MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR (MA)

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BİLİŞİM BİLİM DALI

MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Osman KÖROĞLU

İSTANBUL, 2002

1

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BİLİŞİM BİLİM DALI

MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Osman KÖROĞLU

DANIŞMAN: YRD. DOÇ. DR. ÖZHAN TINGÖY

İSTANBUL, 2002

2

İÇİNDEKİLER Sayfa No.

TABLO LİSTESİ..............................................................................................................4 ŞEKİL LİSTESİ................................................................................................................4 1. GİRİŞ ............................................................................................................................ 7 2. MOBİL İLETİŞİM ....................................................................................................... 9

2.1. BAŞLICA MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ............. 11 2.1.1. Kablosuz İletişimin Evreleri ............................................................. 11 2.1.2. Başlıca Mobil İletişim Teknolojileri ................................................. 12

2.1.2.1. GSM ..................................................................................... 12 2.1.2.2. SMS ...................................................................................... 13 2.1.2.3. MMS: Çokluortam İçin SMS ................................................ 16 2.1.2.4. WAP ..................................................................................... 19 2.1.2.5. BLUETOOTH ...................................................................... 22 2.1.2.6. GPRS .................................................................................... 26

2.1.3. 3G-Üçüncü Nesil .............................................................................. 30 2.1.3.1. WCDMA .............................................................................. 31 2.1.3.2. Mobil Eğlence ...................................................................... 34 2.1.3.3. Mobil Internet ve I-mode...................................................... 37

2.1.4. Mobil İletişim Teknolojilerinin Başlıca Özellikleri.......................... 38 2.1.4.1. Kültür ve Uygulamalar ......................................................... 38 2.1.4.2. Mobil Video ve Yayıncılık................................................... 39 2.1.4.3. İçerik ve Gelir....................................................................... 40 2.1.4.2. Kişisel Erişim Numarası....................................................... 40

2.2. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN BUGÜNKÜ DURUMU .......... 41 2.2.1. Mobil İletişim Uygulamalarının Durumu ......................................... 41

2.2.1.1. Mobil Reklam Gelirleri ........................................................ 42 2.2.1.2. U-Ticaret............................................................................... 42 2.2.1.3. ITU WTDC-2002 Konferansı Verileri ................................. 44

2.2.2. Mobil İletişim Pazarının Durumu ..................................................... 45 2.2.2.1. Uluslararası Firmaların Görüşleri......................................... 45 2.2.2.2. Kablosuz İletişim Şirket Kategorileri ................................... 47 2.2.2.3. Mobil İletişim Pazarı ............................................................ 48

2.3. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDE BEKLENTİLER..................... 48 2.3.1. 11 Eylül ve 3. Nesil Teknolojileri..................................................... 49 2.3.2. Türkiye'de Mobil İletişimde Yapılabilecekler .................................. 53

3. MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK .............................................................................. 55 3.1. GELENEKSEL MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK ....................................... 60 3.2. YENİ MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK ....................................................... 61

3.2.1. Internet'in Basılı Gazeteciliğe Etkisi................................................. 62 3.2.1.1. Dağıtım Sorunu .................................................................... 62 3.2.1.2. Anında Geribildirim ............................................................. 63

3.2.2. Etkileşimli Gazeteler......................................................................... 63 3.2.3. Bilişim Teknolojilerinin Gazeteciliğe Etkileri.................................. 64

3

3.2.3.1. Gazetecilik Merkezde........................................................... 65 3.2.3.2. Yardımcı Editörler................................................................ 66 3.2.3.3. Yeni Ekolojiye Uyum Sağlamak .......................................... 67 3.2.3.4. Katmanlar Eklemek .............................................................. 68 3.2.3.5. Uzmanlaşmış Yayınlar ......................................................... 70 3.2.3.6. Editoryal Zenginleştirme ...................................................... 71

3.2.4. Çevrimiçi Gazetelerin Etkileşimli Özellikleri .................................. 73 3.2.5. Yeni İletişim Modelleri ve Dinleyiciler ............................................. 74

3.3. ARAYÜZ PROBLEMİ................................................................................ 77 3.3.1. Etkileşimliliği Tanımlamak .............................................................. 79

3.3.1.1. Mevcut Seçeneklerin Karmaşıklığı ...................................... 80 3.3.1.2. Kullanıcıların Harcaması Gereken Çaba .............................. 81 3.3.1.3. Kullanıcıya Yanıt Verebilme................................................ 81 3.3.1.4. Kişilerarası İletişimi Olası Kılma......................................... 81 3.3.1.5. Bilgi Eklemenin Rahatlığı .................................................... 82 3.3.1.6. Sistemin Kullanımının Gözetlenmesi................................... 82

3.3.2. Örnek Bir Araştırma ......................................................................... 83 3.3.3. Internet Kullanıcıları Araştırması ..................................................... 85 3.3.4. Kurumsal Açıdan Etkileşimlilik ....................................................... 86 3.3.5. Etkileşimlilik ve Hukuk ..................................................................... 87

4. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARI ............................ 89 4.1. MOBİL İLETİŞİM VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ .......................................... 90

4.1.1. Sabit ve Mobil Internet Arasındaki Farklar ve İçerik ....................... 93 4.1.2. Mobil İçerik Türleri .......................................................................... 95 4.1.3. Mobil İçerik Sınıfları ........................................................................ 97 4.1.4. Mobil İçerik İş Modelleri.................................................................. 99 4.1.5. Kullanıcıların Mobil İçerikten Beklentileri .................................... 102

4.2. YAYGIN MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÖRNEKLERİ....... 104 4.2.1. Avantgo Örneği............................................................................... 104

4.2.1.1. The New York Times ......................................................... 108 4.2.1.2. The Wall Street Journal ...................................................... 108 4.2.1.3. Mobil Hürriyetim................................................................ 109

4.2.2. NTT DoCoMo................................................................................. 111 4.2.3. Radikal Gazetesi ............................................................................. 113 4.2.4. AOL-America Online ..................................................................... 115 4.2.5. Turk.Net .......................................................................................... 118 4.2.6. Superonline ..................................................................................... 120 4.2.7. Aria ................................................................................................. 121 4.2.8. Aycell .............................................................................................. 122 4.2.9. Telsim ............................................................................................. 122 4.2.10. Turkcell ......................................................................................... 123 4.2.11. Alternatif veya Yeraltı Etkileşimlilik ve Yayıncılık Örnekleri..... 125

4.2.11.1. Ek$i Sozluk Örneğinde Yeraltı Yayıncılığı ve Etkileşimlilik.......................................................................................................... 125 4.2.11.2. Alternatif Yayıncılık ve Etkileşimlilik ............................. 128

4.2.11.2.1. Arafiyan ............................................................... 128

4

4.2.11.2.2. AltKitap................................................................ 130 4.2.11.2.3. Açık Radyo .......................................................... 132

4.3. ELEKTRONİK KİTAP............................................................................... 134 4.3.1. E-Kitabın Başlıca özellikleri........................................................... 137

4.3.1.1 Maliyet Açısından E-kitap................................................... 137 4.3.1.2. Verimlilik Açısından E-kitap ............................................. 137 4.3.1.3. Ekolojik Açıdan E-kitap ..................................................... 137

4.3.2. E-kitap Konusunda İtici Güçler ve Okuma Yazılımları ................. 138 4.3.2.1. Microsoft Reader ................................................................ 139 4.3.2.2. Adobe PDF ve Adobe Reader ............................................ 140

4.3.3. Okur Açısından E-Kitap ................................................................. 142 4.3.3.1. Basılı Kitap ile E-kitap Farkı ve Okur Tercihleri ............... 142 4.3.3.2. E-kitapların Tercihini Etkileyen Sebepler .......................... 143

4.3.4. E-Kitap Yayıncılığı ......................................................................... 143 4.4. MOBİL INTERNET VE GAZETECİLİK.................................................. 144

4.4.1 Yazı İşleri Açısından Mobil Internet ............................................... 147 4.4.2. Mobil Web'in Haber Merkezi İçin Kullanılması ............................ 148 4.4.3. Çokluortam Gazeteciliği ................................................................. 149 4.4.4. Okur Tercihleri ve Medya............................................................... 150

5. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÜZERİNE BİR ANKET ÇALIŞMASI...................................................................................................................................... 152

5.1. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ ........................................................ 152 5.2. TANIMSAL BULGULAR.......................................................................... 152 5.3. DİĞER BULGULAR.................................................................................. 157 5.4. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ................................................. 163

6. SONUÇ..................................................................................................................... 164 EKLER.......................................................................................................................... 169 EK 1: Anket Formu Örneği .......................................................................................... 170 EK 2: MS Reader için Internet’teki kaynaklar: ............................................................ 171 EK 3: SMS Mesajlarında Kullanılan İngilizce Kısaltmalar.......................................... 171 EK 4: Etkileşimli Yayıncılık Ve Mobil İletişim Uzmanlarıyla Yapılan Görüşmeler: . 174 EK 5: WAP Forum Üyeleri .......................................................................................... 187 EK 6: Ek$i Sozluk (http://sozluk.sourtimes.org) ‘entry’ Örnekleri.............................. 191 EK 7: Anket Katılımcılarının Yorumlarından Örnekler ............................................... 193 Mobil İletişim Terimleri Sözlüğü ................................................................................. 195 KAYNAKÇA................................................................................................................ 199

5

TABLO LİSTESİ Tablo 1 : Yıllara göre mobil reklam gelirleri................................................................. 42 Tablo 2 : Yıllara göre kullanıcılar.................................................................................. 45 Tablo 3 : Radyo-TV yayıncılığındaki teknolojik değişim ........................................... 145 Tablo 4 : Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ve kullanıcılara etkisi..................... 146 Tablo 5 : Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ........................................................ 146 Tablo 6 : Anketin ilk sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı ............. 154 Tablo 7 : Anketin ilk sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı .............. 154 Tablo 8 : Anketin ikinci sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı ........ 155 Tablo 9 : Anketin ikinci sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı ......... 155 Tablo 10 : Anketin üçüncü sorusuna verilen cevapların cinsiyetlere göre dağılımı.... 156 Tablo 11 : Anketin üçüncü sorusuna verilen cevapların mesleklere göre dağılımı ..... 156 Tablo 12 : Yaşa göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri ......... 157 Tablo 13 : Yaşa göre ikinci soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri .... 158 Tablo 14 : Yaşa göre üçüncü soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri.. 159 Tablo 15 : Mesleğe göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri ... 160 Tablo 16 : Mesleğe göre 2. soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri..... 161 Tablo 17 : Mesleğe göre 3. soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri..... 162

ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1 : GSM Hücre Yapısı........................................................................................... 12 Şekil 2 : Kapsama Alanlarına Göre Kablosuz İletişim Teknolojileri............................. 15 Şekil 3 : MMS Mimarisi................................................................................................. 19

6

1. GİRİŞ

1995-2002 seneleri arasında Internet ve mobil iletişim, teknoloji alanında

çokça konuşulan kavramlardandı. Bu süre zarfında medya da bu kavramlarla

ilişkilendirildi.

“Telekomünikasyon dünyasında, birleşmeye yönelik şiddetli ısrar, haber ve eğlence içeriğinin, bilgisayar, kablosuz telefon ve video ile mutlu bir evlilik yaşayacağı vaadiyle, dünya çapındaki medya imparatorluklarının yaratılmasına yolaçtı. Tüm bunların tüketicilere yönelik fiyatları düşüreceği, aynı zamanda ticaret ve haber dünyasına da sınırlama getirmeyeceği varsayılıyordu.”1

New York Times yazarı William Safire, şirketler arasında olduğu gibi medyada

da sözkonusu olan birleşme konusunda insanların olumlu olduğunu sandıkları şeylerin,

aslında tekellere yolaçma tehlikesi taşıdığını vurguluyor. Tekellerin güçlenmesi son

kullanıcılara fayda sağlamaz. Rekabet noktasında bir sıkıntısı olmayan medya şirketleri,

haberlerin içeriğinde de kalitesinde de istedikleri kararı verebilirler. Teknolojiler

kullanıcılara, istedikleri içeriğe, istedikleri zamanda ve yerde ulaşabilmeleri için değişik

fırsatlar sunuyor. Ancak aynı fırsatlar reklamcıları ve medya patronlarını da

güçlendiriyor.

İnsanların günlük hayattaki en belirgin özelliği, sürekli hareket halinde

olmaları. Herkes sabah uyanır ve öğrenciyse okuluna, çalışıyorsa işyerine doğru yola

çıkar. Geçtiğimiz on yılın başında bu aşamadan sonra çoğu insanın iletişim kurmak için

o kadar fazla seçeneği yoktu. İşyerine ulaşılır ve arkadaşlara merhaba demek için

telefon açılır. Artık sadece bu ufak örnekteki gibi basit merhabalar için de, daha fazlası

için de, mekândan bağımsız olarak, cebimizdeki mobil iletişim cihazının şarjı elverdiği

sürece özgürüz*.

Mobilite kavramı, aslında gelecekte kullanılacak tüm haberleşme aygıtlarında

varolacağı için, vurgulanmasına bile gerek kalmayacak. McLuhan’ın, iletişim araçlarını

insanın duyularının ve organlarının uzantıları olarak görmesi gibi rahatlıkla şu fikir de 1 William Safire, “The Urge to Converge”, http://www.nytimes.com/2002/03/07/opinion/07SAFI.html, 7 Mart 2002 * Çeşitli firmalar, bu sorunu aşmak için kinetik enerjiden faydalanan ‘mobil şarj cihazları’ geliştiriyorlar.

7

savunulabilir: Şimdiye kadar iletişim araçlarını üretenler insanın mobil yönünü gereği

gibi değerlendirmediler. İnsanoğlu mobilse, kullandığı iletişim teknolojileri de onun

gibi olabilmeli. Bu ihtiyaçtan öte bir gereklilikti ve hızla gerçekleşmekte.

Çalışma boyunca kullanılan yayıncılık, gazetecilik, iletişim gibi terimlerin

başına mobil kavramı getirildi ve tez içerisinde geçen tüm terimlere uzamdan bağımsız

iletişim açısından yaklaşıldı.

TEZ: Geleneksel medya ve Internet yoluyla ulaşılan haber kaynaklarına, mobil

Internet / mobil iletişim sayesinde, cep telefonu benzeri gezgin / mobil cihazlarla da

ulaşılacak. Bu sayede, kullanıcı (okur / dinleyici / izleyici) medyayla ve içerik

üretenlerle şimdikinden daha fazla etkileşimlilik içerisinde olacak.

Etkileşimlilik de medyanın okuyucularıyla arasında olması gereken ama

Internet'in kullanımına kadar genelde eksik kalan yönüydü. Şimdi mobil teknolojilerin

ilerlemesiyle etkileşimlilik mobil iletişim ile birlikte medyada daha etkin

uygulanabilecek.

Mobil iletişim teknolojilerinden bahsetmek zor olabiliyor. Bunun sebebi bu

teknolojilerden bahseden kaynaklarda, teknolojik terimlerin kısaltmalarıyla yepyeni bir

dünyanın anlatılması.

Tezde mobil iletişim ve mobil Internet kavramları, cepte taşınan akıllı

enformasyon cihazlarından Internet’e ve daha fazlasına erişilebilen bir dünyadan

bahsetmek için kullanıldı. Ele alınan örnek ve uygulamalar, bazısı basın sektörünün

dışından da olsa, yayıncılıkta ya da gazetecilikte (bilgi toplama ve iletmede)

kullanılabilecek uygulamalar. Çalışmada, ufukta görünenler ve bu alanın uzmanları

tarafından anlatılanlardan faydalanarak ‘terra incognita’dan bahsediliyor.

8

2. MOBİL İLETİŞİM

Bu bölümde mobil iletişim alanındaki kavramlardan bahsedilerek, tez boyunca

kullanılan terimler açıklandı, bunların hangi bağlamda ele alındığı anlatıldı. Kendi

içinde belirli bir karmaşıklığı olan mobil iletişim alanı anlaşılır kılınmaya çalışıldı.

İleride geçen “içerik sağlayıcı firmalar” tabiri, medya şirketlerini kapsadığı

gibi, mobil teknolojiler alanında uygulama geliştiren ve bu uygulamaları mobil telekom

operatörlerine pazarlayan firmaları da içeriyor.

Mobil iletişim kullanıcıların iletişim esnasında mekândan bağımsız

olabildikleri, hareket özgürlüğüne sahip oldukları iletişim şeklidir.

Mobil Internet ve mobil yaşam kavramları özellikle 2000 yılından itibaren

sürekli gündemde. Bu ifadelerin temsil ettiği yaşam ve iletişim tarzına geçmeden önce

kısaca değinilmesi gereken bir konu var.

Mobil Internet, biraz bu ifadenin kendisinin öne sürmüş olduğu anlam biraz da

bugüne kadar yapılmış olan ve yer yer yanlış yönlendirmeler içeren tanıtımlar yüzünden

gerçekte olduğundan farklı bir kimlikle biliniyor.

Kökleri 1969 yılına kadar uzanan “Internet”, 1990’lı yıllarda olağanüstü bir

patlama ve çıkış yapan “Web” ile günümüzde rahatlıkla aynı anlamda kullanılabiliyor.

Dolayısıyla Internet dendiğinde çoğu kişinin aklına capcanlı, bol renkli, hareketli

resimlerle dolu sayfalardan oluşan bir bilgi okyanusu geliyor. Mobil (ya da kablosuz)

Internet kavramını duyduğumuzda da doğal olarak bilgiye, cep telefonu gibi mobil

cihazlar üzerinden, bu görsel zenginlik eşliğinde ulaşacağımız düşüncesi baskın olmaya

başlıyor.

Bu düşüncenin doğruluğunu gelecek zaman aralıklarını göz önüne alarak

incelemek gerekli. Bu alanda çalışan teknoloji firmalarının ve uzmanların ifadeleri ve

yapılan araştırmalar üçüncü nesil (3G) network teknolojilerinin uygulama safhasına

konması ve mobil cihazlardaki görüntüleme tekniklerinin geliştirilmesiyle cep

9

telefonlarının veya benzer mobil terminallerin mobil iletişime görsellik anlamında

önemli bir boyut kazandıracağını ortaya koyuyor.

Ancak, tez yazarı mobil terminallerin ve iletişim platformlarının yeni yeni

olgunlaşmaya başladığı günümüz koşullarında Mobil Internet’in görsellik kimliğiyle

değil, yaşantımıza ve iletişim kurma tarzımıza şimdiye kadar getirdiği ve bundan sonra

getireceği etkileşimlilik, serbestlik ve konfor taraflarıyla ele alınmasının faydalı olacağı

görüşündedir.

Neticede Mobil Internet -bugün için- Web’e cep telefonu gibi mobil cihazlar

üzerinden açılmak ya da geniş ve renkli ekranlar düşünülerek hazırlanmış olan kalabalık

Web içeriğini mobil cihazların minik ekranlarına taşımak değildir.

Mobil Internet ile; kullanıcılara, sabit bir bağlantı noktasında olmaları

gerekmeksizin, daha ‘kişisel içerikler’ ve daha ‘özel servisler’ sunulur. Bu özelliğiyle

Mobil Internet, çeşitli koşullar altında sabit Internet’in cevap veremeyeceği hizmetleri

kapsar2

.

Bir Mobil Internet servisi,

• Cep telefonlarıyla ya da küçük mobil cihazlarla kullanılabilecek şekilde

özelleştirilmiştir;

• Kullanıcının ihtiyacı olan bilgi ve hizmeti verecek şekilde kişiselleştirilebilir;

• Kullanıcıyı belli bir konumda bulunmaya zorlamaz; mobil şebekenin kapsama alanı

dahilinde olan herhangi bir yerden hiçbir kablo ya da bilgisayar bağlantısına ihtiyaç

duyulmadan bu servislere erişilebilir.

Sadece cep telefonu kullanarak banka hesabını görmek ve bankacılık veya

yatırım işlemleri yapmak, bulunulan coğrafi konuma özel bilgi ve servislere ulaşmak

(örneğin, civardaki en yakın benzin istasyonunun, oto servisinin ya da sağlık merkezinin

yerini öğrenmek), hisse senetlerinin hareketlerini gerçek zamanlı olarak izlemek ve alım

2 "Mobil Internet ve Merak Ettikleriniz", http://www.crea-world.com/features/102802-27082001.htm, 27 Ağustos 2001

10

satım emirleri vermek, hesabı kredi kartıyla değil cep telefonuyla ödemek gibi servisler

Mobil Internet’in bugün için olası kıldığı hizmetlerden sadece birkaçı.

Mobil Internet uygulama ve servisleri sayesinde, cep telefonları sadece kişiler

arası iletişim kurmaya yarayan küçük cihazlar olmaktan çıkmakta, her zaman ve her

yerde hayatı kolaylaştıran, etkin bir iletişim, bilgi ve kolaylık aracı haline gelmekte.

Bu alandaki teknolojik kavramlara ilişkin kısaltmalar karışık görünür. Ancak

hayatımıza giren ilk mobil iletişim teknolojisi olan GSM (Global System for Mobile

Communications), bir zaman sonra tamamen altyapıyla, şebekeyle ilgili bir terim olarak

kaldı. Son kullanıcılar için önemli olan, cihazların sağladığı özgürlük ve bu sayede

ortaya konulan katma değerli hizmetlerdi.

2.1. BAŞLICA MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN GELİŞİMİ 2.1.1. Kablosuz İletişimin Evreleri

Kablosuz iletişim endüstrisi, son 20 yıl içinde birkaç basit telefon

görüşmesinden birbirleriyle rekabet eden çok sayıda teknolojinin bulunduğu bir pazara

dönüştü. 3G ile bazı karışıklıklara son vermek isteniyor.

1G: Kablosuz iletişimin 1979 yılında ortaya çıkan ilk nesli. Analog teknoloji

kullanılıyordu ve sadece ses iletişimine imkan tanıyordu.

2G: Sayısal kablosuz iletişime imkan veren ikinci nesil 1990 yılında sahneye

çıktı ve bugün hâlâ kullanılıyor. 2G iletişimi, devre-anahtarlamalı ve yavaş. Devre-

anahtarlamalı sistemde her bağlantı sadece o bağlantıya özel bir kanal gerektirir. 2G,

Amerika Birleşik Devletleri’nde PCS (Personal Communications Services) olarak

bilinir. PCS, bünyesinde birbirleriyle rekabet halinde olan üç ayrı teknoloji barındırır:

CDMA (Code Division Multiple Access), TDMA (Time Division Multiple Access) ve

GSM (Global System for Mobile Communications). Bu üç teknolojinin de iletişim

trafiğini düzenlemek için farklı teknikleri var. Avrupa’da GSM sistemi kullanılıyor

ancak bu sistem Amerika’daki GSM ile uyumlu değil. Japonya’da kullanılan 2G mobil

iletişim tekniği ise PDC’dir (Personal Digital Communications). PDC teknolojisinde

11

paket-anahtarlama tekniği söz konusu. Bu teknikte veriler çok sayıda pakete ayrılır ve

öyle iletilir. Varış noktasında ise tekrar birleştirilirler.

2.5G: Pek çok operatör iletişim altyapılarında 3G terfisi yapmadan önce 2.5G

basamağından geçmek isteyecek. Tıpkı 3G gibi 2.5G de iletim hızlarını yükseltmek ve

ekonomik kapasite kullanımı amacıyla paket-anahtarlama tekniğinden faydalanmakta.

2G’den 2.5G’ye geçiş yapmak, doğrudan 3G’ye geçiş yapmaktan hem çok daha kolay

hem de çok daha ekonomik. Avrupalı ve Amerikalı operatörler 2002 yılı içinde 2.5G’ye

geçmeyi planlıyor. Japonya ise yine 2002’de doğrudan 3G’ye atlamak niyetinde.

3G: 3G sistemlerinin sunduğu 2 Mbps’lik yüksek hızlar üstün kalitede mobil

görüntü ve ses akışına imkan verecek. Ancak 3G altyapısının ve hazırlığının maliyetleri

yüz milyar dolarlarla ifade edilmekte.

4G: Araştırmacılar dördüncü nesil olarak adlandırabileceğimiz 4G üzerinde de

konuşmaya başladılar. 4G’den bazen “yazılımla tanımlanan radyo iletişimi” olarak da

söz ediliyor. 4G teknolojilerinin 2010 yılı civarında dünyanın her yerinde

kullanılabileceği tahmin ediliyor.

2.1.2. Başlıca Mobil İletişim Teknolojileri 2.1.2.1. GSM

İlk kez 1992 yılında Almanya ve Fransa'da hizmete verilen GSM (Küresel

Mobil Haberleşme Sistemi) ilk sayısal hücresel sistemdir3.

Şekil 1: GSM Hücre Yapısı Kaynak:http://www.howstuffworks.com/cell-phone1.htm 3 2002 Türkiye Bilişim Şurası ‘İletişim Alt Yapısı Raporu’

12

Şekil 1’de görülen hücreler GSM şebekesine bağlı cihazların hücrelerin

merkezinde bulunan baz istasyonları ile, oradan da diğer şebeke ve cihazlarla

haberleştiği alanlardır.

GSM, 900 MHz ve 1800 MHz (A.B.D.’de 1900 MHz) frekans bandında çalışır.

Mobil haberleşme sistemlerinin temelini oluşturan GSM teknolojisi 9,6 Kbps veri hızı

ile çalışan bir teknoloji olmasından dolayı birçok orta ve yüksek düzeyde uygulamaların

gerçekleştirilmesine, hizmetlerin sunulmasına imkân veremiyor. Temelde telefon

hizmeti vermek, bunun yanında düşük hızlı veri iletimini de sağlamak amacıyla

tasarlanan GSM standartlarının, yüksek hızlı veri ve mobil telekomünikasyon

servislerinin kullanımı yaygınlaştıkça; daha yüksek veri, daha iyi servis kalitesi, daha

geniş kapasite ve akıllı servisler sağlayacak biçimde yenilenmesi ve geliştirilmesi

çalışmalarına başlandı.

Günümüzde GSM kullanıcıları tüm dünyada hızla artıyor. 2000 yılı verilerine

göre dünyada 280 milyon kullanıcı varken, bu rakam 2002’de 750 milyon4.

2.1.2.2. SMS

SMS (Kısa Mesaj Servisi), mobil telefonlar aracılığıyla düz metinden oluşan

kısa mesajların gönderilip alınabilmesi özelliğidir.

Mesaj metni harfler, rakamlar ve alfanümerik karakterler içerebilir. SMS, GSM

Faz 1 standardının bir parçası olarak geliştirilmiştir. Latin alfabesi kullanılarak yazılan

kısa mesajlar 160 karakter uzunluğunda olabilir.

Cep telefonları aracılığıyla kısa mesaj göndermek, telefon tuşlarının çok rahat

olmamasına ve mesaj metninin sınırlı olmasına rağmen yaygın bir uygulama.

2001 yılının ilk üç ayında dünya genelindeki GSM ağları üzerinden 50 milyar

SMS gönderildi. Nisan 1999’da dünya genelinde aylık SMS gönderim miktarı 1

milyarken 2002 yılının ilk aylarında bu rakam 16 milyarı geçti5.

4 GSM Association Plenary 48 Toplantıları Basın Bülteni, Ekim 2002, İstanbul 5 "SMS Nedir?", http://www.crea-world.com/fundamentals/103801-28082001.htm, 28 Ocak 2002

13

Bu yoğun trafiğin oluşmasında SMS'in hızlı, kolay uygulanabilen ve tüm cep

telefonlarında bulunan bir teknoloji olmasının payı büyük. Bu üstünlüklerinin yanında

SMS'in bu denli popüler olmasına katkıda bulunan diğer bazı temel özellikler de şöyle

özetlenebilir:

Saklama ve İletme: Mesaj gönderildiği sırada alıcı tarafın hazır olmaması

halinde mesaj saklanır. Mesajın alıcı taraftaki cep telefonuna iletilmeden kaybolması ya

da silinmesi gibi bir şey söz konusu değildir.

Mesaj Teslim Edildi Bilgisi: Kullanıcıya, göndermiş olduğu mesajın yerine

ulaştığı bildirilir. Devre anahtarlamalı bir veri iletim platformuyla iki uç arasında özel

bir iletişim hattı kurulur; kullanıcıya bu hattın kurulduğu ve verilerin (mesajın)

iletilmekte olduğu bilgisi verilir.

SMS'in dezavantajları ise şöyle özetlenebilir:

Sınırlı Mesaj Uzunluğu: MAP (Mobil Uygulama Kısmı) sinyal katmanındaki

kısıtlamalar yüzünden, GSM ortamındaki bir SMS mesajı en fazla 160 karakter

içerebilir.

Esnek Olmayan Yapı: GSM 03.40 standardında tanımlanan SMS Protokolü

Veri Birimi'nin yapısı esnek değil. Bu da bir uygulama geliştirirken ortaya

konulabilecek olan muhtemel senaryoların sayısını azaltır.

Yavaş Sinyal Kanalı: SMS trafiğindeki yoğunlaşma, sinyal kaynaklarının aşırı

kullanımını ve sonuçta yetersiz kalabilmelerini gündeme getirdi.

Her Zaman Sakla ve İlet: SMS, gönderilen tüm kısa mesajların bir SMS

Merkezi’ne uğramak zorunda oldukları bir sisteme göre tasarlanmış. Bu yüzden SMS

Merkezi’nin ihtiyacı olan işlem gücü de hafifletilemiyor.

14

Şekil 2: Kapsama Alanlarına Göre Kablosuz İletişim Teknolojileri, Kaynak: Sunum, Creaworld, Cenk Kırbaş, Haziran 2001

SMS’in mobil iletişim pazarındaki konumu, 2002 yılı içerisinde uygulamaya

konulan Çokluortam Mesaj Servisi (MMS) ile daha da güçlendi.

Kablosuz iletişim endüstrisi uzmanları, 2000 yılı ortalarında SMS’in yerini

WAP teknolojilerine bırakacağını savunuyordu. WAP ya da GPRS, hangi teknoloji

gelirse gelsin, cep telefonu kullanıcılarının en çok kullandıkları uygulama hala SMS.

Mayıs 2000’de dünyada bir ayda atılan kısa mesaj sayısı 4 milyardan, Haziran

2001’de 19 milyar mesaja çıktı. Bir seneyi biraz aşan bir sürede yaklaşık 5 kat artan

hizmet, 2004 yılında aylık SMS gönderimi sayısının 100 milyara ulaşmasının

beklenmesiyle, uygulama geliştiricileri harekete geçirdi6.

2000 yılı Mayıs ayında SMS’i atıl bir teknoloji olarak gören uzmanlar, şimdi

bu teknolojinin 2007 yılına kadar ticari açıdan hayatta kalacak güçte olduğunu

15

6 www.ntvmsnbc.com, 07.01.2002, 10:03:26

savunuyorlar. Piyasadaki bütün cep telefonları tarafından desteklenen SMS, Internet

erişimi, e-posta, WAP gibi ekstra özelliklere gerek duymadan, cep telefonlarının ses

için ayrılan hücresel ağlarını kullanıyor. Operatörlerin ücret tarifeleri farklı olmakla

birlikte SMS genelde sesli aramalar ve WAP bağlantısıyla bilgi göndermekten daha

ucuz bir araç.

SMS’in 2002 yılı içerisinde çözmesi gereken en büyük sorun uluslararası

dolaşımda mobil servis sağlayıcıdan bağımsız olarak servisin sürdürülmesi. 2002 ve

2003 yıllarında kısa mesaj servisinin, bütünleşik Web tabanlı mesaj kullanımı alanında

da genişlemesi bekleniyor.

2.1.2.3. MMS: Çokluortam İçin SMS

SMS evrim geçirerek çokluortam mesaj servisine dönüştü. MMS adı verilen bu

gelişmeyle birlikte SMS mesajları GPRS altyapısını kullanarak dijital fotoğraf,

grafikler, tebrik kartları, oyunlar ve sesli mesajlar içerebiliyor. 160 karakterlik yazı

sınırı MMS’le birlikte ortadan kalktı. Ancak SMS’in en önemli gücü olan pazardaki her

telefona ulaşabilme özelliği MMS için geçerli değil. MMS destekleyen telefonlar

birbirleri arasında MMS’le mesajlaşırken diğer telefonlara SMS’le ulaşmaya devam

ediyorlar.

MMS (Çokluortam Mesajlaşma Servisi), mesajlaşma evriminin bir sonraki

basamağını temsil ediyor ve kısa mesaj kavramına renkli resimler, animasyonlar, ses ve

video klipleri ile yeni ve çok daha zengin boyut katıyor. Bu aynı zamanda sadece mobil

operatörler için değil, içerik ve servis sağlayıcılar için de yeni gelir kapılarının açılması

demek. SMS oldukça basit bir servisti. MMS ise kullanıcılar arası iletişimi daha renkli

ve anlamlı kılan, kullanıcıların kendilerini ve duygularını daha rahat ve özgürce ifade

etmelerini sağlayan bir kavram7.

Çokluortam Mesajlaşma Servisi MMS, kullanıcıların cep telefonu mesajlarına

çeşitli çokluortam elemanlarını (metin, resim, ses, video, animasyon, vs.)

ekleyebilmesini ve mesajı tüm elemanlarla birlikte senkronize bir şekilde

7 "MMS: Mobil İletişimin Parlayan Yıldızı", http://www.crea-world.com/features/105301-19112001.htm, 19 Kasım 2001

16

gönderebilmesini sağlayan küresel bir mesajlaşma standardı. Standart gelişmeye devam

etmekte, her geçen gün yeni işlevsellikler kazanmakta8.

MMS, üçüncü nesil mobil şebekelerin yüksek iletim potansiyelinden

faydalanma düşüncesiyle tasarlanmış. Bununla birlikte varolan GPRS şebekeleri

üzerinde de kullanılabilmekte.

MMS, Internet tarzı bir posta kutusu kullanmayan, bunun yerine SMS'te

olduğu gibi sakla-ve-ilet şeklinde anında teslimat yapan bir servis. Ancak MMS

mesajları MMS destekli bir telefondan Internet e-posta adreslerine ve Internet üzerinden

de mobil telefonlara gönderilebiliyor.

MMS mesajları gönderebilmek için kullanıcıların MMS destekli bir cep

telefonu kullanmaları gerekli. MMS’in taşıyıcı protokolü ise WAP'tır.

Kavram bakımından MMS ile SMS arasında büyük bir benzerlik var ve

kullanıcıdan kabul görme açısından bu son derece önemli. Ancak bu iki servis, sahip

oldukları içerik sunuş teknik ve yetenekleri bakımından ciddi anlamda farklı.

EMS (Gelişmiş Mesajlaşma Hizmeti) standardı SMS ve MMS arasındaki bir

geçiş katmanı olarak düşünülebilir. EMS metin, melodi ve basit resimlerden oluşan bir

içerik kombinasyonu kullanır.

MMS, SMS'in koymuş olduğu karakter limitlerini ortadan kaldırır. Bunun yanı

sıra biçimlendirilmiş metinler, çizimler, grafikler, animasyonlar, MS PowerPoint tarzı

sunumlar, sesler ve video klipleri gibi zenginlik katıcı öğeler de bir MMS mesajında yer

alabilir. Örneğin, bir MMS mesajında sayısal bir kamerayla alınmış bir fotoğraf ya da

bir video klip bulunabilir. Fotoğraflar ya da diğer içerikler kameradan cep telefonuna

(ya da mobil cihaza) kablosuz bir Bluetooth bağlantısı üzerinden aktarılabilir. Aynı

şekilde bir Web sitesinden alınan resim ve sesler de MMS mesajına eklenebilir.

8 A.g.e.

17

Kullanıcı bilmediği bir yolda otomobiliyle giderken, cep telefonuna şehir ve

yol haritasının gönderilmesi, ya da vereceği konferansa ilişkin yeni bir grafiğin ya da

sunum sayfasının iletilmesi MMS sayesinde alışılacak kullanım örnekleri olacak.

Mobil şebeke operatörleri açısından MMS yeni ve ciddi bir gelir kaynağı.

Kullanıcıların mobil şebekeye bağlı oldukları ve şebeke kaynaklarını kullandıkları;

dolayısıyla ücretlendirildikleri süredeki artış, sık kullanım, servis çeşitliliği ve müşteri

bağlılığı gibi çok sayıda faktör gelirin başlıca kaynakları.

SMS ve MMS'in temel ilkeleri arasında çok sayıda benzerlik var, ancak içerik

söz konusu olduğunda aradaki fark çok büyük. Ortalama bir SMS mesajının boyutu 140

byte civarında. Buna karşılık ortalama bir MMS mesajının boyutu 30 KB kadar; bu

rakam kısa süre içinde 100 KB’a çıkabilir.

Aşağıdaki mesajlaşma seçenekleri MMS standardı tarafından desteklenir:

Metin: Tıpkı SMS mesajları gibi MMS mesajları da düz metin içerebilir. MMS

ayrıca metnin değişik fontlar, ölçüler ve stillerle biçimlendirilmesine de imkân tanır.

MMS'te kullanılabilecek metin miktarı SMS'te kullanılabilecek metin miktarından çok

daha fazla. MMS'te metne fotoğraflar, grafikler, sesler ve video klipler eklenebilir.

Grafikler: Grafikler, çizelgeler, tablolar, şemalar, haritalar, çizimler, planlar ve

taslaklar MMS'le kullanılabilecek grafik türlerinden birkaçı. Konum tabanlı servislerin

yaygınlaşmasıyla harita ve çizimlerin gerekli olduğu içerik ihtiyacı da artacak ve

MMS’in bu alanda ne kadar etkili olabileceği görülecek.

Ses: MMS, mesajlara ses eklenmesini de destekliyor. Kullanıcılar favori

şarkılarını değiş tokuş edebilir, kendi seslerini ya da müzik parçalarını cep telefonları ile

kaydedip diğer kullanıcılara gönderebilirler. MMS ile ayrıca MP3 dosyaları ya da

yüksek kaliteli diğer ses kayıtları gönderilebilir.

Resimler: Kullanıcılar cep telefonlarına bağladıkları dijital bir kamerayla (ya

da telefonun dahili kamerasıyla) resimler çekebilir ve bu resmi eklemiş oldukları

metinle birlikte arkadaşlarına gönderebilirler. Bu özellik yeni tasarımlar hakkında fikir

alışverişinde bulunmak isteyen iş kullanıcıları için de faydalı olabilir.

18

Eşzamanlı Sunumlar: MMS, XML tabanlı bir protokol olan SMIL sayesinde

MS PowerPoint tarzı sunumların hazırlanmasına ve gönderilmesine fırsat verir.

Video: MMS ile kullanıcılar mesajlarına video klipler ekleyebilir. Başlangıç

olarak düşünülen gönderilebilir maksimum video klip süresi 30 saniye.

Şekil 3: MMS Mimarisi Kaynak:www.crea-world.com

Şekil 3'te genel olarak MMS mimarisi görülüyor. MMS mimari yapısı, farklı

şebekeleri ve şebeke türlerini bir araya getirmekte, varolan mesajlaşma servislerini de

bu şebekelere entegre etmekte. Farklı şebeke türleri arasındaki bağlantılar, IP ve ilişkili

mesajlaşma protokollerince sağlanır.

MMS, taşıyıcı teknoloji olarak WAP'ı kullanır. HTTP yöntemleri, push

servisleri, iletişim güvenliği ve özellik bildirimleri gibi standart WAP imkânlarına

erişim WAP gateway aracılığıyla sağlanır.

2.1.2.4. WAP

WAP, ikinci nesil kablosuz iletişim sistemlerinde aktarım protokolü olarak

ağırlığını kabul ettirdi.

19

Yeni ortaya çıkan mobil iş modellerinin en temel karakteristikleri arasında

şunlar yer alıyor9:

• Mobil portalların Mobil Internet için önemi, normal portalların geleneksel Internet

için olan öneminden daha fazla.

• Mobil Internet kullanımı, sunulan yararlı servislerin çoğalmasıyla artacak.

• Mobil Internet, mobil e-ticaret için zengin fırsatlar sunuyor.

2000 ve 2001 yıllarında uygulama geliştiriciler arasında tam kapsamlı WAP

çözümlerinin yaygınlaşmasıyla uzmanlar ve yatırımcılar arasında geniş bir WAP bilgisi

ve kullanıcı tabanı oluştu. Bu çözümlerin ve servislerin GPRS, Bluetooth ve üçüncü

nesil sistemlerin katkısıyla daha da iyileşip verimli hale gelmesi bekleniyor. Bu

yönleriyle WAP sadece bir başka kablosuz teknoloji değil, aynı zamanda Mobil

Internet'in katalizörü. Beklentiler WAP’ın, 2 ilâ 3 yıl içerisinde yaygın bir altyapı ürünü

olması yönünde.

WAP, (Wireless Application Protocol - Kablosuz Uygulama Protokolü),

kablosuz network'ler üzerinde uygulama geliştirme ve servis verme amaçlarına yönelik

açık ve küresel protokolleri içeren bir spesifikasyonun adı. WAP, esas olarak şu anki

Internet protokollerini temel alır ve kablosuz cihaz ve uygulamalarla çalışabilir.

Ericsson, Nokia, Phone.com (daha sonra Software.com ile birleşti ve yeni

oluşumun adı Openwave oldu) ve daha birçok öncü firma birbirlerinden bağımsız olarak

kablosuz uygulama standartları geliştirmeye başlamıştı. Ancak firmalar çok geçmeden

ortak bir standardın ihtiyacını ve bunun için de işbirliği yapmaları gerektiğini hissettiler.

Bu ihtiyaç, bugün artık yüzlerce üyesi olan WAP Forum'un doğmasına yol açtı.

WAP Forum'un öncelikli hedeflerinden biri kablosuz iletişim endüstrisinin

farklı alanlarında faaliyet gösteren oyuncuları bir araya getirmek. Bu sayede ürünlerin

birlikte çalışabilirliği ve mobil iletişim sektörünün gelişmesi mümkün olabilecek*.

9 "WAP ve Network'ler", http://www.crea-world.com/fundamentals/104305-30082001.htm, 30 Ağ. 2001 * WAP Forum'a üye olan kurumların listesi ve Web adresleri ekler kısmındadır.

20

2002 yılında, WAP Forum üyeleri, mobil iletişimde gerekli standartlaşmayı

oluşturma amaçlı kurulan Open Mobile Architecture (OMA) ile birleşerek Open Mobile

Alliance adlı oluşumu meydana getirdiler10.

Cep telefonları, avuçiçi PC'ler, çift yönlü telsiz cihazları ve akıllı telefonlar gibi

elde taşınabilen, dijital, kablosuz cihazlar WAP kullanabiliyor.

WAP açık bir iletişim protokolü ve uygulama ortamı. PalmOS, EPOC,

Windows CE, FLEXOS, OS/9, JavaOS gibi herhangi bir işletim sisteminin üzerine

yapılandırılabiliyor.

WAP ile mobil terminaller kullanılarak, Internet üzerinden, ulaşım araçları ve

eğlence programları için bilet rezervasyonu ve satın alınması, e-posta, yön tayini ve yer

bulma, trafik, haber ve spor bilgileri, e-ticaret ve banka hizmetleri, rehber bilgileri ve

kurumsal intranet erişimi gibi servis ve hizmetlere erişmek mümkün.

WAP mimarisi, standart ve mevcut Internet servis sağlayıcılarının kablosuz

iletişim araçlarına Internet servislerini sunabilmesi için tasarlanmıştır. Kablosuz cihazlar

ile iletişimde WAP, bilinen XML, UDP ve IP gibi Internet standartlarını kullanır. WAP

kablosuz iletişim protokolleri HTTP ve TLS gibi Internet standartları bazında

tasarlanmıştır, fakat elde taşınan kablosuz cihazların kısıtlı işlem kapasitelerinin en

verimli şekilde kullanılmasını sağlar.

Mobil telefonlar gibi kablosuz cihazların sınırlı işlem kapasitesi, HTML

sayfaları gibi yüklü bilgilerin ekranlara taşınamaması, kablosuz iletişim servis ağlarının

kapsama alanı problemleri ve sürekli bağlantı sağlanamaması, sınırlı dalga boyunun

getirdiği kısıtlamalar gibi problemler bugüne kadar kablosuz iletişimde Internet

servislerini mümkün kılmamıştır. Bütün bu problemlerin çözümü olarak geliştirilen

WAP, kesintili kapsama alanlarında, çeşitli kablosuz iletişim standartları ile mümkün

olduğu yerde IP, yoksa diğer protokolleri kullanarak, kullanıcılara sanal kesintisiz

bağlantı sağlar. WAP içerikleri için geliştirilen WML (Kablosuz Markup Language)

programlama dili, kablosuz iletişim terminallerinin ufak ekranlarına gerekli bilgiyi en

10 Mobil İletişim semineri, Compex Fuarı Internet’e Radikal Yaklaşımlar Seminerleri, 05.10.2002

21

verimli şekilde sığdırabilmekte ve klavye olmadan tek el ile bilgi taramasını mümkün

kılmakta.

WML ile XML arasındaki farkı şöyle açıklayabiliriz: XML, W3C standardı ile

tanımlanmış bir ana dil olarak düşünülebilir. XML, özel uygulamalar için diğer

programlama dillerinin oluşturulmasını sağlayan bir kurallar serisi. WML ise XML

kurallarına tamamen uyumlu, kablosuz iletişim uygulamaları için tasarlanmış bir

programlama dili.

Türkiye’de WAP uygulamalarının rağbet görmemesinin ardında yatan sebepler

hakkında yapılan yorumları tezin sonuç bölümünde bulmak mümkün.

2.1.2.5. BLUETOOTH

Bluetooth, insan-makine ve makine-makine bilgi alışverişinde, kablo

iletişimini kaldırarak basitleşmeyi hedefleyen bir iletişim standardı.

Bluetooth ile günümüzde birbirinden ayrı çalışan ve iletişim kanalları olarak

kullandığımız, masaüstü ve taşınabilir PC, avuçiçi bilgisayar (PDA), mobil telefon,

fotoğraf makinesi, video kamera gibi çeşitli cihazlar, belirli bir frekans üzerinden

birbirleriyle kablosuz haberleştirilerek, aralarında bilgi senkronizasyonu sağlanabiliyor.

Bu senkronizasyon, kimi zaman sözkonusu cihazların kendi alt-parçaları arasında bile

olabilir. Örneğin; bazı mobil telefonların alıcı-verici kısmı ile kulaklığı Bluetooth

sayesinde birbirinden ayrı kullanılabilmekte11.

Bluetooth teknolojisinin temeli, yukarıda sözü edilen iletişim cihazlarının içine

bir bluetooth yongasının yerleştirilerek cihazlar arasında ses ve veri

senkronizasyonunun (eşzamanlı veri aktarımı) kablosuz ortamda sağlanmasına

dayanmakta.

Bunun için, senkronizasyonun sağlanacağı yerlere (ofis içi/ofisler arası,

bölgesel/bölgelerarası ya da ulusal/uluslararası) Bluetooth radyo alıcı-vericileri

11 www.ericsson.com.tr, Ocak 2002

22

kurulması gerekli. Böylece cihazlar belli bir kapsama alanında aralarında kendiliğinden

senkronize çalışabiliyorlar.

Yakın bir gelecekte kullanıcı taşınabilir bilgisayarıyla mobil telefonu Bluetooth

kapsama alanına girdiğinde kısa mesaj ve e-postaları senkronize olacak, böylece trende

giderken kablo bağlantısı olmaksızın e-postalarını cep telefonundan okuyabilecek ya da

kısa mesajlarını bilgisayarın görebilecek.

Habercinin fotoğraf makinesiyle çektiği fotoğraf, dizüstü bilgisayarına

kendiliğinden aktarılacak, hatta mobil telefonu üzerinden haber merkezine doğrudan

gönderilecek. Tüm bu işlemler kablosuz olarak yapılacak.

Örneğin, Ericsson tarafından geliştirilen Bluetooth Kulaklık Mikrofon Seti,

kabloya gerek duymaksızın radyo link yoluyla mobil telefonla bağlantı kuruyor.

Bu ürünün önemi, Bluetooth Teknolojisi’ni kullanan ilk aksesuar olması.

Kablosuz olan Bluetooth kulaklık mikrofon seti, içinde bulunan Bluetooth radyo

yongası sayesinde Ericsson telefonlarına takılan Bluetooth girişi ile bağlantı sağlıyor.

Telefon çaldığında, setin üzerindeki bir tuşa basarak cevaplanabiliyor. Telefon etmek

istendiğinde, kulaklık üzerindeki düğmeye basılıyor ve sesli arama özelliğini kullanarak

arama gerçekleştiriliyor.

Görüşme sırasında telefon kullanıcıdan 10 metre mesafeye kadar, çantada veya

başka bir odada olabiliyor. Ağırlığı 20 gr. olan Ericsson Bluetooth kulaklık mikrofon

seti, iki kulağa da rahatlıkla takılabiliyor.

Bluetooth ile özel amaçlı iletişim ağlarının kurulması, tüm kişisel cihazlar

arasında senkronizasyonun kablosuz bir şekilde sağlanması mümkün. Teknoloji sadece

donanım değil aynı zamanda yazılım ve birlikte çalışabilirlik gereksinimlerini de

kapsıyor.

1994 yılında Ericsson, cep telefonları ve cep telefonu aksesuarları arasında

kablosuz iletişim kurabilecek düşük güç tüketimli, düşük maliyetli bir radyo arabirimi

üzerinde araştırma yapmaya karar verdi. Bu karar Bluetooth teknolojisinin kapılarını

açan adımdı.

23

Bir yıl sonra mühendislik çalışmaları başladı ve Bluetooth teknolojisinin

gerçek potansiyeli daha net bir şekilde görülebilir oldu. Cihazlar arası iletişimde

kabloları kaldırmak amacıyla başlayan bir fikir zamanla yepyeni imkânları da gözler

önüne serdi: Bluetooth uygulamaları; mevcut veri şebekelerine uzanan evrensel bir

köprü, çevre birimleri için bir arayüz ve küçük çaplı cihaz ağları oluşturmak için bir

araç olarak da kullanılabilirdi.

1998 Şubat ayında Bluetooth konusunda çalışmak üzere Special Interest Group

(SIG) kuruldu. SIG çatısı altında 3Com, Ericsson, IBM, Intel, Lucent, Microsoft,

Motorola, Nokia ve Toshiba gibi öncü firmaların yanı sıra binlerce irili ufaklı üye firma

da yer almakta.

SIG'nin başlangıçtaki görevi, teknolojinin sadece tek bir şirket tarafından

sahiplenilmesini önlemek amacıyla, kısa menzilli radyo iletişimi sahasında yaşanan

teknik gelişmeleri izlemek ve açık, küresel bir standardın oluşmasını sağlamaktı.

Yapılan çalışmaların neticesinde 1999 Temmuz ayında ilk Bluetooth tarifnamesi

(spesifikasyonu) çıkarıldı. SIG'nin önemli çalışmaları arasında bu spesifikasyonun

geliştirilmesi yer alıyor. Kuruluşun önde gelen diğer görevleri ise birlikte çalışabilirlik

gereksinimleri, frekans bandı düzenlenmesi ve teknolojinin kitlelere tanıtılması yer

alıyor12

.

Bluetooth spesifikasyonunun ilk sürümünde tanımlanan profiller, temel olarak

telekom ve bilgi işlem endüstrilerine yönelik kullanım modellerini öngörüyor. Üç

önemli örnek Internet köprüsü(link), kulaklık–mikrofon seti ve otomatik

senkronizasyon.

Internet'e her an erişim imkanı veren bir Internet köprüsü faydalı ve zaman

kazandırıcı bir özellik. Kullanıcı Bluetooth ile herhangi bir kablo bağlantısına ihtiyaç

duymadan, dilediği yerden, PC ya da cep telefonu kullanarak Internet üzerinde sörf

yapabilir.

12 http://www.bluetooth.com ve "Bluetooth: Kablosuz İletişim için Global Bir Standart", http://www.crea-world.com/fundamentals/104201-29082001.htm, 29 Ağustos 2001

24

Kulaklık–mikrofon seti sayesinde görüşmeler sırasında cep telefonunun elde

olması gerekmez. Kullanıcı da aynı anda direksiyonu tutmak ya da notlarını almak gibi

diğer işlerle ilgilenebilir.

Takvimlerin, adres defterlerinin ve benzerlerinin otomatik senkronizasyonu

pek çok kullanıcının uzun zamandan beri beklediği önemli bir özellikti. Örneğin,

kullanıcı ofise adım attığı anda cep telefonu ya da PDA (Personal Digital Assistant-

Kişisel Sayısal Yardımcı) takvimi, ofisteki PC ile otomatik olarak senkronize ediliyor.

Bluetooth ile taşınabilir cihazlardaki tüm telefon numaraları ve adresler kablolara ya da

kızılötesi bağlantılara gerek kalmadan güncellenebiliyor.

Çok sayıda üretici Bluetooth teknolojisini ürünlerine entegre edeceklerini

açıklamış durumda. Cahners In-Stat Group tarafından 2000 yılı Temmuz ayında yapılan

bir tahmine göre önümüzdeki yıllar içerisinde Bluetooth kullanan ürünler üç dalga

halinde karşımıza çıkacak:

Birinci dalga, 2000 yılından 2001 yılına geçerken görüldü ve şu tip ürünlerden

oluştu: Mobil telefon adaptörleri, dizüstü PC ve masaüstü PC'ler için adaptörler ve PC

Card'lar, iş kullanıcılarına yönelik olarak üretilmiş üstün iletişim özellikleri olan cep

telefonları ve dizüstü PC'ler Bluetooth teknolojisini kullanan kulaklık setleri (2001'in ilk

yarısı), kablosuz ev telefonları ve avuçiçi PC'ler.

İkinci dalga: Anakartında elektronik Bluetooth devrelerini içeren PC'ler,

Bluetooth kullanan yazıcılar, faks makineleri, dijital fotoğraf makineleri, tıbbi ürünler

ve dikey pazarlara yönelik ürünler, bazı endüstriyel çözümler ve otomotiv sektörüne

yönelik Bluetooth çözümleri (2002).

Üçüncü dalgada ise ucuz cep telefonları, taşınabilir cihazlar ve masaüstü PC'ler

görülecek.

Şu anda Bluetooth teknolojisinin çözüm sunduğu her alana hitap eden tek bir

teknoloji yok. Ancak bazı pazar bölümlerinde ilgili sahaya çözümler sunan teknolojiler

mevcut.

25

IrDA: Bir kızılötesi iletişim standardı olan IrDA (Kızılötesi Bağlantı) yaygın

olarak kullanılan kablosuz bir teknoloji. IrDA, Bluetooth'a göre daha hızlı, ancak sadece

noktadan-noktaya bağlantılar için kullanılabiliyor ve iletişim kuracak cihazlar üzerinde

bulunan kızılötesi port'ların birbirlerini görebiliyor olması gerekmekte. Geçmişte

birbirleriyle uyumsuz IrDA standartlarının kullanıldığı da olmuş13.

Frekans sıçratma (frequency hopping) tekniklerini kullanan diğer iki kısa

menzilli radyo teknolojisi 2.4 GHz bandında yer alıyor:

IEEE 802.11: (Wi-Fi / Wireless Fidelity) standardını esas alan kablosuz

LAN'ler. Bu teknoloji bir bina içerisindeki LAN yapısını kablosuz bir şekilde yeniden

tasarlamayı öngörüyor. İletim kapasitesi ve eş zamanlı kullanıcıların sayısı yüksek.

Diğer yandan, Bluetooth ile karşılaştırılacak olursa, daha pahalı ve daha fazla güç

tüketimine sahip. Ayrıca donanım daha geniş bir kullanım alanı gerektirmekte; bu da

küçük mobil cihazlar için uygun değil.

Home RF: 2.4 GHz'lik diğer teknoloji de Bluetooth ile büyük benzerlikler

taşıyan Home RF. Bu teknoloji özel veri network'lerinde kullanılabiliyor.

