено, паралелно. Некојпат со позабележителна активност на Централната банка, а некојпат на немонетарните субјекти и деловните банки. Во секој случај, треба да се обезбеди понудата и побарувачката на пари да резултираат во емисија на износ на потребно количество пари. Притоа, се разбира, доминантна е улогата на Централната банка, со оглед на тоа што таа емитира примарни пари и го регулира порастот на кредитниот потенцијал на деловните банки. Емисијата на деловните банки зависи од побарувачката на пари од страна на монетарните и немонетарните субјекти. Движењето на кредитите (кредитните пари) што тие ги одобруваат зависи како од трансакциите со Централната банка така и од трансакциите со субјектите надвор од монетарниот систем.

Во пазарни услови на стопанисување, во крајна линија, емисијата на пари почнува со задоволување на побарувачката на пари на немонетарните субјекти. Таа, всушност, го определува обемот на паричната маса.

Поедноставено, механизмот изгледа вака: Економските субјекти своите обврски од купопродажните односи ги извршуваат по пат на издавање хартии од вредност (меници) или други инструменти на плаќање. Трасатот (лицето во чија полза се издадени) ги есконтира кај некоја деловна банка, добивајќи есконтен кредит. Обемот и динамиката на овие кредити зависи од реално извршените стоко-парични односи. Во моментот кога деловните банки им даваат краткорочни есконтни кредити тие вршат емисија на пари (нарекувана секундарна). Во моментот кога централната банка одобрува краткорочен реесконтен кредит на деловните банки, врз основа на краткорочни хартии од вредност, централната банка врши емисија на примарни пари. Притоа, обемот и динамиката на емисијата е детерминирана од обемот и динамиката на реесконтните кредити, но и од целите и задачите на монетарно-кредитната политика.

Централната банка емитира примарни пари со одобрување на кредити на деловните банки и по други основи: кредити за ликвидност; кредити за кредитирање на државата (со посебен закон); за извршени девизни трансакции; за одобрување на краткорочни кредити од страна на деловните банки на економските субјекти и на населението.

Од реченото произлегува дека преку емисијата на пари треба да се обезбеди ликвидност на процесот на општествената репродукција и во земјата и спрема странство, а во тој контекст и на банкарскиот систем, како важна алка на емисиониот механизам. Тоа значи, да се овозможи да се извршуваат сите плаќања (и во земјата и спрема странство) за кои постојат валидни купопродажни договори. Притоа, се претпоставува дека купувачот добро ги одмерил и количината и цената на стоките и услугите, вклучувајќи го и рокот на плаќањето, за да може да издаде должничка хартија од вредност, врз основа на која продавачот, во рокот на достасување ќе го наплати износот на продадените стоки и услуги или од купувачот (ако тој ги продаде или вгради во друг финален производ кој ќе го продаде и наплати) или од деловната банка која ќе му го откупи инструментот за плаќање (најчесто меница). Суштествено е што системот на емисија им влева верба на доверителите дека испорачаните стоки и/или услуги, според договорените услови, ќе ги наплатат. Тоа е предуслов за непречено одвивање на процесот на размената. Проблемите можат да дојдат од страна на должниците доколку не успеат да ги реализираат купените стоки и услуги и да ги наплатат и да се ослободат од обврската по основ на издадената меница. Таквиот проблем станува и проблем на емисионите институции (централната и деловните банки), бидејќи, преку есконтниот кредит, односно реесконтирањето на инструментот за плаќање, во промет пуштиле поголемо количество пари отколку што се оправдува со реалните стокопарични односи, односно со создадените стоковни вредности. Системот на емисија не треба да овозможува реализација на сите стоковни вредности, туку само на оние за кои постои интерес следен со способност за плаќање. Меѓутоа, проблем е што оправданоста ја ценат голем број субјекти, од кои некои и вршат погрешни проценки. Важно е емисионите институции да обезбедат таквите грешки да бидат што помали, за да се избегнат неповолните последици од признавањето на стоковни вредности кои не можат да се реализираат на пазарот. Во овој контекст е многу важна соработката на централната со деловните банки, особено ефикасната контрола на централната над


111

деловните банки. Но, за ова, повеќе во делот за монетарно-кредитната политика, како интегрален дел на макроекономската политика.

Од ова произлегува дека системот на емисија на пари е детерминиран, од: нивото на општествениот развој на националната економија, од степенот на почитување на законитостите на стоковното производство (вклучувајќи го и банкротот како опасност која придонесува да се спречи економски неоправдано да се посега по краткорочни банкарски кредити), соодветното разграничување на односите меѓу централната банка и владата и на централната банка и деловните банки.

13.3.4. Влијанието на паричната маса врз стопанските движења и на стопанските движења врз паричната маса

Веќе рековме дека реалната парична маса во едно стопанство најчесто отстапува од оптималната парична маса. Доколку се идентични во стопанството нема ниту инфлација ниту дефлација; ако реалната маса е поголема од оптималната во стопанството има состојба на инфлација, а ако реалната парична маса е помала од оптималната во стопанството има состојба на дефлација. Тоа значи дека со менувањето на стапката на движење на паричната маса се влијае врз состојбата на стопанските активности. Затоа има бројни истражувања за тоа какви се ефектите кои количината на пари ги предизвикува врз другите економски големини - цените, инвестициите, вработеноста, нивото на стопанските активности и др. Факт е, меѓутоа, дека и промените во стопанската активност влијаат за да се менуваат поранешните одлуки на монетарната власт во врска со количината на пари во оптек (на пример, пораст на цените на важни производи - нафтата-и покрај тоа што не се променила количината на пари. Таквиот пораст предизвикува потреба од промена на поранешните одлуки во врска со количината на пари во оптек). Ова значи дека постои интеракциски однос меѓу делувањето на монетарниот и реалниот сектор во економијата. Како што вели проф. Ќировиќ, формирањето на економските перформанси - како што се стапката на економски раст, стапката на пораст на вработеноста, стапката на инфлација, стапката на растот на извозот и увозот, стапката на пораст на залихите и фиксните активи, стапката на пораст на акумулацијата на капиталот итн. - се спроведува токму преку интеракциските односи на варијаблите на реалниот и монетарниот сектор на економијата.

Овде само ќе споменеме дека застапниците на монетаристичкото сфаќање сметаат дека одговорноста за цикличното движење на паричната маса паѓа на монетарната политика и дека таквото движење се јавува како последица на нагли и релативно големи осцилации меѓу експанзивното и рестриктивното дејствување на краткорочната монетарно - кредитна политика врз стопанските движења. Наспроти нив, неокејнзијанците, оспорувајќи го монетаристичкото гледиште, сметаат дека циклусите во движењето на стапката на раст на монетарната маса се детерминирани со однесувањето на нефинансиските стопански субјекти и во секторот на деловните банки. Ова може да се илустрира со процесот на создавање на секундарни пари, со оглед на тоа што обемот на кредитите кој претставува најзначаен извор на креирање на пари е условен со одлуките на стопанските субјекти во поглед на

нивното задолжување и на подготвеноста на банките да им пласираат свои средства. Враќањето или невраќањето на кредитите предизвикува промени во паричната маса.

Други автори со право укажуваат дека конфронтацијата меѓу споменатите гледишта ја замаглува потребата за антициклично дејствување на монетарната политика врз движењето на монетарната маса. Факт е дека постои врска и меѓусебно влијание на реалните и финансиските текови во рамките на процесите на репродукцијата. Не е можно да се воспостави еднонасочна каузална врска меѓу промената на количината на парите од една страна, и на нивото на цените, обемот на производството, вработеноста и др., од друга страна. Се смета дека економистите денеска не располагаат ниту со еден економетриски наод, кој, сам по себе, решително би потврдил чиста егзогеност или ендогеност на постојна количина на пари. Во најголем број случаи се покажува дека обемот на паричната маса заеднички е детерминиран од акциите на монетарните власти и од однесувањето на небанкарските економски субјекти, деловните банки и другите финансиски институции.

Во монетарната економија е неспорно дека нерамнотежите кои можат да настанат на разните сектори на економијата добиваат паричен израз и се рефлектираат како нерамнотежи на монетарниот сектор на економијата. Притоа, неспорно е дека и монетарниот сектор на економијата може и сам да биде сектор во кој се создаваат нерамнотежи кои потоа се трансмитираат (пренесуваат) во реалните сектори на економијата. Меѓутоа, во монетарната теорија постои дилема во поглед на одговорот на клучното прашање: дали создавањето пари во процесите на развојот треба да се врзува со движењето на реалниот или на номиналниот општествен производ. Монетаристите сметаат дека стапката на раст на количината на пари во земјата треба главно да биде изедначена со долгорочната стапка на реалниот економски раст. Ако стапката на монетарниот раст е поголема од стапката на реалниот раст на економијата доаѓа до формирање на инфлаторен јаз, со инфлаторни последици, вклучувајќи и депресијација на девизниот курс на националната валута. Претставниците од Кејнзијанската школа сметаат дека количината на пари треба да го следи растот на номиналниот општествен производ, со што ја нагласуваат опасноста од рецесивни движења во стопанството до кои може да дојде ако не се креира адекватна количина на пари.

Имајќи ги предвид корените на настанување на двете школи (како одговори на конкретни проблеми во практиката), во право е проф. Ќировиќ кој истакнува дека реалните економски фактори примарно го определуваат формирањето на перформансите од дадената економија (стапката на раст на производството, стапката на невработеноста, стапката на инфлација, суфицитот или дефицитот во платниот биланс итн.), меѓутоа и монетарните варијабли играат значајна повратна улога во формирањето на перформансите на економијата. Со ова се отфрла монетаристичкиот пристап според кој е доволно да се контролира исклучиво монетарниот сектор за преку тоа да се оствари контрола над движењето на реалниот сектор на економијата, преку пазарните механизми. Исто така, се отфрла и кејнзијанската концепција според која монетарниот сектор само ги следи движењата на номиналниот општествен производ и нема активна улога во спречувањето на инфлаторните процеси.


113

Според екстремната монетаристичката теза, паричната маса ја детерминира централната банка преку деловните банки. Понудата на пари од страна на централната банка е главен фактор во процесот на создавање на пари. Наспроти тоа, немонетаристичките теории ја нагласуваат улогата на побарувачката на пари во процесот на формирање на паричната маса. Притоа понудата на пари се прикажува како технички механизам кој во репродукционите канали на економијата ја уфрла онаа количина на пари која одговара на агрегатната побарувачка на пари. Според Ќировиќ, најисправна е теоријата на детерминација на паричната маса која во првата апроксимација ја зема побарувачката на пари од страна на небанкарските сектори, но во финалната апроксимација укажува и на значењето на понудата на пари од страна на централната банка. Оваа комплексна теорија содржи простор за корективно делување на централната банка и на монетарната политика на побарувачката на пари од страна на небанкарските сектори на подолг временски рок. Создавањето на монетарна нерамнотежа, во смисла на непоклопување меѓу понудата и побарувачката на пари на кус рок, преставува појдовна основа за процесите на макроекономски усогласувања кои потекнуваат од монетарниот сектор и делуваат во насока на повторно урамнотежување на монетарниот сектор, како и во насока на повторно урамнотежување во економијата како динамичен економски систем.

Според комплексната теорија причина за процесот на создавањето на монетарна нерамнотежа, во хартиени парични системи, може да биде и од страна на понудата и од страна на побарувачката на пари. До нерамнотежа доаѓа поради претерана експанзија на пари (над оптимално потребната количина) независно од тоа дали централната банка понудила повеќе пари од оптимално потребното количество (заради остварување на цели надвор од економската улога на парите) или дошло до претерана експанзија на краткорочни банкарски кредити поради поголемата побарувачка од страна на секторот на стопанството (ако завршат во пораст на материјалните залихи или за финансирање на инвестиции и потрошувачка). Независно која е причината, претераниот раст на паричната маса доведува до создавање на инфлациона нестабилност во економијата. До нерамнотежа доаѓа и поради недоволен раст на паричната маса (под оптимално потребната количина) независно од тоа дали причината е на страната на централната банка или на страната на секторот на стопанството. Недоволниот раст влијае врз создавање на рецесивни движења во стопанството, кои водат кон губење на потенцијално производство, вработување и акумулација на капиталот.

За да се избегнат неповолните последици од монетарната нерамнотежа, централните банки спроведуваат монетарно-кредитна политика со цел, во исто време, да ги поддржат долгорочно одржливите стапки на економски раст, релативно ниска стапка на инфлација и задоволителни пропорции во платниот биланс.

14. Кредитно-монетарна политика на Република Македонија

Во презентираниот монетарно-кредитен систем на Република Македонија дадени се институционалните механизми и принципи за ефикасно остварување на улогата на парите (денарот) во процесот на општествено-економската репродукција. Притоа, се разбира, станува збор за систем на хартиени пари, поради што од клучно значење е регулирањето и

управувањето со количината на пари во оптек, со оглед на неповолните последици и од поголемиот и од помалиот износ на пари во оптек од оптималниот во определен период на репродукцијата. Сериозноста на задачата доаѓа оттаму што остварувањето на оптимална количина на пари во оптек треба да резултира во одржување на ценовна стабилност, да се поддржува економската политика на земјата и финансиската стабилност, без притоа, да се загрози остварувањето на основната цел, почитувајќи ги начелата на пазарната економија. Овие цели се, всушност, рамка за монетарно-кредитната политика, како начин за насочување на стопанските текови. А со закон е определено дека Народната банка на Македонија, во рамките на своите права и одговорности, ја изготвува и ја спроведува монетарната политика.

14.1. Поим, суштина и цели на монетарно-кредитната политика

Монетарно-кредитната политика е таков вид на конкретно насочување на стопанските текови и процеси, кои делуваат преку монетарниот сектор, користејќи соодветни инструменти. Овде само да повториме дека во современите парични системи, со оглед на тоа што банкарските пари (емитирани преку краткорочни кредити) се доминантен облик на пари монетарниот и кредитниот систем се споени, како што се парите и кредитот. Оттука произлегува дека под политика на монетарниот сектор се подразбира политиката на подрачјето на пари и кредит. Со оглед на значењето на парите и кредитот, јасно е дека и монетарно-кредитната политика е еден од основните начини за насочување на стопанските процеси. Притоа, нејзина клучна задача е да го снабдува вкупниот репродукционен систем со пари, но во мера потребна за непречено вршење на плаќањата (без инфлаторни и дефлаторни притисоци). Ова значи дека монетарно-кредитната политика, управувајќи со количината на пари во оптек, треба да се грижи за стабилноста на валутата и за ликвидноста на банките и стопанството. Тоа значи, преку регулирањето на паричната маса, да се овозможи потенцијалната динамика на општествената репродукција. Но, се разбира, не според принципот „производство заради производство” туку за производство остварувано во пазарни услови на стопанисување (кое може да се реализира на пазарите, вклучувајќи сè поостри услови на конкуренција на домашниот и на странските пазари).

14.2. Усогласување на целите на монетарно-кредитната и на макроекономската политика

Од целите и задачите на монетарно-кредитната политика се гледа дека таа е клучен инструмент на валоризациониот систем во националната економија и важен инструмент на макроекономската политика. Со остварувањето на стабилност на националната валута, монетарно-кредитната политика создава услови за пазарно однесување на стопанските субјекти, за постојано зголемување на продуктивноста на трудот и економичноста во работењето како основа за подобрување на својата материјално финансиска состојба и остварување на постојан одржлив развој. Со ваквото влијание


115

монетарно-кредитната политика е во функција на остварување и на другите цели на макроекономската политика (покрај стабилноста на цените и на девизниот курс): постигнување на задоволителен економски раст на земјата, пораст на вработеноста, усогласување на односите со странство, подигањето на нивото на животниот стандард на населението и др. Но, се разбира, само со ефектите кои се постигнуваат преку регулирањето и управувањето со количината на пари во оптек, со одржување на стабилност на цените и на девизниот курс. Односите меѓу целите на монетарно-кредитната и на макроекономската политика се комплицираат (усложнуваат) кога преку монетарно-кредитната политика се настојува да се остварат цели кои се формулираат како поддржување на порастот на материјалното производство и вработеноста над можностите што ги пружа степенот на развиеност на националната економија, во услови на остварување на политика на емисија на оптимално количество на пари во оптек. Во литературата постојат бројни истражувања во врска со улогата на монетарната политика во остварувањето на другите цели од макроекономската политика, на пример стапката на стопанскиот раст. Има логика во моделите во кои се инсистира на ниски реални каматни стапки како цел која треба да биде постигната и одржувана со потпирање врз монетарната политика, а со намера да се поттикнат инвестициите и преку тоа да се влијае врз стапката на стопанскиот раст. Меѓутоа, тука има проблеми. Функционирањето на пазарните системи бара определувањето на каматните стапки да се препушти на пазарот. А не треба да се потценуваат и мислењата според кои стапката на стопанскиот раст е повеќе големина која се изведува од повеќе други цели, отколку што е самата цел во вистинска смисла. Во овој контекст корелацијата меѓу ниските каматни стапки и стапката на стопанскиот раст не значи многу, ако зголемената динамика во инвестирањето заврши во „производство заради производство“, а не со создавање на пазарни вредности кои можат да се реализираат. Ова го наведуваме со намера да укажеме дека поставувањето на цели кои монетарната политика треба да ги поддржи и да овозможи нивно остварување е работа на општествен избор и резултат на општествени определувања. А тие се различни, во зависност од состојбите во националните економии. И она што може да биде, во одделна фаза на развојот, прифатливо за една економија, не мора да биде разумно и за други.

За помалите економии каква што е нашата, монетарната политика, ако се води како што треба, не може да има доминантно влијание врз реалните текови. Нема сомнение дека статистички, во определени периоди, може да се покаже дека е присутно влијание на количината на парите и на каматните стапки врз реалните текови. Тоа може да биде дури и позитивно доколку е во рамките на можностите што ги пружа монетарната политика при создавањето на пари како дополнителен кредит во националната економија, како дополнителен извор на акумулација. Но, притоа, треба да се има предвид и опасноста да се предизвика инфлација на побарувачка, доколку, со новите инвестиции, во реалната сфера, не се создаде адекватно реално покритие за така емитираните пари.

Постојат резерви дека со монетарната политика може позитивно да се влијае врз остварувањето на пошироките цели на макроекономската политика, на пример, на стапката на стопанскиот раст. Меѓутоа, со голема сигурност се тврди дека стопанскиот раст не може да се темели врз емисија

на пари надвор од потребното количество на пари во оптек во согласност со тековите на репродукцијата. Потпирањето врз емисија на пари која нема реално покритие ја интензивира инфлацијата во националната економија, негативно влијае врз распределбата на националниот доход, врз потрошувачката и инвестициите и врз вкупниот процес на општествената репродукција.

14.3. Последици од нарушувањето на монетарната рамнотежа

Во повеќе наврати досега рековме дека парите својата улога во репродукцијата најдобро би ја извршиле доколку стварното количество на пари во националната економија се поклопува со потребното количество на пари, т.е во услови на остварување на политика на монетарна рамнотежа. Тоа е состојба во стопанството кога потребите за ликвидност се поклопуваат со снабдувањето со ликвидност, односно кога понудата и побарувачката на пари се израмнети. Во таква ситуација не се појавуваат ниту инфлациони ниту дефлациони притисоци од страна на управувањето со парите, односно се обезбедува парите да бидат неутрални во своето делување. Парите ги вршат своите функции, но не делуваат ниту во насока на забрзување, ниту во насока на забавување на стопанските активности.

Поради тешкотиите во управувањето со количеството на пари во оптек во хартиените парични системи често доаѓа до ситуации кога стварното количество на пари е поголемо или помално од потребното. Во првиот случај доаѓа до пораст на цените, односно до смалување на куповната сила на парите, а во вториот до намалување на општото ниво на цените и намалување на реализацијата, а поради тоа и на динамиката на производството.

Во случај на отстапување на понудата на пари од побарувачката на пари доаѓа до процеси кои се стремат да ја изедначат понудата и побарувачката на пари. Притоа, процесот на приспособувањето е можен на два начина: или со приближување на понудата на побарувачката на пари (преку создавање на пари) или преку приспособување на побарувачката на пари кон постојното количество на пари. Како што видовме порано, станува збор за процеси на приспособување од сосема различен карактер. Додека приспособувањето според првиот начин е под контрола на монетарните власти, вториот е автономен процес - релација на бројни субјекти на постоењето на поголема или помала количина на пари од потребната.

Современата практика покажува дека денеска во светот поприсутна е борбата против инфлацијата, отколку против дефлацијата. Тоа е разбирливо поради тоа што, во услови на функционирање на хартиени пари, властите во повеќето земји практикуваат да емитираат поголема количина на пари од потребната (независно од кои причини), со намера да ги избегнат негативните последици врз реализацијата на произведените стоки и врз динамиката на производството. Меѓутоа, има и случаи кога некои земји поминуваат низ подолги периоди на дефлаторни притисоци. Да го споменеме примерот на Јапонија која безмалку две децении функционира под такви притисоци. Овде само ќе потсетиме дека ваквата практика е изнудена од постојаното апресирање на вредноста на јенот во однос на доларот (со цел да се урамнотежат меѓусебните економски односи, да се намали суфицитот на


117

Јапонија со САД), со што се нагласува значењето и потребата на светски пари, наместо националните во функција на светски.

14.3.1. Феноменот на инфлацијата Во економската теорија не е спорно порастот на општото ниво на цените да се објаснува со претерана експанзија на паричната маса (над потребното количество во оптек). Меѓутоа, феноменот на инфлацијата не се исцрпува само со објаснувањето на „монетарна инфлација”. Феноменот на инфлацијата, во современите хартиени парични системи, е посложен за да може да се третира само како таков. Дури и кога со право се укажува (Милтон Фридман) дека, во крајна линија, инфлацијата секогаш и секаде настанува како последица на преголемо количество на пари во однос на производството. Зашто, во овој случај треба да се објасни, зошто, и покрај сознанијата за негативните реперкусии од инфлацијата во националните стопанства, се прибегнува кон намерно креирање на парична маса над потребното количество или се врши приспособување на паричната маса на барањата на бројните економски субјекти, и покрај тоа што таквата активност се манифестира со пораст на општото ниво на цените. Во објаснувањето на феноменот на инфлацијата свој придонес даваат повеќе теории: квантитативната теорија на инфлацијата, теоријата на инфлација на трошоците, теоријата на структурна инфлација, социолошко- политичките теории на инфлација. Теории за инфлацијата Квантитативната теорија на инфлацијата општиот раст на цените го објаснува со претерана експанзија на паричната маса, со порастот на оптекот на пари. Аналитичка рамка за ова теорија е следнава равенка на размена: М * В = Р * Т при што, М= количина на пари В= брзина на оптекот на парите Р= општото ниво на цените и Т= физички обем на стоковните трансакции. Од равенката на размена се гледа дека производот од количината на парите и брзината на оптекот на парите е еднаков на производот од општото ниво на цените и физичкиот обем на стоковните трансакции. Од равенката можат да се согледаат причинско-последичните врски меѓу споменатите варијабли. Притоа, во овој статички модел, М претставува независна варијабла, Р е зависна варијабла, а В и Т имаат константна вредност кога моделот се наоѓа во состојба на рамнотежа. Промените во М даваат импулс кој моделот го исфрла од состојбата на почетна рамнотежа, во која постои потполна хармонија меѓу независната и зависната варијабла, т.е. количината на парите е во согласност со општото ниво на цените. Ако почетната рамнотежа се наруши со еднократно зголемување на количината на пари, на пример за 100%, почнуваат да делуват пазарните сили кои се стремат макросистемот да го вратат во рамнотежна состојба. Новата рамнотежна состојба по удвојувањето на количината на парите ќе изгледа вака:

2М * В = 2Р * Т Тоа значи дека еднократното удвојување на количината на пари доведува до удвојување на нивото на цените.

Во периодот меѓу двете рамнотежни состојби (во состојбата на нерамнотежа) делуваат пазарните процеси на воспоставување на нова рамнотежна состојба. Пазарните процеси се остваруваат преку краткорочното поместување на брзината на оптекот на парите и на физичкиот волумен на трансакциите. Под претпоставка трансакторите да располагаат со дупло поголема количина на пари во однос на непроменетото ниво на трансакции, брзината на паричниот оптек се преполовува. Во таква ситуација трансакторите располагаат со двојно поголема количина на пари при даденото ниво на физички трансакции, па нормално, настојуваат да се ослободат од вишокот на пари. Тоа го чинат со зголемување на побарувачката на стоковниот пазар. Со оглед на тоа што пак, сите трансактори настојуваат да се ослободат од вишоците на пари и брзината на оптекот на парите (В) да го вратат на рамнотежната емпириска вредност, доаѓа до формирање на повисоко ниво на агрегатна побарувачка на стоковниот пазар во однос на понудените стоки. Во такви услови, при што, заради поедноставување на моделот, се исклучени трансакциите со странство, новата рамнотежа може да се оствари само со удвојување на нивото на стоковните цени. Штом се воспостави баланс меѓу количината на парите и количината на приливот на стоки на пазарот, брзината на оптекот на парите повторно се враќа на рамнотежната вредност.

Од реченото произлегува дека формирањето на нивото на цените на стоковните пазари квантитативната монетарна теорија го објаснува исклучиво врз основа на промените во количината на парите. Причина за порастот на цените е порастот на агрегатната побарувачка во однос на стоковната понуда, а порастот на агрегатната побарувачка е предизвикан со емисија на парична маса. Тоа значи дека од анализата се исклучени: зголемувањето на количината на пари кое е потребно за економскиот развој (долгорочната компонента); целосно е раздвоено формирањето на номиналните вредности од формирањето на реалните агрегати во економијата; другите причини за инфлацијата, на пример, инфлацијата на трошоците и др. Со ваквиот пристап нивото на цените не се формира врз основа на одделните производи, туку обратно, формирањето на поединечните цени претпоставува определено рамнотежно ниво на цените.

