Module-07 - NCERT · 2020. 9. 8. · 7 bÕsƒ¡XÊ\ $

$: Module-07 - NCERT · 2020. 9. 8. · 7 bÕsƒ¡XÊ\ $$
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À ø±s¡ Áø£e÷\T / |ü<∏äø±\T1

ìwü˜

bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\

düeTÁ>±_Ûeè~Δ ¬ø’ C≤rj·TkÕúsTT ø±s¡ Áø£eT+

uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+

e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À ø±s¡ Áø£e÷\T /

|ü<∏äø±\T(Initiatives in School Education)

düeTÁ>∑•øå±

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+

2020


bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À ø±s¡´Áø£e÷\T / |ü<∏äø±\T

(Initiatives in School Education)

ne˝Àø£q+ / |ü]#·j·T+

e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~ΔøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£ $<ä . @ <XyÓTÆHê Ä]úø£+>± kÕe÷õø£+>± düeTÁ>∑ düeT‘Í\´

n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#ê˝+fÒ $<ä ~ Á|üeTTK bÕÁ‘· nì eTq+<äs¡+ >∑T]Ô+#ê*. |æ\¢\T/$<ë´s¡Tú\T HêDýÓTÆq

J$‘·+ >∑&ÉbÕ\Hêï eT+∫ bÂs¡T\T>± e÷sê\Hêï |æ\¢\≈£î $<ä <ë«sê düeTÁ>±_Ûeè~Δ »]–‘˚ ã\yÓTÆq

|ü⁄Hê<äT\T ì]à‘· eTe⁄‘êsTT. á \øå±´ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ πø+Á<ä e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~ΔXÊK ¬s+&ÉT

$uÛ≤>±\ <ë«sê |üì #˚düTÔ+~.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä eT]j·TT nø£åsêdü ‘· $uÛ≤>∑+ (DOSEL) (Department Of School Education

and Literacy)

ñqï‘· $<ä $uÛ≤>∑+ (Higher Education Wing)

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä eT]j·TT nø£åsêdü ‘· $uÛ≤>∑+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä n_Ûeè~ΔøÏ u≤<Ûä ‘·

eVæ≤düTÔ+~. nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\T (United States) eT]j·TT #Ó’Hê ‘·sê«‘· Á|ü|ü+#·+˝ÀH n‹ô|<ä›<Ó’q

eTq ñqï‘· $<ëéédüú≈£î u≤<Ûä ‘· eVæ≤düTÔ+~. e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ XÊK (M.H.R.D.) <ëì

nqTã+<Ûä dü+düú …’q C≤rj·T $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åDeT+&É* (NCERT) (National Council For C≤rj·T

$<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT |ü]bÕ\Hê $X¯«$<ë´\j·T+ Educational Research And Training)

(NIEUPEA), C≤rj·T kÕs¡«Á‹ø£ bÕsƒ¡XÊ\dü+düú (National Institute Of Open Schooling) C≤rj·T

ñbÕ<Ûë´j·T $<ëéT+&É* (National Council For Teacher Education) yÓTT<ä …’q dü+düú\‘√ ø£*dæ

|üì#˚düTÔ+~.

e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·«XÊK |ü]~Û $düÔè‘·yÓTÆq~. Á|üdüTÔ‘·+ á e÷&É÷´˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\

Hêj·T≈£î\≈£î dü+kÕú>∑‘· n~Ûø±s¡T\≈£î, eékÕú>∑‘· ø±s¡ ìsê«Vü≤≈£î\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ‘·j·÷s¡T

#˚j·Tã&ç+~.

e÷&É÷´˝Ÿ / ø£s¡B|æø£ nuÛÑ düq \øå±´\T

á e÷&É÷´˝Ÿ #·~$q ‘·sê«‘· •ø£åD≤s¡Tú\T / ñbÕ<Ûë´j·TT\T

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä nø£åsêdü ‘· $uÛ≤>∑+ Ç{°e\ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ø√dü+ s¡÷|üø£\Œq #˚dæq |üìrs¡T

Á|ü>∑‹ dü÷∫ø£\T (Performance Grading Index; PGI) j·T÷&Ó’dtGe+{Ï ø±s¡ Áø£e÷\qT

>∑T]+∫ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡T.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä HêD´‘· / >∑TD≤‘·àø£‘·qT n_Ûeè~Δ #j·T&ÜìøÏ ªªdüeTÁ>∑ •ø£åμμ \øå±´\T, ìã+<Ûäq\T,

ìj·Te÷\T ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.

ìwü˜ 6

$<ë´s¡Tú\≈£î |æ\¢\≈£î nqTuÛÑyê‘·àø£ / nqTuÛÑe |üPs¡«ø£ (experiential) Äq+<äø£s¡ (joyful)

nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*ŒkÕÔs¡T.

$<ë´s¡Tú\˝À Á>∑+<∏ë\j·÷\ |ü⁄düÔø±\qT #·~y n\yê≥TqT Áb˛‘·‡Væ≤+∫ dü«‘·+Á‘· bÕsƒ¡≈£î\T>±,

|ü]ƒ‘·\T>± s¡÷|ü⁄~<äT›‘ês¡T.

Ä≥\T, Áø°&É\T $<ë´ Á|üD≤[ø£ À uÛ≤>∑+>± düeTÁ>∑+>± bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À düMTø£è‘·+

#˚kÕÔs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\ / ã&ç‘√≥ (Kitchen garden) j·TTe‘·ø£¢ãT“\T, (youth clubs) |üsêés¡D ø£¢ãT“\T

(Environmental clubs) yÓTT<ä …’q yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\qT bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\≈£î

nqTdü+<ÛëìkÕÔs¡T / #˚|ü&É‘ês¡T.

|ü]#·j·T+/ñb˛<ëÈ‘·+ (Introduction)(Introduction)(Introduction)(Introduction)(Introduction)

1976 sêC≤´+>∑ dües¡D <ë«sê $<ä qT ñeTà&ç C≤_‘ê˝À bÕs¡¢yÓT+≥T #·≥º+ <ë«sê #˚sêÃs¡T.

Bìe\¢ Ä]úø£, |ü]bÕ\Hê |üs¡yÓTÆq u≤<Ûä ‘·\T πø+Á<ä, sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ñeTà&ç>± |ü+#·T≈£îHêïsTT.

nsTT‘ $<ä jÓTTø£ÿ C≤rj·T düeTÁ>∑ dü«uÛ≤yêìï ã˝Àù|‘·+ #j·T&ÜìøÏ nìïkÕúsTT\˝À uÀ<Ûäq / ñbÕ<Ûë´j·T

eè‹Ô˝À bÕsƒê´+X¯ eT]j·TT Á|üe÷D≤\qT <˚X¯+ $<ëédüsê\T, kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø $<ä´

(j·T÷ìes¡‡ …’CÒwüHé Ä|òt m*yÓT+≥Ø m&ÉT πøwüHé) kÕ~Û+#·&ÜìøÏ e÷<Ûä $Tø£ $<ä qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ,

uÛ≤s¡‘·Á|üuÛÑT‘·«+ πø+Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø±\T (Centrally Sponsered Schemes)>± |æ\Teã&˚ nH˚ø£

ø±s¡ Áø£e÷\T eT]j·TT ÁbÕC…≈£îº\qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. πø+Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø±\T, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+

n+~+#˚ n‘· ~Ûø£ XÊ‘·+ ì<ÛäT\‘√ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T neT\T #˚düTÔHêïsTT.

eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ 60 XÊ‘·+ ì<ÛäT\T düeT≈£Ls¡TdüTÔ+fÒ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ 40 XÊ‘·+

ì<ÛäT\T düeT≈£Ls¡Tk Ô+~.

πø+Á<ä sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T πø+Á<ä ÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø±\ neT\T˝À $<ä ô|’ C≤rj·T $<ÛëHê\T, dü÷Á‘ê\≈£î

nqT>∑TD+>± n+<ä]ø° düe÷qyÓTÆq HêDýÓTÆq $<ä qT n+~+#·&ÜìøÏ e÷qe eqs¡T\ kÕeTsêú ìï

dü+|üPs¡í+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ ˇø£ düeTÁ>∑ $<ÛëHêìï nqTdü]kÕÔsTT. á $<Ûëq|ü⁄ kÕ<Ûës¡D

\ø£åD≤\T á øÏ+<ä ù|s=ÿqï$.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä HêD´‘·qT ô|+∫, yÓTs¡T>∑T|üs¡∫ >∑TD≤‘·àø£+>± r]Ã~~› n+<ä]ø° düe÷qyÓTÆq

$<ä qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+ / rdüT≈£î sêe&É+.

Ç{°e\ e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·«XÊK (MHRD) bÕsƒ¡XÊ\ $<ä HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T

|üs¡#·&ÜìøÏ, |ü]bÕ\Hê |üs¡yÓTÆq düeTdü \T |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ, nuÛÑ düq |òü*‘ê\˝À yÓTs¡T>∑T<ä\ rdüT≈£î

sêe&ÜìøÏ ªdüeTÁ>∑•øå±μ |ü<∏äø£+ s¡÷|üø£\Œq #˚dæ+~. á |ü<∏äø£+ øÏ+<ä |üìrs¡T Á|ü>∑‹ dü÷∫ø£\T

(Performance Grading Index)


j·T÷&Ó’dtG eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ Ä&ç{Ÿ (School Audit), wü>∑TD√‘·‡yé (Shagunotsav) eT]j·TT

C≤rj·T kÕ<Ûäq düπs« (National Achivement Survey) e+{Ï $$<Ûä q÷‘·q ø±s¡ Áe÷\T #˚|ü{Ïº+~. á

ø±s¡ Áø£e÷\˙ï $»j·Te+‘·+>± neT\T ø±yê\+fÒ C≤rj·T kÕúsTTqT+&ç nìï kÕúsTT\˝À sêh, õ˝≤¢,

u≤¢ø, eT+&É\ kÕúsTT˝À |üì#ùd dü+kÕú>∑‘· n~Ûø±s¡T\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\+<ä]ø° düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q

ø£*Œ+#ê*.

düeTÁ>∑ •øå± ` bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´_Ûeè~ΔøÏ düeTÁ>∑|ü<∏äø£+

bÕsƒ¡XÊ\\T Á|üuÛ≤ee+‘·+>± |üì#j·÷\H $düÔè‘· \ø£å +‘√ |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTTqT+&ç

12e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L $düÔ]+# $<Ûä+>± e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK (MHRD) 2018`19e

dü+e‘·‡s¡+˝À ªdüeTÁ>∑ •øå±μ |ü<∏äø±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫+~. á |ü<∏äø£+ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ À düe÷q

neø±XÊ\T nuÛÑ dü |òü*‘ê\T>± Á|ü‹ |òü*kÕÔsTT/Á|ü‹_+_kÕÔsTT.

á ø±s¡ Áø£e÷\˙ï $»j·T e+‘·+>± neT\Tø±yê\+fÒ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT qT+&ç C≤rj·T kÕúsTT

es¡≈£L ‘·˝…‘˚Ô düeTdü´\qT düeTs¡úe+‘·+>± m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT |ü]wüÿ]+#˚ $<ë´Hêj·Tø£‘·«+ nedüs¡+.

düeTÁ>∑•øå± |ü<∏äø£+ düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé (SSA) sêÁw”ºj·T e÷<Ûä $Tø£ •øå± n_Ûj·÷Hé (RMSA) eT]j·TT

ñbÕ<Ûë´j·T $<ä (Teacher Education) nH˚ eT÷&ÉT |üPs¡«|ü⁄ |ü<∏äø±\ düe÷Vü‰s¡+.

A flagship-programme aimed at. all - round development of school children

|æ\¢\ dü+|üPs¡í $ø±dü+ ø√dü+ ...

düeTÁ>∑•øå± |ü<∏äø£+

á |ü<∏äø£+ |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ <äX¯qT+&ç, ÁbÕ<∏ä$Tø£ (Primary), ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· (Upper

Primary), e÷<Ûä $Tø£ (Secondary), e÷<Ûä $Tø√qï‘· (Higher Secondary) bÕsƒ¡XÊ\\ kÕúsTT\ es¡≈£î

$$<Ûä kÕúsTT\˝À e´edüú\ |üì rs¡TqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ HêD´‘·qT |òü*‘ê\qT

yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ ~X¯>± Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~/eT<ä›‘·T ìdüTÔ+~. á |ü<∏äø£+ Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ n+fÒ

|üPs¡«ÁbÕ<∏ä$Tø£ (ù|¢ dü÷ÿ˝Ÿ, øÏ+&ÉsY >±¬s¶Hé— ôdø£+&ÉØ eT]j·TT d”ìj·TsY ôdø£+&ÉØ kÕúsTT\ es¡≈£î eT<äΔ‘·T

n+~düTÔ+~.)

düTdæús¡ n_Ûeè~Δ \ø£å + / >∑eT´+ (Sustainable developmental goal 4.1) Á|üø±s¡+ 2030 e

dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ Á|ü|ü+#· <˚XÊ\˝Àì u≤\u≤*ø£\+<äs¡÷ ñ∫‘·, düe÷qyÓTÆq HêD´yÓTÆq ÁbÕ<∏ä$Tø£

ìwü˜ 8

eT]j·TT e÷<Ûä $Tø£ $<ä qT bı+<ë\ì ìπsΔ•k Ô+~. Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\˝À u≤\u≤*ø£\T düeTs¡úe+‘·yÓTÆq

nuÛÑ düq |òü*‘ê\T kÕ~Û+#˚ ≤ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷\ì #ÓãT‘·T+~. düTdæúsê_Ûeè~Δ \øå±´\qT >∑TD≤‘·àø£+>±

kÕ~Û+#·&Éy˚T düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+ \ø£å +. düTdæúsê_Ûeè~Δ\ø£å + 4.5 Á|üø±s¡+ 2030 Hê{ÏøÏ $<ä ˝À *+>∑

ndüe÷q‘·\T (gender disparities) ‘=\–+#ê\ì, <˚oj·T / kÕúìø£ Á|ü»\T, Vü‰ìø±s¡ø£ |ü]dæú‘·T\˝À

J$düTÔqï |æ\¢\‘√ düVü‰ ã\V”≤q, n≥º&ÉT>∑T esêZ\ |æ\¢\+<ä]ø° HêDýÓTÆq $<ä eT]j·TT eè‹Ô•ø£åD≈£î

düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê\ì ‘Ó*|æ+~.

eTq+ Á|ü‹düŒ+~<ë›+ (L(L(L(L(Let Uet Uet Uet Uet Us Rs Rs Rs Rs Reeeeefffffllllleeeeeccccct)t)t)t)t)

$<ä ˝À *+>∑ ndüe÷q‘·\qT ‘=\–+#·&É+ nH˚ Á|üÁøÏj·T düTdæús¡ n_Ûeè~Δ \øå±´\qT

kÕ~Û+#·&É+˝À m˝≤ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~?

MT bÕsƒ¡XÊ\ / dü+düú≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\ nuÛ≤´dü≈£î&ÉT (child with special

needs) n‘·qT / ÄyÓT nuÛÑ düHêìï / $<ä qT $»j·Te+‘·+>± |üP]Ô#dæq @<Ó’Hê nuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T >∑T]+∫ MT düôVA<√´–‘√ |ü+#·Tø√+&ç.

düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+ \øå±´\T (Objectives of the Scheme)(Objectives of the Scheme)(Objectives of the Scheme)(Objectives of the Scheme)(Objectives of the Scheme)

HêDýÓTÆq $<ä n+~dü÷Ô $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ düq |òü*‘ê\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À kÕe÷õø£ eT]j·TT *+>∑ n+‘·sê\qT ‘·–Z+#·&É+ (Reducing social

And gender disparitics).

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À nìï kÕúsTT\˝À dü$Tà[‘·‘ê«ìøÏ (inclusiveness) eT]j·TT düe÷q‘ê«ìøÏ

(equity) Vü‰$÷ Çe«&É+.

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À ø£ dü nuÛÑ düq kÕúsTT\T.

ñ∫‘· eT]j·TT ìs¡“+<Ûä $<ä (Right to Education Act) #·≥º+ 2009 ` neT\T≈£î

sêÁcÕº\≈£î düVü≤ø£]+#·&É+.

ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô |üPs¡« (Pre Service) eè‘· +‘·s¡ (In-service) •ø£åD\ ø=s¡≈£î H√&É Ÿ

@C… ‡\T>± sêh kÕúsTT˝À sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD≤eT+&É* (SCERT), &Ó’{Ÿ

(DIET) \qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+ eT]j·TT Ä<ÛäTìø°ø£]+∫ yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&É+.

düeTÁ>∑ •ø£å |ü<∏äø£+ \ø£åD≤\T (Features of the Scheme)(Features of the Scheme)(Features of the Scheme)(Features of the Scheme)(Features of the Scheme)

bÕsƒ¡XÊ\\qT nìï ÁbÕ+‘ê\˝À n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+ <ë«sê HêDýÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\

$<ä qT n+~+#·&É+. d”ìj·TsY ôdø£+&ÉØ / Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ kÕúsTTes¡≈£L bÕsƒ¡XÊ\\qT

ñqïrø£s¡+#·&É+ / kÕúsTT ô|+#·&É+.


bÕsƒ¡XÊ\\≈£î ìπs›•+∫q ìã+<Ûäq\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&˚ ≤ dü¬s’q eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T

düeT≈£Ls¡Ã&É+.

bÕsƒ¡XÊ\\ Á>∑+<∏ë\j·÷\qT ã˝Àù|‘·+ #j·T&É+ ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\ Á>±+≥TqT 5,000 qT+&ç

20,000 es¡≈£L ô|+#·&É+. ø±+b˛õ{Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ (Á>±+≥TqT 25,000 qT+&ç \ø£å es¡≈£î

ô|+#·&É+ ($<ë´s¡Tú\ dü+K´ Ä<Ûës¡+>±) á Á>±+≥TqT+&ç 10 XÊ‘·+ dü«#·Ã¤‘ê ø±sê´#·s¡D

Á|üD≤[ø£ ø√dü+ Ks¡TÃ #˚j·÷*.

Áø°&Ü |ü]ø£sê\≈£î yê]¸ø£ Á>±+≥T s¡÷.5,000/` ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î s¡÷.10,000/`

ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\\≈£î, e÷<Ûä $Tø£ eT]j·TT e÷<Ûä $Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\\≈£î (Secondary

and Senior Secondary Schools) ≈£î s¡÷.25000/` πø{≤sTT+#·&É+.

Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\≈£î (CWSN) dü+e‘·‡sêìøÏ 3500/` (HÓ\≈£î 200 ôdºÌ|òü+&é‘√

ø£*dæ) 1 qT+&ç 12e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L πø{≤sTT+#·T≥ (CWSN) u≤*ø£\≈£î.

Á|ü‹ $<ë´]úøÏ düeTs¡÷|ü <äTdüTÔ\ ø=s¡≈£î (uniforms) s¡÷.600/` πø{≤sTT+#·T≥.

Á|ü‹ $<ë´]úø° bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\≈£î 250 qT+&ç 400 es¡≈£î πø{≤sTT+#·T≥.

ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÀ<ÛäHê kÕeTsêú \T/HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+#·&ÜìøÏ sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤

eT+&É* (SCERT) eT]j·TT õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD≤ dü+düú\qT (DIETS) ã˝Àù|‘·+ #˚j·TT≥.

kÕàsYº ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, &çõ≥˝Ÿ uÀs¡T¶\T eT]j·TT &Ó’¬s≈£îº≥T ôVAyéT (DTH) #êHÓ Ÿ‡ <ë«sê

$<ë´ uÀ<ÛäHê nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À yÓTs¡T¬>’q &çõ≥ Ÿ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·&É+

/ ñ|üjÓ÷–+#·&É+

ñ∫‘· ìs¡“¤+<ä $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ (RTE) ôdø£åHé 12 (1) (dæ) Á|üø±s¡+ |ò”E ØsTT+ãsY‡

yÓT+≥T‘√ düVü‰ nìï ìã+<Ûäq\ neT\T ø√dü+ sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î

eT<ä›‘·T/düVü‰j·T+ n+~+#·T≥.

dü+øÏ¢wüº ÁbÕ+‘ê\˝À $<ë´s¡Tú\≈£î ÄÁX¯eT bÕsƒ¡XÊ\\T eT]j·TT Vü‰düºfi¯flqT HÓ\ø=\TŒ≥.

düeT‘·\´ $<ë´_Ûeè~Δ (Balanced Educational development) Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ ñ<›X¯ +‘√,

$<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq u≤¢≈£î\T/ÁbÕ+‘ê\˝À (Educationally backward blocks) yêeT|üø£å

rÁeyê<ä ÁbÕ+‘ê\˝À (LWES), Á|ü‘˚´ø£+>± <äèwæºô|{≤º*‡q õ˝≤¢\T (Special focused

districts) dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘ê\T eT]j·TT ˙‹ ÄjÓ÷>¥ >∑T]Ô+∫q 115 / 117 Äø±+øÏå‘·

õ˝≤¢\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+ (Aspirational dists) ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç#·TÃ≥.

ìwü˜ 10

Á|ü‹düŒ+~<ë›+ : düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+ \ø£åD≤\qT <äèwæº À ô|≥Tºø=ì á o]¸ø£qT MTs¡T @

$<Ûä+>± düeT]úkÕÔs¡T?

á |ü<∏äø£+ Á|ü<Ûëq ÁbÕ<Ûëq´‘·\T ¬s+&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\ HêD´‘·qT

yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+, eT]j·TT nìï kÕúsTT\˝À, <äX¯\˝À $<ë´s¡Tú\+<ä]˝À nuÛÑ düq |òü*‘ê\T yÓTs¡T>∑T

|üs¡#·&É+. á |ü<∏äø£+ ìã+<Ûäq\ |ü]~ÛøÏ Àã&ç $$<Ûä ø±s¡ Áø£e÷\≈£î Á|üD≤[ø£ s¡#·q eT]j·TT neT\T≈£î

n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î, πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î

|üP]Ô ùd«#·Ã¤ ìe«&ÜìøÏ á |ü<∏äø£+ Á|ü‹bÕ~+∫+~. $<ë´s¡Tú\ qyÓ÷<äT u≤<Ûä ‘·\≈£î ø£≥Tºã&ç ñ+&É≥+

(Committed liabilities) nuÛÑ düq |òü*‘ê\T eT]j·TT $$<Ûä |üìrs¡T dü÷∫ø£\T (PGI) Ä<Ûës¡+>±

\øå±´‘·àø£ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± ì<ÛäT\T πø{≤sTT+#ê\ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä $$<Ûä kÕúsTT\˝À (ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯qT+&ç ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· qT+&ç

ôdø£+&ÉØ Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ <äX¯\≈£î) |ü]es¡Ôq πs≥T¢ (Trnsition) yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ á |ü<∏äø£+

düVü≤ø£]düTÔ+~. Bì<ë«sê $<ë´s¡Tú\+<ä]ø° kÕs¡«Á‹ø£ $<ä´ n+<äTu≤≥T (Universal Access)

Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+˝À á |ü<∏äø£+ dü+|üPs¡í eT<ä›‘·T ÇdüTÔ+~. ñbÕ<Ûë´j·T $<ä @ø°ø£s¡D bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À

$_Ûqï/$$<Ûä düVü‰j·Tø£ ìsêàD≤\ eT<Ûä @ø°ø£è‘·yÓTÆq •ø£åD≤ ø±´ …+&ÉsY, uÀ<Ûäq˝À qeø£\Œq\T, $q÷‘·ï

Ä$wüÿsê\T e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eT]j·TT |üs¡ yø£åD e+{Ï yê{Ï <ë«sê nqTdü+<Ûëì+#·&ÜìøÏ M\T ø£*ŒdüTÔ+~.

á |ü<∏äø£+ sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú (SCERT) qT H√&É Ÿ @C… ‡>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ M\Tø£*ŒdüTÔ+~.

SCERT ñbÕ<Ûë´j·TT\ nedüsê\qT eT~+|ü⁄ #dæ eT]j·TT >∑‹o\ø£+ (dynamic) >± •ø£åD ø±s¡ Áø£e÷\T

ìs¡«Væ≤dü÷Ô |üs¡ y˚øÏådüTÔ+~. Ç~ nìï sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À n˙ï esêZ\ $<ë´s¡Tú\≈£î

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘ÓdüTÔ+~.

|ü<∏äø£+ neT\T (Implementation of the Scheme)(Implementation of the Scheme)(Implementation of the Scheme)(Implementation of the Scheme)(Implementation of the Scheme)

sêÁcÕº\T, πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À á |ü<∏äø±ìï sêÁwüº neT\T dü+düú / ùdº{Ÿ

Ç+|æ¢yÓT+fÒwüHé kıôd’{° <ë«sê πø+Á<äÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø£+>± (Centrally Sponsered Scheme) >± neT\T

#˚düTÔHêïs¡T. C≤rj·T kÕúsTT˝À e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ XÊK eT+Á‹ Hêj·Tø£‘·«+˝À bÕ\ø£eT+&É*,

eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ $<ä eT]j·TT nø£åsêdü ‘· ø±s¡ <ä]Ù H˚‘·è‘·«+˝Àì ÁbÕC…≈£îº nÁ|üPe˝Ÿ uÀsY¶ (PAB)

@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Ä]úø£ ìã+<Ûäq\qT düe]+#·&ÜìøÏ eT]j·TT ÄyÓ÷~+#·&ÜìøÏ bÕ\ø£ eT+&É*øÏ

n~Ûø±s¡+ ñ+~. á |ü<∏äø£+ düeTÁ>∑ neT\T≈£î $es¡D≤‘·àø£ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T s¡÷bı+~+#ês¡T. m&ÉT πøwüq Ÿ

ø£q‡ …º+{Ÿ‡ Ä|òt Ç+&çj·÷ *$Tf…&é (Ed.CIL) ˝Àì kÕ+πø‹ø£ eT<ä›‘·T düeT÷Vü≤+ (f…øÏïø£ Ÿ düb˛sYº

Á>∑÷|ü⁄) T.S.G. á $uÛ≤>±ìøÏ düVü‰j·T+ #˚düTÔ+~. düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé |üPs¡«|ü⁄ |ü<∏äø±\ kÕ+πø‹ø£

düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\qT $©q+ #˚j·T&É+ e\¢, sêÁw”ºj·T e÷<Ûä $Tø£ •øå±n_Ûj·÷Hé (RMSA) eT]j·TT

ñbÕ<Ûë´j·T $<ä \qT @ø°ø£è‘·+ #dæ $<ä jÓTTø£ÿ HêD´‘· ô|+#ê\ì uÛ≤$düTÔHêïs¡T. á |ü<∏äø£+ neT\T≈£î

njT´e´j·÷ìï mì$T~ áXÊq´ sêÁcÕº\T ns¡TD≤#· Ÿ Á|ü<XŸ, nkÕ‡+, eTDÏ|üPsY, yT|òü÷\j·T, $TCÀsê+,


y˚T|òü÷\j·T, dæøÏÿ+ eT]j·TT Á‹|ü⁄s¡ eT]j·TT »eTTà eT]j·TT ø±oàsY πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î,

Væ≤e÷#· ŸÁ|ü<˚XŸ, ñ‘·ÔsêK+&é sêÁcÕº\≈£î 90:10 ìwüŒ‹Ô À πø+Á<ä+ eT]j·TT sêÁcÕº\ eT<Ûä ì<ÛäT\

uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ñ+~.

»eT÷à ø±oàsY, Væ≤e÷#· Ÿ Á|ü<˚XŸ eT]j·TT ñ‘·ÔsêK+&é eT]j·TT XÊdüqdüuÛÑ ñqï nìï Ç‘·s¡

sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î 100 XÊ‘·+ ì<ÛäT\T πø+Á<ä+ Á>±+≥T ÇdüTÔ+~. Ç~ nø√ºãsY

2015˝À πø+Á<äÁbÕjÓ÷õ‘· |ü<∏äø±\ jÓTTø£ÿ ùV≤‘·TãB›ø£s¡Dô|’ ìj·T$T+∫q eTTKéT+Á‘·T\ jÓTTø£ÿ

ñ|üdü+|òüT+ jÓTTø£ÿ dæbòÕs¡T‡\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+~.

düeTÁ>∑ •øå±|ü<∏äø£+ $$<Ûä $uÛ≤>±\T

|üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä (Pre School Education)(Pre School Education)(Pre School Education)(Pre School Education)(Pre School Education)

|ü\T |ü]XÀ<Ûäq\ n<Ûä j·THê\ ‘·sê«‘· |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT neT\T #˚j·÷*‡q nedüsêìï

ÁbÕeTTU´‘·qT düeTÁ>∑•øå± >∑T]Ô+∫+~. ãVüQfi¯ |ü]XÀ<Ûäq\T n<Ûä j·THê\˝À dü÷∫+∫q HêDýÓTÆq

|üPs¡«ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\ |ü⁄s√>∑‹ eT]j·TT $»j·÷ìï ô|+#·&Éy˚T ø±ø£ uÛÑ$wü ‘Y

eè~Δ nuÛÑ düq+ eT]j·TT n_Ûeè~ΔøÏ |ü⁄Hê~ yj·T&ÜìøÏ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ë\qT, Hs¡TÃø√yê\H n_Û ≤wüqT

n_Ûeè~Δ #˚düTÔ+~. n+<äTe\¢ |æ\¢\≈£î HêDýÓTÆq

|üPs¡«bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ (Á|”`dü÷ÿ˝Ÿ) nqTuÛÑyê\qT

n+~+#·&É+ / ø£*Œ+#·&É+ n‘· edüs¡+. düeTÁ>∑ •øå±

|ü<∏äø£+ <ë«sê |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ø±s¡ Áø£e÷ìï

Á|üdüTÔ‘·+ ñqï ªª|ü&˚ uÛ≤s¡‘Y ã&˚ uÛ≤s¡‘Yμμ (Padhe

Bharath, Bade Bharath) >± ˇø£ ø°\ø£yÓT Æq

HêDýÓTÆq $<ä q+~+#˚ n+X¯+>± >∑T]Ô+#ês¡T.

á ø±s¡ Áø£eT+˝À ªªÁbÕs¡+uÛÑ >∑DÏ‘êuÛÑ düq+μμ ÁbÕs¡+uÛÑ düVæ≤‘êuÛÑ düq+ (>∑DÏ‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ |ü⁄Hê~

dü+U≤´ uÛ≤eq\ô|’) <äèwæº ô|≥º&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. kÕúsTTì ã{Ïº |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä qT+&ç ÁbÕ<∏ä$Tø£

<äX¯ Àì ÁbÕs¡+uÛÑ ‘·s¡>∑‘·T\T 1 qT+&ç 3 es¡≈£L $düÔ]+#·e#·TÃ.

sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T, πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä qT n+~+#·&ÜìøÏ

#˚düTÔqï ø£èwæøÏ düeTÁ>∑ •øå± eT<ä›‘·T, düVü≤ø±s¡+ n+~düTÔ+~. Ç~ düMTø£è‘· •X¯ó n_Ûeè~Δ |ü<∏äø£+ XÊK‘√

ø£*dæ düeTq«j·T+‘√ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ n+>∑Héyê&û\ @sêŒ≥T, Á|”dü÷ÿ˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä Á|üD≤[ø£

n_Ûeè~ΔøÏ kÕ<Ûä yÓTÆq düVü≤ø±s¡+ n+~düTÔ+~. |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ø±s¡ Áø£eT+ eé~Û ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T.

n+fÒ 4`6 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ |æ\¢\≈£î n+~kÕÔs¡T. j·T÷&Ó’dt 2015`16 &˚{≤Á|üø±s¡+ eTq<˚X¯+˝À

Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\ ÁbÕ+>∑D≤\˝ÀH 41.3% n+>∑Héyê&û\T ñHêïsTT. (Co-located) 3`6 dü+e‘·‡sê\T

ej·TdüT‡>∑\ |æ\¢\qT ø£*– ñqï dü>∑ n+>∑Héyê&û 4`6 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡>∑\ |æ\¢\qT Á|”dü÷ÿ˝Ÿ /

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À HêD´‘·qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ

|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä #ê˝≤ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£\

n+X¯eTì MT¬s+<äT≈£î uÛ≤$düTÔHêïs¡T? m˝≤+{Ï

düyêfiflqT Á|” dü÷ÿ\T $<ä qT neT\T #j·T≥+˝À

MT sêh+˝Àq÷, MT πø+Á<ä bÕ*‘· ÁbÕ+‘·+˝Àq÷

m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T?

ìwü˜ 12

|üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\ |æ\¢\T>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. j·T÷&Ó’dt 2016`17 Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $uÛ≤>∑+˝À

12.36 \ø£å\ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ 2.94 \ø£å\ bÕsƒ¡XÊ\\T 24% yê{≤>± Á|” Áô|’eTØ $uÛ≤>±\T ñHêïsTT.

1.36 ø√≥¢eT+~ |æ\¢\T |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ (Á|” Áô|’eTØ) $uÛ≤>±\˝À (¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T) #˚sês¡T. n+<äT˝À

πøe\+ 0.36 ø√≥T¢ e÷Á‘·yT Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñHêïs¡T. sêÁw”ºj·T e÷<Ûä $Tø£ •øå± n_Ûj·÷Hé (RMSA)

eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·T $<ä (T.E.) \≈£î #Ó+~q kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\qT (TSG) \qT $©q+

#˚j·T&É+ <ë«sê sêÁcÕº\T @ø°ø£è‘· Á|üD≤[ø£qT rdüT≈£îsêyê\ì uÛ≤$düTÔHêïsTT. $<ä jÓTTø£ÿ HêD´‘·

n+<äTu≤≥T eT]j·TT düe÷q‘ê«\≈£î dü+ã+~Û+∫q ÁøÏj·÷‘·àø£ s¡+>±\˝À ‘·–q bÕsƒê´+XÊ\ n_Ûeè~Δ

eT]j·TT nuÛÑ düq ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T, uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T / Á|üÁøÏj·T\T (ô|&É>±õø£ Ÿ ÁbÕôddüdt) eT]j·TT

eT~+|ü⁄ (Assessment) ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô|üs¡‘·« n_Ûeè~Δ eT]j·TT düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+ bÕsƒ¡XÊ\

n_Ûeè~Δ, n+>∑Héyê&û ø±s¡ ø£s¡Ô\ uÀ<Ûäq kÕeTs¡ú + ô|+bı+~+#·&É+, bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eT]j·TT

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+, eT<ä›‘·T n+~+#·&É+, |üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT ã˝Àù|‘·+

#˚j·T&ÜìøÏ sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝Àì Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î eT÷&ÉT \ø£å\ Á>±+≥T

Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.

bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+`Á>±+≥T

2018`19 qT+&ç q÷‘·q+>± ÁbÕs¡+_Û+∫q |ü&Û uÛ≤s¡‘Y ã&Û uÛ≤s¡‘Y øÏ+<ä ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T |üP]Ô

#˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT $<ë´s¡Tú\+<ä]˝À |üsƒ¡q n˝yê≥¢qT ô|+#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷\qT

ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |ü⁄düÔø±\qT uÛÑÁ<ä|ü]#˚ dü<äTbÕj·÷\‘√ düVü‰ Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\˝À

Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\ ø=qT>√\T≈£î á |ü<∏äø£+ ì<ÛäT\T eT+ps¡T #˚düTÔ+~. C≤rj·T kÕ<Ûäq düπs« 2017

<ë«sê »]–q eT~+|ü⁄ |æ\¢\T |ü⁄düÔø±\T |ü]ƒ+#·&É+ e\¢ yê]˝À |üsƒ¡q n\yê≥¢qT #j·T&É+ »]>∑T‘·T+~.

1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î 5,000.

2. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\\≈£î 10,000.

3. ø±+b˛õ{Ÿ m*yÓT+≥Ø dü÷ÿfi¯fl≈£î (Class 1 to 8) s¡÷. 13,000.

4. ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\≈£î 9,10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î 10,000.

5. 6 qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T\ d”ìj·TsY ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\˝≈£î 15,000/`.

6. ø±+b˛õ{Ÿ ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î 1 qT+&ç 10 ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£L 15000.

7. ø±+b˛õ{Ÿ ôdø£+&ÉØ dü÷ÿfi¯fl≈£î 9 qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T\T 15000.

8. d”ìj·TsY ôdø£+&ÉØ dü÷ÿfi¯fl≈£î (11, 12 ‘·s¡>∑‘·T\T / Ç+≥sY MT&çj·T{Ÿ) 10,000.

9. ø±+b˛õ{Ÿ d”ìj·TsY ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î 1 qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T\T ñqïyê{ÏøÏ 20,000.


(PBBB) |ü&˚uÛ≤s¡‘Y ã&ÛuÛ≤s¡‘Y \ø£å + @$T≥+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTTqT+&ç Vü≤j·T´sY ôdø£+&ÉØ /

Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ kÕúsTT es¡≈£î $<ë´s¡Tú\˝À |üsƒ¡q Á|üÁøÏj·T\qT / kÕeTsêú \qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\

Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î ~q|üÁ‹ø£\T, |ü⁄düÔø±\T, y˚T>∑C…’qT¢ düeT≈£L]Ã Á>∑+<∏ë\j·÷\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT

Ä<ÛäTìø°ø£]dü÷Ô bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\qT dü«‘·+Á‘· bÕsƒ¡≈£î\T>± r]Ã~<ë›*.

Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ e´øÏÔ>∑‘·+>± á øÏ+~ ø£è‘· + #˚j·÷*. >∑&É∫q 5 dü+e‘·‡sê\˝À |æ\¢ À

|ü⁄düÔø±\T #·<äe&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês√ #êsYºMT<ä sêdæ Á|ü<ä]Ù+#·eTHê*. bÕ˝§Zqï yês¡+<äs¡÷

|æ\¢\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü& |ü⁄düÔø±\ ù|s¡T¢ yê] yê] bÕsƒ¡XÊ\\ Á>∑+<∏ë\j·÷\ ø=s¡≈£î ùdø£]+#·eTì

#ÓbÕŒ*. C≤_‘ê s¡÷bı+~+#·eTì #ÓbÕŒ*.