Ultra-Wideband Radio (UWB): Geliştirilme çalışmaları hâlen sürmekte olan

yeni bir radyo teknolojisi. Kapasitesi yüksek. Güç tüketiminin düşük olması

beklenmekte.

2.1.2.6. GPRS

Şu anki GSM ve TDMA ağlarına ek olarak geliştirilmiş özellikler taşıyan,

paket bazlı iletişime geçişi sağlayan, mobilken de her zaman çevrimiçi olmayı

hedefleyen bir teknoloji. Bu teknolojiyle kullanıcılar her zaman e-posta, Internet erişimi

ve diğer servislere bağlı olabiliyorlar. Her zaman mobil olarak Internet’e bağlı olmanın

herhangi bir masrafı yok, çünkü bilgi istenmediği veya kişiye bilgi gelmediği sürece

faturaya bir şey yansımıyor. GPRS teknolojisinin şu anki veri hızı maksimum 172 Kbit

(uygulamada bu hız daha düşük oluyor).

13 A.g.e.

26

GPRS şu anki kablosuz ağ mimarisine yeni paket bilgi nod’ları (düğüm-

network’teki cihazlardan her biri) ekleyerek, ve varolan nod’ların mobil terminaller ve

mobil geçit (gateway) arasında paket bilgi iletişimine yönlendirici bir yol sağlamalarına

yol açacak şekilde uygulanmasıyla oluşturuluyor.

GPRS Internet Protokolü'ne dayalı oluşu sayesinde mobil veri terminallerinden

Internet’e ve IP-tabanlı şirket intranet’lerine bağlanmada kolaylık getiriyor. GPRS

teknolojisiyle WAP servislerine sürekli bağlantı halindeki kullanıcıların Internet’e

bağlanmak için vakit kayıpları olmadığından veriye ulaşım hızları artıyor ve bu şekilde

erişim maliyeti düşürülüyor. Maliyetin düşük olmasında bir diğer önemli etken ‘devre

anahtarlamalı sistem’in yerine ağın sadece veri aktarılırken kullanılıyor olması. Yani

sadece bilgi almak ya da göndermek için ağ kullanıldığında ücretlendirme yapılıyor.

Bir başka avantajı da Internet'e bağlı iken gelen telefon çağrılarına cevap

verilebiliyor olması, kullanıcı cep telefonu ile konuşurken de Internet üzerindeki işlem

devam edebiliyor14.

GPRS nakil mekanizmalarının etkinliği, sürekli görsel bağlantı sağlaması, ve

birçok uygulamaya uygunluğu sayesinde, kablosuz veri uygulamaları sunmak için iyi

bir teknoloji.

GPRS'in bir başka özelliği, varolan GSM şebekeleriyle hızlı ve basit bir şekilde

bütünleşmenin sağlanabilmesi. Şu anki GSM altyapısı GPRS veri iletimi

uygulamalarında görev almak üzere mevcut şebekedeki yerini koruyor.

GPRS uyumlu telefonların azlığı ve bu teknoloji üzerinde geliştirilmiş

uygulama sayısının sınırlı olması bu teknolojiyi şu an için çok popüler kılmıyor, fakat

teknolojinin ve sunduğu imkanların daha fazla duyurulması ve kitlelere anlatılmasıyla

mobil kullanıcıların sistemin avantajlarını benimseyecekleri ve kısa sürede çok sayıda

kullanıcının bu teknolojiden faydalanacağı düşünülüyor.

GPRS teknolojisi 3. kuşak mobil teknolojiler denilen 3G evresine geçişten

önceki en önemli adım. 3G teknolojisi saniyede 2 Mb iletişime olanak sağladığında

14 http://www.mobilseans.com/GPRS.htm, Nisan 2002

27

kullanıcıların hayatındaki bir çok şeyin değişmesi bekleniyor. Şu anda Avrupa’da hala

standartları belirlenmeye çalışılan, ama Avrupa’nın en büyük cep telefonu

operatörlerinin milyarlarca dolar ödeyerek lisanslarını aldıkları UMTS teknolojisi de 3G

evresine geçişte kullanılacak servisleri içeriyor. Dünyada 3G teknolojisini kurmuş ve

kullanıcılarına servis veren tek şirket olan NTT DoCoMo adındaki Japon operatörün

sunduğu hizmet olan I-Mode sayesinde Japonlar ve çok yakında bir çok ülkedeki mobil

cihaz kullanıcıları yüksek veri trafiği sayesinde yakın bir geçmişte hayal olarak

nitelendirilen uygulamaları kullanmaya alışacaklar.

GPRS, günümüz mobil iletişim teknolojisinde (yani GSM’de) tercih edilen

devre-anahtarlamalı metodun kullanılmadığı, bunun yerine "paket-anahtarlamalı" bir

iletim platformunun birden çok kullanıcıya paylaştırıldığı bir teknoloji.

GPRS'in en önemli yanı yalnız yakın gelecekte sağlayacağı yüksek veri iletim

hızları değil. GPRS'in asıl misyonu, paket anahtarlamalı altyapıya geçişte bir kilit

basamak olmasıdır (paket anahtarlama yöntemi uzun vadede gelecek nesil mobil

iletişimin temelini oluşturacak). Günümüzde GPRS, daha çok mobil Internet

uygulamalarına WAP ile erişimde getireceği yenilikler ve avantajlarla gözler önüne

serilmekte. Fakat bu yalnızca buzdağının su üstünde görülen kısmı15.

Paket anahtarlamalı iletim teknolojisi, mobil veri için birçok yeni uygulamayı

ortaya çıkardı. Örneğin GPRS donanımlı kola veya sigara otomatları, tekrar

doldurulmaları veya tamir edilmeleri gerektiğini merkezlerine bildirebilecekler.

Veri trafiği hızla büyümekte ve WAP servislerinin kullanımının daha da

yaygınlaşmasıyla yüzde 40 ilâ yüzde 50'lik bir artışa ulaşması beklenmekte. Internet

erişim ve servislerine olan talep patlaması, mobil haberleşmedeki talebi de

körüklemekte. Kullanıcıların Internet'e, evlerinden ve ofislerinden uzaktayken dahi

erişmeleri artık bir ihtiyaç haline geldi. İşte bu noktada GPRS ile mobil Internet erişimi

sunuluyor.

15 "GPRS: 3G Yolunda Önemli Bir Adım", http://www.crea-world.com/fundamentals/104401-30082001.htm, 30 Ağustos 2001

28

GPRS’in desteklediği uygulamalar, eşzamanlı sohbet, görsel bilgi iletimi,

durağan görüntü iletimi, hareketli görüntü iletimi, Web'de gezinme, dosya paylaşımı,

ses, kurumsal e-posta, Internet e-posta, araç takip sistemleri, LAN'lara uzaktan erişim

olarak özetlenebilir.

GPRS sisteminin anahtar özellikleri şunlardır:

Paket Anahtarlama: Paket-anahtarlama tekniğinde bilgi (ya da veriler)

gönderilmeden önce çok sayıda ayrı (fakat birbirleriyle ilişkili) pakete bölünür. Bu

paketlerin her biri "varış adresinin neresi olduğu" bilgisine de sahiptir. Tüm paketler

varış noktasına ulaştığında burada tekrar birleştirilirler ve orijinal veri bir bütün halinde

tekrar elde edilmiş olur. Internet de paket-anahtarlama tekniğinin kullanıldığı bir

network'tür.

Frekans Spektrumunun Etkin Kullanımı: Paket anahtarlama ile radyo

kanalları kullanıcı tarafından sadece bilgi alımı ve gönderimi sırasında kullanılıyor.

Diğer deyişle bir radyo kanalı mobil kullanıcıya sadece GPRS ile ilgili uygulamalarda

kullanım süresi boyunca tahsis ediliyor. GPRS sisteminde bu radyo kanalları birçok

kullanıcı arasında paylaşılabilir.

Internet Erişimi: GPRS sistemi insanlara mobil olarak yani hareketli bir

şekilde kablolara bağlı kalmadan Internet’e erişme imkanı sağlıyor. Bu sistem sayesinde

insanlar mevcut kablolu Internet şebekesi üzerinden yararlandıkları dosya transferi,

chat, elektronik posta, Telnet ve Web üzerinde gezinti gibi uygulamalardan mobil

telefonları ile de yaralanma imkanına sahip oluyorlar*.

Bu yüzden GPRS'i Internet’in bir alt şebekesi olarak kabul edebiliriz. İleride

GPRS terminallerinin kendilerine ait bir IP (Internet Protocol) adresi olabilecek ve

şebeke tarafından adreslenebilecekler**.

GPRS sisteminin sınırlamaları şöyle sayılabilir:

* Türkiye’deki mobil operatörlerden Turkcell, Telsim ve Aria, Haziran 2002 itibariyle bu servisi vermekte. ** ITU (www.itu.int) tarafından duyurulan ENUM teknolojisi hakkında ilerleyen bölümlerde bilgi verilecektir.

29

• İlk Etapta Veri İletim Hızının Düşük Olması: GPRS veri iletim hızı olarak

bütün zaman bölmelerinin (8 adet) tek bir kullanıcı tarafından kullanılması durumunda

maksimum saniyede 171.2 Kb'lik bir hız sağlamakta. Burada şu gerçek ortaya çıkmakta:

Mobil şebekelerin sağlayabileceği veri hızı her zaman kurulu Internet şebekesinin farklı

teknikler kullanarak (ISDN, ADSL, Kablolu TV, Fiber Optik kablo, Uydular vb.)

sağlayabileceği veri hızından daha düşük olacak.

• Geçiş Gecikmeleri: GPRS paketleri aynı hedefe farklı yollardan gönderilir.

GPRS standartları, kablosuz paket teknolojilerine ait bir takım özellikleri tanıması ve

verinin doğrulanarak yeniden iletilmesini içine aldığından geçiş gecikmesi problemi

oluşabilmekte.

GPRS sistemindeki gelişmeler için öngörülen aşamalar ise şöyle16:

1. aşamada tek bir kullanıcı 56 kbit/sn'lik veri iletim hızına sahip olacak ve

kullanıcılara yeni hizmetler sunulacak. 2. aşamada kullanıcılar 112kbit/sn'lik veri iletim

hızına kavuşacaklar. 3. aşamada UMTS sistemine geçiş yapılacak.

Üçüncü nesil sistemler yalnız veri servislerinde değil konuşma servislerinde de

paket tabanlı iletime dayanan bir altyapıyı gerektirdiğinden, geleceğe yönelik paket

anahtarlamalı bir altyapının kurulmasının gereği kaçınılmaz. Bu doğrultuda tasarlanmış

olan GPRS, kapasitesi ile bu günün GSM şebekelerinden üçüncü nesil sistemlere doğru

gelişen evrimin en önemli basamağını oluşturmakta.

GPRS, üçüncü nesil sistemlere yatırım yapmanın kârlı olup olmadığını

anlamak için bir süreç ve paket tabanlı servisleri öğrenmek içinse bir araç olarak da

kullanılıyor.

2.1.3. 3G-Üçüncü Nesil

3G, gelecek nesil kablosuz iletişim teknoloji ve servislerini tanımlamak için

kullanılan genel bir terim. 3G servisleri gerek teknolojik altyapı gerekse mobil

16 http://emrahbayarcelik.sitemynet.com/GPRS.htm, Nisan 2002

30

terminaller tarafında tam anlamıyla son kullanıcıların hayatına girdiğinde, mobil

servislerden son derece yüksek iletişim hızlarında (saniyede 384 Kb ilâ 2 Mb) ve

çokluortam veriler (resimler ve grafikler, video görüntüleri, çeşitli animasyonlar,

müzikler ve sesler, vs.) eşliğinde faydalanma imkânı olacak.

Üçüncü nesil mobil iletişim servislerinin 2004-2006 yıllarında olgunlaşmış

olacağı tahmin edilmekte.

Mobil iletişim çağı 3G öncesinde çeşitli aşamalardan geçti. GPRS servisleri

sunmak için gereken altyapı ülkemizde hazır. Mobil operatörler (Turkcell, Telsim, Aria,

Aycell), servis sağlayıcılar, uygulama geliştiriciler ve diğer Mobil Internet

oyuncularının uygun iş modelleri üzerinde anlaşması ve GPRS yeteneği olan cep

telefonlarının yaygınlaşmasıyla birlikte ülkemiz de 2.5G dönemine girdi ve 3G yolunda

önemli bir adım attı.

2.1.3.1. WCDMA

WCDMA (Wideband CDMA – Geniş bant CDMA), bir üçüncü nesil mobil

iletişim teknolojisi. Code-Division Multiple Access (CDMA) standartlarını esas alan

WCDMA, ITU’nun (Uluslararası Telekomünikasyon Birliği) resmi kayıtlarında “IMT-

2000 Direct Spread” adıyla da bilinir17.

WCDMA, orijinal CDMA standardının öngörmüş olduğu hızlardan çok daha

yüksek bir veri iletim kapasitesine sahip. Ses, resim ve video verileri WCDMA

sayesinde 384 Kbps (yerel erişim) ilâ 2 Mbps (geniş alan erişimi) düzeyindeki hızlar

eşliğinde iletilir.

WCDMA, mobil iletişim altyapısı olarak GSM sistemini kullanan ülke ve

operatörlerin 3G servisleri sunmak için geçiş yapacakları teknoloji. Bu durumda 3G için

Avrupa’nın tamamında, Kuzey Amerika ile ABD’nin de çeşitli bölgelerinde WCDMA

standardı kullanılacak (Kuzey Amerika ve ABD’de GSM’in yanı sıra TDMA, FDMA

ve CDMA sistemleri de kullanılmakta. Avrupa’da ise GSM tek standart).

17 "Dünden Bugüne WCDMA", http://www.crea-world.com/features/105501-15012002.htm, 15 Oc. 2001

31

WCDMA standardı aynı zamanda UMTS’in (Universal Mobile

Telecommunications System–Evrensel Mobil Telekomünikasyon Sistemi) bir parçası ve

çoğu zaman aynı anlamda kullanılıyor.

Önümüzdeki yıllarda özellikle mobil çokluortam iletişimine damgasını

vurmaya hazırlanan WCDMA/UMTS’in doğuşundan bugüne kadar göstermiş olduğu

gelişim sürecine kısaca bir göz atalım18:

1940 ve 1950’li yıllar: Frekans sıkışıklığını gidermeye yönelik askeri

uygulamalar kullanıldı.

1949: Claude Shannon ve Robert Pierce CDMA düşüncesinin tohumlarını attı.

1970’ler: Askeri sistemlerde kullanılmak üzere çeşitli CDMA uygulamaları

geliştirildi (GPS gibi).

1985: IMT-2000 çalışmaları başladı.

1987-1990’ların başı: 22 UMTS projesi geliştirildi. Avrupa, ABD ve Japonya

arasında FAMOUS (Future Advanced Mobile Universal Telecommunications Systems)

toplantıları düzenlendi.

1992: WRC (World Radio Conference) gelecekteki UMTS kullanımı için

frekans tahsisleri yaptı. 1885-2025 ve 2110-2200 MHz frekansları IMT-2000 kullanımı

için ayrıldı.

1993: IS-95 CDMA standardına son şekli verildi.

1994: Mobile Green Paper yayımlandı ve bu dokümanda kişisel iletişimin

gelişme süreci tanımlandı.

1995: UMTS Task Force kuruldu. “The Road to UMTS” raporu hazırlandı.

1996: UMTS Forum kuruldu.

1996: İlk çokluortam WCDMA testi.

32

1997: UMTS Forum, “A Regulatory Framework for UMTS” adlı ilk raporunu

yayımladı.

1997: Dünyanın deneme amaçlı ilk WCDMA sistemini NTT DoCoMo aldı.

1998: WCDMA standardının yaygınlaşmasına katkıda bulunmak amacıyla

3GPP (Third Generation Partnership Project) kuruldu.

1998: Çokluortam WCDMA görüşmelerinin ilk canlı demosu.

1998: 3GPP Technical Specification Groups’un ilk toplantıları.

1999: Aktif bir GSM şebekesi ile WCDMA arasında dünyanın ilk roaming

çağrısı (araması/görüşmesi).

2000: GSM spesifikasyonunun düzenlenmesi ve geliştirilmesi sorumluluğu

3GPP’ye geçti.

2001: UMTS Release 4 spesifikasyonu.

2001: NTT DoCoMo deneme amaçlı bir WCDMA şebekesi kurdu ve ticari

açılışın 1 Ekim’de olacağını duyurdu.

2001: NTT DoCoMo üç adet 3G telefon modelinin hazır olduğunu duyurdu.

2001: NTT DoCoMo ilk ticari WCDMA 3G mobil şebekesini hizmete açtı.

2001: Ericsson ve mobil operatör Vodafone dünyanın ilk canlı sesli WCDMA

çağrısını gerçekleştirdi.

İsveç’te yapılan bir araştırmaya göre mobil telekom sahasında faaliyet gösteren

firmaların yüzde 35’i üçüncü nesil patlamasının 2004 yılı içinde yaşanacağına inanıyor.

Günlük Svenska Dagbladet gazetesinin 297 mobil telekom ve kablosuz Internet

şirketi arasında yaptığı araştırmaya göre firmaların yüzde 27’si bu büyük adımın 2003

18 A.g.e.

33

senesi içinde atılacağını düşünürken yüzde 10’u ise 3G’nin asıl çıkışını 2005 yılında

yapacağını tahmin ediyor.

Araştırmaya katılan firmaların yüzde 80’lik bir bölümü de 3G’nin kendileri

için son derece önemli olduğunu vurguluyor19.

2.1.3.2. Mobil Eğlence

Finlandiya’da faaliyet gösteren HPI Grubu, Nokia için yaptığı 3G kablosuz

teknolojileri hakkındaki market araştırması sonucunda, mobil eğlence servislerinin

büyük bir potansiyel ortaya koyduğunu açıkladı. Araştırmaya göre, cep telefonu

kullanıcılarının büyük çoğunluğu (16-45 yaş grubu), bu teknolojideki hızlı değişimler

konusunda heyecanlı ve 3G ile daha çok eğlence amaçlı servislere ulaşabilmeyi

umuyor20

.

Bu araştırma için HPI Grubu, 2001 Haziran ayı süresince, 11 ülkeden tam 3300

kişi ile görüşmüş. Araştırmaya katılanlar, 16-20 yaş grubu gençler, genç yetişkinler, ve

orta yaş grubu aile üyelerinden oluşan, ve cep telefonunu kişisel amaçlı kullanan

insanlar. Araştırma, Brezilya, Danimarka, Almanya, İtalya, Japonya, Kore, Singapur,

İspanya, İsveç, İngiltere ve ABD içinde yapılmış.

Katılımcılara, hangi tür 3G cihazları ve servisleriyle ilgilenebilecekleri

sorulmuş. 30’un üzerinde 3G cihaz özellikleri sunulup ilgi seviyelerine göre bu

özellikleri sıralamaları istenmiş. Ortalama olarak 14 özelliğin, tüm tüketiciler tarafından

önemli derecede sıralanması, 3G cihazlarının çok işlevli olması gerektiğini ortaya

koyuyor. En önemli işlev olarak, büyük bir ihtimalle şu anda halen kullanmakta

oldukları için, yüzde 81 ile SMS mesaj gönderme/alma özelliği seçilmiş. Bundan başka,

metin yazımı, ses/görüntü ve bilgi servislerine erişim özellikleri en önemli işlevler

olarak tanımlanmış. 3G servislerinin, mesajlaşma/resim gönderme, eğlence ve bilgi

erişimi olarak 3 ayrı kategori halinde istenmesi, 3G cihazlarının aynı zamanda birer

eğlence cihazı olarak görüldüğünü ortaya koyuyor. Özellikle yüzde 72 oranında bir

19 "3G Patlaması 2004’te", http://www.crea-world.com/news/1145-15042002.htm, 15 Nisan 2002 20 Edip Ersin Çığ, "3G’de Başarı İçin Stratejiler", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3321, 25 Aralık 2001

34

kullanıcı kitlesi, en az bir eğlence servisinin, sahip oldukları 3G cihazından erişilebilir

olmasını istiyor. Gençlerin yüzde 90’ı eğlence içerikli servislerden en azından birini

cihazlarında görmek istiyor.

Kullanıcılara çekici gelen ilk beş eğlence içerikli servis şöyle: radyo

dinleyebilmek, şarkı isteği yapabilmek, albüm indirebilmek, TV’deki gibi programlar

izleyebilmek, oyun oynayabilmek.

Tüketiciler 3G cihazlarının, sahip oldukları elektronik cihazların doğrudan

yerini alabileceğini düşünmüyorlar. Fakat bu cihazları, TV, radyo, oyun makinesi gibi

diğer elektronik cihazlara erişimleri olmadığı zaman kullanılabilecek çok fonksiyonlu

cihazlar olarak düşünüyorlar. Kullanıcıların yüzde 75’i 3G fonksiyonlarını ev dışında

gezideyken kullanabileceklerini belirttiler.

Kullanıcıların yüzde 70’i servis paketleri için bir tutar ödemeyi uygun

bulurken, diğerleri sadece kullandıkları servis başına ödeme yapmayı istiyorlar.

Tüketiciler gerçekten de bu cihazları ve servisleri satın almak istiyorlar. Tabii

ki bundaki asıl etken, araştırmaya olan ilgilerini sürekli kılmak için, kendilerine sunulan

cihazların fiyatlarının oldukça kabul edilebilir seviyede olması. Sonuçlar çok pozitif

olup, katılımcıların yüzde 60’ı kesinlikle bir 3G cihazına sahip olmak istediklerini

belirtmişler. Sadece yüzde 4’lük bir kesim, herhangi bir 3G cihazına sahip olmayı

istememiş. ABD ve Asya pazarlarındaki tüketiciler en çok istekli olan kullanıcılar.

Türkiye nüfusunun çok büyük bir kısmının araştırmada ağırlıklı olan yaş

grubuna (16-45) girmesi, Türkiye’deki kablosuz iletişim firmaları için oldukça büyük

bir fırsat. Önemli olan, sosyal ve kültürel yapıya uygun 3G cihaz ve hizmetlerini

yaratmak ve bu fırsatı stratejik bir şekilde değerlendirmek.

Avrupa'da 2001-2002 döneminde bir düzineden fazla şirket, yüksek hızlı

üçüncü nesil kablosuz servisleri taşıyacak 3G iletişim platformlarının haklarını

alabilmek için yüz milyar dolardan fazla para harcadı. Amerika Birleşik Devletleri'nde

ise bir ya da birkaç 3G lisans sözleşmesinin değeri bu boyutlarda olabiliyor. Lisansları

alan firmalar 3G servis ağlarını ve yeni iletim merkezlerini tesis etmek, 3G servislerinin

35

ulaştırılacağı mobil terminalleri planlamak zorundalar. Sonrasında ise tüketicileri 3G

servislerini kullanmaya özendirecek uygulamalar ve pazarlama faaliyetleri için de

milyarlarca dolarlık harcamalar yapılacak21.

Yaşam tarzı ve çalışma şekilleri üzerinde gayet derin ve sarsıcı etkiler yapan

Web, Internet dediğimiz fenomenin olgunlaşmasıyla birlikte gelişen ve uzaktan erişimin

karşı konulamaz cazibesini gösteren bir adımdı. Web öncesi Internet, metin tabanlı

soğuk terminalleri barındıran ve akademik çevrelerde prim yapan bir iletişim ağıydı.

Internet'in bugün bizler için ifade ettiği anlam Web'le birlikte gelişmeye başladı.

Kredi kartından daha küçük bir alana sığdırılan tuşları kullanarak bir WAP

adresi girmeye çalışmak ya da ufacık ekranlarda uzun bir cümleyi okumaya çabalamak,

Web öncesi Internet'in soğuk -ve bu kez küçük- arayüzlerini çağrıştırıyor.

3G, bu çağrışımı artık sona erdirmek ve Web'in Internet'e yaptığı büyük etkiyi

günümüz 2G iletişim sistemlerine yapmak üzere. İlk iki kablosuz iletişim neslinin

("analog" ve "devre-anahtarlamalı dijital") düşük taşıma kapasitelerine karşın, 3G

saniyede 2 Mb'e kadar çıkan ve adeta bir "kablosuz Web" vaat eden paket anahtarlamalı

bir iletişim ortamı sunuyor. Kullanıcılar kablosuz iletişimde birkaç satırlık metinlerden

kurtuluyor ve renkli grafiklere, yüksek ses kalitesindeki müzik yayınlarına, video

akışına, kolay e-ticaret özelliklerine kavuşuyor22.

Sesli iletişimden elde edilen gelirlerin düşmesi, telekom operatörlerini daha

yüksek kazanç sağlamayı umdukları veri servisleri üzerine yoğunlaşmaya itiyor.

Internet şirketleri de sayıları her geçen gün büyük bir hızla artan mobil cihazların yeni

ve geniş pazarlar oluşturacağını fark etmiş durumda. Mobil cihazlara haber ve bilgi

sağlayan InfoSpace şirketi başkanı Arun Sarin düşüncelerini, "Kablosuz Web'in rekabet

dünyasındaki dengeleri değiştirmesi kaçınılmaz bir sonuç" şeklinde açıklıyor23.

21 "3G’ye Uzanan Yol", http://www.crea-world.com/features/102201-27082001.htm, 27 Ağustos 2001 22 A.g.e. 23 A.g.e.

36

2.1.3.3. Mobil Internet ve I-mode

Kablosuz geleceğin nasıl bir portresi olacağını tüm detayları ile vermek zor.

Ancak cep telefonu sayısının PC sayısına fark attığı Japonya ve Avrupa'da fikir verici

bazı gelişmeler yaşanıyor. Mobil telefon nüfuzunun yüzde 80'lerde olduğu

Finlandiya'da hükümetin ve özel bir şirketin ortak çalışmasıyla kurulan Helsinki Virtual

Village isimli kuruluş, başkentin bir kilometre karelik bir bölgesine mobil servisler

sunuyor. Bölgenin sakinleri cep telefonlarına e-para indirebiliyor ve kafede aldıkları

şeylerin ücretini cep telefonları ile ödeyebiliyorlar. Bu hizmet, kullanıcıların konser

biletlerini ve paket teslimatlarını cep telefonlarından takip edebilmelerini sağlayacak

şekilde genişletiliyor.

Japonya'da 30 milyondan fazla kullanıcı Internet'e cep telefonları aracılığıyla

bağlanıyor. Bu kullanıcıların 20 milyondan fazlası bu bağlantıyı NTT DoCoMo'nun I-

mode servisinden yararlanarak gerçekleştiriyor. 2000 senesinde hizmet vermeye

başlamasına rağmen 2002’de 20 milyondan fazla aboneye ulaşan I-mode sadece tüm

zamanların en hızlı büyüyen servisi değil, aynı zamanda dünyanın paket-anahtarlamalı

ilk kablosuz servisi. I-mode ilk doğum gününü kutladığında 7 milyon abonesi ve 2

milyar dolarlık bir geliri vardı. İlk doğum gününün üzerinden 5 ay geçtiğinde ise abone

sayısı 9 milyonu geçmişti. Amerika’nın en büyük ISS’si America Online'ın aynı sayıda

aboneyi kazanması 12 yıl sürmüştü.

DoCoMo'nun abone başına elde ettiği ortalama gelir ayda 76 dolar. Mobil

telefon sektöründe bundan daha yüksek gelir örneği yok. Dahası, DoCoMo'nun veri

iletişimi aboneleri sadece sesli iletişimden faydalanan abonelere göre yüzde 30 daha

fazla gelir getiriyor. Pek çok Avrupa ülkesinde olduğu gibi Japonya'da da insanlar, her

gün bir "Bugünkü Burcunuz" mesajı almak veya cep telefonu ekranlarına bir çizgi film

karakteri gönderilmesini sağlamak için her ay bir ya da birkaç dolar ödemekten

çekinmiyorlar. DoCoMo, I-mode servisi için almış olduğu aylık sabit ücretin yanı sıra

pek çok içerik ortağından yüzde 9 pay talep ediyor. Boston'da merkezli bir danışmanlık

firması olan Renaissance Strategy'nin mobil çalışmalardan sorumlu yöneticisi Andrew

Cole, I-mode’un bir model ortaya koyduğunu söylüyor ve “Şimdi herkes bu modele

37

bakıyor bu modeli kendi bünye ve servislerine nasıl adapte edebileceğini düşünüyor"

diyor.

Avrupa'daki pek çok operatör 3G'ye başlamadan önce 2002 veya 2003 içinde

2.5G'ye geçme planları yaparken DoCoMo 2002 içinde doğrudan 3G atılımları yapmayı

hedefliyordu. Renkli ve video içeren mesajlar, arayan kişinin fotoğrafı, animasyonlar,

elektronik tebrik kartları gibi birçok çokluortam servisi yüksek hızlı bağlantılarla I-

mode abonelerine sunuluyor.

Tüm bunlardan anlaşılması gereken asıl mesaj, cep telefonunun, sadece "Alo"

denilen basit bir araç olmaktan çıktığı, tam bir iletişim cihazına dönüştüğüdür. I-mode

kullanıcıları arasında düzenlenen bir ankette kendilerine I-mode servisini

kullanmalarında rol oynayan faktörleri saymaları istenir. Anket sonuçları karşımıza şu

sıralamayı çıkarıyor (en önemli faktörden başlayarak): e-posta, sesli arama, herhangi

bir yerdeyken e-posta alabilme, I-mode dışına e-posta gönderebilme, herhangi bir anda

e-posta gönderebilme, daha ucuz e-posta, zaman geçirme, arkadaşların kullanması,

Web'de gezinme.

Bu istatistikleri inceleyen operatörler, içerik geliştiriciler ve diğer servis

sağlayıcılar, mobil kullanıcılara eğlence ağırlıklı yeni içerikler ve servisler sunma

konusunda değişik arayışlar içine giriyorlar. Sony ve DoCoMo mobil cihazlarda

çalışacak bir video oyunu geliştirmek için ortak bir çalışma içindeler, Lucent

Technologies ve Japon şirketi Bandai de birlikte mobil cihazlar için etkileşimli oyunlar

ve çeşitli eğlence özellikleri geliştirme çabasındalar.

2.1.4. Mobil İletişim Teknolojilerinin Başlıca Özellikleri 2.1.4.1. Kültür ve Uygulamalar

Bazı uygulamaların sadece belli kültürlerde talep görebilir. Örneğin, Amerikan

halkı, Japon halkı gibi mobil karaoke'ye büyük bir ilgi göstereceği düşünülmüyor.

Ancak sosyal öğeler içeren, birliktelik ve grup özellikleri taşıyan uygulamaların

dünyanın her yerinde rağbet görmesi ve başarılı olması beklenebilir. IBM

yöneticilerinden Mark Bregman, "Anında mesajlaşmanın bir adım sonrasını düşünün"

diyor: "Cep telefonunuz, arkadaş listenizde bulunan birinin o anda size sadece birkaç

38

yüz metre uzakta olduğunu haber verebilir. Siz de ona bir kısa mesaj çeker ve yakındaki

bir kafede bir şeyler içmeye davet edebilirsiniz." Bu fikir Internet bağlantılı PC’lerde

kullanılan anında mesajlaşma yazılımlarının (AOL Instant Messenger, ICQ ya da MSN

Messenger gibi programlar) çok daha işlevsel biçimi.

Mobil dünya ile emlak dünyası arasında bir benzerlik var: Konum, çok önemli.

Mobil servis sağlayıcı, herhangi bir anda cep telefonunun çeşitli baz istasyonlarına ne

kadar uzakta olduğunu tespit ederek kullanıcının yerini kabaca hesaplayabilir. Gelişen

tekniklerin yardımıyla konum bilgisinin çok daha yüksek bir hassasiyetle verilmesi de

mümkün. Bu tür bir uygulama pek çok yeni servisin kapısını da aralayacak. Bu

servislerden ilk akla geleni bir yön bulma uygulaması. Yeni kurulan küçük bir Fransız

şirketi olan Webraska, cep telefonu ekranına kişinin bulunduğu bölgedeki trafiğin

durumunu gösteren haritalar gönderebilmekte. Şirket bu servisi en yakın park sahasını

gösterecek şekilde genişletmeyi planlıyor. Bu haritalar şu anda sadece kaba taslaklar

halinde; ancak 3G sayesinde çok daha net, detaylı ve canlı resimler, trafiğin o andaki

durumunu gösteren canlı video görüntüleri elde edilebilecek.

Bir fast food restoranının önünden geçerken cep telefonuna gelen ve restoranın

başlattığı yeni promosyon kampanyasını gösteren "Orta boy menü alana portakal suyu

bedava!" gibi bir mesaj etkili bir pazarlama taktiği olabilir. Elbette ki cep telefonunun

kullanıcıyla birlikte yürüyen bir spam (istenmeyen mesaj) makinesi olmasını

engellemek için özel ayarlar yapılabilmeli. Bu sayede sadece istenen türde mesajlar

alınır. Mesela uçağın rötar yapacağı ya da uzun süredir aranan CD'nin alışveriş

merkezine gelmiş olduğu şeklindeki bilgiler işe yarayabilir.

2.1.4.2. Mobil Video ve Yayıncılık

Çok yakın gelecekte cep telefonundan uzun filmler seyredilemeyecek, ancak

mobil videonun hayata daha farklı formlarda girmek üzere olduğu bir gerçek. Sinema

biletini almadan önce filmin fragmanını seyretmek ve bilet alıp almayacağına ona göre

karar vermek ilgi çekici olabilir. ABC News ve Warner Bros. bu potansiyeli kullanmak

isteyen ve sayıları hızla artan medya şirketlerinden ikisi. Bu iki firma, San Diego'da

faaliyet gösteren ve geliştirmiş olduğu yeni bir sıkıştırma teknolojisi sayesinde

39

günümüz mobil ağları üzerinden video iletimine imkan sağlayan bir firma olan Packet

Video ile çeşitli test yayınları yapıyorlar.

Pek çok kullanıcı hâlâ pasif izleme deneyimi istiyor, ancak sesli ve görüntülü

iletişimin etkileşimli yeni yüzü etkisini mobil Internet üzerinde her geçen gün daha da

fazla hissettirecek. Uzmanlara göre, kullanıcılar ne seyredecekleri ve ne zaman

seyredecekleri konusunda eksiksiz bir kontrole sahip olacaklar.

2.1.4.3. İçerik ve Gelir

2002’ye kadar Web içeriğinden nasıl, ne kadar kazanç elde edilebileceği

konusu şirketlerin gündeminde çok önemli bir yer işgal etmedi; cep telefonları

üzerinden akacak olan içerikle ilgili olarak da yerleşmiş, tutarlı bir kazanç planı

bulunmuyor. Buna karşın reklam gelirlerinin çok yüksek olabileceği konusunda herkes

hemfikir. Bazı analistler de mobil ticaretin hızla yaygınlaşacağını ve sesli görüşme

servislerini de kapsayacak şekilde genişleyeceğini düşünüyor. Sesli görüşme

servislerinin ücretsiz olmaya doğru yol aldığı söylenebilir. Gelecekte şirketler için asıl

gelir kaynağı veri servisleri olacak.

Mobil operatörler ve servis sağlayıcılar, müşterileri ile aralarındaki hizmet ve

fatura sözleşmelerini tüm mobil veri işlemlerini kapsayacak şekilde genişletmek

isteyebilirler. Bu, cep telefonlarının birer kredi kartı gibi kullanılabilmesine ve servis

sağlayıcının kendi şebekesi üzerinde yürütülen her mobil veri işleminden belli bir yüzde

almasına imkan tanıyacak.

2.1.4.2. Kişisel Erişim Numarası

Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) tarafından 31 Mayıs 2002’de

duyurulan ENUM (Internet Telephone Numbering System) teknolojisi ile tüm iletişim

sistemleri için tek bir kontak noktası öngörülüyor. Sistem telefon ve Internet şebekeleri

arasında bir köprü kuruyor.

Son kullanıcılar ENUM sayesinde, tek bir numara kullanarak, telefon, faks, e-

posta, çağrı cihazı, cep telefonu, Web sayfaları veya Internet adresleme yapısı

40

içerisindeki diğer hizmetler gibi birden fazla tipteki terminale ve hizmete

erişebilecekler.

Uzmanların ENUM ile sunulacağını öngördüğü iki önemli uygulama şunlar:

Bir PC’yi normal bir telefon kullanarak arayabilmek ve bu numarayla ilişiği olan

terminalin türünü kolayca belirleyebilmek. Sunulabilecek yeni uygulamalara bir

örnekse, 3G uyumlu çokluortam telefonundan, ENUM uyumlu bir telefon numarasının

aranmasıyla, konum tabanlı mobil Web hizmetlerine erişilebilmesi; böylelikle

harflerden oluşan bir Web adresindeki zorluk yerine, adresin telefondaki tuş takımıyla

kolaylıkla girilebilmesi. ENUM konusunda ITU ile birlikte çalışan oluşumlar arasında

Internet Engineering Task Force (IETF) ve Internet Architecture Board (IAB) da yer

alıyor.

2.2. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN BUGÜNKÜ DURUMU 2.2.1. Mobil İletişim Uygulamalarının Durumu

Araştırma şirketi Strategy Analytics’e göre, Dünyada 269 milyon kablosuz

Internet kullanıcısı, 182 milyon mobil ticaret yapan bulunuyor. Mobil ticaret yapan kişi

sayısı 2004 yılında 497 milyon kullanıcıya ulaşacak. Merill Lynch’in tahmini ise, mobil

teknolojiler kullanılarak verilen reklam gelirlerinin hızla artması yönünde. 2001 yılında

dünyada 217 milyon dolar olan mobil reklam gelirlerinin, 2008 yılında 6 milyar 331

dolara ulaşması bekleniyor24.

Strategy Analytics’in yaptığı araştırmaya göre, 2004 yılında, dünyadaki cep

telefonu kullanıcılarının dörtte biri Internet’e bağlı olacak. Aynı araştırmaya göre, 2002

yılında dünyada 1 milyar 78 milyon cep telefonu kullanıcısı, 269 milyon kablosuz

Internet kullanıcısı, 182 milyon mobil ticaret yapan bulunuyor. 2003 yılında 1 milyar

273 milyon cep telefonu kullanıcısı, 303 milyon kablosuz Internet kullanıcısı, 318

milyon mobil ticaret yapan kişi bulunacağı tahmin ediliyor.

24 Gülden Tozkoparan, "Rakamlarla Mobil Dünya", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3824, 17 Ekim 2002

41

2.2.1.1. Mobil Reklam Gelirleri

2008 yılında reklam gelirlerinin dünyada 6 milyar 331 dolara ulaşması

bekleniyor. Merill Lynch’e göre, mobil reklam gelirlerinin gelişimi aşağıdaki tabloda

görülebilir:

Yıllar Mobil Reklam Geliri

(Milyon USD)

2000 0

2001 217 (Gerçekleşen)

2002 629

2003 1724

2004 2224

2005 3337

Tablo 1: Yıllara göre mobil reklam gelirleri Kaynak: Merril Lynch (2002)

2.2.1.2. U-Ticaret

Accenture (www.accenture.com) araştırmacıları, “Mobil Dünyanın Geleceği:

Düşündüğünüzden çok farklı ve daha geniş” adlı çalışmada, kablosuz teknolojilerin tüm

endüstrileri yeniden yapılandırabilecek ve M-ticaret (mobil ticaret) kavramından çok

daha geniş bir geleceği yaratabilecek bir güce sahip olduğu konusunda birleşiyorlar.

Oldukça akıl karıştıran bir kavram haznesi olan Mobil Internet pazarına,

Accenture Stratejik Değişim Enstitüsü’nün geliştirdiği yeni bir kavram eklendi: U-

Ticaret (Her yerde ticaret). Buradaki “U”, İngilizce’de “her yerde mevcut” anlamına

gelen, “Ubiquitous” kelimesinden gelmekte25.

Enstitüdeki araştırmacıların bu kavram ile tasarladıkları gelecek için şöyle bir

örnek veriliyor: Kullanıcı uçaktan iner inmez akıllı cep telefonunu (smart phone) açıyor

ve şehire doğru yola koyuluyor. Kaldığı süre içerisinde, ödemelerinin tamamını

telefonuyla yapıyor. Hatta, yine telefonuyla faturalarını saklayıp, kopyalarını da

25 Edip Ersin Çığ, "Mobil Internet'te Yeni Bir Kavram: U-Commerce", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=2746, 17 Ekim 2002

42

otomatik olarak firmanın masraf hesabına gönderiyor. İş görüşmelerinden arta kalan

zamanda da, bu akıllı cep telefonu ile oteline yürüme mesafesinde olan turistik yerleri

keşfedip, güzel vakit geçiriyor. U-Ticaret dünyasının özellikleri özetle şöyle:

• Bu dünyada, ekonomik faaliyetlerin her yerde ve saydam olarak gerçekleştirilebildiği,

geleneksel ticari tanımlarla sınır tanınmayan, sürekli olan bir hızlı Internet erişimi

mevcut,

• Tüm platformlar, (Internet, Mobil Cihazlar, Sabit Algılayıcılar, vb.) diğer her cihaz ile

etkileşim halinde,

• Mobil cihazlar, kablosuz telefon, avuç-içi kişisel sayısal asistan ve bilgisayarlar gibi

araçların tümünü kapsayan ve kişilerin ayrı kalamayacağı birer değerli varlık olmakta.

U-Ticaret kavramını izleyen pazar oyuncuları hızlı bir büyümeyi bekleyebilir.

Çünkü, Internet erişimli mobil cihazların dünya pazar hacmi 2005 yılında, yüzde 630

büyüyerek, 1.7 milyar mobil bağlantı olacağı tahmin ediliyor. Bu cihazları kullanıp,

müşteri konumu (o anda bulunulan yer), profili ve tercihlerini tespit ederek, kişiye özel

ürün ve servisleri geliştirecek olanlar büyük fırsatlara sahip olacak.

Araştırmacılara göre, Mobil Ticaret’e doğrudan geçiş yapmaktansa, tabanında

insan elementi bulunan ve yapılan işe güç kazandıracak aşağıdaki 3 strateji üzerinde

odaklanılması gerekiyor.

• Yakınlık yaratmak: Mobil kullanımını arttırmak için, kullanıcının gönlüne yerleşmek ve

samimi bir tecrübeyi yaşatmak gerekiyor. Mobil cihazları daha candan, kişisel ve sosyal

hale getirmenin dört yolu aşağıdaki gibi:

a. Kişiliklere özgü cihazlar sunmak.

b. Metin tabanlı iletişime sıcak bakmayanlar için, Ses tanıma-işleme uygulamalarından

yararlanmak.

c. Eğlenceye erişimi rahatlatmak.

d. Sürekli ve sık bağlantı kurmak için istek uyandıracak servisleri destekleyerek sosyal

ortam yaratmak.

43

• İstek yaratmak: Mobil cihazlar, girişimcilere, benzeri olmayacak bir şekilde, potansiyel

müşterilerin ticari aktiviteye girişmek için uygun oldukları doğru yeri, doğru zamanı ve

uygun yöntemi tespit edebilme imkanını vermekte.

• Kimlik bilgisini kullanmak: Mobil cihazların, müşterilerin kolaylıkla nakit veya kredi

kartı alışverişleri yapabilmeleri, faturalarını takip edebilmeleri veya aile resimlerini

saklayabilmeleri için, birer güvenli elektronik cüzdan şeklinde kullanılmasını sağlamak.

Raporu hazırlayan araştırmacılar, kullanıcıların her işe yarayan tek bir

çözümden hoşlanmadıklarını belirtiyorlar.

2.2.1.3. ITU WTDC-2002 Konferansı Verileri

Dünya Telekomünikasyon Kalkınma Konferansının (WTDC) üçüncüsü, 18–27

Mart 2002 tarihleri arasında İstanbul’da gerçekleştirildi. Konferansa 152 ülkenin,

devlet, özel sektör, uluslararası ve bölgesel örgüt temsilcilerinden oluşan 1200’e yakın

yetkili katıldı.

Dünya Telekomünikasyon Kalkınma Konferansları, gelişmekte olan ülkelerde

telekomünikasyon alanında kaydedilen gelişmeleri gözden geçirmek ve gelecek 4 yıllık

dönem ile ilgili olarak bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin önceliklerini,

stratejilerini belirlemek ve Eylem Planlarını hazırlamak amacıyla dört yılda bir

düzenleniyor.

Konferansta iki önemli rapor -Dünya Telekomünikasyon Kalkınma Raporu ve

2002 yılında Telekomünikasyon Reformunda Yönetimler- açıklandı.

Bu raporlara göre yeni telekomünikasyon dünyası şu kelimelerle özetlenebilir:

özelleştirilmiş, rekabete açık, mobil ve küresel26

. Raporlara göre, uluslararası telefon

hizmetlerinde rekabet “de facto” olmasına rağmen mobil ve Internet haberleşmesinde

rekabet çoğunlukla mevcut ve bu dünyada ağ patlamasına yol açmış.

26 ITU Konferansı sonuçları basın bülteni, http://turk.Internet.com/haber/yaziyaz.php3?yaziid=4088, 29 Mart 2002

44

2002 yılında mobil telefon hattı sayısı ilk defa sabit telefon hattı sayısını

geçmiş. 97 ülkede mobil hat sayısı sabit hattan daha fazla. Dünyada her 6 insandan

birisi mobil telefon kullanabilir hale gelmiş.

2.2.2. Mobil İletişim Pazarının Durumu 2.2.2.1. Uluslararası Firmaların Görüşleri

Microsoft Telekomünikasyon Sektör Müdürü Hakan Dülge, “21. yüzyılın

iletişim teknolojileri, işte ya da günlük hayatta, bilgiye her zaman, her yerden ve her tür

araçla ulaşılmasını hedefliyor. Microsoft, .Net stratejisi kapsamında; ses tanıma

sistemleri ve akıllı teknolojiler mevcut uygulamalarla entegre olarak mobil iletişimde

yeni bir dönem açacak.” şeklinde konuşuyor.

Microsoft'un mobil iletişim alanındaki stratejileri şöyle:

• 119 milyona yakın MSN Hotmail, MSN, Microsoft Outlook ve Microsoft

Exchange Server kullanıcısının iletişim ve birlikte çalışma potansiyelini

genişletmek,

• Kullanıcıların istedikleri bilgiye, istedikleri zaman ve şekilde ulaşmalarını

sağlamak,

• Bilgisayar ve kablosuz iletişim endüstrisinin araçları ve uygulamaları arasında

yeni bir sinerji oluşturmak.

Yıl

GSM telefon

kullanıcısı (milyon

kişi)

Kablosuz Internet

kullanıcısı (milyon

kişi)

Mobil ticaret

yapanlar (milyon

kişi)

2002 1.078 269 182

2003 1.273 303 318

2004 1.493 352 497

Tablo 2: Yıllara göre kullanıcılar. Kaynak: Ericsson & Strategy Analytics

Ericsson Türkiye Mobil Internet İş Koordinatörü Dağhan Fellahoğlu, mobil

Internet’in iş ve eğlence hayatına kişisel bir etkileşim platformu taşıyacağını belirterek

45

“Ericsson, 2004 yılı itibariyle mobil Internet hizmetlerinden faydalanan kullanıcı

sayısının 352 milyona ulaşacağını öngörüyor. Bankacılık ve yatırım, kişisel finans,

eğlence, mobil ticaret, mobil reklam, acil durum uygulamaları ve bunlar gibi daha pek

çok uygulama kategorisi, mobil Internet dalgasının etkilerini derinden hissedecek”

diyor.

Strategy Analytics’in araştırmasına dayanarak verilen tahminler, 2004 yılında

dünyadaki GSM telefon kullanıcılarının dörtte birinin Internet’e bağlı olacağını

gösteriyor27.

Mobil ticaret yapanların sayısı kablosuz kullanıcı sayısının üzerinde. Çünkü

mobil ticaret SMS gibi Internet dışındaki platformlardan da gelişebilir.

IBM, Genel Müdür Lou Gerstner'in endüstri analistleriyle sohbet toplantısında

dile getirdiği “Birkaç yıl içinde iki milyar mobil teknoloji uyumlu cihaz kullanılıyor

olacak” öngörüsünü yaşama geçirmek için büyük bir adım atarak, taşınabilirlerden ana

bilgisayarlara tüm ürün ailesini mobil teknolojiye uyumlu hale getireceğini açıkladı28.

IBM, bütün ürün ve hizmetlerini mobil teknolojilerle donatan ilk firma olacak.

Şirket yetkilileri güçlü ticari bilgisayarlarının da mobil erişim özelliğine sahip olacağını,

böylece uzmanların Internet uyumlu GSM telefonlar ya da PDA’lardan bilgisayarları

yönetebileceğini belirtti.

IBM ve Mitsubishi Electric Corp. GSM telefonların Internet erişimini ve mesaj

iletimi gibi işlevleri gerçekleştirebilmelerini sağlayacak, az enerji tüketen işlemciyi

birlikte geliştireceklerini de açıkladılar. IBM, kendi silikon germanyum yonga

teknolojisini kullanarak bileşenleri üretirken, Mitsubishi bunları GSM telefonlarının

üretiminde kullanacak.

IBM Yaygın Bilgi işlem Genel Müdürü Michel Mayer, “Mobil iletişim

teknolojisinin, e-altyapı üzerinde büyük etkisi var. İnsanların ve cihazların giderek artan

27 Ceren MORAL, "Mobil iletişimde liderlerin işbirliği", http://www.telepati.com.tr/mart02/konu34.htm, 17 Ekim 2002 28 Ceren MORAL, "IBM'den mobil dünyaya davet", http://www.telepati.com.tr/temmuz01/konu17.htm, 17 Ekim 2001

46

bir hızla ağ'lara bağlanması, yakın gelecekte, müşterilerimizin bugünkünden çok daha

'zeki', yığınsal düzeyde ölçeklenebilir ve güvenilir altyapılar oluşturmaya gerek

duymasına yol açıyor.” dedi.

Gartner Group'a göre, 2-3 yıl içinde ortalama bir çalışan görevini yaparken en

azından üç mobil cihaz (tanışabilir bilgisayar, GSM telefon ve PDA) kullanacak.

Cihazlar, yalnızca mobil iletişim teknolojisiyle donatılmakla kalmayacak, mevcut bilgi

teknolojisi altyapısıyla da bütünleşik olacaklar29.

2.2.2.2. Kablosuz İletişim Şirket Kategorileri

Kablosuz iletişim firmaları dört kategoriye ayrılıyor: Cihaz üreticileri, bilgi

işlem ve yazılım teknolojisi üreticileri, iletişim altyapısı sunan ağ operatörleri ve içerik

ile hizmet sağlayıcılar.

3G'de rol alacak firmalar ise Ağ Sunucuları, Hizmet Sunucular, Gölge

İşletmeciler olacak. Ağ sunucular, gezgin iletişim ağının her türlü alt yapı yatırımını

yapan, radyo baz istasyonları, santralleri, kavşak santrallerini, kontrol ve yönlendirme

merkezlerini kuran, iletişim hatları ve linklerini bizzat kuran ya da başka iletişim

kuruluşlarından kiralayan, bütün bu alt yapının bakım onarım ve işletimini sağlayan

kuruluşlar30

. Hizmet sunucular, pazarlama ve satış faaliyetlerini yürüten, söz konusu

altyapı üzerinde müşteriye yönelik çeşitli içerikli uygulamaları ve hizmetleri sunan,

çağrı ve ücretlendirme merkezleri kuran, müşterinin kullanım bedellerini tahakkuk

ettirerek bedelleri toplayan kuruluşlar. Gölge işletmeciler ise bir kısım hizmetleri, ya da

bir bölgenin işletmesini hizmet sunucular adına /yerine üstlenen kuruluşlar.

Ağ sunucuları, sağladıkları alt yapı üzerinde bu hizmetlerin tamamını veya bir

kısmını bizzat kendileri sağlayabilecekleri gibi hizmetlerin işletimini, niteliği ve

kapsamına göre Gölge işletmecilere (MVNO), hizmet sağlayıcı kuruluşlara, uygulama

sunucularına (ASP), içerik sunucularına ve içerik dönüştürücülere verebilir ve onlara

kendi ağları üzerinde iş yapabilme olanağı sağlar. İçerik sunucuları ise tüketicinin

isteklerine uygun genel ve yerel içeriği barındıran ve sunan merkezler olarak pazarda

29 A.g.e.

47

yer alacaklar. Burada tanımlanan altyapının birinci derecede tamamlayıcısı olarak üst

yapıda yer alacak ve istendiğinde istenilen içeriği istenilen ortamda hizmet sunucularına

yollayabilecek şekilde yapılanmaları gerekecek.

Bu kategorilerde varolan firmalar, dünyada ve Türkiye’de mobil iletişim

pazarına yönelik gelişmeleri yönlendiriyorlar.

2.2.2.3. Mobil İletişim Pazarı

2002’den sonra, birkaç yıl içinde, dünyada 700 milyon kişisel bilgisayara

karşılık 2 milyar mobil iletişim cihazı olacak. Gartner Group, 2005 yılında 1 milyar

kablosuz iletişim kullanıcısının olacağını tahmin ediyor. 2004 yılında, her ay, 1.5 milyar

mobil iletişim aracı (GSM telefonlar ve taşınabilir bilgisayarlar) ayda 244 milyar mesaj

gönderiyor olacak. IDC, 2003 yılında ABD'de 40 milyonu aşkın mobil cihazın Internet

erişimi için kullanılacağını tahmin ediyor. Yankee Group, ABD'de 2002 yılında

satılacak GSM telefonlarının yüzde 30'unun bir Internet tarayıcısı içereceğini, iki yıl

içinde ise bu oranın yüzde 80'e ulaşacağını tahmin ediyor. 2003 yılına gelindiğinde,

mobil iletişim pazarının 200 milyar ABD dolarlık bir büyüklüğe ulaşacağı tahmin

ediliyor.

Gelecek birkaç yıl içinde mobil iletişimdeki bant genişliği kapasitesinin 10 ilâ

100 kat artması planlanıyor. Gartner Group, 2004 yılında yeni GSM telefonlarının

yüzde 70'inin ve PDA'ların yüzde 80'inin Internet'e erişebileceğini tahmin ediyor.

2.3. MOBİL İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNDE BEKLENTİLER

1990'lı yılların sonu, dünyada belirli sektörlerin yükselirken, geçmişte oldukça

büyük öneme sahip bazı sektörlerin küçülme yaşadığı bir dönem olarak hatırlanmakta.

İletişim teknolojilerinin gelişmesi ve gerek son kullanıcılar gerekse kurumlar

arasında iletişim ihtiyacının mobilite etrafında çeşitlenmesi ile birlikte iletişim

sektöründe oldukça hızlı bir gelişme yaşanmaya başladı. Bu gelişme çerçevesinde başta

30 2002 Türkiye Bilişim Şurası ‘İletişim Alt Yapısı Raporu’

48

Avrupa olmak üzere dünyanın birçok bölgesine yayılan mobil iletişim şebekeleri çok

kısa bir süre içerisinde milyonlarca kullanıcıya ulaştılar. Bu teknolojilere ve yardımcı

teknolojilere yönelik pazarlarda büyüme inanılmaz boyutlara ulaştı.

İletişim sektöründeki bu gelişmenin belki de en önemli ve spekülatif yönü,

üçüncü nesil olarak tabir edilen yüksek hızlara sahip, IP temelli iletişim şebekelerinin

hayata geçmesine yönelik çabalar. Başta Avrupa olmak üzere dünyanın birçok

bölgesinde milyar dolarlara satılan 3. nesil şebekelere ait lisanslar ve bu alanda ortaya

koyulan öngörüler bu pazarın potansiyeli konusunda toz pembe bir tablo çizmekteydi.

