MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN – …anl.az/el/h/hf_mdateka.pdftürkün coğrafiyası...

__________Milli Kitabxana__________

FƏRQANƏ HÜSEYNOVA

MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏAZƏRBAYCAN – TÜRKİYƏ ƏLAQƏLƏRİNİN

KULTUROLOJİ ASPEKTLƏRİ(elm, təhsil, mədəniyyət)

BAKI – 2007


2

Elmi redaktoru:Mübariz Süleymanlı

sənətşünaslıq namizədi, dosent

Rəyçilər:Babək Qurbanov

fəlsəfə elmləri doktoru, professorİlqar Hüseynov

pedaqoji elmlər namizədi, dosent

Fərqanə Hüseynova. Müstəqillik dövründə Azərbaycan –Türkiyə əlaqələrinin kulturoloji aspektləri (elm, təhsil,mədəniyyət). Bakı, 2007, 302 səh.

Kitabda Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin milli-tarixi kökləri vəsiyasi aspektləri araşdırılır, xalqlarımız arasındakı əlaqələrin inkişafındatarixilik amilinə və siyasi-ideoloji faktorlara diqqət yetirilir. Elm və təhsilsahəsində qarşılıqlı əlaqələrin təşəkkülü və inkişaf problemlərindən bəhsedilir, təhsil sahəsində əməkdaşlığın təməl prinsiplərinə dair müqavilə, pro-tokol və razılaşma sənədlərinin mahiyyəti, ölkələrimiz arasındakı elmiəməkdaşlığın səciyyəvi xüsusiyyətləri açıqlanır və mədəni ortaqlaşmanınperspektivləri baxımından elmi konfransların nəzəri və praktik nəticələri şərhedilir. Türk xalqlarının ortaq dəyərlərinin mühafizəsi və təbliğinə dair siyasi-mədəni təşkilatların və elmi mərkəzlərin fəaliyyət proqramları, o cümlədən“Türk Dövlət Başçılarının Zirvə görüşləri”nin, TÜRKSOY-un, “Türk dövlətvə topluluqlarının dostluq, qadraşlıq və əməkdaşlıq qurultayları”nın və“Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi”nin fəaliyyətləri nəzərdən keçirilir.

2007098

4702000000

NQrifli nəşr © «Nurlan», 2007


3

GİRİŞ

Müasir dövrdə kulturologiya elmi mədəni əlaqələrin genişvə təfərrüatlı şəkildə öyrənilməsini, onun yeni təfəkkür işığındadolğun və kamil səpkidə tədqiq edilməsi işini vacib bir məsələkimi irəli sürür. Və bu gün bu istiqamətdə görülmüş hər bir işmilli mədəniyyətimizi zənginləşdirdiyi kimi, həm də müasirlə-rimizdə elmi-mədəni fikrin və yeni ideya-estetik dünyagürü-şünün formalaşmasına böyük təsir göstərir. Mədəniyyətlərimizarasındakı əlaqələrdən bəhs edən elmi-tədqiqat əsərləri çoxdur.Lakin kəmiyyət göstəricisi ilə yanaşı bu əsərlərdə mövzununelmi cəhətdən təhlilində birtərəfli və təzadlı fikirlərə də rastgəlinir. Xalqlarımız arasında elmi-mədəni əlaqələr və mənəvisərvətlər mübadiləsi hələ istənilən səviyyədə deyildir. Bununnəticəsidir ki, milli-mənəvi dəyərlərimiz hələ lazımınca başqaxalqların ədəbiyyatlarında təmsil edilmir.

Ortaq kulturoloji irsimizin tədqiqi və mənimsənilməsibaxımından da bu sahədə boşluqlar müşahidə edilməkdədir ki,bu nöqsanlar özünü, xüsusilə, türk xalqları arasındakı elmi-mə-dəni əlaqələrin bu vaxta qədər arzulanan səviyyədə olmamasın-da göstərməkdədir. Mədəniyyətlərimiz arasında əlaqələri öyrə-nən tədqiqat əsərlərində vaxtilə tarixilik və müasirlik meyarlarıbaxımından müəyyən birtərəflilik olduğundan türkdlli xalqlararasındakı əməkdaşlıq, xüsusilə Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri obyektiv işıqlandırılmamışdır. Halbuki Azər-baycanın tarixi taleyində, milli varlığında və mənəviyyatındaTürkiyə olduqca önəmli bir yer tutmuşdur. Lakin təəssüf hissiilə deməliyik ki, mövcud tədqiqat əsərlərində bütün bu mədəni-mənəvi dəyərlərdən, elmi-mədəni təcrübələrdən əhatəli şəkildəsöz aça bilməmişik.

Türk xalqlarının kökü eyni genetik-mənəvi başlanğıcdanqaynaqlanır. İndi dünya yenidən qloballaşmaya, bütövləşməyədoğru üz tutub. Müasir dünyada çoxsaylı iqtisadi, siyasi, hərbi,hətta dini zəmində olan birliklər yaranmaqdadır. Ən böyük bir-


4

lik isə parçalanmış xalqların mənəvi bütövlüyündən yaranacaqbirlikdir. Biz elə bir xalqın övladlarıyıq ki, tarixdə çox az xalqbizim keçdiyimiz əzəmətli yolu keçib. Diqqət yetirsək, görərikki, bizim şanlı tarixi keçmişimiz yalnız bahadırlıq, alplıq, ərən-lik tarixi deyil, o həm də bəşəriyyəti qüdrətli sənət inciləri iləzənginləşdirən, ucu-bucağı görünməyən bir mənəviyyat xəzinə-sidir. Türkün böyüklüyü elə bir həqiqətdir ki, onu danmaq vəgizlətmək mümkün deyil. İctimai-tarixi proseslər nəticəsindətürkün coğrafiyası hissə-hissə paralanmış, bölünmüş, bölün-dükcə kiçilmişdir. Başqa türk xalqlarının da problemləri çoxolmuşdur. Bəziləri dinini, bəziləri dilini itirmək təhlükəsi iləqarşılaşmışdır. Belə olan halda bütün türk xalqları bu tarixi ge-riləmənin, tənəzzülün səbəblərini birlikdə axtarmalıdırlar. Buproblemin həlli baxımından ən məntiqi cavabı isə Bilgə Kağa-nın “Ey türk özünə qayıt, sən özünə qayıdanda böyük olursan”düsturu verməkdədir.

XXI əsr bütün dünya dövlətləri və millətləri arasında iqtisa-di, siyasi, mədəni əlaqələrin artması, son nəticədə qloballaşmailə xarakterizə olunmaqla yanaşı, eyni zamanda ayrı-ayrı xalq-ların etnik-mənəvi köklərinə yenidən dönüşü ilə də xarakte-rikdir. İndi Planetin bütün irili-xırdalı dövlət və millətləri kö-nüllü və ya könülsüz, ixtiyari və ya qeyri-ixtiyari son nəticədəböyük qloballaşmaya aparıb çıxaran nəhəng inteqrasiya magis-tralına qoşulmaqdadır. Qloballaşma kontekstində etnik-millimövcudluğun siyasi, iqtisadi, kulturəl, mənəvi suverenliyi iləbağlı milli konsepsiya və konseptual ideyalar yekcins deyil. Buprosesi sosial-siyasi, mədəni-mənəvi, iqtisadi-güzəran, elmi-intellektual müstəvilərdə vahid qlobal harmoniya hesab edənlərdə var, kainatın daha çox vahid bir mərkəzdən idarə olunanbürokratik-texnoloji ərazi vahidinə çevrilmə prosesi olduğunuiddia edənlər də. Ən müxtəlif mövqe və münasibətlərin xarak-terindən asılı olmayaraq, qloballaşmaya aparan nəhəng inteq-rasiya magistralı bütün planeti sorub aparmaqdadır. Mümkünolan ən optimal variant bu prosesə hər bir etnosun milli-mənəvi


5

“Mən”ini dərk edərək qoşulmasıdır. Bəlkə də, bu zərurətin dər-kindən doğan həqiqətin nəticəsidir ki, indi qloballaşma ayrı-ay-rı xalqların etnik-mənəvi köklərinə yenidən dönüşü ilə də xa-rakterizə olunur. Bu da cəmiyyət tarixinin inkişaf qanunauy-ğunluğunun özünüqoruma instinktindən doğur.

Dünya kulturoloji fikri yekdilliklə belə bir ümumi qənaətəgəlir ki, ənənəvi tədqiqatlarda bir-birindən ayrı, əlahiddə təq-dim edilən qədim mədəniyyətlər, biri digərinin tarixi davamı vətamamlayıcısı olan qədim sivilizasiyaların təzahürü olmaq eti-barilə vahid bir mədəniyyət hadisəsidir və indi bu sivilizasiya-ların müasir varisləri XXI əsrin ilk onilliyini tamamlamaqdadır.Vahid mənşədən vüsət alan sivilizasiyalar tarixi epoxalar sına-ğından keçərək yenidən bir-birinə qovuşur. Beləliklə, türketnik-mənəvi “Mən”inin dərk olunma və ümumtürk miqyasın-da psixoloji həzmi zərurəti bu günün reallıqlarından doğur. Vətəkcə Türk dünyası deyil, bütün bəşəriyyət gücündən, iqtisadiqüdrətindən, mənəvi-mədəni səviyyəsindən asılı olmayaraqmilli varlığını qorumaq istəyirsə, bu prosesə qoşulmalı, onunlabüdlüyünü dərk etməlidir.

Azərbaycanda yetmiş il ərzində qadağan edilmiş ümumtürkədəbiyyat və mədəniyyətinin milli-tarixi zəmundə tədqiqi elmi-mədəni əlaqələrimizin öyrənilməsi üçün yeni səhifələrin açıl-masına səbəb olmuşdur. Bu cəhətdən Azərbaycan – Türkiyəmədəni əlaqələrini daha geniş aspektdə öyrənmək və bu əlaqənikulturoloji kontekstdə izləmək aktual məsələ kimi mühüm əhə-miyyətə malikdir. Mədəniyyətlərimiz arasındakı tarixi və mə-dəni-mənəvi körpülərin yeni təfəkkür işığında nəzərdən keçi-rilməsi, araşdırılıb xalqa çatdırılması xalqımızın bütövlükdətürk dünyası ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə qovuşması üçün ənilkin, ən zəruri və ən güclü zəmin və şərtdir.

Bu mənada Azərbaycan Respublikasının müstəqillik illə-rində həyata keçirdiyi xarici siyasət kursunun, xüsusən də türkdövlətləri ilə siyasi münasibətlərinin qurulması və inkişafıprobleminin elmi-nəzəri cəhətdən araşdırılması, bu sahədə


6

həyata keçirilən tədbirlərin, onların nəticələrinin ümumiləşdi-rilməsi, obyektiv qiymətləndirilməsi mühüm elmi və praktikəhəmiyyətə malikdir. Belə ki, Azərbaycan özünün geostratejimövqeyinə görə tarix boyu bir çox böyük dövlətlərin maraq-larının toqquşduğu siyasət meydanına çevrilmişdir. Belə mü-rəkkəb, mənafelərin toqquşduğu ziddiyyətlər meydanı olmasıAzərbaycan dövlətinin, xüsusən də müstəqilliyinin ilk illərində,xarici siyasət fəaliyyətində son dərəcə diqqətli olması zəru-rətini doğurmuşdur. Müstəqilliyin bərpasından sonrakı illərdəAzərbaycanın dil, mənəvi, tarixi, mədəni və siyasi cəhətdən sıxtellərlə bağlı olduğu türk dövlətləri ilə hər hansı formadayaxınlaşmaq cəhdi, onun xarici siyasətinin dini, etnik təəssüb-keşlik prinsipləri əsasında həyata keçirilməsi və bu əməkdaş-lığın “pantürkizmə”, “panturanizmə” meylli olması haqqındaittihamlarla müşayiət olunurdu.

Bununla belə, ümumilikdə XX əsrin 90-cı illəri təkcə Azər-baycan üçün deyil, bütünlükdə türk dünyası üçün əlamətdarhesab edilə bilər. Belə ki, XX əsrin 90-cı illərinə qədər türkdünyasını beynəlxalq aləmdə təkcə Türkiyə Respublikası təm-sil edirdi. 90-cı illərin başlanğıcında SSRİ-nin dağılması nəti-cəsində daha beş türk dövlətinin – Azərbaycan, Qazaxıstan,Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistanın müstəqillik qazan-ması ilə türk dünyasında gözəçarpacaq bir canlanma başlandı.Bu mənada XX əsrin 90-cı illəri türk dövlətləri arasında bütünsahələrdə çoxcəhətli əlaqələrin qurulduğu dövrdür. Bu qarşı-lıqlı yaxınlaşma dünyada və xüsusən də, Avropada gedən in-teqrasiya prosesləri ilə üst-üstə düşür və türk xalqlarının həyatimənafeyindən doğduğuna görə getdikcə daha çox aktuallıqkəsb edir. Lakin göstərilən dövrdə, bəzən isə hal-hazıra qədərdünya dövlətlərinin türk dünyasında baş verən hadisələrə mü-nasibəti birmənalı olmamış, dövlətlərimiz arasında münasibət-lərə bir qədər ehtiyatla yanaşılmışdır. Bu yanaşma təkcə siyasidairələrdə, rəsmi səviyyədə deyil, həmçinin elmi araşdırma-larda da özünü göstərmişdir. Regionda maraqları toqquşan döv-


7

lətlərin alimləri, dövlət, siyasət və mədəniyyət xadimləri ara-sında hadisələrə obyektiv, qərəzsiz yanaşma ilə bərabər, bəzənqərəzli, obyektivlikdən uzaq araşdırmalara da rast gəlinir. Beləki, Azərbaycanın dil, mənəvi, tarixi, mədəni və siyasi cəhətdənsıx tellərlə bağlı olduğu türk dövlətləri ilə hər hansı formadayaxınlaşmaq cəhdinə həqiqətə və məntiqə uyğun gəlməyənmənalar verilir, dünyanın eyni kökdən olan xalqları üçün tama-milə təbii sayılan əlaqələri Azərbaycan – Türkiyə mədəni əla-qələri üçün arzuolunmaz hesab edilirdi.

Bu mənada Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrininaraşdırılması siyasi və ideoloji cəhətdən, siyasi-diplomatik mü-nasibətlərin yeni və daha doğma bir mərhələsinə yol açmaqbaxımından da əhəmiyyətlidir. Mədəni əlaqələrimizin öyrənil-məsi hər iki xalq arasında qarşılıqlı mənəvi zənginləşmə zəru-rətindən irəli gəlir. Tarix göstərir ki, Azərbaycanın azadlıq vəistiqlaliyyəti türk xalqlarının mədəni-tarixi birliyi kontekstindəmövcuddur. Belə birlik ideyası isə elmi-tarixi fikrimizdə XXəsrin əvvəllərindən başlayaraq xüsusilə qüvvətlənmiş, publisis-tikada, ədəbiyyatin müxtəlif janrlarında, ümumilikdə mədəniy-yətdə intensiv şəkildə irəli sürülmüşdür. Azərbaycan yazıçı-larının IX qurultayında yazıçı Anarın çox haqlı qeyd etdiyikimi: “... Türkiyəylə sıx mədəni əlaqələr bizim müasirləşmə-yimizə, dünya dəyərlərini mənimsəməyimizə, dünyanın qabaq-cıl millətləri sırasında, demokratik, maariflənmiş, müasir bircəmiyyət kimi tanınmağımıza yardım etməlidir. Keçmişdə bi-zim dünyaya pəncərəmiz yalnız rus mətbuatı vasitəsilə idisə,bu gün daha bir pəncərə, Türkiyə pəncərəsi dünyanı tanımaqdavə özümüzü dünyaya tanıtmaqda əhəmiyyətli rol aynaya bilər”.

Dünya xalqlarının hər birində kökünə, soyuna, ilkin maddi-mənəvi dəyərlərinə qayıdış meyli son zamanlar bir qədər dəgüclənməkdədir. Xalq ruhunun, milli mənəviyyatın bütün ifadəçalarlarını və özəlliklərini qoruyub saxlayan milli-mənəvi də-yərlər bu qayıdışa rəvac verən sönməz idrak, solmaz təfəkkür,orijinal dünyaduyumudur. Türk xalqlarının vahid kökə, ortaq


8

mədəniyyətə söykənən bu irsinə müxtəlif coğrafi məkanlarkontekstində baxılsa da bu qövmin milli-mənəvi dəyərləri bö-lünməmiş, tarixi sınaqlarda bütövlüyünü qorumuşdur. Tarixinmüxtəlif dönəmlərində ideoloji aşınmalara, siyasi rejimlərinbasqısına məruz qalan türk xalqı mənən məğlub olmamış, özetnik-mədəni sistemini qoruyub saxlamışdır. Son illərdə dünya-nın müxtəlif ölkələrindən Bakıya gəlmiş türk mədəniyyət araş-dırıcılarını, nüfuzlu alimləri bir araya toplayan da məhz busoydaşlıq duyğusu, qardaşlıq məhəbbətidir. Bakıda keçirilən“Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” adlı I, II, III vəIV ənənəvi beynəlxalq konfransında iştirak etmiş 15 ölkə təd-qiqatçıları içərisində Azərbaycandan Mahmud Kərimov, Ağa-musa Axundov, Hüsyn İsmayılov kimi alimlərlə yanaşı Türki-yədən də bir çox tanınmış mədəniyyət araşdırıcıları Türk Dün-yasının problemlərinə həsr olunmuş aktual müzakirələraçmışlar.

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin tarixi və pers-pektivləri ilə bağlı hər iki dövlətin rəhbərləri dəfələrlə fikirlərsöyləmiş və bu əlaqələrin daimi və əbədi olacağı haqqında bə-yanatlar vermişlər. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevbəyan edirdi ki, “dəfələrlə dediyimiz “biz bir millət, iki döv-lətik” sözləri hər bir azərbaycanlının qulağında səslənməlidir.Bu ifadə bizim gələcəyimizin proqramıdır”. Çıxışlarında daimatürk dünyası problemlərinə qlobal düşüncə tərzi ilə yanaşanHeydər Əliyev həmişə belə bir ideya vermişdir ki, “Mən bugün, həqiqətən, qeyd etmək istəyirəm ki, bizim xalqlarımızəsrlər boyu bir-birinə yaxın dost olmuşlar. Biz bir kökdənik,biz birdilli xalqlarıq. Bizim milli ənənələrimiz çox yaxındır,bir-birinə bənzərdir, oxşardır. Ona görə də bunlar hamısı xalq-larımızı hələ biz müstəqil olmadığımız vaxtda, ayrı-ayrı döv-lətlərin əsarəti altında yaşadığımız vaxtda da bir-birimizdənayırmayıb, bir-birimizə bağlayıb, bir-birimizlə daha sıx əlaqədəsaxlayıb. İndi isə xalqlarımız öz müstəqilliyini əldə edəndənsonra, müstəqil dövlət kimi dünyada tanınandan sonra biz tarixi


9

ənənələr əsasında, həmin fundamental əsaslar üzərində bundansonra da irəliyə getməliyik, inkişaf etməliyik”.

“İki ölkə arasında dostluq son dərəcə möhkəmdir. Azərbay-canın problemi bizim problemimizdir. Böyük Atatürkün söylə-diyi sözlər bizim üçün nəsihətdir: Azərbaycanın kədəri bizimkədərimiz, sevinci bizim sevincimizdir” fikrini çox kərə diləgətirmiş Türkiyənin böyük siyasətçisi Süleyman Dəmirəl dəAzərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrində inkişafın qaçılmazbir tarixi zərurət olduğunun bütün dünya ictimaiyyətinə çatdı-rılmasından qürur duymuşdur. O, “Azərbaycan – Türkiyə əla-qələri və Heydər Əliyev” kitabına yazdığı ön sözdə də qeydedir ki, Azərbaycan müstəqilliyə çatdiği anda, dərhal onu ilktaniyan Türkiyə, ilk səfir göndərən, ilk səfirlik açan Türkiyəoldu. Türkiyə bunu edərkən Böyük Atatürkün ruhunu şadetmişdir. Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməsindən sonrakeçən on ildən artıq bir müddət içində milli dövləti qurmaq vəbu dövlətin fəaliyyətini təmin etmək kimi fövqəladə çətin birvəzifə Azərbaycanın dövlət başçisi möhtərəm Heydər Əliyevinbacarıqlı rəhbərliyi altında uğurla yerinə yetirilmişdir. Müstə-qilliyin ilk günündən etibarən hər zaman, hər məsələdə Azər-baycanla birgə olan Türkiyə, bundan sonra da Azərbaycanlabirgə olmağa davam edəcəkdir. Bu bizim qardaşlığımızın təbiibir nəticəsidir. Türkiyə ilə Azərbaycan, iki qardaş ölkə siviliza-siyaya doğru, yaxşı, gözəl günlərə doğru birlikdə yürüməkdədavam edəcəkdir.

Müvafiq ədəbiyyatlarda da əksini tapdığı kimi hal-hazırdaTürkiyədə təxminən 3 milyon soydaşımız yaşayır. ÖlkədəAzərbaycan icmasını təmsil edən təşkilat və dərnəklərin ən nü-fuzlularından biri “Türkiyə – Azərbaycan dostluq, əməkdaşlıqvə həmrəylik fondu”dur (sədri İ.Doğramacı). Bu fondun nəzdi-ndə “Azərbaycan Evi” fəaliyyət göstərir. Burada əsasən mədə-niyyət tədbirləri və bədii gecələr keçirilir. Bu dərnəkdən başqa“İqdır Mədəniyyət Dərnəyi” (sədri T.Atasevər), “Qars – Arda-han – İqdır Dərnəyi” (sədri B.İşgür), “Türkiyə – Azərbaycan


10

Dostluq Dərnəyi” (sədri M.Özdağ) və “İzmir Mədəniyyət Dər-nəyi” (sədri Y.Bozer) kimi ictimai təşkilatlar fəaliyyət göstərir.Bunlardan bəzilərinin mətbuat orqanları da var (İ.Doğramacı-nın fondu tərəfindən “Azərbaycan” adlı aylıq jurnal nəşrolunur).

Türk Dünyasında tələbə-müəllim mübadiləsini tənzimləyənkomissiyanın 90-cı illərin əvvəlləri üçün olan hesabatında yeniqurulan türk respublikalarına müəllim, tələbə mübadiləsinə dairməlumatda deyilir: “Yeni qurulan Türk Cümhuriyyətləri, tota-litar bir rejimin bütün qalıntılarını silərək yabançısı olduqlarıyepyeni demokratik bir quruluşa sürətlə uyğunlaşmaq və dünyailə bütünləşmək üçün ciddi səy etməkdədirlər. Bu səylərisırasında özlərinə nümunə götürdükləri ölkəmiz və Türk Dün-yası ilə yaxın və səmimi əlaqələr qurmaq, digər ölkələrdənöncə Türk Dünyası ilə bütünləşərək ölkəmizlə tarixdən gələndostluqlarını möhkəmləndirmək və qardaşlıq duyğularını inki-şaf etdirmək üçün, xüsusilə, istəkli olduqları təəssüratını ver-məkdədir. Məhz bu tarixi fürsətin ən yaxşı şəkildə dəyərlən-dirilməsi və ölkəmizin önünə çıxan bu böyük imkanın ölkəmizlehinə nəticələndirilməsi üçün son dərəcə diqqətli, sürətli, bir-ləşdirici, qurucu və fədakar davranmanın faydaları, şübhəsiz,aşkardır. Ancaq ölkəmizin büdcə imkanları ilə arzulanan fəda-karlığın edilməsinə imkan olmadığından mövcud imkanlarınson dərəcə rasional istifadə edilərək böyük fayda gətirilməsinəçalışılmalıdır”.

Azərbaycan – Türkiyə arasında tələbə mübadiləsi məsələsi-nə dair Türkiyənin müvafiq komissiyanın hesabatında isə gös-tərilir ki, tələbə mübadiləsi nəticəsində ölkəmizə gətirilənAzərbaycan və Orta Asiya ölkələri ilə Türk topluluqlarınıngənc öyrənciləri bizim kültürlə doğrudan təmasa keçirildi-yindən, türk dili və mədəniyyət ilə milli şüurun və ölkəmizəbağlılıqlarının möhkəmləndirilməsi üçün təhsilin çox bahalı,fəqət ən təsirli bir yatırım yolu olduğu inkar ediləməz. Ancaqbir öyrənciyə təhsili boyunca qoyulan milyonlarca xərcləmənin


11

boşa getməməsi və bu öyrəncilərin ölkəmizdən müsbət təəs-süratlarla ayrılmaları və ölkəmizi sevmələrinin təminatı üçünmöhkəm, ciddi və diqqətli səylər göstərilməlidir. Bu səylərinbaşında öyrəncilərin şikayətlərini önləyəcək fədakarlıqlardanqaçılmamalıdır. Ölkəmizə gəlişlərindən dönüşlərinə qədər bü-tün fəaliyyətlərinin çox yaxşı bir şəkildə əlaqələndirilməsi vəonlara verilə biləcək imkanların çox yaxşı təsbit edilərək anla-dılması və öhdəyə götürülmüş xüsusların da mütləq yerinə yeti-rilərək etimadlarının qorunmasına özəl önəm verilməlidir. TürkCümhuriyyətləri ilə yaradılan mədəni mübadilə proqramları vərazılaşma sənədlərinə uyğun olaraq mədəniyyətlərimiz arasın-dakı əlaqələr bütün yönləri ilə inkişaf etdirilməlidir.

Bu istiqamətdə göstərilən fəaliyyətlərin uğurlu nəticələrverməsi üçün elm, təhsil və mədəniyyət əlaqələri sahəsindəciddi araşdırmalar aparılmalı, tarixi təcrübəni mənimsəmək şər-tilə əməkdaşlığın bugününü və perspektivlərini dəqiq təhliledəcək tədqiqatlar aparılmalıdır. Məhz bütün bu səbəblər, mü-asir dövrdə Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinin kulturoloji as-pektlərinin tədqiqini aktuallaşdırır.

İmperiya ideologiyasının qadağaları aradan qalxar-qalxmazuzun illərin həsrətləri ilə bağlı bütün sahələrdə inkişaf meyllərimüşahidə edildiyi kimi, Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrininmüxtəlif aspektlərdən araşdırılması cəhdləri də özünü büruzəverdi. Müstəqilliyimizin bərpasından ötən illər ərzində bu isti-qamətdə çoxsaylı araşdırmalar aparılmış, mədəni əməkdaşlıqproblemləri tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu tədqiqatların böyükbir qismi sırf mədəni əlaqələrə həsr edilməsə belə, həmin əsər-lərdə elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində Azərbaycan – Türki-yə əməkdaşlığına da yer ayrılmışdır.

Mahir Abdullayevin “Azərbaycan – Türkiyə əlaqələri” adlımonoqrafiyasında 70 – 90-cı illərdə Azərbaycan – Türkiyə iqti-sadi, elmi-texniki, mədəni əlaqələri arxiv sənədləri, dövri mət-buat materialları əsasında hərtərəfli və kompleks şəkildə şərhedilmiş, onların əsas formaları və istiqamətləri göstərilmiş, bu


12

əlaqələrdə Azərbaycanın iştirakının səmərəliliyi, əhəmiyyəti vəperspektivləri tədqiq edilmişdir. Həmçinin Azərbaycanın keç-miş SSRİ-nin tərkibində olduğu dövrdə Türkiyə ilə çoxtərəfliiqtisadi, elmi-texniki və mədəni əlaqələrdə iştirakı öz əksinitapmış, bu əlaqələrdə baş vermiş nöqsanlar göstərilməklə əməlitövsiyyələr verilmişdir (3). Onun “Beynəlxalq münasibətlər ta-rixi (XX əsr)” kitabında da bu mövzuya dair dəyərli məlu-matlar vermişdir (5).

İnqilab Kərimovun “Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələri”kitabında xalqlarımız arasındakı teatr əlaqələrindən bəhs olu-nur. Burada Azərbaycan – Türkiyə səhnə ustalarının dostluğu-na, qarşılıqlı qastrol səfərlərinə geniş yer ayrılır, 1908-ci ildənbaşlayaraq türk dramaturqlarının əsərlərinin Azərbaycan teat-rındakı tamaşaları, eləcə də son illərdə Azərbaycan dramatur-giyasının Türkiyə teatrlarında səhnə şərhini tapmış nümunələrihaqqında şərh və təhlillər verilir. Müəllif kitabda yeri gəldikcəmədəniyyət və incəsənətin digər sahələrindəki əməkdaşlığa dadiqqət yetirmişdir (76).

İradə Rəsulinin “Dramaturgiyamızda Türkiyə” monoqrafi-yası Azərbaycan – Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələrinə, xüsusiləXX əsr Azərbaycan dramaturgiyasında Türkiyə mövzusunahəsr edilmişdir. Monoqrafiyada Türkiyə mədəni həyatının təs-virinə və türk xalqlarının mədəni-tarixi birliyi ideyasına genişyer verilir, Hüseyn Cavidin “Uçurum” və “Afət”, Cəfər Cab-barlının “Ədirnə fəthi”, “Trablis müharibəsi və ya Ulduz”pyesləri türk xalqının milli-istiqlaliyyət mübarizəsini tərənnümedən əsərlər kimi tədqiqata cəlb edilir (101). Əsərdə tədqiqolunan mövzunun aktuallığı hər şeydən öncə Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələri sahəsindəki kəsiri müəyyən mənadaaradan qaldırmaq işinə xidmət etməsidir. Müəllif ənənəvimetoddan imtina edərək, ədəbi-mədəni əlaqələrimizi müəyyəntarixi çərçivədə tədqiq etməmiş, Azərbaycan ədəbiyyatındaTürkiyəyə marağın mədəni-tarixi köklərini, Türkiyə mövzu-sunun zəngin, ziddiyyətli və mürəkkəb bir tarixi mərhələ olan


13

XX əsr dramaturgiyasındakı inikasını araşdırmışdır. Bu əsərdə,xüsusilə, ədəbi əlaqələrimizin bu sahəsi ilk dəfə tədqiqata cəlbolunur və tamamilə yeni bədii material əsasında nəzərdənkeçirilir (101).

Elşən Hüseynovun “Azərbaycan Respublikasinin Türkiyəilə iqtisadi və mədəni əlaqələri (1991 – 1995-ci illər)” adlı na-mizədlik dissertasiyasında Azərbaycan Respublikasının müstə-qillik yoluna qədəm qoyduğu dövrdən başlayaraq 1995-ci iləqədər, yəni müstəqil respublikanın ilk Konstitusiyası qəbul edi-lən dövrə qədər Türkiyə Respublikası ilə mövcud iqtisadi vəmədəni əlaqələri tədqiq edilir. Azərbaycanın müstəqilliyini ilktanıyan Türkiyə Respublikası ilə yaranmış əlaqələr və bunundinamik inkişaf prosesi mövzunun əsas qayəsini təşkil edir.Dissertasiya respublikanın müasir dövrdə iqtisadi və mədəniəlaqələrinin tədqiqinə dair ilk əsərlər sırasındadır. İşin yazılma-sı prosesində SSRİ dövründə tədqiq edilmiş əsərlərə də nəzərsalınmış, həmin dövrün tarixi və mədəni proseslərini əks etdi-rən materiallara tənqidi yanaşılmış və dövrün müsbət və mənfi-likləri yeri gəldikcə qeyd edilmişdir. Tədqiqatda həmçinin el-mi-texniki əlaqəlrəin çoxsaylı formaları və bu əlaqələrdə Azər-baycanın iştirakı araşdırılır, qeyd olunan formalardan – alimlə-rimizin qonşu ölkəyə ezam olunmaları, türkiyəli həmkarları iləelmi təmasları, konfrans və simpuziumlarda çıxışları, ayrı-ayrıelmi qurumlar arasında kitab mübadiləsi və s. tədqiq edilir (63)

Qafqaz Universiteti tərəfindən nəşr edilmiş “Azərbaycan –Türkiyə əlaqələri və Heydər Əliyev (1-ci kitab), 1991–2001”kitabında Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin 1991 –2001-ci illər dövrü xronoloji ardıcıllıqla təqdim edilir, “İkidövlət, bir millət” arasındakı mədəniyyət əlaqələrinin inkişa-fında Heydər Əliyev fenomeninin rolu faktik materiallar əsa-sında geniş şərh edilir (17).

Altı cildlik “Heydər Əliyev və Şərq” (Müəllif-tərtibçilər:Qaley Allahverdiyev, Vəhdət Sultanzadə) kitabında Azərbay-can – Türkiyə arasındakı mədəni əlaqələrə dair rəsmi məlumat-


14

lar toplanmışdır. Xüsusilə də, III kitab sırf mövzumuzla bağlı-dır (55; 56).

Samirə Məmmədovanın tərtib etdiyi “Azərbaycanda Ata-türk və Türkiyə Cümhuriyyəti araşdırmaları (1941 – 2003)” ad-lı biblioqrafiyada azərbaycanlı alimlərin və müəlliflərin Azər-baycanda və xarici ölkələrdə Türkiyə Cümhuriyyətinə və Ata-türkə aid qeyri-dövri mətbuatda çap olunmuş əsərləri barədəməlumatlar toplanmışdır (11).

Jalə Qurbanova və Musa Piriyevin tərtib etdikləri “Azər-baycan – Türkiyə münasibətləri (1920 – 1922)", Sənədlər vəmateriallar” kitabında mövzu ilə bağlı bir sıra tarixi məlumatlarverilmişdir (19).

Nizami Cəfərov “Türk Dünyasının birliyi strategiyası: Hey-dər Əliyevdən İlham Əliyevə” və “Azərbaycan atatürkçülüyü,yaxud Heydər Əliyev Atatürk haqqında” başlıqlı elmi yazı-larında mədəni əlaqələrimizin perspektivlərinə dair bir sıraməsələlərə toxunur (39; 40).

Ruintən Sevincin “Azərbaycan türk dövlətləri ilə siyasi əla-qələr sistemində (XX əsrin 90-cı illəri)” adlı kitabında Azər-baycanın türk dövlətlərinin çoxtərəfli siyasi əlaqələri siste-mindəki yerinə nəzər salınır, beynəlxalq və məhəlli təşkilatlarçərçivəsində əməkdaşlıqdan və Türk dövlət başçılarının zirvətoplantılarının ölkələrarası siyasi əlaqələrin inkişafındakı rolun-dan geniş bəhs edilir. Monoqrafiyada Azərbaycanın türk döv-lətləri ilə siyasi əlaqələri tarixşünaslıqda və siyasətşünaslıqdailk dəfə olaraq kompleks şəkildə elmi-tədqiqat obyekti kimiaraşdırılır, müxtəlif faktların toplanılması, sistemləşdirilməsivə təhlili əsasında müstəqilliyin ilk on ili ərzində bu əlaqələrintarixi yazılır. Faktik materialların öyrənilməsi və təhlili əsa-sında mövcud əlaqələrin formaları, məqsəd və vəzifələri göstə-rilir, real vəziyyəti – mövcud problem və çətinlikləri müəyyən-ləşdirilir, ümumiləşmələr aparılır, gələcəkdə bütün potensialimkanlardan istifadə edilməklə münasibətlərin daha da inkişafetdirilməsi məqsədilə praktik tövsiyələr verilir (103).


15

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinə dair bəzi məsə-lələri sırf kulturoloji aspektlərdən tədqiq edən Mübariz Süley-manlının araşdırmalarında – “Azerbaycan-Türkiye kültür ilişki-lerinde M.Emin Resulzadenin rolu”, “Kültür biliminin tedrisimeselesi”, “İran türklərinin türk dünyası ilə mədəniyyət körpü-sü: Əli Qafqazyalının “İran türk ədəbiyatı antolojisi” əsəri”,“Kulturoloji irsimizin qaynaqlarına doğru”, “Çağdaş Türk dü-şüncə tarixindən: Cəmil Meriç yaradıcılığı Azərbaycanda”,“Osmanlı və İran türklüğü (Mehmet Emin Resulzadede İrantürkleri)”, Azərbaycan mədəniyyət tarixinin qaranliq səhifə-lərinə yeni baxiş (Ə. Vəliyevin “Azərbaycan siyasi düşüncətarixi və Mirzə Bala Məmmədzadə” əsəri) adlı məqalələrində(107; 108; 109; 110; 148; 149; 150) mövzu ilə bağlı problema-tik təhlillər üstünlük təşkil edir.

Natiq Məmmədlinin “Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri vəTürkiyə” adlı kitabında mövzumuza dair problemlərə də toxu-nulmuşdur.

C.X.Cahangirlinin “Müasir dövrdə Azərbaycan Türkiyəmünasibətləri” adlı monoqrafiyası müasir dövrdə Azərbaycanvə Türkiyə arasındakı münasibətlərin tədqiqinə həsr olun-muşdur. Əsərdə ölkələrarası əlaqələrə, əsasən geosiyasi, iqtisa-di, hərbi, ideoloji aspektlərdən yanaşılsa da, həmçinin mədə-niyyət məsələlərinə dair təhlillərə də yer verilmişdir (35).

“Müdrik Atatürk” kitabında S.A.Nəzərli böyük öndərinmübarizələrlə dolu mürəkkəb həyatında müşahidə olunan ger-çək və ibrətamiz əhvalatları, hadisələri, söhbətləri, hərəkətləri,cavabları və s. bədii hekayətlər şəklində qələmə almışdır (97).

Eldar İsmayılın “Türkün xilaskarı” adlı kitabında Atatürkünhəyat yolundan bəhs edilir, onun qətiyyətli mübarizəsindən, dizüstə çökdürülmüş Türkiyəni ayağa qaldıraraq dünyanın inkişafetmiş dövlətləri sırasına yüksəltməsindən söhbət açılır (71).

Habelə Ə. Həsənov (61; 62), H.İsmayılov (73; 74), Ə.Mux-tarova (95), R.Ulusel (122), İ.Vəliyev, K.Muxtarov (124),İ.Hüseynov (66; 67) və digər tədqiqatçıların əsərlərində tədqiq


16

olunan mövzuya dair maraqlı məlumatlara rast gəlməkmümkündür.

Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinin müxtəlif aspektləri Tür-kiyədə də ciddi təhlil və tədqiq obyektinə çevrilmişdir. Belə ki,İbrahim Bozyelin hələ Azərbaycanın müstəqillik qazanmasın-dan öncə yazdığı “Azerbaycan diyarından seyahat notları” adlıkitabında müəllif Azərbaycana səyahəti haqqında təəssürat-larını yazır, ölkəmizin müxtəlif bölgələrinin mədəniyyət abidə-ləri, tarixi yerləri və görkəmli elm, mədəniyyət və sənət adam-ları haqqında fikirlərini bölüşür (135).

Ali Kafkasyalı “Kafkaslardan gələn əzan səsləri” kitabınayazdığı ön sözdə əsərin məqsədini açıqlayaraq bildirir ki, “Ata-larımızın əzan səsləri, ilahi nəğmələri, mehtər musiqisi, elmi,imanı, ağlı ilə qoruduğu türk yurdlarında inancımızın, türk əx-laqının, türk törəsinin təməllrini oluşduran dini, milli, sənətəsərləri ən kiçik nöqtəsi ihmal – başı soyuqluq etmədən gənc-lərimizə çatdırılmalıdır”. Kitabda gedən yazılar “Kafkaslardangelen ezan sesleri” başlığı altında “Tərcüman” qəzetində (03-12 aprel 1991-ci il tarixlərində) çap edilmişdir (140).

Mehmet Saray “Azerbaycan türkleri tarihi” kitabında elmvə təhsil sahəsindəki məsələlərə toxunmuş və dövlətlər arasın-da imzalanmış bir sıra müqavilə, protokol və razılaşma sənəd-lərini təqdim etmişdir (146).

Həmçinin Bilal Şimşirin (133), Ali Arslanın (128), BetülAslanın (131; 132), Ocak Kemalın (142) və digər alimlərin təd-qiqatlarında mövzumuzla bağlı bir sıra problemlər öz əksinitapmışdır.

Göründüyü kimi mədəniyyət sahəsində ölkələrimiz arasın-da fəal iş gedir, bir çox alimlərimiz bi sahədə araşdırmalaraparmış və aparmaqdadırlar. Bu araşdırmaların bir qismi mədə-niyyət siyasəti ilə əlaqədardır. Bu sahədə Azərbaycan və Türki-yənin ali təhsil ocaqlarında, universitetlərində görülməkdə olandiplom çalışmalarının sayı sürətlə artmaqdadır. Lakin Azərbay-can – Türkiyə əlaqələri haqqında yazılan tədqiqatların çoxluğu-


17

na baxmayaraq, bu əlaqələr elmi-mədəni baxımdan indiyədəkmüstəqil tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Bu mənada təd-qiqat işində əlaqələrimizin kulturoloji aspektləri ilk dəfə olaraqbütöv və sistemli şəkildə araşdırılır. Bu mənada, tədqiqatın ob-yektini müstəqillik dövründə Azərbaycan və Türkiyə arasın-dakı elm, təhsil və mədəniyyətin inkişafına xidmət edən əlaqə-lərin kulturoloji aspektləri təşkil edir. Azərbaycan – Türkiyəelmi-mədəni əlaqələri sahəsində yazılmış monoqrafik araşdır-malar, dissetasiyalar və problematik məqalələr tədqiqata cəlbedilmişdir. Problemin tədqiq olunması ilə bağlı Azərbaycan vəTürkiyə dövrü mətbuatından, eləcə də beynəlxalq təşkilatlarınhazırladıqları rəsmi materiallardan da istifadə edilmişdir. Buvaxta qədər ölkələrimiz arasındakı elmi-mədəni əməkdaşlıqlabağlı yazılmış əsərlər və monoqrafiyada qaldırılmış problem-lərin müqayisəli təhlili üçün ehtiyac duyulan elmi araşdırmalarda tədqiqat obyektidir. Habelə Azərbaycan və Türkiyə rəsmidairiələri tərəfindən imzalanmış müqavilə, protokol, razılaşmasənədləri, birgə hazırlanmış proqram və layihələr, tədqiqatmövzusu ilə bağlı keçirilmiş beynəlxalq elmi konfrans, sim-pozium və qurultay materialları da araşdırılmışdır.

Dünyanın üçüncü minilliyin astanası və keçid dövrünü ya-şadığı, qloballaşma və mədəni inteqrasiya prosesinə qoşulduğubir dövrdə müstəqilliyini yenicə qazanmış Azərbaycanın Türki-yə ilə elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığını özün-də əks etdirən bir sıra monoqrafiya, dissertasiya, çoxsaylı elmiməqalələr yazılmış, tarixi və rəsmi materialların daxil edildiyitoplu və biblioqrafik kitablar nəşr edilmişdir. Həm Türkiyədə,həm də Azərbaycanda aparılmış bəzi tədqiqatlarda isə qarşılıqlıəlaqələrin daha çox istimai-siyasi və iqtisadi yönləri araşdırılsada yeri gəldikcə bu əlaqələrin kulturoloji aspektlərinə də toxu-nulmuşdur. Lakin indiyə qədər elm, təhsil və mədəniyyət sahə-sində Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinin kulturoloji mahiyyə-tini sistemli şəkildə ortaya qoyan müstəqil bir tədqiqat əsəriyazılmamışdır. Məhz bu cəhət tədqiqatımızn elmi yeniliyini


18

şərtləndirən amillərdəndir. Monoqrafiyada qaldırılan problem-lərlə bağlı kulturoloji fikrin elmi-nəzəri qənaətlərindən, eləcədə kulturologiya elminin nəzəriyyə və təcrübəsindən faydala-nılmışdır. Kitabda əsasən Azərbaycan, Türkiyə və eləcə də türkdünyasının mövzu ilə bağlı tədqiqat müəlliflərinin fikir və mü-lahizələrindən, analoji araşdırmaların təcrübə və nəticələrindənistifadə edilmişdir.


19

AZƏRBAYCAN – TÜRKİYƏ MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİNİNMİLLİ-TARİXİ KÖKLƏRİ VƏ SİYASİ ASPEKTLƏRİ

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin tarixi və milli-mənəvi kökləri bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlı olan bir sıraamillərlə şərtlənir. Etnik, tarixi, milli-mənəvi və ictimai-siyasitəməllərə söykənən bu qardaşlıq bağlırı çox qədim və zənginənənə üzərində qurulmuşdur.

Türk xalqı dünyanın bilavasitə tarixi yaradan, ona istiqamətverən böyük millətlərindəndir. Sınaqlardan çıxmış qardaşlığısarsılmaz və əbədi olan Türkiyə və Azərbaycan xalqları dili,adət-ənənəsi eyni olan böyük türk millətinin övladları, “müx-təlif isimlər daşıyan böyük Türk ağacının bir dalıdır”. Həmtürkiyəlilər, həm də “azərbaycanlılar milliyyət etibarı ilə türk,din etibari islam, mədəniyyəti-əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər”(148, s. 24). Azərbaycan və Anadolu türkləri əsrlər boyu “bir-biri ilə sıx əlaqədə olmuş, bir-birinə kömək etmiş, arxa dur-muşlar. Məhz buna görə də heç təsadüfü deyil ki, Azərbayca-nın bir çox görkəmli şəxsiyyətləri tarixin ayrı-ayrı mərhələlə-rində Türkiyədə fəaliyyət göstərmiş, orada öz istedadlarınıtamamilə biruzə verə bilmişlər, həm Türkiyə xalqı qarşısında,həm də Azərbaycan xalqı qarşısında böyük xidmətlər göstər-mişlər. Onların hamısı bizim dostluğumuzun, qardaşlığımızınböyük tarixidir, rəmzidir. Biz onlarla fəxr edə bilərik”. XX əs-rin əvvələrində mühacirət həyatı keçirməyə məcbur edilən birçox ziyalılarımız da Türkiyənin məfkurə həyatında çox mühümrol oynadılar. Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə,M.B.Məhəmmdzadə, A.V.Yurdsevər, Ə.Cəfəroğlu kimi azər-baycanlı şəxsiyyətlər Türkiyənin ictimai-siyai, mədəni həyatınamüsbət təsir göstərməklə yanaşı, həm də Türkiyə ictimaiyyə-tində Azərbaycan haqqında obyektiv fikir yaradılmasında əvəz-siz xidmət göstərmişlər (148, s. 24).


20

Azərbaycanın müstəqilliyinə qovuşmasından sonraki əlaqə-lərin keyfiyyət dəyişikliklərindən bəhs edərkən isə, təbii ki,mövzumuzun təhlili baxımından ilk növbədə tarixi və istimai-siyasi şəraitin doğurduğu hadisələrin ümumi mənzərəsi bir çoxmətləblərə aydınlıq gətirməkdədir. Belə ki, Sovet İttifaqınındağılması, beynəlxalq səhnədə siyasi vəziyyətin və qüvvələrnisbətinin köklü şəkildə dəyişməsi, bütün postsovet məkanındayeni müstəqil dövlətlərin yaranması ilə nəticələndi. Azərbay-can öz dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ölkəmizin qar-şısında milli dövlət maraqlarına maksimum cavab verən çox-şaxəli, mürəkkəb xarici siyasət doktrinası formalaşdırmaq vəzi-fəsi meydana çıxdı. Bu doktrinada Yaxın və Orta Şərqin Azər-baycanla bu və ya digər dərəcədə tarixi bağlılığı, etnik, dini vəmədəni ümumiliyi olan ölkələrinə xüsusi yer verilməsi zəruriidi. “Gələcək Azərbaycan dövlətçiliyi üçün çox mühüm olanbu missiyanın əsas ağırlığı Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti Heydər Əliyevin çiyninə düşdü. Onun rəhbərliyi və bir-başa iştirakı ilə Azərbaycan Respublikası yalnız özünün qər-byönlü siyasət doktrinasını yaratmadı, həm də siyasi kompli-mentarizm prinsiplərinə əsaslanaraq tarixi, dini, mədəni baxı-mdan yaxın olduğu Şərq ölkələri, ilk növbədə isə MüsəlmanŞərqi ilə sıx münasibətlər qurdu” (55, s. 4). Müasir dünya siya-sətçilərindən tutmuş, elm və mədəniyyət xadimlərinin birməna-lı şəkildə etiraf etdikləri kimi çağdaş Azərbaycan tarixinin vəsiyasətinin bayraqdarı olan ümummilli liderimiz Heydər Əliye-vin Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin son mərhələsi-nin inkişafında danılmaz və əvəzedilməz xidmətləri vardır.Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət quruculuğununbütün sahələrində olduğu kimi, beynəlxalq diplomatik əlaqə-lərin mütəbər təməli və dinamik təkamülü də möhtərəm Prezi-dentimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Daha doğrusu,“Dünyanın ikiqütblü siyasi sisteminin dağıldığı və yenisininhələ tam şəkildə öz təşəkkülünü tapa bilmədiyi gərgin vəqarışıq bir zamanda, qüdrətli dövlətlərin mənafelərinin çarpaz-


21

laşdığı və toqquşduğu məqamlarda geostrateji mövqeyinə görəqərb, şərq, şimal və cənub arasinda ideal körpü yaradan, zənginyeraltı və yerüstü sərvətlərə malik Azərbaycanımızda onunkəşməkeşli, mürəkkəb və məsuliyyətli bir xadiminin rəhbərliketməsi taleyin və Tanrının bizə bəxş etdiyi ən böyük ərməğan-dır” (55, s.16).

Azərbaycan Respublikasının Şərq siyasətinin əsas istiqa-mətlərini müəyyənləşdirmiş Heydər Əliyev birmənalı şəkildəbəyan edirdi ki, “Türkiyə ilə Azərbaycan arasında olan əlaqələrqazanc, para üzərində qurulmamalıdır. Bizim ölkələrimizin bö-yük mənəvi kökləri var, bunları bir-birinə bağlayan milli köklərvar. Bu mulli, mənəvi mənafeyi ayrı-ayrı şəxslərin qazancınaqurban vermək olmaz. Ona görə də mən bu barədə öz fikrimizivə etirazımızı Türkiyənin bütün Dövlət və Hökumət başçılarınabildirmişəm. Biz bildirmişik ki, buna yol vermək olmaz” (55,s.44). O, xalqlarımız arasındakı əlaqələrlə bağlı, demək olar ki,bütün çıxışlarında qətiyyətli mövqeyini ortaya qoyurdu: “Birdə deyirəm ki, Türkiyə – Azərbaycan, Azərbaycan – Türkiyəəlaqələrinin mənəvi, milli kökləri var, bunları heç bir paraya,heç bir dollara, heç bir lirəyə dəyişmək olmaz. Mən xahiş edi-rəm, bunu biləsiniz” (55, s.45).

SSRİ-nin dağılmasından sonrakı dövrdə Azərbaycan – Tür-kiyə elmi-mədəni əlaqələrindən bəhs edərkən qeyd etməliyikki, bu əməkdaşlığın hüquqi əsasları diplomatik əlaqələrin qu-rulmasından sonra daha da intişar tapmışdır. Belə ki, Türkiyəvə Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələr 14 yanvar 1992-ciildə qurulmuşdur və bu gün Azərbaycan ilə Türkiyə arasındaolan dostluq və qardaşlıq əlaqələri günü-gündən möhkəmlənir,genişlənir və bu dostluq əlaqələri gələcəkdə də inkişaf edəcək-dir. Heydər Əliyevin də dönə-dönə vurğuladığı kimi, “heç birqüvvə, heç bir kəs, heç bir ölkə Türkiyə – Azərbaycan dostlu-ğuna mane ola bilməz. Bizim dostluğumuz sarsılmazdır, əbədi-dir və əbədi olacaqdır... Biz çalışacağıq ki, bu dostluğu, qardaş-


22

lığı günü-gündən möhkəmlədək və yüksəklərə qaldıraq” (55,s.45).

Araşdırmalar və ststistik məlumatlar göstərir ki, hal-hazırdaTürkiyədə təxminən 3 milyon soydaşlarımız yaşayır. ÖlkədəAzərbaycan icmasını təmsil edən təşkilat və dərnəklərdən ənnüfuzlusu Türkiyənin tanınmış ictimai xadimi İ.Doğramacı tə-rəfindən yaradılmış “Türkiyə – Azərbaycan dostluq, əməkdaş-lıq və həmrəylik Fondu”dur (1996-cı il). Uzun illər AzərbaycanPrezidenti Heydər Əliyevin və Türkiyə Prezidenti S.Dəmirəlinbu ictimai təşkilatın fəxri sədrləri olmaları diqqətəlayiqdir. Butəşkilatın tərkibində “Azərbaycan Evi” fəaliyyət göstərir. Bura-da əsasən mədəniyyət tədbirləri və bədii gecələr keçirilir. Budərnəkdən başqa “İqdır Mədəniyyət Dərnəyi” (sədri T.Ata-sevər), “Qars-Ardahan-İqdır Dərnəyi” (sədri B.İşgür), “Türkiyə– Azərbaycan Dostluq Dərnəyi” (sədri M.Özdağ) və “İzmirMədəniyyət Dərnəyi” (sədri Y.Bozer), “Qars kalkındırma kül-tür vakvı” (sədri A.Elçin) kimi ictimai təşkilatlar fəaliyyət gös-tərir. Bunlardan bəzilərinin mətbuat orqanları da var (İ.Doğra-macının fondu tərəfindən “Azərbaycan” adlı aylıq jurnal nəşrolunur). Bundan başqa, Türkiyədə “Azərbaycan Türkiyə Dost-luq Klubu” (sədri istefaya çıxmış general M.Özdağ) fəaliyyətgöstərir. Klub Azərbaycanın indiki hökumətinin yeritdiyi siyasikursu dəstəkləyir, lakin onun əsas məqsədi – Azərbaycan xalqıilə dostluqdur.

Türkiyədəki Azərbaycan diasporu əsasən, iki mühacirətdalğasına əsaslanır. Onlardan birincisinə aid olanlar 1920-ciildə Azərbaycan Demokratik Respublikası işğal olunduqdansonra, Türkiyəyə köçüb getmiş insanlardır. İkincisi isə, ikincidünya müharibəsi zamanı və müharibədən sonrakı dövrlərdə(Almaniyada əsir olduqları zaman), Stalinin həbs düşərgələ-rindəki represiyalardan qorxaraq başqa ölkələrdən Türkiyəyəköçən və ya Türkiyədə qalan insanlardır. Onlar mühacirətinböyük hissəsini təşkil etmişdilər (56, s. 339-340).


23

Yaxın zamanlara, xüsusilə 1994-cü ilə qədər, Türkiyədəyerləşmiş Azərbaycan diasporu, siyasiləşmiş “Azərbaycan Mə-dəniyyət Dərnəyi” (1949-cu ilin fevralında yaradılmışdır) adıaltında təşkilatlanmışdı. Onlar hələ Sovetlər Birliyi dönəmində,əsasən keçmiş müsavatçılardan təşkil olunmuşdular. Bu şəxsləröz imkanları daxilində respublikamızın suvereniteti və müstə-qilliyi uğrunda siyasi təbliğat aparırdılar. Cəmiyyət, bir o qədərdə yaxşı tanınmayan “Azərbaycan” (ayda 2 dəfə çıxırdı) adlıjurnal çap etdirirdi. Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdənsonra, xüsusi ilə AXC hökumətinin idarəçiliyi dövründə,cəmiyyətin rəhbərliyi Elçibəy rejimində fəal iştirak edirdi.Cəmiyyət “Yeni Müsavat” partiyası ilə sıx əlaqələr yaradırdı,çünki onu M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi altında 1918-ci ildəyaradılan Müsavat partiyasının varisi hesab edirdi. Heydər Əli-yevin hakimiyyətə gəlişindən sonra, cəmiyyət hazırkı hakimiy-yətə münasibətdə mənfi mövqedə olaraq, yenə də Moskvanındiktəsi ilə Azərbaycanın idarə olunmasını qeyd edirdi. Müsa-vatla bu təşkilatın sıx əlaqələrinin olmasını AXC hökumətinintanınmış və Türkiyəyə getmiş keçmiş funksionerləri təsdiqedirdilər. Bu təşkilatın İzmir, Antaliya, Sivas şəhərlərindəfilialları var.

Lakin, cəmiyyətin üzvləri ilə yanaşı, Türkiyədə yaşayanAzərbaycanın ziyalı nümayəndələrinin böyük hissəsində zamankeçdikcə, Bakının həqiqi vəziyyəti haqqında xüsusi fikir yaran-mışdı. Bunun nəticəsi olaraq, professor Y.Daşdelenin sədrliyialtında “Türkiyədə Azərbaycan lobbisi” adlı bir təşkilat yaran-mışdır. Lobbiyə 72 üzvdən ibarət komitə rəhbərlik edir. Butəşkilatı Azərbaycan diasporu dəstəkləyir. Ancaq onu da qeydetmək lazımdır ki, xalqlarımız bir-birinə o qədər yaxındırlar ki,və məqsədləri o qədər birdir ki, nə bizim Türkiyədəki diasporu-muza, nə də türklərin Azərbaycandakı diasporlarına bir ehti-yacları var. Qəlbdən gələn yaxınlıq və qardaşlıq bütün sahə-lərdəki əlaqələrimizi, o cümlədən mədəni-humanitar sahələr-dəki əməkdaşlığımızı zəruri edir.


24

Bu baxımdan hər iki ölkə arasındakı mədəni-humanitar əla-qələr də daim inkişaf etməkdədir. Bu sahədə ən çox Təhsil,Mədəniyyət, Xarici və Daxili İşlər nazirliklərinin əlaqəli orqan-ları, YÖQ (Yüksək Öyrətim Qurumu), TÜRKSOY, TRT (Tür-kiyə Radio Televiziya Qurumu), DİB (Diyanət İşləri Başkan-lığı), BYEGM (Mətbuat, Nəşr İnformasiya Baş Müdirliyi),AMDTYQ (Atatürk Mədəni, Dil və Tarix Yüksək Qurumu)kimi təşkilatların və TÜDEV (Türk Dövlət və CəmiyyətlərininDostluq, Qardaşliq və İşbirliyi Vəqfi), TKAE (Türk Mədəniy-yətini Araşdırma İnstitutu), TDAV (Türk Dünyası AraşdırmaVəqfi) kimi özəl təşkilatlar fəaliyyət göstərir.

Milli təhsil sahəsində də çalışmalar durmadan getməkdədir.Azərbaycanla Türkiyə arasında milli təhsil sahəsindəki ənönəmli çalışma “Böyük Öyrənci Layihəsi”dir. Təkcə 1998-ci ilavqust ayından etibarən Azərbaycandan Türkiyəyə gələn ümu-mi tələbələrin sayı 2570-dir. Bu tələbələrdən 1101-i Türki-yədən təqaüd almışdır. İki qardaş ölkə arasında əldə edilənrazılaşmanın nəticəsində Türkiyənin Azərbaycana göstərdiyitəhsil və öyrətim yardımı bu miqdardan daha artıqdır.

Azərbaycandan Türkiyəyə gələn tələbələrin 21,1%-iTÖMER öyrətimində, 8,3%-i ali diplom öyrətimində, 21,9%-iali diplom proqramında, 67,7%-i diplom proqramında təhsil al-maqdadır. Bunlardan 86,5%-i TÖMER-in dil öyrətimini Türki-yədə, 8,3%-i isə öz ölkələrində almaq istədiklərini bildirmişlər.Tələbələrin 38,5%-i təhsil aldıqları proqramdan məzun olduq-dan sonra ölkəsinə dönməyi, 5,2%-i Türkiyədə qalmağı, 6,2%-ixaricdə təhsilini davam etdirməyi planlaşdırdıqlarını bildirmişvə 21,9%-i bu sualı cavabsız qoymuşdur. Tələbələrin 50%-iBöyük Öyrənci Layihəsi haqqında müsbət, 16,7%-i mənfimünasibət bildirmiş, 32,2%-i sualı cavablamamış, 1,1%-i özfikrini bildirməmişlər. Tələbələrin 71,9%-i təqaüdlərin az oldu-ğunu bildirmişdir. 1997 – 1998 təhsil ilində Türkiyə Azərbay-cana 12-si tələbələrə aid olmaqla ümumi 210 ali təhsil təqaüdü


25

ayırmış, Azərbaycan bu təqaüdlərdən 178-ni istifadə etmişdir(56, s. 341).

Türkiyədə təhsil alan Azərbaycan tələbələri “Böyük gələ-cək” mədəni-maarifçilik (jurnalın redaktoru E.Zeynalovdur vəbu nəşriyyat “Azərbaycan – Türkiyə dostluq Klubu” tərəfindənmaliyyələşdirilir, klubun sədri istefaya çıxmış general M.Öz-dəkdir) və “Azərbaycanın səsi” (jurnalın redaktoru S.Verdiza-dədir, jurnal Azərbaycanla iqtisadi-ticarət əlaqələrinə malikolan “Gül-Bayram” ticarət kompaniyası tərəfindən maliyyələş-dirilir, kompaniyanın sədri Gül Bayramdır) adlı jurnal nəşretdirirlər.

Atatürk Mədəniyyət, Dil və Tarix Qurumu ilə əlaqədar olanTürk Tarix Qurumu öz işində Azərbaycana, Qafqaza xüsusidiqqət verir. XII Türk Tarix Konqresinin işində Azərbaycanalimləri də iştirak etmiş, bu konqresin işinə aid kitablardaölkəmiz haqqında geniş məlumatlar getmişdir. Türk Dil Quru-munun Türk dünyası ilə əlaqədar hazırladığı 37 kitabın hazır-lanmasında Azərbaycan da iştirak etmişdir. Ayrıca TDQ vəTİKA həmrəyliyi obyekti olan “Müqayisəli türk ləhcələri lüğətivə türk ləhcələrinin müqayisəli qrammatikalarını hazırlamalayihəsi”ndə Azərbaycanın elm adamları yaxından iştiraketmişlər və bu layihə Azərbaycan türkcəsini də əhatə edir.

Atatürk Mədəniyyət Mərkəzinin qurduğu Araşdırma Mər-kəzləri arasında Naxçıvan Atatürk Araşdırma Mərkəzi də var-dır. Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradıcısı olan böyük Atatürkünadına verilən “Beynəlxalq Atatürk sülh mükafatı”nın 1999-cuildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Heydər Əli-yevə verilməsi və 9 mart 2001-ci ildə Azərbaycanın Prezidenticənab Heydər Əliyevin, Türk Dünyasının böyük öndərininadını daşıyan Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin açılması barədəfərman verməsi, bu mərkəzin fəxri başqanının özü olduğunubildirməsi və lazımi çalışmaların qısa müddətdə tamamlanmasıtapşırığını verməsi əlaqələrimizin inkişafının canlı təcəssü-müdür (56, s. 342).


26

Əlbəttə, yuxarıda adları çəkilən təşkilatların fəaliyyətlərininqısa müddət ərzində nəticə verməsi mümkün deyil. Bu qurum-lar bir çox sahələrdə, o cümlədən dil (əlifba, lüğət və qramma-tika), mədəniyyət (səhnə əsərləri, filmlər, ədəbiyyat və dastan-lar), tarix (ortaq tarix perspektivi) sahələrində böyük addımlaratılmışdır. 10 illik müddət ərzində çox işlər görülmüşdür. Tür-kiyənin Diyanət İşləri Nazirliyi ölkəmizdə 2001-ci ildə 4 ədədməscid tikdirmiş, 2 məscid təmir etdirmiş, tez-tez dəyişən çox-lu sayda din xadimləri ölkədə xidmət göstərmişdir. Azərbay-canda 1992 – 1993-cü tədris ilində ilahiyyət fakültəsi açılmış-dır. Fakültənin tələbələrinin sayı 2001-ci ilə qədər 280 olmuşvə ilk məzunlar 1996 – 1997-ci tədris ilində buraxılmışdır. Fa-kültənin əsasında Bakı Türk Litseyi açılmışdır. 2001-ci iləqədər Türkiyə Azərbaycana həccə getmək üçün böyük miqdar-da yerlər ayırmış və 205.000 ədəd Qurani-Kərim və digər dininəşrlər göndərmişdir. Türkiyənin maliyyələşdirdiyi və təşkiletdiyi Avrasiya İslam Şurası və digər simpoziumlara Azərbay-candan da məruzəçilər dəvət edilmişdir.

YÖK-ün (Yüksək Öyrətim Qurulu) müxtəlif universitetlər-də açdığı araşdırma mərkəzlərində “Milliyyət davası siyasi birmücadilə söhbəti olmadan öncə, şüurlu bir ideal məsələsidir.Şüurlu ideal demək, müsbət elmə, elmi üsullara söykənmiş birhədəf və niyyət deməkdir” – şəklində Atatürkün prinsipi əsaskimi götürülmüşdür.

Radio və Televiziya Yayın fəaliyyətləri, Avrasiya kanalı iləbaşlamışdır. Bu fəaliyyəti Türkiyənin rəsmi və özəl kanallarıdavam etdirmiş, sonralar Azərbaycanın AzTV 1 kanalı da Tür-kiyədən verilişlər verməyə başladıqdan sonra mədəni qarşılıqlıəməkdaşlıq genişlənmişdir.

TÖMER (Türkcə Öyrətim Mərkəzi) Türkiyədə universitet-lər və Türkiyə xaricində Böyükelçiliklər istiqamətində fəaliyyətgöstərən bir təşkilat olub Azərbaycanda da çalışmaqdadır.Azərbaycanda latın əlifbasına keçildikdən sonra Azərbaycan –Türkiyə münasibətləri daha da genişlənmişdir. TİKA (Türk


27

Dövlətləri və Cəmiyyətlərinin Döstluq, Qardaşlıq və İşbirliyiVəqfi) təşkilatı 2001-ci ildə özünün IX qurultayını keçirmişdir.Təşkilatın komitələri arasında mədəniyyət, təhsil və rabitə ko-mitələri də fəaliyyət göstərməkdədir və Azərbaycan daima ənyüksək səviyyədə bu təşkilatın toplantılarında iştirak etmişdir.

“Qardaş Ədəbiyyatlar”, “Belge”, “Bilig”, “Yesevi”, “TürkDünyası” kimi nəşriyyatlar Türkiyə ilə Azərbaycan arasındamədəni körpü qurmağa böyük yardım göstərirlər. Çağdaş Tür-kiyə və onun digər ölçüləri sadəcə din və dillə məhdudlaşmır.Hər iki ölkənin müxtəlif demokratik kütləvi təşkilatları, o cüm-lədən həmkarlar ittifaqları, ixtisas üzrə təşkilatlar, idman klub-ları və sair təşkilatlar mədəni inteqrasiyaya öz köməkliyini gös-tərir.

Son illərdə Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinin xronologiya-sını, həmçinin bu əlaqələrin yaradılmasında və inkişaf etdiril-məsində Azərbaycan Respublikasının mərhum Prezidenti Hey-dər Əliyev cənablarının müstəsna rolunu tarixi sənədlər əsasın-da ortaya qoyan bir sıra tədqiqat əsərləri və monoqrafiyalar(17; 18; 27; 39; 40; 55; 56; 57; 95; 119; 122) nəşr edilmişdir.

Növbəti bölmələrdə yeri gəldikcə bu mövzuda geniş təh-lillər apracağımızı nəzərə alaraq, birada Heydər Əliyevin Azər-baycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinə verdiyi töhfələrin qısaxronologiyasından bəzi örnəkləri verməyi məqsədəuyğunhesab edirik. Çünki, Heydər Əliyev fenomeninin bu yöndəkifəaliyyətinin ümumi aspektlərini təqdim etmədən müasir mər-hələdə Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin tam və mü-kəməl mənzərəsini yaratmaq mümkün deyildir.

Hələ böyük öndərin Naxçıvan dövrü fəaliyyəti illərinə təsa-düf edən 1991-ci ilin 8 oktyabrında Naxçıvan Muxtar Respub-likası Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyev Muxtar Respublika-ya gəlmiş Türkiyənin Mərmərə Egitim və Kültür VəqfininAzərbaycandakı təmsilçisi Hilmi Öneyi və “Zaman” qəzetininAzərbaycan üzrə müxbiri Yılmaz Poladı qəbul etmişdir. Hey-dər Əliyev görüşdən sonra “Zaman” qəzetinə müsahibə vermiş-


28

dir. Noyabrın 1-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi-nin Sədri Heydər Əliyev Naxçıvanda ilk türk liseyinin açılmasıvə 1992–1993-cü tədris ilində 100 nəfər naxçıvanlı gəncin Tür-kiyəyə ali təhsil almaq üçün göndərilməsi barədə NaxçıvanMuxtar Respublikası Xalq Təhsili Nazirliyi və Türkiyənin“Zaman” qəzeti arasında müqaviləni imzalamışdır. Noyabrın 9-da Heydər Əliyev Türkiyə nümayəndə heyəti ilə birlikdə gəl-miş müxbirlərin suallarına ətraflı cavablar və Türkiyə televizi-yası üçün müsahibə vermişdir. Noyabrın 13-də isə NaxçıvanMuxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyev Nax-çıvana gəlmiş Türkiyənin “Milliyet” və “Hürriyet” qəzetlərininmüxbirləri və digər xarici jurnalistlər üçün mətbuat konfransıkeçirmişdir (17, s.26).

1992-ci ilin 22 martında Naxçıvan Muxtar Respublikası AliMəclisinin Sədri Heydər Əliyev Türkiyə Prezidenti TurqutÖzalın və Baş Nazir Süleyman Dəmirəlin xüsusi dəvəti ilə Tür-kiyəyə rəsmi səfərə yola düşmüşdür. Ankarada olarkən HeydərƏliyev Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk Prezidenti Mustafa KamalAtatürkün və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcıların-dan olan Məhəmmməd Əmin Rəsulzadənin qəbirlərinə əklillərqoymuşdur. Martın 24-də Naxçıvan Muxtar Respublikası AliMəclisinin Sədri Heydər Əliyev Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfin-dən Naxçıvan Muxtar Respublikasının maliyyə, iqtisadi vətexniki yardım gösərilməsi barədə, o cümlədən Naxçıvana 100milyon dollar məbləğində kredit ayrılması və hər il 100 tələ-bənin Türkiyədə təhsil almasını nəzərdə tutan birgə əməkdaşlıqprotokolunu imzalamışdır. “Azərbaycana bağlı Naxçıvan Mux-tar Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti Arasında əməkdaş-lıq Protokolu”nda bildirilirdi ki, Azərbaycana bağlı NaxçıvanMuxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyev1992-ci il martın 22-dən 24-dək Türkiyəni ziyarət etmişdir. Buziyarət zamanı təşkil edilmiş görüşlərdə, Türkiyə Cümhuriyyətiilə Azərbaycan Respublikası arasında mövcud dostluq, əmək-daşlıq və yaxşı qonşuluq müqaviləsi, iki ölkə xarici işlər nazir-


29

likləri arasındakı protokolu və Türkiyə ilə Naxçıvan MuxtarRespublikası arasındakı tarixi və mədəni qardaşlıq əlaqələrigöz önünə alınaraq hər sahədə daha yaxşı əməkdaşlıq təşkiledilməsi məqsədi ilə aşağıdakı xüsuslarda razılığa gəlinmişdir(17, s.31). Biz burada protokolun bütün maddələrini şərh etmə-sək də bilavasitə elm, təhsil və mədəniyyətə aidiyyatı olan be-şinci, onuncu, on birinci, on kinci və on üçüncü bəndləri eynilətəqdim etməyi lazım bilirik:

5. TRT İdarəsinin televiziya verilişlərinin Naxçıvan Res-publikasında rahatca seyr edilə biləcək vəziyyətə gətirilməsiüçün Türkiyə tərəfi lazımi tədbirləri sürətlə həyata keçirəcək-dir. Ayrıca Naxçıvan tərəfindən tələb edildikdə TRT İdarəsixüsusi proqramlar verəcək.

10. Turizm sahəsində Naxçıvan Muxtar Respublikasınınimkanlarının dəyərləndirilməsi üçün təsis edilən kredit çərçi-vəsində mehmanxana inşası daxil olmaqla gərəkli kömək vətexniki kömək Türkiyə Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindənyerinə yetiriləcək.

11. Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı mədəni həyatın in-kişafına kömək etmək üçün Türkiyə Cümhuriyyəti, mətbəə tə-mini də daxil olmaqla mətbuat avadanlıqlarının ehtiyaca görətəminini həyata keçirəcək.

12. Naxçıvan Muxtar Respublikasından 100 tələbənin təh-sili Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən təmin ediləcək.

13. Bütün əməkdaşlıq layihələrinin koordinasiya və icraedilməsindən Türkiyə Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyi iləiqtisadi, mədəni, maarif və texniki əməkdaşlıq idarəsi sədrliyiməsul olacaq (17, s.33).

24 mart 1992-ci il tarixində Ankarada imzalanmış bu pro-tokolun təqdim edilən bəndləri Heydər Əliyevin Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi istiqamətindənə qədər uzaqgörən bir addım atdığına dair tarixi bir fakt kimidəyərləndirilməlidir.


30

Protokolu Türkiyə Cümhuriyyəti adından Baş Nazir Süley-man Dəmirəl və Naxçıvan Muxtar Respublikası adından AliMəclisin Sədri Heydər Əliyev imzalamışlar. İmzalanmamərasimində Türkiyə Cümhuriyyətinin Baş Naziri SüleymanDəmirəl və Heydər Əliyev nitqlə çıxış etmişlər. Heydər Əliyevöz çıxışında bəyan edirdi ki, “Hörmətli Baş Nazir SüleymanDəmirəlin dəvəti ilə mənim Türkiyədə olmağım bütün naxçı-vanlılar üçün böyük bir hədiyyədir, böyük bir mükafatdır. Vəbuna əsasən, bu gün burda belə bir müqavilənin imzalanması,bir daha qeyd edirəm, Naxçıvanın həyatında tarixi bir hadisə-dir. Bunu biz tarixi sənəd kimi qiymətləndiririk” (17, s.34).

Ankarada 2 günlük rəsmi görüşlərini başa çatdıran HeydərƏliyev oradan İstanbula səfər etmişdir. Türkiyəyə səfəri zama-nı Heydər Əliyev həmçinin Kars, İqdır şəhərlərinin rəhbərləriilə görüşüb danışıqlar aparmış, həmin şəhərlərin tarixi abidə-ləri, görməli yerləri ilə tanış olmuşdur. Həmçinin NaxçıvanMuxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Heydər ƏliyevNaxçıvanda Türkiyənin ali məktəblərinə qəbul olunmuş tələ-bələrlə görüşmüşdür (17, s.35, 42). 19-25 aprel 1993-cü il tari-xində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin SədriHeydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ƏbülfəzElçibəylə birlikdə Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti TurqutÖzalın Ankarada və İstanbulda keçirilən matəm mərasimlə-rində iştirak etmişdir (17, s.46-47).

Artıq 1993-cü ildə müasir Azərbaycan tarixinin ən önəmlihadisələrindən biri baş verir. Azərbaycan xalqını tarixi bir böh-randan qurtarmış Heydər Əliyev Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti seçilir. Fəaliyyətə başladığı gündən elm, təhsil vəmədəniyyətə mühüm önəm verən ümummilli liderimiz buistiqamətdə ciddi addımlar atmağa müvəffəq olur. Belə ki, hələölkəmizin daha ciddi problemləri olduğu bir vaxtda – 26 ok-tyabr 1993-cü il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti Heydər Əliyev Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasının 70illiyi münasibəti ilə keçirilən “Türkiyə Cümhuriyyəti–70” elmi-


31

praktik konfransının iştirakçılarına təbrik məktubu göndər-mişdir. 18 noyabrda isə Azərbaycan Respublikasının PrezidentiHeydər Əliyev Prezident sarayında Türkiyə CümhuriyyətininPrezidenti Süleyman Dəmirəlin “Çağ” Öyrətim İşlətmələri şir-kəti tərəfindən Azərbaycanda açılmış təhsil müəssisələrinəetimadını təsdiq edən məktubunu gətirmiş İstanbulda yerləşənşirkətin idarə heyətinin üzvü Nurettin Vereni, Qafqaz Univer-sitetinin rektoru prof. dr. Zafer Ayvazı, şirkətin Azərbaycanüzrə nümayəndəsi Məmmədəli Babaşovu, “Zaman” qəzetininAzərbaycandakı nümayəndəsi Halim Dağları və qəzetin xəbərşöbəsinin müdiri Nedim Yalçını qəbul etmişdir.

Səmimi şəraitdə keçən görüş zamanı Heydər Əliyev Tür-kiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti Süleyman Dəmirəlin göndər-diyi məktuba görə çox şad olduğunu ifadə edərək “Çağ” Öyrə-tim İşlətmələri AŞ-nin Azərbaycanda açdığı təhsil ocaqlarınınfəaliyyətlərinin hamısından xəbərdar olduğunu, məmnuniyyətduyduğunu və bu işlərin davam etməsi üçün hər cür lazımiköməklik göstərəcəyini ifadə etmişdir (17, s.55-56).

1994-cü ilin 5 yanvarında Azərbaycan Respublikasının Pre-zidenti Heydər Əliyev Türkiyə Cümhuriyyətinin universitetlə-rinə tələbə qəbulu haqqında sərəncam imzalamış, yanvarın 17-də isə Türkiyə Cümhuriyyəti Yüksək Öyretim Kurulu (YÖK)nümayəndəsi Mehmet Altunayı qəbul etmişdir. Yanvarın 26-da Ankaranın Hacəttəpə Universitetinin bir qrup professorununtəklifinə əsasən Universitetin Elmi Şurası Azərbaycanın müstə-qilliyinin möhkəmləndirilməsi, ermənilər tərəfindən işgal olun-muş Azərbaycan torpaqlarının azad olunması, Prezident seçil-diyi tarixdən etibarən Türkiyə ilə strateji və hərbi əməkdaşlığıninkişafı, Azərbaycan Milli Ordu quruculuğu sahəsindəki böyükxidmətləri və digər dövlətlərə qarşı yeritdiyi düşünülmüş siya-sətinə görə görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevə beynəlxalqmünasibətlər sahəsində fəxri doktor adı verilməsi barədə yek-dilliklə 2/94-5 saylı qərar qəbil etmişdir. 27 yanvarda isə Azər-baycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Türkiyədəki


32

Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin nümayəndələri Ə.Qaraca,M.Kəngərli və M.Müşteki qəbul etmişdir (17, s.58).

Həmin il fevralın 2-də Azərbaycan Prezidenti Heydər Əli-yev Türkiyənin Azərbaycandakı müvəqqəti işlər vəkili VuralAtayla birlikdə həmin ölkənin Hacəttəpə Universitetinin pro-fessorları Tansun Yılmaz, Bahettin Yediyıldız, AbdülhalukÇay və Hüseyin Cevizoğlunu qəbul etmiş, fevralın 3-də Türki-yənin müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrini təmsil edən jur-nalistlərinin bir qrupunu onların xahişi ilə qəbul etmiş, fevralın7-də Türkiyənin ali məktəblərində təhsil almağa yola düşənazərbaycanlı tələbələrin bir qrupu ilə görüşmüş və nitqlə çıxışetmişdir. O, çıxışında bildirmişdir ki, “Türkiyə Azərbaycanüçün qardaş, dost ölkədir. Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakıəlaqələrin qədim və zəngin tarixi var. İndi Azərbaycan Respub-likası bir müstəqil dövlət kimi Türkiyə Cümhuriyyəti ilə bütünsahələrdə əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə çalışır” (17, s.59).

Fevralın 8-də Süleyman Dəmirəlin dəvəti ilə qardaş ölkəyərəsmi səfərə yola düşən Heydər Əliyev Binə hava limanındajurnalistlərə səfərlə bağlı müsahibə verərək demişdir ki, “Tür-kiyə Azərbaycan üçün ən yaxın, qardaş və dost ölkədir. Xal-qımızın arasında böyük tarixə malik dostluq, qardaşlıq əlaqələrivar. Son illər Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra buəlaqələr daha da mühkəmlənmişdir”. Türkiyə Cümhuriyyətinərəsmi səfərə başlayan Prezident Ankarada Atatürkün məqbərə-sinə əklil qoymuş, M.Ə.Rəsulzadənin məzarını ziyarət etmiş-dir. “Çankaya” köşkündə rəsmi qarşılanma mərasimindən son-ra mətbuat nümayəndələri üçün bəyanat verən Prezident birdaha bildirmişdir: “Bizim ölkələrimiz – Türkiyə Cümhuriyyətivə Azərbaycan Respublikası dost və qardaş ölkələrdir. Xalq-larımızın birliyi, qardaşlığı və dostluğu əsrlərdən-əsrlərə keçə-rək formalaşmış və bu gün özünün yeni mərhələsinə çatmışdır”(17, s.59). Fevralın 9-da öz iqamətgahında Türkiyədə yaşayanazərbaycanlı icmasının nümayəndələri ilə görüşmüş HeydərƏliyev, ona Ankaranın Hacəttəpə Universitetinin fəxri doktoru


33

adı verilməsi münasibətilə keçirilən mərasimdə də iştirak et-miş, Bilkent Universitetinin idarə heyətinin sədri, prof. İhsanDoğramacının qonağı olmuşdur. Heydər Əliyev Türkiyə BöyükMilllət Məslisində olmuş və millət vəkilləri qarşısında genişnitqlə çıxış etmişdir. O, çıxışında belə bir məqama toxunmuşdirki, “Türk ordusunun Azərbaycana, Bakıya gəlməsi, Azərbayca-nı daşnakların təcavüzündən xilas etməsi hər bir azərbaycanlı-nın qəlbində yaşayır. Azərbaycan xalqı həmin ağır düvrdə türkxalqının ona göstərdiyi köməyi heç vaxt unutmayacaqdır” (17,s. 61).

Rəsmi səfər zamanı Azərbaycan ilə Türkiyə arasında iqti-sadiyyat, səhiyyə, maliyyə, təhsil, mədəniyyət və digər sahələr-də qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında 16 müqavilə imzalanmışdır.Heydər Əliyev Ankarada yaşayan azərbaycanlıların böyük birqrupunu qəbul etmişdir. Fevralın 10-da Azərbaycan PrezidentiHeydər Əliyev İstanbul ali məktəblərində təhsil alan azərbay-canlı gəncləri qəbul etmiş, İstanbulda yaşayan azərbaycan-lıların bir qrupu ilə görüşmüşdür. O, görüş zamanı söylədiyinitqində demişdir: “Türkiyə Cümhuriyyətinin və onunrəhbərlərinin son illərdə Azərbaycana göstərdikləri kömək çoxböyükdür və biz bunu yüksək qiymətləndiririk” (17, s. 61-62).

1994-cü ilin 18 oktyabrında Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyev türk dövlətləri başçılarının ikincizirvə toplantısında iştirak etmək üçün İstanbula yola düşmüş vətürk dövlətləri başçılarının ikinci zirvə toplantısının təntənəliaçılış mərasimində çıxış etmişdir (17, s. 66). 1994-cü ilin 1 no-yabrında isə o, dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulininanadan olmasının 500 illik yubileyi münasibətilə Türkiyədəkeçirilən yubiley tədbirlərində iştirak etmək üçün Ankaraya yo-la düşmüşdür. Ankara yaxınlığındakı Bilkənt Universitet şəhər-ciyində dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin anadanolmasının 500 illiyinə həsr olunmuş yubiley şənliklərinintəntənəli açılışında çıxış etmişdir: “Azərbaycan Respublikası,Azərbaycan xalqı Türkiyə xalqı ilə, Türkiyə Cümhuriyyəti ilə


34

dostluq və qardaşlıq əlaqələrini, Türkiyə CümhuriyyətininAzərbaycana göstərdiyi yardımı və köməyi yüksək qiymətlən-dirir və həyatının bu ağır dövründə, torpaqlarına erməni təca-vüzü davam etdiyi bir zamanda Türkiyəni, türk xalqını, Tür-kiyə Cümhuriyyətini özünə böyük dayaq sayır” (17, s. 67-68).Elə həmin gün Heydər Əliyev Ankarada yaşayan azərbaycan-lılarla görüşmüş, TBMM-də dahi Azərbaycan şairi MəhəmmədFüzulinin anma mərasimində çıxış etmişdir.

1995-ci il 25 aprel tarixində Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyev Azərbaycan Dövlət Opera və BaletTeatrında prof. İhsan Doğramacının 80 illiyinə həsr olunmuşyubiley gecəsində iştirak və çıxış etmişdir. Türkiyəyə 1997-ciil səfərində isə İstanbulda öz iqammətgahında “Çırağan” ote-lində Türkiyənin “TRT”, “TGRT”, “Samanyolu”, “NTV” tele-viziyalarının rəhbərləri ilə görüşmüş və çıxış etmişdir.Prezident Heydər Əliyev İstanbulda İslam Konfransı Təşkila-tının tarix, kültür, sənət mərkəzində olmuşdur. 13 fevral 1998-ci ildə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevə Terkiyənin“Nərgiz-TV” televiziyasının 1997-ci il üçün “Dünyada ilinadamı” mükafatı təqdim edilmişdir. O, 1999-cu ilin 6 aprelindəTürkiyənin “TRT-1” televiziya kanalında bütün dünyaya ya-yımlanmış “Dünya düşüncələri Atatürkün gözü ilə” verilişindəprof. Dr. Özer Özankayaya müsahibə vermişdir. Həmin ilin 24mayında Heydər Əliyev ulu öndər Mustafa Kamal AtatürkünAnkarada “Çankaya” köşkündəki ev-muzeyində olmuşdur.Heydər Əliyev 2001-ci il martın 12-də Ankara şəhərində Azər-baycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi ilə Türkiyə Cümhu-riyyətinin Mədəniyyət Nazirliyi arasında əməkdaşlıq protoko-lunın təsdiqi haqqında sərəncam vermişdir (17, s. 103-173).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin ana xəttini təşkiledən, bu əlaqələrin perspektivlərini müəyyənləşdirən bu tarixixronolojo təqdimat, müstəqilliyimizin bərpasından sonra ikiölkə arasında elmi-mədəni əməkdaşlığın bütün sahələrinə işıqsalmaqdadır. Belə bir etibarlı və möhtəşəm təməl üzərində


35

qurulmuş əlaqələri isə ümummilli liderimizin layiqli davamçısıİlham Əliyev inamlı surətdə davam etdirməkdədir. Hələ Azər-baycan Respublikasının baş naziri olarkən, İlham Əliyev Türki-yə Respublikasının baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dəvətiilə – 2003-cü il sentyabrın 8-də qardaş ölkədə işgüzar səfərdəolmuşdur. Səfərdə Azərbaycanın Baş Naziri İlham Əliyevin bə-yanat vermiş və çıxış etmişdir (13, s.57-61). 2005-ci il avqus-tun 30-da isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlhamƏliyev Prezident sarayında Türkiyənin SKAY TV telekanalının“Strateji rapor” proqramının aparıcısı Gülay Dəyərliyə müsa-hibə vermişdir (28, s.51-58). Azərbaycan Respublikasının Pre-zidenti İlham Əliyev 2005-ci il iyunun 28-də Prezident sarayın-da SNN-Türk telekanalının xəbər müdiri Gürkan Zənginə mü-sahibə vermişdir. Müsahibə SNN-Türk telekanalı ilə birbaşayayımlanmışdır (24, s. 5-17).

Təbii ki, əlaqələrimizin inkişafına olan belə bir yüksəkmünasibət qarşılıqlı olaraq Türkiyə rəsmiləri tərəfindən də ənyüksək səviyyələrdə cavablandırılmışdır. Məsələn, 2005-ci iliniyun-iyul aylarına təsadüf edən səfəri zamanı Türkiyənin BaşNaziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan müxtəlif elm və mədəniyyətqurumlarındakı görüşlərdə bildirmişdir ki, möhkəm təməl üzə-rində qurulmuş Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri bundansonra da inkişaf edəcək və möhkəmlənəcəkdir. O, Azərbaycanarəsmi səfəri çərçivəsində iyunun 30-da Azərbaycan Respub-likasının Milli Məclisində deputatlarla görüş keçirmişdir. Tür-kiyənin Baş Naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan Milli Məclisdəetdiyi çıxışında bəyan etmişdir ki, Azərbaycan bizim üçünmüstəsna bir ölkədir. Münasibətlərimiz yalnız dövlətlərimizarasındakı qüdrətli həmrəyliyə deyil, eyni zamanda xalqlarımı-zın paylaşdığı köklü tarix və könül birliyinə əsaslanır. Türk vəAzərbaycan xalqları eyni dildə danışırlar, ortaq bir tarixi pay-laşırlar. Türkiyə və Azərbaycanın məqsədi ortaq bir coğrafi-yada sülh, sabitlik və firavanlığın təmin edilməsidir. Belə birsağlam təməl üzərində qurulan, “Bir millət, iki dövlət” prinsi-


36

pinə əsaslanan münasibətlərimiz siyasi və iqtisadi sahələrdə əl-də edilən inkişaf sayəsində hazırkı mükəmməl səviyyəsinə çat-mışdır. Ortaq keçmişimizdən doğan sıx tellər müasir mədəniy-yət hədəfinə istiqamətlənmiş gələcək ideallarımızla daha dagüclənəcəkdir. Türkiyə 1991-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanınmüstəqilliyini tanıyan ilk dövlət olmuşdur. 1991-ci ildən etiba-rən inzalanan 100-dən çox sənəd ikitərəfli münasibətlərimizinəsas çərçivəsini təşkil etmişdir (93, s.18-24).

Hələ 1994-cü il fevral ayının 8-11-də Azərbaycan Respub-likasının Prezidenti cənab Heydər Əliyev Türkiyə Respublika-sına dövlət başçısı kimi ilk dəfə rəsmi səfərini edərkən iki ölkəarasında 16 sənəd imzalanmışdı. “Əsrlərlə formalaşan birlik,əsası hələ 70-ci illərdə qoyulan Türkiyə – Azərbaycan dostluğubu ziyarətdən başlayaraq yeni bir forma kəsb etdi və rasionalbazaya əsaslanan bir təməl əsasında inkişaf etməyə başladı”(55, s.123). İlk rəsmi ziyarətin bu gözəl akkordlarını bir növsimfoniya halına gətirərək, Azərbaycan Prezidenti 2001-ci ildəBakıda Atatürk Araşdırmalar Mərkəzi yaradılması barədəfərman vermiş, bununla da Türkiyə – Azərbaycan dostluğununəbədiləşdirilməsi yolunda daha bir qətiyyətli addım atmışdır.Lakin bununla da kifayətlənməyərək o, bildirirdi ki, indiyəqədər yaranmış əlaqələr yüksək qiymətləndirilməklə yanaşı,gələcək işlər haqqında da düşünülməli, bunun üçün möhkəmbünövrə yaratmaq məqsədi ilə yeni müqavilələr, sənədlər,anlaşmalar imzalanmalı, beləliklə də ikitərəfli əlaqələrimizinyeni səhifələri açılmalı, yeni mərhələsi başlanmalıdır. 8 fevral1994-cü ildə Ankarada “Çankaya” köşkündə Azərbaycan Pre-zidentinin şərəfinə verilən ziyafətdə söylənilən bu fikirlər son-ralar əlaqələrimizin inkişaf etdirilməsi üçün hədəf seçilən birmayaka çevrilmiş, irəliyə doğru hərəkətə istiqamət vermişdir.

Səfər zamanı TBMM-də çıxış edən Azərbaycan PrezidentiTürkiyənin keçdiyi 70 illik yola böyük ehtiram və hörmətlənəzər salmış, Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri tarixinənəzər salaraq demişdir: “Türkiyə ilə Azərbaycan arasında


37

əlaqələrin böyük tarixi var. Biz kökü bir olan xalqıq. Bizimtariximiz bir, dilimiz bir, dinimiz birdir. Əsrlər boyu xalqları-mız bir-birinə oxşayan, yaxud azca fərqlənən adət və ənənə-lərini, mədəniyyət və elmini qoruyub saxlamış və inkişaf etdir-mişdir. Əsrlər boyu xalqlarımız bir olmuş, çiyin-çiyinə vermiş-lər. Azərbaycan ilə Türkiyə arasında əlaqələri dostluq, qardaş-lıq əlaqələri adlandırmışlar. Bu əlaqələr bir xalqdan, bir kökdəngələn xalqların əlaqələridir. Bu, keçmişdə də belə olmuşdur vəəlaqə saxlamağa imkanımız olmadığı vaxtlarda da qəlbimizdəməhz belə olmuşdur, indi də belə olaraq qalır. Ona görə də tari-ximiz, milli köklərimiz, adət və ənənələrimizin hamısı bizi bir-birimizə sıx bağlayıbdır. Əsrlər boyu tarixin bütün mərhələ-lərində bizi bir-birimizdən çox ayırmağa çalışsalar da, bunamüvəffəq olmamışlar. Odur ki, bundan sonra da heç bir qüvvəbizi bir-birimizdən ayıra bilməyəcəkdir” (55, s. 126-127).

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 2001-ci il 12-17mart tarixlərində üçüncü dəfə Türkiyədə rəsmi səfərdə olmuş-dur. Səfər zamanı Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrininmüxtəlif aspektlərinə toxunan Heydər Əliyev çoxsaylı tarixifaktlar ortaya qoyurdu. Həqiqətən də böyük öndərin çıxışlarınıtəhlil etsək və əgər ölkələrimiz arasındakı mədəni əlaqələrininkişaf dinamikasına ardıcıl şəkildə nəzər salsaq, onun dedik-lərinin tam bir həqiqət olduğu aydın görünər.

Türkiyə Respublikasının Prezidenti cənab S.Dəmirəlin də-vəti ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab HeydərƏliyev 5-8 may 1997-ci il tarixlərində Türkiyə Respublikasınaikinci dəfə rəsmi səfər etmişdir. Səfər iki ölkə arasındakı müna-sibətləri daha yüksək səviyyəyə qaldırmış və müxtəlif sahələriəhatə edən 9 sənəd imzalanmışdır. Bunlardan xüsusi əhəmiyyətkəsb edən və iki qardaş ölkənin gələcək əlaqələrinə təsir göstə-rən “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasın-da strateji əməkdaşlığın dərinləşməsi haqqında bəyannamə”oldu.


38

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 12-17 mart 2001-ci ildə Türkiyədə rəsmi səfərdə olmuşdur. Səfərzamanı o, Türkiyənin Prezidenti Ə.Sezər, Baş Nazir B.Ecevit,TBMM-nin sədri Ö.İzgi ilə görüşüb danışıqlar aparmış, parla-mentdə çıxış etmişdir. Səfər zamanı 9 sənəd imzalanmışdır.

26-27 aprel 2001-ci il tarixlərində İstanbulda TürkdilliDövlət Başçılarının VII Zirvə toplantısı keçirilmişdir. Zirvəiştirakçıları aprel ayının 27-də birgə bəyanat imzalamışlar.Zirvə toplantısı zamanı Prezident H.Əliyev Türkiyə PrezidentiƏ.Sezər, Baş Nazirin müavini D.Bahçeli və Xarici İşlər Naziriİ.Cem ilə gğrüşmüş və danışıqlar aparmışdır (55, s.258-264).

Müasir mərhələdə əsasi Heydər Əliyev tərəfindən qoyulanAzərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri son dövrdə daha yük-sək templə inkişaf etməkdədir, bunu son vaxtlarda dövlət vəhökumət rəhbərləri səviyyəsində, cəmiyyətlər və diasporalarəməkdaşlığında qeyd edilən tədbirlər də təsdiqləməkdədir. Küt-ləvi informasiya vasitələrində də geniş işıqlandırıldığı kimi,2007-ci il martın 9-da Heydər Əliyev adına Sarayda DünyaAzərbaycan və Türk diaspor təşkilatları rəhbərlərinin I forumu-nun açılışı oldu. Forumda 48 ölkədən ümumilikdə 513 nəfəriştirak edirdi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, TürkiyəninBaş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan forumda nitq söylədilər.

Forumdakı nitqində prezident İlham Əliyev bəyan edirdi ki,heç bir qüvvə Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrini sarsıda bilməz.“İndi nümayiş etdirilən bu kiçik filmdə bir daha gördük ki,Azərbaycan – Türkiyə birliyi nə qədər güclüdür, xalqlarımızınhəyatında onun nə qədər böyük əhəmiyyəti var. Biz əsrlər boyubir yerdə olmuşuq. Amma müxtəlif tarixi hadisələr bizim xalq-larımızı bir-birindən ayrı salmışdır. Yalnız Azərbaycanın döv-lət müstəqilliyinin bərpasından sonra bizim birliyimiz də bərpaolundu və bu gün Türkiyə və Azərbaycan – iki qardaş ölkəbərabər addımlayır. Biz bütün tədbirlərdə bərabər iştirak edirik,aramızda ən yüksək fikir birliyi var. Bəlkə də, dünyada ikincibelə ölkələr yoxdur ki, bir-birinə bu qədər bağlı olsun. Həm


39

xalqların etnik mənsubiyyəti baxımından, həm də siyasi baxış-lar, həm də ortaq maraqlar baxımından. Biz elə etməliyik ki,birliyimiz daha da güclənsin, hərtərəfli olsun. Təbii ki, buişlərdə xaricdə yaşayan soydaşlarımızın da fəaliyyəti çox əhə-miyyətlidir” (48).

Azərbaycan Prezidenti elmi-tarixi və mədəni əlaqələr tari-xinə də yer ayıraraq qeyd edirdi ki, Türkiyəni Azərbaycanlabirləşdirən tarixi əlaqələr çox güclüdür. Həm siyasi, həm də iq-tisadi, mədəni, hərbi – bütün sahələrdə bizim aramızda ən yük-sək iş birliyi, anlaşma var. Belə forumların keçirilməsi bizimbirliyimizi daha da gücləndirir. Bütün türk dünyasının birliyinigücləndirir. Biz böyük qüvvəyik. Gərək elə edək ki, maraqları-mız tam şəkildə təmin olunsun, bizi narahat edən problemləraradan qaldırılsın, ədalət zəfər çalsın və xalqlarımız rahat yaşa-sınlar. Biz buna layiqik və birgə səylərlə, birgə işlərlə buna nailolacağıq. Bu gün Azərbaycana bütün türk dünyasının nüma-yəndələrinin və qonaqlarının gəlməsi bu gözəl birliyin əyanisübutudur. Öz maraqlarımızı təmin etmək üçün biz güclü olma-lıyıq (48).