Á>∑+<∏ë\j·T+˝À |ü⁄düÔø±\T #·<äTe⁄‘·Tqï $<ë´s¡Tú\ bòı{À\T

düeTÁ>∑•øå± eT+ps¡T #˚ùd Áø°&Üì~Û ` œ Ò Ç+&çj·÷

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Áø°&É\T |æ\¢\≈£î eT]j·TT $<ë´e´edüú≈£î |ü\T Á|üjÓ÷»Hê\T / ñ|üjÓ÷>±\T

ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. Áø°&É\T XÊØs¡ø£, kÕe÷õø£, C≤„Hê‘·àø£ n+XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ e÷qdæø±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä+

#˚kÕÔsTT. Äs√>∑ + ø√dü+ @s√_ø˘, mqs√_ø˘ XÊØs¡ø£ yê´j·÷e÷\ bÕÁ‘·ô|’ ne>±Vü≤q ô|+#·&Éy˚Tø±<äT

Ä‘·à $XÊ«kÕìï ≈£L&É ô|+#·T‘êsTT.

Áø°&Üb˛{°\T ìs¡«Væ≤düTÔqï bò {À\T (A.P. bÕsƒ¡XÊ\\ì)

Áø°&É\e\¢ düVü≤q+, >ös¡e+ e+{Ï kÕ+|òæTø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T n\e&É‘êsTT. Ç‘·s¡T\‘√ düT\uÛÑ+>±

ìwü˜ 14

ø£\e&É+, uÛ≤eÁ|ükÕs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T $_Ûqï kÕe÷õø£ bÕÁ‘·\T b˛wæ+#·&É+, »≥¢˝À, düeT÷Vü‰\˝À

düs¡T›u≤≥T‘√ |üì #˚j·T&É+ ˝≤+{Ï \ø£åD≤\T ô|+bı+<˚ neø±X¯+ ñ+~.

|æ\¢\ düeTÁ>±_Ûeè~Δì <äèwæº À ñ+#·Tø=ì Ä≥\T eT]j·TT Áø°&É\˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ yê]øÏ

neø±XÊ\T Çe«&É+

düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+ <ë«sê yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± Áø°&Ü |ü]ø£sê\ ø=qT>√\T≈£î k˛ŒsYº‡ Á>±+{Ÿ

eT+ps¡T #˚XÊs¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·, e÷<Ûä $Tø£, e÷<Ûä $Tø√qï‘· (d”ìj·TsY ôdø£+&ÉØ) bÕsƒ¡XÊ\\≈£î

25000 s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î Ç+&√sY |ü~ y\ s¡÷bÕj·T\T We⁄{Ÿ&√sY Ä≥\ø√dü+ Áø°&ÜkÕeTÁ– ø=qT>√\T≈£î

Á>±+{Ÿ ÇdüTÔHêïs¡T.

ø±+b˛õ{Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ Á>±+{Ÿ

á |ü<∏äø£+ <ë«sê Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\ìï+{Ïø° yê]¸ø£ |ü⁄qsêeè‘· (Annual recovering Á>±+≥T

grant) n+<äT‘·T+~. Ç~ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÕ&Ó’b˛sTTq, |üìøÏsêì Áø°&Ü |ü]ø£sê\qT u≤>∑T #˚j·T&ÜìøÏ

$ìjÓ÷–+#ê*. á Á>±+≥T Ä≥\T, Áø°&Ü|ü]ø£sê\T Á|üjÓ÷>∑ XÊ\\T, $<äT´‘Y #ÛêØ®\T, Ç+≥¬sï{Ÿ,

˙s¡T, uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– e+{Ï Ç‘·s¡ |ü⁄qsêeè‘· Ks¡TÃ\≈£î ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. á Á>±+≥T ~>∑Te

|ü{Ïºø£ À $e]+∫q $<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡Tú\ dü+K´qT ã{Ïº dü+e‘·‡sêìøÏ 25000 s¡÷bÕj·T\

qT+&ç 100000 es¡≈£î ñ+≥T+~.

bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡Tú\ dü+K´ (dü÷ÿ˝Ÿ Á>±+≥T) bÕsƒ¡XÊ\ Á>±+≥T

≤ 100 s¡÷. 25000/` (10% ø£ dü+ 2500/`

dü«#·Ã¤‘ê j·÷ø£åHé bÕ¢Hé ø√dü+)

> 100 ≤ 250 s¡÷. 50000/` (ø£ dü+ 5000/`

dü«#·Ã¤‘ê j·÷ø£åHé bÕ¢Hé ø=s¡≈£î)

> 100 ≤ 1000 s¡÷. 75000/` (ø£ dü+ 7500/`


> 1000 s¡÷. 1,00,00/` (ø£ dü+ s¡÷.10,000/`


dü$Tà[‘· $<ä qT neT\T |üs¡#·&É+ (Promoting inclusive education)(Promoting inclusive education)(Promoting inclusive education)(Promoting inclusive education)(Promoting inclusive education)

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä s¡Tú\˝À neT …’q |üPs¡«|ü⁄ $<ë´ |ü<∏äø± …’q düs¡«•øå± n_Ûj·÷Hé (SSA), sêÁw”ºj·T

e÷<Ûä´$Tø£ •øå±n_Ûj·÷Hé (RMSA), $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Á|üø±s¡+ Á|ü‘˚´ø±edüsê\Tqï |æ\¢\qT

ø£\T|ü⁄≈£îb˛e&É+ ˇø£ eTTK´ ñ<›X¯ +>± ñ+&˚~. 2018`19 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç düeTÁ>∑•øå± |ü<∏äø£+


<ë«sê Á|ü‘˚´ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\‘√ düVü‰ $<ë´s¡Tú\+<ä]ø° HêD´yÓTÆq $<ä´q+~+#·&ÜìøÏ

ÁbÕ<Ûëq´‘·ìk Ô+~. düeTÁ>∑ •øå±øÏ+<ä ˇø£ eTTK´yÓTÆq ø±s¡ Áø£eT+ CWSN jÓTTø£ÿ >∑T]Ô+|ü⁄ eT]j·TT

eT~+|ü⁄, düVü‰j·T ñ|üø£s¡D≤\T, ~<äT›u≤≥T X¯ÁdüÔ∫øÏ‘·‡\T, Áu…sTT© |ü⁄düÔø±\T ô|<ä›eTTÁ<äD≤ |ü⁄düÔø±\T

eT]j·TT düeTs¡÷|ü <äTdüTÔ\T, ∫øÏ‘ê‡ùde\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ– n_Ûeè~Δ (TLM) e+{Ï $$<Ûä

$<ë´]ú Ä<Ûë]‘· ø±s¡ ø£ ≤bÕ\≈£î á |ü<∏äø£+ Ä]úø£ eT<ä›‘·T ÇdüTÔ+~. CWSN jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+ eT]j·TT

nedüsê\ >∑T]+∫ kÕqT≈£L\ yÓ’K] eT]j·TT ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&ÜìøÏ |ü]ø£sê\T, yê‘êes¡D ø£\Œq

eT]j·TT z]j·T+fÒwüHé ø±s¡ Áø£eT+ uÀ<ÛäHê kÕeTÁ– ø=qT>√\T #˚j·T&É+ / n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+, Á|ü‘˚ ø£

n<Ûë´|ü≈£î\T (ôdŒwü Ÿ m&ÉT πø≥s¡T¢) eT]j·TT bÕsƒê´+XÊ\ nqTdüs¡Dô|’ kÕ<Ûës¡D ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD,

Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\≈£î (6`14) dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡˝À|ü⁄ ñ∫‘· eT]j·TT ìs¡“¤+<ä $<ë´Vü≤≈£îÿ

(RTE) #·≥º+, 2009 neT\T≈£î ≈£L&É á $uÛ≤>∑+ Ä]úø£ düVü‰j·T+ #˚düTÔ+~.

dü+πø‘·uÛ≤wü uÀ<Ûäq ` ôV≤ …Hé ¬ø …¢sY Photograph, The DARK Amoths photograph

Á|üdüTÔ‘·+ düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+ <ë«sê Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\+<ä]ø° 1 e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 12

e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ìs¡+‘·sêj·T+>± u≤*ø£\≈£î HÓ\≈£î s¡÷.200 #=|ü⁄Œq ôdºÌ|òü+&é s¡÷|ü+˝À H˚s¡T>±

q>∑<äT ã~© (DBT) <ë«sê n+~k Ô+~. Ç~ 9 qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ì Á|ü‘˚ ø±edüsê\Tqï |æ\¢\

(CWSN) ø√dü+ ø=ÿø£ÿ]øÏ s¡÷.3000 qT+&ç 3500 dü+e‘·‡sêìøÏ ô|+#·&É+ »]–+~. BìøÏ n<äq+>±

bÕsƒ¡XÊ\\˝À¢ Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\ nedüsê\≈£î ‘·–q $<Ûä+>± |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚ ø£ e÷qe

eqs¡T\ eT<ä›‘·T (Á|ü‘˚´ø£ ñbÕ<Ûë´j·TT\ (special educators) J‘êìøÏ Ä]úø£ düVü‰j·T+) ≈£L&É

n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ês¡T.

ø£dü÷Ôsê“>±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·÷\T (K(K(K(K(KGBGBGBGBGBVs)Vs)Vs)Vs)Vs)

düeTÁ>∑•ø£å jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq \ø£å +. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝Àì nìï kÕúsTT˝À¢ *+>∑ eT]j·TT kÕe÷õø£

n+‘·sê\qT |üP]+#·&É+ / ‘·–Z+#·&É+. u≤*ø£\ $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üdüTÔ‘·+ m*yÓT+≥Ø

kÕúsTT es¡≈£î @sêŒ≥T #˚dæq ø£dü÷Ôsê“ >±+BÛ $<ë´\j·÷\qT 8 e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 12 e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î

$düÔ]+#ês¡T. á |ü<∏äø£+ Á|üø±s¡+ u≤*ø£\ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ 12 e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L u≤*ø£\T ø£\ edü‹

>∑èVü‰\‘√ düVü‰ nìï kÂø£sê´\T ø£*ŒkÕÔs¡T.

ìwü˜ 16

á |ü<∏äø£+ 6e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 12 e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L #·<äTe⁄ø√yê\qT≈£îH˚ 10`18 dü+e‘·‡sê\

ej·TdüT‡ >∑\ u≤*ø£\≈£î >∑TD≤‘·àø£ HêD´yÓTÆq $<ä qT n+~düTÔqï~. md”‡, md”º, z_d”, yÓTÆHê]{° esêZ\T

eT]j·TT <ë]Á<ä πsK≈£î ~>∑Teq >∑\ ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q Ç‘·s¡ yÓqTø£ã&çq düeT÷Vü‰\≈£î #Ó+~q

u≤*ø£\≈£î 6 qT+&ç 12 e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\\qT n+<äTu≤≥T˝À @sêŒ≥T#dæ $<ä qT n+~düTÔHêïs¡T.

Á|üdüTÔ‘·+ ø£dü÷Ô]u≤ >±+BÛu≤*ø± $<ë´\j·÷\T m*yÓT+≥Ø kÕúsTT (8e ‘·s¡>∑‹) qT+&ç d”ìj·TsY

ôdø£+&ÉØ / Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ kÕúsTTes¡≈£L $düÔ]düTÔHêïs¡T.

$<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq u≤¢≈£î\˝À eT]j·TT u≤*ø£\ ø√dü+ ÄÁX¯eT bÕsƒ¡XÊ\ Òì #√≥ 6, 7

‘·s¡>∑‘·T\T #·~y˚ u≤*ø£\≈£î ø£ dü+ ˇø£ ¬sdæ&Óì¸j·T˝Ÿ bÕsƒ¡XÊ\ kÂø£sê´ìï á |ü<∏äø£+ n+~düTÔ+~.

10`18 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑\ md”‡, md”º, z_dæ, yÓTÆHê]{° esêZ\T eT]j·TT <ë]Á<ä πsK≈£î

~>∑Teq >∑\ ≈£î≥T+u≤\≈£î (Below poverty line) #Ó+~q u≤*≈£\T 6 qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T\˝À

#·<äTe⁄ø√yê\qT≈£îH˚ yê]øÏ $<ä q+~+#·≥y˚T |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ \ø£å +. uÛÑeq ìsêàD≤\≈£î nedüs¡yÓTÆq

Á>±+≥¢‘√ bÕ≥T e÷qeeqs¡T\T (uÀ<Ûäq uÀ<ÛäH˚‘·s¡ dæã“+~) J‘· uÛÑ‘ê´\ø£j˚T´ e´j·T+˝À düVü‰ nìï

Ks¡TÃ\≈£î düeTÁ>∑•øå± |ü<∏äø£+ <ë«sê |ü⁄qsêeè‘·+ (Recurring) Á>±+≥¢ s¡÷|ü+˝À n+~düTÔ+~. Á>±+≥T

$esê\T Ç˝≤ ñHêïsTT.

1. 6 qT+&ç 8 ‘·s¡>∑‘·T\ KGBV \ø√dü+ dü+e‘·‡sêìøÏ 60 \ø£å\T

2. 6 qT+&ç 10 ‘·s¡>∑‘·T\ KGBV \≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ 80 \ø£å\T

3. 6 qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T\ KGBV ø√dü+ dü+e‘·‡sêìøÏ ø√{Ï s¡÷bÕj·T\T

4. u≤*ø£\ edü‹ >∑èVü‰\T (Stand Alone Girls Hostels) 9 qT+&ç 12 e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L dü+e‘·‡sêìøÏ

25 \ø£å\T.

2018`19 es¡≈£î eT+ps¡T #˚dæq yÓTT‘·Ô+ 5970 KGBV \˝À Á|üdüTÔ‘·+ 4841 KGBV \T

|üì#˚düTÔ+&É>± 5.91 \ø£å\ qT+&ç u≤*ø£\T KGBV \˝À¢ #˚sês¡T. 2018`19 dü+e‘·‡s¡+˝À 35 ø=‘·Ô

KGBV \qT eT+ps¡T #˚XÊs√ 1232 KGBV \qT 8 e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 10/12 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î n|tÁπ>&é

#˚XÊs¡T.

Ä‘·às¡ø£åD / d”«j·Ts¡ø£åD •ø£åD (S(S(S(S(Seeeeelf Dlf Dlf Dlf Dlf Deeeeefffffeeeeennnnnccccce Te Te Te Te Trararararaininininininininining)g)g)g)g)

*+>∑ Ä<Ûë]‘· Væ≤+dü eTq<˚XÊ_Ûeè~Δì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd n‹ô|<ä› düeTdü .

<äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ ìy˚~+#·ã&Éì yê{Ï >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ (&˚{≤) n+<äTu≤≥T˝À Ò<äT.


Ä‘·às¡ø£åD $<ä (S(S(S(S(Seeeeelf Dlf Dlf Dlf Dlf Deeeeefffffeeeeennnnnccccce Te Te Te Te Trararararaininininininininining)g)g)g)g)

<˚X¯ yê´|üÔ+>± u≤*ø£\ô|’ ô|s¡T>∑T‘·Tqï H˚sê\qT <äèwæº À ñ+#·Tø=ì yê] uÛÑÁ<ä‘· eT]j·TT s¡ø£åD≈£î

nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Ä‘·às¡ø£åD •ø£åD Çe«&É+ nedüs¡+. Ä‘·às¡ø£åD nH˚~ u≤*ø£\T ‘·eT |ü]düsê\ >∑T]+∫

eT]+‘· ‘Ó\TdüTø√e&É+ eT]j·TT m|ü⁄Œ&Ó’Hê }Væ≤+#·ì |ü]dæú‘·T\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ñ+&É{≤ìøÏ

düVü‰j·T|ü& JeqHÓ’|ü⁄D´+. Ä‘·às¡ø£åD •ø£åD <ë«sê u≤*ø£\T ‘·eTqT ‘êeTT s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ e÷qdæø£+>±

y˚T<Û√|üs¡+>± eT]j·TT XÊØs¡ø£+>± ã\+>± ñ+&É≥+ H˚s¡TŒ‘ês¡T. á •ø£åD≤ |ü<äΔ‘·T\T u≤*ø£\˝À Ä‘·à

$XÊ«kÕìï ô|+bı+~kÕÔsTT. u≤*ø£\+<äs¡÷ ôdø£+&ÉØ eT]j·TT ñqï‘· ôdø£+&ÉØ kÕúsTT #·<äTe⁄\T

ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ eT]j·TT |ü]es¡Ôq≈£î (Transition) á •ø£åD }‘·$TdüTÔ+~.

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ u≤*ø£\T ã&ç e÷H˚j·T&É+ (drop out) ‘·>∑TZ‘·T+~.

Ä‘·às¡ø£åD •ø£åD <ë«sê u≤*ø£\T yê] eTÚ*ø£ (Core) ã˝≤ìï ô|+#·Tø√e&É+ >∑T]+∫ uÀ~ÛkÕÔs¡T.

Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq <ë&ÉT\T #˚ùd e´≈£îÔ\qT n&ÉT¶ø√e&ÜìøÏ ˇø£ eP´Vü‰‘·àø£ <ë&ç |ü<äTHÓ’q øÏø˘ Ò<ë |ü+#Y

#ê\T. e÷s¡˝Ÿ ÄsYº •ø£åD nedüs¡+ Ò<äT. ø°#Ó’Hé, <äT|ü{≤º / ô|’≥, eT|òü¢sY, u≤´>¥\T, ô|Hé\T, ô|ì‡˝Ÿ

H√{Ÿ|ü⁄düÔø± Ò yÓTs¡T¬>’q Ä‘·às¡ø£åD Äj·TT<Ûë\T>± ‘·eT Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˝≤ u≤*ø£\≈£î

•ø£åD ÇkÕÔs¡T. düeTÁ>∑•øå± |ü<∏äø£+ øÏ+<ä u≤*ø£\ qyÓ÷<äT u≤>± ñqï ø√`m&ÉT πøwüHé Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢

HÓ\≈£î s¡÷.3000 #=|ü⁄Œq Ä‘·às¡ø£åD •ø£åD ø√dü+ n+~düTÔHêïs¡T. á •ø£åD 6e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç 12e

‘·s¡>∑‹ es¡≈£î $<ë´]úqT\≈£î ñ<›•+#·ã&ç+~. ø£dü÷ÔØu≤ >±+BÛ u≤*ø± $<ë´\j·T+˝À á düVü‰j·÷ìï

bı+<äT‘ês¡T. eTVæ≤fi≤ eT]j·TT •X¯ó dü+πøåeT n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·«XÊK uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+, b˛©dtXÊK,

ôVAyéT>±s¡T¶ mHédædæ Ò<ë Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\˝À nqTdü+<Ûëì‘· ìs¡“¤j·T $~Û øÏ+<ä ≈£L&É Ä‘·às¡ø£åD

•ø£åD ø√dü+ u≤*ø£\ bÕsƒ¡XÊ\\ ì<ÛäT\T bı+<˚ neø±X¯+ ñ+~.

bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘· (School Safety)(School Safety)(School Safety)(School Safety)(School Safety)

|æ\¢\î >ös¡e+>± J$+#˚ eT]j·TT düTs¡øÏå‘·yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ nqT≈£L\yÓTÆq yê‘êes¡D+˝À $<ä qT

bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ñ+~. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘· n+fÒ πøe\+ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T eT]j·TT uÛÖ‹ø£ uÛÑÁ<ä‘·≈£î

e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ #·÷&É≈£î+&Ü $düÔè‘· ø√D+ qT+&ç #·÷&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÛÑÁ<ä‘ê |üs¡yÓTÆq düeTdü \T

u…~]+|ü⁄, XÊØs¡ø£ Væ≤+dü, …’+–ø£ Væ≤+dü eT]j·TT e÷qdæø£ y˚~Û+|ü⁄\T, XÊØs¡ø£ <ä+&Éq\T yÓTT<ä …’q$.