Tüm bu olumlu gelişmelerin heyecanıyla hızlanan sektör, dünyadaki genel

ekonomik durgunluk ve telekomünikasyon pazarında yaşanan krizin etkisiyle bir anda

beklentilerini yenilemek durumunda kaldı. Kısa vadeli ve parlak öngörülerin yerini

uzun vadeli iş modelleri ile desteklenen gerçekçi öngörüler almaya başladı. Bu anlamda

3. nesil teknolojilerin yaygınlaşmasını ve standartlaşmasını sağlamak amacıyla

oluşturulan bir şirketlerüstü topluluk olan UMTS Forum da, 2001 içerisindeki

tahminlerini yenilediği raporunu yayınladı. Bu tahminlerin yenilenmesinde sözü edilen

kriterler dikkate alındığı gibi önemli bir gelişmenin de etkisi göz ardı edilmemişti: 11

Eylül saldırıları31.

2.3.1. 11 Eylül ve 3. Nesil Teknolojileri

Dünyada birçok sektörün gelişimini ve izlediği süreci etkileyecek güce ve

teknolojiye sahip olan ABD'de gerçekleşen bu olayların ve ardından yaşanan sürecin

etkileri, iletişim sektörünü de önemli ölçüde etkiledi. Özellikle saldırılardan sonra

bölgede çöken iletişim şebekesi ve GSM sisteminde yaşanan tıkanıklıklar, psikolojik

olarak olumsuz bir hava yaratmıştı. Bununla, benzer bir felaket durumunda iletişim

anlamında yaşanabilecek yetersizlikler de bu olayla birlikte su yüzüne çıkmaktaydı.

Diğer yandan 2001 yılı zaten kablosuz iletişim teknolojileri sektörü için

oldukça zorlu bir yıldı. Dünyada birçok iletişim şirketinin açıkladığı finansal rakamlar,

2001’in ne kadar zorlu geçtiğinin en iyi göstergesi. Gerek rakamlara yansıyan bu

olumsuz hava, gerekse 2001 yılına damgasını vuran ekonomik durgunluğun, her ne

49

kadar azalmış gibi görülse de, 2002 yılında da devam ediyor olması, mobil veri

hizmetlerinin ve üçüncü nesil teknolojilerin ticari olarak hayata geçebilirliğinin tekrar

tartışılmasına neden oldu.

Üçüncü nesil teknolojilere yönelik standartların belirlenmesi ve bu alanda

faaliyet gösteren taraflar için ortak bir hareket zemini hazırlanması amaçları ile kurulan

bir oluşum olan UMTS Forum, üçüncü nesil teknolojilerin geleceğine yönelik

geçtiğimiz yıl içerisinde ortaya koyduğu tahminleri yeniden gözden geçiren bir

çalışmayı daha sonuçlandırdı. Bu çalışmanın en önemli değerlendirme kriterlerinden

bir tanesi de 11 Eylül saldırılarının sektörlere olan etkileri. Bunun yanı sıra, 3. nesil

teknolojilerin hayata geçirilme oranı ve hızı, 3. nesil teknolojilere tüm dünyada

gösterilen talep, fiyatlandırma, sermaye sağlama ve müşterilerin ilgisi gibi kriterler de

göz önüne alınmış.

Tüm bu değerlendirmelerin sonucunda elde edilen kilit bulgular şöyle

özetlenebilir:

• Yüksek katma değer özelliğine sahip karmaşık hizmetlerin hayata geçmesi için hala

zamana ihtiyaç var. Bu hizmetlerin, gelişmiş ülkelerde 2005 yılı itibariyle yavaş yavaş

hayata geçebileceği öngörülmekte.

• 2002-2012 yılları arasında gelişmekte olan ülkelerin büyük bir çoğunluğunda 3. nesil

hizmetler hayata geçirilmeyecek.

• 3. nesil hizmetlerin nasıl yaygınlaştırılacağı ve bu hizmetlere uygun terminallerin hayata

geçirilmesi kısa vadede çözümlenebilecek sorunlar ve bu konular, 3. nesil teknolojilerin

uzun vadeli gelişim sürecini etkilemeyecek.

• 3. nesil mobil veri hizmetlerine gerçek anlamda bir talep var. Gerek son kullanıcılar

gerekse kurumsal kullanıcıların, kendilerine deneme amaçlı sunulan kişiselleştirme ve

mobilite özellikleri taşıyan veri hizmetlerini kullanma anlamında son derece istekli

oldukları görülmekte.

31 “Üçüncü Nesile Yönelik Daha Gerçekçi Öngörüler”, Infomag, sayı:18, Nisan 2002, s.84

50

Bu alanda en önemli sorun, 3. nesil teknolojilerin vaat ettiği özellikleri taşıyan

ve son kullanıcı için tatmin edici bir deneyim sağlayan hizmetlerin oluşturulması.

• Ekonomik Eğilimler: 2001 yılının ilk yarısında görülen olumsuz ekonomik koşullar, 3. nesil hizmetler için ön görülen kısa vadeli gelir tahminlerini aşağıya çekti. Yaklaşık olarak yüzde 17 oranında gerçekleşen bu azalma, 2004 yılı tahminleri için rakamsal olarak 10 milyar dolara karşılık gelmekte. Daha uzun vadeli bakıldığında, 2010 yılında elde edilmesi beklenen gelirlere yönelik yapılan tahminlerdeki revizyon oranı sadece yüzde 1 olarak görülmekte. Bu nedenle, 3. nesil şebekelerin hayata geçirilmesi ile elde edilebilecek getirinin uzun vadeli görüntüsü 2010 yılında 320 milyar dolarlık bir pazarı işaret etmektedir. Ve bu hacmin 233 milyar dolarlık bölümü mobil veri hizmetlerinden elde edilecek32.

• Abone Artışının Yavaşlaması: 2001 yılında dünyada görülen genel ekonomik durgunluk, uzmanlar tarafından mobil abonelerin sayısına yönelik yapılan tahminlerin de revize edilmesine neden oldu.

Her ne kadar mobil kullanıcılara yönelik rakamlarda özellikle gelişmiş

ülkelerde bir yavaşlama görülse de son olayların etkisini de göz önüne alarak yapılan

tahminlerde 3. nesil teknolojiler açısından herhangi bir ciddi değişim trendi

gözlenmemekte.

Abone sayısındaki yavaşlama aynı zamanda bu abonelerden elde edilen

gelirlerde de bir düşmeyi işaret etmekte. Bu açıdan ortaya koyulacak olan fiyatlandırma

modellerinin önemi çok daha ön plana çıkmakta.

• Sermaye ve Şebeke Yatırımlarındaki Gecikmeler: 3. nesil altyapılara yönelik lisans bedellerinin oldukça yüksek gerçekleşmesi, bu alanda faaliyet gösteren şirketlerin hisse değerlerinin düşmesi ve 3. nesil hizmetlere yönelik terminallerin pazara sunulmasında yaşanan gecikmeler nedeniyle, 3. nesil uygulamaların ve altyapının birçok ülkede ticari olarak anlamlı bir biçimde hayata geçmesi gecikmekte.

Bunun yanı sıra, pazardaki durgunluk, bazı operatörlerin mevcut 2. nesil

şebekelerden beklenenden daha fazla gelir elde etmelerine neden olmakta. Pazardaki

büyümenin beklenenden daha yavaş gerçekleşmesi ve buna bağlı olarak önceden tahmin

edilen müşteri kazanma maliyetlerinin daha düşük gerçekleşmesi, şirketlerin faiz ve

vergi öncesi gelirlerinin önemli ölçüde artırdı. Bunun yanı sıra, maliyet tasarrufuna

yönelik dış kaynak kullanımı, işbirliği ve çeşitli temel yapıların paylaşılması gibi

51

tedbirlerin hayata geçirilmesi ile elde edilen tasarruflar da sonuç üzerinde olumlu etkiler

sağladı. Söz konusu operatörlerin bu kaynakları doğru değerlendirmeleri durumunda 3.

nesil teknolojilerin hayata geçirilmesi için gereken kaynağın önemli bir bölümü elde

edilmiş olacak.

Ülkeler bazında değerlendirildiğinde 3. nesil teknolojilerin hayata geçirilmesi

anlamında farklı ticari kriterler ele alınmalı. Genel görüşe göre; herhangi bir 3. nesil

altyapının ticari olarak anlamlı hale gelmesi için lisansın alınmasından 12-24 aylık bir

süre geçmesi gerekmekte. Belirli ülkelerde bazı operatörlerin terminallerin eksikliğine

ve diğer teknik nedenlere dayanarak sorunlarla karşılaştıklarını açıklamaları, her ülkede

farklı bir zaman periyodundan söz edilmesi gerektiği gerçeğini ortaya koymakta.

Batı Avrupa ülkelerinde 3.nesil teknolojilere yönelik hizmetlerin 2001-2002

yılları arasında gerçekleşeceği öngörülmekteydi. Daha sonra 2002-2003 yıllarına revize

edilen bu öngörülerin gerçekleşmesine yönelik cesaret verici uygulamalar olduğu

görülmekte. Örneğin, Deutsche Telekom yaptığı açıklamalarda resmi olarak ilk 3. nesil

hizmetleri 2003 Ocak'ında hayata geçireceğini ifade etti. Ayrıca Belçika'da faaliyet

gösteren 3 operatör, 3. nesil uygulamaları 2003 yılına kadar hayata geçirmeye yönelik

bir işbirliği içerisine girdiler. 3. nesil şebeke tahsislerinin yapılmadığı ve frekans

spektrum dağılımının gerçekleştirilmediği ABD'de ticari 3. nesil şebekelerin

gerçekleştirilme tarihi 2004 yılı olarak görülmekte. Diğer taraftan, gelişmekte olan

ülkeler için bu tarihler 2007 yılını işaret etmekte.

• Tüketici Talebinde Düşüş: Günümüzde mevcut mobil veri hizmetlerine yönelik ortaya

koyulan yetersiz hizmet yaklaşımı ve sınırlı alternatifler, 3. nesil uygulamaların hizmet

kalitesine yönelik kafalarda soru işaretleri bırakıyor. Yapılan birçok araştırma

göstermektedir ki; 3. nesil uygulamaların kabul görme seviyesi çok hızlı olmayacak ve

2010 yılı itibariyle dünyadaki mobil kullanıcıların sadece yüzde 30'u 3. nesil

teknolojileri kullanıyor olacak. Aslında, hemen hemen her teknoloji için ilk evrelerde 32 A.g.e., s.87

52

kabul görme konusunda sorunlar yaşanmakta. Özellikle 3. nesil teknolojiler gibi son

kullanıcıların kullanım davranışlarını ve yaklaşımlarını değiştirecek bir teknolojinin

kolay yayılması mümkün değil.

2.3.2. Türkiye'de Mobil İletişimde Yapılabilecekler

27 Şubat 2002’de gerçekleştirilen Wireless One Konferansı kapsamında

düzenlenen “Türkiye’de Kablosuz Neler Yapılabilir?” başlıklı panelde, Microsoft,

Armada, Bnet, Turkcell, IBM Türk, Turk Nokta Net, Mobilera, Comsat Türkiye, Nokia

gibi bu alanda söz sahibi firmaların yetkilileri biraraya gelerek Türkiye’deki mobil

teknolojileri ve uygulamaları tartıştılar33.

Türkiye’nin kablosuz teknolojilerde katma değerli ürünler geliştirme şansı

bulunduğunu söyleyen uzmanlar34, İsrail firması Amdocs’un, Microsoft’un mobil

çözümleri üzerinde geliştirdiği Telecom Billing programını GSM operatörlerine milyon

dolarlık anlaşmalarla sattığını, aynı yöntemi Türkiye’nin de uygulayabileceğini ifade

ettiler.

Türkiye’nin mobil alt yapısında 802.11b ve GPRS olmak üzere iki teknoloji

bulunduğunu hatırlatan katılımcılar35, kapalı alanlarda mobil iletişimi sağlayan 802.11b

teknolojisinin çeşitli firmalarca sunulduğunu, GPRS teknolojisinin operatörlerde

olduğunu belirttiler.

Internet servislerini mobil platform üzerine taşımaya çalıştıklarını belirten

Turkcell yetkilisi36,

GPRSland adında bir örnek ortaya konulduğunu, herkesin bu örneği

adapte edebileceğini, katma değerli ürünler ile yurtdışı pazarlarına da açılmanın

mümkün olduğunu söyledi.

33 Gülden Tozkoparan, "Türkiye’de Wireless Neler Yapılabilir?", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3849, 17 Ekim 2002 34 Microsoft Telekomünikasyon Sektör Müdürü Hakan Dülge, Wireless One Konferansı Şubat 2002 35 Bnet Genel Müdür Yardımcısı İbrahim Sarıoğlu, Wireless One Konferansı Şubat 2002 36 Turkcell Mobil Internet Servisleri Geliştirme Bölümü yöneticisi İsmail Hakkı Polat, Wireless One Konferansı Şubat 2002

53

Katma değerli hizmetlerde son kullanıcılar ile birlikte kurumsal kesime de

gidildiğini söyleyen Turk Nokta Net yöneticisi37, “Turk Nokta Net’de, 400 bin aktif

kullanıcı var. Bu kullanıcıların hepsinde cep telefonu bulunuyor. Araştırma sonucunda

kullanıcılarımızın yüzde 70’inin SMS attığını öğrendik. Çünkü konuşmaya göre fiyatı

düşük. Yüzde 15’i oyun oynuyor. Bu bize yüksek bir oran gibi geldi. Yüzde 1 WAP,

yüzde 2 GPRS özelliği kullanılıyor. WAP kullanım oranı çok düşük çünkü maliyeti

yüksek. GPRS’in maliyeti daha düşük olduğu için tercih ediliyor ve daha cazip

bulunuyor.” şeklinde konuştu.

Dünyada 1 milyar, Türkiye’de ise 18 milyon cep kullanıcısı bulunduğunu

söyleyen Nokia yetkilisi38,

bu rakamın büyük önem taşıdığını vurgulayarak, Nokia’nın

Web sitesinde teknoloji geliştirenler için imkanlar sunduğunu belirtti.

37 Türk Nokta Net Ar-Ge Uygulama, Geliştirme Birim Müdürü Safa Topbaş, Wireless One Konferansı Şubat 2002 38 Nokia Mobile Pazarlama Müdürü Ülkem Kırımlı, Wireless One Konferansı Şubat 2002

54

3. MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK

Internet, World Wide Web (WWW), e-posta, mesajlaşma, intranetler, mobil

iletişim; bunlar 1990’ların son yıllarını en iyi tanımlayan kelimeler. Elektronik olarak

dağıtık (distributed), neredeyse anında iletişim, birçok kişi için posta hizmetlerinin,

telefon ve faksın yerine geçti. Bazı durumlarda yüz yüze iletişimin de yerine geçti.

1998’de dünyada 30 milyon ana bilgisayar (sunucu) vardı. İşletmeler her gün Internet

erişimi, danışmanlık ve tasarım gibi sayısız hizmet sunarak bu rakamı artırıyorlar.

Neredeyse her sektör Internet’le temas halinde. Herhangi bir şeyi bir yerden diğerine

nakletmeyle ilgili bu sektörlerin çoğu da (ister elektronik olarak –kablo TV, telefon,

elektrik- isterse fiziksel anlamda (çevrimiçi marketler gibi) ağ hizmetlerine yatırım

yapıyorlar. Acaba insanlar mı bu teknolojileri kendilerine çekiyor, onlara ısınıyor, yoksa

onlar mı insanları kendilerine çekiyor ve günlük hayatta kendilerine yer açıyorlar?39

Öte yandan walkman, taşınabilir telefon, taşınabilir -ve Internet’e kolayca

bağlanabilir- bilgisayar, uzak mesafeden kontrol edilebilen telesekreter ve kaydediciler

gibi yeni araçların artmaya başlamasıyla yeni toplumda sürekli hareket halinde olan ve

gene de iletişim araçları sayesinde sürekli kendi dünyalarının merkezinde olan

‘göçmenler’ (hareketli kullanıcılar) üzerine yeni bir düşünce biçimi gelişti.40

Daha küçük, daha ucuz bilgisayarlara yönelik devam eden eğilim,

merkezileştirilmiş bilgi işlemden, dağıtık olanına doğru bir hareketi sonuç verdi.41

Etkileşim, tüketici ile işletme arasında doğrudan iletişimin kurulabilmesi

anlamına gelir. Pasif ve tek yönlü de olabilir, aktif anında mesajlaşma ile de olabilir,

Web kameraları aracılığıyla da42.

39 Steven G. Jones, Cybersociety 2.0 Revisiting Computer Mediated Communication and Community, 1998, sayfa XI 40 Frederic Barbier, Catherine Bertho Lavenir, Diderot'dan Internet'e Medya Tarihi, Istanbul, Aralık 2001, sayfa 350 41 Thomas F. Baldwin ve diğerleri, Convergence: Integrating Media, Information & Communication, 1996, Sage Publications, sayfa 59 42 Coşkun Dolanbay, Yeni ekonomide başarının anahtarı: e-Ticaret strateji ve yöntemleri, Ağustos 2000, Ankara, Meteksan Sistem Yayınları, sayfa 56

55

Etkileşimliliğe dair görüşler, görünürde nereden geldiği belli olmayan, kitlesel

bilince sızmak üzere son birkaç yılda ortaya çıkarılmış, şişirilmiş genel kavramlardan

oluşur. Özünde eğitim alanındaki belirli bir yaklaşımı tanımlamak için kullanılan bu

terim, daha sonra bilgisayar tasarımcılarınca sahiplenildi, son zamanlarda da televizyon

programlarından çocuk oyuncaklarına kadar her alanda kullanılır oldu.43

Bu tür durumlarda her zaman olduğu gibi, bir terim popüler hale gelip de

bununla ilgili kaynaklardan yükselen sesler yeterince artınca, anlam bozulmaya başlar.

İnsanlar bağlamında etkileşim, insanlar ve insanlarla eşya arasında olabilir.

İnsanların çevreleriyle etkileşime girmelerini; keşfetmelerini, dokunmalarını ve onun

hakkında konuşmalarını sağlamak, öğretmenin öncelikli yolu olarak görülür.

Bilgisayar teknolojistleri ve teorisyenleri 1960’ların ortalarında Jean Piaget ve

Jerome Bruner’nin eğitim teorilerinden etkilenerek, kullanıcı ve bilgisayar arasındaki

etkileşim üzerinde çalışmaya başladılar. Öncelikli hareket sebepleri daha kullanışlı ve

insan bilincinin bir uzantısı gibi davranabilen bilgisayarlar tasarımlamaktı. Kullanıcının

ihtiyaçlarına ve teknolojinin karmaşıklığına göre etkileşimlilik seviyeleri veya

etkileşimliliğin dereceleri olabileceğini ortaya koydular.

Etkileşimliliğin ilk ve en basit seviyesi kullanıcıya içeriğe erişimi denetleme

konusunda izin verir. Örneğin televizyon basit etkileşimli bir araçtır. Çünkü seyretmek

istediğimiz programları seçmemize, onları açmamıza ve kapatmamıza izin verir. TV’ye

bir video kayıt cihazı eklediğimizde etkileşimliliği artırırız. Televizyonlar, VCR’lar,

telefonlar gibi günlük hayatta kullandığımız birçok cihazda bulunan etkileşimlilik,

kullanıcıya bilgiye erişimi denetleme kabiliyeti verir, daha fazlasını değil.

Etkileşimliliğin ikinci ve daha karmaşık seviyesi, kullanıcılara materyale

erişme konusunda kendi yollarını seçme konusunda izin verir. Böylece bilgisayarlar,

geniş depolama kapasiteleri ve talebe bağlı olarak bilgiye erişebilme yetenekleriyle

etkileşimliliği artırmış olurlar. Bilgisayarlar sadece içeriğin hangi parçalarının ilgimizi

çektiğini seçmemizi ve doğrudan o parçaya gitmemizi değil, aynı zamanda o

43 Baldwin, s. 52,53

56

materyalleri daha kullanışlı biçimde yeniden ele almamızı, işlememizi (edit) ve orijinal

materyalin yeni hallerini depolamamızı mümkün kılar.

Etkileşimliliğin üçüncü ve en üst seviyedeki hali –ki günümüzde hâlâ öncelikle

teorik anlamda konuşulmaktadır, kullanıcılara eyleme devam ettikleri müddetçe

çevrelerini değiştirme imkânı verir, böylelikle sadece kendi tecrübelerini değil, aynı

zamanda sonraki kullanıcıların tecrübelerini de sunar.

Etkileşimliliğin bu seviyesinde bilgisayar, kullanıcının ihtiyaçlarına talebe göre

cevap verir ve hatta kullanıcının isteğini sezip önceden eyleme geçer. Bu noktada

etkileşimliliğin kalitesi canlı organizmalar arasındakini en yakın biçimde taklide

dayanır; her iki durumda da süregiden bir ilişkide sürekli bir değişim sözkonusudur.

Bilgisayar oyunları ve eğitime yönelik çokluortamlar bu etkileşimlilik seviyesine en çok

yaklaşan uygulamalar.

İstenilen zamanda ve istenilen miktarda içerikten faydalanılabilmesi kablo TV

ve sayısal TV çalışmaları ile gerçekleştirilmişti. Şimdi bunların yanında, mobil iletişim

ve mobil Internet erişimi sayesinde bir de istenilen yerde içerik erişimi tartışılmaya

başlanıyor.

Gerekli ekipmanlarla, tüm bilgi tedarikçileri ve iletişimciler birbirlerine

bağlanabilir. Bir iletişimci bir diğerine veya bir bilgi tedarikçisine yöneltilebilir.

İletişimci, bilgi tedarikçisinden ya da başka bir kişiden doğrudan kişisel bir tepki alır ve

böylelikle sistem etkileşimliliği sağlanır.44

İnkâr edilemez gibi görünen bir başka şey de etkileşimli medyalarla, etkileşimli

olmayan medyalar arasındaki karşıtlık. Sonuçta insan sesi, kendi kendine konuşma bir

yana bırakılırsa, etkileşimlidir; telefonda ve bilgisayarda da bu böyledir. Buna karşılık

olarak, yazılı basın -bu arada kitaplar da, radyo, sinema ve televizyon etkileşimli

değildir ya da büyük çabalar sonunda bu özelliğe düşük oranda sahip olmuştur.45

44 Baldwin, s. 2 45 Huisman, s. 87

57

Televizyondaki eğlencelerin çoğu ‘pasif’tir. Buradaki pasiflik yanlış yöne

çekiliyor. Her eğlence hedef kitleyi etki altına almalıdır; izleyici kurgusal materyaldeki

kuşkuya iradi olarak bir süreliğine boşverir, hatta buradaki uyarıcı küçük, düz bir

televizyon ekranı olsa bile bu böyledir. Bu durum aynı zamanda, izleyicinin kendisine

aktarılan bilgilerin geçerliliğinin farkında olmadığı ama anlatılan hikayelerin dokunaklı

taraflarından etkilendiği bazı haber ve halkla ilişkilere yönelik programlarda da

böyledir.

Bazı CD-ROM uygulamalarını etkileşimli televizyonun ön gösterimi gibi

düşünebiliriz. Yapımcı şunu kabul etmelidir: izleyicinin isteği, bazı şeyleri yapımcının

‘kendi en iyi yaratıcı yargısına’ bırakmamak yönündedir (kamera açılarının seçimi,

senaryonun nasıl akacağı, vb.)46.

Grafiklerin ve hareketli görüntülerin yanında metin esaslı içeriğin de

görsellikle birlikte kullanılması etkileşimliliği artırır*.

Bilgisayar ekranları ve televizyon ekranları, fiziksel olarak çok benzer

olmalarına rağmen, farklı psikolojik beklentiler içindeki farklı kişiler tarafından

kullanılırlar. Televizyonlar bir hoşça vakit geçirme kaynağıdırlar; bilgisayarlar ise işle

ilişkilendirilmişlerdir. Televizyonlar, insanların kalplerinde yer etmiştir. İnsanlar TV

izlerken rahatlarlar, arkalarına yaslanırlar, programları aileleriyle paylaşır, seyrederken

yemeklerini yerler. Diğer taraftan bilgisayarlar ofislerde ve çalışma odalarına

yerleştirilmişlerdir. En azından onların olduğu köşe daha ‘ciddi işlerin’ yapılacağı bir

mekân olarak kabul edilir. İnsanlar monitöre doğru eğilirler, genellikle yalnız başlarına,

yazı yazarlar, veri girerler, bilgileri değiştiriler. İki ortamın farklı ergonomisi, farklı

sosyal fonksiyonları ve farklı katılımcıları vardır47.

Etkileşimli medya, kısmen, telekomünikasyon ve bilgisayar bilimlerindeki

teknik gelişmeler sonucunda büyümekte. Teknik gelişimler tarafından şekillendirilen

birçok değişim gibi, bu yeni ortamlar da iki tarafı keskin kılıç gibiler. Evet, içinde daha

gelişmiş iletişim yöntemleri, sınırları kırabilecek fırsatlar ve bilginin ve insanlık

46 Baldwin, s. 131-132 * MTV ve CNBC-e'deki müzik programları bu noktada örnek olarak verilebilir. 47 Baldwin, s. 175

58

bilincinin yayılabileceği yolların da bulunduğu birtakım umutlar vadediyorlar. Aynı

şekilde bu yeni medya, toplumu daha ileri seviyede bölme tehdidini de içeriyor:

ayrıcalıklı azınlığa kutsanmışlık sunmak, içerik yerine şekle odaklanarak insani

özelliklerden mahrumlaştırmak, sersemletmek ve insanları fiziksel dünyadan ve orada

yapıp ettikleri şeylerin sonuçlarından ayırmak48.

Şu ana kadar dikkate aldığımız ve etkilerinin bir bölümü açık biçimde insan

kontrolünün dışına çıkan büyük medyalardan farklı olarak, bilgisayarlar bilgi ve

etkileşimli iletişimin hakim olunabilen araçları olarak ortaya çıkıyor. Büyük medyalar

bize kabul ya da reddedebileceğimiz, ama asla cevap veremeyeceğimiz mesajlar

yöneltiyor. Buna karşılık bilgisayara bize bir cevap vermesini isteyerek yönelen biziz ve

bu şekilde etkileşimliliğin bir ifadesi olan diyalog ortaya çıkıyor49.

Marshall McLuhan’ın ortaya attığı meşhur ayrım: "Bir araç (medium), bir

duyuya erişiyor ve ona bir ‘yüksek çözünürlük’ veriyorsa, sıcaktır. Televizyonun teknik

dilinde ‘yüksek çözünürlük’ büyük miktarda verinin iletimi anlamını taşır. Görsel olarak

bir fotoğrafın yüksek çözünürlüğü vardır. Bir karikatürün veya çizgi filminse düşük

çözünürlüğü vardır*. Çünkü çok az bilgi sağlar. Telefon soğuk, ya da düşük

çözünürlüklü bir araçtır. Çünkü kulak çok az miktarda bilgi alır. Söz düşük

çözünürlüklü bir soğuk araçtır. Çünkü dinleyici az bilgi alır ve zihninde çok boşluk

doldurmak zorundadır**. Sıcak medyalar, buna karşılık, izleyicilerine doldurmak ya da

tamamlamak üzere az miktarda boşluk bırakır. Sıcak medyalar, bunun sonucunda

katılımı ya da tamamlamayı teşvik etmezler, oysa soğuk medyalar, bunları destekler50.

48 A.g.e., s. 181 49 Huisman, s. 91 * Belki ilk Walt Disney çizgi filmleri zamanında durum böyleydi. Ancak son zamanlarda bilgisayar destekli çizgi filmlerde, gerçeğe çok yakın insan simülasyonları-benzetimleri (örneğin Final Fantasy filmi) yapılmakta. ** Bu boşluklar -konuşma yüzyüze yapılıyorsa- karşıdaki kişinin jest, mimik ve giyim tarzı gibi verilerle doldurulur. Arada bir araç –telefon gibi- varsa, bu durumda ses tonu, duraklamalar ve vurgular öne çıkar. 50 Marshall McLuhan, Understanding Media, 1964, Paris, s. 41-42

59

3.1. GELENEKSEL MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK

Etkileşimlilik ihtiyacı geleneksel medyada o derece hissedildi ve anlaşıldı ki,

günlük ve haftalık gazetelerle dergilerin yöneticileri basın organlarında ‘okur köşeleri’

ya da daha basit ifadeyle ‘okur mektupları’na ayrılan sayfalar hazırlar oldular. Aynı

düşünceyle, radyo programları dinleyicilerin, telefon mesajlarıyla, program sırasında

katılımına yer verdi. Bu uygulama, radyo iletişimini sahip olduğu tek yanlı

karakterinden koparacak soru ve diyalogları mümkün kıldı. Büyük çoğunlukla

yukarıdan gelen ve bir anlamda dinleyicilerin üstüne düşen mesajlara, dinleyicilerden

bazıları aşağıdan gelen mesajlarla cevap verdiler. Bu şekilde radyo, asgarî düzeyde bir

etkileşimliliğe kavuşmuş oldu51.

Geleneksel gazete yayım sürecindeki yansımaya bakıldığında okur,

gazetesindeki bir yazı ya da yorumla ilgili tepkisini gazetesine duyurabilmek amacıyla

ya telefon açarak ilgili bir kişiyle görüşebilmek için telefonun karşısında bir muhatap

arayacak (çoğu zaman da ilgili kişiye ulaşılamaz), ya da kalem-kağıt alıp gazetesine

mektup yazacak ve bunu postalayacaktır. Telefon ile daha kısa sürede okurun tepkisini

almak mümkünken, gazetenin yoğun çalışma temposu ve ertesi günün gazetesinin

hazırlanıp baskıya yetiştirilmesi telaşı içinde okur tepkilerinin yetkili kişilere

ulaşamama olasılığı oldukça yüksektir. Oysaki sanal ortamda yayınlanan gazetelerde

okurun tepkileri, e-posta olarak gazete yöneticilerine veya köşe yazarlarına doğrudan

ulaşmakta, gazetedeki ilgili kişi e-posta kutusunu istediği zamanlarda açarak gelen

tepkileri okumakta, bunların yazıcı çıktılarını alarak ilgili servislere ulaştırabilmekte ya

da bunları kaydederek elektronik arşivine dahil edebilmektedir52.

Geleneksel

yayıncılıkta etkileşimlilik açısından durum böyleyken, modern yayıncılıkta bu imkânlar

çok daha etkin olarak kullanılmakta.

51 Huisman, s. 88 52 Yrd.Doç.Dr. Halil İbrahim Gürcan, Sanal Gazetecilik, Eskişehir, 1999, Anadolu Ü. Yayınları, s. 96

60

3.2. YENİ MEDYADA ETKİLEŞİMLİLİK

Internet ile etkileşimli bir iletişim süreci doğdu. Geleneksel medyadaki

geribildirim gecikmeleri ve okurdan tepki alamama sorunlarına karşın, Internet

ortamında okurdan anlık tepkiler alabilme olanağı bulunmakta53. Burada okur, aynı

zamanda dinleyici ve izleyici olarak düşünülmelidir. Yani ‘medya okuru’. Çünkü

Internet kullanıcısı, bilgisayar ekranında okuduğu yazıya tepkisini, herhangi bir

materyale (kağıt, kalem, zarf, telefon vb.) ihtiyaç duymadan Web sayfasındaki ilgili

yere tıklayarak anında iletebilmekte. Bu kolay ve çok basit bir şekilde kitleden yanıt

alabilme; Internet kullanıcısının görüşlerini, deneyimlerini, gördüklerini aktarabilme

olanağını doğurdu ve etkileşimli bir iletişim süreci oluşturdu54. Aynı zamanda kişiler

haberlere yazabildikleri yorumlar sayesinde ve çeşitli Web siteleri ve haber gruplarına

yazabildiklerinde ‘yazarlık tecrübesi’ de edinebiliyorlar. Bunun herhangi bir geleneksel

yayında yazmaktan farkı, okurların tepkilerini daha hızlı görebilmek ve belki daha

düşük ücret almak/hiç ücret alamamak, yani gönüllü yazarlık yapmak.

Geleneksel medyada model; ‘birden çoğa’dır55. Bu modelde, iletişim aracının

sahibi, gazete, matbaa, radyo, televizyon altyapısı olarak bir yatırım yapar ve kuruluşun

bünyesinde belirli bir süzgeçten geçirildikten sonra üretilen bilgi çok sayıda kişiye

ulaştırılır. Burada üretilen bilgiye yönelik tepki çoğunlukla alınamaz ya da gecikmeli

olarak ve çok az sayıda alınır. Oysaki, Internet’le oluşan iletişim sürecinde; ‘birçoktan

birçoğa modeli’ uygulanmakta56.

Burada, iletişim aracının (Internet’in) bir sahibi

bulunmamakta ve üretilen bilgi, geleneksel medyadaki gibi bir süzgeçten geçmeden

doğrudan diğer insanların yararına sunulmakta. Bu modelin temel avantajı ise iletişim

sürecine, geleneksel medyadakinin aksine, herkesin katılabilmesi. Burada her Internet

kullanıcısı bir yayımcı, dolayısıyla bir kaynaktır; ayrıca bir enformasyon tüketicisidir

yani hedef kitlenin bir üyesidir. Bu bağlamda Internet, geleneksel medyanın iletişim

sürecine göre oldukça farklı bir yapı göstermekte. Etkileşimlilik okurun yayıncı

olabilmesine, sesini duyurabilmesine yol açıyor diyebiliriz.

53 http://www.journalism.sfsu.edu/www/dept/faculty/ftf/papers/dig-modu.txt, 20 Haziran 1999 54 Gürcan, s. 28 55 one-to-many 56 Chris Lapham, "The Evolution of the Newspaper of the Future", http://sunsite.unc.edu/cmc/mag/1995/jul/lapham.html, 17 Ekim 2002

61

Çevrimiçi yayıncılık=etkileşimlilik şeklinde bir eşitlik ortaya konulabilirse,

Mobil yayıncılık=mekândan bağımsız etkileşimlilik şeklinde bir diğer eşitlik de

rahatlıkla yazılabilir.

Çevrimiçi gazetecilik etkileşimlidir. Hipermetin bağlantıları, Web üzerinde

etkileşimliliği sağlamak için önemli bir mekanizma sunmakta; uzun içerikli ve karmaşık

anlatımlı metinlerde, konunun detayı için başka sitelerdeki enformasyona bağlantılar

verilmekte, farklı görüntüleme (resimli, resimsiz, frame’li, çözünürlüğü

azaltılmış/çoğaltılmış, vb.), derinlik ve detay ekleyebilme olanağı bulunmakta.

Çevrimiçi gazetecilikteki bir yazı, metin içinde çeşitli Web sayfalarına bağlantılar

içerebilir. Böylece okur, yazının detayı için gerekli bağlantılara tıklayarak ilgili

enformasyon kaynağına kolaylıkla ulaşabilir; geleneksel gazetedeki yer sıkıntısı

nedeniyle sunulamayan detaylar sorunu, Çevrimiçi gazetelerde ortadan kalkar.

Geleneksel gazetecilik okura, haberi doğrusal (dikey) ve tek yönlü bir

öyküleme ile sunmakta. Çevrimiçi gazetecilik ise okura bir katılım olanağı vermekte;

okur istediği yere, sayfadaki bağlantılarla ulaşabilmekte, tepkisini yine ilgili bağlantılara

tıklayarak e-posta ile anında bildirebilmekte. Aynı Web sitesi içindeki sayfalara veya

farklı Web sitelerine iç ve dış bağlantılar, dokümanların kaynaklarına veya

enformasyonun arkaplan kaynaklarına kolayca erişimi sağlamakta; bu olanak bir

gazeteci için haberi ile ilgili araştırmasında daha geniş enformasyon toplamasına

yardımcı olmakta57.

Okur tepkisini iletir, editör cevaplar ve varsa yazıdaki noksanı

giderir. Bu yönden sadece okur açısından değil, gazeteci açısından da faydalı bir mecra.

3.2.1. Internet'in Basılı Gazeteciliğe Etkisi

3.2.1.1. Dağıtım Sorunu

Basılı gazetelerin sorunlarından birisi de dağıtım. Basılı gazetelerin dünya

genelinde bir dağıtım örgütlemesi çok zor. Oysaki Internet üzerinden gazete

yayımlamakla, basılı gazeteden geniş bir kitleye ve evrensel boyutta haber ve bilgi

ulaştırma imkânı doğdu. Geleneksel gazetenin üretim giderlerini oluşturan matbaa ve

57 Gürcan, s. 73

62

kâğıt giderleri, Internet yayımcılığında yok. Bu da ek kazanımlar sağlamakta. Internet’le

anında etkileşimlilik sağlandı; basılı gazetede uzun zaman alan okur tepkilerini

belirleme süresi, Internet ile sıfırlandı58.

3.2.1.2. Anında Geribildirim

Geleneksel gazetenin hemen tek yönlü ya da ender durumlarda gecikmeli

geribildirim alınan iletişim süreci, sanal gazetelerin gelişmesi ve yaygınlaşması ile

yerini etkileşimli gazete yayımcılığına bırakmakta. Okur, sanal gazetesinde okuduğu bir

yazıyla ya da yorumla ilgili düşüncelerini anında e-posta veya ilgili Web sitesinin

forumu aracılığıyla gazetesine ulaştırabilir. Sanal gazete sayfalarında yer verilen e-posta

bağlantıları ile okur, bilgisayar ekranında bir mektup sayfası açarak tepkisini buraya

yazabilir ve gönder komutu ile mektubunu elektronik ortamda gazetesine anında

ulaştırabilir. Gazetelerin anketlerine katılarak anket sorularına anında yanıt verebilir.

Gazeteler de anketlerle kamuoyunun tepkisini kısa sürede duyurabilir59.

Etkileşimli

yayıncılık kavramı burada belirginleşir. Ancak okurun tepkisini ilgili yerlere ulaştıracak

kişiler de eşik bekçisi konumunda olduklarından, bu bekçilere takılan bir mesaj istenen

sonucun oluşmasını engelleyebilir. Bu durumda alternatif kanallardan sözkonusu

bilginin yayılması mümkün. Burada alternatif ya da alt kültürlere ait e-zine’lerin,

yayıncılık sitelerinin, forumların ve e-posta listelerinin önemi ortaya çıkıyor. Tezin

ilerleyen bölümlerinde bu tür yayınlara örnekler verilecek.

3.2.2. Etkileşimli Gazeteler

Elektronik yayıncılık yöntemleriyle yapılan gazetecilik, eski gazeteciliği yeni

yöntemlerle yapmak anlamına gelmiyor. Bu yöntemler, gazeteciliğin daha cevaplayıcı

ve yansıtıcı yapılış tarzlarını sunuyorlar ve hitap edilen kitleyle daha kapsayıcı ilişkiler

geliştirilmesini sağlıyorlar.

Kamu yararı için hareket ettiklerini söyleyen gazeteciler, kamuyla ilgili karar

verme süreçlerini ince eleyip sık dokuyorlar. Fakat kendi kurumları, yani medya

kurumları genel olarak kapalı ve sorgulanamaz kalıyor. Sayısal medyanın sağladığı

58 A.g.e., s. 74

63

‘sınırsız’ haber alanının yaratıcılıktaki büyük başarısı ve özellikle açıklama katmanları

ve ‘kontekst’selleştirme kapasitesi, hedef kitle ile daha saygın ilişkiler kurulmasına

temel olabilir. Bu aynı zamanda, gazeteciliğin neyin ya da kimin habere değer olduğu

konusundaki kararlarını vurgular, seçim sürecini ve ana aktörlerin sunum tarzının özünü

açıkça ortaya koyabilir. Okuyucuların haberlerin esas kaynak materyallerine

erişebilmelerinin sağlanması, aynı zamanda haber süreci hakkında da içeriden bir görüş

edinmelerini sağlar. Bu en azından bazılarını, bu süreçte aktif katılımcılar olma

konusunda cesaretlendirir. ‘Özel’ geribildirim mekanizmalarını (yani doğrudan

gazeteciye e-posta atmak gibi) veya ‘genel’ forumları kullanarak okuyucular ilave

bilgiler yazabilirler, sorgulayabilirler ya da görüşlerini bildirebilirler. Bu da sonuç

olarak, herhangi bir basılı yayında ve aynı şekilde sayısal medyada haberlerin çok daha

kapsamlı olmasını sağlar60.

3.2.3. Bilişim Teknolojilerinin Gazeteciliğe Etkileri

Başka hiçbir sektör bilgisayarlaşmadan medya endüstrisi kadar derinden

etkilenmedi. Daha önceden profesyonel anlamda varolan hiçbir pratik gazetecilikte

olduğu gibi tamamen yeniden şekillenmedi. Teknolojik değişim oranı hızlanarak

sürüyor ve etkisi güçlenmeye devam ediyor. Fakat bu etkinin tam olarak ne olduğu açık

değil. Hatta bu etkinin gelecekte ne olacağı daha da belirsiz. Değişimin oranı ve

medyanın çağdaş toplumu algılanan biçimde merkezileştirmesi kitlesel bir kehanetler ve

tahminler edebiyatı doğurdu. Bu çıkarımlar çok geniş bir alana yayılıyor: bilgi

toplanmasında kullanılan yollardan, bilgi ve eğlencenin yeni tanımlarına ve bunların

iletilmesinde kullanılan mekanizmalara kadar. Mobil iletişim, yani bu tezin konusu da

bu aktarma mekanizmalarıyla ilgili. 1990’larda yapılan açıklamalarda medya

okuyucularının, dinleyicilerinin ve izleyicilerinin, 5-10 sene içerisinde, yerleşik basılı

ve görsel-işitsel yayın organları yoluyla elde ettikleri bilgi ve eğlencelerinin çoğuna

bilgisayarlar yoluyla ulaşacakları söylenmişti. Televizyon ve bilgisayarın olası

birleşmeleri yakın gelecekte evlerdeki eğlence ve bilgi edinme cihazlarının temelini

59 A.g.e., s. 95 60 Brian Trench, "Interactive newspapers: from access to participation", http://www.dcu.ie/staff/newspaps.html, 17 Ekim 2002

64

oluşturacağı öngörülmüştü. Daha da uç noktalardaki öngörüler arasında basılı gazetenin

ve gazeteciliğin sonu da vardı.

Teknoloji gazetecilere birçok kolaylık sağladı. Ancak gazetecilerin çoğu daha

fazla teknik iş yükü altında kaldılar ve işlerin yetiştirilmesi için belirlenen sürelerin

uzaması gerekirken daha da kısaldı. Haber yönetimi öngörüldüğü gibi daha esnek

olmaktansa, daha katı hale geldi. Bilgisayar temelli sistemler, haberin yazılmasında ve

mizanpajında sıklıkla daha değişmez biçimlendirme kuralları getirdiler. Fiziksel çalışma

koşulları gelişti, fakat ortaya yeni sağlık riskleri de çıktı. Yazı ve resimlerin tekrar

kullanımında ve işlenmesinde karşılaşılan karmaşık kanuni ve ahlaki sorunlar tam

olarak çözülemedi.

Editoryal sistemler üretkenliği ve kârlılığı artırma yolları olarak çok geniş

biçimde uyarlandı. Bu bakış açısından gazeteciler üretim sistemindeki elemanlar olarak

görüldüler; sistemde daha önceden bulunan bir takım elemanların elenmesiyle, üretim

yükünün daha geniş bir kısmı düşürülmüş oldu. Gazetecilere verilen araçlar bu bakış

açısını yansıttı. Başka bir bakış açısından gazeteciler resmin odağına yerleştirildiler ve

bilgisayar tabanlı teknolojiler gazetecilerin iş pratiklerinin değerini geliştirme yolu

olarak kullanıldılar. Üretim merkezli bakış açısı, muhabir ya da yazarın yazmaya

başladığı anda veya hemen sonrasında editoryal sürece odaklanır. Gazetecilik merkezli

bakış açısı, bilgilerin elde edilmesinden paylaşılmasına kadar olan süreçte sayısal

teknolojilerin editoryal sürece uygulanmasına odaklanır.

Gazeteciler, giderek artan biçimde, ticari pratikler tarafından kendilerine dikte

edilen kurallar çerçevesinde işlerini yapmaya yönlendiriliyorlar. Bu kurallara göre

medyanın alıcısı olan kişiler aktif vatandaşlar değil, pasif tüketiciler. Ama durum

gerçekte böyle değil ve hiç böyle olmadı.

3.2.3.1. Gazetecilik Merkezde

Internet tabanlı teknolojiler, profesyonel özerklik ve sosyal sorumluluğa uygun

davranışlar içerisinde gazetecilik yapılmasına uygun araçlar sunuyorlar. Okuyucuya

65

seslenme konusunda değişik bir durum, okuyanla yazan arasında yeni bir anlaşma

ortaya koyuyorlar. Buna göre haber organizasyonları artık kendilerini, olayların ve

olguların manasını tanımlayan kurumlar olarak değil, okuyucuların olası

anlamlandırmalara ulaşmalarına yardımcı olan kurumlar şeklinde sunuyorlar.

3.2.3.2. Yardımcı Editörler

Eski eğilimleri değiştiren araştırmalar arasında elektronik kağıt konusu da var

ki, kişiselleştirilmiş yayınlar (herkesin kendine özel günlük gazetesine sahip olması)

önermesinden yola çıkıyor. Bu tür projelerin arkasında yatan sosyal model, üreticilerin

hiçbir aracıya gerek olmadan doğrudan bireylerle ilişkiye geçtikleri ‘mükemmel’ pazar

fikri. ‘Dijital Olmak-Being Digital’ adlı kitabında Nicholas Negroponte bunu şöyle tarif

ediyor,

“Başka insanların haber olduğunu düşündüğü ve kendi kanaatlerine göre yer ayırdığı şeyleri okumaktansa, dijital dünya haber seçimindeki ekonomik modeli değiştirecek, kendi ilgilerinizin daha büyük rol oynamasını sağlayacak. Arayüz ajanınızın tüm haber programlarını izlediğini, yayınları okuduğunu, gezegenimizde bulunan tüm radyo ve TV yayınlarını süzdüğünü ve bunlardan kişiselleştirilmiş bir özet hazırladığını düşünün. Bu şekildeki bir gazete sadece bir tek baskı yapacaktır.”61

Kimileri herkesin ilgisini çeken gazeteler ya da dergilere bir alternatif olarak

bu tür yayınların başarısız olacağını, okuyucuların daha önceden kendi ilgilerini neyin

çekeceğini bilemeyeceklerini; sürprizlerle karşılaşmayı umduklarını söyleyebilirler. Bu

tür yayınlar, medya takipçilerinin çeşitli ilgi sahalarına seslenecek haberleri elemek ve

seçmek olan editoryal süreci bir yan iş haline getirir. Belli noktalarda doğru olan bir

görüş, sıkça bahsedilen, kayıtlı tercihlere göre bilgileri süzmede kullanılan yardımcı

programların, nesiller boyu edinilen bilgileri sınıflandırma, seçme ve kamuya sunma

tecrübesine sahip olan haber organizasyonlarına gerçek rakip olamayacaklarıdır. Ama

okuyucular etkileşimli yayıncılığın imkânlarını kullanmaya başladıktan sonra, pasif

kalmayı da istemiyorlar.

Medyanın ‘push’ ve ‘pull’ (haberin kullanıcılara klasik medyadaki gibi itilmesi

veya talepleri doğrultusunda gönderilmesi) tekniklerini kullanması konusundaki

61 Nicholas P. Negroponte, Being Digital, Alfred A. Knopf Publishing, New York 1995, s. 38

66

tartışmada, her iki teknik için de geçerli olan şey, tüketicinin bireyselleştirilmesi ve bilgi

akışının tek yönlülüğü.

3.2.3.3. Yeni Ekolojiye Uyum Sağlamak

Gazeteciler ve yöneticiler bu yeni ekolojinin anlaşılması güç bazı tanımlayıcı

karakteristikleri yoluyla -’bedava bilgi’, bilgi değişimi, katılımcılık, iki yönlü iletişim ve

birden fazla kişiler arasındaki iletişim gibi- yeni medyaya uyum sağlamak zorundalar.

Internet yayıncılığı medyada prestiji artırıcı, yeni kullanıcılar kazandırıcı, varolan

sayısallaştırılmış materyalden katma değer elde ettirici, rekabette öne geçirici bir yol ve

reklamverenler için yeni bir ortam olarak görüldü. Web, okuyucularla kurulacak iletişim

için daha karmaşık bir ortamdansa, görsel ve işitsel yayıncılığa benzeyen yeni bir yayım

ortamı olarak görüldü. Bunlardan daha da az olarak, okuyucuyu katılımcı ya da pay

sahibi biçiminde iletişime dahil etmenin veya okuyucular arasında iletişim kurmanın

yolu gibi düşünüldü.

Etkileşimlilik konusunda Internet tabanlı teknolojilerin izin verdiği daha fazla

şey yapıldı. Fakat birçok çevrimiçi veya ‘etkileşimli’ gazetede, bu özellik e-posta -

genelde bir webmaster ya da editöre- geribildirimi ile ve müzik eserleri, bilgisayar

oyunları veya kitaplar için doğrudan talep ortamı ile sınırlıydı. Bazı diğer yayınlarda

sınıflandırılmış reklamlar, reklamverenlerin e-posta adresleri ile birlikte yer alıyordu.

Bu ‘etkileşimlilik’ yönleri, bilgi alışverişi ile yapılabileceklerin çok daha pasif bir halini

temsil ediyordu.

Canlı bir konuşmada varolandan, potansiyel olarak daha bilgilendirici,

kışkırtıcı ve etraflı birkaç tip etkileşimlilik var. Okuyucu basılı bir sayfadaki metni

okumakla da, tanımlar, izlenimler ve fikirlerle kendi içinde yaptığı diyalog yoluyla da

bir etkileşimlilik içine girer.

67

3.2.3.4. Katmanlar Eklemek

Daha zengin iletişim ihtimalleri için WWW teknolojisinin en değerli parçası

hipermetinselliktir. Metin, grafik ve ses gibi farklı tiplerdeki bilgileri birleştirmek

içeriğin bazı yönlerini güçlendirmeye yardım edebilir. Ancak hareketli grafikler,

lüzumsuz video klipleri ya da büyük boy resimler gibi çok az veya hiç ek bilgi

içermeyen çokluortam öğeleri daha çok bant genişliğini düşürürler.

Potansiyel olarak daha büyük farklılığı oluşturan şey, içinde bilgi barındıran ve

Usenet, e-posta arşivleri, Gopher ve WWW ya da bir e-postaya köprüsü, duyuru

panoları veya veritabanları gibi herhangi bir yerde bulunan kelime, metin dizisi, bir

simge veya grafik, herhangi bir unsur içine katılan diğer bir bilgi kaynağına erişim için

köprüdür.

Gazetecilik hikayeler anlatmaya dayanır ve Internet tabanlı teknolojiler hikaye

anlatmanın birçok farklı doğrusal olmayan (non-linear) ve ilişkisel tarzdaki yoluna

imkân verir. Bir hikayenin özetinin içine, daha geniş bir örneğine erişim için köprü

eklemek mümkündür. Ya da bir hikayenin içine konuyla ilgili daha geniş bilgilerin

bulunabileceği, konunun hazırlanmasında oradaki kaynaklardan faydalanılmış diğer

WWW sitelerine köprüler eklenebilir. Okuyuculara aynı konu etrafındaki tartışmaların

nerelerde yapıldığını göstermek mümkün. Ana haber kaynaklarının görüşlerinin

dışındaki kaynakların açıklamalara dikkat çekmek mümkün. Fakat sadece tüm bunlar

mümkün diye yapılmaları gerekir mi? Tüm bunların yapılıp yapılmayacağı konusunda

en önemli karar bilginin karakter ve niteliği ile, dinleyici-izleyici ya da okuyucu ile olan

ilişkilerin kalitesidir.

Çağdaş gazeteciliğin en çok bahsedilen zayıflıklarından birisi de, açıklamaların

yetersizliği veya bağlama uyumlu hale getirmenin düşük seviyede oluşu. Fakat

çevrimiçi gazetecilikte, haber için ayrılan yer sadece hizmetleri veren servis

sağlayıcıların ve donanımların kapasiteleri ile sınırlı. Ek bilgi katmanları, temel hikaye

ile aynı zaman ve paralel mekanda oluşturulabilir.

68

Yeni ekolojiye uyum sağlamanın başarılı bir örneği olan Electronic

Telegraph62, okuyuculara o andaki haberlerdeki köprüler yoluyla ilişkili arkaplan

materyallerini keşfetme imkanı sunuyor. Bu köprülerle erişilen yerler arasında,

sözkonusu haberlerde ele alınan ve yayının politik görüşleriyle örtüşmeyen yapıdaki

bilgi kaynakları da var. Bu çeşit bir çoğulculuk, çevrimiçi yayınların, -gereklilik icabı

çok daha sınırlı olan- basılı yayınları satın almaya eğilimli olmayan okuyucuları

kazanmalarını sağlayabilir. Haberin ardında yatan hükümet duyurusuna, şirket basın

bülteni ya da yıllık raporuna, bir dergideki makaleye veya bir haber grubundaki

söylentiye bir tıklamayla ulaşılabilir. Medya editoryal süreci bir yana bırakarak

okuyuculardan daha fazla takdir görebilir. Bu tarz haberciliğe açıklamacı gazetecilik adı

veriliyor.

Bu şekildeki bakış açısı, daha fazla vefalı okuyucu olarak dönebilir. Fakat aynı

zamanda, daha da önemlisi, okurlardan ek bilgi edinilmesi. Bir haberci ya da editörün

ismi, daha fazla bilgi için, aynı zamanda belki de ek materyal ya da teklifler için, bir e-

posta köprüsüne bağlanmalıdır.

Web dergisi Feed’in63 yayıncısı Steven Johnson’a göre, “Gelecek birkaç yıl

içinde, baskın Web sitesi metaforu, dergiden, topluluğa (community) kayacak.

Çevrimiçi yayınlar, Well64 ya da Echo65 gibi duyuru panoları veya America Online66 ve

CompuServe67 gibi servis sağlayıcıların sohbet odaları ile yerlerini değiştirecek. Bu

model altında başarılı olacak siteler üç şeyin birleşmiş halini sunacaklar: isim yapmış

yazar, editör ve kişilere erişim, vefalı bir okur topluluğu ve karşılıklı konuşmaları

sürdürebilmek için iyi birer yazılım.

1995’te, The Star Tribune Online’ın68

editörü Steve Yelvington, “Etkileşimli,

gerçek zamanlı, günde 24 saat süren bir düzen içerisinde iyi gazetecilik yapmayı

62 http://www.telegraph.co.uk/ 63 http://www.feedmag.com 64 http://www.well.com 65 http://www.echonyc.com 66 http://www.aol.com 67 http://www.compuserve.com 68 http://www.startribune.com

69

öğrenmeye çalışıyoruz. Grup tartışmaları oluşturuyoruz, kamuoyunu naklediyoruz ve

diğer ajanslarla bir topluluk bilgi merkezi olmaya çalışıyoruz.” diyordu.

Çevrimiçi yayıncılık sektörünün toplu halde katıldığı bir görüş, herkesin

aşırmanın karşısında olduğu. Sektör temsilcileri ve analistler, editoryal sistem içinde

sayısal materyallerin basit biçimde Web için haberlere dönüştürülmesine, yeni ortamın

yetersiz kullanımı olarak bakıyorlar. Buna rağmen materyallerin bu şekilde

aktarılmaları, yani yeniden anlamlandırılmaları, birçok çevrimiçi yayıncının

aktivitelerinin merkezini oluşturur.