Dünya Azərbaycan və türk diaspor təşkilatları rəhbərliyi-nin I forumunda nitq söyləyən Rəcəb Tayyib Ərdoğan da hərkəsin nəzərinə çatdırırdı ki, “Türkiyə və Azərbaycan tarixləri-nin ən çətin dövrlərində bir-birinə dəstək olmağın ən gözəl nü-munələrini göstərmişlər. 1918-ci ildə Nuri Paşanın komandan-lığı ilə Türk Qafqaz islam ordusunun uzun mübarizələr nəticə-sində Bakını xilas etməsi Azərbaycan üçün önəmli dönüş nöq-təsi idi. Eynilə, Anadoluda Qazi Mustafa Kamal Atatürkün ön-dərliyi ilə aparılan milli mücadilə həm də azərbaycanlı qardaş-larımızdan gələn maddi və mənəvi yardımlar nəticəsində mü-vəffəqiyyət qazanmışdır. Bunu xüsusi vurğulayıram. Həm dəqarşılıqlı olaraq, bu yardım və dəstək, sadəcə, qardaşın qardaşaborc verməsi kimi yox, yalnız yardım etmək düşüncəsi iləgöstərilmişdir” (52).


40

Azərbaycan-Türkiyə birliyinin möhkəmlənməsinin bütüntürk dünyası və ümumən dünyada gedən proseslər üçün çoxəhəmiyyətli olduğunu Dünya Azərbaycan və türk diaspor təşki-latları rəhbərliyinin I forumu əyani surətdə göstərdi. Belə ki,Dünya Azərbaycan və türk diaspor təşkilatları rəhbərliyinin Iforumunda dünyanın 48 ölkəsindən ümumilikdə 513 nəfər işti-rak edirdi ki, onlardan 173 nəfəri Azərbaycan, 150-dən çoxutürk diaspor təşkilatlarının rəhbərləri idi. Foruma xarici ölkə-lərdən 170-dək qonaq dəvət olunmuşdu.

Qeyd edək ki, Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrininəhəmiyyətini yalnız bu iki ölkə xalqlarının nümayəndələri de-yil, həmçinin ümumilikdə bütün dünya türklərinin nümayəndə-ləri də təsdiqləyirdilər. Qazaxıstanın YUNESKO yanında səfi-ri, yazıçı Oljas Süleymanov forumdakı çıxışında bildirirdi ki,“Dünyada 40-dan artıq türkdilli xalq var. Bu gün biz buradafilmə baxdıq, coğrafiyanı gördük. Tarix bizi MonqolustandanAralıq dənizinədək əraziyə yaymışdır. Epoxaların məkanlarıxalqlarımızı bir-birindən ayırmışdır. Buna baxmayaraq, bizbaşlıca amalları eyni ağrı ilə qavrayır və ümumi sevincimizləfəxr edirik. Ona görə də bütün türkdilli xalqlar sanki böyüktürk superetnosunun, böyük türk dünyasının diasporlarıdır”(14).

Bu ərəfədə Azərbaycan-Türkiyə birliyinin möhkəmlənmə-sinin bütün türk dünyası və ümumən dünyada gedən proseslərüçün əhəmiyyətinə nümunə olacaq digər bir tarixi hadisə ya-şandı – Bakıda Türkiyə səfirliyinin yeni binasının açılışı oldu.Martın 9-da Bakının Nəsimi rayonunda Türkiyə Respubli-kasının ölkəmizdəki səfirliyinin yeni binasının təntənəli açılışıoldu. Mərasimə toplaşanlar Azərbaycan Prezidenti İlham Əli-yevi, Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanı, ŞimaliKiprin lideri Mehmet Əli Tələti və onların xanımlarını hərarətlialqışlarla qarşıladılar (14).

Tarixi mənbələr təsdiqləyir ki, Türkiyə ilə Azərbaycan ara-sında diplomatik əlaqələr ilk dəfə Xalq Cümhuriyyəti dövründə


41

qurulmuş və səfirliklər fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra onu tanıyan ilkdövlət Türkiyə olmuş, Bakının mərkəzində, Xaqani küçəsindəqardaş ölkənin səfirliyi fəaliyyətə başlamışdır. 2005-ci il iyu-nun 30-da Prezident İlham Əliyev və Baş nazir Rəcəb TayyibƏrdoğan tərəfindən Türkiyə səfirliyinin yeni binasının təməliqoyulmuşdir. Bakıda Türkiyə səfirliyinin yeni binasının açılışımərasimində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin, Baş nazirRəcəb Tayyib Ərdoğan, Şimali Kiprin lideri Mehmet Əli Tələtvə digər rəsmi şəxslər Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələ-rini özündə əks etdirən nitq söyləmişlər.

Türkiyənin Azərbaycandakı səfiri Hüseyn Avni Qarslıoğluçıxışında bildirirdi ki, bu gün çox həyəcanlıyam. Bu gün Azər-baycan – Türkiyə əlaqələrində yeni bir tarix yazılır. Dünya tari-xində önəmli dönüm nöqtələri olur. Amma bunların şəxsən şa-hidi olmaq hər kəsə nəsib olmur. Azərbaycanın tarixindəki ilkmüstəqillik günlərinin şahidi ola bilmədik. Ancaq Allaha şü-kürlər olsun ki, müstəqilliyini, istiqlalını yenidən qazanmasınınhamımız şahidi olduq. İnşallah, bu, əbədi davam edəcəkdir.

Hüseyn Avni Qarslıoğlu tədbir iştirakçılarına müraciətləməlumat verdi ki, Azərbaycanın Türkiyədəki səfiri İbrahimƏbilov 1921-ci ilin oktyabrında etimadnamə məktubunu Tür-kiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Kamal Paşayatəqdim edərkən səmimi çıxış etmiş və demişdir ki, “Rusiyadabaş verən inqilabdan sonra əsarətdən qurtulan və muradlarınanail olan azəri türkləri bir vücud kimi türk xalqının sevincini özsevinci və matəmini öz matəmi hesab edərək, sona qədər Tür-kiyənin və bütün Şərq aləminin xilas olması, müstəqil olmasıüçün əziz övladlarını qurban verməkdən vaz keçməyəcəkdir.Azərbaycan türkləri lazım gələrsə, canları ilə Türkiyənin qurtu-luşuna dəstək verəcəklər”. Bu ifadələr, əslində, o dövrün Azər-baycan rəhbərliyinin Türkiyəyə baxışını və Azərbaycandamövcud olan ab-havnı göstərirdi. Bu, əlaqələrin inkişafında,dərinləşməsində önəmli bir nümunədir.


42

Natiq onu da vurğuladı ki, “Azərbaycan təmsilçisi İbrahimƏbilov etimadnaməsini təqdim etdikdən bir neçə gün sonraAzərbaycanın Ankarada təmsilçiliyinin açılışı oldu. Azərbay-canın bayrağını isə Mustafa Kamal Paşa qaldırdı. MustafaKamal Paşa orada tarixi bir çıxış etdi. Böyük Millət Məclisininsədri kimi Azərbaycan bayrağını qaldırmaq vəzifəsi ona veril-diyinə görə təşəkkür etdi və dedi ki, Türkiyə və Azərbaycanarasındakı səmimi əlaqələrin, qardaşlığın səviyyəsinin izaholunmasına heç bir lüzum yoxdur. Zati-aliləri, bugünkü açılışmərasiminin sonunda, fərqli bir dövrdə, tarixi yenidən yaşamaqvə tarixin səhifələrini vərəqləyərək eyni qaydada Türkiyəninbayrağını qaldırmağınızı xahiş edirəm” (15).

Göründüyü kimi, mədəni əlaqələrimizə nəzər salarkən, ənbaşlıcası onu qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə – Azərbaycanmədəni əlaqələri təkcə dövlətlərimiz arasında deyil, insanları-mız arasında da inkişaf etməkdə və genişlənməkdədir. Bu artıqqarşısında heç kəsin dayana bilməyəcəyi bir axına çevrilmişdir(56, s. 343-344).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinə böyük töhfələrbəxş etmiş Heydər Əliyev deyirdi ki, “Bizim tariximiz bir, dili-miz bir, dinimiz birdir... Biz bütün imkanlardan istifadə etməli-yik ki, mədəni-humanitar və digər əlaqələr lazımı səviyyədəinkişaf etdirilsin... Türk xalqı ilə Azərbaycan xalqının tari-xində, milli ənənələrində, mədəniyyətində çox oxşarlıq var...Ona görə də Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı əlaqələrin sıxolması təbii bir haldır” (56, s. 339).

Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı tələbə mübadiləsi, tele-viziya və radio yayınları, əlifba birliyi kimi önəmli əlaqələrindaha vaciblisi, hər iki ölkənin mədəni siyasətlərindəki hədəfbirliyi və milli mədəniyyəti birgə inkişaf etdirmək məqsədidir.Belə ki, mədəniyyət ayrıca bir amil olmaqla yanaşı iqtisadi,siyasi, hərbi və buna oxşar digər siyasətləri müəyyən edən biramildir.


43

Xalqlarımız arasındakı əlaqələrin inkişafındatarixilik amili

Azərbaycan-Türkiyə diplomatik-siyasi əlaqələri hər nəqədər müştərək və ortaq tarixi, milli-mənəvi təməllər üzərindəqurulsa da, ümumilikdə milli təəssübkeşliklə məhdudlaşmır.Məlim olduğu kimi beynəlxalq normlara görə, dövlətlərin xari-ci siyasi fəaliyyətləri milli amillərə dayanılarak deyil, tərəflərinmənafe tarazlığına dayanılaraq qurulur. Ancaq dövlətin xaricisiyasi fəaliyyəti ilə onun vətəndaşlarının və uygun ölkə vətən-daşlarının milliyyəti məsələsi ciddi araşdırmaların aparılmasınızəruri edir. Xalqın soykökü, xarakteri, xarici münasibətlərinintarixi təcrübəsi, onun qurduğu dövlətin münasibətlərinə və in-kişafına bu və ya başqa şəkildə təsir edir. Bəzən dövlətlərarasımünasibətlərin tamamən milli amilə dayanılarak qurulduğu id-dia edilir (126, s. 10-17). Milli mənsubiyyət dövlətlərarası mü-nasibətlərin inkişafında yeganə şərt olmasa da, heç şübhəsiz ənmühüm amildir. Və bu, özünü xüsusilə, Azərbaycan – Türkiyəmədəni əlaqələrində aşkar şəkildə büruzə verməkdədir.

Sovet dövründə Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərinin,mədəni əlaqələrinin bütün tərəfləri təhrif edilmişdir. İstiqlaliy-yətini, millət kimi varlığını itirmək təhlükəsi olduğu vaxtlardaAzərbaycan türklərinin Türkiyədən yardım istəməsi səbəbi iləOsmanlı ordusu və Azərbaycan könüllülərindən ibarət “İslamordusu”nun xalqımıza göstərdiyi yardım insafsızcasına işğalkimi qiymətləndirilmişdir (148, s. 25).

Bunun tamamilə əksinə olaraq başda M.Ə.Rəsulzadə ol-maqla mühacir Azərbaycan ziyalıları mövzunu tərəfsiz və doğ-ru biçimdə araşdırmış, sanballı əsərlər yazmışlar. Bu səbəbdəndə M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, H.Baykara, Ə.Qaracakimi məfkurə sahiblərinin kserokopya halında dağıdılan əsərlə-ri xalqımız arasında sevilə-sevilə oxunmuşdur (148, s. 24-26).

Beynəlxalq münasibətlər sistemində Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin yerini təhlil edən tədqiqatçı M.Abdullayev


44

yazır ki, Mayın 28-də Milli Şura Azərbaycanın dövlət müs-təqilliyi haqqında bəyannamə qəbul etdi və iyunun 16-da Azər-baycan Milli Şurası və müvəqqəti hökuməti Gəncəyə köçdü.İyunun 24-də isə M.Ə.Rəsulzadə başda olmaqla Azərbaycannümayəndə heyəti İstanbula getdi. Nümayəndə heyətinin qar-şısında duran əsas məqsəd Dördlər ittifaqı dövlətləri və Qaf-qazda yeni yaranmış dövlətlərin nümayəndələrindən ibarətkonfransda iştirak etmək, Osmanlı hökuməti ilə bir sıra məsə-lələri müzakirə etmək idi. İstanbulda Azərbaycan heyəti mü-hüm görüşlər keçirərək istiqlal bəyannaməsini bu ölkələrinnümayəndələrinə təqdim etdi. Müharibədə Dördlər ittifaqıdövlətlərinin vəziyyəti ağırlaşdıqca İstanbul konfransının baştutması ehtimalı azalırdı. Buna baxmayaraq Azərbaycan nüma-yəndə heyətinin keçirdiyi görüşlərin böyük faydası oldu. Nü-mayəndə heyətinin xahişini nəzərə alan Osmanlı hökuməti on ilmüddətinə 2 milyon lirə həcmində borc verməyi qərara aldı.Azərbaycan pullarının çapı da İstanbulda başlandı. Osmanlı hö-kuməti Azərbaycan heyətinin xahişlərini nəzərə alaraq Azər-baycana kitab və müəllim göndərməyə razılıq verdi (5, s. 65).

1920-ci il yanvar ayının 12-də Parisdə Sülh konfransınınAli Şurası müxtəlif xalqların nümayəndələrinin iştirak etdiyiməclisdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının istiqlaliyyə-tini tanıdı, onun müstəqilliyi haqqında bir gün öncə çıxarılanqərar təntənəli surətdə elan olundu. Bu xəbər Türkiyədə dəböyük əks-səda oyatdı. Türk mətbuatında bu xəbərlə bağlıyazılar çap edildi. Belə yazılardan birini də Türkiyənin tanın-mış yazıçısı, milli novella və hekayənin banisi, istedadlı sənət-kar Ömər Seyfəddin (1884-1920) yazmışdır (101, s.13).

Ömər Seyfəddin ölümündən bir qədər əvvəl yazdığı və“Türk dünyası” jurnalında nəşr etdirdiyi “Azərbaycan istiqla-liyyəti münasibətilə” adlı məqaləsi ilə Azərbaycan DemokratikRespublikasının müstəqilliyinin təsdiq edilməsini böyük birfərəh hissilə, sevinclə qarşılayır və Azərbaycan DemokratikCümhuriyyətinin müstəqilliyini bütün türklərin istiqlaliyyəti


45

kimi təqdim eləyirdi. Ömər Seyfəddin yazırdı: “Azərbaycanlıqardaşlar sənəti, ədəbiyyatı bizdən çox sevirlər: ədiblərə,sənətkarlara da bizdən daha çox hörmət eləyirlər. Bunun səbəbiisə bəllidir. Orada ədib, yaxud şair özünü millətindən ayrı say-maz. Millətinin dilini bizimkilər kimi xor, həqir görərək, elmi,əldə olunmuş süni bir kitab dili tərənnüm etməz. Buradakı gəncnümayəndələri belə bir ədib, bir hekayənəvisdir. Azərbaycan-lılar kiçik bir istiqlal ili içində bizim əsrlərdən bəri eləyə bilmə-diyimiz şeyləri eləmişlər. Məmləkətin hər tərəfini məktəblədoldurdular. Türk dilini rəsmi dil kimi qəbul etdilər. Teatrməktəbi açdılar” (101, s.14).

Əsrin əvvəllərində Türkiyənin ictimai-siyasi və mədənihəyatındakı mütərəqqi hərəkatın Azərbaycan ziyalılarına çoxböyük təsiri olmuşdur. Eyni zamanda 1918-ci ildə Bakıya yal-nız türk qoşunları deyil, həm də türk şairləri gəlmişdilər. Məsə-lən, “Azərbaycan” qəzetində oktyabr ayının 24-də Əhməd Ca-vad türkiyəli şair və mühərrir Rövşən Əşrəfbəyin Bakıya gəl-məsini xəbər verirdi. Demokratik Respublikanın yaranmasın-dan az sonra Bakıya gələn İbrahim Şakir, Arif Üryan və başqatürk şairləri də Azərbaycan xalqının milli vətənpərvərlik duy-ğuları və azadlıq uğrunda mübarizələrini ilhamla tərənnümedirdilər (101, s.14-15).

1920-ci il iyulun 19-da Türkiyə Böyük Millət Məclisi hö-kumətinin nümayəndə heyəti xarici işlər komissarı Bəkir Samibəy başda olmaqla Moskvaya səfər etdi. Səfərdə əsas məqsədiki ölkə arasında dostluq müqaviləsi imzalamaq üçün danışıqlaraparmaq idi. 1920-ci ilin iyul-avqustunda keçirilən danışıqlarnəticəsində avqustun 24-də sovet-türk müqaviləsinin layihəsirazılaşdırıldı. Rusiya – Türkiyə danışıqları qarşılıqlı razılığaəsasən Bakıda keçirilməli idi. G.Çiçerin Türkiyə hökumətinə1920-ci il 9 dekabrda nota verərək konfransda Azərbaycan vəErmənistan nümayəndələrinin də iştirak etməli olacaqlarını bil-dirdi. Bunu dörd dövlətin konfransı adlandırdı. 1920-ci il de-kabrın 19-da isə G.Çiçerin TBMM Xalq xarici işlər komissarı


46

vəzifəsini icra edən Əhməd Muxtara nota göndərərək xaricisiyasət rəhbərlərinin işdən ayrılmasının qətiyyən yolverilməzolduğunu deyərək danışıqların Bakıda deyil, Moskvadakeçirilməsini təklif edərək türk nümayəndə heyəti üçün Ermə-nistan və Novorossiysk üzərindən daimi əlaqə yaradılacağınıbildirdi. Rusiya diplomatiyası konfransa Azərbaycan və Ermə-nistanı qatmaqla həm onların xarici siyasətini öz əlində cəm-ləşdirmək və Türkiyəyə qarşı qoymaq, həm də gələcəkdəGüney Qafqazdakı niyyətlərini həyata keçirtmək üçün zəminyaratmağa çalışırdı.

Konfransda azərbaycanlı və erməni nümayəndələrinin iş-tirak etməsinə Türkiyə və Azərbaycan diplomatiyası necə (5, s.136) münasibət göstərdi? 1921-ci il fevralın 26-da B.Şahtax-tinski Moskvadan M.Hüseynova yazırdı: “Türklərlə Azərbay-can arasında müqavilə Bakıda məxsusi bağlanacaqdır. Türklərkonfransda Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin işti-rak etməsini istəmirlər. Bildirirlər ki, onlarla Azərbaycan ara-sında qətiyyən heç bir mübahisəli məsələ yoxdur. Azərbaycan-la müqavilə xüsusi bağlanacaqdır. Ermənistan nümayəndəsininiştirakına qarşı ona görə çıxırlar ki, onlar Aleksandropol müqa-viləsini qüvvədə hesab edirlər və ondan imtina etmək istəmir-lər. Rusiya isə bizimlə ayrıca müqavilə bağlanmasının əleyhi-nədir. O, əvvəlcə Azərbaycanın, sonra isə Ermənistanın nüma-yəndələrini konfransa salmaq istəyir. Mən şəxsən konfransdaAzərbaycanın iştirakının əleyhinəyəm. Çünki mən orada heç nəhaqqında qətiyyətli danışa bilmərəm. Xırda şeylərdə türklərinəleyhinə getmək bizə sərf etmir. Məhz mən onların üzərindətəsirə malikəm. Məni Anadoluda çoxlu kombinasiyalar gözlə-yirəm və Azərbaycana heç bir aidiyyatı olmayan məsələlərbarədə türklərə qarşı konfransda çıxış etsəm, bütün bunlarınhamısını itirə bilərəm. Rusiya türklərlə danışıqları dostluq vəqardaşlıq haqqında aparır, ittifaq haqqında aparmır”.

Rusiya ilə danışıqlar aparmaq üçün 1921-ci ilin fevralın-da Moskvaya gedərkən türklər Azərbaycan, Gürcüstan, sonra


47

isə Ermənistanla müqavilə bağlamaq istəklərinə çata bilmədi-lər. Türklər hətta Azərbaycanla 7 maddədən ibarət saziş layihə-sini də hazırlamışdılar. Layihəyə görə Şərqi azad etməkdə on-lar birləşməli və qüvvələrini imperializmə qarşı yönəltməli idi-lər; Türkiyə Antanta ilə müqavilə bağlayardısa, Azərbaycanaüsyançı dəstələri göndərməli idi. Emissarların maliyyələşdiril-məsini Azərbaycan öz üzərinə götürməli idi; Azərbaycan Şərq-də milli-azadlıq hərəkatını müdafiə edirdi; lakin əgər əhaliistəyərdisə, yalnız o vaxt sovet quruluşu yaradıla bilərdi; Türki-yənin razılığı olmadan Azərbaycan Antanta ilə sazişə girə bil-məzdi; Antanta tərəfindən hücum olardısa Türkiyə Azərbay-cana yardım göstərməli idi; Türkiyə (5, s. 137) Şərqdə inqilabihərəkat apardığı müddətdə Azərbaycan onu neft və neftməhsulları ilə təchiz etməli idi. Lakin Bakıdakı söhbətlərnəticəsiz qaldı.

Ankara hökuməti nümayəndə heyətinin tərkibinə TBMMAli Xalq təsərrüfatı komissarı, deputat Yusif Kamal bəy, dok-tor Rza Nur bəy və TBMM təhsil komissarı Əli Fuad Paşa da-xil idilər. Fevralın 26-da başlayan danışıqlar nəticəsində “Dost-luq və qardaşlıq haqqında” RSFSR – Türkiyə müqaviləsi 1921-ci il martın 16-da 16 maddədən və 2 əlavədən ibarət imzalandı.Onu Rusiya tərəfindən G.Çiçerin və Camal Qorxmazov imza-ladılar. RSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi 1921-ci il iyulun20-də, TBMM isə həmin ilin iyulun 31-də müqaviləni təsdiqetdi və retifikasiya sənədləri sentyabrın 22-də Karsda mübadiləedildi. Müqavilənin imzalanmasının böyük əhəmiyyəti var idi.Hər şeydən əvvəl, müqavilə iki ölkə arasında anlaşılmazlıqlarıaradan qaldırdı. İkincisi, müqavilə bolşevik Rusiyasını vəTürkiyə düşmənləri olan Antanta ölkələrinə qarşı sıx ittifaqdabirləşdirdi. Türkiyə işğal rejimini ləğv etməkdə, Rusiya isəyeni-bolşevik rejimini tanimamaq siyasətinə son qoymaqdamüttəfiqə çevrildilər. Üçüncüsü, müqavilə qismən də olsaAzərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorudu və Naxçıvanın ərazimənsubiyyəti məsələsinə aydınlıq gətirdi.


48

Baki ilə Ankara arasındakı diplomatik-siyasi münasibət-lərin ümumi vəziyyətini qarşılıqlı anlaşma, yardım, dostluq vəqardaşlıq səciyyələndirirdi. 1921-ci ildə Türkiyənin Bakıdakısəfiri Memduh Şövkət bəy idi. Onunla bolşevik hökuməti ara-sında qarşılıqlı anlaşma hökm sürürdü. 1921-ci ilin aprelindəMemduh Şövkət bəy Azərbaycan Xalq Xarici İşlər Komissar-lığına müraciət etdi. Müraciətdə iqtisadiyyat və neft sənayesisahəsində Türkiyəyə yardım edilməsi xaiş olunurdu. Azərbay-can XXİK bu müraciətə böyük ruh yüksəkliyi ilə müsbət cavabverdi. Tezliklə Türkiyəyə neft məhsulları göndərildi (5, s.138).

Azərbaycan tərəfi bütün türk təbəələrinin Vətənə mütə-şəkkil surətdə qayıtmaları üçün şərait yaratdı. Onlar ərzaq vəvaqonlarla təmin olundu.

Qarşılıqlı münasibətlərdə müzakirə edilən məsələlərdən biriTürkiyədə Azərbaycanın diplomatik nümayəndəliyininaçılması mısılısi idi. Türk diplomatiyası Ankarada Azərbayca-nın nümayəndəliyinin açılmasını xahiş etsə də bolşevik Bakısıməsələni uzatdı.

Azərbaycan XXİK Türkiyədə işləmək üçün əvvəllər XalqDaxili İşlər komissarının müavini işləmiş İ.Əbilovun namizəd-liyini Rusiya XXİK-ə təqdim etdi. G.Çiçerin 1921-ci il 26 maytarixində M.Nüseynova teleqram göndərərək “Əbilovun nami-zədliyinin Türkiyəyə təqdim edilməsini” bəyəndi. 1921-ci iliniyununda İ.Əbilov Ankara hökuməti yanında Azərbaycanın sə-lahiyyətli nümayəndəsi təyin olundu.

1921-ci ilin avqustunda Ankaradakı nümayəndəliyin tərkibibelə idi: səlahiyyətli nümayəndə, birinci katib, ikinci katib,işlər müdiri, təsərrüfat müdiri, mühasib, diplomatik kuryer,kargüzar, makinaçı, həkim və b. Nümayəndəliyin tərkibi 50-60nəfər olmalı idi. Lakin 1921-ci ilin 4 avqust tarixli məlumatagörə, nümayəndəlikdə 28, 1922-ci ilin payızında isə 54 nəfərəməkdaş işləyirdi. 1921-ci ilin sonunadək səlahiyyətli nüma-yəndəlik mehmanxanada yerləşirdi.


49

1921-ci il oktyabrın 22-də İ.Əbilov Mustafa Kamal Paşayaetimadnaməsini təqdim etdi. Noyabrın 15-də nümayəndəliyinbinası üstündə Azərbaycan sovet bayrağı qaldırıldı. Bumünasibətlə verilən ziyafətdə Mustafa Kamal Paşa iştirak etdi.

Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərində müzakirə edilənməsələlərdən biri aprel işğalından sonra mühacirət etməyəməcbur olan müsavatçı xadimlərin və təşkilatların fəaliyyətininqadağan olunması idi. Bolşevik Azərbaycanı mühacirətdə fəa-liyyət göstərənlərə təhlükə mənbəyi kimi baxırdı. Ona görə dəikitərəfli münasibətlərdə Azərbaycan tərəfi onların fəaliyyə-tinin qadağan edilməsi və ya Türkiyədən çıxarılmasını tələbedirdi (5, s.139).

Müsavatçı şəxslərin və təşkilatların fəaliyyətinin qadağanedilməsi məsələsini Azərbaycan bolşevik hökuməti qaldırdı;Moskvanın göstərişi ilə oturub-duran Azərbaycan bolşevik hö-kuməti öz hərəkətləri ilə nəinki respublikanın müstəqilliyini is-təmirdi, həmçinin onun uğrunda çalışmış şəxsləri ölkədən di-dərgin salırdı, onlara bolşevik rejimi üçün təhlükə kimi baxırdı;onların ləğvi məsələsini Azərbaycan – Türkiyə qarşılıqlı müna-sibətlərində ən yüksək səviyyəyə qaldırırdı; Türkiyə tərəfi isədüşmüş olduğu mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə bu tələblərin qar-şısında bəzi güzəştlərə getməyə məcbur olurdu; bolşevik terro-rundan və Türkiyədən çıxarılmaq təhlükəsindən özlərini qoru-maq üçün bir çox müsavatçılar Türkiyə vətən-daşlığını qəbuletdilər; lakin onlar işğala qarşı mübarizəni nəinki dayandır-madılar və hətta onu müxtəlif formalarla davam etdirdilər.

Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərində Kars konfransımühüm yer tutdu. Konfrans ərəfəsidə Rusiya diplomatiyası Gü-ney Qafqaz respublikalarını Türkiyə ilə vahid müqavilə bağla-mağa məcbur edirdi. Bolşevik hökuməti bu işi həmin respubli-kaların öz əli ilə həyata keçirtməyə çalışırdı. Konfrans 1921-ciil sentyabrın 26-dan oktyabrın 13-dək keçirildi. KonfransdaAzərbaycan hökumətini Behbud Şahtaxtinski; Ermənistan hö-kumətini Askanaz Mravyan, Poqos Makinisyan; Gürcüstan


50

hökumətini Şalva Eliva, Aleksandr Svanidze; Türkiyə höku-mətini Kazım Qarabəkir Paşa, deputat Vəli bəy, keçmiş ictimaiişlər naziri Muxtar bəy, Türkiyənin Azərbaycandakı səlahiy-yətli nümayəndəsi Mehmud Şövkət bəy; Rusiyanı isə vasitəçikimi Latviyadakı səlahiyyətli nümayəndə Yakov Qanetskitəmsil edirdilər. Konfransda açılış nitqi söyləyən Kazım Qara-bəkir Paşa hərarətli çıxış edərək ümumi işə uğurlar arzuladı.Qanetski də açılışda çıxış edərək Türkiyənin düşdüyü çətinvəziyyətdən çıxacağına ümid etdiyini bildirdi, Azərbaycan –Gürcüstan – Ermənistan dostluğundan və Türkiyə – Yunanıstanmünasibətlərindən söz açdı (5, s.140).

Açılış mərasimində Ermənistandan A.Mravyan üç GüneyQafqaz respublikası adından çıxış etdi. O, “qardaş türk xalqınınimperializmə və zorakılığa qarşı mübarizədə qalib gəlməsiniGüney Qafqaz xalqlarının arzulamalarının konfransda qeydedilməsini və möhkəmləndirilməsini” vacib saydı.

Mübahisə yaradan məsələlərdən biri müqavilənin vahid,yoxsa hər bir respublika ilə ayrı-ayrılıqda bağlanması barədəidi. Bu məsələdə Türkiyənin, Rusiyanın və Güney Qafqaz res-publikalarının mövqeləri toqquşurdu. Türk diplomatiyası hərbir respublika ilə ayrıca müqavilə bağlamağı təklif etdi. KazımQarabəkir Paşa türk diplomatiyasının mövqeyini belə dəlillərləəsaslandırdı: “Moskva sovet hökuməti Güney Qafqaz respubli-kalarını müstəqil tanıdığını bildirir. Ona görə də biz onların hərbiri ilə müstəqil dövlətlər kimi ayrıca müqavilə bağlamaq istə-yirik. Bu barədə bizə Kamal Paşa göstəriş vermişdir”. Türkdiplomatiyasının bu mövqeyi Rusiya diplomatiyası tərəfindənqəbul olunmadı. Rusiya üç respublika ilə birgə vahid müqaviləbağlamağı təklif etdi. Tərəflərin mövqeyinin toqquşması müba-hisələri qızışdırdı. Kazım Qarabəkir Paşa öz hökuməti ilə məs-ləhətləşmənin zəruri olduğunu bildirdi. Ankara ilə əlaqə saxla-dıqdan sonra konfrans iştirakçılarına hökumətinin mövqeyinibir daha bəyan etdi. “Müqavilə Güney Qafqaz respublikalarınınhər biri ilə ayrıca bağlanmalıdır”. O, bu mövqeyini 28 sentyabr


51

tarixli iclasda bir daha təkrar etdi. Mübahisələrə B.Şahtaxtin-skinin çıxışı son qoydu. Yalnız onun çıxışından sonra KazımQarabəkir Paşa geri çəkildi və Moskva müqaviləsi imzalan-dıqdan sonra Güney Qafqazda yaranmış yeni şəraitdən xəbərsizolduğunu bildirdi. 30 sentyabr tarixli iclasda ümumi müqavilə-nin imzalanması barədə razılıq əldə edildi. 1921-ci il oktyabrın13-də RSFSR-in iştirakı ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermə-nistan Türkiyə ilə 20 maddədən və 3 əlavədən ibarət Kars mü-qaviləsini imzaladılar (5, s. 141).

Müqavilənin birinci maddəsi ilə tərəflər bütün əvvəlkiqeyri-bərabərhüquqlu müqavilələri ləğv edirdilər. İkinci mad-dəyə görə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan zorla qəbuletdirilən müqavilələri rədd edirdilər və Türkiyə Millət Məcli-sinin qəbul etmədiyi sənədləri qəbul etmirdilər. Üç respublika1920-ci il 10 avqust tarixli Sevr müqaviləsini qeyri-bərabər-hüquqlu müqavilə kimi rədd edirdi. Üçüncü maddəyə görə üçrespublika Türkiyədəki işğal rejimini rədd edirdi və bunuxalqların hüquqları ilə bir araya sığmayan sayırdı. Dördüncümaddə ilə sərhəd məsələləri tənzimlənirdi. Beşinci maddəyəgörə üç Güney Qafqaz respublikası və Türkiyə NaxçıvanınAzərbaycan tərkibində saxlanılmasına razı olduqlarını bildirir-dilər. Altıncı maddə ilə Türkiyə Batumu Gürcüstana güzəştəgedirdi. Gürcüstan burada muxtariyyət yaratmalı idi. Yeddincimaddəyə görə kömrük yumşaldılırdı. Səkkizinci maddəyə görəTürkiyə və Gürcüstan yaylaq və qışlaqlardan birgə istifadəetməli idilər. Doqquzuncu maddəyə görə tərəflər Qara dənizinstatusunun hazırlanmasını vacib sayırdılar. Onuncu maddəyəgörə tərəflər öz ərazilərində digərlərinə qarşı yönəldilən qrupvə təşkilatların yerləşdirilməsinə icazə verməmək barədə öhdə-lik götürürdülər. On birinci maddə ailə hüququna və miras mə-sələlərinə həsr edilmişdi. Bu məsələlər xüsusi sazişlə həll edil-məli idi. On ikinci maddə ilə tərəflər ərazisində olan digər ölkəvətəndaşları üçün əlverişli şərait yaratmaq barədə öhdəlik gütü-rürdülər. Lakin bu hüqüq tərəflərin müttəfiqlərinin vətəndaşla-


52

rına aid edilmirdi. On üçüncü maddəyə görə 1918-ci ilədək Ru-siyanın, indi isə Türkiyənin hesab edilən ərazilərinin hər hansısakini istəyinə uyğun olaraq türk vətəndaşlığından çıxa, Tür-kiyəni azad şəkildə tərk edə, əmlakını və ya onun dəyərini özüilə götürə bilərdi. On dördüncü maddəyə görə tərəflər müqaviləimzalandığı gündən altı ay müddətində 1918 – 1920-ci illərmüharibəsi qaçqınlarına dair xüsusi saziş bağlamalı idi. Onbeşinci maddə ilə tərəflər Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlarzamanı cinayət törədən şəxsləri müqavilə imzalanan kimiamnistiyaya buraxırdılar. On altıncı maddəyə görə tərəflərmüqavilə imzalandıqdan sonra iki ay müddətində olan keçmişhərbi və mülki əsirləri azad etməli idilər. On yeddinci maddəyəgörə ölkələr arasında əlaqələrin daimiliyini təmin etmək üçüntərəflər dəmir yolu, teleqraf və başqa rabitə vasitələrini, insan-ların və malların maneəsiz hərəkətini saxlamalı və inkişaf etdir-məli idilər. On səkkizinci maddəyə görə tərəflər ticarət əlaqələ-rini qurmaq, iqtisadi, maliyyə və digər məsələləri tənzimləmək,dostluq münasibətlərini möhkəmləndirmək üçün müqavilə im-zaladıqdan dərhal sonra Tiflisdə müvafiq ölkələrin komossiya-sını yaratmalı idilər. On doqquzuncu maddəyə görə tərəflərmüqavilə imzalandıqdan sonraki üç ay müddətində konsul kon-vensiyasını bağlamalı idilər. İyirminci maddəyə görə müqaviləratifikasiya edilməli idi. Ratifikasiya sənədləri İrəvanda müba-dilə olunmalı idi. Müqavilənin 6, 14, 15, 16, 18 və 19-cu mad-dələri ratifikasiya edilməməli və dərhal qüvvəyə minməli idi.Müqavilə beş nüsxədən ibarət tərtib edilmişdi. Müqaviləninimzalanmasının tərəflər üçün böyük əhəmiyyəti var idi. Türkdiplomatiyası üçün: ona zorla qəbul etdirilən Sevr müqaviləsi-nə qarşı Rusiya ilə birlikdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermə-nistanın dəstəyini aldı; dünyaya və xüsusən Antanta ölkələrinəSevr müqaviləsinin iflasa uğrayacağını göstərdi; türklərin Ver-sal sülh sisteminin özlərinə aid olan maddələrini dağıtmalarıXX əsrin ən böyük hadisələrindən biri oldu; üç Güney Qafqazrespublikası, xüsusən Ermənistanla münasibətlərini tənzimlədi;


53

onlarla mehriban qonşuluq münasibətlərinin və işgüzar əlaqələ-rinin qurulması üçün hüquqi-siyasi zəmin hazırladı; özününGüney Qafqaz respublikaları ilə olan sərhədlərinin təhlükəsiz-liyini təmin etdi.

Konfransda vasitəçi rolunu oynayan rus diplomatiyasıüçün: öz siyasi məqsədlərinə çatmaqda rus diplomatiyası tanın-mayan bolşevik hökuməti üçün Türkiyədən yeni dəstək aldı;Güney Qafqaz respublikalarını vahid dövlətdə birləşdirməkdənötrü ciddi addımlar atdı; Türkiyə ilə sərhədlərində təhlükə-sizliyi təmin etdi; Güney Qafqazda öz təsirini və hökmranlığınımöhkəmləndirdi; üç respublikanı Türkiyəyə qarşı qoymaq üçüncəhdlər etdi (5, s. 142-143).

Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan diplomatiyası üçün:bu respublikaların Türkiyə ilə ərazi məsələləri həll edildi; Tür-kiyə ilə mehriban qonşuluq münasibətlərinin əsası qoyuldu;müqavilə imzalanması zahirən üç respublikanın müstəqil xaricisiyasət yeritməsi kimi təbliğ edilsə də əslində konfransda üçrespublikanın göstəriş verəni konfransda mühüm rol oynayanRusiya idi.

Türkiyə Böyük Millət Məclisi 1922-ci il martın 17-də 172səslə Kars müqaviləsini təsdiq etdi. 1922-ci il martın 3-dəAzərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin III sessiyasınıniclasında Kars müqaviləsi yekdilliklə təsdiq olundu. Martın 20-də Ermənistan, iyunun 14-də isə Gürcüstan Mərkəzi İcraiyyəKomitələri müqaviləni təsdiq etdilər. 1922-ci il sentyabrın 11-də İrəvanda təsdiq fərmanları mübadilə edildi və Kars müqa-viləsi həmin gündən qüvvəyə mindi. Kars müqaviləsi imza-landıqdan sonra, hələ təsdiq olunmasına qədər Güney Qafqaz –Türkiyə konfransı keçirildi. Kars müqaviləsinin maddələrinihəyata keçirmək məsələlərinə həsr edilmiş bu konfrans 1922-ciil fevralın 15-də Tiflisdə öz işinə başladı. Aprelin 15-dən iyu-lun 9-dək Rusiya və üç Güney Qafqaz respublikası ilə Türkiyəarasında aşağıdakı konvensiyalar imzalandı: Konsul konvensi-yası; konsul konvensiyasına əlavə; hüquqi yardım haqqında


54

konvensiya; poçt-teleqraf konvensiyası; dəmiryolu konven-si-yası (5, s. 144).

Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinin 1920 – 1922-ci illəriniəhatə edən sənəd və materialların araşdırılması sübut edir ki,müttəfiqliyin bu dövründə Sovet Azərbaycanı ilə Türkiyə ara-sında diplomatik münasibətlər qurulur. Dövlətlərimiz (ADR vəOsmanlı dövləti) arasında diplomatik münasibətlər 1918 –1920-ci illərdə də vardı. O vaxt bolşevik-daşnak hərbi birləş-mələrinin Azərbaycanda həyata keçirdikləri etnik təmizləməninqarşısını almış Osmanlı dövləti I Dünya müharibəsində məğlubolmuş tərəf kimi Antanta və onun müttəfiqi olmuş dövlətlərtərəfindən parçalandığı üçün bu dəfə özü köməyə möhtac qalır.Ölkənin parçalanaraq Antanta ilə onun müttəfiqi olan dövlət-lərin idarəsinə keçməsini qeyd-şərtsiz qəbul etmiş Osmanlısultanı və onun tərəfdarlarından fərqli olaraq Mustafa Kamalpaşanın hərbi-siyasi bacarığı sayəsində vahid lider ətrafındabirləşmiş vətənpərvər qüvvələr Antanta orduları ilə bütüncəbhələr boyu mübarizəyə qalxmış və bu mübarizədə dönüşyarada biləcək zəfərlər çalmışdılar. Bununla belə, maksimumsəfərbər edilmiş ölkədaxili hərbi-siyasi potensialın tükənmə-sinin qarşısını ala bilmək və mübarizəni qələbə ilə başa vurmaqüçün Mustafa Kamal paşa başda olmaqla vətənpərvər qüvvə-lərdən ibarət olan Türkiyə Böyük Millət Məclisi (TBMM) həmsiyasi, həm də hərbi yardıma ehtiyacı olduğunu gündəməçıxarır (19, s.14).

Beləliklə, 26 aprel 1920-ci ildə TBMM adından Sovet Ru-siyasına məktub göndərilir. Məktubda Sovet Rusiyasının anti-imperialist qüvvələrlə mübarizəsinin dəstəkləndiyi, Türkiyənində eyni cəbhədə olduğu bildirildikdən sonra, TBMM-nin anti-imperialist qüvvələrlə mübarizədə türk xalqının yeganə təm-silçisi olduğunun tanınması və onlara hərbi yardımın göstəril-məsi xahiş edilirdi. Sovet Rusiyası TBMM-nin bu müraciətinimüsbət qarşılayır və lazım olan yardımı da göstərir. TBMMRusiya və Azərbaycana öz səfirini göndərsə də, nə Rusiya, nə


55

də Azərbaycan Ankaraya səfirlərini göndərməyə hələ tələs-mirdilər. Yalnız Cənubi Qafqaz respublikalarının hamısındaSovet hakimiyyətinin qurulmasından və 16 mart 1921-ci ildəMoskvada Rusiya ilə Türkiyə arasında dostluq müqaviləsininimzalanmasından sonra Azərbaycanın Türkiyədə diplomatiknümayəndəliyinin açılmasına qərar verilir. Sovet Rusiyası iləAzərbaycan eyni siyasi və ideoloji cəbhəni təmsil etdiklərinəgörə, Azərbaycanın Türkiyəyə təyin olunacaq səfirinin kimliyibarədə Leninə məlumat verilir və bu vəzifəyə İbrahim Əbilovtəyin olunur. İbrahim Əbilov 15 oktyabr 1921-ci ildə etimadna-məsini TBMM-nin sədri və Ali baş komandan Mustafa Kamalpaşaya təqdim edir. Azərbaycanın diplomatik nümayəndəliyihəmin gündən başlayaraq İbrahim Əbilovun vəfat etdiyi 23fevral 1923-cü ilə qədər Türkiyədə fəaliyyət göstərir. İ.Əbilo-vun vəfatından sonra Azərbaycanın Türkiyəyə səfiri təyin olun-mur və bu funksiyanı Azərbaycanın da daxil olduğu SSRİ-nin,yəni mərkəzi hökumətin nümayəndəsi yerinə yetirməyə başla-yır (19, s. 15-16). Bununla belə, Atatürk dövründən sonra daRusiya (SSRİ) Türkiyə ilə münasibətlərində bu ölkəyə öz ira-dəsini sırımaq siyasətindən əl çəkməmişdir. Türkiyənin Rüsiyavə ümumiyyətlə, SSRİ ilə münasibətlərində soyuqluq, Türkiyə-nin Atatürkdən sonrakı rəhbərlərinin Avropa (kapitalist) döv-lətlərinə üz tutması ilə deyil, II Dünya müharibəsi illərində vəondan sonrakı dövrlərdə SSRİ-nin ideoloji sahədəki uğursuz-luğunun Türkiyəyə ərazi iddiası ilə əvəz etməsi ilə başlamışdır.Lakin Türkiyənin siyasi və diplomatik sahədəki çevikliyi, onugözləyən təhlükədən qurtara bilmişdir. Türkiyənin NATO üzvüolmasından sonra isə, Türkiyənin daxili işlərinə qarışmanın ənbariz göstəricisi, başqa ölkələrdə olduğu kimi, Türkiyədə dəsolçu (kommunust) hərəkat və partiyalara maddi yardım gös-tərmək və onları ölkədə rejimin dəyişdirilməsinə sövq etməkidi. Bu niyyətlər uğursuzluğa düçar oldu. Ən başlıcası ona görəki, dövlətini milli dəyərlər özərində quran, “ölkədə sülh,cahanda sülh” prinsipini isə daxili və xarici siyasətinin özülünə


56

yerləşdirən bir millət ona büsbütün yad olan dünyagörüşü rəddetdi (19, s. s.20-21).

Çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir tarixi şəraitin mövcudlu-ğuna baxmayaraq Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri heçbir vaxt qırılmamış, müharibə şəraitində belə mədəniyyət xa-dimlərinin qarşılıqlı əlaqələri davam etmişdir. AzərbaycandaAtatürk Mərkəzinin nəşr etdirdiyi sənədlər və materiallar top-lusuna daxil edilmiş 52 saylı mənbədə Azərbaycanın Türkiyə-dəki diplomatik nümayəndəliyinin təşkil etdiyi xeyriyyə təd-birinin proqramı bütün bu düdiklərimizi təsdiqləyən tarixi qay-naqlardır. Azərbaycan Respublikası Siyasi partiyalar və ictimaihərəkatlar Dövlət Arxivində mühafizə edilən bu sənəddə (fond276, siyahı 5, iş 1, vərəq 155) əksini tapan bir faktı təqdim et-məklə, ən ağır məqamlarda belə Azərbaycan – Türkiyə mədəniəlaqələrinin kəsilmədiyini təsdiq etməyə çalışaq:

“8 kanun-u əvvəl pəncşənbə günü axşam bəylərə, cüməgünü xanımlara.

Azərbaycan səfir-i möhtərəm İbrahim Əbilov həzrətlərininhimayələrində hasilati Himaye-i etfal cəmiyyəti mənfəətinəolmaq üzərə azərbaycanlı qardaşlarımız tərəfindən tərtib edilən“Azərbaycan Gecəsi Proqramı Küşad”.

Qazi Mustafa Kamal paşa həzrətlərinin Azərbaycanda bəs-tələnən xüsusi marşları.

Birinci pərdə:Bizim kirayənişin özünü öldürdü. “Bir pərdəlik məzhəkə”.Hacı Fərzəli – Riza Təhmasib bəy.Sevdimali – Əskər Topçubaşov bəy.Ağa Bəy – Mirzə Davud Rəsulzadə bəy.Kərbəlayi Bəndalı – Abdulmabud Zeynalov bəy.Rejissor: Riza Təhmasib bəy.(qısa məzmunu verilir...)

İkinci pərdə:“Aşıq Qərib” operasından ikinci pərdə.Aşəq Qərib – Nadir İbrahimov bəy.


57

Aşıq Vəli – İsmayıl İsmayılov bəy.Mahmud – Əsgər Topçubaşov bəy.Camaatdan biri – Mirzə Davud Rəsulzadə bəy.Dirijor – İsmayıl Zühdü bəy.(qısa məzmunu verilir...)

Üçüncü pərdə:Dursun Ali Ballı Badi – bir pərdəlik məzhəkə.Ağa Cavad – Nadir İbrahimov bəy.Dursun Ali – Riza Təhmasib bəy.Yapdım Ali – Kara bəy.Rejissor – Riza Təhmasib bəy.(qısa məzmunu verilir...)

Dördüncü pərdə:Konsert

1 – Tar, kamança, dəf, nağara ilə Azərbaycan şarkıları.(Nadir İbrahimov, Qəzənfər Nərimanov, İsmayıl İsmayılov,

Əsgər Topçubaşov bəylər tərəfindən).2 – Mənzum xitabə – Mirzə Davud Rəsulzadə bəy tərəfin-

dən.3 – Tar ilə yalnız mahur taksim – Nadir İbrahimov bəy

tərəfindən.4 – Azərbaycan rəqsi – İsmayıl İsmayılov bəy.5 – Meyxana (mesretli zaman) – Nadir İbrahimov bəy

tərəfindən (yunanlılar haqqında burada inşa edilmişdir).6 – Yalnız kamança ilə çahargah taksim – Nadir İbrahimov

bəy tərəfindən.7 – Mənzum xitabə – Şəkil və qiyafət-i məxsusəsi ilə Riza

Təhmasib bəy.8 – Azərbaycan teatr həyatından bir mənzərə – Nadir

ibrahimov bəy.9 – Tar, kamança, dəf, nağara ilə Azərbaycan şarkıları

(Nadir İbrahimov, Qəzənfər Nərimanov, İsmayıl İsmayılov,Əsgər Topçubaşov bəylər tərəfindən).


58

10 – “Əsli və Kərəm” operasındam bir parça – Nadir İbra-himov bəy tərəfindən” (19, s.184-187).

Tarixi bir sənəddən götürülmüş yığcam bir proqram par-çasının təqdimatı xalqlarımız arasındakı mədəni əlaqələrin hə-min dövrünü xarakterizə etmək üçün, düşünürük ən bariz nü-munədir.

Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasın-dakı mədəniyyət əlaqələrinin, heç şübhəsiz, tarixi prosesləri vəsiyasi-ideoloji amilləri nəzərə almadan araşdırılması tarixihəqiqətlərin saxtalaşdırılmasına yol açmış olar. Təbii ki, tari-xən eyni milli-mənəvi, dini köklərə bağlı olan xalqlarımız ara-sındakı mədəni əlaqələrin kökü çox-çox uzaqlara gedir. Bütünbu tarixi məqamlara toxunmaq çətin olsa da Azərbaycan – Tür-kiyə mədəni əlaqələrinin müasir mərhələsindən söhbət getdiyitəqdirdə sovet dövründəki vəziyyət hökmən nəzərdən keçiril-məlidir. Azərbaycanın ən yeni tarixinə dair mənbələrdən dəaydın olduğu kimi sovet dövründə beynəlxalq hüququn sub-yekti olmayan Azərbaycan beynəlxalq əlaqələrdə mərkəzihökumət vasitəsi ilə iştirak edirdi. SSRİ hökuməti Azərbay-canın xarici ölkələrlə birbaşa siyasi və ticarət-iqtisadi əlaqələ-rinə imkan vermirdi. Müharibədən sonrakı ilk onilliklərdəAzərbaycanın xarici ölkələrlə əsasən mədəni əlaqələr saxla-masına icazə verilirdi. Lakin bu əlaqələr Moskvanın ciddinəzarəti altında həyata keçirilirdi. Siyasi əlaqələr əsasən sosi-alist və inkişaf etməkdə olan ölkələrin kommunist və sosialistpartiyaları ilə saxlanılırdı (64, s. 87).

1946 – 1990-cı illərdə Azərbaycan Respublikası SSRİ tər-kibində beynəlxalq qarşılıqlı mədəni əlaqələrin iştirakçısı oldu.1946 – 1990-cı illərdə Sovet İttifaqını təşkil edən müttəfiq res-publikalardan biri kimi Azərbaycan Respublikasının beynəl-xalq mədəni əlaqələrinin həyata keçirilməsinin hüquqi-siyasiəsasını SSRİ-nin xarici ölkələrlə bu sahəyə aid bağladığı mü-qavilə, saziş və protokollar təşkil etdi. SSRİ 70 – 80-ci illərdəTürkiyə və bir sıra başqa dövlətlərlə mədəni əlaqələrə dair çox-


59

lu sənədlər imzaladı (5, s.461). Həmin sənədlərdə mədəniəlaqələrin formaları və həyata keçirilməsi prinsipləri müəyyənedildi. Mədəni əməkdaşlıq məsələləri 1946 – 1990-cı illərdəSovet İttifaqının xarici ölkələrlə münasibətlərində müzakirəobyektlərindən biri oldu. Beynəlxalq mədəni əlaqələr problemiçoxtərəfli əsasda, o cümlədən Avropada təhlükəsizlik və əmək-daşlıq məsələlərinə dair Helsinki (1975-ci il), Madrid (1983-cüil), Vyana (1989-cu il) və Paris (1990-cı il) müşavirələrininyekun sənədlərində öz əksini tapdı. Bu sənədlərdə dövlətlər-arası münasibətlərdə mədəni əlaqələrin yeni formaları müəyyənedildi və əhəmiyyəti göstərildi (64, s.88).

Tədqiqatçılar bu dövrdə beynəlxalq mədəni əlaqələrdəAzərbaycan Respublikasının iştiarkını aşağıdakı mərhələlərəayırırlar: 1946-cı ildən 50-ci illərin ortalarınadək; 50-ci illərinortalarından 70-ci illərədək; 70-ci illərdən 80-ci illərin ortala-rınadək; 80-ci illərin ortalarından 1991-ci ilədək. İlkin mərhə-lədə mədəni əlaqələr xeyli zəif idi və mərkəzi hökumətin inzi-bati-amirlik metodu Azərbaycanın fəaliyyətini demək olar ki,tamamilə məhdudlaşdırırdı. Müharibənin sonuna yaxın, 1944-cü ildə Azərbaycan SSR XXİK bərpa olundu və 1946-cı ildəisə o, Xarici İşlər Nazirliyinə çevrildi. Bununla belə, nazirlikmərkəzin təqsiri üzündən protokol idarəsi kimi qalırdı. Bumərhələdə Azərbaycanın mədəni əlaqələrini əsasən İranlaMədəni Əlaqələr Cəmiyyəti həyata keçirirdi. Dövrün siyasişəraiti mədəni əlaqələrə mənfi təsir göstərirdi (5, s.462).

50-ci ilin ortalarından başlayaraq mədəni əlaqələrin coğra-fiyası genişləndi və Avropa, Asiya və Amerikanın bir sıra ölkə-lərini əhatə etdi. Bu mərhələdə dünyada və ölkədə möhtəşəmdəyişikliklər baş verdi. Bu dəyişikliklər beynəlxalq mədəni əla-qələrin genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. 70-ci illər –80-ci illərin ortalarınadək olan mərhələ həm də keyfiyyət baxı-mından özündən əvvəlki mərhələlərdən köklü şəkildə fərqlə-nirdi. Bu mərhələdə mərkəzin bürokratik əngəllərinə baxmaya-raq Azərbaycan mədəniyyəti beynəlxalq aləmdə özünə yol aç-


60

dı. Azərbaycan dünyanın 120-dən çox ölkəsi ilə mədəni əlaqə-lər saxlayırdı. 1988-ci ildə xaricdə yaşayan həmvətənlərlə mə-dəni əlaqələr cəmiyyəti – “Vətən” cəmiyyətinin yaradılmasıAzərbaycan mədəniyyətinin xarici ölkələrdə təbliği və xalqımızhaqqında düzgün təsəvvür yaratmaq məqsədi daşıyırdı (64,s.89).

Həmin illərdə xarici ölkələrə respublikanın bədii və yara-dıcı kollektivləri, yaradıcı birliklərin məşhur üzvləri, yazıçılar,bəstəkarlar, rəssamlar və yaradıcı ziyalıların nümayəndələrigöndərildi. 1980 – 1990-cı illərdə bu yolla 2000-dən yuxarımədəniyyət xadimi, yaradıcı birliklərin nümayəndələri, 90-danyuxarı yaradıcı kollektiv, ifaçı qrupları, 1000-dən yuxarı musi-qiçi, xanəndə və aktyor xarici ölkələrdə oldu. Təkcə 1985-ciildə Azərbaycan incəsənətinin nümayəndələri Əfqanıstan, İraq,Monqolustan, ABŞ, İsveç və digər ölkələrdə oldular. Ümumiy-yətlə, Azərbaycan incəsənətinin nümayəndələri 1980 – 1990-cıillərdə 160-dan çox ölkədə, eyni dövrdə isə 130-dan çox xariciölkənin incəsənət nümayəndələri Azərbaycanda oldu. Həmindövrdə respublikanın incəsənət xadimləri xarici ölkələrin 800-dən yuxarı şəhərlərində oldular, təxminən 2000-dən yuxarıkonsert verdilər və 7500-ə qədər görüş keçirdilər.

1980 – 1990-cı illərdə 50-dən artıq SSRİ mədəniyyət gün-ləri Azərbaycan incəsənətinin iştirakı ilə keçirildi. Bu təd-birlərdə çoxlu insan Azərbaycan incəsənətinin nailiyyətləri ilətəmas quraraq Azərbaycan xalqının mənəvi dünyası ilə dahayaxından tanış oldu. Azərbaycan xarici ölkələr üçün mütəxəs-sislər də hazırlayırdı. 1986-cı ilin əvvəlində respublikada dün-yanın 70 ölkəsi üçün 29 ixtisas üzrə 3000-ə qədər xarici tələ-bəyə ali təhsil diplomu verildi. 1987-ci ilin əvvəlinə olan məlu-mata görə, respublikada 71 ölkədən 3022 gənc təhsil alırdı.

1980 – 1990-cı illərdə 1000-ə qədər Azərbaycan alimi xa-rici ölkələrdə elmi səfərdə oldular və 4000-ə yaxın öz xaricihəmkarlarını respublikamızda qəbul etdilər. Azərbaycan EA-nın alimləri hər il 51 ölkənin orta hesabla 570 elmi təşkilat və


61

mərkəzi ilə əlaqə saxlayır və müxtəlif elm sahələrini əhatə edən40 mövzu üzrə birgə tədqiqat işləri aparırdılar. Azərbaycanalimləri 200-ə yaxın böyük beynəlxalq elmi tədbir, konqres,simpozium və digər elmi xarakterli tədbirlərdə iştirak etdilər.Təkcə 1981 – 1985-ci illərdə Azərbaycan elminin müxtəlif isti-qamətlərinin nümayəndələri 60-dan yuxarı beynəlxalq konqres,konfrans, simpozium və müşavirələrin iştirakçısı oldular. Alim-lərimizin əsərləri 60-dan artıq xarici ölkədə 30 dildə çapdançıxdı. 20 Azərbaycan alimi müxtəlif beynəlxalq elmi təşki-latların üzvü seçildilər (5, s.464-465).

80-ci illərin ortalarından başlayaraq Azərbaycan xariciölkələrlə mədəni əlaqələrə dair birbaşa sazişlər bağladı. 1990-cıilin yanvarında Azərbaycanla Türkiyə Respublikası arasındamədəni və elmi əməkdaşlığa dair protokol imzalandı. Protokol-da iki respublika arasında mədəni əməkdaşlığı genişləndirmə-yin yolları və formaları müəyyənləşdirildi. Bu mərhələdə ölkə-də başlanmış olan yenidənqurma adlandırılan siyasət respubli-kaların hüquqlarının genişləndirilməsinə gətirib çıxartdı. Res-publikanın beynəlxalq mədəni əlaqələrini 30-a yaxın nazirlik,idarə, təşkilat, cəmiyyət və s. həyata keçirirdi. Bunların içəri-sində Respublika Xarici İşlər Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi,Xarici ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti xüsu-silə fəal idi.

Azərbaycanın beynəlxalq mədəni əlaqələrdə iştirakı əsasənaşağıdakı formalarda həyata keçirilirdi: ədəbi əlaqələr, kitabçapı, kitab mübadiləsi, kitab sərgi və yarmarkaları, yazıçı, şairvə jurnalistlərin əməkdaşlığı, musiqi, teatr, kino, televiziya, ra-dio sahəsində əməkdaşlıq, rəssamların sərgi və yarmarkalardaiştirakı, ictimaiyyətin əlaqələri, mədəniyyət günləri, qardaşlaş-mış şəhərlər, idman, turizm. Azərbaycan milli musiqisi, drama-turgiyası, opera və balet incəsənəti, kinosu, simfonik, vokal-instrumental ansamblları xaricdə məşhur idi. Əlbəttə, mədəniəlaqələrin bu formalarının hamısı eyni səviyyədə həyata keçi-rilmirdi. Mədəni əlaqələrin qurulmasında və həyata keçirilmə-


62

sində xeyli nöqsanlar mövcud idi. Bunların bir qismi mərkəzinmüvafiq təşkilatlarının üzərinə düşür. 1980 – 1990-cı illərdəAzərbaycan dünyanın 120 ölkəsində mövcud olan 860-dan çoxtəşkilatla mədəni əlaqələr saxlayırdı. Azərbaycanın başqa sahə-lərdə olduğu kimi mədəniyyət sahəsində də sosialist, inkişafetmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrlə beynəlxalq əlaqələrigeniş xarakter aldı. Azərbaycanın xarici ölkələrlə mədəni əla-qələri mənəvi həyatın müxtəlif sahələrini, o cümlədən təhsil,ədəbiyyat və incəsənət kimi sahələri əhatə etdi. Hər il Azər-baycan mədəniyyətinin yüzlərlə nümayəndəsi, onlarla bədiikollektivi, aktyor qrupları xaricə getdi, təxminən qeyd olunanqədər də xarici dövlətlərin mədəniyyət işçisi Azərbaycana gəldi(5, s.463; 64, s.89).

1980 – 1990-cı illərdə Azərbaycan böyük beynəlxalq elmitədbirlərin mərkəzinə çevrildi. Bu dövrdə Bakıda 90-dan yuxarıbeynəlxalq elmi konfrans, simpozium, konqres və digər elmixarakterli tədbirlər keçirildi. 1980 – 1990-cı illərdə AzərbaycanEA-nın fundamental elmi kitabxanası 53-ə qədər xarici ölkə-lərdə fəaliyyət göstərən 580-ə qədər elmi mərkəzlə əməkdaşlıqetdi. Bu illərdə kitabxana beynəlxalq kitab mübadiləsi yolu iləxarici ölkələrdən 110.000-dən artıq müxtəlif elmi ədəbiyyataldı, öz növbəsində isə 105.000 ədəd elmi ədəbiyyat yolladı.Təkcə 1981 – 1985-ci illərdə kitabxana 43.532 ədəd ədəbiyyatyolladı, 52.834 ədəd ədəbiyyat aldı. Həmin illərdə M.F.Axun-dov adına Dövlət kitabxanası xarici həmkarlarına 10.000-ə qə-dər ədəbiyyat yolladı, 11.000-dən yuxarı ədəbiyyat aldı. Azər-baycanın beynəlxalq ictimai-siyasi əlaqələri müxtəlif formalar-da, mümkün olan bütün istiqamətlərdə həyata keçirildi. Lakinbu əlaqələr konkret siyasi məqsədlərə tabe etdirilməsi və ciddinəzarət altında idi. Göstərilən əlaqələrin möhkəmlənməsinə yö-nəldilən ən vacib formalardan biri ikitərəfli qaydada müxtəlifixtisas və dünyagörüşlərə malik olan ictimai və siyasi xadim-lərin mübadiləsi oldu. Əgər 1960 – 1970-ci illərdə Azərbay-canda dünyanın orta hesabla 110 ölkəsindən ictimaiyyətin


63

müxtəlif sənət sahələrindən ibarət 600-dən yuxarı rəsminümayəndə heyəti səfərdə olmuşdursa, 1980 – 1990-cı illərdədünyanın orta hesabla 150-dən yuxarı ölkəsinin ictimaiyyətinin3000-ə yaxın nümayəndə heyəti Azərbaycanda oldu. Təkcə1980-ci ildə belə nümayəndə heyətlərinin sayı 250-dən çox idi.Respublikaya gələn xarici dövlətlərin ictimaiyyətinin nüma-yəndə heyətlərinin səfərləri əməli əhəmiyyət daşıyırdı. Onlarıngəlişi geniş ictimai-siyasi kompaniyaların keçirilməsi iləsəciyyələnirdi. Nümayəndə heyətlərinin üzvləri müxtəlif illərdərespublikamızda 100.000-dən çox iştirakçısı olan 30.000-dənyuxarı tədbirdə iştirak etdi, 20.000-dən çox görüşlər keçirdi vəşəxsi əlaqələr yaratdılar. Onlar Azərbaycanın 12.000-dən artıqmüəssisə və elm ocaqlarında, tarixi yerlərində oldular. Bu daonlara Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, mənəvi vəmədəni, elmi və texniki potensialı haqqında geniş məlumatlarəldə etməyə, respublika əhalisinin həyat tərzi ilə yaxından tanışolmağa imkan verdi (5, s. 465-466).

1980 – 1990-cı illərdə 50-dən artıq SSRİ mədəniyyət gün-ləri Azərbaycan incəsənətinin iştirakı ilə keçirildi. Bu tədbir-lərdə çoxlu insan Azərbaycan incəsənətinin nailiyyətləri ilə tə-mas quraraq Azərbaycan xalqının mənəvi dünyası ilə dahayaxından tanış oldu. Azərbaycanın beynəlxalq ictimai-siyasiəlaqələri müxtəlif formalarda, mümkün olan bütün istiqamət-lərdə həyata keçirildi. Lakin bu əlaqələr konkret siyasi məqsəd-lərə tabe etdirilərək ciddi nəzarət altında alınırdı.

1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul edilmiş Konstitusiya aktıilə Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi bərpa olun-du. Müstəqilliyin bərpası Azərbaycanın müasir beynəlxalq mü-nasibətlərdə iştirakı üçün əlverişli şərait yaratdı. Bu şəraitdənistifadə edən Azərbaycan Respublikası müasir dünya reallıqla-rını və xalqın milli mənafelərini nəzərə alıb fəal xarici siyasətyeritməyə başladı. Azərbaycan dövləti beynəlxalq aləmdə özxarici siyasəti vasitəsilə aşağıdakı məqsəd və vəzifələri real-laşdırmağa çalışırdı: 1. Müstəqilliyi saxlamaq və möhkəmlən-


64

dirmək; 2. Təhlükəsizliyi təmin etmək; 3. Daxili quruculuqüçün əlverişli beynəlxalq şərait yaratmaq; 4. Beynəlxalq əməkbölgüsündə iştirak etmək; 5. Beynəlxalq münasibətlər sistemi-nin formalaşmasında iştirak etmək; 6. Beynəlxalq münasibətlərsistemində rolunu artırmaq; 7. Ermənistan – Azərbaycan müna-qişəsinə diplomatik-siyasi vasitələrlə son qoymaq; 8. Xarici öl-kələrlə və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq. Azərbaycandövləti bu vəzifələri müasir beynəlxalq hüquq prinsipləri əsa-sında həyata keçirməyə başladı (5, s.467; 64, s.90).

Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərində Türkiyə xüsusiyer tuturdu. 90-cı ildən etibarən Azərbaycan – Türkiyə arasındaelmi-texniki və mədəni əməkdaşlıq məsələləri də diqqət mərkə-zində oldu. 1990-cı il yanvarın 10-da 1990 – 1992-ci illər üçünmədəni və elmi-texniki mübadilə barədə protokol, AzərbaycanRespublikası prezidentinin Türkiyəyə səfəri zamanı elmi-texniki və mədəni əlaqələrə dair iki ölkə arasında saziş imza-landı. Türkiyə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini 1991-ci ilnoyabrın 9-da tanıyan ilk dövlət oldu. Müstəqilliyin ilkillərində imzalanan bu sənədlər tezliklə reallaşmağa başladı.Bakı – İstanbul hava xətti açıldı; mühmanxanalar sahəsindəəməkdaşlıq quruldu; Türkiyənin televiziya proqramlarıAzərbaycanda göstərilməyə başlanıldı; respublikada “Zaman”və “Milliyyət” qəzetlərinin büroları açıldı. AzərbaycanRespublikasi ilə Türkiyə arasında elmi əməkdaşlıqda ElmlərAkademiyasının və Bakı Dövlət Universitetinin özünəməxsusrolu oldu. Azərbaycan Respublikasının təhsil və səhiyyənazirliklərinin Türkiyənin müvafiq nazirlikləri ilə əməkdaşlığı,tələbə, aspirant və müəllim mübadiləsi genişləndi. Azərbaycanvə Türkiyənin qadın təşkilatları arasında əlaqələr quruldu.Qarşılıqlı razılaşma əsasında Bakıda və İstanbuldaixtisaslaşdırılmış “Türk dünyası” və “Azərbaycan dünyası”kitab mağazaları açıldı. Artistlərin, müğənnilərin və folklorqruplarının mübadiləsi, xalça və rəssamların əsərləri sərgiləri,kino festivalları uğurla keçdi və turist əlaqələri genişləndi.


65

1992-ci ilin yanvar ayının 14-də Azərbaycan – Türkiyədiplomatik əlaqələri yaradılmışdır. Həmin vaxtdan TürkiyəninAzərbaycanda, 1992-ci ilin avqust ayından isə AzərbaycanınTürkiyədə diplomatik missiyası fəaliyyətə başlamışdır. Diplo-matik münasibətlərin yaradılması iki ölkə arasında qarşılıqlıəlaqələrin inkişafında geniş perspektivlər açdı. Artıq 1992-ciilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respub-likası Xarici İşlər Nazirlikləri arasında əməkdaşlıq haqqında vəiki dövlə arasında vizasız gediş-gəlişə dair məktub mübadiləsihaqqında sazişlər imzalandı. 1992-ci ilin martında Türkiyə pre-zidenti T.Özalın Azərbaycana səfəri oldu. 1992-ci ildə Türki-yənin baş naziri S.Dəmirəlin, xarici işlər naziri H.Çətinin vəTürkiyə Böyük Millət Məclisinin deputatlarının Azərbaycanasəfərləri iki ölkə arasındakı çoxsahəli münasibətlərin inkişafınatəkan verdi. Öz növbəsində 1992-ci ildə Azərbaycan Respubli-kasının prezidenti və parlamentinin sədri Türkiyə Respublika-sında səfərdə oldular.

Türkiyə prezidenti Turqut Özalın Azərbaycana 1992-ci il 1-3 may tarixli səfəri və səfər zamanı imzalanmış Birgə Bəyanatstrateji əməkdaşlığın təməl daşını qoydu. İki ölkə rəhbərləriarasında keçirilən görüşlər və Birgə Bəyanat qarşılıqlı əlaqələ-rin əsas prinsiplərini və inkişaf perspektivlərini müəyyən etdi.Hər iki dövlət qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq prinsiplərini əsastutaraq ardıcıl addımlar atmağa başladı. Türkiyə müstəqil döv-lət quruculuğu yoluna qədəm qoymuş Azərbaycan Respublika-sının səylərini dəstəkləyərək, hərtərəfli əlaqələrin inkişafınageniş yardım göstərirdi (62, s.565).

Türkiyənin 1992-ci ildən “Türkdilli dövlətlər birliyi” yarat-ması və keçən illərdə region ölkələrinə 1,5 milyard dollar vəsa-it ayırması da bölgə ölkələrinin praqmatik siyasəti nəticəsindəgözlənilən nəticəni vermədi. Lakin buna baxmayaraq, Türkiyəregionun kifayət qədər nüfuzlu, əhali arasinda rəğbət qazananölkəsinə çevrilə bildi. SSRİ-nin mövcud olduğu və bugünkütürk-müsəlman xalqlarının hələ milli müstəqillik əldə etmədiyi


66

dövrdə Qərb dövlətləri Türkiyənin Qafqazla, xüsusilə də Azər-baycanla bağlı siyasətini müəyyən qədər dəstəkləyir, təbii qə-bul edir və bunu Türkiyənin güclənməsi, türk-müsəlman birli-yinin real təhlükəsi kimi qiymətləndirmirdilər. Əslində, QərbinSSRİ-nin bu qəbildən olan əhali qrupuna təsir göstərmək,həmin xalqları Moskvadan narazı salmaq və onlarla hansısaşəkildə iş aparmaq üçün başqa imkanı da yox idi. Amma SSRİ-nin dağılması, müstəqil dövlətlərin yaranması ilə Qərb Tür-kiyənin bu dövlətlər və xalqlar arasında möhkəmlənməsinə,onları etnik-dini yaxınlıqdan istifadə edərək öz ətrafındabirləşdirməsinə və beləliklə də, Avropada öz mövqeyini dahada gücləndirməsinə heç bir vəchlə yol verə bilməzdi. Odur ki,Qərb dövlətləri Türkiyənin Qafqazda, Orta Asiyada “NATO-nun ümumi maraqlarını qorumaq” adı altında vaxtilə dəstək-lənən sərbəst və təkbaşına fəaliyyətini hazırda o qədər də qəbuletmir (62, s.560-562).

Azərbaycanın büynəlxalq aləmlə inteqrasiyasında, regionaltəhlükəsizliyin qorunmasında və ümumiyyətlə, ölkəmizin siya-si-iqtisadi və elmi-mədəni maraqlarının reallaşmasında Türkiyəilə hərtərəfli əməkdaşlığın genişlənməsinə xüsusi əhəmiyyətverən Heydər Əliyev 1993-cü ildə yenidən hakimiyyətə qayıt-dıqdan sonra bu istiqamətdəki kursun yüksələn xətt üzrə inki-şafını təmin etdi.

1993-cü ilin dekabrında respublika parlamentinin sədri Tür-kiyə Böyük Millət Məclisinin sədri H.Cindorukun dəvəti iləTürkiyəyə qısa müddətli rəsmi səfər etdi. Səfər zamanı ikitərəf-li münasibətlər, regionda sülh və təhlükəsizliyin qorunması mə-sələləri müzakirə olundu. Həmin ilin dekabrında Azərbaycannümayəndə heyəti Türkiyə Böyük Millət Məclisinin dəvəti iləTürkiyəyə səfər etdi. Səfər zamanı keçirilən çoxsaylı görüşlərikitərəfli əlaqələrin inkişafında müsbət rol oynadı. Siyasi mü-nasibətlər iki ölkə arasında ticarət-iqtisadi, elmi-texniki, mə-dəni və humanitar əlaqələrin inkişafına kömək etdi (5, s.487).


67

Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər ƏliyevinTürkiyəyə 1994-cü il fevralın 8-dən 11-dək davam edən ilkrəsmi səfəri ikitərəfli əlaqələrin inkişafına yeni təkan verdi.Ankarada aparılan danışıqlardan sonra fevralın 9-da Azərbay-can Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında əməkdaşlıqvə qarşılıqlı yardım haqqında protokol, elmi, texniki, mədənivə iqtisadi sahələrdə əməkdaşlıq haqqında saziş, dostluq vəhərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı barədə müqavilə, siyasi məs-ləhətləşmələr barədə saziş, investisiyaların qarşılıqlı təşviqi vəqorunması haqqında saziş və digər mühüm sənədlər imzalandı.

Dövlət rəhbərlərinin müntəzəm xarakter almış qarşılıqlısəfərləri iki ölkə arasındakı münasibətlərin daha da inkişafı iləmüşayiət olunurdu. 1995-ci il dekabrın 7-9-da Türkiyə prezi-denti Süleyman Dəmirəlin Azərbaycana rəsmi səfəri zamanıimzalanmış Birgə Bəyanat və iqtisadi əməkdaşlıq haqqındamemorandum dostluq münasibətlərini müəyyənləşdirən prin-siplərin və əlaqələrin inkişaf istiqamətlərinin sarsılmaz olduğu-nu bir daha təsdiq etdi.

İkitərəfli əlaqələrin möhkəmlənməsi və dostluq münasibət-lərinin inkişafı Azərbaycan – Türkiyə əməkdaşlığının əhatəçərçivəsini genişləndirdi. 1996-cı ildə iki ölkə arasında hərbi,texniki və elm sahələrində əməkdaşlığa dair bir sıra sənədlərimzalandı (62, s.566-567).

Beləliklə, Azərbaycan hökuməti Türkiyə ilə münasibətlərinnormal, sivil, qrşılıqlı faydalı iqtisadi-siyasi əməkdaşlıq və tə-rəfdaşlıq müstəvi üzərinə keçirmək üçün çox ciddi və məq-sədyönlü iş apararaq tezliklə müsbət nəticələrə nail oldu. Hərşeydən əvvəl, region dövlətlərini və beynəlxalq qurumları ikiölkə arasındakı münasibətlərin əvvəlki dövrdə olduğu kimi sirfetnik amillər əsasında deyil, iki müstəqil dövlətin beynəlxalqbirgəyaşayış normalarına söykənən qarşılıqlı mənafeyi üzə-rində qurulduğuna inandırmaq mümkün oldu. Bu da Azər-baycanın beynəlxalq münasibətlər sisteminə daha uğurlu inteq-rasiyası qarşısında əlverişli imkanlar açdı (62, s.232).


68

1995-ci ildə Türkiyənin baş naziri T.Çillər, xarici işlər na-ziri Ə.İnönü, Energetika naziri V.Atasoy, əmək və sosial təmi-nat naziri M.Kul Azərbaycana səfər etdilər. Türkiyə prezidentiS.Dəmirəlin səfəri zamanı o, Milli Məclisin iclasında çıxış etdi,qaçqınlarla, ictimaiyyətin nümayəndələri, iş adamları iləgörüşdü, birgə bəyanat, televiziya yayımları haqqında əmək-daşlıq müqaviləsi imzalandı, iki ölkə arasında avtomobil daşı-maları haqqında sazişin təsdiqi və qüvvəyə minməsi barədənotalar mübadiləsi edildi. 1996-cı il aprelin 14-də isə Türki-yənin baş naziri və Ana Vətən Partiyasının sədri M.YılmazAzərbaycanda səfərdə oldu. O, Azərbaycan prezidenti, baş na-ziri və parlamentin sədri ilə görüşdü. Bir il içərisində baş nazirsəviyyəsində edilən bu üçüncü səfər ikitərəfli münasibətlərinsəviyyəsinin göstəricisi ola bilərdi. Bütün beynəlxalq təşkilat-larda aparılan müzakirələrdə və danışıqlarda Türkiyənin Azər-baycanın haqq işini bundan sonra da həmişə müdafiə edəcəyininəzərə çatdıran M.Yılmaz bildirdi ki, Dağlıq Qarabağın müstə-qillik iddialarına qətiyyən yol verilməyəcəkdir. Baş nazirTürkiyə ilə Azərbaycan arasında bütün sahələrdə əlaqələrin da-ha da inkişaf etdirilməsinin vacibliyini qeyd etdi. Bir sırasahələrdə əməkdaşlığa dair mühüm sənədlər və birgə bəyanatimzalandı. Azərbaycanla Türkiyə arasında əməkdaşlıq haqqın-da sazişin qüvvəyə minməsi barədə notalar mübadiləsi edildi(5, s.490).

1996-cı ildə türk dövlət başçılarının IV Zirvə toplantısıkeçirilən zaman ikitərəfli qaydada Azərbaycan – Türkiyə mü-nasibətləri də müzakirə edildi. Həmin il oktyabrın 24-də Tür-kiyənin Azərbaycan Respublikasındakı yeni səfiri O.LağoğluAzərbaycan prezidenti H.Əliyevə öz etimadnaməsini təqdimetdi. 1997-ci il fevralın ortalarında Türkiyə Böyük MillətMəclisinin nümayəndə heyəti Azərbaycana səfər etdi. Səfərzamanı keçirilən görüşlərdə ikitərəfli siyasi münasibətlərin, ocümlədən parlament əlaqələrini inkişaf etdirməyin vacibliyigöstərildi. Martın 18-20-də isə TBMM sədri M.Qələmli Azər-


69

baycana səfər etdi. Səfər zamanı o, Azərbaycan prezidenti, Mil-li Məclisin sıdri ilə görüşdü, parlamentdə çıxış etdi və S.Dəmi-rəlin məktubunu Azərbaycan prezidenti H.Əliyevə çatdırdı.Müzakirələrdə türk dövlətlərinin parlamentlərarası məclisininyaradılması zəruriliyi göstərildi.

1997-ci il mayın əvvəlində Azərbaycan Respublikasınınprezidenti H.Əliyev Türkiyədə səfərdə oldu. Azərbaycan vəTürkiyə prezidentləri təkbətək görüşdülər. Türkiyə prezidentiiki ölkə arasında münasibətlərin inkişafından razı olduğunu bil-dirdi. Həmin gün iki ölkə arasında sənədlərin imzalanması mə-rasimi oldu. Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri iki ölkə ara-sında “Strateji əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi haqqında bəyan-namə”ni imzaladılar. Sonra Azərbaycan Respublikası hökumətiilə Türkiyə hökuməti arasında sənədlər imzalandı (5, s.492).

Azərbaycan və Türkiyə rəhbərliyinin siyasi iradələrinin or-taya qoyduğu fəaliyyətlər nəticəsində, Azərbaycan Respubli-kası beynəlxalq mədəni əməkdaşlıq təşkilatı olan TÜRKSOY-un yaradıcılarından biri oldu. 1993-cü il iyulun 12-də Azərbay-can, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Kıbrıs, Türkmənistan, Türkiyə vəÖzbəkistan respublikalarının mədəniyyət nazirləri 8 maddədənibarət “Türksoyun strukturu və fəaliyyət prinsipləri haqqındamüqavilə”ni imzaladılar. Təşkilatın məqsədi türk xalqları və öl-kələri arasında mədəni əlaqələri genişləndirmək, xalqların mə-dəniyyət və incəsənətini qorumaq, dirçəltmək və inkişaf etdir-mək idi.

Azərbaycan dövləti çoxtərəfli əsasda türk dövlət başçıla-rının zirvə görüşünün yaradılmasının iştirakçısı oldu. Azərbay-can, Türkiyə, Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıs-tan dövlət başçılarının birinci toplantısı 1992-ci il oktyabrın 30-31-də İstanbulda keçirildi. Görüş nəticəsində bəyannamə imza-landı. Türk dövlət başçılarının ikinci toplantısı 1994-cü ilin ok-tyabrında İstanbulda keçirildi. Azərbaycanı, prezident H.Əliyevbaşda olmaqla nümayəndə heyəti təmsil edirdi. Görüşün sonun-da İstanbul bəyannaməsi qəbul olundu. Bəyannamədə göstə-


70

rildi ki, ölkələr beynəlxalq birlik tərəfindən qəbil olunmuş nor-malara hörmət və əməl edirlər, BMT və ATƏT prinsiplərinəsadiqdirlər, xalqları arasında dil, tarix, mədəniyyət sahəsindəəlaqələri inkişaf etdirməyi zəruri sayırlar.

1995-ci ilin avqustunda Bişkekdə (Qırğızıstan) türk dövlətbaşçılarının üçüncü zirvə görüşü keçirildi. Zirvə görüşü türkdövlətləri arasında iqtisadi, elmi-texniki, mədəni, humanitarəməkdaşlığa kömək etdi. 1996-cı il oktyabrın 21-də Daşkənddətürk dövlət başçılarının IV zirvə görüşündə Azərbaycan prezi-denti H.Əliyev iştirak etdi. Görüş nəticəsində Daşkənd bəyan-naməsi imzalandı. 1998-ci il iyunun 9-10-da Qazaxıstanın As-tana şəhərində türk dövlət başçılarının beşinci zirvə görüşündəAzərbaycan prezidenti iştirak etdi. 2000-ci ilin aprelində türkdövlət başçılarının altıncı zirvə görüşünün Bakıda keçirilməsimühüm hadisə oldu. Zirvə görüşündə Azərbaycan Respublika-sının prezidenti H.Əliyev geniş nitq söylədi. Qardaş ölkələrarasında əməkdaşlıq məsələləri müzakirə edilərək Bakı bəyan-naməsi qəbul olundu.

5 yanvar 1994-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti Heydər Əliyev Türkiyə Cümhuriyyətinin universitetlərinətələbə qəbulu haqqında sərəncam imzaladı. Həmin ilin 7 fev-ralında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər ƏliyevTürkiyənin ali məktəblərində təhsil almağa yola düşən azərbay-canlı tələbələrin bir qrupu ilə görüşdü və nitqlə çıxış etdi. Azər-baycan ilə Türkiyə arasında iqtisadiyyat, səhiyyə, maliyyə, təh-sil, mədəniyyət və digər sahələrdə qarşılıqlı əməkdaşlıq haq-qındada 16 müqavilə imzalandı. Fevral ayının 10-da isə Azər-baycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev İstanbul aliməktəblərində təhsil alan azərbaycanlı gəncləri qəbul etdi (17,s.160).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevindəvəti ilə Türkiyə Respublikasının Prezidenti S.Dəmirəlin1995-ci il dekabr ayının 7-dən 9-dək Azərbaycan Respublika-sına rəsmi səfəri olmuşdur. Bu səfər Azərbaycan – Türkiyə mü-


71

nasibətlərinin inkişafına yeni bir ab-hava gətirmiş, yeni təkanvermişdir. Səfər zamanı ölkələrimiz arasında əməkdaşlığındaha da inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsi perspektivlərinəzərdən keçirilmişdir. S.Dəmirələ Azərbaycan EA-nın fəxriakademiki diplomu təqdim edilmişdir (55, s. 155). Tərəflər,ənənəvi dostluq və qardaşlıq münasibətlərini genişləndirməkəzmində olduqlarını bir daha təsdiq edərək, Türkiyə Radio-Televiziya Təşkilatının TRT-1 televiziya proqramının Azər-baycan Respublikasının bütün ərazisində yayılmasını təminetmək məqsədilə, iki ölkə arasında bu səfər zamanı imzalanansazişin hər iki ölkə və bu ölkələrin xalqları arasındakı anlaşmavə əlaqələrin möhkəmlənməsi yolunda daha faydalı olacağınıqeyd etmişlər. Azərbaycanda çalışan türk iş adamları tərəfindənQuba şəhərində inşası nəzərdə tutulan təhsil mərkəzinin özülü-nün qoyulması mərasimində iştirak etmək məqsədi ilə TürkiyəRespublikasının Dövlət Nazirləri N.K.Zeybek və A.Demircan4-9 oktyabr 1996-cı il tarixində Bakıda səfərdə oldular. Səfərzamanı qonaqlar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Hey-dər Əliyev tərəfindən qəbul olundular və digər rəsmi şəxslərləgörüşlər keçirdilər (55, s. 164-165).

Türkiyə Respublikasının Prezidenti S.Dəmirəlin dəvəti iləAzərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 5-8 may1997-ci il tarixlərində Türkiyə Respublikasına ikinci dəfə rəsmisəfər etdi. Səfər iki ölkə arasındakı münasibətləri daha yüksəksəviyyəyə qaldırdı və müxtəlif sahələri əhatə edən 9 sənədimzalandı (55, s. 183). Səfər zamanı Prezident Türkiyə QuruQoşunları Məktəbi ilə tanış olmuş, tələbələrlə və Azərbaycandiasporunun nümayəndələri ilə görüş keçirmişdir. TürkiyəninQuru Qoşunları Məktəbində oxuyan Azərbaycan övladlarınınnecə təhsil alması ilə tanış olmuşdur. Prezident Polis Akade-miyasında da olmuşdur. Görüş zamanı bunların hamısının müs-təqillik yolunda ilk addımlarını atan Azərbaycanın bu günü,gələcəyi üçün Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən respublikamızagöstərilən böyük yardım olduğunu vurğulamış, burada təhsil


72

alan azərbaycanlı tələbələrə yüksək ixtisas alıb Azərbaycanadönməyi və xalqımıza xidmət etməyi arzulamışdır. Göstərmiş-dir ki, bizim ordumuzun tələbatı bundan qat-qat artıqdır, bun-dan daha da çoxdur. Biz bundan sonra da Türkiyənin yüksəkhərbi məktəblərindən istifadə edəcəyik. Azərbaycanda milliordunun, polisin yaradılması, yüksək səviyyəli kadrların hazır-lanması üçün sizin yardımınızdan istifadə edəcəyik. Əminəmki, siz bizə bu yardımı göstərməkdən imtina etməyəcəksiniz.

Sonra üzünü təhsil alan Azərbaycan övladlarına tutaraqdemişdir: “Əziz balalarımız, siz burada təhsil alıb Azərbaycanadönəcəksiniz, Azərbaycanın ordusunda, polisində xidmət edə-cəksiniz. Əminəm ki, burada aldığınız təhsil gələcəkdə xidmətedəcəyininz yerlərdə sizə uğurlar gətirəcəkdir. Siz uğurla çalı-şacaqsınınz, xalqınıza, millətinizə və vətəniniz Azərbaycanaxidmət göstərəcəksiniz” (55, s. 188).

Türkiyənin “TRT”, “TQRT”, “Samanyolu”, “NTV” televi-ziya kanallarının rəhbərləri ilə görüşdə Azərbaycan televiziyasıilə Türkiyənin televiziya kanalları arasında əməkdaşlıqdan,onun hələ də istənilən səviyyədə qurulmamasından, ölkəmizdəTürkiyə televiziya kanallarına edildiyi kimi, Azərbaycan tele-viziyasının verilişlərinin də Türkiyənin televiziya kanallarıvasitəsilə Türkiyədə yayılmasının Türkiyə üçün də, Azərbay-can üçün də çox xeyirli olacağından danışdı. Türkiyə televiziyakanalları ilə Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya çatdırılmasınınvacibliyindən söhbət açdı. Heydər Əliyevin Türkiyəyə ikincirəsmi səfəri zamanı ölkələrimiz arasında strateji əməkdaşlığındərinləşdirilməsi barədə bəyannamə qəbul edilmişdir. Görüşünnəticəsi kimi bundan əlavə daha 8 sənəd imzalanmışdır. Ümu-miyyətlə, bu səfər də daxil olmaqla Azərbaycan ilə Türkiyəarasında 50-yə yaxın sənəd imzalanmışdır ki, onlar da iki ölkə,dövlət arasında olan əlaqələrin hüquqi-normativ əsaslarınıyaratmışdır (55, s. 195-202).

2000-ci ilin sentyabr ayında Bakıda Dünya Türk GənclərBirliyinin X qurultayı və Gənclik Günləri keçirilmişdir. Həmin


73

ayda Ankarada Azərbaycan kinosu gönləri keçirilmişdir. 2000-ci il ərzində bir neçə dəfə mədəniyyət və incəsənət xadimlə-rinin Türkiyə və Azərbaycana qarşılıqlı səfərləri olmuşdur (55,s. 240).

Azərbaycan Prezidenti 16 yanvar 2001-ci ildə prezidentsarayında TÜRKSOY təşkilatının toplantısında iştirak edəntürkdilli ölkələrin nümayəndələrini qəbul etdi. Fevral 27-də isəAnkara Univesiteti Elmi Şurası, beynəlxalq münasibətlərintəlatümlü və gərgin bir dönəmində, son dərəcə müdriklik tələbedən vəzifəsində türk dostu kimi hər zaman Türkiyəni dəstək-ləyən və hər vasitə ilə Türkiyənin beynəlxalq aləmdəki önəminiifadə edən, daim “Bir millət, iki dövlət” olaraq gördüyü Türki-yə və Azərbaycan arasındakı dostluğun inkişafı, iki ölkə arasın-dakı qardaşlığın strateji müttəfiqliyə çevrilməsi sahəsindəkixidmətlərinə, böyük dövlət adamı keyfiyyətinə və təcrübəsinəmalik olduğuna, Azərbaycanda və dünyanın ən qarışıq bölgələ-rindən biri olan Qafqazda sabitliyin bərqərar olması nəticəsindəölkəsinin və bölgənin Avropa ilə inteqrasiyası sahəsində əldəetdiyi uğurlara görə Heydər Əliyevə beynəlxalq münasibətlərsahəsində fəxri doktor adı verilməsi barədə 1742 saylı qərarıyekdilliklə qəbul etmişdir.

Həmin ilin 9 martında Azərbaycan Respublikasının prezi-denti Heydər Əliyev Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin yara-dılması ilə əlaqədar sərəncam vermişdir (17, s.160). Martın 13-də isə Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev TBMMüzvləri qarşısında geniş nitq söyləmişdir. O, nitqində bir dahademişdir ki, “Ötən illər bizim ölkələrimiz, xalqlarımız arasındadostluq və qardaşlıq əlaqələri artmaqda davam edir. Biz artıqTürkiyə-Azərbaycan strateji tərəfdaşlıq əlaqələri səviyyəsinəgəlib çatmışıq. Bu, dövlətlərarası əlaqələrdir. Ancaq xalqları-mız arasındakı əlaqələrin tarixi də çox böyükdür və onun qiy-məti də bundan artıqdır. Çünki biz eyni köklərə mənsub olanxalqlarıq. Eyni milli-mənəvi dəyərlərə, eyni dilə, eyni dinəmənsub olan xalqlarıq. Biz hamımız bir kökdən gəlirik. Ona


74

görə də bizim hamımızın fikri, zəkası bu köklərlə bağlıdır. BizAzərbaycanda xalqlarımızın mənsub olduqları bu kökləri,milli-mənəvi dəyərləri yüksək qiymətləndiririk və bu dəyərlərə,bu tarixə daim sadiq olduğumuzu mən bir daha bəyan edirəm”(17, s.166-167; 64, s. 87-92).


75

Siyasi-ideoloji faktorlar dövlətlərarasıəməkdaşlığın mühüm şərti kimi

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri tarixi sübut edir ki,hər iki dövlətin elm, təhsil və mədəniyyət sahəsindəki əmək-daşlığı daima siyasi amillərilin dinamik inkişafı ilə müşayiətolunmuşdur. Bu, özünü son bir əsrdə baş verən siyasi və mə-dəni hadisələr fonunda aşkar büruzə verməkdədir. Təbii ki, hərbir müstəqil dövlət özünəməxsus prinsip və xüsusiyyətlərləfərqlənən müxtəlif istiqamətli daxili və xarici siyasət yeridir.Dövlətin daxili siyasəti xalqın ümumi rəyi ilə yaradılmış vəqəbul olunmuş Konstitusiya əsasında onun tam bir varlıq kimiyaşamasına, fəaliyyətinə, ictimai-siyasi, iqtisadi və mənəvihəyatın bütün sahələrində təmsil etdiyi vətəndaşların maddi vəmənəvi tələbatının fasiləsiz təmin edilməsinə yönəldilir. Xaricisiyasət isə bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi, habelə öz ərazi-sində qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətinin kənarmüdaxilə olmadan həyata keçirilməsi məqsədilə təhlükəsiz vəəlverişli beynəlxalq şəraitin təmin edilməsinə, ayrı-ayrı döv-lətlərlə qarşılıqlı-faydalı əməkdaşlığa, iqtisadi, siyasi, sosial vəmədəni həyatın bütün sahələrində əldə edilmiş beynəlxalq təc-rübələrin mənimsənilməsinə; qarşıya çıxan problemlərin ara-dan qaldırılması yönündə dövlətlərin səylərinin birləşdiril-məsinə və s. xidmət edir. Fikrimizi başqa sözlə ifadə etsək, öl-kə daxilində gedən proseslərdən və qarşıya qoyulan vəzifələr-dən irəli gələn siyasi xətt dövlətin beynəlxalq münasibətlər sis-temində mövqeyini və xarici siyasətinin istiqamətlərini, xarak-terini, prinsiplərini müəyyənləşdirir və şərtləndirir. Bu mənadaxarici siyasəti dövlətin daxili inkişafının əsas vəzifələrindənirəli gələn, ölkənin milli mənafeləri ilə xarici aləmin maraqlarıarasında sivil birgəyaşayış qaydaları və normaları əsasındauyğunlaşdırılmış, uzlaşdırılmış münasibətlər sistemi yaratmağaxidmət edən məqsədyönlü fəaliyyət növü kimi xarakterizəetmək olar.


76

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətininkonseptual əsasları, məqsədi, prinsipləri və əsas xüsusiyyətləriAzərbaycanın 1995-ci il noyabrın 12-də qəbul edilmiş Konsti-tusiyasında və prezident Heydər Əliyevin çıxışlarında öz əksinitapmışdır (62, s. 219-220).

Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğu vəzifələri – müs-təqilliyin möhkəmləndirilməsi, təhlükəsizliyin, ərazi bütövlü-yünün və iqtisadi maraqların təmin olunması və s. özünəməx-sus xüsusiyyətlərlə, vəzifə və taktiki gedişlərlə fərqlənən müx-təlif istiqamətli xarici siyasət yeridilməsini tələb edirdi. Ölkə-nin müstəqilliyinin dönməzliyinə nail olmaq, onu tədricənənənəvi siyasi təsir dairəsindən çıxarmaq, tarixən formalaşmışxarici iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrdən müstəqillik məna-feləri üçün səmərəli istifadə etmək, Şərqlə Qərb arasındakımünasibətlər sistemində Azərbaycanın özünəməxsus yer tut-masını təmin etmək üçün region dövlətlərinin köklü mənafe-lərinə və maraqlarına toxunmamaq şərtilə çoxşaxəli və taraz-laşdırılmış siyasət həyata keçirildi (62, s. 229).

Azərbaycan hökuməti Türkiyə ilə münasibətlərin normal,sivil, qrşılıqlı faydalı iqtisadi-siyasi əməkdaşlıq və tərəfdaşlıqmüstəvi üzərinə keçirmək üçün çox ciddi və məqsədyönlü işapararaq tezliklə müsbət nəticələrə nail oldu. Hər şeydən əvvəl,region dövlətlərini və beynəlxalq qurumları iki ölkə arasındakımünasibətlərin əvvəlki dövrdə olduğu kimi sirf etnik amillərəsasında deyil, iki müstəqil dövlətin beynəlxalq birgəyaşayışnormalarına söykənən qarşılıqlı mənafeyi üzərində quruldu-ğuna inandırmaq mümkün oldu. Bu da Azərbaycanın beynəl-xalq münasibətlər sisteminə daha uğurlu inteqrasiyası qarşısın-da əlverişli imkanlar açdı (62, s. 232). Ümumilikdə isə, Azər-baycan – Türkiyə arasında elm, təhsil və mədəniyyət sahəsin-dəki əməkdaşlığın siyasi tərəfdaşlıq istəkləri səviyyəsində həl-linə dair tarixdən bir çox faktlar ortaya qoymaq mümkündür.Məsələn, hələ 1918-ci il sentyabrın 6-da Sultan VI Mehmetinİstanbulda Azərbaycan nümayəndələri, oktyabr ayında isə


77

Azərbaycanın İstanbuldakı fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsiƏ.M.Topçubaşovla görüşü zamanı tərəflər Osmanlı və Azər-baycan türkləri arasında qardaşlıq münasibətlərinin mövcudolduğunu bildirdilər. Sultan VI Mehmet Ə.M.Topçubaşovaxitabən qeyd etdi: “Əmin ola bilərsiniz ki, Osmanlı türkləri heçvaxt sizdən köməyini əsirgəməyəcəkdir” (62, s. 66).

Tədqiqatçıların qənaətinə görə Azərbaycan – Türkiyə tari-xinin ən az bilinən qismi; Azərbaycan SSR dövrüdür. Betül As-lan “Türkiye – Azerbaycan əlaqələri ve İbrahim Ebilov (1920-1923)” əsərində yazır: “Halbuki, 1920-1922-ci illər arasındaTBMM ilə Azərbaycan hökuməti arasında həm diplomatik,həm siyasi və həm də iqtisadi əlaqələr vardı. 1920-ci ilin so-nunda TBMM Hökuməti Azərbaycanda təmsilçilik açmış, bir ilsonra da Azərbaycanın təmsilçiliyi Ankarada açılmışdır. Azər-baycan bundan başqa Kars, Trabzon və Samsunda olmaqla,Türkiyədə üç konsulluq yaratmışdır. Bu dövr müddətindəAzərbaycan, Türkiyə Milli Azadlıq Hərəkətinə də imkandaxilində maddi və mənəvi yardımlar etməyə çalışmışdır”(132, s. 15).