Теоријата на инфлација на трошоците поаѓа од тезата дека промените во трошоците на работењето се главен фактор во формирањето на стоковните цени. Со тоа во голема мера се намалува значењето на агрегатната побарувачка врз формирањето на стапката на инфлација. Според оваа теорија, зголемувањето на трошоците на работењето е иницијален фактор на инфлацијата. Врз основа на тоа зголемување се формираат зголемени стоковни цени. Агрегатната побарувачка, која во квантитативната теорија беше причина за порастот на цените, во овој концепт само се приспособува на висината на номиналниот општествен производ кој ја содржи трошковната инфлација.

Со теоријата на инфлација на трошоците се намалува улогата на монетарната политика. До овој пресврт во распоредот на факторите кои влијаат врз инфлациониот процес се дојде со продорот на генералната Кејнсова теорија која особено ја нагласува приоритетната цел за одржување


119

на високо ниво на вработеност. Имено, Кејнсовата теорија на инфлација ја нагласува ригидноста на цените и трошоците во нивното движење надолу и доаѓа до заклучок дека е од клучно значење да не се дозволи пораст на трошоците на работење. Притоа, оваа теорија ја нагласува улогата на трошоците на работните услуги по единица производство како клучен фактор во генерирањето на инфлациониот процес. Зашто, кога се зголемуваат надниците и платите над порастот на продуктивноста на трудот доаѓа до пораст на трошоците по единица производ, а тоа се пренесува на порастот на цените.

Постојат и други варијанти на теоријата на инфлацијата на трошоците. Меѓу попознатите е варијантата која се однесува на формирањето на инфлација на трошоците во услови на олигополска структура (олигополска инфлација), со оглед на тоа што генерирањето на инфлацијата зависи од формирањето на цените во рамките на тие пазарни структури. Суштествено е, притоа, што формирањето на цените се врши во услови на, од една страна, намалена класична ценовна конкуренција, но од друга страна и на јакнење на други облици на конкуренција во претпријатијата со голема концентрација на капитал, работници и производство. Во олигополските структури инфлациониот процес се формира не само врз основа на порастот на единечната цена на работните услуги, туку и по пат на сложен интеракциски однос меѓу цените, профитот и надниците. Позната е практиката профитот да се зголемува преку порастот на цените. Тоа се случува кога нема можности да се промени формираниот однос меѓу платите и профитот на сметка на платите, па се оди со пораст на трошоците кои преку цените се префрлуваат на трошоците за живот.

Од начинот на настанување на инфлацијата на трошоците се гледа дека поради порастот на цените, од веќе споменатите причини, доаѓа до номинален пораст на општествениот производ кој бара дополниотелна монетарна експанзија за да може да се изврши неговата реализација. Емисијата на пари треба да се усогласи со „поголемата стоковна понуда” (со оглед на порастот на цените). Ова наведува на заклучок дека инфлацијата на трошоците не е можна без соодветна инфлација на побарувачка преку уфрлање поголема количина на пари од оптимално потребната. Зошто се „попушта” ако се знае дека тоа води кон пораст на цените? Причината е во тоа што доколку не се емитира додатна количина на пари за да се реализира номинално зголеменото производство би било неопходно да се намалат цените. А тоа би довело до големи загуби и забавување на стапката на стопанскиот раст.

Од ова се гледа дека во услови на инфлација на трошоци пред монетарните власти се наоѓаат две можности: или да водат рестриктивна монетарна политика (при што се зголемува степенот на неискористеност на капацитетите и невработеноста) или да се приспособат на новонастанатите притисоци од страна на реалниот сектор и со тоа да го поддржат процесот на инфлацијата. Таа е исправена пред дилемата: или стопанството да го втурне во рецесија или, пак, да го поддржи процесот на иницираната трошковна инфлација, независно од кои фактори (автономен пораст на трошоците на надниците по единица производ; општ притисок од материјалните трошоци; општ притисок на профитот по единица производ).

Ваквата практична дилема укажува дека разграничувањето меѓу теоријата на побарувачка на парите и теоријата на инфлација на трошоците е

повеќе академско. Тие се во своевидна синтеза, бидејќи взаемно се потхрануваат и истовремено се појавуваат. Само прашање е која можност ќе се избере: рестриктивната или експанзивната монетарно-кредитна политика. А тоа зависи не само од монетарната, туку и од макроекономската политика и приоритетните цели кои треба да ги оствари.

Теоријата на структурна инфлација го отфрла ставот според кој инфлацијата е предизвикана само од монетарни причини и укажува дека причините за порастот на цените се наоѓаат во структурата на стопанството, која се состои од повеќе сектори групирани во три групи:

-сектори со вишок на агрегатна побарувачка на пари, во однос на формираната понуда во нив:

-сектори со кусок на агрегатна побарувачка на пари и -сектори со урамнотежени односи на понуда и побарувачка кои

делуваат неутрално на општата рамнотежа. Од ова произлегува дека се прави разлика меѓу агрегатните односи на

побарувачката и понудата во стопанството како целина и за одделни сектори. Притоа, се укажува дека до инфлација може да дојде и кога не постои глобален расчекор меѓу побарувачката и понудата во стопанството, ако расчекор постои на парцијалните пазари. Притоа, причина за растот на цените во определен период може да биде вишокот на агрегатна побарувачка, а во друг - притисокот од трошоците. Затоа се вели дека структурната инфлација не може да се одвојува како чист тип на инфлација, туку како мешовита форма од инфлацијата на побарувачка и од инфлацијата на трошоците. Суштествено е, меѓутоа, тоа што се укажува дека до мал пораст на нивото на цените може да дојде и при постоење рамнотежа меѓу агрегатната понуда и агрегатната побарувачка на вкупниот стоковен пазар. Значи, не се исклучува можноста за генерирање на типична инфлација на агрегатна побарувачка, меѓутоа, се нагласува постоењето на специфичен тип на инфлација кој се објаснува со структурни нерамнотежи.

Според оваа теорија, во процесите на динамичните структурни промени во производството доаѓа не само до промени во односите на цените меѓу секторите (поради различни пропорции во инпутите на технологија, капитал, работна сила итн.), туку и до зголемување на агрегатниот индекс на цените на секторите на подолг рок. Тоа значи дека структурните промени меѓу секторите делуваат врз вкупниот индекс на цените, односно делуваат врз формирањето на секуларна (долгорочна) инфлација.

Социолошко-политичките теории на инфлација се развија како одговор на посилни и потрајни инфлациони процеси кои не можат да се објаснат со другите чисто економски теории. Нивната појава само потврдува дека во современите поразвиени општества економските проблеми имаат и соци-ополитичка димензија. Таа е важна како во процесот на генерирање на инфлацијата така и во процесот на нејзиното потиснување. Тоа особено се однесува на прашањето на распоредот на општествените сили.

Причините за посилните и подолготрајните инфлациони процеси се објаснуваат со фактот што во општествата постојат неколку основни социјални групи кои имаат свои барања од реалниот доход што се создава. И сè додека „правата на доход” се еднакви на расположливиот доход, нема конфликти меѓу социјалните групи. Меѓутоа, во практиката се случува „правата на доход” и расположливиот доход да не се еднакви. Во случај на неусогласеност меѓу двата квантума доаѓа до процес на усогласување кое ex


121

post се врши преку движењето на стапката на инфлација. Оваа логика на објаснувањето на процесот на инфлацијата е валидна под претпоставка да нема прелевање на доход меѓу земјата и странство. Доколку такво прелевање постои во полза на земјата, во зависно од квантумот на доход што се прелева од странство, слабеат противречните интереси на социјалните групи, а со тоа и инфлаторните притисоци.

Од реченото се гледа дека социополитичките теории инфлацијата ја набљудуваат како монетарен израз на дистрибуциониот комплекс во општеството. Притоа, одделни теоретичари нагласуваат различни фактори како главни во генерирањето на инфлацијата. Едни ја нагласуваат иницијалната улога во инфлациониот процес на појавата и развојот на монополистичките претпријатија; други иницијалната улога им ја припишуваат на силните работнички синдикати, а трети државата ја сметаат како главен фактор во генерирањето на инфлациониот процес.

Иницијалната улога во придвижувањето на процесот на инфлацијата од страна на монополистичките претпријатија се гледа во начинот на формирањето на цените, во таа смисла што тие (монополите, олигополите) се во состојба да ги наметнуваат цените на пазарот, а малите и средните претпријатија се во ситуација да мораат да ги прифаќаат. Тоа го прават поради тоа што монополистичките претпријатија се главни носители на технолошкиот развој врз основа на големи инвестициони вложувања, па во политиката на монополски цени гледаат одбрамбен механизам како за покривање на високите трошоци на технолошките истражувања, така и за покривањето на разните ризици кои можат да настанат доколку се појават загуби, смалување на пласманот итн. Остварувањето на овие интереси најбезболно (без конфликти меѓу социјалните групи) можат да ги остварат со префрлање на таквите трошоци врз продажните цени на нивните производи. Социолошко-политички проблем е зошто се допушта или не ефикасна борбата против монополските однесувања. Тука се отвора прашањето за односот на пазарот и државата во регулирањето на стопанските текови.

Иницијалната улога во придвижувањето на процесот на инфлацијата од страна на силните работнички синдикати се гледа во нивната моќ да добијат зголемување на надниците на работниците над порастот на продуктивноста на трудот што ја остваруваат. Со оглед на тоа што сопствениците на капиталот настојуваат да го задржат учеството на профитот во националниот доход, и покрај зголемувањето на реалните надници, товарот од порастот на надниците го префрлаат врз порастот на стоковните цени. За да се реализира стоковното производство централната банка треба да води пасивна монетарна политика. И овде се поставува прашањето за одржливоста на односот во распределбата на националниот доход меѓу трудот и капиталот (надниците и профитот).

Приврзаниците на теоријата дека државата е главен фактор во генерирањето на инфлациониот процес нагласуваат неколку варијанти за тоа на кој начин државата е одговорна за зголемување на инфлацијата. Наједноставна е варијантата која формирањето на инфлацијата го гледа во повисоката стапка на пораст на паричната маса во однос на стапката на растот на производството. Во дозволувањето на претерана емисија на пари клучна е улогата на државата и централната банка. Со оглед на прераспределбата на националниот доход што се врши преку овој тип

инфлација, таа се смета како некој вид данок кој го плаќаат сите кои држат паричен имот.

Посуптилни варијанти се оние кои улогата и одговорноста на државата за формирање, односно зголемување на инфлацијата ја поврзуваат со нејзините настојувања да постигне повисок степен на економски раст и вработеност во општеството. Инфлацијата се користи како средство за прераспределба на националниот доход. Преку инфлацијата државата настојува да ја одржи динамиката во клучните индустриски гранки во кои голем удел имаат монополските и олигополските претпријатија. Тоа го прави преку политика на инфлација, како метод на скриено оданочување на немонополистичките сектори на економијата. Во овој случај, инфлацијата се јавува како цена за обезбедување на задоволителна динамика на раст и вработеност, а државата како усогласувач на вкупните општествени интереси, на интересите на различните социјални групи, од кои најзначајни се интересите на претставниците на трудот и капиталот. Значи, станува збор за свесна инфлаторна политика на државата. Притоа, се смета дека користењето на мала инфлација од околу 3% годишно овозможува перманентно активирање на сите ресурси во економијата со цел да се избегнат рецесионите притисоци. Меѓутоа, инфлација со поголема стапка ги заострува конфликтните и антагонистичките социјални противречности, особено меѓу трудот и капиталот, со оглед на реалната опасност прераспределбата да се изврши на товар на трудот. Неприфатливоста од ваква разврска раѓа страв од избивање на работнички незадоволства со што би се загрозила економската и социјалната сигурност во општеството.

Теоретски гледано постојат можности националните економии да ги остваруваат целите на растот и вработеноста при минимизирани стапки на инфлација. Меѓутоа, економиите треба да се задоволат со резултатите кои ги овозможуваат нивните реални потенцијали (капитал и работна сила), а инфлацијата како „вентил на сигурност” да не ја претворат во средство за динамизирање на растот и вработеноста, преку прераспределба на националниот доход во земјата, а кога се однесува за земјите чии валути имаат меѓународна улога, и на светскиот доход. Дострелот на ваквиот развој е ограничен, особено ако инфлаторното финансирање се покаже како промашено од аспект на јакнењето на развојните перформанси. Во таков случај само се зголемува стапката на инфлација, а таа ги заострува и внатрешните и меѓународните економски односи.

Негативни ефекти од инфлацијата Зголемувањето на инфлацијата над нивото на „вентил на сигурност”

има повеќе негативни ефекти врз функционирањето на економскиот и општествениот систем. Преку инфлацијата се врши редистрибуција на доходот и меѓу стопанските гранки и меѓу социјалните групации, со што се зголемува нивната несигурност. Се заострува борбата на стопанските субјекти за задржување или подобрување на релативната позиција во примарната распределба на доходот (пораст на доходот преку пораст на цените), а помалку внимание им се посветува на квалитативните фактори на стопанисување (зголемување на продуктивноста на трудот, економичноста во работењето, унапредување на менаџментот, маркетингот итн.).


123

При поголемо поместување на релативните цени (односите на цени меѓу стопанските гранки) се создаваат тешкотии во поглед на интерпретацијата на ценовните сигнали од пазарот од аспект на реалокацијата на ресурсите, зашто, при поголема инфлација доаѓа до такви поместувања во односите на цените кои не ги одразуваат објективните општествени потреби во поглед на реалокацијата на ресурсите. Во таква ситуација се зголемуваат неизвесностите за инвестиции.

Високата инфлација ја зголемува личната несигурност на населението и создава социјални тензии кои неповолно се одразуваат врз ефикасноста во работењето. Наместо кон работата, вниманието на сите слоеви од населението се свртува кон согледување на можностите за заштита од инфлацијата. Во такви случаи, штедењето од населението оди во купување на недвижнини чии цени растат побрзо од стапката на инфлацијата. Има примери кога висока инфлација доведува до нарушување на домашните парични системи поради бегство од домашна во странски валути и до создавање на паралелни валутни системи односно, до воведување на странски валути како форма на држење на парични резерви на населението.

При висока инфлација доаѓа до големи прелевања на имотот меѓу должниците и кредиторите, при што должниците добиваат, а кредиторите губат (се разбира, ако не се воведени променливи каматни стапки).

14.3.2. Феноменот на дефлацијата

Од напред реченото произлегува дека во хартиените парични системи на современите држави поретка е појавата во која монетарните власти допуштаат стварното количество на пари да е помало од потребното, односно да водат дефлациона политика. Паѓањето на општото ниво на цените, што е неизбежна последица на таква политика, вклучува и паѓање на надниците, а тоа повлекува заострување на социјалните противречности до избивање на социјални протести и генерални штрајкови. Неприфатливоста на ваквите последици изнудува свесна инфлациона политика, со користење на мали стапки на инфлација. Помалото стварно количество на пари во однос на потребното создава проблеми во стопанисувањето. Меѓу другите, со посебна тежина е појавата на меѓукредитирање на стопанските субјекти со намера да го одржат производството и прометот на повисоко ниво од тоа што го дозволува намаленото количество на парични средства. Со ширењето на меѓукредитирањето сè повеќе субјекти запаѓаат во неликвидност. Тоа е причина за натамошно забавување на реализацијата на производството и услугите (пораст на залихите) и забавување на материјалното производство (намалување на стапката на растот, зголемување на невработеноста), поради што се доведуваат во прашање развојните перформанси на стопанските субјекти. Како што порано констатиравме, дефлацијата во системот на златното важење беше компонента на механизмот за урамнотежување на внатрешните и надворешните стопански текови, во ситуација кога предност имаше одржувањето на надворешната рамнотежа. Правилата на златно важење беа напуштени и заради немоќта да се контролираат економските ломови и социјалните потреси, поради негативните последици од дефлаторните

притисоци во националните економии. Во хартиените парични системи, правилата за приоритетно урамнотежување на внатрешните и надворешните стопански текови се променија во полза на приоритетно одржување на внатрешната рамнотежа. Со тоа, во основа, дефлацијата (како мерка на намалување на количината на пари во оптек под потребното количество) е истисната од монетарно-кредитните системи како корисна. Меѓутоа, тоа не значи дека во националните економии не доаѓа до дефлаторни притисоци, на пример, поради грешки во управувањето со количината на пари во оптек. Но, тие побрзо се исправаат со примена на експанзивна монетарно-кредитна политика во согласност со прифатливоста на ставот за корисноста на инфлацијата со ниски стапки на пораст. Нова појава се дефлаторните притисоци што ги трпат земјите кои остваруваат суфицити во економските односи со САД, со цел тие да се намалат и да им овозможат на САД да ги намали дефицитите и да ги урамнотежи односите со тие земји. Ваквите дефлаторни притисоци се вршат преку постојаното апресирање на девизните курсеви на суфицитните земји во однос на доларот. Земјата чија валута апресира го дестимулира извозот и со тоа го доведува во прашање остварувањето на стратегијата на извозно-воден раст, го зголемува узвозот, го забавува стопанскиот раст, доведува до стагнација или пад на вработеноста, односно до зголемување на невработеноста итн. Како последица на вакво разрешување на глобалната нерамнотежа во односите во светот имаме појави на „загубени децении на раст” во Јапонија, а загубени години во повеќе земји, кои од различни причини водеа политика на фиксни девизни курсеви која завршуваше со преценети национални валути (со сите последици од тоа врз динамиката на растот и нерамнотежата во односите со странство).

14.4. Стратешки монетарни теории

Разликите во гледањата на улогата на парите во општествената репродукција, како што видовме, дојдоа до израз во конципирањето на различни стратешки монетарни теории. Во повеќе наврати, а во врска со различни прашања од монетарната сфера, ги споменавме монетаристичката и кејнзијанската. Притоа, за нив најчесто се расправа како за монетарни теории кои се исклучуваат една со друга, а претставниците и на монетаристите и на кејнзијанците се оптужуваат едни со други дека примената на нивните концепции е главен извор на нестабилностите во определени фази на општествено-економскиот развој на националните економии.

Во суштина, станува збор за теории чие влијание се зголемува или намалува во економската теорија во зависност од економските циклуси во кои се сменуваат инфлацијата од една страна, и рецесијата и невработеноста, од друга страна, како доминантни облици на манифестирање на економската нерамнотежа во пазарните економии. Секоја одделно, всушност, главниот дефект во функционирањето на пазарните економии го гледаат во различни извори на нестабилноста. Монетаристичката теорија главниот дефект го гледа во неправилното функционирање на монетарниот систем (макроекономските перформанси се пореметуваат ако дојде до емисија на поголема количина пари над потребното ниво), додека кејнзијанизмот


125

главните извори на нерамнотежата ги гледа во недостатокот на агрегатна побарувачка, која предизвикува недоволно користење на факторите на производство и рецесиони притисоци. Овој недостаток на агрегатна побарувачка е предизвикан од недоволната проточност на акумулацијата преку финансискиот пазар во националните економии, поради што доаѓа до недоволно инвестиции, а економијата функционира на субоптимално ниво.

Во овој контекст треба да се има предвид дека овие теории се јавија и се развиваат во развиените економии, особено во САД, кои преку емисијата на долари во функција на светски пари можат да ги префрлуваат сопствените економски проблеми врз другите земји. И не е случајно што, во зависност од потребите на националното стопанство, во одделни периоди се потпираат врз монетаризмот, а во кризни периоди и на кејнзијанизмот. Во последната финансиска и економска криза (2007-2009) САД се најдоа во ситуација, за да излезат од кризата, во исто време да ги активираат главните маханизми и на монетарната и на кејнзијанската концепција, наспроти сознанијата за нивната спротивставеност. Централната банка на САД (Фед) преку експанзивна монетарна политика уфрли големи количини пари на пазарот на хартии од вредност и одржува каматни стапки близу нула, а преку експанзивна фискална политика државата (преку ѕидање на огромни буџетски и надворешно трговски дефицити) настојува да ја поттикне потрошувачката и со тоа да го заздрави стопанството. Сè уште нема теорија која ќе ги помири двете стратешки монетарни теории, иако применети во практиката, барем засега, покажаа успех во надминувањето на рецесивните движења. Во овој случај, меѓутоа, новата теорија не ќе може да го заобиколи прашањето на улогата на доларот како светски пари, како значаен, ако не пресуден фактор за надминување на рецесијата. Таквата улога на доларот го олесни експандирањето и на монетарната и на фискалната политика, а притоа да не дојде до поголеми нарушувања во националното стопанство и во односите со светот (доларите, па и инфлаторни им требаат на голем број други земји). Меѓутоа, и со таков координиран настап не се успеа стапката на невработеност да падне на нивото пред кризата (околу 5%), а останаа стравовите од пораст на инфлацијата и во земјата и во светот.

За да се избегне дискусијата по ова прашање поверојатно е дека повторно ќе се засилат расправите со гледишта за нивната спротивставеност, ќе се истражува влијанието на монетарната и фискалната политика во излезот од рецесијата итн. Како што се зголемува верувањето во надминувањето на рецесијата сè погласни се и укажувањата, од страна на монетаристите за потребата од воздржување на централната банка на САД од „печатење на пари” и на владата за отпочнување на борба против буџетскиот дефицит и надворешните долгови. Се заборава или превидува дека со експанзивната монетарна и фискална политика не само што се спречи рецесијата да прерасне во подолгорочна депресија, туку и се обезбеди релативно побрзо заздравување на стопанството и излез од рецесивните движења. На ова укажуваат видни кејнзијанисти (нобеловците Пол Кругман и Џозеф Штиглиц), предупредувајќи дека досегашната политика треба да продолжи за да не се случи стопанството да западне во рецесија со „дупло дно”, односно наскоро да се повтори, ако дојде до поригорозни рестрикции и во монетарната и во фискалната политика.

Симтоматично е што за причините на „разијдувањето” не се дискутира. Најмногу што се укажува е дека монетаристичките гледишта ги застапуваат

републиканците, а кејнзијанските - демократите во САД. Првите сè уште веруваат во моќта на пазарот макроекономскиот систем да го доведат во рамнотежа и по ударите од привремените нерамнотежи и покрај очигледноста дека можеше да се случи и депресија (подолгорочно паѓање на производството, БДП, вработеноста итн.) доколку државната економска политика не ги преземеше споменатите мерки. Вторите, пак, докажувајќи ја исправноста на преземените мерки, избегнуваат да кажат дека тоа што се случува е неизбежно и дека поради тоа треба да дојде до усогласување на интересите на разните социјални групи и да се реши, врз подолгорочна основа, порано споменатиот дистрибутивен проблем на општествената репродукција во земјата. Во кризни ситуации усогласувањето го врши државата, меѓутоа, за да се победат кризите неопходен е „општествен консензус”, слично на социјално-пазарните стопанства во Европа. Додека не се постигне таков „консензус” инсистирањето на монетаристичкиот концепт во регулирањето на паричната сфера ќе се толкува како спротивставување на барањата за поголеми социјални права на поголемиот дел од населението, а предлозите од кејнзијанистите за дефицитно финансирање на разните општествени потреби како удар на акумулацијата и развојот, и покрај неговото позитивно влијание во поттикнувањето на агрегатната побарувачка во услови на дефлаторни притисоци во стопанството.

Опстојувањето на принципите на пазарниот фундаментализам во САД го овозможува, покрај другите фактори, и меѓународната улога на доларот. Тоа значи дека постапките што им се достапни на САД не се применливи во другите земји. Затоа во помалите пазарно ориентирани економии стратешката монетарна теорија треба да биде насочена истовремено да делува и против инфлаторните и против рецесионите движења, со оглед на тоа што стабилноста е клучен услов за рационално вклучување во меѓународната поделба на трудот, за остварување на задоволителен одржлив развој. Во овој контекст само ќе потсетиме на комплексната теорија за влијанието на паричната маса врз стопанските движења и на стопанските движења врз паричната маса, во таа смисла што менаџирањето со паричната маса не треба да се потпира ниту само на побарувачката на пари од страна на небанкарските сектори, ниту само на понудата на пари од страна на централната банка, туку да се има предвид нивното интеракциско влијание и тоа да се искалкулира во остварувањето на целите на монетарната и макроекономската политика.

Во променетите национални (давање предност на внатрешната над надворешната стабилност) и меѓународни економски односи (заострени противречности меѓу суфицитните и дефицитните економии) исклучивата примена било на монетаристичкиот било на кејнзијанскиот пристап во регулирањето на паричната сфера во националните економии е несоодветна, бидејќи, спроведувани доследно, првата генерира дефлаторни тенденции во развојот, а втората инфлаторни притисоци. Во првиот случај стопанството функционира на субоптимално ниво, а во вториот, во услови на постојан пораст на општото ниво на цените, се доведува во прашање рационалноста во алоцирањето на инвестициите и неговата конкурентност, а со тоа и вкупната стабилност (внатрешна и надворешна).

Не треба докази дека пазарот не е во состојба да обезбеди општа рамнотежа во стопанството доколку монетарната политика се остварува според концепцијата на неутрални пари (Големата депресија во 30-тите


127

години од минатиот век, поради тоа траеше подолго, а најголемата рецесија по неа во изминатите 2007-2009 година се ублажи поради експанзивната монетарна политика на САД. Овде, меѓутоа, треба да се има предвид дека релаксираната монетарна политика е и причина за избувнување на кризата, бидејќи преку неа се финансираа балони во реалната и финансиската сфера). Причина за немоќта на пазарот е неперфектното функционирање на пазарната економија. А резултат на неперфектноста е функционирањето на економијата на субоптимално ниво, на ниво под вработеноста на факторите на производство. Последната рецесија, меѓутоа, покажа дека прашањето на невработеноста во САД не се намали на саканото ниво и покрај експанзивната монетарна и кредитна политика. Затоа чист волунтаризам е инсистирањето на монетаристичкиот концепт за урамнотежување на националната економија. Постапувањето според принципите на таков концепт само може да ги заострува дефлаторните тенденции.