3.2.3.5. Uzmanlaşmış Yayınlar

Genel olarak uzmanlaşmış yayınlar, herkese hitap eden diğer yayınların sahip

olabileceği izleyicilerden daha iyilerine sahip olduklarını bildiklerinden -ya da

bildiklerine inandıklarından-, etkileşimli Internet teknolojilerini kullanmada daha

maceracılar. Bir Çevrimiçi caz dergisi, okuyucularını, parçalar hakkındaki kendi

görüşlerini ve değerlendirmelerini yollamaya davet edebilir. Bir Çevrimiçi tarım dergisi,

yönetici tarafından kontrol edilmeyen ve katılımcıların konuları belirledikleri tartışma

grupları içerebilir. Popüler bilim dergisi New Scientist, basılı yayındakilere ek bilgilerin

bulunabileceği NS Plus69

sitesini yayınlamayı sürdürüyor. Site dergideki konularda

tartışmaların yapıldığı tartışma forumlarına köprüler de içeriyor.

Bilimsel yayınlar, çevrimiçi uzmanlaşmış yayınlar arasında çıkarsamalar

yapabilmek için ele alınabilecek bir örnek grup. Bazı örnek hikayeler, çevrimiçi

yayıncılığın, daha ileri gitmek isteyen okurlara nasıl daha zengin bağlamsallaştırılmış

bilgi sunabileceğini gösterebilir. NS Plus sitesi, Şubat 1997’deki koyun klonlanması

duyurusundan sonra, yorumlar, ilişkili sitelere köprüler ve deneyin asıl bilimsel rapor

metninin yayınlandığı bir sayı içeriyordu –ki tüm bunlar basılı versiyonun o sayısında

yer almamıştı.

Bununla birlikte New Scientist, basılı ve Çevrimiçi unsurların

ilişkilendirilmesinde ısrar ediyor. Basılı versiyonda yer alan kimi makalede bulunan NS

69 http://www.newscientist.com

70

Plus logosu, daha fazla bilginin Web sitesinde bulunabileceğini okurlara bildiriyor.

Sitenin Planet Science kısmında, basılı versiyonda yer alan makalelerin sadece bir kısmı

yer alıyor ama bunlar ‘Web için zenginleştirilmiş’ biçimdeler. Mesela örümcekler

hakkındaki bir araştırma ile ilgili olarak yer alan haberde, araştırma kaynaklarına ve

araştırmacılar hakkındaki bilgilere ilişkin köprüler yer alabiliyor.

Bu örnekler, çok boyutlu iletişime izin veren ve okuyucuların haberleri

nerelere yönlendirebileceği basılı kelimelere göre daha az belli olan bir ortamda

(medium) yazma ve yönetmeyle ilgili birkaç konuyu ortaya çıkarıyor:

• Bir haber ya da paragrafın içerebileceği köprü sayısı en fazla ne kadar?

• Eğer başka yerlere köprüler açılış paragrafından verilecek olursa, okuyucuları fazla

erken yitirme olasılığı var mı? (Belki de haberlerin sunumunda köprüleri içeren ve

içermeyen iki ayrı versiyon hazırlanması mantıklı olabilir.)

• Bir köprünün konuyla ilgisi, onu metnin içine yerleştirerek mi, yoksa sayfanın başka bir

yerine yerleştirerek mi daha açık hale getirilebilir?

• Okuyucuların yönlendirildikleri diğer sitelerde kalması mümkün mü? (Şüphesiz bu risk

her zaman varolacak. Internet yayıncılığı yapmanın bir parçası olarak bu risk de gelir.

Internet, kullanıcıların kontrol edilmesine, zorla bir yere bağlanmasına izin vermez.

Ancak eğer bir site çekiciyse, hatta sıçrama tahtası olarak kullanılıyor olsa bile insanlar

oraya tekrar gelecektir. Örneğin arama siteleri en fazla ziyaret edilen siteler.)

3.2.3.6. Editoryal Zenginleştirme

Bir olası Web zenginleştirme örneğini inceleyelim. 10 Nisan 1997’de The

Guardian’da yayınlanan bir araştırmaya göre, endüstriyel binalara ve anayollara daha

yakın oturan kişilerde kanser görülme oranının fazla olduğu belirtiliyor, bununla

beraber bu sonuçların eleştirilmeye açık olduğu söylenip bu konudaki iki uzmana

sorular yöneltilebileceği belirtilerek iki uzmanın görüşleri alınıyordu. Fabrikalara ve

anayollara yakın oturan insanlar veya onların doktorları daha fazla bilgi almak

71

isteyebilirlerdi. Bu hikayenin çevrimiçi versiyonu, araştırmacıların üniversitedeki

bölümlerine ait bir sayfaya, materyallerin yayınlandığı akademik yayına, bulgulara karşı

çıkan uzmanlara ulaşılabilecek bir başka sayfaya ve gazeteciye e-posta yoluyla ulaşmak

için köprüler içeriyordu. Bu yolla ilgili okuyucular, kendilerini daha tam biçimde

bilgilendirebilirler veya doğrudan tartışmalara kendi bilgi ve tecrübeleri ile katkıda

bulunabilirler.

Gazetelerin Çevrimiçi yayıncılık ekipleri için ayırdıkları zaman ve donanım

kaynaklarının bu şekildeki zenginleştirmelere izin veremeyeceği ileri sürülebilir.

Şüphesiz şu anda durum böyle. Ancak bundan sonrası için tam tersi neden olmasın?

Eğer bahsedilenler, okuyucularla güven ve yanıtlayıcılık çerçevesinde yeni ilişkiler

kurmak başlığı altında hipermetinselliğin mantıksal kullanımı ise -ki öyle-, neden bu

potansiyeli ortaya çıkarmak için gerekli kaynaklar sunulmasın?

Şu andaki yayınlarda görülen kâr öncelikli yaklaşım, daha geniş şirketlerin

bireysel unsurlarının kendi yağlarında kavrulan kâr merkezleri halinde tasarlanmasına

sebep oldu. Çevrimiçi ticari işlemlerin geleceğindeki ve Internet kullanıcılarının -

halihazırda ücretsiz erişime alıştıklarından- bilgiye paralı erişme konusundaki istekleri

hakkındaki tüm belirsizlikleri düşünürsek, medya şirketlerinin Çevrimiçi yayıncılık

bölümlerinin bu kriterlere uyabileceklerini söylemek zor.

Şu andaki süreçlerin temelinde bir paradoks sözkonusu. Bir tarafta, gazetecilik

ürünü olan ve olmayan şeyler arasındaki sınırlar zayıflarken, kullanıcılar gazetecilerin

haberleri yaparken kullandıkları materyallerin neredeyse tamamına doğrudan

erişebiliyorlar, aynı zamanda çok küçük bir kullanıcı grubu da kendi özel yayınlarını

hazırlayabiliyorlar. Diğer tarafta yeni medya için katılımcı, demokratik ve etik

yaklaşımın gelişimi gazeteciliğin profesyonel ve sosyal durumunu güçlendirebilir.

Internet teknolojilerinin kimi uygulamaları, kullanıcıların editoryal sürece ve

bu süreçte üretici pozisyonunda olanlara erişimini geliştirme fırsatını sunuyor.

Saklayacağı hiçbir şey olmadığını ilan eden bir gazetecilik, okuyuculardan daha büyük

saygı görerek ayakta kalabilir.

72

3.2.4. Çevrimiçi Gazetelerin Etkileşimli Özellikleri

Çevrimiçi yayınlara üye olan kişiler, sıklıkla aradıkları bilgileri diğer

kaynaklardan daha hızlı ve kolay biçimde bulabilir. Yerel olaylara ve spor takımlarına

ilişkin ‘kişisel’ bilgi neredeyse hiç görülmüyor ya da güvenilir olmuyor. Çünkü

çevrimiçi haber servisleri ekiplerinde gönüllülere ve -nadiren eklenmiş- kadrolu

gazetecilere yer veriyorlar. Bir diğer problem de aktarım hızları. Grafik unsurları

optimize etme ve gereksiz olanları eleme çabalarına rağmen, bilgiye erişim çoğunlukla

yavaş. Müşteriler beklemeye istekli olsalar da, sözkonusu ortam televizyonun cazip

hareketli görüntüleri ve basılı gazeteyi okumanın kolaylığı ile rekabet edemez.

Müşteriler çevrimiçi sistemle kısa bir süre ‘oynayıp’, sonra da bırakıyorlar.

Kullanıcıların istediği daha fazla haber değil, diğerleri ile etkileşim içinde olmak70.

Pratikte büyük ulusal gazetelerin en az bir çeşit çevrimiçi ürünü var. Eylül

1998’de yapılan bir araştırmaya göre dünya çapında 4925 Çevrimiçi yayın vardı ve

bunların 1563 tanesi Amerika dışında yer alıyordu71. Çevrimiçi pazar patlama yapıyor

gibi görünmesine rağmen, kârlılık elde eden ya çok düşük ya da hiç yok. Birçok haber

sitesinde yer alan makaleler, normal basılı yayınlarda basılanlarla aynı. Daha iyi haber

sitelerinde gazeteciler haberlerinin değerini köprüler, arama motorları ve çokluortam

özellikleri ekleyerek artırıyorlar. Ama vurgu yine de bilginin tek yönlü akışına yönelik

oluyor. Bir elin parmak sayısını geçmeyecek kadar az sitede, sadece bir iletişim ortamı

olarak Web için üretilmiş içerik kullanılıyor72. Sonuçta, önemli haberler dışında,

kullanıcılar zamanlarının olağanüstü küçük bir parçasını Çevrimiçi kaynaklardan bilgi

edinmeye harcıyorlar73.

Eski zihinsel yapı neden hala direniyor? Bu konuda iki gazetecilik profesörü

şöyle yazmışlar: “Medya şirketleri en başta işletmelerdir. Kültürel ve şirketsel olarak

Internet’in eşitlikçi, adem-i merkeziyetçi, katmanlar arasında ilişkiye dayanan ve özerk

70 R. Ashe, "The Human element: Electronic networks succeed with relationships, not information," Quill September 1991, s. 13-14 71 E. K. Meyer, "An Unexpectedly wider web for the world's newspapers," AJR NewsLink, http://ajr.newslink.org/emcol10.html, 1999 72 J. V. Pavlik, The Future of online journalism: Bonanza or black hole?" Columbia Journalism Review August 1997, s. 30-36 73 R. Fidler, Mediamorphosis: Understanding new media. California, Pine Forge Press, 1997, s.152

73

biçimdeki kültürünü anlayamazlar”74. Bu konuda konuşan diğer uzmanlar, eleman

yetiştirmeye ilgisiz haber merkezlerinden, antikalaşmış bilgisayar sistemlerini

güncellemeye gönülsüz işletmelerden ve Internet’in doğasını, özellikle etkileşimlilik

kavramını anlama eksikliğinden bahsediyorlar. Muhabirler okurlardan gelen e-postaları

cevaplamaya direnebiliyor, bir sonraki haberleri ile ilgili çalışmaları sırasında meşgul

olacaklarından eski haberler hakkındaki soruları cevaplamaya vakit

bulamayacaklarından şikayet edebiliyorlar75. Bu şekildeki gazetecilerin yeni medyayı

anlamadıklarını söyleyebiliriz. Washington Post gazetesinin çevrimiçi hizmetinin

oluşturulmasına yardımcı olan McAdams’a göre, “Çevrimiçi tecrübesi az olan bir

gazeteci, haberler, haber değerleri, kamu yararı ve okunacak iyi şeyler bağlamında

düşünmeye eğilimli. Fakat çevrimiçi tecrübesi fazla olan birisi, ilişki, örgütlenme, bilgi

gruplarıyla ve onların içinde hareket etme ve farklı insanlar arasındaki iletişim

konusunda daha fazla düşünür. Bugün gazeteciler seçmelidirler: Eşik bekçileri olarak

birçok bilgiyi aktarabilirler ya da kullanıcıları haberler ve ilişkili konular hakkında daha

zeki, daha aktif ve sorgulayan izleyiciler haline getirebilirler”76. Kullanıcıları daha zeki

yapmak, birliktelik içerisinde tecrübe edinmeye yani etkileşimliliğe katmak

anlamındadır77.

3.2.5. Yeni İletişim Modelleri ve Dinleyiciler

Internet’i haber ortamı yapabilmek için gazeteciler bu ortamın temel

özelliklerini sonuna kadar kullanmalılar. Web sitelerini diğer ortamlardan ayıran

özellikler: çokluortam, bilgilerin güncellenme hızı, yatay dağılım (her konuda, herkesin

bu bilgilere erişebilmesi), adem-i merkezi ve hiyerarşik olmayan yapı, sansürün

olmayışı ve etkileşimlilik78.

Etkileşimlilik yeni teknolojilerin birincil karakteristiği ve

74 S. E. Martin ve K. A. Hansen, Newspapers of record in a digital age: From hot type to hot link. Connecticut, Praeger, 1998, s. 46 75 J. Wolff, "Opening up, online," Columbia Journalism Review, November/December 1994, http://www.cjr.org/year/94/6/online.asp 76 J. B. Singer, "Play theory and the news content of interactive media,", AEJMC, Communication Theory and Methodology Division, 1994 77 E. Schlossberg, Interactive excellence: Defining and developing new standards for the twenty-first century. New York, 1998, s.71 78 J. D. Lasica, "Net gain: Journalism's challenges in an interactive age," American Journalism Review, volume 20, number 2, 1996, s. 52

74

iletişim araştırmaları alanında hatırı sayılır ölçüde yeni değerlendirmelerin ortaya

konulma sebebi.

Kitle iletişimi, esasen, iletinin kaynaktan alıcıya tek yönlü aktarımı için

tasarlanır79. Öte yandan etkileşimlilik, iki (ya da birden fazla) yönlü iletişim modeline

dayanır. Yeni medyanın etkileşimlilik özellikleri ile, alıcı aktif bir katılımcı olarak kabul

edilir. İnsanlar, kendilerine gazeteciler tarafından gönderilen bilgileri almaktan daha

çok, bilgi arama ve seçmeyle uğraşırlar. Bazı Web sitelerinde çevrimiçi okuyucular

aktif olarak bilgileri seçmekten daha fazlasını yaparlar; bilgi de ekleyebilirler. Kaynak

ve alıcı arasındaki ayrım böylelikle ortadan kalkar80. Bununla beraber, Çevrimiçi

yayınların editörleri, kullanıcıların kitle iletişim mesajlarına kaynaklık etmelerine izin

vermekte ihtiyatlı olmayı seçebilirler. Editörler kontrollerini kaybedebilirler ve

güvenilirlikleri sarsılabilir. Bunun için kabul gören yöntem, editörün onayından geçen

yorum ve bilgilerin Web sitesinden sunulması.

Newhagen81

bilgisayarların haberlerin iletilmesinde faydalı etkileşim

makineleri olduğunu savunuyor. Newhagen’in pozisyonu, kullanıcıların ihtiyaçlarının

ve bilginin doğasının son derece akıcı olduğu, bazen dakikalık değişimlerin sözkonusu

olduğu bir teoriden temelleniyor. Bir bilgisayar, etkileşimli bir cihaz olarak sürekli

değişen bir çevre hakkındaki bilgiyi kullanıcıya iletebilir ve kullanıcıdan haber

kaynağına doğru bir iletişim kanalı sunabilir. Bu şekildeki hızlı geribildirimler

haberlerin yerindeliğini garantiler. Mobil iletişim bu noktada yerden bağımsız olarak

bunun sağlanması için kullanılabilir.

Eşdeğerdeki iletişim ‘partnerleri’ arasındaki hızlı geribildirim ile, kitlesel

mesaj üretimi hala varolsa bile, kitlesel alıcı kavramının modası geçmiş olur. Yeni

medya gazetecileri, geniş biçimde dağılmış, etkileşimli olmayan, farklılaştırılmamış

ama birbirlerinden değişik özelliklere sahip ve anonim insanlardan oluşan geniş bütün

79 C. Heeter, "Implications of new interactive technologies for conceptualizing communication," makale, Media use in the information age, New.Jersey, 1989, s. 217-235 80 J. Steuer, "Defining virtual reality: Dimensions determining telepresence," Journal of Communication, volume 42, number 3, 1992, s. 73-93 81 J. E. Newhagen, "The Role of feedback in the assessment of news," Information Processing & Management, volume 33, number 5, 1997, s. 583-594

75

şeklinde tanımlanan82 ‘kitlesel dinleyici’leri hedefleyemez. Kamunun böylesine

farklılaştırılmamış ve arası soğutulmuş (distanced) biçimde görülmesi bu gazetecilerin

ellerinden gelmez. Şimdi okuyucular (reader) diğer okuyuculara doğrudan bağlanmış,

daha küçük, bölük pörçük ama daha fazla müşterek unsuru paylaşan izleyici grupları

halindeler. Kitlesel dinleyicilerden ziyade, bir topluluk durumundalar ve kişilerarası ya

da gruplararası yaklaşım (örneğin yerel topluluklar için) bu konuda çok daha uygun

olabilir.

Çevrimiçi yayınların bu saydığımız etkileşimlilik özellikleri bir kullanıcı

topluluğu arasındaki çok yönlü iletişimi artırıyorsa, geleneksel mesaj aktarım

modelinden ziyade, töresel iletişim modeli daha uygun olur. Töresel iletişim modeli,

paylaşım, katılımcılık, işbirliği, duygudaşlık, ortak bir inanca sahip olma gibi terimlerle

bağlantılı83. Töresel bakış açısı doğrudan iletilerin mekandaki dağılımına yönelik değil.

Daha ziyade sözkonusu topluluğun zaman içerisinde devamına yönelik. Yani bilginin

açığa vurulması değil, paylaşılan inançların temsil edilmesi. Gazeteler çevrimiçi

versiyonlarını, savunmaya yönelik bir pazarlama stratejisi olarak başlattılar84. Hedef

kitlelerinin dikkatini sabit tutmanın (veya aynı hedef kitlenin dikkatinin başka bir

medyaya kaymasını önlemenin) yolunu arıyorlardı. Örneğin, etkileşimli araçlar bu

amaçla sitelere eklendi85. Etkileşimli araçlar aynı zamanda halka açık tartışmaları teşvik

etmekte ve milyonlarca insanı sanal bir topluluk olarak biraraya getirmekte kullanıldı86.

Çevrimiçi gazeteciler, okuyucuları dinleyerek ve onları haber toplama konusunda teşvik

ederek, okur tatminini artırmaya ve daha sık ziyaret edilen siteler elde etmeye çalıştılar.

Reklam modeli de aynı zamanda çevrimiçi yayınlara uygulandı. İnsanların dikkatini

üzerlerinde tutarak, sayısal gazeteler bir üyelik aidatı alıyorlar ve doğrudan bir

ekonomik gelir elde ediyorlar. Aynı zamanda dolaylı bir gelirleri daha var:

reklamverenlere satabilecekleri, insanların yayınlarına olan ilgisi.

82 D. McQuail, Mass communication theory. 3.baskı, California, 1994, s. 35 83 J. Carey, "A Cultural approach to communication," Communication, volume 2, 1975, s. 1-22 84 M. McAdams, "Inventing an online newspaper," Interpersonal Computing and Technology: An Electronic Journal for the 21st Century, volume 3, number 3, July 1995, s. 64-90, ve http://www.sentex.net/~mmcadams/invent.html 85 S. Paterno, "Is anybody there?" AJR NewsLink, http://ajr.newslink.org/lajrpaterno3.html, 1998 86 A. Tucher, "Why Web warriors might worry," Columbia Journalism Review, http://www.cjr.org/year/97/4/warriors.asp, Temmuz-Ağustos 1997

76

3.3. ARAYÜZ PROBLEMİ

Mobil cihazlarda sesin anında metne dönüştürülebilmesi kullanıcıların ellerini

kullanarak veri girişlerini gerektiren şimdiki arayüzlerdeki zorlukların çözümü olabilir.

Wireless NewsFactor sitesinde87

konuşmayı algılayıp bunu metne çevirecek

uygulamaların kablosuz Web’de yenilikleri ortaya çıkaracağı söyleniyor. Buna göre bir

PDA kullanıcısı elindeki cihaza ‘Restoranlar, İtalyan’ diyebilecek ve en yakın İtalyan

restoranının bir haritasını ekranda görebilecek, bunun yanında ‘En yakın restoran iki

km. ileride.’ Şeklinde sesli bir uyarı da alabilecek. Mobil cihazlarda ses algılama

teknolojisi konusunda çalışan şirketlerden olan VerbalTek, mobil cihazlardan Internet

erişimi sağlamak için sesi girdi birimi olarak kullanan bir platform üzerinde çalışıyor.

Bu teknoloji kullanıcıların kablosuz Internet kullanırken seslerini veri girdi

birimi olarak kullanmalarını sağlıyor ve çıktı olarak ekran üzerinde görülebilen bilgiler

oluşturuyor.

VerbalNET adlı yazılımı geliştirenler sistemin performansını yükseltmek,

kesinliğini geliştirmek ve aynı zamanda kablosuz erişim esnasında daha az bantgenişliği

kullanımını sağlamak için çalışıyorlar. Sesli erişimin ve yine sesli veri çıktısı almanın

mümkün olduğu kullanıcı arayüzüne sahip ‘Sesli Portal’lerdekinin ve ses tanıma

üzerine işleyen diğer sistemlerin tersine, VerbalNET arayüzü ses-girdisinden veri-çıktısı

elde edilmesine imkân veren ilk sistem.

VerbalTek başkanı Dr. James Pan, “Internet ve mobil ticaret aktivitelerinde

doğrudan konuşmanın kullanımı, kablosuz iletişimi besleyecek ve gelişimine rehberlik

edecektir.” diyor.

Mobil cihazlar güçlenip daha karmaşık hale geldikçe GPS (Global Positioning

System) gibi konum tabanlı hizmetler için kullanılan sistemler ve yüksek hızlı mobil

Internet erişimi gibi uygulamalar, yeni kullanıcı arayüzlerinden faydalanabilir hale

geldiler.

87 J.B. Houck, "Speech-In, Text-Out App Prods Wireless Web Innovation", http://www.wirelessnewsfactor.com/perl/story/8702.html, Nisan 2001

77

Kablosuz uygulama sağlayıcılar tarafından sunulan uygulamalara

bağlandığında konuşmanın metne çevrilmesi, mobil kullanıcıların veriye kablosuz

erişimini cesaretlendirici bir teknoloji gibi görünüyor. 2001 Nisan ayındaki

açıklamalara göre VerbalNET, içinde İngilizce, Çince, Japonca, Korece’nin de

bulunduğu yedi dil için hazır durumda.

Voice Signal adlı şirket tarafından geliştirilen ELVIS (Embedded Large

Vocabulary Interface System) adlı sistem de mobil cihazlar için konuşma algılama

çözümü sunuyor88. Sunulan uygulama çözümleri arasında SMS mesajlaşma, e-posta,

takvim yönetimi, adres defteri yönetimi, görev listeleri, notlar vb. yer alıyor.

Eş zamanlı olarak konuşmayı metne çevirebilen sistem, kullanıcıların aynı

anda görsel geribildirim almalarını sağlayabiliyor. Zaman içinde kullanıcının sesine,

aksanına uyum sağlayarak daha kesin sonuçlar alınmasını sağlıyor. Konuşma dışındaki

sesleri (araba gürültüleri gibi) ayıklayarak sistemin daha verimli çalışmasını sağlıyor.

Mobil cihaz üzerinde çalıştığı için o anda kablosuz iletişim ağına bağlı olunmasa bile

gerekli uygulamaları kullanmaya imkân tanıyor. Aynı zamanda, yazılan metni sentetik

olarak tekrar işleyip sese çevirebiliyor.

Bu tür uygulamalar, mobil cihazların kapasitelerinin gelişmesiyle çok daha

kullanışlı hale gelecek. Ancak değişmeyecek bir şey varsa o da insanların etkileşimli

iletişim kurmak için giderek belli bir yere daha az bağlı olmalarının gerekeceği.

Japon telekom şirketi NTT DoCoMo’nun Ar-Ge merkezi insanların kelimeleri

söylemeden telefonla konuşmasını sağlayan bir teknolojinin geliştirilmesi konusunda ilk

adımı attığını açıklayarak bu konuda ilginç bir gelişme sunuyor89.

Mühendisler konuşma sırasında yanak ve çene kaslarındaki hareketleri

farkeden bir algılayıcı geliştiriyorlar. Cihazdan gelen sinyaller yorumlanıyor ve sesler

halinde ortaya konuluyor; ancak, sistem sadece hareketleri algıladığı için kullanıcının

kelimeleri seslendirmeden ağız hareketleriyle söylemesi yetiyor.

88 www.voicesignal.com “Dictate Text Messages on Mobile Devices” broşürü, 2001 Eylül 89 Kuriko Miyake, "Talk on Your Cell Phone Without Saying a Word", http://www.pcworld.com/news/article/0,aid,91223,00.asp, 17 Ekim 2002

78

NTT DoCoMo teknolojinin hala temel seviyede olduğunu belirtiyor. Deneyler

sırasında mühendisler sistemin sesli harfleri yüzde 100 kesinlikle ayırdetmesini

sağlamayı başarmışlar. NTT DoCoMo bu teknolojiyi geliştirmeyi beş senede

tamamlamayı umuyor.

Bu çalışma NTT DoCoMo’nun farklı tarzlardaki insani mobil iletişim

arayüzleri konusunda yaptığı araştırma geliştirme çalışmalarının bir parçası. Aynı ArGe

merkezinde, geçmişte yapılan bir çalışmada da bir ses sinyalini, el bileğindeki bir enerji

dönüştürücüsünden (transducer) kulağa aktarmak için vücuttaki titreşimleri kullanan bir

cep telefonu tasarımı ortaya çıkarılmış.

Wada’ya göre, olası uygulamalardan biri, algılayıcı cihazın bir mobil telefona

eklenmesi ve ses sentezleme cihazı yardımıyla, cep telefonu kullanıcılarının sessiz

iletişim kurması. Mühendisler, teknolojiyi kablosuz e-posta hizmetlerine de uyarlamak

istiyorlar. Böylelikle bir e-posta mesajını yazmak daha hızlı ve kolay hale gelebilecek.

3.3.1. Etkileşimliliği Tanımlamak

Kullanıcılar, pasif biçimde bilgilendirilmektense, aktif biçimde bilginin

peşinde koşuyorlar90. Boston College’daki gazetecilik profesörlerine göre91:

• İletişimin hedefi katılımcıları ikna etmekten daha çok bilgi alışverişiyse,

• Katılımcılar iletişimden tam olarak faydalanabilecekleri aktif bir rol alırlarsa,

• Katılımcılar mesajlara tepki verir ve iki yönlü iletişimde bulunurlarsa,

• İletişimin zamanlaması esnekse ve katılımcı taleplerine yanıt veriyorsa,

• İletişim ortamı bir mekân hissi uyandırıyorsa etkileşimlilik artar.

Bununla beraber çevrimiçi yayınlar hakkında yapılan erken dönemli bir

araştırma etkileşimlilik özelliklerinin nadir bulunur şeyler olduğunu ortaya koyuyor92

.

90 C. Pearce, The Interactive book: A Guide to the interactive revolution, Indianapolis, 1997, s. 486 91 S. J. McMillan, "Who pays for content? Funding in interactive media," Journal of Computer-Mediated Communication, volume 4, number 1 September 1998, ve http://www.ascusc.org/jcmc/vol4/issue1/mcmillan.html 92 J. W. Tankard, ve H. Ban, "Online newspapers: Living up to their potential?" sunum, AEJMC, Baltimore, Ağustos 1998

79

Araştırmaya göre hipermetin imkânlarına rağmen, çevrimiçi gazete makalelerinin

%94’ünde başka yerlere köprü bulunmuyor. Gazetecilerin ancak yüzde 49’u e-

postalarına cevap veriyorlar. Arama motorlarında çevrimiçi yayınların sadece belli bir

kısmı gösteriliyor ve okuyucular nadiren bir yayının Web sitesine bilgi ekleyebiliyorlar.

Bir başka araştırmada ise93 Web sitelerindeki etkileşimliliğin beş boyutu

olduğu ileri sürülüyor: eğlence (playfulness), seçim (choice), ilişkililik (connectedness),

bilgi toplama ve iki taraflı (reciprocal) iletişim. Bu araştırmada da genel olarak

etkileşimlilik özelliklerinin az kullanıldığı saptanıyor. Hatta sözkonusu etkileşimlilik

özellikleri varolsa bile, çoğu zaman bu durum yanlış bir algılamaya yol açıyor, çünkü

kullanıcı tercihleri hala şirketler tarafından tanımlanıyor.

Heeter 1989 yılında etkileşimlilik konusunda altı boyut tanımlamış94.

Bunlar:

mevcut seçeneklerin karmaşıklığı, kullanıcıların harcaması gereken çaba, kullanıcıya

karşı yanıt verebilme durumu (responsiveness), bilgi kullanımının gözlenmesi, bilgi

eklemedeki kolaylık ve kişilerarası iletişimi mümkün kılma durumu.

3.3.1.1. Mevcut Seçeneklerin Karmaşıklığı

Çevrimiçi yayınların tasarımcıları ne kadar çok bağlantı (hyperlink, köprü)

eklerlerse, kullanıcı site içerisinde dolaşabilmek için o kadar çok seçeneğe sahip oluyor

ve bu seçimler etkileşimliliği artırıyor. Metin veya grafik tabanlı bir Internet gezgini

(browser) kullanımı konusunda tercihi kullanıcılara bırakarak, İngilizce ya da farklı bir

dilde bilgilere erişebilmelerine fırsat vererek veya istedikleri bilgiyi bulabilmeleri için

bir arama motoru kullanmalarını sağlayarak onlara güç verilebileceği de artık anlaşıldı.

Ancak bu noktada Mobil Internet için arayüzlerin kolaylaştırılması çalışmaları sürüyor.

93 L. Ha ve E. L. James, "Interactivity reexamined: A Baseline analysis of early business Web sites," Journal of Broadcasting & Electronic Media, volume 42, number 4, 1998, s. 457-474 94 Heeter, s. 217-235

80

3.3.1.2. Kullanıcıların Harcaması Gereken Çaba

Paisley etkileşimliliği matematiksel olarak şu şekilde tanımlıyor: “kullanıcı

etkinliğinin sistem etkinliğine oranı”95. Bir uçtaki kullanıcılar, bir çevrimiçi yayının,

önceden kendileri hakkında verdikleri bilgiler sayesinde otomatik olarak gönderdiği

(push) metin tabanlı verileri okuyorlar ve bunun dışında bir çaba harcamıyorlar. Diğer

uçtaki kullanıcılar ise her sayfayı veya görüntüyü seçiyorlar ve bu sayfayı

görüntülemesi için merkezi bilgisayara bir mesaj gönderiyorlar. Bu iki tür kullanıcı,

yayın yöneticilerini şu soruya yöneltti: Kullanıcılar ne kadar çaba harcamayı isterler?

Bazıları, bilgileri kullanıcıya gönderen (push) bilgisayarların harcanacak çabayı

azaltacağını söylüyor ve bunun istenilebilir bir durum olduğuna inanıyorlar. Diğerleri

kullanıcıların çalışmayı sevdiğine inanıyorlar, çünkü bu sayede kontrolün kendilerinde

olduğunu düşünüyorlar ve tam olarak istedikleri bilgiyi elde edebiliyorlar.

3.3.1.3. Kullanıcıya Yanıt Verebilme

Çevrimiçi yayınlar kullanıcıların sorularını yanıtlayan bir insan kullanabilir

veya teknoloji ile bunu halledebilirler. Tabii ki genellikle haberciler veya editörler Web

sitelerindeki kullanıcıların e-postalarını basit biçimde yanıtlıyorlar. Bilgisayarın cevap

vermesi ise mümkün ve son aşamada makine etkileşimliliği, insan ve makine arasındaki

iletişim rolleri birbirinin yerine geçebildiğinde başarılmış olacak96

. Bu şekildeki ‘zeki’

etkileşimlilik medya sistemleri için şu anda zor ya da imkânsız, fakat Çevrimiçi yayınlar

programlama yönergeleri, yardım sayfaları ve bilgilendirici hata mesajları ile bunu daha

küçük seviyede başarabilirler.

3.3.1.4. Kişilerarası İletişimi Olası Kılma

E-posta adresleri, kullanıcılar ve çevrimiçi yayınlarda çalışanlar arasındaki

iletişimi kolaylaştırabilir. Tartışma forumları ve canlı sohbet alanları okuyucuları bir

95 W. Paisley, "Computerizing information: Lessons from a videotex trial," Journalism of Communication, volume 33, number 1, 1983, s. 153-161 96 S. Rafaeli, "Interactivity: From new media to communication," makale, Advancing communication science: Merging mass and interpersonal processes, California, 1988, s. 110-134

81

Web sitesine çekebilir ve orada kalmalarını sağlayabilir. Buna ek olarak sitede,

eşzamanlı iletişim sunulabilir veya bu iletişim editörler tarafından denetlenebilmesi için

bir süre gecikmeli olabilir. Metin, ses ya da video gibi iletişim kanallarına ilişkin

seçenekler de aynı şekilde kişilerarası iletişimi etkileyebilir.

3.3.1.5. Bilgi Eklemenin Rahatlığı

Bu sayede kullanıcı, haberci-editör haline geliyor ve mesaj bilinçli olarak daha

geniş bir okuyucu-izleyici kitlesine aktarılıyor. Eğer Web siteleri kullanıcılar için bilgi

eklemeyi kolaylaştırırlarsa, kullanıcıları yetkilendirmiş (empower), yaratıcılığı ve

keşfetmeyi teşvik etmiş olurlar. Bazı çevrimiçi yayınlarda aşağıdaki şekillerdeki

bilgilerin kullanıcılar tarafından eklenmesine izin veriliyor: Web sayfaları, hobi ve özel

ilgilere yönelik sayfalar, doğum günlerinin, evliliklerin ve vefatların ilanı, film, tiyatro

ve diğer kültürel olaylara ilişkin eleştiriler ve duyurular. Bazı çevrimiçi yayınlarda,

kullanıcıların haberlere katkıda bulunması da mümkün olabiliyor. Bu tür yayınlara

Türkiye’deki bir örnek Radikal gazetesi Web sitesi97.

3.3.1.6. Sistemin Kullanımının Gözetlenmesi

Diğer boyutlara benzemeyen bu özellik çevrimiçi yayının bakış açısını

yansıtıyor. Bir gözetleme aracı, bir Web sitesi operatörünün siteyi kimlerin ziyaret

ettiğini ve/veya sitenin hangi parçasının ziyaret edildiğini kaydettiği herhangi bir

belirgin yol şeklinde tanımlanabilir. Sistemin kullanımının sürekli gözlenmesi, sistem

içeriğini kullanıcıların ilgileri yönünde programlamak ve işlemleri hesaplamak amacı

taşıyabiliyor. Aynı zamanda bu bilgi, sitenin kullanıcıların ilgilerini nasıl çektiği ve

bunu sürdürdüğü konusunda değerli bir ölçme sistemi.

97 http://www.radikal.com.tr

82

3.3.2. Örnek Bir Araştırma

Gorelik ve Mwangi tarafından yapılan bir çalışmada kâr amaçlı Web sitelerinin

daha fazla etkileşimlilik özelliklerine sahip oldukları ileri sürülmüş98.

Bu varsayımda

etkili olan sebep, birçok etkileşimlilik aracının gazetecilerden daha çok pazarlamacılar

tarafından oluşturuluyor olması. Ancak çalışmanın sonunda elde edilen bulgular

varsayımı desteklememiş. Buna ileride tekrar değinilecek.

Aynı çalışmada basılı bir yayından bağımsız biçimde sadece Web tabanlı

olarak okuyucularına seslenen çevrimiçi yayınların, bir basılı yayınla birlikte hazırlanan

yayınlara göre daha etkileşimli oldukları da varsayılmış. Bu varsayım tek cümle ile

ifade edilirse: tamamen Web tabanlı yayınlar, basılı yayınlarla birlikte piyasaya

çıkarılan yayınlardan daha etkileşimlidir.

Yukarıdaki çalışmadaki varsayımlardan sonuncusu da, yayınların coğrafi

konumunun etkileşimlilik üzerindeki etkisi hakkında. ABD’deki yayınlardan diğer

ülkelerdeki yayınlara oranla daha yüksek derecedeki etkileşimlilik bekleniyor. Bunun

ilk sebebi, ABD’nin etkileşimlilik alanındaki teknolojileri diğer ülkelerden daha önce

adapte etmiş olması. ABD’deki kullanıcılar arasından daha fazlası bu şekilde hazırlanan

yayınlara erişebiliyorlar ve tasarımcılar bu alanda diğer ülkelerdeki meslektaşlarından

daha fazla tecrübe sahibi. Bunun altındaki sebepler ise, ABD’deki telefon ücretlerinin

düşük oluşu sayesinde daha yüksek bant genişliği ile daha uzun süre Internet erişiminin

daha ucuza mal olması olarak gösteriliyor. Son olarak ABD basınının pazar tarafından

yönlendirilen bir yapıya sahip olması, diğer ülkelerdeki basına doğrudan ya da dolaylı

olarak devlet veya sektör desteği sağlanırken, ABD’de pazarlama araçlarına

başvurulması ve bu araçların çoğunlukla etkileşimliliği esas alması olarak gösteriliyor.

Sözkonusu çalışmada, sayılan bu üç ayrı varsayımı araştırmak için Web

üzerinden örneklenen sitelerin kaynak kodları incelenmiş, ve elde edilen bulgular birinci

hipotezi, yani kâr amaçlı Web sitelerinin daha fazla etkileşimlilik özelliklerine sahip

98 A.Gorelik ve diğerleri, “Interactive Features of Online Newspapers”, Ocak 2000, http://firstmonday.org/issues/issue5_1/kenney/index.html

83

oldukları varsayımını desteklememiş. Tam tersine sonuçlara göre kâr amaçlı olmayan

sitelerdeki etkileşimlilik, kâr amaçlayan sitelere göre daha fazla.

Bulgular, tamamen Web tabanlı olan yayınların, basılı yayınlarla birlikte

piyasaya çıkarılan yayınlardan daha etkileşimli oldukları varsayımını desteklemiş.

Üçüncü olarak ileri sürülen ABD’deki yayınların diğer ülkelerdeki yayınlara oranla

daha yüksek etkileşimliliğe sahip oldukları varsayımı da bulgular tarafından

desteklenmekte.

Genel olarak değerlendirilecek olursa, sözkonusu çalışma, kendisinden önceki

araştırmalardaki ve profesyonel yayınlardaki bulguları desteklemekte. Çevrimiçi

yayınlardaki etkileşimlilik seviyesi düşük. Etkileşimlilik kelimesi birçokları tarafından

kullanılan, ama içi doldurulamayan bir terim olarak kalıyor.

Çevrimiçi yayınlar, birtakım hiperbağlantılar (hyperlink) ve e-posta adresleri

sunduklarında kendilerinin etkileşimli olduğunu varsayıyorlar. Üzerinde bazen daha

fazla düşünülse bile etkileşimlilik kavramı nadiren kitle/birey iletişimine entegre

edilmiş. Etkileşimlilik iki ya da daha fazla yönlü bilgi akışı gerektirir. Bu bilgi akışı, bir

kitleye doğru olmaktansa bir topluluğun üyeleri ya da farklı farklı bireyler arasında.

Kaynaktan alıcıya doğru tek yönlü mesaj aktarımı esaslı geleneksel iletişim modeli,

etkileşimli sistemlere uygun değil. Töresel model veya reklam modeli, yeni medyanın

bu kişilerarası iletişim ile kitlesel iletişim melezini daha iyi açıklamakta. Yeni medya

yöneticileri, üyelerinin tatmin olabileceği bir topluluk oluşturma yönünde hedefler

belirlemeliler. Kendilerine okuyucuları bilgilendiren ve ikna eden açık mesajlar verip

vermediklerindense, Web sitelerinin ilgi odağı olup olmadığını sormalılar.

Yukarıdaki çalışmada not olarak belirtilen bir cümleye değinmeliyiz.

Çalışmada elektronik yayınlar ele alınmış. Ancak e-zin olarak tarif edilen ve kendilerine

has topluluklar tarafından takip edilen yayınlar ele alınmamış. Çalışmayı yapanlar

tarafından eğer e-zin’ler de dahil edilseydi, Web tabanlı yayınlar ve etkileşimlilik

konusundaki varsayımı destekleyici çok daha geniş bulgular elde edilebilirdi.

Gelecekte çevrimiçi yayınların yöneticileri ile etkileşimliliğin bazı boyutlarının

neden geniş olarak kullanılmadığı konuşulabilir. Pazarlamacılar ve gazetecilerden

84

alınacak yanıtların karşılaştırılması ilginç sonuçlar ortaya koyabilir. İkinci olarak

kullanıcıların siteleri kullanırken tecrübelerinin ne yönde olduğu araştırılabilir.

Etkileşimli özellikleri kullanıyorlar mı; seviyorlar mı, nedenleri nedir? Bu araçların

etkileri nedir?99

3.3.3. Internet Kullanıcıları Araştırması

David Phillips tarafından toplanan bilgiler Internet kullanıcıları ve Internet’in

kullanımı hakkında geniş bir özet ortaya koyuyor100.

Kullanım teknik yönden ilgili

kişilerden, daha eğitimli ve hali vakti yerinde kişilere, onlardan da topluma doğru

yayılıyor.

Kullanımın üçte ikisi işle ilgiliyken, geriye kalan kısmı kişisel kullanım

şeklinde. İngiltere’de (UK) 1.5 milyondan fazla erkek ve 600 bin kadın (1999

rakamları) her gün haber gruplarıyla etkileşime giriyorlar ve kullanıcıların yarısı günlük

haberlere erişiyorlar. Bilgi için araştırma yaparken ‘netizen’ler, yani sürekli Internet

kullanıcıları, öncelikle tanıdıkları Web sitelerini ve haber gruplarını kullanıyorlar. Yeni

bilgiler bulmak için arama motorlarını kullanıyorlar. Etkileşimlilik ve iletişim (e-posta

dışında) kullanıcı davranışlarının belirgin bir yönü ve mp3, sohbet, anında mesajlaşma

(ICQ, MSN Messenger, vb.) gibi uygulamalarla birlikte en hızlı gelişen uygulama türü.

Bu sayılanlar çok önemli; çünkü şu anda dünyada 200 milyon insanı ortak

ilgiler çerçevesinde bir araya getiriyor. Bunlar baskı grubu haline gelebiliyorlar, tüketici

grubu veya politik eylemci haline de gelebiliyorlar. Akılda tutulması gereken şu ki, bu

gruplar –özellikle dar bir alanda uzmanlaşmış olanlar- küçük olmalarına rağmen, bir

network oluşturabilmeleri sayesinde potansiyel olarak genişleyebiliyorlar.

Kitle iletişimi konusundaki medya tarafından kullanılan “gönderici – alıcı

şeklindeki model, içerdiği hiyerarşi ve lineer süreçle birlikte yetersiz durumda. Bundan

99 A.g.e 100 David Phillips, Managing your Reputation in Cyberspace, London, 1999

85

sonra yapılacak herhangi bir iletişim (kurumlar, kişiler, gruplar ya da bunların herhangi

biri arasında) diyalog ve eşitlik çerçevesinde gerçekleştirilmeli.”101

Genel olarak “bir kullanıcıyı sitede tutabilmek, siteye adeta yapışabilmelerini

sağlamak için bazı anahtar gereklilikler sözkonusu. Site çekici, bilgi yönünden zengin,

içerisinde gezinme yönünden kolay, sık güncellenen ve etkileşimli olmalı, çünkü

netizenler, bir topluluğun parçası olduklarını hissetmek isterler. Bazı uzmanlar şu

andaki Web sitelerinin aslında tek yönlü olduğunu, bunun sebebinin tasarımcıların,

aktivite ve katılımcılık ile etkileşimlilik kavramlarını karıştırmalarından

kaynaklandığını söylüyorlar. Etkileşimlilik diyalog gerektirir. Bununla beraber, yeni

yaklaşımlarla popüler Web siteleri bile (NASA sitesini iki haftada ortalama 300 milyon

kişi ziyaret ediyor) içeriklerini en çok soru alan bölümlere göre genişleterek ve

kullanıcıların tepkilerine cevap verebilen dinamik Web sayfaları oluşturarak bir

seviyeye kadar diyalog sunabilir.”102

3.3.4. Kurumsal Açıdan Etkileşimlilik

2002 içerisinde organizasyonlar bağlamsal işbirliği stratejileri, yani müşterileri,

çalışanları ve iş ortaklarını planlama, paylaşma, koordine etme, topluluk oluşturma ve

uygulamalar ve kurumsal portallar arasında bilgi değiş tokuşu yapma arayışındaydılar.

Meta Group araştırmasına göre 2004 yılında kurumsal işbirliği yazılımları kullanılan

cihazların ve sistemlerin içine gömülü hale gelecekler ve iş sistemleri içinde belirli

süreçlere özel hizmetler haline gelecekler. 2005/2006 yılları arasında işbirliği

stratejileri, olgunlaşan yaygın bilgi işlem platformlarını kullanacaklar103.

Bilgisayar endüstrisi şimdiye kadar anında mesajlaşma gibi bir olguyla

karşılaşmadı. Eşzamanlı, metin tabanlı iletişim ve kullanıcıların çevrimiçi olup

olmadıklarının ortaya çıkarılması için basit bir araç olan anında mesajlaşma yazılımları

tüketicilerin çevrimiçi hayatlarında bir esas teşkil ediyor. Şimdilerde bu yazılımlar,

kurumsal mesajlaşmadaki kalıpları değiştirmeye başladılar.

101 Anne Gregory, IPR / PRCA Internet Commission, November 1999: "How the Internet radically changes Public Relations Practice", s. 12 102 A.g.e, s. 14 103 www.MetaGroup.com, Meta Report: The Future of Instant Messaging, 1 Mayıs 2002

86

Birçok kurum anında mesajlaşma yazılımlarını kullanıyor. Firewall seviyesinde

engellenmedikleri sürece, son kullanıcılar sıklıkla kurumsal ağın dışında yer alan IM

uygulamalarını (AOL IM, ICQ, Yahoo Messenger ya da MSN Messenger gibi) iş ve

özel amaçlar için, kurumsal bilgi işlem yetkililerinden izin alma gereği duymadan

kullanıyorlar.

Bu yazılımlar sayesinde yapılabilecekler çok zengin: dosya transferi, VoIP (IP

hattını kullanarak ses iletimi), uygulama paylaşımı vb. Microsoft’un Messenger adlı

yazılımı gelecek nesil sistemlerin bir örneği. Messenger içinde video konferans, telefon

gibi uygulamalar da var. Ancak video konferans uygulamalarının yaygınlık kazanması

için uzmanlar tarafından tahmin edilen zaman 2006 yılı.

Kurumsal uygulamalarda telefonlar, PDA’lar ve cep bilgisayarları için mobil

destek IBM gibi firmalar tarafından sunuluyor. Ancak herkes tarafından desteklenen bir

standart henüz yok. Nokia, Ericsson ve Motorola tarafından geliştirilen Wireless

Village104 girişim

i bu uygulamalara da yer veriyor.

3.3.5. Etkileşimlilik ve Hukuk

Etkileşimlilik sayesinde fikirlerini birbirleri ile ve Internet üzerindeki herkesle

paylaşan kişiler, egemen fikirler ve kurumlarla uyumsuzluk yaşarlarsa, fikir ve ifade

özgürlüğü bağlamında hukuki sorunlarla karşılaşabilirler mi? Uygulamada bunun böyle

olduğu söylenebilir. 1990’lardaki Internet ortamında bu tür durumlarda kullanıcıların

hukuksal kovuşturma ihtimali düşükken, 2000’lerde gerekli takibat ve cezalandırma

yapılmakta*.

Okuyucuların veya kullanıcıların etkileşimlilik içerisinde haber ya da yazıya

yorumda bulunmaları bağlamında karşılaşabildikleri zorlukları, fikirleri ifade hürriyeti

açısından ele aldığımızda durum iç açıcı görünmemekte, ancak kullanıcılar için hukuki

104 http://www.wireless-village.org/ * Superonline.com üzerindeki forumlardaki bir içeriğin Web’den kaldırılmaması ile ilgili dava, sözkonusu forumun yöneticisinin –yazıyı yazan kişinin değil- 2002 yılında 40 ay hapis cezası almasıyla sonuçlanmıştır.

87

takibattan kaçarak fikirlerini açıklamaya devam etmelerinin değişik yollarının var

olduğu bilinmekte**.

Bir diğer önemli sorun da, herhangi bir sitede yer alan içeriğin, başka bir site

tarafından kopyalanması ve kaynak belirtilmeden kullanılması durumunda telif hakları

ihlali söz konusu olması. Ancak durumun tespiti ve ilgili makamlara bildirilmesi

sırasında bilirkişi tarafından sözkonusu ihlal onaylanırsa, içeriği izinsiz kullanan taraf

cezalandırılabilmekte105. Tabii ki bu durum tamamen, fiziksel ortamdaki kimliği ile

sanal ortamda içerik sunan kurumların ve kişilerin cezalandırılması sürecinde geçerli.

Sanal dünyada esas olan şeyin kullanıcıların anonimliklerini korumaları olduğu

unutulmamalı106.

** Bilişim Muhabirleri Derneği üyesi olan tez yazarı, bu alanda uzman olan kişilerin görüşlerine değindiklerini ve bunlar arasında yurtdışında kiralanan bir sunucu ve alan adı sayesinde devletin denetiminden kaçmanın mümkün olduğu fikrinin geçtiğini belirtmelidir. 105 Tez yazarının Nisan 2002'de görüşlerine başvurduğu İstanbul Barosu avukatı Vedat Gürer'in yorumu. 106 Lessig, Law of Cyberspace, Net'98 etkinlikleri sırasındaki sunum, Tayvan, 1998

88

4. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARI

İlk bölümde mobil iletişim teknolojisinin boyutlarından bahsedildi. İkinci

bölümde etkileşimliliğin yayıncılıkta sunabileceği avantajlar ortaya konuldu. Bu

bölümde de yayıncılık alanında Internet ve Web’den sonraki kuşak olarak adlandırılan

mobil yayıncılıktan bahsedilerek, Türkiye ve dünyada bu konuda yapılan bazı

çalışmalar anlatılacak. Mobil içerik biçiminde bahsedilecek uygulamalar, sadece

geleneksel medya içeriğinin değil, çok daha çeşitli içeriklerin mobil cihazlar yoluyla

erişilebilmesi hakkında yapılan bir genelleme.

Mobil yayıncılık uygulamaları, oluşacak değer zinciri içinde, içerik sağlayıcı

kurumların dışındaki diğer kurumların ve sektörlerin ihtiyaçlarına göre de şekillenir.

Dünyadaki uygulamalarda reklam sektörü ve kurumsal uygulamaların öne çıkışının

ardındaki sebep budur. Yayıncılık yapılırken kullanıcılardan toplanan veriler sayesinde

reklamcıların işine yarayacak bir kullanıcı profili veritabanı oluşturulur. İleride

açıklanacağı gibi buradan faydalanarak içerik sağlayıcıların kâr elde etmeleri mümkün

olabilir. Bu açıdan bakıldığında, çalışma boyunca üzerinde durulan ticari uygulamalara

ilişkin ayrıntılar önem kazanıyor.

Mobil yayıncılık için reklamcıların ve içerik üreticilerin para kazanabilmesi

için gereken yol belirlenmedikçe, medya bu alandan verimli biçimde faydalanamaz.

Bunun için üzerinde durulması gereken üç ayrı sektör: içerik, altyapı ve reklam.

Mobil yayıncılıktan tez boyunca kastedilen, hem elektronik dalgalar yoluyla

yapılan yayıncılık (broadcasting) hem de basılı mecralar yoluyla yapılan yayıncılığın

(publishing) mobil ortamda kullanımı. Çünkü bu iki yöntem de mobil cihazlarda

uygulanıyor.

Elektronik gazete kavramı öncelikle televizyon üzerinde, Teletext'le ortaya

çıktı107.

1971'de BBC tarafından geliştirilen teletext, televizyon yayını ile birlikte

haberler, spor, hava-yol durumu gibi konularda toplanan yazıların bilgisayara girilerek,

107 Gürcan, s. 18

89

yüzlerce sayfadan oluşan metinlerin televizyon vericisi ile yayımını kapsamakta.

Televizyon izleyicisinin televizyonu teletext'i almaya uygunsa, yayınlardan istediğini

uzaktan kumanda aleti ile çağırarak televizyon üzerinden okuyabilmekte108. Toplanan

haberlerin geleneksel gazeteden farklı, ancak yine okumaya dayanan bir biçimde

elektromanyetik dalgalarla yayımlanması ve elektronik olarak alınarak okunabilmesi,

elektronik gazete kavramını ortaya çıkardı.

4.1. MOBİL İLETİŞİM VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK UYGULAMALARININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

İki noktayı belirtmek gerekir: Birincisi, medyada yayınlanan ve araştırma

adıyla sunulan herşeye inanmak doğru değil. Analiz uzmanları, büyüme ve kârlılık

üzerine çıkarsamalar içeren, ama şu anda hiçbir değer taşımayan bilgiler yayınlıyorlar.

Okuyucu çeşitli yayınlarda birbirinden çok farklı sonuçlarla karşılaşabilir. Bir tarafta

mobil Internet’in ağlar üzerinden taşınan ses trafiğinde de artışa sebep olacağı

okunabilir, diğer taraftaki raporda ise ses trafiğinin önümüzdeki yıllarda karşılaştırmalı

olarak düşeceği görülebilir. Aynı şekilde kârlılık ile ilgili çıkarsamalar da böyle.

Çalışma boyunca değinilen rakamlar ve istatistikler durumu kuşbakışı görebilmek için

kullanıldı.

Belirtilmesi gereken ikinci nokta, kullanıcılara sunulacak servislerle ilgili

olarak en önemli unsurun, kullanıcı bağlılığı (loyalty) sayesinde elde edilen verilerle

biçimlendirilen iş süreçleri ve fatura bilgileri gibi verilerin akıllıca kullanımı olduğu109.

Phillips Group tarafından yapılan bir araştırmaya göre mobil telefon kullanıcılarının

%40’ı ön ödemeli servisleri (Turkcell’deki Hazır Kart, Telsim’deki Mycep vb. gibi)

kullanıyor. Kullanıcıların çoğu kayıt olurken geçersiz isimlerle kayıt oluyor, günlük

kullanım sırasında değişik tarifelerden faydalanmak için kartlarını değiştirebiliyorlar.

Buradan şunu çıkarabiliriz; mobil operatörlerin kullanıcılarının en az yarısı hakkında

geçerli verilere sahip değiller.

108 Mehmet Kesim, Teletext ve Viewdata'nın Uzaktan Öğretimde Kullanılması, A. Ü. Açıköğretim Fakültesi, s.54 109 20 Ocak 2000, Rotterdam School of Management, M-Conference,Mformobile.com yöneticisi Claire Macdonald'ın sunumu, http://www.mformobile.com/content/clairemacdonald_speech.ppt

90

Kısa bir arka plan bilgisi vermek gerekiyor. Kablosuz Internet yıllar önce

başlayan çalışmalara dayanıyor. Sabit hatlarla sunulan Internet bağlantısının bazı yerel

ağlar altında kablosuz uygulamalarla ilişkilendirildiği görülebiliyordu. Fakat mobil

Internet daha farklı bir kavram. Internet’in gelişimi ve son kullanıcılara indirgenmesi

vakit almıştı, ancak mobil erişimi kullanıcının cebinde görmesi için sadece 1996’dan

2000’e kadar geçen süre yeterli oldu.