“Atatürk və Nərimanov” (82) əsərində Azərbaycan – Tür-kiyə mədəni əlaqələrinə də toxunan professor Şamil Qurbanovyazır ki, Mustafa Kamal Paşa özü N.Nərimanova məktubyazmış və borc pul verməsini xahiş etmişdir. Türkiyənin səfiriMəmduh Şövkət bəy 1921-ci il martın 17-də həmin məktubuNərimanova çatdırdı. Nərimanov dərhal 500 kiloluq qızılgöndərdi. Bunun 200 kilosu büdcə üçün saxlanır, qalanı isəayrı xərclərə sərf olunur. Daha sonra Rusiyadan 10 milyon qızılyenə göndərildi. Türkiyənin vəziyyəti bir qədər yüngülləşir.N.Nərimanov Mustafa Kamal Paşaya yazırdı: “Paşam qardaşqardaşa borc verməz, əl tutar” (82, s.43).

Bununla belə, Azərbaycanın türk dövlətləri ilə münasibətlə-rinin birinci mərhələsində əlaqələri Türkiyə ilə Moskva tərəfin-dən tənzimlənən əlaqələr çərçivəsindən kənara çıxmamış, yal-


78

nız iqtisadi, mədəni və humanitar xarakter daşımışdır (103,s.21).

Müstəqilliyimizin yenidən bərpasından sonra isə bu müna-sibətlərdə daha six yaxınlaşma müşahidə olunmağa başladı.Şübhəsiz ki, bu sahədə istənilən nəticələr əldə edilməsi birdən-birə mümkün olmadı və tərəflər bir çox problemlərlə qarşılaş-dılar. Belə ki, Türkiyənin 1992-ci ildən “Türkdilli dövlətlər bir-liyi” yaratması və ötən illərdə region ölkələrinə 1,5 milyarddollar vəsait ayırması da bölgə ölkələrinin praqmatik siyasətinəticəsində gözlənilən nəticəni vermədi. Lakin buna baxma-yaraq, Türkiyə regionun kifayət qədər nüfuzlu, əhali arasindarəğbət qazanan ölkəsinə çevrilə bildi. Xüsusən, bu gün Azər-baycan və Gürcüstanda bu ölkənin müvqeyi həddən artıq möh-kəmdir (62, s. 560-561). Türkiyənin Qafqaz siyasətinə həmstrateji maraqlar (NATO blokunun ümumi strateji maraqları),həm türkiyənin öz milli mənafeləri, həm etnik (Qafqazdayaşayan türkdilli xalqların dəstəyini qazanmaq, onlara lazımihimayə göstərmək), həm də dini amillər (Qafqazın müsəlmanəhalisinin İranın təsirinə düşməsinin qarşısını almaq) özünü da-im qabarıq şəkildə büruzə vermişdir. Hətta, bəzən Türkiyə özü-nün strateji və milli maraqlarını təhlükə altına qoyaraq, açıq-açığına etnik-dini təəssübkeşlik nümayiş etdimiş (Qərb dövlət-ləri buna görə Türkiyəni qınamış və belə dövlətə güvənməyinqeyri-mümkün olduğuna eyham vurmuşlar) və nəticədə özmüttəfiqləri ilə münasibətlərinə sərinlik gətirmişdir.

SSRİ-nin mövcud olduğu və bugünkü türk-müsəlman xalq-larının hələ milli müstəqillik əldə etmədiyi dövrdə Qərb dövlət-ləri Türkiyənin belə hərəkətlərini müəyyən qədər dəstəkləyir,təbii qəbul edir və bunu Türkiyənin güclənməsi, türk-müsəl-man birliyinin real təhlükəsi kimi qiymətləndirmirdilər. Əs-lində, Qərbin SSRİ-nin bu qəbildən olan əhali qrupuna təsirgöstərmək, həmin xalqları Moskvadan narazı salmaq və onlarlahansısa şəkildə iş aparmaq üçün başqa imkanı da yox idi.Amma SSRİ-nin dağılması, müstəqil dövlətlərin yaranması ilə


79

Qərb Türkiyənin bu dövlətlər və xalqlar arasında möhkəmlən-məsinə, onları etnik-dini yaxınlıqdan istifadə edərək öz ətra-fında birləşdirməsinə və beləliklə də, Avropada öz mövqeyinidaha da gücləndirməsinə heç bir vəchlə yol verə bilməzdi.Odur ki, Qərb dövlətləri Türkiyənin Qafqazda, Orta Asiyada“NATO-nun ümumi maraqlarını qorumaq” adı altında vaxtilədəstəklənən sərbəst və təkbaşına fəaliyyətini hazırda o qədər dəqəbul etmirlər (62, s. 562).

Azərbaycan Türkiyə üçün Qafqazda olduğu kimi, həm dəOrta Aasiya və Xəzər bölgəsində digər dövlətlərlə, xüsusəntürk dövlətləri, İslam dininə mənsub xalqlarla əlaqə üçünmühüm vasitə rolunu oynaya bilər. Azərbaycan 1991-ci ildə özmüstəqilliyini bərpa edəndən sonra, 1991-ci il noyabrın 9-daonu tanıyan ilk dövlət məhz Türkiyə oldu.

1989-cu il sentyabr ayının 23-də Azərbaycan RespublikasıAli Sovetinin növbədənkənar sessiyası “Azərbaycan SSR-insuverenliyi haqqında” Konstitusiya aktını qəbul etdi və bundansonra dünya dövlətləri ilə birbaşa əlaqələr yaradılmasına baş-landı. Bu dövlətlər sırasında ön yerlərdən biri isə, şübhəsiz ki,Türkiyəyə məxsus idi. 1990-ci ilin yanvar ayında AzərbaycanRespublikasının hökumət nümayəndə heyəti Türkiyəyə səfəretdi. Azərbaycan 1991-ci ildə öz müstəqilliyini bərpa edəndənsonra, 1991-ci il noyabrın 9-da onu tanıyan ilk dövlət məhzTürkiyə oldu.

1991-ci ilin matr ayında isə Türkiyə Prezidenti Turqut ÖzalSSRİ-yə rəsmi səfər çərçivəsində Azərbaycanda oldu. Bundanbaşqa, həmin görüşlərarası vaxtında müxtəlif rəsmi səviy-yələrdə bir sira qarşılıqlı səfərlər olmuşdu. Həmin görüşlərdəAzərbaycanla Türkiyə arasında əməkdaşlıq haqqında 20-dəkprotokol imzalanmış və bu sənədlər ilk dövrlərdə dövlətlərimizarasında qarşılıqlı əlaqələrin qurulması üçün hüquqi-normativbaza olmuşdur. Türkiyə rəsmi və işgüzar dairələrində Azər-baycana münasibətdə həmişə xüsusi yanaşma mövcud olmuş,dövlət və hökumət, həmçinin digər müxtəlif səviyyəli görüş-


80

lərdə bu münasibət dəfələrlə vurğulanmışdır. Bu baxımdan,1997-ci ilin may ayında Azərbaycan – Türkiyə dövlət başçı-larının görüşündə Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəlin de-diyi sözləri qeyd etmək yerinə düşərdi: “Azərbaycanın müstə-qilliyini biz öz müstəqilliyimiz qədər qiymətləndirir, onunsəylərinə mümkün olan bütün köməyi göstərməyi özümüzəborc bilir və bundan şərəf duyuruq” (103, s. 22-27).

Bir sıra tarixçilər, siyasətçilər, politoloqlar AzərbaycanınTürkiyə üçün müsəlman-türk dünyasının “giriş qapısı”,Türkiyənin öz növbəsində Azərbaycan üçün Avropa “qapıları-nın açarı” olduğu haqda fikirlər də irəli sürürlər. Müəyyən za-man kəsiyində bu fikirlərlə bəlkə də razılaşmaq olardı. Lakinhazırki dövrdə vəziyyət bir qədər dəyişmişdir. Belə ki, həttabəzi Avropa tədqiqatçıları da bu fikrin yanlış və müəyyənməqamlarda Azərbaycanın Avropaya inteqrasiyasını bir qədərdə ləngidən, əngəlləyən bir fikir olduğunu bildirirlər. Onlarlarazılaşırıq və belə hesab edirik ki, Azərbaycan – Avropa əlaqə-ləri vasitəçilərsiz, birbaşa qurularsa daha uğurlu olar. Və hətta,yeri gəldikcə Azərbaycan dövləti Türkiyənin Avropaya inteqra-siyasında ona yardımçı ola bilər. Bunu Avropa Birliyi – Azər-baycan, Avropa Birliyi – Türkiyə münasibətləri bir daha təsdiqedir. Azərbaycanın Türkiyə üçün müsəlman-türk dünyası üçün“giriş qapısı” ola biləcəyi fikrinə gəlincə isə, qeyd etmək istər-dik ki, Azərbaycanın Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri ilə əla-qələrini nəzərdən keçirərkən aydın olur ki, bu dövlətlərin Azər-baycanla əlaqələri özü hələ istənilən səviyyədə qurulmayıb.Türkiyə ilə əlaqələr isə birbaşa qurulur və bu əlaqələrin səviy-yəsi də bir o qədər qənaətbəxş hesab oluna bilməz. Dövlətlə-rimiz daha çox beynəlxalq və regional iqtisadi layihələrinhazırlanıb həyata keçirilməsində bərabər tərəflər kimi iştirakedirlər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan və Tür-kiyənin əlverişli geosiyasi və geostrateji mövqeləri ölkələrimiziyalnız bir-biri üçün deyil, ümumən dünya üçün mühümməkana çevirmişdir. Bu isə öz növbəsində, qloballaşma, inteq-


81

rasiya proseslərinin xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi müasir dövr-də dövlətlərimizə öz gələcəklərini tarixi həqiqətlər və ümumimədəni dəyərlər üzərində qurmaları üçün əlverişli zəmin yarat-mışdır. Azərbaycan – Türkiyə əməkdaşlığı və tərəfdaşlığı məhzgöstərilən amillərin təsiri altında qısa, lakin zəngin tarixi inki-şaf yolu keçərək bu gün artıq strateji müttəfiqlik müstəvisinəkeçmişdir (103, s. 28-29).

Türkiyənin Azərbaycanın müstəqilliyini tanımasından dər-hal sonra, ABŞ dövləti Türkiyəyə bir qədər tələsməməyi məs-ləhət gördü, belə ki, dünyanın digər fövqəl dövləti olan Sovetİttifaqının mövcudluğu şəraitində Türkiyənin tələskənliyi dün-yada gərginliyin artması ilə nəticələnə bilərdi. Buna cavabolaraq 1991-ci il noyabr ayının 11-də Türkiyə RespublikasınınXarici İşlər naziri Səfa Gəray bəyanatla çıxış etdi və bildirdi ki,Sovet İttifaqının əsaslı dəyişikliklər yoluna qədəm qoymasıbütün dünyada olduğu kimi, Türkiyə – Sovet münasibətlərinədə müsbət təsir göstərmişdir. Türkiyə öz qonşusu ilə dostluğavə səmərəli əməkdaşlığa həmişə böyük əhəmiyyət vermişdir vəindi də onunla münasibətləri qarşılıqlı hörmət əsasında qurur.Hazırda Türkiyə Respublikası yeni türk dövlətlərinin müstəqil-liklərini tanımaq məsələsini özünün SSRİ-yə münasibətdəümumi siyasəti çərçivəsində müzakirə edir. Azərbaycanın istiq-laliyyətini tanımaq haqqında Türkiyə hökumətinin qərarı isətürk xalqının iradəsini ifadə edir (12 noyabr 1991). Elə həmingün Türkiyə respublikasının Bakıdakı Baş konsulu Altan Kara-manoğlu Azərbaycan Respublikasının istiqlaliyyətinin tanın-ması haqqında Türkiyə Xarici İşlər Naziri Səfa Gərayın bəya-natını Türkiyə Rüesublikası hökuməti adından AzərbaycanRespublikasının Prezidentinə təqdim etdi (103, s. 30-31).

1991-ci ilin dekabrında Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyirəsmən məlumatlandırılmışdı ki, Türkiyə Respublikasının hö-kuməti ilə Türkiyə Respublikasının Bakı şəhərindəki Baş kon-sulluğunu Azərbaycanda Türkiyə Respublikasının səfirliyinəçevirməyi qərara almışdır. 1991-ci ilin dekabrında Türkiyənin


82

Baş naziri Süleyman Dəmirəl ölkənin parlamentində çıxışındabildirmişdi ki, Sovet İttifaqının dağılması və Avropadakı dəyi-şikliklər şəraitində türk və müsəlman sovet respublikaları iləəməkdaşlıq zəruridir. Belə ki, “1992-ci il ərəfəsində Türkiyəninqarşısında əsasən Mərkəzi Asiya və Qafqaz istiqamətindəgeniş, öz əhəmiyyətinə görə böyük perspektivlər açılır. Türkiyəüçün faydalı olardı ki, dövlətimiz, hökumətimiz, parlamentimizvə işgüzar dairələrimiz həmin respublikalara xüsusi fikirversinlər, onlarla yaranan mehriban münasibətlərin bünövrəsinitəşkil edən əsas dəyərləri nəzərə alsınlar və çalışsınlar ki, gələ-cəkdə bizim barəmizdə belə sözlər deyilməsin: “Bu böyükqardaşımız da bizi məyus etdi”. Ümimiyyətlə, türk sovet res-publikaları ilə əlaqədar problem ölkənin ali qanunvericilikorqanı olan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin iclaslarında mü-təmadi müzakirə olunurdu. Müzakirələrdə ölkədə “xarici türk-lərin” işləri üzrə xüsusi nazirlik yaradılmasının, latın əlifbasınakeçməkdə türk xalqlarına yardım göstərilməsinin zəruriliyibildirilirdi (20 dekabr 1991)” (103, s. 32-33). 1992-ci il yanvarayının 14-də yenə ilk olaraq Türkiyə Azərbaycanla diplomatikmünasibərlərin bərpa edilməsi, Bakıda və Ankarada səfirliklərsəviyyəsində diplomatik nümayəndəliklər yaradılması haqqın-da protokol imzaladı.

Özünün gələcək inkişaf modelini yaradan, Qafqazın, Asiya-nın və Avropa sivilizasiyalarının ənənələrini özündə birləşdirənorijinal mədəniyyətini qoruyub saxlayan, Şərq ilə Qərbin, Şi-mal ilə Cənubun qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan dövləti bumodeli tarixi təcrübə və rüspublikanın geosiyasi vəziyyəti baxı-mından müəyyən edir, dünya inkişafının indiki qanunauyğun-luqlarını nəzərə almaqla, XX əsrin axırlarınadək bəşərsivilizasiyasının hazırladığı fundamental prinsiplərə sadiq olandemokratik, sülhsevər bir dövlətin, dünya birliyinin bərabərhü-quqlu üzvünün modelini yaratmağa çalışır. Və dünya demokra-tiyasının, mədəniyyətinin, inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyya-tının təcrübəsinin Azərbaycanda tətbiq olunması prosesində


83

xalqımızın həm dil, həm də mənəvi, tarixi, mədəni və siyasicəhətdən sıx tellərlə bağlı olduğu Türkiyənin əldə etdiyi nai-liyyətlərdən yeri gəldikcə istifadə edilir, “Türkiyə modeli”nəmüraciət olunur.

Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra dövlət-lərimiz arasında ilk rəsmi görüş 1992-ci ilin yanvar ayındaoldu. Həmin ilin yanvar ayının 23-27-də Azərbaycan Respub-likasının Prezidenti Ayaz Mütəllibov Türkiyə RespublikasınınPrezidenti Turqut Özalın dəvəti ilə Türkiyəyə səfər etdi. Azər-baycan Respublikası dövlətlərarası əlaqələr səviyyəsində res-publika ilk dəfə müstəqil dövlət kimi çıxış edirdi (103, s. 37).

1992-ci il fevral ayının 28-də Türkiyə namayəndə heyəti(Xarici İşlər naziri Hikmət Çətin, dövlət naziri Şərif Ercan,Xalq təhsili naziri Köksal Toptan, TBMM-nin bir qrup nüma-yəndəsi) Azərbaycanda olarkən müxtəlif fəaliyyət sahələrindəikitərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsi ilə əlaqədar məsələlərmüzakirə olunmuş, xalq təhsili, mədəniyyət, beynəlxalq müna-sibətlər sahəsində qarşılıqlı fəaliyyətin perspektivləri müəyyənedilmiş, bir sıra dövlətlərarası sənədlərin imzalanması ilə əla-qədar məsələlər müzakirə edilmiş, diplomatiya sahəsində təc-rübə mübadiləsi haqqında razılıq əldə edilmişdir (29 fevral1992). 1992-ci il mart ayının 24-də isə Türkiyənin Baş naziriSüleyman Dəmirəl və Naxçıvan Muxtar Respublikasının AliMəclisinin sədri Heydər Əliyev Ankarada əməkdaşlıq haqqındaprotokol imzaladılar. Türkiyə ilə Naxçıvan arasında iqtisadiy-yat, təhsil, nəqliyyat və rabitə sahəsində münasibətlərin inkişafınəzərdə tutulur, Türkiyə Araz sərhəd çayı üzərində körpü sal-maq barədə öhdəlik götürürdü (26 mart 1992) (103, s. 38-40).

1992-ci ilin may ayındaTürkiyənin Baş naziri SüleymanDəmirəl Azərbaycanda, 1992-ci ilin noyabr ayında AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy Ankarada, 1993-cüilin aprel ayında isə Türkiyə Respublikasının Prezidenti TurqutÖzal Azərbaycanda səfərdə oldular. Bu səfərlər zamanı Tür-


84

kiyə – Azərbaycan münasibətlərinin daha da inkişaf etdirilməsiməqsədilə hökumətlərarası yeni sənədlər imzalandı.

Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətindən bəhs edilənmövcud tarixi-siyasi ədəbiyyatda 1992-ci ilin may ayından1993-cü ilin iyun ayına qədər olan dövrdə birtərəfli qaydada,beynəlxalq durumun obyektiv gerçəkliyi, dövlətin real vəziy-yəti və mənafelərini tam nəzərə almayan xarici siyasət kursuhəyata keçirildiyi qeyd olunur, bu siyasətin məntiqi nəticəsikimi bir sıra dövlətlərlə münasibətlərdə əsassız gərginlik vənarazılıqlar yaranmasından, birtərəfli qaydada yalnız Türkiyəilə münasibətlərə üstünlük verilməsindən danışılır (103, s. 48).

1992-ci il may ayının 3-də Bakıda Türkiyə səfirliyininaçılışı mərasimi oldu. Mərasimdə TC-nin Baş naziri S.Dəmirəliştirak edirdi. 1992-ci il avqust ayının 11-də Azərbaycan Res-publikası Prezidentinin fərmanı ilə Məmməd Əliyev TürkiyəRespublikasında Azərbaycan Respublikasının fövqəladə və sə-lahiyyətli səfiri, Abbas Abdulla Hacaloğlu Türkiyə Respubli-kasının İstanbul şəhərində Azərbaycan Respublikasının Başkonsulu təyin olundular. 1992-ci il noyabr ayının 2-də Anka-rada Azərbaycan səfirliyinin açılışı mərasimi oldu. AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy mərasimdə iştirakedirdi. Türkiyə Respublikasının Prezidenti Turqut Özal çıxı-şında Azərbaycanın Türkiyədə ilk səfirliyinin Mustafa KamalAtatürk tərəfindən açıldığını xatırlatdı. Türkiyə AzərbaycanRespublikasının Xarici İşlər nazirliyinə öz problemlərini, yənikadr hazırlığı, səfirliklərin açılması və s. məsələləri həll etməküçün 15 mln. dollar yardım göstərməyi qərara almışdı (103,s.74-75).

1992-ci ilin yanvar ayının 14-də Azərbaycan – Türkiyədiplomatik əlaqələri yaradılmışdır. Həmin vaxtdan TürkiyəninAzərbaycanda, 1992-ci ilin avqust ayından isə AzərbaycanınTürkiyədə diplomatik missiyası fəaliyyətə başlamışdır. Dip-lomatik münasibətlərin yaradılması iki ölkə arasında qarşılıqlıəlaqələrin inkişafında geniş perspektivlər açdı. Artıq 1992-ci


85

ilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Res-publikası Xarici İşlər Nazirlikləri arasında əməkdaşlıq haqqın-da və iki dövlət arasında vizasız gediş-gəlişə dair məktub mü-badiləsi haqqında sazişlər imzalandı. Türkiyə prezidenti TurqutÖzalın Azərbaycana 1992-ci il 1-3 may tarixli səfəri və səfərzamanı imzalanmış Birgə Bəyanat strateji əməkdaşlığın təməldaşını qoydu. İki ölkə rəhbərləri arasında keçirilən görüşlər vəBirgə Bəyanat qarşılıqlı əlaqələrin əsas prinsiplərini və inkişafperspektivlərini müəyyən etdi. Hər iki dövlət qarşılıqlı faydalıəməkdaşlıq prinsiplərini əsas tutaraq ardıcıl addımlar atmağabaşladı. Türkiyə müstəqil dövlət quruculuğu yoluna qədəmqoymuş Azərbaycan Respublikasının səylərini dəstəkləyərək,hərtərəfli əlaqələrin inkişafına geniş yardım göstərirdi (62, s.564-565).

Azərbaycanın büynəlxalq aləmlə inteqrasiyasında, regionaltəhlükəsizliyin qorunmasında və ümumiyyətlə, ölkəmizin siya-si-iqtisadi və elmi-mədəni maraqlarının reallaşmasında Türkiyəilə hərtərəfli əməkdaşlığın genişlənməsinə xüsusi əhəmiyyətverən Heydər Əliyev 1993-cü ildə yenidən hakimiyyətə qayıt-dıqdan sonra bu istiqamətdəki kursun yüksələn xətt üzrə inki-şafını təmin etdi.

Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər ƏliyevinTürkiyəyə 1994-cü il fevralın 8-dən 11-dək davam edən ilkrəsmi səfəri ikitərəfli əlaqələrin inkişafına yeni təkan verdi.Ankarada aparılan danışıqlardan sonra fevralın 9-da Azərbay-can Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında əməkdaşlıqvə qarşılıqlı yardım haqqında protokol, elmi, texniki, mədənivə iqtisadi sahələrdə əməkdaşlıq haqqında saziş, dostluq vəhərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı barədə müqavilə, siyasi məs-ləhətləşmələr barədə saziş, investisiyaların qarşılıqlı təşviqi vəqorunması haqqında saziş və digər mühüm sənədlər imzalandı.

Dövlət rəhbərlərinin müntəzəm xarakter almış qarşılıqlısəfərləri iki ölkə arasındakı münasibətlərin daha da inkişafı iləmüşayiət olunurdu. 1995-ci il dekabrın 7-9-da Türkiyə prezi-


86

denti Süleyman Dəmirəlin Azərbaycana rəsmi səfəri zamanıimzalanmış Birgə Bəyanat və iqtisadi əməkdaşlıq haqqındamemorandum dostluq münasibətlərini müəyyənləşdirən prin-siplərin və əlaqələrin inkişaf istiqamətlərinin sarsılmaz oldu-ğunu bir daha təsdiq etdi. İkitərəfli əlaqələrin möhkəmlənməsivə dostluq münasibətlərinin inkişafı Azərbaycan – Türkiyəəməkdaşlığının əhatə çərçivəsini genişləndirdi. 1996-cı ildə ikiölkə arasında hərbi, texniki və elm sahələrində əməkdaşlığadair bir sıra sənədlər imzalandı (62, s. 566-567).

Ümumiyyətlə, elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində Azər-baycan – Türkiyə əməkdaşlığının istər 90-cı illər, istərsə dəsonrakı dövrlərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu əlaqələrindavamlı və təminatlı inkişafı əsasən dövlətlərarası siyasi müna-sibətlərin səviyyəsi ilə müəyyənləşdirilmişdir və bu istiqa-mətdəki fəaliyyətlərin perspektivi də mədəni və siyası amillərinbirgə və vahid kontekstində araşdırılmalıdır.


87

ELM VƏ TƏHSİL SAHƏSİNDƏQARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRİN

TƏŞƏKKÜLÜ VƏ İNKİŞAF PROBLEMLƏRİ

Ötən yüzilin 90-cı illərindən etibarən, bütün sahələrdə oldu-ğu kimi, elm və təhsil sahəsində də Moskvanın mərkəzi nəzarətvə təzyiqinin respublikalar üzərindəki təsirinin azalması iləbirlikdə, türk əsilli Sovet Respublikaları ilə Türkiyə arasındahəqiqi təmaslar başlamışdır. Bu cür müqavilələrin ilki, TürkiyəCümhuriyyəti ilə SSRİ arasında imzalanan 1989-90-cı il “Mə-dəni və elmi mübadilə müqaviləsi”nə istinadən, Türkiyə iləAzərbaycan SSR arasında hazırlanan və 10 yanvar 1990-cı iltarixində imzalanan “Mədəni və elmi mübadilə müqaviləsi”proqramıdır. Bu müqavilə ilə (maddə 11-15) Türkiyə ilə Azər-baycan həqiqi bir elm adamı, elmi nəşrlər, məlumat, mütəxəs-sis və heyət mübadiləsini qəbul etməkdə, Türkiyə hər il 12ədəd lisans və lisansüstü araşdırma, magistr və doktora təqaüdütəminatını, Azərbaycan isə hər il 12 ədəd dil və araşdırmatəqaüdü verməyi qəbul etməkdəydi (128, s. 3).

Türk cümhuriyyətlərinin təhsil sahəsində Türkiyədən mün-təzəm yardım istəmələri və Türkiyəyə tələbə göndərmə tələ-blərinə cavab olaraq, Türkiyə Cümhuriyyəti 600-ü orta təhsil,1400 ədədi də ali təhsil olmaqla, 1992–93-cü tədris ilində hərrespublikaya 2000 ədəd təqaüdlü tələbə yeri ayırmışdı. Buqərar, o zamanın Baş Naziri Süleyman Dəmirəlin 27 aprel-3may 1992-ci il tarixlərində türk respublikalarına olan səfərindəəlaqəli ölkələrə bildirilmiş və imzalanan ortaq bəyannamələrdəyer almışdır. 1992-1993-cü tədris ilində Azərbaycandan Tür-kiyəyə 310 orta təhsil və 1293 ali təhsil almaq üçün tələbəgöndərilmişdir (128, s. 5).

Türk Cümhuriyyətləri təhsil nazirləri və türk topluluqlarıtəhsil təmsilçiləri arasında keçirilmiş “III Təhsil Konfransı” iləbağlı ilk hazırlıq çalışmalarına dair sənəddən (159, s.121-125)öyrənirik ki, Türkiyə ilə digər müstəqil Türk Cümhuriyyətləri


88

arasındakı əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə; TürkCümhuriyyətləri təhsil bakanları ilə bəzi Türk topluluklarınıntəhsil təmsilçiləri 16-23 may 1992-ci il tarixləri arasında Anka-rada toplanmışlar. Təməl olaraq “təhsilin” mövzu edildiyi IIkonfrans isə Qırğızıstanın paytaxtı Bişkekdə keçirilmişdir.Həm I və həm II təhsil konfransları nəticəsində alınan qərarlargərəyincə bəzi çalışmalar yapılmışdır. Bu əlaqə müddətinin da-vam etdirilməsi məqsədilə III bir konfransın keçirilməsi zəru-rəti ortaya çıxmışdır, Milli Egitim Bakanlığı strukturunda keçi-rilməsi düşünülən üçüncü bir konfransın hazırlıq çalışmalarıbaşladılmışdır. Əlavədəki hesabatlar Təlim və Tərbiyə Təşki-latı Türk Cümhuriyyətləri və Türk Topluluqları Dairəsi tərəfin-dən koordinasiya edilən 7 alt komissiya tərəfindən 29 mart-22aprel tarixləri arasında hazırlanmışdır (159, s.121).

Ortaq nəşr və mədəniyyət birliyi komissiyasının hesaba-tında deyilir ki, Türkiyə ilə Türk Cümhuriyyətləri və topluluq-ları arasında başladılan əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədiləortaq çalışmalar görülməkdədir. Bu sahədə təhsil və mədəniy-yət sahəsində də bir sıra müştərəklərə vara bilmək məqsədiləçalışmalar davam etdirilməkdədir. I və II Təhsil Konfranslarıbu sahədəki fəaliyyətləri sürətləndirmək üçün tərtib edilən pro-tokollara əlavələr etmişdir.

Sadəcə təhsil və mədəniyyət əməkdaşlığının deyil, bütünməsələlərdəki yaxınlaşmaların həyata keçirilməsi üçün dil vənəşr birlikdəliyinin gerçəkləşdirilməsi qaçınılmazdır. Yayın yo-luyla mədəniyyət birliyinə vaqif olan toplumların digər sahələr-də müştərək məqsədlərə uyğun çalışmalar yapması əlbəttə ki,daha asandır.

Türk Dünyasının düşüncə bazasında birlikdəliyin təminedilə bilməsi, maddi və mənəvi bütün mədəniyyət dəyərlərinieyni sevgiylə qucaqlaya bilməsi üçün xəbərləşmənin hər cürvasitəsinin dərhal istifadəyə verilməsi qaçınılmaz bir zərurət-dir. Burada səsli və görüntülü yayınların təsirinin daha önəmliolduğu açıqca görülməkdədir. Ancaq bunların mətbu yayınlarla


89

dəstəklənməmiş halında kültür birliyinin təmin edilməsində çə-tinliklər yaşanacağı da qaçınılmazdır. Maddi və mənəvi mədə-niyyət dəyərlərimizin bir daha sarsılmamasını, sağlam təməl-lərə oturmasını arzu ediriksə yayınlarla bağlı hər cür fəaliyyətintəcili başladılması və sürətlə yürüdülməsi lazımdır (159, s.123).

Qardaş Türkiyə Cümhuriyyəti ilə bütün sahələrdə olduğukimi, elm, təhsil, mədəniyyət və ədəbiyyatla bağlı əlaqələrimizgenişləndikcə, ötən yüzillikdəki 70 illik ayrılığın fəsadları dahasürətlə ortadan qalxır, ölkələrimiz, xalqlarımız arasındakı mü-nasibətlər inkişaf edir, qloballaşma dövründə Türk Dünyasınınyeri möhkəmlənir.

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri tarixində HeydərƏliyevin müstəsna xidmətlərindən bəhs edən professor ErolOral yazır ki, Türkiyədəki müvcud qanuna uyğun olaraq hərbiri 4 il olmaq üzrə mümkün olan iki müddət ərzində (1992 –2000-ci illərdə) Anadolu bölgəsinin 40 min tələbə kontin-gentinə malik ən böyük təhsil ocaqlarından biri olan ƏrzurumAtatürk Universitetində rektor vəzifəsində çalışarkən Nax-çıvanla daha yaxından tanış olmaq imkanı əldə etdim. Doğul-duğum və xaricə gedənədək çalışdığım Ərzurum şəhəri Naxçı-vanla həm qəlbən, həm də coğrafi baxımdan çox yaxın olduğuüçün işlədiyim müddətdə zəngin ənənələrə sahib bu qədimAzərbaycan diyarı ilə çox səmimi və işgüzar münasibətlərimizyarandı. Belə ki, Naxçıvan ziyalıları, xüsusilə də o zamankıNaxçıvan Pedaqoji İnstitutunun müəllimləri, tez-tez bizim Uni-versitetdə olur və müqavilə ilə Türkiyə üçün yüksək ixtisaslıkadr hazırlığı işində yaxından iştirak edirdilər. Həm onlar, həmdə tez-tez Ərzurumdan Naxçıvana gedən əməkdaşlarım vasitə-silə o zamankı Naxçıvanın həyatı ilə yaxından tanış olurdum.

Diqqətimi ən çox cəlb edən, məhz müsəlman olduğuna gö-rə Sovet İttifaqında qarşısına çıxan çoxsaylı süni maneələriözünün müstəsna qabiliyyəti sayəsində aşaraq dövlətin ən yük-sək zirvəsinə – Sov. İKP MK-nın Siyasi Büro Üzvü və SSRİNazirlər Sovetinin Birinci Müavini vəzifələrinə yüksəlmiş dün-


90

ya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyev cənablarının ən ağır və təh-lükəli bir dövrdə Naxçıvan Muxtar Respublikasına rəhbərlik et-məsi olmuşdur (17, s.9).

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 1997-ci il 6 may tari-xində Ankarada Türkiyə Quru Qoşunları Məktəbinə gələrəkTürkiyənin hərbi və mülki ali məktəblərində təhsil alan azər-baycanlı tələbələrlə, Türkiyədəki Azərbaycan diasporunun nü-mayəndələri ilə görüş keçirmiş və nitq söyləmişdir. GörüşdəTürkiyə Polis Akademiyasının rəisi Hasan Yucasan PrezidentHeydər Əliyevə plaket təqdim etmişdir. Heydər Əliyev Türki-yənin Bilkent Universitetinin əziz qonağı olmuşdur. Orada İh-san Doğramacı Prezidenti Heydər Əliyevə Türkiyə – Azərbay-can dostluğu vəqfinin fəxri sədri seçilməsi barədə diplom təq-dim etmişdir. Sonra həmyerlimiz Toğrul Qəniyevin dirijorluqetdiyi Bilkənd Universiteti Akademik Orkestrinin konserti ol-muşdur. Konsertdə Üzeyir Hacıbəyovun, Qara Qarayevin,Vivaldinin əsərləri səslənmişdir (17, s.95-96). Heydər ƏliyevAnkaradakı iqamətgahında Türkiyənin tanınmış jurnalistləri iləgörüşmüşdür. Görüşdə “Cumhuriyet”, “Hürriyet”, “Sabah”,“Milliyet”, “Turkish Daily News”, “Zaman”, “Günaydın”,“Türkiye”, “Radikal” qəzetlərinin və digər mətbuat orqanla-rının nümayəndələri iştirak etmişlər. Azərbaycanda türk təhsilocaqlarının fəaliyyətinə toxunan Azərbaycan Prezidenti demiş-dir: “Mən həmişə buna dəstək vermişəm və bu gün də dəstəkverirəm. Mən güman edirəm ki, bunlar Azərbaycan – Türkiyədostluğunun və əməkdaşlığının inkişaf etməsinə kömək edə-cəkdir”. Azərbaycan Prezidenti Ankaradakı iqamətgahındaTürkiyənən “NTV” televiziyasına müsahibə vermiş və TürkiyəDövlət Opera və Balet teatrında olmuşdur (17, s.97). Daha son-ra Heydər Əliyev, ona fəxri doktor adı verilməsi münasibətiləkeçirilən mərasimdə iştirak etmək üçün hava limanındanbirbaşa İzmirin “9 Eylül” Universitetinə gəlmişdir. “9 Eylül”Universitetinin rektoru Fethi İdiman salondakıların gurultulualqışları altında universitetin fəxri doktoru mantiyasını və me-


91

dalını Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevə təqdim etmişdir.Heydər Əliyev mərasimdə nitq söyləmişdir. O, Türkiyədə rəs-mi səfərdə olarkən İzmirdə yaşayan və burada təhsil alan soy-daşlarımızla görüşmüşdür. Dəbdəbəli “Prinses” otelində keçi-rilən bu görüş münasibətilə azərbaycanlı rəssamların, tələbələ-rin, habelə digər türkdilli ölkələrin gənclərinin fəaliyyətindənbəhs edən sərgi təşkil edilmişdir. Respublikamızın rəhbəri sərgiilə tanış olmuşdur. Azərbaycan Prezidenti və respublikamızınnümayəndə heyətinin üzvləri İzmirdə “Bakı” parkının açılışmərasimində iştirak etmişlər. Mərasimdə Heydər Əliyev çıxışetmişdir. İzmirin mənzərəli guşəsində, Ege dənizi sahilində“Heydər Əliyev Bulvarı”nın açılış mərasimi olmuşdur. Məra-simə toplaşanlar Azərbaycan dövlətinin başçısını hərarətlə,alqışlarla qarşılamışlar. Prezident Heydər Əliyev bulvarın açılı-şını bildirən lenti kəsmişdir (17, s.98).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev onafəxri doktor adı verilməsi münasibətilə keçirilən təntənəli mə-rasimdə iştirak etmək üçün 8 may 1997-ci ildə ölkənin böyüktəhsil ocaqlarından biri olan İstanbulun Fatih Universitetinəgəlmişdir. Universitetin professor və müəllim heyəti, tələbələrdövlət başçısını hərarətlə, gül-çiçək dəstələri ilə qarşılamışlar.Universitetin rektoru Ergün Yener Prezident Heydər Əliyevisəmimiyyətlə salamladıqdan sonra mərasimdə Türkiyənin Döv-lət Naziri Namik Kamal Zeybək çıxış etmişdir. Sonra FatihUniversitetinin rektoru Ergün Yener salondakıların gurultulualqışları altında Heydər Əliyevə Fatih Universitetinin fəxridoktoru mantiyasını və diplomunu təqdim etmişdir. HeydərƏliyev mərasimdə geniş nitq söyləmişdir. O, nitqində bunlarıxüsusilə vurğulamışdır: “Universitet və onunla bağlı olan vəqftürk dünyasında türk xalqının, türk tarixini, milli ənənələrini,keçdiyi yolu təbliğ etməkdə və türk dilini, təhsilini, tədrisiniqurmaqda, yaratmaqda türk cümhuriyyətlərində yeni-yeni təd-ris ocaqları – universitetlər, kolleclər, liseylər açmaqda çox bö-yük xidmətlər göstərir. Bu tək bir universitet deyil, onun çox


92

böyük qol-qanadı var. Yəni bu vəqfin çox böyük qol-qanadıvar. Onun böyük qanadlarından biri bu universitetdir. Mən für-sətdən istifadə edib bu vəqfin Türkiyənin və türk cümhuriyyət-lərinin həyatında son illər gördüyü işlərə yüksək qiymət ve-rirəm. Görülən bu işlər münasibətilə sizi təbrik edirəm.

Biz Azərbaycanda çox sevinirik, iftixar hissi keçiririk ki,Türkiyənin təhsil ocaqları gündən-günə genişlənir, güclənir vəsayca artır. Türkiyənin yüksək təhsil ocaqları, universitetləri,Türkiyə Cümhuriyyəti türk dünyasının gələcəyi üçün yüksəkixtisaslı mütəxəssislər hazırlayırlar. Bizi sevindirən bir də odurki, Türkiyənin siyasəti də, mədəniyyəti də, mənəviyyatı da, təh-sili də, elmi də Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi, qurucusu bö-yük Mustafa Kamal Atatürkün qoyduğu yolla, onun vəsiyyət-lərini yerinə yetirmək yolu ilə gedir. Mən bir daha sizə təşək-kürümü, hörmət və ehtiramımı bildirirəm. Bir daha bildirməkistəyirəm ki, Azərbaycanda Türkiyənin xüsusi yeri var. Sizinvəqfin və universitetin Azərbaycanda gördüyü işlər respublika-mızın təhsil sistemində müəyyən müsbət dəyişikliklər meydanagətirir. Ona görə də mən bu işlərə həmişə dəstək vermişəm,bundan sonra da dəstək verəcəyəm” (17, s.99-100). Mərasimdədövlət başçısı Heydər Əliyevə Türkiyənin “Çağ” Öyrətim İşlət-mələri şirkəti adından hədiyyə, Azərbaycandakı Türkiyə mək-təbləri adından gül dəstəsi təqdim edilmişdir. Sonra “Çağ”Öyrətim İşlətmələri şirkətinin prezidenti Adem Öcal çıxış edə-rək böyük demokrat, xalqına ləyaqətlə xidmət edən, XX əsrintanınmış, böyük dövlət adamı, qardaş Azərbaycan Respublika-sının müdrik Prezidenti hörmətli Heydər Əliyevi Fatih Uni-versitetinin fəxri doktoru adı alması münasibətilə təbrik etmiş,ona yeni böyük uğurlar diləmişdir. Mərasimin sonunda Azər-baycan Prezidentinə plaket təqdim olunmuşdur (17, s.102).

“Azərbaycan – Türkiyə əlaqələri və Heydər Əliyev” kitabı-na ön soz yazan Erol Oral bəy bildirir ki, Azərbaycanda işlədi-yim səkkiz ay müddətində yuxarıda qeyd etdiklərimi bir dahayaddaşımda canlandırdıqca həmişə qarşıma belə bir təbii sual


93

çıxır: Türkiyə – Azərbaycan münasibətlərinin, dostluq və qar-daşlığının belə bir vüsətlə inkişafı ilə əlaqədar onun tarixinin,heç olmasa ayrı-ayrı səhifələrinin, geniş ictimaiyyətin nəzərinəçatdırılması sahəsində Azərbaycanda fəaliyyət göstərən QafqazUniversiteti nə edə bilər? Bu sual hələlik məni iki təşəbbüsgöstərməyə vadar etdi. Onlardan biri “Bakı–Tbilisi–Ceyhanneft kəmərinin regional və beynəlxalq əhəmiyyəti” mövzusun-da beynəlxalq konfrans təşkil etmək, digəri isə oxuculara təq-dim olunan bu kitabı hazırlamaqdan ibarətdir. Hər iki təşəbbüsgələcəklə bağlı böyük arzularımın kiçik bir tərkib hissəsidir.Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, dərin hörmət bəslədiyimH.Əliyev cənablarının Türkiyə – Azərbaycan əlaqələrinin vədünya siyasətinin inkişafında xüsusi xidmətlərinə görə 1998-ciildə ona Atatürk Universitetinin fəxri doktoru adı verilmişdir.Həmin adın verildiyi Elmi Şura iclasına rektor olaraq sədrliketməyimlə fəxr edirəm (17, s.9).

Azərbaycanda çox böyük uğurlar qazanmış Qafqaz Univer-sitetinin rektoru qeyd edir ki, möhtərəm Heydər Əliyev cənab-larının yeritdiyi uğurlu təhsil siyasəti sayəsində Azərbaycandafəaliyyət göstərən Qafqaz Universitetinə rektor təyin olunduq-dan sonra, bu uzaqgörən siyasətlə bilavasitə yerində tanış ol-maq imkanı qazandım. Gördüklərim, müşahidə etdiklərim vəeşitdiklərimdən heyrətə gəlsəm də mən onları təbii qəbul edi-rəm. Çünki Heydər Əliyevin başqa sahələrdə yeritdiyi siyasətinsəmərəsi özünü təhsil sahəsində də mütləq göstərməli idi.Bakılı həmkarlarım hələ Sovetlər dövründə Heydər Əliyevcənablarının şəxsi təşəbbüsü və qətiyyətli iradəsi nəticəsindəmilli hərbi kadr hazırlayan hərbi məktəbin açıldığını və buməktəbin hazırkı şəraitdə müstəqil Azərbaycan üçün oynadığırolu mənə anlatdıqdan sonra möhtərəm Prezidentin nə dərəcədəuzaqgörən siyasətçi və vətənsevər olması bir daha mənə aydınoldu. Cənab Prezidentin xeyir-duası ilə Qafqaz Universitetinin,“Çağ” Öyrətim İşlətmələri şirkətinin açdığı təhsil ocaqlarınınvə digər türk liseylərinin Azərbaycanda fəaliyyət göstərməsinə


94

və eyni xeyir-dua ilə müxtəlif elm sahələrində çalışanAzərbaycan alimlərinin Türkiyə universitetlərində müvəffəqiy-yətlə fəaliyyət göstərmələrinə də adi bir hal kimi baxmaq ol-maz. Məncə, bu siyasətin mahiyyəti təkcə təhsilin inkişafındadeyil, daha qlobal və dərindir – bu uzaqgörən siyasət həm dəxalqlarımızın və təhsil sistemimizin bütünləşməsinə, onlarındostluq və qardaşlığının daha yüksək səviyyəyə çatdırılmasınaxidmət məqsədilə yürüdülür (17, s.9).

Qarşılıqlı əlaqələrin ən bariz nümunəsi kimi 11-13 marttarixində Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin salonunda “Türki-yədə təhsil: Şərqin Qərblə qovuşduğu nöqtə” adlı qardaş ölkə-nin ali məktəblərinin sərgisi keçirilməsini göstərə bilərik (43,2005, 18 mart, № 11). Türkiyənin ölkəmizdəki səfirliyinin,Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin və “Barmek” Şirkətinin təş-kilati dəstəyi ilə təşkil edilmiş sərgidən məlum oldu ki, Tür-kiyədə ali təhsil sisteminə universitetlər və institutlar (hərbiakademiya, kollec) daxildir. Türk universitetlərində dördillikfakültələr və ikiillik ali peşə məktəbləri, həmçinin axşam alitəhsil proqramları mövcuddur. Açılış mərasimində o da vurğu-landı ki, qardaş ölkədə 2004-cü ildə təhsil alan universitet tələ-bələrinin sayı təqribən iki milyona yaxındır. Türkiyənin müx-təlif universitetlərində 114 ölkədən 16 min xarici tələbə təhsilalır. Beynəlxalq standartlara uyğun, ən son texnologiyalarıəhatə edən, çağdaş təlim bazalarına malik bu elm-təhsilocaqları öz tələbələrinə dünyada tanınan diplomlar, bilik vəpeşəkar sənət verir. Azərbaycanlı gənclərin də böyük həvəsləimtahan verərək tələbəlik vəsiqəsi aldığı bu ali məktəblər həmdövlət – (Atatürk Universiteti, Ankara Universiteti, Qazi Uni-versiteti, İstanbul Universiteti, Mərmərə Universiteti və b.),həm də Vəqflər – özəl qurumlar (İstanbul Bilgi Universiteti,Yedditəpə Universiteti, Bilkənd Universiteti və b.) tərəfindənyaradılmışdır. Bu ali təhsil ocaqlarında tədris türk, ingilis,fransız və alman dillərində aparılır. Maraqlıdır ki, milli ali təh-sil siyasətini nümayiş etdirən Türkiyə elm və təhsil ocaqları ilə


95

yanaşı Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin bir sıra nüfuzlu uni-versitetləri də azərbaycanlı gəncləri öz tələbələri sırasındagörmək arzusunda olduğunu sərgidə göstərirdilər (43, 2005, 18mart, № 11).

Qazi Universitetinin prorektoru, professor, elmlər doktoruTülin xanım Öygürun, bu ali məktəbin Türkcə Öyrənim,Araşdırma və Uyğulama Mərkəzinin başqanı, professor, elmlərdoktoru İsa Özkanın, onun həyat yoldaşı, Qazi Universitetininədəbiyyat fakültəsinin türk dili və ədəbiyyatı bölümününmüəllimi, filoloq, araşdırıcı, tərcüməçi Fatma xanım Özkanınmüsahibələrində məhz Azərbaycan – Türkiyə qarşılıqlı elmi-mədəni əlaqələrinə, eyni zamanda ədəbiyyat məsələlərinə toxu-nulmuşdur. Tülin xanım müsahibəsində bildirmişdir ki, Azər-baycan bizə qardaş ölkədir. Sizin ölkədən Türkiyəyə, özəllikləQazi Universitetinə çoxsaylı tələbələr öz tutur. Bugünküsərginin əsas məqsədi Türkiyədəki yüksək səviyyədə yara-dılmış təhsil sistemini Azərbaycanda daha yaxından, dahayaxşı tanıtmaq, burada ölkəmizdə oxumaq arzusunda olan yu-xarı sinif şagirdlərinə, gənclərə geniş məlumat vermək, onlarınseçim imkanlarını artırmaqdır. Bizim bundan bir ay sonraQazaxıstanda sərgimiz olacaq. Əgər Azərbaycan universitetləridə orada iştirak etmək istəsələr, böyük məmnuniyyətlə onlarayardımçı ola bilərik. Elm və təhsil əlaqələrimizin inkişafına bizböyük əhəmiyyət veririk. Eyni zamanda istərdik ki, bu müna-sibətlər qarşılıqlı olsun. Türk Dünyasına daxil olan cümhuriy-yətlərə çox önəm veririk. Orada yaşayan türklər bizi seçərkən,bilməlidirlər ki, Türkiyədə çox yüksək təhsil sistemi mövcud-dur. Dünya standartlarına cavab verən ciddi, açıq, şəffaf bilikverən təhsil müəssisələrində gələcəyin mütəxəssislərinə genişali savad vermək imkanımız vardır. Bütün bu imkanları Azər-baycandakı gənclərə, ali təhsil almaq istəyən qardaşlarımızaanlatmaq istəyirik. Bundan sonra başqa türk cümhuriyyətlərin-də də bu istiqamətdə fəaliyyətimizi genişləndirəcək, yeni-yeni


96

tədbirlər, sərgilər keçirməklə qaşılıqlı tələbə mübadiləsinə şəra-it yaradacağıq (43, 2005, 18 mart, № 11).

İsa Öskanın da fikirləri Azərbaycan – Türkiyə mədəni əla-qələri baxımından maraq doğurur. O demişdir ki, Bakıda Tür-kiyə universitetlərinin sərgisini təşkil etməkdə, onların fəaliy-yətini geniş işıqlandırmaqda, bizdəki təhsil sisteminin xüsusiy-yətlərini, dərs proqramlarının incəliklərini, həmçinin geniş əla-qələr imkanını göstərməkdə məqsədimiz həm də Azərbaycanaolan sonsuz sevgi hisslərimizi sizlərlə bölüşməkdir. Orta mək-təbin son sinfində oxuyanları təlimatlandırır, onlara geniş mə-lumat veririk. Qeyd etdiyiniz kimi, dünyada və Türkiyədə biliksahələrində – ali təhsil sistemində çox şey dəyişilib, yerləşib.Türkiyədəki bir sıra universitetlər ölkə xaricindəki bir çox yer-lərdə öz bölmələrini yaratmış və ya əksinə, xarici ali məktəb-lərin, məsələn Nyu York Texniki Universiteti kimi nüfuzlu təh-sil ocaqlarının diplomunu öz tələbələrinə verirlər. Bu baxımdanAzərbaycanda da müəyyən əlaqələr yaratmaq istəyirik vəfəaliyyət niyyətlərimiz var (43, 2005, 18 mart, № 11).

Türkiyəli alimlər belə bir yekdil qənaətdə olduqlarını ifadəetmişlər ki, türksoylu ölkələrin həm orta, həm də ali təhsil sis-temləri bir-birinə yaxınlaşmalıdır. Akademik çalışmalar sahə-sində də əlaqələrimizi möhkəmləndirməliyik. Yəni bir vahidsistemi qəbul etməliyik. Və bütün bunları dünyaya tanıtmalı-yıq. Əgər türk ölkələri – Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənis-tan, Qırğızıstan, Azərbaycan və Türkiyə ali təhsil sistemindəbirliyə gəlsələr, birgə dərslik və proqramlar hazırlasalar, ortaqçalışmalara malik olsalar, sözsüz ki, bütün dünya tərəfindənçox ciddi qəbul ediləcəklər. Lakin bu zaman ortaya bir dilproblemi çıxır. Ortaq bilik, elm, ünsiyyət vasitəsi kimi hansıtürkcəni götürməli? Təbii ki, türk dövlətləri tərəfindən bir ün-siyyət dili qəbul etmək çox vacibdir. Bu ünsiyyət dili nə ədəbidil, nə də ortaq dildir. Bir dili, yaxud bir türk ləhcəsini əsasgötürərək, elm və təhsil sahələrində birgə çalışmalara getməyinvaxtı artıq çoxdan çatıb. Məsələn, vaxtilə rus və ya günümüzdə


97

ingilis dilinin oynadığı rolu indi hansısa bir türkcə mütləq apar-malıdır. Müxtəlif türk dillərindən sözləri götürməklə ortaq birdil yaratmaq istəyənlərin mövqeyinə hörmətlə yanaşsaq da, fik-rimizcə, bu heç də problemin həlli yolu deyildir. Onsuz da indi-ki texnoloji inqilab vaxtı bütün dillər arasında sıx bir əlaqə var-dır, sözlər alınır, sözlər verilir. Bu zaman məsafədən təhsil dəasanlaşacaq. Düzdür, ucuz başa gələn bu təhsil formasında in-sani hisslər, tələbələrin rəqabəti, gənclərin intellekt yarışmasızəif olacaq. Bilgi öyrənmək, onu qazanmaq yolları çox fərqlidirvə tez-tez dəyişir. Keçən ilin bilgisi ilə builki məlumatlar, elmidəyərlər arasında böyük fərqlər mövcuddur. Türk Dünyasındayaşayan insanlar yeniliklərdən geri qalmamalı, hər bir dəyişik-liklərə birlikdə hazır olmalıdır (43, 2005, 18 mart, № 11).

Türkiyənin elm və təhsil mütəxəssisləri nəşriyyat məsələ-lərinə də xüsusi diqqət yetirmişlər. Onlar vurğulamışlar ki, çoxböyük dühalar və yaradıcı şəxsiyyətlər yetirən bir ədəbiyyatolaraq Azərbaycan ədəbiyyatını yaxından tanıtdıran nəşriyyat-lar Türkiyədə yoxdur. Amma quzeyli-güneyli Azərbaycanyazarlarından B.Vahabzadə, M.Şəhriyar kimi şairlər, Anar vəElçin kimi nasirlər son illər Türkiyədə çox çap olundular, onlartanınırlar, oxunurlar. Biz özümüz də Anarın əsərlərini sevə-sevə oxuyuruq, bəzilərini isə türkcəmizə uyğunlaşdırmışıq.Bundan qabaq Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyinin maliyyədəstəyi ilə M.C.Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidəxanımın “Xatirələr”ini bir kitab şəklinə salaraq Türkiyədə nəşretdirmişik (43, 2005, 18 mart, № 11).


98

Təhsil sahəsində əməkdaşlığın təməl prinsiplərinə dairmüqavilə, protokol və razılaşma sənədləri

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin ən mühüm əhə-miyyət kəsb edən və nəticələri daha aydın görünən istiqamət-lərindən biri və bəlkə də birincisi təhsildir. Bu sahədə Azərbay-can – Türkiyə əlaqələri çox böyük inkişaf tempi qazanmaqda-dır. Ötən əsrin 90-cı illərindən başlamış bu inkişaf dinamikası-nın nəticələri bu gün göz qabağındadır. Artıq bu bir danılmazfaktdır ki, müasir dövrdə inteqrasiya prosesində iştirak etmə-dən, onun imkanlarından faydalanmadan hər hansı bir tərəqqi-yə nail olmaq mümkün deyil. Digər bir tərəfdən də həmin pro-seslərə qoşulmaqla beynəlxalq münasibətlərdə əsas yer tutandinc yanaşı yaşamaq prinsiplərinin bərqərar olmasına bilavasitəkömək etmiş olunur.

Türkiyənin yeni yaranmış türk dövlətlərindən fərqli təhsilsisteminə malik olmasına baxmayaraq, yeni dövrdə müasir ixti-saslı kadrların hazırlanması zərurəti bu istiqamətdə əməkdaş-lığın başlanmasına təkan verdi. Sözügedən respublikalardakıali təhsil müəssisələri qapalı sovet təhsil sisteminin tərkib his-səsi idi və burada bir qayda olaraq standart ixtisaslar öyrədilir-di. Təhsil sahəsində əməkdaşlığın mühüm istiqamətlərini tələbəmübadiləsi, birgə orta məktəblərin, litseylərin və universitetlə-rin açılması təşkil edir. 1991 – 2001-ci illər ərzində Türkiyəninbir çox təhsil ocaqları türk respublikalarının müvafiq qurumlarıilə qarşılıqlı əməkdaşlıq protokolları imzalamış və çoxsaylı bir-gə layihələr həyata keçirmişlər. 1992-ci ildə Türkiyənin TəhsilNazirliyinin Xarici Təhsil İdarəsi “Böyük tələbə layihəsi”adlanan layihə həyata keçirməyə başladı. “Bu çərçivədə 1992 –1993-cü təhsil ili üçün Türkiyənin ali təhsil müəssisələri türkdövlətlərindən gəlmiş ilk tələbələri qəbul etdi” (89, s. 191).

90-cı illərin ilk yarısına aid statistik məlumatlara diqqət ye-tirərkən məlum olur ki, təhsil sahəsində bu illərdə vəziyyət beləolmuşdur: 1991 – 1995-ci illərdə Türkiyədə 1871 nəfər azər-


99

baycanlı, Azərbaycanda isə 2500 türkiyəli tələbə ali təhsil al-mışdır. Bundan başqa Türkiyənin Azərbaycanda açdığı TürkAnadolu Litseyində 221 şagird təhsil almışdır. AzərbaycanRespublikası Təhsil Nazirliyinin 02.05.95-ci il tarixli kollegi-yasının arayışından aydın olur ki, təqdim edilən dövrdə Türki-yənin Azərbaycanda kapital qoyuluşu 600 milyon ABŞ dollarıhəcmində olmuşdur (63, s.5).

Respublikamızın Türkiyə ilə elmi əlaqələrinidə Bakı DövlətUniversitetin xüsusi yer tutur. Universitetin şərqşünaslıq fakül-təsində türk dili və filologiyası, türk dili tərcüməçiliyi geniş öy-rənilir. BDU-nun jurnalistika fakültəsində də türk dili və ədə-biyyatı tədris edilir. Universitetin Asiya və Afrika ölkələri tari-xi kafedrasında isə Türkiyənin tarixi daha əhatəli öyrənilir.Eyni zamanda BDU-nun alimləri və digər əməkdaşları türktarixi və fəlsəfəsi, türk dili və filologiyası, Türkiyə iqtisadiyyatıüzrə elmi tədqiqat işləri aparır, əsərlər və məqalələr yazırlar.

Azərbaycan – Türkiyə elmi əlaqələrinin inkişafında digərali məktəblərimizin də rolu böyük idi. Bu əlaqələri daha da in-kişaf etdirmək üçün qarşılıqlı görüşlər keçirildi və razılaşmalarəldə edildi. 1990-cı ildə BDU-nun dəvəti ilə İzmirin Egey Uni-versitetinin nümayəndə heyətinin Bakıya səfərində əsas məq-səd Azərbaycanla Türkiyənin ali məktəbləri arasında hərtərəfliəlaqələrin inkişafına yeni təkan vermək idi. Nümayəndə heyə-tinin başçısı, Egey Universitetinin rektoru Sərmət Akgün özmüsahibəsində demişdi: “Türkiyənin və Azərbaycanın elmidairələri və təhsil müəssisələri arasında ilk əlaqələr bundan çoxəvvəl yaradılmışdır. İndi az adamın yadındadır ki, Bakı Univer-sitetinin fəaliyyətə başlamasının lap ilk çağlarında TürkiyəninFuad Köprülü və Hikmət Artaylan kimi görkəmli alimləri bura-ya dərs deməyə gəlirdilər. Yeri gəlmişkən deyim ki, HikmətArtaylan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi üzrə ilk dərs vəsait-lərindən birinin müəllifi olmuşdur Çox ümid edirik ki, indikigörüş əvvəlki əlaqələri bərpa etməyə imkan verəcəkdir. Bun-dan başqa, Bakıya gəlişimiz Azərbaycan və Türkiyənin ali


100

məktəbləri arasında gələcək əməkdaşlıq proqramı üzrə bundanəvvəl müəyyən edilmiş tədbirlərin yerinə yetirilməsini sürətlən-dirəcəkdir” (3, s. 52). Qonaqlar BDU ilə yanaşı AzərbaycanDövlət Tibb Universitetində, Azərbaycan Dövlət Konservatori-yasında da oldular və Xalq Təhsili Nazirliyində qəbul edildilər.

1990-cı ildə respublikamızda olmuş Türk Dünyası Araş-dırmaları Vəqfi nümayəndə heyətinin məqsədi də tərəflər ara-sında hərtərəfli əlaqələrin daha səmərəli olması üçün yollaraxtarmaq idi. Türk nümayəndəliyinə Türk Dünyası Araşdırma-ları Vəqfinin sədri prof. Turan Yazqan, Hacəttəpə Universite-tinin dosenti Bigə Ərculasun, Mərmərə Universitetinin dosentiƏminə Gürsoy, Səlcuq Universitetinin professoru Səlcuq Ünlü,İstanbul Universitetinin dosenti Xəlil Açıqgöz və başqa türkqonaqlar daxil idi. 1991-ci ilin əvvəlində respublika TəhsilNazirliyinin nümayəndə heyəti Türkiyədə işgüzar səfərdə oldu.Səfər zamanı Türkiyə ilə təhsil sahəsində əməkdaşlığın yeniüfüqləri müəyyənləşdirildi. İstanbulun Bəyazit UniversitetiAzərbaycanın altı ali təhsil ocağı – M.Ə.Rəsulzadə adına BDU,N.Tusi adına ADPU, N.Nərimanov adına Azərbaycan DövlətTibb İnstitutu, Azərbaycan Texnologiya İnstitutu, M.Əziz-bəyov adına Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutu və M.Əliyevadına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutu ilə əlaqə yaratdı.İstanbul Texniki Universiteti ilə Azərbaycan Politexnik vəİnşaat İnstitutları əməkdaşlıq qurdu (3, s.52-53).

Göründüyü kimi, bu illərdə yaranmış və inkişaf etmiş Azər-baycan – Türkiyə qarşılıqlı elm və təhsil əlaqələri, bütün ob-yektiv və subyektiv maneələrə baxmayaraq, iki respublika üçünxeyli səmərəli olmuşdur. Bu əlaqələrin perspektivdə daha in-tensiv və müştərək inkişaf etdirilməsi, şübhəsiz, Azərbaycan –Türkiyə elm və texnikasına daha böyük uğurlar gətirəcəklər.

Bu dövrdə təhsil sahəsindəki əməkdaşlığı qaydaya salmaqüçün tərəflər bir sıra hüquqi sənədlər hazırlamış, müqavilələrimzalamışlar. Belə hüquqi sənədlərdən Azərbaycan Respubli-kası Nazirlər Kabinetinin 9 aprel 1992-ci il tarixli 662 və 208


101

saylı qərarları mühüm rol oynamışdır. 1992-ci ildə AzərbaycanRespublikası Təhsil Nazirliyi ilə Türkiyə Respublikası TəhsilNazirliyi arasında bağlanmış müqavilədə təhsil sisteminin bü-tün sahələri ilə yanaşı, tələbə mübadiləsi haqqında da maddənəzərdə tutulmuşdur. Bu maddəyə əsasən hər iki ölkə qarşılıqlısurətdə ilk illərdə 100 nəfər, sonrakı illərdə isə bu sayı ildə1000 nəfərə çatdərmaqla tələbə mübadiləsi etmək haqqındarazılığa gəlmişlər. Müqaviləyə əsasən Türkiyəyə göndərilmiştələbələr 32 ali məktəbdə təhsil almışlar.

Türkiyəyə təhsil almağa göndərilmiş gənclərlə yanaşı 1992-ci ildə 320 nəfər yuxarı sinif şagirdi də litseylərə göndəril-mişdir. Bu da, 1991-ci ildə iki dövlətin arasında təhsil sahə-sində əməkdaşlıq barədə imzalanmış müqavilənin şərtlərinə uy-ğun şəkildə həyata keçirilmişdir. 1995-ci ildə xarici ölkələrdətəhsil alan gənclərin sayı 2775, bunlardan 1853 nəfəri isə Tür-kiyə Respublikasında təhsil almışlar. İki ölkə arasında təhsilləbağlı əməkdaşlıq təkcə tələbə mübadiləsi ilə məhdudlaşma-mışdır. Belə ki, Azərbaycanda müasir tələblərə cavab verənproqramlara əsasən litsey və universitetlərin açılması təhsilsahəsində əməkdaşlığın digər bir formasıdır.

1992-ci il sentyabrın 21-də Azərbaycan Respublikası TəhsilNazirliyi ilə Türkiyə Respublikasının İstanbul “Çağ ÖyrətimAnonim Şirkəti” arasında təhsil sahəsində birgə iş haqqındamüqavilə imzalanmışdır. Şirkət həmçinin Azərbaycan Respub-likası Nazirlər Kabinetinin 11 sentyabr 1995-ci il tarixli 203saylı qərarı ilə qeydiyyata alınmış Qafqaz Universitetiniyaratmışdır. 1993-cü ildən fəaliyyətə başlamış Qafqaz Uni-versiteti hər iki dövlətin elmi-texniki və pedaqoji potensialınıbirləşdirməklə Azərbaycan dövlətinə beynalxalq proqramlarəsasında kadr hazırlamaqdadır (63, s.19).

Azərbaycan Respublikasının ali məktəbləri ilə Türkiyənineyni tədris qurumları ilə əməkdaşlıq müqavilələri də imzalan-mışdır. 1992-ci ildə N.Tusi adına ADPU İstanbul Universitetiilə, İnşaat Mühəndisləri Universiteti isə Ərzurum Atatürk Uni-


102

versiteti və İstanbul Universiteti arasında müqavilə imzalan-mışdır. Daha sonra isə M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Uni-versiteti, İzmir Egey Dövlət Universiteti, Konya Universiteti,Yüzüncü Yıl Universiteti ilə Ə.Hüseynzadə adına AzərbaycanDövlət İncəsənət Universiteti Memar Sinan Universiteti iləmüqavilə imzalamışdır (63, s.19).

SSRİ-nin süqutu və Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasıərəfəsində Türkiyə Cümhuriyyəti ile Azərbaycan Sovyet Sosi-alist Cümhuriyyəti arasında 1990-1992-ci illər dövrandə mədə-ni və elmi mübadilə protokolu ilkin rəsmi sənədlərdən sayılabilər (158). Türkiyə Cümhuriyyəti hökuməti ilə AzərbaycanSovet Sosialist Respublikası hökuməti, Türkiyə Cümhuriyyətiilə SSRİ arasında imzalanmış olan “1989-1990-cı illər Kültürəlvə Bilimsəl Dəyişim Proqramı”nın hökumətlər tərəfindəninkişaf etdirilməsi və aralarındakı elmi və mədəni əməkdaşlığınqüvvətləndirilməsi məqsədilə, 1990-1992-ci illər üçün aşağıda-kı mədəni və elmi mübadilə protokolu imzalanmışdır (158,s.13-20; 133, s.6-11).

Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən İsmət Birselin (Xariciİşlər Nazirliyi Kültür İşləri Genəl Müdürü) və Azərbaycan So-vet Sosialist Respublikası höküməti tərəfindən Zaur Paşa oğluRüstəmzadənin (SSRİ Nazirlər Komitəsi nəzdində AzərbaycanNazirlər kabineti Daimi təmsilçiliyi birinci müavini) imza-ladıqları bu müqavilə Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələ-rinin möhkəmləndirilməsi sahəsində ciddi addımlardan biri ki-mi dəyərləndirilməlidir. Müqavilənin bilavasitə elm, təhsil vəmədəniyyətlə əlaqəli olan maddələri aşağıda təqdim edilmişdir:

Elm və təhsil1. Tərəflər, rəsmi kanaldan, Türkiyə Cümhuriyyəti və

Azərbaycan SSR yüksək təhsil qurumları arasında elmiəməkdaşlığı təşviq edəcəklər və əlaqələrin qurulmasına vəinkişaf etdirilməsinə yardımçı olacaqlar.

2. Tərəflər, konfranslara qatılmaq və müxtəlif elmsahələrində tədqiqatlar aparmaq üzrə, Protokol Dönəmi içində,


103

üç elm adamının bir ay müddəti ərzində mübadiləsini təşkiledəcəklər.

3. Türkiyə Cümhuriyyəti Milli kitabxanası ilə AzərbaycanSSR Elmlər Akademiyası nəzdində olan kitabxanalar, qarşılıqlıəsaslarla elmi nəşrlərin mübadiləsini davam etdirəcəklər.

4. Tərəflər, türkoloji tədqiqatlarla bağlı nəşrlər və biblioq-rafiyaların mübadiləsini təşviq edəcəklər.

5. Tərəflər, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Şərq-şünaslıq İnstitutu ilə, müvafiq Türk Qurumları arasında elminəşr mübadiləsində olacaqlar.

6. Tərəflər, ölkələrində təşkil olunan beynəlxalq simpozi-um, konqres, konfrans və bənzərlərindən bir-birlərini xəbərdaredəcək və toplantılar sonunda yayımlanan elmi hesabatlarınmübadiləsini edəcəklər. Tərəflər, hər il növbə ilə qarşılıqlı ola-raq elm adamları arasında Türkologiya mövzusunda ikili kol-lokyumlar düzənləyəcəklər. Bu məqsədlə tərəflər, bir-birlərin-dən Protokol Dövrü ərzində 5-7 elm adamının 7 gün müddət iləmübadiləsini gerçəkləşdirəcəklər.

7. Tərəflər, bir-birlərinin təhsil sistemlərini tanıtmaq məqs-ədilə; məktəbəqədər, ibtidai, orta təhsil, ali təhsil və texniki-peşə təhsili sahələrində məlumat, sənəd və heyət mübadiləsindəolacaqlar.

8. Tərəflər, arxeoloji, sənət tarixi, muzeyçilik və tarixiabidələrin restavrasiyası sahələrində elmi nəşr, mütəxəssis vəmüəllim kadrlarının dəyişdirilməsini həyata keçirəcəklər.

9. Tərəflər, müvafiq təşkilatların istək və dəvətlərinə əsa-sən, bilgi və mütəxəssislərin dəyişdirilməsi surətilə saglıq vətibb sahəsində əlaqələrin inkişaf etdirilməsini təşviq edəcəklər.Tərəflər, məlumat və mütəxəssislərin dəyişdirilməsi surətilə sə-hiyyə və tibb sahələrində əlaqələrin inkişaf etdirilməsini təşviqedəcəkər. Tərəflər, Protokol Dövrü ərzində, 7 gün müddət ilə2-3 nəfərlik heyətləri mübadilə edəcəklər.


104

10. Tərəflər, hər il türk, Azərbaycan və rus dili yay kursla-rına qatılacaq üç nəfərə iki ay müddətində təqaüd verəcəklər.Təqaüd namizədləri bu kurslarda olan şərtlərə uyğun olacaqdır.

11. Türk tərəfi, Azərbaycan SSR-dəki tələbələrə hər il oniki ədəd lisans və lisansüstü araşdırma, master və doktora təqa-üdü verəcəkdir.

12. Tərəflər, ilk və orta təhsil səviyyəsində oxuyan ontələbənin, hər il, ailələr yanında barınmaq üzrə, üç həftə müd-dətində bir-birilərinin ölkəsini ziyarət etmələrinə imkan yara-dacaqlar.

13. Türk tərəfi, Azərbaycan SSR-də türkcə təhsil verən mü-əllimləri, Türkiyədəki xidmət-daxili seminarlara dəvət edəcək-dir.

14. Türk tərəfi, Azərbaycan tərəfinin istəyinə uyğun olaraq,türk dili və ədəbiyyatı ilə bağlı dərs kitabları və təhsil ləvazi-matı göndərəcəkdir.

15. Azərbaycan tərəfi, türk tərəfinə hər il on iki ədəd dil vəaraşdırma təqaüdü verəcəkdir.

16. Tərəflər, türkcə-azərbaycanca sözlük hazırlanmasınatəşviq edəcəklər.

17. Tərəflər, bir-birilərinin arxiv quruluşları arasındakıəməkdaşlığın inkişaf etdirilməsinə yardım göstərəcəklər.

Mədəniyyət və sənət18. Tərəflər, təşkil edəcəkləri beynəlxalq musiqi, mahni,

rəqs və folklor festivallarina, bir-birilərindən sənətçi və sənəttopluluqlarının qatılmasını təşviq edəcəklər.

19. Tərəflər, qarşılıqlı olaraq kültür və sənət festivalları(türk və Azərbaycan həftələri) təşkil etməyi təşviq edəcəklər.

20. Tərəflər, qarşılıqlı olaraq, müğənni, opera və baletsənətçisi, orkestr, orkestr rəhbəri, rejissor, xoreoqraf vədekorator dəyişdirilməsində olmaq surətilə lirik müsiqi, operavə balet sahəsində əlaqələrini inkişaf etdirəcəklər.


105

21. Tərəflər, bir-birilərinin teatr, opera və baletində vəzifə-ləndirilmək üzrə, hər il razılaşdırılmış surətdə sənətçi və rejis-sor göndərə biləcəklər.

22. Tərəflər, teatr sahəsində əməkdaşlıq etmək məqsədiləhər il teatr heyətləri, teatr səfərləri, rejissor, dekorator və aktyordəyişdirə biləcəklər.

23. Tərəflər, tanınmış solistlərinin plastinka, kasset və vi-deo kassetlərinin dəyişdirilməsini həyata keçirəcəklər.

24. Tərəflər, kitab, nəşr, biblioqrafiya, xəttatlıq əsərləri,kataloq və mikrofilm dəyişdirilməsində olmaq surətilə kitab-xanaçılıq sahəsindəki əlaqələrini davam etdirəcəklər.

25. Tərəflər, sənət tarixi, muzeyçilik, tarixi abidələrin res-tavrasiyası, plastik sənət sahələrində elmi nəşr, kitab, kataloqvə s. ləvazimat ilə təbliğati film mübadiləsi edəcəklər.

26. Tərəflər, hər il kitabxanaçılıq, sənədləşmə-informasiyavə arxivçilik ilə muzeyşünaslıq və restavrasiya sahələrində təd-qiqat və təmaslarda olmaq üzrə hər dəfə on beş günlük iki mü-təxəssis mübadiləsi edəcəklər.

27. Tərəflər, folklor sahəsində təşkil edəcəkləri beynəlxalqkonqres, konfrans və simpoziumları, qarşılıqlı olaraq bir-biri-lərinin elm adamları ilə mütəxəssislərini dəvət edəcəklər, folk-lor və xalq rəqsləri sahəsində tədqiqatlarda olmaq üzrə mütə-xəssis mübadiləsi edəcəklər, folklor və xalq ədəbiyyatına bağlınəşrlərinin və nəşr kataloqlarının dəyişdirilməsi üçün səygöstərəcəklər.

28. Tərəflər, məsləki təmaslarda olmaq üzrə, hər dəfə üçnəfərlik yazarlar heyətinin, Protokol Dönəmi içində, hər dəfəon beş gün ərzində bir-birilərini ziyarət etmələrinə yardımçıolacaqlar.

29. Tərəflər, qarşılıqlı olaraq Türkiyə və Azərbaycan yazı-çılarının kitablarının tərcüməsi və nəşri daxil olmaq üzrə kitabyayımı sahəsində münasibətlərin qüvvətləndirilməsinə və inki-şaf etdirilməsinə yardımçı olacaqlar və kitab yayımı və satışı


106

ilə əlaqəli fəaliyyətlərin təşkilinə bağlı dəyişimi, qarşılıqlı ola-raq təşviq edəcəklər.

30. Tərəflər, Türkiyə Cümhuriyyəti və Azərbaycan SSR-dətəşkil edəcəkləri beynəlxalq kitab yarmarkalarına bir-birilərrinidəvət edəcəklər.

31. Tərəflər, əl sənətləri və xalçaçılıq sahələrində bilgi alış-verişində olmaq üzrə hər il üç mütəxəssisin hər dəfə on beş günmüddəti ilə mübadiləsini gerçəkləşdirəcəklər.

32. Tərəflər, qarşılıqlı olaraq əl sənətləri sərgiləri təşkilinitəşviq edəcəklər və sərgilərin hər dəfə on beş gün müddəti iləmübadiləsini təmin edəcəklər.

İdman və gənclik33. Tərəflər, ayrıca düzənləyəcəkləri “İkili idman Protokol-

ları” çərçivəsində idman fəaliyyətlərini proqramlayıb həyatakeçirəcəklər.

Radio, televiziya, informasiya və kino34. Tərəflər, ayrıca imzalayacaqları hər dəfə bir “Əməkdaş-

lıq Protokolu”na istinadən, radio, televiziya və informasiya sa-hələrindəki əməkdaşlığı təşkil edəcəklər.

35. Tərəflər, Türkiyə Cümhuriyyəti və Azərbaycan SSR-dətəşkil ediləcək beynəlxalq kino festivallarina bir-birilərini dəvətedəcəklər.

36. Tərəflər, süjetli və sənədli ortaq film çəkilişini təşviqedəcəklər.

37. Protokol Dönemi müddətində, Türkiyə tərəfi Azərbay-canın iki şəhərində və Azərbaycan tərəfi də Türkiyədə iki şə-hərdə hər dəfə bir film həftəsi təşkil edəcəklər. Bu məqsədlə birhəftə müddətlə hər dəfə üç nəfərlik heyətlər filmlərilə birlikdəmübadilə ediləcəkdir.

Ümumi müddəaları və maliyyə məsələləri ilə bağlı ayrı-ayrı bəndləri olan 50 maddəlik protokolun son bəndində göstə-rilir ki, 1993-1995-ci illər dövrü üçün görüşmələr və protoko-lun imzalanmasi 1992-ci ilin sonunda Bakida həyata keçirilə-cəkdir. Dəqiq tarix rəsmi dairələr tərəfindən müəyyənləşdirilə-


107

cəkdir. Bu protokol 1 yanvar 1990 – 31 dekabr 1992-ci il tarix-ləri arasında keçərli olacaqdır. Bu protokol Ankarada 10 yan-var 1990-cı il tarixində türkcə və rusca olmaqla hər birindən ikinüsxə imzalanmış olub, hər iki mətn də eyni dərəcədə keçər-lidir (158, s.13-20; 133, s.6-11).

Azərbaycan – Türkiyə təhsil əlaqələri sahəsində ilk mühümrəsmi sənədlərdən biri də Türkiyə Cumhuriyəti ilə AzərbaycanSovyet Sosyalist Respublikası arasında 19 sentyabr 1990-cıildə keçirilmiş görüşlərlə bağlı protokoldur (146, s. 75-78).

Türkiyə Cümhuriyyəti Maliyyə və Kömrük naziri AdnanKahvecinin dəvətilə Azərbaycan SSR Nazirlər Kabinetinın baş-qanı Həsən Həsənovun rəhbərliyi ilə Azərbaycan heyəti 14-19sentyabr 1990-cı il tarixində Türkiyədə rəsmi səfərdə olmuş-dur. Bu müddət ərzində o, Türkiyə Respublikasının prezidentiTurqut Özal və baş nazir Yıldırım Akbulut tərəfindən qəbuledilmiş və Dövlət naziri Güneş Taner, Maliyyə və Kömrük na-ziri Adnan Kahveci, Ulaştırma Naziri Cengiz Tuncer iləgörüşmüş, Ankara, İstanbul, İzmir və Manisanı ziyarət edərəkbəzi elm və mədəniyyət mərkəzlərini gəzmişdir. Görüşlərdə, 10yanvar 1990-cı il tarixində imzalanan Türkiyə Cümhuriyyəti iləAzərbaycan SSR arasında “1990 – 1992-ci illər arasında Türki-yə Cümhuriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında elmi vəmədəni mübadiləyə dair” protokollar çərçivəcində Azərbaycan– Türkiyə əlaqələrinin inkişafı məsələləri müzakirə edilmişdir.

31 maddədən ibarət olan protokolun bir sıra bəndləri elm,təhsil və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıqla bağlı olmuşdur ki,aşağıda onların bəzilərini təqdim edirik:

5. Bu maddədə tərəflər arasında birbaşa TV proqramlarınınmübadiləsinin və Azərbaycanda ortaq telekommunikasiyavasitələrinin qurulmasının yaxşılaşdırılması vurgulanır.

6. Tərəflər Bursa və Gəncə, Şəki və Kars şəhərləri arasındaqardaş şəhər əlaqələri qurulmasını məmnuniyyətlə qarşıladıqla-rını bildirmiş, heyət mübadiləsi xüsusunda razılığa gəlinmişdir.


108

7. Tərəflər, hökumətlərarası elmi, texniki və mədəni əmək-daşlıq komissiyasının qurulmasında razılığa gəlirlər. Bu komis-siya Türkiyə ilə Azərbaycan arasında imzalanan müqavilə vəprotokolların tətbiqi ilə vəzifələndirilir.

12. Tərəflər, Azərbaycan İnşaat Mühəndisləri İnstitutu iləMimar Sinan universiteti, Azərbaycan Tibb İnstitutu ilə Ankaravə İstanbul Tibb fakültələri arasında əməkdaşlıq qurulmasınadair qarşılıqlı arzularını bildirmişlər.

22. Tərəflər, 1990 – 1992-ci illər arasında səhiyyə, onko-loji, göz cərrahiyyəsi, üronefroloji, kardioloji, ürək-damar cər-rahiyyəsi, tibbi təşhis, staj məqsədilə mütəxəssis mübadiləsi,ekoloji təmizlik məsələsində yeni kimyəvi nəzarət tətbiqləri,dərman, tibbi təchizat və cihaz istehsalını təmin edəcək ortaqtəsisatların qurulması məsələlərində Türkiyə Cümhuriyyəti iləAzərbaycan Səhiyyə Nazirlikləri arasında protokol imzalanma-sını razılıqla qəbul etmişlər. Tərəflər, 1990-cı il oktyabr ayındaBakıda “Müasir cərrahiyyə problemləri” mövzusunda Azərbay-can – Türkiyə ortaq konfransının keçirilməsinə müsbət yanaş-mışlar.

23. Tərəflər, təməl elmlər sahəsində mütəxəssis və tələbəmübadiləsinə razılıq vermişlər. Bu çərçivədə Tərəflər, ƏrzurumUniversiteti ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyası arasında elmi-texniki mübadilə və Azərbaycan Elmlər Akademiyası Geolo-giya İnstitutu ilə bu sahədə mübadilə edilməsinə, protokollarınimzalanmasına və Türkiyə və Azərbaycan elm adamları arasın-da təmasların inkişaf etdirilməsinə yardımçı olacaqlar.

24. Tərəflər, Azərbaycan elm, sənət və mədəniyyət adamla-rının Türkiyədə düzənlənən birinci Beynəlxalq AzərbaycanKonqresinə qatılmalarının, Türkiyə və Azərbaycan xalqları ara-sında qardaşlığın və dostluğun daha da qüvvətlənməsinə yar-dım edəcəklərini vurğulamışlar.

26. Tərəflər, mədəni əlaqələrin genişləndirilməsini və Tür-kiyə və Azərbaycan xalqlarının həyat, mədəniyyət, adət və ənə-nələrinin hər iki xalqın təmsilçiləri arasındakı təmaslar, elmi və


109

mədəni heyət mübadiləsi yolu ilə daha geniş şəkildə tanıdıl-masını istədiklərini vurğulamışlar.

27. Tərəflər, böyük bir qrup azərbaycanlı sənətçinin iştirakıilə Türkiyədə Azərbaycan mədəniyyət günlərinin keçirilməsi-nin, opera sənətçiləri, müğənnilər və folklor qrupları mübadilə-sinin, Azərbaycan xalça və rəsm ustaları sərgisinin təşkilinin,Azərbaycanla “Xarı Bülbül Beynəlxalq Musiqi FestivalınaTürk sənətçilərinin qatılmasının, Azərbaycan Dövlət Dramteatrının Türkiyə qastrolunun, Türkiyə ilə Azərbaycan arasındamədəniyyət sahəsində əməkdaşlığa müsbət münasibətdə olduq-larını bildirmişlər.

28. Tərəflər, qarşılıqlı olaraq kitab nəşrinin, türk və Azər-baycan əsərlərinin çevrilməsi və nəşrinin, Bakıda Türk kitab vənəşrlərini satan “Türk Dünyası” özəl kitab mağazasının, İstan-bulda isə Azərbaycan yazarlarının kitablarını və nəşrlərini satan“Azərbaycan Dünyası” kitab mağazalarının açılmasının, türkvə Azərbaycan xalqlarının mədəniyyət və yaşantılarının genişmiqyasda tanıdılmasına imkan yaradacaqlarını məmnuniyyətləifadə etmişlər.

29. Tərəflər xüsusilə səhiyyə sahəsində, elmi-texniki əlaqə-lərin inkişafı və plan və anlaşma təməllərinə söykənən tələbəvə müəllim mübadiləsi üçün səy göstərəcəklər.

30. Həsən Həsənov türk və Azərbaycan xalqları arasındaqardaşlıq, dostluq və əməkdaşlığın qüvvətləndirilməsinə edilənyardım, gördükləri isti münasibət və səmimi qonaqsevərliküçün Türk hökumətinə və xalqına təşəkkürlərini bildirmiş vəAzərbaycan SSR Cümhurbaşqanı Ayaz Mütəllibov ilə Azər-baycan Hökumətinin rəsmi dəvətini Türkiyə CümhurbaşqanıTurqut Özala, Türkiyə Baş Naziri Yıldırım Akbuluta, Türkiyəmaliyyə və Kömrük Naziri Adnan Kahveciyə təqdim etmişdir.Edilən dəvətlər məmnuniyyətlə qəbul edilmişdir.

Bu protokol 19 sentyabr 1990-cı il tarixində Ankarada üçüdə eyni dərəcədə keçərli türkcə, azərbaycanca və rusca üç oriji-nal nüsxə olaraq tərtib edilmişdir” (146, s.77-78).


110

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinə xüsusi diqqət ye-tirən Türkiyə rəsmi dairələri Azərbaycanın hələ müstəqillik qa-zanmadığı illərdə də bu sahəyə ciddi qayğı göstərmişlər. Bununbir örnəyi olaraq Türkiyə Respublikasının prezidenti TurgutÖzalın Azərbaycan Respublikasına 12 mart 1991-ci il tarixin-dəki səfəri zamanı qarşılıqlı razılaşmaları və birgə bəyanna-məni misal gətirmək olar (146, s. 89).

Türkiyə Cümhuriyyəti Cümhurbaşqanı Turqut Özalın 15-16 mart 1991-ci il tarixində Azərbaycana bu ziyarəti Azərbay-can – Türkiyə dostluq, qonşuluq və qarşılıqlı fayda təməllərinədayanan əməkdaşlıq əlaqələrinin inkişafının bir sübutu olmuş,bu əlaqələrin daha da inkişafı üçün mövcud olan böyük po-tensialın bir daha təsbitinə vəsilə olmuşdur.

İkili əlaqələr mövzusunda Bakıda keçirilən fikir mübadiləsiəsasında Türkiyə və Azərbaycan tərəfi Azərbaycan – Türkiyəticarət, iqtisadi, mədəniyyət və sosial əməkdaşlığa yeni sürət vəistiqamətlər qazandırmaq vacibliyini və bunu mümkün gördük-lərini qeyd etmişlər.

Türkiyə və Azərbaycan rəsmilərinin imzaladıqları Türkiyəvə Azərbaycan Respublikaları arasında müxtəlif sahələrdəəməkdaşlıq protokolları bu məqsədlərə nail olunmasını nəzərdətuturdu. Tərəflər 12 mart 1991-ci il tarixində Türkiyə Cümhu-riyyəti ilə Sovet İttifaqı arasında imzalanan dostluq, mehribanqonşuluq və əməkdaşlıq müqaviləsinin əhəmiyyətini ayrıcavurğulamışlar (146, s.89).

Həmin ərəfədə – 16 mart 1991-ci il tarixində Türkiyə Cum-huriyəti hökuməti və Azərbaycan Respublikası hökuməti ara-sında turizm sahəsində də əməkdaşlıq protokolu imzalanmışdır(146, s. 90-91). 10 maddəlik bu protokolda (5 il müddətinəkeçərli olan) qeyd olunur ki, tərəflər iki ölkə vətəndaşlarına ta-rixi, mədəni və turistik dəyərlərini daha yaxşı bir şəkildə tanıt-maq məqsədilə iki ölkə arasındakı turistik mübadilələrin dahada artırılmasına və iki ölkənin rəsmi turizm qurumları arasındaəməkdaşlığın inkişafına hər baxımdan yardım ediləcəkdir.


111

Hər iki ölkənin vətəndaşlarının bir-birilərinə turizm səy-hətləri üçün hər bir imkan veriləcəkdir. Qrşılıqlı olaraq turistikvizalar verilməsi problemləri aradan qaldırılacaqdır. Turizm fə-aliyyətlərinə, reklama şərait yaradılacaqdır. Viza, sərhəd, köm-rük qaydaları sadələşdiriləcəkdir. Ekoloji təmizlik, çeşidli tu-rizm mərkəzlərinin inşaatını, kadr hazırlığı, xarici turizmsahəsində ortaq şirkətlərin qurulmasını və turizmə bağlı digərproblemləri nəzərdə tutaraq qarşılıqlı əməkdaşlıq inkişaf etdi-rilməlidir. Əlaqədar qurumlar hər iki ölkədə müntəzəm toplan-tılar keçirməlidirlər (146, s.90-91).

Türkiyə ilə Azərbaycan rəsmilərinin 3 may 1992-ci il tari-xində verdikləri ortaq bəyənatda bildirilirdi ki, Türkiyə Cüm-huriyyəti Baş Bakanı Süleyman Dəmirəl Azərbaycan Respub-likası Cümhurbaşkan Vekili Yaqub Məmmədovun dəvətilə 2-3may 1992-ci il tarixlərində Azərbaycan Respublikasına rəsmibir ziyarətdə olmuşdur.

Tərəflər iki ölkə arasında tarixdən qaynaqlanan qardaşlıqəlaqələrinə uyğun olaraq, çox səmimi və dostluq atmosferindəgörüşmüşlər. Görüşmələrdə ikili əlaqələri maraqlandıran bütünməsələlər ilə regional və beynəlxalq məsələlər müzakirəolunmuş və tərəflər ölkələrindəki siyasi və iqtisadi durumhaqqında informasiya mübadiləsində olmuşlar (158,s.119).

Elm, təhsil və mədəniyyət sahələrindəki əlaqələrin də də-yişdirilməsinin, iki ölkə xalqının bir-birilərinə daha da yaxın-laşmasında oynayacağı önəmli rola işarət edən tərəflər, buməqsədlə elm, təhsil və mədəniyyət sahələrindəki mütəxəssisxidmətləri, texniki və elmi əməkdaşlıq anlaşması imzalamışlar.Bundan başqa Türk tərəfi, 1992-1993 tədris ilində Azərbaycana600-ü orta təhsildə, 1400-ü ali təhsildə istifadə olunmaq üzrəcəmi 2000 öyrənciyə təqaüdlü kontenjan ayırdığını bildirmiş-dir. Azərbaycan tərəfi, bu imkanı böyük məmnunluqla qarşıla-dığını ifadə etmişdir. Bu imkanın həyata keçirilməsi üçüntərəflər əlaqədar rəsmilərini əməkdaşlıqla görəvləndirmişlər.


112

Tərəflər, Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı mədəniyyətəlaqələrinin dəyişdirilməsində televiziya yayınlarının əhəmiy-yətinə diqqət çəkmişlər. Bu çərçivədə, Türkiyə Radio Televizi-ya Qurumunun Avropa, Asiya və Şimali Afrikanı əhatə edənAVRASYA-TV yayınının Azərbaycanda transformasiyası vəAzərbaycan kino və TV proqramlarının da bu yayında yer al-ması üçün bir əməkdaşlıq protokolu imzalanmışdır (158, s.120-121).

1992-ci il 5 may tarixində Azərbaycan – Türkiyə mədəniəlaqələrinin perspektivlərinə istiqamətlənmiş Türkiyə Cüm-huriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında təlim-tərbiyə,təhsil, mütəxəssis xidmətləri, texniki və elmi əməkdaşlıqsahəsində də müqavilə imzalanmışdır (158). Bildirilmişdir ki,aşağıda tərəflər olaraq adlandırılacaq olan Türkiyə Cümhuriy-yəti və Azərbaycan Respublikası:

Bir-birilərinin suverenliyinə, müstəqilliyinə və ərazi bütün-lüyünə sayğı və daxili işlərinə qarışmama prinsipi ilə müsbətolaraq aralarındakı əməkdaşlığın inkişafına yönəlik qərar-lılıqlarını təsdiq edərək;

Aralarındakı dil, tarix, kültür və ənənə yaxınlığının, çox-yönlü əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün sağlam bir zəmin ya-ratdığına dair inamlarını yeniləyərək;

24 yanvar 1992-ci ildə Ankarada imzalanmış olan “TürkiyəCümhuriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq,əməkdaşlıq və mehriban qonşuluq müqaviləsi”nə uygun olaraqvə iki ölkə arasındakı mövcud əməkdaşlığı və dostluğu çeşid-ləndirmək və inkişaf etdirmək arzusundan doğaraq, egitim, öy-rətim, mütəxəssis xidmətləri, texnika və elm sahələrində dəəməkdaşlıq etməyi arzu edərək aşağıdakı xüsuslarda razılığagəlmişlər.

11 maddəlik müqavilə ilə tanişlıqdan da aşkar göründüyükimi, bu anlaşmanın məqsədi tərəflər arasında təlim-tərbiyə,təhsil, mütəxəssis xidmətləri, texnika və elm sahələrində əmək-daşlığı təsis və icra etməkdir. Müqavilədə o da qeyd olunur ki,


113

bu anlaşma 5 il müddətinə keçərli olacaqdır. Tərəflərdən biribu ilk 5 illik müddətin bitməsindən 90 gün öncə bu müqavi-lənin ləğvini bəyan etmədiyi təqdirdə, hər dəfə bir il müddətinəqüvvədə qalacaqdır. Tərəflərdən birinin bu müqavilə hökmləri-nə uyamaması və ya digər tərəfin uymadığı sonucuna varmasıhalında tərəflər problemi Komissiya çərçivəsində həll etməküzrə ən qısa zamanda görüşmələrə başlayacaqlar. Bu müqaviləBakıda 3 may 1992-ci ildə Türkiyə və Azərbaycan türkcəsindəiki nümunə olaraq və hər iki mətn də eyni dərəcədə keçərli ol-maq üzrə bağlanmışdır.

Müqaviləni Türkiyə Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən xa-rici işlər naziri Hikmət Çətin, Azərbaycan Respublikası tərəfin-dən xarici işlər naziri Hüseynağa Sadıqov imzalamışlar (158,s.127).

Azərbaycan Respublikası Xalq Təhsili Nazirliyi ilə TürkiyəCumhuriyəti Milli Egitim Bakanlığı arasında Azərbaycan tərə-findən B.Feyzullayevin imzaladığı (1992-ci il) təhsil sahəsindəəməkdaşlıq müqaviləsi Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələriüçün yeni imkanlar açdı (146, s. 117-118).

18 maddəlik müqavilədə göstərilir ki, tərəflər, Azərbaycanvə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında təlim-tərbiyə sahəsində əla-qələrin inkişafına nail olmaq üçün aşağıdakı mövzularda razı-lığa gəldilər:

1. Orta məktəb və litsey şagirdlərinin oxudulmaq üçün qar-şılıqlı olaraq mübadiləsi.

2. Tələbələrin oxudulmaq üzərə qarşılıqlı olaraq mübadiləsi(sayı: ilk il 100 nəfərdən başlayaraq 500 nəfərə çıxa biləcək).

3. Təcrübə mübadiləsi üçün müəllimlərin 1 və ya 2 aylıqmüddətlərlə qarşılıqlı mübadiləsi təmin ediləcəkdir.

4. Hər iki ölkənin müəllim və mütəxəssislərinin təcrübəmübadiləsi üçün 3 aylıq, 6 aylıq və 1 illik müddətlərlə qarşılıqlıdəyişimi.

5. Türkiyə tərəfi, Azərbaycandan göndərilən rus dili və ədə-biyyatı müəllimlərini öz üniversitetlərində qəbul edir, buna qar-


114

şılıq Azərbaycan tərəfi Türkiyənin türk dili və ədəbiyyatı mü-əllimlərinin Azərbaycanın universitetlərində qəbul edir.

6. Hər iki nazirlikdə çalışanların təcrübə və bilgilərini artır-maq üçün bir aylıq müddətlərlə personal mübadiləsi ediləcək-dir.

7. Türkiyə tərəfi, texniki litseylərdə təlim-tərbiyə görməküzrə 8-ci sinifdən sonra (9-10-11-cı siniflər üçün) Azərbaycan-dan şagird qəbul edəcəkdir.

8. Bakıda Azərbaycan Xalq Təhsili Nazirliyinin uyğun gör-düyü bir binada Türkiyə tərəfi bir Türk məktəbi açacaqdır. Buməktəbdə dərslər türkcə və ingiliscə keçiriləcəkdir. Bu məktəbTürkiyədən Bakıya gələcək Türk iş adamlarının, müəllimlərin,diplomatların, sənətçilərin, yabançıların və eyni zamanda azər-baycanlıların uşaqlarının oxudulması məqsədi ilə açılacaqdır.

9. Tərəflər, bir-birilərini tarix, mədəniyyət və ədəbiyyatınınöz ölkələrində tanıdılmasında yardımçı olacaqdır.

10. Tərəflər arasında fizika, riyaziyyat, biologiya, kimya vədigər sahələrdə olimpiyadalar təşkil edəcəklər.

11. Hökumətlərcə, Türkiyə və Azərbaycanda qarşılıqlı ola-raq “Dil və kültür Mərkəzləri” qurulacaqdır.

12. Latın qrafikasına görə makina tədrisində yardımçı ol-maq üçün Türkiyədən müəllim göndəriləcəkdir.

13. Tərəflər elmi sahədə hər cür təlim-tərbiyə vasitə və lə-vazimatlarını (videokassetləri, maqnitofon bantları, sənədlifilmlər kimi) qarşılıqlı olaraq mübadilə edəcəklər.

14. Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı, Türkiyənin Bakıdaoxudulacaq tələbələri və Azərbaycanda qonaq olan müsafirlərüçün ayrıca bir yataqxana binası inşa edecəkdir (bu binanın birhissəsi yurd, digəri isə Azərbaycan Milli Təhsil Nazirliyininmüsafirxanası olacaq).

15. Tərəflər, bu müqavilədə göstərilən mövzuların gerçək-ləşdirilməsini təmin edəcək və təlim-tərbiyə əməkdaşlığını in-kişaf etdirmək üçün 6 nəfərlik (hər tərəfdən 3 nəfər) bir DaimiKomissiya yaradacaqlar.


115

16. Dərs proqramları tədqiq edilərək qarşılıqlı olaraq yerala biləcək mövzular “Daimi Komissiya” tərəfindən təsbit edi-lərək hər iki Nazirliyə təklifdə olacaqdır.