Во овој контекст треба да се има предвид дека на долг рок важи концептот за неутрално влијание на количината на пари врз формирањето на економските текови во економијата. Меѓутоа, на кус рок, зголемувањето на паричната маса над потребното ниво влијае врз формирањето на реалните агрегати, односно врз нивото на стопанската активност. Со оглед на тоа што постои поклопување меѓу долгорочната стапка на монетарниот и економскиот раст, овие сознанија се основа за водење на долгорочна неинфлаторна политика на економски раст. (За ова повеќе при разгледувањето на концепциите на монетарна политика).

Изворите на нерамнотежа во пазарната економија монетаристите ја гледаат во неадекватното однесување на монетарниот и фискалниот сектор. Во првиот случак поради негативните ефекти врз формирањето на инфлацијата и нестабилноста на стопанските движења, а во вториот, поради дефицитното финансирање на државниот буџет, преку купување на државни обврзници од страна на централната банка. Ваквото финансирање на дефицитите има инфлаторни ефекти, бидејќи се поврзани со создавањето на дополнителна количина пари. Доколку, пак, државните обврзници, емитирани со намера да се финансира буџетски дефицит, се продадат на финансиските пазари, тогаш тие немаат инфлаторно влијание, меѓутоа, на тој начин се врши истиснување на дел од расположливата акумулација на финансискиот пазар која би можела да се употреби за финансирање на продуктивни инвестиции. А тоа неповолно се одразува на стапката на растот.

Врз основа на искуството од Големата депресија и подоцнежните рецесии, кејнзијанистите укажуваат дека системот на пазарната економија (во услови кога се променува приоритетот на надворешната стабилност, и се заменува со внатрешната стабилност, пред сè поради ригидноста на цените и на надниците да се движат и надолу и поместените граници на социјална издржливост) објективно тежи кон трајно пониско искористување на факторите на производство. Обезбедувањето на нивната целосна ангажираност, особено потполна вработеност на населението не е можно доколку државата не се вклучи со активна политика на регулирање на економските процеси. Во овој контекст нејзин главен инструмент е фискалната политика која треба да е следена од монетарната политика, која го спојува функционирањето на монетарниот сектор со реалниот сектор на економијата. Тие двете треба да бидат доволно експанзивно поставени за да можат да ги компензираат факторите кои влијаат врз намалувањето на стапката на реалниот економски

раст под рамнотежното ниво кое обезбедува целосна вработеност на факторите на производство и да ја засилуваат стопанската активност и вработеноста. Со инсистирањето на растот и вработеноста во функционирањето на пазарната економија на кус рок, кејнзијанската теорија ја нагласува потребата од создавање на развоен контекст во решавањето на економските и социјалните проблеми.

Поаѓајќи од потребата да се компензираат долгорочните рецесиони фактори, кејнзијанската теорија не гледа опасност од инфлационирање на економијата. Имено, кејнзијанската теорија смета дека силата на инфлаторните притисоци се намалува по пат на адекватна политика на доход, како и по пат на смалување на единечните трошоци на производство поради поголемиот степен на користење на капацитетите врз основа на дејствувањето на експанзивната фискална и монетарна политика. Преостанатиот дел од инфлацијата кејнзијанската теорија го третира како инфлаторен данок кој го плаќаат оние трансактори кои претерано ги задржуваат парите, односно паричниот доход и со тоа ги забавуваат кружните текови на средствата за производство. Во овој контекст, кејнзијанската економија смета дека делува во насока на поголем степен на користење на факторите за производство и на обезбедување на повисока стапка на реален раст на економијата. Тоа има определена цена во вид на перманентна блага инфлација како нужна пропратна појава на функционирањето на системот на пазарната економија, врз основа на мешани инструменти на економската политика, кои кејнзијанизмот ги сугерира за подобро функционирање на развиените пазарни економии.

Не навлегувајќи подетално во механизмот на формирањето на рецесионите процеси ќе кажеме само дека кејнзијанската теорија како главен лост за оживување на стопанската активност гледа во зголемувањето на буџетската потрошувачка со цел да се зголеми нивото на агрегатната побарувачка на пазарот на стоки. Притоа, се смета дека буџетскиот дефицит треба да биде финансиран пред сè преку емисија на обврзници издадени од државата, а не на можноста за нејзино директно задолжување кај централната банка. Смислата на оваа активност од страна на државата, гледано од аспект на улогата на парите во репродукцијата, е во тоа да го апсорбира „вишокот” на акумулација, кој се создава поради тековниот неповолен однос меѓу стапката на принос од капиталот и на каматната стапка за таквиот вишок да биде претворен во инвестиција.

Процесот на усогласување на променетата количина на пари на финансискиот и на реалниот сектор на економијата (поради создавањето „вишоци” акумулација) се врши преку промената на висината на каматната стапка. Процесот на урамнотежување на системот почнува со уфрлувањето на дополнителна количина на пари во системот чија рамнотежа е на субоптимално ниво поради „вишокот” (се говори и за квази рамнотежа на системот, бидејќи постои функционална согласност меѓу количината на пари, нивото на каматните стапки, обемот на инвестициите, нивото на производството и нивото на вработеноста). Како што објаснува проф. Ќировиќ, во моментот кога е уфрлена дополнителната количина на пари, привремено се создава вишок на пари во однос на побарувачката на пари од страна на пазарните трансактори. Вишокот на количината на пари ја отвора секвенцата на макроекономско усогласување кое се стреми да го апсорбира вишокот пари. Системот влегува во нова состојба на рамнотежа кога низ процесот на


129

макроекономски усогласувања ќе се елиминира вишокот на побарувачка на пари. Монетарната рамнотежа повторно се остварува кога ќе се воспостави рамнотежа меѓу побарувачката и иницијалното зголемување на понудата на пари.

Како заклучок за дострелите на двете стратешки монетарни теории- монетарната и кејнзијанската - ќе го презентирам кажувањето на проф. Ќировиќ. Според него ставот на монетаризмот за релевантноста само на долгорочната анализа на економските процеси е несоодветен и треба да биде заменет со постоење и на долгорочна и на краткорочна анализа на функционирањето на пазарната економија. Притоа, исправна е монетаристичката критика на кејнзијанската економија која го зема само кусиот рок како временска рамка за економска анализа и политика. Ќировиќ смета дека монетаристичката теорија не успеала да докаже дека краткорочната стабилизациона политика е ирелевантна од гледиште на оптималното макроекономско регулирање на стопанските процеси. Меѓутоа, монетаристичката теорија помага полесно да се сфати дека краткорочната економска политика има и долгорочни консеквенци и дека исправна краткорочна стабилизациона политика може да се води само во контекст на долгорочна економска политика. Така, форсирањето на стапката на економски раст и нивото на вработеноста на кус рок преку инфлаторни методи во себе содржи негативни импликации кои делуваат во подолг временски период. Некоја земја може во тек на неколку години исфорсирано да ја зголеми стапката на својот економски раст, на вработеноста, на потрошувачката и на инвестициите со користење на претерана монетарна емисија како и со користење на дефицитно финансирање на државата и дефицитно финансирање спрема странство. Ефектите од таквата краткорочна полтика на форсирање на растот на реалните агрегати води до зголемување на надворешната задолженост во земјата, што во подоцнежниот период, преку плаќањето на камати спрема странство, како и преку отплатата на главницата на долгот, води до создавање на рецесионен фактор во подолг временски период. Исто така исфорсираниот раст на реалните агрегати преку методите на домашно инфлаторно финансирање генерира инфлаторен процес кој може да се совлада со големи тешкотии и, во најдобар случај, во тек на повеќе години.

14.5. Концепции на монетарна политика

Врз основа на сознанијата од стратешките монетарни теории, секоја земја настојува да утврди монетарна политика со чие спроведување ќе се овозможи не само остварување на нејзините непосредни цели (стабилност на цените и на девизниот курс), туку, истовремено, и на клучните цели на макроекономската политика на земјата (стопански раст, високо ниво на вработеност, прифатлива стапка на инфлација, урамнотежен платен биланс). Тоа значи дека конципирањето на монетарната политика зависи од состојбата на националната економија (степен на развиеност и вклученост во меѓународната поделба на трудот) и проекциите за нејзин подолгорочен развој. Притоа, преку управувањето со парите треба да се избегнат можностите било за субоптимален развој (кон што тежи функционирањето на пазарната економија) било за инфлационирање на развојот (поради

функционирањето на книжните парични системи и леснотијата за прибегнување кон „печатење на пари” надвор од објективните потреби). Врз досега практикуваните концепции на монетарна политика големо влијание врши и меѓународниот монетарен систем, преку регулирањето на системот на девизните курсеви во меѓувалутните односи во светот. Девизните курсеви се израз на цените во одделни економии, но и одраз на промените во цените на производите во меѓународната размена. И не е сеедно дали функционира систем на фиксни курсеви, систем на фиксни но прилагодливи курсеви или некој тип на флуктуирачки девизни курсеви. Во овој контекст специфична е позицијата на земјите чии валути имаат и меѓународна улога (иако национални, вршат функција на светски пари). Ова ќе се покаже во разгледувањето на неколкуте концепции на монетарни политики.

14.5.1. Антициклична монетарна политика Антицикличната монетарна политика се разви во доминантен концепт на однесување на централните банки во педесеттите и шеесеттите години од минатиот век, во периодот на функционирање на Бретонвудскиот меѓународен монетарен систем, во кој националните власти имаат обврска да одржуваат, во согласност со златно-девизниот односно златно-доларскиот стандард, фиксни но прилагодливи курсеви и одржување на надворешна конвертибилност на националните валути. Тоа беше систем во кој, и покрај допуштената исклучителна можност земјите да извршат и девалвации на националните валути, националните економии имаа обврска да одржуваат стабилни девизни курсеви на своите валути. Во ваквиот систем, грижата за одржување на стабилноста на девизниот курс изнуди развој на концепти на антициклични монетарни политики, со оглед на тоа што осцилациите во економскиот циклус на определена земја се одразуваат врз стабилноста на девизниот курс на националната валута (а постои обврска девизниот курс да се одржува стабилен). Тоа доаѓа оттаму што цикличните осцилации во стопанската активност корелираат со цикличните осцилации на инфлацијата. Во фаза на економски подем, со побрзиот раст, доаѓа до зголемување на стапката на инфлацијата, а во фазата на рецесија или криза, покрај опаѓањето на нивото на стопанската активност доаѓа и до намалување на стапката на инфлација. Ова значи дека цикличното движење на реалниот општествен производ и на стапката на инфлација се последица на осцилациите на агрегатната побарувачка. Притоа, во фаза на подем на стопанската активност и на инфлацијата доаѓа до „прегревање” на конјунктурата, а во фазата на слабеење на стопанската активност и на смалување на стапката на инфлацијата доаѓа до „ладење” на конјунктурата. Во фазата на „прегревање” растат инвестициите и другите облици на потрошувачка. Нивната експанзија е поврзана со забрзувањето на побарувачката на кредити, особено на банкарски кредити, што делува во насока на експанзија на паричната маса. Наспроти тоа, во фазата на „ладење”, кога се намалуваат производството и вработеноста, се намалуваат инвестициите и доаѓа до намалување на побарувачката на банкарски и други кредити. Имајќи го предвид реченото, монетарните и економските власти мораа да водат борба против цикличните осцилации на инфлацијата. Централните


131

банки и државите, во 50-тите и 60-тите години од минатиот век, имаа задача, преку монетарната (и фискалната) политика да делуваат во насока на смалување на амплитудите на цикличните осцилации во стопанската активност во своите земји. Високите амплитуди во осцилациите на стопанската активност се неповолни за економијата и за стопанските субјекти, бидејќи изнудуваат големи економски и социјални трошоци на усогласување. Тоа значи дека централните банки и државите имаа задача да го спречуваат кумулирањето на претерано експанзивни фактори во фазата на подем на циклусот, бидејќи со тоа се намалува и силината на паѓањето на стопанската активност во рецесионата фаза на циклусот. За опишување на механизмот на антицикличното делување на монетарната политика ќе се послужиме со кажувањето на проф. Ќировиќ: Во фазата на подем на економскиот циклус централната банка спроведува рестриктивна монетарна политика. Во однос на силната побарувачка на банкарски кредити - со цел да се финансира цикличното зголемување на програмите за инвестиции, за потрошувачка и за тековна репродукција- централната банка, по пат на квантитативни инструменти на регулирање, врши рестриктивно влијание врз понудата на банкарските кредити. Истовремено, централната банка, по пат на делување на порастот на пазарните каматни стапки влијае врз ограничувањето на побарувачката на сите кредити. Бидејќи кредитот станува релативно поскап, многу програми за инвестиции се одлагаат за подоцнежен период, во кој повторно ќе делуваат пониски каматни стапки. Квантитативните и ценовните (каматните) аспекти на рестриктивната монетарна политика делуваат како единствена целина, при што, сепак, е суштествено дека монетарната политика делува истовремено преку две методи на регулирање кои меѓусебно се проникнуваат и ги засилуваат вкупните ефекти. Врз основа на комбинираното делување на двете методи на рестриктивната монетарна политика во пазарната економија доаѓа до усогласување на реалниот сектор со финансиските ограничувања кои се регулирани со политиката на централната банка. Овој механизам делува под претпоставка да не биде нарушен со компензаторна експанзија на други извори на кредити, особено со кредити од странство. Во рецесионата фаза на економскиот циклус доаѓа до смалување на програмите за инвестиции, за потрошувачка и за тековна репродукција во однос на трендните стапки, што со себе повлекува релативно намалување на побарувачката на банкарски кредити како и на побарувачката на вкупните средства преку финансискиот пазар. При нормално функционирање на економскиот циклус, во рецесионата фаза секторот на стопанството располага со зголемена количина пари како и со ликвидни средства во однос на тековниот доход. Тогаш доаѓа до кумулирање на ликвидни средства врз основа на амортизациони отписи на основните фондови, бидејќи претпријатијата ја одлагаат реализацијата на инвестиционите проекти во услови на ослабена продажба на стоките на пазарот. Во таква ситуација централната банка настојува да делува во насока на оживување на инвестициите и на стопанската активност преку експанзивна монетарна политика. Притоа, тежиштето на монетарната политика е на намалување на каматните стапки, со цел да се доведат во согласност со циклично снижените стапки на принос во стопанскиот сектор. Во контекст на пазарното формирање на каматните стапки, делувањето на централната банка врз снижувањето на каматните стапки се спроведува преку порастот на емисијата на примарни

пари и на паричната маса. Меѓутоа, во ситуација на подлабока рецесија, снижувањето на каматните стапки може да повлече пораст на инвестици единствено ако пазарните трансактори оценат дека цикличната рецесија се ближи кон крајот и дека во тие услови би било рационално да се искористат пониските каматни стапки за финансирање на стопански инвестиции или за станбена изградба. Доколку инвеститорите не се доволно чувствителни на цикличното снижување на каматните стапки, забрзувањето на излезот од рецесионата фаза може да се оствари единствено преку политика на фискална експанзија, односно преку дефицитно финансирање на државата. Со тоа се создава дополнителен пораст на агрегатната побарувачка, што претставува иницијален фактор за ставање во движење на цикличниот подем. Антицикличната монетарна (и фискална) политика делува преку регулирањето на нивото на агрегатната побарувачка. Притоа, се претпоставува дека постои врска меѓу стапката на инфлацијата и стапката на невработеноста, како индикатори на нивото на стопанската активност. А носителите на економската политика постојано се пред донесување на одлуки дали да ја смалуваат стапката на инфлација, прифаќајќи повисока стапка на невработеност, или да ја намалат стапката на невработеноста, прифаќајќи повисока стапка на инфлација. Проблем е, меѓутоа, да се оцени дали во тековниот период монетарната политика е рестриктивна или експанзивна, и во кој степен, односно дали таа е во функција на остварувањето на крајните цели на економската политика во непосредно претстојниот период. Ова, особено со оглед на тоа што краткорочната монетарна политика делува со временско одлагање врз стопанските движења. Се смета дека вкупното траење на временското одложување од моментот на активирање на промената во монетарната политика до целосната реализација на нејзините ефекти, особено на планот на формирањето на цените, изнесува до две години. Ова имплицира дека монетарна политика е доста ограничена во делувањето на кус рок и дека е поадекватно да се води среднорочно и долгорочно. Правени се обиди да се создадат идеални монетарни индикатори кои би го покажувале само дејството на монетарната политика врз промените на перформансите на реалната економија. Меѓутоа, до такви индикатори тешко се доаѓа бидејќи тие треба да се исчистат и од цикличните осцилации и од влијанието во врска со временското одложување. Ова го усложнува создавањето и користењето на такви индикатори во оперативната практика на централните банки. Изборот на монетарните индикатори се разликува од земја до земја, па дури и од еден до друг период во една земја. Тој е детерминиран од крајните цели на економската политика и од улогата на монетарната политика во остварувањето на таквите цели. Притоа, се користат две групи на монетарни индикатори. Во првата се индикаторите кои се поврзани со движењата на пазарот на пари односно со побарувачката на пари (каматна стапка на централните банки, каматна стапка на тримесечни благајнички записи, вишок на резерви на банките и др.), а во втората- индикаторите кои се однесуваат на монетарните агрегати (парична маса, примарни пари, банкарски кредити). Кај првата група индикатори каматната стапка ги поврзува финансискиот и реалниот сектор на стопанството, додека кај втората група, акцентот се става на некој од споменатите агрегати како индикатори на монетарната политика,


133

со ориентација на агрегатот врз кој Централната банка има најголемо влијание. Се разбира, тоа се примарните пари. На првата група индикатори инсистираат кејнзијанистите, а на втората монетаристите. Кејнзијанистите ја нагласуваат каматната стапка како индикатор на монетарната политика, а монетаристите го нагласуваат регулирањето на монетарните агрегати. Првите ги имаат предвид проблемите со невработеноста, а вторите –инфлацијата. Во овој контекст изборот на адекватен монетарен индикатор се сведува на избор меѓу каматната стапка и количината на пари. Притоа, проблем е што централната банка не може истовремено да ги користи двата индикатори. Таа може или да ја формира количината на пари во економијата, а каматните стапки да ги остави да се формираат на ниво кое го чисти пазарот, или да ја определува каматната стапка, а да овозможи количината на пари да се приспособува на нивото кое го чисти пазарот. Антицикличната монетарна политика се покажа како мошне привлечна за носителите на економската политика. Но, само до оној момент до кога генерираше позитивни ефекти врз реалниот стопански раст. Таквите ефекти се исцрпуваат по определен период и доаѓа до зголемување на стапката на инфлација и до стопанска нестабилност, која делува на намалување на реалниот раст и води кон ескалација на инфлаторни очекувања. По подолг период на примена на експанзивна монетарна и фискална политика доаѓа до нарушување во функционирањето на економскиот циклус при што пораст на инфлација е можен и во услови на ниско ниво на стопанска активност. До напуштање на антицикличната монетарна политика дојде во почетокот од седумдесеттите години од минатиот век, по ескалацијата на цените на примарните производи и на нафтата. Антицикличната монетарна политика не беше во состојба да одржува релативно ниски стапки на инфлација, бидејќи се наруши механизмот на одржување на ниски цени на споменатите производи. Тоа доведе до формирање на увозна инфлација на трошоци, која во некои земји заврши како стагфлација (стагнација на стопанските активности и на растот, при истовремен пораст на цените во земјата). Во таква ситуација, а по рушењето на темелите на Бретонвудскиот систем (во кој одржувањето на надворешната стабилност беше обврска на националните власти), се напушти антицикличната монетарна стратегија и се пристапи кон примена на монетаристичка стратегија - политика на константна стапка на монетарен раст.

14.5.2. Политика на константна стапка на монетарен раст

Додека со примената на антициклична монетарна стратегија централната банка постојано се спротивставувала на стопанските движења кои отстапувале од трендните (инфлаторни или рецесиони притисоци) вредности, со примена на политиката на константна стапка на монетарен раст централната банка настојува да одржи нулта стапка на инфлација на подолг рок. Теоретска подлога за ваквиот пресврт во целите на монетарната политика (како интегрален дел на макроекономската политика) дава монетаристичката концепција за улогата и значењето на парите во стопанскиот развој. За монетаристите, цикличните осцилации во стопанството се последица од мешањето на државата во процесите на пазарните

усогласувања и таа, всушност, го нарушува нивното нормално функционирање. Ако се напушти антицикличната монетарна политика во значителна мера ќе се намалат цикличните осцилации на стопанската активност. Ќе останат цикличните осцилации на реалните агрегати кои не се последица на монетарни причини. А тие треба да се пуштат да ги истераат своите ефекти во економијата.

Ова е во согласност со сознанието на монетаристите дека централната банка може да ги регулира само номиналните величини во економијата, додека движењата на реалните агрегати на долг рок се целосно независни од монетарната политика. Веќе е речено дека, на кус рок, централната банка може да влијае врз привремените отстапувања на реалните агрегати во однос на трендните движења. Меѓутоа, токму преку таквото влијание се нарушува функционирањето на пазарната економија и се создаваат инфлаторни притисоци во економијата. Затоа, сметаат монетаристите, треба да се проектира долгорочна константна стапка на монетарен раст. Проблем е, меѓутоа, на кое ниво да се определи таквата стапка. Доколку се настојува да се оствари целосна стабилност на општото ниво на цените на долг рок, стапката на монетарниот раст треба да биде изедначена со долгорочната стапка на реалниот економски раст, која е детерминирана од реалните фактори (цел е да се исклучи влијанието на монетарниот фактор). Во овој контекст, секоја земја треба да утврдува сопствена константна стапка на монетарен раст според проценетата динамика на реалниот економски раст. Врз основа на долгорочни емпириски анализи имаше проценка дека реалниот економски раст на стопанството на САД изнесувал 3% и се сугерираше дека и константната стапка на монетарен раст треба да изнесува толку.

Покрај реалниот стопански раст, при проектирањето на долгорочна стапка на монетарен раст треба да се води сметка и за брзината на оптекот на парите. Во случај да постои долгорочна тенденција на забавување брзината на оптекот на парите од 1% годишно, целта да се одржи нулта стапка на инфлација ќе може да се оствари (во случајот на САД) доколку стапката на монетарниот раст изнесува 4% (3% за паричната маса која ја покрива реалната стапка на економскиот раст и 1% како компензација на забавувањето на брзината на забавувањето на оптекот на парите).

Политиката на константна стапка на неинфлаторен монетарен раст претпоставува дека би требало да биде консеквентно спроведувана од страна на централната банка, без оглед на тоа дали во стопанските движења се забележуваат инфлаторни или рецесиони појави. Според монетаристите, инфлаторните удари од немонетарно потекло нема да имаат можност да се развиваат доколку не се поддржани од монетарната политика. Исто така, долгорочната стапка на монетарен раст не треба да се менува ниту кога доаѓа до промени во стапката на реалниот економски раст во однос на трендната стапкана раст. Стратегијата на константна стапка на монетарен раст, е насочена кон силно делување на пазарните законитости, бидејќи постојаниот активизам на антицикличната монетарна и фискална политика делува во насока на смалување на виталноста на пазарните трансактори во поглед на спроведувањето на пазарните усогласувања. Долгорочно програмираната константна стапка на монетарен раст би била гаранција дека централната банка нема да биде постојано изложена на притисоци да се менува курсот на монетарната политика во зависност од тековните односи на силите на


135

инфлаторните и рецесионите притисоци. Според мислењето на монетаристичките теоретичари, антицикличната монетарна политика претставува попрво извор на дестабилизирачки отколку на стабилизирачки тенденции. Суштинската причина за ваквата оценка монетаристите ја гледаат во преценувањето на улогата на монетарната политика од аспект на стабилизирањето на стопанските движења на кус рок. Со тоа, меѓутоа, сериозно се загрозува фундаменталната улога на монетарната политика во поглед на создавањето на адекватни монетарни услови за неинфлациониран долгорочен развој на пазарната економија. Здравите монетарни услови за стопански развој не можат да се создаваат преку постојани промени на курсот на монетарната политика, туку единствено преку стабилен монетарен раст. Главната улога на монетарната политика се состои во тоа да се спречи монетарниот сектор да стане извор на нови нарушувања, додека се ограничени можностите со монетарната политика да се компензираат нарушувањата кои произлегуваат од други извори. Економистички набљудувано (само економски, пазарно, без пошироки општетсвени импликации) може да се каже дека главните протагонисти на монетаризмот (Милтон Фридман) се во право кога тврдат дека стратегијата на константна стапка на монетарен раст е релативно подобра во однос на постојаниот активизам на краткорочната антициклична монетарна политика. Меѓутоа, ова е точно само под претпоставка на функционирање на систем на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот и тоа без интервентни операции на централните банки на девизните пазари кои би имале за цел да се влијае врз движењето на девизните курсеви.

Споменатата претпоставка се обезбеди по сломот на Бретонвудскиот систем (напуштање на конвертибилноста на доларот во злато, напуштање на фиксните, но прилагодливи девизни курсеви во меѓувалутните односи во светот и преминот на флуктуирачки курсеви) по едностраната одлука на САД. И, се разбира, пред сè во интерес на САД и другите поразвиени и поголеми економии. Но, не и во интерес на земјите во развој, што можеше, во голема мера, да се рече за Бретонвудскиот систем, и покрај привилегираната позиција на американскиот долар во ММС. Со напуштањето на златото (стоковна пара) и фиксните курсеви во меѓувалутните односи во светот, фактички се санкционира улогата на национални валути во функција на светски пари, а со напуштањето на фиксните и преминот на флуктуирачки курсеви се создаде економски простор за непречено (нема меѓународна обврска за одржување на стабилност на девизните курсеви) манифестирање на гола економска сила во односите меѓу националните економии, вклучувајќи и манипулирање со надворешните вредности на националните валути. Ова особено им одговараше на САД, бидејќи конкурентноста на стопанството можеа да ја „подобруваат” со девалвација на доларот или со изнудување на ревалвација на валутите на земјите кои остваруваа суфицити во односите со САД, независно од тоа што бележеа повисока инфлација и постојан пораст на буџетскиот и надворешните дефицити.