Böylelikle, kullanıcının hareket halindeyken, mobil cihazı sayesinde Internet’e

erişebilmesinin gerçekten büyük bir fikir olduğu açık hale geliyor. Ancak kaçınılmaz

biçimde Internet’i mobil cihazlarla uyumlu hale getirmek gerekiyor. HTML, HTTP,

TCP/IP gibi Internet standartları mobil pazara aynen aktarılamıyorlar. Sabit teknolojiler

mobil networkler için yetersizler, çünkü büyük miktarda -genellikle metin tabanlı

verinin aktarımına dayanıyorlar. Standart HTML Web içeriği, cep telefonlarının ve

mobil cihazların küçük boyutlu ekranlarında genellikle etkin biçimde gösterilemez ve

teknolojiler de bunun için optimize edilmemiştir. Böylece kablosuz ortamdaki bir

standarda olan ihtiyaçtan dolayı, kullanıcıların avuçiçi cihazlarında Web’de

dolaşmalarına imkân veren WAP oluşturuldu. WAP, küçük ekranlar ve kolay dolaşım

için içeriği optimize eden WML (Wireless Markup Language) adı verilen bir dile

dayanır. Japonya’da kullanılan I-mode kablosuz iletişim modelinde ise Internet’teki

HTML’e daha yakın olan cHTML kullanılıyor ve bu dil Avrupa’da WAP’a alternatif

olarak sunuluyor.

“İngiltere’de (UK) 2000 yılı sonunda 7 milyon WAP kullanan telefon olacak.

Bu rakam 2003’te 20 milyonun üzerine çıkacak.” Bu tahmin 1999’da Forrester

Research tarafından yapılmış. Buna göre İngiltere’deki erişkinlerin yarısı, 2001 yılında

alışveriş, bankacılık ve Web’de gezinti için cep telefonlarını kullanıyor olmalıydı. Ama

durum böyle değil.

Gerçeklere bakacak olursak WAP’ın geliştirilmesine ilişkin birçok abartının

yapıldığını görürüz. Operatörler WAP’ı vakitsiz reklam kampanyalarıyla ileri sürdüler

ve herkes mobil Internet’in doğumunu kutladı. Bunlar 1999’da oluyordu. O zamanlar

henüz WAP telefonları bile hazır değildi. Dünyada WAP, “WAP-Where Are the

Phones” (telefonlar nerede?) olarak anılmaya başladı. Şu anda telefonlar var, ancak

91

kablosuz ağlarla ilgili problemler ve içerik konusundaki beklentileri karşılayamayan

WAP siteleri yüzünden kullanım beklenenin çok altında*. Bu durumda WAP’a karşı

yoğun eleştiriler görüldü ve insanlar WAP’tan soğudular**.

Tekrar gerçeklere dönecek olursak; WAP konusundaki gelişimler henüz ilk

seviyelerinde. Tıpkı elektrik konusunda insanların gelecek görmeleri ama ampullerin

kullanışsız olması ya da bir zamanlar sadece siyah beyaz ve belli saatlerde yayın yapan

tek kanallı televizyonların olması gibi. Kablolu TV ve uydu yayınları sayesinde

yüzlerce kanalın televizyonlara gelebileceğini kimse düşünemezdi. WAP bir mobil

iletişim protokolü ve geliştirildikçe daha verimli kullanım yolları bulunacak.

Varolan WAP içeriği ile ilgili problem, kullanıcılar için cazip olmayışı. WAP,

kullanıcılara elle tutulur faydalar sunmalı, öyle ki sadece kablosuz olarak sunulması

değil, servisin kendisi kullanıcıları ödeme yapmaya teşvik etmeli. WAP ile sunulan

içeriğin çoğu, sabit Internet yoluyla sunulan içeriğin boyutları küçültülmüş versiyonu.

Küçük formlara sahip cihazlardaki sınırlamalar, kullanıcıların nispeten daha tekdüze ve

sıkıcı bir tecrübe edinmesine sebep oluyor. İnsanlar, halihazırda sabit Internet yoluyla

ücretsiz erişebilecekleri ve kullanımı daha kolay hizmetler için para ödeme taraflısı

değiller. Kısacası WAP, kullanıcılara kötü deneyimler yaşattı.

Mobil Internet’in ilk aşamalarında hangi tiplerde içerikler görüldü? En çok

kullanılan hizmetler hisse senedi değerleri, maç sonuçları ve uçak ve tren kalkış

zamanları gibi bilgiler için SMS uyarıları. Temel, belli kullanıcılara belli hizmetlerin

sunulduğu, metin esaslı, kullanıcılara bilgilerin gönderildiği (push modeli) hizmetler.

Bu durum mobil Internet hakkında neredeyse temel tüm bilgileri içeriyor. Günümüzde

mobil Internet için içerik oluşturma ve oluşturulan içeriğin kullanıcılara iletilmesi

konusundaki sınırlamalara bakarken aklımızda bulunması gereken şeyler bunlar.

* Tez yazarı Türkiye’deki mobil operatörlerden kullanıcı sayılarına ilişkin bilgi almaya çalıştığında rekabet kaygısıyla bilgi vermekten kaçındılar. Ancak dünya çapında yapılan tahminlere göre WAP’lı telefon satışları beklenenin yarısı seviyesinde. Operatör başına düşen kullanıcıların da %1’i civarında WAP kullanıcısı var. ** Sonuç bölümünde Türkiye’deki WAP kullanıcılarının görüşlerine ilişkin yorumlara yer verildi.

92

4.1.1. Sabit ve Mobil Internet Arasındaki Farklar ve İçerik

İlk olarak sabit Internet ile mobil Internet arasındaki, HTML gibi teknik

konular dışındaki farklara bakmalıyız. En belirgin konu; kullanıcının küçük bir ekrana

bakması, bir tuş takımı ile sınırlanması. Kullanıcı PC’deki işlevselliğe sahip değil. Bu

durum cihazlar geliştikçe değişiyor. WAP özellikli telefonlarda geniş ekran ve Palm

cihazlarındakine benzer kalemler sayesinde cihaz menüleri arasında dolaşım

kolaylaştırılıyor. Fakat durum hala bir kredi kartı üzerinde Web sayfası görmek gibi.

Sayfa adreslerini girme konusundaki zorluklar konusunda durum sabit

Internet’teki gibi değil. Uzun bir Web adresinin girilmesi bir dakika sürebilir. Kullanıcı

hareketliyken ve ellerinde eşyalar varken aradığı bilgiyi bulması bu durumda zor

olacaktır. Bu meseleyi halletmek için de çeşitli teknolojiler geliştiriliyor. Bango.net adlı

firma, numaralardan oluşan URL’ler (Internet adresleri) sunuyor. Ses tanımlama

teknolojileri sayesinde buna gerek kalmayabilir.

Kablosuz cihazlar tipik olarak az miktarda metin görüntüleyebilen küçük

ekranlara sahipler ve genelde grafik olarak sistem içinde kolay hareket bilgileri sunan

ipuçları yok. Sabit Internet ile karşılaştırıldığında bu durum, mobil Internet kullanıcıları

için bir sitenin ne kadar derininde olduklarını bilmede güçlük manasına geliyor.

Hareketler daha karmaşıklaşıyor, önemli miktarda metin girdisine ihtiyaç oluyor veya

görsel yardımlar kullanıcılar için değerli olmuyor.

Kullanıcının normal bir mobil bağlantıyla erişebileceği en yüksek bantgenişliği

9.8 Kbps. 56 Kbps bir bağlantı ile sabit Internet bazen kullanıcılar için çekilmez hale

gelebiliyor. GPRS uygulamaları ile bile bu rakam orijinal tahminlere göre 120kpbs

olacakken, 20 kbps civarında kalıyor. Türkiye’deki durumu Mayıs 2002‘de tüm GPRS

servislerini test eden IT Business Weekly dergisine göre şöyle özetleyebiliriz110:

Sadece Aria, Telsim ve Turkcell GPRS servisi veriyorlar. Sadece Turkcell aktif

kullanıcı sayısını 10 bin kişi olarak açıklıyor. Türkiye’de Nisan 2002 itibariyle 18

milyon civarında mobil telefon kullanıcısı olduğu düşünüldüğünde, bu rakam bir şey

110 IT Business Weekly, “En Hızlı GPRS Kimde?”, Mayıs 2002, sayı 19, s. 18-19

93

ifade etmeye başlar111.

GPRS sistem yeterliliği açısından bakıldığında 50 KB’lık bir

Web sayfası, Telsim ile 61.39 sn., Turkcell ile 43.78 sn. ve Aria ile 36.18 saniyede

indirebiliyor.

Genel olarak sektörün uzmanları Türkiye’de ve dünyada GPRS’in

yaygınlaşmasını üç ana unsura bağlıyor: içerik zenginliği, ucuz erişim ve yaygın ve

kullanışlı GPRS cihazları.

Fakat kablosuz Internet, teknolojinin ne yapabileceği ile değil, kullanıcının

neyi yapmasına imkân tanıyacağı ile ilgili. Hız ve kapasiteye bakmaksızın, sadece bir

kablosuz cihaz, kablosuz Internet deneyimi sunabilir. Bu her zaman kablosuz uzayı

amaçlarına uygun biçimde hedef alan içerik ve hizmetler için talep olacağı manasına

gelir. Tabii ki bunu başarabilmenin her birisi de ayrı pazarlara hitap eden, birçok boyutu

var. Herkes aynı şeyleri faydalı bulmaz.

Sabit ve mobil Internet arasındaki ana fark ve içeriğin oluşturulmasını en çok

etkileyecek olan şey, kullanıcı, kullanıcının hareket halindeyken hangi bilgiyi istediği

ve mobil cihazını nasıl kullandığı.

Kurumsal ve son kullanıcıya yönelik sektörlerin farklılığı açık. Kurumsal

sektörde insanlar bilgiyi hareket halindeyken ve zamanında isterler, iş hayatlarını daha

kolay kılacak uygun bilgileri isterler. Sabit Internet alanında olduğu gibi, e-posta hala

en önemli uygulama ve özellikle kurumsal kullanıcılar için bunun mobil iletişim

sektörüne aktarıldığı görülüyor. İş dünyasındaki insanların kullanıcı bilgilerine, kendi

intranetlerine ve hisse senedi fiyatlarına bakacakları da yaygın şekilde görülecek. Son

kullanıcı, kablosuz Internet’i daha çok zaman geçirmek için (araç beklerken, oyun

oynamak için, değişik melodiler indirmek için, vb.) kullanacak. Kurumsal kullanıcılar

müşteri bilgilerine erişmek ve yoldayken son teknoloji haberlerini okumak gibi

uygulamaların verimliliklerini artırdığını görecekler. Teknoloji geliştikçe, sabit Internet

ile yapabildiğimiz daha fazla şeyi, kablosuz Internet ile de yapabileceğiz.

111 Koç Bilgi Grubu şirketlerinden GVZ Genel Müdürü Serhat Görgün, BTvizyon toplantıları, 26 Nisan 2002 tarihindeki sunumu.

94

Kurumsal mobil uygulamalar alanında belki de en çok ismini duyuran

AvantGo şirketi. AvantGo, CNN gibi içerik ortakları ve mobil operatörler gibi dağıtım

kanalları vasıtasıyla kullanıcılara haberleri de iletiyor. AvantGo’nun Türkiye’deki içerik

ortakları arasında Mobilhurriyetim.com ve Turk.net de yer alıyor. Bu iki örneğe ileride

dönülecek. AvantGo’nun içerik kanalları sayesinde ulaşılabilen bilgiler, seyahat,

eğlence ve genel haber başlıkları ile kurumlara yönelik bilgilerden oluşuyor.

Kurumsal pazarda hareketlilik çok olsa da, son kullanıcı pazarı, yakın zamanda

içerik yönünden en zengin olacak pazar. Bir farkla: Sabit Internet ile bir oturumda

kullanıcıların harcadıkları süre 30-45 dakika civarında. Yakın zamanda bu mobil

cihazlar için görülemeyecek. Mobil kullanıcılar bilginin kendilerine gelmesini istiyor, ki

bu sabit Internet’teki mantıktan farklı bir yaklaşım. Kullanıcılar belirli bilgiyi, sabit

Internet’teki haber e-postaları (newsletter) uygulaması gibi belirli zamanda, ancak

belirli yerlerde elde etmek istiyor.

4.1.2. Mobil İçerik Türleri

Kullanıcıların istediği içerikler hangi türde olduğu, daha da önemlisi, hangi

hizmetler için ödeme yapabilecekleri MforMobile yazarlarından Andrew Tolputt

tarafından yazılan bir makalede bazı yönleriyle inceleniyor: Konum tabanlı, zaman

açısından kritik, kişiselleştirilmiş ve nadir bulunur özellikli içerikler bunlar arasında112.

Konum tabanlı: Neredeysen orada çalış, oku, bilgiye eriş, sabit Internet’in

sağlayamayacağı bir özellik. Bu yüzden konum tabanlı hizmetler mobil içerik

konusunda anahtar olacaklar. Dünyada, şehir rehberleri ve haritaların mobil cihazlara

uyarlanmış versiyonlarının rağbet görüyor olması bunun bir ispatı. Tanımadığı bir

şehirde dolaşırken çoğu kişi rehber kullanmayı ister. Konum tabanlı servisler, bulunulan

yere yakın lokantaların listesini alabilmek gibi durumlarda çok değerli olur. Bu

hizmetler kablosuz içerik alanına has olduğundan değerli.

Zaman Açısından Kritik: İster hisse senedi fiyatı isterse ulaşım aracının

kalkış saati olsun, mobil içeriğin önemli unsurlarından birisi de zaman açısından kritik

112 Andrew Tolputt, "The Mobile Internet: New Medium, New Content", http://www.internetcontent.net/ReportDisplay.asp?ReportID=145, 17 Ekim 2002

95

bilgilere erişim. Örneğin, kullanıcıya uçağının veya otobüsünün rötar yaptığını bildiren

bir ikaz yararlı olabilir. Konum tabanlı bir bilgiyle birlikte zaman kritik bir bilgi

kullanıcıya gönderildiğinde, mesela yakın bir mağazadaki kısa süreli indirim hakkında

bir ilan gibi, uygun kullanım alanı elde edilir.

Kişiselleştirilmiş: Etkin bir kişiselleştirme için birkaç sebep var. İlki mobil

Internet’in aynı anda birçok bilgiyi gösteremeyen bir ortam oluşu. Tercih edilen

özellikleri bilmek ve gönderilen içeriği kişiselleştirmek bu açıdan önemli. İkincisi, işe

yarayacak herhangi bir bilgi ya da reklam son derece kişiselleştirilmiş olmalı. Veri

madenciliği (datamining) uygulamalarının kullanımı en iyi hizmetleri ve içerikleri

sunmayı sağlar ve kullanıcıları kablosuz Internet’i kullanmaya teşvik eder.

Kişiselleştirme için bir önemli sebep de içeriğe hızlı erişim sağlanması. Online zaman

faturaya yansıyacağından bu önemli bir sebep.

Daha önce anlatılan sebeplerden, kullanıcılar mobil cihazlarına özel tercihlerini

girmiyorlar. Bu yüzden sabit Internet’le bilgilerin aktarımı konusunda bütünleştirme

anahtar konumda. Kullanıcı bilgilerinin alınması için mobil içerik sayfaları, en azından

başlangıçta bir Web sayfasıyla desteklenmeli.

Nadir Hizmetler/İçerikler: Kullanıcılar sabit Internet üzerinde zaten çok daha

kolay ve ucuz erişilebilecek bir bilgi ya da hizmete, mobil ortamda erişmeyi ve ödeme

yapmayı istemezler. Bu durumda içerik sağlayıcı ve uygulama geliştiricilerin görevi,

kullanıcılara başka herhangi bir platform ya da ortam üzerinden elde edilemeyecek bir

şey sunmak. Kısacası, hareketliliği sağlayan ve stratejik önemi bundan kaynaklanan

hizmetler değerli olarak algılanabilir. Sadece bir kablosuz cihaz aracılığıyla kablosuz

erişim tecrübesi sağlanabilir. Bunun manası amacına uygun biçimde kablosuz erişim

dünyasını hedefleyen özgün içerik ve hizmetlere her zaman talep olacağı.

Mobil içerikte, kullanıcılara hitap ederken başarılı olmak için, kablosuz

teknolojilerin her zaman kullanıldığı bir hayat tarzını kullanıcılara sunmak lazım.

Kullanıcılar bu konuda eğitilmeli ve kablosuz Internet’i hayatlarının bir parçası

yapmaya teşvik edilmeliler. Bunun olabilmesi için sunulan hizmet ve içeriklerin

kullanıcıların hayat tarzında vazgeçilmez olması gerekli. Oturup gazete okumaya

96

zamanı olmayan bir kişi bile, mobil olarak kendisine gönderilecek haber başlıklarına

veya flaş haberlere ilgi gösterebilir.

4.1.3. Mobil İçerik Sınıfları

İçeriğin sahip olması lazım gelen niteliklerden bahsettik. Fakat, hangi tipteki

içeriğin başarılı olacağı merak edilebilir. Çok kullanılan mobil içerikleri dört sınıfa

ayırabiliriz:

İletişim: SMS, e-posta, sabit Internet’teki ‘mail to’ özelliğine benzer sesli

aramayı mümkün kılan içerik uygulamaları, vb.

Bilgi: Hava durumu, seyahat bilgileri, döviz ve hisse senedi bilgileri,

bankacılık, şehir rehberleri, vb.

Eğlence: Müzik, oyunlar, kumar, porno, video, vb.

Eğer iyi uygulanırlarsa, tüm bu unsurlar ticaret ve dolayısıyla kazanç sağlarlar.

İçerik ve ticaret arasındaki anahtar bağlantı şöyle açıklanabilir: Kullanıcı elindeki

cihazla içeriğe eriştiğinde, bu doğrudan bir ticari işlem demek. Taraftarlara maçların

sonuçlarını ileten bir şirket, aynı hizmet aracılığıyla futbol ürünlerini de pazarlayabilir.

Seyahat rehberleri sunan bir şirket, otel ve havayollarıyla anlaşarak tatil satabilir.

İçerik konusunda değişik değer zinciri (value chain) grafikleri bulmak

mümkün. Bunlardan birisi de Şekil 4’te görülüyor:

Şebeke Operatörü

Abone

Katma Değerli Servis Sağlayıcı

Internet Servis Sağlayıcı

İçerik Sağlayıcı Servis Satıcı

Şekil 4: Mobil içerik sektörü ve değer zinciri. Kaynak:Ericsson 2002

97

Cep telefonlarında hisse senedi veya döviz kontrolünün en etkin uygulama

olacağını beklemek yanlış. Gerçekten evrensel kabul gören uygulamalar, mecburi

davranışları cesaretlendiren uygulamalar, yani seks, hırs, kumar ve müzik etkin olacak.

Cinsellik: Mobil porno sektörü, sabit Internet’teki porno sektörünün başarısını

yakalayabilmek için 3G uygulamalarının yaygınlaşmasını beklemek zorunda. Ama

Avrupa’da ve Japonya’da şimdiden SMS yoluyla bu tarz içerikler iletilmeye başlandı.

Japonya’da Eylül 1999’da, Japon mobil telekom şirketlerinden DoCoMo’nun sunucuları

üzerinden erişilebilen porno içerikli siteler oluşturdukları iddia edilen iki kişi tutuklandı.

DoCoMo’nun I-mode sistemi içinde 12000 civarında ‘I-mode-güvenli sitesi’ var. Ancak

‘duvarlarla korunan bahçe’ modeli olmadan kullanıcılar binlerce WAP sitesine

erişebiliyorlar. Ekim 1998 tarihli bir Forrester Research raporuna göre, sabit Internet

üzerindeki bir düzine orta ölçekli erişkinlere yönelik içerik sunan site, yılda ortalama

25-50 milyon dolar arasında değişen gelirler elde ediyorlar. Kablosuz Internet bu

konuda sabit Internet’i geçebilirse, porno için sınırsız imkânlar ortaya çıkar.

Hırs: Finansal haberler, hisse senetleri ve bir sonraki içerik şekli; kumar.

Mobil arenada, WinnerOnline.com, Eurobat, Netenterainment.com gibi firmalardan

elde edilen bilgilere göre kumar hizmetlerinden büyük miktarda para elde edilmesi

bekleniyor. Kullanıcılar loto ve at yarışları benzeri uygulamalar için köşedeki loto

bayisine kadar gitmektense, televizyondan yarışı veya karşılaşmayı izlerken cep

telefonuyla kuponlarını alabilecek.

Müzik: Kablosuz cihazlar üzerinde MP3 dosyalarını ve radyo vs. dinlemek.

Virgin, Iobox, Orange ve Popwire gibi firmalar bu alanda aktif durumda. Telefon

melodileri de müzik kapsamında değerlendirilebilir. Ama MP3 uygulamalarını

desteklemek için cihazların çok geniş bir hafızası olması gerekiyor; çünkü tipik bir dört

dakikalık MP3 dosyası, 5MB yer kaplıyor. Bazı PDA’ler şu anda MP3 çalabiliyor. PDA

ve cep telefonları gelişip birleştikçe, mobil cihazlar üzerinde, akan müzik uygulamaları

(music streaming) gerçekleştirilebilecek. Bluetooth uygulamaları sayesinde MP3 player,

PDA ve cep telefonları aralarında iletişim kurabilecek ve dosya indirebilecekler.

Motorola gibi firmalar cep telefonları üzerinde FM radyoları da sunuyorlar.

98

Oyun: Bu alanda Nokia tarafından zekice uygulamalar yapıldı. Sadece cep

telefonlarını sattırmak için değil, iki kullanıcının karşılıklı oyun oynayabilmesi için de

değişik uygulamalar yapılıyor. Riot Entertainment, Ngame ve Digital Bridges bu alanda

önde gelen firmalar.

4.1.4. Mobil İçerik İş Modelleri

İçeriğin pazara sunumu için birkaç iş modeli var. En açık olan ve içeriğin

görülmesinin sağlanabileceği yol, ürünün bir mobil portal üzerinde yer alması. Aslında

bu, şu anda içeriğin görülebilmesi için tek yol. Cihazlarla ilgili kısıtlamalar nedeniyle

yakın gelecekte URL’ler yoluyla içeriklere ulaşılamayacak ve sabit Internet’teki gibi

dolaşılamayacak. Strategy Analytics tarafından yapılan tahminlere göre 2005 yılında

350 milyon portal kullanıcısı ve 3 milyar dolar kârlılık sözkonusu olacak.

İçeriğin portal’da yer alması için portal operatörüyle anlaşılması gerekir.

GPRSland örneğindeki gibi genellikle operatör, şebekeyi işleten firma.

Bir portal için seçenekler sınırlı. Eğer operatör özenle seçilmiş belirli içerikteki

ürün ve hizmetlerden oluşan bir duvarla çevrili bahçe (walled garden) oluşturmuş ve

network’ten buraya geçiş sağlıyorsa113,

içerik geliştiricilerin sözkonusu topluluk içinde

yer alabilmesi için operatörü ürünü konusunda ikna etmesi gerekir.

Portal konusunda diğer seçenek tamamen içeriğe odaklı şirketler tarafından

içerik sunulması. Bu konuda Yahoo!, AOL ve MSN iyi örnekler. ABD’deki bir

araştırmaya göre sabit Internet’teki tanınan markalar, mobil Internet içeriği alanında

başlangıçta en popüler olanlar olacak. Çünkü kullanıcılar daha kolay hatırlıyor ve zaten

bilip kullandıkları ve güvendikleri bir portal’ı mobil olarak da kullanmaya daha

yatkınlar. Bir portal altında çalışmayıp kendilerini pazara sunan içerik firmalarının ilk

başta çok fazla reklam harcaması yapmaları gerekmekte. Ancak Internet firmalarının

çoğunun ve mobil alandaki firmaların bazılarının, reklama çok fazla para harcamalarına

rağmen, kullanıcıları sundukları içeriğin veya hizmetin onların hayatında ne gibi

değişiklikler yapabileceği konusunda eğitmedikleri için zarara uğradıkları biliniyor.

113 Turkcell GPRSland uygulaması, www.turkcell.com/gprsland

99

Portal’lar hakkında bir başka konu da, hazır portal çözümleri sunan firmalar.

Bunlar diğer firmalara temel teknolojileri sunuyor ve içeriklerini nasıl bir portal’a

uyarlayabileceklerini gösteriyorlar. İçerik firması, kendine bağlı (loyal) kullanıcıları

olan, tanınan bir markaysa bu çözüm gayet yerinde. Aynı zamanda kullanıcılarının

şirket içi bilgilere avuçiçi cihazlardan erişebilmelerini isteyen firmalar için de uygun bir

durum. Ancak sadece içerik alanındaki yeni başlayan firmalar için çok büyük yatırım

gerektiren bir çözüm.

Sendikasyon yoluyla bir araya gelmek ve ortak bir pazar oluşturmak

(aggregation) da sabit Internet’te olduğu gibi mobil Internet için de önemli çözümler.

Bu, daha geniş bir kitle tarafından içeriğin görülebilmesi için uygun bir yol. Ama bir iş

planı olarak tek başına yeterli değil.

İçeriğin geniş bir kitle tarafından erişilebilir ve görülebilir olması sağlandıktan

sonra sıra para kazanılmasına geliyor. İçerik sağlayıcıların hayatta kalabilmesi ve mobil

alanda geniş içeriklerin oluşabilmesi, bu alanın akıllı iş stratejileriyle desteklenmesine

bağlı. Bunun için birçok ortaklıklar ve işbirlikleri yoluna gidilmesi gayet normal. Tek

kaynaktan elde edilen gelirler işlerlik için yeterli olamaz. Operatörler ve içerik

sağlayıcılar için sözkonusu olan en popüler değer zincirleri ya da kârlılık kaynaklarına

bakalım.

Operatörler için:

• Artan kullanıcı başı network kullanım oranı (airtime usage): Araştırmalara göre network

kullanım oranı sadece ekstra veri transferi ile değil, yakın arkadaşlarını arayıp onlara

yeni hizmetlerden ya da öğrendikleri maç sonuçlarından bahseden kullanıcılar sayesinde

ses ile de sözkonusu. Devre anahtarlamalı GSM’den paket esaslı GPRS’e geçildikçe,

daha sabit ücretler sözkonusu olabilecek.

• Portal listelerine girişten ücret alınması: Bunu NTT DoCoMo, I-mode içeriği sağlayan

firmalar için uyguluyor.

• Kullanım başı ücretlendirme: Reklam banner’larındaki gibi, içerik sağlayıcılar,

sayfalarına yapılan erişim başı ödeme yaparlar.

100

• Reklam: Bu yöntem tek başına yeterli olamaz. Bu yüzden başka stratejilerle birlikte

değerlendirilmekte.

İçerik sağlayıcılar için:

• Kullanıcı başına network kullanım ücretlerinin paylaşımı (airtime sharing).

• İzlediğin kadar öde: Kurumsal pazarda faydalı. Ancak eğer içerik, kullanıcıların

kesinlikle istediği bir şeyse, son kullanıcılar için de işe yarayabilir.

• İçeriğin lisanslanması.

• Reklam: Operatörler için geçerli olan durum içerik sağlayıcılar için de geçerli.

• Kullanıcı bilgileri karşılığında reklamcılardan para alınması: Veri madenciliği ve

kişiselleştirme iyi uygulanırsa, bu da bir gelir kaynağı olabilir.

Sabit Internet içeriğin ücretlendirilmesi konusunda olumsuz bir ortam. Mobil

Internet öncülerine baktığımızda burada olumlu uygulamalar görüyoruz. Ama

ücretlendirilebilir içeriğin, alanında eşsiz (unique), çekici, hedefine odaklanmış ve

‘misyon kritik’ olması lazım. İçeriği ücretlendiren firmalar var mı? AvantGo iyi bir

örnek. Pazarda ilk olanlar daima avantajlılar. Ancak içerik alanında dikkat edilmesi

gereken, sunulan içeriğin sürekli güncellenmesi, uygun olması ve geliştirilmesi.

I-mode son kullanıcı pazarındaki en büyük başarı hikâyesi. I-mode 2001’de 12

milyon kullanıcıyı cezbediyordu. Verilere göre kullanıcı kitlesi genelde gençlerden

oluşuyor ve ekran koruyucular, melodiler, oyunlar ve günlük burç bilgileri gibi

uygulamalar için ortalama aylık 1 dolar ödeme yapıyorlar114.

Buna veri transferinden

alınan veri paketi ücretleri dahil değil.

Diyelim ki kullanıcı bir haber sitesine gidiyor ve okumayı isteyebileceği bir

makale buluyor. Bunun karşılığında ödeme yapması isteniyor. Bunu yapmak için bir

kullanıcı hesabı oluşturması, kredi kartı bilgilerini de girmesi gerekiyor.

114 NTT DoCoMo tarafından duyurulan 2001 verileri.

101

Erişimle birlikte bu kullanıcıya 420 bin TL’ye (1 dolar karşılığı: 1.4 milyon TL

alındığında, yurtdışındaki 2002 yılındaki uygulamalardaki rakam olan 30 cent’in

karşılığı Türk lirası) malolacaksa bunları yapmaktansa, sabit Internet’ten bedavaya

benzer içerikteki makaleleri mi bulmaya çalışır, yoksa bunun o kadar da önemli

olmadığını mı düşünür? Öncelikli olarak bunu mobil yoldan yapmayı istemeyeceğini

söyleyebiliriz. Ancak içerik, kullanıcının mobil olarak bedava ulaşamayacağı bir şeyse

veya sabit Internet erişimi yoksa, faturasına yansıyacak ufak bir meblağ önemli

görünmez.

İçerik, ticari iş modeli olmadan başarılı olamaz. Doğru uygulamalarla mobil

ticaret yapılmaya başlandı. Ama arka tarafta işleyen veri madenciliği ve bilginin doğru

kullanımı olmadan mobil ticaret yürümez. Kişiselleştirme sadece operatörlere,

bankalara veya içerik sağlayanlara bırakılamaz; ancak ortaklıklar ve işbirlikleri ile

sağlanabilir.

Mobil içerik eğer iyi uyarlanabilirse, sabit Internet içerik sağlayıcılarına,

ellerindeki kullanıcıların ürünlerine bağlılıklarını artırmak için bir kanal sunabilir.

Ancak sabit Internet’te kullanılan içeriğin mobil içerik haline dönüştürülmeye

çalışılması gibi bir tehlike de sözkonusu. Bununla birlikte sadece cihaz değil, aynı

zamanda onun insanlar tarafından nasıl, ne zaman ve ne şekilde kullanılacağı da

düşünülmeli. İçerik konusunda başarılı olanlar kullanıcıyı anlamayı başaranlar olacak.

4.1.5. Kullanıcıların Mobil İçerikten Beklentileri

NAA (Newspaper Association of America) raporuna göre kullanıcılar kablosuz

Web üzerinden eriştikleri gazetelerinin hızlı ve kolay okunabilir olmasını istiyorlar115.

Katılımcılardan elde edilen verilere göre kullanıcılar kategorilere ayrılmış reklam

uyarıları gibi özel (premium) içerik için ödeme yapmaya istekli görünüyorlar.

NAA tarafından Amerika çapında yapılan araştırmaya katılan kablosuz iletişim

kullanıcıları hızlı ve kolay biçimde erişilebilen, güncel ve kendileriyle ilgili (relevant)

içerik istediklerini, istekleri dışında gönderilen reklamları istemediklerini belirtmişler.

115 Debra Gersh Hernandez, "Info to Go: Key Findings and Recommendations on Wireless Publishing", http://www.naa.org/utilartpage.cfm?TID=NR&AID=4161, 10 Nisan 2002

102

Temel bilgiler için değil, kendilerine hitap eden özel bilgiler için ödeme yapmaktan

çekinmeyeceklerini söyleyen katılımcılar, bu tür içeriğe örnek olarak sınıflandırılmış

reklamları gösteriyorlar. Katılımcılar arasındaki hedef gruplarda bulunan tüketiciler,

farklı tipteki kablosuz avuçiçi cihazlar (cep telefonu, PDA, vb.) yoluyla farklı

kategorilerdeki bilgi ve haber içeriğine ulaşmayı istediklerini, ancak mobil verilere

ulaşırken dakikalarını ve paralarını harcadıklarının da farkında olduklarını belirtmişler.

NAA başkan yardımcısı John Kimball, “Gazeteler ve online versiyonları

insanların ihtiyaç duydukları ve istedikleri bilgilere zaten sahipler. Bu rapor bizler haber

ve bilgi dağıtımının gelecek nesline girerken, insanların neleri istediklerini anlamamıza

yardımcı oluyor. Haber ve bilgi konusunda özellikle yerel haber ve bilgide otorite

kaynak olmak gazetelerin her zaman en iyi oldukları şeydi. İster basılı, ister online,

isterse kablosuz cihazlar üzerinden olsun, bu gelecekte de böyle olacaktır.” diyor.

Kablosuz Web üzerinde kullanıcıların haber beklentileri, çalışmanın

katılımcılarından birisi tarafından yapılan bir nitelendirmeye göre “fast food bilgi” yani

kullanıcıların istediklerinde bir menü yardımıyla daha fazlasına erişebilecekleri hızlı

bilgi parçacıkları. Kullanıcıların ilgilendikleri ve ödeme yapmaya hazır olduklarını

söyledikleri bir içerik türü de daha önceden belirlenen özelliklere göre hazırlanan ve

kullanıcının mobil cihazına gerekli bilgiyi otomatik olarak aktaran sınıflandırılmış

ilanlar; sözgelimi istenilen dairenin hangi emlakçıda bulunabileceğini gösteren bir ilan.

Kablosuz yayıncılık alanında hala aşılması gereken zorluklar var. Çalışmanın

katılımcıları, mobil cihazları üzerinde bilgiye erişmek için uzun süre araştırma yapmak

ve zaman geçirmek istemediklerini belirtiyor. Bilginin kullanışlı olabilmesi için kolay

ulaşılabilir ve hızlı indirilebilir olması gerekiyor. İndirme sırasında geçen zaman,

kullanıcılara ödemesi gereken fatura olarak dönüyor. Kullanıcılar aynı zamanda,

mümkünse kişiselleştirilmiş, ama en azından kendilerini ilgilendiren ve güncel bilgilere

erişmek istiyorlar, dünkü haberlere değil.

Hazırlanan rapor NAA tarafından 2001 yılında başlatılan Wireless Pilot

Project’ten elde edilen verilere dayanılarak yayınlanmış. Proje, mobil yayıncılık

tarafından sunulan fırsatları ve karşılaşılan zorlukları değerlendirmek ve gazetelerin

103

kullanıcılarına mobil haberleri ve bilgileri nasıl daha iyi sunabileceklerini bulmak için

yürütülüyor. Proje için NAA ve teknoloji ortakları tarafından bir Yerel Haber Geçidi

(Local News Gateway) oluşturulmuş. Kullanıcılar burası aracılığıyla cep telefonları

veya PDA’leri üzerinden gazetelerin kablosuz versiyonlarına erişebiliyorlar. Proje ile

hem okuyucu ilgisi ve mobil haberlerin kârlılık potansiyeli araştırılıyor, hem de

gazetelere kendi kablosuz versiyonlarını hazırlamaları konusunda destek olunuyor.

4.2. YAYGIN MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÖRNEKLERİ 4.2.1. Avantgo Örneği

1997’de kurulan AvantGo, mobil kurumsal yazılımlarda önde gelen bir

şirket116. Dünyanın önde gelen 1000 şirketi arasındaki Ford Motor Company ve

American Express gibi müşterileri var. Anlaşmalı olduğu medya şirketleri arasında

portallardan Yahoo!, ve Türkiye’den Turk.net, gazetelerden Wall Street Journal, The

Newyork Times ve Türkiye’den Hürriyet gazetesi de var. Şirketlerin sabit Internet ile

erişilebilen Web tabanlı içeriklerini, uygulamalarını ve hizmetlerini müşteri ve

çalışanların kullanabileceği şekilde mobil cihazlar üzerine aktarıyorlar. Şirket, dünya

üzerinde 50 farklı ülkede 2500’ün üzerinde kullanıcı şirkete sahip.

AvantGo ‘Dynamic Mobility Model’ adı verilen bir yaklaşım geliştirmiş. Bu

model sayesinde kullanıcılar çevrimiçi ve çevrimdışı durumlardayken senkronize

biçimde çalışabiliyorlar, mobil Web’de gezinebiliyorlar. AvantGo farklı cihazlardaki

işletim sistemlerine, kablosuz erişim sistemlerinin farlılığına ve veri erişim yollarının

farklılığına rağmen, varolan açık kaynaklı sistemleri de destekliyor.

Info World117 dergisi tarafından 2000 senesinde yapılan bir ankete göre,

kullanıcılar Internet’e her an erişebilmek istiyorlar. IDC118

verilerine göre 2004 yılında

akıllı avuçiçi cihazların sayısı 1.54 milyara ulaşacak. Bu gibi öngörüler AvantGo gibi

firmalara olan ilginin sebebini açıklıyor. Şirket kendi pazar fırsatlarını aşağıdaki

eğilimlerin kesişiminde görüyor:

116 http://www.avantgo.com/company/background.html 5 Haziran 2002 117 http://www.infoworld.com 118 http:// www.idc.com

104

• Internet: Global bir ortam olarak Internet yaygın durumda. AvantGo, standart Web

tabanlı teknolojileri ve varolan Internet altyapısını etkileşimli veriler ve uygulamalarla

mobil hale getiriyor.

• Mobil Bilişim: Goldman Sachs tarafından yapılan Mobil Internet araştırmasına göre,

analiz uzmanları 2005 yılında ABD kurumsal pazarının, çalışanlara yönelik mobil

uygulamalar için, sadece hizmetlere ödenecek ücret olarak 13 milyar dolar, ilave

yazılımlar içinse 9 milyar dolar harcayacağını tahmin ediyorlar119.

Avuçiçi cihazlar ve

Internet erişimli cep telefonları, AvantGo tarafından destekleniyor.

• Kablosuz Internet: 2000 yılında 113 milyonun üzerinde Web gezgini (browser) uyumlu

cep telefonu üretilmiş. IDC verilerine göre bu rakam 2004 yılında 1.5 milyara ulaşacak.

Aynı zamanda giderek artan sayıda sayısal cihaz da, kablosuz modemler, kızılötesi ve

diğer kablosuz protokolleri kullanarak Internet’e bağlanıyor. AvantGo bu kablosuz

hizmet ve erişim modellerini destekliyor.

• Kurumsal Uygulamalar: IDC tahminlerine göre dünya çapındaki CRM (Müşteri

İlişkileri Yönetimi) uygulamaları için yapılacak harcamalar, 2000 yılında 44 milyar

dolarken, 2004 yılında 125 milyar dolar civarında olacak. AvantGo varolan uygulama

ve içeriklerin mobil arenaya aktarılmasında rol oynuyor ve dışkaynak (outsource)

kullanımını mümkün kılıyor.

• Mobil medya: AvantGo, Internet yayıncılığı alanındaki Yahoo!, Wall Street Journal,

The Newyork Times, CNET, The Weather Channel gibi firmalarla işbirliğine girerek,

bu şirketlerin üç milyondan fazla mobil cihaz kullanıcısına içerik dağıtımlarını,

yerelleştirilmiş uygulamalar ve hizmetler sunmalarını sağlıyor.

• Mobil reklamcılık: Astra Zeneca, Jeep, Mercedes, Toyota, Bank of America/Visa,

Nortel Networks, Sun Microsystems, AvantGo mobil hizmetleri yoluyla reklam

yayınlayan firmalar arasında. Bu firmalar belirli demografik özelliklere sahip kişilere,

karmaşık olmayan bir ortam yoluyla ürünlerine ilişkin bilgi sunmanın avantajından

faydalanıyorlar.

119 A.g.e

105

AvantGo Mobil Internet hizmeti ile etkileşimli ve kişiselleştirilmiş içerik ve

uygulamaları Internet uyumlu telefonu veya avuçiçi cihazı olan insanlara sunuluyor.

Kullanıcılar Web’e doğrudan erişebiliyorlar ya da mobil cihazlar için optimize edilen

1500’ün üstündeki içerik kanalından birisini seçerek ilgi alanlarındaki hizmetten

faydalanabiliyorlar. Bu kanallardan, haberler, finansal bilgiler, uçak tarifeleri, film

listeleri, restoran eleştirileri, haritalar ve hava durumları gibi birçok bilgi, marka haline

gelmiş içerik sağlayıcılar ile sunuluyor. AvantGo sunucu teknolojileri sayesinde

kullanıcıların kişiselleştirilmiş içerikle gerçek zamanlı olarak ya da çevrimdışı

etkileşime girebilmesi sağlanıyor. Bu servisten faydalanan 3.5 milyon kayıtlı kullanıcı

bulunuyor120

.

1998 Mayıs’ında AvantGo, önde gelen yayıncılarla işbirliğine giderek mobil

kullanıcılar için içerik sağlama konusunda anlaştığını duyurdu. Buna göre Wired

Digital, The Newyork Times, Mercury Center, Infoworld ve Cnet avuçiçi cihazlara

içerik sağlamaya başlayacaklardı. Duyuruda, sağlanacak içerikler günlük haberler, iş

teknoloji ve yatırım dünyasından hikayeler şeklinde açıklanıyordu. Hareket halindeki

profesyoneller için AvantGo, Internet’te aradıklarını bulmaya uğraşmaktansa,

istedikleri konudaki bilgilerini güncel tutabilme imkânı veriyordu. Kullanıcılar

kalabalık bir metro istasyonunda beklerken bile Internet’e bağlanmaları gerekmeden

bilgiye erişebiliyorlar.

AvantGo kullanıcıları ister Web’deki adreslerden, isterse içerik ortakları

tarafından sunulan ‘kanallar’dan faydalanarak aradıkları bilgilere ulaşabiliyorlar.

Kullanıcılar, avuçiçi cihazlarını masaüstü bilgisayarları ile senkronize ettiklerinde

gerekli bilgiler güncellenebiliyor ve kablosuz veya dial-up bağlantıya gerek

duyulmadan daha sonra bu bilgilere erişilebiliyor.

1998’de The Newyork Times avuçiçi cihaz kullanıcılarına birinci sayfasında

yer alan makalelerini sürekli güncelleyerek sunarken, Excite spor, iş, pazarlama ve hava

durumu gibi geniş bir alandaki içerikleri sunuyordu. İş dünyası, kültür, teknoloji ve

politik yorumlar Wired tarafından da sunulurken, Cnet tarafından hazırlanan News.com

üzerinden iş ve teknoloji dünyasındaki son 20 haber indirilebiliyordu. Kullanıcılar

120 Mayıs 2002 verileri, www.avantgo.com

106

InfoWorld’u kullanarak son dakika haberlerine ve kurumsal bilgi işlem alanındaki ürün

incelemeleri ile yazarların görüşlerine ulaşabilirken, Mercury Center ile Silikon

Vadisi’nden son yatırım ve bilişim haberlerine ulaşabiliyorlardı. Bu tarz içerik kanalları

ile anlaşmalar sonraki senelerde de sürdü.

The New York Times Electronic Media Company başkan yardımcısı,

pazarlama ve satış yöneticisi Christopher D. Neimeth, “AvantGo ile sunduğumuz 'New

York Times Web to Go' hizmeti dağıtım stratejimizin doğal bir uzantısı.” şeklinde

açıklamada bulunuyor.

Haber konusunda AvantGo’nun 1998’deki içerik ortaklarını şöyle sayabiliriz:

Cnet News.Com, Excite.com, Infoworld.com, MercuryCenter121, The New York

Times122, Wired News123.

Şu anda bu listedekilerin MercuryCenter dışında hepsi AvantGo’nun aktif

içerik kanal ortağı durumunda. Rakamlara göre, AvantGo’ya içerik sağlayan şirketlerin

sektörlere dağılımı şöyle124: Otomotiv 12 , İş/Finans 165, Eğitim 19, Eğlence 171,

Sağlık 43, Uluslararası 528, Lifestyle 89, Yerel 125, Haber/Medya 132, Portal 10,

Alışveriş 18, Spor 77, Teknoloji 123, Gezi 63.

Haber/Medya kanalındaki içerik sağlayıcıların alt kategorileri ve buralardaki

firmaların sayıları ise şöyle125: İş 7, Eğlence 8, Çevre 4, Genel 20, Sektörel 17,

Uluslararası 6, Hukuki 7, Lifestyle 7, Siyasi 11, Teknoloji 22.

AvantGo kullanıcılarının en çok kullandıkları kanallar şu şekilde sıralanıyor126:

1.The Wall Street Journal 2.CNN 3.Yahoo! 4.New York Times 5.MSN Mobile 6.The

Weather Channel 7.USATODAY.com 8.Sony USA 9.CNNmoney 10.CNET News.com

121 http://www.bayarea.com/mld/mercurynews 122 http://www.nytimes.com 123 http://www.wired.com/news 124 https://ami.avantgo.com/channels/ 5 Haziran 2002 125 https://ami.avantgo.com/channels/category.html?cat_id=220 5 Haziran 2002 126 https://ami.avantgo.com/channels/ 5 Haziran 2002

107

AvantGo kendisi için içerik sağlayıcılar ve son kullanıcılar arasında bir bağ

olma görevi belirlemiş. Dünyada ve Türkiye’de AvantGo aracılığıyla içerik sunan

yayınlardan ve Internet servis sağlayıcılardan birkaçının uygulamaları aşağıda incelendi.

4.2.1.1. The New York Times

AvantGo ile işbirliği yapan yayın, gazetecilik alanında birçok ödül kazanmış

olan The New York Times çalışanlarının hazırladıkları, sürekli güncellenen haberleri ve

bilgileri PDA’ler yoluyla sunuyor127.

The New York Times sadece AvantGo ile değil, aynı zamanda bu alandaki

farklı firmalarla da çalışıyor. Internet uyumlu cep telefonları için Bell Mobility,

Nextel.com ve Sprint, PDA/Avuçiçi cihazlar için AvantGo dışında Vindigo ve

Omnisky, e-book denilen elektronik kitap biçimindeki cihazlar için Rocketbook ve

Softbook Press firmalarıyla işbirliği içinde. The New York Times aynı zamanda çağrı

cihazı ve normal telefonlara da düzenli olarak haber servisi veriyor.

4.2.1.2. The Wall Street Journal

PDA’ler üzerinden yine AvantGo yoluyla ‘The Wall Street Journal Online’da

yer alan iş dünyası hakkındaki önemli yazıların özetlerine ulaşılabiliyor128. Kullanıcılar

tarafından manşetlerde yer alan iş dünyasına yönelik haberler ile Asya ve Avrupa’dan

önemli başlıklar yanında teknoloji sektörü ve finans piyasaları hakkındaki makalelere

de ulaşılabiliyor.

The Wall Street Journal mobil cihazlar için sunduğu hizmetleri iki ayrı başlık

altında toplamış129: Metin v

e işitsel hizmetler.

Metin hizmetleri konusunda AT&T Digital PocketNet, AvantGo, Captivate,

Compaq, eBookMan, Gemstar, Palm firmalarıyla, işitsel hizmetler konusundaysa

127 https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=1409&type=category_featured&data=220, 06 Haziran 2002 128 https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=2420&type=search_result&data=WSJ, 6 Haziran 2002 129 http://online.wsj.com/mobile_devices, 06 Haziran 2002

108

Audible.com, Mazingo, OnStar Personal Calling/Virtual, Advisor, RealOne firmalarıyla

çalışıyor.

İşitsel hizmetler kullanıcıların haber ve bilgilere mobil cihazları üzerinden sesli

olarak erişebilmeleri (dinleyebilmeleri) için sunuluyor. Bu yolla sunulan hizmetler

gazetenin online versiyonunda yer alan önemli makale ve haberler esas alınarak

hazırlanıyor ve kullanıcıların her gün 06:30’dan itibaren, ortalama 45 dakikalık işitsel

materyal şeklindeki içeriği, cihazlarına indirebilmelerine imkân sağlanıyor.

4.2.1.3. Mobil Hürriyetim

Zamana ve mekana bağımlı olmaksızın Hurriyetim.com.tr'nin içeriğine ve

kişisel bilgilere mobil iletişim araçlarını kullanarak anında ulaşmayı sağlayan hizmet130,

Türkiye’deki ulusal bir gazete tarafından başlatılan bu alandaki ilk uygulama.

Mobil Hürriyetim GSM telefonlarından SMS ile faydalanılabilecek haber,

eğlence, mesaj, bilgi ve kent rehberi servislerini içermekte. Ayrıca PDA servisi olarak

Hürriyetim Web portalını her an her yerde takip edebilmek mümkün.

PDA Haber Servisi’nden, AvantGo üzerinden, ücretsiz olarak

faydalanılabiliyor. GSM servisleri ise ücretli hizmetler arasında. Kredi kartı ile istenilen

miktarda kontör satın alınarak bu servisten yararlanılabiliyor. 5 Haziran 2002 itibariyle

1 kontör 125.000 TL karşılığı satın alınabiliyordu131.

Haber son dakika hizmetleri 1

kontör, logo ve melodi servisleri 3 kontör, diğer servisler 2 kontör karşılığı sunuluyor.

Mobil Hürriyetim bünyesinde bulunan her iki servise de tüm dünyada

rahatlıkla ulaşılabiliyor. PDA Haber Servisi Internet’e bağlanılabilen her yerde, GSM

Servisi ise 82 ülkedeki 297 GSM operatöründe hizmet vermekte.

Mobil Hürriyetim PDA Haber Servisi tüm avuçiçi bilgisayarlarda geçerli. GSM

Servisleri de Mobil Melodi ve Mobil Logo dışındaki tüm hizmetleri her marka ve model

cep telefonunda kullanılabiliyor.

130 http://www.mobilhurriyetim.com/sss.html 5 Haziran 2002 131 http://www.mobilhurriyetim.com/html/fiyatlar.hos 5 Haziran 2002

109

Sunulan hizmetlerin ayrıntıları ise şöyle132:

• GSM e-Haber Servisi: Hizmet, kullanıcılara sadece ilgilendikleri konulardaki haberleri

son dakika gelişmeleri ile birlikte anında ulaştırıyor. Son dakika haberleri ve bu

bölümdeki içerik altı başlık altında sunuluyor: Gündem, Dünya, Ekonomi, Spor,

Deprem Bilgi Hattı, Anket. Kullanıcılar dilerlerse bu başlıklar altında toplanan tüm

gelişmeleri izleyebildikleri gibi, dilerlerse sadece flash haberleri talep edebiliyorlar.

• GSM e-Mesaj Servisi: Kullanıcılar e-postalarını cep telefonlarından okuyabiliyor, logo

ve melodi gönderebiliyor, yüzlerce kişiye duyuru ve reklam yapabiliyor, gelecekteki bir

tarihte alıcısına ulaşmak üzere şimdiden mesaj atabiliyor ve cep telefonlarının

randevularını hatırlatmasını sağlayabiliyorlar.

• GSM e-Bilgi Servisi: Kullanıcılar sürekli takip ettikleri konulardaki en doğru bilgilere

cep telefonlarından ulaşabiliyorlar. Sunulan bilgi başlıkları ise, Sayısal Loto, Şans

Topu, futbol, at yarışı sonuçları, altılı ganyan tahminleri, almanak, hava durumu.

• GSM e-Kent Rehberi: Büyük şehirlerde gerçekleşen tüm kültür, sanat ve eğlence

aktiviteleri kullanıcılara önceden seçtikleri kategorilere uygun olarak cep

telefonlarından duyuruluyor. Kullanıcılar konser, tiyatro, sinema, opera, bale, sergi,

festival, show-gösteri, fuar, defile, gece hayatı, gezi rehberi başlıklarında sunulan

bilgilerle, sanatsal ve kültürel aktivitelerin takibini e-Kent Rehberi yoluyla yapabiliyor.

• GSM e-Eğlence Servisi: Fal, Laklak, Fıkra ve Bilmeceler, Yemek Menüsü kullanıcılara

sunulan içerik başlıkları.

• PDA Haber Servisi: Mobil Hürriyetimin PDA Haber Servisi ile, Hürriyetim.com.tr,

avuçiçi bilgisayarlar üzerinden kullanıcılara sunuluyor. Gündemi oluşturan haber ve

dosyalar, yazarlar, ekonomik göstergeler etkileşimli menülerle kullanılabiliyor. Cep

telefonu ile istenildiğinde güncellenebilen Mobil Hürriyetim’le kullanıcılar, Hürriyet

Gazetesi yazarlarından Ertuğrul Özkök, Oktay Ekşi, Emin Çölaşan, Fatih Altaylı, Bekir

132 http://www.mobilhurriyetim.com/ 5 Haziran 2002

110

Coşkun, Enis Berberoğlu, Doğan Hızlan, Sedat Ergin, Ege Cansen ve Serdar Turgut’un

yazılarına da PDA üzerinden erişebiliyorlar133.

4.2.2. NTT DoCoMo

Mobil içerik dağıtımı ve yayımı alanında başarılı bir örnek olarak NTT

DoCoMo’ya ve ürünü i-mode’a ilk bölümde ve bu bölümün girişinde değinilmişti.

Özetlemek gerekirse, i-mode’un fazla sayıda abonesinin olmasındaki ana sebepler cep

telefonlarına getirmiş olduğu işlevsel açıdan yeni açılımlar ve içerik açısından

gelişim134. Ocak 2001’de başlatılan yeni hizmet “i appli” sayesinde cep telefonlarında

Java programları ile değişik uygulamalar da kullanılabiliyor. Bu da abone sayısını

olumlu yönde etkilemiş*.

NTT DoCoMo mobil reklamcılık ve içerik alanında sürekli ortaklıklar ve

işbirlikleri yapıyor. Sabit ağlar ve mobil ağlar arasındaki Internet hizmetlerini daha

çabuk gerçekleştirebilmek için “DoCoMo AOL” adlı bir girişim de sözkonusu.

Avrupa’daki mobil operatörlerin karşısına çıkarak i-mode hizmetlerini ve içeriğini

burada da kullanıcılara sunmak için yapılan çalışmalar da bu konudaki uygulamalara

örnek.

NTT DoCoMo tarafından yapılan Ar&Ge çalışmalarına harcanan rakam 2000

yılında 95.3 milyar Japon Yeni. Firmanın açıklamalarına göre bu konuda çalışanların

sayısı Mart 2001’de 1000 kişiydi.

Uzmanlar başarılı kablosuz iletişim hizmetlerinden bahsedecekleri zaman

muhakkak i-mode’a değinirler. 1999 başlarında tanıtımı yapılan ürünün o yılın sonunda

2 milyon kullanıcısı vardı135.

A. T. Kearney araştırma şirketi verilerine göre Şubat

2001’de ise 19 milyon kullanıcı ve 10 bin içerik sağlayıcı dünyanın en geniş kablosuz

ağında bir araya geliyordu. ABD’deki operatörlerin ve içerik sağlayıcıların aynı başarıyı

neden yakalayamadıkları merak edilebilir. Alexander Resources araştırma şirketine göre

133 http://www.hurriyetim.com.tr/mobil/nedir2.htm, 5 Haziran 2002 134 http://investor.nttdocomo.com/faq.cfm?page=ca, 8 Haziran 2002 * Rakamlara ileride değineceğiz. 135 "Lessons via Japan", http://www.naa.org/presstime/PTArtPage.cfm?AID=2558, 10 Haziran 2002

111

bunun sebebi, ABD’de bu alanda çok sayıda şirketin birbirlerinden farklı sistemler

altında çalışıyor olması.

ABD’de 100’ün üzerinde şirket bu alanda çalışıyor. Bunların 25 tanesi ulusal

hizmet sağlıyor. Bu 25 şirketin de altı tanesi en büyük pazar payına sahip. Yankee

Group tarafından yapılan araştırmaya göre bu şirketler AT&T, Cingular, Nextel, Sprint

PCS, Verizon, ve VoiceStream. Rekabetin çok olması, şirketlerin aboneleri için daha

geniş içerik oluşturmaktansa, daha fazla abone rakamına ulaşmaya ve bu yolla para

kazanmaya çalışmasına sebep oluyor.

DoCoMo fazla sayıda içerik sağlayıcıyla çalışmasına rağmen, bunlardan bir

kısmından belli bir ücret alıyor ve tercih edilen içerik sağlayıcılar olarak ana

sayfasındaki menü yoluyla kullanıcılara sunuyor. Bu menüden ulaşılamayan içerik

sağlayıcıların Web adreslerini mobil cihazlar yoluyla girmek ayrı bir uğraşı

gerektirdiğinden, kullanıcılar genelde menüdeki içerik sağlayıcıları tercih ediyor.