1992,-ci ilin 1 noyabr tarixində Türkiyə Cumhuriyəti höku-məti ilə Azərbaycan Respublikası hökuməti arasında imzalan-mış turizm sahəsində əməkdaşlıq müqaviləsi (146, s. 128-129)bu sahədə gələcək qarşılıqlı münasibətlərə yeni bir istiqamətvermişdir. 12 maddəlik bu müqavilədə qeyd edilir ki, tərəflərhər iki ölkə vətəndaşlarının bir-birilərinin tarixi, mədəni vəturistik dəyərlərini daha yaxşı şəkildə tanımaları məqsədiləaralarındakı informasiya, sənədləşmə və tanıtma materiallarımübadiləsinin daha da artırılması yönündə səy göstərəcəklər.

2 noyabr 1992-ci il tarixində Türkiyə Cumhuriyəti hökumə-ti ilə Azərbaycan Respublikası hökuməti arasında mütəxəssishazırlığına dair protokol (146, s.125-126) da Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafına təkan vermişdir.

Türkiyə Cumhuriyəti hökuməti ilə Azərbaycan Respub-likası hökuməti aralarındakı fövqəladə yaxşı mümkün olan hərsahəyə yaymaqla bir qismini aşağıda təqdim etdiyimiz məsə-lələrdə razılığa gəlmişlər:

– Türkiyə Cümhuriyyəti hökuməti ilə Azərbaycan Respub-likası hökuməti əmrinə bazar iqtisadiyyatı, bankçılıq, beynəl-xalq ticarət, beynəlxalq ticarət və bənzəri mövzularda istifadəüçün 100 mütəxəssisə təqaüd təsis edəcəkdir.

– Təklif edilən kurslar, mövzularına görə dəyişmək üzrə ikiilə dörd aylıq müddəti əhatə edəcək və mümkün olan hallardaiş başında təhsili də öngörəcəkdir.

– Proqramlardan maksimum istifadəni təmin etmək məq-sədi ilə namizədlərin təhsillərinə, dil qabiliyyətlərinə, keçmiştəcrübələrinə maksimum diqqət sərf ediləcəkdir. Bakıdakı Tür-kiyə səfiri namizədlərin seçiminə qatılacaqdır.

– Hər namizəd qrupunun təhsil məsələsinə Azərbaycan Hö-kuməti qərar verəcəkdir.


116

– Azərbaycan Hökuməti namizədlərin adları, mövzuları, dilbilgiləri və digər məlumatları ən azı 60 gün əvvəlcədən türkrəsmilərinə verəcəkdir.

– Təhsil alacaq şəxslərin Türkiyəyə və Türkiyədən yolxərcləri Azərbaycan Hökuməti tərəfindən ödənəcəkdir.

– Bu protokol iki il qüvvədə qalacaq və tərəflərdən birimüddətin sona çatmasından 3 ay öncə sona erdirilməsini tələbetmədiyi təqdirdə iki illik bir müddət üçün keçərli uzadılmışsayılacaqdır. 2 noyabr 1992-ci il tarixində Ankarada Türkiyətürkcəsi və Azərbaycan türkcəsində hər ikisi də keçərli iki nüs-xə olaraq imzalamışdır (146, s. 125-126).

Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən edilən yardımlar vəproyekt çalışmaları çərçivəsində Azərbaycanla bağlı TİKA-nınnoyabr 1992-ci il tarixli hesabatda göstərilir ki, (152, s.24-31)mədəniyyət məsələlərində TRT yayınlarının izlənilməsinin tə-min edilməsi, proqram mübadiləsi və proqram hazırlanmasındaəməkdaşlıq üçün protokol imzalanmışdır. Türkiyənin təklifiləTRT tərəfindən AVRASYA-TV projesi gerçəkləşdirilmişdir.1990-cı ildə Milli Egitim Bakanlığından tələb edilən KültürMərkəzi gerçəkləşdirilmişdir.

Milli Egitim Bakanlığı və Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindəntarix, türkcə, coğrafiya və din təhsili mövzularında konqreslərtəşkil edilməsi 18.5.1992-ci il tarixli Egitim Bakanları Ankaratoplantısında razılaşdırılmışdır. Milli Egitim Bakanlığının bumövzudakı çalışmaları davam etməkdədir.

Kültür Bakanlığı və Xarici İşlər Nazirliyinin təşkil etdiyi20.6.1992-ci il tarixli İstanbul Mədəniyyət Nazirləri toplan-tısında Ortaq Türk Əlifbası üzərində anlaşmaya nail olunmuş-dur. Çalışmalar hazırlıq mərhələsində olub, Kültür Bakanlığı-nın bu sahədəki çalışmaları davam etməkdədir.

20.6.1992-ci il tarixli İstanbul Mədəniyyət Nazirləri toplan-tısında, Mədəniyyət Nazirləri Daimi Şurası və Əməkdaşlıq Bü-rosu qurulması qərarlaşdırılmış, Mədəniyyət Nazirliyi bu sahə-də çalışmalara başlamışdır (152, s.24).


117

Təhsil məsələlərində isə bir çox məsələlər işıqlandırılmışdırki, burada onların bəzilərinə toxunacağıq. Universitetlərarasıəməkdaşlıq:

– Mimar Sinan Universiteti ilə Azərbaycan Dövlət Uni-versiteti arasında 15.5.1991-ci il tarixində qanuni qüvvəsi 5 ilolan bir müqavilə imzalanmışdır. Müqavilə qüvvədədir.

– Gazi Universiteti Egitim Fakültəsi ilə Azərbaycan Pe-daqoji İnstitutu arasında ön anlaşma-müqavilə bağlanmışdır.Əsas əməkdaşlıq protokolu hazırlanmaqdadır. Əsas protokolun1990-cı ildə imzası hədəfləndiyi halda gerçəkləşdirilə bil-məmişdir.

– Çukurova Universiteti Tibb Fakültəsi ilə AzərbaycanHemotoloji və Qan İnstitutu arasında protokol imzalanmışdır.29.7.1991-ci il tarixində imzalanan protokol 31.12.1996-cı iləqədər keçərlidir.

– Trakya Universiteti ilə Azərbaycan Səhiyyə NazirliyiElmi Tədqiqatlar İnstitutu arasında 10.5.1991-ci il tarixində birprotokol imzalanmışdır.

Təhsil Nazirləri arasında əməkdaşlıq məsələsində MilliEgitim Bakanlığı ilə Azərbaycan Xalq Təhsili Nazirliyiarasında Mutabakat Zaptı (razılıq sənədi) qəbul olunmuşdur.Nəzərdə tutulan əməkdaşlıq hörmətli Baş Nazirin ziyarətlərisırasında daha da inkişaf etdirilmişdir.

Bundan başqa bir ingiliscə Dil İnstitutu və bir latın hərflimətbəə Bakıda qurulması gözlənilməkdədir.

18.5.1992-ci il tarixli Təhsil Nazirləri Ankara toplantısında,Milli Egitim Bakanlığı və Xarici İşlər Bakanlığı nəzdində, qar-şılıqlı məktəb açılması məsələsində razılığa gəlinmiş, çalış-malar hələ hazırlıq mərhələsindədir. Milli Egitim Bakanlığınınbu sahədəki çalışmaları davam etməkdədir (152, s.26).

20.5.1992-ci il tarixli Təhsil Nazirlərinin təklifilə, MilliEgitim Bakanlığı və Xarici İşlər Bakanlığı nəzdində OrtaqTürkcə Terminoloji Komissiyası qurulması razılaşdırılmışdır.


118

Çalışmalar hələ hazırlıq mərhələsində olub, Milli EgitimBakanlığının bu sahədəki çalışmaları davam etməkdədir.

YÖK, ÖSYM, M.E.B., TÖMER strukturunda, egitim vəöyrətim təqaüdləri təmin edilməsi məsələsində hörmətli BaşNazirimizin ziyarəti sırasında ortaq bəyanat imzalanmışdır.Öyrənci Seçmə Komissiyası göndərilməkdədir. Yataqxana,türkcə öyrətim, təqaüd miqdarları və daşıma problemlərininhəlli üçün çalışılmaqdadır. Cəmi 2 min nəfərə imkan təminediləcəkdir (600 orta təhsil, 165 ön lisans, 960 lisans, 205lisans üstü, 70 doktora). İyul 1992-ci ilin sonuna qədər seçimedilib 1 avqustda Türkiyədə təhsil başlayacaqdır (152,s.27).

Bu sənəddə bəzi siyasi və qarşılıqlı münasibətlərə də toxu-nulmuşdur. Belə ki, siyasi məsələlərlə bağlı deyilir: “Sayın başBakanımızın Elçibəyə sözlü vədi və bağlanılan bir protokol iləXarici İşlər Nazirləri arasında əməkdaşlıq və düzənli müşavi-rələr nəzərdə tutulmaqdadır”. İkili əlaqələrlə bağlı bunlar qeydedilir:

– Bakanlar Kurulu açıqlaması ilə 16.6.1991-ci ildə Azər-baycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi tanınmışdır.

– Yeni Müstəqil Türk Dövlətləri Dövlət Başçıları 1991-ciilin yayında Türkiyəni ziyarət etmişlər. Sayın Xarici İşlər Na-ziri 28 fevral – 6 mart 1992-ci il tarixlərində, Sayın Baş Nazir27 aprel-3 may tarixlərində bölgə ölkələrini ziyarət etmişlər.

– Sayın Baş Nazirin ziyarəti sonunda Xarici İşlər Nazir-likləri arasında əlaqəli protokollar qəbul edilmişdir (152, s.27).

Çoxtərəfli ikili əlaqələrlə bağlı isə bildirilir ki, AzərbaycanXarici İşlər Naziri Tofiq Kazımov 3 günlük rəsmi ziyarət üçünAnkaraya gəldi. Görüşmələrdə Azərbaycan ilə etnik tarixiqardaşlıq əlaqələrini gücləndirmək üçün Ankaraya təyin edilənSəfir Məmməd Əliyev təqdim edildi. İki ölkə arasındakıəlaqələri inkişaf etdirmək, davam edən əlaqələri hüquqiqüvvəyə mindirmək üçün 11.8.1992-ci ildə imzalanan sözləş-mə və əlavə protokol ilə qurulması qərarlaşdırılan konsulluğa


119

Abbas Abdulla Hocaoğlu təyin edildi. Sənəddə texniki məsələ-lərlə bağlı təfərrüatlar da verilmişdir (152, s.28-31).

29 fevral 1992-ci il tarixində Bakıda Türkiyə Cumhuriyətiile Azərbaycan arasında imzalanan razılaşma sənədi (158, s.88-89) Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin möhkəmlən-dirilməsi istiqamətində bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirdi.

Azərbaycan Respublikası Baş Naziri Həsən Həsənov iləTürkiyə Cümhuriyyəti Xarici İşlər Naziri Hikmət Çətin, MilliEgitim Bakanı Köksal Toptan və Dövlət Bakanı Şərif Ercanarasında, 28 fevral 1992-ci il tarixində Bakıda olan görüşmədə,Tərəflər aşağıdakı xüsuslarda razılıq əldə etmişlər:

1) Türkiyə, Azərbaycanın təmin edəcəyi örnək əlifbaya gö-rə, istənən sayda Azərbaycan əlifbasını ən qısa müddətdə bas-dıracaq və Azərbaycana yollayacaqdır. Lazım olduqda, iki öl-kənin elm adamları və mütəxəssisləri bir araya gələrək mövzuhaqqında ortaq çalışma yapacaqlar.

2) Türkiyə, Azərbaycan təhsil sistemində ediləcək islahat-lara hər cür yardım etməyə hazırdır. Bu çərçivədə, Türkiyə,Azərbaycan tərəfindən təmin olunacaq binalarda, başda ingi-liscə olmaqla, xarici dildə tədrisat yapan məktəblər açacaqdır.Bu mövzuda Türkiyə Azərbaycana mütəxəssis göndərməyə vəAzərbaycan mütəxəssislərini dəvət etməyə hazırdır. Bu tipdəqurulacaq məktəblərin yönətim şəkli və digər texniki xüsuslariki ölkə səlahiyyətliləri arasında yapılacaq görüşmələrdə aydın-laşacaqdır.

3) Türkiyə Azərbaycanda türkcə təhsil verəcək məktəbləraçmağa hazırdır. Bu məktəblərin də quruluş şəkilləri iki ölkəarasında aparılacaq ortaq çalışmalarla müəyyənləşdiriləcəkdir.

4) Türkiyə, Azərbaycandakı təhsil islahatı çərçivəsində,oxudulacaq dərs kitablarının mütəxəssislər tərəfindən hazırlan-ması və nəşri xüsusunda hər cür yardım etməyə və kolaylığıgöstərməyə hazırdır.

Türkiyə, 1992-ci il sentyabr dönəmindən etibarən, Azər-baycandan gələcək tələbələrə Türkiyə universitetlərində təhsil


120

alma imkanı tanıyacaqdır. Bu tələbələrin müəyyənləşdirilməsiyollarını göstərmək üzrə bir Türk heyəti ən qısa zamanda Azər-baycanı ziyarət edəcəkdir.

6) Türkiyə, Azərbaycanda pullu ali təhsilə keçilməsi çalış-malarına yardımçı olmaq üzrə bu ölkəyə mütəxəssis göndə-rəcəkdir.

7) İki ölkə Milli Egitim Bakanları arasında imzalanan Pro-tokol çərçivəsində Azərbaycandan Türkiyəyə tələbə göndərməkistəyən şəxs, qurum və vakflara, bundan belə Azərbaycan rəs-miləri, ancaq Türk Milli Egitim Bakanlığının qarant məktubunaistinadən gərəkli izni verəcəklər.

8) İki ölkə Xarici İşlər Nazirlikləri, aralarında imzalananProtokol çərçivəsində yaxın əməkdaşlıq və qarşılıqlı fikir alış-verişi içində olacaqlar. Bu çərçivədə:

a) Türkiyə Xariciişləri Bakanlığı, Azərbaycan Xarici İşlərNazirliyinin yenidən yapılanmasında yardımçı olmaq üzrədanışman – müşavirlər (məsləhətçilər) yollayacaqdır.

b) Türkiyə, Azərbaycan diplomatlarının Türk XariciişləriBakanlığında təhsil və staj görmələrinə imkan yaradacaqdır.Buna görə, Azərbaycan diplomatları, Türk Xariciişləri Bakan-lığının Akademiyasında staj görə biləcəklər və Bakanlığın bi-rimlərində - şöbələrində bu müddət ərzində çalışa biləcəklər.

c) Türkiyə, Azərbaycanın Ankarada səfirlik aça bilməsiüçün müvəqqəti olaraq bir bina kirələməyə və bu müddət ərzin-də Ankaradakı diplomatik şəhərcikdən Azərbaycana torpaqverərək səfirlik binasının inşasını gerçəkləşdirməyə hazırdır.

d) Türkiyə, Azərbaycanın öz təmsilçiliklərini qurana qədər,öz səfirlikləri vasitəsilə Azərbaycanın mənfəətlərini üçüncü öl-kələr və beynəlxalq quruluşlar nəzdində izləməyə və bu çərçi-vədə, başda Birləşmiş Millətlər Təşkilatı olmaq üzrə, başlıcabeynəlxalq quruluşlar nəzdindəki Daimi TəmsilçiliklərindəAzərbaycanın təmsilçilərinə yer verməyə hazırdır.

e) Azərbaycan beynəlxalq təşkilatlara üzv olduğundaTürkiyə ilə eyni bölgə qruplarda yer alması xüsusunda iki ölkə


121

yaxın əməkdaşlıq içində olacaqdır. Bu çərçivədə, Azərbaycanınİ.M.F.-də yer aldığı və ya alacağı bölgə qrupu konusunda,Türkiyənin İ.M.F.-dəki təmsilçisi ən qısa zamanda Azərbaycanrəsmilərinə məlumat verəcəkdir.

Bu razılaşma protokolu Bakıda, 29 fevral 1992-ci il, cüməertəsi Azərbaycan Respublikası Baş Naziri Həsən Həsənov vəTürkiyə Cümhuriyyəti Xarici İşlər Bakanı Hikmət Çətin, Tür-kiyə Cümhuriyyəti Milli Egitim Bakanı Köksal Toptan, Türki-yə Cümhuriyyəti Dövlət Bakanı Şərif Ercan tərəfindən imza-lanmışdır (158, s.89).

Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Egitim Bakanlığı ilə Azərbay-can Respublikası Xalq Təhsili Nazirliyi arasında təhsil məsə-ləsində əməkdaşlığa dair razılıq sənədi də Azərbaycan – Türki-yə mədəni əlaqələrinə yeni-yeni töhfələr verdi (158, s.90-92).

Sənədin bəndlərindən də aşkarca göründüyü kimi, TürkiyəCümhuriyyəti Milli Egitim Bakanlığı ilə Azərbaycan XalqTəhsili Nazirliyi Türkiyə və müstəqil Azərbaycan Respublikasıarasında təhsil sahəsində əlaqələrin inkişafı ilə bağlı aşağıdakısahələrdə razılığa gəlmişlər:

– Orta və lisə tələbələrinin təhsili ilə bağlı qarşılıqlımübadilə.

– Tələbələrin təhsili ilə bağlı ikili dəyişimi (ilk etapda 100nəfər olmaq üzrə gələcəkdə bu sayı 1000 nəfərə yüksəltmək).

– Tərəflər arasında orta məktəb müəllimlərinin bir və ya ikiaylıq staj görmələri qarşılıqlı olaraq təmin ediləcək.

– Hər iki ölkənin yüksək və orta məktəb müəllimlərinin 3ay, 6 ay və 1 illik staj görmələri ilə bağlı qarşılıqlı dəyişimi.

– Türkiyə tərəfi Azərbaycandan gələn Azərbaycan və rusdili və ədəbiyyatı müəllimlərini öz universitetlərində, Azərbay-can tərəfi isə Türk dili və ədəbiyyatı müəllimlərini öz universi-tetlərində müəllim olaraq görəvləndirməyi öhdələrinə götü-rürlər.


122

– Hər iki ölkə nazirlikləri səlahiyyətlilərinin elm və təcrü-bələrini inkişaf etdirmək məqsədilə nazirliklər arasında bir ay-lıq əməkdaşlıq mübadiləsi.

– Türkiyə tərəfi texniki məktəblərdə təhsil almaq üçün VIIIsinfi bitirən (IX-X-XI siniflər üçün) azərbaycanlı tələbələri qə-bul edəcəkdir.

– Türkiyə tərəfi Bakıda Azərbaycan Xalq Təhsili Nazirliyi-nin uyğun gördüyü bir binada Türk məktəbi açacaqdır. Buməktəbdə təhsil türk və yabançı dillərdə aparılacaq. MəktəbTürkiyədən Bakıya gələn Türk iş adamlarının, müəllimlərin,sənət adamlarının, digər yabançıların və eyni zamanda Azər-baycan uşaqlarının təhsil alması məqsədi ilə açılacaqdır.

– Tərəflər öz tarix, mədəniyyət və ədəbiyyatının öyrənilmə-sində qarşılıqlı yardımda olacaqlar.

– Tərəflər arasında dil, mədəniyyət, elm, texnika və idmansahələrində olimpiadalar keçiriləcək (158, s.90).

– Hər iki hökumətin girişimi ilə Türkiyə və Azərbaycandaqarşılıqlı olaraq “Təhsil mərkəzi” açacaqlar.

– Latın əlifbası ilə yazı makinalarında yaza bilməyi öyrət-mək üçün Türkiyədən müəllimlər gələcək.

– Tərəflər təhsil sahəsində hər cür vasitə və ləvazimatları(video-kasset, ...) qarşılıqlı mübadilə edəcəklər.

– Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı Türkiyənin Azərbaycandatəhsil görən tələbə və öyrənciləri, Azərbaycanda müsafir olantəmsilçilər üçün ayrıca bir bina tikəcəkdir (Binanın bir qismimənzil olaraq, digər qismi isə Azərbaycan Xalq Təhsili Nazirli-yinə aid otel kimi istifadə ediləcəkdir).

– Tərəflər bu anlaşmada bildirilən maddələrin uyğunlaşma-sını təmin etmək və təhsil sahəsində müştərək iş yapmaq məq-sədi ilə 6 nəfərlik “Daimi komissiya” (hər tərəfdən üç nəfərolmaq üzrə) quracaqlar.

– Dərs proqramları araşdırılaraq ikili razılığa gəlinmiş mad-dələr “Daimi komissiya” tərəfindən qəbul edilərək həyata keçi-rilmək üçün hər iki nazirliyə tövsiyə ediləcək.


123

– Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı Azərbaycan Xalq TəhsiliNazirliyinə bir mətbəə təmin edəcək, Azərbaycan Xalq TəhsiliNazirliyi sözü keçən mətbu sahənin uyğun bir binada yerləşdi-rilməsini təmin edəcək. Azərbaycandakı mövcud nəşriyyatlarilə bağlı digər məsələlər Daimi komissiya tərəfindən baxıla-caqdır.

– Latın əlifbasi məsələsi ilə bağlı Azərbaycandakı ortaməktəb müəllimlərinə yardım məqsədilə Türkiyədən Azərbay-can Xalq Təhsili Nazirliyinə orta məktəb müəllimləri göndəri-ləcəkdir.

– Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı Türkiyədəki İmam-Hatiplisələri və ilahiyyat fakültələrində öyrənim yapacaq Azərbay-can Xalq Təhsili Nazirliyi tərəfindən seçilən 50-100 tələbə vəöyrənciyə təqaüd verəcək.

– Türkiyədəki texniki peşə məktəblərində təhsil alacaqyüzə qədər öyrənciyə yataqxanalar təmin ediləcək.

– Azərbaycan tərəfindən müxtəlif səviyyələr üçün hazırla-nacaq əlifba kitabı Türkiyə tərəfindən təmənnasız olaraq nəşrediləcəkdir.

– Azərbaycan texniki peşə məktəblərində Türkiyə tərəfin-dən təcrübə labaratoriyaları qurulacaqdır.

– Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı Türkiyədəki İmam-Hatiplisələri və ilahiyyat fakültələrinə Azərbaycan Xalq Təhsili Na-zirliyi tərəfindən göndəriləcək 1000-ə qədər öyrənci və tələbə-yə təqaüd və öyrənci yurdu təmin edəcək (158, s.91).

– Bu Anlaşma maddələri məktəbəqədər təhsildən ali təhsiləqədər bütün eğitim-öğretim mərkəzlərini ehtiva edir.

– Azərbaycanda açılacaq hər dərəcə və qədəmdəki özəltəhsil mərkəzlərinin fəaliyyətə başlaması üçün veriləcək izinlərdə daxil Türkiyə Milli Eğitim Bakanlığı idari və maddi texnikyardımı da həyata keçirəcəkdir.

– Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası ara-sında olacaq öyrənci və tələbə dəyişimi təhsil nazirliklərininqarşılıqlı razılığı ilə gerçəkləşdiriləcəkdir.


124

– İki ölkə təhsil təşkilatları arasındakı əlaqələr və bununlabağlı ölkələrimiz arasındakı qarşılıqlı ziyarətlər edilməsi səla-hiyyətli orqanlar tərəfindən hazırlanmış qaydaya uyğun şəkildəgerçəkləşdiriləcəkdir.

– Bu Anlaşma Türk və Azərbaycan dillərində olmaqla ikinüsxədə hazırlanmış və hər iki mətn eyni dərəcədə keçərlidir.Bu Anlaşma imzalandığı tarixdən qüvvəyə minir.

Azərbaycan təhsilinin inkişafına yeni imkanlar açan bu 29maddəlik razılaşma sənədini Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Egi-tim Bakanlığı tərəfindən nazir Köksal Toptan və AzərbaycanRespublikası Xalq Təhsili Nazirliyi tərəfindən nazir Prof. Dr.Rafiq Balaşoğlu Feyzullayev imzalamışdır (158, s.92).

Azərbaycan Respublikası Xalq Təhsili Nazirliyi ilə TürkiyəCümhuriyəti Milli Egitim Bakanllğl arasında eğitim-öğretimsahəsində əməkdaşlıq müqaviləsi (158, s.93-95) demək olar ki,yuxarıda sözügedən razılaşma sənədinin bir növ davamı olaraqdəyərləndirilə bilər. Sənəddə vurğulanır ki, AzərbaycanRespublikası Xalq Təhsili Nazirliyi və Türkiyə CümhuriyyətiMilli Eğitim Bakanlığı tərəfindən, müstəqil Azərbaycan vəTürkiyə Cümhuriyyətləri arasında eğitim-öğretim sahəsindəkiəlaqələrin inkişaf etdirilməsini təmin etmək üçün aşağıdakıməsələlərdə anlaşmaya vardılar:

– Orta məktəb və lisə öğrəncilərinin oxudulması üzrə qar-şılıqlı olaraq mübadiləsi (şərtlər müəyyənləşdiriləcəkdir)

– Tələbələrin oxudulmaq üzrə qarşılıqlı olaraq mübadiləsi(sayı: ilk il 100 nəfərdən başlayaraq 1000 nəfərə artırıla bilə-cək).

– Tərəflərcə, təcrübə mübadiləsi aparmaq üçün müəllimlə-rin 1 və ya 2 aylıq müddətlərlə qarşılıqlı dəyişimi təmin edilə-cəkdir.

– Hər iki ölkənin müəllim və təhsil kadrlarının təcrübə mü-badiləsini aparmaq üçün 3 aylıq, 6 aylıq və 1 illik müddətlərləqarşılıqlı olaraq dəyişimi.


125

– Türkiyə tərəfi, Azərbaycandan göndərilən Azərbaycan vərus dili və ədəbiyyatı üzrə kadrların öz universitetlərində müəl-lim olaraq qəbul edər, buna qarşılıq Azərbaycan tərəfi Türki-yənin türk dili və ədəbiyyatı üzrə kadrlarını Azərbaycanın uni-versitetlərinə öyrətim üyəsi olaraq qəbul edər.

– Hər iki nazirlikdə çalışanların təcrübə və bilgilərinin artır-maq üçün 1 aylıq müddətlərlə personal mübadiləsində buluna-caqdır.

– Türkiyə tərəfi, məsləki və texniki lisələrdə egitim-öyrətimgörmək üzrə VIII sinifdən sonra (IX-X-XI) Azərbaycandan öy-rənci qəbul edəcəkdir.

– Bakıda Azərbaycan Respublikası Xalq Təhsili Nazirliyi-nin uygun gördüyü bir binada Türkiyə tərəfi bir Türk məktəbiaçacaqdır. Bu məktəbdə dərslər türkcə və yabançı dillərdə keçi-ləcək. Bu məktəb, Türkiyədən Bakıya gələcək Türk iş adamla-rının, müəllimlərin, diplomatların, sənətçilərin, yabançıların vəeyni zamanda azərbaycanlıların uşaqlarının oxudulması məq-sədi ilə açılacaqdır (158, s.93).

– Tərəflər, bir-birilərinin tarix, kültür və ədəbiyyatının özölkələrində tanıdılmasına yardımçı olacaqdır.

– Tərəflər arasında dil, mədəniyyət, elm, texnika və idmansahələrində yarışmalar təşkil ediləcəkdir.

– Hökumətlərimiz Türkiyə və Azərbaycanda qarşılıqlı“Təhsil mərkəzləri” açacaqlar.

– Latın qrafikasına görə yazı makinası öyrətimində yardım-çı olmaq üçün Türkiyədən müəllim göndəriləcəkdir.

– Tərəflər, elm sahəsində hər cür egitim-öyrətim vasitə vələvazimatlarını (video kassetləri, maqnitofon lentləri, sənədlifilmlər) qarşılıqlı olaraq mübadilə edəcəklər.

– Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı Türkiyənin Bakıda oxu-dulacaq öyrənciləri və Azərbaycanda qonaq olan müsafirlərüçün ayrıca bir yaşayış binası inşa edəcəkdir (bu binanın birhissəsi mənzil, digəri isə Azərbaycan Xalq Təhsil Nazirliyininqonaq evi olacaq).


126

– Tərəflər, bu Anlaşmada göstərilən məsələlərin gerçəkləş-dirilməsini təmin edəcək və tərbiyə-təhsil əməkdaşlığını inkişafetdirmək üçün 6 nəfərlik (tərəflərin hər birindən 3 nəfər) birDaimi Komissiya yaradacaqdır.

– Dərs proqramları incələnərək qarşılıqlı olaraq yer alabiləcək mövzular “Daimi Komissiya” tərəfindən təsbit edilərəkhər iki Nazirliyə təkliflər ediləcəkdir.

– Türkiyə Milli Egitim Bakanlığı tərəfindən AzərbaycanTəhsil Nazirliyinə bir mətbəə təsis ediləcəkdir. Gərəkli binanıAzərbaycan Təhsil Nazirliyi təmin edəcəkdir. Azərbaycandakıdigər mətbələrlə bağlı xüsuslar Daimi komissiyada müzakirəediləcəkdir.

– Latın əlifbası mövzusunda Azərbaycandakı müəllimləriyetişdirmək üçün Türkiyədən Azərbaycan Təhsil Nazirliyinəöyrətmən göndəriləcəkdir.

– Türkiyədəki İmam-Hatip lisələri ilə İlahiyyat fakültələ-rində təhsil almaq üzrə Azərbaycan Xalq Təhsil Nazirliyininseçəcəyi 50-100 öyrənciyə Türkiyə Milli Egitim Bakanlığıtəqaüd verəcəkdir.

– Türkiyədəki peşə və texniki lisələrdə təhsil almaq üzrə100-ə qədər öyrənciyə yatılı oxuma imkanı təmin ediləcəkdir.

– Azərbaycan tərəfindən müxtəlif səviyyələr üçün hazırla-nacaq əlifba kitabı Türkiyə tərəfindən bədəlsiz basdırılacaqdır.

– Azərbaycandakı peşə və texniki məktəblərdə Türkiyətərəfindən nümunəvi labaratoriyalar qurulacaqdır (158, s.94).

– Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Egitim Bakanlığı İmam-Hatip lisələriylə İlahiyyat fakültələrində Azərbaycan XalqTəhsili Nazirliyinin göndərəcəyi 100-ə qədər öyrənciyə təqaüdvə yataqxana imkanı yaradacaqdır.

– Bu anlaşma hökmləri məktəbəqədər təhsildən, ali təhsildaxil olmaq üzrə hər cür orqan və yayğın təhsil qurumlarınıəhatə edir.

– Azərbaycanda açılacaq olan hər dərəcə və qədəmdəkiözəl təhsil qurumlarının quruluşunda və təhsilə başlaması üçün


127

veriləcək izinlərdə Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Egitim Bakan-lığı tərəfindən idarə və texniki yardımda bulunacaqdır.

– Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası ara-sında aparılacaq öyrənci dəyişimləri Təhsil Nazirliklərinin izin-ləriylə gerçəkləşəcəkdir.

– İki ölkənin təhsil qurumları arasındakı hər cür bərabərəməliyyatlarla üfqi və şaquli keçişlər tərəflərin səlahiyyətlirəsmiləri tərəfindən təsbit ediləsək olan əsaslara görə ediləcək.Bu anlaşma Türkcə və Azərbaycanca olmaqla iki nüsxədə tən-zim edilmişdir, hər iki mətn uyğundur. Anlaşma imzalandığıandan qüvvəyə minir.

Müqaviləni Azərbaycan Respublikası Xalq Təhsili naziriprof. Feyzullayev və Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Egitim Ba-kanlığı – müsteşar yardımçısı Kenan Kolukısa imzalamışlar(158, s.95).

Təhsil təmsilçiləri arasında keçirilmiş “III Təhsil Konfran-sı” ilə bağlı ilk hazırlıq çalışmalarına dair sənəddən öyrənirikki, aşağıda sıralanan maddələr və xüsuslar Türkiyə Cümhuriy-yəti ilə digər Türk Cümhuriyyətləri arasında bağlanılan ikilianlaşmalardan birləşdirilərək xülasə halında alınmışdır. Xülasəhalında ümumiləşdirilmiş həmin mövzumuzla bağlı xüsuslarıbunlardır:

– Bütün Türk Ölkələrinin ortaq məlumat, arxiv, sənədləş-mə şəbəkəsinə bağlanması üçün çalışmalar başladılacaqdır.

– Tərəflər bir-birilərinin universitetlərinin kitabxanaları-nın ehtiyaclarını ödəyəcək, öz ölkələrində nəşr edilmiş müxtəlifkitabları göndərəcəklər.

– Tərəflər, ölkələrində türk dilini öyrətmə mərkəzi aça-caqlar.

– Tərəflər, ibtidai, orta və texniki təhsil sahələrindəəməkdaşlıq edəcəklər, məktəb kitabları daxil, dərs ləvazimatıvə təhsil məsələlərində məlumat mübadiləsində olacaqlar.

– Tərəflər, ölkələrində ədəbiyyatlarının tanıdılmasına səygöstərəcəklər.


128

– Tərəflər xəbər agentlikləri ilə mətbu nəşr təşkilatlarıarasında əməkdaşlığın inkişafını təşviq edəcəklər.

– Tərəflər, tarix, dil, ədəbiyyat və digər mədəniyyət ün-sürlərinə bağlı yayınlar və biblioqrafiyaların mübadiləsini təş-viq edəcəklər.

– Beynəlxalq simpozium, konqres, konfrans və bənzərlə-rindən bir-birilərini xəbərdar edəcək və bu toplantılar sonundayayımlanan elmi hesabatların mübadiləsini edəcəklər.

– Tərəflər, dil, tarix və mədəniyyət mövzularında çalışanvə akademik dərəcəsi olan şəxs və təşkilatlara uyğun və lazımiyayınlarla dəstək verəcəklər.

– Müştərək bir sözlük, imla kitabçası və dil məlumat ki-tabının yayınlanmasını təşviq edəcəklər.

– Kültür və sənət festivalları keçirməyi təşviq edəcəklər.– Tərəflər kitabların qarşılıqlı tərcüməsi və nəşri daxil

olmaq üzrə, kitab nəşri sahəsində təmasların qüvvətləndirilmə-sinə və inkişafına yardımçı olacaqdır, nəşr və satış ilə bağlıfəaliyyətlərin tənzimlənməsinə aid məlumat mübadiləsini tə-min edəcəklər.

– Tərəflər mədəniyyət və informasiya mərkəzləri qurul-ması məsələsində lazımi iş görəcəklər.

– Tərəflər, ölkələrində mədəniyyət mərkəzləri qurulma-sına izin verəcəklər və bu mərkəzlərin işini asanlaşdıracaq təd-birlər görüləcəkdir.

– Tərəflər, qarşılıqlı olaraq müəlliflik hüququnu qoruya-caqlar.

– Tərəflər, türkoloji araşdırmalarına aid nəşrlər və bibli-oqrafiyaların mübadiləsini təşviq edəcəklər.

– Hər il sıra ilə türkologiya mövzusunda elmi tədbirlərtəşkil edəcəklər.

– Türk millətinin qürur qaynağı olan ortaq şəxsiyyətlərilə türk dastanları bütün türk dövlət və topluluqların təhsilproqramlarına daxil ediləcəkdir.


129

Yuxarıda planlaşdırılan məsələlərin həyata keçirilməsiistiqamətində Türkiyə Cümhuriyyəti Milli Egitim Bakanlığıaşağıdakılara xüsusilə diqqət yetirmişdir:

Latin hərflərilə Türk Dünyası üçün dərgi yayınlanması;Əhməd Yəsəvi ili münasibətilə lazımi yayınların hazırlanması;Dini təhsil və tərbiyə (egitim və ögrətim) ilə bağlı yayınlarınhazırlanması; Türk əlyazmaları toplu kataloqunun hazırlanma-sı; Türk Dünyası ensiklopediyasının hazırlanması; Türk Dün-yası antologiyalarının hazırlanması; Ortaq mədəniyyətə aidkitabların nəşri, əlaqəli kitab və proqramlara konularaq egitimvə ögrətim birliyinə gedilməsi; Uşaqlara aid rəsimli roman tipliyayınların hazırlanması (nəşr işləri davam etməkdədir); Sözlükçalışmalarına başlanğıc olaraq Türkiyə türkcəsi – Azərbaycantürkcəsi ortaq sözlüyünün yayınlanması; Türk Dünyası mədə-niyyət birliyini təmin etməyə yönəlik səsli və görüntülü yayınvasitələrinin hazırlanması.

Nəticə olaraq belə qənaətə gəlinmişdir ki, yuxarida bildi-rilən maddələrin işlədilə bilməsi və daha sonra ortaya çıxacaqyayın sahəsindəki ehtiyacların sağlam bir şəkildə təsbiti vəaradan qaldırılması üçün Türk Dünyasını çatısı altında top-layacaq Türk Dünyası Yayın birliyinin təcili qurulması birzərurətdir (159, s.125).

Ortaq türk tarixi və ədəbiyyati komissiyasinin hesabatndaisə yazılır ki, Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Türk Cümhuriyyətlərivə Türk tpoluluqları arasında təhsil, elm və mədəniyyət sahələ-rində geniş əhatəli bir əməkdaşlıq qurmaq, qardaş xalqlar ara-sında qopmuş olan əlaqələri canlandırmaq məqsədilə başladılançalışmalar davam etməkdədir. Türkiyə Cümhuriyyəti ilə TürkCümhuriyyətləri və Türk tpoluluqları arasında təhsil, elm vəmədəniyyət sahələrində əməkdaşlıq müqavilələri, protokollarvə razılaşma sənədləri imza edilmişdir.

Türk Cümhuriyyətləri Təhsil Nazirləri və Türk topluluqlarıtəhsil təmsilçiləri III Təhsil Konfransı hazırlıq çalışmalarınamütəxəssis hazırlamaq üzrə 19.3.1993 tarix və 2529 saylı Baş-


130

qanlıq təsdiqi ilə qurulan Komissiya aparmış olduğu təhlil vədəyərləndirmə fəaliyyətləri nəticəsində Azərbaycan – Türkiyəmədəni əlaqələri baxımından da əhəmiyyətli olan ciddi qərarlarvermişlər (159, s.129).

Əldə olan rəsmi sənədlərdə ortaq tarix və ədəbiyyat birliyi-nə nail olmaq üçün görülən işlər və bu işlərin bugünkü vəziy-yətini aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:

Türk Dünyasında “Ortaq tarix və ədəbiyyat birliyi” yarat-maq üçün iş görülməsi, bu məsələ ilə bağlı komissiyalar qurul-ması, Qırğızıstanın paytaxtı Bişkekdə keçirilən II təhsil Nazir-ləri Konfransında qərara alınmışdır. Ədəbiyyat və tarixdə ortaqproqram hazırlanması məqsədilə bir komissiya qurulması və bukomissiyanın noyabr 1992-ci ildə İstanbulda toplanaraq özfəaliyyətlərinin prinsiplərini və müddətini qərarlaşdırması. Buqərarın bir gərəgi olaraq, 26 noyabr-3 dekabr 1992 tarixləriarasında İstanbulda Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıs-tan, Özbəkistan və Türkmənistan təmsilçiləri toplanaraq “Ortaqtarix və ədəbiyyat” proqpamlarında yer alacaq məsələləri təsbitetmişlər. Beləcə bütün Türk Dünyasında eyni mövzularınoxudulması yolunda çox önəmli bir addım da atılmışdır.

Yalovada gəlinən qərarlara görə: hər Cümhuriyyət müəy-yənləşdirilən ortaq tarix mövzularını, öz ölkələrini maraqlan-dıran mövzularla birlikdə oxuda biləcəyi kimi, ayrı bir dərsolaraq da oxuda biləcəkdir. Bu dərslərlə əlaqəli kitablar, əngeci bir il içərisində hazırlanmış olacaqdır (159, s.132).

Yalovada görülən işlərin bir davamı olaraq, “Ortaq tarix vəədəbiyyat” Komissiyaları 29-31 mart 1993-cü il tarixləri ara-sında Ankarada toplanaraq çalışmışlar. Bu çalışmaların sonu-cunda bəzi qərarlar və tövsiyə qərarları verilmişdir (159,s.133). Məsələn, ortaq əlifba komissiyasinin məlumatinda deyi-lir ki, 12.4.1993-cü il bazar ertəsi saat 09.30-da əlifba komis-siyasi toplanmiş, aşağida bildirilən işlər görülmüşdür:

Hər ölkənin milli təhsil ümumi məqsədləri ilə ibtidai özəlməqsədlərini ehtiva edən yazılı, rəsmi mətnlərin istənməsi;


131

Əllərində olan kiril hərfləri ilə yazılmış əlifbalardan nümunələristənilməsi; Hər türk cümhuriyyəti üçün uşaqlara, bir oxuma-yazma (əlifba) kitabı, bir alışdırma kitabı, bir müəllim bələdçikitabçası; böyüklər üçün də bir oxuma-yazma (əlifba) kitabı,bir alışdırma kitabı, bir də müəllim bələdçi kitabı yazılacaqdır.Türk Cümhuriyyətləri üçün oxuma-yazma (əlifba) materiallarıhazırlanarkən diqqət ediləcək xüsuslar, təsbit edilmişdir ki,bunları aşağıda ümumiləşdirərək təqdim edirik. Kitablarinhazirlanmasinda diqqət ediləcək xüsuslar:

Əlifba öyrədilməsi işində, “Alışdırma və bələdçi kitabı”ölmaq üzrə üç tip kitab istifadə edilməkdədir. Buna görə hər birTürk Cümhuriyyəti üçün uşaq və böyüklər üçün 2 əlifba kitabı,2 alışdırma kitabı və 2 müəllim bələdçi kitabçası olmaq üzrəcəmi 30 kitab hazırlanacaqdır.

Kitablarin özəllikləri (oxuma yazma kitabi): Uşaq və bö-yüklər üçün iki ayrı kitab hazırlanacağından; bu kitabların sü-rəkləyici, anlaşıqlı və maraqlı olmasına səy göstəriləcəkdir.Cümlə quruluşuna görə (uşaq və ya böyüklərin xüsusiyyətləridiqqətə alınacaq) hazırlanacaq bu kitabların dörd yöndənönəmli xüsusiyyətlər daşıması gərəkməkdədir. Dilçilik yönün-dən əlifba kitabında yer alacaq hərf, heca, kəlimə və cümlələrinlazımi xüsuslara görə seçilməsinə çalışılacaqdır (159, s. 134-135).

Tələbə problemləri komissiyasinin məlumatinda isəbildirilir ki, nazirliyin 07.04.1993-cü il tarixli və 2903 saylıqərarı ilə qurulan “Türk Cümhuriyyətləri və Türk TopluluqlarıÖyrənci Problemləei Komissiyası” 08.04.1993 ilə 22.04.1993tarixləri arasında gördüyü işlər nəticəsində Türk Cümhu-riyyətləri və Topluluqları arasında aparılacaq tələbə mübadilə-sində tələbələrin zəruri ehtiyaclarının qarşılanması və egitim-öyrətimlərinin daha sağlam bir şəkildə görülə bilməsi üçün: önlisans, lisans, lisans üstü (yüksək lisans, doktora və ya tıbdəuzmanlıq ilə sənətdə yetərlik) öyrəncilərinin YOK-ün müəyyənetdiyi əsaslar çərçivəsində ölkəmizə gətirilməsi; yuxarıda mü-


132

əyyən edilən qaydalara görə göndəriləcək ali təhsil tələbələri-nin, Milli Egitim Bakanlığı və YÖK-ün planlaşdırdığı şəkildəyataqxanalara yerləşdirilməsinin uyğun olacağı ancaq: mədə-niyyət məlumatlarının yayğınlaşdırılmasını təmin etmək məq-sədi ilə məhəlli ənənə, adət və mərasimlərimizin qaynaşdırılabilməsi üçün universitet və yurd olan bütün illərdə tarazlı biryerləşdirmə apararaq öyrəncilərin yerləşdirilməsi; ölkəmizə gə-ləcək orta təhsil və yüksək təhsil öyrəncilərinin məktəblərə yer-ləşdirilməsinin təlim-tərbiyə (egitim-ögrətim) bütünlüyünü ax-satmayacaq şəkildə planlanması, öyrənci gəliş tarixlərinin isə,nazirliyimiz və YÖK tərəfindən müəyyən edilmiş olan təhsilmərhələləri diqqətə alınaraq həyata keçirilməsinə ehtiyac var.

Dərs kitablari və tədris vasitələri komissiyasinin məluma-tinda (159, s.143-145) bildirilir ki, Sovet Sosialist Respublika-ları ittifaqının dağılmasından sonra müstəqilliklərinə qovuşanAzərbaycan ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında siyasi, iqtisadivə mədəniyyət sahələrində əməkdaşlıq qurulacaq, həm buqardaş ölkələrlə qoparılmış olan əlaqələri yenidən təsis etmək,həm də gələcəyə birlikdə daha etibarlı-gövənli baxmaq hədə-fimizdir. Bu gün sürətlə dəyişən dünyamızda müəyyən dəyərlərön plana keçməkdə, hər cəmiyyət demokratiya və insan haqlarısahəsində irəliyə doğru addımlar atmağa səy göstərməkdədir.Qalxınmasını, iqtisadiyyatını dünya iqtisadiyyatına bütünləş-dirmək zərurəti vardır. XXI əsrə girərkən texnologiya və infor-masiya sahələrindəki inkişaflar, ənənəvi təhsil anlayışınınyerini daha müasir anlayışa buraxmaqdadır. Təhsildə müasir-ləşməyən cəmiyyətlərin siyasi və iqtisadi sahələrdəki beynəl-xalq aləmdə təsirli bir rol daşımasına imkan yoxdur.

Türkiyə hər sahədə modern dünya ilə inteqrasiya olmuşdur.Türk Cümhuriyyətlərinə qarşı lokomativ vəzifəsini daşımışolan Türkiyə ilə Türk Cümhuriyyətlərini qarşılıqlı olaraq birdayanışma anlayışı içində hər sahədəki imkanlarını bir-birilərinin mənafelərinə doğru yönləndirəcəklərini daha öncəimzaladıqları protokollarla bildirmişlər. Müxtəlif tarixlərdə


133

bağlanılan ikili müqavilələrlə Türk Cümhuriyyətlərinin bəziləri1992 – 1993-cü tədris ilindən etibarən türkcə hazırlanmış dərskitabları ilə, bəziləri də kiril əlifbası ilə hazırlanmış dərs kitab-ları yapımını Türkiyədən tələb etmişlər.

Bu istiqamətdəki fəaliyyətlərlə bağlı komissiya görüləcəkişləri bu başlıqlar altında ümumiləşdirmişdir: Ortaq oxudula bi-ləcək dərslərin təsbiti; Ortaq oxudula biləcək dərslərin proq-ramlarının hazırlanması; Hazırlanan proqramlara görə dərs ki-tablarının yazdırılması; Hazırlanan proqramlara və dərs kitab-larına görə tədris vasitələrinin təsbiti və təmini (159, s.143).Lakin ortaq dərslərin təsbitindən öncə Türk Cümhuriyyətləri;bu mövzuda gərəkli araşdırma və incələmələri sahə mütəxəs-sislərinə gördürəcək çox ciddi çalışmalara girişərək ölkələrinintəhsil məqsədlərini ortaya qoymaları gərəkir. Təhsil məqsədləritəsbit edilmədiyi təqdirdə hazırlanacaq olan dərs kitablarıehtiyaca cavab verə bilməz. Əvvəla mədəniyyət dərslərindəkiməqsəd reallığa uyğun təsbit edilməli və Türk topluluqlarınımilli, əxlaqi, insani, mənəvi və kültürəl dəyərlərini mənimsə-yən, qoruyan və inkişaf etdirən; ailəsini, vətənini, millətinisevən və daima ucaltmağa çalışan; insan haqlarına sayğılı,ölkəsinə qarşı vəzifə və məsuliyyətlərini bilən və bunları dav-ranış halına gətirə bilən hüquqi qaydalara və hüququn üstün-lüyünə inanan fərdlər yetişdirmək olmalıdır. Ortaq oxudulabiləcək dərslərə aid proqramların hazırlanması ilə bağlı tövsi-yələrdə bildirilir ki, dərs kitabları hazırlanmamışdan əvvəlcəmiyyətin ehtiyacları nəzərə alınaraq proqramların hazırlan-ması böyük önəm daşımaqdadır. Bu məsələdə diqqətli vəməsələni bilən şəxslərdən yararlanılmalıdır.

Türk Cümhuriyyətlərinin uzun illər içində olduqları durumsəbəbləri ilə təhrif olan milli mədəniyyətlərini və dəyərlərinimüsbət yöndə əvəzləyəcək şəkildə proqramlarını hazırlamalarılazımdır (159, s.144).

Hazırlanan dərs proqramlarına görə dərs kitablarının yazdı-rılmasına gəldikdə isə komissiya bu qənaətə gəlmişdir ki, ümu-


134

mi və özəl məqsədləri cəmiyyətin istək və ehtiyacları doğrultu-sunda hazırlanmış olan dərs proqramlarına görə yenə sahə mü-təxəssislərindən təşkil olunmuş komissiyalarda dərs kitablarıyazdırıla bilir.

Dərs kitablarının yayımında işlədiləcək türkcənin, türktopluluqlarının yabançı olmadığı, hələ işlətdikləri kəlmə vədeyimlərdən ibarət bir dil olmasına səy göstərilməlidir.

Dilin millət həyatındakı yerini yaxşı müəyyənləşdirərək,türk topluluqlarının aralarında birlik və həmrəyliyin yaradılma-sında və davranışda ən önəmli ünsür tətbiqi dildir. Əsaslı qay-dalara malik və türk topluluqlarını yabançı olmadığı, hələ işlə-dilən kəlmə və deyimlərdən ibarət daha açıq ifadə ilə yaşayandilin dərs kitablarında işlədilməsinə diqqət edilməlidir.

Proqramları dərs kitabları, dərs kitabalrını da tədris vasitə-ləri təqib edər. Dərs kitablarındakı mövzuların daha yaxşı anla-şılması və qavranılması üçün təhsil vasitə və ləvazimatlarınaehtiyac duyulan bu məsələdə də Türkiyə və Türk Respublika-ları öz çevrə imkanlarına bağlı olaraq təhsil vasitə və ləvazi-matlarını hazırladırlar (159, s.145).

Ortaq təlim-tərbiyə proqramlarinin hazirlanmasi və inkişafetdirilməsi komissiyasinin məlumatinda mövcud vəziyyət beləxarakterizə edilir ki, Türk Cümhuriyyətləri arasında imzalananəməkdaşlıq müqavilələri, razılaşma sənədləri və protokollardaegitim məsələsinə önəmli yer verilmişdir. Tərəflərin bu məsə-lədə çoxyönlü əməkdaşlığını nəzərdə tutan bu mətnlərdə öyrən-ci mübadiləsi ilə texnika və ticarət sahələrindəki təhsil üzərindəağırlıqla durulmaqdadır.

Bu çərçivədə öyrənci mübadiləsi gerçəkləşdirilmiş, TürkiyəCümhuriyyəti digər Türk Cümhuriyyətlərində bəzi məktəbləraçmış və Türkiyədəki orta təhsil təşkilatlarının proqramlarına“Türk ləhcələri” dərsi əlavə edilmişdir.

Qısa müddətdə nail olunan bu inkişaf ortaq mədəni dəyər-lərə sahib türk cümhuriyyətlərinin təhsil sahəsində də daha irəli


135

səviyyədə əməkdaşlıq etmələrinə uyğun bir zəmin hazırla-mışdır (159, s.147).

Problemlərə gəldikdə isə, deyilə bilər ki, inkişafin təməligörülənlərlə kifayətlənməyib daha yaxşısını axtarma və prob-lemləri gerçək ölçüləri ilə ortaya qoyub bunların həlli təkliflərivermə zehniyyətinin hakim olmasıdır. Aşağıda müəyyən edilənproblemlər bu anlayışla gündəmə gətirilmişdir:

1. Təhsil sahəsində geniş bir əməkdaşlığın ilk şərti,tərəflərin bir-birilərinin təhsilləri haqqında yetərli məlumatasahib olması və bu məlumatların mütəxəssislər səviyyəsindəyayılmasıdır. Bütün xoş niyyətli fəaliyyətlərə baxmayaraq buməsələdə istənilən inkişafa nail olunmamışdır.

2. Bir mütəxəssisin başqa bir ölkənin təhsil proqramlarıhaqqında görüş bəyan edə bilməsi üçün o ölkənin sadəcə təhsilsistemini deyil, eyni zamanda iqtisadi, mədəni və siyasi struk-turunu da ümumi xətləri ilə çox yaxşı bilməsi lazımdır. AncaqTürk Cümhuriyyətlərindəki təhsil mütəxəssislərinin bu müxtə-lif bölgələrə yetişməsinə nail olacaq yetərli işlər görülmə-mişdir.

3. Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən digər Türk Respubli-kalarında, o cümlədən Azərbaycanda açılan məktəblərdə tətbiqedilmək üzrə o ölkənin istək və ehtiyaclarına uyğun şəkildətəhsil proqramları hazırlama çalışmaları sonuclandırılmamışdır.Türkiyədə həyata keçirilən təhsil proqramları sözügedən mək-təblərdə də tətbiq edildiyi təqdirdə, Türkiyənin şərtlərinə uyğuninsan yetişdiriləcəkdir. Bu durum xüsusilə, peşə təhsili sahə-sində sözügedən məktəblərdə yetişən gənclərin öz ölkələrindəiş tapa bilməmələri kimi bir çox nəticə meydana gətirə bilir.

4. Türk Respublikalarında icbari təhsil mərhələsində çoxyaxşı təhsil görmüş yetkin insan potensialı vardır. Bu insan-ların qısa müddətli yaygın təhsil proqramları ilə ölkənin ehtiyacduyduğu sahələrdə ara insan gücü olaraq yetişdirmələri müm-kündür. Beləcə ölkənin insan gücü qaynağı ən qısa zamanda və


136

ən ucuz şəkildə inkişaf edən texnologiyaya uyğunlaşa biləcəkkeyfiyyətlərə qovuşdurula bilir.

5. İqtisadi sistemlərin istədiyi insan tipləri bir-birindənfərqlidir. Bu səbəblə bir ölkədəki iqtisadi sistem dəyişikliyitəhsil proqramlarında da ciddi dəyişikliklərə səbəb olur. Təhsilproqramlarında lazımi dəyişikliklər edilmədiyi təqdirdə mə-nimsənən ekonomik model ilə təhsilin yetişdirdiyi insan bir-biri ilə çatışır və böhran meydana gəlir. Ancaq sosialist iqti-sadiyyatından sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçmə qərarı verənTürk Respublikaları ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında buməsələdə ciddi çalışmalar aparılmaqdadır.

6. Bir öyrəncinin hər şeyi deyil, həyatda özünə lazım olanşeyləri öyrənməsi gözlənilməlidir. Bundan başqa öyrəncininşəxsiyyətini inkişaf etdirə bilməsi üçün təhsil proqramlarınınçox ağır olmaması şərtdir. Ancaq istər Türkiyədə təhsil alandigər Türk Cümhuriyyətlərinin öyrənciləri, istərsə Türkiyənindigər Türk Cümhuriyyətlərində açdığı məktəblərdə təhsil alanöyrəncilərə çox ağır təhsil proqramları altında adətən əzilmək-dədirlər. Çünki öncədən oxuduqları dərslərdən və mövzulardanhər hansı bir azaltma edilmədən sürəkli yeni dərs və mövzu-larla qarşı-qarşıya qalmaqdadırlar.

7. Türkiyədə təhsil alan digər Türk Cümhuriyyətlərininöyrənciləri Türkiyənin şərtlərinə görə yetişməkdədir. Buvəziyyət sözü gedən gənclərin uyğunlaşa bilməmə və iş tapabilməmə səbəblərilə təhsillərini tamamladıqdan sonra özölkələrinə dönməmə kimi bir sonuc meydana gətirə bilir.Həmçinin, İstanbulda həmin öyrəncilər üzərində aparılan biraraşdırma, hələ indidən bu meylin olduqca yüksək olduğunugöstərmişdir (159, s.148-149).

Türkiyənin digər türk respublikaları, o cümlədən Azərbay-canla olan elmi-mədəni əlaqələrlə bağlı yuxarıda xülasə edilənproblemlərin həlli üçün komissiyalar tərəfindən edilmiş təklif-lər inkişaf etdirilərkən aşağıdakı prinsiplərdən çıxış edilmişdir:


137

1. Bir ölkənin təhsil sistemi və tədris proqramları o ölkə-nin mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmalıdır. Ancaq digər öl-kələrin təcrübəsindən və mütəxəssislərindən faydalanmaq gö-rüləcək işləri asanlaşdırır.

2. Ölkələrin çox yaxşı yetişmiş insan gücünə deyil, özehtiyacına uyğun olaraq yetişmiş insan gücünə ehtiyacı vardır.Məsələn, bir yazı makinası təmirçisi yetişdirmək ali təhsillimühəndis yetişdirməkdən daha önəmli ola bilir.

3. İcbari təhsil dövrü, xaricə çıxmış yetişkinlikləri ölkənininsan gücü ehtiyaclarına uyğun olaraq yetişdirmək öncəlikdaşımaqdadır.

4. Türkiyədə oxuyan digər Türk Cümhuriyyətlərinin öy-rənciləri ilə Türkiyə tərəfindən digər Türk Respublikalarındaaçılan məktəblərdə oxuyan öyrəncilər öz ölkələrinə xidmətedəcək şəkildə yetişdirilməlidir.

Mövcud problemlərlə bağlı təklif və tövsiyələri isə ümu-miləşdirilmiş şəkildə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:

1. Türk Respublikalarının təhsil sistemi ilə bağlı təməlmövzu, məktəb strukturları, dərs cədvəlləri, məzunlara tanınanhaqlar, məktəblərarası keçişlər və b. mövzulari ehtiva edənməlumatlar kitabça halına gətirilməlidir. Bu kitabçalar bütüntürk ləhcələrində Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan türkcəsi və yadigər türk ləhcələrində yayınlanmalıdır.

2. Türk Respublikalarını iqtisadi, sosial, kültürəl, siyasiyönləri ilə tanıdan kitablar hazırlanaraq bütün türk ləhcələrindəyayınlanmalıdır.

3. Türkiyə Cümhuriyyəti təhsil ehtiyaclarını müəyyənetmə mövzusunda, digər türk respublikalarına dəstək təminedilməlidir.

4. Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən digər türk respublika-larında açılan məktəblərdə tətbiq ediləcək proqramların hazır-lanması üçün müştərək komissiyalar qurulmalıdır.


138

5. Türkiyədə oxuyan digər Türk Cümhuriyyətlərininöyrəncilərinin öz ölkələrinə uyğun olaraq yetişdirilmələri üçüntərəflər arasındakı əməkdaşlıq möhkəmləndirilməlidir.

6. İnsan gücü ehtiyacları və yetişkinlərin keyfiyyətləri diq-qətə alınaraq, yaygın təhsil mövzusunda əhatəli əməkdaşlığagedilməlidir.

7. Türk Cümhuriyyətlərindəki təhsil sistemlərinin bir-biri-ləri ilə qarşılıqlı inkişafı üçün tədbirlər görülməlidir.

Keyfiyyətə güzəşt edilmədən öyrəncilərin dərs yükünüazaltma mövzusunda tərəflər arasında əməkdaşlıq yaradıl-malıdır (159, s.149-150).

Heç şübhəsiz ki, Azərbaycan – Türkiyə arasındakı təhsiləlaqələrindən bəhs edərkən, bunun hər iki tərəf üçün müəyyənproblemlər yaradacağı həqiqətini də inkar etmək olmaz. Məsə-lən, Türkiyə Təhsil Nazirliyinin müvafiq hesabatında bu məsə-ləyə toxunularaq bildirilir ki, təhsil məqsədilə ölkəmizə gəti-rilən çox sayda Türk Cümhuriyyətləri və Türk topluluqları öy-rəncilərinin ali təhsil təşkilatlarına qəbul edilmələri öz mövcudtələbələrimizin də bu nisbətdə ali təhsil təşkilatlarımıza girəbilməmələrinə və bu imkandan məhrum olmalarına səbəb ol-duğu hamımıza bəllidir. Bu xüsusun əvəzlənməsi cəhətinə ge-dilməsi, digər tərəfdən bu ölkələrə göndəriləcək öyrəncilərvasitəsilə türk mədəniyyətinin bu ölkələrə ötürülə bilməsi üçünanılan ölkələrə türk öyrəncilərinin göndərilməsi imkanlarınınaraşdırılması yerində olacaqdır (159, s.154).

Türk Cümhuriyyətləri və Türk topluluqları təhsil təşkilat-larından alınan diplom və təhsil sənədlərinin bərabərliyi: SSRİilə ölkəmiz arasında daha öncə imzalanan ikili təhsil, elm vəmədəniyyət müqavilələri çərçivəsində aparılmaqdadır. Ancaqsözü gedən ölkələrlə ölkəmiz arasında imzalanacaq təhsil, mə-dəniyyət elm sahələrində əməkdaşlıq müqavilələri, razılaşmasənədləri və protokollarda bərabərlik işlərinin də yer almasınanail olunmalıdır (159, s.155).


139

Komissiyamızın apardığı araşdırma nəticəsində bu günə qə-dər Azərbaycana 10, Qırğızıstana 6 və Özbəkistana 1 müəlli-min göndərildiyi, Azərbaycana göndərilən müəllimlərin maaş-larının Türkiyə Dəyanət Vakfı tərəfindən aylıq 700 dollar ola-raq ödəndiyi, Qırğızıstan və Özbəkistana göndərilən müəllim-lərə nazirliyimiz tərəfindən aylıq 500 dollar maaş ödəndiyi vəQırğızıstanda görəvləndirilən müəllimlərdən ikisinin sağlamlıqsəbəbilə geri döndüyü təsbit edilmişdir (159, s.155).

Azərbaycan Respublikası Milli Təhsil Naziri professor Za-fir Babaş oğlu Feyzullayevin 1993-cü ildə Türkiyədə keçirilmişTürk dünyası təhsil konfransına göndərdiyi məktubda bildirilirki, 7,5 milyon əhalimizin 2,5 milyondan çoxu egitimçi olaraqsayılmaqdadır. İbtidai məktəbdən başlayıb akademiya səviy-yəsinə qədərki 2,5 milyon insanı təmsil edərək bütün elm vətəhsil təşkilatlarındakı insanları bir çatı altına toplamaqdadır.Əskidən bu sahədə beş-altı nazirlik vardı. İndi onların hamısınıtək nazirlik olaraq topladılar. Bir çatı altına, yəni Milli TəhsilNazirliyi çatısı altında toplanmışdır. Beləcə 2,5 milyon əhalinitəmsil edən insanlar, Milli Təhsil Nazirliyi strukturuna alındı(159, s.12).

Məktubda xüsusilə, SSRİ dövrünün proqramlarından qurtu-lub milli xüsusiyyətlərimizi əks etdirən proqramların hazırlan-masına başlanıldığından bəhs edilir. Vurğulanır ki, nəzərdə tu-tulan ən mühüm məsələlərdən biri də, Azərbaycanın gəncləriniölkə xaricindəki ali təhsil sahəsində hazırlanmasına üstünlükverməkdir. Ölkə xaricindəki ali təhsil sahəsi olaraq göstərmək-də olduğumuz ölkənin də eyni zamanda Türkiyə olduğunubildirməyimizdə yarar vardır. Səbəbi, sizləri böyük bir güc vədəstək olaraq görürük. Bu güc və dəstəyin, türk Dünyasını bir-ləşdirəcəyinə inanırıq. Bilindiyi kimi, burada iştirakçılarımızında bir çoxuna məlum olduğu kimi, bizdə də fizika və riyaziyyatkimi fənn bölümləri üzrə Türkiyədən daha üstün elm adamlarıolduğuna inanırıq. Ondan başqa, hər ata, hər ana öz uşaqlarınıevindən buraxmaz. Amma biz uşaqlarımızı Türkiyəyə göndər-


140

məliyik. Ona görə ki, biz özümüzün gələcək həyatımıza təmizqan hazırlamaq zorundayıq. Burada yetişmiş olan uşaqlarımız,gənc dövlətimizə yeni bir güc verəcək, onlar milliyyətçi, türkçüolaraq yetişəcəkdir. Bizim Türkiyə ilə fevral ayında imzalamışolduğumuz ikili müqavilədə, çox önəmli maddələr və proq-ramlar mövcuddur. Sözü güdən maddə və proqramların bəziəri,həyata keçirilməkdədir. Bu gün buna görə Milli Egitim Bakan-lığına çox minnətdar olduğumuzu bildirmək istəyirəm. 9-11may tarixləri arasında (1993) Bakıda bir sərgi açılmışdı. Busərgi Türkiyədəki ögrənim sonucunda əldə etdikləri yeninəticələrdən təşkil edilmişdi. Bu sərgi Bakıda çox böyük maraqoyandırdı. Sərginin keçirildiyi salon insanlarla dolu idi.Gerçəkdən bu sərgi bizim Bakıda ən böyük maraq görən birsərgi olaraq qiymətləndirildi, sabah saat 10.00-da açılmasıgərəkən sərgini ziyarət üçün insanlar sabah saat 08.00-danetibarən ziyarət üçün gözləyirdilər və axşama qədər sərginiziyarət edənlərin ardı-arası kəsilmirdi (159, s.13-14).

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri hər nə qədəryüksələn xətlə inkişaf etsə də bu sahədə kifayət qədər prob-lemlər də vardır ki, tədricən bunların həllinə çalışılmalıdır. Buproblemlər demək olar ki, iki ölkənin təhsil işçilərinin toplaş-dıqları bütün tədbirlərdə vurğulanmışdır. Türk dövlət və toplu-luqlarının səkkizinci dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurul-tayında (2000, 24-26 mart) bununla bağlı, ümumiyyətlə isəTürkiyə Cümhuriyyəti ilə Türk Dünyasi Arasinda elm və təhsilproblemlərinə dair bir sıra qərarlar qəbul edilmişdir. Buradaqeyd edilmişdir ki, Türkiyə istər dövlət olaraq, istərsə də özəlqurum və dərnəklər olaraq türk ölkələrində məktəblər açmaq-dadırlar. Ancaq bu həm yetərli deyildir, həm də həm də bəziproblemlər doğurmaqdadır. Bu məktəblərin məqsədi missioner-lik fəaliyyətindən çox, uşaqlara həm Türkiyə türkcəsini öyrət-mək, həm də elmi və müasir bir bilgi ilə təmin olunmalarıdır.Bundan başqa, müxtəlif təriqət və məzhəblərin görüşü ilə deyil,laiq bir şəkildə öyrədilməlidir (157, s.237).


141

Bu ölkələrdə mütləq sağlam universitetlər yaradılması zəru-ridir. Bu universitetlər həm təhsil baxımından, həm də dərslərbaxımından müasir bir şəkildə qurulmalıdır. Universitet təhsilmütəxəssislərnə yetərli maddi və mənəvi imkan verilməlidir.Bu məsələdə addımlar atılmazsa universitetlər məqsədlərinəuyğun irəliləyə bilməz.

Oralardan Türkiyəyə gələcək tələbələrin seçimi məsələsiçox önəmlidir. YÖK-ün hazırladığı hesabata görə, Türkiyəyəgələcək tələbələrin seçimi ÖSYM Başqanlığı tərəfindən oölkələrin paytaxtlarında seçmə və yerləşdirmə imtahanı iləaparılmışdır. Ancaq imtahana girməyənlər də əlaqəli ölkələrinisrarı ilə Türkiyədə ali təhsil proqramlarına yerləşdirilmişdir.Türkiyədə bu proqramlara yerləşdirilən tələbələrdən bir qismiproqramlarını bəyənməyərək dəyişdirmə tələbində olmuş,YÖK də bunu qəbul edərək bu tələblərini yerinə yetirmişdir.Məhz bu cür problemlərin ağılla, müasir və elmi üsullarla həlledilməsində yarar vardır.

Türkiyəyə gələn tələbələrin istər seçimində, istər Türkiyəyəgəliş tarixlərində, istərsə də yerləşdirilmələrində önəmli şəkildəplansızlıq və koordinasiyasızlıq mövcuddur. Bu görülə bilmə-diyi təqdirdə bu tələbələrin yetişməsi istənilən səviyyədə olma-yacaqdır. Bundan əlavə, gələn tələbələr psixoloji, pedaqoji,iqtisadi, şivəsəl və s. səbəblərlə mühitə uyğunlaşa bilməməkdəvə uğursuz olmaqdadırlar (157, s.238).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin belə bir möh-kəm təməl üzərində qurulması səbəbindən sonrakı illərdə ölkə-lərimiz arasındakı təhsil əməkdaşlığı da günü-gündən geniş-lənməyə başlamışdır. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən təhsilmüəssisələri içərisində Türkiyə qurumlarının açdığı məktəb-lərin xüsusi çəkisi vardır. Bunların həm keyfiyyət, həm dəkəmiyyət baxımından getdikcə daha geniş fəaliyyət göstərməsiAzərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin səmərəli perspektiv-lərindən xəbər verir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev1995-ci il 12 iyul tarixində Türkiyənin baş nazirini vətənə yola


142

salarkən xanım Tansu Çillərlə birlikdə yolüstü Türkiyənin“Çağ” Öyrətim İşlətmələri Şirkətinin açdığı Qafqaz Univer-sitetində olmuş, şirkət rəhbərliyi və Universitet rektorundanuniversitetin fəaliyyəti haqqında məlumat almışdır (17, s.76).1995-ci ilin 8 dekabrında Süleyman Dəmirəl və Heydər ƏliyevBDU-nun tələbə yataqxanasında məskunlaşmış qaçqınlarlagörüşmüş, Xətai rayonundakı 3 saylı uşaq evində olmuş,Bakıda fəaliyyət göstərən Türk Anadolu liseyini ziyarər etmiş,Azərbaycanın və Türkiyənin işgüzar dairələrinin nümayən-dələri ilə görüşmüş, iki ölkənin KİV nümayəndələri üçünmətbuat konfransı keçirmişlər (17, s.80). 1996-cı ilin 7oktyabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti HeydərƏliyev “Çağ” Öyrətim İşlətmələri Şirkətinin Qubada fəaliyyətgöstərən özəl türk liseyinin yeni binasının təməlinin qoyulmasımərasimində iştirak etmək üçün gəlmiş Türkiyənin dövlətnazirləri Namik Kemal Zeybek və Ahmet Demircanı qəbuletmişdir. 1997-ci ilin 1 martında Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyev Türkiyənin Milli Təhsil NaziriMehmet Sağlamı qəbul etmişdir (17, s.92). O, 27 dekabr 1997-ci il tarixində Türkiyənin “Samanyolu” televiziyasının rəhbəriNaci Tosunu, texniki müdiri Nihat Özdemiri, “Çağ” Ö.İş.A.Ş.-nin Azərbaycan üzrə prezidenti Adem Öcalı, “Zaman” qəze-tinin Azərbaycan təmsilçisi Ersin Demircini və “Samanyolu”televiziyasının Azərbaycan təmsilçisi Tahir Karanfili qəbuletmişdir. Adı çəkilən qurumların, o cümlədən təhsil sahəsindəböyük uğurlar qazanmış “Çağ” Ö.İ.A.Ş.-nin rəhbərliyi möh-tərəm Prezidentə şirkətin Azərbaycandakı fəaliyyətləri vəbundan sonrakı gələcək işləri haqda geniş məlumat vermişdir.“Çağ” Ö.İş.A.Ş.-nin Azərbaycan üzrə prezidenti Adem Öcal1993-cü ildə Bakıda açılan Qafqaz Universitetinin müasirtəhsil kompleksini tikmək üçün Xırdalan qəsəbəsində 20 hektartorpaq sahəsi ayrıldığını bildirərək, özülqoyma mərasimindəZati-alilərini də gözlədiklərini ifadə etmişdir. Universitet vəməktəblərin fəaliyyətlərindən çox məmnun olduğunu və onları


143

hər zaman dəstəklədiyini bildirən Azərbaycan Prezidentiti dün-ya standartlarına uyğun təhsil ocaqları açmağın xeyirxah işolduğunu vurğulayaraq belə işlərə hər zaman arxa və yardımçıolacağını təkrar etmişdir (17, s.106).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev1999-cu ilin 26 mayında Antalyada onun üçün ayrılmışiqamətgahda Türkiyənin “Ceylan–TV” televiziyasının müxbirixanım Nagihan Akbuluta müsahibə vermişdir. O, səfər zamanı“Samanyolu” televiziyasının müxbirinə müsahibə vermişdir.Azərbaycan Prezidenti müsahibəsində Azərbaycandakı türktəhsil müəssisələrinin fəaliyyətlərini səciyyələndirərək demiş-dir: “Azərbaycanda türk məktəblərinin açılmasını mən hələNaxçıvanda olarkən, hələ 1992-ci ilin əvvəllərində hiss etdim.Sizin adamlar Naxçıvana gəldilər, mənimlə görüşdülər. Nax-çıvanda türk məktəbinin açılmasını rica etdilər, mən də bunudəstəklədim və türk məktəbi açıldı.

1993-cü ildə mən Bakıya gələndən sonra Azərbaycandatürk məktəblərin açılması haqqında mənə geniş məlumat ver-dilər. Mən bunu həmişə dəstəkləmişəm, buna həmişə yardımetmişəm, bu gün də edirəm, sabah da edəcəyəm. Çünki buməktəblər Azərbaycanın təhsil sistemində bir yenilik yaradır.Azərbaycanın təhsil sistemi keçmiş Sovetlər Birliyinin təhsilsistemidir. İndi biz o təhsil sistemində – həm orta məktəbtəhsilində, həm ali universitet təhsilində bir çox islahatlarhəyata keçiririk və bundan sonra da keçirəcəyik, ona görə dəTürkiyənin məktəblərinin, kolleclərinin təcrübəsi Azərbaycanüçün lazımdır. Bu, birincisi.

İkincisi də, sizin bu məktəblərdə Azərbaycanın uşaqları,gəncləri təhsil alırlar, oxuyurlar. Bildiyimə görə, onların təhsilalması üçün çox gözəl şərait yaratmısınız. Onlara yaxşı təhsilverirsiniz. Bunun da nəticəsində onlar dünya olimpiadalarındamedallar alırlar, gözəl yerlər tuturlar. Mənə məlumat verdilərki, sizin məktəbləri bitirənlər 99 faiz Azərbaycanın universitet-lərinə qəbul olunurlar. Bu da böyük işdir, çox böyük işdir. Ona


144

görə də mən sizə təşəkkürümü bildirirəm. Güman edirəm ki,siz Azərbaycanda bu işləri davam etdirəcəksiniz” (17, s.123).

Martın 2-də Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan DövlətFilarmoniyasında Heydər Əliyev Fondunun, Çağ Öyrətim İşlət-mələri Şirkətinin, təhsil, mədəniyyət və turizm nazirliklərininbirgə təşkil etdiyi “Fərqli mədəniyyətlərin qovuşuğu – Azər-baycan” adlı sərginin açılış mərasimi olmuşdur. Mədəniyyət vəturizm naziri Əbülfəz Qarayev, təhsil naziri Misir Mərdanov,Çağ Öyrətim İşlətmələri Şirkəti idarə heyətinin sədri AdəmÖzərən qloballaşan dünyada Azərbaycanın yeri və rolu, ənqədim dövrlərdən başlayaraq xalqımızın bəşər mədəniyyətinintərəqqisinə verdiyi töhfələr, ölkəmizin Avrasiya regionundamühüm mövqeyi barədə danışdılar. Ümummilli lider HeydərƏliyevin xeyir-duası ilə fəaliyyətə başlayan özəl Azərbaycan-türk liseylərinin böyük uğurlar qazandığını, müasir dövrdəPrezident İlham Əliyevin Azərbaycanda təhsilin inkişafınaxüsusi diqqət və qayğı göstərdiyini bildirdilər. Respublika-mızdakı özəl Azərbaycan-türk liseylərinin şagirdləri musiqili-ədəbi kompozisiya göstərdilər (43, 2006, 3 mart, № 9).

Azərbaycan – Türkiyə arasında hələ 80-ci illərin sonların-dan başlanan və 90-cı illərin əvvəllərindən etibarən geniş vüsətalan təhsil əlaqələri bu gün daha sürətli və dinamik inkişaftempi qazanmaqdadır.


145

Ölkələrimiz arasındakı elmi əməkdaşlığınsəciyyəvi xüsusiyyətləri

Qədim və zəngin mədəniyyəti olan Azərbaycanla Türkiyəelmi, ədəbi-mədəni əlaqələri tarixi zərurətdən yaranmışdır. Buxalqların sadəcə mövcudluğu məhz onların mənəvi yaxınlığı vəqırılmaz əlaqəsi deməkdir. Fəqət, çox təəssüflər olsun ki, Azər-baycanın Rusiya tərəfindən işğal olunmasından sonra – XIXəsrin ortalarından başlayaraq bu əlaqələrin tarixində və tale-yində süni əngəllər və qadağalar da mövcud olmuşdur. Sovetimperiyasının 70 illik totalitar rejimi, bir çox xalqları, o cüm-lədən Azərbaycan xalqını bütün dünyaya bolşevik ideologiya-sının gözü ilə baxmağa məcbur etdi. Xüsusilə, doğma Şərqkontekstinə adicə meyl 20-30-cu illərdə sosializmə xəyanətkimi qiymətləndirilərək, yüzlərlə yüksək təhsilli ziyalını“pantürkizm” yarlığı ilə 37-ci ilin repressiyalarına məruz qoy-du. Azərbaycanı öz kökündən, mənşəyindən tamamilə ayırma-ğa yönəlmiş siyasətin özümüzdən olan kölələri bu sahədəxüsusi bir fəallıq və canfəşanlıq göstərdilər. Əlbəttə, biz ötənonilliklər ərzində Azərbaycan – Türkiyə münasibətlərinə dairyazılmış bir sıra qiymətli tədqiqatların üstündən xətt çəkməkfikrində deyilik (101, s.3). Bu sahədə çalışmış alimlərin əmə-yinə qədirşünaslığımızı ifadə etməklə onu da deməliyik ki,həmin tədqiqatlar marksisit-leninçi ideologiya əsasında yazıldı-ğından əsasən, kommunist ideologiyasına xidmət etmiş, Azər-baycan – Türkiyə ədəbi və mədəni tarixi münasibətlərini tamobyektivliklə təhlil edib, qiymətləndirə bilməmişdir.

XX əsr bütün dünyada, o cümlədən Şərqdə haqsızlığa, icti-mai bərabərsizliyə, imperializm əsarətinə qarşı qanlı mübari-zələr, kəşməkeşlər dövrü olmuşdir. 1917-ci il oktyabr çevrili-şindən sonra Rusiyanın yeni imperiya siyasəti, “böyük qardaş”rolu Azərbaycan xalqının da mədəniyyətini, ədəbiyyatını yenibir inkişaf yoluna saldı.


146

Azərbaycan əslində öz tarixi köklərindən uzaqlaşdırıldı.Sovet quruluşunun alovlu təbliğatçıları Cənub mövzusunu,Azərbaycan – Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələrini, mühacir ədə-biyyatını əslində yasaq etdilər. Milli duyğuları və düşüncələrisovet varlığı ilə məhdudlaşdırmağa çalışan sovet təbliğatı vəona itaət edən qüvvələr ədəbiyyatımıza və mədəniyyətimizə,bütövlükdə milli-mənəvi dəyərlərimizə ağır zərbə vurdular.Azərbaycan yetmiş ildə “çoxmillətli sosialist cəmiyyətində”beynəlmiləlçiliyin ön cərgəsində gedərək, milli-mədəni-mənəvikökləri bir olan Türkiyədən, onun mədəniyyət və ədəbiyyatın-dan ayrıldı (101, s.9). İmperiya sisteminin dağıldığı, totalitarrejimin süquta uğradığı, xalqların milli-müstəqillik və milliözünüdərk prosesi keçirdiyi tarixi bir məqamda türk xalqlarınınelmi, ədəbi və mədəni əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi daha bö-yük məna kəsb edir.

Müstəqilliyimizin ilk illərindən Azərbaycan – Türkiyə el-mi-mədəni əlaqələri sahəsində bir sıra ciddi addımlar atılmağabaşlanıldı. Bunlardan ən mühümləri içərisində Türkiyə elmi vətexniki araşdırma qurumu (TÜBİTAK) ilə Azərbaycan ElmlərAkademiyası elmi və texniki əməkdaşlığını xüsusilə qeyd et-mək lazımdır (146, s. 142-144). İki ölkənin bu elmi qurumlarıarasında olan razılaşmaya əsasən tərəflər bir sıra məsələlərdəqarşılıqlı fəaliyyətə başlamağın zamanı yetişdiyini yekdilliklətəsdiqlədilər.

Tərəflər elmi və texniki sahədə mövcud əməkdaşlığıninkişafındakı qarşılıqlı maraq və arzunu nəzərdə tutaraq; Elmivə texniki sahədə əməkdaşlığın iki ölkə arasındakı əlaqələrintəməllərindən biri olduğu və əlaqələrin iştirakı baxımındanönəmli bir ünsür təşkil etdiyinə inanaraq; Elmi bilgilərin sürətlidərəcədə inkişaf edib yayıldığı və elmi araşdırmaların beynəl-xalq mahiyyət qazandığı bir dövrdə bu əməkdaşlığın möhkəm-ləndirilməsi gərəyini qəbul rdərək; Elmi və texniki sahədə ikiliəməkdaşlığı, xüsusilə Azərbaycandakı islahatlar ilə bağlı yenisiyasi, iqtisadi və sosial mühitə və dünyanın müxtəlif bölgələ-


147

rində görülməkdə olan bütünləşmə prosesinə müsbət hala gətir-məyi diləyərək aşağıdakı xüsuslar üzərində razılığz gəlmişlər:

– Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri sahəsində qarşı-lıqlı fayda və tarazlıq əsasına söykənən elmi və tüxnik əmək-daşlıq quracaq və inkişaf etdirəcəklər (146, s.142).

– Tərəflər təməl araşdırmalar sahəsində əməkdaşlığı inki-şaf etdirəcəklər.

– Tərəflər yabançı sərmayənin texnoloji, inkişaf və dolayısıilə iqtisadiyyatlarının sürətli inkişafı baxımından özəl önəməsahib olduğu düşüncəsində olaraq, fikri və sənaye mülkiyyəthaqlarının gərəkdiyi kimi qorunması qeydilə, özəlliklə qabaqcıltexnolojilər sahəsində olmaq üzrə elmi araşdırmalar sahəsindəəməkdaşlığa səy edəcəklər.

– Ortaq proyektlər və hər iki ölkə mütəxəssislərinin bunlarıgerçəkləşdirmə çalışmalarına daha aktiv surətdə qatılmalarınayardım edəcəklər.

– Təməl elmlər (riyaziyyat, fizika, astronomiya, kimya vəs.), ekologiyanın mühafizəsi, informasiya texnologiyaları və s.elm və texniki əməkdaşlıq məsələləri ortaq çalışmalar sırasındadaha qəti və açıq hala gətirilib genişləndiriləcəkdir.

– Bu anlaşma çərçivəsindəki əməkdaşlıq aşağıdakı forma-larda gerçəkləşdirilə bilir: ortaq araşdırma təcrübələri qurmaqüzərə, araşdırma vasitə və təchizatlarının qarşılıqlı olaraq təsisedilərək elmi araşdırma və texnoloji proyektlərin tətbiqi; ortaqtexnoloji birjaları, texnoparklar, ticarət şirkətləri və təşkilatlarınqurulması; elm adamı və mütəxəssis mübadiləsi; ortaq elmikonfranslar, simpozium və çalışma toplantılarının təşkili; elmivə texniki məlumat və sənədlərin mübadiləsi, ilk növbədə elek-tron poçtu əsasında; tələbə mübadiləsi və s. (146, s.143).

– Mütəxəssis və elm adamı mübadiləsi.– Elmi və texniki bir Ortaq Komissiya qurulması: əməkdaş-

lığın mövzularını müəyyənləşdirəcək, əməkdaşlığın davamlıolmasını təmin edəcək yolları arayacaq, ən uyğun şərtlərlə


148

müvafiq tövsiyələr verəcək. Ortaq Komissiya Azərbaycan vəTürkiyədə ən azı ildə bir dəfə toplanacaqdır.

– Mülkiyyət haqlarının qorunması.Türkiyə Elmi və texnik Araşdırma Kurumu (TÜBİTAK)

başqanı, Prof. Dr. T.Terzioğlu və Azərbaycan Elmlər Akade-miyasının arezidenti akademik, Prof. Dr. E.Salayev tərəfindənimzalanmış bu sənədin 5 il qüvvədə olması qeyd edilmişdir(146, s.144).

1992-ci ilin 31 oktyabrında qəbul edilmiş Ankara bəyan-naməsi (146, s.145-146) bütün türk dünyasına, o cümlədənAzərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinə yeni perspektivlərtəqdim etdi. Türkiyə cümhuriyyətinin Prezidenti Turqut Özalvə Baş nazir Süleyman Dəmirəl, Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Əbülfəz Elçibəy, Qazaxıstan RespublikasınınPrezidenti Nursultan Nazarbayev, Qırğızıstan RespublikasınınPrezidenti Əsgər Akayev, Üzbəkistan RespublikasınınPrezidenti İslam Kərimov və Türkmənistan RespublikasınınPrezidenti Saparmurad Niyazov:

Xalqlar arasında ortaq tarix, dil və mədəniyyətdən qaynaq-lanan özəl bağları qeyd edərərk; əlaqələrində qardaşlıq, həm-rəylik və əməkdaşlıq ruhunun hakim olduğunu bildirərək; ölkə-ləri arasındakı əlaqələri və əməkdaşlığı, müstəqillik, suveren-lik, ərazi bütünlüyünə hörmət, bir-birilərinin daxili işlərinəqarışmama və bərabərlik prinsipləri üzərində daha da güclən-dirməyə qərarlı olmaq; Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məqsədvə prinsipləri, Helsinki Son Sənədi ilə Avropa Təhlükəsizlik vəƏməkdaşlıq Konfransı prosesində qəbul edilən digər sənəd-lərdə ifadəsini tapan əsaslar çərçivəsində Avrasiyada sülh, təh-lükəsizlik, sabitlik və inkişafa birlikdə qoşulma arzu və iradəsiilə 30-31 oktyabr 1992-ci il tarixində Ankarada toplanaraq,ölkələrini maraqlandıran məsələlər, ortaq xüsuslar, regional vəbeynəlxalq problemlər haqqında fikir mübadiləsində olmuşlar.


149

11 maddəlik bəyannamənin aşağıda təqdim edilən bir neçəmaddəsi bilavasitə ölkələrimiz arasında elm, təhsil vəmədəniyyətin gələcək inteqrasiyasına istiqamətlənmişdi:

– Dövlət və hökumət başçıları, ortaq mədəniyyətlərininbeynəlxalq və müasir insanlıq mədəniyyətini zənginləşdirməsiməqsədilə, mədəniyyət təşkilatları arasındakı əməkdaşlığınmöhkəmləndirilməsi, birlikdə mədəni fəaliyyətlər təşkili, ölkə-lərindəki ortaq mədəniyyət mirası əsərlərinin qorunması, bər-pası və tanıdılması üçün əməkdaşlıq edilməsi xüsuslarında fikirbirliyinə gəlmişlər.

– Dövlət və hökumət başçıları, ortaq bir tarixi mirasa sahibxalqlar arasındakı əlaqələrin daha da inkişafına və dərin-ləşdirilməsinə imkan vermək məqsədilə, hər səviyyədə təmas-ların artırılması üçün gərəkli sadələşdirmələri təmin etməyi,rəsmi və özəl qurum və təşkilatlar, bələdiyyələr, universitetlər,mətbuat-nəşriyyat təşkilatları, ədəbiyyat və sənət dərnəkləri vədigər peşə müəssisələri arasında düzənli ortaq toplantılar təşkiledilməsini təşviq etməyi qərarlaşdırmışlar.

– Dövlət və hökumət başçıları, təhsil və mədəniyyət sahə-lərindəki ortaq əməkdaşlıq səylərini məmnuniyyətlə qeyd et-mişlər, uluslarının dil də daxil mədəniyyətlərinin ortaq ünsür-lərini canlandırma səylərini qüvvətlə dəstəkləmişlər.

– Dövlət və hökumət başçıları, ortaq danışmaların yararınaolan inancları təyin edərək ilki Ankarada keçirilən zirvə toplan-tılarının müntəzəm olaraq davamını qərarlaşdırmışlar. Bu çər-çivədə, gələcək zirvə toplantısının 1993-cü il oktyabr ayındaBakıda keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Toplnatının dəqiq ta-rixləri diplomatik kanallarla təsbit ediləcəkdir. Bundan başqa,lazımi hallarda əlavə zirvə toplantıları keçirilməsinin mümkünola biləcəyini qeyd etmişlər.

Bu bəyannamə 31 oktyabr 1992-ci il tarixində Ankaradatürkcə və rusca altı nüsxə olaraq imzalanmışdır (146, s.145-146).


150

Türkiyə və Azərbaycan Respublikalarının MədəniyyətNazirləri arasinda 1993 il fəaliyyət proqrami ilə bağlı 2 dekabr1992-ci ildə Bakıda imzalanmış razılıq sənədi (159, s.148-149)Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri üçün daha geniş im-kanlar açdı. Bu sənəddə göstərilir ki, ikili mədəni əlaqələrindaha da inkişaf etdirilməsi və əməkdaşlığın gücləndirilməsiməqsədilə, Türkiyə və Azərbaycan Cümhuriyyətləri Kültür Ba-kanlıqları arasında aşağıdakı xüsuslarda razılığa gəlinmişdir:

– Tərəflər, ölkələrində qarşılıqlı olaraq Mədəniyyət Mər-kəzləri açılması mövzusunda çalışmalarını gücləndirəcəklər vəbu Mərkəzlərin ən qısa müddətdə açılmasına səy göstərəcəklər.

– Tərəflər, kültür və sənət sahəsində, həm ikili, həm bey-nəlxalq fəaliyyətlərdə olmağı və bu xüsusda 1993-cü il içindəaşağıdakı fəaliyyətləri gerçəkləşdirməyi nəzərdə tuturlar:

– Türk tərəfi, Bakı Xoreoqrafiya məktəbi, uşaq filarmo-niyası orkestri və Uşaq Rəsm Atelyelərində tədris edən müəl-limlərin iştirakı ilə “Uşaqların estetik tərbiyəsi” mövzusundatəşkil ediləcək Simpoziuma dəvət ediləcəkdir.

– Türk Dövlət və Opera və Balet sənətçiləri, Bakıda ÜzeyirHacıbəyovun “Məşədi İbad” adlı əsərini səhnələşdirəcəklər.

– Şef Gürer Aykal, Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrivə Dövlət Xorunu Motsartın “Requiem”ini səsləndirmək məq-sədilə hazırlamaq üçün Bakıya dəvət ediləcəkdir.

– Türkiyədən Xalq Rəqsləri qrupları “Beynəlxalq XariBülbül” festivalına qatılacaqlar.

– Azərbaycan balet ustaları Türkiyənin müxtəlif şəhərlərin-də “Min bir gecə”, “Yeddi gözəl” kimi əsərləri oynayacaqlar.

– Azərbaycanın Şəki Dövlət Teatrı Qars, Ərzurum şəhərlə-rində müxtəlif Azərbaycan əsərlərini səhnəyə qoyacaqlar.

– İstanbulda Azərbaycan bəstəkarı Tofiq Quliyevin iştirakıilə öz əsərlərinin səsləndiriləcəyi bir gecə təşkil ediləcəkdir.

– İstanbulda Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin xatirə-sinə həsr olunmuş bir gecə keçiriləcəkdir.


151

– Azərbaycan “Attika Uşaq xoru” ilə “Tutsi Oda orkestri”Türkiyədə konsertlər verəcək.

– Hər iki ölkənin ziyalıları və sənətçiləri “İki toplum təkkültür” temasını işləyən qarşılıqlı toplantılar düzənləyəcəklər.

– Hər iki ölkə qarşılıqlı olaraq plastik və tətbiqi sənətlər,musiqi alətləri, əl yazmaları və bənzəri sahələrdə sərgiləraçacaqlar.

– Tərəflər, müxtəlif konsert və tamaşaların təşkili məq-sədilə rejissor, orkestr rəhbəri, sənətçi qrupu və solist dəyiş-dirilməsi edəcəklər, bunların ölkələrindəki beynəlxalq festival-lara və yarışlara qatılmalarını həyata keçirəcəklər.

– Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı Türkiyədə və İstanbulQaragöz Kölgə Teatrı Azərbaycanda tamaşalar verəcəklər.

– Tərəflər, kitabxanaçılıq, muzeyşünaslıq və incəsənət sa-həsində bilgi alış-verişini təmin etmək üçün mütəxəssis müba-diləsini həyata keçirəcəklər.

– Tərəflər, iki ölkə Mədəniyyət Nazirlikləri işçilərinin qar-şılıqlı münasibətlərini gerçəkləşdirmək məqsədilə mübadilənitəmin edəcəklər.

– Bu müqavilə, 1 yanvar 1993-cü il tarixindən keçərli ol-maqla, 2 dekabr 1992-ci il günü Türkiyə Cumhuriyeti KültürBakani Fikri Sağlar və Azərbaycan Resrublikasinın mədəniyyətnaziri Polad Bülbüloğlu tərəfindən Bakıda imzalanmışdır (159,s.148-149).

1991 – 1995-ci illərdə geniş miqyas alan Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələri sahəsindəki əməkdaşlıq nəticəsindəAzərbaycan Elmlər Akademiyasının 15 elmi institutu Türki-yənin müxtəlif universitetləri ilə elmi əməkdaşlıq haqqındaikitərəfli elmi-texniki müqavilə və protokol imzalamışdır. Beləki, Elmlər Akademiyası, Türkiyənin məşhur “Bilimsəl və Tex-niki Araşdırma Kurumu” (TUBİTAK) ilə də geniş əməkdaşlıqəlaqələri yaratmışdır.

Bu illərdə iki ölkə arasında ikitərəfli əməkdaşlığın inkişafetdirilməsi üçün normativ hüquqi baza yaradılmış və elmi


152

əlaqələrin müxtəlif istiqamətləri üzrə geniş işlər aparılmağabaşlanmışdır. İki ölkə arasında elmi-texniki əməkdaşlıq müx-təlif elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olan şirkətlər, firmalarvasitəsilə də həyata keçirilmişdir. Belə ki, Y.Məmmədəliyevadına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu 1991-ci il 16 avqusttarixində Petkim Petrokimya Holdinq A.S (PETKİM)-lə, 1992-ci ildə Türkiyənin bir neçə firması, “İşıqsan Kimya TicarətSenayi A.S”, “Nüvə Sanayi A.S”, “Mina A.S”-la AzərbaycanElmlər Akademiyasının institutları arasında elmi-texniki əmək-daşlıq və mübadilə haqqında razılıq əldə edilmişdir.

Azərbaycan Elmlər Akademiyası elm və texnika sahəsindəmövcud əməkdaşlığan inkişafının, iki ölkə arasında əlaqələrinmöhkəmləndirilməsinin vacib bir amil olduğunu nəzərə alaraqTürkiyənin bir çox elmi müəssisələri arasında elmi və texnikiəməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalanmışdır (63, s.20).

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin inkişafındasəhiyyə sahəsindəki əməkdaşlığın da mühüm rolu olmuşdur.1990-cu ilin oktyabrında Bakıda keçirilən ilk Azərbaycan –Türkiyə cərrahiyyə simpoziumu ixtisaslaşdırılmış onkoloji,uroloji və abdominal cərrahiyyədə qarşılıqlı əməkdaşlığın pers-pektivlərinə həsr olundu. Dörd gün ərzində respublika diaqnos-tika mərkəzinin konfrans salonunda keçirilmiş iclasda cərrahiy-yə elmində və təcrübəsində qazanılmış son nailiyyətlər üzrəgeniş müzakirə aparıldı, respublika onkoloji elmi mərkəzində,respublika səhiyyə nazirliyinin M.Topçubaşov adına Elmi-Tədqiqat Kliniki və Eksperimental Cərrahiyyə İnstitutunda,Ə.F.Qarayev adına 2 saylı birləşmiş klinik uşaq xəstəxanasındabirgə cərrahiyyə əməliyyatları aparıldı. Bu əməliyyatlarda Tür-kiyənin mütəxəssisləri ilə respublikamızın məşhur cərrahlarıxəstələr üzərində birgə uğurlu əməliyyatlar apararaq onlara şəfaverdilər. Türkiyə səhiyyə nazirinin müavini Emin Təkəli de-mişdi: “Birgə iş mütləq davam etdirilməlidir. Bu dəfə bizdə,Türkiyədə ikinci Türkiyə – Azərbaycan simpoziumunun keçi-rilməsi növbəti addım ola bilər”. Azərbaycan səhiyyə naziri


153

T.Ə.Qasımov isə bildirmişdir: “Simpozium bizim üçün birbaşaəlaqələrin ilk təcrübəsi olsa da, razılıqla deyə bilərik ki, butəcrübə uğurlu olmuşdur... Biz günün tələblərinə yaradıcılıqlacavab verəcək, səhiyyə kimi mühüm sosial sahənin inkişafınayeni təkan vermək üçün əlimizdən gələni edəcəyik”. Həminsimpoziumda Amerikadan tutmuş Avropayadək bütün qitələrdətibb işçilərinə peşəsinin sirlərini öyrətmiş müəllim, hami-tərbiyəçi, bütün dünyada plastik cərrahiyyə sahəsində böyükşöhrət qqzanmış Türkiyə professoru İbrahim İldırım da iştiraketdi. Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin yuxarı kurstələbələri auditoriyalarında, Azərbaycan Cərrahlar cəmiyyəti-nin Elmi şurasının iclasında görkəmli alim və mütəxəssislərüçün mühazirələr oxudu. O, simpoziumda mikrocərrahiyyəyəvə plastik cərrahiyyəyə dair seminar da apardı. Azərbaycansəhiyyə naziri T.Ə.Qasımov və Türkiyə Səhiyyə Naziri XəlilŞıvqının imzaladıqları qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında sazişəuyğun olaraq 1991-ci ilin iyununda Türkiyənin ən böyük plas-tik cərrahiyyə mərkəzinin rəhbəri prof. İbrahim İldırım başdaolmaqla bir qrup türk cərrahı Azərbaycana gəldi, 7 gün ərzində150 plastik cərrahiyyə əməliyyatı apardılar. Eyni zamandaBakıda “İnterplast” Azərbaycan – Türkiyə birgə plastik cərra-hiyyə mərkəzinin yaradılması, habelə tibb avadanlığı və dər-man vasitələri buraxan fabrikin tikilməsi təklifi irəli sürüldü.1991-ci ilin fevralında Türkiyə səhiyyə naziri Xəlil ŞıvqınınAzərbaycanda olması ürək-damar xəstəlikləri, onkoloji,yoluxucu xəstəliklər, ana və uşaqların mühafizəsi ilə əlaqədarnəinki elmi, həmçinin sırf əməli problemləri birlikdə həlletməyi nəzərdə tutan proqramın həyata keçirilməsi ilə əlaqədaridi. Bu işdə Türkiyənin əczaçılıq, tikinti və bir sıra başqafirmalarının cəlb olunması, mütəxəssislərin və tələbələrin qar-şılıqlı mübadiləsi, güzəştli şərtlərlə dərman göndərilməsi və s.nəzərdə tutulurdu. 1990 – 1991-ci illərdə Ankarada Azərbay-can və Türkiyə Respublikalarının Səhiyyə Nazirləri T.Qasımovvə Xəlil Şıvqın tibb və səhiyyə sahəsində Azərbaycan – Tür-


154

kiyə əməkdaşlığı haqqında protokol imzaladılar. Bu sənəd,tərəflər arasında tibb və səhiyyə sahəsində əməkdaşlığı daha dagenişləndirmək və ona çoxtərəfli xarakter vermək məqsədidaşıyırdı (3, s.87-88).