Инсистирањето на политиката на константна стапка на монетарен раст од страна на монетаристите е оправдано од позиција на остварување на тековните (краткорочни) интереси на САД. Меѓутоа, се превидува дека таквиот пристап ги заострува, на подолг рок, не само односите меѓу различните социјални групи во земјата (пораст на нееднаквоста, поради инфлацијата), туку и меѓународните економски односи (отпори за апресијација на јуанот во

однос на доларот). Особено е проблематично тоа што заострувањето на споменатите противречности постојано изнудува потреба за зголемување на константната стапка на монетарен раст, а силите за стабилизација на вредноста на националната валута постојано се во отстапување во однос на „заинтересираните” за подинамичен раст и вработување. Впрочем, заради остварување на ваквите цели и се напушти системот на златното важење во чие функционирање предност му се даваше на остварувањето на надворешна рамнотежа. Со Бретонвудскиот систем се релативизира потребата за остварување на надворешна рамнотежа со тоа што се напушти нејзиното апсолутизирање присутно во златното важење, бидејќи се допушти девалвација на националните валути поради фундаментална нерамнотежа во економијата. Во овој контекст, со политиката на константна стапка на монетарен раст, инспирирана од остварувањето на нулта стапка на инфлација или контролирана инфлација, во услови на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот, се овозможи практика на генерирање на сè поголема стапка на инфлација и дефицитно финансирање од огромни размери во земјата, поради можноста тие да се „амортизираат” со девалвација на сопствената валута или со апрецијација на валутите на конкурентските земји.

Политиката на константна стапка на монетарен раст во хартиени парични системи би била прифатлив модел доколку би се спроведувала во услови на фиксни, но прилагодливи девизни курсеви, а не во услови на флуктуирачки курсеви. Во првиот случај внатрешните нерамнотежи во земјите (на пример, од инфлаторни притисоци) би биле проблем на секоја земја одделно, додека во вториот случај, се создава простор товарот од нејзиното спроведување, преку промена на курсевите, во голема мера да се префрли на помалку развиените земји.

14.5.3. Политика на годишно програмирање на растот на монетарните агрегати

Додека политиката на константна стапка на монетарен раст се води на долг рок, во периодот на нафтената криза во 1973/74 година, кога дојде до посилни инфлациони и рецесиони притисоци во одделни земји, беше оневозможена стриктна примена на политика на долгорочни константни стапки на монетарен раст, со намера да се одржува нулта стапка на инфлација. Борбата против инфлацијата (14% во развиените капиталистички земји) беше прифатена како основна цел на економската политика, меѓутоа, притоа дојде до отстапување од политиката на долгорочни константни стапки на монетарен раст. Антиинфлаторната политика требаше да се спроведува како рестриктивна монетарна политика, но во пофлексибилна форма. Наместо стапката на монетарниот раст да се програмира на долг период, централните банки публикуваат стапки на раст на монетарните агрегати за период од една година, во рамките на среднорочен период. Во оваа насока силно влијание изврши и преминот на флуктуирачки девизни курсеви со оглед на повратните ефекти од нивните промени врз стапката на инфлација, врз инфлационите очекувања на претпријатијата и домаќинствата. Со објавувањето на определена стапка на раст на монетарните агрегати однапред за една година се покажувала решеност на централната


137

банка да спроведува антиинфлаторна монетарна политика, со што се влијаело да се намалат инфлаторните очекувања на стопанските субјекти, а со тоа и да се забрза процесот на пронаоѓање на рамнотежно ниво на цените (кои се формираат пазарно). Со овој пристап се влијае врз донесувањето на главните одлуки во сферата на распределбата на доходот, пред сè врз формирањето на доходите на работниците и врз фискалната политика. Пазарните трансактори ги имале предвид монетарните таргети и при формирањето на цените и доходите во тековната година. Како таргети за определување на годишната стапка на монетарниот раст се користени: паричната маса со различен степен на опфаќање; примарните пари и вкупните кредити одобрувани од финансиските институции. Некои земји користеле еден таргет, а некои и повеќе, во зависност од тоа во кој случај централната банка има понепосредно влијание врз монетарниот агрегат. Позната е и практика во која програмирањето на годишната стапка на монетарниот раст се врши не само во еден број, туку во определен распон на броеви, кои покажувале горна и долна граница на стапката на растот. Како најдобра методологија за годишно програмирање на монетарниот раст се смета методологијата која ја имаше централната банка на Германија. Таа применува тагретирање на годишниот раст на примарни пари. Притоа, таргетирањето се врши врз основа на неколку квантифицирани фактори: очекуваниот пораст на производниот потенцијал; „неизбежната” стапка на инфлацијата; промените во користењето на производниот потенцијал и очекуваните промени во брзината на оптекот на парите. Станува збор за очекувани тековни стопански движења и проценки на вредностите на факторите во текот на годината. Таргетирањето на стапката на примарните пари е резултанта на промените на споменатите фактори. Рестриктивноста на монетарната политика, содржана во концептот на годишно програмирање на растот на монетарните агрегати, овозможи ефикасна антиинфлаторна политика, меѓутоа, наиде и на тешкотии поради тоа што побарувачката на пари е нестабилна, а силни се и осцилациите на девизните курсеви. Додека инфлацијата е висока регулирањето на понудата на пари преку монетарните агрегати (рестриктивната политика) влијае врз потиснувањето на инфлаторните очекувања. Меѓутоа, кога ќе се намали стапката на инфлацијата, доаѓа до поголема нестабилност на побарувачката на пари (незаинтересираност поради „ладење” на економијата). Нестабилноста на побарувачката на пари влијае врз осцилациите на каматните стапки на финансиските пазари, а тоа неповолно се одразува на инвестициите и на вкупните текови на репродукцијата во домашната економија. Разликите во каматните стапки предизвикуваат движење на краткорочните капитали од една во друга земја. Таквите движења влијаат за поголеми осцилации на девизните курсеви, а тие повратно влијаат врз движењата на домашните економии. Во вакви услови централната банка е присилена да врши компромис меѓу спроведувањето на политиката на годишно програмирање на растот на монетарните агрегати и на движењето на каматните стапки. Политиката на годишно програмирање на растот на монетарните агрегати доаѓа во конфликт со можните претерани осцилации на девизните курсеви, при што се отстапува од програмираниот раст на монетарните агрегати, со намера да се избегнат големи промени во девизниот курс, бидејќи

тие се исто така фактор на нестабилност во домашната економија. Овој проблем особено е видлив во земјите кои имаат суфицит во платниот биланс, па врз основа на тоа (и на приливот на краткорочен странски капитал) се присилени да вршат апресирање на вредноста на сопствените валути, што неповолно делува врз извозот од тие земји. За да ги спречат претераните апрецијации на своите валути, централните банки на суфицитните земји ги пробивале монетарните таргети. Политиката на годишно програмирање на растот на монетарните агрегати прво почнаа да ја применуваат земји кои имаа висок степен на валутна стабилност (СР Германија, Швајцарија), а потоа и земји кои бележеле релативно високи стапки на инфлација (Британија, Италија, Франција). Кај овие вторите, програмирањето на монетарниот раст било во функција на спроведување на рестриктивна монетарна политика, со цел во тек на неколку години да се обезбедат пониски стапки на инфлација. Скандинавските земји и Јапонија, пак, не ја прифатија политиката на програмирање на монетарниот раст, меѓутоа, водеа успешна антиинфлаторна монетарна политика. За малите и отворени економии, како посоодветна се смета политиката на стабилизација на девизниот курс, наспроти политиката на програмирање на растот на монетарните агрегати.

14.5.4. Монетарна политика на стабилизација на девизниот курс (таргетирање на девизниот курс)

Според монетарната теорија во постбретонвудскиот меѓународен монетарен систем, во изборот на монетарните политики, пазарните економии можат да се определат меѓу политиката на програмирање на растот на монетарните агрегати и политиката на фиксен девизен курс на националната валута. Притоа, се смета дека првата политика има поголеми можности за успешно остварување на целите во поголемите и поразвиени економии во кои стабилноста на девизниот курс може да се добие како нуспроизвод на релативно ниските стапки на инфлација во земјата (по успешно водената политика на програмирање на растот на монетарните агрегати). За разлика од нив, во малите и отворени економии поголеми се можностите почесто да доаѓа до конфликти меѓу политиката за стабилен раст на монетарните агрегати и на политиката на одржување на релативно стабилен девизен курс.

Има и автори кои, со право, укажуваат дека политиката на одржување на релативно стабилен девизен курс, економски гледано, е применлива и во поголемите економии. Меѓутоа, проблем е оценката на политичките и бизнис елити дека е во нивен интерес (иако го оправдуваат со националните интереси) политиката на стабилизација преку програмирањето на растот на монетарните агрегати, без обврска за одржување на релативно стабилен девизен курс. Впрочем, заради неможноста да се одржуваат фиксните, но прилагодливи девизни курсеви во Бретонвудскиот систем, поради внатрешни противречности во поразвиените економии, беше напуштен таквиот систем и се премина на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот (кои по својата суштина повеќе им одговараат на поразвиените економии, особено на економиите чии валути играат меѓународна улога, во однос на помалку развиените). Значи, не се работи за вистински избор, туку за избор на помалото зло. Во прилог на ова зборуваат и тешкотиите во примената на


139

годишното програмирање на растот на монетарните агрегати во ограничувањето на монетарните услови за формирање на инфлација и за потиснување на инфлаторните очекувања. Да не зборуваме за проблемите што ги имаат другите земји кои водат политика на фиксни или флуктуирачки курсеви на сопствените валути.

Парадоксално е што во услови на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот, помалите и отворени економии се определуваат за политика на фиксирање на девизниот курс на националната валута, како клучна цена и основа на валоризациониот систем. Притоа, фиксирањето се прави во однос на некоја доминантна и стабилна валута или во однос на кошница на избрани валути. Фиксен девизен курс на национална валута може да се договори и во рамките на изградувањето на регионален монетарен систем, слично на западноевропскиот монетарен систем (ЕМС) кој имаше синтетичка валутна единица (ЕЦУ), која подоцна прерасна во евро, валутна единица на еврозоната. Се смета дека со стабилизација на девизниот курс подобро ќе се оствари стабилизација на општото ниво на цените во земјата отколку преку политиката на неинфлаторен раст на монетарните агрегати.

Во прилог на оваа теза ќе ги наведеме аргументите што ги приложува проф. Ќировиќ8. Малите и отворени економии немаат доволно критична маса и поради тоа кај нив не е можно, само преку одржувањето на внатрешна стопанска рамнотежа, индиректно да се обезбедува надворешна економска рамнотежа во форма на стабилност на девизниот курс. Поради релативно високиот процент на извозот во општествениот производ, овие земји се под силно влијание на надворешно-економските движења кои посилно влијаат врз домашните стопански движења отколку кај „големите” пазарни економии. Бидејќи како мали и отворени економии немаат поголема длабочина на националните пазари, тие се релативно повеќе чувствителни на сите удари кои доаѓаат од светскиот пазар. Во тие земји се инсистира на одржување на надворешната конкурентност која се остварува преку рамнотежниот девизен курс. Истовремено, овие земји се многу чувствителни на можностите за кумулирање на инфлационите процеси, бидејќи тоа би довело до потреба од депресијација на курсот на националната валута, со ефекти во насока на создавање на спирала на валутна нестабилност. Стабилизационата или дестабилизационата улога на очекувањата во малите и отворени економии повеќе е врзана за движењето на девизниот курс отколку за движењето на паричната маса. Поради тоа, стабилизацијата на очекувањата од девизниот курс суштински влијае врз стабилизацијата на инфлаторните очекувања.

Со таргетирањето на девизниот курс макроекономската политика на земјата се ориентира кон создавање на економски услови, осцилациите на курсот на девизниот пазар да бидат минимални и со примена на интервентни мерки од страна на централната банка да се спречат економски неоправдани девијации на девизниот курс. Одржувањето на стабилноста на девизниот курс е основа за проектирање на макроекономската политика и за усогласување на монетарната, фискалната и доходната политика. Во овој контекст, треба да се има предвид дека, од една страна, девизниот курс е важен канал при пренесувањето на импулсите на монетарната политика врз вкупните

8 Д-р Милутин Ќировиќ: Монетарна економија, European centre for peace and development

university for peace , Београд, 1987, стр. 277.

стопански движења, а од друга страна, одржувањето на фиксниот девизен курс имплицира побрзо реагирање на домашната економска политика ако дојде до притисоци за промена на постојниот девизен курс.

Со оглед на тоа што притисоците на девизниот курс доаѓаат од влошувањето на платниот биланс, монетарната политика за да го одржи курсот, врши дозирано повлекување на определен износ на примарни пари, а тоа води до пораст на каматните стапки. Тоа влијае, од една страна, да се намалуваат домашните инвестиции и вкупната стопанска активност, а од друга страна, врз основа на позитивните разлики во каматните стапки во полза на земјата која има платно-билансен дефицит да дојде до прилив на краткорочен капитал. Со ефектите од овие процеси доаѓа до урамнотежување на платниот биланс и смалување на притисоците врз девизниот курс. Во оваа насока, покрај рестриктивната монетарна политика, удел треба да дадат и фискалната политика и политиката на доход, со соодветни рестриктивни потези.

Од ваквиот механизам на стабилизација се гледа дека политиката на фиксирање на девизниот курс е тешка опција за малите и отворени економии. Особено ако не се во состојба да вршат брзи структурни и финансиски приспособувања кога ќе дојде до определени удари, независно дали од внатрешни (пад на производството, вработеноста, намалување на надниците) или надворешни причини (изостанување на прилив на капитал и покрај високи камати во земјата во однос на странските земји). Но, за ова повеќе и поконкретно во поглавјето за остварувањето на монетарната и стопанската рамнотежа во Република Македонија, поради тоа што најдолг период монетарната политика во земјата се остваруваше преку таргетирањето на девизниот курс на денарот.

14.5.5. Други концепции на монетарна политика

Незадоволството од резултатите на претходно споменатите концепции на монетарна политика доведе до создавање и примена на нови, со цел поефикасно да се остварат целите на монетарната политика. Ќе ги споменеме обидите тоа да се постигне преку директно таргетирање на инфлацијата и преку стратегијата на валутен одбор.

Концепцијата на директно таргетирање на инфлацијата се темели на јавно преземање на обврска од страна на централната банка дека нејзина примарна цел е остварување на стабилност на цените. Притоа, таа јавно ја објавува и стапката на годишната и среднорочната инфлација во опсег од-до, на пример, 1-2% или 2-3% или 3-4%, во зависност од состојбите во економијата, со намера да се намалат инфлационите очекувања на трансакторите во земјата, како фактор кој ја интензивира инфлацијата.

Со експлицитно декларираните стапки на инфлацијата се обезбедува номинална котва за монетарната политика и за инфлацијата. Како такви тие служат како средство за координирање меѓу институциите чии одлуки имаат влијание врз процесот на формирање на цените и се транспарентен индикатор за дисциплинираноста во остварувањето на декларираниот таргет на инфлацијата. Со поставувањето на целта да се оствари таргетираната стапка на инфлацијата се изнудува водење на конзистентна макроекономска


141

политика и координација и синхронизирање на монетарната и фискалната политика, како главни лостови на економската политика.

Теоретска подлога за ваквата концепција се наоѓа во сознанијата дека на долг рок монетарната политика може да влијае само врз номиналните варијабли, како што се, на пример, цените, надниците итн., додека реалните варијабли, како што се вработеноста, растот итн., не можат да се контролираат преку монетарната политика. Меѓутоа, на кус рок монетарната политика има влијание и врз номиналните и врз реалните варијабли (иако со определено временско заостанување). Во ситуација кога стабилноста на цените станува примарна цел (а тоа е кога инфлацијата има високи вредности), монетарната политика е поефикасна во остварувањето на целта преку таргетирањето на инфлацијата. Со директното таргетирање на инфлацијата се обезбедува посилно влијание врз инфлаторните очекувања на стопанските субјекти отколку со програмирањето на растот на монетарните агрегати. Повеќе се верува дека ќе се оствари целната инфлација, бидејќи таа е квантифицирана, отколку што се верува дека со програмирањето на растот на монетарните агрегати ќе се обезбеди намалување на инфлацијата на посакуваното ниво. Во краен случај, успешно водени монетарни политики на таргетирање на монетарниот раст за да оствари определено општо ниво на цените и на директното таргетирање на инфлацијата со цел да се оствари такво ниво на цените, завршуваат со остварување на очекуваниот таргет.

Во првиот случај лесно се лоцира одговорноста за неостварување на тагретираната цел, а во вториот случај, секогаш може да се најдат оправдувања зошто не се остварила саканата стабилност на цените (грешки, пропусти и притисоци во остварувањето на монетарната политика преку програмирањето на растот на монетарните агрегати). Во овој контекст со право се смета дека монетарната политика со директно таргетирање на инфлацијата е попогодна за преземање на развојни активности (доколку им се верува на властите дека ќе ја остварат целната инфлација). Стабилноста на цените (ниска стапка на инфлација) е претпоставка за ефикасна алокација на ресурсите и економски критериум за дистрибуција на доходот и имотот.

Стратегија на валутен одбор се примени во земји чии централни банки имаа релативно низок степен на самостојност и во кои, по правило, постои ризик од преголема емисија на пари и кредити. Причините се различни: финансирање на буџетскиот дефицит (притисоци од државата), задоволување на побарувачката на кредити на економските субјекти и кога не се гледа економска оправданост за тоа (притисоци од стопанството за поддршка, за опстанок по секоја цена). Без елиминирање на овие причини, земјата нема репутација дека ќе ја брани стабилноста на националната валута, а со тоа се ограничуваат можностите за остварување на извозно-воден раст (што е неизбежен концепт на мали и средни економии).

Во периодот на транзиција од плански во пазарни економски системи некои земји (Литванија, Естонија, Бугарија) прифатија аранжмани за функционирање на валутни одбори со намера да ја избегнат опасноста од примена на монетарна политика која може, од различни причини, да се злоупотребува, на штета на стабилноста на развојот и на сметка на осиромашување на населението.

Суштината на стратегијата на валутен одбор се состои во елиминирањето на дискреционата монетарна политика со која властите

определуваат колкаво количество на пари ќе пуштаат во промет, а притоа се подложни на притисоци. Тоа се постигнува со целосно врзување на емисијата на пари со девизното покритие во земјата, односно со врзување на порастот на монетарната база со порастот на девизните резерви. Значи, независно од волјата на монетарните и политичките власти. Износот на емитираните банкноти не може да ги надмине девизните резерви. Тоа значи дека кога земјата има платно-билансен суфицит може да дојде до зголемување на паричната маса, односно кога земјата бележи платно-билансен дефицит

доаѓа до намалување на паричната маса. На овој начин на земјата ѝ е

ускратена можноста (во услови кога делува централна банка) да се кредитираат банките во крајна нужда.

Ваквиот концепт на монетарна политика во практиката се остваруваше во земји кои ги презедоа обврските за одржување на конвертибилност на националните валути и за водење на политика на фиксен курс во однос на некоја посилна странска валута (долар, евро). Тоа значи дека тие имаа обврска да ги либерализираат тековните и дел од капиталните трансакции со странство, за да создадат услови за прилив на странски капитал, како дополнителни средства за динамизирање на развојот.

Земјите кои имаа позначителни приливи на странски капитал остваруваа монетарна експанзија и покрај тоа што тековниот платен биланс бележел дефицит. Тоа се должи на суфицитот во капиталниот биланс. Меѓутоа, во екот на кризата 2007-2009 година, кога добар дел од краткорочните капитали се повлекоа во матичните земји, земјите домаќини беа изложени на големи притисоци поради неизбежните рестрикции на паричната маса за да се одржи ценовната стабилност.

Стратегијата на валутен одбор е слична на стратегијата на таргетирање на девизниот курс. Разликата е во тоа што кај вторава стратегија Централната банка може да ги стерилизира евентуалните експанзивни (емисија на пари при суфицит) или контракциони (повлекување на пари при дефицит во платниот биланс) монетарни ефекти, во зависност од пошироките цели на монетарната политика. Валутниот одбор нема избор. Движењето на паричната маса е врзано за движењето на девизните резерви.

14.6. Инструменти на монетарно-кредитната политика

Во остварувањето на непосредните цели на монетарно-кредитната политика, кои се сведуваат на обезбедување на потребната количина на пари во оптек, централните банки користат различни инструменти на монетарно-кредитно регулирање. Видот на инструментите што ги користат зависи од изборот на концепцијата на монетарна политика која се применува, а таа, веќе рековме, зависи од степенот на развиеноста на националната економија, степенот на развиеноста на финансиската инфраструктура (финансиски пазари) и целите на макроекономската политика. Во суштина, изборот на инструментите и интензитетот во нивното користење зависи од тоа на кој начин централната банка делува во спроведувањето на монетарната политика: директно, преку нејзината регулаторна моќ или индиректно, преку влијанието врз условите на пазарот на пари, користејќи ја монополската положба во креирањето на примарните пари. Користејќи ја монополската положба, централната банка може да ги менува монетарните услови, како


143

преку промената на обемот на новокреираните примарни пари, така и со менувањето на условите под кои тие пари ги уфрла во економијата. Значи, делувањето на индиректните инструменти се остварува, од една страна, преку влијанието врз побарувачката на примарни пари, а од друга страна, преку условите за нивна понуда. Директното делување се третира како административно, а индиректното како пазарно.

Во овој контекст, набљудувајќи ретроспективно, се забележува дека во развиените пазарни економии, по сломот на Бретонвудскиот систем, доаѓа до напуштање на директните инструменти на монетарно регулирање и поинтензивно користење на индиректните. Тоа е во согласност со нагласената ориентација кон поголема либерализација на националните економии со странство (преку изнудените декларации за прифаќање на надворешна конвертибилност на националните валути, и покрај неоспособеноста на одделни земји да ги прифатат обврските кои произлегуваат од таквиот статус на националната валута и нивната неподготвеност, на економски корисен начин, да го одржуваат).

Директните инструменти на монетарно-кредитно регулирање се нарекуваат и квалитативни, односно селективни инструменти. Во нив спаѓа: регулирањето на кредитите на централната банка на деловните банки, регулирањето на условите на кредитите и селективната кредитна политика. Меѓу индиректните инструменти, кои се нарекуваат и квантитативни спаѓаат: политиката на задолжителни резерви, политиката на есконтна и воопшто каматна стапка и политиката на отворен пазар.

Пред да се осврнеме конкретно на позначајните инструменти, треба да се има предвид дека со квантитативните инструменти на монетарно-кредитната политика се делува глобално (на ниво на целото стопанство), додека со квалитативните инструменти се делува селективно, во поглед на видовите на кредити, во поглед на корисниците, намените, начинот на користењето, роковите, каматите итн. Од ова произлегува дека, со развојот на пазарните економии и со либерализирањето на националните економии во односите со странство, користењето на индиректните мерки ќе добива во значење, а на директните ќе се намалува. Притоа, се разбира, еден ист инструмент, во различни периоди од развојот на националната економија, ќе биде користен со различен интензитет, во зависност од непосредните и пошироките цели на монетарно-кредитната политика на земјата, односно во зависност од концептот на монетарно-кредитната политика.

Со примената на индиректните инструменти се обезбедува поголема флексибилност во имплементирањето на монетарната политика. Централната банка може со мали и чести промени во примената на инструментите да ги коригира евентуалните грешки во претходно водената политика. Ваква интервенција не може да се оствари со директните инструменти, поради тоа што тие се поставуваат однапред за определен период. Друга предност на примената на индиректните инструменти е во тоа што, поради нивниот пазарен карактер, се „деполитизира” алокацијата на кредитните средства. За земјите во транзиција кон пазарни економии, определбата за користење на индиректните инструменти го поттикна развојот на финансискиот пазар, а неговото успешно функционирање придонесува да се зголеми ефикасноста во инвестирањето.