ø=ìï rÁeyÓTÆq πødüT\˝À eTs¡D≤ìøÏ ≈£L&É <ë] rkÕÔsTT. á eT<Ûä ø±\+˝À Væ≤+dü eT]j·TT $cÕ<ä

dü+|òüT≥q\T, Vü≤‘· , <ë&ÉT\T, πs|t\T bÕsƒ¡XÊ\˝À »]–qeì ìy˚~ø£\T #ÓãT‘·THêïsTT. |æ\¢\î Væ≤+dü,

H˚s¡, no¢\‘·, e÷<äø£Á<äyê´\ <äT]«ìjÓ÷>±ìï #·÷|æ+#˚ n+‘·sê®\+ M&çjÓ÷\ \uÛÑ ‘· n~Ûø£+>± ñqï~.

|æ\¢\T e÷<äø£Á<äyê´\T eT‘·TÔ |ü<ësêú\T eT]j·TT dæ>∑¬s≥¢qT düT\uÛÑ+>± bı+<ä>∑\T>∑T‘·THêïs¡T.

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT düVü≤#·s¡T\ qT+&ç ˇ‹Ô&ç, |üØø£å\ ˇ‹Ô&ç eT]j·TT e÷qdæø£

ˇ‹Ô&ÉT\ πødüT\˝À Ä‘·àVü≤‘· \≈£î <ë]rùd $|üØ‘· ‹Ô&çì m<äTs=ÿ+≥THêïs¡T. Á|æì‡bÕ Ÿ, ñbÕ<Ûë´j·TT\T

ìwü˜ 18

eT]j·TT dæã“+~ ìs¡¢ø£å +>± ñ+&É&ÉeTH˚~ ˇø£ Ä+<√fi¯q ø£s¡yÓTÆq n+X¯+. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘· eT]j·TT

s¡ø£åD ø=s¡≈£î ø£ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ (Action plan) ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

eT]j·TT dü\Vü‰<ës¡T\ e+{Ï $$<Ûä uÛ≤>∑kÕ«eTT\˝À dü+Á|ü~+∫ bÕsƒ¡XÊ\ ø√dü+ Áù|òyéTesYÿqT n_Ûeè~Δ

#˚düTÔHêïs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\\˝À uÛÑÁ<ä‘ê+XÊ\ düÁø£eT neT\T≈£î Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À ˇø£ (øöHÓ‡\sY) dü\Vü‰<ës¡TqT

ìj·T$T+#ê*. øöHÓ‡\s¡T¢ \_Û+#·ì dü+<äs¡“¤+˝À øöì‡*+>¥ Á|üÁøÏj·T\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\πø •ø£åD Çe«e#·TÃ.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T •ø£åD bı+<ä&É+ e\¢ $<ë´s¡Tú\˝À ø£ìŒ+#˚ ø£\es¡ô|fÒº Á|ües¡ÔqqT yÓ+≥H˚ >∑T]Ô+∫

eT]j·TT yê]øÏ düVü‰j·T düVü≤ø±sê\+~+#·&ÜìøÏ á düMTø£è‘· (Ç+{ÏÁπ>f…&é) •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£eT+ øÏ+<ä

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î øöì‡*+>¥, bò ø√‡ #·≥º+ jÓTTø£ÿ ìã+<Ûäq\T, C…C…#·≥º+, bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘ê e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T,

ôV≤˝ŸŒ …’Hé eT]j·TT n‘· edüs¡ HÓ+ãs¡T¢ |òæsê´<äT\≈£î Á&Ü|tu≤ø˘‡ yÓTT<ä …’q yê{Ïô|’ •ø£åD ÇdüTÔHêïs¡T. 1

qT+&ç 12 ‘·s¡>∑‘·T\Tqï nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ø√ÿ ñbÕ<Ûë´j·TT\ìøÏ s¡÷.1000/` \ #=|ü⁄Œq n+~düTÔHêïs¡T.

n˝≤π> Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ düVü‰j·TyêDÏ ôV≤ ŸŒ …’Hé n‘· edüs¡ q+ãs¡T¢ eT]j·TT dü+Á|ü~+#·T

e´≈£îÔ\ ù|s¡¢‘√ ≈£L&çq ˇø£ uÀs¡T¶qT Á|ü<ä]Ù+#ê*. Bìø√dü+ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î 500/` s¡÷bÕsTT\

#=|ü⁄Œq n+~düTÔHêïs¡T.

s¡+>√‘·‡yé (Rangostav)(Rangostav)(Rangostav)(Rangostav)(Rangostav)

Ç~ <˚X¯+˝Àì j·TTe nuÛ≤´dü≈£î\˝À / $<ë´s¡Tú˝˝À kÕ+düÿè‹ø£ yÓ’$<Ûä´+ô|’ ne>±Vü≤q

ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ XÊK s¡÷bı+~+∫q ø±s¡ Áø£eT+ 2018 &çX¯+ãs¡T 7

qT+&ç 21 es¡≈£î s¡+>√‘·‡yé kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡ Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+#ês¡T.

s¡+>√‘·‡yé eTTK´\øå±´\T

bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D≤ìï ø£fi¯ eT]j·TT dü+düÿè‹ jÓTTø£ÿ $$<Ûä ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ <ë«sê ñ‘ê‡Vü≤

uÛÑ]‘·yÓTÆq eT]j·TT ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq Á|ü<˚X¯+>± e÷s¡Ã&É+ $<ë´s¡Tú\‘√ düVü‰ bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕ+‘·

düe÷»+˝Àì Á|ü‹ düuÛÑT´&ÉT ø£fi≤‘·àø£ Á|ü‹uÛÑqT eT]j·TT düè»Hê‘·àø£‘·qT Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ

‘·–q y˚~ø£qT düeT≈£Ls¡Ã&É+.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT Ç‘·s¡ dæã“+~ uÛ≤s¡‘·<X+ >=|üŒ kÕ+düÿè‹ø£ yês¡dü‘ê«ìï eT]j·TT

_Ûqï‘ê«ìï yê] ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑ZØ‹>± Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T. ‘·<ë«sê <˚X¯+˝Àì $$<Ûä s¡ø±\

dü+düÿè‘·T\T, s¡+>√‘·‡yé uÛ≤wü\T, ÄVü‰s¡+ eT]j·TT Ä#êsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+

n_Ûq+~+#·&ÜìøÏ M\Tø£*ŒdüTÔ+~.

@ø˘uÛ≤s¡‘Y`ÁX‚wüºuÛ≤s¡‘Y (Ekbharath, Sreshtabarath) \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ #·ø£ÿ{Ï

Á|üD≤[ø£‘√ ≈£L&çq ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ <ë«sê C≤rj·T düyÓTÆø£ ‘· dü÷Œ¤]Ôì ø=qkÕ–+#·&É+.


s¡+>√‘·‡yé ‘·sê«‘· ≈£L&É bÕsƒ¡XÊ\ ~q#·s¡ ˝À Á|ü‹s√p ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq yê‘êes¡D≤ìï

Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ kÕ<Ûäq <ë«sê á ø±s¡ Áø£eT+ ø=qkÕ–kÕÔs¡T.

s¡+>√‘·‡yé≈£î eT+∫ düŒ+<äq\T \_Û+#êsTT. Ç~ bÕsƒ¡XÊ\\˙ï dü+|üPs¡í+>± ÄVü‰«ì+#·<ä–q

ø±s¡´Áø£eT+.

<˚X¯ yê´|üÔ+>± bÕsƒ¡XÊ\\ $<ë´s¡Tú\≈£î eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î kÕ+düÿè‹ø£ n+XÊ\ô|’

|ü≥Tº kÕ~Û+#˚ $<Ûä+>±, ø£fi≤‘·àø£ Á|ü‹uÛÑqT Á|ü<ä]Ù+#˚ $<Ûä+>± s¡+>√‘·‡yé ø±s¡ Áø£eT+

<ë«sê Áù|s¡D bı+<ë\qï~ \ø£å +.

uÛ≤cÕ dü+|òüT+ (Basha sangam) eT]j·TT Ç‘·s¡ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT ø±s¡ ø£ ≤bÕ\‘√ bÕ≥T

s¡+>√‘·‡yé À uÛ≤>∑+>± C≤rj·T kÕúsTT˝À |æ\¢\ nôd+;¢ eT]j·TT Ç+{ÏÁπ>wüHé ø±´+|ü⁄,

C≤rj·T kÕúsTT C≤q|ü<äqè‘· +, C≤rj·T kÕúsTT bÕÁ‘· b˛wüD (Roll Play) ø£fi≤ ñ‘·‡yé,

dü+^‘· ø£fi≤dü+>∑+ eT]j·TT n+‘·s¡ bÕsƒ¡XÊ\ u≤´+&é b˛{°\qT ≈£L&É ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· eT~+|ü⁄ (School Based Assessment)(School Based Assessment)(School Based Assessment)(School Based Assessment)(School Based Assessment) C≤rj·T yê]¸ø£ kÕ<ÛäHê düπs« (National(National(National(National(NationalAchivement Survey)Achivement Survey)Achivement Survey)Achivement Survey)Achivement Survey)

nuÛÑ düq |òü*‘ê\qT ìcÕŒøÏåø£+>± n+#·Hê yj·T&ÜìøÏ á $uÛ≤>∑+ Ç|üŒ{Ïπø u≤Vü≤´ eT÷˝≤´+ø£q+

nsTTq C≤rj·T kÕ<Ûäq düπs« (National Achievement düπs«qT) Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ìs¡«Væ≤+# Á|üÁøÏj·TqT

ÁbÕs¡+_Û+∫+~. uÛ≤>∑kÕ«eTT\+<ä]‘√ |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\T $es¡D≤‘·àø£+>±, ˝À‘·T>± y˚T<Û√eT<Ûäq+ #˚dæ

Bìì n_Ûeè~Δ #˚XÊs¡T. 2017 qe+ãs¡T˝À ìs¡«Væ≤+∫q C≤rj·T kÕ<Ûäq düπs«|òü*‘ê\T Ç|üŒ{Ïπø

$<ë πøåÁ‘·+˝Àì uÛ≤>∑kÕ«eTT\T n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. $X‚¢wüD ≈£L&É n+<äTu≤≥T˝À ñ+~.

2017 qe+ãs¡T˝À 2.2 $T*j·Tq¢ eT+~ $<ë´s¡Tú\≈£î ìs¡«Væ≤+∫q NAS düπs«qT+&ç ùdø£]+∫q

kÕøå±´\ Ä<Ûës¡+>± eT]j·TT NCERT #˚‘· ìπs›•+#·ã&çq n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ô|’\{Ÿ düπs« #˚dæ nuÛÑ düq

|òü*‘ê\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&ÜìøÏ Áù|òyéT esYÿqT s¡÷bı+~+#ês¡T. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝À 2019˝À nuÛÑ düq

|òü*‘ê\qT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ ô|ò’ …{Ÿ ÁbÕC…≈£îºqT bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À eT~+|ü⁄qT ìs¡«Væ≤+#ê\ì

ìs¡ísTT+#ês¡T. Ç~ $<ë´s¡Tú\qT >∑TD≤‘·àø£+>± eT~+|ü⁄ #˚ùd~>±, ˇ‹Ô&çì ø£*–+#·ì, uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·

eT÷˝≤´+ø£q Á|üÁøÏj·T>± ñ+&˚ $<Ûä+>± s¡÷|üø£\Œq #˚XÊs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Ä•+∫q nuÛÑ düq |òü*‘ê\ kÕ<Ûäq≈£î |ü]e÷D≤‘·àø£ eT]j·TT >∑TD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£

|ü<äΔ‘·T\T dü+ã+~Û‘· bÕsƒ¡XÊ\\ u≤Vü≤´ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ #ê\ eTTK´yÓTÆq$. á ¬s+&ÉT eT÷˝≤´+ø£Hê\T

nedüs¡+ eT]j·TT ‘ê]ÿø£ ø=qkÕ–+|ü⁄qT ø£*– ñqï eTTK´yÓTÆqeì uÛ≤$+#ê*.

ìwü˜ 20

j·TTe»q ø£¢uŸ eT]j·TT |üsêés¡D ø£¢ãT“\ @sêŒ≥T

(C(C(C(C(Cooooonnnnnssssstttttiiiiitttttuuuuutttttiiiiiooooon On On On On Of Yf Yf Yf Yf Yooooouuuuuttttth Ch Ch Ch Ch Cllllluuuuub Ab Ab Ab Ab Annnnnd Ed Ed Ed Ed Eccccco Co Co Co Co Cllllluuuuub)b)b)b)b)

$<ë´s¡Tú\˝À Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Ä‘·à$XÊ«dü+ eT]j·TT Ä‘·à >ös¡e+

ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, uÛÑj·T+, ˇ‹Ô&ç, dæ>∑TZ e+{Ï Á|ü‹≈£L\ uÛ≤y√<˚«>±\qT m<äTs√ÿe&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢

ªªj·TTe»q ø£¢uŸ\Tμμ Áb˛‘ê‡Vü‰ìï n+~kÕÔsTT. ns¡úe+‘·yÓTÆq |üsêés¡D Væ≤‘· ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T eT]j·TT

ÁbÕC…≈£îº\˝À $<ë´s¡Tú\T bÕ˝§Zq&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì mø√ø£¢uŸ\T ˇø£y˚~ø£. Bì <ë«sê $<ë´s¡Tú\T yê]

‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT Çs¡T>∑Tbıs¡T>∑T yê]ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT yê]˝À |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD

Á|ües¡ÔqqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ, |üsêés¡D ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À ìeT>∑ï+ #˚j·T&ÜìøÏ Ç~ dü¬s’q y˚~ø£>±

ñ+≥T+~. Ç~ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ (dæ\ãdt) eT]j·TT bÕsƒê´+XÊ\ |ü]~Ûì <ë{Ï |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD

uÛ≤eq\T, #·s¡ \qT nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ $<ë´s¡Tú\ kÕeTsêú \T ã˝Àù|‘·+ #˚düTÔ+~.

ô|’ $wüj·÷\qT <äèwæº À ñ+#·Tø=ì nìï bÕsƒ¡XÊ\\ $<ë´s¡Tú\ ø√dü+ j·T÷‘Y, mø√ ø£¢uŸ\qT

@sêŒ≥T #˚kÕÔsTT. Çø£ÿ&É yês¡T bÕsƒ¡XÊ\ |üìy˚fi¯\ ‘·sê«‘· eT]j·TT ôd\e⁄˝À¢ #·s¡Ã\T, dü+^‘·+, ø£fi¯\T,

Áø°&É\T, |üsƒ¡q+ eT]j·TT XÊØs¡ø£ yê´j·÷eT+ e+{Ï ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT.

Ä<äs¡Ù bÕsƒ¡XÊ\\˝À eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T, Ä≥\ yÓTÆ<ëHê\T, Áø°&Ü |ü]ø£sê\T, eT]j·TT Á>∑+<∏ë\j·÷\qT

ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À Ç$ düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. Ç$ $<ë´s¡Tú\≈£î n_Ûs¡T#·T\T HÓ’|ü⁄D≤´\T eT]j·TT Ädü≈£îÔ\qT

n_Ûeè~Δ #˚j·T&ÜìøÏ düVü≤ø£]kÕÔsTT. j·TTe eT]j·TT |üsêés¡D ø£¢uŸ\ ìs¡«Vü≤D≈£î Á|ü‹ m*yÓT+≥Ø

bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷.15,000/` Ä]úø£ kÕj·T+ n+~düTÔ+&É>± ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î

25,000/` Á|üø±s¡+ n+~düTÔHêïs¡T.

s¡yêD≤ (Á{≤Hé‡b˛sYº) eT]j·TT mkÕÿsYº kÂø£s¡ + :

á |ü<∏äø£+ m*yÓT+≥Ø bÕsƒ¡XÊ\\˝Àì 1`8 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì Á|ü‘´ø£ nedüsê\Tqï |æ\¢\≈£î (CWSN)

s¡yêD≤ eT]j·TT mkÕÿsYº\T kÂø£sê´ìï ø£*ŒdüTÔ+~ / düeT≈£Ls¡TdüTÔ+~. uÛÑ÷$T \uÛÑ ‘· düeTdü >± ñqï

|ü≥ºDÁbÕ+‘ê\T, e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê\T, n‹ ‘·≈£îÿe »HêuÛ≤ ñqï ÁbÕ+‘ê\T eT]j·TT nD>±]q

düeT÷Vü‰\≈£î #Ó+~q Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T ñqï |æ\¢\≈£î (CWSN) á bÕsƒ¡XÊ\\T n+<äTu≤≥T˝À Òe⁄.

Ç≥Te+{Ï |æ\¢\≈£î mkÕÿsYº kÂø£sê´\T ø£*ŒdüTÔHêïs¡T. |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷$T \uÛÑ ‘· ‘·≈£îÿe>±

ñ+&É&É+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\\T kÕú|æ+#·&É+ düeTdü >± ñ+&É&É+ ‘·≈£îÿe »HêuÛ≤ >∑\ ÁbÕ+‘ê\T bÕsƒ¡XÊ\\T

Òì |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\ nD>±]q esêZ\ |æ\¢\ kÂø£sê´s¡ú+ 1`8 ‘·s¡>∑‘·T\ $<ë´]úøÏ Ç#˚Ã s¡÷.3000 qT

s¡÷.6000 >± ô|+#ês¡T. Bìì <ä÷s¡+, uÛÑ÷uÛ≤>∑+ eT]j·TT s¡yêD≤ kÂø£s¡ + jÓTTø£ÿ s¡ø±ìï ã{Ïº

yêdüÔe+>± nj˚T´ Ks¡TÃ ã{Ïº ìs¡ísTT+#ês¡T.

ñ∫‘· düeTs¡÷|ü <äTdüTÔ\T eT]j·TT ñ∫‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T

Á|üuÛÑT‘·« / msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ä quÛÑ dædüTÔqï ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\, <ë]Á<ä


πsK≈£î ~>∑Teq ñqï ≈£î≥T+u≤\≈£î #Ó+~q u≤\u≤*ø£\+<ä]ø° ¬s+&ÉT »‘·\ düeTs¡÷|ü <äTdüTÔ\ø√dü+

düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+ øÏ+<ä πø{≤sTT+|ü⁄\qT s¡÷.400 qT+&ç s¡÷.600 ≈£î ô|+#ês¡T.