İki ölkə arasında 1994-cü il 9 fevralda imzalanmış sazişə vəprotokola, həmçinin Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Rəya-sət Heyətinin 13 aprel 1994-cü il tarixli 9 saylı qərarına əsasənFotoelktronika İnstitutu ilə Türkiyənin Bilimsəl və TexnikiAraşdırmalar Kurumu (TUBİTAK) – Mərmərə AraşdırmaMərkəzi arasında elmi əməkdaşlıq haqqında razılıq əldə edil-mişdir. Azərbaycan – Türkiyə elmi müəssisələri arasında yara-dılan əməkdaşlıq təcrübəsini – müştərək laboratoriyanıntəşkilini də qeyd etmək zəruridir. Azərbaycan Elmlər Akade-miyası Kimya Tenologiyasının Nəzəri Problemləri İnstitutuEgey Universitetinin Mühəndis fakültəsi ilə təbii və sintetikseolitlərin öyrənilməsi və utilizasiyası sahəsində birgə tədqi-qatlar aparırlar.

1991-ci ildən başlayaraq Azərbaycan Elmlər AkademiyasıGeologiya İnstitutu Türkiyənin Ərzurum Atatürk Universitetiilə birlikdə seysmoloji və zəlzələlərin proqnozlaşdırılması sa-həsində əməkdaşlıq edir. 1995-ci ildən etibarən isə TürkiyəninTUBİTAK – Mərmərə Araşdırma Mərkəzi Kosmik Texnolo-giya Bölümü ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fizikaİnstitutu və Şamaxı rəsədxanası ilə birgə tədqiqat işlərinin apa-rılması üçün hazırlıq işlərinə başlanması razılığı əldə edil-mişdir.

Azərbaycan – Türkiyə elmi əməkdaşlığanın mühüm istiqa-mətlərindən biri də maraq doğuran elmi problemlərin, müəyyəntarixi hadisələrin və hər iki ölkənin görkəmli şəxsiyyətlərininyubileylərinə həsr olunmuş simpoziumların, konfransların vəelmi sessiyaların keçirilməsidir. Bu istiqamətdə görülən işlərbaxımından Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatına həsr olunmuşkonfransı, Azərbaycan – Türkiyə I və II polimer nəzəri fizikaüzrə riyaziyyatçıların simpoziumlarını, “Mərkəzi Asiya ölkələ-


155

rində elm və texnologiyanın inkişaf problemləri və perspek-tivləri” mövzusunda və s. sahələr üzrə keçirilən konfransları,habelə yubileyləri də qeyd etmək olar. 90-cı illərdə iki ölkəarasında elmi əməkdaşlığın digər istiqaməti – Azərbaycan –Türkiyə elmi mərkəzlərində qarşılıqlı şəkildə elmi-pedaqojifəaliyyətin aparılmasıdır.

1995-ci ilə olan məlumata görə Türkiyənin müxtəlif univer-sitetlərində 50 nəfərdən artıq Azərbaycan EA-nın elmi işçiləri,o cümlədən elmlər namizədləri və doktorları İstanbul, Ankara,Ərzurum, Trabzon, Konya və bir sıra başqa ali məktəblərdəelmi-pedaqoji fəaliyyət göstərmişlər. Ümumiyyətlə, 1991 –1995-ci illərdə Azərbaycan alimlərindən 360 nəfəri Türkiyəyəezam olunmuşdur.

Elmi əlaqələrin formalarından biri də elmi əsərlərin çap et-dirilməsidir ki, bu sahədə də Azərbaycan – Türkiyə elmi-mə-dəni əlaqələri təqdir edilməlidir. Belə ki, 1992-ci ildə “Azər-baycan dilinin dialektoloji lüğəti”nin, dah sonra “Azərbaycan –Türkiyə çoxişlənən sözlər lüğəti”nin hazırlanaraq Türkiyədənəşr edilməsini qeyd etmək olar. Bundan başqa, AzərbaycanEA-nın fizika alimləri müntəzəm olaraq “Türk fizika jurna-lı”nda öz elmi məqalələri ilə çıxış etmişlər. Həmin jurnalın re-daksiya heyətində Azərbaycan alimləri də təmsil olunmuşlar.1993-cü ildə Türkiyə Əməkdaşlıq və İnkişaf Agentliyi ingilisvə türk dillərində 3 ayda bir dəfə nəşr edilən “Avrasiya təhsili”adlı jurnal təsis etmişdir.

Azərbaycan – Türkiyə elmi əməkdaşlığının daha bir istiqa-məti isə elmi məlumatların mübadiləsidir və bu sahədə də əla-qələrimizin inkişafı üçün ciddi işlər görülmüşdür. Məsələn,Azərbaycan MEA tərəfindən “Məruzələr”, “Xəbərlər”, “Kim-ya”, “Hesablama-riyazi məsələləri”, “Diferensial tənliklər vəfunksiomal nəzəriyyənin xüsusi məsələləri” və s. məcmuə vəjurnallar, habelə digər elmi nəşrlər Türkiyəyə göndərilmişdir.Azərbaycan və Türkiyə arasında informasiya mübadiləsini güc-ləndirmək məqsədilə Azərbaycan EA Rəyasət Heyətinin 13 ap-


156

rel 1994-cü il tarixli 9 saylı qərarına uyğun olaraq Elmlər Aka-demiyasının Avtomatıaşdırılmış İdarəetmə Sistemləri şöbəsi,Türkiyənin TUBİTAK elmi cəmiyyəti ilə birgə, İNTERNETkompüter şəbəkəsinə qoşulmaq üçün layihə hazırlanmış vəonun həyata keçirilməsinə başlayaraq uğurla sona çatdırılmış-dır. Problemin təhlili göstərir ki, Azərbaycan – Türkiyə elmiəlaqələri iki ölkənin imkanları səviyyəsinə uyğun olmasa dayüksələn xətt üzrə inkişaf etmiş və bu əlaqələrin daha da güc-ləndirilməsi üçün hər bir şərait yaradılmışdır (63, s.21-22).

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri sahəsindəkifəaliyyətlər hər iki ölkənin rəsmi dairələri səviyyəsində deməkolar ki, hər zaman diqqət mərkəzində olmuş, bu istiqamətdəkiuğurlu fəaliyyətlərinə görə fərqlənən siyasət, elm və mədə-niyyət xadimləri elmi və fəxri adlara layiq görülmüşlər. Bu isti-qamətdəki fəaliyyətləri ən yüksək səviyyələrdə qiymətlən-dirilən görkəmli şəxsiyyətlər içərisində ümummilli iderimizHeydər Əliyev ən layiqli yer tutur. Belə ki, 1995-ci ilin 5dekabrında İzmir “9 Eylül” Universitetinin Elmi Şurası Azər-baycanın müstəqilliyinə və eləcə də Azərbaycan – Türkiyə mə-dəni əlaqələrinə verdiyi töhfələrinə görə Azərbaycan Respub-likasının Prezidenti Heydər Əliyevə beynəlxalq münasibərlərsahəsində fəxri doktor adının verilməsi barədə yekdilliklə210/2 saylı qərarə qəbul edilmişdir (17, s.78-79).

Eləcə də 1996-cı il 6 martda İstanbuldakı Fatih Universite-tinin Elmi Şurası Azərbaycan və Türkiyə arasındakı siyasi, iqti-sadi, mədəni əlaqələrin, təhsil sahəsində əməkdaşlığın inkişafıvə Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi sahəsin-də göstərdiyi xidmətlərə görə Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyevə fəxri doktor adının verilməsi barədəyekdilliklə 7 saylı qərarı qəbul etmişdir (17, s.83). 1998-ci il 24martda İzmirdəki Ege Universitetinin Elmi Şurası sülhsevərsiyasət yeritdiyi, dost və qardaş Azərbaycanın müstəqilliyi yo-lunda, Türkiyə və Azərbaycan arasında dostluğun mühkəmlən-dirilməsi, elmi, iqtisadi, mədəni əməkdaşlığın genişləndirilməsi


157

sahəsində göstərdiyi böyük xidmətlərə görə AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə fəxri doktor adınınverilməsi barədə yekdilliklə 5/2 saylı qərarı qəbul etmişdir (17,s.109). 1998-ci il 1 mayda Ərzurumdakı Atatürk Universiteti-nin Elmi Şurası Universitetin fəxri doktoru adının verilməsi ba-rədə əsasnaməyə uyğun olaraq Universitet rektorluğunun tək-lifinə əsasən Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunubb saxlanıl-masında əldə etdiyi uğurlara, ölkəsində və Qafqazda sülhünbərqərar olması naminə göstərdiyi səylərə, Azərbaycan vəTürkiyə respublikaları arasında dostluq və əməkdaşlığın inki-şafında müstəsna xidmətlərinə görə müdrik dövlət xadimi, Tür-kiyənin böyük dostu, türk dünyasının tanınmış öndəri, Azər-baycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə beynəlxalqmünasibətlər sahəsində fəxri doktor adı verilməsi barədəyekdilliklə 4/35 saylı qərarı qəbul etmişdir (17, s.111-112).

1998-ci il 13 mayda Azərbaycan Respublikasının Preziden-ti Heydər Əliyev Prezident sarayında Türkiyənin Fatih Univer-sitetinin təsisçılərindən biri Dr. Ali Bayramı, “Çağ” Ö.İ.A.Ş.-nin Azərbaycan təmsilçisi Adem Öcalı, Azərbaycan – TürkiyəLiseyləri Baş İdarəsininnin rəisi Turan Öztoprakı və “Zaman”qəzetininnin baş redaktoru Ersin Demircini qəbul etmişdir.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevi 75 illikyubileyi münasibətilələ təbrik edən qardaş ölkənin nümayən-dəlləri “Çağ” Ö.İ.Ş-nin açdığı təhsil ocaqlarının fəaliyyəti vəbeynəlxalq olimpiadalarda əldə etdiyi uğurlar barədə ölkə baş-çısına ətraflı məlumat vermişlər. “Çağ” Ö.İ.A.Ş.-nin Azərbay-can təmsilçisi Adem Öcal son illərdə Azərbaycanın dünyabirliyində layiqli yer tutduğunu və bunun da Heydər Əliyevinmüstəsna xidmətləri nəticəsində gerçəkləşdiyini bildirmişdir.Sonra o, MDB üzvü olan ölkələrin orta məktəb şagirdlərininQırğızastanda keçirilmiş kimya olimpiyasının qalibi şəha-dətnamələrini dövlət başçısına təqdim etmişdir.

1998-ci il 26 oktyabrda Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti Heydər Əliyev Prezident sarayında türkiyəli qonaqları –


158

İstanbuldakı Fatih Universiteti rəyasət heyətinin üzvləri Dr. AliBayram və Ömer Bağcını, Azərbaycan–Türk Liseyləri Başİdarəsinin rəisi Mehmed Mesud Atanı, habelə Bakıdakı QafqazUniversitetinin rektoru Prof.Dr. Ahmet Çetin Canı və “Çağ”Ö.İ.A.Ş.-nin Azərbaycan üzrə prezidenti Adem Öcalı qəbuletmişdir. Qonaqlar xalqın iradəsi ilə yenidən prezident vəzifə-sinə seçilməsi münasibəti ilə Heydər Əliyevi türk ziyalıları vərəhbərlik etdikləri qurumların çoxsaylı kollektivləri adındantəbrik etmişlər (17, s.112-115).

1999-cu il 22 martda Hataydakı Mustafa Kamal Universi-tetinin Elmi Şurası Türkiyə Cümhuriyyətinə və onun qurucusuolan Atatürkə olan sevgisinə, Azərbaycan türk dövlətində dün-yəvi və demokratik sistemin qurulması, ölkələrimiz arasındaiqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafı və xalqlarımızın bir-biri-nə yaxınlaşması sahəsindəki böyük xidmətlərinə görə Azərbay-can Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə sosial elmlərüzrə fəxri doktor adının verilməsi barədə yekdillikləB.30.2.MKÜ.0.70.00.00/17-3-2231 saylı qərarı qəbul etmişdir(17, s.129).

1999-cu ilin 1 noyabrında Azərbaycan Respublikasının Pre-zidenti Heydər Əliyev və Türkiyənin Prezidenti SüleymanDəmirəl yeni dərs ilinin başlanmasına həsr edilmiş təntənəlimərasimdə iştirak etmək üçün Kocaeli Universitetinəgəlmişlər. Universitetin professor-müəllim heyəti və tələbələritərəfindən hərarətli alqışlarla qarşılanan Azərbaycan Prezidentimərasimdə nitq söyləmişdir (17, s.129). Həmin ilin 18 noyab-rında İqtisadiyyat və İdarəetmə fakültəsi dekanlığının təklifinəəsasən, Süleyman Dəmirəl adına Universitetin Elmi ŞurasıUniversitetin fəxri doktoru adının verilməsi barədə əsasnaməyəuyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti HeydərƏliyevə beynəlxalq müasibətlər sahəsində fəxri doktor adınınverilməsi barədə yekdilliklə 115/2 saylı qərarı qəbul etmişdir(17, s.136). 1999-cu ilin 27 noyabrında isə Azərbaycan Res-publikasının Prezidenti Heydər Əliyev öz iqamətgahında –


159

“Çamli” köşkdə Bilkend Universitetinin banisi və fəxri dok-toru, dünya şöhrətli alim, prezidentlər Heydər Əliyev və Süley-man Dəmirəlin fəxri sədri olduqları Azərbaycan – TürkiyəDostluq və əməkdaşlıq Fondunun başçısı, professor İhsanDoğramacını qəbul etmişdir. 1999-cu ilin 28 noyabrında Azər-baycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev və TürkiyəPrezidenti Süleyman Dəmirəl İspartada “Ülkü” orta məktəbinintəntənəli açılışı mərasimində iştirak etmişlər. Azərbaycanın vəTürkiyənin dövlət başçıları İspartada Süleyman Dəmirəl adına“Mədəniyyət və Konqres Mərkəzi”nin açılışı münasibətilə ke-çirilən təntənəli mərasimdə də iştirak etmişlər (17, s.139-140).

2000-ci ilin 31 mayında Əskişəhərdəki Osman Qazi Uni-versitetinin Elmi Şurası Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəm-ləndirilməsi, inkişafı, Türkiyə – Azərbaycan əlaqələrinin güc-ləndirilməsi sahəsində göstərdiyi böyük xidmətlərinə görəAzərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə bey-nəlxalq münasibətlər üzrə fəxri doktor adının verilməsi barədəyekdilliklə B.30.2.OGÜ.0.00.00.00-12 saylı qərarı qəbul etmiş-dir. 2000-ci ilin 8 sentyabrında isə Karsdakı Kafkaz Univer-sitetinin Elmi Şurası 1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Univer-sitetinin tarix fakültəsini bitirmiş, uzun illər yüksək dövlətvəzifəsində çalışdığı zaman xalqının rifahı və ölkəsinin inkişafınaminə göstərdiyi səylərə, Sovetlər Birliyinin süqutundan son-ra Azərbaycanda dövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyinailiyyətlərə görə Türkiyə – Azərbaycan əlaqələrinin könüllümemarı, müdrik dövlət xadimi Heydər Əliyevə ümumi türktarixi üzrə fəxri doktor adının verilməsi barədə yekdilliklə08/25 saylı qərarı qəbul etmişdir (17, s.158).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər ƏliyevAzərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin bütün sahə-lərinə daima ciddi fikir vermiş, bu sahə adamlarının fəaliy-yətlərinə və əməyinə yüksək qayğı ilə yanaşmışdır. Bir neçəmisallarla fikrimizi əsaslandırmağa çalışaq: 2000-ci ilin 11aprelində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əli-


160

yev “Samanyolu” telekanalının Qafqaz və Orta Asiya üzrəsəlahiyyətli nümayəndəsi Naci Tosun və bu TV-nin Azərbay-can təmsilçisi Tahir Karanfil, “Çağ” Ö.İ.MMM-in prez-tiAdem Öcal və “Zaman-Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoruErsin Dəmircidən ibarət nümayəndədə heyətini qəbul etmişdirr.“Çağ” Ö.İ.MMM-in prezidenti Adem Öcal rəhbərlik etdiyiAzərbaycan – Türkiyə özəl liseylərinin bu ölkədə gördüyü işlərhaqda Heydər Əliyevə məlumat verdikdən sonra Qubadakı özəlliseyin yeni binasının tikintisinin başa çatdığını bildirmişdir.“Çağ” MMM-in prezidenti Azərbaycanda fəaliyyətt göstər-dikləri 7 il ərzində qazandıqları nailiyyətlər və bu ilki respub-lika fənn olimpiadalarında 27 birinci yerdən 18-ni bu liseylərinşagğrdlərinin tutması haqda ölkə rəhbərinə geniş məlumatvermiş və Heydər Əliyev cənablarına özəl türk liseylərinin“Fəxri Baş Müəllimi” diplomunu təqdim etmişdir. Bakıda fəa-liyyət göstərən özəl türk liseylərindən birinə “Dədə Qorqud”adının verilməsi təklifini razılıqla qarşılayan Azərbaycan Prezi-denti “Çağ” MMM-in Azərbaycanda açdığı təhsil ocaqlarınınfəaliyyətindən məmnun olduğunu bildirmişdir (17, s.147-150).

2000-ci ilin 13 iyununda Azərbaycan Respublikasının Pre-zidenti Heydər Əliyev Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və TürkiyəJurnalistlər və Yazarlar Vəqfinin “Gülüstan” sarayında birgətəşkil etdiyi “Dialoq-Avrasiya” jurnalının təqdimat mərasimin-də iştirak və geniş nitqlə çıxış etmişdir (17, s.154).

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 2001-ci il 12-17mart tarixlərində üçüncü dəfə Türkiyədə rəsmi səfərdə olmuş-dur. Ona Ankara Universitetinin fəxri doktoru adı verilərkənçıxışında qeyd edirdi ki, “Ankara Universiteti ilə Azərbaycanarasındakı əlaqələr də məni çox sevindirir. Çünki rektor artıqsöylədi ki, Azərbaycandan burada 150 tələbə təhsil alır, 7 mü-əllim dərs deyir. Bu da çox önəmlidir. Ankara UniversitetiAzərbaycan Universitetləri ilə, o cümlədən Bakı Dövlət Uni-versiteti, Naxçıvan Universiteti və Lənkəran Universiteti, Elm-lər Akademiyası ilə elm və təhsil sahəsində əlaqələr yara-


161

dıbdır”. O, bildirirdi ki, Azərbaycan Elmlər Akademiyası çoxböyük bir elm mərkəzidir. Mən çox məmnunam ki, AnkaraUniversiteti Azərbaycanın Elmlər Akademiyası ilə bağlıdır.Çünki Azərbaycanda Elmlər Akademiyası təhsillə məşğuldeyildir. Onlar elmi tədqiqatlarla məşğuldur. Buna görə də buəlaqələr çox əhəmiyyətli və önəmlidir.

Azərbaycanda elm adamları, elm mərkəzləri, universitetlərTürkiyə ilə, türk dünyası ilə bağlı olan bir çox məsələlər barədəaraşdırmalar, tədqiqatlar aparırlar. Bunlar öz yerində. Mənimtəşəbbüsümlə Azərbaycanda böyük Atatürkün irsinin öyrənil-məsi, araşdırılması mərkəzi yaradılıbdır. Bu mərkəz müstəqilbir təşkilat olacaqdır. Həm Elmlər Akademiyasının, həm dəölkəmizin bütün universitetlərinin bu sahədə ən bilikli adamlarıburaya toplaşacaqdır. Mən də – Azərbaycan Prezidenti də, bumərkəzin fəxri başqanıyam. Güman edirəm ki, bu mərkəzAzərbaycan ilə Türkiyə arasında tarixi əlaqələrin nə qədər sıxolduğunu bir daha elmi-nöqteyi nəzərdən araşdıracaq və mey-dana çıxaracaqdır. Bu, geniş işbirliyi yaratmaq üçün bir dahaimkanlar verəcəkdir. Ölkəmizin başçısı vurğulamışdır ki, mənçox məmnunam ki, sizin universitet Azərbaycan Elmlər Akade-miyası ilə birbaşa bağlıdır. Ona görə də mən arzu edirəm ki,Ankara Universiteti mənim başqanlıq etdiyim mərkəzlə Ata-türk irsinin araşdırılması, türk xalqlarının tarixinin və tarixi bir-liyinin tədqiq olunması sahəsində də iş görsün (55, s.245-248).

2001-ci ilin 27 fevralında Ankara Universitetinin ElmiŞurası beynəlxalq münasibətlərin təlatümlü və gərgin birdönəmində, son dərəcə müdriklik tələb edən vəzifəsində türkdostu kimi hər zaman Türkiyəni dəstəkləyən və hər vasitə iləTürkiyənin beynəlxalq aləmdəki önəmini ifadə edən, daim “Birmillət, iki dövlət” olaraq gördüyü Türkiyə və Azərbaycanarasındakı dostluğun inkişafı, iki ölkə arasındakı qardaşlığınstrateji müttəfiqliyə çevrilməsi sahəsindəki xidmətlərinə, böyükdövlət adamı keyfiyyətinə və təcrübəsinə malik olduğuna,Azərbaycanda və dünyanın ən qarışıq bölgələrindən biri olan


162

Qafqazda sabitliyin bərqərar olması nəticəsində ölkəsinin vəbölgənin Avropa ilə inteqrasiyası sahəsində əldə etdiyi uğurlaragörə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevəbeynəlxalq münasibətlər sahəsində fəxri doktor adı verilməsibarədə 1742 saylı qərarı yekdilliklə qəbul etmişdir. 2001-ci ilin13 martında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti HeydərƏliyev TBMM üzvləri qarşısında geniş nitq söyləmişdir: “Ötənillər bizim ölkələrimiz, xalqlarımız arasında dostluq və qardaş-lıq əlaqələri artmaqda davam edir. biz artıq Türkiyə – Azər-baycan strateji tərəfdaşlıq əlaqələri səviyyəsinə gəlib çatmışıq.Bu, dövlətlərarası əlaqələrdir. Ancaq xalqlarımız arasındakıəlaqələrin tarixi də çox böyükdür və onun qiyməti də bundanartıqdır. Çünki biz eyni köklərə mənsub olan xalqlarıq. Eynimilli-mənəvi dəyərlərə, eyni dilə, eyni dinə mənsub olanxalqlarıq. Biz hamımız bir kökdən gəlirik. Ona görə də bizimhamımızın fikri, zəkası bu köklərlə bağlıdır. Biz Azərbaycandaxalqlarımızın mənsub olduqları bu kökləri, milli-mənəvi dəyər-ləri yüksək qiymətləndiririk və bu dəyərlərə, bu tarixə daimsadiq olduğumuzu mən bir daha bəyan edirəm”. Martın 15-dəAzərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev onunüçün ayrılmış iqamətgahında – “Çamlı” köşkdə, “CNN–Türk”televiziya kanalının baş direktoru Taha Akyola müsahibə ver-mişdir. Həmin gün dövlət başçımız “Çamlı” köşkündə TRT ka-nalı Xəbərlər Departamentinin müdiri Haluk Koça, “NTV” te-leviziya kanalının əməkdaşları İrfan Sapmaz və Didən Tunca-ya, daha sonra “Samanyolu” kanalı müxbiri Melih Meriçə mü-sahibə vermişdir. Martın 16-da isə Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyev Türkiyə Cümhuriyyətinin PrezidentiAhmet Necdet Sezerlə birlikdə ali qonağa fəxri doktor adı ve-rilməsi münasibətilə təşkil edilən mərasimdə iştirak etməkməqsədilə Ankara Universitetinə gəlmişdir. Universitetin rek-toru prof. Nüsrət Aras, Ankara valisi Yahya Gur və bu tanınmıştəhsil ocağının professor-müəllim heyəti tərəfindən hərarətləqarşılanan prezidentlər universitetin rektoru professor Nüsret


163

Arasla görüşmüşlər. Sonra Azərbaycan Respublikasının Pre-zidenti Heydər Əliyevə Ankara Universitetinin fəxri doktoruadı verilməsi münasibətilə təntənəli mərasim keçirilmişdir.Mərasimdə Türkiyə Dövlət Naziri Abdül Haluk Çay, TəhsilNaziri Metin Bostançıoğlu, millət vəkilləri, universitetinprofessor-müəllim heyəti və KİV nümayəndələri iştirak etmiş-lər. Universitütin Elmi Şurasının iclası açıq edildikdən sonraSosial Elmlər fakültəsi dekanı prof. Celal Göle AzərbaycanRespublikası Prezidenti Heydər Əliyevə fəxri doktor adıverilməsi barədə Elmi Şuranın qərarını oxumuşdur. AnkaraUniversitetinin rektoru prof. Nüsret Aras mantiya və diplomuprezidentə təqdim etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti Heydər Əliyev mərasimdə geniş nitq söyləmişdir. Prezi-dent Heydər Əliyev azərbaycanlı rəssamın Bakının mənzərəsitəsvir olunmuş tablosunu Ankara Universitetinə bağışlamış vəuniversitet binası önündə xatirə ağacı əkmişdir (17, s.167-170).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər ƏliyevinAzərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri sahəsində göstər-diyi xidmətlər Türkiyə rəsmiləri, elm, təhsil və mədəniyyətxadimləri, eləcə də türk xalqı tərəfindən daima yüksək dəyər-ləndirilmişdir. 2001-ci ilin 30 avqustunda Ankarada yerləşən“İpək yolu” Vəqfi idarə heyətinin yekdil rəyinə əsasən 2001-ciil 18 iyun tarixli fərmanı ilə avqustun 1-dən etibarən Azərbay-canda latın əlifbasına keçilməsi, mətbuatın, təhsilin, rəsmi ya-zışmaların, çıxışların Azərbaycan dilində olması, Azərbaycanınlatın əlifbası ilə dünyaya açılması, İpək Yolunda əlifba ilə dilbirliyinin təmin edilməsi, türkdilli dövlətlər arasında “türkcə dilkörpüsü”nün qurulması, “dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarınınhəyata keçirilməsi, “Bir millət, iki dövlət” kəlamı ilə Türkiyəvə Azərbaycanın sıx yaxınlaşdırılması, əlifba və dil birliyindənçıxış edərək, “türk birliyinin” təmin edilməsi sahəsində böyükfəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Hey-dər Əliyevə “2001-ci ilin Dövlət Adamı mükafatı” verilməsiqərara alınmışdır.


164

2001-ci ilin 16 sentyabrında isə 1993-cü ildən fəaliyyətgöstərən Ankara İş Qadınları Cəmiyyəti iki qardaş ölkə arasın-da dildə də birliyi təmin etmək məqsədi ilə böyük bir addımataraq 2001-ci ilin avqustun 1-dən etibarən latın əlifbasına ke-çilməsi ilə əlaqədar verdiyi tarixi qərara görə Azərbaycan Res-publikasının Prezidenti Heydər Əliyevi “2001-ci ilin müdrikdövlət adamı” seçmişdir (17, s.175). 2001-ci ilin 10oktyabrında Türk Dünyası Yazıçılar və Sənətçilər Vəqfinin(TÜRKSAN) İdarə Heyəti Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyevin 2001-ci il üçün “Türk DünyasınınXüsusi Mükafatı”na layiq görülməsi barədə yekdilliklə qərarqəbul etmişdir (17, s.178-180).

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrindən bəhsedərkən qeyd edilməlidir ki, ümumiyyətlə, Türkiyə ilə TürkCumhuriyyətləri arasında hər sahədə olduğu kimi, türkolojisahəsində də ilişkilər sürətlə inkişaf edir. Özəlliklə Azərbay-canda Türkiyə, türk dili və ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyətiməsələlərində araşdırılmalar edilməkdə, kitablar yazılmaqda vətezs-məqalələr hazırlanmaqdadır. Türkiyədə də digər Türk döv-lətləri və Türk topluluqlarıyla bağlı çalışmalar və yayınlar edil-məkdədir. Fəqət bütün bu çalışmalarda böyük bir dağınıqlıqgözə çarpmaqdadır. Ölkələrin hər birində, bunların ayrı-ayrı-lıqda toplanaraq nəticədə bir bütün halında yayımlanmasınaehtiyac vardır (121, s. 105).


165

Mədəni ortaqlaşmanın perspektivləri baxımından elmikonfransların nəzəri və praktik nəticələri

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin inkişafetdirilməsi sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərilməsində qar-şılıqlı elmi simpozium, seminar və konfransların çox mühüməhəmiyyəti olmuşdur. Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyiötən illər ərzində bu istiqamətdə bir sıra uğurlu işlər görülmüş,türkiyəli alimlər Azərbaycanda, azərbaycanlı alimlər isə Tür-kiyədə keçirilmiş çoxsaylı elmi tədbirlərdə faydalı iştirakları iləAzərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin problemlərinivə həlli yollarını birgə aramışlar. Bu baxımdan Azərbaycandakeçirilmiş ən mütəşəkkil birgə konfranslara nümunə olaraqAMEA Folklor İnstitutunun ənənəvi xarakter almış “Ortaq türkkeçmişindən ortaq türk gələcəyinə” Beynəlxalq Folklor ElmiKonfransını göstərə bilərik. Bu konfransın əhəmiyyətindənbəhs edən AMEA-nın Prezidenti Akademik Mahmud KərimovIII Uluslararası Folklor Konfransındakı açılış nitqində bildir-mişdir ki, “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” de-vizi altında keçirilən Beynəlxalq Folklor Elmi Konfransı artıqüçüncü dəfədir ki, türk xalqlarının elmi elitasını təmsil edənalimlərin fikir və mülahizələrini bir araya gətirən Beynəlxalqelmi tədbir kimi gerçəkləşir. Bu möhtəşəm tədbirin təşəb-büsçüsü və təşkilatçısı AMEA-nın Folklor İnstitutudur. Kon-fransın keçirilməsində məqsəd qloballaşan və çağdaşlaşandünyada türk xalqlarının layiq olduqları yeri tutmasında, yenidünya düzənində türk humanitar gerçəkliyinin mövqeyininmüəyyənləşməsində elmi konseptual strategiyanın və proqra-mın hazirlanmasıdır. Məlum olduğu kimi çağdaş dünya müx-təlif siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi əsaslar üzərində ortaqbir məxrəcə gəlir, sivilizasiyanın gələcəyini müəyyənləşdirməküçün mənəvi resursları bir daha nəzərdən keçirir. Bəşəriyyətingələcək inkişafında mənəvi ehtiyatların rolu və funksiyasıbütün xalqlar və millətlərin humanitar elmləri qarşısında böyük


166

və aktual vəzifələr qoyur. Dünya sürətlə dəyişir. Bu dəyişmədəsiyasi və iqtisadi faktorların rolu böyükdür. Dünyanın vəbəşəriyyətin gələcəyi üçün ən aktual və zəruri məsələ isəgələcəyə gedən insanın və insan cəmiyyətlərinin mənəvi ehti-yatları və onların səfərbər edilməsi mexanizmlərinin müəyyən-ləşdirilməsidir. Bu konfransın keçirilməsində həm də o məqsədizlənilir ki, türk xalqlarının elmi təşkilatlarının inteqrasiyasıtəmin olunsun, elmi və mədəni məsələlərin həlli üçün ortaq birməclisimiz olsun. AMEA Folklor İnstitutu məhz belə bir təşəb-büsü gerçəkləşdirir (78, s.3-4).

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinə böyük töh-fələr vermiş bu konfrans zamanı o da vurğulanmışdır ki, dün-yada xalqların və millətlərin milli, dini, iqtisadi, siyasi və mə-dəni biliklərini gerçəkləşdirən müxtəlif təşkilatlar mövcuddur.Bu təşkilatlar birlik üzvlərinin problemlərini həll etmək üçünsəyləri birləşdirir və bununla da ayrılıqda həll olunması çətinolan məsələlərin həllini asanlaşdırır. Çağdaş dünya nə qədərhumanist görünsə də milli dəyərlərini mühafizə etməyi mü-kəmməl təşkil edə bilməyən millətlər onun sərt üzü ilə qarşılaş-malı olurlar. Elmi və mədəni intellekt yarışında geridə qalmaq,çağdaşlıqla ayaqlaşmamaq milli inkişafın gələcəyi üçün müsbətproqnoz vermir. Türk xalqlarının zəngin tarixi mədəni keçmişivardır. Bu zənginlik gələcəyə də aparılmalıdır. Bunun üçünmənəvi dəyərlərə ciddi elmi yanaşma ilə yanaşı elm siyasəti vəmilli mədəniyyət konsepsiyası işlənib hazirlanmalıdır. Məlum-dur ki, dəqiq elmlər təbiətdəki qanunauyğunluqları, humanitarelmlər isə mədəniyyətdəki qanunauyğunluqları aşkarlayır. Bizgələcək mədəni inkişaf konsepsiyamızı müəyyənləşdirməküçün elmi araşdırmaları və onlarda aşkarlanmış qanunauyğun-luqların qeydə alınmasını təmin edərək xalqlarımızın qloballa-şan dünyada yerini aydın təsəvvür etmək imkanında olmalıyıq.

Həqiqətən də bizim milli inkişafımız ortaq bir nöqtədənbaşlanmışdır və heç şübhəsiz ki, yenə də ortaq bir nöqtədə bir-ləşəcəkdir. Dünyanın çağdaş gerçəkliyi də bunu həm zəruri


167

edir, həm də millətlərin qarşısında bir vəzifə kimi qoyur. Keç-mişə baxılanda orada hər şeydən öncə türkün əzəmətli döv-lətçilik və qəhrəmanlıq tarixi diqqəti çəkir. Bu mədəni keçmişgələcəyin intellekt gerçəkliyi haqqında aydın təsəvvür yaradır.Türk xalqlarının şərəfli mədəniyyət tarixi vardır. Zəngin türkxalq yaradıcılığı mənəvi mükəmməlliyinə görə iftixar hissi do-ğurur. Bu ehtiyatlardan qidalanan xalqlarımızın çağdaş mənəvidəyərləri gələcəyə getmək üçün bütün maneələri uğurla keç-məyə imkan yaradır (78, s.3-4).

AMEA-nın Prezidenti Akademik Mahmud Kərimov Azər-baycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin perspektivlərinədiqqət yetirərkən bunları xüsusilə vurğulamışdır ki, texnogeninkişaf mənəvi inkişafla tənasüb təşkil etməyəndə harmoniktamlıq yaratmır, cəmiyyətdə digər institutların da funksionallığıtəmin olunmur. Ona görə də çağdaş tərəqqinin irəliyə doğrusürəti mənəvi ehtiyatların toplanmasının geriyə, keçmişə doğruolan sürətinə bərabər olmayanda cəmiyyətdə mənəvi har-moniya pozulur. Gələcəyə milli-mənəvi bir bütöv kimi getməküçün keçmişin, milli-tarixi təcrübənin əldə etdiyi dəyərlərin biraraya gətirilməsi, elmi təhlildən keçirilməsi və gələcəyə gedəninsanın mənəvi yaddaşına köçürülməsi olduqca vacibdir. Keç-mişdən bu günə gələn dəyərlərin ən mükəmməl nümunələrixalq yaradıcılığında qorunmuş, folklorda öz izlərini sax-lamışdır. Ona görə də folklorun öyrənilməsi heç də başqa qlo-bal texniki məsələlərdən az əhəmiyyət daşımır. Ən sadə nü-munədə, məsələn, tamamilə çağdaş, amma milli-mənəvi miras-dan təcrid olunmuş insan tipi nə qədər məzmunsuz görünür. Buhələ məsələnin bir tərəfidir. Digər tərəfi isə millətin yaşa-masını, həyat fəlsəfəsini təmin edən ruhla bağlıdır. Milli ruhxalq yaradıcılığında, onun adət və ənənəsində, oyun və rəq-slərində, şeir və musiqisində yaşayır, onunla təmasda olaninsanın ağlına və könlünə təsir edir, onu zəruri həyat enerjisi ilətəmin edir. Xalqlarımızın mənəvi ünsiyyətinin intensivləşmə-


168

sinə, mədəni inteqrasiyasının sürətlənməsinə və nəticədə mü-kəmməl bir birliyə qovuşmasına böyük ehtiyac var (78, s. 3-4).

“Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II ulus-lararasi folklor konfransinin açiliş iclasindaki nitqində mədə-niyyət tariximizin tarixi köklərinə toxunana akademik Ağa-musa Axundova görə türk xalqlarının ortaqlığı, bəlkə də bütünxalqlarda olduğu kimi keçmişdə daha çox olmuşdur. Uzaqkeçmişdə bir olan xalq uzun əsrlər ərzində demək olar ki, yerkürəsinə yayılmağa başlayır, uzaq Çindən ta Roma imperiya-sına qədər türk xalqı öz qələbə addımları ilə böyük bir yol keç-mişdir. Əlbəttə, bu türk xalqlarının çox şanlı, şöhrətli tarixidir.Ancaq bununla belə bu tarixin özünün də yaratdığı problemlərolmuşdur. yəni zaman keçdikcə, ölkələrə yayıldıqca türkxalqlarının ortaqlığında müəyyən zəifləmələr baş vermişdir.hətta eyni bir dildən müxtəlif dillər də yaranmışdır. Bu,ümumiyyətlə, bütün dünyada tipoloji bir hadisədir. German,roman xalqlarının tarixində də belə olub. Bu ayrı-ayrı xalqlardamüşahidə olunan bir prosesdir ki, bütövlükdən ayrılığa vəsonradan ayrılıqdan bütövlüyə can atmaq və məsələn,görürsünüz indi Avropanın özündə birləşməyə can atılır. Həttapul vahidini də birləşdirməyə can atırlar (avro). Yəni ki,ümumi birləşmə hadisəsi gedir. Bu sahədə türk xalqları da öztarixi rolunu oynamalıdır və bu rolu oynamağa başlayıbdirlar.1992-ci ilin mayında Türkiyə kültür bakanlığı bir ortaq türk diliyaratmaq üçün böyük bir qurultay keçirdi, ondan qabaq birqurultay da ortaq əlifba yaratmaq barəsində keçirilmişdi. Yənitürk xalqlarında bu birləşmə meyli artıq on beş ilə yaxındır ki,çox fəallaşmışdır. 1998-ci ildə türk xalqlarının birləşdirilməsiməqsədi ilə Bilkənd Universitetində bir konfrans keçirildi,Daşkənddə də ortaq türk dilinin yaradılması məqsədilə bir kon-frans oldu. ümumilikdə bu proses bizim inkişafımız üçün çoxvacib bir prosesdir. İndi bu gün müzakirəyə çıxarılan bu məsələöz aktuallığı ilə diqqəti onunla cəlb edir ki, onun mövzusuortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinədir (7, s.3).


169

2004-cü il martın 18-də AMEA-nın Rəyasət Heyətinin iclassalonunda “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə”mövzusunda 4 gönlük II Uluslararası folklor konfransı öz işinəbaşlamışdır. AMEA Folklor İnstitutunun təşkilatçılığı ilə keçi-rilən konfransı Akademiyanın humanitar və ictimai elmlər böl-məsinin akademik katibi Ağamusa Axundov açaraq, türk ölkə-lərindən gələn qonaqları və tədbir iştirakçılarını salamladı.Konfransın təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün türk dünyasıüçün çox əlamətdar bir gönə – Novruz bayramına təsadüf et-diyini bildirən natiq dedi ki, mövzusundan da görümdüyü kimi,bu tədbir çox əhəmiyyətli bir məsələyə həsr olunmuşdur. Türkxalqlarının ortaqlığı bir çox xalqlarda olduğu kimi, getdikcəartır. Uzaq keçmişimizdə bir olan xalq əsrlər ərzində, deməkolar ki, büyün Yer kürəsinə yayılmağa başlayıb. Türk xalqıuzaq Çindən tutmuş Roma imperiyasına qədər qələbə addımlarıilə böyük yol keçmişdir. Bu, türk xalqının şanlı tarixidir. Am-ma bu tarixin problemləri də az olmayıb. Yəni zaman keçdikcə,müxtəlif ölkələrə yayılan türk xalqlarının ortaqlığında müəyyənzəifləmələr baş verib. Hətta eyni dildən müxtəlif dillər yaranıb.Bu proses german və başqa xalqların tarixində də belə olub.Bütöv xalq zaman keçdikcə parçalanıb, sonradan isə yenidənbirliyə can atmalar, kökə qayıxarici prosesi başlanıb (12, 2004,№ 2, s. 29).

AMEA-nın Folklor İnstitutunun direktoru Hüseyn İsmayı-lov bildirdi ki, konfransda 15 ölkədən 40-a yaxın nümayəndəiştirak edir. vurğuladı ki, eyni mövzuda Bakıda keçirdiyimiz IBeynəlxalq konfransa nisbətən bugünkü toplantıda qonaqla-rımızın və ölkələrin sayı xeyli artıb. Bu, türk xalqlarında yaxın-alaşmağa, ortaq mənəvi dəyərlərə meylin güclənməsini göstə-rən müsbət əlamətdir. “Ey türk, özünə qayıt, sən özünə qayı-danda böyük olursan”. Bilgə Kağanın bu sözlərini tədbir işti-rakçılarına xatırladan natiq, özünəqayıdışının bir və əsas yolu-nun da folklorla bağlı olduğunu dedi (12, 2004, № 2, s. 30).


170

15 ölkədən Bakıda keçirilən “Ortaq türk keçmişindən ortaqtürk gələcəyinə” II Uluslararası folklor konfransına gəlmiş təd-qiqtçı alimlər içərisində Mahmud Kərimov, Ağamusa Axun-dov, Hüsyn İsmayılov kimi bir çox türk ziyalıları Azərbaycan –Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin perspektivləri ilə bağlı çoxkonstruktiv təkliflərlə çıxış etdilər (43, 19 mart 2004-cü il).

“Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II Ulus-lararası Folklor Konfransının (17-21 mart 2004-cü il) bağlanıştörənindəki yekun nitqi zamanı professor Hüseyn İsmayilovtədbirə qatılanlara xitabən bildirdi ki, “Hörmətli qonaqlar, əzizkonfrans iştirakçıları iki günlük gərgin işdən sonra konfran-sımızın belə böyük nəticələr əldə etməsindən duyduğum son-suz sevinc və qürur hisslərini sizlərlə bölüşməkdən böyükməmnunluq duyuram. Bu günlərdə türk dünyasının müxtəlifölkələrindən gəlmiş 36 qonağımızın, o cümlədən Azərbaycanalimlərinin üst-üstə yetmişdən yuxarı məruzəsi dinlənildi. Onudeyim ki, bu məruzələrin hamısı bir-birindən maraqlı və də-yərli idi. Onların hamısını birləşdirən bir ümumi xətti qeydetmək istəyirəm: ümumtürk folklorunun problemləri. Bu nə-həng konfrans öz say və sanbal əzəməti, nəticəsinin möhtəşəm-liyi ilə olduqca müqəddəs bir işə – türk folklorunun öyrənilmə-sinə həsr edildi (73, 410-413).

Natiqin çıxışında da vurğulandığı kimi təbii ki, konfransınməqsədi yalnız bu deyildi. Məqsəd daha gərəkli bir missiyanıhəyata keçirməyə yönəldilmişdi. Bu gün bir sıra subyektiv vəobyektiv tarixi proseslər nəticəsində bir-birindən ayrı düşən,qan və gen baxımından bir olan türk xalqlarının nümayəndələribir araya toplaşıb. “Məqsədimiz isə türk mənəviyyat dünyamı-zın sirli-sehrli aləminə, qırxıncı otağına varmaqdır. Mən ulubabalarımızın minilliklərin arxasından bu günə gətirib çatdır-dıqları bu nadir söz və sənət nümənələrini etnik-mənəvi yadda-şımızın qırxıncı otağı hesab edirəm. Axı, bu böyük mənəvidünyamıza gedən bütün yollar məhz oradan, folklorumuzdankeçir. Bu gün Bakıda keçirilən bu folklor konfransı böyük türk


171

tarixinə və ulu əcdadlarımızın bəşəriyyəti öz qüdrəti ilə hər za-man mat qoyan sirli-sehrli dünyasına qatılmaq günüdür. Siz bugün ortaq tarixi dəyərlərimizin bütövləşməsi, bərpası, əski qüd-rətini özünə qaytarmaq naminə bir araya gəldiniz. Mən bu birli-yi böyük bir mənəvi intibahın başlanğıcı hesab edirəm. Biz ey-ni qanın, eyni genetik kodların daşıyıcılarıyıq” (73, 410-413).

Alimlərimizin konfranslar zamanı tez-tez səsləndirdikləribir irad da vardır ki, bəzən türkdilli xalqlar ifadəsinə rast gəli-nir, halbuki türkdilli xalqlar yoxdur, türk xalqları var. Bu top-lantılarda, çox böyük uğur, dərin elmi nəticə və bunların hamı-sını içərisinə alan, onların fövqünə qalxan milli-mənəvi vəhdətəldə edildiyi bir çox alimlər tərəfindən vurğulandı (73, 410-413).

“Ortaq Türk Keçmişindən Ortaq Türk Gələcəyinə” II Ulus-lararası Konfrans Azərbaycanın elm adamlarında, bütövlükdəAzərbaycan ictimaiyyətində böyük maraq doğurmuşdur. Milliteleviziya, özəl televiziya kanalları, o cümlədən milli radio vəözəl radio kanalları, qəzetlər konfransımızın işinə böyük maraqgöstərir, onun əldə etdiyi elmi nailiyyətlərlə ictimaiyyəti ope-rativ şəkildə məlumatlandırırlar. Bütün bunlar konfransınyüksək milli mərama ünvanlanmasından və bu məramların ha-rada yaşamasından, hansı ölkənin sakini olmasından asılı olma-yaraq, hər bir türkün qəlbində özünə rəğbət və razılıq oyatma-sından soraqlar verməkdədir. Milli Akademiyanın rəhbərliyiümumtürk birliyinin reallaşmasına xidmət edən bu uluslararasıkonfransın yüksək səviyyədə təşkil olunması üçün özünün ənlayiqli salonlarını türk alimlərinin üzünə açmışdır. Bütünbunlar türklük amalının Azərbaycan xalqı, dövləti, milli akade-miyası tərəfindən nə qədər yüksək dəyərləndirilməsinin aydınifadəsidir. Bütün bunlar ulu öndər Heydər Əliyev ideyalarınınvarisi, onun yolunun layiqli davamçısı, gənc liderimiz, cənabİlham Əliyevin millətə, onun gələcəyinə, mənəvi-tarixi dəyər-lərinə sonsuz məhəbbətinin bariz təzahürüdür. Bütün bunlar


172

göstərir ki, respublikamız inamlı yoldadır, düzgün yoldadır vətürkün mənəvi birliyinə böyük önəm verilməkdədir.

“Ortaq Türk Keçmişindən Ortaq Türk Gələcəyinə” II Ulus-lararası Folklor Konfransı türklüyün mənəvi-milli birliyi baxı-mından əzəmətli nəticələr əldə etdi. Dünyanın Almaniya, Bö-yük Britaniya, Türkiyə, İran, Pakistan, İraq, Ukrayna, Çin XalqRespublikası, Şimali Kipr Türk Respublikası, Qazaxıstan,Türkmənistan, Gürcüstan, Dağıstan, Başqırdıstan, Tatarıstan,Qaraçay-Çərkəz, Kabardin-Balkar kimi dövlətlərindən, siyasiqurumlarından gəlmiş neçə-neçə alimin məruzəsi dinlənildi,yaxud məcmuədə çap olundu. Dünya türklüyü bu konfransdabir araya gəldi, bir amalın gerçəkləşmə yollarını aradı, axtardıvə böyük inamla deyirəm ki, aradığını tapdı: türkün bütöv-ləşmə, birləşmə layihəsinin dəyərli eskizlərini cızdı, magistralyolunun təməlini qoydu. Konfransın nəticələrindən biri olaraq,mədəniyyətşünaslığımız özündə yetmişdən artıq elmi məruzəniəks etdirən məcmuə ilə əvəzsiz bir xəzinə əldə etdi. Ortaqkeçmişimizin tarixi proseslər nəticəsində parçalanmış mənəvibütövlüyünün ayrı-ayrı hissələri, işarələri bu məcmuədə yeni-dən bütövləşməyə, bir-biri ilə qovuşmağa başladı. “Ortaq TürkKeçmişindən Ortaq Türk Gələcəyinə” ünvanlanan yolun təməliqoyuldu. Bu məcmuədə türk intellektlərinin türk mədəniyyət-şünaslığının ən müxtəlif problemləri ilə bağlı çalışmaları top-lanmışdır (73, 410-413).

Konfrans türklüyün dünya məkanındakı mövqeyinin güc-lənməsi naminə ciddi fikirlər irəli sürdü. Ən başlıcası, türklü-yün həqiqi mahiyyətinin açılması, onun mənəvi, elmi simasınındünyaya olduğu kimi təqdim edilməsi baxımından böyük işlərgördü. H.İsmayılov öz çıxışında bildirdi ki, konfransdan özölkəsinə qayıdan hər alim türk bütövlüyünə ünvanlanan buduyğulardan özü ilə çox şeylər aparacaq və bu konfransda mə-nəvi Turanın qurulması yolunda səslənmiş fikirlər türk dünya-sının hər bir guşəsində öz əks-sədasını tapacaqdır. Konfranstematik baxımdan nəhəng nəticələr əldə etdi. Ümumtürk mədə-


173

niyyətşünaslığının bir çox provlemləri konfransda oxunmuşməruzələrin mövzusu oldu. Bu məruzələrin hamısı olduqcaəhəmiyyətlidir. Sovetlər birliyinin dağılmasından sonra keçmişsovet respublikalarında yaşayan türk alimləri ilə əlaqələrimizçox zəifləyib. Keçən illər ərzində, heç şübhəsiz ki, türk xalq-larının elmində, o cümlədən folklorşünaslığında az uğurlar əldəedilməmişdir. Biz uzun illər idi ki, bir-birimizdən xəbər tut-murduq. Bugünkü konfrans ümumtürk mədəniyyətşünaslığınıbir araya gətirdi, ən azı on illik nəhəng araşdırmalara yekunvurdu. Elmdə belə bir yekun, belə bir beynəlxalq elmi hesabathəddindən artıq möhtəşəm hadisədir (73, 410-413).

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinə dair mövzu-ları da özündə ehtiva edən konfransların daimi iştirakçılarındanbiri – İstanbul Yeditepe Universitesi İqtisadi ve İdari Bilimlerfakültesinin müəllimi Kona Gamze Güngörmüş Türkiyə vəAzərbaycan cümhuriyyətləri arasindaki münasibətlərin gəlişti-rilməsində kulturoloji ünsürlərin gücü və önəminə də toxun-muş, ortak tarixi ve kültürəl ünsurlarlə bağlı maraqlı araşdır-malar ortaya qoymuşdur. O, Türkiyə və Azerbaycan arasındakimünasibətlərin inkişafı üçün görüləsi zəruri hesab edilənvəzifələrdən bəhs etmiş, bu istiqamətdə maraqlı təkliflərlə çıxışetmişdir (143, s. 221-236).

Çukurova Üniversiteti Fən Ədəbiyyat Fakültəsinin əmək-daşı Prof Dr. Artun Erman ortak türk mədəniyyətinin qlobal-laşan dünyaya tanidılması mövzusunda yazdığı elmi məqalə-sində Türk Dünyasının ortaq mədəni dəyərləri kontekstindəAzərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin perspektivləri-nə dair də maraqlı fikirlər ortaya qoymaqdadır (129, s. 537-541).

Son illərdə Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələriningetdikcə daha genişlənməsində elmi konfransların əhəmiyyətidaha çox nəzərə çarpır. Bu sahədəki çoxsaylı örnəklər içəri-sində bir neçə mühümlərini sadalamaqla fikirlərimizi təsdiqlə-məyə çalışaq. Məsələn, internet vasitəsilə yayınlanan bir məlu-


174

matda bildirilir: Ege Üniversitetinin quruluşunun 50-ci ildönü-mü münasibətilə Türk Dünyasındaki dil, tarih, kültür araştır-malarını tanımak ve tanıtmak, ilgili bilim quruluşları ve elmadamları arasında əməkdaşlığa nail olmaq, yeni araştırmalarlaməlumat dairəmizi zənginləşdirmek məqsədilə, Ege Üniversite-tinin Türk Dünyası Araşdırmaları İnstitutu tərəfindən, 09-15aprel 2006 tarixleri arasında, “Türk Dünyası’nda dil, edebiyat,halk bilimi, tarih, coğrafya, antropoloji, uluslararası əlaqələr,kültür vb.” məsələlərin müzakirə ediləcəyi beynəlxalq mədə-niyyət qurultayı keçiriləcəkdir. Bu qurultayda iştirak etməyiarzu edən elm adamlarının, öz tədqiqat sahələrində Türk Dün-yasının aktual problemlərinin həllinə yönəlmiş, nəzəri ve meto-dik baxımdan müstəqil elmi tədqiqatlarını fərqli ölkələrdəngələn elm adamları ilə bölüşmələrini arzu etməkdəyik (167).

Respublikamızda Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əla-qələrinə həsr edilmiş tədbirlərdə isə Türkiyədən olan alimlərində iştirakı ənənəvi hal almaqdadır. Məsələn, ötən il mayın 23-də AMEA-nın iclas salonunda Bakıda I Türkoloji Qurultayın80 illiyinə həsr edilmiş elmi konfransı bu baxımdan nümuməvihesab etmək olar. AMEA-nın və Təhsil Nazirliyinin birgə ke-çirdikləri konfransda Azərbaycan türkoloqları ilə yanaşı, Tür-kiyə, Qazaxıstan, Tatarıstan, Qaqauz Yeri, İran, Gürcüstan vəMoskva alimləri, Türkiyənin ölkəmizdəki səfiri Turan Moralıda iştirak etmişlər. Elmi konfransı açan AMEA-nın prezidenti,akademik Mahmud Kərimov I Türkoloji Qurultayı türk xalq-larının tarixində ən böyük hadisələrdən biri adlandırmış vəonun 80 illik yubileyinin Azərbaycan Respublikası Preziden-tinin 2005-ci il 9 noyabr tarixli sərəncamına əsasən qeyd edild-iyini vurğulamışdır. Bildirilmişdir ki, birinci qurultayın işindəkeçmiş SSRİ məkanının türkdilli xalqlar yaşayan bütün böl-gələrindən, xarici ölkələrdən dəvət olunmuş 131 tanınmış alimiştirak etmişdir. İştirakçıların ümumi sayı isə 600 nəfər idi.Doqquz gün ərzində 17 iclas keçirilmiş, türkdilli xalqların tarixvə etnoqrafiyasına, ədəbiyyatına, dilçilik məsələlərinə, türk


175

dillərinin tədrisi problemlərinə həsr olunmuş 37 məruzə din-lənilmişdir. Qurultayın diqqət mərkəzində olan əsas məsələsibütün türkdilli xalqlar üçün latın qrafikasına əsaslanan yeniəlifbanın qəbul edilməsi idi (43, 26 may 2006-cı il, № 21).

Təhsil Nazirinin müavini İradə Hüseynova, AzərbaycanYazıçılar Birliyinin sədri, xalq yazıçısı Anar, Türkiyə Dil Qu-rumu və Atatürk Mərkəzinin rəhbəri Şükrü Haluk Akalın,“Varlıq” jurnalının baş redaktoru Cavad Heyət, Moskva Dilçi-lik Universitetinin professoru Tofiq Məlikli, Krım Muxtar Res-publikası mədəniyyət və incəsənət nazirinin müavini İsmət Za-atov, Gürcüstan Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi xanımSisana Abuladze, Qazaxıstandan Şakir İbrayev təbrik sözü söy-ləmiş, konfransın işinə uğurlar arzulamışlar. Türkiyənin Bil-kənd Universitetinin təsisçısı, məşhur cərrah İhsan Doğramacı-nın təbrik məktubu oxunmuşdur (43, 26 may 2006-cı il, № 21).

Planetin o xalqları daha çox xoşbəxtdirlər ki, onların tarixinkeşməkəşlərindən keçərək Ana yasa kimi müraciət etdikləri,onun diqtə etdiyi əxlaqi-sosial və ictimai-siyasi, hətta ekolojiprinsip və meyarlarla zaman-zaman qoruyub bu günümüzəgətirib çatdıran zəngin folkloru, ən iri struktur vahidi olan eposmədəniyyəti vardır. Türk xalqları bu baxımdan son dərəcə bəx-təvərdir. Onların mənəvi mədəniyyət tarixinin ana axarında yeralan, özülündə dayanan, eyni zamanda dünya xalqlarının şifahidüşüncələri içərisində əvəzsiz etnik folklor tipi hesab olunan şi-fahi xalq yaradıcılığı nümunələri vardır. Azərbaycan türkləribir də onunla xoşbəxtdir ki, onun milli-mənəvi mədəniyyətininqarantı olan, folklorda faktlaşan və daşlaşan potensial enerjisinihərəkətə gətirməyin, çağdaş milli əxlaqın üzvi tərkib hissəsinəçevirməyin vacibliyni anlayan və bu sahədə əməli addımlaratan Heydər Əliyev kimi ümumilli lideri, genetik baxımdantürk fatehliyinə dayanan siyasi öndəri olmuşdur. Son on ildəson dərəcə nəhəng layihələr – “Əsrin müqaviləsi”, “İpək yolu”layihəsi, TRASEKA, TASTI proqramlarının həyata keçirilmə-si, Bakı–Tibilisi–Ceyhan və Bakı–Tibilisi–Ərzurum neft və qaz


176

kəmərinin işləkliyinə nail olunması, Qara Dəniz İntisadi Əmək-daşlıq Təşkilatının, Türksoyun, Türk Yazarlar Birliyinin ya-ranması, YUNESKO səviyyəsində Məhəmməd Füzulinin 500,türk dünyasının ana kitablarından olan “Kitabi-Dədə Qor-qud”un 1300 illik yubileylərinin keçirilməsi, Azərbaycanın birtürk cümuriyyəti olaraq Amerika və Avropada tanınması, türkdövlət başçılarının zirvə görüşlərinin keçirilməsi, Azərbaycan-da Atatürk Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin və ən nəhayət türkmilli-mənəvi dəyərlərinin qorunduğu məbəd olan, bütün türkdünyasından analoqu olmayan AMEA Folklor İnstitutunun ya-radılması ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır (74, s.5-8).

Məhz Dünya azərbaycanlılarının ümummilli lideri HeydərƏliyevin qətiyyətli idarəçiliyi, inamlı siyasəti, dərin elmi vəzəkası, türk xalqlarının mədəni birliyinə istiqamətlənmiş fəaliy-yətləri sayəsindədir ki, müstəqilliyimizin bərpasından ötən illərərzində Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri yüksələnxətlə inkişaf edir, elm, təhsil və mədəniyyət sahələrində əmək-daşlıq getdikcə daha işıqlı perspektivlər qazanır.


177

ÖLKƏLƏRİMİZİN MƏDƏNİ İNTEQRASİYASININ ƏSASİSTİQAMƏTLƏRİ: TÜRK XALQLARININ ORTAQ

DƏYƏRLƏRİNİN MÜHAFİZƏSİ VƏ TƏBLİĞİNƏ DAİRSİYASİ-MƏDƏNİ TƏŞKİLATLARIN VƏ ELMİ

MƏRKƏZLƏRİN FƏALİYYƏT PROQRAMLARI

Türk Dünyası Yazıçılarının 6 noyabr 1996-cı ildə keçiril-miş III Qurultayında Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev öznitqində bildirmişdir ki, türkdilli xalqlar qədim, çoxəsrlik tarixiboyu Avrasiya qitəsinin böyük hissəsində yaşayaraq dünya,bəşər mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş, onu zənginləş-dirmişlər. Qədim tarix boyu türkdilli xalqların həyatı cürbəcür,bəzən xalqların varlığını təhlükə altına alan müharibələrlə, dö-yüşlərlə, təcavüzlərlə rastlaşmışdır. Ancaq xalqlarımızın darinkökləri, bir-birinə mənəvi bağlılığı onları bütün bu mərhələlə-rdən, imtahanlardan, sınaqlardan çıxarmış və bugünkü günlərəgətirib çatdırmışdır. Biz öz tarixi köklərimizlə, milli kökləri-mizlə, mənəvi dəyərlərimizlə, milli-mənəvi ənənələrimizlə, bö-yük tariximizlə fəxr edə bilərik (116, s.93).

Hələ 1949-cu ildə Azərbaycan Demokratik respublikasınınbanilərindən biri M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən Ankarada yaradıl-mış Azərbaycan mədəniyyət mərkəzinin ən fəal üzvlərindənbiri İlyas Fərahlı 1990-cı ildə Azərbaycanda olarkən bildir-mişdi ki, “bütün dünyanı gəzdim, lakin cənnəti doğma Vətə-nimdə tapdım”. O nəql edir ki, bütün illəri bizim mərkəz Türki-yədə və başqa ölkələrdə Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin,elmi nailiyyətlərinin təbliği ilə məşğuldur. Biz nəşr etdiyimiz“Azərbaycan” jurnalında Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrini– klassiklərin və müasir alim, şair və yazıçıların bədii və pub-lisistik əsərlərini çap edirik. Əgər uzun illər, obrazlı desək, “özşirəmizdə bişmişiksə, indi respublikamızla möhkəm və hər-tərəfli əməkdaşlığın əsasını qoyuruq”. Bu sahədə “Vətən” cə-miyyəti bizə çox komək edir. İ.Fərahlı əlavə edir ki, bizim ha-mımız təkcə Azərbaycanda deyil, bütün dünyada yaşayan azər-


178

baycanlılarla əlaqə yaratmalıyıq. Biz bir-birimizə kömək etmə-liyik. Mən əminəm ki, xaricdə yaşayan hər bir azərbaycanlırespublikanı bu ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün iqtisadi vəmənəvi kömək etməyə şad olacaqdır. İ.Fərahlı Azərbaycanınbir sıra problemlərini həll etmək üçün hazır olduğunu bildirdivə Türkiyəyə qayıdan kimi SSRİ xarici iqtisadi bankı vasitəsiləAzərbaycan Respublika bankına xeyriyyəçilik məqsədi ilə1000 dollar köçürəcəyinə söz verdi (3, s.77-78).

“İki dövlət bir millət olan” (H.Ə.Əliyev) Türkiyə və Azər-baycan xalqları arasındakı birlik və əlaqə ta qədim zaman-lardan həyatın bütün sahələrində özünü büruzə vermişdir; buəlaqələr teatr sənəti sahəsində də əhəmiyyətli olmuşdur. YalnızAzərbaycanda deyil, bütün Şərqdə ilk dramaturq kimi tanınanM.F.Axundovun komediyalarının bir çox ölkələrdə olduğukimi, Türkiyədə də səhnə əsərlərinin və teatr sənətinin yaran-masına təsiri şübhəsizdir (76, s.5).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri tarixinə teatr sənətibaxımdan ümumi nəzər salanda görürük ki, 1960-cı illərdənbaşlayaraq Azərbaycan teatrının Türkiyə dramaturgiyasına ma-rağı xeyli artmışdır. Bu dövrdən etibarən Azərbaycan teatrla-rının repertuarlarında nazim Hikmətlə yanaşı orxan Kamalın,Əziz Nesinin, Rəşad Nuri Güntəkinin, Turan Ofzanoğlunun vəbaşqa türk yazarlarının əsərləri də görünməyə başladı (76, s.119). 1989-cu ilin oktyabr ayında Azərbaycan Elmlər Akade-miyası nümayəndə heyətinin Türkiyəyə səfəri isə olduqca işgü-zar xarakter daşımışdı. 1990-cı il noyabrın 3-də İstanbuldadünyanın Azərbaycan ictimai təşkilatlarının birinci milli kon-qresi açıldı. Həmvətənlərimizin yaşadıqları bir çox ölkələrdənAzərbaycan mərkəzlərinin, cəmiyyətlərinin nümayəndə heyət-ləri konqresə gəlmişdilər. Azərbaycanın yaradıcılıq və ictimaitəşkilatlarının nümayəndələri də bu konqresdə fəal iştiraketmişdilər. Səfəri Azərbaycanın xaricdəki həmvətənlərlə Mədə-ni Əlaqə Cəmiyyəti (“Vətən cəmiyyəti”) təşkil etmişdi. Kon-qresə yola düşərkən Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri,


179

respublika Elmlər Akademiyası ədəbiyyat, dil və incəsənətşöbəsinin akademik katibi B.Ə.Nəbiyev müsahibəsində de-mişdir: “Konqresdə Azərbaycanı görkəmli ictimai xadimlər,ədiblər, bəstəkarlar, rejissorlar, alimlər, jurnalistlər, habelə birçox siyasi hərəkatların fəalları təmsil edəcəklər. Konqresinişində iştirak edəcək digər nümayəndə heyətləri ilə birlikdə bizümumi problemləri müzakirə etməli, Azərbaycan xalqınıngələcək inkişafının vahid konsepsiyasını hazırlamalı, müxtəlifölkələrdən Azərbaycan mərkəzlərinin və cmiyyətlərinin səy-lərini birləşdirmək yollarını müəyyən etməli və beləliklə, dün-yanı xalqımızın tarixi, mədəniyyəti, ənənələri və bugünkü hə-yatı ilə daha fəal tanış etməliyik. Nəhayət bunun da əhəmiyyətiaz deyil ki, konqres harada yaşadıqlarından asılı olmayaraqbütün azərbaycanlıların özlərini vahid qədim vətənin övladlarıolduqlarını hiss etməsinə kömək etməli, Vətənin tərəqqisi vərifahı naminə əlindən gələni əsirgəməməlidir”(76, s. 149).

1990-cı ilin iyul ayinda Türkiyənin o vaxtkı mədəniyyət na-ziri Namik Kamal Zeybəkin dəvəti ilə Türkiyədə olan Azərbay-can mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu demişdir ki, Türkiyətərəfi mədəniyyət sahəsində əlaqələrimizin daha da genişlən-məsinə çox böyük maraq göstərir. Həm də birbaşa əlaqələr ya-radılmasına diqqət xüsusi cəlb edilmişdir. Namik KamalZeybək ilə görüşlərim zamanı bu sahədə böyük tərəqqi olduğuməmnunluq hissi ilə qeyd edildi. Bizim kimi Türkiyə tərəfi dəxalqlarımız arasında əlaqələrin genişlənməsini istəyir. MüasirAzərbaycan mədəniyyətinin nailiyyətlərindən Türkiyədə get-dikcə daha tez-tez xəbər tutur və belə hesab edirlər ki, bizimmübadilə üçün çox şeyimiz var.

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin təşəkkül tapdığıillərdən bəhs edərkən qeyd etmək lazımdır ki, təkcə 1990-cı il-də Türkiyə Respublikasına Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasivə ədəbi-mədəni həyatını əks etdirən 27 min nüsxə kitab vəkitabça, 14 adda 58 min nüsxə qəzet və jurnal göndərildi. Tür-kiyədən isə 12 min nüsxə kitab, min nüsxələrlə qəzet və jurnal


180

gətirildi. Azərbaycan – Türkiyə elmi əlaqələri sistemində elminmüxtəlif sahələri üzrə elmi əsərlərin, kitabların və məqalələrinqarşılıqlı istifadə olunması mühüm yer tuturdu. Azərbaycan –Türkiyə elmi əlaqələrinin inkişafına və möhkəmlənməsinə qar-şılıqlı kitab, jurnal və qəzet mübadiləsi mühüm təsir göstərdi.Bu sahədə respublika EA Əsaslı kitabxanasının, M.F.Axundovadına respublika mərkəzi kitabxanasının və Azərbaycanın digəriri kitabxanalarının xidməti xüsusilə böyük olmuşdur. Türkiyəilə Azərbaycan alimləri, elm və mədəniyyət xadimləri təcrübəkeçmək, elmi və başqa nailiyyətlərlə tanış olmaq, fikir mübadi-ləsi aparmaq üçün qarşılıqlı səfərlər də edirdilər (3, s. 39).

1990-cı ilin noyabr ayında Türkiyənin Trabzon şəhərininsakinləri Azərbaycan təsviri sənəti ilə ilk dəfə olaraq tanışolmaq imkanı əldə etdilər. Dost ölkənin inzibati mərkəzində 45müəllifin 60-dan artıq rəngkarlıq və qrafika əsərini təmsil edənsərgi göstərildi. Trabzon sərgisi Azərbaycan və Türkiyənintəsviri sənət xadimləri arasında birbaşa ikitərəfli əlaqələrinbaşlanması demək idi. Sərgi tamaşaçıları Azərbaycan təsvirisənətinin inkişafının müxtəlif istiqamətləri, müxtəlif nəsillərinnümayəndələrinin yaradıcılığı ilə tanış olmaq imkanı verdi.Həmin ilin yanvar ayında Türkiyənin Bosfor sahillərində Azər-baycan incəsənəti günləri keçirildi. Bu günlər milli Azərbay-canimizin misilsiz nailiyyətlərini nümayiş etdirməklə yanaşı,həm də istər siyasi münasibətlər üçün, istərsə də mədəniəlaqələr sahəsində münasibətlər üçün səciyyəvi olan yenitəfəkkürün bərqərar edildiyi əyani sübuta çevrildi. Bu incəsənətfestivalını Amerika-sovet kino təşəbbüsü assosiasiyasınınrespublika filialı və türkdilli xalqların tarix və mədəniyyətiniöyrənən cəmiyyət Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi ilə bir-likdə təşkil etmişdi. Konsertlər Ankarada, Qeysəridə, Konyadada davam etdirilmişdi. Türkiyə ictimaiyyəti Azərbaycan incə-sənəti günlərinə böyük maraq göstərmişdi. Konsertlər tamamiləlentə köçürülmüş, televiziya və radio ilə translyasiya edil-mişdir. Konsertlərin İzmirdə də göstərilməsi nəzərdə tutulub-


181

muş. Lakin yanvarın 19-20-də Bakıda baş vermiş faciəli hadi-sələr festivalın proqramını dəyişmişdi. Azərbaycan sənət usta-ları matəm əlaməti olaraq festivalı yarımçıq dayandırmağı qə-rara alırlar, Türkiyə tərəfi də onlarla həmrəy olub. OnlarAzərbaycanda baş vermiş bu faciəli hadisəyə ürək ağrısı iləyanaşmış, xəstəxanalarda müalicə olunan yaralılar üçün 50paket dava-dərman vermişdilər (76, s.151-152).

1990-cı ilin sentyabrında Azərbaycan və Türkiyə arasındaikitərəfli elmi, iqtisadi və mədəni əlaqələr çərçivəsində Bakıdabirgə seminar keçirildi. 1990-cı ildə Ankarada türk xalq ədə-biyyatına həsr olunmuş IV Beynəlxalq elmi seminarda Azər-baycanın türkoloq alimləri də elmi məruzələrlə çıxış etdilər.Sovet-türk alimlərinin üçüncü millətlərarası kollokviumu isə1990-cı ilin iyun ayında Almatada toplaşdı. Bu mötəbər elmiməclisdə isə qədim türk əlifbası ilə tərtib olunan əski yazılıabidələrin tədqiqi məsələsi müzakirəyə qoyuldu. 1990-cı ilsentyabrın əvvəlində Türkiyədə Türk Dünyası AraşdırmalarıVəqfi, İstanbulda fəaliyyət göstərən Azərbaycan Kültür vəDayanışma Dərnəyi və Ərciyəz Universitetinin təşəbbüsü iləbeynəlxalq azərbaycanşünaslıq konfransı keçirildi. Bu elmiməclisin ən yüksək məziyyətlərindən biri ilk dəfə olaraq azər-baycanşünaslıq – Azərbaycan tarixi, dili, etnoqrafiyası və ədə-biyyatı məsələlərinin yüksək bir qurum çərçivəsində dünyaalimlərinin müzakirə predmetinə çevrilməsi idi (3, s. 47-49).

Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı mədəni-iqtisadi əlaqələ-rin daha da genişləndirilməsi işində Türkiyənin Bakıya gələnalim, yazıçı və sənətçilərinin də böyük rolu aydın hiss olun-maqda idi. 1989-cu ildə Bakıda “Türk dunyası” kitab mağazasıyaradıldı. Türkiyədə çap olunmuş kitablar satılmağa başlandı.İlk aylarda mağaza oxuculara 75 adda kitab təklif etdi. həmingünlərdə eyni zamanda İstanbul şəhərində də “Azərbaycandünyası” kitab mağazası fəaliyyətə başladı. 1889-cı ilin oktyabrayında Türkiyənin o vaxtkı mədəniyyət naziri Namik KamalZeybək və nazir müavini Acar Okan Bakıda oldular. Azər-


182

baycan Nazirlər Sovetinin keçmiş sədri Həsən Həsənov görüşzamanı Azərbaycanın iqtisadi suverenliyinin möhkəmləndiril-məsi və genişləndirilməsi üçün respublikada gedən proseslərbarəsində qonaqlara məlumat verdikdən sonra Türkiyə Respub-likası ilə əlaqələrin get-gedə dərinləşməsi üzərində xüsusi da-yanaraq demişdi ki, xalqlarımız arasında ümumi cəhətlər ol-duqca çoxdur, buna görə də həyatımızın ən müxtəlif sahə-lərində əməkdaşlıq haqqında Türkiyə ilə Azərbaycan arasındamüqavilələr imzalanması ideyasını Azərbaycan xalqı hərcəhətdən bəyənmişdir. Söhbət zamanı Azərbaycan ilə Türkiyəarasında mədəni əlaqələri daha da genişləndirmək məsələlərinədə toxunulmuşdur. 1990-cı ilin oktyabr ayında Türkiyə yazarlarsindikatı ilə Azərbaycan yazıçılar birliyi arasında əlaqələr yara-dılması haqqında bakıda həmin təşkilatların rəhbərləri OktayAkbal və Anar müqavilə imzalamışlar. Müqavilədə deyilir ki,bu yaradıcılıq təşkilatları arasında birbaşa əlaqələr yaradılmasıTürkiyə və Azərbaycan xalqları arasında qardaşlıq və dostluqmünasibətlərinin daha da möhkəmlənməsinə xidmət edəcəkdir.Türkiyə klassiklərinin və müasir şair və yazıçılarının əsərlə-rinin Azərbaycanda və müvafiq surətdə Azərbaycan müəlliflə-rinin əsərlərinin Türkiyədə nəşr olunmasına qarşılıqlı surətdəkömək göstərilməsi planlaşdırılmışdı (76, s. 152).

1990-cı ildə keçirilmiş Beynəlxalq AzərbaycanşünaslıqKonfransında Azərbaycan EA-nın akademiki Z.M.Bünyado-vun, akademiyanın müxbir üzvü M.Ə.İsmayılovun, BDU-nunprofessoru S.Əliyarlının, görkəmli türk alimi F.Kırzıoğlununçıxışları öz elmi dərinliyi, əhatə dairəsi ilə konfrans iştirak-çılarının alqışlarına səbəb oldu. Konfransda iştirak edən nüma-yəndə heyətinə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi,görkəmli yazıçı Anar rəhbərlik etdi. Onun 1991-ci il mayın 28-də ikinci beynəlxalq Azərbaycan konfransını Bakıda keçirməkbarədə təklifi böyük razılıqla qarşılandı. Ümumiyyətlə, elmiməclisdə Azərbaycan alimlərindən T.Hacıyev, S.Aşurbəyli,O.Əfəndiyev, C.Qiyasi, A.Məmmədov, R.Şükürova və baş-


183

qaları dəyərli məruzələr və çıxışları ilə dinləyicilərin rəğbətiniqazandılar.

Azərbaycan MEA qonşu ölkələrə, o cümlədən də Türkiyə-yə aid bir sıra elmi problemlərə, xüsusilə də elm, təhsil vəmədəniyyət sahəsində Azərbaycan – Türkiyə əlaqələrinə diqqətyetirərək bu istiqamətdəki fəaliyyətləri əsasən aşağıdakı təs-nifatda sistemləşdirir:

Birgə arxeoloji, etnoqrafik və dialektoloji tədqiqtlar apar-maq, hər iki xalqın maddi mədəniyyət tarixini və ədəbi irsiniöyrənmək; tarix və arxeologiyanın müxtəlif məsələləri üzrəqarşılıqlı məruzələr və mühazirələr təşkil etmək; həmsərhədərazilər üzrə geoloji, coğrafi, hidroloji və iqlim şəraitinin təd-qiqi üzrə əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi aparmaq.

90-cı illərdən etibarən inkişaf etdirilən əlaqələrimizdə Tür-kiyə ilə respublikamızın elmi ədəbiyyat mübadiləsi isə aşağı-dakı kimi planlaşdırılmışdı:

Qonşu ölkənin Azərbaycandan kitab və əsərlər sifariş edənelmi idarələrin miqdarının artırılması; kitab mübadiləsinin ek-vivalentliyinin təkmilləşdirilməsi, alınan və verilən ədəbiyyatınmiqdarının çoxaldılması; beynəlxalq kitab mübadiləsinin əhə-miyyətinin artırılması, iqtisadi, elmi və mədəni nailiyyətlərinbu yolla geniş təbliğinin təmin edilməsi.

Alimlərimizin əsərlərinin Türkiyədə yayılmasını və rəğ-bətlə qarşılanmasını başqa misallardan da aydın görmək olar.Belə ki, Türkiyə ilə respublikamızın ictimai elmlər üzrə dəəlaqələri diqqəti cəlb edirdi. YUNESKO-nun üzvü olan Azər-baycan tarixi muzeyi Türkiyənin milli muzeyləri və elmi icti-maiyyəti ilə müxtəlif formalarda əlaqə saxlayırdı. AMEA-nınŞərqşünasliq institutunun kollektivi “Türk filologiyası məsələ-ləri” monoqrafiyasını nəşr etdirdi. İnstitutun şərq xalqlarının ic-timai-fəlsəfi fikrini tədqiq edən şöbəsi “Müasir türk sosio-logiyası”, “Müasir Türkiyənin inkişaf yolları haqqında türkiqtisadçıları və sosioloqlarının fikirləri” və b. qiymətli əsərləryaratdılar. İnstitutun şərq dilləri şöbəsi isə “Türkcə-azərbay-


184

canca lügət” tərtib etdi. Ədəbiyyatşünaslarımız tərəfindənY.Kamalın və b. həyat və yaradıcılığı təhlil edildi. İnstitutakademiyanın əsaslı kitabxanası vasitəsilə Türkiyənin Ankarauniversiteti ilə kitab, habelə elmi materialların fotosurətləri mü-badiləsini aparırdı. Ankara universitetinin professoru K.Akyuzvə bir sıra türk şair, yazıçı və jurnalistləri Bakıda Şərqşünaslıqinstitutunun fəaliyyəti ilə ətraflı tanış oldular (3, s.50-51).

1990-cı ildə Türkiyədə Azərbaycan kitabı sərgisi təşkiledildi. M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanasınıntəqdim etdiyi kitablar xarici tamaşaçıları və kitabsevərləriAzərbaycanın bədii, tüxniki, elmi, tarixi, habelə incəsənət sahə-sində nailiyyətləri ilə yaxından tanış etdi. Bu, Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafına təkan verdi. Azərbaycan– Türkiyə mədəni əlaqələrinin möhkəmlənməsində ədəbi-bədiiəlaqələr də mühüm yer tutur. Azərbaycan klassikləri Nizami,Xəqani, Füzuli, Nəsimi, Saib Təbrizi, M.F.Axundzadə, Sabir,Cəlil Məmmədquluzadə ilə yanaşı respublikamızın müasir ya-zıçılarının əsərləri də Türkiyədə rəğbətlə qarşılandı (3, s.60).

Qaracaoğlanın xatirəsinə həsr olunmuş musiqi və poeziyabayramı təntənələrində iştirak etmək üçün respublikamızın gör-kəmli musiqi və poeziya ustaları türk aşığının Vətəni Adanaşəhərində oldular. Azərbaycan nümayəndə heyətinə 40 nəfərartist, müğənni, rəqqas, musiqi və folklor ustaları daxil idilər.Onlar 1990-cı il noyabrın 25-də başlayıb davam edən beynəl-xalq mədəniyyət və incəsənət həftəsində iştirak etdilər.

1990-cı ilin fevralında qədim xalq sənəti nümayəndələrininTürkiyənin bir neçə şəhərində görüşləri Azərbaycan – Türkiyəaşıqları arasında ənənəvi əlaqələrin inkişafına yeni bir təkanverdi. Azərbaycan aşıqlar birliyinin sədri Hüseyn Arif Əski-şəhər meri və xalq yaradıcılığının bütün növləri ilə məşğul olannüfuzlu təşkilat “Türk folklor qurumu”nun dəvəti ilə görkəmlitürk filosofu, sufi şair Yunis İmrənin 700-illik yubileyinə həsrolunmuş poeziya həftəsində iştirak etmək üçün Əskişəhər,Ankara və Məlləkkədə oldu. Məlləkkədə bu təntənə çərçivə-


185

sində ikinci “Şairlər şöləni” poeziya bayramı keçirildi. Bura birsıra ölkələrdən türkdilli ədəbiyyatçılar gəldilər. Həmin günlərhəmyerlimizi şad xəbər gözləyirdi: poeziya sahəsində xidmət-lərinə, Azərbaycan və Türkiyə sənətkarları arasında yaradıcılıqəlaqələrinin inkişafındakı əməyinə görə Hüseyn Arif “Kamal-Atatürk Qızıl medalı”na layiq görüldü (3, s.61-62).

1990-cı ilin noyabrında Türkiyə folklor ustalarının ənənəviillik bayramında iştirak etmək üçün şair Hüseyn Arif, AşıqlarBirliyinin müavini Aydın Çobanoğlu və şair Məmməd İsmayılTürkiyədə oldular. Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 850illik yubileyinə həsr edilmiş simpoziumun keçirilməsi Türki-yədə Azərbaycan ədəbiyyatına sonsuz məhəbbətin nümunəsi-dir. Həmin məclisdə filologiya elmləri doktoru, pofessor YaşarQarayev başda olmaqla 20 nəfər Azərbaycan alimi də iştiraketdi.

Dövlət müstəqilliyi haqda Konstitusiya Aktı qəbul edildik-dən sonra respublikanın sosial-siyasi və iqtisadi həyatında kök-lü dəyişikliklər baş verdi. 1991-ci il dekabrın 25-də RespublikaAli Soveti “Latın qrafikasına əsaslanmış Azərbaycan əlifbası-nın bərpası haqda” qanun qəbul etdi. Bu, türk xalqlarının son-rakı yaxınlığını nəzərdə tutan siyasi addım idi. Dekabrın 29-daisə Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin ümumxalq re-ferendumu keçirildi. Referendum iştirakçılarının əsas kütləsirespublika müstəqilliyinin elanını təqdir etdilər. Bu isə dünyacəmiyyətinin gözündə Azərbaycan xalqının nüfuzunu qaldırdı.

Azərbaycan Demokratik Respublikası yarananda Türkiyəonu tanıyan ilk dövlət oldu. 1991-ci il noyabrın 6-da yenə dəTürkiyə Respublikası Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilkdövlət oldu. 1992-ci il yanvarın 14-də Azərbaycan və Türkiyəarasında diplomatik münasibətlərin bərpası haqda protokolimzalandı. Bir neçə gündən sonra – yanvarın 24-də Ankaradaiki dövlət arasında “Dostluq, əməkdaşlıq və mehriban qonşuluqmünasibətləri haqda” saziş bağlandı. 1992-ci il yanvarın 19-da


186

Altan Karamanoğlu Türkiyənin Azərbaycandakı Fövqəladə vəSəlahiyyətli Səfiri təyin olundu.

Hələ 1991-ci ilin baharında Türkiyədəki Azərbaycan Mədə-ni Assosiasiyasının təşəbbüsü ilə dahi Azərbaycan şairi M.Fü-zulinin 500 illiyinin təntənəli yubileyi keçirildi. Assosiasiyanındəvəti ilə Azərbaycan nümayəndə heyəti Ankarada və İstanbul-da keçirilən yubiley tədbirlərində iştirak etdi. Nümayəndə he-yətinin tərkibinə əsasən Respublika Elmlər Akademiyasınınəməkdaşları, həmçinin Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin liderlərivə jurnalistləri daxil idilər. Səfər mədəni məqsəd güdürdü, an-caq Türkiyə prezidenti və daxili işlər nazirindən başqa ölkəninbütün siyasi fiqurları, o cümlədən də o zaman parlament depu-tatı olan Süleyman Dəmirəl Azərbaycan nümayəndə heyətiniqəbul etdi. Sonralar Türkiyədəki Azərbaycan Mədəni Assosi-asiyasının sədri Cəmil Ünal qeyd etdi ki, Azərbaycan nüma-yəndə heyətini, müstəqil dövlətin nümayəndə heyəti kimi, tə-ləbnamənin bütün qaydalarına riayət edərək qəbul etdilər (35,s.30-31).

1991-ci ilin dekabrinda Azərbaycan Mədəniyyət Nzirliyi-nin elmi-metodiki mərkəzinin “Gülüstan” folklor rəqs ansamblıTürkiyənin Qaziyanten şəhərində keçirilən ənənəvi bayramşənliklərində çıxış etdi. 1991-ci ilin iyul ayında Türkiyəninpaytaxtı Ankarada Azərbaycanın böyük şairi və mütəfəkkiriNizami Gəncəvinin 850 illiyinə həsr olunmuş yubiley tədbirlərioldu. Bu münasibətlə şəhərdə iki günlük elmi simpozium keçi-rildi. Simpoziumin işində Azərbaycan nümayəndə heyəti, ocümlədən Respublika Elmlər Akademiyasının Nizami adınaƏdəbiyyat İnstitutu və M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət Uni-versiteti əməkdaşlarının bir qrupu da iştirak etdilər. Sim-poziumda çıxış edən Azərbaycan və Türkiyə alimləri, nizami-şünasları, ədəbiyyatçıları dünya poeziya klassikinin həyatındanvə yaradıcılığından, ədəbi-fəlsəfi bqxışlarından, dahi söz usta-sının misilsiz mənəvi irsindən söhbət açdılar (76, s.150-151).


187

Türkiyədə çap olunan klassik və müasir Azərbaycan dra-maturqlarının əsərlərindən ibarət məcmuə geniş türk oxucukütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. “Türk Dünyası ədəbiyyatı”seriyasında çapdan çıxan “Azərbaycan dramları (Azərbaycandramları antologiyası)” kitabı Türkiyə mədəniyyət nazirliyi tə-rəfindən buraxıldı. Türkiyənin “Söyüd” nəşriyyat şirkəti türkoxucularının Azərbaycan ədəbiyyatına olan marağını nəzərəalaraq 3 hissədən ibarət “Azərbaycan ədəbiyyatı antologiya-sı”nı nəşr etməyə başladı. Bu “Xalq ədəbiyyatı” (I hissə),“Azərbaycan klassik ədəbiyyatı” (II hissə), “AzərbaycanınXIX-XX əsrlər ədəbiyyatı” (III hissə) məcmuələridir. Nəşriy-yatın direktoru Növzat Kosaoğlu bildirdi ki, şirkət indiyədəkB.Vahabzadənin, N.Xəzrinin şeirlər kitabını və M.Süleyman-lının “Köç” romanını türk oxucularına təqdim etmişdir. Türki-yədə Azərbaycan, Azərbaycanda isə Türkiyə ədəbiyyatına olanmarağı nəzərə alaraq Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi iləAzərbaycan Respublikası Dövlət Mətbuat Komitəsi arasındabağlanmış sazişə əsasən Bakıda “Türk dünyası”, İstanbulda isə“Azərbaycan dünyası” kitab mağazaları açıldı. Türk oxucularıAzərbaycan mağazasında şair, yazıçı, filosof və tarixçilərimizinəsərlərini əldə edə bildilər. Bu kitablar arasında Nizami, Füzuli,M.F.Axunzadə, M.Ə.Sabir, S.Vurğun, B.Vahabzadənin və b.əsərləri var idi. Azərbaycanda da türk ədəbiyyatının həvəskar-ları üçün xeyli iş görüldü. Məhz bu məqsədlə “Gənclik”nəşriyyatı Türkiyə ədiblərinin seçilmiş əsərlərini çapdan bu-raxdı. “Gözəllik suyu” adlanan bu məcmuəyə Türkiyənin 30müəllifinin, o cümlədən Nəcib Fazil Qısakürək, Arif NihadAfya, Faruq Hafiz Qəmlibel, Fazil Hüsni Dağlarca, SemiheAyverdi, Yavuz Bülənd Bakiler və başqalarının əsərləri daxiledildi. Azərbaycandan olan oxuculara Yunis İmrənin, Qaraca-oğlanın, Aşıq Veysəlin, Tofiq Fikrətin, Orxan Vəlinin, Cəma-ləddin Ruminin əsərləri də təqdim edildi (3, s.62-63).

1991-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən “Azərbaycan müha-cir ədəbiyyatı” simpoziumunda Türkiyənin bir sıra məşhur


188

ədiblərinin, o cümlədən Əli Yavuz Akpınarın fəal iştirakı Azər-baycan ədəbiyyatına qonşu ölkədə olan marağın təcəssümüdür.O, M.F.Axundzadənin yaradıcılığını hərtərəfli tədqiq edərəkelmlər doktoru adını aldı, dramaturqun əksər komediyalarınıTürkiyədə nəşr etdirdi. Azərbaycanda təsis edilən M.F.Axund-zadə adına mükafata ilk təqdim olunanlardan biri oldu. 1991-ciilin aprelində Türkiyədə mühacir Azərbaycan ədəbiyyatının Ibeynəlxalq simpoziumunun təntənəli keçirilməsi də türk oxu-cularının Azərbaycan ədəbiyyatına rəğbətinin inikasıdır. Azər-baycandan Türkiyəyə bədii əsərlər göndərildiyi kimi, qardaşölkədən də, o cümlədən Almaniya türk islam mədəniyyət dər-nəkləri birliyi adından Azərbaycana dair Qərbdə nəşr olunmuş100 kitab hədiyyə göndərildi (3, s.64).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafı ilə əla-qədar Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan Türkcəsinin qarşılıqlıöyrənilməsi zərurət kimi qarşıda durdu. Hələ 1990-cı ilyanvarın 5-10-da respublikanın dövlət nümayəndə heyətininTürkiyə prezidenti Turqut Özal və başqa dövlət xadimləri ilərəsmi görüşlərində mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi məsələ-ləri müzakirə edilərkən, Anadolu və Azərbaycan türkcəsininqarşılıqlı öyrənilməsi də qərara alındı. Azərbaycan qələm sa-hibləri Türkiyəyə səfərlərinə və ümumiyyətlə, öz yaradıcılıqla-rında qonşu ölkənin həyatına xeyli yer verirlər. H.Mehdi,R.Rza, B.Vahabzadə, Elçin, Rəfiq Zəka Xəndan, Xəlil RzaUlutürk və b. Türkiyədə oldular və yazılar verdilər. Elçin “Ya-xın, uzaq Türkiyə” kitabını buna həsr etdi. Azərbaycan – Tür-kiyə mədəni əlaqələrinin möhkəmləndirilməsində mühüm xid-mətlərinə görə şair və alim Rəfiq Zəka Xəndan 1988-ci ildəbeynəlxalq Atatürk mükafatına, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadəisə Türkiyə Respublikasının mədəniyyət xadimi fəxri adınalayiq görüldü və Atatürk qızıl medalı ilə təltif edildi. 1990-cıilin fevralında isə bir çox ölkənin, o cümlədən Türkiyəninmətbuat və televiziya işçiləri Bakıda oldu, 1990-cı il 20 yanvarfaciəsi ilə maraqlandı, sonra qonşu ölkənin “Sabah”, “Son


189

həvadis”, “Qaraböyük”, “Burdur” qəzetləri Dağlıq Qarabağbarədə həqiqəti deyən yazılar verdi. Bu, erməni lobbisinin vəhavadarlarının Azərbaycan xalqı haqqında yaydıqları qərəzli vəməkrli informasiyanı, habelə respublikamıza qarşı təşkil edil-miş informasiya blokadasını yarmaqda və əsl həqiqəti dünyaictimaiyyətinə çatdırmaqda mühüm rol oynadı (3, s.64).

Türkiyədə çıxan bir sıra qəzet və jurnallar, o cümlədən“Tanıtım”, “Yurd”, “Türk dünyası”, “Sizə”, “Qardaş ədəbiy-yatlar”, “Türk kültürü” vəs. kimi jurnallar, “Zaman”, “Tarla”qəzetləri də öz səhifələrində Azərbaycanın ədəbi-nədəni həya-tına mühüm yer ayırdı. Türkiyənin “Tanıtım” jurnalı özünün140-cı sayında Azərbaycanda gedən sosial və siyası-mənəviproseslərdən, respublikanın xarici siyasətindən, təbii sərvətlə-rindən, demokratik təsisatlarından və s. bəhs edən maraqlı yazı-lar dərc etdi. Türkiyənin “Qardaş ədəbiyyatlar” jurnalınınnaşiri, məşhur yazıçı və publisisti İbrahim Bozyel iki gün Nax-çıvan bölgəsini gəzdi, söhbətlər etdi, nəşr üçün xeyli materialyığdı. Türkiyənin “Sənətolayı” jurnalı Azərbaycan publisistiMöhbəddin Səmədin “Bu obanın torpağı mən, daşı mən” adlıböyük oçerkinin öz oxucularına təqdim etdi. “Azərbaycan”(Ankara) jurnalı bütün dünyaya səpələnmiş azərbaycanlılarıAzərbaycan xalqının kədərilə, Ermənistanın ona qarşı etdiyitəcavüzlə və başqa materiallarla tanış etdi. Türkiyədə çıxannüfuzlu “Milliyyət” qəzeti də türk oxucularına respublikamızhaqqında maraqlı məlumatlar verirdi. Azərbaycan nümayəndə-ləri də Türkiyə mühiti və ya Türkiyə səfərləri barədə respublikaqəzet və jurnallarında yazılar verirdilər. Türk FolklorAraşdırmaları qurumunun fəxri üzvü seçilmiş, görkəmli alim,publisist K.Vəliyev “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin 1990-cı il27 sentyabr tarixli sayında Türkiyəyə aid bir sıra qiymətliməlumatlar verdi. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 1990-cıil 20 iyul tarixli sayında Naxçıvan Mədəniyyət naziri F.Heydə-rovun “On dörd gün Türkiyədə” məqaləsində Türkiyə təəssü-ratları öz geniş əksini tapdı. Həmin qəzet respublikamızın “İrs”


190

komitəsi nümayəndələrinin 1990-cı ildə Türkiyə və Kiprəsəfəri ilə bağlı yazıçı Əzizə Cəfərzadənin təəssüratlarını verdi(3, s.67-68).

Türkiyədəki Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin baş kati-bi, Ankarada çıxan “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru Əh-məd Qaraca mərkəzin qonağı olan görkəmli Azərbaycan dra-maturqu, respublikanın xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevə və Azər-baycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadəyə Azərbaycan xalqınınmədəniyyəti və onun xaricdə təbliği sahəsində böyük xidmət-lərinə görə xüsusi mükafatlar təqdim etdi. Əhməd Qaraca Elçi-nin rəhbərlik etdiyi “Vətən” cəmiyyətinə Azərbaycan Demok-ratik hərəkatının lideri M.Ə.Rəsulzadənin portretini hədiyyəetdi.

Təhlillər göstərir ki, Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqə-lərinin inkişafında radio və televiziya jurnalistlərinin də bila-vasitə böyük rolu olmuşdur. 1990-cı ildə Türkiyə televiziya şir-kətləri ilə respublikamızın əlaqələri daha da genişlənməsi,1991-ci ildən Türk televiziyasının birbaşa translyasiyasınınbaşlanması bu əlaqənin inkişafına yeni sürət tempi verdi. Azər-baycan teleradio şirkəti türk dilində verilişlərə xeyli yer ayırırvə onun xüsusi şöbəsi fəaliyyət göstərir. 90-cı illərin əvvəllə-rindən Türkiyə teleradio şirkəti Azərbaycan verilişlərini artırdı.Bu illərdə Azərbaycanla Türkiyə arasında televiziya proqram-larının təşkil edilməsi və 120 telefon kanalının işə salınmasıqərara alındı. 1991-ci ilin iyulunda Ankara radiosunun işçiləri– ədəbi tənqinçi Sərvət Gürcan və musiqi redaktoru Kənan Öz-qan iki həftə Bakıda oldular, teleradio şirkətinin işçiləri ilə gö-rüşüb fikir mübadiləsi apardılar, sıx əməkdaşlıq haqqında razı-lığa gəldilər və verilişlər üçün material topladılar (3, s.68).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin möhkəmlənmə-sində və genişlənməsində qarşılıqlı musiqi əlaqələri daha da-vamlı və daha geniş əhatəli rol oynamışdır Qəbələ rayonundakıBum kənd mədəniyyət evinin “Zopu-zopu” folklor rəqs ansam-


191

blı İstanbulda keçirilən beynəlxalq folklor festivalında müvəf-fəqiyyətlə çıxış edərək laureat adını qazandı.