14.6.1. Регулирање на задолжителните резерви на банките

Задолжителната резерва на банките, како индиректен инструмент на монетарно регулирање, се користи за да се обезбеди контрола врз кредитниот потенцијал на банките, кој е основа за креирање на кредитни пари (секундарни) од страна на деловните банки, преку процесот на кредитна мултипликација. Тоа се прави на тој начин што деловните банки на барање од централната банка се должни дел од своето портфолио да го држат во форма на депозит кај централната банка. централната банка, притоа, ја пропишува стапката на издвојување на дел од ликвидните средства на деловните банки на посебна сметка кај централната банка и го определува видот на депозитите врз чија основа се пресметува таквата обврска. Стапката на издвојување на задолжителна резерва може да биде единствена за сите депозити или, пак, да се применат различни стапки за одделни категории на депозити (по правило, повисоки стапки за депозити по видување, а пониски за орочените депозити). Со оглед на тоа што централната банка при формирањето на паричната маса влијае преку креирањето на примарни пари и со дејствување врз висината на монетарниот мултипликатор, со промените на стапката на задолжителна резерва се влијае само во делот кој е резултат на променетата висина на монетарниот мултипликатор. Со зголемување на стапката на задолжителна резерва се намалува монетарниот мултипликатор, а со тоа се намалува и паричната маса. Доколку се намали стапката на задолжителна резерва ќе се зголеми монетарниот мултипликатор, а со тоа ќе се зголеми паричната маса. Со промена на стапката на задолжителна резерва централната банка врши индиректна контрола на кредитните активности на банките. Со смалувањето на стапката се зголемуваат можностите за кредитирање на економските субјекти, а со зголемувањето на стапката на задолжителни резерви централната банка изнудува деловните банки да ги намалат кредитните активности. Иако, во принцип, улогата на политиката на задолжителни резерви е иста во сите земји, во промената се забележуваат некои специфичности. Меѓу позначајните е и тоа што во некои земји на издвоената задолжителна резерва централната банка не плаќа камата, а во други деловните банки добиваат камата (Италија, Англија). Но, во сите земји деловните банки плаќаат камата доколку издвоената задолжителна резерва е помала од пропишаната. Специфично е и тоа што, и покрај тоа што задолжителната резерва е чисто квантитативен инструмент, некои централни банки го користат и како квалитативен инструмент, на тој начин што некои деловни банки ги ослободуваат од издвојување на задолжителна резерва за износот за кој тие имаат одобрено кредити за приоритетни намени, утврдени со монетарно-кредитната политика. Издвојувањето на задолжителни резерви од страна на деловните банки, првобитно, имало за цел да се заштитат банкарските депозити. Со нив се обезбедувале ликвидни средства со кои се овозможувало промптно (брзо) задоволување на барањата на банкарските клиенти за конвертирање на нивните депозити во готови пари. Набрзо се губи значењето на оваа функција на задолжителната резерва и таа сè повеќе, се користи како инструмент за регулирање на паричната маса. Со порастот на каматните стапки на финансиските пазари во развиените земји, во осумдесеттите години од


145

минатиот век, дојде до преиспитување на улогата на овој инструмент во механизмот на монетарно регулирање, бидејќи станало прескапо за деловните банки да издвојуваат некаматоносни задолжителни резерви. Во такви услови дошло до поместување на тежиштето на стратегијата на монетарното регулирање. Се намалува значењето на концептот на регулирање на понудата на банкарски кредити преку механизмот на регулирање на примарните пари, а се зголемува значењето на регулирањето на побарувачката на кредити врз основа на висината на каматните стапки на финансискиот пазар. Се разбира, сè уште е важна, иако е намалена, улогата на стапката на задолжителни резерви како инструмент на монетарно регулирање, врз основа на индиректната контрола на паричната маса преку монетарниот мултипликатор. Улогата и значењето на овој инструмент е сè уште голема во земјите со помалку развиени финансиски пазари, односно во земјите во развој. Без развиени финансиски пазари, тие не можат каматната стапка да ја користат како потпирач во механизмот на монетарното регулирање. Нивните механизми мораат да се потпират врз регулирањето на понудата на банкарските кредити. Монетарното регулирање кај нив поаѓа од регулирањето на емисијата на примарни пари (главно преку кредитите од централната банка на деловните банки) со делување на задолжителните резерви врз висината на монетарниот мултипликатор и индиректно врз формирањето на паричната маса. Во примената на задолжителните резерви како инструмент на монетарно регулирање видлива е тенденција на намалување на стапките но, истовремено и проширување на основицата за пресметка на задолжителни резерви. Висината на стапките на задолжителни резерви варираат од земја до земја, во зависност од видот на депозитите. Во поголем број земји износот на задолжителните резерви претставува помал удел од 1% во нивниот бруто општествен производ.

14.6.2. Операции на отворен пазар

Освен со регулирањето на стапката на задолжителни резерви, централната банка квантитативното регулирање на кредитните потенцијали на деловните банки го спроведува и преку регулирањето на обемот на примарните пари. Регулирањето на примарните пари централната банка го врши на неколку начини: 1) преку операции на пазарот на државни хартии од вредност; 2) преку операции на други домашни пазари на хартии од вредност; 3) преку операции на девизните пазари и 4) преку кредитирање на деловните банки.

Во пазарните економии со развиена финансиска структура, операциите на отворен пазар се силно и доминантно средство во регулирањето на кредитните потенцијали на банките и на паричната маса. Операциите на отворен пазар ги врши централната банка со купување или продажба на државни хартии од вредност. На тој начин таа го регулира општото ниво на ликвидност. Со купување на хартии од вредност (пред сè краткорочни, иако има укажувања дека во операциите на отворен пазар да учествуваат и државните хартии од вредност со подолги рокови на достасување) централната банка ја зголемува количината на примарни пари (емитира), а со

продажбата на хартии од вредност таа ја смалува ликвидноста на деловните банки (повлекува средства од деловните банки). Во првиот случај, зголемената количина на примарни пари ја зголемува ликвидноста на банките, односно на нивниот кредитен потенцијал, а тоа резултира со зголемување на паричната маса во економијата. Купувањето на хартии од вредност е на линија на политика на монетарна експанзија. Со продажните операции централната банка го намалува обемот на примарни пари. Со тоа се намалува ликвидноста на деловните банки и тие се присилени да вршат извесни редукции на кредитните пласмани. Продажбите на хартии од вредност се на линија на остварување на рестриктивни чекори на монетарната политика.

Како што веќе споменавме, успешното користење на операциите на отворен пазар во регулирањето на примарните пари во националната економија зависи од неколку претпоставки:

-во земјата да постои развиен пазар на хартии од вредност, особено пазар на државни хартии од вредност, со различни рокови и со силна понуда и побарувачка за нив самите, независно од интервенционите операции на централната банка. Дури е пожелно трансакциите на централната банка да бидат релативно помали во однос на вкупните трансакции со државни хартии од вредност, со цел да се избегне влијанието врз стабилноста на пазарот на државни хартии од вредност и врз движењето на цените на тие хартии.

Овде треба да се има предвид дека централната банка треба да купува и продава државни хартии од вредност исклучиво на секундарниот пазар на хартии од вредност, т.е. на веќе емитирани државни хартии од вредност, кои пазарот ги апсорбирал претходно. Целта е да се избегне централната банка непосредно, од државата како емитент (државните институции) да купува хартии од вредност, поради влијанието што државата може да го има во дефинирањето на условите на купопродажбата , на пример, обврзниците. Само со купопродажбите на државни хартии од вредност на секундарниот пазар се обезбедува гаранција дека државата своите хартии од вредност ги емитирала врз основа на пазарни каматни стапки и други пазарни критериуми. Тоа е суштествено за централната банка да води успешна монетарна политика преку операциите на отворен пазар. На овој начин централната банка ја симнува одговорноста за евентуалната нестабилност поради политиката на државниот долг во земјата. Централната банка е надлежна за монетарната политика, а министерството за финансии за политиката на државниот долг.

Во овој контекст, меѓутоа, треба да се укаже дека големата количина на државни хартии од вредност, како основа за користење на операциите на отворен пазар, настанале врз основа на дефицитното финансирање на државите во претходниот период (особено по Големата депресија во триесеттите години од минатиот век). Суштествено е буџетските дефицити да се финансираат со емисија на државни обврзници на финансискиот пазар,а да се оневозможува непосредно финансирање преку купување на државни хартии од вредност од страна на централната банка на примарниот пазар, односно да се избегне монетарното финансирање на буџетските дефицити.

- Мошне е важно да постои силна побарувачка за државни хартии од вредност. Таквата ситуација се обезбедува на тој начин што државните обврзници носат каматна стапка која соодветствува на условите за обврзница од соодветна категорија на ризик и рок на достасување. Тоа овозможува


147

трансакторите во секој момент, ако им требаат средства, да ги продадат на секундарниот пазар по релативно стабилна цена. Ваквата можност ги олеснува одлуките трансакторите да купуваат и држат државни обврзници со различни рокови на достасување, бидејќи дел од ликвидната актива ја држат во каматоносни хартии од вредност, наспроти многу мали надокнади за парите на жиросметките.

- Од суштинско значење е доследното сепарирање на надлежностите меѓу централната банка и надлежното министерство за финансии. Само во такви услови централната банка нема обврски спрема државата во поглед на политиката на државниот долг, а купувањето и продажбата на државни хартии од вредност го врши само од аспект на проценките за нивното влијание врз формирањето на примарните пари и регулирањето на ликвидноста во економијата.

14.6.3. Кредити од централната банка на деловните банки (Дисконтна политика)

Покрај емисијата на примарни пари спроведувана преку операциите на отворен пазар, централната банка примарни пари креира и преку кредитирање на деловните банки. Овој механизам е познат и како дисконтна политика на централната банка. Примената на овој механизам во креирањето на примарни пари е повеќе присутна во земјите со недоволно развиен финансиски пазар, додека во поразвиените економии, во креирањето на примарни пари, доминантна е улогата на операциите на отворен пазар. Емисијата на примарни пари преку кредитирање на деловните банки се реализира по пат на краткорочно кредитирање на деловните банки кои, со делувањето на механизмот на мултипликација, вршат краткорочно кредитирање на стопанството. Со дисконтната политика се определуваат условите под кои се врши кредитирањето на деловните банки. Притоа, од клучно значење е промената на дисконтната стапка (каматната стапка со која се одобруваат кредитите на банките). Преку дисконтната стапка централната банка врши контрола и монетарно управување во согласност со целите на монетарната политика. Со подигањето или спуштањето на дисконтната стапка се влијае врз побарувачката на пари и кредити, врз трошоците на кредитите и врз кредитниот потенцијал на банките. Целта на дисконтната политика е со менување на дисконтната стапка да се влијае врз цената по која деловните банки позајмуваат пари од централната банка, а со тоа и врз побарувачката на пари. Притоа, се влијае и врз каматите на пазарот на пари, а според неа се рамнат и активните и пасивните камати на деловните банки. Нејзиното менување има значаен психолошки ефект како сигнал во врска со развојот на конјунктурниот циклус и стопанскиот развој. Дисконтната (есконтната) стапка е каматна стапка по која централната банка дисконтира (есконтира) првокласни краткорочни стоковни меници. Кога централната банка есконтира меници кои деловните банки веќе ги есконтирале се зборува за реесконтна (редисконтна) стапка. Кога централната банка ќе ја зголеми дисконтната стапка, поскапува кредитот од централната банка. Тоа води кон намалување на интересот на деловните банки да позајмуваат од централната банка, а со тоа и до намалување на кредитите што тие им ги даваат на своите комитенти. На овој начин, зголемувањето на дисконтната стапка се одразува врз намалување на

паричната маса. Во ситуација, пак, кога се намалува дисконтната стапка, монетарната политика дава сигнал на можност за поголемо користење на кредити од централната банка од страна на деловните банки. Со тоа им се овозможува во поголем обем да вршат кредитирање на своите комитенти, се разбира, со цел да го зголемат профитот, но водејќи сметка за ризиците. Во користењето на овој инструмент, централната банка има можност кредитирањето на деловните банки да го врши врз селективна или врз линеарна основа. Изборот зависи од тоа дали централната банка има можност непосредно да влијае врз структурата на кредитните пласмани на деловните банки или алокацијата на кредитите на крајните корисници е во компетенција на деловните банки. Ако централната банка има можност да влијае непосредно врз структурата на кредитните пласмани тогаш се потпира на селективно кредитирање, а ако алокацијата на кредитите е во компетенција на деловните банки, тогаш се применува линеарната опција. Кога се работи за линеарна алокација на кредитите од централната банка на деловните банки таа се врши врз основа на квантитативно регулирање или на ценовно регулирање (регулирање врз основа на каматна стапка), односно врз основа на различни можни комбинации на споменатите начини. Селективното кредитирање на деловните банки како главен инструмент во емитирањето на кредити од страна на централната банка се применува во земји во кои постојат структурни проблеми во стопанството, па треба да се решаваат и по пат на селективно кредитирање на приоритетните сектори во стопанството, па и со користење на бенефицирани каматни стапки. Најчесто станува збор за кредитна поддршка на земјоделството (за откуп и залихи на земјоделски производи, поради сезонскиот карактер на кредитните потреби), извозот и други гранки. Ваквиот механизам на регулирање на емисијата на кредити од страна на централната банка, се разбира, не е во согласност со принципите на пазарната економија. Сепак, во споменатите услови, преку механизмот на селективно кредитирање, централната банка, покрај селективното насочување на кредитите на банките во согласност со приоритетите на економската политика, обезбедува во извесна мера и квантитативно регулирање на вкупниот пораст на кредитниот потенцијал на банките. Но, недоволно прецизно.

Затоа во поразвиените пазарни економии се користи линеарното напојување на репродукциониот систем со додатни количини на пари од емисија, водејќи сметка за потребната количина примарни пари. Притоа, посебна улога во пазарната алокација на кредитите има каматниот механизам, како основа за подобра ефикасност во користењето на кредитите. Линеарната алокација на примарни пари се врши преку редисконтни операции. Станува збор за операции во кои централната банка купува стоковни меници (издадени врз основа на трансакции меѓу претпријатијата) кои претходно биле дисконтирани од страна на деловните банки. Имено, секоја дисконтна и редисконтна операција значи купопродажба на меничното побарување со тоа што по правило меницата има краен рок на наплата од 90 дена од датумот на издавањето. Доколку меницата на денот на достасувањето се наоѓа кај деловната банка, таа меница се наплатува од претпријатието кое е меничен должник (купувачот на стоката која му е платена на продавачот со издавање на меница). Во случај меницата да е редисконтирана кај централната банка, тогаш споменатата институција меницата ја наплатува на денот на достасувањето од меничниот должник.


149

Набљудувано суштински, купувањето на меницата од страна на деловната банка или од централната банка значи давање кредит до датумот на наплата на меницата, иако тој кредит има покритие во купените меници. Емисијата на примарни пари од страна на централната банка, врз основа на купување меници непосредно од страна на деловните банки, значи давање кредит кој автоматски се ликвидира во моментот на наплата на меницата. Бидејќи дисконтот и редисконтот се вршат само со меници кои имаат рок од 90 дена, овој механизам на напојување на репродукциониот процес со свежи примарни пари е флексибилен, затоа што се спроведува преку купување на краткорочни хартии кои ги емитира стопанството. Овој механизам на емисија на паричната маса и на примарни пари се сметало дека е оптимален поради тоа што емисијата била заснована врз стоковните трансакции меѓу претпријатијата, врз чија основа се издавале меници. Зашто, доколку емисијата на краткорочните кредити се темели врз реални стоковни трансакции не може да дојде до создавање на вишок на пари кои би делувале инфлаторно. Ова е точно само ако редисконтните операции се единствен тек на креирање или повлекување на примарни пари. Меѓутоа, со оглед на тоа што тие се само еден од тековите, со право се смета дека не треба да се дозволи автоматизам на емисијата на банкарски кредити и на паричната маса врз основа на купување стоковни меници од страна на деловните банки и на централната банка. Треба да се имаат предвид и другите текови: трансакциите со странство и промените во состојбата на задолженост на државата кај централната банка; можните промени на вредноста на монетарниот мултипликатор (како резултат на фактори кои се надвор од контролата на централната банка); монетарната политика треба да ја има предвид и целоста на стопанските движења во земјата, како и состојбата на платниот биланс. Сите овие текови влијаат врз обемот на емисијата на примарни пари и таа не треба да биде препуштена само на редисконтните операции на централната банка. Моделот на редисконтни операции на централната банка е во согласност со принципите на пазарната економија и со линеарното напојување на репродукциониот процес со нови количини на примарни пари, што не е случај со селективното кредитирање на приоритетните намени. Со него се обезбедуваат и квантитативната и каматната компонента. Квантитативно се регулира обемот на реесконтните операции (со определување рамка на редисконтна квота на деловните банки), а истовремено се делува врз побарувачката за емисија на кредити и на паричната маса по таа основа преку определувањето на висината на дисконтната стапка. Примената на моделот доаѓа до израз во земјите во кои е помалку развиен механизмот на операции на отворениот пазар (ова е случај во земјите на континентална Европа, наспроти англосаксонските земји во кои операциите на отворен пазар се позначаен механизам на креирањето на пари). Веќе рековме дека условите на кредитирање на деловните банки централната банка ги определува преку дисконтната стапка (цената на позајмување на краткорочни средства) и преку роковите, износите и квалитетот на хартиите од вредност што се редисконтираат. Притоа, дисконтната стапка треба да биде доволно висока за да се обезбеди деловните банки, како прв извор на средства, да го користат меѓубанкарското зајмување, а не од централната банка (таа треба да е „лендер оф ласт

ресорт”-„краен кредитор”). Тоа значи дека централната банка цената на краткорочните кредити треба да ја држи над пазарната каматна стапка. Доколку е обратно, како што е тоа случај со Федералниот резервен систем на САД или во периодот пред распаѓањето на СФРЈ, тогаш се прибегнува кон административно лимитирање на приодот на деловните банки до кредитите на централната банка. Треба да се има предвид и тоа дека висината на каматната стапка може да биде ограничувачки фактор во процесите на експанзија на кредитите во една земја само доколку каматната и трошковната свест кај сите категории на баратели на кредити е на високо ниво. Тоа значи, само во земјите во кои пазарните законитости функционираат консеквентно (вклучувајќи и банкроти на претпријатијата и на домаќинствата). Врз политиката на дисконтна стапка влијаат не само фундаменталните движења на домашната монетарна и фискална политика, туку исто така и движењата на каматните стапки на меѓународните пазари на пари и капитал. Некоја земја може да биде присилена да изврши зголемување на дисконтната стапка и на вкупната структура на каматните стапки на финансиските пазари, дури и кога остварува здрави домашни монетарни движења, поради зголемување на каматните стапки на странските финансиски пазари. На тоа особено се присилени малите и отворени економии, бидејќи доколку не го извршат изнуденото зголемување на домашните дисконтни и каматни стапки тие би претрпеле одлив на домашен краткорочен и долгорочен капитал и би ги загрозиле тековите на репродукцијата. Ова влијание упатува на тоа дека со него се ограничува рамката за водење на автономна политика на каматни стапки во рамките на националните економии. Кредитирањето на деловните банки од страна на централната банка како квантититативен инструмент на монетарно-кредитната политика не е погоден за прецизно спроведување на таргетирањето на примарни пари, затоа што иницијативата за позајмување средства од централната банка доаѓа од страна на деловните банки. Меѓутоа, и покрај тоа, кредитирањето на банките од страна на централната банка во практиката на повеќе земји е стандарден инструмент.

15. Остварување на монетарна и макроекономска стабилност во

Република Македонија

Од претходно споменатите концепции на монетарна политика, од нивните предности и ограничености во остварувањето на целите на монетарната и на макроекономската политика се гледа дека изборот на оптимална монетарна стратегија во една земја зависи од институционалните и структурните карактеристики на земјата и од нејзината вклученост во меѓународната поделба на трудот. И не е случајно што во остварувањето на непосредните монетарни цели - стабилност на цените и на девизниот курс на националната валута, како и на пошироките макроекономски цели (раст, вработување) централните банки не користат унифицирани, туку различни монетарни политики, засновани врз некоја од споменатите концепции или на комбинација од нив. Затоа, со право се вели дека изборот на концепцијата е пред сè емпириско, а не теоретско прашање, иако, се разбира, емпириското


151

решение може да биде ефикасно доколку е теоретски конзистентно од аспект на улогата на парите во општествено-економскиот развој. Како што веќе споменавме паричниот систем и монетарно-кредитната политика на Република Македонија се градеа по осамостојувањето на земјата од претходната федеративна заедница (СФРЈ). Тоа значи дека се конституираа паралелно со воспоставувањето на комплетен пазарен систем на стопанисување (наспроти пазарно-планскиот, во претходниот период), со важење на помал територијален простор и со помал број на население (ни 10% од двете категории). Новите пазарни рамки ја детерминираа стратегијата на развојот како извозно ориентирана, бидејќи само на тој начин мала и недоволно развиена земја може да смета на задоволителен одржлив развој. А остварувањето на таква стратегија е можно само во услови на стабилност на вредноста на националната валута и либерализирање на односите со странство. Во оваа насока силно влијание изврши и определбата за вклучување на земјата во евроатланските интеграции, особено во Европската Унија, која имаше воспоставено заедничка пресметковна парична единица (ЕЦУ) и се движеше кон создавање на единствена валута - евро, кое профункционира во дел од земјите членки на Унијата (денеска во 17 земји од 27). По воспоставувањето на денарскиот паричен систем и конституирањето на клучните институции, особено на Народната банка на Македонија, почна решавањето на проблемите кои настанаа со распаѓањето на заедничката држава, а резултираа во висока инфлација. Посебно тежок проблем беше тоа што земјата немаше речиси никакви девизни резерви. Поради ограничувањата на пазарите во новите држави што произлегоа по распаѓањето од заедничката држава многу капацитети во Македонија, кои беа димензионирани за единствениот југословенски пазар, престануваа со работа, се зголемуваше бројот на невработените и поради тоа растеше бројот на сиромашните, се зголемуваше буџетскиот и надворешно-трговскиот дефицит.

15.1. Конституирање на интегрален пазар и пазарни механизми како претпоставка за функционирање на монетарната економија

За надминување на крупните макроекономски нерамнотежи се

спроведоа крупни реформи во економскиот систем на земјата, со цел да се создадат услови за функционирање на пазарно извозно ориентирано стопанство и да се оствари монетарна и макроекономска стабилност. Притоа, посебно внимание му се посвети на конституирањето на пазарот и пазарните механизми, како незаобиколни институции за остварување на подинамичен развој и порационално вклучување на стопанството во меѓународната поделба на трудот, на достигнатиот степен на развој на земјата. Функционирањето на пазарот и пазарните механизми е основа за рационално спроведување на монетарната и макроекономската политика. Од нивото на развиеноста на пазарот и пазарните механизми зависи конципирањето на монетарната и макроекономската политика и остварувањето на монетарна и макроекономска стабилност.

Со донесувањето на уставот во 1991 година РМ се конституира како суверена, самостојна, демократска и социјална држава, а со одредбите за правна заштита на сопственоста и за слобода на пазарот и

претприемништвото (како темелни вредности на уставниот поредок) се постави основа за конституирање на пазарен стопански систем и конципирање на развојна стратегија врз пазарни односи на стопанисување. А со поставувањето на пазарот како централна институција на стопанскиот систем се наметна и нормативно и стварно нова улога на државата во општествената репродукција. Таа ги гарантира слободата на пазарот и претприемништвото, правото на сопственост и на наследување како битни карактеристики на пазарните системи и односи; обезбедува конкуренција на пазарот меѓу стопанските субјекти организирани врз сите облици на сопственост; обезбедува еднаква правна положба на сите субјекти на пазарот и презема мерки против монополската положба и монополското однесување на пазарот; обезбедува остварување на одредбите за изградување на Македонија како социјална држава.

Очекувањата од конципирањето и делувањето на консеквентен пазарен систем беа во тоа да се направи пресврт во ефикасноста на стопанисувањето со намера да се создадат материјални претпоставки за зголемување на благосостојбата на вработените и на вкупното население, врз основа на објективно вреднување на трудот и во услови кога мотивот за стопанисување на сите економски субјекти станува профитот.

Определбата да се напушти неефикасниот самоуправно пазарен систем (заснован врз општествена сопственост на средствата за производство) и да се воспостави пазарен стопански систем на земјата (заснован врз приватна сопственост) беше израз на потребата стопанскиот систем да кореспондира со реалноста. Основа за ваквото решение е постојното ниво на развиеност на производните сили и односи, кое овозможува општествена организација на стопанскиот живот во облик на стоковно стопанство, кое се карактеризира со производство за размена (а не „производство заради производство”) и со присуство на пари како посредник во размената (а не стока за стока). А суштината на стоковното стопанство се состои во тоа што движењата на факторите на производството и на производите на трудот меѓу производните единици, како и меѓу нив и потрошувачите, се остваруваат со посредство на пазарот, односно по пат на размена со посредство на пари, а не со дистрибуција од страна на државните органи. Пропаста на социјалистичките системи, по долгата криза во која западнаа, заради неефикасност, покажа дека не може да се заобиколи „царството на нужноста” (производство на вредности) за да се стигне во „царството на слободата” (производство на употребни вредности). Тоа придонесе конечно да се сфати дека на денешното ниво на развиеност нема поефикасен начин за спроведување на законот за сразмерна распределба на општествениот фонд на трудот отколку што тоа го прави пазарот со пазарните механизми низ делувањето на законот на вредноста.

Со делувањето на законите на стоковното производство (законот на вредноста, законот на понудата и побарувачката, законот за оптек на парите и други) се остваруваат селективната, алокативната и дистрибутивната функција на пазарот, а преку тоа се усогласуваат односите меѓу обемот и структурата на произведените добра, од една страна и општествените потреби, од друга. Штом не е извршена сразмерна распределба на општествениот фонд на трудот доаѓа, во еден случај, до недостиг на производи од оние сектори на стопанството во кои не е ангажирана доволна


153

количина работна сила и средства за производство, а во друг, до вишок материјални добра во оние сектори на производство во кои е вложена поголема маса на труд отколку што се општествените потреби. Настанатите диспропорции и несразмерности во распределбата на вкупниот општествен труд предизвикува нерамнотежа во понудата и побарувачката на производите од тој вид. Стопанските дејности (гранки и групации) во кои е вложено повеќе труд отколку што било потребно не се во можност на пазарот да добијат соодветно општествено признание за вложениот труд. Тоа се одразува на барометарот на пазарните цени кои, поради поголемата понуда од побарувачката на дадениот вид стока, паѓаат под нивната вредност и обратно. Кога ќе се случи тоа, тогаш еден сразмерен дел од трудот се повлекува од секторите на производството во кои бил насочен повеќе отколку што биле потребите за производи од тие сектори и се сели во оние гранки и области на производство во кои не се произвеле по обем и структура неопходните (бараните) количини производи, па нивните цени се под притисок на пораст.

Оваа прераспределба на трудот и средствата за производство постојано се повторува и, притоа, од стопанските субјекти се изнудуваат напори за поекономично и попродуктивно работење, за подобрување на квалитетот и проширување на асортиманот на производите т.е. за подобрување на квалитативните фактори на стопанисување, бидејќи тие имаат директно поволно влијание врз цените и добивката што ја остваруваат во услови на пазарна конкуренција.

Определбата за зголемување на ефикасноста во стопанисувањето врз основа на конституирањето на пазарни карактеристики на економскиот систем и стратегијата за развој го изнуди прашањето за избор на обликот на пазарот и карактерот на развојната стратегија, во согласност со големината на земјата, расположивите ресурси и окружувањето. Во овој контекст, а со оглед на целите за обезбедување пресврт во ефикасноста на стопанисувањето, можностите беа ограничени: воспоставување на интегрален пазарен систем и изградба на стратегија на отворено стопанство. Притоа, беа преземени и зафати за трансформација на општествената сопственост во приватна, како темел на развојот на пазарниот систем и односи во земјата.