$<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ‘·|üŒìdü]>± $ìjÓ÷–dü÷Ô ñ+&É&É+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ n+~+#˚ HêD´yÓTÆq

$<ä ≈£î dü÷∫ø£. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ Ò ne⁄{Ÿ eT]j·TT s¡÷|üø£\Œq, f…øº‡ eT]j·TT ø£esY ø±–‘·+ |ü]e÷D+

eT]j·TT \ø£åD≤\T dæsê (Ç+≈£î) eT]j·TT u…’+õ+>¥ eT]j·TT s¡÷|üø£\Œq dü+düÿs¡D $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ düq+ô|’

>∑D˙j·TyÓTÆq Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘·T+~.

sêh bÕsƒê´+XÊ\qT uÀ~ÛdüTÔqï eT<äs¡kÕ\‘√ düVü‰ Á|üuÛÑT‘·« / kÕúìø£ dü+düú\T eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·«

msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì |æ\¢\+<ä]ø° bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ yê]¸ø£ πø{≤sTT+|ü⁄ ˇø=ÿø£ÿ]øÏ Á|ü‹ ÁbÕ<∏ä$Tø£

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À s¡÷. 150 qT+&ç s¡÷.250, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À dü+e‘·‡sêìøÏ

ˇø=ÿø£ÿ]øÏ s¡÷.250 qT+&ç 400 es¡≈£î πø{≤sTTdüTÔHêïs¡T. –]»q $<ë´s¡Tú\T sêh uÛ≤wü eT]j·TT Ä+>∑¢

uÛ≤wü≈£î e÷s¡&ÜìøÏ M\T>± Á_&é® yÓT{°]j·T˝Ÿ ø=s¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À / eT]j·TT Ç‘·s¡ n+XÊ\

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\≈£î s¡÷. 200 /` es¡≈£î n<äq+>± $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.

ø£¢düºsY eqs¡T\ πø+Á<ë\T ã˝Àù|‘·+ : dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢ø˘‡\T (A.P(A.P(A.P(A.P(A.P.).).).).) ã˝Àù|‘·+

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´$wüsTTø£ eT<äΔ‘·T ø√dü+ ø£¢düºsY ]k˛sY‡ πø+Á<ë\T

@sêŒ≥T #XÊs¡T. M≥ì Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À dü÷ÿ Ÿ ø±+ô|¢ø‡\T n+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ

$<ë´ düeTdü \T uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\T #·]Ã+#·&ÜìøÏ ø£¢düºsY ]k˛sY‡ ôd+≥s¡T¢ (dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢ø˘‡\T) HÓ\yêØ

düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤kÕÔsTT. eTÚ*ø£ kÂø£sê´\T eT]j·TT Ç‘·s¡ kÂø£sê´\T |ü]o*+#·&ÜìøÏ ‘·s¡#·T>±

bÕsƒ¡XÊ\\ |üs¡ y˚ø£åD »s¡|ü&É+ dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢ø˘‡\ |ü]bÕ\q u≤<Ûä ‘· / Á|ü<Ûëq u≤<Ûä ‘·.

M{Ï‘√ bÕ≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìs¡+‘·s¡ eè‹Ô |üs¡ n_Ûeè~Δ ø=s¡≈£î bÕsƒê´+XÊ\qT / bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\qT

(curricular support) n_Ûeè~Δ #˚j·÷*. ø£¢düºsY‡ ]k˛sY‡ ø√ Ä]¶H˚≥sY / ø£¢düºsY ]k˛sY‡ |üs¡‡Hé ‘·eT

|ü]~Û Àì Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\qT dü+<ä]Ù+∫ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´ |üs¡yÓTÆq eT<äΔ‘·T n+~+#ê*.

eT+&É\ eqs¡T\ πø+Á<ä+

eT+&É\ eqs¡T\ πø+Á<ë\T $<ë´ eqs¡T\ πø+Á<ë\T>± yêdüÔe s¡÷|ü+ <ë\Ãe\dæ ñ+~. yê{Ï

bÕÁ‘· $<ÛäT\qT $<ë´_Ûeè~ΔøÏ $ìjÓ÷>∑ |ü&˚≥≥T¢>± eTs¡ ≤Ã*‡ ñ+≥T+~. eT+&É\ eqs¡T\ πø+Á<ë\T

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ düeTdü \ô|’, neT\T #düTÔqï >∑TD≤‘·àø£ ø±s¡ Áø£e÷\ô|’ eT+&É\ ]k˛sY‡ |üs¡‡q¢≈£î nedüs¡yÓTÆq

•ø£åD Ç∫Ã yê]ì düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. düMTø£è‘· ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£eT+

<ë«sê $<ë´XÊK˝Àì $$<Ûä esêZ\T nq>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT eT+&É\

$<ë´~Ûø±s¡T\T ø£¢düºsY ]k˛sY‡ |üs¡‡q¢qT πø y˚~ø£ô|’øÏ rdüTø=ì e∫Ã yê]ì dü+ã+~Û+∫q Á|ü‘˚ ø£yÓTÆq

bÕÁ‘·\T u≤<Ûä ‘·\ >∑T]+∫ πø s¡ø£yÓTÆq ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. •ø£åD˝À H˚s¡TÃø=qï yê{Ïì ‘·s¡>∑‹

ìwü˜ 22

>∑<äT\˝À dü]jÓÆTq $<Ûä+>± neT\T #˚düTÔHêïs√ Ò<√ |ü]o*+#·&ÜìøÏ eT+&É\ ]k˛sY‡ |üs¡‡Hé‡ Áø£eT+>±

bÕsƒ¡XÊ\\≈£î yÓ[fl ìs¡+‘·s¡+ |üs¡ y˚ø£åD #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~ yês¡T yê] |üs¡ y˚ø£åD ìy˚~ø£qT yÓTTu…’ Ÿ

j·÷|t <ë«sê πø+Á<ä düs¡«sY≈£î |ü+bÕ* |üs¡ y˚ø£å≈£î\T |ü+|æq düe÷#êsêìï πø+Á<ä düs¡«sY dü+ø£\q+ #˚dæ

@yÓ’Hê ‘˚&Ü\Tqï≥¢sTT‘˚ n{Ïº ìy˚~ø£qT nedüs¡yÓTÆq #·s¡ ø√dü+ ‹]– Ä bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |ü+|ü⁄‘·T+~.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\ •ø£åD

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\ •ø£åD ø£¢düºsY ]k˛sY‡ ø√ Ä]¶H≥s¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. sêhÁ|üuÛÑT‘·«+

ìs¡ísTT+∫q ‘˚B\˝À ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À Hê\T>∑T Á‘Ó’e÷dæø£ düe÷y˚XÊ\ Á‘Ó’e÷dæø£ ìy˚~ø£\T

n|t À&é #j·T&ÜìøÏ n˝≤π> bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #|üfÒº $$<Ûä ø±s¡ ø£ ≤bÕ\≈£î eT<äΔ‘·T Çyê«*. Á|ü‹ m*yÓT+≥Ø

ôdø£+&ÉØ kÕúsTT bÕsƒ¡XÊ\\≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 3000 s¡÷bÕsTT\ es¡≈£î Äj·÷ bÕsƒ¡XÊ\\qT ì]›wüº

Á|üD≤[ø£\≈£î ˝Àã&ç ì<ÛäT\T n+~kÕÔs¡T.

düeTÁ>∑ •øå± jÓTTø£ÿ ˝À>√ Á|ü<äs¡Ùq

˝À>√ nH˚~ ˇø£ |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ <äèwæºø√D+ eT]j·TT ÄX¯j·÷ìøÏ ∫Vü≤ï+. Ç~ bÕsƒ¡XÊ\≈£î,

$<ë´]úøÏ, düe÷C≤ìøÏ dü÷Œ¤]Ôì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. Ç+‘·≈£î eTT+<äT bÕsƒ¡XÊ\ >√&É\ô|’

ô|sTT+{Ÿ #dæq SSA À>√ ø£eT÷´ì{° #‘· d”«ø£]+#·ã&ç, bÕsƒ¡XÊ\\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~.

n+<äTe\¢ nìï bÕsƒ¡XÊ\\ ÁbÕ+>∑D≤\˝À ˝À>√qT Á|üeTTK+>± Á|ü<ä]Ù+#·&É+ ‘·|üŒìdü]. düeTÁ>∑ •ø£å

˝À>√‘√ bÕ≥T á |ü<∏äø£+ øÏ+<ä n+~+#˚ ñ∫‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ñ∫‘· j·T÷ìbòÕ+\T yÓTT<ä …’q yê{Ïì

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì >√&É MT<ä ô|sTT+{Ï+>¥‡ Ò<ë &çdt ù|¢ uÀsY¶\ <ë«sê Á|ü<ä]Ù+#ê*. ˝À>√ ∫Á‘·+ (&çC…’Hé)

MHRD #˚düTÔ+~.

dü¬s’q $X¯«dü j·T düe÷#ês¡ ùdø£s¡D e´edüú, »yêãT<ëØ‘·q+ eT]j·TT nyês¡T¶\T

j·T÷&Ó’dt : <˚X¯+˝Àì nìï bÕsƒ¡XÊ\\ düe÷#êsêìï j·T÷&Ó’dt <ë«sê ùdø£]kÕÔs¡T 2018`19

qT+&ç j·T÷&Ó’dt ùdø£s¡D qMø£]+#ês¡T. ø=‘·Ô ÄHé …’HéqT |ü]#·j·T+ #j·T&ÜìøÏ yêdüÔe düeTj·T düe÷#êsêìï

(]j·T Ÿ f…Æ+) &{≤qT ùdø£]+# Á|üj·T‘êï\T MHRD ÁbÕs¡+_Û+∫+~. j·T÷&Ó’Hé n|æ¢πøwüHé &{≤ ùdø£s¡D‘√

bÕ≥T á øÏ+~ \ø£åD≤\qT ø£*– ñ+≥T+~.

1. &˚{≤ nq*{Ïø˘‡, &˚{≤ $Ee …’CÒwüHé‘√ ≈£L&çq &Üwt uÀs¡T¶qT n_Ûeè~Δ #˚kÕÔs¡T. Ç~ #ê˝≤

dü+e‘·‡sê\T>± ñqï b˛ø£&É\qT, <Û√s¡DT\qT (trends) n<Ûä j·Tq+ #j·T&ÜìøÏ, eT]j·TT |ü⁄s√>∑‹ì

|üs¡ y˚øÏå+#·&ÜìøÏ düeTj·TÁX‚DÏ &˚{≤ (time series data) düeT≈£Ls¡TdüTÔ+~. Ç+ø£qT ø°\ø£ |üì rs¡T

dü÷∫ø£\˝À |ü⁄s√>∑‹ì Á{≤ø˘ #˚düTÔ+~.

2. e´edüú, GIs e÷´|æ+>¥ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\‘√ nqTdü+<ÛëìkÕÔs¡T. bÕsƒ¡XÊ\ ]b˛sYº ø±s¡T¶\qT ñ‘·Œ‹Ô

#˚düTÔ+~.


3. &˚{≤ HêD´‘·\qT ìsêú]+#·ã&çq eT÷&Ée bÕØº <ÛäèMø£s¡D ø√dü+ Á|ü‘˚ ø£ e÷&É÷´˝ŸqT n_Ûeè~Δ

#˚XÊs¡T. <ä‘êÔ+X¯ ùdø£s¡D, m*yÓT+≥Ø $<ë´s¡+>∑+˝À qyÓ÷<äT #˚j·Tã&çq $q÷‘·ï Ä˝À#·q\T

$»j·T>±<∏ä\qT Á|ü»\T MT&çj·÷ \_Δ<ës¡T\T eT]j·TT Á|ü|ü+#· $<ë´y˚‘·Ô\T MøÏå+#·&ÜìøÏ á

$<ë´ y˚~ø£ @s¡Œ&ç+~. UDISE+

bÕsƒ¡XÊ\ bò {À

|üìrs¡T Áπ>&ç+>¥ dü÷∫ø£\T (P(P(P(P(Peeeeerrrrrfffffooooorrrrrmmmmmaaaaannnnnccccce Ge Ge Ge Ge Grararararadindindindinding Ig Ig Ig Ig Innnnndddddeeeeex)x)x)x)x)

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ≈£î #Ó+~q yÓTT‘·Ô+ dü÷∫ø£\‘√ sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· πø+Á<ë\qT yê{Ï

|üìrs¡T Ä<Ûës¡+>± Áπ>&ç+>¥ #˚j·T&ÜìøÏ |üìrs¡T dü÷∫ø£\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

1. dü÷∫ø£\T : sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\qT Áπ>&é #˚düTÔ+~ Ç$ ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe

sêÁcÕº\T / ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. ÄHé˝…’Hé ìj·÷eTø±\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ã~©\T eT]j·TT

ñbÕ<Ûë´j·TT\, $<ë´s¡Tú\ ãjÓ÷yÓTÁ{Ïø˘ á Vü‰»s¡T e+{Ï ø=ìï |ü<äΔ‘·T\qT ne\+_+#·&ÜìøÏ

sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ dü÷∫ø£ ˇø£ kÕ<Ûäq+>±

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

2. MO dü÷∫ø£\qT ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. n$ |òü*‘ê\T eT]j·TT bÕ\q Á|üÁøÏj·T\T

yÓTT<ä{Ï $uÛ≤>±ìï Hê\T>∑T πøåÁ‘ê\T>± $uÛÑõ+#ês¡T n$ nuÛÑ düq |òü*‘ê\T, |òü*‘ê\T n+<äTu≤≥T˝À

ñ+&ÉT≥, eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T düe÷q‘·«+ eT]j·TT |òü*‘ê\T ¬s+&Ée $uÛ≤>∑+ bÕ\q Á|üÁøÏj·T\≈£î

dü+ã+~Û+∫q~ (governance) Ç~ Vü‰»s¡T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ düeTÁ>∑‘·, dü+|üPs¡í‘·, •ø£åD, »yêãT<ë]

‘·Hê\qT bÕs¡<äs¡Ùø£+>± ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.

ìwü˜ 24

3. |üìrs¡T dü÷∫ø£\T PGI yÓTT‘·Ô+ 1000 bÕsTT+≥T¢ ø£*– ñ+≥T+~ Á|ü‹ dü÷∫ø£≈£î 20 Ò<ë |ü~

bÕsTT+≥T¢ πø{≤sTTkÕÔs¡T.

wü>∑TDY b˛s¡º Ÿ (S(S(S(S(Shhhhhaaaaagggggun Pun Pun Pun Pun Pooooorrrrrtttttaaaaal)l)l)l)l)

2017 »qe] 18e ‘˚Bq >ös¡e˙j·T e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ XÊU≤e÷‘·T´\T wü>∑TDY b˛s¡º Ÿ

www.shagun.nic.in ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T Ç+<äT˝À ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T ñHêïsTT.

1. Ä$wüÿs¡D\ ]b˛õ≥Ø (Repojitary of Innovations)

2. ÄHé …’Hé |üs¡ y˚ø£åD (Online Monitoring)

&çõ≥˝Ÿ ]bı»≥Ø

Ç~ nìï sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T $_Ûqï |ü]dæú‘·T\˝À neT\T#˚düTÔqï $q÷‘·ï

eT]j·TT $»j·Te+‘·yÓTÆq qeT÷Hê\qT / e÷~s¡T\qT Á|ü<ä]Ù+#·&É+ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ $<ä >∑T]+∫q

eTTK∫Á‘êìï e÷s¡Ã&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Ç~ $»j·Te+‘·yÓTÆq ø±s¡ Áø£e÷\qT |ü⁄qsêeè‘·+

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À y˚>∑e+‘·yÓTÆq n_Ûeè~Δ ø√dü+ ø£<∏äHê\‘√, |ü⁄s√>∑eTq+ ô|’ <äèwæº ì*ù| nuÛ≤´kÕ\˝À

≈£L&çq á ]b˛»≥Ø e´edüú≈£î ‘√&ÜŒ≥T>± ñ+~. Ç+<äT˝À $q÷‘·ï |ü<äΔ‘·T\T, e´øÏÔ n<Ûä j·THê\T,

M&çjÓ÷\T, f…dæºyÓ÷ìj·T˝Ÿ‡ eT]j·TT ∫Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À qyÓ÷<äT #˚j·Tã&É‘êsTT.

sêh Á| üu Û Ñ T‘ê«\T, bÕs ƒ ¡XÊ\\T,

ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT $<ë´s¡T ú\≈£î

Á|üjÓ÷»q+ #˚≈£L]Ãq Ä$wüÿs¡D\T á

]bıõ≥Ø <ë«sê &Ü≈£î´yÓT+≥T #˚j·Tã&ç

n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·ã&É‘êsTT

cÕ>∑TDY ]b˛õ≥Ø˝À ñ‘·ÔeT nuÛÑ düq $<ÛëHê\

>∑T]+∫q 296 M&çjÓ÷\T, 269 e´øÏÔ

n< Û ä ´j · THê\T (case studies) 151

f…dæºyÓ÷ìj·T Ÿ‡ eT]j·TT 4586 #Ûêj·T∫Á‘ê\T

(bò {À\T) ñHêïsTT.

2018`19 d ü+e‘ · ‡sê+‘ ·+˝À

&çbÕsYºyÓT+{Ÿ ‘·eT nìï |ü<∏äø±\qT $$<Ûä

dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô dü+düú …’q mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.

q÷´bÕ, dæ_mdtÇ, mdtdæ{ÏÇ, ¬ø$mdt,

mHé$mdt eT]j·TT H˚wüq˝Ÿ u≤\uÛÑeHé\ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\≈£î á ]bı»≥Øì $düÔ]+#ê\ì ìs¡ísTT+∫+~.


|üs¡ y˚ø£åD

sêhkÕúsTT |üìrs¡T <ëì n_Ûeè~Δì ø°\ø£ $<ë´ dü÷∫ø£\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\ $<ä eT]j·TT

nø£åsêdü ‘· $uÛ≤>∑+ (&çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt dü÷ÿ˝Ÿ m&ÉT πøwüHé n+&é *≥s¡d”) sêÁcÕº\ eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘·

ÁbÕ+‘ê\ $<ë´XÊK\T düeTÁ>∑, yêdüÔe eT~+|ü⁄ ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ á ÄHé …’Hé e÷ì≥]+>¥ e÷&É÷´˝Ÿ

wü>∑TDY (Shagun) ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~ / düVü≤ø£]düTÔ+~. wü>∑TDY Á|ü<Ûëq $<ÛäT\T ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>∑+ Á{≤øÏ+>¥

#j·T&É+ $<ë´ dü÷∫ø£\ |üìrs¡TqT eT~+|ü⁄ #j·T&É+ ÄHé …’Hé Á|üD≤[ø£ eT]j·TT \øå±´\qT ìπs›•+#·&É+

(Goal Setting).