1989-cu ilin oktyabrında Azərbaycan özfəaliyyət kollektivimuğamla müşayiət olunan xalq mahnıları və milli əsərlərimiziXəzərin sahilindən Bosfor sahilinə gətirdi. Onlar İstanbulda ke-çirilən səkkizinci beynəlxalq folklor festivalında Azərbaycanıtəmsil etdilər. Festivalda Azərbaycan mahnı və rəqs ansamblı-nın hər çıxışına bir saat ayrılması onların uğurlarını bir dahatəsdiq etdi. Bütün proqram boyu Azərbaycandan “Sizə salam”mahnısının səslənməsi bu çıxışlara xüsusi məna verdi. Onunardınca xalqımızın adət-ənənələrini əks etdirən Azərbaycantoyu nümayiş etdirildi.

Folklor festivalında bədii özfəaliyyət kollektivi bir-biriniəvəz etdi. Qəbələ rayonundakı Bum kənd mədəniyyət evinin“Zopu-zopu” folklor rəqs ansamblı İstanbulda keçirilən beynəl-xalq folklor festivalında müvəffəqiyyətlə çıxış edərək laureatadını qazandı. Onların sırasında Azərbaycan Dövlət İncəsənətİnstitutunun qızlar rəqs qrupu fərqləndi.

Aşıq Mikayıl Azaflı, müasir xalq mahnılarını ifa edənA.Abdullayev və A.Zamanov füsünkar, məlahətli səsləri vərəqsləri ilə dinləyicilərin rəğbətini qazandılar. Azərbaycan öz-fəaliyyət kollektivinin böyük uğur əldə etməsində respub-likanın əməkdar incəsənət xadimi, proqramın quruluşçu rejis-soru Əli Usubovun, kollektivin bədii rəhbəri Mövlud Ocaqo-vun xüsusi xidmətləri oldu. Həmin günlərdə Türkiyənin aparıcı“Milliyyət” qəzeti yazırdı ki, ölkə ictimaiyyəti Azərbaycan ar-tistlərinin çıxışlarını son dərəcə hərarətlə qarşılayır. Kollektivinrəhbəri Marat Allahverdiyev qeyd edirdi ki, İstanbuldakı folk-lor festivalında birinci dəfə iştirak edirdik. Bizim çıxışlarımıztürk dinləyicilərinə, habelə festivalın digər iştirakçılarınaAzərbaycan xalqının folklor yaradıcılığı və zəngin ənənələri iləyaxından tanış olmaq imkanı verdi. Yenidən Türkiyəyə gəlməküçün festivalın iştirakçılarından çoxlu təkliflər aldıq. Ən vacibi


192

odur ki, müxtəlif ölkələrin xalq yaradıcılığını sevənlərlə dost-luq telləri yarandı (3, s.69-76).

Ümumiyyətlə, türk müğənniləri və kollektivləri ardıcıl ola-raq Azərbaycan tamaşaçıları qarşısında çıxış etdilər, dinləyici-lərin rəğbətini qazandılar. Bu da öz növbəsində Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələrinin daha da sıxlaşmasına və yeni məz-mun kəsb etməsinə səbəb oldu. 1991-ci il mayın 18-25-dəAzərbaycanda növbəti “Xarı bülbül” beynəlxalq musiqi festi-valı keçirildi və bu festivalda digər xarici ölkələrlə yanaşı Tür-kiyə kollektivi də uğurla çıxış etdi. YUNESKO-nun xətti ilərespublikamızda keçirilən bu tədbirdə iştirak edən qonaqlarBakı ilə yanaşı Bərdə, Gəncə, Goranboy, Ağcabədi, Zaqatala,Balakən, Şəki və Ağdaşda oldular.

1989-cu ildə Türkiyədə yaşayan azərbaycanlıların mədənivə qarşılıqlı əlaqə cəmiyyəti yaradıldı. Cəmiyyətə sədr NihatÇətinqaya seçildi. Məlumdur ki, Türkiyədə 2,5 mln., o cümlə-dən İstanbulda 300 min nəfər azərbaycanlı yaşayır. Cəmiyyətonlar üçün müqəddəs bir ocağa çevrildi. Azərbaycanlılar buocağın başına toplaşaraq onun istisinə qızınırlar. Cəmiyyətinüzvlərinin sayı 800 min nəfərdən çoxdur. Cəmiyyət 1989-cuilin iyununda Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinə həsr edilmişsimpozium keçirtdi. “Vətən” cəmiyyəti nümayəndələri Elçin,Bəxtiyar Vahabzadə, Nurəddin Rzayev və başqalarının bu sim-poziumda iştirakı və çıxışları ciddi maraq doğurdu. BuradaAzərbaycan nümayəndələrinin bir sıra dövlət və ictimai xadim-ləri – mədəniyyət, səhiyyə və turizm nazirləri ilə görüşləri qar-şılıqlı anlaşma və mənəvi dəyərlərdən birgə istifadə baxımın-dan faydalı oldu. Ümumiyyətlə, cəmiyyətin qarşısında duranvacib məsələ müasir Azərbaycan mədəniyyətini Türkiyədə ge-niş yaymaqdır. Bəzi müəlliflərin şeir və nəsr əsərləri türkcəyəçevrilir, geniş oxucu kütləsi üçün “Azərbaycan türkləri” və“Xəzər” qəzeti buraxılırdı. Bu nəşrlərin səhifələrində bədiiəsərlərlə yanaşı, Azərbaycanın milli adət və ənənələri haqqındayazılar dərc olunurdu. Cəmiyyət yarananda qarşısına qoyduğu


193

əsas məqsədlərdən biri də təkcə Azərbaycanla deyil, dünyadayaşayan azərbaycanlılarla da əlaqə yaratmaq və möhkəmləndir-mək idi.

Təsadüfi deyil ki, həmin cəmiyyət 1990-cı ilin moyabrın 3-6-da İstanbulda Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərinin I Bey-nəlxalq qurultayını keçirtdi. Qurultayda İngiltərə, Almaniya,Fransa, Norveç, İsveç, İspaniya, Estoniya bə b. ölkələrdəkiAzərbaycan mədəniyyəti mərkəzlərinin nümayəndələri də işti-rak edirdilər. Bu məclisə həmçinin Türkiyənin ictimai-siyasixadimləri, millət vəkilləri təşrif buyurmuşdular. Qurultayıngedişini işıqlandırmaq üçün Türkiyənin, demək olar ki, bütünkütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri iştirak edir-dilər. Qurultayda bu tədbirin təşkilatçısı – Azərbaycan – Türki-yə dayanışma cəmiyyətinin sədri Nihat Çətinqaya cəmiyyətinməramını açıqladı, Türkiyə mədəniyyət naziri Namik KamalZeybək Azərbaycan – Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələrinin tarixivə inkişaf perspektivləri barədə danışdı (3, s.76-77).

Dünya azərbaycanlılarının ali məclisi olan bu toplantı Dağ-lıq Qarabağ, əlifbanın dəyişdirilməsi, milli ordunun yaradılma-sı, qaçqınlara yardım edilməsi, Cənubi Azərbaycanla əlaqələrinyaradılması və genişləndirilməsi, 20 yanvar qırğınına siyasiqiymət verilməsi, Bakıda fövqəladə vəziyyətin ləğv olunmasıilə bağlı məsələləri müzakirə edib müvafiq qərarlar qəbul etdi.Bu hadisələrlə bağlı qurultayın iştirakçısı prof. S.A.Məmmə-dov I beynəlxalq qurultaydan aldığı təəssüratı “İstanbul görüş-ləri” adlı yazısında ümumiləşdirdi (3, s.77).

Azərbaycan Teatr Xadimləri ittifaqı idarə heyətinin birincikatibi, respublikanın əməkdar incəsənət xadimi, rejissor AzərNemətov YUNESKO-nun beynəlxalq teatr institutunun İstan-bulda keçirdiyi 24-cü konqresində iştirak etdi və həmin təş-kilatın “Teatr və mədəniyyətin təkrarsızlığı” komitəsinə üzv se-çildi. Bu fakt Azərbaycan teatrı ilə əlaqə saxlamağa beynəlxalqsahədə böyük meyl olduğunu göstərirdi. YUNESKO 1991-ci ili“Yunus İmrə və məhəbbət” ili elan etdi. Azərbaycan Dövlət


194

İncəsənət Universitetində Yunis İmrənin xatirəsinə həsr olun-muş teatrlaşdırılmış ədəbi-bədii gecə keçirildi. Tələbə səhnə-sindən təkcə Yunis İmrənin inci kimi səf-səf düzülmüş sətirlərideyil, həm də Azərbaycan xalq yaradıcılığı nümunələri, AşıqVeysəl, Dədə Ələsgər, Abbas Tufarqanlı, Aşıq Şəmçir, MikayılAzaflının ölməz əsərləri zövqləri oxşadı. Gecədə “Aşıq Pəri”məclisinin iştirakçısı Zülfiyyənin çaldığı zərif havalar ədəbi-bədii gecəni daha rövnəqləndirdi (3, s.79-80).

Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında türk drama-turqu Sadıq Şendilin “Qanlı Nigar”, Gəncə Dram TeatrındaSuad Dərvişin “Fosforlu Cövriyyə” pyesinin tamaşaya qoyul-ması Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin möhkəmlən-məsinin təcəssümüdür. Azərbaycan Dövlət Akademik Opera vəBalet Teatrında Adnan Sayqunun “Kərəm” operasını səhnəyəqoymaqda türk həmkarlar – bəstəkar Adnan Sayqun, dekoratorƏcər Başkut və sənətşünas Aydın Gün fəal iştirak etdilər.

1990-cı ilin fevralında Türkiyənin Bursa şəhərindəki Əh-məd Vəqif Paşa adına Dövlət Teatrında Ü.Hacıbəyovun “Mə-şədi İbad” əsəri tamaşaya qoyuldu. Teatrın müdiri Feyxa xanımCələng həmin ilin avqustunda Azərbaycanda oldu. Bu səfərdəGəncə ilə qardaşlaşmış Bursa şəhər teatrlarında qarşılıqlı türkvə Azərbaycan pyeslərini tamaşaya qoymaq əsas məqsəd idi (3,s.81).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələri iki respublika ara-sında yaranmış geniş əlaqələr spektrini özündə cəmləşdirdi vəgələcəkdə bu əlaqələri daha da inkişaf etdirməyi zəruri hesabedirdi. Bu meyli konkret işlə nümayiş etdirmək üçün 1990-cıilin iyununda Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu türkiyəlihəmkarı Namik Kamal Zeybəkin dəvəti ilə qonşu ölkədə oldu.Polad Bülbüloğlu ilə N.K.Zeybəkin görüşündə son dövrdəmədəni əlaqələr sahəsində böyük inkişafın olduğu qeyd edildi.Türkiyə mədəniyyət naziri Bosfor sahilində keçirilən Azər-baycan günlərinə, Azərbaycan Akademik dram teatrının qastro-luna, Lütfiyar İmanovun çıxışlarına yüksək qiymət verdi. İstan-


195

bul opera və balet teatrının baş direktoru, gənc Azərbaycanmusiqişünası Elşad Bağırovun, Ankara operasının skripkaçısı,Azərbaycan Respublikasının xalq artisti Sərvər Quliyevinadları xüsusi ilə qeyd olundu. Öz növbəsində Anadolu türkləriİstanbul studiyasının “Varlıq” kino festivalının Azərbaycandayüksək səviyyədə keçməsi xəbəri onlar üçün xoş idi. Maraq-lıdır ki, festivalın proqramında türk folklor qrupu ilə müşayiətolunan “Xarı bülbül”ün çıxışları da var idi. Bu, bir dahaAzərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin qarşılıqlı inkişafınıgöstərən dəlildir. Məşhur türk bəstəkarı Nehit Kodallının “VanQoq” operasının M.F.Axundov adına akademik teatrında prem-yerası mühüm hadisə idi. Bu, iki qardaş ölkədə yaşayan vahidxalqın ümumi mədəniyyətinin inkişafının təntənəsi idi. Təsadü-fi deyildir ki, həmin günlər Tükiyə, Azərbaycan mətbuatı, radiovə televiziyası bu tarixi hadisələri lazımi səviyyədə qeydedərək xalqların qarşılıqlı mədəni əlaqələrinin inkişafında yeniatılan addım kimi qiymətləndirdi (3, s.82).

1991-ci ilin yanvarında Türkiyədə C.Cabbarlı adına “Azər-baycanfilm” kinostudiyasının istehsal etdiyi filmlərin festivalıuğurla başa çatdı. Ankara, İstanbul, Ərzurum və digər şəhərlər-də respublikamızın beş filmi nümayiş etdirildi. Festivalınaçılışı Ankara şəhərində oldu. Açılışda Türkiyənin mədəniyyətnaziri N.K.Zeybək, Azərbaycan kinematoqrafçılar ittifaqınınbirinci katibi Rasim Balayev, kino-rejissor Eldar Quliyev,əməkdar artist Həmidə Ömərova, “Azərkinovidio” istehsalatbirliyi direktorunun müavini Yusif Şeyxov və b. çıxış etdilər.Festival “Nizami” filmi ilə başladı və “Dədə Qorqud”, “Oolmasın, bu olsun”, “Əzablı yollarla”, “Yaramaz” filmləri iləqurtardı. Türk mətbuatı, radio və televiziyası festivalın gedişivə nəticəsini geniş işıqlandırdı. Səfər zamanı birgə “Tomris”filmi çəkmək, habelə Azərbaycanda Türkiyənin 100-ə qədərbədii və videofilmini nümayiş etdirmək barəsində sazişbağlandı (3, s.83).


196

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin genişlənməsin-də tətbiqi və təsviri incəsənətin rolu da böyükdür. Azərbayca-nın bir sıra görkəmli rəssamları qonşu ölkədə oldular, bir çoxqiymətli əsərlər yaratdılar. Respublikanın görkəmli rəssamıƏbdülxalıq qonşu ölkədə olarkən öz təəssüratı əsasında“Süleymaniyyə məscidi”, “Balıqçılar” və b. tablolar yaratdı.1990-cı ilin payızında Türkiyədə Azərbaycanın təsviri sənətiilə Trabzon sakinləri birinci tanış ola bildilər. Ekspozisiyaya 45rəssamın 60-dan çox rəngkarlıq və qrafika əsəri daxil idi. Sərgiilə birlikdə Türkiyəyə Azərbaycan rəssamlarının bir qrupu dagetdi. Sərgi tamaşaçılara Azərbaycan təsviri sənətinin inkişa-fının müxtəlif istiqamətləri, müxtəlif nəsillərin nümayəndə-lərinin yaradıcılığı ilə tanış olmaq imkanı verdi. 1990-cı iliyunun 1-8-də Türkiyə paytaxtının mərkəzi sərgi salonlarınınbirində Azərbaycanın xalq rəssamı Kamil Əliyevin fərdi xalça-çılıq sərgisi keçirildi. Məlumdur ki, Azərbaycan rəssamınınyaradıcılığında portret janrı əsas yer tutur. Onlar arasında Niza-mi, Nəsimi, Füzuli, Rustaveli, Puşkin və Taqorun portretlərivar idi. Türkiyə Respublikasının banisi K.Atatürkün təsviriolan xalça sərginin əsas eksponatlarından biri idi. Sərginin açı-lışı mərasimində Azərbaycanın mədəniyyət naziri P.Bülbüloğlubu xalçanı Azərbaycan xalqı adından Türkiyənin mədəniyyətnaziri N.K.Zeybəkə təqdim etdi. Türkiyənin paytaxtı Anka-radan sonra Bakı ilə qardaşlaşmış İzmir şəhərində Azərbaycanxalçaçılıq sənəti sərgisi açıldı. İzmir sakinləri bir həftə ərzindəAzərbaycanın xalq rəssamı Kamil Əliyevin sənətkarlığı ilətanış ola bildilər. Yerli mətbuat sərgini geniş işıqlandırdı.Azərbaycan televiziya jurnalistləri İzmir şəhəri haqqındasənədli film çəkdilər. Azərbaycan xalçaçılıq sərgisi İstanbuldada uğurla keçdi. 1991-ci ildə Türkiyənin İstanbul şəhərində“Ramko” incəsənət mərkəzində Azərbaycan rəssamlarının əsər-lərindən ibarət sərgi keçirildi. Azərbaycan vernisajı Türkiyədəböyük əks-səda doğurdu. Ölkənin ən nüfuzlu qəzetləri, televi-ziya və radiosu bu barədə xəbərlər verdi. Qarşılıqlı surətdə belə


197

sərgilər keçirilməsi, simpoziumlarda və digər tədbirlərdə birgəiştirak barədə razılıq əldə edildi. Buna uyğun olaraq Bakıda İs-tanbul rəssamları sərgisi açıldı. Ankarada isə Azərbaycan fırçaustalarının yeni ekspozisiyaları təşkil olundu. 1991-ci ilin apre-lində Türkiyə Mədəniyyət nazirliyinin dəvəti ilə AzərbaycanRəssamlar İttifaqının 7 nəfərdən ibarət (E.Məmmədov, E.Şah-taxtinskaya, T.Ağababayev, M.Ağabəyov, S.Məmmədov,S.Namitkova, S.Qurbanov) nümayəndə heyəti Türkiyədə oldu-lar, həmkarları ilə görüşdülər, işgüzar əlaqələri, o cümlədən dəmütəmadi olaraq qarşılıqlı sərgilər təşkil etməyi müzakirə edibümumi razılığa gəldilər. Həmyerlilərimiz eyni zamanda İstan-bul və Ankara şəhərlərinin mədəni həyatı ilə yaxından tanış ol-dular, Qazi və Memar Sinan universitetlərinin rəssamlıq böl-mələrində təhsil prosesi ilə ətraflı maraqlandılar. Razılaşmayagörə Ankara və izmir şəhərlərində Azərbaycan rəssamlarınınəsərlərindən (100-dək əsər) ibarət böyük sərgilər keçirildi (3,s.85-86).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin daha da geniş-lənməsi üçün artıq obyektiv şərait vardır. Bu, hər şeydən əvvəl,respublikanın suverenliyi ilə sıx bağlıdır. İkincisi, respublika-larımızın yüksək mədəni potensiala malik olması da bu əlaqə-ləri inkişaf etdirməyə imkan verir. Bununla belə, Azərbaycan –Türkiyə mədəni əlaqələrini daha da genişləndirmək üçün yeniüsullar, yeni yollar axtarıb tapmaq lazımdır. Eyni zamandaTürkiyə ilə musiqi, kino, rəssamlıq, televiziya və radio, idman,səhiyyə və tibb əlaqələrini genişləndirmək üçün bütün yollar vəimkanlardan istifadə etmək məqsədəuyğundur (3, s.88).

Azərbaycan – Türkiyə manasibətlərinin inkişafında mətbu-atın da böyük rolu var. Burada televiziya kanallarının rolunuxüsusi qeyd etmək lazımdır, çünki bir ölkənin televiziya kanal-larının digər ölkədə yayımlanması insanlar arasında ünsiyyətinyaxşılaşdırılmasına şərait yaradır, insanlar ünsiyyətdə olarkənmövcud olan cüzi dil fərqini asanlıqla aradan götürürlər. Sevin-


198

dirici haldır ki, son zamanlar bu sahədə də əlaqələr yüksələnxətt üzrə inkişaf edir.

Azərbaycan və Türkiyə arasında münasibətlər hələ SSRİ-nin parçalanmasından bir az əvvəl başlanmışdı. “Türkiyə Cüm-huriyyəti Milli Egitim Bakanlığı Talim ve Terbiye KuruluBaşkanlığı Türk Cumhuriyetleri ve Türk Toplulukları DairesiYayınları”nın “Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri ve Türk Top-lulukları Arasında Yapılan Anlaşmalar, İlişkiler ve Feali-yetler”lə bağlı 1993-cü ilə olan məlumatlarından öyrənirik ki,1990-cı il yanvarın 10-da iki ölkə arasında “Mədəni və ElmiMübadilə protokolu”, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdənsonra isə 1992-ci il fevralın 29-da Bakıda niyyət protokoluimzalanmışdır. Bu protokol əsasında Türkiyə Azərbaycanaəlifba tətbiqində, təhsil islahatında yardım etməli, türkcə təhsilverən məktəblərin açılması və texniki ehtiyaclarını təmin et-məli, kitab və digər məktəb ləvazimatı ilə təmin etməli, azər-baycanlı tələbələrin Türkiyədə təhsil almalarına şərait yarat-malı idi. 1992-ci il mayın 3-də Bakıda imzalanan “Təhsil vəelmi əməkdaşlıq müqaviləsi”ndə iki ölkə arasında dil, tarix,mədəniyyət və ənənə yaxınlığının, çoxtərəfli əməkdaşlığıninkişaf etdirilməsi üçün əlverişli zəmin olduğu ifadə edilmişdir.1993-cü il martın 8-10-da TİKA-nın dəvəti ilə altı türkdillirespublikanın Əlifba İmla konfransı təmsilçiləri toplanaraq“müştərək dil” üçün lazımi işlərin görülməsinə başlamışlar.Toplantıda qəbil edilən müştərək bəyannamədə türk dilininəhəmiyyətinə diqqət yetirilmiş və bu çərçivədə 34 hərfdənibarət əlifba təşkil edilmişdir (159, s.88-89).

Heydər Əliyevin 1994-cü ilin il 8-11 fevralında qardaş Tür-kiyəyə rəsmi səfəri Azərbaycanın ənənəvi partnyoru ilə əmək-daşlığını genişləndirməyə imkan verdi. Azərbaycanla dil, tarix,mədəniyyət və dini əlamətlər, siyasi maraqlar spektri üzrə dahayaxın olan Türkiyəyə səfər iki qonşu arasındakı münasibətləribərabər əməkdaşlıq səviyyəsinə qaldırdı. Fevralın 10-da “Çan-kaya” sarayında 16 vacib dövlətlərarası sənədin imzalanması


199

mərasimi keçirildi. Onlardan ən əsası “İki ölkə arasında dost-luq, qarşılıqlı anlaşma və hərtərəfli əməkdaşlıq haqda saziş”dir.Saziş 10 il müddətində nəzərdə tutulmuşdur və hər şeydən əv-vəl, BMT-nin sazişləri və digər beynəlxalq öhdəliklərlə təca-vüzə məruz qalmış tərəfə digərinin kömək göstərməsi üçün la-zım olan bütün vasitələrdən istifadə etməsini nəzərdə tutur.İqtisadiyyat, maliyyə, gömrük, səhiyyə, idman, təhsil, mədə-niyyət sahələrində Azərbaycan – Türkiyə əməkdaşlığı haqdasazişlər imzalanmışdır (35, s.40-41).

1995-ci il dekabrın 7-də Süleyman Dəmirəl artıq TürkiyəRespublikasının Prezidenti kimi, üçüncü dəfə (ilk dəfə 1967-də, ikinci dəfə 1992-ci il 2-3 mayda baş nazir kimi) bizimölkəmizə gəlmişdir. Dekabrın 8-də bir sıra ikitərəfli sazişlərimzalandı, teleyayım sahəsində əməkdaşlıq haqda müqaviləbağlandı. Teleyayım haqda sazişə görə “TRT-1” kanalı tezlikləAzərbaycanın kənd rayonlarına yayımlanmalıdır. TürkiyəƏməkdaşlıq və İnkişaf Agentliyinin (TİKA) respublikamızdahəyata keçirdiyi layihələrdən biri “Azərbaycanda statistik fəa-liyyətin təkmilləşdirilməsi” proqramıdır, burada məqsəd Azər-baycan statistikasını dünya standartları səviyyəsinə qaldırmaq-dı. Azərbaycan və Türkiyə Təhsil Nazirlikləri arasında bağlan-mış sazişə uyğun olaraq hazırda 3 min azərbaycanlı Türkiyənin39 ali məktəbində 105 ixtisas üzrə, o cümlədən 20 tələbə PolisAkademiyasında təhsil alır. Sazişə əməl edilməsinə nəzarətüçün yaradılmış işçi komissiyasının müntəzəm iclasları keçi-rilir. Razılaşmalar nəticəsində 1996-cı ilin yanvarından azər-baycanlı tələbələr üçün xarici dillərin intensiv öyrənilməsininpulsuz kursları təşkil olunmuşdur (35, s.43-45).

Türk Dünyası Yazıçılarının 6 noyabr 1996-cı ildə keçiril-miş III Qurultayında Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev öznitqində bildirmişdir ki, Türk dünyası yazıçılarının qurultayıüçüncü dəfədir ki, toplaşır. Bu qurultay ilk dəfə 1992-ci ildəTürkiyədə, Ankarada öz əsasını qoymuş və Allaha şükürlərolsun ki, artıq ənənəyə çevrilmişdir. Heç şübhə etmirəm ki, bu,


200

daim davam edəcəkdir. 1992-ci ildə Türkiyədə, Ankarada Tür-kiyə Cümhuriyyətinin, onun mərhum prezidenti Turqut Özalıntəşəbbüsü ilə başlanan bu qurultay türkdilli xalqların, türkdünyasının qədim, böyük tarixini yenidən canlandırmaq üçünçox gözəl və dəyərli təşəbbüs olmuşdur. Sonra, bu qurultayikinci dəfə Türkiyədə, Ankarada keçirilərkən bizim əziz dostu-muz, qardaşımız, Türkiyənin Prezidenti hörmətli SüleymanDəmirəlin təşəbbüsü və iştirakı ilə bu qurultaya güc verilmiş vəbu ənənənin köklənməsini göstərmişdir. Bu dəyərli təşəbbüs bugün davam edir. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəm ki, tükdünyasının yazıçıları və bizim ölkələrimiz, xalqlarımız bu işidavam etdirəcəklər, türkdilli xalqların, ölkələrin yazıçıları gün-dən-günə bir-birinə yaxınlaşacaq, bir-birinə kömək edəcək,xalqlarımızın ədəbiyyatını, mədəniyyətini, keçmişini, bu günü-nü dah geniş təhlil edib yeni-yeni dəyərli əsərlər yaradacaqlar.Türkdilli ölkələr bu illərdə keçmiş, hamımıza mənsub olanmədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı yenidən təhlil etmək üçün, bumənəvi dəyərlərimizin qiymətini birlikdə anlamaq üçün çox işgörübdür. Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının görüşü bubaxımdan çox mühüm amildir. Bu görüşün də əsası, 1992-ciildə Türkiyə Cümhuriyyətində Türkiyə dövlət başçılarınıntəşəbbüsü ilə qoyulubdur. Bu il oktyabrın 21-də biz Daşkənddətürkdilli ölkələrin dövlət başçılarının dördüncü görüşünü keçir-dik. Onu bildirmək istəyirəm ki, görüşdən-görüşə bu qurumun,yəni türkdilli dövlətlərin başçılarının, bu təşkilatın bu gün vəgələcək üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu biz dərk edirik(116, s.92-96).

Türkiyənin türk xalqları ilə münasibətlərinə verdiyi böyükəhəmiyyəti sübut edən çoxlu sayda nümunələrdən biri də Tür-kiyənin 9-cu prezidenti Süleyman Dəmirəlin 1999-cu il iyulayının 2-də VII Türk Dövlət Topluluqları Dostluq, Qardaşlıqvə Əməkdaşlıq qurultayındakı çıxışında söylədiyi sözlərdir:“Müştərək mədəniyyətimizin köklərini tədqiq edərkən, əvvəlatoxunulması zəruri olan ortaq tariximiz və dilimizdir. Bu qədər


201

geniş bir əraziyə yayılmış bir millətin övladlarının danışdığıdildə, təbii ki, çox sayda ləhcə ola bilir. ... Bir daha vurğulamaqistərdim ki, böyük türk dünyasının həqiqi ata yurdu böyük türkdilidir. ... Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı münasibətlər hə-mişə qardaşlıq və dostluq münasibətləri adlandırılmışdır. Bukeçmişdə belə olmuşdur, bizim ünsiyyətdə olmaq imkanımızolmayanda da bu ənənəni ürəklərimizdə qoruyub saxlamış vəindi yenidən onlara qayıtmışıq. Baxmayaraq ki, əsrlər boyunca,tarixin bütün mərhələlərində bizi bir-birimizdən ayırmağaçalışmışlar, amma bu cəhdlər heç bir nəticə verməmişdir. Heçbir qüvvə bizi indi də ayırmağa qadir deyil. Artıq AzərbaycanRespublikası müstəqil dövlətdir. Son 70 il ərzində bir-birindənayrı düşmüş Azərbaycan və Türkiyə xalqları yaxınlaşmaq ümi-di ilə yaşamışlar. Türkiyədə yaşayan azərbaycanlılar öz tarixivətənlərini görmək arzusunda idilər. Bu gün bu arzu reallaş-mışdır. Və bu Azərbaycan demokratiyasının iki ölkənin qarşı-lıqlı münasibətlərində yeni imkan açan ən mühüm qələbəsidir”(35, s.27-28).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər ƏliyevTürkiyə Respublikasının Prezidenti Süleyman Dəmirəlin dəvətiilə 1999-cu il oktyabrın 31-də qardaş ölkəyə qısa müddətliişgüzar səfərə getmişdi. Azərbaycan Prezidenti İstanbuldaqarşılanma mərasimində mətbuat nümayəndələrinin suallarınacavab verərkən demişdir: “Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmi-rəlin dəvəti ilə həyata keçirilən bu işgüzar səfərim iki dost, ikiqardaş ölkə arasındakı əlaqələrin və əməkdaşlığın daha damöhkəmlənməsinə, genişlənməsinə xidmət edir”. Elə həmingün hər iki ölkənin rəhbərləri Kocaeli Universitetinin Süley-man Dəmirəl adına Mədəniyyət Mərkəzinə gəlmişlər. Dövlətbaşçıları universitetdə yeni dərs ilinin başlanması mərasimindəiştirak etmişlər. Noyabrın 1-də Ankarada, Türkiyə Preziden-tinin rəsmi iqamətgahı Çankaya köşkünün böyük salonundaAzərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə Bey-nəlxalq Atatürk Sülh Mükafatının təqdim olunmasına həsr edil-


202

miş təntənəli mərasim keçirilmişdir. Dövlətimizin başçısı Azər-baycanın böyük dostu Süleyman Dəmirəli anadan olmasının 75illiyi münasibətilə təbrik etmiş, onun Türkiyə və Azərbaycan,bütün türk dünyası qarşısındakı misilsiz xidmətlərindən danış-mış və Türkiyə Prezidenti haqqında Azərbaycanda buraxılmışkitabı (ön sözü Prezident Heydər Əliyev özü yazmışdır), Azər-baycan televiziyasının Süleyman Dəmirələ həsr etdiyi ikiseriyalı sənədli filmin videokassetlərini ona təqdim etmişdir(43, 5 noyabr 1999-cu il, № 43). Növbəti ildə – 8-9 aprel 2000-ci ildə isə Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəl TürkdilliDövlət Başçılarının VI Zirvə görüşündə və “Kitabi-Dədə Qor-qud” dastanının 1300 illiyinə həsr olunmuş yubiley təntənə-lərində iştirak etmək üçün Bakıya gəlmişdir (56, s. 213).

2001-ci ilin yanvar ayında İstanbulda Türk Dünyası İkincikino günləri keçirilmişdir. Tədbirdə səkkiz türk cümhuriy-yətinin nümayəndələri iştirak etmiş və filmləri göstərilmişdir.Kino günlərində iştirak edən Azərbaycan Yazıçılar Birliyininsədri, millət vəkili Anarın təklifilə iştirakçılar Fransa Parlamen-tinin bədnam erməni soyqırımı haqqında qərarıyla əlaqədarbəyanat qəbul etmişlər. Türk mətbuatında və televiziyasındayer alan bu bəyanata kino günlərinin bütün iştirakçıları imzaatmışlar (43, 9 fevral 2001-ci il, № 6).

2003-cü il aprelin 16-da İstanbulun Sırağan sarayında türk-dilli ölkələrin informasiya agentlikləri rəhbərlərinin görüşükeçirilmişdir. Görüşdə Türkdilli Ölkələrin İnformasiya Agent-likləri Təşkilatının İstanbul Bəyannaməsi imzalanmışdır. Bə-yannaməni AzərTacın baş direktoru Aslan Aslanov, Anadoluagentliyinin baş direktoru Hilmi Bengi, Qazaxıstan informasiyaagentliyinin prezidenti Kadırbek Salaxmedov, Qırğızıstanın“KABAR” milli informasiya agentliyinin baş direktoruKubanıçbek Taabaldıyev, Şimali Kiprin informasiya agent-liyinin baş direktoru Əmir Ərsoy imzalamışlar (43, 18 aprel2003-cü il, № 15).


203

Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl ilə Azərbaycan Res-publikası Milli Məclisi üzvlərinin 2003-cü ilin dekabrında olangörüşündə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev öz nitqindədemişdir: “Hörmətli prezident, hörmətli dostumuz və qarda-şımız Süleyman Dəmirəl. Siz dediniz ki, Türkiyənin qəlbiAzərbaycanın qəlbi ilə döyünür. Bilirsiniz və yəqin bunu bugün bir daha hiss edəcəksiniz və hiss edirsiniz ki, Azərbaycanında qəlbi daim Türkiyənin qəlbi ilə döyünür. Azərbaycanda hərbir vətəndaş Türkiyəyə böyük məhəbbət və sevgi hissi bəsləyir,Türkiyənin yüksəlməsini, Türkiyənin artmasını istəyir, Türki-yənin daha da güclü olmasını istəyir. Tütkiyənin daha da inki-şaf etməsini istəyit. Böyük sınaqlardan keçən dostluq və qar-daşlıq əlaqələri bizi məhz bu yola gətirib çıxarmışdır, bizdəməhz belə məhəbbət və sevgi hissləri yaratmışdır. Bu hisslərheç vaxt sönməyəcəkdir. Bunu söndürmək də mümkün deyil-dir. Çünki bu, içdən gələn, qəlbdən gələn hisslərdir. TürkiyəninAzərbaycana, onun müstəqillik əldə etməsinə və müstəqillikyolunda ağır sınaqlardan çıxmasına etdiyi köməklərə görə mənAzərbaycan xalqı adından, Azərbaycan dövləti adından sizə,hömətli prezidentə, Türkiyə Cümhuriyyətinə, Türkiyə xalqınabir daha öz təşəkkürümü və minnətdarlığımı bildirmək istə-yirəm”. Sonra ümummilli lider görüş iştirakçılarına müraciətlə:“Şükürlər olsun ki, Türkiyə televiziyasının verilişlərinə Azər-baycanda baxılır. Bu gün biz müqavilə imzalayacağıq ki, TRTproqramı Azərbaycanın bütün bölgələrində göstərilsin” – de-mişdir (120, s.38-39).

2004-cü il noyabrın 26-da Azərbaycan Yazıçılar BirliyindəTRT-nin sədri Şenol Dəmiröz ilə görüş keçirilmişdir. YazıçılarBirliyinin sədri Anar cənab Şenol Dəmirözün Azərbaycan ədə-biyyatı qarşısında böyük xidmətlərini xatırladaraq, qurumunqərarı ilə onun Yazıçılar Birliyinin fəxri üzvü seçildiyini bildir-miş, üzvlük vəsiqəsini qonağa təqdim etmişdir. Türkiyə vətən-daşlarının qəlbində Azərbaycanın xüsusi yeri olduğunu deyənŞenol Dəmiröz Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü adını


204

fəxrlə daşıyacağını söyləmişdir. Görüşdə türk dünyası dövlət-lərinin qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələri, bu əlaqələrin televi-ziyada təbliği və digər məsələlərlə bağlı fikir mübadiləsi aparıl-mışdır. Şenol Dəmiröz bildirmişdir ki, TRT-də “Türk dünyası-nın ulduzları” adlı silsilə proqram hazırlanacaq və həmin proq-ram Azərbaycanın Üzeyir Hacıbəyov, Qara Qarayev, FikrətƏmirov, Bəxtiyar Vahabzadə, Anar və digər məşhur sənətkar-larına, eləcə də başqa türkdilli xalqların dünyaya bəxş etdiyigörkəmli şəxsiyyətlərə həsr ediləcəkdir (43, 3 dekabr 2004-cüil, № 46).

2005-ci ilin Novruz bayramı ərəfəsində isə mətbuatdaxəbər verilirdi ki, Türkiyə Televiziya və Radio Qurumunun(TRT) Bakı təmsilçiliyi Novruz bayramı ilə əlaqədar “Türkdünyasında Novruz” adlı proqram hazırlayır. Verilişdə ölkə-mizdə bu milli bayramın keçırilməsinə xüsusi yer ayrılacaq.TRT-nin Bakı təmsilçisi Əbdülhəmid Avşarın verdiyi məluma-ta görə, Azərbaycanın bölgələrində, Bakının kəndlərində,İçərişəhərdə çəkilişlər aparılacaq, türk dünyasının bir qolu kimiölkəmizdə Novruzun tarixindən, adət-ənənələrindən danışıla-caq. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan Novruzu çox təmtəraqlaqeyd edən türk dövlətlərindən biridir və buradan hazırlanmışsüjetlər daha maraqlı olacaq. Bayram günlərində TRT kanal-larında efirə çıxacaq proqramın Azərbaycan televiziyalarındanbiri ilə canlı yayımlanması da nəzərdə tutulub (43, 18 mart2005-ci il, № 11).

Həmin il aprelin 29-da isə Müslüm Maqomayev adınaAzərbaycan Dövlət Filarmoniyasında AMEA-nın fəxri üzvü,Azərbaycan Tibb Universitetinin fəxri doktoru, Türk dünya-sının böyük oğlu, görkəmli alim və ictimai xadim, professorİhsan Doğramacının anadan olmasının 90 illiyinə həsr olunmuştəntənəli yubiley gecəsi keçirilmişdir. Yubiley gecəsiniAMEA-nın prezidenti akademik Mahmud Kərimov açdı. SonraAzərbaycan Tibb Universitetinin rektoru, AMEA-nın həqiqiüzvü Əhliman Əmiraslanov və Azərbaycan Mədəniyyət Fondu-


205

nun sədri, Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, professorKamal Abdullayev çıxış etdilər. Azərbaycanın və Türkiyənintanınmış incəsənət ustalarının iştirakı ilə yubiley konserti oldu.Konsert başa çatdıqdan sonra Azərbaycan Prezidenti İlhamƏliyev yubiley nitqi söylədi, görkəmli alim İhsan Doğramacıya“Heydər Əliyev” ordeni təqdim etdi. Professor İhsan Doğra-macı yubiley gecəsində çıxış etdi. Türk dünyasının görkəmlioğlu, dünya şöhrətli alim, xalqımızın böyük dostu İhsan bəyDoğramacının 90 illik yubileyi günlərində “AzərbaycanTeleviziya və Radio Verilişləri” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti“Möhtəşəm Türk” adlı ikihissəli sənədli film hazırlamışdır(Ssenari müəllifi professor Nizami Xudiyev, quruluşçurejissoru Vaqif Ağayev, quruluşçu operatoru Fazil Hadiyev)(43, 6 may 2005-ci il, № 18).

Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafında gör-kəmli şəxsiyyətlərin yaradıcılığı haqqında kütləvi informasiyavasitələrində yayınlanan məlumatların da böyük əhəmiyyətivardır. Azərbaycan da bu mənada Türkiyə mətbuatında çox-saylı yazılarla təmsil olunur. Məsələn, xalq yazıçısı Anar haq-qında Türkiyədəki nəşrləri nümunə göstərmək olar. Belə ki,2003-cü il martın 15-dən 20-dək İstanbulda xalq yazıçısı Ana-rın 65 yaşı ilə bağlı tədbirlər keçirilmişdir. Tədbirlər haqqındaTürk mətbuatında ətraflı məlumatlar dərc edilmişdir. 15 martda“Türkiyə” qəzetində çap olunmuş yazı “Anarlı həftə” adlanır.İstanbul Böyük şəhər Bələdiyyəsi Mədəniyyət İşləri İdarəsitərəfindən təşkil olunan “Türk dünyasının ulduzları” başlıqlıtədbirlərdə Türk coğrafiyasının, hər biri öz sahələrində şöhrətqazanmış istedadlı sənət və mədəniyyət adamları Türk sənətse-vərlərə tanıdılmış və yaradıcılıqlarından örnəklər göstəril-mişdir. “Türk dünyasının ulduzları” başlıqlı tədbirlərin bu aykıqonağı isə Azərbaycan ədəbiyyatının öndəgələn yazarlarındanAnardır. Yazıda Anarın tərcümeyi-halı və yaradıcılığı haqqındaməlumat verildikdən sonra qeyd olunur ki, “tədbirlər bu günsaat 18-də Tarik Zəfər Tunaya mədəniyyət mərkəzindəki


206

“Fotoqrafiyalarda Anarın həyatı və filmlərindən kadrlar” adlısərgiylə başlanacaq, yazarın həyatına və sənətinə həsr olunmuş“Anarla üz-üzə” adlı sənədli film göstəriləcək, çıxışlar olacaq”.Eyni gün, martın 15-də “Zaman” qəzetində də “Aşıq Veysəl vəAnar haqqında danışılacaq” adlı yazı dərc olunmuşdur. Yazıdabildirilir ki, İstanbul Böyük şəhər Bələdiyyəsinin iki ayrıtədbirində son yüz ilin böyük xalq ozanı Aşıq Veysəl ilə Azər-baycanın yaşayan önəmli yazar və mədəniyyət xadimlərindənAnar haqqında danışılacaq. Tədbirlər haqqında məlumatlarverilir və filmlər haqqında əlavə olunur: “Tarik Zəfər Tunayamərkəzində və Atatürk kitablığında 16 ilə 20 mart tarixləri ara-sında Anarın bu filmləri göstəriləcək: “Dədə Qorqud”, “Günkeçdi”, “Otel odası”, “Qəm pəncərəsi”, “Əlaqə”, “Təhminə” və“Üzeyir ömrü”. “Qurultay” qəzetində (19 mart) “Usta qələmİstanbulda” başlıqlı yazıda tədbirlər haqqında, Anarın tərcü-meyi-halı və yaradıcılığı haqqında məlumat verilir, onun“Dantenin yubileyi” kitabına yazdığı Ön sözdən parçalar dərcedilir. Yazıda o da bildirilir ki, martın 16-da bazar günü Bələ-diyyə teatrının Üsküdardakı Müsahibzadə səhnəsində oynanı-lan “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” tamaşasından sonraAnar foyedə oxucularıyla görüşəcək. Türkiyədə nəşr olunmuşkitablarına imza atacaqdır (43, 28 mart 2003-cü il, № 12).

İlk tamaşası keçən ilin yazında olmuş, yay tətillərindənsonra dekabrın ortalarından başlayaraq İstanbul Bələdiyyə teat-rının şəhərin müxtəlif səhnələrində göstərilən “Beş mərtəbəlievin altıncı mərtəbəsi” pyesi axır üç ayda 56 dəfə dolutamaşaçı salonlarında oynanmışdır. Tamaşa haqqında “Cümhu-riyyət”, “Türkiyə”, “Evrensel” qəzetlərində və “İstanbul büle-ti”nində, bir sıra dərgilərdə tanıtma yazıları və geniş resen-ziyalar çıxmışdır. “Milli qəzetə”də “Anarın oyunu şəhər teat-rolarında” adlı yazıda deyilir: “Ölkəmizdə oxucu çevrələrindəyaxından tanınan Anarın çağdaş bir eşq əfsanəsini anlatdığıoyunda günümüzün problemləri içində sevginin dəyəri vurğu-lanır. “Beş mərtəbəli binanın altıncı mərtəbəsi”ndə 60-cı illərdə


207

Azərbaycanda yaşanan eşq hekayəsinin arxasında dövrünictimai gerçəkliklərinə diqqət çəkilir. Çağdaş bir yozumda, bugünün gerçəkləri işığında təqdim olunan tamaşa ictimai əlaqə-lərin və sistemin problemlərini araşdırır. Eşqin dəyərinə diqqətçəkən tamaşa öncəki illərdə uzun bir müddət Azərbaycan tama-şaçıları qarşısına çıxdı və Türkiyə sənətçilərinin də rol aldığıbir filmə çəkildi. “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” adlıtamaşa gözəlliyi, ümidi, acısı və təəssüfləriylə sevgini arayanteatrsevərlər üçün vazkeçilməz bir eşq əsəridir”. “Teatro” dər-gisində dərc edilmiş yazıda deyilir: “Ədəbiyyatçılar ölkə ger-çəkliklərinin altını cızarkən böyük eşqlərin kölgəsində qələmçalmağı seçirlər. Ədəbiyyatın mövzusu olmuş elə eşqlər vardırki, onların timsalında ölkənin kiçik tarixini görmək mümkünolur. Təhminə və Zaurun eşqi də Azərbaycan tarixinin önəmlihissləri fonunda verilən önəmli bir ədəbiyyat əsəridir. Azər-baycan ədəbiyyatının önəmli adlarından olan Anarın romanın-dan özünün teatroya uyğunlaşdırdığı tamaşa 1960-cı illərinortalarında yaşanan bir eşq macərasını göstərir. Tamaşa ikiinsanın sevdasından bəhs etsə də, o illərin, Sovet dünyasındakıictimai həyatın çoxcəhətli tərəflərini göstərir, Azərbaycanıngündəlik yaşantısında müxtəlif səciyyələr, xarakterlər, xəyallarvə gerçəklər, dünənə və bu günə baxış Təhminə ilə Zauruneşqləri ətrafında cərəyan edir”. Həmin dərgidə Türkiyənintanınmış teatr tənqidçisi Üstün Akmenin “Eşqlə çıxılan pillə-lərin axırı – Beş mərtəbəli binanın altıncı mərtəbəsidir” adlıgeniş resenziyası çıxmışdır. Romanın və pyesin məzmununugeniş şərh edən, onların arasında müqayisə aparan müəllifyazır: “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış hekayə,roman, pyes və ssenari yazarı Anar hər biri ayrı romanlarınqəhrəmanı ola biləcək bir sıra insanı, onların iş mühitini, ailəmünasibətlərini, onları bir-birinə bağlayan və bir-birindənayıran cəhətləriylə, yalnızlıqlarıyla romanında göstərə bilmiş-dir. Və doğrusu, ürək-ürəyə vermiş bir yazıçı-oxucu yaxınlığınıyaratmağı bacarmışdır. İstanbul Böyük şəhər Bələdiyyəsi şəhər


208

teatrı tərəfindən tamaşaya qoyulan, romanın yazarı tərəfindənsəhnələşdirilən əsərdə də Azəri cəmiyyətinin 1960-cı illərindənsərt bir mənzərəni izləyirik. Anar cəmiyyətin öz içindəkiprosesi dilə gətirərkən müxtəlif zümrələrdən örnəklər alaraq odinamizmin çeşidli tərəflərini göstərməyə çalışır. Dolayısıylacəmiyyətin keçirdiyi dəyişmə prosesində problemləri açmağıqarşısına məqsəd qoyur. Amma açıq desək, romanda əldə et-diyi uğur tamaşada eyni səviyyədə deyil” (43, 28 mart 2003-cüil, № 12). Daha sonra teatrşünas rejissorun, rəssamın, bəstəka-rın və aktyorların işini təhlil edir və belə bir nəticəyə gəlir ki,rejissor Can Doğan əsəri səhnəyə çıxararkən müəyyən anlamdaroman ilə pyes arasında sıxılıb qalmış, əsərin müəllifinə sadiqqalmağa çalışaraq pyesdə olmayan, lakin romandan alınmışmətnləri də tamaşaya əlavə etmişdir. Resenziya müəllifi Zaurrolunun ifaçısı Çingiz Tangörün və Təhminə obrazını yaradanSevil Akının uğurunu qeyd edərək yazısını belə bitirir: “Sonsözünü söylə, desəniz “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”nıizləyərkən gənc rejissor Can Doğanın dəqiqliyi, oyunçularınxoş niyyəti ortaya çıxır – deyərdim. – Hər bir şey sətir-sətir də-qiqləşdirilmiş, hər şeyin uğurlu olması üçün son dərəcə ciddiəmək sərf edilmişdir. Amma nə bilim... Bir şeylər alınmamış.Nə alınmamış? Vallahı, düşündüm-daşındım, mən də işin için-dən çıxammadım” (43, 28 mart 2003-cü il, № 12). “Tür teatro-su” adlı dərgidə isə həm Anar haqqında geniş məlumat, həm dəonun özünün İstanbul tamaşası ərəfəsində müxbirə dediyi söz-lər dərc olunmuş, tamaşadan şəkillər verilmişdir. Anarın yazı-sında deyilir: “Böyük arzum pyesimin Türkiyədə, özəlliklə dəİstanbulda səhnəyə qoyulması idi. İndi bu arzuma qovuşduğumüçün xoşbəxtəm. Tamaşa üçün çox zəhmət çəkənlərə, başdarejissor Can Doğan olmaqla, hörmətimi və təşəkkürümü bildiri-rəm. Hamısına xoşbəxt və gözəl günlər diləyirəm”.

“Xülya” dərgisində tamaşaya həsr olunmuş yazı: “Təhminəilə Zaurun imkansız eşqi. Azərbaycanın Leyli ilə Məcnunu ki-mi məşhur olan “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” şəhər te-


209

atrında səhnəyə çıxır” adlanır. Əsərin müəllifiylə söhbətinə isti-nad edən resenzent yazır: “Əsərin sadəcə olaraq eşq hekayəsikimi dəyərləndirilməsini istəməyən Anar: “Məqsədim sadəcəbir eşq romanı yazmaq deyildi. Mən bunu azad olmayan bir cə-miyyətdə azad insanın faciəsi kimi düşünürəm. Zaur bu mü-hitin övladıdır, əsiridir, cəmiyyətin qanunlarına riayət edən birinsandır, Təhminə isə azad təbiətli bir insandır və o dövrdəkiSovet cəmiyyətində azad insan mütləq ölməliydi. Yaşayıb mü-hitə təslim olan Zaur və təslim olmayıb ölən Təhminə...” Təh-minə ilə Zaurun eşqinin Leyli və Məcnun, Romeo və Cülyettakimi çağdaş tragik bir eşq hekayəsi. Azad olan insanla, azad ol-mayan insanın eşqi... Kaş ki, “Beş mərtəbəli evin altıncı mər-təbəsi” “Təhminə ilə Zaur” adı ilə oynanılaydı. Bu ad bir eşqhekayəsinə daha çox yaraşır (43, 28 mart 2003-cü il, № 12).

2003-cü il iyunun 11-də isə İstanbulun Fatih Universitetin-də xalq yazıçısı Elçinin 60 illik yubileyinə həsr olunmuş məra-sim keçirilmişdir (43, 13 iyun 2003-cü il, № 23). Universitetinidarə heyətinin sədri, professor Əli Bayram, universitetin rek-toru, professor Turqut Balakaş, professor Əli Yavuz Akpinar,filologiya elmləri doktoru Yusif Gədikli, dramaturq Tuncəl Cü-cəroğlu, şair Aydın Xatiboğlu, Azərbaycan Təhsil NazirliyininTürkiyədəki nümayəndəsi Nəsibə Nəsibova mərasimdə çıxışedərək, xalq yazıçısı Elçinin həyat və yaradıcılığından, əsər-lərinin bədii-estetik və sosial-ictimai mahiyyətindən söhbət aç-dılar. Elçinin yazıçı, tənqidçi, dramaturq olmaqla yanaşı, ölkə-mizin ictimai və siyasi həyatındakı fəaliyyətindən danışdılar,ona yeni yaradıcılıq müvəffəqiyyətləri arzuladılar. Sonra xalqyazıçısı haqqında sənədli film göstərildi. Professor Turqut Bal-kaş yubilyara fəxri mükafat – universitetin xatirə plaketini təq-dim etdi. Xalq yazıçısı Elçin ona göstərilən hörmət və ehtiramüçün universitetin rəhbərliyinə təşəkkürünü bildirdi. Azərbay-can Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Türkiyədəzərb-məsəl olan “Bir millət – iki dövlət” sözlərini xatırladanyubilyar məhz Türkiyədə, İstanbulda aldığı mükafatın onun


210

üçün əhəmiyyət daşıdığını vurğuladı. O, hələ SSRİ dövründəTürkiyəyə səfərləri haqqında xatirələrini də bölüşdü. Fatih Uni-versitetinin tələbələrinin yazıçının “Mahmud və Məryəm” əsə-rindən səhnələşdirdikləri parça maraqla qarşılandı. Fatih Uni-versitetinin rektoru Turqut Balkaş Azərbaycan baş nazirininmüavini Elçin Əfəndiyevi təhsil ocağının fəaliyyəti, buradaaparılan elmi tədqiqatlarla tanış etdi. Mərasimdə AzərbaycanRespublikasının İstanbuldakı baş konsulu İbrahim Yaqubov,İstanbul Böyük Şəhər Bələdiyyəsinin mədəniyyət məsələləriüzrə müşaviri, professor Tofiq İsmayılov iştirak edirdilər (43,13 iyun 2003-cü il, № 23).

Qarşılıqlı olaraq Azərbaycanda da Türkiyənin mədəni irsimütəmadi diqqətdə saxlanılmışdır. Örnək üçün son illərin birneçə tədbirini sadalayaq. Noyabrin birinci günündə Azərbay-can yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda “Türk Dünyası çag-daş ədəbi-mədəni əlaqələri” movzusunda müzakirə keçirildi.Tədbiri Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, nasir-publisistRəşad Məcid açaraq bildirdi ki, “Müqayisəli ədəbiyyatşünas-lıq” movzusunda Bakı Slavyan Universitetində keçirilən birincibeynəlxalq elmi-filoloyi konqresin iştirakçısı olmuş qardaşTürkiyənin tanınmış ədəbiyyat adamı, şair-publisist, Azərbay-can ədəbiyyatının, mədəniyyətin dostu, təbliğatçısı İrfan Cift-çinin təşəbbüsü ilə təşkil ədilmiş bugünkü müzakirə bütün TürkDünyasını düşündürən problemlərə həsr olunub. Ötən əsrindoxsanıncı illərində çıxan “Xəzər” ədəbi toplusunun redaksiyaheyətinin üzvü olmuş, indi isə “Ulduz”dərgisinin redaksiya he-yətinin üzvü seçilən İ.Citfçi ilə yanaşı məclisdə başqa bir türkşair-jurnalistinin – İbrahim Kirazın, həmçinin qardaş Türkiyə-nin Azərbaycandakı səfirliyinin mədəniyyət müşaviri FətiGədiklinin də iştirak etdiyini xatırladan R.Məcid tədbirdəkiyazıçı və şairləri müzakirələrə fəallıq göstərməyə səslədi (43, 5noyabr 2004-cü il, № 43).

İrfan Ciftçinin hələ İstanbul şəhər bələdiyyəsinin mədəniy-yət idarəsində çalışarkən, istər Azərbaycan, istərsə də digər


211

türksoylu ölkələrin mədəniyyətini, incəsənətini, ədəbiyyatınıtəbliğ etməkdən ötrü böyük işlər gördüyünü xatırladan Yazı-çılar Birliyinin katibi əlavə olaraq onu bildirdi ki, qonaq həmdə Türk Dünyası xalqları və dövlətləri arasındakı ədəbi-mədəniəlaqələrin möhkəmləndirilməsi, genişləndirilməsi istiqamətindədə fəal çalışır, respublikamızda keçirilən bir çox tədbirlərdəyaxından iştirak edir.

Sonra söz alan İrfan Ciftçi türksoylu ölkələrin mədəniyyətivə ədəbiyyatı tarixinə nəzər saldı, ədəbi-mədəni əlaqələrinbugünkü durumu, ortaya çıxan problemlər barədə özününfikirlərini geniş aşıqladı: Dövlət müstəqilliyini bərpa edən TürkDünyasının böyük bir hissəsi – Azərbaycan və Orta Asiya Res-publikaları ilə Türkiyə Cumhuriyyətinin son 13 ildə ədəbi-mədəni əlaqələri lazımınca inkişaf etdirilməyib. Səmərəli iliş-gilər qurulmayıb, bu istiqamətdə bir pərakəndəlik hökm sürür,– deyə təəssüfləndiyini bildirən türkiyəli qonaq onu da vurğula-dı ki, son illər bu yöndə ciddi addımlar atılır. Bu işdə ilk növ-bədə yazarların, qələm əhlinin rolunun daha önəmli olduğunuxatırladan natiq ədəbi-mədəni əlaqələrin genişlənməsi, qarşılıq-lı mədəni hadisələrin təşkili, milli söz sənətkarlarının əsərləri-nin müxtəlif ölkələrdə təşkili, bu zaman bədiilik, estetik dəyər-lərin qorunmasını təklif etdi (43, 5 noyabr 2004-cü il, № 43).

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin fəaliyyətini yüksək dəyər-ləndirən türkiyəli şair qarşılıqlı ədəbi əlaqələri səmərəli inkişafetdirməkdən ötrü yazar qurumlarının, ədəbiyyat adamlarınınbir araya gəlmələri, həm akademik, həm də sərbəst sənət məc-lislərinin keçirilməsini vacib saydığını söylədi: “Mən bunulazımlı bir iş hesab edirəm. Türkiyədə yazarların altı-yeddiqurumu mövcuddur. Lakin buradakılardan fərqli olaraq, Türki-yədə ciddi yazıçıların heç biri o qurumların üzvü deyil”.

Türkiyənin Azərbaycanda Mədəniyyət Mərkəzi yaradılma-sının gərəkliyini göstərən İ.Ciftçi kütləvi incəsənətin və sarımətbuatın baş alıb getdiyi bir vaxtda türksoylu ölkələrin elitarmədəniyyətinin, ciddi yazılı KİV-nin inkişafında, yayılmasında


212

maraqlı olduğunu dedi. Türk Dünyası üçün ortaq əlifba, ədəbidil və ədəbiyyatın yaradılmasında yazarların rolunun daha əhə-miyyətli olduğunu söyləyən qonaq bu problemlərlə bağlı genişmüzakirələrə ehtiyac duyulduğunu da xatırlatdı (43, 5 noyabr2004-cü il, № 43).

Əlaqələrimizin hələ arzuladığımız səviyyədə olmamasınıyazılarında vurğulayan İrfan Ülkü 10 yanvar 2003-cü il tarixli“Ədəbiyyat qəzeti”ndə yazır ki, Azərbaycan bu il türk dün-yasının böyük şair və dramaturqu, Hötenin əsərindən sonra türkdilində ilk “Faust” sayılmalı olan “İblis” faciəsinin müəllifiHüseyn Cavidin (1882 – 1941) 120-ci ildönümünü qeyd edir.Hüseyn Cavid təəssüf ki, əsrin əvvəllərində uzun illər İstan-bulda yaşamasına və pyeslərində Osmanlı ordularının BirinciDünya müharibəsində iştirakını anlatmasına, Namiq Kamal vəƏbdülhəq Hamiddən də təsirlənərək, daha çox İstanbul ləhcə-siylə yazmasına baxmayaraq, Türkiyədə hələ heç tanınmır. İs-tanbul Darülfünunun ədəbiyyat şöbəsinin məzunu olan HüseynCavid Tofiq Fikrət və Rza Tofiq ilə də yaxın dost idi.Azərbaycanda sosialist rejimi qurulduqdan sonra, xüsusilə1930-cu ilin əvvəllərində böyük təzyiqlərlə qarşılanan türkdünyasının, türk düşüncə və duyğu kainatının böyük şairi1937-ci ildə həbs olunub, pantürkizmdə günahlandırılaraqSibirə sürgün edilmişdi. (43, 10 yanvar 2003-cü il, № 1).

Ötən il Türkiyə Radio-Televiziya Qurumunun (TRT) Bakıtəmsilçiliyi XIX-XX əsr Azərbaycan ziyalılarından bəhs edənproqramın növbəti verilişini hazırlamışdır. On üç bölümdənibarət olacaq “Azərbaycan portretləri” adlı bu silsilə proqramıçərçivəsində Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Əlibəy Hüseynzadə və Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr olunmuşverilişlər tamaşaçılara artıq təqdim edilmişdir. TRT-nin Bakıtəmsilçisi Abdulhəmid Avşar AzərTAC-a bildirmişdir ki, budəfəki verilişdə Azərbaycanın görkəmli satirik şairi, mütəfək-kir, ictimai xadim Mirzə Ələkbər Sabirə həsr olunmuş sənədlifilm göstəriləcək, onun həyatı, bu gün də əhəmiyyətini itirmə-


213

yən yaradıcılığı, məşhur “Hophopnamə”si işıqlandırılacaq.Proqramda akademik İsa Həbibbəyli, şair fikrət Sadıq, tədqi-qatçı Firidun Qurbansoy M.Ə.Sabir haqqında fikirlərini bölüşə-cəklər. Veriliş bu gün Bakı vaxtı ilə saat 8.00-da və 1.30-daTRT-İNT, həmin gün saat 15.30-da TRT-TÜRK kanallarındagöstəriləcəkdir. Qeyd edək ki, növbəti buraxılışlarda HüseynCavid, Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyov, Əhməd Cavad, Al-mas İldırım və digər görkəmli ədiblərdən söhbət açılacaqdır(43, 8 dekabr 2006-cı il, № 49).


214

Türk dövlət başçılarının zirvə görüşləri xalqlarımızınmədəni birliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində

mühüm siyasi amil kimi

Türk dövlətləri arasında çoxtərəfli əlaqələrin qurulması vəinkişaf etdirilməsi sahəsində dövlət başçılarının artıq ənənəvixarakter almış Zirvə toplantıları xüsusi yer tutur. Zirvə toplan-tıları türk dövlətlərinin dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndiril-məsi, demokratik-hüquqi dövlətlər yaradılması, siyasi prinsip-lərin bərqərar edilməsi sahəsində qaşıda duran vəzifələrin yeri-nə yetirilməsində, türk dövlətləri və xalqları arasında əlaqələrindaha da möhkəmləndirilməsində özünəməxsus rol oynayırlar.Zirvə toplantılarının keçirilməsi təşəbbüsü 1992-ci ildə Türki-yənin Baş naziri Süleyman Dəmirəl tərəfindən irəli sürül-müşdü.

Həmin ilin may ayında Türkiyə Respublikasının Baş nazirikimi Azərbaycana və Mərkəzi Asiyanın türk dövlətlərinə səfərzamanı Süleyman Dəmirəl türk dövlətləri rəhbərlərinin iştirakıilə Zirvə tpolantıları keçirmək təşəbbüsü ilə çıxış etdi. İlktoplantı 1992-ci il oktyabr ayının 30-31-də Ankarada, ikincitoplantı 1994-cü il oktyabr ayının 19-da İstanbulda, üçüncütoplantı 1995-ci il avqust ayının 28-də Bişkekdə, dördüncütoplantı 1996-cı il oktyabr ayının 21-22-də Daşkənddə, beşincitoplantı 1998-ci il iyunun 9-da Astanada, altıncı toplantı 2000-ci il aprel ayının 8-də Bakıda, yeddinci toplantı 2001-ci ilin ap-rel ayının 26-27-də İstanbulda keçirilmişdir (103, s.157). 2002-ci ildə Аşqаbаddа keçirilmiş VIII Zirvə görüşündə dövlətbаşçılаrı 19 mаddədən ibаrət bəyаnnаmə imzalamışlar.

Türkdilli dövlət başçıları sammitlərinin dövlətlərarası mü-nasibətlərdə, o cümlədən Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqə-lərində mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Dövlət başçıları səviyyə-sində siyasi-diplomatik münasibətlərin formalaşması, şübhəsizki, öz növbəsində mədəni, iqtisadi əlaqələrin də intensivləşmə-sinə şərait yarada bilərdi. Bu zərurətdən qaynaqlanan istəyin


215

reallaşması qarşılıqlı əlaqələrin prioritet istiqamətini təşkil edir.Qeyd etdiyimiz kimi Türkiyənin o zamankı baş naziri Süley-man Dəmirəl 1992-ci ilin may ayında Azərbaycan və Orta Asi-ya respublikalarına səfəri zamanı həmin ölkələrin rəhbərlərininiştirakı ilə zirvə toplantısı keçirmək təşəbbüsünü irəli sürmüş-dü. Türkdilli dövlət başçılarının birinci zirvə görüşündə Türki-yə Respublikasının prezidenti Turqut Özal demişdir: “Bu görüştürk cümhuriyyətləri rəhbərlərinin ilk toplantısı olduğuna görəböyük əhəmiyyətə malikdir. Ölkələrimiz arasında əsasən iqtisa-di münasibətlərin inkişafına diqqət yetiriləcəkdir” (89, s.113-114).

Heç şübhəsiz Azərbaycan dövləti də çoxtərəfli əsasda türkdövlət başçılarının zirvə görüşünün yaradılmasının iştirakçısıoldu. Azərbaycan, Türkiyə, Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbə-kistan, Qırğızıstan dövlət başçılarının birinci toplantısı 1992-ciil oktyabrın 30-31-də İstanbulda keçirildi. Görüş nəticəsindəbəyannamə imzalandı. Türk dövlət başçılarının ikinci toplantısı1994-cü ilin oktyabrında İstanbulda keçirildi. Azərbaycanıprezidenti Heydər Əliyev başda olmaqla nümayəndə heyətitəmsil edirdi. Görüşün sonunda İstanbul bəyannaməsi qəbulolundu. Bəyannamədə göstərildi ki, ölkələr beynəlxalq birliktərəfindən qəbil olunmuş normalara hörmət və əməl edirlər,BMT və ATƏT prinsiplərinə sadiqdirlər, xalqları arasında dil,tarix, mədəniyyət sahəsində əlaqələri inkişaf etdirməyi zərurisayırlar. 1995-ci ilin avqustunda Bişkekdə (Qırğızıstan) türkdövlət başçılarının üçüncü zirvə görüşü keçirildi. Zirvə görüşütürk dövlətləri arasında iqtisadi, elmi-texniki, mədəni, huma-nitar əməkdaşlığa kömək etdi. 1996-cı il oktyabrın 21-də Daş-kənddə türk dövlət başçılarının IV zirvə görüşündə Azərbaycanprezidenti H.Əliyev iştirak etdi. Görüş nəticəsində Daşkənd bə-yannaməsi imzalandı. 1998-ci il iyunun 9-10-da QazaxıstanınAstana şəhərində türk dövlət başçılarının beşinci zirvə görü-şündə Azərbaycan prezidenti iştirak etdi. 2000-ci ilin aprelindətürk dövlət başçılarının altıncı zirvə görüşünün Bakıda keçiril-


216

məsi mühüm hadisə oldu. Zirvə görüşündə Azərbaycan Res-publikasının prezidenti H.Əliyev geniş nitq söylədi. Qardaşölkələr arasında əməkdaşlıq məsələləri müzakirə edilərək Bakıbəyannaməsi qəbul olundu (5, s. 518-519).

Zirvə toplantıları türk xalqları arasında təşəkkül tapmışəlaqələrin və əməkdaşlığın tarixi, dil və mədəniyyət ümumili-yindən irəli gələn xüsusi amillərə müvafiq surətdə, müstəqillik,suverenlik, ərazi bütövlüyünə hörmət, bir-birinin daxili işlərinəqarışmamaq və bərabərlik prinsipləri əsasında möhkəmləndiril-məsinə xidmət edir. Zirvə toplantılarında türk dövlətləri arasın-da əlaqələrin və əməkdaşlığın vəziyyəti nəzərdən keçirilir, regi-onal və beynəlxalq problemlər barəsində fikir mübadiləsi edilir.1992-ci ilin oktyabr ayının 30-31-də Ankarada türk dövlət baş-çılarının I Zirvə toplantısı keçirildi (1992-ci il oktyabr ayının28-də türk dövlət başçıları Türkiyə Respublikasının 69-cu ildö-nümü münasibətilə keçirilən tədbirlərdə iştirak etmiş və bun-dan sonra iki günlük Zirvə toplantısı keçirilmişdi). Oktyabrayının 31-də Türkiyə Böyük Millət Məclisinin salonunda Tür-kiyə Respublikasının Prezidenti Turqut Özal, Azərbaycan Res-publikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy, Qazaxıstan Respub-likasinin Prezidenti Nursultan Nazarbayev, Qırğızıstan Respub-likasinin Prezidenti Əskər Akayev, Özbəkistan RespublikasininPrezidenti İslam Kərimov, Türkmənistan RespublikasınınPrezidenti Saparmurat Niyazov və Türkiyə RespublikasınınBaş naziri Süleyman Dəmirəl Ankara Zirvə toplantısının birgəYekun bəyannaməsini imzaladılar (103, s.158-159).

Türkiyə mətbuatında böyük söz-söhbətə səbəb olmuş digərməsələ ondan ibarət olmuşdu ki, Azərbaycan Prezidenti Əbül-fəz Elçibəy təklif edirdi ki, türk dili BMT-də işlək dilə çevril-sin. Amma Qazaxıstanın Prezidenti Nursultan Nazarbayev buməsələni hər bir ölkənin BMT-dəki nümayəndəsinə həvalə et-məyi daha düzgün hesab edirdi. Azərbaycan Prezidenti bufikirlə razılaşmış və bildirmişdi ki, BMT-dəki nümayəndələrdövlət başçılarından daha tez-tez görüşürlər və bu məsələni on-


217

lar daha asanlıqla yoluna qoya bilərlər. II Zirvə toplantısımdaAnkara toplantısından keçən dövrdə siyasət, təhsil, mədəniyyətvə iqtisadiyyat sahələrində, həmçinin digər sahələrdə ikitərəflivə çoxtərəfli münasibətlərin qənaətbəxş şəkildə inkişaf etdiyiqeyd edilmiş, bu əlaqələrin daha da möhkəmləndirilməsi üçündövlətlərin siyasi iradələri təsdiqlənmiş, dövlətlərin demokra-tiya, insan hüquqlarına hörmət, sosial ədalət və bazar iqtisa-diyyatı prinsiplərinə əsaslanan ictimai quruluşla tərəfdar olduq-ları bildirilmişdi (103, s.160-162).

1994-cü il oktyabr ayının 18-19-da Azərbaycan Respub-likası Prezidenti cənab Heydər Əliyevin başçılıq etdiyi nüma-yəndə heyəti Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilən TürkdilliDövlət Başçılarının II Zirvə toplantısında iştirak etdi. Buradatürkdilli xalqların hərtərəfli inkişafı və xüsusi ilə də Azər-baycan üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən “İstanbul Bəyanna-məsi” qəbul edildi. Prezident Heydər Əliyev Zirvə toplantısınıbizim xalqımız, müstəqil ölkələrimizin bu günü və gələcəyiüçün əhəmiyyətli bir hadisə saymış, türkmənşəli, türkdillixalqlarımızın, tarixi, milli, mənəvi ənənələri eyni və yaxudbənzər olan xalqlarımızın hər birinin müstəqil dövlət kimimövcud olması, onların həm dövlətlərarası əlaqələrinin inkişafetdirilməsi, möhkəmləndirilməsi, həm də bu əlaqələrdənistifadə edərək tarixi irsimizin, keçmişimizin canlandırılmasıvə onun əsasında xalqlarımızın daha da yaxınlaşdırılması üçünmühüm bir vasitə hesab etmişdir. Hər hansı sənədin imzalanıb-imzalanmamasından asılı olmayaraq, elə bu görüşlərin özü,aparılan fikir mübadilələri, türkdilli ölkələrin Prezidentlərininünsiyyəti – bunlar hamısı türk dövlətlərinin həm iqtisadi, həmmədəni, elmi, həm də bütün başqa sahələrdə bundan sonra dabir-biri ilə sıx əlaqələr yaratması üçün imkanlar yaradacağıqənaətinə gətirmişdir.

O, zirvə toplantısında bəyan etmişdir ki, İstanbulda bir kök-dən olan, bir mənşədən olan, eyni dilə mənsub olan altı ölkəninbaşçıları, dövlət başçıları səviyyəsində keçirilən bu toplantı iki


218

il öncə Ankarada keçirilmiş Zirvə toplantısının yaxşı ənənəsi-nin davamıdır. O, bu toplantının və bu ənənənin davam etmə-sinin vacibliyini bildirmiş, bu görüşün də Ankaradakı görüşkimi, gələcəkdə əlaqələrimizin inkişaf etməsi üçün yaxşı birəsas yaradacağına əmin olduğunu söyləmişdi (55, s.141-142).

Heydər Əliyev təkcə 1994-cü il ərzində altı dəfə Türkiyədəolmuş, ölkə başçıları bir-biri ilə ona qədər görüş keçirmiş, rəs-mi və ya qeyri-rəsmi danışıqlar aparmışlar (55, s.144). 1995-ciil 27 avqustda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti HeydərƏliyev “Manas” dastanının 1000 illik yubileyi şənliklərində vətürkdilli dövlətlərin başçılarının III zirvə toplantısında iştiraketmək üçün Bişkekə yola düşmüşdür (76; 17, s.77). 28 avqus-tda isə o, türkdilli dövlətlərin başçılarının III zirvə toplantısındaçıxış etmiş, zirvə toplantısının yekunlarına dair Bişkek bəyan-naməsini imzalamış və KİV nümayəndələriri üçün keçirilənmətbuat konfransında iştirak etmişdir (17, s.77).

1995-ci il avqust ayının 27-28-də türk dövlət başçılarınınIII Zirvə toplantısı keçirildi. Türk dövlət başçıları səfər zamanıhəmçinin Bişkekdə qırğız xalqının “Manas” dastanının 1000illik yubileyi münasibətilə keçirilən şənliklərdə iştirak etdilər.Avqust ayının 28-də III Zirvə toplantısı işə başladı. Toplantıdadövlətlər Prezidentlər səviyyəsində təmsil olunmuşdular. Gör-üşdə Mədəni-humanitar əlaqələrin inkişaf etdirilməsi ilə bağlıməsələlər də müzakirə olundu. Müzakirə olunan məsələləringeniş bir dairəsi İstanbul bəyannaməsinin mədəni-humanitarəlaqələrə, birgə təhsil müəssisələrinin yaradılması, festivallar,mədəniyyət günləri və digər tədbirlərin keçirilməsi yolu ilə buəlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsinə dair müddəaları iləbağlı idi. Bişkek bəyannaməsinin iştirakçısı olan dövlətlərinbaşçıları türk xalqlarının böyük mədəni-tarixi irsinin qorunubsaxlanmasına və geniş yayılmasına yönəldilmiş birgə səylərindavam etdirilməsinə tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Dövlətbaşçıları TÜRKSOY-un fəaliyyətinin əhəmiyyətini, ümumimədəni dəyərlərin inkişaf etdirilməsində və yayılmasında bu


219

təşkilatın mühüm rol oynadığını qeyd etdilər. Onlar kütləviinformasiya vasitələri arasında əməkdaşlığın daha da inkişafetdirilməsinin vacib olduğunu vurğuladılar (17, s.163-165).

21-22 oktyabr 1996-cı ildə Özbəkistan Respublikasınınpaytaxtı Daşkənd şəhərində Türkdilli Dövlət Başçılarının IVZirvə toplantısı keçirildi. Türkdilli Respublikaların Prezi-dentləri Əmir Teymurun 660 illik yubiley tədbirlərində iştiraketdilər (55, s.182; 17, s.87). Oktyabr ayının 22-də PrezidentlərDaşkənd Bəyannaməsini imzaladılar. Bəyannamədə dövlətbaşçıları: ölkələr arasında əlaqələrin daha da genişləndiril-məsinə, türk xalqlarının zəngin mədəni-tarixi irsinin genişyayılmasına tərəfdar çıxmış; qeyd etmişlər ki, türk xalqlarınınmədəni, dil və mənəvi dəyərlər birliyinə əsaslanan əməkdaşlı-ğının daha da inkişaf etdirilməsi sahəsində TÜRKSOY təşkilatıqarşısında mühüm vəzifələr durur və onlar bu təşkilatın fəallı-ğını yüksəltməyi zəruri hesab edirlər. TÜRKSOY-a tapşırıldıki, türk sivilizasiyası ilə bağlı tarixi günlərin təqvimini hazırla-sın, bayram şənliklərinə mədəniyyət sahəsində beynəlxaq təşki-latların, ilk növbədə YUNESKO-nun cəlb olunması imkanınıöyrənsin. Böyük Türk Xaqanlığının 1450 illiyinin birgə keçiril-məsi məqsədilə tədbirlər planı hazırlasın. İnformasiyamübadiləsi sahəsində yaranmış müsbət dəyişikliklərin olduğubildirilmiş və bu əlaqələrin, rabitə vasitələrinin qarşılıqlı fəaliy-yətinin daha da gücləndirilməsinin zəruriliyi qeyd edilmişdi(103, s.170).

1998-ci ilin 9 iyununda Azərbaycan Respublikasının Prezi-denti Heydər Əliyev türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının növ-bəti zirvə görüşündə və Astana şəhərinin yeni paytaxt elanolunması münasibətilə keçiriləcək mərasimdə iştirak etməküçün Qazaxıstan Respublikasına səfərə yola düşmüşdür. Hey-dər Əliyev Astanada, Qazaxıstan prezidentinin iqamətgahındatürkdilli dövlətlərin V Zirvə görüşündə iştirak etmişdir (17,s.113). 1998-ci il iyun ayının 9-da isə Qazaxıstanın paytaxtıAstana şəhərində Türk dövlətlərinin başçılarının növbəti Zirvə


220

görüşü olmuş, orada Azərbaycan Prezidentinin Türkiyə Pre-zidenti Süleyman Dəmirəl ilə növbəti görüşü keçirilmişdir (55,s.212). Toplantıda dövlət başçıları dövlətlərarası əməkdaşlığınbütün sahələrində dost Türkiyə Cümhuriyyətlərində, bərabərhüquqlu və qarşılıqlı surətdə faydalı münasibətlərin yüksək sə-viyyəsini vurğulayaraq, tarix, dil və mədəniyyətin ümumiliyiniəsas tutaraq; müstəqillik, suverenlik, ərazi bütövlüyü və dövlətsərhədlərinin pozulmazlığı, hüquq bərabərliyi, bir-birinin daxiliişlərinə qarışmamaq prinsiplərinə hörmət bəslənməsi, zor işlət-məkdən və zor işlətməklə hədələməkdən, iqtisadi və hər hansıdigər təzyiq metodlarından imtina edilməsi əsasında dövlətlərinsiyasi və iqtisadi təhlükəsizliyini möhkəmlətməyə, təbii ehti-yatlardan tam və səmərəli istifadə olunması əsasında xalqlarınrifahını yüksəltməyə, milli iqtisadiyyatları dinamik inkişafetdirməyə çalışaraq; əvvəlki Zirvə toplantılarında qəbil olun-muş bəyannamələrin varisliyini təsdiq edərək; BMT Nizamna-məsinin, ATƏT-in Helsinki Yekun Aktının və digər əsassənədlərinin məqsəd və prinsiplərinə sadiq olduqlarını ifadəedərək birgə razılığa gəlmişlər (55, s.171-172).

Altıncı Zirvə toplantısı 2000-ci il aprelin 8-də Bakı şəhə-rində keçirilmiş, Türkiyənin Prezidenti Süleyman DəmirəlTürkdilli Dövlət Başçılarının VI Zirvə görüşündə və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyinə həsr olunmuş yubileytəntənələrində iştirak etmək üçün Bakıya gəlmişdir (55, s.239).

2001-ci ilin 23 aprelində Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Heydər Əliyev türkdilli dövlət başçılarının İstanbul-da keçirilmiş VII Zirvə Görüşündə iştirak etmək üçün TürkiyəCümhuriyyətində işgüzar səfərdə olmuşdur (17, s.172).Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev türkdillidövlətlərin (55, s.249) başçılarının 26-27 aprel 2001-ci iltarixdə İstanbul şəhərində keçirilən VII Zirzə görüşündə iştiraketmişdir. Dövlətimizin başçısı yola düşməzdən əvvəl BakınınBinə beynəlxalq hava limanında jurnalistlərin suallarına cavabverərək demişdir ki, bu, türkdilli dövlətlərin başçılarının VII


221

Zirvə görüşüdür. Hər bir Zirvə görüşündə biz çox məsələlərəbaxırıq. İndi bəyannamə hazırlanıb razılaşdırılıbdır. Türkdillidövlətlərin elm, mədəniyyət sahəsindəki işbirliyi, bizim tarixiköklərimiz, ədəbiyyat, mədəniyyət sahəsindəki şəxsiyyətləri-miz və bunların əsasında indi bizim türkdilli dövlətlər arasındaçox yaxşı işbirliyinin yaranması, iqtisadi əlaqələr, – təbiidir ki,bu, əsas yer tutur. Türkdilli dövlətlərin başçılarının Zirvə gö-rüşlərinin Daimi Katibliyinin və onun iqamətgahının Türkiyədəyerləşdirilməsi barədə təklif də səslənmişdir. TürkmənistanPrezidenti növbəti, VIII Zirvə görüşünün 2002-ci ildə Aşqa-badda keçirilməsini təklif etmişdir (55, s.250-253).

Dövlət başçıları Zirvə görüşü zamanı hazırlanmış İstanbulbəyannaməsinin müddəalarını bəyəndiklərini bildirmişlər. Eləhəmin gün türkdilli ölkələrin dövlət başçıları İstanbul bəyan-naməsini imzalamışlar. Bəyannamədə göstərilir ki, AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Heydər Əliyev və digər türk döv-lətlərinin başçıları 2001-ci il aprelin 26-27də İstanbulda türk-dilli ölkələrin dövlət başçılarının VII Zirvə görüşünü keçirmiş-lər. Dövlət başçıları xalqlarımızın bir sıra problemlərinə dairqərara gəlmişlər ki, burada bilavasitə mədəniyyətlə bağlı olan-larının yalnız bəzilərinə toxunuruq. Beləliklə dövlət başçıları:

– aralarındakı tarix, mədəniyyət və dil birliyininəhəmiyyətini, dostluq, hüquq bərabərliyi və qarşılıqlımənafelərə hörmət ruhunda bütün sahələrdə dövlətlərarasımünasibətlərin və əməkdaşlığın mövcud yüksək səviyyəsiniqeyd edərək;

– bir sıra mədəniyyət məsələləri barədə fikir mübadiləsiapararaq bəyan edirlər:

– Dövlət başçıları tarixi, dil və mədəni əlaqələrin möh-kəmləndirilməsinə və bu istiqamətdə işin gücləndirilməsinətərəfdar olduqlarını, TÜRKSOY-un təhsil və mədəniyyətsahəsində fəaliyyətinin müsbət töhfə verdiyini bildirmiş və butəşkilatın fəaliyyətini bundan sonra da təşviq edəcəklərinivurğulamışlar.


222

– Dövlət başçıları türkdilli xalqlar arasında dostluğu möh-kəmləndirmək məqsədi ilə təhsil sahəsində sıx əməkdaşlığıdərinləşdirməyin vacibliyini təsdiqləmişlər.

– Dövlət başçıları VIII Zirvə görüşünü 2002-ci ildə Aşqa-bad şəhərində keçirməyi qərara almışlar. Bəyannamə 2001-ci ilaprelin 27-də İstanbul şəhərində hər biri türk və rus dillərindəolmaqla altı nüsxədə tərtib edilmişdir, bütün mətnlər eyniqüvvəyə malikdir” (55, s.255-257).

Beləliklə, bu illər ərzində ölkələrimiz və xalqlarımız ara-sındakı dostluq və qardaşlıq əlaqələri durmadan yüksələn birxətlə inkişaf etməkdədir ki, bu da Azərbaycan Prezidentininapardığı siyasi xəttin nəticəsidir. Bu illər ərzində ölkələrimizarasında 87 saziş və müqavilə imzalanmışdır. Azərbaycan heçbir dövlətlə bu qədər mühüm və kəmiyyəcə çox sənəd imzala-mamışdır. Əlaqələrimiz o qədər sürətlə inkişaf etməkdədir ki,bir neçə il bundan öncə bağlanmasına baxmayaraq bu sazişlərinbəziləri artıq zamanın tələblərinə cavab vermir və köhnəlmişsayılır. Buna görə də hər iki tərəfin razılığı ilə hazırda onlarınüzərində iş gedir və yeni variantları hazırlanır (55, s. 258).

Türk dövlət başçılarının Zirvə toplantıları materiallarınınaraşdırılması aydın göstərir ki, Zirvə toplantıları türk dövlətləriarasında çoxtərəfli əməkdaşlıqda özünəməxsus yer tutur. Busəviyyəli görüşlər türk xalqlarının tarixi inkişaf yollarınınümumiliyini nəzərə almaqla onları XXI əsrdə əməkdaşlığınyeni, daha yüksək səviyyəsinə çıxarmağa, xalqlar arasındayaxınlaşmaya xidmət edir (103, s.174).

1995-ci il dekabrın 7-də Türkiyə Prezidenti Süleyman Də-mirəlin Azərbaycana rəsmi səfəri zamanı etdiyi çıxışında Hey-dər Əliyev demişdir: “... Biz arzu edirik ki, Türkiyə Cümhuriy-yəti özünün bu mövqelərini həmişə qoruyub saxlasın və həmişəbizim üçün tərbiyə mənbəyi olsun. Bizim arzu və istəyimizbundan ibarətdir: Türk dünyası, türkdilli xalqlar, bir kökdən,bir mənşədən olan millətlər daha da yaxınlaşsın, daha da bir-ləşsin, bir-birinə kömək etsin, bir-biri ilə daha da mehriban ol-


223

sun, bir-birinə yardımçı olsunlar. Biz nə qədər çətin və ağır və-ziyyətdə olsaq da, Azərbaycanda bu hisslərlə yaşayırıq. Bu his-slərlə bütün qardaş ölkələrə öz münasibətimizi bildiririk” (124,s.28).

Bu fikrin əsasını Heydər Əliyevin görmək istədiyi yekdil,vahid, sarsılmaz türk ittifaqı ideyası və bu ideyanın yaxın gələ-cəkdə həyata keçirilə biləcəyinə inam təşkil edir. Türkiyə Pre-zidenti Süleyman Dəmirəlin Azərbaycan Elmlər Akade-miyasının fəxri akademiki adına layiq görülməsi münasibətiləAMEA Rəyasət Heyətində keçirilmiş təntənəli yığıncaqdaHeydər Əliyev bu məsələnin üzərinə bir daha qayıtmış və bumünasibətlə türk xalqlarının tarixi və ədəbi-mədəni əlaqələrininaraşdırılmasında və dünya elmi ictimaiyyətinə çatdırılmasındaAzərbaycan alimlərinin fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişdir.

Türkiyə ilə aramıza keçilməz sədd çəkildiyi çətin illərdəbelə qardaş xalqların alimləri, tanınmış elm və ictimai xadim-ləri arasında əlaqələrin heç vaxt qırılmadığını iftixarla qeydedən Azərbaycan Presidenti bunu fədakarlıq kimi qiymətlən-dirirdi. Çünki o vaxt hər hansı bir əlaqəyə “pantürkizm” dam-ğası vurulur, həmin əlaqələri yaratmaq istəyənlər isə təqibolunur, onları aradan götürmək üçün hər cür alçaq üsullara,böhtanlara əl atılırdı. Belə bir şəraitdə Türkiyə Respublikası iləəlaqəyə girmək təşəbbüsündə olmaq əsl fədakarlıq, qəhrə-manlıq, mücahidlik sayılırdı. Belə əlaqələr yaratmaq arzusundaolanların repressiyalara məruz qalmaları, məhv edilmələri haq-qında istənilən qədər nümunələr vardır. Heydər Əliyev bu barə-də danışarkən deyirdi: “O dövrlərdə, Azərbaycan Sovetlər İtti-faqının tərkibində olduğu zaman, Türkiyə ilə Azərbaycan ara-sında böyük sədlər mövcud olduğu zaman alimlərimiz bu səd-ləri özlərinin fədakarlığı, cəsurluğu, vətənpərvərliyi ilə yararaq,ayrı-ayrı cığırlar açaraq Türkiyəyə, Türkiyə Cümhuriyyətinəhəmişə meyl göstərmişlər, əlaqə saxlamışlar, araşdırmalar apar-mışlar və o dövrdə də böyük işlər görmüşlər. Əlbəttə, bu meylondan irəli gəlirdi ki, türk xalqlarından öz dövlətçiliyini, müs-


224

təqilliyini bütövlükdə qoruyub saxlayan yeganə dövlət – Tür-kiyə Cümhuriyyəti idi. Bəlkə də yaxşı mənada qibtə hissi,həsəd hissi ürəklərdə gəzdirilən istiqlaliyyət arzusu alimləri-mizi bəzən həyatları bahasına başa gələn belə fədakarlıqlarasövq edirdi” (124, s.28-30).

Heydər Əliyevin istər Türkiyədə, istərsə də digər türk döv-lətlərinin başçıları ilə görüş və söhbətlərinin, həmçinin mətbuatüçün müsahibələrində xüsusilə nəzərə çarpan belə bir cəhət dəvar. Bu özünü ilk növbədə onun türk xalqlarının tarix və ədəbi-mədəni əlaqələri diqqətlə izləməsində və yeri gəldikcə bu əla-qələrə dair maraqlı nümunələr göstərməsində büruzə verir(124, s.31).

2000-ci il aprelin 8-də Azərbaycanın paytaxtı qədimBakıda türkdilli dövlətlərin başçılarının növbəti – VI zirvəgörüşü keçirildi. Həmin gün, yeni minilliyin astanasında növ-bəti zirvə görüşününün keçirildiyi “Gülüstan” sarayı dahaəzəmətli görünürdü. Sarayın bayramsayağı bəzədilmiş salo-nunda qardaş ölkələrin dövlət bayraqları qoyulmuşdu. Azər-baycan və rus dillərində yazılmış “Türkdilli dövlətlərin başçıla-rının VI zirvə toplantısı. Bakı – 2000” sözləri və zirvə görüşü-nün emblemi dərhal diqqəti cəlb edirdi. Aprelin 8-də“Gülüstan” sarayında türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının VIzirvə görüşünün sonunda Bakı Bəyannaməsinin imzalanmasımərasimi oldu. 17 maddədən ibarət Bakı Bəyannaməsinindemək olar ki, bütün maddələrində belə bir yekdil fikir özəksini tapdı ki, türkdilli dövlət başçılarının Bakı görüşü yüksəksəviyyədə, qarşılıqlı anlaşma və etimad ruhunda keçmiş,faydalı olmuşdur (124, s.35-37).

XX əsrin son ili – 2000-ci il 250 milyonluq Türk dünya-sının çoxəsrlik tarixində iki böyük hadisənin təntənə ilə qeydedildiyi əlamətdar il oldu. Bu gün bir daha qəti inamla deməkolar ki, keçən əsrin sonunda artıq türk dünyasının lideri olduğuheç kəsdə şübhə doğurmayan Heydər Əliyevin bilavasitə rəh-bərliyi və yüksək təşkilatçılığı ilə həyata keçirilmiş hər iki təd-


225

bir həqiqətən də dünya türklərinin həyatında əsl bayrama çeril-di. Tədbirlərdən birincisi türkdilli dövlətlərin VI zirvə görüşü-nün, ikincisi isə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyinəhəsr olunmuş təntənəli yubiley gecəsinin aprelin 8 və 9-da Bakışəhərində keçirilməsindən ibarət olmuşdu.

Türkdilli dövlətlərin başçılarının VI Bakı görüşündə qəbulolunmuş “Bakı bəyannaməsi”ndə nəzərdə tutulduğu kimi,2001-ci il aprelin 26-da İstanbulun məşhur Çırağan sarayındatürkdilli ölkələrin dövlət başçılarının VII zirvə görüşü öz işinəbaşladı (124, s.41). Heydər Əliyev öz çıxışında XX əsrdə türkxalqları və dövlətləri tərəfindən görülmüş işlərdən və yeniəsrdə onların qarşısında duran konkret vəzifələrdən ətraflıdanışdıqdan sonra sözlərini müdrikcəsinə deyilmiş bukəlamlarla bitirir: “Əminəm ki, Türkdilli Dövlətlərin BirliyininVII İstanbul görüşü bizim dostluq və qardaşlığımızın möhkəm-lənməsinə, türkdilli dövlətlər və xalqlar arasında çoxtərəfli əla-qələrin inkişaf etməsinə qiymətli töhfə verəcəkdir” (124, s.42).

Həqiqətən də türkdilli dövlətlər arasında əlaqələrin güclən-dirilməsində, o cümlədən türk xalqlarının bir-birinə getdikcədaha çox yaxınlaşmasında, heç şübhəsiz, XX əsrin sonlarımühüm bir dövr təşkil edir. Təkcə 1996-cı ildə bu sahədə oqədər çoxşaxəli, rəngarəng işlər görülmüşdür ki, onlar sadəcəsadalansa böyük bir siyahı alınar.

TÜRKSOY-un VIII toplantısında Heydər Əliyevin nitqi dəbu baxımdan çox mənalı və ibrətamizdir. O, nitqinə belə birməlumatla başlayır: “Bu gün Azərbaycan Respublikasınınhəyatında çox əlamətdar hadisələr baş verir. Günün birinciyarısında Bakıda türk dünyası yazıçılarının III qurultayı açılıb-dır, ikinci yarısında isə TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatınınvövbəti toplantısı işə başlayır. Sonra Azərbaycana təşrif gətir-miş qonaqlarımızla görüşlər və nəhayət, noyabrın 8-də böyükşair Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi ilə əlaqədar tən-tənəli mərasimlər keçiriləcəkdir”. Daha sonra Heydər Əliyevbəlkə də çoxlarının tuta bilmədiyi vacib bir məqama toxunur və


226

düşünmək üçün hamıya güclü ideya materialı verir. Bu,TÜRKSOY-un toplantısına gəlmiş türk dövlətləri nümayəndə-lərinin hər birinin öz doğma dilində danışması və əslində, ümu-mi kökdən gələn bu rəngarəngliyin hədsiz dərəcədə gözəl səs-lənməsi və hamı tərəfindən anlaşılması məsələsidir (124, s.52).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevtürkdilli dövlətlərin İstanbul şəhərində aprelin son günlərindəkeçirilmiş VII Zirvə görüşündə iştirak etmişdir. İşgüzar səfərdəolan Prezident Heydər Əliyev aprelin 26-da İstanbulun məşhurÇırağan sarayında türkdilli dövlət başçılarının zirvə görüşündəçıxış etmiş və geniş nitq söyləmiş, Türkiyə RespublikasınınPrezidenti Əhməd Necdət Sezər və başqa türkdilli dövlətlərinbaşçıları ilə görüşlər keçirmişdir (112, s.3-12).

Heydər Əliyev çıxışında bildirmişdir: “Böyük məmnuniy-yət hissi ilə qeyd edirəm ki, türkdilli dövlətlərin başçılarının1992-ci ildə keçirilmiş ilk, Ankara görüşündən ötən illər ərzin-də qarşılaşdığımız bütün çətinliklərə baxmayaraq birliyimizinkişaf edib, möhkəmlənibdir. Keçən illər ərzində ölkələrimiz,dövlətlərimiz və xalqlarımız arasında bir çox sahələrdə əlaqələrgenişlənib, əməkdaşlığımız artıq öz səmərəsini göstərməyəbaşlayıbdır. Bu gön toplaşdığımız VII zirvə görüşü bir dahatəsdiq edir ki, müstəqillik qazandıqdan sonra xalqlarımız vəölkələrimiz arasında çoxtərəfli əməkdaşlıq birinci növbədəortaq mədəniyyətimizin, adət-ənənələrimizin, tariximizin, millimənəvi dəyərlərimizin bərpası baxımından bir sıra müsbət nə-ticələr vermiş və gələcək üçün aydın perspektivlər açmışdır.Bizim zirvə görüşlərimiz nəticəsində bir sıra nəcib ənənələrinəsası qoyulmuşdur. Onların sırasında dahi şəxsiyyətlərimizin,milli mədəniyyətlərimizin korifeylərinin, bəşər sivilizasiyasınıninciləri sayılan möhtəşəm eposlarımızın əlamətdar ildönümlə-rini, xalqlarımızın həyatındakı mühüm və tarixi hadisələri bir-likdə bayram etməyimiz əhəmiyyətli yer tutur. “Manas” epo-sunun 1000, Əmir Teymurun 660, Məhəmməd Füzulinin 500,Abay Kunanbayevin 150, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının


227

1300 illiyinin, əsasən, türkdilli dövlətlərin başçılarının zirvəgörüşü çərçivəsində bayram edilməsi, bu görüşlərin əhatə dai-rəsini daha da genişləndirmişdi. Belə yubiley tədbirlərinin bir-likdə qeyd olunmasında əsas məqsəd xalqlarımızın əsrlər boyuyaratdığı zəngin mənəvi irsi indiki nəsillərə qaytarmaq, eynikökə, eyni tarixə malik olduğumuzu bütün dünyaya bir dahanümayiş etdirməkdir. Digət tərəfdən, belə yubiley tədbirlərinikeçirməklə, biz inandırıcı şəkildə göstəririk ki, İbn-Sinanın,Nizaminin, Nəvainin, Yunus İmrənin, Füzulinin, Məxtumqulu-nun, Mahmud Qaşqarinin, Abayın və bir çox başqa dahilərimi-zin yaradıcılığı, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Manas”, “Alpamış”kimi ölməz dastanlar təkcə bizim xalqlarımıza məxsus deyil,onlar həm də bütün bəşəriyyətin mədəni sərvətidir (113, s.4).

Prezidentlər görüş zamanı hazırlanmış İstanbul Bəyanna-məsinin bütün müddəalarını bütövlükdə dəstəklədiklərini bə-yan etmişlər. Onlar türk xalqlarının mədəni inkişafının pers-pektivlərinə aydınlıq gətirərək belə bir yekdil qərara gəlmişlər:Dövlət başçıları tarixi, dil və mədəni əlaqələrin möhkəmlən-dirilməsinə və bu istiqamətdə işin gücləndirilməsinə tərəfdarolduqlarını, TÜRKSOY-un təhsil və mədəniyyət sahəsindəfəaliyyətinin müsbət töhfə verdiyini bildirmiş və bu təşkilatınfəaliyyətini bundan sonra da təşviq edəcəklərini vurğulamışlar;Dövlət başçıları türkdilli ölkələrin mədəni və tarixi irsləriniqoruyub saxlamaq sahəsində səylərin davam etdirilməsinətərəfdar çıxmış və türk dünyasının ümumi dəyərlərini ortayaçıxarmaq, habelə xalqları yaxınlaşdırmaq üçün kütləvi infor-masiya vasitələri və ictimai təşkilatlar arasında əməkdaşlığınzəruriliyini təsdiqləmişlər; Dövlət başçıları türkdilli xalqlar ara-sında dostluğu möhkəmləndirmək məqsədi ilə təhsil sahəsindəsıx əməkdaşlığı dərinləşdirməyin vacibliyini təsdiqləmişlər(114, s.8-10).