Потребата за развој на интегрален пазарен механизам произлегува оттаму што предностите на пазарот и дејствувањето на економските законитости максимално доаѓаат до израз само доколку тој истовремено функционира како пазар на стоки и услуги, како пазар на пари и капитал и како пазар на работна сила, и без поголеми ограничувања на економските односи на земјата со странство. Тоа значи дека доколку некој од овие елементи недостасува доаѓа до корекција или модификација во дејствувањето на законот на вредноста, во насока на слабеење на економската присила (принуда), било кога се работи за манипулации со цената на парите и капиталот поради нефункционирање на пазар на пари и капитал, било кога се работи за непризнавање на цена на работната сила, па нејзината вредност или се потценува или се преценува. Во таков случај, пазарот како објективен механизам на управување со стопанството дејствува искривено, со сите последици што од тоа произлегуваат и за пазарот на стоки и услуги.

Манипулирањето со вредноста на парите и, во тој контекст, манипулирањето со цената на парите и капиталот, на примерот на

Југославија, резултирало во галопирачките стапки на инфлацијата и во долгогодишната навика на стопанските субјекти сè да решаваат со кредити за обртни средства и за инвестиции, а односот кон акумулацијата да се сведе кон нешто што ќе остане. Не изостанало ни „живеењето на кредит” од страна на населението, иако во целина тоа штедело повеќе отколку што било кредитирано. Таквата претерана ориентација кон земање кредити, која често се нарекувала кредитоманија, била логична последица на состојбата кога и парите и капиталот биле потценети и постоела трка за нивно што поголемо користење заради обезбедување на определена инфлаторна добивка (каматните стапки далеку заостанувале зад стапките на инфлацијата). Тоа е период кога сè изгледало рентабилно, бидејќи секој лесно доаѓал до кредит, било за обртни средства било за инвестиции, па затоа немало интерес ни присила за преструктурирање на стопанството.

На југословенскиот пример пластично можат да се покажат негативните последици и од манипулирањето со вредноста на парите и од манипулирањето со цената на парите и капиталот поради нефункционирањето на пазар на пари и капитал и недоследна антиинфлаторна политика. Притоа треба да се има предвид дека ефектите од манипулацијата со вредноста на парите би биле помали доколку би постоел пазар на пари и капитал, иако и постоењето на овој пазар не ја елиминира можноста за манипулација со вредноста на парите. Доволно е, меѓутоа, што при постоење на пазар на пари и капитал брзо се забележува разурнувачкото дејствување на инфлацијата, а прашањето на инфлаторната добивка, во основа, се сведува на добивката што ја остварува иницијаторот на инфлацијата. Преку пазарот на пари и капитал таа само се префрлува на штета на корисниците на кредитите, а тие поради пазарната камата не се во состојба да остваруваат инфлаторна добивка. Но, тоа не значи дека тие се истиснати од таа „игра”, бидејќи се вклучуваат преку зголемувањето на цените на своите производи (доколку има побарувачка за нивните производи) над порастот на просечното ниво на цените. Одовде јасно произлегува колку е значајно истовременото постоење на пазарот на стоки и услуги и пазарот на пари и капитал, со оглед на тоа што во услови на конкуренција не може да се врши притисок врз порастот на цените на сопствените производи за да се амортизира ударот од цената на парите и капиталот. Тоа значи ќе се задолжуваат само оние што можат да ја платат таквата цена низ вредноста што ја создаваат, а другите ќе мора да се преориентираат на производство кое ќе „исфрла” вредност што може да ја поднесе и цената на парите и капиталот. Покрај тоа што едно вакво координирано дејствување на овие сегменти на пазарот изнудува подолгорочна ориентација на фирмите за обезбедување на значајни сопствени обртни средства и за соодветен однос кон акумулацијата, односно кон перспективите на својот развој, бидејќи работењето со туѓи средства може да се сведе на работење за други (за банките) доколку не се создаваат и издвојуваат средства за акумулација.

Истовременото дејствување на пазарот на стоки и услуги и на пазарот на пари и капитал „живеењето на кредит” го става во реални рамки. Ќе се задолжуваат само оние кои со ангажирањето на кредитните средства ќе можат да создаваат вредности со кои благовремено ќе ги исполнуваат обврските по кредитите, а ќе остваруваат и задоволителна акумулација. Во такви услови, во настојувањето за побрз развој, се изнудуваат напори за


155

зголемување на квалитативните фактори на стопанисување во тековното работење и за поефикасно инвестирање, во смисла на сознанието дека туѓите, дополнителните средства се помош само доколку ефикасно се употребуваат, но и товар ако се користат нерационално или погрешно се инвестираат.

Со воспоставувањето на пазар на стоки и услуги и пазар на пари и капитал се создава целосна атмосфера на стопанисување која изнудува поефикасно работење на секој стопански субјект и во однос на користењето на постојните средства и во однос на инвестирањето. Во нивното меѓусебно влијание се изнудува реално вреднување и на стоките и услугите и на парите и капиталот. А тоа е битен критериум и за преструктурирање на стопанството и за изборот на производната ориентација. Само во такви услови стопанските субјекти имаат ориентир во развојот, а без него можат да талкаат. Тоа не значи дека без таков пазар никој нема шанси за развој, меѓутоа, оние што успеваат успеваат случајно, а најголемиот број талкаат, без шанси да фатат приклучок со светските трендови во развојот. Затоа, логично, тие се свртуваат кон носителите на економската политика да им обезбеди определени олеснувања во врска со цените на нивните производи или намалување на каматите на средствата што ги користат, што најчесто и се прави доколку не постои цврста определеност за консеквентно делување на пазарот во двата сегменти. А задоволувањето на таквите барања води кон елиминирање на последиците од пазарот кај оние кои не можат, по пазарни цени на факторите на производството, да обезбедат рентабилно (профитабилно) работење.

Во рамките на пазарот на пари и капитал мошне значајна улога има и девизниот пазар, место каде се сретнуваат севкупната понуда и побарувачка на девизи во земјата и зависно од тоа се формира девизниот курс на домашната валута. Значењето произлегува оттаму што и курсот е цена (на странските валути изразена во домашни пари), а можноста за манипулирање со оваа цена е иста како и при манипулирањето со цените во земјата, со тоа што им е различен пондерот во вкупното манипулирање. Оптимално решение е кога врз основа на понудата и побарувачката се одржува рамнотежен курс9, додека манипулирањето доаѓа до израз било преку одржувањето на преценет било преку одржувањето на потценет курс. Сите три можности имаат неспорно влијание врз увозно-извозните трансакции на стоки, услуги, капитал, знаење во земјата. Особено е значајно што со манипулациите на девизниот курс може, во определен степен, да се обезвреднува дејствувањето на другите сегменти на пазарот на планот на зголемувањето на ефикасноста во работењето. Со ѕидање на дефицитот, во услови на одржување на преценет курс, се постигнува определен „социјален мир”, меѓутоа, проблеми настануваат кога долгот мора да се врати. А кога-тогаш мора да се плати.

9 “Курсот на рамнотежа мора да ги исполни следните три услови: 1) билансот на плаќање

мора да остане во рамнотежа во текот на еден период меѓу пет и десет години со тоа што при крајот на тој период не покаже никакви позначајни промени во монетарните резерви; 2) оваа рамнотежа во меѓународните плаќања треба да се постигне без прибегнување кон увозни ограничувања; 3) таа рамнотежа не смее да се постигне по цена на невработеност во земјата”. (Вјекослав Мајхснер: Спољна монетарна стабилност и нестабилност, скрипта за трет степен на Економски факултет, Скопје, стр.56).

Оваа елаборација јасно ја покажува потребата од интегрално дејствување на пазарот во сите негови сегменти, бидејќи слабостите од дејствување на еден сегмент се одразуваат врз другите, слабеејќи го нивното влијание и деформирајќи го пазарното дејствување во целина, т.е. во сите негови важни функции (селективна, алокативна, дистрибутивна, информативна). Притоа, треба да се има предвид дека секој стопански субјект има смисла за рационалност, но се однесува според условите што му се создаваат. Мотивираноста за профитабилно работење (преку подобрување на продуктивноста на трудот и економичноста во работењето) најмногу доаѓа до израз во објективизирани услови што се создаваат низ слободната понуда и побарувачка на стоки и услуги, на пари и капитал и на работната сила. Во борбата за сопствена егзистенција на пазарот стопанските субјекти ја зголемуваат ефикасноста во работењето, а со тоа ја зголемуваат и општествената ефикасност. Тоа значи дека рационалноста во однесувањето, во пазарни услови, не е прашање на сакање или не, туку изнудено однесување за да се опстане на пазарот.

Во контекст на интегралноста на пазарот неспорно е и значењето на пазарот на работната сила, во обезбедувањето на економска присила во однесувањето на секој вработен да биде поефикасен. Во пазарен систем не може да се премине преку монополот на вработените на работните места (каков што бил случај во самоуправно-пазарниот систем на Југославија), зашто тој, како и секој друг монопол, негативно се одразува врз ефикасноста во работењето. Како што веќе беше речено, со воспоставувањето на вистински пазар, интегрален пазар, се настојува да се изнуди интензивирање на процесот на стопанисување. Во таква ситуација задржувањето на апсолутна заштита на работните места на веќе вработените може да има и контрапродуктивни ефекти. Да потсетиме само на колебањата околу ликвидирањето на безнадежните организации кои западнале во тешкотии, меѓутоа, ситуацијата е таква што со ослободувањето на дел од нив фирмата може да продолжи со рентабилно работење. Или, на немоќта и неподготвеноста да се изведе рационализација во надградбата преку укинување и редуцирање на одделни институции и служби и покрај економската оправданот за тоа. Изгледа популарно за актуелните носители на власта, но е неприфатлива речиси апсолутна судска заштита на отстранетите од работа и нивно враќање на работа и покрај тоа што е утврдено дека нема економска оправданост за нивно натамошно ангажирање.

Нема сомневање дека пресвртот кон пазарни односи и во сферата на трудот е мошне отежнат во долгиот период на транзиција, додека во очекуваната фаза на заздравување и полет на стопанската активност на ова прашање ќе се гледа поинаку и без оптоварување, бидејќи ќе се зголеми мобилноста на работната сила. Во овој момент, меѓутоа, неповолно е тоа што високиот процент на невработени во земјата ги зголемува социјалните тензии и ги забавува потребните зафати во унапредувањето на функционирањето на пазарот на работна сила. Но, не треба да се испушти од вид дека моменталната невработеност не е последица на пазарната ориентација воопшто, и во оваа сфера посебно. Таквата ориентација само ги откри проблемите што и во оваа сфера се кумулирале низ практиката на потиснување на пазарните законитости во стопанисувањето.


157

Конкуренцијата што треба да се овозможи низ послободното функционирање на пазарот на работната сила не е значајна само поради ефектите низ поголемото работно ангажирање на секој вработен за да не биде отстранет од работа, туку и поради тоа што, во услови на конкуренција, пообјективно ќе може да се утврди цената на работната сила, што е од битно значење за проценката на рентабилноста на секое постојно производство и на производството и услугите што се планираат да се остварат. Без пазарно утврдена цена на работната сила нема можност за објективно калкулирање на трошоците, а со тоа и за оценка на рентабилноста во работењето. При постоење на пазар на работна сила, значи, при поголема подвижност на работната сила, ќе доаѓа и до гаснење на фирмите кои не се во состојба да ја платат нејзината цена. Така и цената на работната сила ќе се јави како критериум за диференцирање на успешните од неуспешните и за преструктурирање на стопанството.

За да не останеме должни во одбраната и афирмацијата на интегралноста на пазарот треба да се каже дека и со овој механизам може да се западне во стагнација и рецесија, па и во криза во развојот. Меѓутоа, пазарниот начин на разрешување на кризата, преку обезвреднување на капиталот на оние што пропаѓаат и неговото ангажирање од страна на поуспешни фирми води кон заздравување на фирмите и на вкупниот стопански организам. Наспроти тоа, во бирократско-дистрибутивните системи, и во криза, продолжува да се дели и прераспределува и покрај извесноста дека притоа ништо не се постигнува. Времено се остварува социјален мир, меѓутоа, вистинското (економското) надминување на кризните состојби се одложува. Но, не може бесконечно. Меѓутоа, што е подолго толку е потурбулентно, како што се покажа во настаните во земјите кои го напуштија социјализмот како систем на управување со стопанството и вкупните општествени односи. Во пазарните системи се врши еднократна прераспределба во полза на поуспешните и перспективни фирми, кои објективно можат да го повлечат развојот, меѓу другото, и затоа што во новиот циклус на производство имаат и дел ефтин капитал. Во првиот случај се настојува да се спасат сите на сметка на слабеењето на подобрите, додека во вториот случај пропаѓаат сите што не можат да обезбедат опстанок на пазарот, а другите излегуваат посилни во наредниот циклус, со поголеми можности и за нови инвестиции и за нови вработувања.

Ефектите од слободниот пазар и претприемништво, со оглед на малиот пазар во земјата, не можат да дојдат до полн израз доколку пазарот и пазарните односи не се протегнуваат и на вкупните економски односи на земјата со странство, а тоа значи, доколку не се обезбеди слободна конкуренција од странство. За тоа да се случи битни претпоставки се либерализацијата на економските односи со странство и изградбата на стратегија за развој на земјата како отворена економија, како би се обезбедило рационално вклучување на стопанството на Македонија во меѓународната поделба на трудот, како основа на успешен и одржлив развој.

Основа за овие ставови е сознанието дека по осамостојувањето, границите на Македонија станаа граници на економијата. Дојде до расчекор меѓу намалениот стопански простор и производните капацитети градени за потребите на цела СФРЈ (и при концепт за рационално вклучување на југословенското стопанство во меѓународната поделба на трудот); се изгуби

можноста голем дел од факторите на производството да се користат без совладување на било какви гранични бариери и при набавката и при пласирањето, а недоволната економска развиеност дојде до полн израз преку одговорноста за одржување рамнотежа на односите на земјата со странство. Македонија се најде пред неизбежно преструктурирање на стопанството, во услови на нарушени односи меѓу некогашните федерални единици (заради евентуално продолжување на развиените меѓусебни економски односи), недостиг на девизни средства и средства за инвестиции итн.

Новонастанатите проблеми во економските односи со странство во голема мера ја ограничија конкуренцијата од странство на домашниот пазар и го намалија ефектот од делувањето на пазарот во сите негови сегменти. Потребата од нивно надминување ја наметна изградбата на систем на економски односи со странство како важно прашање за ефикасно функционирање на сите сегменти на пазарот. Притоа, по извесно опоравување на економијата, одеднаш, без комплексна реформа на условите за стопанисување усогласени со извозно-ориентирана развојна стратегија на земјата, во средината на 1998 година воведена е надворешна конвертибилност на денарот како израз на ориентацијата за либерализација на надворешно-трговскиот и девизниот режим.

Во контекст на нашето истражување сакам да укажам дека реалните состојби во стопанството на Македонија подолг период беа такви што не допуштаа развојот на економските односи со странство да се одвиваат во услови на прокламирана конвертибилност на денарот10, ( особено со фиксен девизен курс на денарот како номинално сидро за внатрешна стабилност) како оптимално решение и за развојот на економските односи со странство и за вкупниот развој на земјата. Тоа е разбирливо од причина што не беа создадени основните предуслови за воведување конвертибилност на денарот: остварено определено ниво на девизни резерви, урамнотеженост на тековните трансакции, стабилност на стопанските движења и сузбиена инфлација и обезбедена соодветна финансиска поддршка потребна за одбрана на конвертибилноста во почетокот на нејзиното функционирање. На слабостите на овој концепт ќе укажеме во главата за влијанието на макроекономската политика на стабилизација.

Меѓутоа, зачудува и загрижува тоа што за прашањето на воведување на конвертибилен денар не се посветува соодветно внимание, како на прашање кое на пазарот и пазарните односи во земјата им овозможува да

10

Кога се споменува конвертибилноста на една валута се мисли на обликот што е предвиден

во чл. VIII, оддели 2, 3 и 4 од Статутот на ММФ (позната како надворешна конвертибилност) чија суштина се состои во обврските на земјата членка на Фондот: да ги откупува салдата на сопствената валута што ги држи некоја друга земја членка, ако ова последнава, барајќи откуп се повика на тоа дека салдата кои треба да се откупат настанале неодамна како резултат на тековни трансакции и дека нивната размена е потребна за да се извршат плаќања по тековни трансакции; без согласност на Фондот да не наметнува ограничувања на плаќањата и трансферите по тековни меѓународни трансакции и да не влегува во било какви дискриминаторни аранжмани или да не заведува практика на многукратни девизни курсеви. Друг облик е полната конвертибилност, сфатена како обврска за откуп на салдата на сопствената валута по било која основа (вклучувајќи и капитални трансакции), од било која земја (вклучувајќи и земји кои не се членки на Фондот) и при максимална либерализација на извозно увозните текови на стоки и капитал (Д-р Агис Шајноски: Валутната конвертибилност и борбата за конвертибилен динар, Студентски збор, Скопје, 1983 година,стр.234).


159

дојдат до полн израз во нивното делување. Импликациите од декларираниот конвертибилен статус на денарот (според чл. VIII од Статутот на ММФ) се состојат во тоа што стопанските субјекти добиваат поголема слобода особено во увозните активности, бидејќи на странците можат да им плаќаат и во денари, меѓутоа, во исто време, многу се зголемува одговорноста на монетарните и економските власти така стекнатите денари на странците, на нивно барање, да им ги конвертираат во нивна или друга конвертибилна валута. Импликациите од полната конвертибилност (која ги вклучува и салдата на капиталните трансакции) уште повеќе ја зголемуваат слободата на стопанските субјекти, но и одговорноста на монетарните и економските власти за одржување на воведената конвертибилност.

Имајќи ги предвид импликациите од конвертибилниот статус на домашната валута слободно може да се каже дека делувањето на пазарот во сите негови функции не може да дојде до полн израза без остварување на минималниот степен на конвертибилност (откуп на салдата на сопствената валута по тековни трансакции). Тоа значи дека развојот на пазарната економија во Македонија, заради нејзино консеквентно изразување, мора да ја вклучи и ориентацијата за воспоставување конвертибилен денар.

Досегашните напори за изградување на пазарен систем на економски односи на земјата со странство беа оптоварени со решавање на проблемите по осамостојувањето, особено јакнењето на девизните резерви, урамнотежување на платниот биланс, регулирањето на долговите спрема странство, функционирањето на девизниот пазар, одржувањето на стабилност на девизниот курс на денарот и други. Иако во решавањето на тековните проблеми од економските односи на земјата со странство се водело сметка за пазарната ориентација, таа не можела да дојде целосно до израз, бидејќи немало можности за поголема либерализација на увозот што ја овозможува статусот на фактичка надворешна конвертибилност на домашната валута, затоа што либерализацијата зависи од можностите што се создаваат со извозот, а добар дел од увозно зависните извозници, поради недостиг на девизи (или, поточно, поради скапите кредити за да дојдат до девизи на девизниот пазар), го намалиле производството или престанале со работа. Земјата била и сè уште е во противречна ситуација: да придонесува за отворање на стопанството спрема странство и да ја штитат националната лесно ранлива економија од изненадни влијанија и економски притисоци од странство (поради вградените притисоци кон апрецијација на денарот), а притоа да не доведе до затворање на националната економија, зашто тоа би ја дезавуирало пазарната ориентација.

Не навлегувајќи и во другите зафати на линија на конституирање на интегрален пазар во Македонија (трансформацијата на општествената сопственост во приватна, промените во улогата на државата во општествената репродукција итн.), досега реченото е доволно за да се види потребата од ефикасно функционирање на пазарните механизми за да се смета дека има добри услови за водење на успешна монетарно-кредитна политика. Во овој контекст од особено значење е развојот на пазарот на капитал во земјата.

Од свеста за важноста на пазарот на капитал во развојот на економијата со чисти пазарни карактеристики во Македонија до неговото

воспоставување и имплементација измина доста време. И денеска уште може да се каже дека тој сè уште не се реализира како фактор во динамизирањето на економскиот раст на земјата, изразен во поголем број емисии и износи на долгорочни хартии од вредност (акции и обврзници). Суштествено е што досегашниот негов развој, кога станува збор за акциите и пазарот на акции, повеќе е последица на процесите на трансформација на општествената сопственост над средствата за производство и сè уште не се пројавиле доволно во функција на развојот на стопанските субјекти и на земјата во целина. Што се однесува до емисијата на обврзници и пазарот на обврзници може да се каже дека нивниот развој повеќе се темели на задоволувањето на објективните потреби на државата за решавање на временската неусогласеност на јавните приходи и расходи со емисија на обврзници, како поефикасно средство во финансирањето на ликвидносниот јаз на буџетот (пред сè поради сервисирање на јавниот долг), но сè уште не и како дополнителен извор за решавање на развојни проблеми на национално и/или локално ниво11. Важно е, меѓутоа, што и како такви, акциите и обврзниците во голема мера го поттикнаа и поддржаа развојот на секундарниот пазар на капитал во земјата, а со пазарното определување на цените на издадените хартии од вредност ги разнишаа позициите на недоволно способните и инертни менаџерски кадри за новите услови на стопанисување. А тоа, секако, ќе придонесе за нивно свртување кон попрофитабилно работење и побрз развој преку инвестирање, за што ќе им бидат неопходни финансиски средства кои ќе ги обезбедуваат и со емисија на долгорочни хартии од вредност.

Не навлегувајќи во причините зошто е така, неспорно е дека по релативно брзото воспоставување на берзата за долгорочни хартии од вредност (на Комисијата за хартии од вредност и Централниот депозитар за долгорочни хартии од вредност) значително се доцни во донесувањето на законите врз чија основа требаше да се конституираат инвестиционите фондови и другите посреднички финансиски институции, како важни субјекти во остварувањето на функциите на пазарот на капитал во земјата, а откога се донесоа, многу малку се направи на планот на нивното воспоставување. Тешко е да се каже дали тоа е последица на несоодветната регулација или на недостигот на економски интерес да се вршат посредничките финансиски услуги. Веројатно е дека се работи и за едното и за другото, меѓутоа, со поголема специфична тежина е секако второто, дополнето и со незнаење на потенцијалните субјекти за профитабилноста на услугите меѓу инвеститорите и корисниците на средствата прибрани со емисија на долгорочни хартии од вредност.

11

„Пазарот на државни хартии од вредност се карактеризира со повремени емисии на примарниот пазар на хартии од вредност, детерминирани од потребата за решавање на структурните проблеми: т.н. старо девизно штедење, исплата на банки по старо девизно штедење, елиминирање на селективни кредити, санација и реконструкција, а подоцна и приватизација на Стопанска банка АД Скопје, како и за денационализација. Со оглед на тоа што овие обврзници се издадени за намирување на одредени обврски на државата преку еднократни и наменски емисии, нивните карактеристики не соодветствуваат на потребите на потенцијалните инвеститори (пред сè долги рокови). Дел од овие хартии од вредност се релативно ликвидни на секундарниот пазар (преку Берзата), а нивното тргување е стимулирано од страна на државата преку давање на одредени поволности” (Стратегија за развој на пазарот на државни хартии од вредност, Министерство за финансии и Народна банка на Република Македонија, 2003, стр. 3).


161

Прашање е дали развојните ефекти од емисиите на долгорочни хартии од вредност би биле поповолни доколку на развојот на пазарот на капитал би му се пристапило како на цел сама за себе, кога целиот механизам би го пресликале од некоја од поразвиените економии во исто време. Во поголем дел од досегашниот период, сигурно не. Меѓутоа, време е да се согледа зошто пазарот на долгорочни хартии од вредност во Македонија сè уште е во функција, пред сè, на консолидирање на сопственичките односи во фирмите и на решавање на структурните проблеми (старо девизно штедење, денационализација, сервисирање на јавниот долг) т.е. сè уште не се пројавува во неговите развојни функции, во обем во кој тој се пројавува во некоја од соседните земји (Словенија, Хрватска, Бугарија).

Во конституирањето и функционирањето на пазарна економија во Македонија мошне важна улога одигра воведувањето и развивањето на инструменти на пазарот на капитал и развојот на институциите без кои улогата на пазарот на капитал не би можела да дојде до полн израз. Формално правно гледано веќе може да се каже дека што се однесува до инструментите и институциите на пазарот на капитал нема суштински разлики меѓу состојбите во земјата и во поразвиените земји. И кај нас и кај нив инструменти (долгорочни хартии од вредност) се акциите и обврзниците, меѓутоа, разликите се во поголемиот број видови креирани за задоволување на потребите на што поголем број на инвеститори, развивани во подолг период од многу повеќе субјекти, во различни периоди и за различни намени. Развиеноста на пазарот на хартии од вредност и на бројноста на инструментите во развиените економии е основа за примена на индиректни мерки во регулирањето на парите во оптект, односно во водењето на поефикасна монетарно-кредитна политика (во голема мера ослободена од субјективизмите, на пример, преку селективното кредитирање).