ìØí‘· |òü*‘ê\T eT]j·TT |òü*‘ê\ |üs¡ y˚ø£åD

ˇ&ç ãj·T≥ ñ+&ç $<ë´XÊK <ë«sê >∑T]Ô+|üã&çq |æ\¢\ ø£∫Ã‘·yÓTÆq dü+K´, Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\T

Á|üsTTy˚≥T bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ qyÓ÷<äT ô|s¡T>∑T<ä\ Ò<ë ‘·>∑TZ<ä\ nuÛÑ düq |òü*‘ê\ yÓTs¡T>∑T<ä\ ø√dü+ ô|{Ïºq

e´j·T+ / Ks¡TÃ ñbÕ<Ûë´j·TT\ J‘· uÛÑ‘ê´\ e+{Ï ø°\ø£+>± >∑T]Ô+∫q n+XÊ\‘√ sêh πø+Á<äbÕ*‘·

ÁbÕ+‘ê\ |ü⁄s√>∑‹ì ‘Ó*ùd <ä‘êÔ+XÊìï $X‚¢wæ+∫, Á>±|òæø˘‡qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd~ á b˛s¡º Ò.

wü>∑TD√‘·‡yé (Shaguntsav)(Shaguntsav)(Shaguntsav)(Shaguntsav)(Shaguntsav)

Á|ü<Ûëq ø±s¡ Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>± 2019 Ä>∑wüßº, ôdô|º+ãs¡T HÓ\\˝À <˚X¯yê´|üÔ+>± ñqï nìï

Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\qT dü+<ä]Ù+∫ ‘·ìF #˚j·÷\qï Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç~ »HêuÛ≤ …ø£ÿ\

Ä<Ûë]‘· Ä&ç{Ÿ Ç~ ôdô|º+ãs¡T 2019 ˝À »s¡>±\ì ìs¡ísTT+#ês¡T. 11.85 \ø£å\ Á|üuÛÑT‘·« eT]j·TT

msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ <ë<ë|ü⁄7 \ø£å\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\qT ø£\T|ü⁄ø=ì nìï sêÁcÕº\T eT]j·TT

πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À »HêuÛ≤ …ø£ÿ\ Ä<Ûë]‘· Ä&ç{Ÿ ôdô|º+ãs¡T 2019 À »s¡bÕ\ì ìs¡ísTT+#ês¡T

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À HêD´‘· eT]j·TT eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ j·T÷ìô|ò’&é &çÁdæºøº

ÇqŒ¤πsàwüHé dædüºyéT |òüsY m&ÉT πøwüHé, wü>∑÷Hé ÁbÕC…≈£îº e÷ì≥]+>¥ dædüºyéT eT]j·TT |òüsY bòÕ¬sàHé‡ Áπ>&ç+>¥

Ç+&çø˘‡ kÕ<ÛäHê\ <ë«sê $$<Ûä bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· n+XÊ\ >∑T]+∫ (para meters) <ä‘êÔ+X¯+

ùdø£]+#·ã&ç+~ @<˚yÓTÆHê Ç+ø± Ç~ πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq\ <ë«sê Á<ÛäTMø£]+#·ã&É Ò<äT. Äø±+øÏå‘· õ˝≤¢\

(Aspirational Dists.) n~Ûø±s¡T\ qT+&ç n+~q düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+ #ê\ bÕsƒ¡XÊ\\qT dü+<ä]Ù+#· Ò<äì

Ò<ë dü+<äs¡Ùq\ dü+K´ (Frequency) #ê\ ‘·≈£îÿe>± ñ+<äì ‘˚*+~. n+<äTe\¢ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À

eTÚ*ø£ kÂø£sê´\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T, bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT dü+|üPs¡í düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+

ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· >∑DqqT (Audit) #˚|ü{≤º*‡q nedüs¡eTT+<äì uÛ≤$+#·ã&ç+~.

bÕsƒ¡XÊ\ >∑Dq (School Audit) bÕsê MT≥s¡T¢ j·T÷&Ó’dt G PGI eT]j·TT wü>∑÷DY ìs¡ísTT+∫q

|üs¡ y˚ø£åD≤ dü÷∫ø£\ Ä<Ûës¡+>± ñ+&Ü*. nuÛÑ düq |òü*‘·+ eT~+|ü⁄ á eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+ ø±<äT

m+<äTø£+fÒ Ç~ ‘·sê«‘· <äX¯˝À C≤rj·T kÕ<Ûäq düπs« / bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· eT~+|ü⁄\ <ë«sê

ìwü˜ 26

ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~ bÕsƒ¡XÊ\ ì]›wüº nedüsê\qT rπsÃ+<äT≈£î>±qT düeTT∫‘· $<ë´ ìs¡íj·÷\qT

rdüTø√e&ÜìøÏ eT]j·TT ‘·–q $<Ûä+>± CÀø±´\qT / Ç+≥¬s«HÓHé‡ #˚|ü≥º&ÜìøÏ |ü]|ü⁄wæº (|ò”&éu≤´ø˘)

n+~+#·&ÜìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~ á ø±s¡ Áø£e÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT 2019 @Á|æ Ÿ

25 q C≤Ø #˚XÊs¡T.

eT+∫ |üì rs¡TqT >∑T]Ô+#·&É+ (Recognising good performance)(Recognising good performance)(Recognising good performance)(Recognising good performance)(Recognising good performance) ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î

C≤rj·T nyês¡T¶\T.

ñbÕ<Ûë´j·TT\ qT+&ç ÄHé …’Hé À d”«j·T/dü«j·T+>± www.mhrd.gov.in <ë«sê Hê$THwüqT¢ ÄVü‰«ìkÕÔs¡T

BìøÏ dü+ã+~Û+∫q yÓuŸb˛s¡º ŸqT n&çàìÁùdº{Ïyé kÕº|òt ø± ÒCŸ (ASCI) Ä|òt Ç+&çj·÷ n_Ûeè~Δ #˚dæ+~.

Ç+<äT˝Àì kÕ|tºy˚sY m˝≤+{Ï nyê+‘·sê\T, |òæsê´<äT\T Ò≈£î+&Ü düC≤e⁄>± ñ+~. <˚X¯yê´|üÔ+>± 6000

eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä¬ø¢ÌH√¢ <äs¡U≤düTÔ\T |ü+|ü&É+ á y˚~ø£ $»j·Te+‘·eTsTT+<äq&ÜìøÏ kÕø£å +.

kÕ<Ûës¡D ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ ns¡TΩ˝Ò >∑‘·+˝À ø£˙dü dü+e‘·‡sê\ ùde nedüs¡+ ˝Ò<äT

Á|ü‹uÛ≤e+‘·T …’q ñbÕ<Ûë´j·TT\T m˝≤+{Ï dæbòÕs¡T‡\T Ò≈£î+&Ü <äs¡U≤düTÔ #düTø√e&ÜìøÏ neø±X+

ø£*–+~.

nyês¡T¶\ dü+K´ 45 ≈£î Áø£eTãBΔø£]+#ês¡T ‘·<ë«sê nyês¡T¶\ Á|ü‹wüºqT ô|+#ês¡T.

‘·T~ m+|æø£ À @ sêh+ Ò<ë πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+ Ò<ë (dü+düú≈£î, Äs¡ZHÓ’CÒwüHé≈£î) ø√{≤ Ò<äT.

Ç~ nyês¡T¶\ ø√dü+ b˛{°|ü&Ü\qï yê]øÏ eT+∫ Áb˛‘ê‡Vü≤+.

6. C≤rj·T kÕúsTT˝À ø£ dü«‘·+Á‘· C≤´Ø ‘·T~ m+|æø£ #˚düTÔ+~ / #˚dæ+~ nìï sêÁcÕº\T πø+Á<ä bÕ*‘·

ÁbÕ+‘ê\T eT]j·TT dü+düú\T |ü+|æq 152 eT+~ nuÛÑ s¡Tú\ C≤_‘êqT p´Ø düMTø£å #˚dæ+~ Á|ü‹

Hê$T˙ p´Ø eTT+<äT Á|ü<äs¡Ùq Ç#êÃs¡T. M{Ï qT+&ç ∫es¡≈£î 45 eT+~ ù|s¡¢qT ñbÕ<Ûë´j·T

nyês¡T¶\ ø=s¡≈£î dæbòÕs¡düT #˚dæ+~.

>ös¡e˙j·T Á|ü<ÛëqeT+Á‹ l qπs+Á<äyÓ÷&ç ôdô|º+ãs¡T 4, 2018 q ‘·q ìyêdü+˝À nyês¡T¶

Á>∑V”≤‘·\‘√ dü+uÛ≤wæ+∫ dü‘·ÿ]+#ês¡T. nyês¡T¶ bı+~q yê]˝À ‘·q |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã (interaction)

>∑T]+∫ ≈£L&É {°«{Ÿ #˚XÊs¡T ns¡$+<é C≤CŸy˚sY e+{Ï nyês¡T¶ Á>∑V”≤‘·\T C≤s¡â+&é qT+&ç eT]j·TT

eTVü‰sêh qT+&ç $Áø£yéT n&É‡˝Ÿ Á&ÜbÂ≥T¢ ‘·–Z+#·&ÜìøÏ eT]j·TT qyÓ÷<äTqT ô|+#·&ÜìøÏ Äq+<äø£s¡yÓTÆq

nuÛÑ düHêìï #|ü{≤ºs¡T. >∑T»sê‘Y qT+&ç sêπøXŸ |üfÒ Ÿ sêCkÕúHé qT+&ç ÇÁe÷Hé U≤Hé e+{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\T

‘·eT bÕsƒ¡XÊ\\qT nuÛÑ düq ì\j·÷\T >± e÷s¡Ã&ÜìøÏ ◊dæ{Ï eT]j·TT |æ\¢\ ùdïVü≤|üPs¡«ø£ ø£è‘ê´<Ûës¡

nuÛÑ düHêìøÏ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T $<ë´s¡Tú\≈£î uÛÖ‹ø£ kÂø£sê´\T, uÀ<ÛäHê kÂø£sê´\ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î ø£sêí≥ø£

qT+&ç j·Tdt XË’\ ÄsY.mHé.e+{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\T düe÷» eT<äΔ‘·TqT düMTø£]+#ês¡T. dæøÏÿ+ qT+&ç ø£s¡à#√eTT

uÛÑ÷{Ïj·÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\ qyÓ÷<äT ô|+#·&ÜìøÏ rÁe+>± Á|üj·T‹ï+#ês¡T.


>ös¡e ñ|üsêh|ü‹ l j·T+. yÓ+ø£j·T´Hêj·TT&ÉT >±s¡T ôdô|º+ãs¡T 5, 2018q $C≤„quÛÑeHé À

nyês¡T¶\qT Á|ü<Ûëq+ #XÊs¡T. Á|ü‹ nyês¡T¶ Á>∑V”≤‘· kÕ~Û+∫q $»j·÷\ ∫Á‘ê\qT ≈£L&É á ø±s¡ Áø£eT+˝À

Á|ü<ä]Ù+#ês¡T.

dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T+ $<ë´s¡Tú\T #˚‘·T\T |ü]X¯óÁuÛÑ+ #˚düT≈£îH˚ bòı{À

dü«#·Ã¤ $<ë´\j·÷\ |ü⁄s¡kÕÿsY |ü<∏äø£+ ` bÕsƒ¡XÊ\\≈£î dü«#·Ã¤‘ê |ü⁄s¡kÕÿs¡+

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä eT]j·TT nø£åsêdü ‘· $uÛ≤>∑+ 2016`17 À dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T |ü⁄s¡kÕÿsY (SVP)qT

õ˝≤¢, sêhkÕúsTT eT]j·TT C≤rj·TkÕúsTT˝À dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T Ç˙wæj˚T{Ïyé jÓTTø£ÿ ‘·<äT|ü] <äX¯>±

n+~düTÔHêïs¡T. á nyês¡T¶\T bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· yÓ’|ü⁄ y˚düTÔqï >=|üŒ eTT+<äT&ÉT>∑T nì #Ó|üŒe#·TÃ

Bs¡Èø±*ø£+>± á Á|ües¡Ôq e÷s¡TŒ dü«#·Ã¤‘·|üs¡+>± düTdæús¡+ ø±yê\ì dü«#·Ã¤‘ê |ü⁄s¡kÕÿsê\qT Á|ü<ëq+

#˚düTÔHêïs¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ X¯ó<äΔ »\+, bÕ]X¯ó<äΔ´+ eT]j·TT |ü]X¯óÁuÛÑ‘· |ü<äΔ‘·T\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ

Áù|πs|æ+#·&ÜìøÏ á |ü<∏äø£+ ñ<›•+#·ã&ç+~. dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T |ü⁄s¡kÕÿsê\ ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\\T dü«#·Ã¤+<ä+>±

ÄHé …’Hé ÀqT eT]j·TT yÓuŸôd’{Ÿ <ë«sêqT yÓTTu…’ Ÿ j·÷|t <ë«sê nyês¡T¶\ ø√dü+ <äs¡U≤düTÔ #˚düTø√e#·TÃ.

ìwü˜ 28

2017`18 $<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T |ü⁄s¡kÕÿs¡+ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·« eT]j·TT msTT&Ó&é

bÕsƒ¡XÊ\\‘√ bÕ≥T Áô|’y˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\qT ≈£L&É ÄVü‰«ì+#ês¡T.

dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T |ü⁄s¡kÕÿsY 2017`18

SVP 2017`18, bÕsƒ¡XÊ\\ qT+&ç n~Ûø£ düŒ+<äqqT bı+~+~ dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T |ü⁄s¡kÕÿsY

2017`18 ø√dü+ 6,15,152 bÕsƒ¡XÊ\\ ÄHé …’H√¢ qyÓ÷<äT #˚düTø=HêïsTT. Ç~ Ç+‘·≈£î eTT+<äT

dü+e‘·‡s¡+˝À bÕ˝§Zqï bÕsƒ¡XÊ\\ ø£+fÒ ¬s{Ïº+|ü⁄ dü+K´. C≤rj·T kÕúsTT nyês¡T¶\ |ü]o\q

ø√dü+ sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· bÕ+Á‘ê\ qT+&ç 727 bÕsƒ¡XÊ\\qT cÕsYº*dtº #˚XÊs¡T.

|ü⁄q' <ÛäèMø£s¡D eT]j·TT ø£åDyÓTÆq e&Éb˛‘· ‘·sê«‘· nÁ>∑kÕúq+˝À ì*Ãq 52 bÕsƒ¡XÊ\\≈£î

dü«#·Ã¤‘ê |ü⁄s¡kÕÿsY 2017`18 C≤rj·T nyês¡T¶\T \_Û+#êsTT. yÓTT<ä≥ Hê\T>∑T sêÁcÕº\T

πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T |ü⁄<äT#Ã] ‘·$TfiHê&ÉT, >∑T»sê‘Y eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ 9 ñ‘·ÔeT õ˝≤¢\T>±

bÕ+&ç#˚Ã], lø±≈£îfi¯+, #·+&û|òüTsY, Væ≤kÕsY, ø£¬s’ø±˝Ÿ, ˝≤‘·÷s¡T HÓ\÷¢s¡T, <äøÏåD >√yê eT]j·TT

e&√<äs¡\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄ Á<ÛäTMø£s¡D Á|ü‘ê\T 18`9`2018 ˝À »]–q ñ‘·‡e+˝À n+<äCÒXÊs¡T.

dü«#·Ã¤‘ê |ü⁄s¡kÕÿsê\ m+|æø£≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T

˙{Ï kÂø£s¡ +, {≤sTT …{Ÿ kÂø£s¡ +, düãT“‘√ #˚‘·T\T ø£&ÉTø√ÿe&É+, Ä|üπswüHé‡ eT]j·TT ìs¡«Vü≤D,

Á|ües¡Ôq e÷s¡TŒ eT]j·TT kÕeTs¡ú + ô|+|ü⁄ nH˚ ◊<äT $uÛ≤>±\˝À yês¡T bı+~q k˛ÿsY\ Ä<Ûës¡+>±

(nyês¡T¶\) |ü⁄s¡kÕÿsê\ ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\\ m+|æø£ »s¡T>∑T‘·T+~ C≤rj·T nyês¡T¶≈£î m+|æ¬ø’q ñ‘·ÔeT

bÕsƒ¡XÊ\\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄ Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘·+‘√bÕ≥T Ç#˚Ã n<äq|ü⁄ s¡÷. 50,000/` dü÷ÿ˝Ÿ Á>±+≥T>±

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÕ]X¯ó<äΔ´+ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· |ü]dæú‘·T\ì ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ eT]j·TT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. dü«#·Ã¤ $<ë´\j·T |ü⁄s¡kÕÿs¡+ ø√dü+ bÕ˝§Zqï ñ‘·ÔeT sêÁcÕº\T eT]j·TT nÁ>∑

kÕúq+˝À ì*Ãq õ˝≤¢\qT ≈£L&É >∑T]Ô+#ês¡T.

sêÁcÕº\T eT]j·TT πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\˝À eT]j·TT ñ‘·ÔeT uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T/$<ÛëqHê\T

q*ø£* ` ø£sêí≥ø£

ªq*ø£*μ n+fÒ ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À Äq+<äø£s¡yÓTÆq eT]j·TT ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq yê‘êes¡D+˝À

|æ\¢\T #·<äe&É+, sêj·T&É+, eT]j·TT düè»Hê‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+#·Tø√e&É+. 2009`10˝À q*ø£*ì

ø£sêí≥ø£ Àì nìï Á|üuÛÑT‘·« ø£qï&É MT&çj·T+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ˇø£{Ï eT]j·TT ¬s+&Ée ‘·s¡>∑‘·T\˝À neT\T

#˚XÊs¡T. nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À $<ë´s¡Tú\T kÕeT÷Væ≤ø£+>± #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TTì

jÓTTø£ÿ uÛ≤sêìï ‘·–ZdüTÔ+~. ‘·s¡>∑‹ >∑~ >∑]wü+>± ñ+≥T+~. |üØø£å\T, ˇ‹Ô&ç, Ä+<√fi¯q ñ+&É<äT.

|æ\¢\ düVü≤» ≈£L‘·TVü≤\+, >∑‹o\‘·, nH˚«wüD\qT |ü<äTqT ô|≥º&ÜìøÏ, yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ Ç+<äT˝À

neø±X¯+ ñ+≥T+~ q*`ø£* |ü<äΔ‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ m≈£îÿe ùd«#·Ã¤ Çe«&É+‘√ bÕ≥T $<ë´]ú ùdïVü≤


|üPs¡«ø£+>±, Äq+<ä+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ dü¬s’q yê‘êes¡D≤ìï ø£*ŒdüTÔ+~. |üs¡düŒs¡ #·sêÃ (Ç+≥sêøÏºyé)

|ü<äΔ‹˝À ej·TdüT‡ yêØ kÕeTsêú \≈£î nqT>∑TD+>± ìs¡«Væ≤+#˚ düeT÷Vü‰\˝À nuÛÑ düq+ Áø£eT |ü<äΔ‹˝À

»s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\T ˇø£ kÕeTsêú ìøÏ #Ó+~q n+XÊ\˝À kÕ~Ûø±s¡‘·qT kÕ~Û+∫q ‘·sê«‘· eTs=ø£

kÕeTs¡ú + düeT÷Vü≤ nuÛÑ düHêìøÏ yÓfi¯‘ês¡T. bÕ≥\T, Ä≥\T, düπs«\T, ø£<∏ä\T #Ó|üŒ&É+, u§eTà\ <ë«sê

$<ä H˚s¡Œ&É+ yÓTs¡T¬>’q uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á– <ë«sê ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq+ »s¡T>∑T‘·T+~. á

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á– ñbÕ<Ûë´j·TT Ò ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. $<ë´s¡Tú\T ‘√{Ï |æ\¢\ <ë«sê / düeTej·TdüTÿ\

<ë«sê nìj·T‘· Ø‹˝À nuÛÑ dækÕÔs¡T. ø±ã{Ïº nuÛÑ düq+ düTdæús¡eTj˚T´ neø±X¯+ Bs¡Èø±\+ >∑Ts¡TÔ+#·T≈£îH˚

neø±X¯+ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. ø£ dükÕúsTT˝À H˚s¡TÃ≈£îH˚ uÛ≤yêìï ø£ dükÕúsTTøÏ ‘·–Z+∫ ø£ dü nuÛÑ düq

kÕúsTT\˝À dü+|üPs¡í ÁbÕMD≤´ìï bı+<ä{≤ìøÏ á |ü<äΔ‹ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+<äì |ü\T n<Ûä j·THê\T düŒwüº+

#˚düTÔHêïsTT.