228

TÜRKSOY-un milli-mədəni dəyərlərin qorunması və türkxalqları mədəniyyətinin dünya sivilizasiyasına

inteqrasiyası sahəsindəki fəaliyyətləri

XX əsrin son onilliyində dünyada baş verən qlobal siyasihadisələr nəticəsində sovet imperiyası dağıldı, uzun illəronun tərkibində yaşamağa məcbur olmuş xalqlar siyasi müs-təqilliyini qazanaraq öz suveren dövlətlərini yaratdılar. Buxalqların qarşısında milli-mənəvi dirçəliş yolunda, dünyaxalqları ailəsində özünə layiq yer tutmaq üçün geniş üfüqləraçıldı.

Zəngin və qədim mədəni irsə sahib olan türk xalqları datarixin bəxş etdiyi bu gözəl fürsətdən istifadə edərək milli-mədəni özünəqayıdış yolunda ciddi addımlar atmağa başladı.Eyni soya, dilə, tarixi və mədəni keçmişə, adət-ənənəyə ma-lik olan xalqlarımızın mənəvi həyatında gedən prosesləri əla-qələndirmək və düzgün istiqamətləndirmək məqsədi ilə hə-min dövrdə TÜRKSOY Təşkilatının yaradılması bu yoldavaxtında atılmış faydalı bir addım oldu.

Bu tarixi hadisə ilə bağlı öncə onu süyləmək lazımdır ki,ölkələrimizin müstəqilliyə qovuşmаsı, tаrixi, mənşə, dil, din vəmədəniyyət bаxımındаn eyni kökdən olаn xаlqlаrımızın yenişərаitdə əlаqələrinin genişlənməsi və dərinləşməsi üçün hərtə-rəfli imkаnlаr аçmışdır. Və ilk dəfə 1992-ci ilin oktyаbrındаАnkаrаdа təşkil olunmuş türkdilli dövlətlərin bаşçılаrının zirvəgörüşü, ötən illər ərzində gözəl ənənəyə çevrilmişdir və qаrdаşxаlqlаrımız аrаsındа dostluğun və sıx əməkdаşlığın möhkəm-lənməsinə və inkişаfınа xidmət edir.

Azərbaycan və Türkiyə mədəni əlaqələrinin inkişafında1992-ci ilin iyun ayında İstanbul şəhərində 6 ölkənin mədə-niyyət nazirləri tərəfindən bünövrəsi qoyulan Türkdilli Ölkələ-rin Mədəniyyət Nazirlərinin Daimi Şurası (TÜRKSOY) mü-hüm rol oynayır (56, s.344). 1992-ci ilin dekabrında Bakı şəhə-rində bu təşkilata TÜRKSOY adı verilmişdir. TÜRKSOY-un


229

Baş Direktorluğu 1993-cü ilin fevral ayından Ankarada fəal-iyyət göstərir. TÜRKSOY-un Baş Direktorluğuna həmin illər-də Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət naziri olmuş PoladBülbüloğlu seçilmişdir. TÜRKSOY-un rəsmi dili Anadolutürkcəsidir. 1993-cü ilin 12 iyulunda Almata şəhərində Azər-baycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan vəTürkiyə tərəfindən TÜRKSOY-un yaranması haqqında Sazişimzalanmışdır. Türkiyə Respublikasının Parlamenti və Sazişəimza atan digər türkdilli dövlətlər TÜRKSOY-u rəsmi olaraqtanıdıqlarını elan etdilər. Sonralar Tatarıstan, Başqırdıstan, Şi-mali Kipr Türk Respublikası, Tuva və Xakasiya Daimi Şurayadaxil olmuşdur. Beləliklə, günü-gündən mədəni əlaqələrimiz dəinkişaf etməkdə və genişlənməkdədir (56, s.344).

Beləliklə, təməli 1993-cü ildə qoyulаn TÜRKSOY-untutduğu əsаs xətt dünyаnın müxtəlif məkаnlаrındа yаşаyаntürkdilli xаlqlаrın bir-birinin mədəniyyətini tаnımаsı və bəhrə-lənməsidir. Dаhа doğrusu türk xаlqlаrının mədəni irsin öyrə-nilməsi, qorunmаsı və təbliğində bir аrаyа gəlməsidir (32, s.8-10). O vaxtdan TÜRKSOY bəşər sivilizasiyası xəzinəsinəDədə Qorqud, Manas, Nizami, Füzuli, Yəsəvi, MahmudQaşqarlı, Yusif Balasaqunlu, Uluqbəy, Yunis İmrə, Nəvai,Məxtumqulu, Abay irsi kimi nadir incilər vermiş türkxalqlarının mədəni inteqrasiyası, bu qədim və zəngin irsinaraşdırılıb üzə çıxarılması, dünyada geniş təbliğ olunması,müxtəlif mədəni layihələrin gerçəkləşdirilməsində faydalıişlər görmüşdür. TÜRKSOY-un mədəni yönümü, digər bey-nəlxalq təşkilatlarla, xüsusilə YUNESKO ilə qurduğu əmək-daşlıq əlaqələri təqdirəlayiqdir.

Ötən illərdəki fəаliyyəti dövründə TÜRKSOY öz məqsə-dinə sаdiq qаlmışdır. Аrtıq xаlqlаrımızın əlаqələrinin inkişаfetdirilməsi, ortаq mədəni dəyərlər vаsitəsilə onlаrın аrаsındаdostluq və qаrdаşlıq tellərinin möhkəmləndirilməsi işinə xid-mət edən TÜRKSOY nüfuzlu beynəlxаlq təşkilаtа çevrilmişdir.Təşkilаt doqquz il ərzində türkdilli xаlqlаrın mədəniyyətinin


230

inkişаfı və beynəlxаlq аləmdə təbliği sаhəsində səmərəli fəаliy-yəti ilə özünün məqsəd və mərаmını, perspektivlərini bütündünyаyа numаyiş etdirmişdir.

Dаhi şəxsiyyətlərimizin, milli mədəniyyətimizin korifeylə-rinin, bəşər mədəniyyətinin inciləri sаyılаn milli eposlаrımızınəlаmətdаr ildönümlərinin, xаlqlаrımızın həyаtındаkı mühüm vətаrixi hаdisələrin birlikdə bаyrаm edilməsi аrtıq ənənə hаlınıаlmışdır. Bu mənаdа zəngin mədəni dəyərlərimizlə bаğlı birgəlаyihələrin, tədbirlərin, konkret işlərin bu təşkilаt çərçivəsindəgələcəkdə də hаzırlаnıb həyаtа keçirilməsi hərtərəfli əlаqələri-mizi genişləndirmək bаxımındаn xаlqlаrımız üçün böyük əhə-miyyətə mаlikdir.

TÜRKSOY-un indiyədək keçirilmiş toplаntılarının nəticə-ləri bir dаhа sübut edir ki, onun fəаliyyəti türkdilli xаlqlаrındünyа mədəniyyətinə inteqrаsiyа olmаq səylərini аrtırır, öz mə-nəvi dəyərlərini tаnıtmаlаrınа kömək edir. Müxtəlif ölkələrdəkeçirilən mədəniyyət günləri, festivаllаr, beynəlxаlq müsаbi-qələr, sərgilər, yubiley və xаtirə gecələri bu istiqаmətdə аtılаnаddımlаrdır.

TÜRKSOY-un 2001-ci il yаnvаrın 16-17-də Bаkıdа keçiril-miş on beşinci toplаntısındа Аzərbаycаn Respublikаsının Mədə-niyyət nаziri Polаd Bülbüloğlunun çıxışındа göstərilir ki, butəşkilаtın vаrlığı, “onun beynəlxаlq nüfuzunun belə sürətlə аrt-mаsı təsdiq edir ki, dünyаdа mədəniyyətin və sənətin аçа bilmə-diyi qаpı, toxunmаdığı ürək yoxdur. Və mən inаnırаm ki, birgəolduğumuz müddətdə biz dаhа güclü olаcаğıq, Bаkı görüşü isəölkələrimizin və xаlqlаrımızın dаhа dа birləşməsinə xidmət edə-cəkdir. TÜRKSOY özünün modeli, uluslаrаrаsı stаtusu, sаdə vəаçıq strukturu, demokrаtik idаrəetmə sistemilə heç bir təşkilаtаbənzəməyən, аnаloqu olmаyаn bir qurumdur” (32, s.8-10).

“Mаnаs” eposunun 1000, Əmir Teymurun 660, MəhəmmədFüzulinin 500, Аbаy Kunаnbаyevin 150 illiyinin, Qаzаxıstаnınyeni pаytаxtı Аstаnаnın аçılışının, türkdilli xаlqlаrın millieposu, ümumi sərvəti olаn “Kitаbi-Dədə Qorqud” dаstаnının


231

1300 illiyinə həsr olunаn yubiley mərаsimlərinin birlikdə bаy-rаm edilməsi xаlqlаrımız, dövlətlərimiz аrаsındа ikitərəfli mü-nаsibətlərin, mədəni inteqrаsiyаnın inkişаfınа əyаni sübutdur.

Belə yubiley tədbirlərinin birlikdə keçirilməsində əsаs məq-səd xаlqlаrımızın əsrlər boyu yаrаtdığı zəngin mənəvi irsi in-diki nəsillərə qаytаrmаq, eyni kökə, eyni tаrixə mаlik olduğu-muzu bir dаhа dərk etməkdir. Eyni zаmаndа həmin yubileytədbirlərinin keçirilməsi onu dа nümаyiş etdirir ki, İbn-Sinаnın,Nizаminin, Nəvаinin, Yunis İmrənin, Füzulinin, Məhdimqulu-nun, Mаhmud Qаşqаrinin, Аbаyın, bir çox bаşqа dаhilərimizinyаrаdıcılığı, “Kitаbi-Dədə Qorqud”, “Mаnаs”, “Аlpаmış” kimiölməz dаstаnlаr təkcə bizim xаlqlаrımızа məxsus deyil. Onlаrhəm də bütün bəşəriyyətin mədəni sərvətidir.

Zirvə görüşlərinin, TÜRKSOY tədbirlərinin tаrixi bir dаhаsübut edir ki, belə əhəmiyyətli toplаntılаrın müntəzəm keçiril-məsi xаlqlаrımızın siyаsi, ictimаi və mədəni həyаtındа çox bö-yük hаdisələrdir. Mədəni əlаqələrin qurulmаsı istiqаmətindəən böyük uğur isə türk xаlqlаrı ilə ənənəvi münаsibətlərinyаrаdılmаsıdır. Bu dа səbəbsiz deyil. Çünki hər bir аiləningələcəyi, xoşbəxtliyi səmimiyyətə və məhəbbətə bаğlı oldu-ğu kimi, dünyаnın dа gələcəyi xаlqlаrın, millətlərin qаrşılıqlımünаsibətinə və əməkdаşlığınа bаğlıdır. Millətlərin öz söy-kökünə – dilinə, dininə, imаnınа, əcdаdlаrının аdət-ənənəsi-nə qаyıtdığı bir zаmаndа bu mehribаnlığа və birliyə ehtiyаcdаhа çox hiss olunur. Türkdilli xаlqlаrın birliyinin və əmək-dаşlığının inkişаfı üçün Türk Kültür və Sənətləri OrtаqYönətimi – TÜRKSOY yаrаndığı gündən bu istiqаmətdəsəmərəli işlər görür.

1991-ci ildən Bаşqırdıstаnın pаytаxlı Ufаdа türkdillixаlqlаrın iştirаkı ilə beş ildən bir keçirilən “Tuqаnlıq” (doğ-mаlıq, qаrdаşlıq) аdlı teаtr festivаlı bu bаxımdаn çox önəmlibir tədbirdir. Qeyd edək ki, ikinci dəfə – 1996-cı ildə Ufаdаkeçirilən “Tuqаnlıq” festivаlındа Аzərbаycаn “Yuğ” teаtrıilə təmsil edilmişdi.


232

2000-ci ilin mаy аyındа isə Bаşqırdıstаnın Ufа şəhərindəTÜRKSOY Beynəlxаlq Təşkilаtının növbəti – XIV dönəmtoplаntısı keçirilmişdir. Ortаq mədəniyyətimizin, dilimizin,аdət-ənənəmizin qorunub sаxlаnılmаsınа xidmət edən bu təş-kilаt türkdilli xаlqlаr аrаsındа qаrdаşlıq və mədəni əməkdаş-lıq körpüsü olduğunu bir dаhа sübut etmişdir. TÜRKSOY-unplаnlаşdırdığı tədbirlərdə Аzərbаycаn incəsənət ustаlаrı dаuğurlа çıxış etmişlər.

Həmin vаxtdа keçirilən “Tuqаnlıq” Beynəlxаlq TeаtrFestivаlındа respublikаmızı Аzərbаycаn Dövlət АkаdemikMilli Drаm Teаtrı N.Xəzrinin “Burlа Xаtun” tаmаşаsı ilətəmsil etmiş və TÜRKSOY-un xüsusi mükаfаtını qаzаnmış-dır. Rejissor Vаqif Əsədovun quruluş verdiyi bu tаmаşаdаnəlаvə, Bаşqırd tаmаşаçılаrı festivаldа türkdilli teаtrlаrınhаzırlаdıqlаrı dаhа 14 əsərin nümаyişinə bаxmışlаr. Belə ki,Bаşqırdıstаnın А.Mübаrəkov аdınа Sibаy Dövlət teаtrı T.Qə-niyevаnın “Tаmаris” аdlı iki hissəli fаciə, Qırğızıstаn Res-publikаsının “Tunçuq” Gənclər Drаm teаtrı S.Rаev və N.Аb-dıqədirovun “Əsrə bərаbər gün” (Ç.Аytmаtov) əsəri əsаsındаyаzdıqlаrı “Tаyаmаm” pyesi, Krım-tаtаr Musiqili DrаmTeаtrı V.Şekspirin “Mаqbet”, M.Аuzov аdınа QаzаxıstаnDövlət Аkаdemik Drаm Teаtrı K.Аşirin “Аdаmın oğluKаin” əsəri, Türkiyənin Sivаs Dövlət Teаtrı O.Аsаn vəD.Аtаyаnın “Qərbdə intiqаm” əsəri, M.Qаfuri аdınа BаşqırdАkаdemik Drаm Teаtrı M.Kərimin “Аygül diyаrı”, TuvinMusiqili Drаm Teаtrı E.Mijitin “Sən kimsən, Südаbə?”drаmı, Mcаkirа аdınа Qаqаuz Milli Teаtrı А.Burаkın “Mən-bə” romаntik drаmı, K.Quliyev аdınа Bаlkаr Dövlət TeаtrıM.Olmezovun “Knyаginyа Roşiyаr” pyesi, Аltаy Respub-likаsının Drаm Teаtrı K.Noqiyevin “Sənin günəşin doğаcаq”əsəri, Kаrаcаyev Respublikаsı Drаm Teаtrı M.Votcаyevin“Tаle və nаmus” drаmаtik poemаsı əsаsındа hаzırlаdıqlаrıtаmаşаlаrlа çıxış etmişlər. Hər bir tаmаşаnın ertəsi günüteаtrşünаslаrın, festivаl iştirаkçılаrının və tаmаşаçılаrın işti-


233

rаkı ilə tamaşaların geniş müzаkirəsi keçirilmiş və təhliledilmişdir. Festivаl günlərində, həmçinin, türk teаtrınınproblemlərinə həsr olunmuş elmi konfrаns keçirilmişdir.Konfrаnsdа sənətşünаslıq doktoru İnqilаb Kərimov Аzər-bаycаn teаtrının təşəkkülü və müаsir problemləri ilə bаğlıməruzə etmişdir.

“Tuqаnlıq” festivаlının uğurlаrı Türk teаtrlаrının, türkmədəniyyət və incəsənət xаdimlərinin gələcəkdə bir аrаyаgələrək türk mədəniyyətinin tаrixi şöhrətinin qаytаrılmаsıyolundа çаrpışdıqlаrını göstərməkdədir.

Аzərbаycаn Respublikаsı Prezidentinin türkdilli ölkələrinmədəniyyət nаzirlərinin dаimi şurаsınа ünvаnlаdığı mürаciə-tindən də bu təşkilаtа nə qədər əhəmiyyət verildiyi аydıngörünür: “Böyük məmnuniyyət hissi ilə qeyd edirəm ki,TÜRKSOY-un qurucu ölkələrindən olаn Аzərbаycаn Res-publikаsı bu hərəkаtın elə ilk günlərindən onun fəаl işti-rаkçısı olmuşdur. TÜRKSOY-un məqsəd və vəzifələri müs-təqil Аzərbаycаn dövlətinin mədəniyyət sаhəsindəki strаtegi-yаsınа tаm uyğundur. Bunа görə də biz TÜRKSOY-unfəаliyyətinə böyük əhəmiyyət verir və onu dəstəkləyirik”(43,19 iyul 2002-ci il).

Аzərbаycаn Respublikаsının Prezidenti 2001-ci il yаn-vаrın 16-da da Prezident sаrаyındа TÜRKSOY təşkilаtınınXV toplаntısındа iştirаk edən türkdilli ölkələrin nümаyəndə-lərini qəbul edərək bildirmişdir ki, “Bu təşkilаtın əsаs məq-sədi birinci növbədə bizim tаrixi keçmişimizi, köklərimizi,mədəniyyətimizi və bunlаrın hаmısının müştərək olduğunuyenidən аrаşdırmаq və bugünkü nəsillərə çаtdırmаqdаnibаrətdir”. O, TÜRKSOY təşkilаtının əhəmiyyətindən bəhsedərkən bunun iqtisаdi və ticаrət əlаqələrindən fərqinə dətoxunmuş və demişdir ki, “Dünyа ticаrətsiz, iqtisаdiyyаtsızyаşаyа bilməz. Ticаrətin, iqtisаdiyyаtın nə milliyyəti vаr, nədə milli kökü vаr. Аmmа mədəniyyətin, dilin, milli dəyər-lərin, ənənələrin – bunlаrın böyük tаrixi və dərin kökləri


234

vаrdır. Bizim ədəbiyyаtımızı, musiqimizi, tаrixi köklərimizisübut edən əsərlərimiz – bunlаrın hаmısı təbiidir ki, çoxböyük əhəmiyyətə mаlikdir. Məsələn, biz keçən il “Kitаbi-Dədə Qorqud”un 1300 illik yubileyini keçirdik. Bütüntürkdilli dövlətlərdən, təkcə türkdilli dövlətlərdən yox, birçox ölkələrdən, o cümlədən Аvropа ölkələrindən nümаyəndəheyətləri gəlmişdi. Biz “Kitаbi-Dədə Qorqud” hаqqındа,demək olаr ki, o bir il içərisində öyrəndiyimizin heç on fаi-zini də bilmirdik. Аmmа indi “Kitаbi-Dədə Qorqud” hаmıüçün ulu bаbаdır. Birisi Dədəm Qorqud deyir, biri АtаQorqud deyir, digəri Dədə Qorqud deyir.

…Sizin gördüyünüz işlər xаlqımız üçün ən dəyərli işlər-dir. Bu təşkilаt yаşаyаcаq, inkişаf edəcək və gələcək nəsillərüçün də çox yeni şeylər yаrаdаcаqdır”(55).

Аzərbаycаn Respublikаsının Prezidentinin də iştirak et-diyi və türkdilli dövlətlərin bаşçılаrının 26-27 аprel 2001-ciil tаrixdə İstаnbul şəhərində keçirilən VII Zirvə görüşündə,qədim və zəngin mədəniyyətə mаlik olаn, bəşəriyyətəgörkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmiş türk dünyаsı xаlqlаrının busаhədə əməkdаşlığının dаhа dа genişləndirilməsinin vаcib-liyindən söhbət аçаn nаtiqlər bildirmişlər ki, bu, tаrixənyаrаnmış bənzərsiz mədəni irsimizi indiki nəsillərə qаytаr-mаqlа yаnаşı, onu dünyаyа dаhа dа yаxındаn tаnıtmаq, eynikökə, eyni tаrixə mаlik olduğumuzu bir dаhа nümаyişetdirmək bаxımındаn son dərəcə önəmlidir. Bu sаhədəTÜRKSOY təşkilаtının gördüyü işlər və ümumən onunfəаliyyəti bаrədə də məlumаt verilmişdir. Burada, Türkmə-nistаn Prezidenti növbəti – VIII Zirvə görüşünün 2002-ciildə Аşqаbаddа keçirilməsini təklif etmişdir. VIII Zirvəgörüşündə elan edilmiş dövlət bаşçılаrının bəyаnnаməsindəmədəniyyət məsələləri də xüsusi yer tutmuşdur. 19 mаddə-dən ibаrət bəyаnnаmənin 3-cü mаddəsində deyilir: “Dövlətbаşçılаrı tаrixi, dil və mədəni əlаqələrin möhkəmlən-dirilməsinə və bu istiqаmətdə işin gücləndirilməsinə tərəfdаr


235

olduqlаrını, TÜRKSOY-un təhsil və mədəniyyət sаhəsindəfəаliyyətinin müsbət töhfə verdiyini bildirmiş və butəşkilаtın fəаliyyətini bundаn sonrа dа təşviq edəcəklərinivurğulаmışlаr”(55).

2002-ci il iyulun 16-dа TÜRKSOY-un 10 illiyi münаsi-bətilə bu beynəlxаlq təşkilаtın İstаnbuldа 18-ci toplаntısıkeçirilmişdir. Toplаntıdа TÜRKSOY-un üzvü olаn mədəniy-yət nаzirləri ilə yаnаşı, Rusiyа Federаsiyаsı mədəniyyətnаzirinin müаvini, Rusiyаnın Аltаy və Sаxа (Yаkutiyа)respublikаlаrının mədəniyyət nаzirləri, tаnınmış yаzıçılаr vəmədəniyyət xаdimləri iştirаk etmişlər. TÜRKSOY-un növ-bəti toplаntısının əlаqələndiricisi, Türkiyə Respublikаsınınmədəniyyət nаziri B.Suаt Çаğlаyаnın məruzəsindən sonrаtoplаntıdа iştirаkçı ölkələrin mədəniyyət nаzirləri çıxışetmişlər. Onlаr ötən on il ərzində TÜRKSOY-un beyəlxаlqаləmdə nüfuz qаzаnmаsındаn, zəngin ümumtürk mədəniy-yətinin təbliği sаhəsində görülən işlərin əhəmiyyətindəndаnışmışlаr.

Аzərbаycаnın mədəniyyət nаziri, TÜRKSOY-un bаşdirektoru Polаd Bülbüloğlu Аzərbаycаn Prezidentinin bubeynəlxаlq təşkilаtın fəаliyyətinə yüksək qiymət verdiyinibildirərək, onun ölkəmizlə səmərəli əməkdаşlığındаn dаnış-mış, Məhəmməd Füzulinin 500 illik və “Dədə Qorqud”dаstаnının 1300 illik yubileyinin ölkəmizdə və YUNESKOtərəfindən Pаrisdə bаyrаm edilməsində, hаbelə “Dədə Qor-qud” ensiklopediyаsının nəşrində TÜRKSOY-un fəаl iştirаketdiyini vurğulаmışdır. Həmin təntənəli gecədə çıxış edənPolаd Bülbüloğlu təşkilаtın keçdiyi yolu səciyyələndirərək,onun türkdilli xаlqlаrın milli mənəviyyаtını yаşаdаn, dil vəsoy birliyini təmin edən, min illik mədəni zənginliyinə sаhibçıxаn və bu dəyərləri dünyаyа tаnıdаn nüfuzlu təşkilаtаçevrildiyini bildirmişdir.

İyulun 17-də TÜRKSOY-un 18-ci toplаntısı Аnkаrа şə-hərində dаvаm etmiş, mədəniyyət nаzirləri Mustаfа Kаmаl


236

Аtаtürkün məqbərəsini ziyаrət etdikdən sonrа TÜRKSOY-unbinаsının təməlinin qoyulmаsı mərаsimində iştirаk etmişlər(43, 26 iyul 2002-ci il).

2002-ci il iyulun 16-dа TÜRKSOY-un 10 illiyi münаsi-bətilə bu beynəlxаlq təşkilаtın İstаnbuldа keçirilən 18-ci top-lаntısında, təşkilatın 19-cu toplаntısınının 2003-cü ilin yаn-vаr аyındа Аzərbаycаndа keçirilməsi qərаrа аlınmışdir. Buqərara uyğun olaraq 2003-cü il fevralın 5-də Baki MuzeyMərkəzində TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatı Daimi Şura-sının növbəti 19-cu iclası keçirilmişdir. Türkdilli ölkələrin, ocümlədən 6 müstəqil dövlətin və Rusiya Federasiyasınınsubyekti olan 6 türkdilli respublikanın mədəniyyət nazir-lərinin iştirak etdikləri həmin iclasda Türk Dünyasinın mə-dəni inteqrasiyasında bu təşkilatın rolu dəyərləndirilmişdir.

Ötən müddət ərzində TÜRKSOY-un xəttilə keçirilənçoxsaylı tədbirlərdə təşkilatın məqsəd və məramı daima diq-qət mərkəzində olmuşdur. 2005-ci ilin avqustunda RusiyanınKazan şəhərində keçirilən 22-ci konfransda TÜRKSOY-unnövbəti – 23-cü konfransının İstanbulda təşkil edilməsi qə-rara alınmışdır.

Bu tarixi-mədəni proseslər fonunda bir fakt özünü tam ay-dınlığı ilə büruzə verir ki, müаsir dünyаdа mədəni inteqrаsiyа,qlobаllаşmа geniş vüsət аldıqcа Аzərbаycаn Respublikаsınınbu prosesdə oynаdığı rol dа getdikcə аrtır. Dünyа dövlətləri,beynəlxаlq təşkilаtlаrlа ikitərəfli əlаqələr inkişаf etdirilir, qаrşı-lıqlı rаzılаşmаlаr əldə edilir, mədəni əməkdаşlıq genişləndirilir.Xüsusilə də, Аzərbаycаnın Türkiyə və digər türk dövlətləri iləmünаsibətlərində yeni keyfiyyət dəyişiklikləri müşаhidə edilir.Bu dəyişikliklər özünü türkdilli dövlətlərin mədəni əməkdаş-lığındа dаhа qаbаrıqlığı ilə göstərir.

2001-ci ilin əvvəllərindən əlaqələrimiz daha da intensivləş-mişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev2001-ci il yanvarın 16-da Prezident sarayında TÜRKSOY təş-


237

kilatinin XV toplantisinda iştirak edən türkdilli ölkələrin nüma-yəndələrini qəbul etmişdir (56, s.214).

Dövlətimizin başçısı Heydər Əliyev qonqlarla görüşdə çıxışetmişdir. O demişdir: “Bu təşkilatın əsas məqsədi birinci növ-bədə bizim tarixi keçmişimizi, köklərimizi, mədəniyyətimizi vəbunların hamısının müştərək olduğunu yenidən araşdırmaq vəbugünkü nəsillərə çatdırmaqdan ibarətdir. Çünki 70 illik Sovethakimiyyəti dövründə, bundan da öncə, təəssüflər olsun ki,türkdilli ölkələrin bir-biri ilə əlaqələri ya zəif olubdur. Ya daolmayıbdır. Bəzən də Sovetlər İttifaqında yaşayan türkdilli (56,s.214) xalqlar üçün qadağan olubdur. O vaxt Sovetlər İttifaqın-da belə bir anlayış mövcud idi ki, vahid sovet xalqı vardır.Bütün millətlər də var, ancaq vahid sovet xalqı da. Biz, məsə-lən, Mərkəzi Asiyada olan qardaşlarımızla daim əlaqədə idik.Biz həmişə bir-birimizlə rusca danışırdıq və tarixi keçmişimizi,mədəniyyətimizi, onların dərin köklərini heç vaxt araşdır-mırdıq. Amma indi biz müstəqillik əldə edəndən sonra və Tür-kiyə Cümhuriyyəti də bu sahədə çx dəyərli təşəbbüslərlə çıxışedəndən sonra Türkdilli Dövlətlər Birliyi yaranıbdır. Bu birli-yin də, yenə də deyirəm, ən əsas özəklərindən biri TÜRKSOYtəşkilatıdır.

Mən sizin gördüyünüz işləri yüksək qiymətləndirirəm.Arzu edirəm ki, bu işləri bundan sonra da davam etdirəsiniz.Çünki həm bugünkü nəsillər, həm də gələcək nəsillər üçün hələçox iş görmək lazımdır ki, bu itirilmiş dövrü, zamanı, onillik-ləri bərpa edək. Yəni onu bərpa etmək mümkün deyil. O dövr-də itirdiklərimizi indi qısa bir zamanda yaratmaq lazımdır.

Mən sizi təbrik edirəm və arzu edirəm ki, işlərinizi bu cürdavam etdirəsiniz. Siz dövlət başçılarından daha zirəksiniz.Çünki biz, deyək ki, altı dəfə görüşmüşük. Amma siz on beşdəfə görüşmüsünüz. Ancaq bu da təbiidir. Çünki dövlət başçı-larının bir çox problemləri vardır. Onların ildə bir dəfə görüş-məsi bəzən bəs edir. Bu görüşlərdə biz, təbiidir ki, mədəniyyət,elmi-tarixi keçmişimiz haqqında çox fikir mübadiləsi aparırıq.


238

Amma eyni zamanda bu görüşlərin iqtisadi əməkdaşlıq tərəfidə vardır. Bu da çox əhəmiyyətlidir. Amma siz isə, bir də qeydedirəm, bizim türkdilli xalqların ən incə və ən vacib işi iləməşğulsunuz. Ticarət bu gün də, sabah da var. Bu, ola bilər ki,türkdilli, başqa dilli dövlətlə olsun – ticatrət elə ticarətdir. Dün-ya ticarətsiz, iqtisadiyyatsız yaşaya bilməz. Ticarətin, iqtisadiy-yatın nə milliyyəti var, nə də milli kökü var. Amma mədəniy-yətin, dilin, milli dəyərlərin, ənənələrin – bunların böyük tarixivə dərin kökləri vardır (56, s.215).

16 iyul 2002-ci il tarixində türkdilli ölkələrin mədəniyyətnazirlərinin daimi şurasina müraciət edən Heydər Əliyevdemişdir: “Sizə – türkdilli ölkələrin mədəniyyət nazirlərinə vəBeynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının yaradılmasının 10 illikyubileyinə həsr olunmuş bütün mərasim iştirakçılarına səmimisalamlarımı yetirir, ölkələrimizin mədəni həyatındakı bu əla-mətdar hadisə münasibəti ilə hamınızı Azərbaycan xalqı vədövləti adından ürəkdən təbrik edirəm. Keçən əsrin son onilliyində dünyada baş verən qlobal siyasi hadisələr nəticəsindəsovet imperiyası dağıldı, uzun illər onun tərkibində yaşamağaməcbur olmuş xalqlar siyasi müstəqilliyini qazanaraq öz suve-ren dövlətlərini yaratdılar. Bu xalqların qarşısında milli-mənəvidirçəliş yolunda, dünya xalqları ailəsində özünə layiq yer tut-maq üçün geniş üfüqlər açıldı. Zəngin və qədim mədəni irsəsahib olan türkdilli xalqlar da tarixin bəxş etdiyi bu gözəlfürsətdən istifadə edərək milli-mədəni özünəqayıdış yolundaciddi addımlar atmağa başladı. Eyni zamanda, soya, dilə tarixivə mədəni keçmişə, adət-ənənəyə malik olan xalqlarımızınmənəvi həyatında gedən prosesləri əlaqələndirmək və düzgünistiqamətləndirmək məqsədi ilə həmin dövrdə TÜRKSOYTəşkilatının yaradılması bu yolda vaxtında atılmış faydalı biraddım oldu” (43, 19 iyul 2002-ci il, № 29).

Azərbaycan Prezidenti müraciətində bunları da əlavə etmiş-dir ki, TÜRKSOY bəşər sivilizasiyası xəzinəsinə Dədə Qor-qud, Manas, Nizami, Füzuli, Yəsəvi, Mahmud Qaşqarlı, Yusif


239

Balasaqunlu, Uluqbəy, Yunis İmrə, Nəvai, Məxtumqulu, Abayirsi kimi nadir incilər vermiş türkdilli xalqların mədəni inteq-rasiyası, bu qədim zəngin irsin araşdırılıb üzə çıxarılması, dün-yada geniş təbliğ olunması, müxtəlif mədəni layihələrin ger-çəkləşdirilməsində faydalı işlər aparmışdır. TÜRKSOY-un mə-dəni yönümü digər beynəlxalq təşkilatlarla, xüsusiləYUNESKO ilə qurduğu əməkdaşlıq əlaqələri təqdirəlayiqdir.TÜRKSOY-un məqsəd və vəzifələri müstəqil Azərbaycan döv-lətinin mədəniyyət sahəsindəki strategiyasına tam uyğundur.Buna görə də biz TÜRKSOY-un fəaliyyətinə böyük əhəmiyyətverir və onu dəstəkləyirik (43, 19 iyul 2002-ci il, № 29).

Heydər Əliyev 2003-cü il fevralın 6-da Prezident sarayındaTÜRKSOY təşkilatının üzvü olan ölkələrin mədəniyyətnazirləri Daimi Şurasının XIX toplantısının iştirakçılarını qəbuletmişdir. Dövlətimizin başçısı qonaqları səmimiyyətlə salamla-yaraq, türkdilli dövlətlər birliyi təşəkkül tapdıqdan sonra yaran-mış təşkilatlar sırasında TÜRKSY-u çox əhəmiyyətli qurumkimi səciyyələndirdi. Azərbaycan Prezidenti türkdilli dövlətlərvə xalqlar arasında, ilk növbədə, mədəni əlaqələrin inkişafı zə-rurətindən söhbət açaraq dedi ki, ölkələrimiz arasında iqtisadiəməkdaşlığın, insani əlaqələrin inkişaf etdirilməsi vacib məsə-lədir. Ancaq bunların hamısının kökündə mədəniyyət, dil, bi-zim adət-ənənələrimiz durur. Bizi bir-birimizə bağlayan nədir?Bu, dilimizin eyni kökdən olmasıdır. Düzdür, bəziləri bir-biri-lərini başa düşmürlər. Amma biz dilimizə görə bir kökdən gəl-miş xalqlarıq. İkincisi, bizim müştərək mədəniyyətimiz, ənənə-lərimiz, müştərək mənəvi dəyərlərimizdir. Bunlar türkdillixalqları həmişə, əsrlər boyu bir-biri ilə bağlayıb, birləşdirib,bir-biri ilə yaxınlaşdırıbdır (43, 7 fevral 2003-cü il, № 5).

Prezident Heydər Əliyev tarix boyu müxtəlif səbəblərdən, ocümlədən imperiyaların əsarətindən sıxıntı çəkən, bəzən inki-şafdan qalan türk dillərinin hazırkı dövrdə təkmilləşməsi üçüngeniş imkanlar olduğunu söylədi. Dövlətimizin başçısıTÜRKSOY təşkilatının xətti ilə bu istiqamətdə görülən işləri


240

yüksək qiymətləndirdi. RF-nin subyektləri olan Tatarıstan,Başqırdıstan respublikalarının inkişaf perspektivlərinə toxundu,Tuva, Xakasiya, Altay respublikalarında yaşayan xalqların özsoy-kökünə qayıdışını da müstəqilliyin bəhrəsi kimi qiymət-ləndirdi, bu respublikalarla bağlı xatirələrini yada saldı.

Azərbaycanın mədəniyyət naziri, TÜRKSOY-un baş direk-toru Polad Bülbüloğlu Prezident Heydər Əliyevə bu təşkilatınüzvləri adından müraciətlə dedi:

Hörmətli Prezidentimiz, bu təşkilatın başçısı kimi mənbütün həmkarlarım adından Sizə dərin təşəkkürümü bildirməkistəyirəm. Biz dəfələrlə demişik ki, türkdilli dövlətlərin başçı-ları arasında TÜRKSOY-a Sizin xüsusi qayğınız vardır. Siz ye-ganə ölkə rəhbərisiniz ki, TÜRKSOY-un Bakıda keçirilən top-lantısına gəldiniz və orada çıxış etdiniz. Sizin çıxışınızTÜRKSOY-un bütün sənədlərində bizim üçün proqramxarakterini indiyədək saxlayır.

Keçən il TÜRKSOY-un on illiyində Siz bizə təbrik məktu-bu göndərmişdiniz. Bu təbrik məktubunda da bizim fəaliyyəti-mizi çox yüksək dəyərləndirmisiniz. Buna görə Sizə öz dərintəşəkkürümüzü bildiririk (43, 7 fevral 2003-cü il, № 5).

Türkiyənin mədəniyyət naziri Hüseyn Çelik Bakıya indikisəfəri zamanı gördüyü müsbət yeniliklər və keçirdiyi görüşlərbarədə məlumat verərək dedi ki, möhtərəm Prezident,Türkiyəni burada təmsil edən bütün nümayəndələrin zati-alinizə böyük minnətdarlığı vardır. Siz burada onları hədsizmehribanlıqla qəbul etmisiniz, himayədarlıq göstərmisiniz.Mən onların adından Sizə təşəkkür etmək istəyirəm. TÜSİAB-ın təmsilçisi olan iş adamlarının da zati-alinizə belə minnət-darlığı vardır. Onların adından da Sizə təşəkkür etmək istəyi-rəm. Siz burada onlara qol-qanad vermisiniz. Əminəm ki, Sizinhimayənizlə və bizim əzmimizlə ölkələrimiz arasında həmiqtisadi, həm də mədəni əlaqələr daha da inkişaf edəcəkdir (43,7 fevral 2003-cü il, № 5).


241

2003-cü il fevralın 5-də Bakı Muzey MərkəzindəTÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatı Daimi Şurasının növbəti 19-cu iclası keçirilmişdir. İclasda türkdilli ölkələrin, o cümlədən 6müstəqil dövlətin və Rusiya federasiyasının subyekti olan 6türkdilli respublikanın mədəniyyət nazirləri iştirak etmişlər.Mədəniyyət nazirləri türkdilli xalqların mədəni inteqrasiya-sında, bu qədim, zəngin irsin araşdırılıb üzə çıxarılmasında,dünyada geniş təbliğ olunmasında, müxtəlif mədəni layihələringerçəkləşməsində TÜRKSOY ilə qurduğu əməkdaşlıq əlaqələ-rindən danışdılar. Türkdilli xalqlar arasında mədəni əlaqələrininkişafında göstərdikləri yüksək xidmətə görə xalq yazıçılarıElçinə və Anara TÜRKSOY Beynəlxalq Təşkilatının mükafa-tları təqdim olundu. TÜRKSOY-un Daimi Şurasının 19-cuiclası fevralın 6-da öz işini başa çatdırmışdır. Bu münasibətləMuzey Mərkəzində türkdilli ölkələrin mədəniyyət nazirləribirgə bəyannamə imzalamışlar. İclasda mədəni irsin mühafizəsihaqqında YUNESKO-nun Beynəlxalq Konvensiyasının layihə-sini dəstəkləmək məqsədəuyğun hesab edildi, türk dünyasınınmemarlıq abidələrinin qorunub saxlanması və bərpası üçünTÜRKSOY yanında Beynəlxalq Əlaqələndirmə Mərkəzininyaradılması barədə Azərbaycan Mədəniyyət nzirliyinin təklifiqəbul olundu, 2003-cü il üçün TÜRKSOY Beynəlxalq müka-fatının verilməsi haqqında elanın mətni bəyənildi (43, 7 fevral2003-cü il, № 5).

2005-ci ilin 5 oktyabrında Ankarada TÜRKSOY-un toplan-tısı öz işinə başlamış və bu toplantıda TÜRKSOY-a daxil olandövlətlərin mədəniyyət nazirləri qurumun gələn il İstanbuldakeçiriləcək 23-cü konfransına hazırlıqla bağlı məsələlərimüzakirə etmişlər. Xatırladaq ki, TÜRKSOY-un 22-ci konfran-sı 2005-ci ilin avqustunda Rusiyanın Kazan şəhərində keçirilib.TÜRKSOY-un toplantısı ilə eyni vaxtda Ankarada “Türkdillixalqların əsərləri miniatür kitabda” adlı təşkil edilmiş sərgisidəölkəmizi Azərbaycan Miniatür Kitab Muzeyinin rəhbəri ZərifəSalahova təmsil etmişdir (43, 7 oktyabr 2005-ci il, № 40).


242

Türk kültür və sənətləri ortaq yönətimi (TÜRKSOY), Azər-baycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan vəTürkiyə mədəniyyət nazirlərinin Almatıda 12 iyun 1993-cü iltarixində imzaladıqları anlaşma ilə rəsmi dil türkcə, mərkəziAnkara olaraq qurulmuşdur. Almatı toplantısında hazır olanBaşqırdıstan, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti və Tatarıstannazirləri də TÜRKSOY-a qatılmışlar (142, s.15).

Türklərin YUNESKO-su deyə biləcəyimiz və yeni bir qu-ruluş olan TÜRKSOY-un məqsədlərini qısaca olaraq aşağıdakıkimi sistemləşdirə bilərik:

Türk dilində danışan ölkələr və topluluqlar arasında mədəniəlaqələrin inkişaf etdirilməsi; Türk mədəniyyətinin araşdırıl-ması, tədqiqi, inkişaf etdirilməsi, qorunması və millətlərarasısahədə tanıdılması; Türixi, siyasi və coğrafi şərtlərin və xariciamillərin səbəb olduğu mədəni fərqliləşmələrin ortadan qaldı-rılması; Türk mədəniyyətini başqa mədəniyyətlərin təsirindənqurtararaq, öz qaynaqlarına dayanan bir şəkildə öz mədənidinamikasının hərəkətə keçirilməsi və yayğın olan digəryabançı mədəniyyətlərlə yarışacaq hala gətirilməsi; Geniş bircoğrafi ərazidə yaşayan türk dövlət və topluluqları arasındaəlifba və dil birliyinin yaradılması; Dünya sivilizasiyasınınformalaşmasında önəmli bir yer tutan türk mədəniyyətiningələcək nəsillərə ötürülməsi; Türk mədəniyyəti, sənəti və digərmövzularda arxiv və sənədləşmə mərkəzi qurulmasıdır.

Beynəlxalq bir təşkilat olan TÜRKSOY, türk dövlət və top-luluqlarına istiqamətlənmiş, yuxarıda açıqladığımız məqsədlərəuyğun, bütün mədəniyyət və sənət fəaliyyətlərində olmaq üzrəbu məqsədlə qurulmuş rəsmi qurum, vəqf, dərnək, kişi vəquruluşlarla əməkdaşlıq etməkdədir.

TÜRKSOY üzv ölkələrinin mədəniyyət nazirləri TürkDünyasında tarixi, mədəni və sənət sahələrində nələr ediləbiləcəyi mövzusunda görüşmələr və bəzi qərarlar qəbiletmişlər. Bu qərarlar çərçivəsində – Ankarada 1993-cü ildəTürk Dünyası Yazarlar Birlikləri Toplantısı, 1994cü ildə


243

Ankarada möhtərəm Heydər Əliyevin də bu məqsədlə gəlibqatıldığı şair Füzulinin anadan olmasının 500 yubileytədbirləri, 1994-cü ildə Qazaxıstanda Türk Dünyası ƏlSənətləri Sərgisi, 1994, 1995 və 1996-cı illərdə Şimali KiprTürk Cümhuriyyətində TÜRKSOY Opera Günləri, 1993 və1994-cü illərdə Türkmənistanda Aşıq Aydın Pir Festivalı vəTürkiyədə 1995 və 1996-cı illərdə TÜRKSOY Novruz Şölənifəaliyyətləri təşkil edilmişdir (142, s. 16-17).

TÜRKSOY: Türk mədəniyyətinin ortaq dəyərlərini, insan-larını, ədəbi və fikri əsərlərini tanıtmaq məqsədilə də işlər gör-məkdədir. Qırğızların milli qəhrəmanı MANAS-ın 1000 illikyubileyi tədbirləri vəsiləsilə “Manas dastanı” və məşhur qazaxşairi ABAYın 150 illik yubiley tədbirləri üçün də “ABAY” adlıəsərləri yayınlanmışdır. 1995-ci il ərzində: “Altaylardan TunaBoyuna Türk Dünyasının Ortaq Motivləri”, “Türkmən şeiriantologiyası”, “Başqırd xalq dastanı URAL BATIR” və “Tük-cə-Başqırdca danışıq kitabçası” adlı əsərlər yayınlanmışdır.Bundan başqa, iyun 1996-cı ilin sonuna qədər “Türk Cüm-huriyyətləri memarlıq abidələri” və tatarların “İdige Dastanı”yayınlanmışdır. 1999-cu ilin sonunda Dədə Qorqud və BöyükBulgar (Tatar) tarixi adlı əsərlər yayınlanacaqdır. Kitablarımızümumiyyətlə, iki ləhcədə yayınlanmaqdadır. Türkiyə Cümhu-riyyəti Kültür Bakanlığı (HAGEM) ilə birlikdə fəaliyyəti dahaaktiv hala gətirmək üçün “Ana yurddan Ata yurda Türk Dün-yası” adlı bir dərgi yayınlanmaqdadır. Bundan əlavə Türksoytəşkilatı Hayrettin İvginin redaktorluğunda “Türksoy” dərgi-sinin 4 sayını çıxarmışdır.

Türksoy, 1993-cü il tarixində qurulmasına baxmayaraq bufəaliyyətlərini çox az bir büdcə ilə bacarmışdır. Bu nailiyyətdəqurucu cümhuriyyətlərin dövlət başçıları Süleyman Dəmirəlin,Heydər Əliyevin, Nursultan Nazarbayevin, İslam Kərimovun,Əsgər Akayevin, Səfərmurad Türkmənbaşının və quruluşundanbu günə qədər Türksoyun başqanı Polad Bülbüloğlunun vəTürksoy işçilərinin səyləri böyük olmuşdur.


244

7-8 may 1999-cu ildə Ankarada “Divan-i Lüğət-it Türk”ünyazılışının 925 illiyinə həsr olunmuş fəaliyyətlər və Bursada 5-23 iyunda TÜRKSOY üzvü ölkələrin rəssamlarının buluşması– yığıncağı düzənlənmişdir. 25-27 may 1999-cu il tarixləri ara-sında Bişkekdə türk dilində danışan ölkələrin mədəniyyət na-zirlərinin toplantısı və Çingiz Aytmatovun 70 illik yubileyinintoplantısı keçirilmişdir.

7 iyun 1999-cu uldə Dədə Qorqudun 1300 illiyi Parisdəqeyd edilmişdir. 4-8 sentyabr 2000-ci ildə Türkiyə Cümhuriy-yəti Türkiyə Şairlər Buluşması gerçəkləşdirilmişdir. 25-27 iyun1999-cu il tarixində Türkiyə Cümhuriyyəti-də Türk DilindəDanışan Ölkələrin VI Opera Günləri keçirilmişdir. Tuğanlıqfestivalı, Teatr festivalı, Şairlər Buluşması, Anma və KutlamaGünləri təşkil edilmişdir (142, s.17-18).

Türk Cümhuriyyətləri ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasındakıelmi-mədəni əlaqələrdən bəhs edərkən vurğulamaq lazımdır ki,tarixdə ilk dəfə 1552-ci ildən sonra Türkiyə (Anadolu türkxalqı) ilə Orta Asiya türkü arasında əlaqə körpüsü 1991-ci ildəqurulmuş, iqtisadi və siyasi anlamda əməkdaşlıq imkanlarıbundan sonra qarşılıqlı olaraq yaranmışdır. Gerçək olan budurki, dilin mənşəyinin bir olması xalqların bir araya gətirilmə-sində diqqətdən kənarda qala bilməz. Türkiyənin bu beş türkcümhuriyyəti, xüsusilə isə Azərbaycan ilə dərin və köklü birmədəniyyət bağları vardır (142, s.103).

Türk Dünyası dediyimiz, Türkiyə Cümhuriyyəti, Azərbay-can Respublikası, Qırğızıstan Respublikası, Özbəkistan Res-publikası, Türkmənistan Respublikası, Qazaxistan Respublika-sı Mədəniyyət Nazirləri İstanbul, Bakı, Almatı, Marmaris, Biş-kek, Aşqabad, Ankara toplantıları ilə bir araya gələrək suve-renlik, ərazi bütövlüyü, qarşılıqlı bərabərlik prinsiplərini rəhbərtutaraq, 12 iyul 1993-cü ildə Qazaxıstanın paytaxtında birmədəniyyət müqaviləsi imzalamışlar. Bu anlaşma ilə də TürkKültür və Sənətləri Ortaq Yönetimini (TÜRKSOY) qurmuşlar.Bu təşkilata Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti, Başqırdıstan


245

Respublikası və Tatarıstan Respublikası Mədəniyyət Nazirləridə qatılmışdır (136, s.7-8).

Bu çalışmaların və mədəni birliyin nəticəsində TÜRKSOY-un rəsmi dili türkcə, yönətim mərkəzi də Ankara olaraq qəbuledilmişdir. Büdcəsi isə üzv ölkələrin qatqı payları ilə yaratdıq-ları bir fondda toplanmışdır. Yayın, tanıtma, anma, festivalkimi fəaliyyətləri və bütün xərcləri bu fonddan ödənməkdədir.

TÜRKSOY-un quruluş məqsədi isə: Türkdilli ölkələr vətopluluqlar arasında mədəni əlaqələri artırmaq, türk mədəniy-yətini araşdırmaq, inkişaf etdirmək, qorumaq, bütün dünyayatanıtmaq və dünya mədəniyyəti ilə qaynaşdırmaqdır. Bundanbaşqa geniş bir coğrafi bölgədə yaşayan türk dövlət və toplu-luqları üçün dil və əlifba birliyini təmin etmək, arxiv qurmaqvə gələcək nəsillərə ötürməkdən ibarət olaraq müəyyənləşdiril-mişdir (136, s.7-8).

TÜRKSOY-un başında TÜRKSOY-a üzv ölkələrin Mədə-niyyət Nazirlərinin meydana gətirdiyi bir “Daimi Şura”, bir“Dönəm Kordinatoru” və bir də “Daimi Şura” tərəfindən se-çimlə təyin edilən, bütün işləri, çalışmaları və fəaliyyətləri ida-rə edən Ümumi Müdir olmaqdadır. Bu sahədə xüsusi xidmət-ləri olan Polad Bülbüloğlu bu haqda deyir ki, məhz ilk dəfə1994-cü ildə TÜRKSOY Ümumi Müdirliyinə hörmətli mədə-niyyət nazirlərinin səsverməsilə seçildim və çalışmalara başla-dım. Bugündən sonra da Türk respublikaları və topluluqlarıarasındakı əlaqələr sürətli bir inkişaf və yüksəlmə göstərdi:Oktyabr 1995-ci ildə bütün üzv ölkələrin folklor dəstələriniAnkaraya və Çoruma gətirdik, anlamlı və uğurlu I TÜRKSOYFolklor Festivalını keçirdik, qardaşları tanışdırdıq və Asiya iləAnadolunu qucaqlaşdırdıq. Bu arada yarmarkalar, teatr və ope-ra günləri təşkil etdik, yazarlar birliklərini Ankarada topladıq.Sırasıyla Türkmənistanda Aşıq Pir Festivalı, Şimali Kipr TürkCümhuriyyətində Opera Günləri, Başqırdıstanın paytaxtı Ufa-da, Rusiya Federasiyasının Mədəniyyət Nazirliyinin ilgi və kat-kılarını görərək, teatr gönləri təşkil etdik. Bu hadisə göstərdi ki,


246

bölgədə yaşayan türklər dillərini və mədəniyyətlərini qorumaq-da və inkişaf etdirməkdədir. Qazaxıstanda da Türk əl sənətlərisərgisini açdıq. Bundan əlavə türk mədəniyyətinin önəmliəsərlərinin nəşrini proqramımıza daxil etdik. Pulsuz olaraqpaylanmaqda olan “Atayurddan Anayurda Türk Dünyası” adlıkültürəl bir dərgiyə də yayın həyatı verdik (136, s.7-8).

Mart 1996-cı ildə Ankarada türkdilli ölkələrin mədəniyyətnazirləri bütün bu çalışmalarla kifayətlənməyərək dünya mədə-niyyəti ilə bütünləşmək niyyətlərini bəyan etdilər. Təhsil, elmvə mədəniyyət yolu ilə beynəlxalq əməkdaşlığı artırmaq, sülhvə əminamanlığın qorunmasına yardım məqsədilə, YUNESKOGenəl Müdiri Federiko Mayoru İstanbula dəvət edilmiş vəYUNESKO-TÜRKSOY mədəni əməkdaşlıq sözləşməsi ger-çəkləşdirilmişdir. Bunun nəticələri türk və dünya mətbuatındaəks-səda oyatdı. Türk Cümhuriyyətləri ilə Türk topluluqlarıüçün bu əməkdaşlıq böyük bir uğur və mədəni qazanc oldu.

Aralarinda güclü tarix, dil, mədəniyyət və din baği olanTürk Cümhuriyyətləri gələcəkdə barış, güvən, əməkdaşlıqmühiti qurmaları və keçmişı gələcəyə daşımaları əsas məqsədsaydı. Bildirildi ki, Türk Cümhuriyyətləri arasında olan budayanışma bizlərə təməldə dostluq, qardaşlıq, aydınlıq və mə-dəniyyət dolu günlər gətirəcəkdir. Bundan başqa TÜRKSOY-un türklərin ortaq keçmişinə, tarixinə, sənətinə, mədəniyyətinəvə dilinə sahib çıxması, qoruması və inkişaf etdirməsi onun əntəbii haqqıdır və kimsə bundan başqa bir məna çıxarmamalıdır.Bötün bu çalışmalarımızla yanaşı TÜRKSOY-a tərəfdar olanTürkiyə Cümhuriyyətinin də kültürəl anlamda və Türk İşbirliyivə Kalkınma Ajansı (TİKA) vasitəsilə Avrasiyaya vəTÜRKSOY üzvü olan ölkələrə böyük yardımlar etməkdə oldu-ğu bilinməkdədir. Təşkilatçılar bütün dünyaya bəyan etdilər ki,TÜRKSOY-u qurmaqda məqsədimiz yüksək türk mədəniy-yətinin varlığını və kimliyini qorumaq, dünya mədəniyyətləriilə bütünləşdirmək və bu mədəniyyət silahı ilə bölgədə vədünyada sülhə yardımçı olmaqdır (136, s.7-8).


247

Nəinki Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri, bü-tövlükdə Türk Dünyasının mədəni inteqrasiyası istiqamətindəTÜRKSOY-un xüsusi rolu olmuşdur. 1993-cü ildən fəaliyyətgöstərən təşkilat öz sıralarında tək müstəqil ölkələri deyil, eynizamanda müşahidəçi qismində türk muxtar qurumlarını, RusiyaFederasiyasi tərkibində olan türk respublikalarını da birləşdirir.TÜRKSOY-un az müddət ərzində strukturlaşması, Türk Dün-yasının mühüm tarixi əhəmiyyətli hadisələrini özündə əks etdi-rən olduqca zəngin bir təqvimin tərtib edilməsi, yarandığıvaxtdan 10 ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq intensivişləməsi mədəniyyət və incəsənət sahəsində bir çox uğurlarıntəminatı olub. Ümumtürk dəyərlərinin qorunub saxlanması,tarixi şəxsiyyətlərin yubileylərinin keçirilməsi, incəsənətinmüxtəlif sahələrində birgə müsabiqələrin təşkili vahid TürkDünyası ideyasını dünyanın nəzərinə çatdırır. TÜRKSOY-laYUNESKO arasında birgə əməkdaşlıq müqaviləsinin imza-lanması təşkilatın beynəlxalq aləmdə nüfuzunu daha da artırıb.Təşkilatın yaradılması və fəaliyyət prinsipləri haqqında müqa-viləyə müvafiq olaraq TÜRKSOY aşağıdakı mühüm funk-siyaları bu gün də uğurla həyata keçirir: Türk ölkələri arasındamədəniyyət və incəsənət sahəsində əlaqələri daha da möh-kəmləndirmək və inkişaf etdirmək üçün müxtəlif proqram vəlayihələr həyata keçirmək; Ümumi mənəvi dəyərləri, tarixi irsi,mədəniyyət və incəsənət əsərlərini, ənənəvi idman növlərini vəxalq oyunlarını təbliğ etmək; Televiziya və radio proqramları,sənədli, video, kinofilmlər hazırlamaq, Türk dünyasının ənyaxşı mədəniyyət və incəsənət nailiyyətlərini populyarlaşdır-maq; İncəsənətin teatr, musiqi, opera və balet növlərində birgəfestivalların, müsabiqələrin və başqa tədbirlərin keçirilməsi;Sərgilərin təşkil edilməsi, incəsənətin və heykəltəraşlığın inki-şafına yönələn tədbirlərin həyata keçirilməsi; Davamlı olaraqçap məhsullarını nəşr etmək; Türk Dünyasının tarixində mü-hüm əhəmiyyət kəsb edən tarixi şəxsiyyətlərin, mədəniyyət,incəsənət, ədəbiyyat hadisələrinin xatırlanması üçün kütləvi


248

tədbirlərin, yubileylərin keçirilməsi; TÜRKSOY-un məqsəd vəvəzifələri çərçivəsində beynəlxalq elmi konfrans, simpozium,mübahisələrin təşkil olunması; Mədəniyyət və incəsənət sahə-sində fəaliyyət göstərən başqa milli, beynəlxalq təşkilatlarla,ictimai strurkturlar və hərəkatlarla əlaqələr saxlamaq, əməkdaş-lıq üçün müxtəlif birgə tədbirləri reallaşdırmaq və s. (89, s.177-178).

TÜRKSOY tərəfindən 1999-cu ildə görülən işlərin yekunuolaraq, həmçinin, gələcəkdə qarşıda duran vəzifələri özündəəks etdirən “XXI əsrə müraciət” qəbul olundu. Ankarada keçi-rilən Nazirlər Şurasının XIII yığıncağında qəbul olunmuş mü-raciət TÜRKSOY adından türk dövlətlərinin başçılarına, xalq-larına və hökumətlərinə ünvanlanmışdı. Müraciətdə aşağıda-kılar bəyan edilirdi:

– Biz hamımız üçün əlverişli olan əlaqələrimizin inten-sivləşdirilməsinə təkan verəcək mühitin yaradılmasını, xalqlararasında əməkdaşlığın, mədəni mübadilənin gücləndirilməsininzəruriliyini dərk edirik. Bütün bunlar XX əsrin sonlarında baş-lanan qloballaşma prosesi, dünya miqyasında hərbi müna-qişələr, terrorizm, iqtisadi böhran və təbii fəlakətlərin atrdığıbir fonda baş verir;

– Yeddi il bundan öncə TÜRKSOY çərçivəsində fəaliy-yətə başlayanda bizim məqsədimiz Avrasiyanın böyük etnos-larından biri olan türkdilli xalqların mədəniyyətini, tarixinibirgə öyrənmək idi. Əminik ki, başladığımız işi XXI əsrdəuğurla davam etdirəcəyik;

– Dünya sivilizasiyasına öz töhfələrini verən türkdillixalqların mədəniyyəti XXI əsrdə dünya mədəni irsinin mühümkomponentlərindən birinə çevriləcək;

– Müqavilə (“TÜRKSOY-un yaradılması və prinsiplərihaqqında” müqavilə nəzərdə tutulur) subyektlərinin və türkdilliölkələrin suverenliyinə böyük hörmətlə anaşaraq, heç bir ölkə-nin siyası orientasiyasına müdaxilə etmədən biz, dünyanın mə-dəni məkanında öz mədəni inteqrasiyamızı sürətləndirərək,


249

XXI əsrdə Türk Dünyasının ümumi mədəni dəyərlərinin geniştəbliğinə nail olmalıyıq;

– TÜRKSOY-un məqsəd və ideyaları çərçivəsində bey-nəlxalq, regional və milli təşkilatlarla, hökumətlərlə, mədə-niyyət, incəsənət sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökuməttəşkilatları ilə əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsinə yönələntədbirləri davam etdirəcəyik;

– Biz əminik ki, xalqlar və ölkələr arasında təzahür edəndözümsüzlük tendensiyasının yerini XXI əsrdə tolerantlıq vəqarşılıqlı hörmət hissi tutacaqdır;

– Bu qiymətli dəyərləri həyata keçirmək üçün biz – türk-dilli (89, s.187) ölkələrin mədəniyyət nazirləri bütün səyləri-mizi davam etdirəcəyik;

– İnanırıq ki, XXI əsrdə türkdilli dövlətlərin başçılarıTÜRKSOY-a öz ideyalarını reallaşdırmaq üçün yüksək səviy-yədə yardımlarını davam etdirəcəklər (89, s.186-188).


250

Türk dövlət və topluluqlarının ənənəvi dostluq, qadraşlıqvə əməkdaşlıq qurultaylarının elm və təhsil sahəsindəki

ortaq problemlərin həlli istiqamətindəki çalışmaları

Azərbaycan və Türkiyə arasında elm, təhsil və mədəniyyətsahələrindəki əməkdaşlığın inkişafına təkan verən amilləriçərisində Türk dövlət və topluluqları dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq qurultayları xüsusi qeyd edilməlidir. Bu qurultaylarzamanı Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri əlaqələribaxımından bir sıra problemlər müzakirə mövzusuna çevrilmiş,təhsil və elm adamları müvafiq sahələr üzrə əməkdaşlığa dairtövsiyə və təkliflərini vermişlər. Bu vaxta qədər keçirilmiş onqurultay içərisində sonuncusu – X qurultay elmi-mədəni əhə-miyyəti ilə yanaşı, siyasi mahiyyəti etibarilə də fərqləndi.Dövlət və hökumət rəhbərləri səviyyəsində təşkil edilmiş bumöhtəşəm qurultay xalqlarımız arasındakı tarixi mədəniyyətəlaqələrinin perspektivlərinə dair qlobal xarakterli təklif vətövsiyələr verdi.

Bu qurultayların yüksələn xətlə inkişafı, bu tipli tədbirlərinAzərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri istiqamətindərolunun göstəricilərindən sayılmalıdır. Təbii ki, qurultaylarzamanı müzakirə olunan məsələlərin əhatə dairəsi çox genişolmuşdur və biz burada yalnız sırf tədqiqat mövzumuza aidproblemlərin təhlilinə çalışacağıq.

1995-ci ilin sonunda baş verən görüşlər də Azərbaycan –Türkiyə əlaqələrinin durmadan inkişafından xəbər verir. Bumüddət ərzində 25 nəfərlik Azərbaycan nümayəndə heyətitürkdilli dövlətlərin və icmaların İzmir şəhərində 1995-ci ilsentyabr ayının 30-dan oktyabr ayının 2-dək keçirilmiş III“Dostluq və Qardaşlıq Qurultayı”nda iştirak etmişdir (55,s.155).

23-26 mart 1996-cı il tarixində Ankarada keçirilən IV“Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq” qurultayının işində iştirak etmək üçün Azərbaycan


251

Respublikasının 25 nəfərlik nümayəndə heyəti Ankaraya səfəretdi. Qurultayda Heydər Əliyevin bir deyimi bir daha xatır-ladılmışdır: “Azərbaycan üçün Türkiyədən yaxın dost, qardaşdövlət yoxdur. Türkiyə üçün də bütün ölkələr, xalqlar arasındaAzərbaycan qədər dost, qardaş ölkə yoxdur... Heç bir qüvvə,heç bir kəs, heç bir ölkə Türkiyə – Azərbaycan dostluğunamane ola bilməz. Bizim dostluğumuz sarsılmazdır, əbədidir vəəbədi olacaqdır” (56, s. 70; 55, s.170).

24-26 mart 1996-cı ildə Ankarada keçirilmiş Türk dövlət vətopluluqları dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayında elanolundu ki, nümayəndələr 20 dəqiqəlik çıxış edə biləcəklər,onlar adı keçən mövzulardan əlavə də, öz ədəbiyyatlarınınproblemləri ilə bağlı sərbəst çıxış etmə haqqına sahibdirlər. Bumövzular ümumi olaraq aşağıdakılardan ibarət idi: Füzuli;Molla Nəsrəddin dərgisinin 90-cı ildönümü münasibətiləaparacaqları çalışmalar; 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş olanTürkoloji Qurultayın 70-ci ildönümü ilə bağlı təbliğlər; TürkDünyasında uşaq ədəbiyyatı və Nəsrəddin Xoca mövzularındaola biləcəkdir (153, s.152).

IV “Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq” qurultayınin Azərbaycandan olan iştirakçılarındanTibb Universitetinin professoru Əzizağa Talışinski elmi-mədə-ni əlaqələrimizə toxunaraq bildirmişdir ki, elm mərkəzlərindəelmin araşdırılması, əlbəttə yaxşı professor potensialı olan elmmərkəzlərində aparıla bilər. Elmi mərkəzlərin personalının də-rəcə yüksəldilməsi bu gün ən önəmli problemlərdən biridir.Bizdə əvvəllər hər 5 ildə bir dəfə professor-dosentlərə ixtisas-laşma və dərəcə yüksəltmə kursları keçirilirdi. Buraya qatılanTürk Respublikalarından elm adamları bunu bilir. Amma SSRİdağılınca mövcud sistem də dağıldı. Buna görə, Qurultay buproblemə diqqət etməli və intisaslaşma mərkəzlərini qurmaproyektlərini həyata keçirməlidir. Bu yol ilə Türk Res-publikaları ilə təhsıl ortaqlaşması yaranacaqdır. Eyni prosesiçərisində Türkiyə ilə elm sahəsində qarşılıqlı əlaqələr yük-


252

sələcək, bu təbii olaraq ortaya çıxacaqdır. Eyni zamanda bizhər gün Türkiyəyə gəlmirik və belə qurultay sırasında Türkiyəelmi ilə tanışlığa nail oluna bilər. Hər qurultayda hansı ölkəolursa olsun, belə fəaliyyətlər yapılmaqdadır. Gələcək qurul-taylarda bu məsələ diqqətə alınsın (153, s.153).

Məhərrəm Əhmədov isə öz çıxışında vurğulamışdır ki, türkxalqlarının bir-birinə daha çox yaxınlaşması üçün, öncə onlarındillərinin yaxınlaşması vacib şərtlərdən biridir. O dillərinyaxınlaşması üçün, hər şeydən öncə bu dillərin terminolojisistemlərinin inkişafı və heç olmasa yaxınlaşdırılması əsas şərt-dir. Sovetlər Birliyinə daxil olan bütün türk xalqları terminolojisistemlərini rus dilindən almışlar. Bu birlikdən kənarda yaşa-yan xalqlar isə başqa yerdən almışlar. İndi ortaq türk dilinin ya-radılması üçün bu terminoloji sistemin birliyi, yaxınlığı vacib-dir. Məncə türk xalqlarının terminoloji komitəsinin yaradılma-sına bir ehtiyac vardır. İkinci məsələ, Azərbaycanda təhsil, yənitəhsil problemi və ən ağır məsələlərdən birisi dini təhsil məsə-ləsidir. Dini təhsil məsələsi, indiyə qədər Azərbaycanda möv-cud olmamışdır, lakin, hörmətli Prezidentimizin yaxınlardakıqərarı ilə artıq, dini təhsil ibtidai məktəmlərdə elmi əsaslararasında sayılacaq. Digər problem isə, bizim ortaq mədəniyyətvə ədəbiyyat abidələrimizin bir-birimizə tanıdılmasıdır. Gərəkbizim ədəbiyyat və mədəniyyət tədbirlərimiz, beynəlxalqsəviyyədə tədbirlər daha fəal, daha aktiv olsun (153, s.155).

Türkiyəli professor Samir Kazimoğlu bildirdi ki, Təhsil Na-zirinin burada iştirak etməsindən yararlanıb, tələbələrin prob-lemləri ilə bağlı bəzi məsələlərə toxunmaq istəyirəm. Öncə,Türk Respublikaları tərəfindən Türkiyənin və təhsil nazirliyininbu qədər müəllim və tələbəni barındırdığı və təhsil verdiyiüçün təşəkkür edirəm. Məni doğru anlamanızı istəyirəm,məsələ nədir?

Birincisi, bü gün də danışıldı o məsələ, Türk Respublika-larından buraya gələn tələbələrin dörd il içərisində ümumi ola-raq və lazım olduqda beş il də ola bilir, bitirib geri dönməsi


253

lazım. Əgər bir sual ortaya çıxarsa, bu öyrəncilər nə üçün bura-ya gəlmiş, buradakı mədəniyyəti, qayıdarkən oraya götürmək,amma mən 1992-ci ildən bəri Ankara Universiteti Dil TarixCoğrafiya Fakültəsində professor xoca olaraq çalışıram; yurdxariciından gələn bütün tələbələrlə mənim münasibətim var,bunların hamısı burada qalmaq istəyir, biri də geri dönmək istə-mir. Ya evlənib qalmaq istəyir, ya mastır yapmaq istəyir və yamüxtəlif yollarla burada qalmaq istəyirlər, bu doğru deyil. Əgərbu tələbələrə mastır tezi vermək istəyiriksə, sonradan doktoramüdafiə etdirmək istəyiriksə, bu tələbələr, dörd il içərisindətəhsili bitdikdən sonra vətənlərinə dönməlidirlər, üç il öz sahə-lərində çalışmalıdırlar, ondan sonra əgər mümkünsə gəlsin bu-rada mastır və ya doktora müdafiə etsin. İkinci mühüm məsələtəqaüdlə bağlıdır. Tələbələrimiz dərsə gəlmir və ya yaxşı çalış-mır, onların təqaüdünü kəsirik. Təqaüd kəsildimi, eyni zaman-da tələbə yataqxanadan atılır, tələbə bayırda qalır, bayırda qa-lan tələbə gəlib oğurluq edəcək, savaşacaq və ya başqa birinəsataşacaq, vətənə dönməyəcək tələbə; çünki anası, atası onunkafasını qıracaq, biz səni oxumağa döndərmişik, niyə geri qa-yıtdın deyə. Bu problem var, təxminən 20-30 tələbənin təqaüdükəsilmiş, yataqxanadan çıxarılmış, bu tələbələr vətənə dönmür,gedib İstanbulda müxtəlif işlərlə məşğul olur. Bunu da təhsilnazirliyinin diqqətə almasını istəyirəm (153, s.155).

IV “Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq” qurultayında Milli Egitim Bakanlığının Təmsilçisiöz məruzəsində bildirdi ki, bu il, yalnız Azərbaycana 425 minkitab göndərdik. 425 min Azərbaycan öyrəncisinin üzərində bukitab, Azərbaycan sahiblərinə, Türk Milli Egitimin, milli Pi-yango və Ziraat Bankasının ərməğanıdır patentli, 425 min azər-baycanli yavrumuz bu anda dərs kitabı olaraq bizim göndər-diyimiz kitabları oxuyur ... (153, s.158). Mustafa Bayrakdar isəməlumat verdi ki, Azərbaycanda bir ilahiyyat Fakültəsi açılmış,Türkiyə Dəyanət Vəqfi və Dəyanət İşləri Başqanlığı və Türki-yədə bir universitetimizə bağlı olaraq davam edir (153, s.160).


254

V “Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq” qurultayında çıxış edən Aysal Aytaç təhsil prob-lemlərinə toxundu. Qeyd etdi ki, Sovetlər birliyinin dağılmasıilə müstəqilliklərinə qovuşan Türk Respublikaları, Türk və ak-raba topluluqları ilə ölkəmiz arasında başlayan dostluq vəəməkdaşlığın təməlində eyitim-öyrətim gəlməkdədir. Ölkələ-rimiz arasındakı tarixi və kültürəl birliyin həyata keçiril-məsində isə ən böyük vəzifə hər baxımdan yetişmiş insana düş-məkdədir. Tərbiyə-təhsildə əsas olan insana olan yatırımdır. Busəbəblə eyni soydan gələn, eyni qanı daşıyan və eyni tarixəsahib olan insanların birlikdəliyini perçinləmək məqsədilə baş-ladılan və Milli Egitim Bakanlığı strukturunda, ümumi müdir-liyimizin əlaqələndirilməsində əlaqəli qurum və təşkilatlarlaəməkdaşlıq halında yürüdülən böyük öyrənci proyektinin baş-lanğıcı olan 1992-1993-cü tədris ilindən bu günə qədər sözügedən ölkə və topluluqlardan ölkəmizə təhsil görmək məqsədi-lə 2127 orta təhsil və 12.893 ali təhsil öyrəncisi olmaq üzrə14.966 öyrənci gəlmişdir. Bu öyrəncilərdən 959-u məzuniyyət,4462-si də müxtəlif səbəblərlə (intizamsızlıq, dəvamiyyət,ölüm ya da bacarıqsızlıq) ölkələrinə dönmüşdür. Hələ ölkəmiz-də 9545 öyrənci təhsilinə davam etməkdədir (154, s.191).

V qurultayın materiallarından o da məlum olur ki, 1997-1998-ci tədris ilində də türkdilli ölkələrə 1979 öyrənci konten-janı da verilmişdir. Təhsil sistemlərimizdə birlikdəliyimizi tə-min etmək və bu ölkələrin tərbiyə-təhsil xidmətlərinə yardımçıolmaq məqsədilə nazirliyimiz tərəfindən bu respublikalarda 12məktəb və 6 Türkiyə türkcəsi egitim-öyrətim mərkəzi açıl-mışdır. Bu qurumlarda 218 müəllimimiz ilə 2808 öyrənciyətəlim-tərbiyə xidməti verilməkdədir. Ancaq proyektin tələblə-rinə uyğun olaraq Türkiyə türkcəsinin yayılması məqsədiləözəlliklə bu mərkəzlərin fiziki məkan və digər yardımçı ünsür-lərin ən yetərli və uyğun olduğu sahələrdə açılması çalışmalarıda davam etməkdədir.


255

Qeyd edildi ki, Türkiyədən kənarda dərnək, şirkət, vəqf vəya şəxslər tərəfindən açılan 156 özəl məktəbdə oxuyan 24.945nəfərə, 9 kurs mərkəzində 713 nəfərə, 16 yüksək okul və uni-versitetdə 3209 olmaq üzrə cəmi 28.867 öyrənciyə 2627 müəl-lim (Türkiyə Cümhuriyyəti vətəndaşı) və 424 (Türkiyə Cümhu-riyyəti vətəndaşı) müəllim xidmət etməkdədir. Türk cümhuriy-yətlərində açılan rəsmi məktəblərimizin personal, vəsait-ləvazi-mat, təchizat, büro malzəmələri, dərs kitabları, tədris proqram-ları ilə ödenekləri və məktəblərin onarımı olə bağlı gidərlərmövcud büdcə imkanları ilə qarşılanamamaqdadır. Bu məktəb-lərin olduqları ölkələrdə örnək ola bilməsi üçün ehtiyaclarınqarşılanması, bu məqsədlə vəqf və ya fon qaynaqlarının döv-rəyə soxulması gərəkməkdədir. Bundan başqa Türk cümhu-riyyətləri ilə Türk topluluqlarının öz məktəbləri üçün istədikləriçeşidli dərs vasitə və ləvazimatları da imkanlar ölçüsündə qar-şılanaraq tədrisə dəstək olmaqdadır. Türk cümhuriyyətləri iləTürk topluluqları arasında vəzifə alacaq müəllimlərin seçimi,yerləşdirilməsi və ödənəcək ücrət mövzusu çox önəmlidir.Türk Respublikalarında çalışan müəllimlərə aylıq 700 dollarhaqq ödənməkdədir (154, s.192).

Türkiyədə türk respublikaları ilə çoxsaylı protokollar, razı-laşma sənədləri və əməkdaşlıq müqavilələri imzalanmaqdadır.İldə iki dəfə olmaqla bu ölkələrlə Daimi Komissiya Toplantıla-rı keçirməklə protokol və müqavilələrin həyata keçirilməsinənəzarət edilir, yeni qərarlar verilir. Ancaq alınan bu qərarlardanbir qisminin yerinə yetirilməsində, qənaət tədbirləri səbəbiləödəmələr məsələsində sıxıntılar vardır (154, s.193).

Qurultayda vurğulandı ki, son illərdə Türk cümhuriyyətləriilə Türk topluluqlarının ilk və orta dərəcəli məktəblərində oxu-dulacaq dil, ədəbiyyat, tarix və din tədrisində istifadə olunacaqproqramlarda ortaq təməl nöqtələrin müəyyənləşdirilməsi vədərs kitablarının ortaqlı yazılması böyük önəm daşımaqdadır.

Türk Dünyası ilə dil və mədəniyyət əlaqələrimizi qüvvət-ləndirmək və inkişaf etdirmək məqsədilə ortaq türk tarixi və


256

ədəbiyyatı lisə dərs kitablarının yazıla bilməsi üçün 13 mart1995-ci il tarixində əlaqəli ölkə təmsilçilərinin iştirakilə yaradı-lan komissiyalar çalışmalarını tamamlamışdır. Ölkə ləhcələrinətərcümə işləri davam etməkdədir. 1997–1998-ci tədris ili başı-na qədər bu əsərlərin tamamlanması və tələbələrin xidmətinəverilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu gözəl xidmət nəticə verdik-də Türk Dünyası uşaqları ortaq ədəbiyyatımızı, ortaq tariximizioxuyaraq yetişəcək və ortaq dəyərlərimizi öyrənəcəklər. Latınəlifbasına keçən respublikalara müxtəlif dərs kitablarının nəşriyolu ilə dəstək verilməkdədir (154, s.194).

Qurultaylarda təhsil qurumları arasındakı əlaqələrə xüsusidiqqət yetirilmişdir. Bildirilmişdir ki, Türk Dünyasındakı özəlvə rəsmi təhsil qurumları arasında təsirli və sürəkli bir əməliy-yatın və əməkdaşlığın qurulması və yayılması, məlumat müba-diləsinin təmini məqsədilə 1995-ci ildə türk respublikalarındaməktəblərlə ölkəmizdəki məktəblər arasında Qardaş Məktəbtətbiqi başladılmışdır. Bu günə qədər Türkiyədəki 49 məktəbilə sözü gedən ölkələrdəki 49 məktəb qardaş məktəb olaraqbərabərləşdirilmişdir. Bu məktəblər arasındakı yardımlaşmalar,informasiya mübadiləsi dəsdəklənməkdədir, ancaq maddiçatışmazlıq səbəbindən qarşılıqlı ziyarətlər gerçəkləşdiriləbilməmişdir. Təklif olundu ki, təlim-tərbiyə məqsədli səyahət-lər xüsusi güzəştlər edilərək təşviq edilməlidir.

Təhsildə əməkdaşlıq strategiyasına dair isə bildirildi ki,aşağıdakı məsələlər üzrə: Müəllim yetişdirmə; yerləşdirildikləriproqramlarda başarısız olan öyrəncilərə məslək-peşə qazandır-maq; Ölkələrində seçilən tələbələrə Türkiyəyə gəlməmişdənəvvəl tətbiq olunacaq hazırlıq kursları; Türkiyə türkcəsinin təd-risinin mənimsədilməsi və s. məsələlərdə proyektlər hazırlan-mış və tələbələr verilən xidmətlərin tanımının yapılması plan-laşdırılmışdır (154, s.195).

Bildirldi ki, tələbə problemləri üzrə: Türk DünyasındanTürkiyəyə gələn gənclərin təhsillə bağlı olan bu proyekti dahauğurlu və səmərəli etmək, mövcud durumu və ehtiyacları mü-


257

əyyənləşdirmək və bu gənclərə daha yaxşı xidmət etmək məq-sədilə 1995-ci ildə bu öyrəncilərə bir anket hazırlanmışdır.Təsbit edilən problemlərə görə həll yolları aranmışdır. Bu cüranketlərin müəyyən mərhələlərlə bağlı qurum və təşkilatlar tə-rəfindən də təşkil edilməsi yararlı görülməkdədir (154, s.196).

Problemlərin təhlilindən bəzi tələbələrin təhsildən sonra öl-kələrinə dönməyərək Türkiyədə qaldıqları anlaşılmaqdadır. Butələbələrin nəzərdə tutulan təhsillərini uğurla tamamladıqdansonra öz ölkələrinə dönmələrini təmin edəcək tədbirlər görül-məsi gərəklidir. Bundan başqa tələbələrin sıx-sıx proqram dəyi-şikliyi etməsi, davamsızlıqları və intizamsız davranışları uğur-suzluqlarına səbəb olmaqdadır. Bu səbəblə tələbələrin uğurla-rını yüksəldəcək və onların olduqları mühitə uyğunlaşmalarınıasanlaşdıracaq rəhbərlik və nəzarət xidmətlərinin universitet-lərdə mütəxəssislərə verilməsinə ehtiyac duyulmaqdadır. Tələ-bələrin TÖMER-də, universitetlərdə dərslərini izləyə biləcəksəviyyədə türkcə öyrənə bilməmələri uğursuzluqlarına səbəbolmaqdadır. Tələbələrin uğur qazanmaları üçün türkcəni yaxşıöyrənmələrinə nail olunmalı, lazım olsa əlavə kurslar təşkiledilməli, bundan əlavə təhsil almaqda olduğu təhsil təşkilatıtərəfindən peşə türkcəsi öyrədilməlidir (154, s.197).

Qazi Universiteti Sosial Elmlər İnstitutunun müdiri vəəvvəlki qurultayların Təhsil Komissiyasının sədri Prof. Dr.Kazim Yaşar Kopraman V qurultayda bildirmişdir ki, mən bugün beşincisini keçirməkdə olduğumuz bu Dostluq, Qardaşlıqvə Əməkdaşlıq Qurultayının beşində də iştirak etmişəm. Bugünkü edilən çıxışlar da daxil olmaq üzrə daha öncəki 4qurultayda, demək olar ki, bənzər görüşlər dilə gətirildi, bunlaryayımlandı və hamımızın əlində var. Mənim Başqanlıq Diva-nına bir təklifim olacaq, lütfən, bunu Egitim Öyrətim Komissi-yamızın son hesabatına daxil edək deyirəm. Hər nə qədər bufəaliyyətlər xüsusi bir fəaliyyət isə də, hər biri ən azından birmilyon dollardan daha aşağıya mal olmayan, min cür əmək vəümidlə hazırlanan bu qurultayların ortaya qoyduğu fikir və


258

düşüncələri tətbiq edəcək səlahiyyətlilər nəzdində, peşindənkoşacaq bir komissiya quraq (154, s. 197).

Cevdet Aşkin V qurultay zamanı dedi ki, İstanbul MilliEgitim Müdürlüyündə bu 6 cümhuriyyət, 48 türk əqraba toplu-luğundan gələn tələbələrimizə xidmət etmənin həzzini yaşa-yıram. 1992-ci ildə böyük tələbə proyekti başlandığı zaman, ilkdəfə Atatürk Hava limanına gəlib bu qardaşlarımızı qarşıladıq,bağrımıza basdıq... Bu gün İstanbuldakı 6 universitetimizdə 2mindən çox qardaşımız təhsil almaqdadır. Bunların 61 nəfəriTÖMER, qalanları önlisans, lisans, yüksəklisans və dotoraolaraq. Biz bu gənclərimizdən ilk gəldiklərində istənilən uğuruala bilmədik. Ancaq, bu anda yerləşdikdən sonra çox yaxşı biryöndə getdiyinə inanıram, ən azından İstanbulda bu məsələdəheç bir problem görməyirik. O, 1993-cü ildə yazdığı doktoratezində Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Müstəqil Türk Respublikalarıarasında yardımlaşmada qarşılaşılan çətinlikləri yığcam haldadiqqətə çatdırmışdır. Natiq həmin çətinlikləri belə sistemləşdir-mişdir: “Kommunikasiya-xəbərləşmə çətinlikləri: 1) türkcəninpozulması, əlifba dəyişiklikləri; 2) təəssüf ki, rüc mədəniyyəti-nin hakimiyyəti; 3) Fiziki məsafə çətinlikləri (burada səyahətinbahalı olduğunu söyləyə bilərik, çünki məlim fiziki baxımdanİran əngəli önümüzdə var, sərhədlərdə xüsusilə tıxama meyda-na gətirmişdir); Türkiyə və Türk Respublikalarında milli gəlirazlığı. Bunu digər komissiyalarda detalları ilə müzakirə edirlər,çünki dünyanın heç bir yerində istifadə olunmamış bu qədərgəlirlər yoxdur; amma un var, yağ var, şəkər var, bunları biraraya gətirib halva bişirə bilmirik. Bunun sağlam bir şəkildəhəlli lazımdır.

Görüləsi lazım olan tədbirlər olaraq bunları düşünürəm:Ümumi tədbirlər – 1) təktərəfli yardım yerinə, yardımlaşmadüşüncəsinin formalaşdırılması; 2) əlifba və dil fərqlərinin ara-dan qaldırılması; 3) tərəflərin türk mədəniyyətinin aşınmamış-degenerasiya olunmamış kökünə-kimliyinə dönmələri; 4) Türk


259

Dünyası mənsubları arasında texnika, elm mübadilələrinin apa-rılması” (154, s.208-209).

Türkiyə Universitetlərində oxuyan azərbaycanlı tələbələrinTürkiyə türkcəsini öyrənmələrində qarşılaşdıqları problemlərləbağlı isə Rasim Özyürek məlumat verərək bildirdi ki, toplum-ları bir-irinə yaxınlaşdıran və daimi dostluqların təməlini atanhər şeydən öncə sosial və mədəniyyət sahələrində yaxınlaşma-lardır. Bu səbəblə digər türk topluluqlarında olduğu kimi Azər-baycan ilə də olan münasibətlərin təməli də mədəniyyət sahə-sində başlayıb getdikcə digər sahələrə yönəlmişdir. Mədəniyyətsahəsində başlayan Türkiyə-Azərbaycan əməkdaşlığı, arxasıncaali təhsil üçün qəbulu gündəmə gətirmişdir. Bu yazımızın əsasmövzusu, hazırda Türkiyədə təhsil almaqda olan azərbaycanlıtələbələrin Türkiyə türkcəsini öyrənərkən qarşılaşdıqları prob-lemlərin təsbiti, səbəbləri və çözüm yollarının ortaya qoyulma-sıdır. Türkiyə və Azərbaycanın dost və qardaş iki ölkə olaraqitirdikləri illəri qısa zamanda bərpa etmələri gələcək baxımın-dan çox önəmlidir. Bu səbəblə də hər iki topluma da bir sıraqarşılıqlı vəzifələr düşməkdədir. Bunların başında mədəniyyətəlaqələrinin daha da inkişaf etdirilməsi gəlməkdədir. Universi-tetlərin təhsil fakültələrində də Türkiyə və Azərbaycan türkcəsiana elm bölmələri açılmalı, mövcud olanlar müasir ehtiyaclaracavab verəcək şəkildə yenidən qurulmalıdır. Türkiyə türkcəsi-nin tədrisində istifadə olunan kitablar yeni texnologiyalardanda faydalanıb, ölkələrin mədəniyyət strukturları və əsasları dadiqqətə alınaraq yenidən yazılmalı, səsli və səsli-görüntülüyayımlarda dil tədrisi daha cazibəli hala gətirilməlidir. Rahat,iqtisadi qayğılardan uzaq imkanlara nail olunaraq tələbə amılıartırılmalıdır (154, s.211-213).

Təhsil sahəsində Türk dövlətləri təhsil qurumları arasındaəməkdaşlıga dair Prof. Dr. Hikmət Savcıya görə türk dövlətlərimütəxəssislərinin təhsil qurumları arasındakı əməkdaşlıq əsas-larını müəyyənləşdirmək və çalışmalara başlamaq üçün itirəcək


260

zamanları yoxdur. O, əməkdaşlığ qatılmaqda, könüllü və istəklibir elm adamı olaraq görüşlərini bu şəkildə ifadə etmişdir:

– Əvvəla hər dövlət və toplum öz mövcud sərvətini tanı-malı, bu sərvətin cəmiyyəti nə qədər zamanda haraya çatdırabiləcəyini yaxşı hesablamalıdır.

– Hər cəmiyyət keyfiyyətli tərbiyə və təhsil məsələsindəfərqli həll axtarışları içərisində ola bilir. Bu axtarışlar doğrultu-sunda məlumat toplanmasına, təcrübənin rəhbərliyə ehtiyac ol-duğu bir gerçəkdir. Xəbərləşmə bu nöqtədə möhkəmləndiril-məlidir.

– Müəllim yetişdirmə məsələsi, bilginin, təcrübənin işı-ğında Türk dövlətlərinin ortaq kültürəl özəllikləri diqqətə alına-raq müzakirə edilməlidir.

– Dərs proqramları və texnoloji təchizatında dövrün tələb-lərinə uyğun olaraq bir-birilərini dəstəkləyən bir əməkdaşlıqzənciri qurulmalıdır.

– Toplumların külürü və mədəniyyəti ilə, inancı ilə, coğ-rafiyası ilə qarışıq bir təhsil modeli müzakirə edilməlidir (154,s.214).

1999-cu il iyulun 2-dən 4-nə qədər Türkiyə Cümhuriyyəti-nin Pamukkale-Dənizli şəhərində Prezident Süleyman Dəmirə-lin himayəsi ilə VII “Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq,qardaşlıq və əməkdaşlıq” qurultayı keçirilmişdir. Qurultaydamilli siyasət məsələləri üzrə dövlət müşaviri Hidayət Orucovunbaşçılıq etdiyi 25 nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti iştiraketmiş, qəbul olunmuş yekun sənədində Azərbaycan – Türkiyəelmi-mədəni əlaqələrinə dair bir sıra problemlər müzakirəedilmişdir (56, s. 202).

VII “Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq” qurultayı da Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəniəlaqələri sahəsində mühüm bir hadisəyə çevrilmişdir. Azərbay-can adından çıxış edən Prof. Dr. Tahir Baxşaliyev bildirmişdirki, sayı 200 milyondan artıq olan Türklər Döğu Buzlu dənizin-dən Aralıq dənizinə qədər Avropa və Asiya qitələrinin böyük


261

bir ərazisinin sakinidirlər. Əsasən orta və Ön Asiyada yaşayantürklər ikinci ən böyük toplum halında keçmiş SSRİ-ninmüxtəlif bölgələrində məskunlaşıblar. Küçmiş Sovetlər Birli-yində 24 türk topluluğu mövcud idi. Onların sayı 50 milyonuaşırdı. Etiraf edək ki, 70 ildən artıq mövcud olan totalitr rejimşərtlərində bu gün artıq varlığı mifə çevrilən SSRİ tarixi adıaltında bu türklərin tarixindən bəhs etməkdə olduğumuz halda,əslində rusların, rus və sovet imperializmi tarixindən bəhsedilir. Bu da azmış kimi, keçmiş SSRİ-də slavyan xalqlarındansonra ikinci ən böyük toplum olmuş türk xalqlarının tarixinidoğma, ümumtürk tarixinin bir parçası kimi deyil, onların yaşa-dığı inzibati coğrafi ərazinin tarixi kimi tədqiq və tədris edirlər.Başqa sözlə türkləri mümkün olan və olmayan tədris və təd-qiqat vasitələrilə milli kökündən, varlığından, tarixindən, zən-gin mənəvi irsindən məhrum etməyə cəhd olunur. Əgər beləolmasa idi, qalaq-qalaq orta və ali məktəb SSRİ tarixi dərslik-lərində, xüsusilə onun 1917-ci ilindən bəri sovet dövrü hissələ-rində heç olmasa bir neçə dəfə Azərbaycan, qazax, qırğız,özbək, türkmən, qaraqalpaq, uyğur, yakut, qaqauz türkünün(məhz türkünün) də adı çəkilərdi. Totalitar sovet rejimindənqalan qaydaya görə SSRİ tarixinə aid dərsliklər, proqramlar vəbayraq-sancaq mərkəzdə hazırlana bilərdi. Yəni başqa sözləmilli regionlarda, o cümlədən Azərbaycanda SSRİ tarixinə aiddərslik, proqram və s. hazırlana bilməz və ən gözəl halda mər-kəzdən gələn materiallar tərcümə edilə bilərdi. Odur ki, obyek-tivlik naminə qeyd edək ki, hazırda küçmiş SSRİ tarixi fən-ninin tədrisindən və tədqiqindən miras qalan əsaslı problem vənöqsanları bütünlüklə keçmiş SSRİ tarixi fənn müəllimlərininüzərinə yıxmaq ən azından ədalətsizlik olardı. Belə ki, tədqiqvə tədris olunmasının bütün sərhədlərinin mərkəzdə müayinəedildiyi və başdan ayağa sovet sisteminin mədh olunmasınayönəldilən, nəhayət açıq və gizli metodlarla ciddi gözləmaltında olan fənlərin öyrənilməsindən ayrı nə gözləmək olurduki? (156, s.309).


262

24-26 mart 2000-ci ildə Türkiyənin Samsun şəhərində“Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq və əmək-daşlıq” qurultayının VIII forumu keçirilmişdir. Forumda Azər-baycanın tanınmış elm və mədəniyyət xadimləri iştirak etmişlər(56, s.213).

VIII “Türk devlet ve topluluklari dostluk, kardeşlik vəişbirliği kurultayı”nın Eğitim Öğretim Komissiyasının məlu-matlarını aşağıdakı qaydada sistemləşdirə bilərik ki, 1992-ciildə Türk dövlətləri ilə ölkəmiz arasında başladılan döstluq vəişbirliyinin təməlində egitim-öyrətim gəlməkdədir. Ölkələrimizarasındakı tarixi və mədəni birliyin həyata keçirilməsində isəən böyük vəzifə hər baxımdan yetişmiş insana düşməkdədir.

Egitim-öyrətimdə əsas olan insana yatırımdır. Bu səbəbləeyni soydan gələn, eyni qanı daşıyan və eyni tarixə sahib olaninsanların birliyini möhkəmləndirmək məqsədilə başladılan vəMilli Eğitim Bakanlığı strukturundakı Yurt Xariciı EğitimÖğretim Genel Müdürlügü koordinasiyasında əlaqəli qurum vətəşkilatlarla əməkdaşlıq halında yürüdülən “Böyük ÖyrənciProjesi”nin başlanğıcı olan 1992-1992 tədris ilindən bu günəqədər sözü gedən ölkə və topluluqlardan ölkəmizə təhsil almaqməqsədilə orta və ali təhsil səviyyəsində cəmi 19359 öyrəncigəlmiş və bu öyrəncilərin 3637 nəfəri məzuniyyət, 8470 nəfərimüxtəlif səbəblərlə ölkələrinə dönmüşdür. Hazırda ölkəmizdə7293 öyrənci təhsilinə davam etməkdədir. Bundan başqa,2000-2001 tədris ili üçün də, bu ölkə və topluluqlara 1280öyrənci kontenjanı verilmişdir (157, s.230).

Bundan başqa, təhsil aldıqları yerlərdə şəhərdaxili gediş,ümumiyyətlə pulsuz ilaraq ödənməkdə, vilayətlərin sosialtəsisatları, kitabxanaları və dərsxanalarından pulsuz olaraqyararlanmaları təmin edilməkdədir.

Təhsil sistemlərimizdə birlikdəliyə nail olmaq və bu ölkə-lərin təlim-tərbiyə xidmətlərinə yardımçı olmaq məqsədilə,nazirliyimizin bu cümhuriyyətlərdə açdığı 8 məktəb və 5 Tür-kiyə Türkcəsi Eyitim Öyrətim Mərkəzində hazırda 171 müəl-


263

limiz vəzivə daşımaqdadır. Türk Dünyasına yönəlik eyitim-öyrətim xidmətlərinin qaydalarına uyğun olaraq Türkiyə türk-cəsinin yayılması məqsədilə Türkiyə Türkcəsi Eğitim ÖğretimMərkəzlərinin açılması çalışmaları davam etməkdədir.

Türk cümhuriyyətləri ilə Türk topluluqlarında vəzifə alacaqmüəllimlərin seçimində, müəllimlərin xidmət anlayışları, sahəbilgiləri, ümumi mədəniyyətləri, türkcə gözəl danışmaları, Ata-türk prinsip və inqilablarına bağlılıqları və ümumi görünüşləridiqqətə alınaraq dəyərləndirilmə aparılmaqdadır. Bu dəyərlən-dirmələr nəticəsində aldıqları puana görə aparılan sıralamadoğrultusunda vəzifələndirilməkdədirlər. Hazırda vəzifəli olanmüəllimlərə, ölkəmizdə aldıqları maaşlarına əlavə olaraq aylıq1000 dollar, müdir müavinlərinə 1050 dollar, müdirlərinə isə1100 dollar aylıq ücrət-haqq verilməkdədir.

Gələcəyimizi əmanət edəcəyimiz gənc nəsillərin yetişdiril-məsində ən təsirli ünsür olan müəllimlərin yaxşı yetişdirilmişolması gərəktiyi anlayışı ilə, bu ölkə və topluluqlarda görəv-ləndiriləcək müəllimlərlə ölkələrin anadilli təhsilində vəzifəlimüəllimlər, xidmətdaxili tədris proqramlarına alınmaqdadır.Türk cünhuriyyətləri ilə türk və akraba topluluqlarından 1995-ci ildə 172, 1996-ci ildə 193, 1997-ci ildə 153, 1998-ci ildə 95,1999-cu ildə də 130 olmaq üzrə cəmi 807 müəllimə iyul-avqustaylarında 2 həftə müddətli “Türk Egitim Sistemini Tanitma vəTürkcə öğrətimi” konulu xidmət daxili təhsil seminarlarıdüzənlənmişdir. Digər tərəfdən, Yurd Xariciı Egitim ÖğrətimGenəl Müdürlügü tərəfindən 1993-cü ildən bu günə qədər TürkDünyasına verilən egitim-öyrətimlə bağlı xidmətləri ehtivaedən 22 ədəd kitab nəşr edilərək maraqlananların ixtiyarınaverilmişdir (157, s.230-231).