15.2. Условеност и зависност на монетарната и стопанската рамнотежа

Од длабоките промени во економскиот и политичкиот систем на Македонија се очекуваше пресврт во развојот на новата држава. При тоа како приоритетни цели беа остварувањето на монетарна и стопанска рамнотежа, како услов за постигнување на долгорочен одржлив развој. Постојат повеќе дефиниции за тоа што се подразбира под монетарна рамнотежа. Во суштина станува збор за усогласеност меѓу вкупната општествена побарувачка и вкупната општествена понуда, која резултира во стабилност на општото ниво на цените и на девизниот курс. Затоа се вели дека монетарната рамнотежа е паричен, монетарен израз на динамички сфатена стопанска рамнотежа. Од ова се гледа условеноста и меѓузависноста на монетарната и стопанската рамнотежа. Притоа треба да се има предвид дека стопанската рамнотежа е поширок поим од монетарната, па ефектот од монетарната рамнотежа е содржан во стопанската рамнотежа. Додека монетарната рамнотежа може да се идентификува со стабилноста на општото ниво на цените и на девизниот курс на домашната валута, стопанската рамнотежа, покрај тоа, претпоставува и остварување на задоволителен раст на општествениот производ, раст на вработувањето, раст на стандардот на населението, урамнотежени односи со странство итн. Кога сите споменати

цели би се остварувале во определен период не би постоела разлика меѓу монетарната и стопанската рамнотежа. Би можело да се каже дека саканиот стопанскиот развој се остварува во стабилни услови. Тоа значи максимално рационално. Уште повеќе ако станува збор за подолг период. Инаку, технички гледано, не е проблем да се оствари монетарна рамнотежа доколку се запостави остварувањето на другите цели од макроекономската политика. Меѓутоа, успешното менаџирање со националната економија се поврзува со остварувањето на задоволителен стопански раст и вработување во услови на стабилност на општото ниво на цените и на девизниот курс. Во економиите со хартиени парични системи ваквиот ефект не се постигнува често. Има примери кога монетарната рамнотежа се постигнува, меѓутоа, изостанува остварувањето на другите цели на макроекономската политика. Често се случува, на кус рок да се остварат некои од целите на макроекономската политика, а притоа да се наруши монетарната рамнотежа. Постојат бројни комбинации во кои доаѓа до нарушување и на монетарната и на стопанската рамнотежа. Притоа, стопанската рамнотежа може да биде нарушена и од страна на реалните фактори и од страна на монетарните фактори. Меѓутоа, независно од причините, нарушувањето на стопанската рамнотежа имплицира нарушување и на монетарната рамнотежа (инфлација или дефлација). Се разбира, и автономното нарушување на монетарната рамнотежа може да влијае врз нарушувањето на стопанската рамнотежа и тоа како резултат на постоењето меѓузависност и условеност меѓу овие две состојби - монетарна и стопанска рамнотежа. Во анализите на меѓузависноста и условеноста на монетарната и стопанската рамнотежа се укажува и на ефектите од внатрешната и надворешната монетарна врз стопанската (не) рамнотежа. Практиката покажува дека за остварување на подолгорочна стопанска стабилност потребно е нивно усогласување. Не може да се менува општото ниво на цените (интерната вредност на денарот), а тоа да не се одрази врз неговата екстерна вредност - вредноста на курсот (курсот е израз на цените во земјата во однос на странските валути и цени). Исто така и промените на курсот се одразуваат врз динамиката и односите на домашните цени. Игнорирањето на врската меѓу интерната и екстерната вредност на националната валута води до состојби на нерамнотежа во стопанството. Притоа, инфлацијата притиска кон депресијација на надворешната вредност на националната валута, а дефлацијата кон нејзино апресирање. Ако порастот на цените не се одразува врз порастот на курсот (преку депресирање на курсот) доаѓа до демотивирање на извозното стопанство и стимулирање на увозното, што резултира со влошување на платниот биланс. Меѓутоа, и нестабилноста во билансот на плаќањата (суфицит поради потценетост на курсот и дефицит поради преценетост на курсот) може да биде причина за нарушување на внатрешната рамнотежа. Суфицитот влијае експанзивно врз движењето на масата на пари (инфлаторно), а дефицитот рестриктивно (дефлаторно). Внатрешната монетарна рамнотежа се карактеризира со стабилно ниво на куповната сила на парите, односно со релативно стабилно ниво на цените, додека надворешната монетарна рамнотежа се карактеризира со урамнотежен биланс на плаќања и релативна стабилност на девизниот курс. Постојат бројни немонетарни фактори кои ја детерминираат монетарната рамнотежа. Монетарната рамнотежа може да биде нарушена:


163

- ако дојде до расчекор меѓу паричната и стварната акумулација (во полза на паричната, наспроти натуралната структура на општествениот производ); - ако превисоко се одмери обемот на инвестициите; - ако постои нерамнотежа во трговскиот и платниот биланс; - ако постои цикличност во движењето на буџетот. Дефицитно финансирање води кон инфлаторни притисоци, а одржувањето на суфицит влијае дефлаторно; - политиката на цени и промените во односите на цените. Меѓу монетарните фактори кои ја детерминираат монетарната рамнотежа е монетарно-кредитната политика. Таа може да ја наруши рамнотежата преку формирањето на дополнителна куповна сила способна за плаќање (да влијае инфлаторно) или, пак, со скратување на потребниот обем на парите (да влијае дефлаторно). Нејзиното влијание врз економските текови се остварува преку висината на цените. Преку нив се одразува врз производството, распределбата и потрошувачката, односно врз забавувањето или оживувањето на стопанската активност. Притоа, треба да се има предвид дека монетарно-кредитната политика не е апсолутно независна и самостојна, туку дека е во функција на остварување на развојните цели на макроекономската политика. Воспоставувањето на монетарната рамнотежа се остварува преку регулирањето на количеството на пари во оптек. Се разбира, монетарно-кредитната политика е поуспешна при воспоставувањето на нарушената или при одржувањето на воспоставената рамнотежа ако нарушувањата се предизвикани од монетарни фактори, отколку ако се работи за немонетарни фактори. Тогаш се потребни подлабоки реформски зафати за воспоставување на монетарна и стопанска стабилност. Монетарната рамнотежа (со усогласен однос меѓу внатрешната и надворешната), преку одржувањето на стабилноста на цените и на курсот на националната валута создаваат реална состојба на параметрите на општествената репродукција и овозможуваат услови за објективно вреднување на факторите на производство. Во услови на одржување на монетарна рамнотежа се изнудува развој заснован врз подобрување на квалитативните фактори на стопанисување (пораст на продуктивноста на трудот и економичноста во работењето) и се избегнуваат, во голема мера, структурните нарушувања во стопанството. А тоа е основа за остварување на траен и одржлив развој на одделните стопански субјекти и на националната економија како целина. Во економската теорија се смета дека стопанската и монетарната стабилност се најповолни услови за остварување на рационален стопански развој (економски раст, пораст на вработувањето, пораст на стандардот итн.). Со оглед на тоа што во поранешните поглавја укажавме на инфлацијата и на дефлацијата како на феномени на монетарната и стопанската нерамнотежа, во оваа прилика само ќе потсетиме дека има гледишта според кои инфлацијата, покрај негативните ефекти во стопанскиот развој, има и извесни позитивни стимулативни ефекти. Стимулативните ефекти од растот на цените се гледаат во создавањето прилики за искористување на резервните капацитети на стопанството (при пораст на цените поголема е можноста некои недоволно користени капацитети да се покренат) и за преструктурирање, со оглед на новите повисоки цени.

Споменатите гледишта се потврдувани во повеќе истражувања. Притоа, особено е истражуван односот меѓу инфлацијата и невработеноста (неискористен човечки ресурс). Врз основа на вакво истражување Артур Окун дошол до утврдување на неколку правила, познати како Окунов закон. Според неговите истражувања произлегло дека: - цените треба да растат по стапка од 3% за нивото на вработеноста да остане непроменето; - на секои два процентни поени дополнителна инфлација вработеноста се зголемува за 1%; - за секои два процентни поени намалена инфлација невработеноста расте за 1%. Овие правила доведени до крајни консеквенци имплицираат дека со зголемувањето на инфлацијата се зголемува и вработеноста, односно дека со нејзино намалување се зголемува бројот на невработените. Меѓутоа, ако е тоа вистина, не би имало проблеми со невработеноста, бидејќи нема проблеми за да се предизвика инфлација. Но, не е така. Критичарите укажуваа дека споменатите односи меѓу инфлацијата и вработеноста важат за едноцифрени стапки на инфлација, но секако не и за поголеми стапки. Бројни се примерите во светот во кои галопирачките инфлации (хиперинфлацијата - над 30% годишно) ги разоруваат националните стопанства. Одделни економии запаѓаат и во состојба на стагфлација (состојба на национална економија кога во исто време постои релативно висока стапка на инфлација, а стопанството стагнира или бележи негативни стапки на растеж). Јасно е дека со усогласена развојна и монетарно-кредитна политика со лесна инфлација (2-4%) можат да се предизвикаат споменатите позитивни импулси. Тоа и го прават успешни макроекономски политики во определени земји, но само до оној момент додека се одржува соодветна монетарна дисциплина. Штом се напушти монетарната дисциплина доаѓа до пораст на инфлацијата, со сите негативни последици врз стопанскиот развој. Овде е добро да се имаат предвид укажувањата според кои монетарната дисциплина е покорисна за сите субјекти освен за политичките елити, за кои инфлацијата е еден вид корупција на гласачите. Во врска со дефлацијата како феномен на монетарна и стопанска нерамнотежа треба да се има предвид дека таа е поштетна од инфлацијата. Како состојба во која вкупната општествена понуда е поголема од вкупната општествена побарувачка, дефлацијата изнудува процеси на дезинвестирање, на бегање од реални вредности во пари, до зголемување на неискористеноста на производните капацитети и на невработеноста и до определени социјални и политички тензии во општеството. Најголема корист од дефлацијата имаа рентиерите и лицата кои имаат фиксни приходи. Борбата против дефлацијата се води со инфлациони мерки со цел да се зголеми побарувачката. Ваквата политика е политика на рефлација.

15.3. Монетарната политика во остварување на стабилизационата макроекономска политика во РМ


165

Од бројните проблеми со кои се соочи Република Македонија по осамостојувањето, покрај конституирањето на пазарен стопански систем, приоритет имаше совладувањето на инфлацијата во земјата, која во 1992 година достигна хиперинфлациски размери - 1925% годишно. За таквата инфлација придонесле директното (селективно) кредитирање и финансирањето на буџетските дефицити од страна на централната банка. Удел имало и недисциплинираното спроведување на политиката на плати по монетарното осамостојување. Споменатите причини упатувале на тоа дека совладувањето на инфлацијата не е задача само за централната банка, туку и на другите сегменти на макроекономската политика.

Извор:Проф. д-р Љупчо Трпески, Монетарна Економија, Скопје, 2010

Особено било значајно да се воспостави цврста финансиска

дисциплина во стопанството со примена на рестриктивни монетарни и фискални мерки, со ограничување на личната потрошувачка преку политиката на плати и со политиката на девизниот курс на денарот.

Табела 5 Учество на буџетскиот дефицит во општествениот производ на РМ во

периодот 1993- 2008 година

Учество во %

1993 -13,4

1994 -2,9

1995 -1,2

1996 -0,5

1997 -0,4

1998 -1,7

1999 0,0

2000 1,8

2001 -7,2

2002 -5,7

2003 -1,1

2004 0,0

2005 0,2

2006 -0,5

2007 0,6

2008 -1,0 Извор:Проф. д-р Љупчо Трпески, Монетарна Економија, Скопје, 2010

15.3.1. Стратегија на таргетирање на монетарниот раст

Во овој комплексен зафат макроекономската политика во голема мера се потпре врз рестриктивната монетарно-кредитната политика. Тоа се гледа од податоците според кои монетарниот агрегат М1 бележи драстично опаѓање. На крајот од 1993 година М1 бил поголем за 240% во однос на претходната, во наредната година растот изнесувал 83%, во 1995 само 19%, за да во 1996 година М1 забележи паѓање од 1,7% во однос на претходната година. Притоа, и покрај трендот на намалување на краткорочните каматни стапки, тие сè уште биле мошне високи (во 1996 година од 19-25% на годишно ниво). Со ваквата рестрикција на монетарниот агрегат М1 и со високите каматни стапки се ограничувала агрегатната потрошувачка. Тоа придонесло за намалување на инфлацијата и стабилизирање на девизниот курс на денарот, меѓутоа, довело до намалување на инвестирањето, до опаѓање на растот на БДП и до зголемување на стапката на невработеност. Во 1996 година, кога М1 забележал паѓање од 1,7%, цените на мало пораснеле само за 0,2% во однос на претходната година, а БДП пораснал за 1,6%. Неопходната ценовна стабилност се постигнала, но по цена на опаѓање на стопанската активност и влошување на надворешната рамнотежа на земјата (висок пораст на надворешно-трговскиот дефицит).

Во стабилизирањето на економските текови во земјата, покрај рестриктивната монетарно-кредитна политика, свој придонес дала и стриктната примена на Законот за ограничување на порастот на платите, донесен во 1993 година. Во наредните три години реалните плати се намалиле за 19%, со што делумно се компензирал високиот пораст на платите остварен во претходните две години, кој не кореспондирал со остварените резултати. Дошло и до намалување на трошењето од страна на државата. Во 1993 година вкупните трошоци на државата изнесувале 52% од БДП, а во 1996 година 44,3%. Притоа, учеството на буџетскиот дефицит се намалило од 11,1% во 1993 година на 0,5% во 1996 година.


167

Од презентираните податоци се гледа дека во остварувањето на стабилизационата макроекономска политика на Република Македонија, сфатена како ценовна стабилност, по осамостојувањето, свој придонес дадоа монетарната и фискалната политика. Притоа, нема сомнение дека Народната банка на РМ ја применувала стратегијата на таргетирање на монетарниот раст. Контролирајќи ја паричната маса (М1) таа влијаела да се намали агрегатната побарувачка, а преку тоа успеала и да ја собори високата инфлација и да го одржи стабилен девизниот курс. Меѓутоа, генерирала и надворешна нерамнотежа (дефицит во надворешно трговскиот и платниот биланс), невработеност и ниски стапки на раст.

Оваа стратегија, како што рековме и при општото разгледување на концепциите на монетарна политика, е ефикасна при соборување на висока инфлација, детерминирана од монетарни фактори. Меѓутоа, со неа не може да се продолжи остварувањето на макроекономската стабилизациона политика, особено во помалку развиените земји, бидејќи таму е нестабилна побарувачката на пари (секогаш е висока), а тоа ги слабее врските меѓу монетарниот агрегат што се контролира и факторите на инфлацијата (вклучувајќи ги и немонетарните). Со оглед на тоа што побарувачката на пари и во Република Македонија е нестабилна категорија, штом се постигна ценовна стабилност и стабилност на девизниот курс на денарот, кон крајот на 1995 година се премина кон примена на стратегијата на таргетирање на девизниот курс.

15.3.2. Стратегија на таргетирање на девизниот курс на денарот

Задоволна од остварената ценовна стабилност (на општото ниво на цените и на девизниот курс на денарот), но и загрижена за паѓањето на производството и вработеноста, од ниските стапки на раст на БДП и од неповолните трендови во односите на земјата со странство, монетарната власт била исправена пред нов избор на монетарна стратегија. Но, на таква која истовремено ќе делува и против инфлаторните и против рецесионите движења во стопанството. Со очекување дека ќе делува во таа насока, била прифатена и применета стратегијата на таргетирање на девизниот курс на денарот, со што монетарната политика била сведена на одржување на фиксен девизен курс спрема еврото (иако земјата има декларирано флуктуирачки курс на националната валута).

За да се премине на стратегија на таргетирање на девизниот курс на денарот во голема мера придонесла недвосмислената определба на земјата за приклучување кон Европската унија и нејзиното членство во другите меѓународни финансиски институции (ММФ, Светската банка, Светската трговска организација и др.). Нема сомнение дека за изборот придонесло и тоа што се интензивирале и процесите на финансиска и стопанска глобализација. Во овој контекст, големи очекувања се полагале на прилив на странски капитал, како извор за динамизирање на инвестиционите активности и растот, поради определбата да се одржува стабилност на девизниот курс.

Со прифаќањето на стратегијата на таргетирање на девизниот курс монетарната и економската власт се определиле девизниот курс на денарот да биде номинално сидро (котва) не само на монетарната, туку и на другите политики. Притоа, обврските се подиректни за монетарно-кредитната

политика, со оглед на тоа што со доследна примена на ваквата стратегија монетарната власт се откажува од водењето автономна монетарно-кредитна политика, затоа што со врзувањето на девизниот курс на денарот со еврото ја дели судбината на монетарната политика од еврозоната. Тоа значи да води политика слична со земјите во еврозоната, за да не се наруши воспоставениот паритет. Губењето на независноста во водењето на монетарната политика во однос на земјите на еврозоната се состои во тоа што порастот на паричната маса во земјата се врзува со порастот на понудата на евра. А како последица на тоа се изнудува голема дисциплинираност на учесниците во креирањето и остварувањето на економската политика. Централната банка мора да води монетарно-кредитна политика со која ќе го брани фиксниот девизен курс на денарот, а владата и владините институции своите активности треба да ги димензионираат во рамка која нема да го загрози одржувањето на стабилноста на девизниот курс (вклучувајќи ги и планираните буџетски дефицити). Табела 6 Доларизација на РМ во периодот од 1995-2008 година

Девизни депозити во

вкупни депозити Девизни депозити

во М4

1995 42,2 18,8

1996 37,3 17,1

1997 46,7 22,2

1998 49,3 24,6

1999 45,6 22,7

2000 51,2 27,2

2001 74,6 50,1

2002 65,4 40,6

2003 65,3 42,7

2004 64,8 45,0

2005 65,5 47,0

2006 60,6 44,5

2007 53,1 38,8

2008 59,3 42,9

Доларизација на РМ во периодот од 1995-2008 година – изразена графички


169

Извор: Проф. д-р Љупчо Трпески, Монетарна економија – Скопје, 2010

Со изборот на оваа стратегија монетарните власти се откажуваат и од

користењето на девизниот курс на националната валута како инструмент за урамнотежување на платниот биланс на земјата. Овој недостиг, во недоволно развиени земја и со извесни проблеми во одржувањето на надворешната рамнотежа, се очекувало да се надмине со соодветен прилив на странски капитал (ветуван и извесен во процесите на слободно движење на капиталот во светски размери). Стопанствата во земјите во кои дошло до значаен прилив на капитал оствариле задоволителни развојни резултати, меѓутоа, во земјите во кои изостанал таков прилив стопанствата западнале во замката на ниски стапки на раст. Ова второто ѝ се случи на Македонија. Меѓутоа, ако се има предвид дека и во стопанствата кои доживеаја подем дојде до ломови (поради финансиската и економска криза во светот во периодот 2007-2009 година) поради брзиот одлив на капиталот, станува јасно дека забрзувањето на динамиката на растот и одржувањето на надворешната рамнотежа не може да се потпира врз увоз на странски капитал. Тој е значаен, но само како дополнителен фактор.

Од реченото произлегува дека стратегијата на таргетирање на девизниот курс може да биде ефикасна само доколку постои висока конвергентност на стопанството на земјата чија валута се врзува со стопанството на земјата (или зоната) чија валута се користи како котва. Тоа значи дека треба да постојат слична институционална структура и поставеност и слични економски перформанси. Кога станува збор за врзувањето на денарот за еврото може да се каже дека институционалната структура и поставеност (отвореност на стопанството спрема странски влијанија и интегрираност во трговските и финансиските текови) не е особена пречка, меѓутоа, разликите во економските перформанси (степен на развиеност) се големи и тие не дозволуваат подолгорочно откажување од автономната монетарно-кредитна политика, вклучувајќи го и користењето на девизниот курс како инструмент на урамнотежување на платниот биланс на земјата. Особено поради тоа што мала и недоволно развиена земја (оценувана и со висок политички ризик при инвестирањето на странски капитал) не може да смета на задоволителен прилив на странски капитал.

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Девизни депозити во вкупни депозити Девизни депозити во М4

Спроведувањето на стратегијата на таргетирање на девизниот курс на денарот во суштина се сведе на остварување на непосредните цели на монетарно-кредитната политика на земјата - одржување на стабилност на цените и на девизниот курс. Во тоа стратегијата се покажа делотворна. По извршената девалвација во 1997 година девизниот курс на денарот е потполно стабилен, а порастот на општото ниво на цените е повисок од нивото кое треба да се одржува во рамките на еврозоната (2%), но е понизок од повеќето земји кои се веќе членки на Европската унија. Меѓутоа, изостана, поради недоволниот прилив на странски капитал, остварувањето на целите на макроекономската политика - остварување на задоволителна динамика на раст и вработување и урамнотежување на односите со странство.

Овој делумен успех во остварувањето на макроекономската стабилизација на земјата (сведен на елиминирање на инфлаторните очекувања) одамна го има наметнато прашањето за промена на стратегијата на таргетирање на девизниот курс на денарот. Но, сè уште се истрајува во нејзината примена.

Во полза на определбата за избор на стратегијата за таргетирање на девизниот курс на денарот влијаеја сознанијата за постоење на висок степен на детерминираност на промените на стапката на инфлација од промените на девизниот курс на денарот. Девизниот курс ги детерминира другите цени во економијата (цените на стоките и услугите, цената на работната сила, цената на финансиските средства итн.). Со оглед на тоа монетарно-кредитната политика треба да биде насочена кон остварување на стабилноста на девизниот курс, бидејќи индиректно ќе се обезбедува и ценовна стабилност. Тоа значи дека монетарната понуда е детерминирана од потребата да се одржува стабилноста на девизниот курс на денарот, односно порастот на монетарната понуда е ограничен со потребата да се одржи стабилноста на курсот. А ако односот на понудата и побарувачката на девизи ја доведуваат во прашање стабилноста на курсот тогаш не се менува курсот, туку се вршат приспособувања на порастот на монетарните агрегати за да се одржи стабилноста на курсот.

Во практиката на приспособувања на порастот на монетарните агрегати за да се одржи стабилноста на курсот на денарот најчесто доаѓаше до примена на мерки за повлекување на пари од прометот преку зголемување на стапката на задолжителни резерви и дисконтната стапка, емисија на благајнички записи со релативно висока каматна стапка (што влијаеше и на зголемување на каматните стапки на деловните банки, и пасивни и активни), да кумулира високи девизни резерви. Ова во голема мера неповолно влијаеше врз интересот за преземање на инвестициони зафати.

Доследното спроведување на политиката на таргетирање на девизниот курс на денарот, поради повисоките стапки на инфлација во земјата во однос на најзначајните надворешно-трговски партнери, резултираше и во губење на ценовната конкурентност спрема странство. А тоа предизвика нарушување на екстерната рамнотежа.

Ефектите од политиката на таргетирање на девизниот курс на денарот изостанаа и поради тоа што немаше доволна мобилност и на капиталот и на трудот, особено на трудот, преку која би се амортизирале неповолните влијанија врз платниот биланс на земјата.

Во право се авторите кои укажуваат дека Република Македонија не била подготвена за примена на концептот на таргетирање на девизниот курс


171

од 1996 година, но дека таквиот концепт може да биде многу покорисен откако ќе се оствари поголема интегрираност на македонското стопанство во меѓународните економски текови, изразена и преку повисок степен на мобилност на факторите на производство (трудот, капиталот, знаењето и др.). Тоа значи, непосредно пред влегувањето во Европската унија или дури и пред приклучувањето на еврозоната. Тогаш би можело да се напушти користењето на девизниот курс како инструмент на платнобилансно приспособување и одржување на ценовната конкурентност. Дотогаш, од веќе споменатите причини, примената на стратегијата на таргетирање на девизниот курс е делумно успешна. Се оствари ценовна стабилност, но не успеа да обезбеди динамизирање на економскиот раст и вработеноста и да придонесе за урамнотежување на надворешно-економските односи на земјата.

Стратегија на таргетирање на девизниот курс применија и други земји. Полска, на пример, набрзо го напушти и премина на режим на монетарно таргетирање со флексибилен девизен курс на националната валута. Чешка и Унгарија продолжија со одбрана на девизните курсеви на националните валути, меѓутоа, прилагодувањето на монетарната политика на реалните текови го вршат со повремени девалвации на националните валути.

Неповолните ефекти од спроведувањето на политиката на економска стабилизација (ниски стапки на раст, висока невработеност, надворешна нерамнотежа) покажуваат дека таа не се сфаќала комплексно, туку била фиксирана само на контрола на инфлацијата преку таргетирањето на фиксниот девизен курс на денарот. Се оствари стабилизационата политика насочена кон контрола на инфлацијата, но притоа не се оствари очекувањето за макроекономската стабилност како поволен амбиент за инвестиции и раст. Успешно се оствари монетарната стабилност како цел, меѓутоа, изостанаа ефектите од остварената ценовна стабилизација како средство: преструктурирање на стопанството во насока на нагласена извозна ориентација, пораст на вработеноста, зголемување на продуктивноста на трудот итн.

Економската мисла во земјата има објаснување за тоа како се случи политиката на стабилизација да заврши како макроекономска рамнотежа на сметка на развојот.

Мошне концизна елаборација дава проф. д-р Филиповски. „Одржувањето на цврста стабилност на девизниот курс имаше свои импликации врз користењето на миксот на инструменти за монетарно регулирање, што, пак, од своја страна влијаеше врз амбиентот во кој дејствуваше банкарскиот систем. Политиката на де факто фиксен девизен курс имаше две последици во однос на каматните стапки на пазарот на пари: прво, подолготрајно одржување на високо просечно ниво и второ, значајни краткорочни флуктуации на тие стапки. Големите флуктуации на стапките на пазарот на пари се последица на фактот дека при монетарна стратегија заснована на одржување фиксен девизен курс, сузбивањето на флуктуациите на девизниот курс има цена, а тоа е пренесување на ‘нестабилноста’ кај каматните стапки на пазарот на пари. Пазарот на благајнички записи на централната банка, а во извесна смисла и аукцијата на депозити, беа користени за стерилизирање на евентуалните вишоци денарска ликвидност, генерирани при интервенцијата на централната банка за откуп на девизи на девизниот пазар. Всушност, високото општо ниво на каматните стапки е

последица на потребата за да се одржи релативно атрактивно ниво на домашните каматни стапки со цел обезбедување соодветен прилив на странски капитал. Профилот на монетарната политика всушност го заоструваше фундаменталниот дебаланс помеѓу понудата и побарувачката на пари во македонската економија. Од една страна, понудата на пари т.е. промената на монетарните агрегати беше врзана за извозното реструктурирање на македонската економија, и во тие рамки, соодветното реструктурирање на пазарот на трудот. Но, овие процеси по својата природа се подолгорочни. Од друга страна, темпото на фактичките реформи во реалниот сектор беше недоволно, па побарувачката на пари во голем дел произлегуваше од настојувањето за одржување на постојните структурни карактеристики на економијата. Резултат на овој фундаментален дебаланс е постојаниот притисок врз каматните стапки”12.