Japonya’nın en büyük günlük iş hayatı gazetesi Nihon Teizai Shinbun, tercih

edilen içerik sağlayıcılar listesinde. Gazete hergün kullanıcılara 100 adet makalesini

kısaltıp yeniden biçimlendirerek sunuyor. Kullanıcılar haberler için DoCoMo’ya düşük

bir ücret veriyorlar. Bu ücretin ortalama yüzde 9’u DoCoMo’da, geriye kalanı gazetede

kalıyor. Gazete, i-mode servisine başladığından bu yana 3 milyon dolarlık gelir elde

etmiş.

DoCoMo’nun haber organizasyonları listesinde sadece 17 tane firma var.

Bunlar arasında CNN, Bloomberg ve Dow Jones da var.

Kullanıcılar tarafından en çok tercih edilen içerik servisleri arasında çizgi film

karakterlerinin resimlerini ve telefon melodilerini indirmeye imkân tanıyanlar ve metin

tabanlı mesajlaşma, mobil bankacılık ve tren tarifeleri var.

Dünyadaki operatörlerin Japonya örneğinden edinebilecekleri bir ders de şu:

İçerik sağlayıcıların kapılarını çalmasını beklememeliler. Onun yerine onlara gidip

ellerindeki kullanıcı tabanını, yatırımlarını, pazar paylarını, hizmetlerini nasıl

ücretlendirmeyi istediklerini ve nasıl bir ilişki oluşturmayı istediklerini anlatabilirler.

112

NTT DoCoMo, Japonya’da yakaladığı başarıyı yurtdışında yakalayabilir mi?

Dış piyasalar için Japonya’daki kadar çekici içerik servisleri sağlamak ve gerekli

anlaşmaları yapmak işin en zor kısmı. Ama kullanıcıların kültür farklılığını gözönünde

bulundurmak da gerekli. NTT DoCoMo’nun içerik servislerinin yüzde 60’ı eğlenceye

yönelik136. Japon cep telefonu kullanıcılarının yüzde 75’inin favori uygulaması e-posta.

Bu kullanıcıların yüzde 34’ü haberler ve hava durumu bilgileri için mobil telefonunu

kullanıyor. Bu uygulamalar metin tabanlı basit arayüzlerle gerçekleştirilebilen, çekici,

kolay kullanımlı uygulamalar.

4.2.3. Radikal Gazetesi

Etkileşimli yayıncılık konusunda Türkiye’den örnek bir uygulama olarak

Radikal.com.tr gazetesinin haberlere ve yazılara yorum ekleme ve puan verme özelliği

gösterilebilir137. Bu özellik sadece haber ve yazarlar hakkında okuyucuların görüşlerinin

alınması için oluşturulmuş. Ancak sitenin genel yapısı içerisinde güzel bir uygulama

olarak dikkati çekiyor. Aynı habere birbirinden farklı olmak şartıyla birden fazla yorum

eklenebiliyor. Yorumu yazan kişi, eğer isterse, site içerisinde oluşturabildiği kişisel

sayfası sayesinde diğer okuyucuların kendisi ile haberleşebileceği e-posta adresi, ICQ

numarası, kişisel ana sayfasının adresi gibi bilgilerini de yayınlayabiliyor. Bu da gerek

okuyucular arası etkileşim açısından, gerekse okur ile gazete çalışanları arasındaki

etkileşim açısından önemli. Yorum yazma uygulaması diğer gazetelerin online

versiyonlarında Haziran 2002 itibariyle bulunmayan bir uygulama. Sadece

NTVMSNBC.com örneğindeki gibi haberlere puan verme uygulaması yapılıyor.

Radikal.com.tr’de, o gün basılı gazetede yayınlanan haberlerin yanısıra, güncel

gelişmeler doğrultusunda yenilenen manşet haberleri de yer alıyor. Kullanıcıların

haberleri okuyup yorum yazabilmeleri için siteye üye olmaları, bunun için de kendileri

hakkında bazı demografik bilgileri içeren bir sayfalık bir online formu doldurmaları

yeterli138.

Sunulan içeriğe ücretsiz olarak erişilebiliyor. Sitede yapılan açıklamaya göre,

okuyucuları daha iyi tanıyabilmek ve onlara daha iyi hizmet verebilmek için ücretsiz

136 http://www.accenture.com/isc “The Future of Wireless: Different than you think, bolder than you imagine” Accenture Araştırma Raporu, Aralık 2001 137 http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=4&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002 138 http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=1&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

113

kayıt sistemi kullanılıyor. Okuyucuların verdikleri bilgiler doğrultusunda kendilerine

özel bir gazete oluşturmaları, haberlere yorum yazabilmeleri ve ‘Radikal Puanı’

kazanabilmeleri mümkün. Karşılığında gazete yönetimi de üyelerin gazeteyi ne kadar

okuduğunu, hangi bölümlerin, hangi tür haberlerin ve hangi yazarların ilgi çektiğini

öğreniyor ve okurlara daha çok hitap eden bir gazete oluşturmaya çalışıyor139.

Radikal Puanı, gazetenin okunduğu süre boyunca toplanan puanları belirtiyor.

Okunan her haber, haberlere ve yazılara verilen her oy, okurun katıldığı her anket,

yazdığı her yorum ve tıkladığı her reklam ona belirli bir puan kazandırıyor140.

Yazarlara

puan verebilmek, bir açıdan bakıldığında, hem yazar, hem de okur için iki taraf

arasındaki iletişimin ve ilginin ne durumda olduğunu gösteren bir uygulama.

Sıkça Sorulan Sorular için hazırlanan sayfalar sayesinde site ve uygulamalar

hakkında çeşitli bilgiler veriliyor. İletişim için yazarların ve teknik yetkililerin e-posta

adresleri sunuluyor. Arama ve eski sayılara erişme fonksiyonu ile okuyucu anketi de

sitenin etkileşimliliğini artıran unsurlar arasında sayılabilir.

Radikal gazetesinin online versiyonunun arkasındaki isim olan M. Serdar

Kuzuloğlu, 1 Haziran 2001 tarihinde yaptığı ve tez yazarının da dinleme fırsatı bulduğu

“Yayıncılıkta CRM: Radikal Internet Baskısı” başlıklı sunumunda site hakkında

açıklamalarda bulundu. İlk başta sitede yer alan ama sonradan kaldırılan sohbet

odasından bahsederek, ilginin haberlerden ziyade sohbet odasına yöneldiğini ve bu

yüzden odayı kapatmak zorunda kaldıklarını söyleyen Kuzuloğlu, site istatistiklerini

tam olarak yayınlayan ilk gazete olduklarını sözlerine ekledi. Gazetelerin en büyük

hayalinin okuyucular hakkında bilgi sahibi olarak reklamları ona göre yönlendirmek

olduğundan bahseden Kuzuloğlu, Web sitesine üyelik özelliğinin eklenmesinde bu

isteğin önemli rolü olduğunu söyledi.

Siteye erişimin ve kontrolün tamamen Web üzerinden gerçekleştirilebildiğini

söyleyen uzman, gazetenin o anda kaç kişi tarafından okunduğu, haberi-yazıyı kaç

kişinin okuduğu, en yoğun kullanıcıların kim olduğu gibi bilgilerin sürekli alınabildiğini

139 A.g.e. 140 http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=2&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002

114

belirtti ve okuyucudan üyelik için istenen bilgilerin ad, soyad, e-posta adresi, doğum

tarihi, cinsiyet, yaşanılan şehir ve ülke bilgisinden ibaret olduğunu söyledi.

Haziran 2001 itibariyle site üye sayısının 25373 kişiye ulaştığını, 17648 üyenin

cinsiyetinin erkek olduğunu söyleyen Kuzuloğlu, kayıt modelinin ‘anlık kullanıcı’ları

kaçıran bir unsur olduğunu, rakiplere göre daha zahmetli bir sürecin uygulanması

gerektiğini, sahte kayıtların yanlış veriler getirebileceğini ve kullanım kolaylığı

açısından okurun düşünülmesi gerektiğini de belirtti.

4.2.4. AOL-America Online

Internet servis sağlayıcıları kullanıcıların ihtiyaçlarını gözönünde bulunduruyor

ve mobil cihazlara olan ilgiden faydalanarak işlerini geliştirmek istiyorlar.

Dünya çapında 34 milyonun üzerinde abonesi bulunan Internet servis sağlayıcı

AOL, işbirliği yaptığı firmalarla online alanda kullanıcılarına doyurucu içerik

sağlamaya çalışıyor141.

AOL tarafından sabit Internet ile ve/veya mobil olarak sunulan içerik çeşitleri

ve işbirliği yapılan kurumlar şöyle:

• Haberler: Son dakika gelişmeleri, CNN, CBS News, The Associated Press, The New

York Times, TIME gibi haber kaynaklarından ve Business Week, Fortune, People,

Entertainment Weekly gibi özel ilgi gruplarına seslenen yayınlardan derlenerek

sunuluyor. Kullanıcılar online anketlere katılabiliyor, forumlarda veya sohbet

odalarında birbirleriyle iletişim kurabiliyor.

• Kişisel Finans: Jupiter Media Metrix verilerine göre hergün 11 milyon tekil (unique)

kullanıcının ziyaret ettiği bu kanal, sanal alemdeki popüler finansal kaynaklardan. CBS,

Reuters gibi finansal bilgi kaynaklarından alınan bilgilere yer verilen kanal üzerinden,

Citibank, Salomon Smith Barney, Ameritrade, Wells Fargo gibi banka ve finans

kurumlarına da güvenli erişim sağlanıyor.

141 http://corp.aol.com/whoweare/who_brandsaol.html, 7 Haziran 2002

115

• Sağlık: Sağlıklı yaşam hakkında bilgiler, son teknolojik ve tıbbi buluşlara ilişkin

haberler. Aylık 5.2 milyon kullanıcı sayısıyla en çok ziyaret edilen ikinci Web sitesi.

WebMD ve The Mayo Clinic, gibi kurumlarla yapılan işbirliği ile sözkonusu içerikler

sağlanıyor.

• Seyahat: Dünya çapında seyahat bilgileri, uçak biletlerini satın alabilme, araba kiralama

ve otel rezervasyonu için bilgiler.

• Spor: CBS SportsLine, CNNSI.com, NFL.com, NBA.com, and NASCAR.com gibi

markaların bir araya toplandığı AOL Spor kanalı ilgililer için içerik sunuyor.

• Eğlence: Hollywood’da haberleri, People.com, Entertainment Weekly's EW.com ve E!

Online gibi kurumlarla işbirliği ile sunulan içerikler. Sinema bileti, Barnes&Noble.com

ve CDNOW.com üzerinden film ve kitap satın alabilmek de mümkün.

• Müzik: Kişiselleştirilebilen online radyolardan, tüm müzik türlerindeki sanatçılar

hakkında bilgilere, CD’lerin örnek parçalarını dinleyebilmekten, müzik indirebilmeye

ve sanatçılar hakkında hayranlar için hazırlanan forumlarda yazışabilmeye kadar

değişen içerik çeşitleri sunuluyor.

• Çocuklar için: Sadece çocuklara yönelik haberler, spor, eğlence, ev ödevleri konusunda

yardım alma, yetişkin gözetimindeki sohbet odalarında arkadaşlarıyla haberleşebilme

gibi hizmetler sunuluyor. Nickelodeon, TIME for Kids, Sports Illustrated for Kids,

Cartoon Network, Sesame Workshop (Susam Sokağı) sunulan hizmet ve içerikleri

sağlayan kuruluşlardan birkaçı.

• AOL Live: Şimdiye kadar Julia Roberts, Brad Pitt, Jim Carrey, Matt Damon, Britney

Spears, Mick Jagger, Ricky Martin, George W. Bush, Hillary Rodham Clinton, Colin

Powell, Rosie O'Donnell, Christopher Reeve, Michael Jordan, Dalai Lama, ve İngiltere

Başbakanı Tony Blair gibi tanınmış simaların canlı olarak AOL üyeleri ile

buluşturulduğu ve sorularına yanıt verebildikleri bir hizmet. Daha önce düzenlenen

etkinliklerin metinlerine (transcript) de ulaşılabiliyor.

116

• Özel Etkinlikler: Amerikan seçimleri, Amerikan kongresindeki tartışmalar, önemli

politik duyurular gibi özel olaylar için duyuru panoları, ilgili içeriğe linkler ve özel

programlar hazırlanabiliyor.

AOL yukarıda sayılan içerikler dışında kullanıcılarına e-posta hizmeti de

sunuyor; AOL Anywhere hizmeti sayesinde bu hizmete mobil cihazlar üzerinden,

AOLbyPhone ile normal telefonlar üzerinden erişebilmek ve mesaj alıp gönderebilmek

de mümkün.

• AIM (AOL Instant Messenger): AIM sayesinde kullanıcılar arkadaşlarıyla online

oldukları süre içerisinde birebir iletişime girebiliyorlar. Bu hizmet ile aktarılan günlük

mesaj sayısı 1.4 milyar civarında. Bu servise mobil telefonlar aracılığıyla da

ulaşılabiliyor. Sınırsız mesaj alınabiliyor, belli ücret karşılığı cep telefonuyla mesaj

gönderilebiliyor. Metin tabanlı mesajlaşma dışında, resim ve melodi de indirilebiliyor.

• AOL Anywhere142: AOL’in popüler içerik ve hizmetlerine kullanıcıların her yerden ve

istedikleri zamanda ulaşabilmeleri için oluşturulan bu servisle, e-posta, anında

mesajlaşma, istenilen adresi bulma, yerel bilgilere ulaşma, güncel haberleri ve finansal

bilgileri alma gibi hizmetler sağlanıyor. Bu hizmet Palm, WinCE ve Pocket PC

sistemleri ile uyumlu143.

AOL haber, spor, eğlence ve genel bilgilendirme hizmetleri konusunda Better

Homes&Gardens, Bloomberg, CBS News, CBS SportsLine, E! Online,

FARMCLUB.COM, iVillage, MTV, NBA, NASCAR, Oxygen Media Inc., People

Online, PlanetOut, Rolling Stone.com, Teen People Online,The Weather Channel

firmalarıyla, altyapı teknolojileri konusunda ise NSI, GoTo, Net2Phone firmalarıyla

işbirliği yapıyor.

Rakamlarla AOL ele alındığında şöyle bir tablo ortay çıkıyor: Dünya çapında

34 milyon üye, günlük 392 milyon e-posta mesajı, kullanıcı başına 74.1 dakika günlük

online erişim, 1.4 milyar civarında günlük ‘instant message’. ICQ’yu satın alan AOL bu

sayede 120 milyon kayıtlı kullanıcı bilgisine erişebiliyor; bu kullanıcıların 2/3’ü ABD

142 http://www.aol.com/anywhere/index.html, 7 Haziran 2002 143 http://www.aol.com/anywhere/pda/, 8 Haziran 2002

117

dışında yaşıyor. AOL adına kayıtlı olan Netscape.com üzerinde 48 milyon kayıtlı

kullanıcı bulunuyor. AOL, satın aldığı Winamp müzik yazılımı ile 153 milyon kayıtlı

kullanıcı bilgisine de ulaşmış oldu.

4.2.5. Turk.Net

Kullanıcılara sunulan mobil ve etkileşimli hizmetler, cep telefonuyla veya

normal telefonla Turk.net e-posta hesabındaki e-postaların okunabilmesi, WAP veya

GPRS üzerinden PDA’lar ya da cep telefonları yoluyla e-postalara, İMKB, hisse, döviz

bilgilerine, günlük hava durumuna, günlük yıldız falına, TV programlarına, diyet

menülerine, günlük ajanda bilgilerine erişilebilmesi şeklinde özetlenebilir144. Turk.net

avuçiçi cihazlara verdiği hizmetleri AvantGo içerik kanal ortağı olarak sunuyor.

Turk.net tarafından GPRS ve WAP için sunulan içerik başlıkları şunlar145:

• E-Posta: Kullanıcılar GPRS ve/veya WAP özelliği olan cep telefonlarla dünyanın her yerinde Turk.net e-postalarını kontrol edebiliyor.

• Günlük Fal: 12 burcun günlük yıldız falı.

• Haberler: Güncel, Ekonomi, Politika, Futbol, Spor ve Yaşam kategorilerine ayrılmış güncel haberler sunuluyor.

• Nöbetçi Eczaneler: Tüm Türkiye'de il, ilçe ve semtlere göre düzenlenmiş nöbetçi eczaneler. İmleci istenilen eczane telefon numarasının üzerine getirip "ara" tuşuna basarak aramak mümkün.

• Önemli Numaralar: Polis, itfaiye, ambulans gibi her an ihtiyaç duyulabilecek acil telefonlar. İmleci istenilen hizmetin telefon numarasının üzerine getirip "ara" tuşuna basarak aramak mümkün.

• Şans Oyunları: Sayısal Loto, Şans Topu, Skor Toto, Spor Toto.

• Finans: Döviz ve İMKB bilgileri.

• Sinema: Vizyondaki filmler, seanslar, salonlar, oyuncular, filmin konusu.

PDA’lar için sunulan içerik başlıkları ise şu şekilde146:

144 http://www.turk.net/HerYerde/Mobil/, 8 Haziran 2002 145 http://www.turk.net/heryerde/Mobil/wap_servisi.asp, 8 Haziran 2002 146 http://www.turk.net/heryerde/Mobil/pda_servisi.asp, 8 Haziran 2002

118

• Gündem: Tıklandığında, Türkiye ve dünyada o an için en önemli üç haber ekranına geliyor.

• En Çok Okunanlar: Günün en çok ilgi gören haberleri sunuluyor.

• Hava Durumu: Üç günlük hava tahmin raporları. Tüm Türkiye ile Avrupa ve Asya'nın belli başlı merkezlerindeki hava durumu.

• Güncel: Türkiye’nin gündemi öğrenilebiliyor.

• Ekonomi: Para ve sermaye piyasalarındaki tüm gelişmeler.

• Dünya: Dünyanın dört bir köşesinden anında, taze haberlere erişilebiliyor.

• Spor: Türk ve dünya sporunda meydana gelen en son gelişmeler, organizasyonlar.

• Politika: Gündeme yön veren açıklamalar, kararlar, toplantılar ve TBMM oturumlarında son dakika gelişmeleri.

• Yaşam: Sinema, kültür ve sanat dünyasından haberler. Bilgisayar ve yüksek teknoloji ürünlerindeki en son gelişmeler, uzay çalışmaları.

PDA, WAP ve GPRS içeriği dışında “text-to-speech”147 teknolojilerine dayalı

‘Telefonla’ adlı hizmet sayesinde, yerden bağımsız olarak Turk.Net e-postaları, başka

servis sağlayıcılardaki e-postalar, illere göre hava durumu, günlük fal bilgileri,

piyasalardaki gelişmeler, son dakika haberleri, (212) 337 77 77 no’lu telefon aranarak

dinlenebiliyor148. Bu hizmet GVZ adlı Türk şirketinin geliştirdiği teknoloji aracılığıyla

veriliyor. GVZ, ses tanıma ve algılama alanında çalışan dünyadaki öncü şirketlerden149.

Ses Teknolojileri alanında Türkiye'de faaliyet göstermeye başlayan ilk kuruluş

olan GVZ Ağustos 2000'de ticari faaliyetlerine başlamış. Şirketin ana hedefi, %100

kaynak kodlarına sahip olduğu, GVZ Yönetim Kurulunda bulunan Doç. Dr. Levent

Arslan liderliğindeki AR-GE ekibi tarafından geliştirilen ve Interpro Bilişim Ödülleri

yarışmasında "Yılın AR&GE Projesi" ödülünü kazanan Türkçe Ses Tanıma ve Türkçe

Ses Sentezi Teknolojilerini geliştirmek ve bu konularda pazara yön vermek.

GVZ'nin Ses Sentezi Teknolojisi elektronik ortamlarda bulunan her türlü

Türkçe metni anlaşılabilir, doğal ve zeki bir şekilde Türkçe sese çevirebiliyor. Bu

147 Metnin sese dönüştürülmesi. 148 http://www.turk.net/heryerde/Telefonla/, 8 Haziran 2002 149 http://www.gvz.com.tr/hakkimizda.htm, 8 Haziran 2002

119

sentezleme, gerek bay, gerekse de bayan, istenilen bir kişinin sesi kullanılarak

gerçekleştirilebiliyor. Konuşmanın hızı, tonu, vurgusu ve kalınlığı-inceliği

ayarlanabilen bu sistem, kısaltmaları, rakamları, parasal ve takvimsel terimleri

tanıyabildiği gibi HTML sayfalarını ve elektronik mesajları da okuyabiliyor. Ayrıca bu

sistem kelime, cümle ve noktalama işaretleri bazında vurguyu sentezlerken verebilecek

şekilde tasarlandığından her tür metni insan sesine en yakın doğallıkta sentezleyebilme

yeteneğine de sahip.

GVZ'nin “Ses Sentezi Teknolojisi” her türlü uygulama ile olduğu gibi yine

şirkete ait olan “Ses Tanıma Teknolojisi” ile de entegre edilebiliyor. Her türlü

listelenmiş Türkçe konuşmayı, konuşmacı bağımsız yazıya çevirebilen bu Ses Tanıma

Teknolojisi de Ses Sentezi gibi birden fazla dil desteğine sahip ve eğitilebilir bir sistem.

GVZ'nin amacı bilgiye her yerden, her araçla ve her zaman ulaşmanın ve bunu

en doğal iletişim yöntemi olan ses ile güvenli bir şekilde gerçekleştirmenin kritik

olduğu alanlarda kullanıcılarına bu konularda her türlü desteği sağlamak. Firma

yetkililerinin açıklamalarına göre mobil cihazlara yönelik çalışmalar sürüyor. Yetkililer

bu konudaki en büyük zorluğun kullanıcı sesi dışında kalan seslerin ayıklanması

olduğunu ifade ediyorlar.

4.2.6. Superonline

Kullanıcıların Superonline’ın sunduğu hizmetlerden faydalanabilmesi için

WAP uyumlu bir cep telefonu ya da PDA cihazlarının olması gerekiyor150

. Superonline

da Turk.net gibi sağladığı içerikleri mobil kullanıcılara sunabilmek için AvantGo içerik

kanal ortakları arasına girmiş. ‘SMS Alert’ adlı hizmet sayesinde sadece istenilen

kişilerden gelen mesajların SMS yoluyla alınması da sağlanıyor. SMS Alert

hizmetinden faydalanabilmek için Superonline Internet bağlantı abonesi ve

Superonline.com üyesi olmak gerekli.

Kullanıcılar sunulan hizmetler yoluyla güncel haberlere, vizyondaki filmler

hakkında bilgilere, İMKB’deki son duruma ve Superonline e-postalarına ulaşabiliyor.

150 http://www.superonline.com/mobil/, 10 Haziran 2002

120

Superonline tarafından PDA için sunulan içerik başlıkları şunlar151:

• Haber: Sunulan içerik, Nethaber.com tarafından Superonline.com haber sitesi kullanılarak hazırlanıyor.

• Yatırımcı Köşesi: Borsa, repo, hazine bonosu, döviz, yatırım fonu, mevduat ve altın verilerine 3 dakika gecikme ile Yatırımcı Köşesi’nden erişilebiliyor.

• Spor: Önemli spor olaylarına yer veriliyor.

• Hava Durumu: Yirmi büyük merkezin gelecek üç gün içindeki hava durumu ayrıntılarına erişilebiliyor.

• Sinema: Sinema.com desteği ile hazırlanan bu bölümde vizyondaki son filmler ve yakında gelecek olan filmler hakkında bilgiler yer alıyor.

• E-posta: Superonline kullanıcıları, nerede olurlarsa olsunlar avuç içi bilgisayarlarından kendi e-postalarını kontrol edebiliyor ve yeni mesaj gönderebiliyorlar.

• Son Dakika: Dünya ve Türkiye'de günün gelişen olayları izlenebiliyor.

• Sayısal Loto: Sayısal Loto sonuçları.

PDA kullanıcıları AvantGo.com sitesinden üye olduktan sonra, Kanal yaratma

(Create Channel) seçeneği ile Superonline’ın hizmetlerini PDA’lerinde kullanmaya

başlayabiliyorlar152. Aynı başlıklara WAP yoluyla ulaşmak da mümkün.

4.2.7. Aria

Aria'nın Eylül 2002 itibariyle abone sayısı 1 milyon civarında153. Bu operatör

tarafından sunulan hizmetlerin bazıları şu şekilde özetlenebilir154

:

• TekNumara: 2002 içinde verilmeye haşlanacağı duyurulan hizmet sayesinde yalnızca bir tek numara kullanarak e-posta alma, yollama, okuma ve faks alma, yollama imkanı sunuluyor. Kullanıcılar cep telefonuna e-posta ve faks yollayabiliyor; mesajlarını başka numaralara transfer ederek yazılı çıkış alabiliyor. Bu servisle şu e-posta işlevleri kullanılabiliyor: e-posta yollamak, mesajları hızlı-okuma yapacak şekilde listelemek, okumak ve silmek.

151 http://www.superonline.com/mobil/pda/, 10 Haziran 2002 152 http://www.superonline.com/mobil/pda/content2.htm ve http://www.superonline.com/mobil/pda/content3.htm, 10 Haziran 2002 153 http://www.telepati.com.tr/ekim02/aria.html, 28 Ekim 2002 154 http://www.aria.com.tr/ariaservissub.html, 8 Haziran 2002

121

• InfoMobil: Bu servis ile, kullanıcı "mobil hayatıyla" ilgili her türlü bilgiye çeşitli menü seçeneklerinden ulaşabiliyor155. InfoMobil ile şu bilgi servislerine ulaşılıyor: Ne-Nerede, Finans, Spor&Talih, Haber, Hava&Yol, Gerekli Telefonlar.

• AriaWAP: Aria'nın WAP sitesinde güncel haberler, bankacılık hizmetleri, fal ve oyunlar gibi içerikler sunuluyor156.

• AriaGPRS+: Ücretlendirme, alınan ve gönderilen toplam veri miktarına göre yapılmakta157. Tüm Aria hatları GPRS kullanımına açık halde satışa sunuluyor. Herhangi bir abonelik gerekmiyor veya aylık ücret alınmıyor.

4.2.8. Aycell

Aycell abone sayısı Ağustos 2002 itibariyle 200 bin. Operatör tarafından

verilen hizmetler SMS, WAP, Çağrı Bekletme, Çağrı Yönlendirme, Çağrı Engelleme,

Çağrı Kısıtlama, Çağrı Tutma, Konferans Görüşme, Faks/veri, Telesekreter, 6161

Faturasız Hat Servisi, GPRS olarak sayılabilir158.

4.2.9. Telsim

Telsim'in 2001'de 7 milyon olan abone sayısının 2002 sonunda 8 milyona

ulaşması bekleniyor. Telsim'in ön ödemeli kart servisi Mycep'in abone sayısı 2001'de 3

milyon 465 bin iken, 2002 sonunda 4 milyonu geçmesi bekleniyor159. Bu operatör

tarafından sunulan hizmetlerin bazıları şu şekilde özetlenebilir160

:

• Cepİnfo: Cepİnfo'da, döviz bilgileri, Sayısal Loto sonuçları, borsa gibi konularda bilgi ve haberler kullanıcı tarafından dinlenebiliyor. Bu bilgiler cep telefonuna mesaj olarak da alınabiliyor.

• CepMelodi: Melodi yükleme servisi.

• CepSembol: Cep telefonu ekranına sembol yükleme servisi.

• CepWap: WAP servisi.

155 http://www.aria.com.tr/infomobil.html, 8 Haziran 2002 156 http://www.aria.com.tr/ariawap.html, 8 Haziran 2002 157 http://www.aria.com.tr/ariagprs.html, 8 Haziran 2002 158 http://www.telepati.com.tr/ekim02/aycell.htm, 28 Ekim 2002 159 http://www.telepati.com.tr/ekim02/telsim.html, 28 Ekim 2002 160 http://www.telsim.com.tr/servisler/content-servisler.htm, 8 Haziran 2002

122

• GPRS: Telsim bu servisini aylık sabit ücretle veriyor ve veri alışverişi için ayrı ücretlendirme yapmıyor. Ekim 2002 itibariyle en ucuz GPRS erişimini Telsim sunuyordu.

• CepData: Veri aktarım servisi.

• CepMail: E-posta servisi.

• CepYayın: Bölgesel mesaj yayınlama hizmeti.

• Cepyanıt: Kısa mesajla bilgi öğrenme servisi. Cepyanıt'la, İngilizce, Almanca, Fransızca sözlükten hava raporu bilgilerine kadar pek çok bilgi kullanılabiliyor.

Sunulan servislerde ücretlendirme genelde her kullanılan hizmet için 1 SMS

karşılığı. Bu da hizmetlerin çekiciliğini artırıyor. Ancak kullanıcılar SMS ile belli bir

bilgiyi öğrenmektense CepYayın sayesinde sunulan flaş haberler ve spor karşılaşma

sonuçlarını ücretsiz olarak almayı tercih ediyorlar.

4.2.10. Turkcell

Turkcell'in abone sayısı 2001'de 12 milyon 200 bin'di. 2002 sonunda bu

rakamın 14 milyona yaklaşması bekleniyor. Turkcell mobil ağından faydalanan iki ön

ödemeli kart servisi de Hazırkart ve Muhabbethat. Hazırkart'ın ön ödemeli abone sayısı

1999 500 bin'di. 2002 sonunda bu rakamın 5 milyona yaklaşması bekleniyor.

Muhabbethat'ın ön ödemeli abone sayısı 1999'da 72 bin'di. 2002 sonunda bu rakamın 3

milyona yaklaşması bekleniyor161. Bu operatör tarafından sunulan hizmetlerin bazıları

şu şekilde özetlenebilir162:

• e-mailCELL: Cep telefonuyla e-posta atılabilir.

• Akıllı Mesaj: Office XP’den SMS göndermek için.

• ResimCELL: Cep telefonuna resim almak ve yollamak için.

• MelodiCELL: Cep telefonuna melodi yüklemek ve yollamak için.

• YayınCELL: Önemli tüm duyurular kullanıcının cep telefonuna gelir.

• AcilCELL: Sağlık ve Acil oto servislerinin numaralarına ulaşmak için.

161 http://www.telepati.com.tr/ekim02/turkcell.html, 28 Ekim 2002 162 http://www.turkcell.com.tr/tservisler.html, 8 Haziran 2002

123

• EczaneCELL: Kullanıcı en yakın nöbetçi eczanenin telefon numarasını öğrenebilir.

• CnnCELL: CNN haber başlıkları İngilizce olarak kullanıcının cep telefonuna gelir.

• HaberCELL: Günlük gelişmelerin kullanıcının telefonuna gelmesi için.

• Spor Kanalı: Maç skorları kullanıcının ekranında belirir.

• InfoCELL: Sinemaların, eğlence merkezlerinin telefonları, kara yollarındaki son durum.

• NeredeCELL: Sinema, eczane gibi pek çok adres ve telefon numarası.

• WapCELL: Mobil Internet erişimi için.

• DataCELL: PC'den cep telefonuyla Internet’e, intranete bağlanmak için.

• SurfCell: PC yoluyla erişilebilen normal (WAP veya GPRS için biçimlendirilmemiş) Internet sayfalarında gezebilmek için.

GprsCell ile GPRS bağlantı hizmeti veren Turkcell tarafından banka, finans,

piyango, ganyan, fal ve loto bilgilerinin öğrenilebildiği içerik kanalları da sunuluyor.

• MSN Hotmail SMS servisi: Turkcell aboneleri MSN Hotmail mesajlarına, Internet bağlantısına gerek kalmadan, cep telefonundan da ulaşabiliyorlar163. Önemli Hotmail e-postalarını doğrudan cep telefonuna alıp, yanıtlayabiliyorlar. Kaydolurken kimden e-posta alacaklarını belirleyebiliyorlar; önceden belirlenen kişilerin gönderdiği e-postalar MSN Hotmail'deki 'Gelen (Inbox)' kutusuna ulaştığında, bu e-posta ile ilgili uyarı cep telefonuna kısa mesaj ile gönderiliyor. Bu uyarı mesajına, yine kısa mesajla cevap göndererek, bu e-postayı okuyabiliyor, cevap verebiliyor, istenilen kişilere yönlendirebiliyor ya da yeni bir e-posta yazabiliyorlar. MSN Hotmail’den gelen, ve kullanıcı tarafından MSN Hotmail’a gönderilen her kısa mesaj 1 SMS karşılığı ücretlendiriliyor.

• GPRSLand: Ericsson Türkiye tarafından kurulan Mobilityworld (Creaworld) mobil uygulama geliştirme merkezi ve Turkcell’in desteğiyle oluşturulan uygulamalar, GPRSLand adı altında bir araya getirilerek kullanıcılara sunuldu. GPRSLand uygulamaları arasında yer alan HaberMobil (wap.habermobil.com), WAP arayüzleri düşünerek tasarlanmış. Tasarım sırasında kullanıcılar için en kolay, en hızlı çözümler üzerinde uzun zaman harcanarak HaberMobil'in kullanımı indirilebilecek en basit ve efektif şekle getirilmiş. Buna göre kullanıcı ekranda görünen [#] linkinin üzerine tıklayarak hangi sayfada olursa olsun ana sayfaya geri dönebiliyor. [?] linkiyle her servis için özel olarak hazırlanmış yardım sayfalarına ulaşabiliyor ve o anda bulunduğu bölümle ilgili ayrıntılı yardım alabiliyor. [!] linki ile istediği aramayı yapabiliyor164.

Yapılan açıklamalara göre uyarı sistemi ve konum belirleme (positioning) gibi yeni özellikler HaberMobil'in bir parçası olacak; mobil ticaret uygulamaları kullanıcılara en yakın sinemayı bulduktan sonra telefonun tuşlarıyla bilet satın

163 http://www.microsoft.com/turkiye/msnmobile/, 11 Haziran 2002 164 http://www.gprsland.com.tr/habermobil.html, 10 Haziran 2002

124

alma imkanını sunacak. Konum belirleme özelliği sayesinde HaberMobil kullanıcının nerede olduğunu algılayarak bulunduğu yere göre bilgi verebilecek. HaberMobil'i özelleştirme ve Internet üzerinden profil bilgilerini ayarlayabilme özelliği de kullanıma sunulacak. Bu sayede kullanıcılar HaberMobil'in içeriğini kendi istekleri doğrultusunda filtreleyebilecekler. Görmek istedikleri haber konularını istedikleri gibi düzenleyebilecekler.

4.2.11. Alternatif veya Yeraltı Etkileşimlilik ve Yayıncılık Örnekleri

Sadece haber siteleri değil, e-kitap siteleri, fanzinler ve alternatif yayın siteleri

de alternatif veya yeraltı yayıncılık örnekleri arasına giriyor. Medya eleştirisi ağırlıklı

Türkçe içerik sunan Medyakronik.com ve Kuvayimedya.com daha başka çalışmalara

kaynaklık edebilecek siteler olduğundan değerlendirilmedi. Çalışmanın kapsamı

sebebiyle etkileşimlilik özelliklerinin inceleneceği yeraltı yayıncılık ve etkileşimlilik

örneği Ek$i Sozluk165. Alternatif yayıncılık için örnekler, Arafiyan İletişim

Topluluğu166, Alternatif Kitap Web sitesi167 ve İstanbul’da FM 94.9’dan yayın yapan

Açık Radyo Web sitesi168. Siteleri incelerken, eğer oluşumun tarifi kurucular ve/veya

iştirakçiler tarafından yapıldıysa, bu tariften yola çıkmak ve elde edilen diğer bilgileri

de ekleyerek bir sonuca ulaşmak tercih edildi.

4.2.11.1. Ek$i Sozluk Örneğinde Yeraltı Yayıncılığı ve Etkileşimlilik

Sitede, üyelerin yazdıkları ‘entry’ler (herhangi bir alanda, herhangi bir konuda,

herhangi bir kelime ya da kelime grubu hakkında sözlük anlamını da içerebilecek

şekilde açıklamalar) yine üyeler tarafından eklenen açıklamalarla zenginleştiriliyor.

Kişilerin kelimelere ve kavramlara verdikleri birbirinden farklı, bazen argo, bazen

absürd anlamlar, sadece okur olarak siteyi ziyaret eden kişilerin, sadece okuyarak

saatler boyunca sayfalar arasında dolaşmalarını sağlayabiliyor169.

Kullanılan gramer yapısı, Türkçe karakterlerin kullanımının reddedilmesi ve

sadece İngilizce karakterler kullanılarak bunların yazılması170,

belli bir yaş grubundaki

165 http://www.sourtimes.org/sozluk 166 http://www.arafiyan.net 167 http://www.altkitap.com 168 http://www.aciksite.com 169 Sitedeki 'entry' örnekleri için ekler kısmına bakılabilir. 170 Örneğin ‘Türkçe’ yerine ‘Turkche’, ekşi yerine ‘ek$i’ gibi.

125

Internet kullanıcısı Türk gençlerinin IRC (Internet Relay Chat) odalarında edindikleri

kültürün bir uzantısı olarak görülebilir. Ancak bu durum daha çok, sitenin kurucularının

da içinde bulundukları, yazılım geliştirme ve Web sitesi hazırlama alanında çalışan

insanların haşır neşir oldukları program kodlarının İngilizce esaslı oluşu ve bu kodlarda

bulunan karakterlere yine bu kişiler tarafından yüklenen alternatif anlamda aranmalı.

Bir sözlük üyesini, sıradan Web sitesi okuyucusundan ayırt eden en büyük

özellik, ‘entry’ girme hakkı. Ancak üye olanlar bunun dışında, diğer üyelerle

haberleşebilmek, onlarla daha değişik ortamlarda bir araya gelebilmek gibi fırsatlara da

kavuşmuş oluyor.

Her alternatif topluluk gibi Ek$i Sozluk sitesine üye olanların oluşturduğu

sosyal cemaatin de kendilerine ait kuralları var. Girilen entry’lerde kişinin kendi

propagandasını yapması, site entry giriş kuralları bağlamında anlamsız sayılabilecek

açıklamalar yapması mümkün değil. Aksi durumda girilen entry’nin silinmesi ya da

üyeliğin iptali gibi yaptırımlar sözkonusu.

Sitenin oluşturulması, Internet üzerindeki girişimlerin maddi kazanç kaynağı

olarak görüldüğü 1998 yılına rastlıyor171.

Girişimciler, alternatif sitelerin çoğunda

olduğu gibi- takma isimleriyle kendilerini tanıtan Edi ve Tor (ya da SSG ve

Clairvoyant) takma adlı (nickname) kişiler*. Eğlenceli Web içeriği sunma amacıyla yola

çıkılmış, ancak iş planı düşünülmediğinden para kazanılamamış fakat içerik Internet

kullanıcılarını cezbetmiş. Site kurucularının da içinde bulunduğu bir grup tarafından

oluşturulan Asparagaz.com adlı bir diğer site, Ek$i Sozluk’ten daha fazla ilgi çekmiş,

daha genel bir hedef kitleye seslendiği için daha kolay bir para kazanma mecrası olarak

görülmüş. Ek$i Sozluk üyelerinin ‘entry’ girme çabaları, sadece boş vakitlerini

doldurabilecekleri bir uğraş olarak görülmeye başlanmış.

Girilen her ‘entry’ aslında üyeler arasındaki ortak dilin dışavurumu. Kullanılan

absürd kavramlar, argo terimler, kadın-erkek ilişkilerinden, siyasi ve felsefi inançlara

kadar her konuda, toplum tarafından normal kabul edilen, ama site üyeleri tarafından

171 http://www.sourtimes.org/neredeyim.asp 13 Haziran 2002

126

alay konusu yapılan, gözardı edilen, bazen de değişik yönlerden eleştirilen meselelere

getirilen bir yorum. Üyeler için site, bir anlamda seslerini asla duyuramayacakları

insanlara, kendi düşüncelerini iletebilmeleri için bir ortam, aynı zamanda kendileri gibi

düşünen kişilerle iletişime, etkileşime geçebilecekleri bir topluluk sitesi. Daha genel bir

ifadeyle fikirlerini yayabilecekleri bir alternatif yayıncılık kanalı.

Sourtimes adlı site Ek$i Sozluk’un ortaya çıktığı ana site. Bununla ilgili

açıklamalara baktığımızda –imlaya dokunmadan- şu bilgileri ediniyoruz172

,

“SourTimes bir icerik sitesi olarak yayinina ba$ladi. Mizah zorunluluk olmadiysa da nedense her zaman yakinsadigimiz bir nokta olageldi. Bundandir ki 2 yil boyunca pek cok komik ya da sacma yazi urettik. Hepsi icinde harcanmi$ vakit ve ho$be$ anilar barindirdigindan yeni siteyle beraber onlari atmaya kiyamadik payla$maya devam edelim istedik.”

Ek$i Sozluk hakkında, Yapı Kredi Yayınları tarafından yayınlanan Cogito

dergisinin 30. sayısında çıkan iki makalede değişik yönlerden incelemeler yer alıyor.

Mert Tanaydın tarafından yazılan “Ekşi Kum Sözlük Kitabı” başlıklı makalede, sitenin

içeriğinin sürekli eklemlenerek gelişeceği ve sonsuza uzayacağı varsayılıyor:

“Teorik olarak her girilen sözlük maddesiyle sonsuza uzanabilecek bir kum kitabı olarak görebileceğimiz Ekşi Sözlük, içinde her bir sözlük yazıcısının getireceği boyutları barındırdığından, her bir sözlük okuyucusu da ancak kendi gözlemlerinden yola çıkarak Ekşi Sözlük'ü anlayabilir. Bu nedenle yazıyı okumaya başlamadan, Ekşi Sözlük'ü anlamak isteyen okura önerim, doğrudan Ekşi Sözlük'ü okuması ve gördüğünü kendisinin yorumlaması olacaktır.”

Tanaydın, sınırları belli olmayan, yeni icat edilmiş bir uzay olarak tanımladığı

Internet ortamında kurallar ve iktidar ilişkilerinin henüz yerleşmemiş olmasının sitenin

gelişimi için olumlu olduğunu söylüyor. Mert Tanaydın, site kullanıcılarından (user)

bahsederken,

“Oluşturdukları tanımlama ve iletişim platformuna kendi geçmişlerini taşıdıklarından, içinde oluştukları toplumsal yapının özelliklerini de ekrandan takip etmemiz mümkün.”

* SSG, Haziran 2002’de yaptığımız bir dizi mesajlaşma sonunda, fikri Clairvoyant takma adlı kız arkadaşı ile eğlenmek amacıyla ortaya koyduklarını, ilginin çokluğu üzerine siteyi geliştirmeyi sürdürdüklerini ifade etti. 172 http://www.sourtimes.org/soretimes/index.htm, 11 Haziran 2002

127

diyor. Bizce de bu görüş doğru. Aslında sitenin cazip yönü de buradan

kaynaklanıyor. İnsanlar kimliklerini gizlemek için sadece bir takma isim kullanıyorlar.

Zaman içerisinde bu takma ismin bir kıymeti kalmıyor; kişiler girdikleri ‘entry’lerle

kendilerini ifade ederek, kim olduklarını, nerede ve hangi kültürde nasıl eğitim

gördüklerini, inançlarını, korkularını, sevdikleri ve sevmedikleri şeyleri, hatta

çevrelerindeki insanları da anlatıyorlar.

Sitede kullanılan dille ilgili olarak Tanaydın tarafından yapılan açıklama şöyle,

“Kullandıkları dil kırık bir dil, her bir sözlük yazarının kendi oluşumunu içinde taşıyan, Internet’in kendisine özgü dil deformasyonunu da getiren bir dil. Bu kırıklık bir yandan da, oyuna katılacak olanları uyarıyor; sokağa çıkmak isteyen, sokağın dilini konuşur ve oyuna gelmek isteyen, oyunun dilini alır.” 173

Cogito’daki ikinci makale, “Sosyal Psikoloji Bağlamında Ekşi Sözlük: Bir

Söylem Analizi” başlığıyla Samet Köse tarafından kaleme alınmış. Bu makale sosyal

psikoloji alanındaki kuramcılara atıflar içeriyor ve Internet’in sosyal yaşam ve insan

psikolojisi üzerindeki etkileri konusunda yapılan çok sayıda çalışmanın çelişkili

sonuçlar verdiği belirtiliyor. Rakamlarla “yılda yüz yirmi bin civarında entry ve otuz bin

civarında konu başlığı ve üç bin civarında kullanıcısıyla işlevselliğini sürdürmeye

devam ettiren bir ortam” olarak tanımlanan sözlük, beklenenin aksine kullanıcıları

agresif ve anti sosyal yapmak yerine, ‘sözlük kullanıcıları şenliği’ benzeri etkinliklerle

kendi içindeki ve hitap ettiği kitlelerdeki bireyleri bir araya getiriyor ve etkileşimliliği

artırıyor.

4.2.11.2. Alternatif Yayıncılık ve Etkileşimlilik

4.2.11.2.1. Arafiyan

Sitede yapılan açıklamaya göre Arafiyan,

“Arafiyan elektronik yayın topluluğunun tartışma forumudur. İlkeler çerçevesinde düzenlenmiş olup Araf sitesinden bağımsız bir yapıya sahiptir. Tartışma forumu, Araf iletişim ortamının belkemiğini oluşturur. Arafiyan, bir bakıma, bütün topluluğun gideceği yönü araştıran, e-derginin yayınlamış olduğu düşünce ve sanat ürünlerini tartışarak çoğaltan ve tutulması gereken yola, izlenilmesi gereken gündeme

173 "İnternet: Üçüncü Devrim?" Cogito Dergisi Sayı 30, Kış 2002

128

işaret eden bir agoradır. Araf çekirdeği üyelerinin Arafiyan içerisinde yer almaları, çekirdekle tartışma forumu arasındaki ilişkinin canlılığı açısından elzemdir. Araf yazarları bir kural olarak değil, ama bir dilek olarak Arafiyan üyeleridirler. Araf yazıları yine bir kural olarak değil, ama sadece bir dilek olarak Arafiyan'da filizlenirler.” 174

Arafiyan’ın tarihçesine bakıldığında, kuruluşunun Web öncesi denilen döneme

(1994) uzandığı görülüyor175. Oluşum, o zamanlarda Arafiyan tartışma listesi, bir

Çekirdek liste ve Araf dergi dağıtım listesi olarak ortaya çıkmış. Araf dergisi,

“deneysel ve imeceye dayalı elektronik bir topluluğun yayın organıdır. Araf topluluğu, değişik kültürel birikimlerden gönüllü üyelerden oluşan, dil-düşüncenin verimli bir karşılaşma içersinde döllenmesini ve yazma ediminin yaygınlaşmasını amaçlayan bir ilk-tasarım çerçevesinde oluşmuş/oluşmaktadır.” 176

1994’ler için Türkiye’li ‘entelektüel’ Internet kullanıcıları arasında yaygın

kabul gören Türkçe içerikli etkileşimli yayınlardan birisi, belki de ilki olan Arafiyan,

kendi içindeki örgütlenmesi ile, bir haberleşme ve etkileşimlilik listesi, bir e-dergi ve bir

de siteden oluşmakta ve liste şu anda hala aktif olarak entelektüel, siyasi, absürd vb.

tartışmalara sahne olmakta, e-dergi edebi içeriklerin belli aralıklarla yayınlandığı bir

elektronik yayın ortamı olarak işlev görmekte, site ise bu iki aktif unsura birarada

ulaşılabilecek bir ortam olarak görev yapmakta.

Arafiyan, tamamen katılımcıların karar verdiği konular üzerine serbest

formatta çeşitli tartışmalar yürütülen bir tartışma listesi. Arafiyan içinden bir grup

gönüllünün oluşturduğu Çekirdek'te ise bir basılı dergi faaliyeti nasıl yürütülürse, ona

çok benzer bir faaliyet yürüyor. Yazılar ısmarlanıyor, gelen yazılar sınıflandırılıyor,

diziliyor, derginin dosyasına karar veriliyor. Araf dergisinin düzenli sayıları

biçimlendiriliyor.

Liste yoluyla okur ve yazar arasındaki hiyerarşi (bir tarafın aktif biçimde

yazdığı, diğer tarafın pasif biçimde okuduğu) kırılmaya çalışılmış. Okuyucunun, yazara,

“Sen burada ne demek istiyorsun?” demek gibi bir hakka sahip olması sağlanmış.

Günümüzde bu durum tipik bir tartışma listesi örneği gibi görünebilir. Hatta Internet

üzerindeki bu şekildeki ilişkileri düzenleyen ‘netiquette’ denilen adab-ı muaşeret

174 http://www.arafiyan.net/arafiyan/, 11 Haziran 2002 175 http://araf.net/dergi/sayi11/html/araf0972.shtml “Araf iletişim topluluğu deneyimi çerçevesinde Internet ve İnternet yayıncılığının dünü, bugünü, yarını”, Taner Bilgiç ve diğerleri, 10 Haziran 2002

129

kuralları bile var. Ancak 1994 senesinde bu şekilde düşünen insanların biraraya gelip bu

gibi uygulamaları hayata geçirebilmesi gerçekten dikkate değer bir durum.

Kültürel zenginlik ve çoğulculuk ortamını, etkileşimlilik içerisinde sunan

Arafiyan topluluğu, kendisini anlatırken,

“Gelişmeler Türkiye toplumunun siyasi-kültürel fay hatlarıyla birbirlerinden ayrılmış, ancak iktisadi işleyişin birarada tuttuğu bir çeşit altkıta olmaya doğru evrildiğini gösteriyor. Bu durumda, Araf'ın yapabileceği, Internet'in herhangi bir köşesinde, kapısında kültürel çoğulluk iddiası, kütüphanesinde yaratmış olduğu kendi küçük mirası, ısrarla beklemek olabilir.”

diyor ve ümidini geleceğe bırakıyor177.

4.2.11.2.2. AltKitap

Türkiye’de bilinen ilk ‘derli toplu’ elektronik kitap yayıncılığı sitesi

Altkitap.com. Başka sitelerde çeşitli kitaplardan alıntıların, bölümlerin elektronik

ortama aktarıldığı ve insanlara sunulduğu olmuştu. Türkiye’de, www.ideefixe.com, Pan

Yayıncılık işbirliğiyle Ahmet İnam'ın "Hayatımızdaki İnce Şeylere Dair" adlı

kitabından bazı bölümleri e-kitap olarak yayınlamıştı. www.astromistik.com sitesinde

de, bir astroloji kitabı e-kitap biçimiyle yayınlanmıştı178.

Sitede yer alan açıklamalara göre,

"İletişim teknolojileri ve elektronik veri işleme/saklama yöntemleri yeni bir devrim yaşatıyor bize. Tarihin en önemli devrimlerinden birini. Şenlikli toplum olabilmenin araçlarından bazılarını sunuyor. İnsanlar birbirlerine, veri bankalarına, bilgi ve hizmet kaynaklarına doğrudan bağlanıyorlar. Bu devrimin en güzel yönlerinden biri bireysel/düşünsel/kültürel özgürlüğü de birlikte getirmesi... AltKitap... okuru merkeze koyan ve endüstriyel devrimin ardından bilgi devrimini temel alan bir girişim. Kaynaktan dağıtımla okura ulaşmayı hedefleyen anlayış yerine, kaynağa erişimi benimseyen bir girişim."179

176 A.g.e. 177 A.g.e. 178 http://www.altkitap.com/editorial3.asp 11 Haziran 2002 179 http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002

130

Kendini sanal yayınevi olarak isimlendiren oluşumun iki temel hedefi var180:

“Özgün kitapları, iyi bir eleme, değerlendirme ve baskıya hazırlık aşamasından geçirip, özgün tasarımlarla biçimlendirmek; AltKitap halinde yayına hazırlanan bu ürünleri ücretsiz olarak sunmak.”

AltKitap’a ücretsiz üye olarak, site yoluyla kitaplarını yayınlamayı tercih eden

kişilerin eserlerini bilgisayara indirmek ve serbest biçimde kullanmak, kişisel baskısını

yapmak mümkün.

Haziran 2002 tarihine kadar site yoluyla 18 kitap yayınlanmış. Sitede çeşitli

edebi türlerden (yaşantı, deneme, inceleme, roman, anlatı, öykü) kitaplar var. Sitede yer

alan yazarlar ve kitapları şu şekilde: “Bir Laboratuvar Romansı”-Adnan Kurt,

“Konuşmayan Adam Yaşamı Kapsamayan Bir Anlatı”-Özge Baykan, “Belki de

Gerçekten İstiyorsun”-Murat Gülsoy, “Bal Ayı”-Ergun Kocabıyık, “Günümüz

Basınında Kadın(lar)”-Leyla Şimşek, “Kumcul”-İbrahim Yıldırım, “Rüzgâra Karşı II”-

Ömer Madra, “Çağdaş Tiyatroda Aydın Sorunu”-Handan Salta, “Bir Maniniz Yoksa

Annemler Size Gelecek”-Ayfer Tunç, “Cazname 1”-Tunçel Gülsoy, “Sivil Toplum”-

Ayşenur Akpınar Gönenç, “Bir Hasta Sahibinin Hastane Günlüğü”-Doğan Pazarcıklı,

“Cımbızın Çektikleri”-Müge İplikçi ve Ümran Kartal, “Yeryüzü: Cehennem”-Enis

Batur, “Son Antlaşma”-Can Eryümlü, “Tiyatro Metinlerinde Alımlama ve Metin

Stratejileri”-Fakiye Özsoysal, “Cazname II”-Tunçel Gülsoy, “Ömür Diyorlar Buna”-

Ayfer Tunç. Siteyle amaçlanan okurların, tasarımcının, yazarın, üretenin sunduklarına

özgürce ulaşabilmesi181 ve fikir üreticisi ile okur arasında parasal bir ilişkinin

kalmaması. Bilgi teknolojilerinin sunduğu imkânlar arttıkça bunların da siteye ve

okurlara sunulacağı vaadediliyor. Şu ana kadar örnek uygulama gerçekleştirilmemiş

olsa da etkileşimli, birden fazla yazar tarafından hazırlanan elektronik kitap projeleri de

sözkonusu182

.

Yurtdışındaki sanal yayınevleri sınıflandırıldığında üç ana gruptan

sözedilebilir: Elektronik dünyaya yerini alma bilincindeki yayınevleri ve kitabevlerinin

hızla az sayıda da olsa yayınladıkları e-kitaplar; parasal getiri beklemeksizin, bir

180 http://www.altkitap.com/editorial3.asp, 11 Haz. 2002 181 http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002 182 Tezin ekler bölümünde, BThaber dergisi için Altkitap.com ekibiyle yapılmış röportaj okunabilir.

131

anlamda basılı yayınları sanal ortama taşımayı amaçlayan vakıf ve üniversite

çalışmaları; sadece e-kitap yayınlamak için kurulmuş şirketler. Sanal kitaplıklar

oluşturmak için kurulan siteler hem biçimlendirilmiş hem de metin belgesi olarak

kitaplar yayınlıyor. Bu sitelerden en ünlüsü Project Gutenberg adlı oluşumun sitesi.

Dünya klasiklerinin ve telif hakları konusunda tartışma olmayan kitapların elektronik

ortama aktarılmasını amaçlayan proje, birçok üniversite tarafından destekleniyor183.

4.2.11.2.3. Açık Radyo

Açık Radyo’nun resmi Web sitesi www.acikradyo.com. Ancak radyoda daha

çok duyurulan site olan Aciksite.com bu tezde incelenebilecek özelliklere sahip. Zaten

radyonun kurucuları da Acikradyo.com adresini teknik bilgilerin yer aldığı bir site

olarak nitelendiriyorlar184. Sitenin özelliği –ki Açık Radyo haber ve tartışma

programlarındaki genel özellik de budur, varolan medyada yer bulamayan, genelde

manşetlere yansıtılmayan ayrıntıları, olayların ve haberlerin satır aralarını, yine medya

üzerindeki ipuçlarından yola çıkarak biraraya getiriyor ve kullanıcının fikir kanallarını

besleyen bir ortam sunuyor olması. Her sitede bulunan forum ve anket gibi özellikler

dışında, site içeriği genelde sürekli yazarlar tarafından oluşturulan makaleler, bilgi

verici alıntılar ve medyada çıkan ama çoğu kişinin gözünden kaçan yazılardan

oluşuyor185

.