Türkdilli ölkələr arasındakı elm və təhsil əlaqələri ilə bağlıVIII qurultayda qeyd edilmişdir ki, Türk cümhuriyyətləri iləTürk topluluqlarında açılan təhsil qurumlarımızda həyatakeçirilməkdə olan təhsil proqramları, iki ölkənin eyni cür vəsəviyyədəki məktəblərində tətbiq olunan detallara görə hazır-


264

lanıb tətbiq edilməkdədir. Bu ölkə və topluluqların ibtidai vəorta dərəcəli məktəblərində keçiləcək dil, ədəbiyyat, tarix vədin tədrisində istifadə ediləcək proqramlarda ortaq təməlnöqtələrin müəyyənləşdirilməsi və dərs kitablarının ortaqlıyazılması böyük önəm daşımaqdadır.

Türk Dünyası ilə dil və mədəniyyət əlaqələrimizi qüvvət-ləndirmək məqsədilə Ortaq türk tarixi və ədəbiyyatı lisə dərskitablarının yazıla bilməsi üçün 13 mart 1995-ci il tarixindəəlaqəli ölkə təmsilçilərinin iştirakilə yaradılan komissiyalar,yazışma çalışmalarını tamamlamışlar. Bu gözəl xidmət sonuc-landığında Türk Dünyası uşaqları ortaq ədəbiyyatımızı, ortaqtariximizi oxuyaraq yetişəcək və ortaq dəyərlərimizi oyrənə-cəklər.

Latın əlifbasına keçən ölkələrə müxtəlif dərs kitablarınınnəşri yolu ilə dəstək verilməkdədir. Azərbaycanda 446.000ədəd kitab, sözlük və dərs kitablarının nəşri üçün 250 ton kağızgöndərilmişdir. Türkiyə tərəfindən açılan təhsil qurumlarınınhər birində kompüter laboratoriyaları qurulmuş və öz məktəb-lərinin tədris vəsaiti – ləvazimatı, kitab ehtiyacları imkanlar da-xilində ödənməkdə olub bu günə qədər 3213 dəftərxana ləvazi-matı, kompütür, fotokopya makinası və video göndərilmişdir(157, s.231-232).

Təhsil qurumları arasındakı əlaqələrə gəldikdə isə qeydedilməlidir ki, Türk Dünyasındakı özəl və rəsmi təhsil qurum-ları arasında effektli müntəzəm bir xəbərləşmə və əməkdaşlığınqurulması və genişləndirilməsi, məlumat mübadiləsinin təminolunması məqsədilə 1995-ci ildə Türk cümhuriyyətlərindəkiməktəblər ilə ölkəmizdəki məktəblər arasında Qardaş Məktəbhəyata keçirilməyə başlanılmışdır. Bu günə qədər 99 məktəbqardaş məktəb olaraq bərabərləşdirilmişdir. Bu məktəblər ara-sındakı yardımlaşmalar və bilgi alış-verişi dəstəklənməkdədir.Ancaq maddi yetırsizliklər səbəbilə qarşılıqlı ziyarətlər gerçək-ləşdirilməməkdədir. Təhsil, tərbiyəvi məqsədli səyahətlər özəlendirimlər aparılaraq həvəsləndirilməlidir (157, s.232).


265

Ölkələrimiz arasındakı təhsil strategiyası qurultay material-larında aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirilmişdir: Türkiyə türk-cəsi Egitim Öyrətim Mərkəzlərinin türkdilli ölkələrdə genişlən-dirilməsi; Təhsil alacaq tələbələrin ölkələrində və ölkəmizdəuyum kursuna tabe tutulması; Təhsil üçün gələn və təhsillə-rində uğursuz olan tələbələrin peşə təhsili kurslarına alınmaları;Ortaq türk tarixi və ədəbiyyatı lisə dərs kitablarının nəşri; Özölkələrində türk dili və ədəbiyyatı və ya türkologiya təhsiligörən universitet tələbələrinə yay aylarında qısa müddətlitürkcə kursu yaradılması. Bu məsələlərlə bağlı proyektlərhazırlanmış və tələbələrə verilən xidmətlərin göstərilməsiplanlaşdırılmışdır (157, s.233).

Bu sahədəki problemlərlə bağlı qurultayda bildirilmişdir ki,Türk Dünyasından Türkiyəyə gələn gənclərin təhsilinə istiqa-mətlənmiş olan bu proyekti daha uğurlu və səmərəli etmək,mövcud durumu və ehtiyacları müəyyənləşdirmək və bu gənc-lərə daha yaxşı xidmət verə bilmək məqsədilə 1995-ci ildə butələbələrə bir anket doldurulmuş və ortaya çıxan problemlərinhəll yolları axtarılmışdır. 1999-cu ilin sonunda bir anket sor-ğusu da keçirilmiş və müəyyənləşdirilmişdir ki, tələbələrin də-vamiyyətsizlikləri və intizamsız davranışları uğursuzluqlarınasəbəb olmaqdadır. Bu səbəblə tələbələrin uğurlarını yüksəldə-cək və onların mühitə uyğunlaşmalarını asanlaşdıracaq rəhbər-lik və nəzarət xidmətlərinin universitetlərdə mütəxəssislər tərə-findən edilməsi zərurəti vardır (157, s.133).

Onuncu və hələ ki, sonuncu “Türk Dövlət və TopluluqlarıDostluq, Qardaşliq və İşbirliyi Qurultayı” Türkiyə Cümhuriy-yəti Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın himayəsi, Dövlət nazi-ri Bəşir Atalayın koordinatorluğu, TÜDEV və TİKA əməkdaş-lığında 18 sentyabr 2006-cı il tarixində Antalya Kemer SungatePort Royal Oteldə çalışmalarına başlamış və 20 sentyabr 2006-cı il tarixində keçirilən bağlanış çıxışları ilə sona çatmışdır.Dünyanın bütün türk dövlət və topluluqlarını əhatə etməsi və


266

bütün problemlərinə diqqət yetirməsi bu qurultayın ən böyükhədəflərindən biri olmuşdur.

Qurultaya rəsmi, elmi, mülki cəmiyyət qurumları, düşüncətəşkilatları, ticarət və sənaye qurumları ilə mediya təmsilçiləridəvət edilmişdi. Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkis-tan, Türkmənistan, Tacikistan, Monqolustan və Şimali KiprTürk Respublikalarindan; Rusiya Federasiyasından Tatarıstan,Başqırdıstan, Çuvaşıstan, Saha-Hakas və Altay Federativ Res-publikalarından; Krım Muxtar Vilayəti, Qaqauz Vilayəti vəAxıska türklərindən; İran, İraq və Əfqanıstandan; Gürcüstan,Batı Trakya, Kosova, Rumıniya, Makedoniya, Bolqarıstan,Bosniya-Hersoqoviniya və Arnavutluqdan təmsilçilər ilə Alma-niya, Fransa, Amerika, Avstraliya, Belçika və İsveçrədə yaşa-yan türk diasporası dəvət edilmişdir.

Qurultay 19 sentyabr 2006 cı il tarixində Beynəlxalq Əla-qələr, Mediya və İnformasiya Komissiyası, İqtisadi, Ticarət,Maliyyə İşləri və Turizm Komissiyası, Egitim-Öyrətim, Elm vəTexnoloji Komissiyası, Mədəniyyət Komissiyası, İctimai İda-rəetmə və Hüquq Komissiyası ilə Gənclik Komissiyasındanibatər olan altı fərqli komissiyada öz sahələrini maraqlandıranmövzuları görüşüb müzakirə etmək surətilə, konkret təklifləriehtiva edən hesabatlar meydana gətirmişdir.

Qurultay digər istiqamətlərlə yanaşı, Türk dövlət vətopluluqlarının mədəniyyət bağlarının dərinləşdirilməsinə dairdə qərarlar vermişdir (144, s. 132).

Qurultayın 36 bənddən ibarət qərarında bilavasitə elm,təhsil və mədəniyyətlə bağlı çox mühüm əhəmiyyət kəsb edənaşağıdakı təklif və qənaətlər öz əksini tapmışdır:

– Türkcə danışan dövlətlər topluluğunu yaratmaq üçüngərəkli elmi, bürokratik və təşlilati zəminlərin təşkilinə başlan-malıdır. Bu məqsədlə bir fəaliyyət planı hazırlanmalıdır.

– Qlobal və regional münaqişələrin narahatlıq doğurduğugünümüzdə, türk dünyasının tarixi və coğrafi şərtlərindən gücalan potensialı, dünyada sülh üçün çox önəmli bir amil olaraq


267

dəyərləndirilməkdədir. Avrasiyadakı strateji tarazlığın pozul-ması, beləcə dünyada sülhə və rifaha yardım edilməsi yolundaistifadə edilməsi bu faktorun gərəyi kimi dəyərləndirilməsiləyaxından əlaqəlidir.

– Qlobal və regional miqyasdakı problemlərin və inkişafınən yüksək səviyyədə ələ alınmasına fürsət təşkil etməsi baxı-mından, Türkdilli Dövlətlərin Dövlət Başçılarının Zirvə görü-şünün 17 noyabr 2006-cı il tarixində Antalyada təşkil edilməsitəklifi böyük bir məmnuniyyətlə qarşılanmışdır.

– Türkiyə Cümhuriyyətinin turizm sektorunda bugünə qə-dər əldə etdiyi təcrübələr Türk dövlət və topluluqlarına fəal birşəkildə ötürülməlidir.

– Türk dövlət və topluluqları arasında ortaq əlifba məsələ-sindəki çalışmalara davam edilməsi, Türkiyə türkcəsinin ortaqünsiyyət dili olaraq mənimsənməsi məqamındakı fəaliyyətlərindavam etdirilməsi və elm sahələri üçün ortaq termin sözlüklə-rinin hazırlanması təmin edilməlidir.

– Türk dövlət və topluluqları arasında təhsil ilə bağlı prob-lemlər, razılaşmalar, təhsil qurumları arasındakı əlaqələr, egi-tim və oyrətimdə əməkdaşlıq və s. kimi məsələlərə dair prob-lemləri həll edə bilmək və proyektlər hazırlamaq üzrə Türkcümhuriyyətlərini təmsil edən, mövzunun mütəxəssislərindəntəşkil edilən, funksiyaları müəyyən edilmiş bir təhsil koordi-nasiya şurası vücuda gətirilməsi və ortaq bir təhsil siyasətiyaradılmalıdır.

– Orta təhsil qurumlarında sosial və mədəni dərslərdə tədrisedilmək üçün, qurulacaq ortaq komissiyalarda ortaq “Türk ta-rixi”, “Türk ədəbiyyatı”, “Türk mədəniyyət tarixi” və “Dinmədəniyyəti və əxlaq bilgisi” dərs kitabları hazırlanaraq tətbiqedilməlidir.

– Hər səviyyədəki təhsil qurumları arasında qarşılıqlı təhsilkadr və tələbə dəyişimi kimi “Dəgişim Proqramları” və “Qar-daşlaşmış məktəb” tətbiqi təşviq edilməli və əhatəsi genişlən-dirilməlidir.


268

– Türk dövlət və topluluqları tərəfindən müəyyən ediləcəkelm adamlarından təşkil edilmiş bir komissiyanın adlandıracağı“elm mükafatı” təsis edilməli və bu mükafatlar qurultay sıra-sında sahiblərinə verilməlidir.

– Ölkələr arasında mənimsənilmiş mədəniyyət və sənət fəa-liyyətləri haqqında bilginin toplanması, izlənməsi, işlənməsi vəyayılmasını təmin edən, şəffaf, etibarlı bir şəbəkə sistemi vəbilgi bankası hədəflənməlidir.

– Komissiya bundan başqa, yüksək kommunikasiya texno-logiyaları istifadəsi ilə zəngin mahiyyətli elektron sistemləri vəbilgi mərkəzləri arasında qurulacaq şəbəkələr ilə qarşılıqlıbilgiyə yetişmənin asanlaşdırırlması təmin edilməlidir.

– Ortaq nəşrlər, yayımlar və elmi çalışmalar planlanıb ko-ordinə edilməli və xüsusilə türk dili üzərinə müqayisəli araş-dırmalarda yoğunluq yaradılmalıdır.

– Türk dünyasının mümarlıq və arxeoloji dəyərləri ilə so-mut olmayan mədəni mirasın inventarı çıxardılmalı və ortaqbeynəlxalq proyektlər üzərində çalışma qrupları yaradılmalıdır.

– Gəncliyin narkotik və digər pis vərdişlərinə, ətraf mühitinkirlənməsi və ekoloji çirklənmələrə qarşı ortaq mübarizə yol-ları axtarılmalıdır.

– Gənclər üçün tarixdə və günümüzdə elm, din, sənət vəədəbiyyat, idman kimi sahələrdə uğur qazanmış türkləri tanıdanortaq proqramlar hazırlanmalıdır.

– Türk dövlət və topluluqlarından olan gənclərə türk mədə-niyyətini təbliğ edən və türkcə təhsil verən yay proqramlarıtəşkil edilməlidir.

– Televiziyalarda uşaqlar və gənclər üçün türk dövlət vətopluluqlarına aid olan sənətkarların əsərlərindən uyarlanmışserial filmlər, cizgi filmləri və sənədli filmlər hazırlanaraq ya-yınlanmalıdır. Türk topluluqlarına aid ləhcələrdən (uşaq ədə-biyyatı sahəsindəki əsərlər) digər ləhcələrə tərcümələr edil-məlidir.


269

– Türk dövlət və topluluqlarının gənclik təmsilçilərinin biraraya gələcəyi fürsətlər yaradılmalıdır. Bu mənada Türk Dün-yası Gənclik Qurultayları dəstəklənməlidir (144, s. 133-135).

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev onuncu qurultaydanitq söyləyərək bu tədbirin əhəmiyyətinə toxunmuş və perspek-tivlərinə aydınlıq gətirmişdir. O, bildirmişdir ki, qurultayın çoxböyük önəmi var. Əminəm ki, qurultayın nəticələri də çoxönəmli olacaqdır. Çünki qurultay zamanı son müddət ərzindəgörülmüş işlər, uğurlar, nailiyyətlər təhlil ediləcək və ən önəm-lisi isə, qarşıda duran vəzifələr müəyyən olunacaqdır. Mən şüb-hə etmirəm ki, qurultay iştirakçıları müxtəlif komissiyalardaçox fəal işləyəcəklər və qurultayın nəticələri əməli-praktik əhə-miyyətə malik olacaqdır. Bizim istəyimiz bəllidir. Bu barədəbu gün çox gözəl danışıldı. Biz istəyirik ki, türk dünyası birolsun. Birlik daha da möhkəm olsun. Bizi birləşdirən əlaqələrçoxşaxəli olsun və bütünlükdə türk dünyası dünya üçün çoxönəmli amilə çevrilsin. Bunu etmək üçün bütün əsaslar var.Türkiyə – Azərbaycan münasibətləri indi ən yüksək zirvədədir,əziz dostum, qardaşım Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu gün bu barə-də danışdı. Bu münasibətləri bir neçə amil şərtləndirir – tarixiköklərimiz, etnik mənsubiyyətimiz, dilimiz, mədəniyyətimiz,milli-mənəvi dəyərlərimiz, ənənələrimiz. Türkiyə – Azərbay-can münasibətlərini qardaşlıq, dostluq prinsipləri birləşdirir vəindi iqtisadi, siyasi və mədəni sahələrdə bu münasibətlər ənyüksək zirvədədir. Bütün başqa sahələrdə də bu münasibətlərəgüc verən, təkan verən məsələlərin də öz həllini tapması çoxönəmlidir. Bu baxımdan ziyalıların bir araya gəlməsi, kon-fransların, qurultayların keçirilməsi, ictimai xadimlərin, millətvəkillərinin davamlı əlaqədə olması çox böyük əhəmiyyət kəsbedir. Bizim gücümüz birliyimizdədir (115, s.34-35).

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev mədəni inteqrasiyaproblemlərinə də toxunaraq bildirmişdir ki, dünyada qloballaş-ma prosesləri gedir. Ancaq eyni zamanda, ayrı-seçkilik məsə-lələri də kifayət qədərdir və biz bunu görürük. Biz bu vəziyyətə


270

özümüzü uyğunlaşdırmalıyıq. Bir-birimizə bağlı olmalıyıq, bir-birmizin əlini möhkəm tutmalıyıq ki, gücümüz daha da artsın.Bu gün türk dünyasının çox böyük potensialı var və Türkiyəbaşda olmaqla bütün türkdilli dövlətlər siyasi, iqtisadi cəhət-dən, bütün başqa cəhətlərdən çox sürətlə inkişaf edir. Bizimbölgənin inkişafı nəticəsində dünya proeslərinə böyük təsirlərolacaqdır və biz bunu görürük. Bu baxımdan qurultayın keçiril-məsi çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Mən şübhə etmirəm ki, buqurultayda bizi narahat edən bütün məsələlər müzakirə oluna-caq və ən önəmlisi, gələcək fəaliyyətimiz üçün gözəl tövsiyələrveriləcək, dövlətlər və hökumətlər bundan bəhrələnəcəklər. Bugün bizim qurultayımızda çoxsaylı nümayəndələr var. Bütüntürkdilli dövlətlərin nümayəndələri buradadır. Bu onu göstərirki, müstəqillik dövründə əldə olunmuş uğurlar ölkələrimizi bir-birinə daha da bağlayır. Bu onu göstərir ki, türk dünyasınıngələcək fəaliyyəti bizi düşündürür, narahat edir və biz özfəaliyyətimizlə türk dünyasının gücünü möhkəmlətməliyik vəbunu edirik. Əminəm ki, qurultay və onun nəticəsi olan birliyi-mizin möhkəmlənməsi həm bölgədə, həm Avropada və dünya-nın başqa yerlərində çox böyük əks-səda doğuracaqdır.

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin getdikcədaha inkişaf tempi qazandığını vurğulayan Azərbaycan Prezi-denti qətiyyətlə bildirmişdir ki, qurultaylar, konfranslar tez-tezkeçirilməlidir. “Eyni zamanda, hesab edirəm ki, xarici ölkələr-də belə tədbirlərin keçirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edər.Çünki biz özümüzü tanıtmalıyıq, öz potensialımızı təqdimetməliyik. Bir sözlə, gələcəkdə çox işlər var. Biz türk dünyasınıdaha da mütəşəkkil şəkildə birləşdirməliyik və türk dünyasındagedən proseslərə biganə qalmamalıyıq. Daim bir-birimizədəstək olmalıyıq, bir-birimizin problemlərinin həllində iştiraketməliyik. Əminəm ki, birgə səylər nəticəsində türk dünyasıdünyada çox böyük imkanlara, çox güclü siyasi mövqeyə malikolacaq və beləliklə, bizim işlərimiz daha da uğurla həyatakeçiriləcəkdir. Biz bunu istəyirik. Bugünkü qurultay bu işdə


271

çox böyük önəmi olan addımdır. Mən qurultayın bütün iştirak-çılarına uğurlar diləyirəm. Qurultayın keçirilməsində fəaliyyətgöstərmiş TÜDEV və TİKA təşkilatlarının rəhbərlərinə özminnətdarlığımı bildirirəm və bütün türk dünyasına uğurlar,uğurlar və qələbə arzulayıram” (115, s.36-37).


272

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin yaradılmasıölkələrimiz arasındakı elmi-mədəni əlaqələrin

inkişafında yeni mərhə kimi

Dünya türk dövlətləri üçüncü minilliyə vahid siyasət vəmədəniyyət strategiyası üzrə hərəkət etmək və bu tendensiyanıuğur və qətiyyətlə davam etdirmək zərurəti ilə daxil olurlar. Buzərurəti başladığımız minilliyin birinci əsrinin əvvəllərində –bəşəriyyətin yeni dövr tarixində ilk dəfə beynəlxalq siyasətkontekstinə gətirən Mustafa Kamal Atatürk olmuşdur. Türkdünyası birliyi ideyası, dünya türk milli dövlətlərinin vahidsiyasi-kültür strategiyası konsepsiyası bu gün xüsusilə Türki-yədə və digər qardaş türk respublikalarında həm siyasi haki-miyyət, həm də ictimai-humanitar səviyyələrdə özünü göstər-məkdədir. Təbii ki, böyük və müstəqil dövlətçilik təcrübəsiolan, dünya türklüyünün ana vətəni, bu ideologiyanı ən çətindövrlərdə belə qoruyub inkişaf etdirən Türkiyə Cümhuriy-yətində həmin ideya və konsepsiya daha möhkəm təməllərə vəözünügerçəkləşdirmə gücünə malikdir (122, s.105-115).

XX əsrin böyük dahisi, bütün türk dünyasının iftixarı, qüd-rətli Türkiyə Respublikasının yaradıcısı Mustafa Kamal Atatür-kün şəxsiyyəti, fəaliyyəti və həyatının özəllikləri neçə onillik-lərdir ki, insanların maraq dairəsindən çıxmaq bilmir (97).

Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti 20-ci, xüsusilə 30-cuillərdə ölkənin inkişafı, millətin mütəşəkkilliyinin gücləndiril-məsi üçün bir çox mədəni-mənəvi tədbirlər görülməsinin təşəb-büsçüsü olmuşdur. Ona görə də biz bu gün Atatürkün mədə-niyyət, mənəviyyat, dil siyasətindən cəsarətlə danışır, böyükdövlət qurucusunun bu sahədəki təcrübəsinin uğurlu örnəkolduğunu qəbul edirik.

Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə 2001-ci il mart ayı-nın 9-da Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi yarandı ki, həminMərkəzin qarşısına “Türk dünyasının böyük öndəri, TürkiyəCümhuriyyətinin banisi və ilk Prezidenti Mustafa Kamal Ata-


273

türkün türk xalqlarının tarixində tutduğu mühüm yeri nəzərəalaraq Atatürk irsini, ümumiyyətlə türk tarixi və mədəniyyətin-in daha dərindən öyrənilməsi və təbliğ olunması” vəzifəsi qo-yuldu. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin əsasnaməsi təsdiqolunandan cəmisi bir neçə ay sonra – 2002-ci ilin ilk günlərin-dən onun kifayət qədər məhsuldar fəaliyyəti başladı (11, s.6).

Heydər Əliyev Atatürk irsinin öyrənilməsinin vacibliyiniölkədə hamıdan artıq dərk edir, onun öyrənilməsi üçün konkrettədbirlər həyata keçirilməsinə səy göstərir. Axı dövlət başçımı-zın 2001-ci ildə qardaş ölkəyə səfəri zamanı Türkiyə BöyükMillət Məclisindəki çıxışından cəmisi 4 gün əvvəl O, “Azər-baycanda Atatürk Mərkəzinin yaradılması haqqında” 9 mart2001-ci il tarixli 641 saylı sərəncam imzalamışdı (17, s. 160;124, s.75). Sərəncamda deyilir: “Türk dünyasının böyük ön-dəri, Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi və ilk prezidenti MustafaKamal Atatatürkün türk xalqlarının tarixində mühüm yerininəzərə alaraq, Atatürk irsinin, ümumiyyətlə türk tarixi vəmədəniyyətinin daha dərindən öyrənilməsi və təbliğ olunmasıməqsədilə qərara alıram:

1. Azərbaycanda atatürk Mərkəzi yaradılsın.2. Müəyyən edilsin ki, Azərbaycan Respublikasının Prezi-

denti Atatürk Mərkəzinin fəxri sədridir”.Mərkəzin ilk uğurlu tədbiri çox mühüm və əlamətdar bir

hadisəyə – Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikasıarasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 10-cu ildönümünəhəsr edildi. Bu münasibətlə Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi iləTürkiyənin Azərbaycandakı səfirliyi 2002-ci il yanvarın 14-dəelmi-praktik konfrans keçirdi.

Yanvarın 14-də Türkiyənin Bakıdakı səfirliyi Azərbaycanilə Türkiyə arasında diplomatik əlaqələr qurulmasının 10 illiyimünasibətilə “Avropa” mehmanxanasında mərasim təşkil et-miş, mərasimdə Azərbaycan respublikasının Prezidenti HeydərƏliyev iştirak və çıxış etmişdir.


274

Türkiyənin Azərbaycandakı səfiri Ünal Çeviköz öz çıxışın-da Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasındadiplomatik əlaqələr qurulmasının onuncu ildönümünü Türkiyəvə Azərbaycan xalqlarının müştərək bayramı adlandırmış vəbildirmişdi ki, Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı əlaqələr ötənon il ərzində son dərəcə səmərəli olmuş və yüksək səviyyəyəçatmışdır (124, s.76-77).

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəsmi açılış mərasimin-də isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevgeniş nitq söyləyərək bu tarixi hadisənin əhəmiyyətindən vəAzərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin perspektiv in-kişafında bu mərkəzin oynayacağı mühüm roldan danışmışdır(12, 2004, №2, s. 6-8).

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin tarixi Azərbaycandayaxın illərə təsadüf etsə də Türkiyədə bir az əvvəllərə gedibçıxır. Belə ki, Atatürk Kültür, Dil və Tarix Yüksək Qurumu1982-ci il konstitusiyasının 134-cü maddəsinə uyğun olaraq 11avqust 1983-cü il tarixli 2876 saylı “Atatürk Kültür, Dil vəTarix Yüksək Qurumu haqqında qanun”a əsasən yaradılmışdır.

Atatürkçü düşüncənin, Atatürk prinsipləri və inqilabla-rınının, türk mədəniyyətinin, türk tarixinin və türk dilinin elmişəkildə araşdırılması, tanıdılması və yayılması məqsədi iləyaradılan Yüksək Qurum Türkiyə Respublikasının Presiden-tinin himayəsi altında fəaliyyət göstərir. Türkiyənin NazirlərKabinetinə bağlı olan Yüksək Quruma Atatürk AraşdırmaMərkəzi, Türk Dil Qurumu, Türk Tarix Qurumu və AtatürkKültür Mərkəzi daxildir (12, Payız, 2002, s.59).

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin yaradılmasından ötənqısa müddət ərzində Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqə-lərinin möhkəmlənməsi və inkişafı baxımından bir sıra əhəmiy-yətli işlər görülmüş, elmi konfranslar təşkil edilmiş, mədəniy-yət tariximizə dair araşdırmalar aparılmış və hər iki ölkəninrəsmi nümayəndələri, yaradıcı insanları və mədəniyyət xadim-ləri ilə çoxsaylı görüşlər keçirilmişdir. “Azərbaycanda Atatürk


275

və Türkiyə Cümhuriyyəti araşdırmaları (1941 – 2003)” adlıbiblioqrafik kitabda azərbaycanlı alimlərin və müəlliflərinAzərbaycanda və xarici ölkələrdə Türkiyə Cümhuriyyətinə vəAtatürkə aid qeyri-dövri mətbuatda çap olunmuş əsərləri barə-də məlumatlar toplanmışdır (11).

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru professorNizami Cəfərov Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələri-nin tarixindən bəhs edərək yazır ki, müstəqil Azərbaycandövlətinin təşəkkülünə qədər Azərbaycanda Atatürkə (və onunqurucusu olduğu Türkiyə dövlətinə) münasibətin tarixi aşağı-dakı mərhələlərdən ibarət olmuşdur: Əsasən müsbət münasibətmərhələsi (20-ci illər); Əsasən mənfi münasibət mərhələsi (30-cu illərin əvvəllərindən 50-ci illərə qədər); “Liberal” münasibətmərhələsi (50-ci illərdən 80-ci illərin ortalarına qədər); Roman-tik münasibət mərhələsi (80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəl-ləri) (11, s.5).

Əlbəttə, düşünmək olmaz ki, rəsmi ideologiyanın Atatürkə(və Türkiyəyə) münasibəti bütün mərhələlərdə Azərbaycanxalqının münasibətinə uyğun gəlir, –xalqın dünyanın ən böyük(və müstəqil!) türk dövlətinə, eləcə də onun qurucusuna müna-sibəti həmişə müsbət olmuşdur. Lakin etiraf etmək lazımdır ki,Sovetlər Birliyinə daxil olan bütün xalqlar kimi Azərbaycanxalqı da rəsmi ideologiyanın mövqeyində dayanmağa məhkumedilmiş, özünəməxsus mövqe nümayiş etdirməyə çalışanlar isə,xüsusilə, 30-50-ci illərdə “layiqincə” cəzalandırılmışlar.

Azərbaycanda atatürkçülüyün sözün əsl mənasında (və ne-cə varsa o cür!) təbliği, yayılması 90-cı illərin ortalarından baş-lamışdır. Həmin mərhələni (əslində dövrü!) fərqləndirən əsaskeyfiyyət Atatürkün (Türkiyənin) dövlət quruculuğu təcrübə-sindən müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulması prosesindəistifadə olunması idi ki, bu da birinci növbədə müasir Azərbay-can dövlətçiliyinin banisi Heydər Əliyevin fəaliyyətində bila-vasitə təzahür edir. Heydər Əliyevin Türkiyə Cümhuriyyətininyaradıcısı Atatürkə münasibəti yalnız bir böyük dövlət xadi-


276

minin başqa bir böyük dövlət xadiminə yüksək qiymət verməsideyil, eyni zamanda tarixin kifayət qədər sərt sınaqlarındançıxmış mükəmməl bir siyasi-ideoloji, təcrübə sisteminin (ata-türkçülüyün!) müasir dövrün həm lokal (Azərbaycan), həm dəqlobal (ümumdünya) tələblər baxımından dəyərləndirilməsi ki-mi də diqqəti çəkir. Atatürk türk xalqını, türk dövlətçiliyini,Heydər Əliyev isə Azərbaycan xalqını, Azərbaycan dövlətçili-yini xilas etmişlər. Və əlahəzrət Tarix dəfələrlə sübut etmişdirki, bir dahinin fəaliyyəti ondan sonra gələn başqa bir dahininfəaliyyətində daha mükəmməl, daha canlı şərh olunur, nəinkiakademik mülahizələrdə, yaxud sxematik texnologiyalarda (11,s.4-5).

Yarandığı qısa bir müddət ərzində mərkəz xalqlarımızınmədəniyyət tarixində mühüm hadisələrə çevrilmiş bir sıratədbirlər həyata keçirmişdir. Məsələn, Azərbaycanda AtatürkMərkəzində “Latin əlifbası Azərbaycanda, Türkiyədə və türkdünyasında” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilmişdir(12, 2004, № 2, s. 32-33). İyunun 17-də Azərbaycanda AtatürkMərkəzində ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin “Dövlətdilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 2001-ci il 18iyun tarixli fərmanının 3-cü ildönümünə həsr olunmuş “Latinəlifbası Azərbaycanda, Türkiyədə və türk dünyasında”mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. KonfransıMərmərə Qrupu Strateji və Sosial Araşdırmalar Vəqfi (MQV),Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi, Azərbaycan – Türkiyə parla-mentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupu, Türkiyə – Azərbaycanparlamentlərarası dostluq qrupu təşkil etmişdir (12, 2004, № 2,s. 32). Konfransda Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələ-rinə dair maraqlı fikir mübadiləsi olmuşdur. Sonra konfrans özişini Milli Məclisin deputatı, professor Nizami Xudiyevin vəMQV icra şurasının üzvü, ordu generalı Nüjdət Timurun sədrli-yi ilə – “Türk ölkələrinin inkişafında latın əlifbasının əhəmiy-yəti” və “Latın əlifbasının ümumdünya əməkdaşlığına təsiri”iclaslarında davam etdirmişdir. Professorlar Mahir Aydın,


277

Tofiq Hacıyev, Nejdət Öztürk, Kamal Abdullanın və başqa-larının məruzələri dinlənilmişdir (12, 2004, № 2, s. 33).

Türkiyənin Radio və Televiziya Qurumunun TRT-nin sədriŞenol Dəmiröz və qonağı Bakıya səfərdə müşayiət edən İstan-bul Böyükşəhər Bələdiyyəsinin mədəniyyət məsələləri üzrəmüşaviri, həmyerlimiz, professor Tofiq İsmayılov 2004-cü ilnoyabrın 27-də Azərbaycanda Atatürk Mərkəzində olmuşlar(12, 2004, № 4 s. 38).

Ümumiyyətlə, Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələ-rinin inkişafındakı fəaliyyətlər baxımından AzərbaycandaAtatürk Mərkəzinin yaradılması haqqında xalqımızın ümum-milli lideri Heydər Əliyevin sərəncamı tarixi və mədəni hadisəkimi dəyərləndirilməlidir. Burada faktları sadalamaqla mövzu-muzdan kənar şərhçiliyə yer verməmək üçün yalnız 2002-ciildə görülmüş bəzi işləri nəzərdən keçirməklə mərkəzin fəaliy-yətinə nəzər yetirək.

2002-ci ilin 15 iyulunda Türkiyənin Azərbaycandakı səfir-liyinin müşaviri Gürsal Evrenin və Quzey Kibrız Türk Cümhu-riyyətinin Bakı nümayəndəsi Mustafa Ervanın Mərkəzin kol-lektivi ilə görüşü keçirilmişdir. Görüşdə qonaqlara Mərkəzinfəaliyyəti barədə geniş məlumat verilmiş, Atatürk MərkəzininTürkiyənin və Quzey Kıbrız Türk Cümhuriyyətinin müvafiq el-mi qurumları ilə əməkdaşlıq məsələləri müzakirə edilmişdir. 17iyulda TİKA-nın Azərbaycandakı nümayəndəsi Fikrət Özərsəlahiyyət müddətinin başa çatması ilə əlaqədar Mərkəzdəolmuşdur. Görüşdə TİKA ilə Atatürk Mərkəzi arasında əmək-daşlığın perspektivləri barədə fikir mübadiləsi aparılmışdır.Ötən il ərzində Mərkəz IX Türk Dövlət və Topluluqları, Dost-luq və İşbirliyi qurultayında (İstanbul) Quzey Kıbrız TürkCümhuriyyətinin müstəqilliyi ilə əlaqədar Lefkoşa Şəhərindəkeçirilən tədbirlərdə, Osmanlı dövlətinin qurulmasına həsr edil-miş tədbirdə (Biləcik) iştirak etmişdir. 17-22 iyul tarixindəMərkəzin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü, professor NizamiCəfərov Quzey Kıbrız Türk Cümhuriyyətinin müstəqilliyi ilə


278

əlaqədar Lefkosa şəhərində təşkil olunmuş dövlət şənliklərindəiştirak etmişdir (12, Payız, 2002, s. 60). 10 sentyabrda “YeniTürkiyə Araşdırma və Yayın Mərkəzi”nin rəhbəri Həsən CalalGüzəlin Mərkəzin kollektivi ilə görüşü keçirilmiş, əməkdaşlıqməsələləri müzakirə edilmişdir (12, Payız, 2002, s.61).

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin 2002-ci il üçün hesaba-tından (12, Qış, 2002, s. 15-24) bunları da öyrənirik ki, Azər-baycanda Atatürk Mərkəzi özünün ilk böyük kütləvi tədbirini2002-ci il yanvar ayının 14-də Azərbaycan Milli Elmlər Aka-demiyasının binasında Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyi iləbirlikdə keçirmişdir. Bu tədbir Azərbaycan Respublikası iləTürkiyə Respublikası arasında diplomatik əlaqələrin qurulma-sının 10 illiyinə həsr edilmiş elmi-praktik konfrans olmuşdur.Konfransda, giriş sözü ilə Mərkəzin müdiri Professor NizamiCəfərov, Türkiyə Respublikasının Azərbaycandakı fövqəladəvə səlahiyyətli səfiri Əhməd Ünal Ceviköz, Azərbaycan Res-publikasının xarici işlər naziri Vilayət Quliyev və AzərbaycanRespublikası prezidentinin icra aparatının xarici əlaqələrşöbəsinin müdiri Novruz Məmmədov çıxış etmişlər (12, Qış,2002, s. 18-19). Konfransın işində bir sıra alimlər müxtəlifmövzularda məruzələr etmişlər. Tədqiqat mövzumuzla bağlımaraqlı çıxışı ilə seçilən Yaşar Kalafatın araşdırması “Son onildə Türkiyə – Azərbaycan münasibətlərinin sosial-mədəni xü-susiyyətləri” mövzusunda olmuşdur. Bu konfransın materiallarıayrıca kitab şəklində nəfis nəşr olunaraq müxtəlif təşkilatlarapaylanmışdır. Mərkəz cari ildə bir sıra müəssisələrlə əmək-daşlıq haqqında razılaşmalar əldə etmiş, AMEA, Qafqaz Uni-versiteti, Çağ Ğyrətim A.Ş. ilə bir sıra elmi-praktik tədbirlərhəyata keçirmişdir (12, Qış, 2002, s. 20).

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi 2002-ci ildə həmçininAtatürk irsinin Azərbaycanda təbliğinə dair seminar (12, Qış,2002, s. 32-34) və 28 noyabr tarixində R.Behbudov adına Mah-nı Teatrında Qafqaz Universitetinin 10 illik yubileyinə həsrolunmuş seminar keçirib. Seminarı universitetin rektoru Erol


279

Oral açaraq, rəhbərlik etdiyi təhsil ocağı üçün tarixi əhəmiyyətkəsb edən yubileyi yüksək səviyyədə, silsilə elmi, mədəni vəsosial tədbirlərlə qeyd etmək niyyətində olduqlarını söylədi:“Biz yubiley münasibətilə ötən ayda müxtəlif seminarlar,beynəlxalq konfrans və simpoziumlar, fakültə seminarları,sosial-mədəni tədbirlər, milli və rəsmi bayramlar, ədəbi-bədii,xatirə gecələri keçirməyə başlamışıq” (12, Qış, 2002, s. 32).

Seminarda görkəmli alim, Azərbaycanda Atatürk Mərkə-zinin müdiri Nizami Cəfərov təhsil ocağının rəhbərliyi, müəl-lim və tələbə kollektivi qarşısında “Atatürk ideologiyasınınAzərbaycanda təbliği: problemlər, mülahizələr” mövzusundaməruzə etmişdir.

Azərbaycan – Türkiyə elmi-mədəni əlaqələrinin inkişafın-dakı xidmətlərinə görə Azərbaycan xalqının ümummilli lideriHeydər Əliyev bir sıra yüksək mükafatlara layiq görülmüşdür.Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əli-yev 2002-ci il avqustun 23-də Prezident sarayında TürkiyəninMərmərə Qrupu strateji və Sosial Araşdırmalar Vəqfinin sədriAkkan Suvərin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətini qəbul etmiş-dir. O, çıxışı zamanı demişdir: “Mən arzu edirəm ki, vəqfinizbundan sonra daha da genişlənsin, yalnız Türkiyədə deyil, bü-tün dünyada fəaliyyətini genişləndirsin. Türk Cümhuriyyətinə,xalqına fayda versin və Türkiyə – Azərbaycan dostluq və qar-daşlıq əlaqələrinin inkişafına yeni-yeni töhfələr versin. Mənimsizin vəqfin fəxri sədri seçilməyim, ilk növbədə AzərbaycanlaTürkiyə arasında dostluq və qardaşlıq əlaqələrinin inkişafetməsi və genişlənməsi üçün yeni bir vasitədir” (12, Payız,2002, s. 10).

Bütövlükdə türk dünyasına göstərdiyi xidmətlərinə vəxüsusilə də, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi yaradılmasındansonra, dövlətimizin başçısı Heydər Əliyev 2002-ci ildə “Başmüəllim Atatürk” mükafatına layiq görülmüşdür (12, Payız,2002, s.5-11).


280

Tarixi taleyi, milli və ədəbi irsi yaxın olan qardaş Türkiyəxalqı ilə mədəni-mənəvi əlaqələri inkişaf etdirmək sahəsindəson illər Türkiyədə Birinci Millətlərarası Böyük AzərbaycanKonqresi (1990), Bakıda “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı”nahəsr edilmiş Beynəlxalq Elmi Simpozium (1991), İstanbulda“Türk dövlətlərinin yaxınlaşmasında və tanınmasında mətbua-tın rolu” adlı konfrans (1993), Azərbaycan Milli Elmlər Akade-miyasında Türkiyə Respublikasının 70-ci ildönümünə həsrolunmuş beynəlxalq “Türkiyə-70” elmi-praktiki konfrans(1993) və habelə “Azərbaycan – Türkiyə” cəmiyyəti xətti iləölkələrimiz arasında çoxsaylı müştərək elmi-mədəni müşa-virələr, simpoziumlar və konfranslar keçirilmişdir. Azərbay-canda Atatürk Mərkəzinin yaradılmasından sonra isə bu istiqa-mətdəki elmi-mədəni fəaliyyətlər daha sistemli və mütəşəkkilmahiyyət qazanmaqdadır.

“Türk Dünyasının birliyi strategiyası: Heydər Əliyevdənİlham Əliyevə” başlıqlı yazısında (40) Azərbaycanda AtatürkMərkəzinin müdiri, Milli Məclisin mədəniyyət komissiyasınınsədri professor Nizami Cəfərov yazır ki, “Heydər Əliyev türkdövlətlərinin, ümumən türk dünyasının birliyinə heç zamansadəcə etnik köklərin ümumiliyinə əsaslanan mədəni-etnoqra-fik (yəni tarixdə qalmış) birlik kimi baxmaqla kifayətlənməmiş,bu birliyin siyasi perspektivlərinə xüsusi diqqət yetirmişdir.2000-ci ildə türkdilli dövlətlərin Bakıda keçirilən VI zirvəgörüşündə qəbul olunmuş, bilavasitə Heydər Əliyevindüşüncələrini əks etdirən “Bakı bəyannaməsi” hər bir maddəsiilə bunu bir daha təsdiq edir”.


281

NƏTİCƏ

XX yüzilin sonlarına doğru dünyanın siyasi xəritəsindəyeni türk dövlətlərinin yaranması siyasi, iqtisadi münasibətlərləyanaşı, mədəni əlaqələri də intensivləşdirdi. Nailiyyətlərin dahaçox məhz mədəniyyət və incəsənət sahələrində əldə olunmasıtəsadüfi deyil. Dili, dini, tarixi kökləri, adət-ənənələri bir olanxalqların qarşılıqlı münasibətləri uzun müddət əngəllənsə də,yeni mərhələdə bu tendensiya dərhal aradan qalxdı. Müstə-qilliyin ilk illərində yeni yaranmış türk dövlətlərinin Türkiyəilə münasibətlərində obyektiv və subyektiv amillərdən qaynaq-lanan ehtiyatlılıq hiss olunurdusa, bu, mədəniyyət əlaqələrinindirçəlişinə şamil edilməməlidir. Türkiyə təbii istəkdən irəli gə-lən mədəniyyətlərin yaxınlaşması, ümumtürk dəyərlərinin yeni-dən dirçəldilməsi, sovet elm, təhsil və mədəniyyət sistemininmüasir standartlarla yeniləşməsi, müstəqil dövlətlərin yeni ixti-saslı kadrlarla təmin edilməsi məqsədilə bir sıra təxirəsalınmaztədbirlər həyata keçirdi. Məqsədyönlü fəaliyyət proqramlarınəticəsində bütöv Türk Dünyasının mədəni inteqrasiyasında ta-mamilə yeni, lakin təbii təməllərə, xalqlarımızın tarixi və milli-mənəvi dəyərlərinə bağlı olan bir mədəni mənzərə müşahidəedilməyə başlandı. Dünyada gedən qloballaşma, qarşılıqlı əla-qələrin intensivləşməsi fonunda türk ölkələri arasında mədəniinteqrasiyanın əsası qoyuldu.

Tarixi şəraiti vaxtında dəyərləndirən elm, siyasət və mədə-niyyət xadimlərimiz belə bir obyektiv gerçəkliyi dərk etdilər ki,dövlətlərimizin sıx, bərabərhüquqlu və səmərəli əməkdaşlığızamanın hökmüdür, bizim əvvəlki tariximizdən və müasir siya-si və iqtisadi proseslərin gedişindən irəli gələn qaçılmaz bir zə-rurətdir. Yeni minilliyin astanasında ölkələrimizi nəinki tarixiköklər, adət və ənənələr, həm də dövlətlərimizin müstəqilliyivə suverenliyinin möhkəmləndirilməsi, regionumuzda sülhünvə sabitliyin bərqərar edilməsi kimi ümummilli mənafelər bir-ləşdirir.


282

Ölkələrin iqtisadi, sosial və mədəni tərəqqisində ən önəmlirol oynayan faktorlardan biri kimi elm, təhsil və mədəniyyəttərəqqinin sadəcə sürətini deyil, istiqamətini də müəyyən edir.Xüsusilə də, təhsil sahəsində məqsədlərin planlaşdırılmasındayol veriləcək səhvlər tərəqqinin təkanverici gücü olması gərə-kən təhsili, böhranların qaynağı halına gətirə bilir. Tərəqqininəsl qaynağı olan insanların xoşbəxt, vətənini sevən və öz qa-biliyyətlərini ölkəsinin insan potensialı ehtiyaclarına uyğunşəkildə inkişaf etdirərək ən yüksək iqtisadi dəyər yaradan fərd-lər olaraq yetişdirmək, yalnız o, ölkənin şərtlərinə uyğun təhsilproqramları və egitim planlaması ilə mümkündür. Bu səbəbləölkələrin təhsil proqramları milli olmalıdır, başqa ölkələrdənkopya və ya təqlid edilə bilməz. Təhsilin planlaşdırılması damilli olmalıdır, çünki ölkənin şərtlərini diqqətə almadan hazır-lanan planlar mənbə israfından başqa bir nəticə verməz. Ölkə-lər təhsil proqramlarının milli olması zərurətinin şüurlara ha-kim olması şərtilə, başqa ölkələrin bu sahədəki təcrübələrindənistifadə və əməkdaşlıq edə bilərlər ki, heç şübhəsiz buradatürkdilli ölkələrin təcrübə mübadiləsi və əməkdaşlığı önə çəkil-məlidir.

Uzun və əzablı intizardan – gözləmələrdən sonra müstəqil-liklərini qazanmış türk xalqlarının, müstəqil dövlətlər halındaöz suverenliklərini saxlamaqla yanaşı ümumtürk müştərək el-mi, mədəni, iqtisadi, siyasi əlaqələr yaratmaq və bunları günü-gündən gücləndirmək imkanı yaranmışdır. Biz bu imkandandərhal və var qüvvəmizlə faydalanmağa çalışmalıyıq. DünyaBeynəlxalq əlaqələrindən fərqli olaraq Türk Dünyası əlaqələri-nin xüsusi və təməli bir problemi də var ki, o da hər bir türkdövlətinin, xalqının öz ədəbi-bədii dilini, daha doğrusu ləhcəsi-ni istifadə edib, inkişaf etdirməklə bərabər, elmdə, təhsildəəvəzsiz və qaçılmaz olacaq bir müştərək elm, texnologiya vədigər sənətlərin terminlərini yaratmaqdır.

Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı milli təhsil sahəsindəəməkdaşlıq durmadan artır. Lakin diplomlar arasındakı bəra-


283

bərsizlik və məzunların təyinatı hələ də problem yaratmaq-dadır.

Bu gün bir ölkə hüdudları daxilində belə müxtəlif sahə vəixtisas sahiblərinin xüsusi elm, sənət dili yaratması faktı tarixibir zərurət kimi qəbul edilməlidir ki, bu məsələdə də türkdillixalqların ortaq əməkdaşlığına ehtiyac duyulmaqdadır. Türkdünyasının mədəniyyət problemlərinə həsr olunmuş birgə təd-birlər zamanı terminoloji ortaqlıqla bağlı bu vaxta qədər səslən-dirilən təklifləri aşağıdakı kimi sistemləşdirə bilərik:

1. Bütün sahələr üzrə terminoloji sözlüklər yaradılma-sına başlanılmalıdır. Hər termin komissiyasında əsas türk ləh-cəsinin – Türkiyə, Özbəkistan, Qazaxıstan, Azərbaycan, Tata-rıstan, Türkmənistan, Başqırdıstan və s. təmsilçiləri olmalıdır.

2. Terminiloji sözlük yaradılmasının hamı üçün ümumiprinsipləri qəbul edilməlidir.

3. Elm və sənət sahələri üzrə elmi-təcrübi Türk Dünyasıbeynəlxalq qurumları yaradılmalıdır və hər il növbə ilə bir türkölkəsində konqreslər keçirilməlidir.

4. Mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə aid türkdilli (ingi-liscə annotasiyalı) elmi dərgilər təsis olunmalıdır.

5. Latın əlifbası əsasında transkripsiyalı (fərqlənən hərf-lər üçün), maksimim unifikasiyalı türk əlifbası yaradılmalıdır.Bütün türk ləhcələrində eyni səsə aid hərflər eyni quruluşluolmalıdır.

6. Tədricən hamı üçün başa düşə bilinəcək elmi dil ya-ranması üçün ilk və ən vacib addım olaraq transkipsiyalı müqa-yisəli ləhcə (dialekt) sözlükləri yaradılmalıdır.

7. Başlanğıc olaraq əlifba və termin problemləri üzərinəəsas türk ləhcələrini, elm və sənətin əsas sahələrini təmsil edənümumi türk beynəlxalq konqresi çağırılmalıdır. Yeni yaranmışmüstəqillik şəraitində hər türk ölkəsinin ayrılıqda bu problem-ləri həll etməyə çalışması yaxınlaşmağa deyil, uzaqlaşmağa sə-bəb ola bilər. Bütün dünya ictimaiyyətinə və bütün türklərə ta-rixi mənşəyi, dili, mədəniyyəti, folkloru, adət və ənənələri eyni


284

və ya çox yaxın olduğuna görə, milli suverenliyi rədd etməyənümumtürk birliyinə çalışılmasının təbii və qaçılmaz olduğuçatdırılmalıdır.

Son illərdə elmi-mədəni əlaqələrimizin inkişafında mühümhadisələrdən sayıla biləcək “Ortaq türk keçmişindən ortaq türkgələcəyinə” mövzulu konfranslarda bu mədəni ortaqlığın deyi-lişi gözəl səslənən bir şüar olmadığı dəfələrlə vurğulanmışdır.“Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” – türkün dü-nəni, bü günü və gələcəyi haqqında, etnosun inkişaf strateqiya-sı haqqında elmi bir düsturdur. Ona görə də onun türk etnosuqarşısında müəyyənləşdirdiyi missiyalara da məhz bu nöqteyi-nəzərlərdən yanaşılmalıdır. Bizim qənaətimizə görə, türk xalq-larının müasir qloballaşan dünya, etnik və qlobal konfliktlərməngənəsində çırpınan, ümumbəşəri problemlər kontekstindətürk etnosunun bütövləşməsi (ortaq türk gələcəyinə nail olun-ması) bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələr olan bu istiqamətləri əhatəedir: dildə ortaqlaşma; mədəniyyətdə ortaqlaşma; dində ortaq-laşma; siyasətdə ortaqlaşma.

Dildə ortaqlaşmadan danışılarkən etiraf etməyə məcburolduğumuz son dərəcə acı bir həqiqət vardır ki, müasir türkxalqlarının əksəriyyəti bir-birilərini son dərəcə çətinliklə başadüşür, bəzi məqamlarda isə ümumiyyətlə başa düşmür. Müasirtürk xalqlarının etnolinqivistik coğrafiyasının belə rənga-rəngliyi türk xalqlarının təbii qanunauyğun inkişafının nəticəsiolmaqdan daha çox kənar siyasi-inzibati müdaxilənin, ictimai-siyasi hadisələri təbii tarixi axarından çıxararaq süni inkişafistiqamətinə yönləndirməyin nəticəsi olmuşdur. Elmi konfrans-larda səsləndirilən ortaq türk ədəbi dilinin yaradılması ideyasıdilçi alimlərin fikrincə, iki vasitə ilə mümkündür: eksperimen-tal üsulla və təbii üsulla. Birincinin xüsusiyyəti ondan ibarətdirki, müxtəlif professional dilçi və türkoloqlar qrupunun fəaliy-yəti nəticəsində mövcud türk dillərinin, əsasən, leksik, qisməndə fonetik və qrammatik bazası əsasında süni dil yaratmaq vəmüxtəlif planlı, şüurlu fəaliyyət proqramı vasitəsilə (ümumtürk


285

miqyasında orta məktəbdə tədris, televiziya və radio verilişləri,bu dildə tədbir və simpoziumların keçirilməsi və s.) onu nor-mativləşdirmək. İkinci üsulun xüsusiyyəti isə ondan ibarətdirki, ən çox inkişaf etmiş və daha çox ifadə imkanlarına maliktürk dillərindən biri (məsələn, Türkiyə türkcəsi) ümumtürkədəbi dili kimi seçilir və bütün türk xalqları tərəfindən ümu-miləşək dil kimi də qəbul olunur. Tarixi təcrübədən çıxış edə-rək alimlər həyata keçirilmə texnologiyası baxımından ikinciüsulu daha səmərili hesab edirlər. Fikirlərini bu mülahizələrləəsaslandırırlar: Digər qohum xalqların təcrübəsində bu üsulmövcuddur (məsələn, rus dilindən slavyan xalqlarının ümum-işlək dil kimi istifadə etməsi); Süni dil yaratmaq kimi mürək-kəb linqivistik əməliyyat kimi eksperimentə sərf olunacaq in-tellektual enerji, vaxt və maliyyəyə qənaət; Dilindən istifadəolunan türk xalqı və həmin dili başa düşən qrup və yarımqru-pun bu dili tam və qismən bilməsi faktı nəzərə alınmaqla, qo-yulan məqsədin ən azı 30-40%-nin artıq bəri başdan həyatakeçirilmiş olması və s.

Təbii ki, bu yöndə təklif və mülahizələri artırmaq da müm-kündür. Lakin alimlərin qənaətinə görə təbiiseçmə və özünü-tənzim qanunlarına əsaslanan dilin bu missiyasını özü həyatakeçirə bilməsi üçün ona seçim imkanı verməlməlidir.

Mədəni ortaqlaşma məsələsinə gəldikdə isə deyilə bilər ki,müasir türk xalqları genetik baxımdan etnokulturoloji ümumi-liyə malik olsalar da, bu etnokulturoloji ümumilik onların dav-ranış və rəftar stereotiplərində, məişətlərində mövcud olsa da,onlar arasında fərqlər də kifayət qədərdir. Mili-mənəvi dəyərlərümumiliyinə milli mədəniyyətlərin genetik ümumiliyi ilə nailolmaq mümkündür.

“Türk dövlətləri və toplumlarının dostluq, qardaşlıq vəəməkdaşlıq” qurultaylarında gəlinən qənaətlərə görə dövlətlə-rin ən önəmli vəzifəsi ös insanlarına demokratik bir tərbiyə-təhsil verməkdir. Demikratik təhsil hər uşağın qabiliyyətinə,ölkənin ehtiyaclarına və inkişaf imkanlarına uyğun məktəb və


286

peşəni seçə bilməsidir. Öyrənciləri tanıyaraq onları formalaş-dırmaq, məktəbləri həyat şərtlərinə görə formalaşdırmaq ancaqelmi araşdırma ilə ola bilər. Beləcə həm iqtisadi büxımdanməmləkətin tərəqqisi, həm də fərdin içində ucalması təminedilmiş olar.

Müasir təhsil səviyyəsinə çatmaq, keçmişdə bu məsələdəburaxılan xətaların təkrar edilməməsilə, dünyadakı inkişafı iz-ləməklə və təlim-tərbiyə vəziyyətini dövrün tələblərinə uyğun-laşdırmaqla mümkündür. Bu gün təhsilin insanın öz mənliyinipozmadan, inkişafı təmin edən bir vasitə olduğu bilinməkdədir.Təhsil, insanları obyektiv birliyə, elmi gerçəklərə aparan birvasitə olmalıdır. Təhsil insana özünü və öz mədəniyyətini tanıt-maqdır. Bu məqsədlərə çatmaq üçün türk dünyası geniş imkan-lara malikdir. Belə ki, Türk dövlət və topluluqları dünya coğra-fiyasında önəmli və seçkin yerə sahibdir, texnoloji inkişaf vəsürətli dəyişimlər göstərən bir bölgədədir. Bu inkişaf və dəyi-şim heç şübhəsiz təhsil sistemimizin də müntəzəm olaraq inki-şafını, sorğulanmasını və yenidən qurulmasını tələb etməkdə-dir. Günümüzün şərtləri, insanımızın hər keçən gün daha artıqbilgi və təcrübə ilə təmin olunmasını və daha irəli səviyyədəmaarifləndirilməsini zəruri etməkdədir. Kosmos və informasiyaəsrində təhsil sahəsindəki problemlər qurumların öz içlərindənyetişmiş mütəxəssislərin əməkdaşlığı ilə, elmi və texnolojimübadilələri ilə həll edilə bilir.

Bu baxımdan dünyada bir bənzəri olmayan və eyni soydangələn, eyni tarixi, dili və mədəniyyəti paylaşan insanların bir-birilərini tanımaları və qaynaşmaları məqsədi daşıyan böyüktələbə mübadiləsi proyekti, bu məsələdə təcrübəmiz və yetərlibir ön hazırlığımız olmadığı halda bu günə qədər uğurlayürüdülmüş və böyük bir inkişaf qeyd edilmişdir. Bu proyektilə yetişəcək tələbələrin ölkələrimiz arasında dostluq, mədəniy-yət, ticarət və qardaşlıq körpülərini quracağına ürəkdən inan-maqdayıq. Təsbit edilən problemlərin həll edilməsi halında xid-


287

mətlər daha sağlam və daha səmərəli bir şəkildə yürüdüləcəkvə bu böyük proyekt məqsədinə yetişəcəkdir.

Hər kəs bu həqiqəti dərk edir ki, regionda siyasi həqiqətləriaşan bir mədəni coğrafiya mövcuddur. Türkiyə ilə Azərbayca-nın mədəni əlaqələrinin mərkəzində qardaşlığımız və stratejimüttəfiqliyimiz durur. Artıq alimlərimiz mədəni irsimizi öyrən-mək üçün araşdırmalar aparırlar. Tez-tez hər iki ölkədə kon-qreslər, simpoziumlar, festivallar, sərgilər keçirilir, kitablar çapolunur. Mətbuatda görülən işlər barəsində geniş yazılar gedir.Azərbaycan və türk xalq mədəniyyətinə dair geniş verilişlərhazırlanmaqdadır.

Bilindiyi kimi Azərbaycan TÜRKSOY-un yaradıcı üzvü-dür. Bu təşkilatın məqsədi – dili türkcə olan ölkələr arasındaqarşılıqlı dostlq əlaqələri quraraq, ortaq türk tarixi mirasını vəbütün mədəni dəyərləri araşdıraraq ortaya çıxarmaqdadır. Tür-kiyədə artıq türk dünyasına dair onlarla kitab nəşr edilmişdir ki,onlardan bəziləri Azərbaycanı da əhatə etməkdədir. Əldə edilənməlumatları və nəticələri yüksək mədəniyyət qurumları və ge-niş yayılmış təhsil vasitələri ilə təkrar xalqa çatdırmaq, siyasisərhədləri aşa bilmək üçün milli mədəniyyətin tanınmasındateleviziya vasitələrindən geniş şəkildə istifadə etmək sahəsindədə geniş iş aparılır.

Müasir beynəlxalq münasibətlər sisteminin səciyyəvi cəhət-lərindən biri müxtəlif yönümlü beynəlxalq və məhəlli təşkilat-ların mövcudluğu və fəaliyyətidir. Bu təşkilatlar onlara üzvdövlətlərin suverenliyinin qorunması və möhkəmləndirilmə-sinin təminatçısı, ölkələr arasında ikitərəfli və çoxtərəfli qar-şılıqlı faydalı əməkdaşlığın genişləndirilməsinin vasitəçisi rolu-nu oynayır. Eyni zamanda, gənc dövlətlərin problemlərinin,həqiqətlərinin dünyaya çatdırılması baxımından da bu təşki-latlara üzv olmaq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, bu im-kanlardan geniş istifadə etmək məqsədilə siyasət səhnəsinəyeni çıxmış dövlətlər müstəqilliklərinin ilk günlərindən bir çoxtəşkilatlara üzv oldular. Bunları əsas götürərək, 1991-ci ildə


288

müstəqillik qazanmış beş yeni türk dövlətinin, o cümlədənAzərbaycan Respublikasının xarici siyasətində beynəlxalq vəməhəlli təşkilatlara üzv olmaq, onlarla əməkdaşlıq etməyə mü-hüm diqqət verildi, onların xarici siyasətinin əsas istiqamət-lərindən biri dünyada mühüm yer tutan beynəlxalq və məhəllitəşkilatlara daxil olmaq və onlar vasitəsilə iş aparmaq oldu.Həmçinin, Azərbaycanın türk dövlətləri, xüsusilə Türkiyə iləçoxtərəfli elmi, siyasi və mədəni əlaqələri beynəlxalq vəməhəlli təşkilatların işində iştirakla həyata keçirilir.

Şübhəsiz ki, Türkiyə ilə Azərbaycan mədəni əlaqələri qon-şu iki ölkə olmaqla məhdudlaşmır. Türkiyə – Azərbaycan mü-nasibətlərində mədəni təmasların daha da intensivləşdirilməsinizəruri etməkdədir. Mədəni əlaqələrin intensivləşdirilməsini zə-ruri edən başqa bir həqiqət isə mədəni qloballaşmadır. Qlobal-laşmanın gücü qarşısında dünyanın bir çox yerlərində bölgəmədəniyyətləri ortaq faydalarını gücləndirirlər. Soydaş və qo-hum mədəniyyətlərə gəlincə isə, onlar arasındakı həmrəyliyinəhəmiyyəti də artmaqdadır. Bu baxımdan, Qafqaz və türk xalq-larının mədəniyyətlərinin əsl ünsürlərindən biri olan Azərbay-can Türk Mədəniyyəti Orta Şərqin eyni mədəni genlərini daşı-yan bir qism ölkələrlə yanaşı, Türkiyə ilə birlikdə ortaq mədənisahə yaratmışdır. Uzun tarixi prosesin nəticəsi olan bu mədə-niyyət daim diqqət mərkəzindədir və elə əlaqələrimz də həlle-dici rol oynamaqdadır. Azərbaycanla Türkiyə arasındakı əlaqə-lərin kulturoloji təhlili isə, həm iki ölkənin, həm də bütövlükdətürk dünyasının elmi-mədəni tərəqqisindən, xalqlarımız arasın-dakı əməkdaşlığın ümidverici inkişaf perspektivlərindən xəbərverir.


289

ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində

1. Abbasbəyli A., Atmaca T. Müasir dövrdə Azərbaycan və Türkiyəmünasibətləri. // Dirçəliş XXI əsr, 1998, № 10, s.33-37.

2. Abbasov A. Atatürkün maarif, mədəniyyət və incəsənətə dairfikirləri. // Bilgi dərgisi, təhsil, mədəniyyət, incəsənət seriyası, 2000,№ 2, s.6-10.

3. Abdullayev M. Azərbaycan – Türkiyə əlaqələri. Bakı, Mütərcim,1998, 112 s.

4. Abdullayev M.İ. Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrində yenimərhələ (1970 – 1990-cı illər). // Dövlət və hüquq, Bakı, 1998, №1,s.149-152.

5. Abdullayev M. Beynəlxalq münasibətlər tarixi (XX əsr). Dərs vəsaiti.Bakı, ABU-nun “Beynəlxalq Universitet” nəştiyyat və poliqrafiyamərkəzi, “Təhsil” EİM, 2003, 540 s.

6. Axundov A. Dil və mədəniyyət. Bakı, Yazıçı, 1992, 192 s.7. Axundov A. “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II

Uluslararasi Folklor Konfransinin açiliş iclasindaki nitqi. AMEA-nınFolklor İnstitutu “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” IIUluslararası Folklor Konfransının materialları. Bakı, 17-21 mart2004-cü il, s.3.

8. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin yaradılması haqqında AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin sərəncamı. “Azərbay-can” qəzeti, 10 mart 2001-ci il.

9. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin 2002-ci il üçün hesabatı. Bülleten(Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rüblük nəşri), AzAtaM (Qışburaxılışı) Bakı, 2002, s. 15-24.

10. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəsmi açılış mərasimindəAzərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin nitqi .Bülleten (Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rüblük nəşri), AzAtaM,Bakı, 2004, № 2 (10), s. 6-8.

11. Azərbaycanda Atatürk və Türkiyə Cümhuriyyəti araşdırmaları (1941– 2003). Biblioqrafiya (tərtib edən: Samirə Məmmədova). Bakı,AzAtaM, 2003,130 s.

12. Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rüblük nəşri. Bülleten. AzAtaM(Payız, Bakı, 2002; Qış, Bakı, 2002; № 2 (10), Bakı, 2004; № 3 (11),Bakı, 2004; № 4 (12), Bakı, 2004; № 1-2 (14), Bakı, 2005; № 3 (15),Bakı, 2005).


290

13. Azərbaycanın Baş Naziri İlham Əliyevin Türkiyəyə işgüzar səfəri.Dirçəliş–XXI əsr, 2003 (sentyabr-oktyabr), № 9-10 (67-68), s.55-61.

14. Azərbaycan-Türkiyə birliyinin möhkəmlənməsi bütün türk dünyasıvə mumən dünyada gedən proseslər üçün çox əhəmiyyətlidir.“Azərbaycan”, 10 mart 2007-ci il № 52 (4569).

15. Azərbaycan-Türkiyə birliyinin möhkəmlənməsi bütün türk dünyasıvə mumən dünyada gedən proseslər üçün çox əhəmiyyətlidir.“Azərbaycan”, 11 mart 2007-ci il № 53 (4570).

16. Azərbaycan-Türkiyə birliyinin möhkəmlənməsi bütün türk dünyasıvə mumən dünyada gedən proseslər üçün çox əhəmiyyətlidir.“Ədəbiyyat qəzeti”, 16 mart 2007-ci il № 9-10 (3552-53).

17. Azərbaycan – Türkiyə əlaqələri və Heydər Əliyev (1-ci kitab), 1991-2001. Bakı, Qafqaz Universiteti Nəşri, 2002, 180 s.

18. Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasındakı diplo-matik əlaqələrin qurulmasının 10 illiyinə həsr olunmuş elmi-praktikkonfransın materialları (14 yanvar 2002-ci il). Bakı, 2002, 69 s.

19. Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri (1920 – 1922), Sənədlər vəmateriallar (Tərtib edənlər: Jalə Qurbanova, Musa Piriyev). Bakı,AzAtaM, (Orxan nəşriyyatı), 2003, 334 s.

20. Azərbaycan türkologiyası (1920 – 1938). Biblioqrafiya. TərtibçilərP.Məmmədova, S.Məmmədova, Ə.Yolçuyev. Bakı, AzAtaM, 2002,33 s.

21. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. AzərbaycanRespublikası Prezidenti Heydər Əliyevin yeni əsr və üçüncü minillikmünasibətilə Azərbaycan xalqına müraciəti. Bakı, İqtisadUniversiteti nəşriyyatı, 2001, 90s.

22. Azərbaycan Beynəlxalq aləmdə: (Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti cənab Heydər Əliyevin 2001-ci ildə xarici ölkələrəsəfərlərinə dair materiallar). Bakı, “Azərbaycan”, 2002, 342 s.

23. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin bəyanatı. “Ədəbiyyatqəzeti”, 13 avqust 2001-ci il.

24. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev SNN–Türk Telekanalına birbaşayayımla müsahibə vermişdir. Dirçəliş – XXI əsr, 2005 (iyun-iyul), №6-7 (88-89), s.5-17.

25. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu “Ortaq türkkeçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II Uluslararası Folklor Kon-fransının materialları. Bakı, “Səda”, 17-21 mart 2004-cü il, 416 s.

26. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu “Ortaq türkkeçmişindən ortaq türk gələcəyinə” III Uluslararası Folklor Kon-fransının materialları. Bakı, “Səda”, 13-16 noyabr 2005-ci il, 584 s.


291

27. Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasındadiplomatik əlaqələrin qurulmasının 10 illiyinə həsr olunmuş elmi-praktiki konfrans. Bakı, AMEA, 2002, 128 s.

28. Azərbaycan – Türkiyə əlaqələri bütün sahələrdə və səviyyələrdəqardaşlıq, dostluq üzərində qurulmuşdur. Dirçəliş – XXI əsr, 2005,xüsusi buraxılış, s. 51-58.

29. Babayev A., Babayev H. Heydər Əliyev və Azərbaycan Parlamenti.Bakı, “ARMM nəşri”, 2003, 543 s.

30. Bakıda II Uluslararası folklor konfransı öz işinə başlamışdır. Bülleten(Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rüblük nəşri), AzAtaM, Bakı,2004, №2 (10), s.29-30.

31. Bayramov Q., Hüseynova İ.M. Heydər Əliyev və Azərbaycan tarixelmi. Bakı, “Təhsil”, 2004, 264 s.

32. Beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının XV toplantısında AzərbaycanRespublikasının Mədəniyyət Naziri Polad Bülbüloğlunun çıxışı.“Mədəni-maarif” jurnalı, 2001, № 1-2, s.8-10.

33. Bəbiraslanoğlu O., Sadıqzadə M. Azərbaycan dövlətinin memarıHeydər Əliyev – 80. Bakı, “Azərnəşr”, 2004, 25 s.

34. Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultay – 75. (Birinci beynəlxalqtürkoloji qurultayın 75-ci ildönümünə həsr olunmuş elmi konfransınmaterialları. 6-7 mart 2001-ci il). Bakı, 2001, 256s.

35. Cahangirli C.X. Müasir dövrdə Azərbaycan Türkiyə münasibətləri.Bakı, “Araz”, 2006, 214 s.

36. Cəfərov N. Azərbaycan: dil, ədəbiyyat və mədəniyyət. Bakı, “BUN”,2001, 78 s.

37. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığa giriş. Bakı, AzAtaM, 2002, 602 s.38. Cəfərov N. Atatürk ideyalarını Azərbaycanın mövqeyindən

öyrənməliyik. // Dirçəliş XXI əsr, 2001, №42, s.63-67.39. Cəfərov N. Azərbaycan atatürkçülüyü, yaxud Heydər Əliyev Atatürk

haqqında. // Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi, Bülleten, Bakı, 2003,yaz, s.18-32.

40. Cəfərov N. Türk Dünyasının birliyi strategiyası: Heydər Əliyevdənİlham Əliyevə. Dirçəliş – XXI əsr, 2004 (aprel-may), № 4-5 (74-75),s. 235-243.

41. “Dirçəliş – XXI əsr”, aprel, 2000, sayı 4 (26); 2005 (iyun-iyul), № 6-7 (88-89); Dirçəliş – XXI əsr, 2001 (may), № 5 (39); 2006, № 8-9(102-103); 2003 (dekabr), № 12 (70).

42. Dünya azərbaycanlılarının I qurultayında Azərbaycan Respublikası-nın Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. // Azərbaycan, 10 noyabr 2001.

43. “Ədəbiyyat qəzeti”, 5 noyabr 1999-cu il, № 43 (3168); 9 fevral 2001-ci il, № 6 (3235); 19 iyul 2002-ci il, № 29 (3310); 29 noyabr 2002-ci


292

il, № 48 (3329); 10 yanvar 2003-cü il, № 1 (3334); 7 fevral 2003-cüil, № 5 (3338); 28 mart 2003-cü il, № 12 (3345); 18 aprel 2003-cü il,№ 15 (3348); 19 mart 2004-cü il, № 11 (3397); 5 noyabr 2004-cü il,№ 43 (3430); 3 dekabr 2004-cü il, № 46 (3433); 18 mart 2005-ci il,№ 11 (3450); 6 may 2005-ci il, № 18 (3457); 7 oktyabr 2005-ci il, №40 (3479); 11 noyabr 2005-ci il, № 45 (3484); 3 mart 2006-cı il, № 9(3500); 8 dekabr 2006-cı il, № 49 (3540).

44. Əhmədov Ə. Heydər Əliyev və Bakı Dövlət Universiteti. Bakı,“Bakı”, 1997, 140 s.

45. Ələkbərova K. XX əsrin əvvəlində latın əlifbası Azərbaycan vəTürkiyədə. “Yom” Türk Dünyası mədəniyyət dərgisi (rüblük), sayı:1, Bakı, 2005, s. 63-67.

46. Əliyev H.Ə. 1996-cı il aprelin 15-də M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Döv-lət Universitetində söylədiyi nitqi. “Xalq” qəzeti, 16 aprel 1996-cı il.

47. Əliyev H. Ə. Bakıda türkdilli dövlətlərin başçılarının VI zirvə görü-şündəki nitqindən. “Dirçəliş – XXI əsr”. Aprel 2000, sayı 4 (26), s.5.

48. Əliyev İ. Dünya Azərbaycan və türk diaspor təşkilatları rəhbərliyininI forumundakı nitqi. “Ədəbiyyat qəzeti”, 16 mart 2007-ci il № 9-10(3552-53).

49. Əliyev Q., Mehdiyev R.Ə. Heydər Əliyev və milli mentalitetfəlsəfəsi. Bakı, “Qismət”, 2003, 248 s.

50. Əliyev R. Heydər Əliyev və mənəvi dəyərlər. Bakı, İrşad, 1998, 76 s.51. Əliyev V. Heydər Əliyevin dil siyasəti: Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevin anadan olmasının 80 illikyubileyinə həsr olunur. Bakı, Nurlan, 2003, 99 s.

52. Ərdoğan R. T. Dünya Azərbaycan və türk diaspor təşkilatlarırəhbərliyinin I forumundakı nitqi. “Ədəbiyyat qəzeti”, 16 mart 2007-ci il № 9-10 (3552-53).

53. Əsədli M. Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti (1877-1923).Bakı, Nurlan, 2005, 186 s.

54. Heydər Əliyev Azərbaycanı dünyaya tanıdır. Bakı: Azərbaycan,1994, 174 s.

55. Heydər Əliyev və Şərq, 6 cilddə, I kitab (Müəllif-tərtibçilər: Q.Al-lahverdiyev, V.Sultanzadə). Bakı, “Tural–Ə” NPM, 2002, 384 s.

56. Heydər Əliyev və Şərq, 6 cilddə, III kitab: Türkiyə Cümhuriyyəti(Müəllif-tərtibçilər: Qaley Allahverdiyev, Vəhdət Sultanzadə). Bakı,“Çaşıoğlu”, 2003, 472 s.

57. Heydər Əliyev M.K.Atatürk haqqında. Tərtibçi Səfalı Nəzərli. Bakı,AzAtaM, 2003, 78 s.

58. Heydər Əliyev mədəni irsimizin keşiyində. I kitab. Bakı, “Bakı”,2001, 440 s.


293

59. Heydər Əliyev mədəni irsimizin keşiyində. II kitab. Bakı, “Bakı”,2001, 547s.

60. Həbiboğlu V. M. Heydər Əliyev və Azərbaycan diasporası. Bakı,“Qartal”, 1999, 120 s.

61. Həsənov Ə. Azərbaycanın xarici siyasəti: Avropa dövlətləri vəABŞ (1991-1996). Bakı, Azərnəşr, 1998, 354 s.

62. Həsənov Ə. Müasir beynəlxalq münasibətlər və Azərbaycanın xaricisiyasəti. Dərslik, Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2005, 752 s.

63. Hüseynov E. Azərbaycan Respublikasinin Türkiyə ilə iqtisadi vəmədəni əlaqələri (1991 – 1995-ci illər). Tarix elm. nam. ... dis.avtoref. Azərbaycan Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adınaTarix İnstitutu, Bakı, AzTU-nun mətbəəsi, 2000, 25 s.

64. Hüseynova F. Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrində siyasiamillərin roluna dair. “Mədəniyyət dünyası”, elmi-nəzəri məcmuə,XII buraxılış, Bakı, ADMİU, 2006, 87-92.

65. Hüseynova F. TÜRKSOY – Türk xalqlarinin mədəni inteqrasiyasinintəzahürü kimi. “Mədəni-Maarif” jurnalı, 2006, № 4, s. 7-10.

66. Hüseynov İ. Azərbaycan milli adət və ənənələrinin bədii-estetikmahiyyəti. Bakı: Mars-Print, 2002, 308 s.

67. Hüseynov İ., Əfəndiyeva N. Turizmin əsasları (Dərslik). Bakı: Mars-Print, 2007, 440 s.

68. Xudiyev N. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili. Bakı, “Təhsil”, 1997,288 s.

69. XXI əsrə sülh körpüsü: Azərbaycan Respublikasının PrezidentiHeydər Əliyevin Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatınınİstanbul Zirvə görüşü ilə əlaqədar Türkiyəyə səfəri (17-20 noyabr1999-cu il). Bakı, “Bakı”, 2000, 214 s.

70. İsmayıl E. Böyük öndər. Bakı, Nurlan, 2004, 408 s.71. İsmayıl E. Türkün xilaskarı (poema). Bakı, AzAtaM (Nurlan), 2005,

152s.72. İsmayılov Ə., Əliyev Q., Qasımlı A.Ş. Heydər Əliyev və milli

ləyaqət fəlsəfəsi. Bakı, “Təbib”, 1998, 149 s.73. İsmayilov H. Mənəvi birlik sorağinda. “Ortaq türk keçmişindən ortaq

türk gələcəyinə” II Uluslararası Folklor Konfransının bağlanıştörənindəki yekun nitqi. AMEA-nın Folklor İnstitutu “Ortaq türkkeçmişindən ortaq türk gələcəyinə” II Uluslararası FolklorKonfransının materialları. Bakı, 17-21 mart 2004-cü il, s. 410-413.

74. İsmayılov H. “Ortaq türk keçmışındən ortaq türk gələcəyınə” IIIuluslararası folklor sımpozıumunda gırış nıtqı. AMEA-nın Folklorİnstitutu “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” III


294

Uluslararası Folklor Konfransının materialları. Bakı, 13-16 noyabr2005-ci il, s. 5-8.

75. Kamiloğlu Q., Məmmədli N. Heydər Əliyev ideallığı. Bakı,“Nurlan”, 2001, 100s.

76. Kərimov İ. Azərbaycan – Türkiyə teatr əlaqələri. Bakı, Nağıl evi,2000, 202 s.

77. Kərimov İ. Türkdilli xalqların teatr festivalından doğan düşüncələr.Dirçəliş – XXI əsr, fevral 2003, № 2 (60), s. 156-162.

78. Kərimov M. “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” Bey-nəlxalq Folklor Elmi Konfransının açılış iclasındakı nitqi. AMEA-nın Folklor İnstitutu “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə”III Uluslararası Folklor Konfransının materialları. Bakı, 13-16noyabr 2005-ci il, s. 3-4.

79. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. Bakı,“Elm”, 740 s.

80. Qasımov M.C. Azərbaycan – Türkiyə diplomatik-siyasi münasi-bətləri (aprel 1920-ci il – dekabr 1922-ci il). Bakı, 1998, 120 s.

81. Quliyeva X. Heydər Əliyev və mənəvi-estetik dəyərlər. Bakı,Azərnəşr, 2002, 176 s.

82. Qurbanov Ş. Atatürk və Nərimanov. Bakı, Azərbaycan RespublikasıMilli Məclisi Aparatının mətbəəsi, 2003, 52 s.

83. Mahmudov F. Heydər Əliyev və Azərbaycan elmi. Bakı, “Bakı”,1998, 231 s.

84. Mahmudov Y., Həsənov Ə. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyevşəxsiyyəti. Bakı, “Təhsil”, 2002, 328 s.

85. Mehdiyev R. Heydər Əliyev və müasir Azərbaycan. I Ümumrespub-lika əliyevşünaslıq konfransı (6 may 2003-cü il). Bakı, “AzərbaycanUniversiteti”, 2003, 362 s.

86. Mehdiyev R. Heydər Əliyev – 75. Bakı, “Azərbaycan Universiteti”,1998, 184 s.

87. Hüseynov H. TÜRKSOY-un növbəti tədbiri. “Mədəni – maarif”jirnalı, 1999, № 5-6 , s. 2-3.

88. Məmmədli N. Türk dünyasının mədəni körpüsü: problemlər,reallıqlar. // Dirçəliş – XXI əsr, 2003, № 60, s.163-173.

89. Məmmədli N. Mərkəzi Asiyanın türk dövlətləri və Türkiyə. Bakı,AzAtaM, 2005, 234 s.

90. Məmmədli N. Türkdilli dövlətlər beynəlxalq münasibətlərsistemində. // Dirçəliş – XXI əsr, 2006, № 8-9 (102-103), s.186-201.

91. Məmmədova P. Atatürkün dil siyasəti. Bakı, 2003, 232s.92. Mərdənuv M. Heydər Əliyev və Bakı Dövlət Universiteti. Bakı,

“Bakı”, 1997, 136 s.


295

93. Möhkəm təməl üzərində qurulmuş Azərbaycan – Türkiyəmünasibətləri bundan sonra da inkişaf edəcək və möhkəmlənəcəkdir(Türkiyənin Baş Naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Milli Məclisdəçıxışı). Dirçəliş – XXI əsr, 2005 (iyun-iyul), № 6-7 (88-89), s. 18-25.

94. Muxtarova N. Heydər Əliyev – milli “Mən”in oriyentiri. Bakı, 1999,165 s.

95. Muxtarova Ə. Heydər Əliyev və türk dünyası. Tarix və onunproblemləri, 2003, № 1, s.100-114.

96. Nadirov A. Azərbaycan Elmlər Akademiyası ilə TürkiyəRespublikası Elmi mərkəzləri arasında əlaqələr. // TürkiyəCümhuriyyəti – 70. Türkiyə Respublikasının 70 illiyinə həsr edilmişelmi-praktik konfransın materialları. Bakı, 1993, s. 53-55.

97. Nəzərli S.A. Müdrik Atatürk. Bakı, AzAtaM, Nurlan, 2006, 108 s.98. Orucov H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət. Bakı,

“Şərq-Qərb”, 2001, 159 s.99. Orucov H., Abdullayev Ə. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli

siyasət. Bakı, “Şərq Qərb”, 2001, 165 s.100. Rəcəbov Ə. Dil, şüur, cəmiyyət, tarix. Bakı, Azərnəşr, 1993, 160 s.101. Rəsuli İ. Dramaturgiyamızda Türkiyə. Bakı, “Tural-Ə” Nəşriyyat

Poliqrafiya Mərkəzi, 2001, 168 s.102. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, Elm, 1990, 116 s.103. Ruintən S. Azərbaycan türk dövlətləri ilə siyasi əlaqələr sistemində

(XX əsrin 90-cı illəri). Bakı, “Adiloğlu”, 2005, 236 s.104. Sofiyev M.M. Sovet – Türkiyə əlaqələrində Azərbaycanın iştirakı (20

– 30-cu illər). İxtisas kursu proqramı. Bakı, 1995, 16 s.105. Sofiyev M. Türkiyə – Azərbaycan əlaqələrində yeni mərhələ. AXC-

nin 80 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. 27-29 may.II cild. Humanitar və sosial-siyasi elmlər. Bakı, 1998, s. 48.

106. Sofiyev M.M. Güney Qafqaz respublikaları Sovet – Türkiyəəlaqələrində (1922 – 1936-cı illər). Bakı, 2000, 351 s.

107. Süleymanlı M.A. İran türklərinin türk dünyası ilə mədəniyyət körpü-sü: Əli Qafqazyalının “İran türk ədəbiyatı antolojisi” əsəri. “Mədə-niyyət dünyası”, VI buraxılış, Bakı: ADMİU, 2003, s. 104-109.

108. Süleymanlı M. A. Əhməd Ağaoğlu. “Azərbaycan” (Siyasi, ictimai vəədəbi dərgi), İsveçdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan dərnəyinin nəşri,6-cı il Sayı 27-28, oktyabr-dekabr 2003, s. 26-29.

109. Süleymanlı M.A. Kulturoloji irsimizin qaynaqlarına doğru.“Mədəniyyət dünyası”, VIII buraxılış, Bakı: ADMİU, 2004, s. 7-20.

110. Süleymanlı M.A. Çağdaş Türk düşüncə tarixindən: Cəmil Meriçyaradıcılığı Azərbaycanda. “Mədəniyyət dünyası”, IX buraxılış,Bakı: ADMİU, 2004, s. 3-7.


296

111. Şabanov F., Dadaşov T. Sovet Azərbaycanı ilə Türkiyə Respublikasıarasında mədəni əlaqələrin başlanmasının ilkin şəraiti (20-ci illər). //Sovet Azərbaycanı və xarici Şərq: Məqalələr məcmuəsi, Bakı, 1980,s.57-71.

112. Türkdilli dövlətlərin dostluq və qardaşlığına mühüm töhfə. Dirçəliş –XXI əsr, 2001 (may), № 5 (39), s. 3-12.

113. Türkdilli Dövlətlərin Başçılarının VII Zirvə görüşündə AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi. Dirçəliş – XXIəsr, 2001 (may), № 5 (39), s. 3-12.

114. Türkdilli Dövlətlərin Başçılarının zirvə görüşünün İstanbul Bəyanna-məsi. Dirçəliş – XXI əsr, 2001 (may), № 5 (39), s. 3-12.

115. Türkdilli dövlətlərin və topluluqların 10-cu dostluq, qadraşlıq vəəməkdaşlıq qurultayı. Dirçəliş – XXI əsr, 2006, № 8-9 (102-103), s.34-38.

116. Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayında Azərbaycan PrezidentiHeydər Əliyevin nitqi (6 noyabr 1996-cı il). Dirçəliş – XXI əsr, 2003(dekabr), № 12 (70), s. 92-98.

117. Türkiyə – Azərbaycan dostluğuna, qardaşlığına sədaqət (AzərbaycanRespublikasının prezidenti Heydər Əliyevə Beynəlxalq Atatürk SülhMükafatı təqdim olunmuşdur). // Dirçəliş XXI əsr, 1999, №21-22,s.3-13.

118. Türkiyə Cümhuriyyəti – 70. Türkiyə respublikasının 70 illiyinə həsrolunmuş beynəlxalq elmi-praktik konfransın tezisləri. Bakı, 1993,81 s.

119. Türkiyə Atatürkün, Azərbaycan Heydər Əliyevin əsəridir (ProfessorNizami Cəfərovla Dəyanət Osmanlının söhbəti). Bakı, 2002, 81 s.

120. Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl ilə Azərbaycan RespublikasıMilli Məclisi üzvlərinin görüşündə Azərbaycan Prezidenti HeydərƏliyevin nitqi (8 dekabr 1995-ci il). Dirçəliş – XXI əsr, 2003(dekabr), № 12 (70), s. 33-40.

121. Tüylü A. Azərbaycanda Türk Dünyası ədəbiyyatlarından yapılanuyğunlaşdırmalar və Türk Dünyası ədəbiyyatları haqqındakı kitablarlistəsi. “Yom” Türk Dünyası mədəniyyət dərgisi (rüblük), Bakı,2005, sayı 1, s. 105-111; 2005, sayı 2, s. 116-135.

122. Ulusel S. R. Heydər Əliyev və Azərbaycan, Atatürk və türk dünyasıNizami Cəfərovun elmi araşdırmalarında. Bakı, Elm, 2004, 148 s.

123. Ülgü İ. Qızıl ulduzdan hilala doğru: Heydər Əliyevin fırtınalı həyatı.Bakı, 1994, 75 s.

124. Vəliyev İ., Muxtarov K. Heydər Əliyev və türk dünyası. Bakı,AzAtaM, 2003, 89 s.


297

125. Yılmaz M. 1996-cı il aprelin 15-də M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Döv-lət Universitetində söylədiyi nitqi. “Xalq” qəzeti, 16 aprel 1996-cı il.

Türk dilində

126. Abdullayev M. Azerbaycan ile Türkiye arasındaki diplomatik politikilişkilerin özellikleri. “Azerbaycan”, ocak-şubat 2000, sayı 331, s.10-17.

127. Aliyev H.Z. Türkiye tarihinin Azerbaycanda ögrenilmesi. // Bildiriözetleri, Ankara, s.136-152.

128. Arslan A. Türk Cumhuriyetleri ve Türk Topluluklarından Türkiyeyegelen Öğrenciler (1992-1993). İstanbul, 1994, 44 s.

129. Artun E. Ortak türk folklorunun küreselleşen dünyaya tanitilmasi.AMEA-nın Folklor İnstitutu “Ortaq türk keçmişindən ortaq türkgələcəyinə” III Uluslararası Folklor Konfransının materialları. Bakı,13-16 noyabr 2005-ci il, s. 537-541.

130. Asılyazıcı H. Deli Domrul. “Bizim Gazete” (İstanbul), 13 aralık1999; “Ədəbiyyat qəzeti”, 31 dekabr 1999-cu il, № 51-52 (3176-3177).

131. Aslan B. I düya savaşı esnasında “Azerbaycan türkleri”nin “Anadolutürkleri”ne “Kardaş kömeği (yardımı)” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları,2000, 395 s.

132. Aslan Betül. Türkiye – Azerbaycan ilişkileri ve İbrahim Ebilov(1920-1923). İstanbul, Kaynak Yayınları, 2004, 360 s.

133. Bilal Ş. Türkiyə ilə Türk Cümhuriyyətləri arasındakı anlaşmalar. c.1,Ankara 1993, s.6-11; 14-15; 60-61.

134. Birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci və altıncı Türk Devlet veTopluluklarının VII Dostluk, Kardeşlik ve İşbirligi Kurultayları.Komisyon rapor ve sonuc bildirileri, Ankara, Tüdev, 1999, 152 s.

135. Bozyel İ. Azerbaycan diyarından seyahat notları. Ankara, 1985,216 s.

136. Bülbüloğlu P. Türk Dünyasında Kültür İşbirliği. Avrasya etüdleri, 3,Sonbahar, 1996, s. 7-8.

137. Çalışlar A. Tiyatro ansiklopedisi. Ankara, Türkiyə CümhuriyyətiKültür Bakanlığı Yayınları, 1995, 708 s.

138. Gerd A. Konuşma sanatı. Konuşmacı eğitimi (Çeviren: NurettinYıldıran). İstanbul, Doruk yayımcılık, 2003, 208 s.

139. Hudiyev N. Haydar Aliyev: Devlet kuruculuğu ve dil politikası.Bakı, “AzAtaM”, 2005, 320 s.

140. Kafkasyalı A. Kafkaslardan gelen ezan sesleri. Erzurum 1991, 102 s.


298

141. Kayaoğlu G. Türk Halkbilimi ile ilgili kitaplar için bir bibliografyadenemesi (1985-1990). İstanbul, Anadolu Sanat Yayınları, 1991,143s.

142. Kemal O. Dünyada türk cumhuriyetleri türk halkları. İmal yayınevi,Ankara, 2002, 106 s.

143. Kona G. G. Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyetleri arasindakiilişkilerin geliştirilmesinde folklorik ünsürlərin gücü ve önemi.AMEA-nın Folklor İnstitutu “Ortaq türk keçmişindən ortaq türkgələcəyinə” II Uluslararası Folklor Konfransının materialları. Bakı,17-21 mart 2004-cü il, s. 221-236.

144. Onuncu Türk Devlet Ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik Ve İşbirligiKurultayı Genel Kurul Sonuç Bildirgesi 20 Eylül 2006, Antalya.“YOM” (Türk Dünyası mədəniyyət dərgisi),Bakı, 2007, sayı: 5, s.132-135.

145. Rzayev N.M. Türk Dünyasının Ortak İlmi Türim ProblemleriÜzerine (I Türk Dünyası Kongresi, Newyork). Türk Dünyası araştır-maları. Aralık 1992, sayı: 81, İstanbul, s. 189-192.

146. Saray M. Azerbaycan türkleri tarihi. İstanbul, 1993, 154 s.147. Saray M. Türk Dünyasında dil ve kültür birliği. Gaspıralı İsmail

Beyden Atatürke. İstanbul, 1993, 188 s.148. Süleymanlı M.A. Azerbaycan-Türkiye kültür ilişkilerinde M.Emin

Resulzadenin rolu. “Çizgi” kültür, sanat, elm ve düşünce dergisi,Türkiye (Erzurum), 2003, sayı: 8, s. 24-26.

149. Süleymanlı M.A. Kültür biliminin tedrisi meselesi. “Korkut Ata” dil,edebiyat ve kültür dergisi, Türkiye (Erzurum), 2003, sayı: 2, s.16-17.

150. Süleymanlı M.A. Osmanlı və İran türklüğü (Mehmet EminResulzadede İran türkleri). “Tarihte Doğu-Batı çatışması” (Sosyolojiyıllığı-kitap), İstanbul Üniversitesi, 2005, s. 629-635.

151. Şabanov F.Ş., Dadaşov T.P. Azerbaycan türkoloji uzmanlarınınbasında yayınlanan eserleri üzerine (1960 – 1983). // XI. Türk TarihKongresi, Ankara, 1994, s. 2639-2641.

152. Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən edilən yardımlar və projeçalışmaları. Azerbaycan Ülke Raporu, TİKA, Kasım, 1992, Ankara,s. 24-31.

153. Türk Devlet ve Topluluklarının IV Dostluk, Kardeşlik ve İşbirligiKurultayı, Ankara, Tüdev, 1996, 482 s.

154. Türk Devlet ve Topluluklarının V Dostluk, Kardeşlik ve İşbirligiKurultayı, Ankara, Tüdev, 1997, 728 s.

155. Türk Devlet ve Topluluklarının VI Dostluk, Kardeşlik ve İşbirligiKurultayı, Bursa, Tüdev, 1998, 642 s.


299

156. Türk Devlet ve Topluluklarının VII Dostluk, Kardeşlik ve İşbirligiKurultayı, Pamukkale-Denizli, Tüdev, 1999, 780 s.

157. Türk Devlet ve Topluluklarının VIII Dostluk, Kardeşlik ve İşbirligiKurultayı, Samsun, Tüdev, 2000, 708 s.

158. Türkiye ile Türkiye Cumuriyetleri və Türk Toplulukları ArasındaYapılan Anlaşmalar, İlişkiler ve Faaliyetler (Birinci kitap). Ankara,1992, 542 s.

159. Türkiye ile Türkiye Cumhuriyetleri və Türk Toplulukları ArasındaYapılan Anlaşmalar, İlişkiler ve Faaliyetler (İkinci kitap). Ankara,1993, 436 s.

Rus dilində

160. Алиев И.О. Некоторых вопросах этнической историиАзербайджанского народа. Баку, Нурлан, 2002, 160 с.

161. Мамедов Ф.Т. Культурология (Вопросы теории и истории).Учебного пособия. Баку, «Абилов, Зейналов и сыновья», 2002,534 с.

162. Мамедов Ф.Т. Культурология как путь к эффективнойжизнедеятельности. Баку, «Абилов, Зейналов и сыновья», 2006,576 с.

163. На VI Саммите глав тюркоязычных государств в Баку. РечьПрезидента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева //Возрождение – ХХI век, 2000, № 26, с. 4-8.

164. Сулейманлы М. А. Произведение Ахмеда Агаоглу «Трикультуры». Проблемы Восточной философии (Международныйнаучно-теоретический журнал), Баку: Институт Философии иПолитико-Правовых исследований АНАН, № 1-2, 2004, с. 62-72.

İnternet materialları

165. www.ovras.tr. Ozey Ramazan. Türk Dünyasının sosyal ve kültürəldurumu.

166. www.mfa.gov.tr. (Xarici İşleri Bakanlığı).167. www.basbakanlik. (Türkiye Başbakanlığı).168. [email protected]. Ege Üniversitesi. Türk Dünyası

Araştırmaları Enstitüsü. I. Uluslararası Türk Dünyası KültürKurultayı. 9-15 nisan 2006, (İzmir-Türkiye).

169. http://musugu-dunya.az (“Musiqi dünyası”nın elektron jurnalı,Azərbaycan dilində).

www.ovras.tr

www.mfa.gov.tr

www.basbakanlik

mailto:[email protected]

http://musugu-dunya.az


300

170. http://intellect.musigi-dunya.az (“İntellektual mülkiyyət” jurnalınınelektron versiyası: azərbaycan, rus və ingilis dillərində).

171. http://harmony.musigi-dunya.az (Musiqi kulturoloji beynəlxalqelektron jurnalı: rus və ingilis dillərində).

172. http://kultura.rossii.ru/

http://intellect.musigi-dunya.az

http://harmony.musigi-dunya.az


301

MÜNDƏRİCAT

Giriş .................................................................................... 3Azərbaycan – Türkiyə mədəni əlaqələrinin milli-tarixi

kökləri və siyasi aspektləri ................................................... 19Xalqlarımız arasındakı əlaqələrin inkişafında tarixilik amili ..... 43Siyasi-ideoloji faktorlar dövlətlərarası əməkdaşlığın mühüm

şərti kimi........................................................................................... 75Elm və təhsil sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin təşəkkülü

və inkişaf problemləri ......................................................... 87Təhsil sahəsində əməkdaşlığın təməl prinsiplərinə dair

müqavilə, protokol və razılaşma sənədləri ....................................... 98Ölkələrimiz arasındakı elmi əməkdaşlığın səciyyəvi

xüsusiyyətləri.................................................................................. 145Mədəni ortaqlaşmanın perspektivləri baxımından elmi

konfransların nəzəri və praktik nəticələri ....................................... 165Ölkələrimizin mədəni inteqrasiyasının əsas

istiqamətləri: türk xalqlarının ortaq dəyərlərininmühafizəsi və təbliğinə dair siyasi-mədəni təşkilatlarınvə elmi mərkəzlərin fəaliyyət proqramları ....................... 177

Türk dövlət başçılarının zirvə görüşləri xalqlarımızın mədənibirliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində mühüm siyasi amilkimi................................................................................................. 214

TÜRKSOY-un milli-mədəni dəyərlərin qorunması və türkxalqları mədəniyyətinin dünya sivilizasiyasına inteqrasiyasısahəsindəki fəaliyyətləri ................................................................. 228

Türk dövlət və topluluqlarının ənənəvi dostluq, qadraşlıq vəəməkdaşlıq qurultaylarının elm və təhsil sahəsindəki ortaqproblemlərin həlli istiqamətindəki çalışmaları ............................... 250

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin yaradılması ölkələrimizarasındakı elmi-mədəni əlaqələrin inkişafında yeni mərhə kimi .... 272

Nəticə .............................................................................. 281Ədəbiyyat ....................................................................... 289

http://kultura.rossii.ru/

MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN – …anl.az/el/h/hf_mdateka.pdftürkün coğrafiyası...

Documents

Transcript of MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN – …anl.az/el/h/hf_mdateka.pdftürkün coğrafiyası...