>∑DÏ‘· ø£[ø£ Ä+<√fi¯q (GKA)(GKA)(GKA)(GKA)(GKA) ø£sêí≥ø£

ø£sêí≥ø£ sêh+˝À Á|üuÛÑT‘·« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\T, $<ë´s¡Tú\˝À dü+K´ HÓ’|ü⁄D≤´\qT n_Ûeè~Δ

#j·T&ÜìøÏ >∑DÏ‘· uÀ<ÛäqqT düT\uÛÑ‘·s¡+ #j·T&ÜìøÏ >∑DÏ‘êuÛÑ düq ñ<ä e÷ìï sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~

|æ\¢\ uÛÑ$wü ‘Y nuÛÑ düHêìøÏ >∑DÏ‘·+ ø£ ø°\ø£ Ä<Ûës¡eTì |ü\Te⁄s¡T $<ë´y‘·Ô\T $düÔ è‘·+>± $X«dædüTÔHêïs¡T.

>∑DÏ‘· uÛ≤eq\qT >∑T&ç¶>± nq«sTT+#·&É+ ø±≈£î+&Ü ø£è‘ê´<Ûës¡, düè»Hê‘·àø£ ñ|ü>∑eT+ <ë«sê ne>±Vü≤q,

düeTej·TdüTÿ\ nuÛÑ düq+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\˝À >∑DÏ‘· nuÛÑ düq n+‘·sê\qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ñ<›•+∫q

ˇø£ qeT÷Hê Áb˛<ä“\ø£ / Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ ø±s¡ Áø£eT+ Ç~. s√EyêØ J$‘·+˝À >∑DÏ‘· düeTdü \qT >∑T]+∫q

Ä˝À#·Hê düŒwüº‘·‘√ bÕ≥T yê{Ïì |ü]wüÿ]+#˚ kÕeTsêú \qT á ø±s¡ Áø£eT+ Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. Á|üuÛÑT‘·«

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î ª>∑DÏ‘· uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á–μ ì n+~+#·&É+‘√ bÕ≥T n+<äT˝À |üì#˚ùd

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åDqT eT<äΔ‘·TqT n+~dü÷Ô ø±s¡ Áø£e÷ìï ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. ø£sêí≥ø£ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£

(curriculum) À bı+<äT|üs¡∫q kÕeTsêú \ nuÛÑ düHêìï düT\uÛÑ‘·s¡+ >±$+#˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á–ì

(TLM) s¡÷bı+~+#ês¡T. {≤u…¢{Ÿ ô|’ Ä+Á&ÜsTT&é uÒdtº n|æ¢πøwüHé ñ|üjÓ÷–+∫ nuÛÑ düq |òü*‘ê\qT

eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ, |æ\¢\ nuÛÑ düq eT~+|ü⁄≈£î Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq #˚j·T&É+ »]–+~. >∑DÏ‘·

nuÛÑ düq |òü*‘ê\˝À HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|üfÒº ø±s¡ Áø£e÷\≈£î Ç~ nqTã+<Ûä+>±

ñ+~.

ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+ (ABL) Activity based Learning Programme(ABL) Activity based Learning Programme(ABL) Activity based Learning Programme(ABL) Activity based Learning Programme(ABL) Activity based Learning Programme

‘·s¡>∑‹>∑~ dü+düÿs¡D\ MT<ä <äèwæº kÕ]+∫q |ü\T sêÁcÕº\ $<ë´XÊK\T Äq+<ä\Vü≤] nuÛÑ düq

Ä<Ûë]‘·+>± á ø±s¡ Áø£e÷ìï s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç~ e´øÏÔ>∑‘· nuÛ≤´kÕìï ÄdüøÏÔø£s¡+>± eT]j·TT Ç+≥sêøÏºHé

|ü<äΔ‹˝À ìs¡«Væ≤düTÔ+~. ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ eT<äq|ü …¢ <ä>∑Zs¡ ]w”yê´© Á>±MTD $<ë´ πø+Á<ä+ nH˚ dü«#·Ã¤+<ä

dü+düú s¡÷bı+~+∫q ø±s¡ Áø£eT+ Ä<Ûës¡+>± Äq+<äø£s¡yÓTÆq nuÛÑ düq ø±s¡ Áø£e÷\T eT]j·TT $düÔ è‘·+>±

ìwü˜ 30

ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD\qT s¡÷|üø£\Œq #˚XÊs¡T. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

kÂø£s¡ ø£s¡Ô>± e÷sês¡T. ‘·s¡>∑‹˝À ñ|üHê´dü+ Çe«&É+, Òø£ yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ >∑~ nuÛÑ düq+ @ø£Ø‹

qeT÷Hê˝À »s¡>∑<äT. ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À |æ\¢\T yê] ej·TdüT‡≈£î ‘·–q Áπ>&é‘√

dü+ã+<Ûä+ Ò≈£î+&Ü yê] nuÛÑ düq kÕúsTT\ Á|üø±s¡+ nuÛÑ düq+˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T.

ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nH˚ø£ s¡ø±\ ø±s¡T¶\T eT]j·TT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á–

n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~. Ç$ $$<Ûä kÕúsTT\˝À |æ\¢\˝À ìsêàD≤‘·àø£ nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·TqT Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT.

|æ\¢\T ∫qï ej·TdüT‡˝À dü«‘·+Á‘· ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&É+ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. s√EyêØ ø±sê´#·s¡D ø±s¡T¶qT

m+#·Tø√e&É+ qT+&ç yê] dü«+‘· Vü‰»s¡TqT >∑T]Ô+#·&É+ es¡≈£L ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+{≤s¡T ø£è‘· ìs¡«Vü≤D≈£î

|æ\¢\T dü«j·T+>± {≤úŸ\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

düb˛ï+øÏ ñ&ÜHé (S(S(S(S(Saaaaapppppnnnnnooooonnnnnkkkkki Ui Ui Ui Ui Udddddaaaaaaaaaan)n)n)n)n) Áb˛>±+

dü+#ês¡ bÕsƒ¡XÊ\ <ë«sê ã&ç ãj·T{Ï |æ\¢\qT #Ó’‘·q´ |ü]#˚ ø±s¡ Áø£eT+. Ç~ ñ‘·ÔsêK+&é sêh+

ã&ç ãj·T≥ ñqï |æ\¢\qT dü+#ês¡ bÕsƒ¡XÊ\\ <ë«sê $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 |üPs¡« düMTø£å À

uÛ≤>∑+>± $<ä / #·<äTe⁄ $\Te\qT Á|ü»\˝À ne>±Vü≤q ø£*Œ+#˚+<äT≈£î, n˝≤π> Áù|s¡D ø£*Œ+#˚+<äT≈£î

ãVüQfi≤s¡ú kÕ<Ûäø£ yêVü≤Hê\qT $ìjÓ÷–dü÷Ô dü+#ês¡ bÕsƒ¡XÊ\ kÂø£s¡ + ø£*Œ+#ês¡T. ø±s¡ Áø£eT \øå±´\

kÕ<Ûäq≈£î eT]j·TT ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·T≥≈£î >±qT á yêVü≤Hê\˝À $$<Ûä s¡ø± …’q nuÛÑ düq kÕe÷Á–

eT©ºMT&çj·÷ eédüú‘√ bÕ≥T düT•øÏå‘·T\ …’q •ø£å≈£î\T ≈£L&É ñ+{≤s¡T. á |ü<∏äø£+ jÓTTø£ÿ ÄX¯j·T+

@$T≥+fÒ ã&çãj·T≥ |æ\¢\qT >∑T]Ô+∫ yê]ì Á|ü<Ûëq Ádüe+‹˝ÀøÏ #˚s¡Ã≥+ BìøÏ >±qT Á|ü‘˚ ø£ Á&Ó’yé

ìs¡«Væ≤+∫ ã&ç ãj·T≥ |æ\¢\qT >∑T]Ô+∫ yê] ej·TdüT≈£î ‘·–q Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD Ç∫Ã Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ qyÓ÷<äT #˚sTT+#ê*. πø#√≥ dæús¡ìyêdü y˚Ts¡Œs¡#·Tø=ì |æ\¢\ $<ëédüsêìøÏ |ü]cÕÿs¡+>±

yê]ì bÕsƒ¡XÊ\ yÓ’|ü⁄ Äø£]¸+#·&ÜìøÏ eT]j·TT yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\˝À Áù|s¡D ø£*Œ+#˚+<äT≈£î á |ü<∏äø£+

‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.

ãVüQuÛ≤cÕ $<ä ˇ&çXÊ (M(M(M(M(Muuuuulllllttttti Li Li Li Li Linininininggggguuuuuaaaaal El El El El Eddddduuuuucccccaaaaatttttiiiiiooooon in On in On in On in On in Odididididissssshhhhha)a)a)a)a)

|æ\¢ À¢ C≤„Hê‘·àø£, ‘ê]ÿø£ HÓ’|ü⁄D≤´\qT kÕúìø£, sêh, C≤rj·T uÛ≤wü\˝ÀqT e÷‘·èuÛ≤wü\˝ÀqT |ü≥Tº

ô|+#·&ÜìøÏ e÷‘·èuÛ≤wü‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫, ~«rj·T uÛ≤wü>± &çXÊ eT]j·TT ‘·èrj·T uÛ≤wü>± Ä+>∑¢uÛ≤wü\˝À

düe÷q+>± kÕeTsêú \qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ñ<›•+∫q ãVüQuÛ≤cÕ $<ë´ |ü<∏äø£$T~ (Mother tongue

based multilingual education) &çXÊ sêh+˝À &çj·÷ e÷<Ûä eT+˝À $<ëúÀ<Ûäq ñ+~. Ç~ &çj·÷

e÷‘·èuÛ≤wü ø±q≥Te+{Ï –]»q $<ë´ |æ\¢\≈£î ˇø£ düyê\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì á $wüj·T+ á

|æ\¢\≈£î |ü]∫‘·+ ø±q≥Te+{Ï~ ø±ã{Ïº yês¡T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\ô|’ düeTÁ>∑

ne>±Vü≤qqT bı+<ä Òø£b˛‘·THêïs¡T. Ç~ yê] C≤„|üø£X¯øÏÔ, nuÛÑ düq |òü*‘ê\ kÕ<Ûäq MT<ä Á|ü‹≈£L\

Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘√+~. e÷‘·èuÛ≤cÕ<Ûë]‘· ãVüQuÛ≤cÕ $<ë´ |ü<∏äø£+˝À, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä e÷‘·èuÛ≤wü À


yÓTT<ä …’ Áø£eT+>± n~ n<äq|ü⁄ uÛ≤wü\˝ÀøÏ Á|üy˚•düTÔ+~. ÁbÕs¡+uÛÑ ‘·s¡>∑‘·T\˝À nuÛ≤´dü≈£î\≈£î (1,2

‘·s¡>∑‘·T\≈£î) yê] yê] e÷‘·èuÛ≤wü À $<ä qT bı+<ä&É+ e\¢ yês¡T $<ä ˝À ã\yÓTÆq |ü⁄Hê~ì @s¡Œs¡#·Tø√

>∑\T>∑T‘ês¡T |æ\¢\T ‘·eT C≤„Hêìï nqTuÛÑyê\qT e÷‘·èuÛ≤wü\ / yê{Ï uÛ≤wü\ Ä<Ûë]‘·+>± ‘·s¡>∑‹

>∑<äT\˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+ e\¢ |æ\¢\ Ä‘·à$XÊ«dü+ Ä‘·à>ös¡e+ ô|]π>+<äT≈£î á ø±s¡ Áø£eT+ <√Vü≤<ä

|ü&ÉT‘·T+~. á ãVüQ uÛ≤cÕ ø±s¡ Áø£e÷ìï 17 –]»q Á|üuÛ≤$‘· õ˝≤¢\˝Àì $$<Ûä bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ 21

–]»q uÛ≤wü\˝À ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T (eTq sêh+˝ÀqT bÕ&˚s¡T –]»q ÁbÕ+‘·+˝À á ø±s¡ Áø£e÷ìï

ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T).

ø£è‘ê´<Ûë]‘· nuÛÑ düq qeT÷Hê ` Á|üC≤„ ` >∑T»sê‘Y

(Activity Learning Model Pragna, Gujarath)(Activity Learning Model Pragna, Gujarath)(Activity Learning Model Pragna, Gujarath)(Activity Learning Model Pragna, Gujarath)(Activity Learning Model Pragna, Gujarath)

>∑T»sê‘Y sêh+˝Àì uÛ≤yéq>∑sY Àì <äøÏåD≤eT÷]Ô bÕsƒ¡XÊ\˝À ~e+>∑‘· –»u≤sTT #˚dæq ø£èwæ e\¢

ø£è‘ê´<Ûë]‘· Äq+<äø£s¡yÓTÆq nuÛÑ düq+>± á ªªÁ|üC≤„μμ ø±s¡ Áø£eT+ neT\T #düTÔHêïs¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ≈£L&É á uÀ<ÛäHêXÊg+ Ä<Ûës¡+>± n_Ûeè~Δ #˚XÊs¡T. Ç~˝≤ ñ+&É>± (ªª>∑TD√‘·‡yé `

1,2009) ˝À 5e ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô #˚dæq|üŒ{Ïø° #ê\ eT+~ |æ\¢\˝À |üsƒ¡q+, ÒKq+, dü+U≤´XÊg

HÓ’|ü⁄D≤´\T Òeì >∑T]Ô+#ês¡T á düeTdü qT $X‚¢wæ+∫q $<ë´y˚‘·Ô\T, $<ë´ bÕ\≈£î\T ªnuÛÑ düHêìøÏ

Vü‰$÷μ Ç#˚Ã (Learning guarantee) Ç#˚Ã ªuÀ<ÛäHê XÊg+μ ˇø£{Ï nedüs¡eTì >∑T]Ô+#ês¡T. Bìø√dü+

sêh kÕúsTT uÀ<ÛäHê XÊg ø±s¡ XÊ\qT ˇø£<ëìì ìs¡«Væ≤+#ês¡T. Bì˝À $$<Ûä s¡ø±\ uÀ<ÛäHê XÊg

qeT÷Hê\qT (ô|&É>±J yÓ÷&Ó Ÿ‡) qT >∑÷]Ã ≈£L\+ø£wü+>± #·]Ã+∫q ‘·sê«‘· eT]+‘· u˝Àù|‘·yÓTÆq

ªªm_dæ |ü<äΔ‹μμ (Activity based) ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹ eT+∫<äì ìs¡ísTT+#ês¡T.

Bì Á|üø±s¡+ ª]wæ yê´© qeT÷Hêμ qT+&ç Áù|s¡D bı+~ MGML |ü<äΔ‹˝À / eT©ºÁπ>&é eT©º …yÓ Ÿ

|ü<äΔ‹˝À Áù|s¡D bı+~ sêh+˝À e÷s¡TŒ\T #˚dæ "ABL Pragna" (Á|üeè‹Ô <ë«sê C≤„Hé) |ü<äΔ‹˝À neT\T

#˚j·T&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£\T >∑T»sê‘Y $<ë´XÊK s¡∫+∫+~. sêhkÕúsTT ªø√sYμ {°+ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T Ç‘·s¡

sêÁcÕº\˝À MGML ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹, ãVüQfi¯kÕúsTT\ |ü<äΔ‘·T\qT bÕsƒ¡XÊ\ dü+<äs¡Ùq, n<Ûä j·Tq+ ø√dü+

@sêŒ≥T#˚dæq ø√sY ãè+<ä+ yês¡T dü+<ä]Ù+#ês¡T. n<˚ ø√sY ãè+<ä+ ABL Á|üC≤„ |ü<äΔ‹ neT\T≈£î

q÷‘·q $wüj·T kÕe÷Á–ì j·T÷ìôd|òt düVü≤ø±s¡+‘√ n_Ûeè~Δ #˚XÊs¡T nuÛÑ düq #·Á≥+˝À (Learning

Frame work) Á|üy˚•ø£, nuÛ≤´dü+, eT÷˝≤´+ø£q+) Á|ü‹uÛ≤eqqT ABL Á|üC≤„ |ü<äΔ‹˝À ìsêú]+#ês¡T.

Á|üC≤„ |ü<äΔ‹ $esê\T

$wüj·÷ìï ∫qï ∫qï ø£è‘ê´\T>± $uÛÑõ+#ês¡T Á|ü‹ ø£è‘· +˝À ì]›wüºyÓTÆq ø±s¡T¶ ñ+≥T+~.

|æ\¢\T / $<ë´s¡Tú\T ˇø£ <ëì ‘·sê«‘· ˇø£ ø£è‘ê´ìï |üP]Ô #˚j·T{≤ìøÏ $wüj·÷ìï k˛bÕq

Áø£eT+˝À neTsêÃs¡T.

ìwü˜ 32

|æ\¢\qT Hê\T>∑T s¡ø±\ düeT÷Vü‰\T>± $uÛÑõkÕÔs¡T. |æ\¢\T yê] yê] |ü⁄s√>∑‹ì / n_Ûeè~Δì

ã{Ïº ˇø£ düeT÷Vü≤+ qT+&ç eTs√ düeT÷Vü≤+˝ÀøÏ yêπs e÷s¡T‘ês¡T.

3 s¡ø±\ Á|ü‹#·s¡ \T (ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú, $<ë´]ú $<ë´]ú, kÕe÷Á–`$<ë´]ú) $~Û>±

»]π>≥≥T¢ #·÷kÕÔs¡T.

Á|ü‹ $<ë´]ú nìï uÛ≤eq\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ nuÛÑ düq e\j·÷ìï (Learning cycle) |üP]Ô #kÕÔ&ÉT.

ªªÁ|üC≤„μμ À Á|ü‹ $<ë´]ú nuÛÑ düq k˛bÕq+˝À Ä<ä +‘·+ eT~+|ü⁄ #˚kÕÔs¡T. n+fÒ ìs¡+‘·s¡

eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ Bì˝À n+‘·sê“¤>∑+ nì #Ó|üŒe#·TÃqT.

Á|üC≤„ ø±s¡ Áø£eT+ Á|üuÛ≤e+ (Impact of Pragna programme)(Impact of Pragna programme)(Impact of Pragna programme)(Impact of Pragna programme)(Impact of Pragna programme)

eT÷&ÉT uÛ≤Ø n<Ûä j·THê\ <ë«sê Á|üC≤„ bÕsƒ¡XÊ\\˝Àì $<ë´kÕ<Ûäq, Á|üC≤„ bÕsƒ¡XÊ\\˝À #·<äeì

$<ë´s¡Tú\ kÕ<Ûäq ø£+f… yÓTs¡T>±Z ñ+<äì >∑eTì+#ês¡T. á eT÷&ç+{Ï À yÓTT<ä{Ï n<Ûä j·THêìï Á|ü<∏äyéT

dü+düú ìs¡«Væ≤+∫+~. ¬s+&Ée n<Ûä j·Tq+ j·TTìôd|òt. eT÷&Ée~ >∑T»sê‘Y sêh $<ë´XÊK ìs¡«Væ≤+∫+~

á n<Ûä j·THê\T eT]j·TT |ü]o\q\ e\¢ ø£*–q eTs√ >=|üŒ ≤uÛÑy˚T$T≥+fÒ Á|üC≤„ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\H˚$

dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T m+<äTø£+fÒ $<ë´s¡Tú\T yê] yê] nuÛÑ düq |ü⁄s√_Ûeè~ΔqqTdü]+∫ $$<Ûä

düeT÷Vü‰\≈£î e÷s¡&É+ <ë«sê Á|ü‹ $<ë´]ú Ç‘·s¡ $<ë´s¡Tú\+<ä]‘√ ø£*dæ |üì#ùd neø±XÊìï bı+<äT‘ês¡T.

nuÛÑ düq kÕ<Ûäq yÓTs¡T>∑T|ü&˚ á ãèVü≤‘Y Á|üjÓ÷»q+‘√ bÕ≥T |ü]o\q\ <ë«sê ‘˚*q eT]ø=ìï

Á|üjÓ÷»Hê\T.