Sitenin içeriği sadece üyelere açık. Üye olmayanların sitedeki anketlere

katılması, forumlardan ve diğer içeriklerden faydalanması mümkün değil. Üyelik için

alınan bilgiler kullanıcıların profillerinin anlaşılması ve site içeriğinin belirlenmesi

noktasında önemli bilgiler sağlıyor. Üyeliğin ücretli olması bir engelleyici unsur olarak

değil, değerli bir içeriğin sunumu için gerekli bir şart olarak açıklanmış. Bunun yanında

herkesin para ödemekten kaçınabileceği gözönünde bulundurularak bir açık kapı da

bırakılmış; bir aylık abonelik ücretsiz. Bu bir ay sonunda yeniden başka bir isim

183 www.promo.net/pg, 27 Haziran 2002 184 http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm 10 Haziran 2002 185 http://www.aciksite.com/anasay.asp, 8 Haziran 2002

132

kullanarak aboneliğin yenilenebileceği şeklinde ufak bir bilgi notu da düşülmüş186.

Buradan, para kazanma amacıyla yola çıkılmadığı açıkça anlaşılabilir.

Sitenin doğuşu ve kurucuların beklentileri konusunda Açık Radyo sitesinde yer

alan bilgiler187 yeterince açıklama getiriyor:

“13 Kasım 2001'de Açık Radyo'nun 7. yaşına bastığı gün "deneme yayını"na girmesi planlanan bu mekânda Radyo'nun eski ve yeni programcılarından, dostlarından ve yakın çevresinden, "ruh kardeşleri"nden pek çok insan yazıyor, çiziyor, fotoğraf koyuyor, kolaj yapıyor ve "ses" veriyor:

Canlının ilgi alanına giren hemen her konuda:

‘Kâinatın Tefrikası’, savaş tarihi, deprem, küresel ısınma, globalleşme, ekonomi ve buhranları, AB yol haritası, terör haritası, genom haritası, genetik dönüştürme, hastalıklar, mucize tedaviler ve börtü böcek, hayvanlar âlemi, yolluklar, yoksulluklar, kadınlar, çocuklar, sübyancılar, medyanın yüceliği ve sefaleti, kürelerin müziği, ve asıl: "İnsan medeniyetinin onca güzellikleri, yani iki köktenciliğin, iki ideolojik kutbun ötesinde yatan bütün güzellikler: sanatımız, müziğimiz, edebiyatımız..."

Aynı bilgilerin devamında “forum, anket gibi yollarla internet aleminin doğal

iletişim (enteraktivite) kanalları açık oluyor.” denilerek Internet için etkileşimliliğin,

insan için konuşmak kadar doğal olduğunun altı çiziliyor.

Sitedeki forum konularının başlıkları: Kitap, Müzik, Görsel Sanatlar, Plastik

Sanatlar, Tasarım, Öyküler, Folluk, Dünya Hali, İnsanlık Hali, Bilim Teknik, Muasır

Medeniyet, Ekonomi, Spor, Açık Uç, Cemaat şeklinde belirlenmiş188.

"Açık Anketler" bölümünde değişik aralıklarla güncellenen ve katılım ve

sonuçları üyelere açık olan anketler yer alıyor. 10 Haziran 2002 itibariyle sitede yer alan

anket soruları: “2001’e kıyasla 2002 yılı nasıl geçecek? Sizce 2002 Dünya Kupası'nda

nasıl bir başarı elde edebiliriz? Sizce ABD Irak'a askeri operasyon düzenlemeli mi?

Açık Site'den memnun musunuz?” şeklinde189.

186 http://www.aciksite.com/incs/neden.htm, 11 Haziran 2002 187 http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm, 10 Haz. 2002 188 http://www.aciksite.com/incs/forum_anasayfa.asp, 10 Haziran 2002 189 http://www.aciksite.com/incs/anketler.asp, 10 Haziran 2002

133

Site için karikatür çizen veya karikatürlerinin yayınlanmasına izin verenler

doğrudan sitenin içeriğini zenginleştirerek oluşuma destek vermeyi ve kullanıcıların

daha fazla seçeneğe kavuşmalarını sağlamışlar190. Çizerler çeşitli yerli ve yabancı

gazetelerde eserleri yayınlanan kişiler olabildiği gibi, bazı mizah dergilerinden yapılan

seçkilerle de belirlenebiliyor. Açık Site Çizerleri: Ateş Gülcügil, Beysun Gökçin, Emre

Senan, İzel Rozental, Ohannes Şaşkal, Piyale Madra, Semih Balcıoğlu. Seçilen çizerler:

Behiç Ak, Economist.com, H.B.R, İsmail Gülgeç, Javad Alizadeh, Justin Ward, Leman,

Murat Alimov, Omayya Joha, Randy Glasbergen, Tan Oral.

Açık Site yazarları da yazılarıyla periyodik olarak siteyi zenginleştiriyorlar191.

Adnan Arduman, Ahmet Güngören, Akın Yılmaz, Alaaddin Asna, Alper Kaliber, Barış

Tut, Beral Madra, Canan Sanan, Cemal Ünlü, Cengiz Aktar, Çiğdem Dalay, Deniz

Spatar, Engin Akın, Eşber Güvenç, Evrim Altuğ, Gökhan Akçura, Haldun Aydıngün,

Haldun Dostoğlu, Halide Eşber, Halil Turhanlı, Haluk Bingöl, Hasan Ersel, Hilmi

Güvenal, İlker Özünlü, İncila Bertuğ, İştar Gözaydın, Mehmet Ali Gökaçtı, Mehmet

Coral, Melih Kafa, Mikdat Kadıoğlu, Murat Gülsoy, Nuh Köklü, Osman Tümay, Oya

Kayacan, Ömer Madra, Şerif Erol, Özge Dayan, Safai'den, Seda Binbaşgil, Serhan Bali,

Server Acim, Sinan Çakaloz, Sona Ertekin, Şahin Alpay, Şermin Alyanak, Tan Morgül,

Tunçel Gülsoy, Yankı Yazgan, Yekta Kopan, Yeşim Burul, Yosi Falay sürekli yazarlar.

Çeşitli gazete ve medya kuruluşlarındaki yazarlardan yapılan seçkiler de sitede yer

buluyor. Seçilen yazarlar arasında CNN ve BBC için çalışan uzmanlardan, alanında söz

sahibi Noam Chomsky gibi akademisyenlere kadar hemen hemen dünyanın tüm büyük

şehirlerindeki 193 tanınmış gazeteci ve yazar var.

Aciksite.com, fikir çeşitliliği ve zenginliği içerisinde alternatif görüşlerin

duyurulduğu ilgi çekici ve etkileşimli bir ortam sunuyor.

4.3. ELEKTRONİK KİTAP

Bu bölümde değerlendirilen e-kitap teknolojileri yaygın kullanım kazanan

örnekler. Adobe PDF ve MS Reader formatları ile bu formatların mobil yayıncılık

190 http://www.aciksite.com/Cizerler.asp, 10 Haziran 2002 191 http://www.aciksite.com/Yazarlar.asp, 10 Haziran 2002

134

açısından kullanılabilirlikleri incelendi. Bunlar dışında da değişik firmalar tarafından

geliştirilen değişik teknolojiler var. Ancak kullanıcıları daha az olduğundan ve/veya

diğerleriyle aynı özellikte olduklarından onlara yer verilmedi.

Amazon.com’un tarifine göre bir “e-kitap veya elektronik kitap*, kullanıcının

bilgisayarda ya da elektronik bir cihazın ekranında okuyabildiği sayısal kitaptır. Bir

okuyucu (reader) kullandığınız cihaza indirerek kitabınızı okuduğunuz yazılıma veya

cihazın kendisine verilen isimdir.” 192

Amazon.com üzerinden disketlere salt metin olarak kaydedilmiş kitapları satan

kişiler olduğu biliniyor. Çoktandır sesli kitap (audio book) denilen kitaplar da CD-

ROM’lar yoluyla satılıyor.

Aslında e-kitap, sayısal biçimdeki kitaplara verilen isim. Bu kitapların

taşınabilir olmasına gerek yok.

Bir e-kitap içeriği, metin, resim ve/veya ses biçiminde kaydedilmiş olabilir.

Bundan sonra kopyalanabilir, dağıtılabilir ve birkaç farklı biçimde çıktısı alınabilir. E-

postayla, disket içinde, CD veya DVD ile ya da FTP sitesi üzerinden dağıtılabilir. Salt

metin, HTML, SGML, PDF ya da bir grup şifrelenmiş biçimde oluşturulabilir.

Kısıtlayıcı özel teknolojiler uygulanmadıkça, bir e-kitap bilgisayarlar arasında ya da

farklı sayısal depolama ortamlarında kopyalanarak çoğaltılabilir. Yazıcı çıktısı alınarak

kağıt üzerinde de okunabilir.

Kısıtlayıcı teknolojiler, telif hakları konusundaki ihlaller yüzünden

teknolojinin, kullanıcıların bilgiye erişimine sınırlama getirilmesinde aracılık yapmasına

sebep oluyor. Halbuki yapılması gereken sınırlama getirmek değil, daha fazla sayıda

insan tarafından, daha farklı yollarla erişimin mümkün kılınması için araştırma yapmak.

Kısa dönemli çıkarsamalar yapma hatası, e-kitaplar ve e-kitap yayıncılığı

konusunda önümüzdeki yılların getireceklerini tahmin eden kişiler tarafından da

yineleniyor. Bazı uzmanlar sayısal içerik dağıtımının, basılı yayınları yerinden

* Bu bölümde e-kitap ile, portatif cihazlara aktarılarak taşınabilen e-yayınların tamamını kastediyorum. 192 Richard Seltzer, "Rethinking ‘books’ and ‘ebooks’”, http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=112, 13 Haziran 2002

135

etmeyeceği görüşünde. Bu konuya ilgi duyan kişilerin yarısından fazlası da aynı

fikirde193

.

1975 yılında Kaliforniya’da -daha sonra kişisel bilgisayarların yayılmasında

büyük rol oynayan Apple’ı kuracak olan iki kişinin vizyonları, her tüketicinin, her

çalışanın, her öğrencinin bir kişisel bilgisayar sahibi olacağı şeklindeydi. 1975 yılında

bu fikir medyada yer alsaydı, yaygın biçimde saçma kabul edilirdi.

Yine 1975 yılında, Harvard Üniversitesi’nden terk bir gencin, çok da uzak

olmayan bir gelecekte dünyanın en zengin şirketlerinin yaygınlaşan kişisel bilgisayarlar

için yazılım geliştiren şirketler olacağını söylediği duyulsaydı, Microsoft’un bugünkü

durumu tahmin edilemezdi.

Daha da yakın zamanda 90’ların başında, herhangi başka sektöre yapılan

yatırımlardan daha fazlasının online ticaret sektörüne yapılacağı söylenseydi, insanlar

olumsuz tepki gösterirdi.

Referans çerçevemizi oluşturan bilgiler sebebiyle bugün için bunlar gayet

kolay anlaşılır şeyler. Aynı şekilde e-kitaplar konusunda az önce işaret ettiğimiz

tahminleri yapan kişilerin referans çerçeveleri de bu konuda, 1975’lerde kişisel

bilgisayar piyasasını tahmin etmeye çalışan kişilerinki kadar geniş olabilir.

Peki daha ilkokula giden bir çocuk e-kitap kavramıyla tanışırsa ne olur? Bu

çocuğun tüm resmi eğitim hayatını bitirinceye kadar okuması gereken bilgiler, bir e-

kitap okuyucusu üzerine sığdırılırsa ne olur? Bu referans çerçevesine sahip kişilerin

okuyacakları materyali tercih ederken hangi tür ortamı seçmeleri daha büyük bir

ihtimal: Basılı ortam mı? Yoksa likit kristal ekran mı?. Elbette ki sonuncu seçenek daha

akla yakın.

193 Ted Padova, "Where are we headed with eBooks?", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=110, 17 Ekim 2002

136

4.3.1. E-Kitabın Başlıca Özellikleri 4.3.1.1 Maliyet Açısından E-kitap

Ekonomik açıdan bu olguyu incelersek, okul kitaplarına yapılan ödemeler

velilerin en çok rahatsız oldukları ekonomik gider. Sürekli yenilenen bir müfredat ve

her sene eskiyen kitaplar. İleride öğrencilere belirli indirimlerle, belki de ücretsiz olarak

dağıtılabilecek e-kitap okuyucuları sayesinde bu giderler azaltılabilir, öğrenciler

okumak istedikleri dergi, gazete vb. materyalleri bu ortamda okumaya

başladıklarındaysa süreç daha da hızlanabilir.

Yayıncılık dünyasında da durum buna benziyor. Gazete ve dergi gibi medya

organları için yıllık olarak yapılan kağıt alımlarına rağmen bazen kağıt sıkıntısı ve

zamlar sözkonusu olabiliyor. Basım-yayım konusundaki bu problemden kurtulmak için

alternatif çözümler aranıyor. Belirli materyallerin elektronik ortamda yayınlanması bu

konuda bir çözüm olabilir.

4.3.1.2. Verimlilik Açısından E-kitap

Web üzerinde depolanan elektronik çalışmalar, kullanıcıların her yerden bu

içeriğe erişebilmelerini garanti eder. Kablosuz iletişim sayesinde kullanıcılar içeriğe

dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar erişebilirler. Öğrenciler için düşünüldüğünde, 5

kg’lık bir kitap yığını, 700 gr’lık bir tek cihaza sığdırılmış oluyor.

Atıflarda bulunmak, notlar almak ve etkileşimlilik akademik ve profesyonel

çalışmaların tamamı için uygulanabilir hale geliyor. Böyle bir okuyucu cihazla öğrenci

ilkokul 1. sınıftan, doktora tezini savunacağı ana kadar öğrenmesi gereken içeriğin

tamamını, notlar, yorumlar ve ilişkili bilgilerle birlikte yanında taşıyabilir.

4.3.1.3. Ekolojik Açıdan E-kitap

Kağıt tüketiminin azalması sayesinde ormanlar, doğanın dengesini koruması

için ayakta kalabilirler. Basılı materyallerin üretimi için harcanan enerjiden de tasarruf

edilmiş olur.

137

4.3.2. E-kitap Konusunda İtici Güçler ve Okuma Yazılımları

Ekonomi, verimlilik ve ekolojik mantık yürütme bu konuda tek etken sebep

değil. Teknoloji alanındaki önde gelen firmalar da bu konuda çeşitli etkilerde

bulunuyorlar. Microsoft’a göre 2020 yılına kadar basılı materyallerin birçoğu ortadan

kalkmış olacak194. Microsoft bunu bir tahmin de öte bir gerçek haline getirmek için

sektörel anlaşmalar ve araştırmalar yapıyor. Adobe Systems de bu alanda bir standart

oturtmaya çalışan firmalara bir örnek. İleride bu iki firma tarafından oluşturulan iki

farklı teknolojiden bahsedeceğiz.

Kullanıcıların ileride kullanacakları kablosuz iletişim cihazlarının aynı

zamanda bir e-kitap okuyucusu işlevi de görmesi beklenebilir.

İdeal olan bir e-kitap, donanım biçiminde değil. Elektronik cihazlar üzerinde

okunmak üzere biçimlendirilen kitap, broşür ya da kitapçık. E-kitap belirli bir okuyucu

cihaz üzerinde okunması gereken bir materyal değil; kişisel bilgisayarlar, dizüstü

bilgisayarlar, avuçiçi cihazlar ve bu iş için atanmış okuyucular üzerinden okunabilir.

E-kitap alanında çalışacak kurumların, birbirinden farklı platformlara destek

verebilmesi gerekir. Okuyucunun istekleri sadece belirli biçimdeki e-kitap ile sınırlı

olmayabilir195. Aynı şekilde Sayısal Hakların Yönetimi (DRM-Digital Rights

Management: telif hakları bağlamında kullanılan bir terim) konusunda çalışılan tüm iş

ortaklarının veri güvenliği alanında teknolojik yatırımlarını yapmış olması, kârlılık

amaçlayan bir iş planı için gerekli. Uzun vadeli plan ve beklentiler düşünülmeli.

Elektronik içerik pazarında 25 yıla yakın bir süredir, online ve/veya CD-ROM’lar

üzerinde içerik sunma konusunda faaliyet gösteren kurumlar var196.

Bu alanda daha

önceden yatırım yapmış ve belirli bir pazar payına sahip firmalarla işbirliğine gitmek de

yeni yola çıkanlar için önemli bir nokta.

194 A.g.e. 195 “eBook Industry Survival Guide”, Steve Potash, www.overdrive.com, 13 Haziran 2002 196 McGraw-Hill, Pearson, Thomson Professional, Harcourt ve Reed gibi yayıncılık firmalarının içlerinde uzun süredir bu alana odaklanmış bölümler bulunuyor. “eBook Industry Survival Guide”, sayfa 11, Steve Potash, www.overdrive.com, 13 Haziran 2002

138

4.3.2.1. Microsoft Reader

Microsoft Reader, okuyucunun kağıt üzerindeki okuma kalitesi ve

elverişliliğini monitör üzerinde de deneyimlemesini amaçlayan bir ücretsiz yazılım197.

Yazılım ClearType görüntüleme teknolojisini kullanan ilk uygulama olma özelliğine

sahip. ClearType, LCD monitörlerdeki çözünürlüğü yüzde 300 artıran ve kağıt

üzerindeki metnin çözünürlüğüne yaklaştıran bir teknoloji. Microsoft Reader

çözünürlükle ilgili tipografi hatalarını yok eden ve metni işaretlemeye (highlighting),

altını çizmeye (marking) ve alıntılamaya (annotating) izin veren bir yazılım.

Yazılım Microsoft’un Web sitesinden ücretsiz olarak indirilebiliyor198

.

Bu tür bir yazılımı kullanmanın okuyucuya sağlayacağı avantajlar çok açık:

taşınabilirlik, depolama ve aranan kelimenin metnin içinde nerede geçtiğinin kolayca

bulunabilmesi ve kelimelerin tanımlarına bakılabilmesi gibi ilave dijital özellikler.

Kullanılan cihazın belleğinin veya sabit diskinin depolayabildiği kadar çok e-kitaba bir

arada ulaşabilme. Bunun yanında normal bir kitaptaki gibi sayfaların kenarlarına not

alabilmek, kalınan yeri veya dikkati çeken sayfaları işaretleyebilmek (bookmarking) de

mümkün.

Microsoft Reader yazılımını dizüstü bilgisayarlarda, masaüstü PC’lerde,

Pocket PC’lerde ve bazı yeni Windows CE işletim sistemini kullanan avuçiçi

bilgisayarlarda kullanmak mümkün.

İçerik konusunda geniş seçeneklere sahip olmanın bir avantaj olduğunu bilen

Microsoft, yayıncılar ve diğer endüstri oyuncuları ile birlikte yeni kitaplar sunabilmek

için çalışıyor.

Microsoft Reader e-kitap dosyalarının küçük boyutlu olmaları için özel bir

sıkıştırma tekniği kullanılıyor. 300 sayfalık bir eser ortalama 250 KB boyutunda.

İçeriğin karmaşıklık oranı, eserin boyutunu etkiliyor. Resim içeren kitaplar daha fazla

yer kaplıyor.

197 http://www.microsoft.com/reader/support/faq/general.asp, 13 Haziran 2002 198 http://www.microsoft.com/reader/downloads/, 13 Haziran 2002

139

Microsoft kendi vizyonunu, herhangi bir zamanda, yerde ve cihaz üzerinde

kullanılabilen özel yazılımlar yoluyla insanları güçlendirmek (empower) olarak

belirlemiş. Ancak Microsoft Reader ile amaçlananın basılı yayınların yerini alacak bir

ortam sunmak olmadığı, onun yerine basılı kitaplardaki kullanışlı ve hoş özellikleri,

değişik ve cazip bir ortam üzerinden okuyuculara sunmak olduğu da belirtiliyor. Aynı

zamanda okurun sayısal ortamın sunduğu değişik özelliklerden de faydalanmasını

sağlamak amaçlanıyor.

Microsoft, Random House, Simon&Schuster, Havas ve Mondadori gibi

yayınevleri; Barnes&Noble ve Amazon.com gibi satıcılar ve Audible firması gibi sesli

içerik sunan kurumlarla birlikte çalışıyor.

Microsoft Reader tarafından desteklenen ortam biçimleri metin, resim ve ses.

HTML ve HTML bağlantıları (link) için de destek veriliyor. İleride video aktarımının

(streaming video) da destekleneceği firma tarafından belirtiliyor. Microsoft Reader’ın

kullandığı e-kitap formatının adı “.lit” (literature kelimesinden kısaltma).

PDF (Adobe Portable Data Format) kullanmaktansa Microsoft Reader

formatını kullanarak kitaplar üretmek veya yayınlamanın ne gibi avantajlar

sağlayabileceği akla gelebilir. Ölçekleme (scaling) ve ekran boyutlarına uyum gibi

özellikler açısından PDF eksiklikler taşıyor. Microsoft Reader ile farklı ekran

boyutlarında ve istenen karakter büyüklüklerinde okuma yapılabiliyor.

Ekler kısmında Microsoft Reader için ücretsiz e-kitap indirilebilecek bazı Web

sitelerinin ve e-kitaplar konusundaki tartışma listelerinin adreslerine yer verildi.

4.3.2.2. Adobe PDF ve Adobe Reader

PDF, Adobe Systems tarafından geliştirilen, farklı platformlar (işletim

sistemleri) arasında dokümanların oluşturulması ve aktarılması esnasında biçimlerini

koruyarak dağıtımını amaçlayan bir dosya formatı. PDF dosyalarının okunabilmesi için

Adobe tarafından geliştirilen Adobe Acrobat Reader yazılımı kullanılıyor199.

Acrobat

199 http://web.mit.edu/acs/faq/pdf.html, 13 Haziran 2002

140

bir yazılım ailesinin adı. Bu yazılımlarla (Acrobat Distiller, Acrobat Writer) PDF

dosyaları oluşturmak mümkün200.

PDF, orijinal metin veya resim gibi görülebilen ve okunabilen, yeni dosyaların

oluşturulması için kullanılıyor.

PDF ile HTML arasındaki farklardan bahsederek bu dosya formatını

açıklayalım:

• PDF bir ‘sayfa tanımlama dili’ (page description language). Dokümanın kusursuz bir görüntüsünü içerir. Ekranda görüntülendiği veya kağıda basıldığı zaman, görünümü ve düzeni, ilk dokümanınkiyle aynı olur.

• HTML ‘metin işaretleme dili’ (text markup language)dir. Bir dokümanın yapısını ve içeriğini tanımlamak için kullanılır. Dokümanı oluşturan kişi ana unsurları (başlıklar, paragraflar, tablolar, metin seviyesindeki unsurlar, vb.) tanımlar. Web tarayıcısı (browser), kullanıcının kontrolündeki birtakım ayarlamalarla (metin boyutunu değiştirmek, resimleri göstermemek, vb.) bu içeriği gösterir. Metnin genel planı, metni oluşturan kişinin belirlediği mantıksal yapısını korur. Ancak, görünüm tarayıcı tarafından belirlenir.

• HTML dokümanları üzerinde, ses algılama yazılımları yardımıyla gezilebilir, görme özürlüler bu şekilde Web’de araştırma yapabilirler. HTML dokümanları, sadece metin okumaya fırsat veren bir Web tarayıcı üzerinden de erişilebilirler. PDF görsel bir formattır ve bu yukarıdaki iki yolla da kullanılamaz. Ancak bu tür problemlerle karşılaşan kişiler için Adobe tarafından sunulan bir çözümle201,

PDF dosyaları HTML’e dönüştürülebilmekte. Resimlerden arındırılan PDF dosyaları okunabilecek bir düzende HTML haline getirilmekte. Ancak elde edilen HTML dokümanı, görsel açıdan sıradan bir HTML dokümanından daha az kaliteli sonuç veriyor.

• Genel olarak bir HTML dokümanı ya teker teker tüm kodların elle girilmesiyle ya da bir HTML editörü (MS Frontpage gibi programlara verilen genel isim) yardımıyla biçimlendirilir. PDF dosyaları varolan bir dokümanın orijinal görüntüsüne dayanarak oluşturulurlar. Bu sayede HTML editörlerinden daha esnek araçlar kullanarak biçimlendirilen dosyalar, Web üzerinden görüntülenebilecek biçimde oluşturulabilir.

• PDF hem sayfa sayfa okumaya, hem de tarayıcı tabanlı okumaya (navigation) uygun.

200 http://www.elsevier.com/homepage/about/pdf/pdffaq.htm, 13 Haziran 2002 201 http://access.adobe.com/, 13 Haziran 2002

141

• HTML sadece Web tarayıcısı üzerinden görüntülenebilirken, PDF dosyaları özel bir okuyucu yazılım üzerinden görüntülenmek zorunda. Bu yazılım tek başına ya da bir Web tarayıcısıyla birlikte kullanılabilir.

4.3.5. Okur Açısından E-Kitap 4.3.3.1. Basılı Kitap ile E-kitap Farkı ve Okur Tercihleri

Kağıt, ateş, tekerlek ve camla birlikte anılabilecek insanlığın büyük

icatlarından202. Tarih gerçekten önemli olan hiçbir icadın yokolmadığını bize gösteriyor.

Basılı kitaplar da yokolmayacaklar. Belki yerlerine başka şeyler kullanılır olacak, ama

yokolmayacaklar.

Başka bir bakış açısıyla konuya yaklaşacak olursak, herhangi bir e-kitabı ilk

kez okuyan kişi, öncelikle bu kitabın kağıt üzerine çıktısını almakta. Bilgisayarların

yaygınlaşmasıyla birlikte kağıt tüketiminin artışı da işte bu sebepten. Her zaman için

kağıt üretimi için gereken ağaçlar yetiştirilebilir. Ama bilgisayar veya e-kitap

okuyucuları için gereken plastik için, hammadde olarak kullanılan petrol vb. maddeler

sınırlı kaynaklara sahip.

Yukarıda sayılanlara bakarak e-kitapların mı, yoksa basılı kitapların mı talep

göreceklerini anlamak zor. Tez yazarı pratiklik ile ihtiyaçlar arasındaki rekabetin

sonucu dengeleyeceği görüşüne katılıyor203.

Birçok durumda bilgiye erişim, bilginin ne tür bir ortamda olduğundan daha

önemli olur. Tıp, acil durumlar, kanuni yazışmalar, teknik aletlerin kılavuzları, zorlu

ortamlar (aşırı sıcak veya soğuk mekânlar). Bu tür durum ve ortamlarda kağıdın

engelleyici özellikleri daha fazla öne çıkar.

Diğer taraftan elektronik kağıt (ePaper), nesneleri paketlemek, poster yapmak,

etiketlemek, CD kapaklarını yapmak, yapışkan not kağıtları imal etmek gibi konular

için verimli biçimde kullanılamaz. Zaman, bu konuda da son sözü söyleyecek. Ancak

mobil teknolojileri kullanan insanların artışı, e-kitap teknolojisi kullanımını da artıracak.

202 Kas Thomas, "Printed books have a few years yet", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=113, 17 Ekim 2002

142

4.3.3.2. E-kitapların Tercihini Etkileyen Sebepler

Sanatçı ve e-kitap yazarı Linda Gruber, sayısal ortamın tüm özelliklerinden

faydalanabilmek için, e-okuyucu yazılımlarının şunları yapabilmesi gerektiğini düşünüyor204:

• “Hem Macintosh hem de Windows ortamında çalışabilmeli,

• Yazarların eserlerini oluşturabilecekleri araçları ve özellikleri (font seçimi, metnin biçimlendirilmesi, başka yerdeki metin veya HTML dosyalarının kullanılabilmesi, vb.) kendi içinde sunmalı.

• Internet bağlantıları, ses, video, resim haritaları (image map) ve yazarların etkileşimliliği eserlerine aktarabilecekleri şeyleri kullanabilmeli.

• Okura, iki sayfayı yanyana görebilmek ve sayfaların çevrilerek açılışı gibi etkileri verebilmeli (Web sayfalarındaki gibi yukarıdan aşağıya doğru inerek okumak lineer metinler için doğru olabilir ama, etkileşimli okuma için ve aynı anda görülmesi gereken resimler ve çizimler içeren metinler için iyi değil. Yukarıdan aşağıya inerek okumak genç okuyucuların hoşlandıkları, ‘sayfayı çevirince karşılarına çıkan ve iki sayfaya yayılan sürprizi merak etmek’ unsurunu gözardı eden bir uygulama.

• Arama yapılabilen, kolay dolaşılabilen, sayfaları işaretlemeye imkân veren bir yazılım olmalı.

• Görünüm kişiselleştirilebilmeli. Böylelikle, eserin havasına uygun olarak tuşlar, resimler ve arkaplan, çalışmayı zenginleştirmekte kullanılabilir.

• Telif hakkı ihlalini önleyici sistem (en azından bir evdeki kilitli kapı gibi, mesleğinde uzman bir hırsızı durduramasa da, dürüst insanlar için sınırları belirleyen bir teknoloji olmalı).”

4.3.4. E-Kitap Yayıncılığı

E-kitap yayıncılığı alanında çalışan e-ticaret firmalarından birisi de Ekim

2000’de kurulan Cyclopsmedia.com. ‘Portal’ olarak adlandırılan siteler için e-kitap satış

merkezleri işletiyor. Satılan tüm e-kitapların ilk bölümleri ücretsiz olarak indirilebiliyor.

Yazarlar için sitenin avantajı, site yoluyla belli bir okur kitlesine ulaşan kitapların, basılı

203 Bryan Guignard, "Practicality vs. Necessity", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=114, 17 Ekim 2002 204 Linda Gruber, "The Dream Team for Interactive eBooks", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=106, 17 Ekim 2002

143

kitap satan yayınevlerinin de dikkatini çekmesi ve bu şekilde daha geniş bir kitleye

sunulabilmesi ihtimali205.

Site edebiyatçıları temsil eden kişiler veya kurumlar (literary agent) tarafından

temsil edilen e-kitapları sunarak içerik kalitesini yüksek tutmaya çalışıyor. Verilen

bilgilere göre, kitabını yayınlatmamış her 1000 yazardan 5 tanesi böyle bir aracı kurum

tarafından temsil ediliyor ve bu yazarların eserlerinin de yüzde 60’ı sitede

yayınlanıyor206.

Buradan elde edilen verilere göre en popüler e-kitap türleri207: Referans amaçlı

olmayan ders kitapları, bilimkurgu ve aşk romanları. Okuma araçları sırasıyla PC,

dizüstü bilgisayar ve PocketPC şeklinde. En yoğun e-kitap kullanıcıları iki ayrı grupta

incelenebilir: Üniversite öğrencileri ve zengin insanlar. En büyük ve bilinen e-kitap

yayıncıları ve dağıtıcıları arasında iUniverse.com, Barnes&Noble.com, Amazon.com,

Contentville, CyberRead, netLibrary, On-line Books, Peanut Press firmaları yer alıyor.

4.4. MOBİL INTERNET VE GAZETECİLİK

Gelecekte gazeteciliğin yapılışı, elde edilen haberlerin hedef kitleye/bireylere

sunuluşu, şimdiye kadar olduğundan daha fazla teknolojinin etkisinde kalacak. Sadece

haberlerin oluşturulmasını ve sunulmasını kolaylaştırdığı için değil, kullanıcılar daha

fazla tercih ettiği için de mobil iletişim teknolojileri geleceğin gazeteciliğini

etkileyecek.

“Bilgisayar (bilgisayar donanımı, yazılımlar, hizmetler), iletişim (telefon, kablolu yayın, uydu, telsiz/mobil iletişim teknolojileri) ve kişisel tatmine yönelik içerik (eğlence, yayıncılık, içerik sağlayıcılar) sektörlerinin birbirine yaklaşmasıyla yepyeni bir endüstri doğuyor.”208

Bu yapı Şekil 2’de görülebiliyor. Etkileşimli multimedya endüstrisi, ABD’nin

GSMH’sının yaklaşık yüzde 10’unu oluşturmakta. 1996 sonlarında bu endüstri 1 trilyon

205 David Spiselman, "The Possible Future of eBooks and Print Publishers", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 13 Haziran 2002 206 http://www.cyclopsmedia.com/v3/aboutus.html, 17 Haziran 2002 207 http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 13 Haziran 2002 208 Don Tapscott, Dijital Ekonomi 'Ağ üzerindeki akıl çağında umut ve tehlike', KoçSistem, 1998, s. 8

144

US dolarlık bir hacme ulaşmıştı. Bunun yüzde 44’ü bilgisayar, yüzde 28’i iletişim, ve

yüzde 28’i içerik sektörlerinden oluşuyordu. 2005’te ise bu endüstrinin hacmi 1.47

trilyon US dolara ulaşmış olacak.209

Şekil 2: Bütünleşen Teknolojiler, Kaynak: New Paradigm Learning Corporation, 1996

BİLGİSAYAR

İÇERİK

ŞİMİLETİ

ETKİLEŞİMLİ ÇOKLUORTAM

Don Tapscott, Dijital Ekonomi kitabında210 eski ve yeni ekonomideki medyayı

Tablo 1’de görüldüğü gibi karşılaştırıyor. Yeni ekonominin sunduğu medya etkileşimli

ve zamandan bağımsız; mobil iletişimle birlikte mekandan bağımsızlık da söz konusu

oluyor.

Eski ekonomi Yeni ekonomi

Sinyal Analog Sayısal Zaman Senkronize Senkronize değil Taşıma Hava Çok çeşitli Aygıt Akıllı değil (Radyo-TV) Akıllı (enformasyon aletleri) Kalite Düşük Yüksek Yön Tek taraflı yayıncılık İki yönlü (etkileşimli) yayıncılık

Tablo 3: Radyo-TV yayıncılığındaki teknolojik değişim. Kaynak: New Paradigm Learning Corporation, 1996

Aynı kitapta eski ekonomideki seyirciler ve yeni ekonomideki kullanıcılar da

karşılaştırılıyor211.

145

209 A.g.e. 210 A.g.e., s. 210 211 A.g.e. s. 212

Eski ekonomi Yeni ekonomi Rol Seyirci/dinleyici Kullanıcı

Davranış Pasif Aktif İşlev Tüketici Üretici Yer Ev Her yer

Tablo 4: Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler ve kullanıcılara etkisi. Kaynak: New Paradigm Learning Corporation, 1996

Tablo 4’de açıkça ortaya konulan, yeni ekonomideki medyanın,

• Pasif seyirciyi, aktif kullanıcı haline getirdiği,

• Evinde tüketen kişileri, her yerde üretebilen kişiler haline getirdiği.

Yeni ve eski ekonomideki Radyo TV yayıncılığındaki değişimlere Tablo 5

aracılığıyla bakıldığında212, yine köklü değişiklikler görülür:

Eski ekonomi Yeni ekonomi

Denetim Radyo TV yayıncısı Müşteri

Program akışı Ana saatler Herhangi bir zaman Fon/finansman Reklamcılık Doğrudan müşteri

Reklamcılık Abartı İçerik Programlar Dramatik Enformasyon tabanlı

Program maliyeti Yüksek Bütüne yayılmış Endüstri Kitlesel medya Moleküler medya İşletme İstikrarlı Değişken

Başarı ölçütleri Sağlam yönetim Vizyoner liderlik

Tablo 5: Radyo-TV yayıncılığındaki değişimler. Kaynak: New Paradigm Learning Corporation, 1996

Bu tablodaki ‘moleküler medya’ kavramı, mobil iletişim sayesinde yaygınlaştı.

Bireyler kitle iletişim kanallarından ziyade, özelleştirilmiş içeriklere rağbet etmekte.

Internet’te veri aktarımı için kullanılan TCP/IP protokolünü icat eden kişiler

arasında yer alan Robert Kahn, “The Washigton Post gibi büyük gazeteler bir asır daha

212 A.g.e., s. 214

146

yaşayabilirler, ama kağıt üzerine basılı sayfalar halinde satılıp satılmayacakları

tartışmalı bir konu.” şeklinde konuşuyor213.

Arthur Clarke tarafından yazılan ‘2001: A Space Odyssey’ adlı bilimkurgu

kitabında değinilen bir teknoloji, tez boyunca anlatılan uygulamalarla ilişkili ipuçları

taşıyor:

“Dr Heywood Floyd’un zamanını alacak birçok işi vardı. Hatta sadece arkasına yaslanıp okusa ve başka bir şey yapmasa bile bu böyleydi. Resmi raporları, tezkere ve tutanakları okumaktan sıkıldığında, dosya kağıdı boyutlarındaki ‘newspad’iyle uzay gemisinin bilgi devresine bağlanır ve dünyadan gelen son haberleri okuyabilirdi. Bu cihaz sayesinde teker teker tüm önemli gazeteleri okuyabilirdi....Floyd bazen newspad’in ve arkasında yatan fantastik teknolojinin insanoğlunun mükemmel iletişim için yaptığı araştırmasında söyleyeceği son söz olup olmadığını merak ediyordu. İşte burada, uzayın ortasında, yeryüzünden saatte binlerce kilometre uzaklaşıyordu, ama aynı zamanda saniyenin binde biri kadar kısa bir sürede istediği herhangi bir gazetenin başlıklarını görebiliyordu.” 214

4.4.1 Yazı İşleri Açısından Mobil Internet

Gerçek bir farklılık beklentisiyle, vazgeçilemez nitelikteki yazı işleri, reklam,

pazarlama ve işletme bölümlerinde daha gelişmiş sayısal teknolojilerin uygulanmasıyla

şimdiye kadar olduğundan daha fazla tasarruf yapılamaz. Bu bölümler, neredeyse

tamamına yakın biçimde, daha etkin ve giderleri azaltıcı sayısal teknolojileri

uygulayarak dönüşüme uğradılar. Böylece, önümüzdeki yıllarda yayıncıların önemli

tasarruf bekleyebilecekleri yerler, matbaa, paketleme, kağıt satınalma ve dağıtım

bölümleri olabilir215.

Yazı işlerinin daha rahat haber akışı sağlayabilmek için, fotoğraf aktarımında

sayısal makinelere ve Internet’e başvurması artık sıradanlaştı. Ancak gazetecilerin

mobil Internet’in sağladığı olanaklardan tam olarak yararlanmasıyla, çok daha etkin

uygulamalar görülebilir.

213 Shannon Henry, The Washington Post, "Visions Of a Wild and Wireless Future", 23 Mayıs 2002, sayfa E01 214 Roger Fidler, “Life After 2001: Redefining Print Media In the Cyber Age” http://www.futureprint.kent.edu/articles/fidler01.htm, 20 Haziran 2002 215 A.g.e.

147

4.4.2. Mobil Web'in Haber Merkezi İçin Kullanılması

Nisan 2002’de Amerika’da, bir fuardaki gazete aboneliği çalışmaları esnasında,

3 saat içinde 46 yeni abone yapılmış216. Bu abonelerin yüzde 31’i, sadece hafta sonları

için abone olmuşlar. Kendilerine bunun sebebi sorulduğunda zamansızlık veya

parasızlık şeklinde cevap vermemiş, sadece, “İş yerinde Internet’ten okuyorum.”

demişler.

Türkiye’de büyük şehirlerde yaşayan gazete okurlarının da bu örnekte

görüldüğü gibi iş yerinde çevrimiçi gazeteleri, hafta sonu içinse basılı yayınları tercih

edip etmedikleri araştırılabilir.

Okurların Internet yayınlarından beklentileri, haberleri çabuk vermeleri ve

geniş değil özetleyici biçimde sunmaları. Hafta sonu okunan gazetelerde ise araştırmacı

ve açıklayıcı gazetecilik örnekleri daha çok hoşa gidiyor.

Savannah Morning News217 gazetesinde belirlenen bir uygulama vizyonu ile

‘21. Yüzyıl Haber Merkezi’nde nasıl hareket edileceği öngörülmüş. Buna göre

denemeleri süren fikirler şöyle218:

• Normal haber takibinde “Ne oldu?”, “Ne anlama geliyor?” ve “Ne olacak?” soruları çerçevesinde haberler oluşturuluyor.

• Okurları yaklaşan olaylar (mahkeme kararları, önemli duyurular ve önemli kararlar verilen toplantılar) hakkında bilgi almak için Web’e yöneltecek şekilde bilgilendirici başlıklar kullanılıyor. ‘Okurlara ne olacağını söyle ve daha geniş özetler için Web sayfasına yönlendir’ eğilimi belirginleşiyor.

• Hükümetle ilgili standart toplantıların hepsinde “Ne oldu?”, “Ne anlama geliyor?” ve “Ne olacak?” biçimi anlatım kullanılıyor. Bu şekilde haberci vakit kazanıyor, daha çabuk bilgi topluyor ve ayrıntıları belirli konularda haber yazacak olanlara bırakıyor.

• Yeni gelişen kültürlerden (e-posta, sohbet odaları ve bilgi paylaşım grupları) faydalanılıyor ve gelişen haberler hakkında buralarda kısa bilgiler yayılarak, buralardan başka bilgiler toplanıyor.

216 Dan Suwyn, "Make the Web Work for Your Newsroom", http://www.poynter.org/centerpiece/042602.htm, 17 Ekim 2002 217 http://www.savannahnow.com 218 A.g.e.

148

• Web sitesi olay yönelimli ve sonuç yönelimli olmalı ama haber yönelimli olmamalı. Fotoğraflar ve haber özetleri çoğu Web okurunun günlük ihtiyaçlarını karşılamalı.

• Aynı zamanda sitede daha fazla vakit geçirmeyi isteyen kişiler için derinlemesine içerik de bulunmalı. Suç veya eğitim dosyaları, özel sunum dosyaları veya röportaj ses dosyası kayıtları gibi içerikler olabilir.

• Genel okur kitlesi hafta sonları basılı yayınlarla daha çok ilgileniyor. Bu günlerdeki haberler, okurların hafta içinde Web sitesine yönelmelerini sağlamalı.

4.4.3. Çokluortam Gazeteciliği

Yakın gelecekte, haber toplamak için dolaşan gazeteciler, haberin olduğu

yerde, kendi çektikleri resimleri kendileri işleyecekler219.

Gazetecilerin yanlarındaki sayısal video kameraları aynı zamanda not defteri

yerine geçecek ve aynı anda hem TV, hem basılı yayın, hem de Internet için haber

yazacaklar. Bu durumda teknolojiye olan hakimiyet önem kazanmakla birlikte, klasik

gazetecilik yetenekleri de değerlerini yitirmiyorlar.

Burada korkulabilecek bir şey, gazetecilerin ek ücret almadan daha fazla emek

sarfetmelerinin bekleneceği endişesi. Amerika’da University of California Berkeley’de

çokluortam gazeteciliği konusunda dersler verilmekte. Bir çokluortam gazetecisi,

gerekli araçlarını sırt çantasında taşıyabilmeli. Örnek olarak verilen cihazlara bakacak

olursak, bir video kamera, buna bağlanabilen mikrofon, tripod, dizüstü bilgisayar,

video, resim ve metin işleme yazılımları, Web sayfası (HTML) editörü, not defterleri ve

kalemler. Bunlara bir uydu telefonu da eklenirse, haberci herhangi bir yerden çalıştığı

kuruma resim, yazı, ses ve video görüntüsü gönderebilir.

Yayın kuruluşları çokluortam içeriğini nasıl ücretlendireceklerini

bulduklarında, eski moda gazeteciliğe alışmış haberciler yeni teknolojiye uyum

sağlamak zorunda kalacaklar. Dosya konusu hazırlayan, belli bir olayı derinlemesine

inceleyen ya da araştırmacı gazetecilik yapanların bu tür uygulamalara açık olması

gerekli. Ama gündelik basında çalışan gazeteciler bir ekipte yer alabilirler ve tüm

bunları kendileri yapmayabilirler.

219 “Backpack Journalism”, http://www.epnworld-reporter.com/news/printpage.php/aid/192/Backpack_Journalism.html, 16 Haziran 2002

149

4.4.4. Okur Tercihleri ve Medya

Ucla Center For Communication Policy (www.ccp.ucla.edu) tarafından yapılan

“Internet Report 2001” başlıklı araştırmaya göre220, en popüler Internet aktiviteleri

arasında sırasıyla e-posta, anında mesajlaşma ve haber okuma yer alıyor. Aynı

araştırmaya göre221

Internet kullanıcılarında medya tüketimi, Internet kullanmayan

kişilere göre daha fazla; ancak Internet kullanmayanlar, kullananlara oranla daha fazla

TV seyrediyorlar.

Columbia Üniversitesi’nde Kasım 1996 tarihinde yaptığı “Internet’ten

Gutenberg’e” başlıklı sunumunda Umberto Eco,

“Eflatun'un söylediğine göre, yazıyı bulduğu varsayılan Hermes, insanların unutacağı şeyleri hatırlamasına yarayacak bu buluşunu firavun Tamus'a sunar. Firavun "Becerikli Hermes" der, "bellek sürekli çalışmayla canlı tutulacak bir büyük armağandır. Bu buluşunla insanlar artık belleklerini çalıştırmak zorunda kalmayacaklar. İçten bir çabayla değil de, dıştan bir araç yardımıyla yapacaklar bunu.”

şeklinde bir örnek veriyor ve devam ediyor:

“İki basit nedenle, artık kimse bu önyargıları paylaşmıyor. Birincisi, biliyoruz ki kitaplar başkalarının bizim yerimize düşünme araçları olmasının tersine, daha başka düşünceleri körüklerler. Ancak yazının bulunmasından sonra, kendiliğinden çağrışımlı bellek üzerine Proust'un Geçmiş Zamanın Peşinde gibi bir başyapıtı yazılabildi. Diğeriyse, insanlar yazının bulunmasından önce ‘şey’leri hatırlamak için belleklerini eğitmek zorundaydı. Oysa sonrasında kitapları ve içindekileri de hatırlamak için çalışmaları gerekti. Kitaplar belleğe meydan okuyup geliştiriyordu.

Firavun ezeli bir korkuyu başlatıyordu aslında. Derinlemesine tinsel, içinde bir değer barındırdığına inandığımız, özel, doğurgan bir şeylerin yeni gelen teknolojik gelişmeyle yıkılacağı korkusunu.

Sanki firavun önce yazılı yüzeyi sonra da insan belleğini gösterip, "Bu onu öldürecek!" demişti.

Bin yıldan fazla bir zaman sonra, matbaanın bulunmasından hemen sonra, Victor Hugo "Notre Dame de Paris"inde bize bir papazı gösterir: Claude Frollo bir parmağıyla önce kitabı, sonra da sevgili katedralini göstererek "ceci tuera cela" der, bu onu (kitap katedrali, alfabe resimleri) öldürecek. O zamanlarda kitlelere bilgi ulaştırmanın yolu, okumuş seçkinlerin aktarımlarını katedrale resmetmekti. Ortaçağda

220 Ucla Center For Communication Policy, www.ccp.ucla.edu, “Internet Report 2001”, s. 18 221 A.g.e., s. 30

150

bir katedral, kalıcı ve değiştirilemez bir televizyon programı gibiydi. Belgeselleriyle, tarih bilgisi, eğlenceleri, ahlak değerleri, din bilgisini de içeren.

1960’larda Marshall McLuhan ‘Gutenberg Galaksisi’ adlı kitabını yazdı. Kendisi değilse de, okurlarının birçoğu, TV ve elektronik cihazların kitabı öldüreceğini söylemişlerdir... Böylelikle şu bunu öldürecek hikayemizin son safhasına gelmiş bulunuyoruz. Birçok yerde tekrarlanan bir görüş var: hipermetinsel (hypertextual) CD-ROM’lar kitapların yerini alacaktır.”

151

5. MOBİL VE ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ÜZERİNE BİR ANKET ÇALIŞMASI

5.1. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ

Türkiye'deki insanların mobil içeriğe olan ilgilerinin oranını belirleyebilmek

için yapılan çalışmada, MS Word programında hazırlanan anket formu, 3000 kişiye e-

posta yoluyla iletildi. Formun çıktısı alınarak 65 kişinin de ankete doğrudan katılımı

sağlandı. Anket sorularını analiz edersek, katılımcılara ilk soruda haberlere mobil

erişim konusunda istekli olup olmadıkları soruldu. İkinci soruda mobil olarak

erişebildikleri haberlere yorumda/eleştiride bulunmayı isteyip istemeyecekleri soruldu.

Üçüncü soruda ise önceki sorularda yer alan eylemleri yaparken kendilerini olumsuz

yönde etkileyebilecek unsurları saymaları istendi ve maddi imkânsızlık, teknolojinin

yetersizliği, mobil iletişime yönelik isteksizlik olarak üç seçenek belirtildi. Bu soruya

birden fazla seçenekle cevap vermek mümkündür şeklinde bir notla birlikte, diğer ve

hiçbiri seçenekleri de eklendi.

Anketin sonunda katılımcıların yorum ve eleştirilerini yazabilecekleri bir

yorum/eleştiri kısmı da bırakıldı.

Katılımcıları seçerken, mobil telefon kullanıcısı olanlara öncelik verildi. Eğitim

seviyesi olarak lisans seviyesi seçildi -ki genelde bu yaş ve eğitim seviyesindeki kişiler

kendi bütçelerini belirleyerek harcamalarını yapmaya başlıyorlar ve hayatları boyunca

sürdürdükleri bazı alışkanlıkları kazanıyorlar. Anket formunun bir örneği, ekler

kısmında görülebilir.

5.2. TANIMSAL BULGULAR

Anket formu kendilerine e-posta*

yoluyla iletilen 3000 kişinin 135'i, yani

yüzde 4,5’i ankete katıldı ve soruları cevapladı. Doğrudan yüzyüze görüşülerek 65

* Bu adreslerden 2266 tanesi [email protected] e-posta listesi üyelerine aitti.

152

kişinin de ankete katılımı sağlandı. Böylelikle anketi cevaplayan toplam katılımcı sayısı

200'e ulaştı. Katılımcılar bazı soruları cevaplamazken, yorumlarıyla bu

cevaplamadıkları sorular hakkındaki görüşlerini açıklama yoluna gittiler.

Anket katılımcıları mesleklerine gore gruplandıklarında, en çok yüzdeye sahip

olanları (katılımcıların yüzde 75,5'i) şöyle sıralanıyor: 56 mühendis (yüzde 28), 40

üniversite öğrencisi (yüzde 20), 21 gazeteci (yüzde 10,5), 11 üniversite öğretim üyesi

(yüzde 5,5), 8 ilköğretim öğretmeni (yüzde 4), 6 halkla ilişkilerci (yüzde 3), 5 serbest

çalışan (yüzde 2,5), 4 şirket yöneticisi (yüzde 2).

Meslek gruplarının en az yüzdeye sahip olanları (katılımcıların yüzde 24,5'i)

ise şöyle sıralanıyor: 3 doktor (yüzde 1,5), 2 araştırma görevlisi (yüzde 1), 2 danışman

(yüzde 1), 2 bilişim uzmanı (yüzde 1), 2 muhasebeci (yüzde 1), 2 mimar (yüzde 1), 2

kütüphaneci (yüzde 1), 2 işletmeci (yüzde 1), 2 fotoğraf editörü (yüzde 1), 2 reklamcı

(yüzde 1), 1 yazılımcı (yüzde 0,5), 1 yazılım danışmanı (yüzde 0,5), 1 yayıncı (yüzde

0,5), 1 turizmci (yüzde 0,5), 1 tekstilci (yüzde 0,5), 1 sosyal hizmet uzmanı (yüzde 0,5),

1 sistem analisti (yüzde 0,5), 1 serbest mali müşavir (yüzde 0,5), 1 sekreter (yüzde 0,5),

1 sanayici (yüzde 0,5), 1 reklam pazarlamacı (yüzde 0,5), 1 portal yöneticisi (yüzde

0,5), 1 pazarlamacı (yüzde 0,5), 1 organizatör yapımcı (yüzde 0,5), 1 milletvekili (yüzde

0,5), 1 memur (yüzde 0,5), 1 iş geliştirme uzmanı (yüzde 0,5), 1 Internet kafe sahibi

(yüzde 0,5), 1 insan kaynakları uzmanı (yüzde 0,5), 1 iletişim uzmanı (yüzde 0,5), 1

iletişim stratejisti (yüzde 0,5), 1 emekli doktor (yüzde 0,5), 1 ekonomist (yüzde 0,5), 1

bilgisayar yazılımcısı (yüzde 0,5), 1 bilgisayar uzmanı (yüzde 0,5), 1 bilgi işlem

sorumlusu (yüzde 0,5), 1 avukat (yüzde 0,5), 1 gümrük komisyoncusu (yüzde 0,5).

Meslekler değerlendirme açısından kolaylık sağlamak için Eğitimci (ilköğretim

öğretmeni, üniversite öğretim üyesi, araştırma görevlisi), Öğrenci (üniversite öğrencisi),

İletişimci (yayıncı, reklamcı, reklam pazarlamacı, halkla ilişkilerci, portal yöneticisi,

pazarlamacı, iletişim uzmanı, iletişim stratejisti, gazeteci, fotoğraf editörü), Mühendis

ve Diğer (şirket yöneticisi, yazılımcı, yazılım danışmanı, turizmci, tekstilci, sosyal

hizmet uzmanı, sistem analisti, serbest mali müşavir, serbest çalışan, sekreter, sanayici,

organizatör yapımcı, muhasebeci, mimar, milletvekili, memur, kütüphaneci, işletmeci,

iş geliştirme uzmanı, Internet kafe sahibi, insan kaynakları uzmanı, emekli doktor,

153

ekonomist, doktor, danışman, bilişim uzmanı, bilgisayar yazılımcısı, bilgisayar uzmanı,

bilgi işlem sorumlusu, avukat, gümrük komisyoncusu) biçiminde gruplandırıldı.

Anket katılımcılarının yaş ortalaması 29,3. En genç katılımcı 17 yaşında bir

öğrenci, en yaşlı katılımcı 70 yaşında bir emekli doktor. Yaş grupları arasında en çok

tekrarlanan 25 yaş. Katılımcıların değerlendirme açısından kolaylık sağlamak için

yaşlarına göre Genç, Orta Yaşlı ve Yaşlı biçiminde gruplandırıldı. Katılımcıların

cinsiyet dağılımı ise 152 erkek (yüzde 76), 48 kadın (yüzde 24) biçiminde.

200 katılımcının 159'u, yani yüzde 79,5’i ilk soruya olumlu cevap vererek

mobil olarak haberlere erişmeyi istediklerini belirttiler. Geriye kalan 41 kişi, verdikleri

olumsuz yanıtı, eğer yeterli özelleştirme seçenekleri (haberlerin zamanını, miktarını ve

içeriğini seçebilme imkânı) sunulacak olursa, olumlu olarak değiştirebileceklerini

belirttiler.

9

3239

120

020

4060

80100

120140

KADIN ERKEK

HAYIR

EVET

Tablo 6: Anket katılımcılarının ilk soruya verdikleri

cevapların cinsiyete

göre dağılımı.

40

15

33

47

24

6 6 49

16

05

101520253035404550

DİĞER EĞİTİMCİ İLETİŞİMCİ MÜHENDİS ÖĞRENCİ

EVET

HAYIR

Tablo 7: Katılımcıların

meslek gruplarına göre birinci soruya

verdikleri cevapların dağılımı.

154

Mobil olarak sunulan haberlere eleştiride/yorumda bulunma konusundaki

ikinci soruyu 140 kişi, yani katılımcıların yüzde 70’i olumlu yönde yanıtlayarak istekli

olduklarını belirtirken, 60 kişi (yüzde 30) olumsuz yanıt verdi.