Во овој контекст станува јасно зошто политиката на стабилизација заврши како цел сама за себе. Одржувањето на фиксниот курс по секоја цена влијае на тоа цената на банкарските кредити да е многу висока, а како последица на тоа да се избегнуваат долгорочни инвестициони зафати со сите реперкусии врз динамиката на растот, а реалниот сектор да го запостави

реструктурирањето и модернизирањето и да се сврти кон борба за опстанок, користејќи краткорочни кредити за обртни средства со високи камати, влегувајќи на тој начин во „маѓепсаниот круг на бавен раст”. Станува јасно и тоа зошто стапките на денарските депозити беа за 6-7 процентни поени повисоки од стапките на девизните депозити. Тоа е последица на неизбежното одржување на повисоко ниво на денарско штедење, за да се избегне притисок на девизниот пазар за купување девизни средства, а со тоа и врз курсот на денарот.

На недостатоците на макроекономската политика на стабилизација фокусирана само врз монетарната стратегија заснована врз таргетирањето на девизниот курс, укажуваат и други автори во земјава. Академикот Богоев13 забележува дека најчестите критики на овој режим се однесуваат на речиси целосното напуштање на дискреционата монетарна политика, која тогаш не може да има други економски таргети, освен одржувањето на една стабилна цена на пазарот-цената на девизниот курс, иако тоа создава нестабилност на други цени на финансискиот пазар. Тоа најмногу се манифестира врз варијабилноста на каматните стапки, нивно зголемување-што има рецесивно економско влијание (на инвестициите на приватниот сектор). Се постигнуваат пониски стапки на инфлација, но на сметка на послаб економски раст при овој режим на курсот. Освен тоа не се реализира влијанието на девизниот курс врз тековната сметка на билансот на плаќањата и конкурентноста на надворешната размена, а во текот на примената на ваква ригидна стабилизациона програма со цврсто одржување на фиксниот курс доаѓа до апресијација на реалниот курс. Ваквата ригидност, смета академик Богоев, се пренесува на фискалниот сектор преку рестриктивната политика и намалувањето на фискалниот дефицит. Недостатоците на режимот на фиксен девизен курс највидно се манифестираат при пораст на побарувачката на девизи на

12

М-р Владимир Филиповски: Пазарот на капитал и развојот…оp.cit., стр.258/59 13

Ксенте Богоев: Приоритетите на македонската економија…op.cit стр. XXI


173

девизниот пазар и при екстерни шокови, кога товарот на приспособувањето се префрла на покачување на каматните стапки. И академикот Таки Фити14, на научниот собир во МАНУ 2004 година, укажува дека ваквата монетарна стратегија веќе манифестира бројни негативности и де факто станува контрапродуктивна. Притоа тој констатира дека „Македонија е речиси единствена земја во транзиција во којашто фиксниот девизен курс како основно монетарно правило, егзистира толку долго-практично од октомври 1995 година до денешни дни15. Згора на тоа“, продолжува тој, „во нашиот случај не беше предвидена можност за определена флексибилност на курсот на денарот околу основниот паритет, ниту пак, постоеше практика на редовно коригирање на курсот (исклучок е само еднократната девалвација во 1997 година, како што беше случај во други земји со иста или слична монетарна стратегија“.

Проф. д-р Глигор Бишев16 е дециден: “Земјата што го избира режимот на фиксен девизен курс за интермедијарна цел на монетарната политика не може да има ниту една друга економска варијабла за своја трајна цел. Се осигурува стабилност на една цена на финансиските пазари - девизниот курс, но затоа се произведува максимална варијабилност (нестабилност) на останатите цени на финансиските пазари, особено на каматните стапки. Притоа се жртвува и стабилноста и економскиот растеж”.

Професорката Наталија Николовска17 во врска со користењето на девизниот курс за борба против инфлацијата смета дека “Методологијата на монетарна стабилизација е директна причина за економската криза во Македонија... Апресијацијата на вредноста на денарот, која е логична последица на нелогичната позиција во системот, станува основна причина за супституција на домашното производство со увозно со сите придружни процеси (дезинвестирање, дезиндустријализација, дезаграризација, намалување на вработеноста, раст на непроизводната потрошувачка и тн.) Парадоксот во случајов, беше во тоа што како дел од глобалната пазарна економија станавме со нереална цена на курсот, а таквата цена ја презеде информативната, алокативната и редистрибутивната функција (секако и селективната-К.Ш.). Во тој контекст нормални се последиците: огромно одлевање на домашните ресурси во странство и генерирање на високо задолжување на земјата преку порастот на надворешно-трговскиот дефицит”. Критичарите на постојната монетарна стратегија децидно, со едни или други зборови, предлагаат промени. Академикот Таки Фити констатира дека се наметнува потреба од модификации во монетарната стратегија на земјата. Академикот Богоев предлага покренување на иницијатива со ММФ да се подготви предлог за разгледување на можноста за премин на пофлексибилен режим на девизниот курс, евентуално за прифаќање на фиксен но

14

Таки Фити: Макроекономската стабилност и растот…оп.цит, стр.14 15 “Словенија целиот период остана доследна на традицијата на германската Бундес банка,

да го применува правилото на таргетирање на монетарниот раст и на флексибилен режим на

девизниот курс” (Глигор Бишев: Политики на управување со агрегатната побарувачка, Научен

собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година, стр.82) 16

Глигор Бишев: Политики на управување со агрегатната побарувачка, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година, стр.78 17

Наталија Николовска: Македонија во глобализацијата- модел за системска економска криза,

Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година, стр. 242

приспособлив девизен курс во рамките на маргини од +- 5% во стартот, со евентуални проширувања на маргините во натамошните години.

Во прилог на укажувањата за контрапродуктивноста на монетарната стратегија заснована врз таргетирањето на девизниот курс и со залагање да се напушти, на научниот собир во МАНУ се приклучи и гувернерот на НБРМ проф. д-р Љубе Трпески18. Тој се согласува дека монетарната стратегија заснована врз таргетирањето на девизниот курс, доколку долго се применува, постои опасност да предизвика апресијација на реалниот девизен курс со последици врз надворешно-трговската размена. Притоа, како оваа последица да не е доволна, проф. Трпески како втора причина зошто треба да се напушти стратегијата на де факто фиксен девизен курс ја наведува либерализацијата на капиталната сметка во платниот биланс која се направи со најновиот Закон за девизно работење. Имено, укажува дека степенот на либерализација на капиталната сметка што се направила со Законот е поголем од оној што се бара со спогодбите меѓу ЕУ и РМ во оваа фаза, па дури и поголем од оној што го бараше и ММФ. Во овој контекст мошне е индикативна констатацијата што гувернерот ја наведува во заграда: „Залудни беа укажувањата - писмени и усни - на претставниците на Народната банка, дека нема потреба од таква либерализација во оваа фаза, немаше слух од Владата, а за жал ниту во Парламентот никој не реагираше на тоа, ниту опозицијата во тоа време”.

Ова несомнено укажува на неусогласеност на економската и монетарната власт во земјата во водењето на политиката на економска стабилизација. И, затоа, не е случајно што и покрај бројните укажувања за негативни економски ефекти од продолжувањето на монетарната стратегија врз развојот, промени сè уште нема.

Во овој контекст, меѓутоа, не смее да се испушти од предвид влијанието од официјално преземената обврска (во јуни 1998 година) од членот VIII, деловите 2, 3 и 4 од Статутот на ММФ, со што во РМ официјално се воведе конвертибилност на денарот за тековните плаќања спрема странство19.

Споменатите обврски се прапричина за истрајноста во спроведувањето на монетарната стратегија (и кога таа генерира негативни економски ефекти) која се темели на одржување на фиксен девизен курс на домашната валута, зашто со декларирањето на надворешна конвертибилност на домашната валута земјата презема обврска да ги откупува салдата на сопствената валута што ги држи некоја друга земја членка на Фондот ако се резулатат на тековни трансакции, без согласност на Фондот да не наметнува ограничувања на плаќањата и трансферите по тековните меѓународни трансакции и да не влегува во било какви дискриминаторни аранжмани или да не заведува практика на многукратни валутни курсеви. Под притисок на вакви обврски и со политика на одржување на стабилност на фиксниот девизен курс, сè се подредува на јакнење на девизните резерви за да се одговори на обврските по тековни трансакции. Вклучувајќи ги и притисоците што ги

18

Љубе Трпески: Улогата на монетарната политика во создавањето поволен економски амбиент и одржлив економски развој во Република Македонија, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година, стр.43 19 За овој пресврт во Статусот на домашната валута има кратка информација во Извештајот на НБРМ од 1998 година. ММФ на својата интернет страна ги информира другите членки дека Македонија ги прифатила обврските од членот VIII.


175

изнудува и политиката на одржување на девизниот курс (повисоки каматни стапки) станува јасно зошто дојде до обесхрабрување на инвеститорите во реални добра.

Во контекст на нашето истражување нема потреба од понатамошна елаборација. Меѓутоа, очигледно е дека треба да се извршат истражувања за да се согледа и оцени постапката за воведување надворешна конвертибилност на денарот, особено со оглед на тоа што конвертибилноста на домашната валута е израз на оспособеноста на стопанството да генерира задоволителен раст на БДП и вработеност, и рамнотежа во економските односи со странство, во услови на ценовна стабилност или пораст на цените каков што бележат земјите - наши најголеми надворешни партнери. Особено треба да се оцени колку беше навремена со оглед на транзициските турбуленции, стопански систем во изградба и неконципирана развојна политика на земјата. Да не зборуваме за нагласената увозна зависност на стопанството и извозно ориентирано на несигурните пазари од земјите на поранешната заедничка држава. Во секој случај, и заради идната макроекономска политика на земјата, треба да се согледа и оцени дали земјата беше подготвена политиката на стабилизација да ја остварува преку воведувањето на надворешна конвертибилност или требаше да пристапи кон стабилизација и развој кои ќе овозможат да се воведе конвертибилен статус на домашната валута. Декларирањето на конвертибилност само заради престиж, без економска подлога, е промашена мерка, со многу негативни реперкусии во стопанскиот развој.

Промената на макроекономската политика на стабилизација, која се потпира на монетарната стратегија во чија основа е политиката на фиксен девизен курс како главно сидро на внатрешната макроекономска стабилност, не значи напуштање на стабилизацијата, туку нејзино продолжување врз воспоставување на објективна и цврста врска меѓу домашната и интервалутарната вредност на националната валута. Со нив може поединечно да се манипулира, но не може неограничено долго. Меѓутоа, што е подолго толку се понеповолни и ефектите од манипулирањето. Во секој случај доаѓа моментот кога мора да се направи корекција на девизниот курс со која ќе се изедначат структурите на цените во домашната со структурите на цените на земјите наши најзначајни партнери, на ниво кое ќе генерира побрз развој (извозно поддржуван) и подобрување на состојбите во секторот на економски односи со странство. А бидејќи забрзувањето на растот е директно поврзано со зголемувањето на инвестициите, тоа е и основа за натамошен развој на пазарот на долгорочни хартии од вредност, со оглед на тоа што постои голема веројатност инвеститорите во реални добра дел од потребните средства за инвестирање да ги обезбедуваат и со емисии на акции и обврзници.

Неспорно е дека со воведувањето и одржувањето на надворешна конвертибилност на домашната валута (и со политика на фиксен девизен курс) се изнудува борба за попрофитабилно работење на фирмите, со јасна последица, оние кои не можат да се приспособат - да банкротираат. Меѓутоа, таквата политика е ефикасна само доколку, со нивото на девизниот курс, (во согласност со развојната стратегија) се овозможи подинамичен и поурамнотежен развој на односите со странство. Во спротивно, доколку утврдениот курс е на ниво што извозно го дестимулира поголемиот дел од стопанството (а го стимулира увозното), нерамнотежата е неизбежна, а оние

кои не можат да се снајдат со увозот, изложени се на банкротство. По сè изгледа дека ова второво и нам ни се случува.


177

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

1. Anthoni Saunders, Marcia Millon Cornett, „Finansiska trzista i institucije”. Poslovni dnevnik , Masmedia, 2006

2. Арсовски д-р Драгољуб, „Ризици во банкарското работење”, Економи

прес, 1998 година

3. Барјактаревиќ Ракочевиќ Слаѓана: Инвестиционо банкарство и тржиште хартија од вредности, Задужбина Андрејевиќ, Београд, 2004

4. Бишев Глигор: Политики на управување со агрегатната побарувачка, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година

5. Блажевски Борис: Економското планирање во развојот на Република Македонија, Влабор, Скопје, 2002

6. Богоев Ксенте: Приоритетите на македонската економија, Научен собир во МАНУ, Отворени предизвици македонската економија, 2004 година

7. Bodie Zvi, Kane Alex, Marcus Alan: Pocela ulaganja, Mate d.o.o. Zagreb,

2001

8. Bruneel Didier: La monnaie, La revue banque editeur, Paris, 1992

9. Василјевиќ Проф. д-р Бранко: Основи финансијског тржишта, Београд, 1997

10. Vince Ralph: the New Money Management: A Framework for Asset Allocation, 2006

11. Вучиќ Петар: Сустав плаќања, тржиште новца и капитала и вриједносни папири, Загреб, 1990

12. William J. Bernstein, „Интелигентен алокатор на средства”. Комисија за хартии од вредност на Република Македонија, 2002

13. Глишиќ д-р Владимир: Меѓународни монетарни и платни односи, Институт за меѓународну политику и привреду, Београд, 1972

14. Глишиќ д-р Владимир: Савремена проблематика меѓународних односи плаќања, Институт за меѓународну политику, Београд, 1972

15. Iamond, Douglas W. „Monitoring and Reputation: The Choice between Bank Loans and Directly Placed Dept”. Journal of Political economiy 99, no. 4 (1991), pp 689-721

16. Долгорочни хартии од вредност, Economy Press, број 176, 1999

17. Eaker, M.R. and D.M. Grant 1990. „Currency hedging stategies for Internationaly diversified Equity Portfolios”. The Journal of Portfolio Management. Vol 17, No. 1 Fall, 1990

18. Економски лексикон, Современа администрација Београд, 1975

19. Husson Eduard, Norman Palma : Le capitalisme malade de sa monnaie, Francois-Xavier de Guibert, Paris, 2009

20. Zsolt, Becsi, and Ping Wang. „Financial Development and Growth”. Economic Review. Federal reserves Bank of Atlanta, Fourth Quarter 1997, pp.46-62

21. International Finance Corporation, 1996. Investment Funds in Emerging Markets. Lessons of Experience Series, The World Bank, Washington D.C.

22. Investment Company Institute. 1997. Mutual Fund Fact Book, 37th Edition

23. Investment company fact book, 2008, Recent mutual fund trends, www.icifactbook.org./fb

http://www.icifactbook.org./fb


179

24. James Van Horne C..: „Finansijsko upravljanje i politika”, Zagreb, 1993 godina

25. Јовановски Проф. д-р Тихомир: Монетарна економија, Скопје, 1998

26. Каличанин Д-р Ѓорѓе: Менаџмент вредности предузеќа, Центар за издавачку делатност Економског факултета у Београду, 2006

27. Кандикјан Владимир: Економика на асоцирањето на РМ во ЕУ, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година

28. Kenneth M. Morris, Virginia B. Morris,„Vodic za razbiranje na parite i investiciite”, Komisija za hartii od vrednost na Republika Makedonija, 2002

29. Kevin H. O’Rourke, Jeffrez G. NJilliamson: Globalization and Historz, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2000

30. D-r Milutin Kirovik: Monetarna ekonomija, European centre for peace and

development universitz for peace, Beograd 1987

31. Kindelberger P. Charles, Aliber Robert, „Najvece svetske finansiske krize”, Poslovni dnevnik. Masmedia, 2006

32. Kindleberger P. Carls: Megjunarodna ekonomija, Vuk Karaxic, Beograd, 1974

33. Kohn, Meir. 1994. Financial Institutions and Markets. McGrow – Hil

34. Komazaec d-r Slobodan: Konvertibilnost dinara u kontekstu stabilizacionih mera restriktivne kreditne politike, Finansije br. 11-12/1971

35. Красулја Д-р Драган и Иванишевиќ Д-р Милорад: Пословне финансије, Центар за издавачку делатност Економског факултета у Београду, 1999

36. Кљусев Никола: Инвестициона депресија, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година

37. Markowitz, H.M. 1992. „Markets and Morality”. The Journal of Portfolio Management. Vol 18, No. 2, Winter, 1992

38. Мајхснер Вјекослав: Спољна монетарна стабилност и нестабилност, скрипта за трет степен на Економски факултет, Скопје, 1998

39. Мајхснер д-р Вјекослав: Конвертибилност валута и неразвијене земље, Економски преглед бр. 10/1958

40. Мајхснер д-р Вјекослав: Спољна монетарна стабилност и нестабилост, Економски факултет, Скопје, 1966

41. Мајхснер Проф. Вјекослав: Проблеми мегјународних плаќања,

Инфрматор, Загреб, 1980.

42. Малиниќ Д-р Дејан: Политика добити корпоративног предузеќа, Центар за издавачку делатност Економског факултета у Београду, 2007

43. Meichsner D-r Vjekoslav: Osnovi nauke o novcu, Univerzitet Skopje, 1958.

44. Meyer, Lawrence H. „Modernizing Financial Services regulation”, Speech to the Financial Institutions Practice Group by a member of the Board of governors of the Federal Reserve system, Mayflower Hotel, Washinton, D.C., November 12,1998

45. Mishkin S. Frederic: The Economics of Money, Banking, and Financial Markets, 2001

46. Myers, S.C. (1977) „Determinants of Corporate Borrowing”, Journal of Financial Economics, 5: 147-75

47. McKinnon, R.I. (1973) Money and Capital in Economic development (Washington DC: Brookings Institution).

48. McKinnon, R.I.(1991) The Order of Economic Liberalization (Baltimore: Johns Hopkins university Press).

49. Неновски М-р Томе: Формирање цени на депозитните и на кредитните производи на корпоративните банки, со посебен осврт на банките во Република Македонија, Докторска дисертација, Економски институт Скопје, 2004 година

50. Неновски М-р Томе: Раѓање на денарот, НАМ, Скопје, 2002

51. Неновски М-р Томе, Економско огледало, НАМ, Скопје, 2002

52. Несторовски Методија: Можностите за повисоко ниво на инвестиции во Република Македонија, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година


181

53. Несторовски Методија: Инвестициона одлука, Економски факултет, Скопје, 1996

54. Несторовски проф. д-р Методија „Економија на инвестициите”, Економски Факултет, Скопје2000 година

55. Николов м-р Марјан и др. Debt vs equity financing in Macedonia, Center for economic analyses, November, 2007

56. Николовска Наталија: Македонија во глобализацијата - модел за системска економска криза, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

57. Nora Traum and Shu-Chun S. Zang: Monetarz and Fiscal Policz Interactions in the Post-njar U.S. International Monetarz Fund NJP/10/243, November, 2010;

58. Обрадовиќ д-р Сава: Укључивању и меѓународну поделу рада - услов привредног напретка и развоја, Економист бр. 1-2/,1967;

59. Orourke H. Kevin and Williasamson G. Jeffrey, „Globalization and History”, The MIT Press London, England;

60. Основи на концептот за организација за пазар на капитал во Македонија, Републички фонд за развој, Скопје 1991;

61. Pavel, Christine,and Harvey Rosenblum. „Banks and Nonbanks: The horse Race Continues”, Economic Perspectives, Federal Reserve Bank of Chicago, May-june 1985, pp 3-17;

62. Zaki Myriet: La fin du dollar, Favre, Paris, 2011

63. Петковски Проф. д-р Михаил: Финансиски пазари и институции, Економски факултет Скопје, 2002;

64. Петковски Михаил: Проблемите на екстерниот сектор во Република Македонија, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

65. Петрески Гоце: Отсутен раст - можна ли е акцелерација на растот? Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

66. Пертот д-р Владимир: Економика меѓународне размене у увјетима интервенционизма, трето издање, Информатор Загреб, 1979 година;

67. Програма за јавни инвестиции 2008-2010, Влада на Република Македонија, Февруари, 2008;

68. Radosevik Mr sc. Dubravko: Konvertibilnost valuta, Masmedija, Zagreb, 1977;

69. Richard J. Teweles, Edward S. Bradley, Ted M. Teweles: The Stock Market, Sixth Edition, 1992,

70. Ritter, L.S. and W.L. Silber 1991. Pricciples of Money, Banking, and Financial Markets. 7th Edition, Basic Books;

71. Rose Peter S.: Money and Capital Markets, Financial Institutions and Instruments in a Global Marketplace, Irwin-Mc Graw-Hill, 2000;

72. Rose H. (1993) „The Changing World of Finance and its Problems”, Issues, Paper no. 2 ,British-North American Committee;

73. Ross A. Stephen, Westerfield W. Randolph, Jaffe Jeffrey, „Corporate Finance”, Irvin McGraw Hill;

74. Sanford, Charles S., Jr. „Financial Markets in 2020.” Economic Review. Federal Reserve Bank of Kansas Cit, first Quarter 1994, pp19-28;

75. Sahlman A. William. i Stevenson H. Howard..: The entrepreneurial venture, Harward business school, 2008 str.3;

76. Sellon Jr., G.H. 1992. „Changes in Financial Intermediation: The Role of Pension and Mutual Funds”. Federal Reserve Bank of Cansas City Economic Review. Third Quarter 1992;

77. Silvie Orsag, „Bugjetiranje kapitala: Procjena investicijskih projekata”, Masmedia, 2002;

78. Спасов д-р Синиша, “Финансиски менаџмент”, Унија 1997, Скопје

79. Standard&Poor`s Stock and bond Guide. 1994 Mcgraw-Hill, Inc., New York.

80. Stavreski Zoran: Izbor na optimalna monetarna strategija i instrumenti za monetarno reguliranje na Narodna banka na Republika Makedonija, NBRM, 2002;


183

81. Stiglitz E.Joseph,Whither Reform? Ten Years of Transition, in Annual World Bank Conference on Economic Development,B. Pleskovic and J.E.Stiglic, Washington: World Bank, 2000 pp.27-56;

82. Stiglitz E.Joseph, „Futures Markets and Risk Reduction“, with D.M.G. Newbery,in The Theory of Futures Markets P. Weller(ed), Oxford: Basil Bleackwell,1992 pp 36-55;

83. Stiglitz E.Joseph, „Information and Capital Markets”, in Financial Economics: Essays in Honor of Paul Cootner, William F. Sharpe and Cathryn Cootner(eds.), Prentice Hall, New Jersey, 1982 pp.118-158. Also NBER Working Paper 678;

84. Stiglitz E.Joseph, „Financial Markets and Developmend”, Oxford Review of Economic Policy,5(4), 1989, pp.55-68;

85. Stiglitz E.Joseph, Markets, Market Failures and Development, American Economic Review,79(2) May 1989, pp 197-203;

86. Stiglitz Joseph E.: Capital Market Liberalization, Economic Growth and Instability, The World Bank, Washington, DC. USA, 2000;

87. Stiglitz Joseph E.: Capital-market liberalization, globalization and the IMF, Ohford Review od Economic Policy no.1, 2004;

88. Стратегија за извоз на Република Македонија, МАНУ, Скопје, 1999 година;

89. Shiller J. Robert, „Iracionalen entuzijazam”, Komisija za hartii od vrednost na Republika Makedonija, 2002;

90. Sharpe, W.F. and G.J. Alexander 1990. Investments. Prentice Hall, Inc., Englewood Clifs, Nj

91. Scarlata, Jodi G. „Institutional Developments in the Globalization of Securites and Futures Markets”. Review. Federal Reserve Bank of St. Louis, January/February 1992, pp.17-30;

92. Timothy W.Koch: „Bank management”, The Dryden press,Chicago…,1988;

93. Triffin Robert : Gold and the dollar crisis, The Future of Convertibility, New Haven and London, Yail University Press, 1964;

94. Трифуновиќ д-р Миљко, Теорија и пракса девизних курсева, Економска политика, Београд 1971;

95. Трпески Љубе: Улогата на монетарната политика во создавањето поволен економски амбиент и одржлив економски развој во Република Македонија, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

96. Проф. д-р Љупчо Трпески: Монетарна економија, Скопје, 2010;

97. Трпевски проф.д-р Љупчо, „Пари и банкарство”, Скопје 2003 година;

98. Thomas Lioyd: Money, Banking and Financial Markets, 2005;

99. Узунов Никола и Ефтимовски Димитар: Човечкиот капитал како фактор на развојот во РМ, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

100. Узунов Никола, Ангел Георгиев, Пеце Недановски: Применета економија, Економски факултет Скопје, 2003;

101. Филиповски Владимир: Финансискиот сектор и економскиот развој во Република Македонија, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

102. Фити Таки: Макроекономската стабилност и растот, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година;

103. Hu,Tie, and Thomas H. Noe: „The insider Trading Debate.” Economic Review. Federal Reserve Bank of Atlanta , Fourth Quarter 1997, pp. 34-35;

104. Cirovic Milutin, „Bankarstvo”, Beograd 2001 godina;

105. Chossudovsky Michel: The Globalozation of Poverty and the New World Order, 2008;

106. Ќировиќ д-р Милутин, Конвертибилност како монетарни израз интеграције, Меѓународни проблеми, бр. 3/1960;

107. Чичин Шаин д-р Анте, Девизни режим и конвертибилност динара, Наше теме бр. 2/1968;

108. Шајноски м-р Крсте: Македонскиот берзански бум во 2005 година - фикција или реалност, Влабор, ДООЕЛ Скопје, 2006 година;


185

109. Шошкиќ Д-р Дејан и Живковиќ Д-р Бошко: Финансијска тржишта и институције, Центар за издавачку делатност Економског факултета у Београду, 2007.

Monetarna Ekonomija Krste Sajnoski

Documents

Transcript of Monetarna Ekonomija Krste Sajnoski