Á|üsTTy˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\T á nuÛÑ düq ñ|ü>∑e÷\‘√ Áù|s¡D bı+~ ‘·eT‘·eT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢

neT\T #˚düTÔHêïsTT.

|üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ , $q÷‘·ï uÀ<Ûäq e\¢ $q&É+, e÷{≤¢&É&É+, düè»Hê‘·àø£ ø£è‘ê´\≈£î /

Ä˝À#·q\≈£î $]$>± nuÛ≤´kÕìï ø£*Z+#·T≥ e\¢ |æ\¢\T uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#·T≥˝À/

bı+<ä&É+˝À <Ûësêfi¯‘· eT]j·TT Ä‘·à$XÊ«kÕìï bı+<äT‘·THêïs¡T.

Ç~ nqTuÛÑyê‘·àø£ nuÛÑ düq+ (experienital learning) uÛ≤s¡+ Òì / ˇ‹Ô&ç Òì $<ÛëHê\

<ë«sê |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±XÊìï ø£*ŒdüTÔ+~.

|æ\¢\T $$<Ûä ÁbÕC…≈£îº\T πøåÁ‘· kÕúsTT˝À ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.

|æ\¢\T @<√ ˇø£{Ï düèwæº+∫ Á|ü<ä]Ù+#·T≥≈£î nH˚ø£ neø±XÊ\T ñ+{≤sTT.

á |ü<∏äø£+ 2010 ˝À 256 bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~ 2017`18 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î Ç~

22000 bÕsƒ¡XÊ\\≈£î Áø£eT+>± $düÔ]+∫+~. ‘·sê«‘· ø=ìï e÷s¡TŒ\‘√ á ªªÁ|ü»„μμ |ü<∏äø±ìï 2018`19˝À

sêh+˝Àì nìï bÕsƒ¡XÊ\\≈£î $düÔ]+#ês¡T.


eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ : ˇø£ q÷‘·q <äèø£Œ<∏ä+ MMMMMiiiiiddddddddddaaaaay My My My My Meeeeeaaaaal (A Nl (A Nl (A Nl (A Nl (A Neeeeew Pw Pw Pw Pw Peeeeerrrrrssssspppppeeeeeccccctttttiiiiivvvvve)e)e)e)e)

$<ë´s¡Tú\ qyÓ÷<äT, Vü‰»s¡T eT]j·TT ì\T|ü⁄<ä\qT ô|+#·≥+‘√ bÕ≥T |æ\¢\ bÂwæºø£‘ê kÕúsTTì

(q÷´Á{Ïwüq˝Ÿ …yÓ Ÿ) ô|+#·&ÜìøÏ πø+Á<ä+ düVü‰j·T+ n+~+#˚ |ü<∏äø£+ H˚wüq˝Ÿ Áb˛Á>±+ Ä|òt q÷´Á{Ïwæq˝Ÿ

düb˛sYº ÇHé Áô|’eTØ m&ÉT πøwüHé (NP-NPSE) Ä>∑wüßº, 15 1995 À Á|üyX ô|≥ºã&ç+~ ‘·sê«‘· 2008`09

˝À á |ü<∏äø£+ ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î $düÔ]+#·ã&ç H˚wüq˝Ÿ Áb˛Á>±+ Ä|òt $T&é &˚ MT˝Ÿ ÇHé

dü÷ÿ˝Ÿ>± e÷s¡Ãã&ç+~ Ç~ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+>± ÁbÕ#·Ts¡ + bı+~+~.

á eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ MDM Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+‘√ q&ç#˚ bÕsƒ¡XÊ\\ìï+{Ï À

ˇø£≥e ‘·s¡>∑‹ qT+&ç mì$T<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L #·~y˚ $<ë´s¡Tú\‘√ bÕ≥T, düeTÁ>∑ •øå± |ü<∏äø£+

eT<äΔ‘·T‘√ q&ç# Á|ü‘´ø£ •ø£åD≤ πø+Á<ë\T nq>± (STC) eT<äs¡kÕ\T, eTø£ÔuŸ À yês¡+<ä]ø° e]Ô+|ü#XÊs¡T

á |ü<∏äø£+ \øå±´\˝À |æ\¢\ bÂwæºø£‘· kÕúsTTì ô|+#·&É+ ˇø£{Ï uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À n‘· ~Ûø£ |æ\¢\ Äø£*

düeTdü qT rs¡Ã&ÜìøÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\ |æ\¢\≈£î 450 πø\Ø\T, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\\ |æ\¢\≈£î

700 πø\Ø\ #=|üq Á|ü‹ |æ\¢yê&ÉT bı+<ë\ì MDM e÷s¡Z<äs¡Ùø±\˝À dü÷∫+#ês¡T

2018`19 dü+ˆˆ˝À 11.34 \ø£å\ bÕsƒ¡XÊ\˝À 1 qT+&ç 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£L #·<äTe⁄‘·Tqï 9.17

ø√≥¢ eT+~ |æ\¢\≈£î á |ü<∏äø£+ e]Ô+|üCÒXÊs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÂwæºø£ ñ<ë´qeq+ @sêŒ≥T (S(S(S(S(Sccccchhhhhooooooooool Nl Nl Nl Nl Nuuuuutttttrrrrriiiiitttttiiiiiooooonnnnnaaaaal Gl Gl Gl Gl Gaaaaarrrrrdddddeeeeennnnns)s)s)s)s)

bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ >∑T\àeTT\T (Herbs) |òü\eTT\T,

≈£Ls¡>±j·T\T ô|]π> Á|ü<XyT bÕsƒ¡XÊ\ bÂwæºø£ ñ<ë´qeq+. bÕsƒ¡XÊ\ bÂwæºø£ ñ<ë´qeHêìï n+~+#·&É+˝À

\øå±´\T $<ë´s¡Tú\˝À dü÷ø£ÎbÂwæºø£ $\Te\ ÀbÕ\qT n~Û>∑$T+#·T≥‘√ bÕ≥T Á|üø£è‹˝ÀqT, ñ<ë´qeq

ìs¡«Vü≤D˝ÀqT Á|ü‘· ø£å nqTuÛÑyê\qT $<ë´s¡Tú\≈£î ø£*Œ+#·&É+ eT]j·TT Á|üø£è‹˝À ñ<ë´qeq ìs¡«Vü≤D˝À

Á|ü‘· ø£å nqTuÛÑyê\qT n+~+#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\ bÂwæºø£ ñ<ë´qeq+ @sêŒ≥T≈£î ô|<ä› uÛÑ÷uÛ≤>∑+ nedüs¡+

Ò<äT. Bìø=s¡≈£î uÛÑeHê\ ô|’ ø£|ü\qT ≈£L&É $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ. nø£ÿ&É |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\qT ‘=≥¢ À

Hê{Ï ô|+#·e#·TÃ uÛÑ÷$T \uÛÑ + ø±ì dü+<äs¡“¤+˝À ∫qï ∫qï ø£+f…Æqs¡T¢, ø±´qT¢, C≤s¡T¢, e´s¡Δ+>± |ü&˚dæq

eT{Ïº≈£î+&É\T, #Óø£ÿ ô|f…º\T, |æ+>±D° dæ+≈£î\T, ÄVü‰s¡|ü⁄ &Éu≤“\T, |æ+&ç dü+#·T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï À

≈£L&É yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·e#·TÃ, q÷´Á{Ïwüq˝Ÿ dü÷ÿ˝Ÿ >±¬s¶Hé À ô|+∫q yÓTT‘·Ô+ ≈£Ls¡>±j·T\T |òü ≤\‘√

bÕ≥T eèø£åuÛ≤>±\T (ns¡{Ï, kıs¡ø±j·T, >∑TeTà&çø±j·T Ä≈£î\T ø£]y˚bÕ≈£î, yÓT+‹, bÕ\≈£Ls¡) |ü⁄cÕŒ\T

(>∑TeTà&ç, eTTq>∑) ≈£Ls¡>±j·T\T kıs¡ø±j·T, >∑TeTà&çø±j·T, ;s¡ø±j·TqT MDM À $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.

sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä e´ekÕj·T / ñ<ë´qeq $uÛ≤>∑+, ÄVü‰s¡ b˛wüø£ dü+düú sêh

e´ekÕj·T $X¯« $<ë´\j·÷\˝À nqTdü+<ÛëqyÓTÆ School Nutritional Gardens \qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.

ªô|ò¢øÏ‡|ü+&é ø±+bıHÓ+{Ÿ |òüsY ÇH√ïy˚{Ïyé Ç+≥¬s«ì¸Hé‡μ nH˚ <ëì øÏ+<ä MDM |ü<∏äø±ìøÏ Á|ü‹

ìwü˜ 34

bÕsƒ¡XÊ\ bÂwæºø£ ñ<ë´qeHêìøÏ s¡÷. 5000 /` $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ. á yÓTT‘êÔìï $‘·ÔHê\T / yÓTTø£ÿ\qT

eékÕj·T ñ<ëéq $uÛ≤>∑+ qT+&ç bı+<äe#·TÃ. bÕsƒ¡XÊ\ Á|üVü≤Ø>√&É ìsêàD≤ìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D

düú ≤ìï #·<äTqT #˚j·T&É+ yÓTTˆˆ yê{Ï ø√dü+ sêh Á|üuÛÑT‘·«+ πø+Á<ä Á>±$÷D≤_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK≈£î

dü+ã+~Û+∫q ªªeTVü‰‘·à >±+BÛ C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û Vü‰$÷ |ü<∏äø£+μμ ‘√ nqTdü+<Ûëq+ ø±yê*. á

|ü<∏äø£+ øÏ+<ä ns¡ΩyÓTÆq |üqT\≈£î dü+ã+~Û+∫ πø+Á<ä Á>±MTD≤_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK <ë«sê 2018`19

Ä]úø£ dü+e‘·‡sêì¬ø’ yÓ\Te]+∫q e÷düºsY düs¡Tÿ´\sY Á|üø±s¡+ ì<ÛäT\qT $ìjÓ÷–+#ê*.

‹~∏ uÛÀ»Hé

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #·~y˚ |æ\¢\≈£î n<äq|ü⁄ bÂwæºø£‘·qT n+~+#·T≥ ø√dü+ ‹~ÛuÛÀ»Hé nH˚ ø±s¡ Áø£e÷ìï

sêÁcÕº\T πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T neT\T #˚düTÔHêïsTT. á ø±s¡ Áø£eT+ øÏ+<ä |ü+&ÉT>∑\T, yê]¸ø√‘·‡yê\T,

»qà~Hê\T $yêVü‰\T C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ e+{Ï Á|ü‘´ø£ dü+<äsê“¤\˝À düe÷» düuÛÑT´\T dü+|üPs¡í uÛÀ»Hêìï

Ò<ë n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT n+~kÕÔs¡T. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»HêìøÏ Ç~ Á|ü‘êé÷ïj·T+>±H√, ã<äT\T>±H√

ø±≈£î+&Ü Ç~ |üPs¡ø£+>±H√, Áb˛‘·‡Vü≤ø£+>±H√ ñ+≥T+<äì H=øÏÿ #ÓbÕŒs¡T. ‹~Û uÛÀ»Hé >∑T]+∫ e÷qe

eqs¡T\ n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT Ç~ es¡πø C≤Ø #dæ+~. á ‹~ÛuÛÀ»q |ü<∏äø£ uÛ≤eqqT

sêÁcÕº\T πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\T nkÕ‡+ (dü+Á|”‹ uÛÀ»Hé) Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ ($+<äT uÛÀ»q+) <ëÁ<ë eT]j·TT

Hê>∑sY Vü≤y˚* (‹~∏ uÛÀ»Hé) &ÜeTHé eT]j·TT &Éj·TT´ (‹~∏uÛÀ»Hé) >∑T»sê‘Y (‹~∏ uÛÀ»Hé) Vü≤sê´Hê uÛÒ{°ø±

»qà~Hé, ø£sêí≥ø£ (cÕ …>±– Hêe⁄ ˙e⁄) eT<Ûä Á|ü<˚XŸ, eTVü‰sêh ùdïVü≤uÛÀ»Hé, #·+&û|òüTsY (‹~∏ uÛÀ»Hé)

|ü⁄<äT#˚Ã] (nqï<ëqyéT) |ü+C≤uŸ (Á|ü‹uÛÀ»Hé) sê»kÕúHé (ñ‘·‡e uÛÀCŸ) ‘·$Tfi¯Hê&ÉT (dü‘Y $s¡T+<ÛäT)

eT]j·TT ñ‘·ÔsêK+&é ($X‚wt uÛÀ»Hé\T>±) neT\T #˚düTÔHêïsTT.

Äs√>∑ + eT]j·TT ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·« XÊK‘√ nqTdü+<Ûëq+

e÷qe eqs¡T\ n_Ûeè~Δ eT+Á‹‘·« XÊK eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+˝Àì Äs√>∑ +, bÂwæº‘·\ ø√dü+

Äs√>∑ + eT]j·TT ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·«XÊK˝À nqTdü+<ÛëqeTyê«*.

1. sêÁw”ºj·T u≤\ kÕ«düú ø±s¡ Áø£eT RBSK øÏ+<ä m*yÓT+≥Ø ‘·s¡>∑‘·T\ (2 qT+&ç 8) ≈£î #Ó+~q

$<ë´s¡Tú\≈£î 6`14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑*Zq |æ\¢\≈£î Äs√>∑ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç$

‘·|üŒì dü]>± »s¡bÕ\ì sêÁcÕº\T, πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î dü÷∫+#ês¡T.

2. Äs√>∑ eT]j·TT ≈£î≥T+ã eT+Á‹‘·«XÊK‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ dü÷ø£Î b˛wüø±\T |æ\¢\≈£î n+~kÕÔs¡T

Mø°¢ ◊s¡Hé n+&é bò *ø˘ Ädæ&é dü|æ¢yÓT+fÒwüHé Áb˛Á>±+ (WISF) øÏ+<ä ◊s¡Hé eT]j·TT bò *ø˘ Ädæ&é

e÷Á‘·\T ≈£L&É |æ\¢\≈£î ÇkÕÔs¡T.

3. H˚wüq˝Ÿ &û yê]à+>¥ &˚ øÏ+<ä |æ\¢\≈£î &û (qT*|ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D ø±s¡ Áø£eT+) yê]à+>¥ e÷Á‘·\T

n …®+&ÉCÀ˝Ÿ ` 400 dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ ÇkÕÔs¡T.


e+≥\ b˛{°

2019`20 dü+e‘·‡s¡+˝À eT<Ûë´Vü≤ïuÛÀ»q |ü<∏äø£+˝À e+≥\ b˛{° ˇø£ Á|ü<Ûëq n+X¯+ á

e+≥\ b˛{° ìs¡«Vü≤D Á|ü<Ûëq \øå±´\T yÓTT‘·Ô+ ≈£Ls¡>±j·T\T (ø±+&ÉeTT\T, Ä≈£î\T, ô|’ bı≥Tº\T)

ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·j·÷s¡T#˚dæq ñ‘·ÔeT e+≥ø±\≈£î Áb˛‘ê‡Vü‰ìe«&É+ e+≥ eTqTwüß\qT düVü‰j·T≈£î\qT

Áù|πs|æ+#·&É+ dü+Á|ü<ëj·Tø£ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥¢ ø£qT>∑TD+>±, kÕúìø£+>± \uÛÑ eTj˚T´ ÄVü‰s¡ edüTÔe⁄\qT

ñ|üjÓ÷–+∫ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q ‘·j·÷Øì ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&É+. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ‘·j·÷Ø˝À düe÷»

uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï eè~Δ #˚j·T&É+, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£ \_Δ<ës¡T\T>±, ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\ qT+&ç

ˇø£s¡T ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· ‘·s¡>∑‘·T\ qT+&ç eTs=ø£]ì Hê´j·T ìπsí‘·\T>± ìj·T$TkÕÔs¡T. M]øÏ ‘√&ÉT>±

bÂwæºø£‘ê ì|ü⁄DT\qT ≈£L&É á e+≥\ b˛{° À #˚s¡TÃø√e#·TÃ. $CÒ‘·\≈£î düeTT∫‘· ãVüQe÷Hê\ì∫Ã

‘·–q Ø‹˝À dü‘·ÿ]+#ê*.

düeTÁ>∑ •øå± neT\T, eT<Ûë´Vü≤ï $uÛÑ»q |ü<∏äø£+ eT]j·TT ø=ìï ñ‘·ÔeT $<ÛëHê\T

$<ë´ Á|üe÷D≤\ n_Ûeè~Δ, $<ë´\_Δ ø=s¡≈£î düeTÁ>∑

•øå±, MDM eT]j·TT ø=ìï ñ‘·ÔeT $<ÛëHê\˝Àì kÂø£sê´\qT

> ∑]w ü º+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√e&Üìø Ï Á| ü‹ bÕs ƒ ¡XÊ\

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£*dæ ‘·eT bÕsƒ¡XÊ\

Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. á kÂø£sê´\qT yês¡T, yê]

bÕs ƒ ¡XÊ\ ø±s ¡ ´ Áø £e÷\˝À CÀ& ç+#·T≥≈ £î bÕs ƒ ¡XÊ\

ø±s¡ Áø£e÷\qT |ü⁄q'dü$÷øÏå+#·Tø√yê*. yês¡T Ç+ø£q÷ yê{Ï À

ø=ìï+{Ïì ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\˝À düyÓTÆø£ |üs¡#·T≥≈£î Ò<ë

Ç$ @ $<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·TqT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+<√ ‘·<äqT>∑TD+>±

mø√ø£¢uŸ, j·T÷‘Y ø£¢uŸ, Á>∑+<Ûë\j·T+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ ≈£L&çq Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

ø£è‘· + : Á|ü‹ düeT÷Vü≤+˝À Äs¡T>∑Ts¡T

bÕ˝§ZH˚˝≤ ∫qï ∫qï düeT÷Vü‰\qT

@s¡Œs¡∫ á ø±s¡´Áø£e÷\ neT\T˝À

m<äTs¡j˚T´ eTTK´ düyêfi¯flqT n~Û>∑

$T+#·T≥≈£î ‘·–q |ü]cÕÿsê\qT

>∑T]+∫ #·]Ã+∫q |æ<ä|ü yê{Ïì

Á|ü<ä]Ù+#·eTì ø√sê*.

Module-07 - NCERT · 2020. 9. 8. · 7 bÕsƒ¡XÊ\ $

Documents

Transcript of Module-07 - NCERT · 2020. 9. 8. · 7 bÕsƒ¡XÊ\ $