112

4535

107

0

20

40

60

80

100

120

KADIN ERKEK

BOŞHAYIREVET

Tablo 8: Katılımcıların ikinci soruya

verdikleri cevapların cinsiyete

göre dağılımı.

1

33

14

29

42

24

13

7 8

14 15

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45


BOŞ

EVET

HAYIR

Tablo 9: Katılımcıların mesleklere göre ikinci

soruya verdikleri cevapların dağılımı.

Son soruyu cevaplayanlardan 124'ü maddi imkânsızlığın mobil haber erişimi

konusundaki isteklerini olumsuz yönde etkilediğini, 35’i teknolojinin yetersiz olduğunu

düşündüğünü, 19’u ise çeşitli sebeplerden (iş yükünü artıracağı endişesi, sürekli haber

bombardımanı ve gereksiz mesajlarla boğuşma endişesi, vb.) mobil iletişime ilgi

duymadığını belirtti.

155

714

5

17

5

2831

93

0102030405060708090

100

KADIN ERKEK

İLGİSİZLİKBOŞTEKNOLOJİKMADDİ

Tablo 10: Üçüncü soruya

verilen cevapların

cinsiyete göre dağılımı.

73

63 31 3

8 9

24

10

21

42

27

15

7 73 1

0

5

10

15

2025

30

35

40

45


BOŞ

İLGİSİZLİK

MADDİ

TEKNOLOJİK

Tablo 11:

mesleklere göre üçüncü soruya verdikleri

cevapların dağılımı.

Katılımcıların

Anketin son sorusuna verilen yanıtlar arasında teknolojinin yetersiz olduğunu,

bu tür içeriklere mobil cihazlar üzerinden Türkiye’de yakın zamanda erişilemeyeceğini

belirten 30 kişi, anketi tamamladıktan sonra mobil teknolojiler ve uygulamalar hakkında

bilgilendirildiklerinde, cevaplarının maddi imkânsızlık yönünde değiştiği gözlendi.

Son soruyu, mobil iletişime ilgisiz olduğu biçiminde yanıtlayan 20 kişiden 3'ü

yaptıkları yorumlarda, teknolojinin kendilerine daha fazla iş yükü getireceği

düşüncesinde olduklarını, patronları tarafından sürekli ulaşılabilir olmaktan rahatsız

olacaklarını belirttiler.

156

5.3. DİĞER BULGULAR

Yaş ve meslek grupları esas alınarak MiniTab istatistik programında yapılan

Kikare (Chi-Square) değerlendirme sonuçları aşağıda görülebilir:

MOBİL

CİHAZLARDAN

HABERLERE

ULAŞABİLMEYİ

İSTERİM

MOBİL

CİHAZLARDAN

HABERLERE

ULAŞABİLMEYİ

İSTEMEM

TOPLAM İSTATİSTİKSEL

DEĞER

GENÇ 100 32 132 GÖZLENEN

104,94 27,06 BEKLENEN

ORTA

YAŞLI

52 8 60 GÖZLENEN

47 12,30 BEKLENEN

YAŞLI 7 1 8 GÖZLENEN

6,36 1,64 BEKLENEN

TOPLAM 159 41 200

Kikare= 0,233+0,902+0,388+1,503+0,064+0,250= 3,339

DF= 2, P-Değeri= 0,188

Tablo 12: Yaş gruplarına göre ilk soruya verilen cevapların kikare dağılımı ve P değeri.

Yaş gruplarına göre ilk soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P değeri =

0,188 çıkıyor. Yüzde 18 anlamlılık düzeyi ile yaş ile haber içeriğine mobil cihazlar

üzerinden ulaşma isteği arasında bağımlılık yoktur denilebilir. Katılımcıların mobil

haber içeriğine ilgisi yaştan bağımsız olarak dağılım gösteriyor.

157

MOBİL

HABERLERE

YORUMDA

BULUNMAYI

İSTERİM

MOBİL

HABERLERE

YORUMDA

BULUNMAYI

İSTEMEM

TOPLAM İSTATİSTİKSEL DEĞER

GENÇ 93 38 131 GÖZLENEN

93,48 37,52 BEKLENEN

ORTA YAŞLI 42 18 60 GÖZLENEN


YAŞLI 7 1 8 GÖZLENEN

5,71 2,29 BEKLENEN

TOPLAM 142 57 199

Kikare= 0,002+0,006+0,015+0,039+0,292+0,728= 1,083


Tablo 13: Yaş gruplarına göre ikinci soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Yaş gruplarına göre ikinci soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,582 çıkıyor. Yüzde 58 anlamlılık düzeyi ile haberlere mobil cihazlar

üzerinden yorum yapma isteği ile yaş arasında bağımlılık yoktur denilebilir.

Katılımcıların mobil haberlere yorumda bulunma isteği yaştan bağımsız olarak dağılım

gösteriyor.

158

İLGİSİZLİK MADDİ TEKNOLOJİK TOPLAM İSTATİSTİKSEL

DEĞER

GENÇ 16 92 13 121 GÖZLENEN

14,28 84,29 22,43 BEKLENEN

ORTA

YAŞLI

5 32 20 57 GÖZLENEN

6,72 39,71 10,57 BEKLENEN

TOPLAM 21 124 33 178

Kikare= 0,208+0,705+3,966+0,442+1,496+8,420= 15,238


Tablo 14: Yaş gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Yaş gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,000 çıkıyor. Bu değerlendirmede Kikare sonuçlarının anlamlı olması için boş

verilen cevaplar değerlendirmeye alınmadı ve yaşlı ve orta yaşlı katılımcılar tek grup

halinde değerlendirildi. Buna göre mobil haber erişimi konusunda katılımcıların

etkinliklerini olumsuz yönde etkileyebilecekler sebeplerle, yaş grupları arasında güçlü

bir bağımlılık var. Katılımcıların yaşları verdikleri cevapları etkiliyor.

159

MOBİL

CİHAZLARDAN

HABERLERE

ULAŞABİLMEYİ

İSTERİM

MOBİL

CİHAZLARDAN

HABERLERE

ULAŞABİLMEYİ

İSTEMEM


DEĞER

DİĞER 40 6 46 GÖZLENEN

36,57 9,43 BEKLENEN

EĞİTİMCİ 15 6 21 GÖZLENEN

16,70 4,31 BEKLENEN

İLETİŞİMCİ 33 4 37 GÖZLENEN

29,42 7,59 BEKLENEN

MÜHENDİS 47 9 56 GÖZLENEN


ÖĞRENCİ 24 16 40 GÖZLENEN

31,80 8,20 BEKLENEN

TOPLAM 159 41 200

Kikare= 0,322+1,248+0,172+0,667+0,437+1,694+0,138+0,536+1,913+7,420=

14,547


Tablo 15: Meslek gruplarına göre ilk soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Meslek gruplarına göre ilk soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,006 çıkıyor. Buna göre meslek ile haber içeriğine mobil cihazlar üzerinden

ulaşma isteği arasında güçlü bir bağımlılık vardır denilebilir. Katılımcıların mobil haber

içeriğine ilgisi mesleklere bağımlı olarak dağılım gösteriyor. Buna göre; İletişimci

grubundaki katılımcıların 89,189'u, Diğer grubundakilerin yüzde 86,9’u, Mühendis’lerin

160

83,9'u, Eğitimci’lerin yüzde 71,4’ü, Öğrenci’lerinse yüzde 60’ı mobil cihazlardan

haberlere ulaşmayı istediklerini belirtmişler.

MOBİL

HABERLERE

YORUMDA

BULUNMAYI

İSTERİM

MOBİL

HABERLERE

YORUMDA

BULUNMAYI

İSTEMEM


DEĞER

DİĞER 33 13 46 GÖZLENEN


EĞİTİMCİ 14 7 21 GÖZLENEN

14,98 6,02 BEKLENEN

İLETİŞİMCİ 29 8 37 GÖZLENEN


MÜHENDİS 42 14 56 GÖZLENEN


ÖĞRENCİ 24 15 39 GÖZLENEN


TOPLAM 142 57 199

Kikare=

0,001+0,002+0,065+0,161+0,256+0,637+0,104+0,259+0,527+1,313=

3,325


Tablo 16: Meslek gruplarına göre ikinci soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Meslek gruplarına göre ikinci soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,505 çıkıyor. Buna göre yüzde 50 anlamlılık düzeyi ile meslek grupları ile

161

haberlere mobil cihazlar üzerinden yorum yapma isteği arasında bağımlılık yoktur

denilebilir. Katılımcıların mobil haberlere yorumda bulunma isteği mesleklerine bağımlı

değildir.

İLGİSİZLİK MADDİ TEKNOLOJİK TOPLAM İSTATİSTİKSEL

DEĞER

DIĞER 0 24 15 39 GÖZLENEN

4,60 27,17 7,23 BEKLENEN

EĞİTİMCİ 1 10 7 18 GÖZLENEN

2,12 12,54 3,34 BEKLENEN

İLETİŞİMCİ 3 21 7 31 GÖZLENEN

3,66 21,60 5,75 BEKLENEN

MÜHENDİS 8 42 3 53 GÖZLENEN

6,25 36,92 9,83 BEKLENEN

ÖĞRENCİ 9 27 1 37 GÖZLENEN

4,37 25,78 6,86 BEKLENEN

TOPLAM 21 124 33 178

Kikare=

4,601+0,370+8,349+0,594+0,514+4,021+0,118+0,016+0,273+0,488+0,699+4,742+4,921+0

,058+5,005= 34,770


Tablo 17: Meslek gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevapların Kikare dağılımı ve P değeri.

Meslek gruplarına göre üçüncü soruya verilen cevaplar değerlendirildiğinde P

değeri = 0,000 çıkıyor. Boş cevaplar gözardı edilerek yapılan değerlendirmeye göre

mobil haber erişimi konusunda katılımcıların etkinliklerini olumsuz yönde

162

etkileyebilecek sebeplerle, meslek grupları arasında güçlü bir bağımlılık vardır.

Katılımcıların mesleklere bağlı olarak üçüncü soruya verdikleri cevaplar değişiklik

gösteriyor. Buna göre Mühendis’lerin 79,245’i, Öğrenci’lerin 72,972'si, Diğer grubunun

yüzde 61,53'ü, İletişimci’lerin yüzde 67,74'ü, Eğitimci’lerin yüzde 55,55'i maddi

olanaksızlığın mobil haber erişimi konusundaki isteklerini olumsuz etkilediğini

belirtiyor.

5.4. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu bölümde katılımcıların yorumları ve verdikleri cevaplar birlikte ele alınarak

ulaşılan sonuçlar açıklanacaktır.

Katılımcıların yorumları* ile ankete verilen cevaplar incelendiğinde, şu

sonuçlar görülüyor: Özelleştirilebilir mobil içerik, teknolojinin imkânlarıyla desteklenir

ve hedef kitleler mobil iletişim konusunda eğitilir ya da teşvik edilirse, belli bir noktaya

kadar, Internet üzerinde yer alan içerikle ve basılı yayınlarda yer alan içerikle rekabet

edebilir; diğerlerine bütçesinde yer ayırmayan kişiler bu tür hizmetleri sunan yayınlara

abone olabilir. Mobil reklamcılık uygulamaları ile desteklenerek sunulacak içeriklerle,

sağlıklı bir iş planı ile sürdürülebilir uygulamalar ortaya konulmaması için de hiçbir

sebep yok. Şu anda öncelikli olarak ‘fal’, ‘günün sözü’, ‘günün etkinliği’ benzeri ufak

bilgilerle kullanıcılara mobil içerik sunulacak olursa, ileride yapılacak kurumsal

anlaşmalarla daha gelişmiş içerikler de sağlanabilir.

* Bu kapsamda incelenen katılımcı yorumları, ekler bölümünde 7. Ek olarak görülebilir.

163

6. SONUÇ

Bu tez çalışması için çoğunlukla yabancı kaynaklara başvurulmak zorunda

kalındıysa da, anket, uzmanlarla yapılan görüşmeler ve örnek olay incelemeleri yoluyla

tez daha etkin kılınmaya ve savunulanlar kanıtlamaya çalışıldı. Anket sonuçları bir

önceki bölümde ele alınmıştı. Uzmanlarla yapılan görüşmeler de ekler bölümünde

okunabilir.

Tez boyunca dünyadaki ve Türkiye'deki değişik mobil uygulamalardan,

bunların insanların hangi ihtiyaçlarını karşıladığından ve neler yapılabileceğinden

bahsedildi. Mobil İletişim bölümünde teknolojilerle ilgili bilgi verildi. Etkileşimlilik

bölümünde kavramın tez boyunca hangi çerçevede ele alındığı anlatıldı. Mobil İletişim

ve Etkileşimli Yayıncılık bölümünde bu alandaki Türkiye’deki ve dünyadaki

uygulamalardan ve kullanıcı beklentilerinden bahsedildi.

Türkiye, geliştirilen mobil iletişim uygulamalarıyla, sadece kullanıcı pazarı

olarak değil, uygulama geliştirici pazarı olarak da verimli bir ülke olduğunu ispatlıyor.

Tez boyunca savunulduğu ve ortaya konulduğu gibi, insanlar mobil biçimde

iletişim kurmayı ve haberlere/içeriğe erişmeyi isterler; teknolojik açıdan da bu şu anda

mümkün. Uygulamalar da her geçen gün artmakta. Varolan durum, uzmanların

görüşleri ve anket sonunda elde edilen bulgular da tez varsayımını destekliyor. Ancak

bu alanda söz sahibi olan katılımcıların (teknoloji geliştirenler, içerik sağlayanlar,

reklamcılar, reklamverenler, kullanıcılar) belli bir iş planı çerçevesinde fayda elde

edebilecekleri bir sistem yerleştirmeleri gerekmekte. Bu sebepten yakın bir gelecekte

sözkonusu alandaki uygulamalar yaygınlık kazanamayabilir. Çünkü kullanıcılar aynı

içeriği ücretsiz olarak başka şekilde bulabilirken, mobil olarak erişmek ve yüklü bir

meblağ vermek istemeyecektir. Elbette zaman ve konum tabanlı, yani tam mobil

cihazlarla sunulabilecek içerikler bu varsayımın dışındadır.

Nokia için, HPI Research tarafından Haziran 2001'de dünya çapında 11 ülkede

3300 kişi ile yapılan araştırma sonuçlarına göre: Çekirdek mobil telefon pazarı 16-45

164

yaşları arasındaki kullanıcılar*. Araştırmaya göre cep telefonu kullanıcılarının yüzde

88’i tercih edilen bir mağazadan mobil indirim kuponu almak istiyor. Mobil görsel

iletişime ilgi gösteren kullanıcıların yüzde 76’sı alacakları reklam SMS’lerini kabul

edilebilir buluyor. Kullanıcıların yüzde 86’ sı mobil reklam almayı, mobil iletişim

giderlerinin bir bölümünün reklamveren tarafından karşılanması halinde kesinlikle

istiyor.

Ancak dört önemli faktör bu isteklerde belirleyici: Tercih; mesajların

gelmesini ya da gelmemesini belirleyebilmek; Kontrol; istenen mesajların bazılarının

gelip gelmemesinin belirlenebilmesi; Kişiselleştirme; alınacak mesajların

filtrelenebilmesi; Karşılıklı fayda; bu mesajlar karşılığında kullanıcının bir şekilde

(telefon ücretlerinin düşürülmesi gibi) fayda elde etmesi.

Türkiye’de geliştirilen ve sayılan özelliklere sahip bir uygulama olarak dikkat

çeken Mobilaktif.com kurucuları, projelerini "yüzde 100 müşteri izni temelli bir

pazarlama kanalı" olarak tanımlıyorlar222.

Mobilaktif.com'da izin tabanlı pazarlama

stratejisini kullanan 121metre şirketi, iki taraflı üyelik sistemi ile çalışıyor: Bireysel

üyeler, haber almayı istedikleri firmaları belirleyerek, hiçbir ücret ödemeden yalnızca

seçtikleri kurumların indirimlerini, kampanyalarını, son dakika fırsatlarını, ne-nerede

bilgilerini SMS yoluyla öğrenebiliyor. Bunun yanında haber ve bilgi servislerinden

yararlanabiliyor, cep telefonları yoluyla çekilişlere, ödüllü oyunlara katılabiliyorlar.

Bireysel üyelerin faydalanabilecekleri haber ve bilgi servisleri arasında fal, günün sözü,

günün etkinliği de var. Büyük medya kuruluşları ile anlaşmalar yapılması da

planlanıyor. Kurumsal üyeler ise üyelik bedeli ve SMS kredi satın alımı ile sisteme

hiçbir alt yapı yatırımı yapmaksızın dahil olarak, kendisinden haber almak isteyen

MobilAktif üyelerine;

• yeni bir ürünün veya hizmetin reklam ve tanıtımını yapabiliyor,

• promosyon ve indirim dönemlerini duyurabiliyor,

• taksitle satış yapan işletmelerde müşterilere taksit ödeme tarihlerini ve miktarlarını hatırlatabiliyor,

* Türkiye'de bu yaş grubu nüfusun 3'te 2'sini oluşturuyor. Potansiyelin büyüklüğü buradan anlaşılabilir. 222 Mobilaktif.com tanıtım toplantısı, Creaworld, İstanbul, 5 Haziran 2002

165

• geciken ödemelerde uyarı gönderebiliyor,

• son dakika fırsatlarını bildirebiliyor,

• mobil kuponları, biletleri ulaştırabiliyorlar.

Böylelikle kurumlar, kendisiyle ilgilenen üyeler ile mobil iletişim kurma ve

potansiyel müşterilere her an her yerde ulaşma olanağına kavuşuyorlar.

Türkiye’de WAP uygulamalarının rağbet görmemesinin ardında yatan sebepler

hakkında uzmanların ve kullanıcıların yaptığı yorumlara baktığımızda şunları

görüyoruz223

:

GSM, TDMA teknolojisine dayandığı için kullanıcı Internet’e girdikten sonra

sayfayı bir saniyede indirse ve geri kalan sürede herhangi bir veri alışverişi olmasa bile

kullanılan süre için para ödeniyor. Halbuki CDMA de süre yerine kullanılan veri kadar

para ödeniyor. Kullanıcı açısından büyük avantaj sağlayan bir model. GSM’deki WAP

fiyatlandırma modeli bu bakımdan yanlış.

İkincisi siteleri WAP'a çevirmek çok kolay olmasına rağmen WAP'ta bir içerik

sorunu vardı. Bunun nedeni ise WAP’ta ‘killer application’un (çok ses getiren,

girişimcilere kârlılık sağlayan, kullanıcıların da ilgisini çeken uygulama)

bulunamaması. Site boyutları büyük olabiliyor. Yüklemek zaman alıyor. Bu zaman için

para ödüyorsunuz. Fakat kullanıcıların ellerindeki ekran, metin tabanlı bir ekran.

Bununla birlikte Japonya’daki telekom operatörlerinden NTT DoCoMo, I-

mode ile WAP kullanmak yerine C-HTML dilini kullandı. Yani Internet’teki sitenizi

mobil cihazların anlayacağı dile çevirmek daha zordu. Fakat onu mobil cihazda

gösterecek uygulamayı cihazın içine koyunca, yani renkli ekran gibi özelliklerle cihazın

fiziksel kısmı ilgilenince, I-mode için içerik sağlamak adına herkes çalışmalara başladı.

Çünkü kullanıcılar hem CDMA sayesinde az para ödüyorlardı, hem de renkli ekranda

Internet büyük bir içerik ile ellerinin altındaydı. Hızı sağlamak için de Web sayfalarının

boyutunda sınırlama vardı. Aynı sınırlama e-postalar için de geçerliydi. Uygulama

223 [email protected], ‘WAP hakkında yanlışlar’ başlıklı tartışmalar, 22-25 Mart 2002

166

geliştiricilerin ilgisi o kadar yoğun ki, I-Mode içerik sağlayıcıları listesinde yer

alabilmek için firmalar DoCoMo'ya düzenli olarak para ödüyorlar.

Japonya da yukarıda sayılan sebepler yüzünden insanlar Internet’e bilgisayar

yerine daha çok cep telefonu ile giriyorlar. Tabii bunda dial-up ücretlerinin ABD ve

diğer ülkeler ile kıyaslandığında yüksek kalışının da rolü var. Japonların yeniliklere

daha açık oldukları, yani kültürün de etkisi olduğu söyleniyor.

WAP uygulamaları Türkiye’de ilk defa duyurulduğunda, bir dakika WAP

kullanmanın bedeli dial-up Internet erişimi ile karşılaştırıldığında çok yüksekti. Bir

dakika WAP erişimi için 100 bin lira gibi bir para ödeniyordu 2000 yılında, ki dial-up

erişimin dakikası ortalama 8 bin liraydı224.

Yukarıda sayılan fikirlere katılmayan kişiler de, WAP’ın Türkiye'ye pahalı

gelmediğini, çok uzun süre ücretsiz verildiğini, WAP özellikli cep telefonlarının çok

küçük bir kesiminin pahalıya satıldığını söylüyorlar. Ana sorunun WAP’ın dünyada da

Türkiye’de olduğu gibi tutulmaması olduğunu, insanların Internet’in renkli dünyasından

sonra, metin temelli bir şebekeye uyum gösteremediğini düşünüyorlar.

Ancak hiç kimse WAP’ın bittiğini düşünmüyor. “Daha WAP uygulaması

başlamadan GSM operatörleri GPRS hatta UMTS hakkında konuşuyorlardı, teknolojiyi

öğrenmeleri için çalışanlarını yurt dışına gönderiyorlardı. WAP için uygulanan her şey

GPRS ve ötesi olarak bize geri dönecek”225.

Özetlemek gerekirse, bütün dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de WAP

beklentilerin çok altında bir başarı elde etti. Bunda WAP=Internet gibi bir sloganla

ortaya çıkılmasının olumsuz bir etkisi oldu. Böylesi büyük bir beklenti yaratıldıktan

sonra, gerçekte mevcut kısıtlardan (teknolojinin yeniliği, uygulamaların yetersizliği ve

operatörlerin hazırlıklarının tam olmayışı) dolayı aslında WAP ile ancak Internet

okyanusunun sadece küçük (ama belki rafine) bir kısmına erişilebilince, hayal kırıklığı

meydana geldi. Internet gibi renkli bir dünya, WAP ile renksiz ve durağan bir kaba

sığdırılmaya çalışılınca beklentilerin epeyce altında bir başarı elde edildi. Bunda WAP

224 Tansu Turdağ, [email protected]’daki e-posta mesajı, 23 Mart 2002’de 9:24 225 Serhat Ayan, [email protected]’daki e-posta mesajı, 22 Mart 2002

167

protokolünün ve kullanılan uygulama dilinin (WML) yetersizlikleri yanında, mobil

terminallerin yetersizlikleri de çok önemliydi.

'WAP mı , GPRS mi', ya da 'WAP yerine GPRS' gibi deyimler yanlış ifadeler

içermekte. Şöyle ki; GPRS sadece bir taşıyıcı teknoloji, bu nedenle alt katmanda yer

alır, uygulama katmanı ile doğrudan bir ilgisi yok. Yani herhangi bir uygulama, GPRS

taşıyıcısının üzerine konularak taşınır. WAP işte bu GPRS'in üzerine konulup taşınan

uygulama katmanıyla ilgilidir. Bunun gibi Web uygulamaları (HTML), ya da e-posta

uygulamaları (POP, SMTP) da istenirse GPRS taşıyıcısını kullanabilir. WAP

uygulamaları şimdiki halde ya normal GSM veri (devre anahtarlamalı teknoloji) ya da

GPRS (paket anahtarlamalı teknoloji) taşıyıcıları ile taşınmakta. GPRS’in kullanıcıya

yansıyan en büyük faydası paket iletişimden dolayı, hacim tabanlı ücretlendirme. Yani

kullanıcı WAP oturumu boyunca bağlı kaldığı zamana göre değil, sadece alıp

gönderdiği veri miktarına göre ücretlendirilmekte. Bu durumda, örneğin, telefondan

WAP sitelerine girerek bir sinemanın saatini öğrenmek yaklaşık 2 dakika alırsa ve GSM

veri üzerinden kullanılırsa 300-400 bin liraya mal olurken, GPRS üzerinden kullanılırsa,

veri miktarı ancak 3-5 Kbyte olduğundan sadece 6 bin liraya mal olur. Ayrıca GPRS'in

'sürekli çevrimiçi-sürekli bağlı' özelliğinden dolayı, sayfalar arasında dolaşmak daha

hızlı olabilmekte.

Türkiye’de içerik sağlayıcılar, WAP içerikleri sağlamakta yetersiz sayılabilir.

Bunun zenginleşmesi WAP kullanımını artıracak. Ayrıca MMS (Mutimedia Messaging

Service) uygulamaları da WAP kullanımı için tetikleyici olabilecek. Çünkü MMS

aktarım altyapısında WAP protokolü kullanılmaktadır226.

226 Şenol Candaş, [email protected]‘daki e-posta mesajı, 22 Mart 2002

168

EKLER

169

EK 1: Anket Formu Örneği İYİ GÜNLER, MOBİL İLETİŞİM KONULU LİSANSÜSTÜ TEZİM İÇİN ÜÇ SORULUK KISA BİR ANKET HAZIRLADIM. CEVAPLARINIZI [email protected] ADRESİNE GÖNDEREBİLİRSİNİZ. ŞİMDİDEN TEŞEKKÜRLER. SAYGILARIMLA, OSMAN KÖROĞLU [email protected] ______________________________________________________________ YAŞ: MESLEK: CİNSİYET: SORU-1) PC'LER ÜZERİNDEN ERİŞTİĞİNİZ HABER SİTELERİNE* CEP TELEFONU BENZERİ GELİŞMİŞ KİŞİSEL İLETİŞİM CİHAZLARI YANİ AVUÇİÇİ BİLGİSAYAR YA DA PDA'LER (KİŞİSEL SAYISAL ASİSTAN) ÜZERİNDEN ULAŞABİLMEYİ İSTER MİSİNİZ? *HABER SİTELERİ: KAVRAM, GÖRSEL VE İŞİTSEL İÇERİK SUNAN MEDYA KURUMLARININ WEB SİTELERİ ANLAMINDA KULLANILMAKTADIR.

EVET HAYIR SORU-2) GÖRSEL YA DA İŞİTSEL HABERLERE ULAŞABİLDİĞİNİZ BU CİHAZLAR YOLUYLA, SÖZKONUSU HABERLERE YORUMDA, ELEŞTİRİDE BULUNMAYI İSTER MİSİNİZ?

EVET HAYIR SORU-3) YUKARIDAKİ SORULARDAKİ ETKİNLİKLERİ GERÇEKLEŞTİRMENİZİ OLUMSUZ YÖNDE EN ÇOK ETKİLEYEBİLECEK SEBEP AŞAĞIDAKİLERDEN HANGİSİDİR? (BİRDEN FAZLA ŞIK SEÇEBİLİRSİNİZ.)

MADDî İMKÂNSIZLIK (MUHTEMELEN YA CİHAZLARI SATIN ALAMAM, YA DA ERİŞİM ÜCRETLERİNİ ÖDEYEMEM).

TEKNOLOJİNİN YETERSİZLİĞİ (BU İLETİŞİM ALTYAPISIYLA BU DEDİKLERİNİZ İMKÂNSIZ).

MEKÂNDAN BAĞIMSIZ OLARAK İLETİŞİM KURMAK, İSTEDİĞİM GÖRSEL/İŞİTSEL HABERLERE ERİŞMEK İLGİMİ ÇEKMİYOR.

HİÇBİRİ DİĞER (LÜTFEN EKLEYİNİZ):

_________________________________________________________ YORUM/ELEŞTİRİ:

170

EK 2: MS Reader için Internet’teki kaynaklar: Aşağıdaki listede yer alan sitelerde hem ücretsiz hem de satın alınabilen kitapları bulmak mümkün. Kaynak: http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=103 http://etext.lib.virginia.edu/ http://www.cewindows.net/reader/reader.htm http://www.pocketpcpress.com/ http://dotlit.com/ http://www.blackmask.com/Books_for_MS_Reader/ http://www.bn.com/ http://www.amazon.com/ http://esspc-ebooks.com/ http://www.hardshell.com/ http://www.fictionwise.com/ http://digital.library.upenn.edu/books/ http://www.memoware.com/ http://cebooks.blogspot.com/ http://www.audible.com/ MS Reader ve e-kitaplar konusundaki haberleşme listeleri: (kaynak:http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=103) http://forum.planetebook.com/ http://groups.yahoo.com/group/ms_reader http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=93 EK 3: SMS Mesajlarında Kullanılan İngilizce Kısaltmalar Kaynak: http://www.drksm.com/ AML All my love ASAP As soon as possible Sayısal karakterlerle yazılanlar: ATB All the best ATW At the weekend :-0 hbtu 0-: Happy birthday to you AWHFY Are we having fun yet @WRK At work 2bctnd To be continued. B 2d4 To die for B4 Before 2g4u Too good for you BBFN Bye Bye for now. 2Ht2Hndl Too hot to handle. BBS Be back soon 2l8 Too late BBSD Be back soon darling 2WIMC To whom it may concern BCNU Be seein' you 4e Forever BF Boy Friend 4yeo For your eyes only BGWM Be gentle with me (please) BRB Be right back A BTW By the way AAM As a matter of fact. ADctd2uv Addicted to Love C AFAIK As far as I know Cm Call me AKA Also known as Cu See you ALlWanIsU All I want is You CUIMD See you in my dreams

171

KC keep cool Cul See you later KHUF know how you feel CUL8R See you later KIT Keep in touch KOTC Kiss on the cheek D KOTL Kiss on the lips Dk Don't know Dur? Do you remember L L8 Late E L8r Later E2eg Ear to ear grin Lol laughing out loud EOD End of discussion LTNC Long time no see EOL End of lecture LtsGt2gthr Lets get together F M F? Friends M$ULkeCrZ Miss you like Crazy! F2F face to face M8 mate F2T Free to talk MC merry Christmas FITB Fill in the Blank MGB May God Bless FYEO For your eyes only. Mob Mobile FYA For your amusement MYOB Mind your own Business FYI For your information N G NA No access GF Girlfirend. NC No comment GG Good Game NE Any GMeSumLuvin Give me some

lovin’! NE1 Anyone No1 No-One Gr8 Great NWO No way out GSOH Good Salary, Own Home GTSY Glad to see you O O4U only for you OIC Oh, I see. H OTOH On the other hand h2cus Hope to see you soon H8 Hate P HAGN Have a good night PCM Please call me HAND Have a nice day HldMeCls Hold me close Q Ht4U Hot for You QT Cutie H&K Hugs and Kisses R I R Are IDK I dont know RMB Ring my Bell IIRC If I recall correctly ROTFL Roll on the floor laughing IMHO In my humble opinion RU? Are you? IMI I mean it RUOK? Are you Ok? ILU I love You IMBLuv It must be Love S IOW In other words... SC Stay cool IOU I owe you SETE Smiling Ear to Ear IUSS If you say so SO Significant Other SOL sooner or later J SME1 Some One J4F just for fun SRY Sorry JFK Just for kicks SWALK Sent with a loving Kiss JstCllMe Just call Me SWG Scientific Wild Guess K

172

GTG got to go T GR8 great T+ Think positive HAND have a nice day T2ul Talk to you later HOT4U hot for you TDTU Totally devoted to you H8 hate Thx Thanks IYQ I like you T2Go Time to Go IMNSHO in my not so humble opinion TIC Tounge in Cheek IM2GUD4U I'm too good for you TMIY Take me Im yours K okay TTFN Ta ta for now. LOL laughing out loud OR loads of love L8 late U L8ER later U You LV love UR Y ou are M8 mate URT1 Your are the one MMFU my mate fancies you MTFBWU may the force be with you V NE any VRI Very NETHNG anything NE1 anyone W NO1 no one W4u Waiting for you NP no problem WAN2 Want to OIC oh, I see WLUMRyMe Will you marry Me? OMG oh, my God WRT With respect to PAW parents are watching WUWH Wish you were here PLS please PPL people X R are X! Typical Woman RTFM read the flippin' manual X Kiss RU are you XclusvlyUrs Exclusively Yours RUOK are you okay SOZ sorry Y SUM1 someone Y! Typical Man THANQ thank you YBS You’ll be Sorry THX thanks TMB text me back SMS ve/veya E-posta Kısaltmaları: TTYL talk to you later TYVM thank you very much AFAIK as far as I know U you ASAP as soon as possible URAQT you are a cutie B be URA* you are a star BCNU be seeing you WAN2 want to BRB be right back WBS with BTDT been there done that WIV write back soon BUZZ OFF buzz off W/O without BTW by the way W/E whatever C see WKND weekend CID consider it done WUD? what you doing COZ because WYGOWM will you go out with me CU see you XLNT excellent CYA see you Y why DA the YR your DYLM do you like me YYSSW yeah yeah sure sure whatever EZ 1CE once easy 2DAY today FOTFLOL falling on the floor,

laughing out loud F2T free to talk GAL get a life

173

EK 4: Etkileşimli Yayıncılık Ve Mobil İletişim Uzmanlarıyla Yapılan Görüşmeler: 1. Görüşme Hurriyetim.com.tr yetkilisi Altınay Ersavaştı SMS hizmeti hakkında bilgi veriyor: “Soru: Hürriyetim, SMS servisine neden başladı? A.E.: Türkiye'nin en geniş Türkçe içerikli haber portalı olan Hürriyetim, sürekli güncellenen, güvenilir habere en hızlı şekilde ulaşma konusunda iddiasını artırarak sürdürüyor. İşte bu noktadan hareketle haberciliğin bir sonraki adımını atmaya ve Mobil Hürriyetim'i kurmaya karar verdik. Bu yaklaşım aynı zamanda Mobil Hürriyetim'in temel felsefesini de özetliyor. Buna göre artık kullanıcının haberi talep etmesine gerek yok; önemli bir gelişme olduğunda haber kullanıcı nerede olursa olsun onu arayıp buluyor. Nerede olursanız olun haberler size cep telefonunuz ya da PDA (Kişisel Sayısal Asistan) cep bilgisayarınız kadar yakın. Soru: Dünyada bu tip uygulamalar nasıl gelişiyor, nerelerde uygulanıyor? A.E.: Bizim sunduğumuza benzer hizmetler veren uluslararası birkaç büyük firma mevcut. Bu firmaların hizmetleri de daha çok logo, melodi gönderimi ve eğlence içeriği ile standart bilgi aktarımı gibi hizmetlerde yoğunlaşıyor. PDA üzerinden sunulan hizmetlerin örneklerini ise daha sıklıkta görebilirsiniz. Bugün hemen bütün tanınmış Internet gazeteleri, sayfalarını, Mobil Hürriyetim'e benzer bir şekilde PDA üzerine taşımış durumdalar. Soru: Hürriyet buradan ne bekliyor? A.E.: Mobil Hürriyetim, Hürriyet Grubu'nun önemli bir prestij ürünü. Haberciliğin doğası gereği sürekli kendini yenileyen dinamik bir dünyası var. Bu dünyanın önemli bir oyuncusuysanız ve iddialıysanız, doğru haberi en hızlı biçimde ulaştırmak için her yolu denemek ve daima yeni kanallar inşa ederek sınırları zorlamak zorundasınız. Soru: Reklam geliri de hedefleniyor mu? A.E.: Cep telefonları çok etkili bir reklam mecrası. Mesajınızı yüzde 100 okunma garantisi ile iletebiliyorsunuz. Ama bu konuda etik değerlere saygılı bir yaklaşımı benimsemek gerekiyor. Cep telefonlarına reklam bombardımanı uzun vadede kaybeden bir strateji olacaktır. Mobil Hürriyetim özellikle B2B (Business to Business-Kurumlararası) stratejileri destekliyor. CRM (Müşteri İlişkileri Yönetimi) temeline dayalı olarak bireysel pazarlama aktivitelerinde de cep telefonlarını çok etkili bir kanal olarak görüyoruz. Bu alandaki bilgi birikimimizi isteyen firmalarla paylaşıyoruz." Kaynak: Digital Dergisi, Kasım 2001, "Cepteki Yeni Kâr Kaynağı", sayfa 29. 2. Görüşme: Doğan Online Satış Pazarlama Grup Koordinatörü Ebru Aygün Kohen, Hürriyetim İş Geliştirme Müdürü Fırat Akdere, Hürriyetim Stratejik Planlama Müdürü Erol Demirtaş Mobilhurriyetim.com.tr hakkında bilgi veriyor: Telepati Telekom: Mobil Hürriyetim haber servisleri fikri nasıl doğdu? “

Altınay Ersavaştı: Amacımız yurtdışında yeni başlayan mobil haberciliği Türkiye'de ilk uygulayan kuruluş olmaktı ve bunu gerçekleştirdik. El bilgisayarlarını kullanan insanlar çoğunlukla seyahat halindeler. Seyahat eden insanlar için güncel haberlere ulaşmak çok önemli, çünkü onlar güncel haberlere ulaşmak için her yerden gazete alıp okumak ya da Internet'e girmek gibi bir şansa sahip olamıyorlar. Bu insanlar, e-postalarını okurken ya da takside bir yere giderken gazetesini indirsin, güncel bir konuyla ilgili yazarların yorumlarını ve haberleri takip edebilsin istiyoruz. Yaptığımız araştırma sonucunda gördük ki; bu, ihtiyaç duyulan ve istenilen bir uygulama. Uygulamamızın başladığı ilk haftadan itibaren yoğun girişler oldu. Telepati Telekom: Mobil haber hizmetiniz hem Windows CE hem de PalmOS işletim sistemleriyle uyumlu mu? ED: Evet. Sebebi de bütün el bilgisayarı kullanıcılarının bu uygulamadan yararlanmasını sağlamak. Burada sadece yazarların yorumları değil, hava durumu, günlük burç yorumları, yeni gündemle ilgili diğer haberler de bulunuyor. Kişi gazeteyi buradan takip edebiliyor ya da gazetede yer almayan son

174

dakika haberlerine ulaşabiliyor. Eğer el bilgisayarıyla direk Internet'e erişim imkanı varsa senkronize ederek son dakika bilgilerine ulaşabilir. Şu anda kişi bütün haberleri toplu olarak alıyor, ancak bir ileri aşamada bunu kişiselleştirebilecek. Örneğin; kişinin sadece istediği yazarları okuma ya da istediği burçları takip etme şansı olacak. Yakın zamanda bu sistem de devreye girecek. Telepati Telekom: GSM mobil telefonlara yönelik uygulamalarınız neler? FA: Mobil Hürriyetim sadece el bilgisayarlarına yönelik değil, her türlü mobil çözümü içeren bir uygulama. GSM konusu aşamalı olarak planlandı. Müşterilerimiz farklı e-posta adreslerine gelen postalarını dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar ve servisi hangi operatörden alırlarsa alsınlar mobil telefonlarına aktarabilecekler. Dolaşım anlaşması sayesinde bu uygulama dünyada 82 ülkedeki 297 operatörde geçerli. ED: Kısa mesaj servisinde 160 karakter sınırı var. Ancak sistemimiz, e-postayı, 160 karaktere sığmadığı takdirde ardışık kısa mesajlar olarak gönderiyor. Böylece e-postanın hepsini alabiliyorsunuz. İsteğiniz doğrultusunda belirli konuyla ilgili belirli kişilerden gelen postaları alabiliyorsunuz ya da belirli bir adresten e-posta gelmesin diyebiliyorsunuz. FA: Bunun dışında mobil telefona logo ya da melodi gönderme gibi birtakım standart hizmetler de sunuyoruz. Ayrıca; kısa mesaj servisi (SMS-short message service) üzerinden reklam hizmetlerini gerçekleştiriyoruz. Sistemimizde, tek bir tuşa basarak birden fazla kişiye kısa mesaj göndermek mümkün olacak. Böylece şirketler kendi logo ya da isimleriyle müşterilerinin mobil telefonlarına diledikleri reklam ve duyuruları otomatik olarak kendileri gönderebilecekler. Bu ücretli bir servis olacak. İnsanlar belirlenmiş olan kontör planlarını kredi kartlarıyla alabilecekler ve ileride Yaysat bayileri üzerinden ön ödemeli kartlarla da kontör temin edebilecekler. Vadeli kısa mesaj servisi hizmetini de başlattık. Bu hizmette gelecek bir tarihe kısa mesaj gönderebiliyorsunuz. Örneğin; 10 gün sonraki arkadaşınızın yaş günü için mesaj yollayabiliyorsunuz. Bir sonraki aşamada ise kişinin seçtiği konulara göre, flaş haberlerin, ekonomik göstergelerin, magazin haberlerinin ve diğer haber başlıklarının kişilere kısa mesaj olarak iletilmesi söz konusu. Altınay Ersavaştı: Ayrıca, insan kaynakları içerikli Yenibir.com sitemizdeki, başvurularınızın karşılığında size e-posta yoluyla haber veren 'otomatik iş habercisi'nden gelen mesajları; kısa mesaj servisiyle de alabiliyor olacaksınız. Bu tip bir hizmeti ilk olarak biz veriyoruz. Bu çok güzel birşey. EAK: Hürriyetim'in yeni versiyonu çıkmak üzere. Tamamen yüz değiştiriyor ve bazı hizmetlerini zenginleştiriyor. Bu hizmetlerin içinde bazı haberleri e-posta olarak almak da var. Doğal olarak bu servis, kısa mesaj servisi ile postaların alınmasına da yansıyor. FA: Tüm bunlara ek olarak; mobil sektörüne girdiğimiz zaman bu sektördeki platformun genişlemesi için elimizden geleni yapmamız gerektiğini düşünüyoruz. O nedenle de Hürriyetim ana sayfasında, grubumuz içinde e-ticaret yapan altyapıları kullanmak suretiyle "mobil market" adı altında bir e-ticaret merkezi kuracağız. Hazırlıkları tamamlandı sayılır. Burada da her marka ve model el bilgisayarları, mobil telefonlar ve aksesuarları kitlelere çok cazip kampanyalarla ulaşmış olacak. Sadece içerik sunmayacağız aynı zamanda kişilerin o içeriğe ulaşabilecekleri platformu genişletmek adına gerekli olan bütün hizmetleri vereceğiz. ED: Burada temel amaç; ürettiğimiz, elimizde bulunan içeriği mümkün olduğunca fazla kanaldan, çok kişiye ulaştırmak. Internet'le başlayan bu oluşumu, el bilgisayarları, kısa mesaj servisi, WAP protokolü ile sürdürmekteyiz ve teknolojinin ileride getireceği yeni sistemlerle sürekli güncel kalmasını sağlayacağız. EAK: Kişilere içeriğimizi ulaştırmak için, var olan teknolojimizi yeni gelişen teknolojilere adapte edip devam edeceğiz. İçeriğimizin tek olduğunu düşünüyoruz. Kimsede bu kadar hızlı, yaygın, geniş ve ilk olan haberler ve bilgiler toplanmıyor. Bu bizi piyasada var olan ve olabilecek herkesten ayrıştırıyor. Futbol maçı sonucu gibi, bazı haberler her yerde aynı şekilde verilir. Çünkü bu haberlerin farklı şekilde verilmesi mümkün değildir. Ama bu haberlerin anında verilmesi önemli. Bunun için de gayret gösteriyoruz. İkincisi, bilinen sonuçları insanlara verirken daha çekici hale getirmek. Bunlar da, insanların hayatlarını kolaylaştıracak, daha eğlenceli hale getirecek ya da değişik sürprizler katarak sitemize ve hizmetimize bağlılıklarını sağlayacak bazı uygulamalar. Biz tabi ki kendi işimizi yapmaya devam edeceğiz. Bunun yanında farklı hizmetlerle kişilerin bizimle çalışmaktan mutlu olmalarını sağlamak istiyoruz.” Kaynak: Telepati Telekomünikasyon Aylık İletişim Dergisi, Temmuz 2001, Konu 12. 3. Görüşme:

175

Radikal yazarlarından M.Serdar Kuzuloğlu tarafından Turkcell Genel Müdürü Muzaffer Akpınar ile yapılan röportaj: "MK: İletişimi bugün bu denli önemli kılan özellik ne oldu sizce? MA: Gelişmelere baktığımızda birkaç tane etken var. Birincisi ihtiyaç. İhtiyaçların bu kadar iletişim odaklı hale gelmesinin sebebi de rekabet ve globalleşen dünya. Mesafeler uzadı, kültür değişti ve iletişim bugünkü önemini kazandı. Aynı bakış açısında mobilite bir kat daha önemli; onun üstüne kurabildiğimiz platformlarsa çok daha fazla değer yaratır hale geldi. MK: Bilgisayarların insanları masa başına mahkûm ettiği düşünülen yıllar aynı zamanda mobil dünyanın altın yılları. Hatta mobil alan daha başarılı oldu gibi. Bu çelişkiyi nasıl açıklıyorsunuz? MA: Bilgisayar teknolojisiyle cep telefonu piyasalarının ana çalışma mantığında belirgin farklılıklar var ve bu ayrımı doğuran da bu oldu gibime geliyor. Örneğin Türkiye'de cep telefonu pazarı çok başarılı oldu ama bilgisayar ve internet alanı aynı başarıyı yakalayamadı. Kriz sebebiyle internet pazarı küçülürken cep telefonu pazarı büyümeye devam etti. Ben burada pazarlama odaklı bakış açısının da etken olduğunu sanıyorum. Biz her zaman daha geniş pazarları hedefledik. Cihazları öğrenme ve kullanabilme zorluğu da rol oynadı diyebilirim. Türkiye'de bilgisayar kullanmada eğitimli olmamamız önemli bir etken. Bilgisayar karmaşık bir araç ve hizmetlerinden çok bellekleri, ekranları, çözünürlükleri konuşuluyor. Biz ilk pazarlama çalışmalarını yaparken, temsilcilerimize 'bakın yürüyerek ne rahat konuşuyorsunuz, melodisi ne güzel' gibi detayları anlattırıyorduk. Bu taktik çok başarılı oldu. Sonuçta cihazlar bir amaç değil, araçtır. Biz bu farkı başarıyla yansıtabildik. Şirket kurulurken yapılan tahminler o kadar kısa sürede aşıldı ki, herkes hayrete düştü. Üstelik tahminleri yapan bu konuda son derece uzman ve bilgi birikimine sahip Telecom Finland'dı. MK: Mobil dünyayı başarılı kılan detayı basitlik olarak adlandırdınız, ancak yeni nesil telefon ve hizmetler giderek daha karmaşık hale geliyor. Bu aynı sorunla sizi de yüz yüze bırakmayacak mı? Ürünlerde göreceli olarak daha iyi ve başarılı olduğumuzu söylüyoruz. Ancak bunları kullanıcılara yansıtma alanında yeterince iyi olduğumuz düşüncesinde değilim. Hizmetlerin geliştirilmesi konusunda alabileceğimiz daha çok yol var. Kullanıcıya her şeyi daha kolay sunabiliriz. Bu konuda yoğun çalışmalarımız var. 3. nesil veya genişbant hizmetlerine baktığımızda yurtdışında teknolojinin getirdiği karmaşıklığı başarıyla gizleyebilmiş örnekler var. Bu mantıkla yürütülecek hizmetlerin sanılanın aksine avantaj ve daha fazla kullanım yaratacağını düşünüyorum. En büyük görev de bizim üstümüze düşüyor elbette. MK: Bütün bunların ışığında 'cep telefonu' terimi biraz yetersiz kalmayacak mı? MA: Burada hangi hizmetlerin kullanıcı açısından önem taşıyacağı belirleyici bir rol oynayacak. Yani bizim yöneteceğimiz ya da karar verebileceğimiz bir yönlendirme değil bu. Pazarın kabul gördüğü hizmetler, üreticileri de yönlendirecek ve sonunda ortaya pazarı daha iyi kavrayan yeni nesil cihazlar çıkacak. Bazı uç örnek oluşturacak cihazlar çıkıyor ve bence gerekliler de. Çünkü cep telefonlarının ekran, tuş gibi kimi alanlarda kendine göre kısıtlamaları var. Dolayısıyla telefonların farklı şekillere girecek olması doğal bir süreç olacak. MK: Mobil dünya bugün geldiği nokta itibarıyla neleri içine almış durumda? MA: Teknolojinin gelişiminde kablosuz iletişim protokollerinin yeniden önem kazanmaya başladığını düşünüyorum. Örneğin bluetooth bence çok önemli (http://www.bluetooth.com/). Ben bir cep bilgisayarı, bir cep telefonu ve bir dizüstü bilgisayar kullanıyorum ve bu üçü birbiriyle bluetooth sayesinde konuşup bilgileri kendi aralarında güncelliyor. GPRS ile sürekli bir internet bağlantım var ve sadece kullandığım veri kadar internet ücreti ödüyorum. Bu benim için çok keyifli bir ortam. Yani taşınabilir ve birbiriyle konuşabilir tüm cihazlar mobilitenin kapsamı içine girmiş durumda. 3. Nesil (http://www.crea-world.com/features/102201-27082001.htm) bizde de sıkça duyulmaya başlayan konulardan. MK: 3. nesil Türkiye için ne ifade ediyor? MA: Bizim için hiçbir şey ifade etmiyor; etmemesi de gerekir zaten. Biz bazı uygulamalar ve hizmetler sunuyoruz. Bu uygulamalar 2.5 mu, 3 mü bizim için önemli değil. MK: Yani deminki cevabınızdaki 'kullanıcıya teknolojinin yansımaması' hassaslığının sonucu mu bu? MA: Aynen öyle. MK: Bu terimin sektörün üstünde çok fazla bir yük ve beklenti yarattığını düşünüyorum. Bu terimi erkenden gündeme sokan operatör ve cihaz üreticileri değil miydi? MA: Operatörler aslında bu konuda son zamanlarda daha temkinli.

176

MK: Ama zehri verdiniz bir kere... MA: Doğru, fakat özellikle son iki senedir Avrupa'da 3. nesil ihalelerinin şirketleri çökme noktasına getirmesi sonucunda finansal kurumları da hesaba katarak operatörler daha temkinli konuşur hale geldi. Cihaz üreticilerini tutmak mümkün değil. Son daralmadan dolayı onların da canı çok yanmaya başladığı için her türlü beklentiyi yaratmak için ellerinden geleni yaratıyorlar. Bizse bu süreci daha sancısız yaşamak ve tüketiciye doğru şekilde gidebilmek için dikkatli ilerlemek ve acele etmemenin daha iyi olacağını düşünüyoruz. Şimdiye kadar mobil internet dışında cep telefonu kullanıcılarının hizmetleri kullanamadığı dönem olmadı. MMS ve 3. nesil gündeme geldiğinde insanlar ilk defa telefonlarını değiştirmeye mecbur kalacaklar. MK: Bu nasıl bir tepki yaratacak? MA: Bir dönem mesaj alabilen ama yollayamayan telefonlar vardı. Bunun yanında hem yollayıp hem alan, yollayan ama alamayan farklı farklı modeller vardı. Herkes mesaj olgusunu anlamıştı ama kullanma konusu sancılıydı. Sonuçta herkes telefonunu bir şekilde bu işe uyumlu hale getirdi. Bahsettiğiniz hizmetler için evet, insanlar telefonlarını değiştirmek zorunda kalacaklar. Bundan kaçış yok maalesef. Dünyanın ve teknolojinin gerçeği bu. Biz patlayacak olan taleple birlikte yumuşak bir geçiş arayışındayız. MK: Türkiye ya da dünyada 'keşke farklı olsaydı' dediğiniz bir konu var mı? MA: 3. neslin Avrupa'da çok hızlı alınmış bir viraj olduğunu düşünüyorum. Beklentiler kullanıcı ve kural koyucularda o kadar yükseğe çıktı ki, kim karşılayacak bilemiyorum. MK: Türkiye ucuz kurtuldu diyebilir miyiz? MA: Evet, hatta şanslı da diyebiliriz. Ancak kimin hangi gerekçelere dayandığını da gördükten sonra karar vermek en iyisi. Avrupa bu lisanslar için toplam 150 milyar euro talep etti. Bu da bütün operatörleri çökertti. MK: Bilişim alanındaki hizmet ve altyapıların herkesçe uygulanabilme özelliği var. Sizce gelecekte bilişimin mobil alanında rekabet hangi alanlarda yaşanacak? MA: Biz 'bir hizmet yapalım, iki sene bununla pazar kazanalım' dönemini çoktan unuttuk. Zaten benzersiz ve tek olma konusu bizim sektörde çok da olmadı. Bu öyle bir yarış ki, her iki ayda bir yeni bir ürün yaratılıyor, en geç iki hafta içinde diğerleri de uyguluyor. Dolayısıyla burada size kalan artı değer, öncülük oluyor. İkinci konu da süreklilik. Bazı iniş çıkışlar tüketiciyi rahatsız ediyor. Öncülük, istikrar ve müşteri duyarlılığı bu sektördeki başarıyı getirecek. MK: Türkiye'deki abone sayısı fazla, ancak nüfusa oranla yaygınlıkta çok gerideyiz. Bunun sebebi nedir? MA: Bunun gelir durumuyla bağlantısı çok yüksek. Türkiye'deki yaygınlık yüzde 29. Bu da en iyimser rakamdır. Avrupa'daysa bu oran yüzde 60-70'lerde. Hatta yüzde 80'i gören ülkeler var. Bizim durumumuz da bence normal, çünkü sonuçta 2 bin 200 dolarlık bir kişi başı gelir seviyemiz var. Dolayısıyla bu süreç biraz daha yavaş bir şekilde ilerleyecek. Ancak hem genç nüfusumuz, hem de Akdeniz ruhumuz yüzünden iyileşmenin de kötüleşme kadar hızlı olabileceğini düşünüyorum. Makro ekonomik ve altyapı sorunları da önemli etkenlerden birisi olmuştur. Ancak yine de önümüzdeki 4 senede 5 milyon, 10 senede 15 milyon kişi Türkiye'de 18 yaş sınırını geçecek. Bu da pazar adına büyük bir avantaj demek oluyor. MK: Öncelikli hedefleriniz neler? MA: Burada birçok farklı açı var. İki sene öncesine kadar öncelikler hep büyüme üstüne kuruluydu. Son iki senedeyse daha çok finansal yönetimde iyileştirmeye doğru gidiyor. Daha rasyonel ve daha klasik ekonomi kriterlerine bağlı bir yönetime geçiyoruz. Bunun sebebi de dünyadaki tüm telekom şirketlerini vuran küresel kriz. Bu sene yapmaya çalıştığımız, iyi hesaplanmış bir gri alan. Yani ne siyah beyaz, belirli keskin hatları olmayan, iyi düşünülüp kurgulanmış, öncelikleri netleştirilmiş ve bunların hepsinin çalışanlarımıza, içerik sağlayıcılarımıza, bayi ağlarımıza ve yatırımcılarımıza iletilebildiği bir yapı kurmaya çalışıyoruz. Yeni abone kazanma konusundaki liderliğimizi korumak istiyoruz, ancak yeni kullanıcı maliyetlerinde çok hassasız. Servis alanında en fazla kolaylığı ve faydayı sağlayan firma olacağız. İç yapımızdaysa unvanların olmadığı, süreç değil sonuç odaklı bir yapı hedefliyoruz. Sektör olarak beklentimizse hem bizim, hem de abonelerin sırtındaki vergi yükünün hafiflemesi. Bugün Türkiye'de 10 liralık konuşma için 6 liradan fazla vergi ödeniyor. MK: 10 yıl sonra neleri konuşuyor olacağız MA: 10 yıl bizim sektörde çok uzun bir süreç. 10 yıl sonrasının önceliklerini, beklentilerini, üreticilerin stratejik departmanlarının bile tam olarak bilip bilmediğinden emin değilim. Biliyorlarsa bile taban tabana zıt birçok doktrin vardır kendi içlerinde. Ama o gün geldiği zaman müşteri önceliğini, teknoloji kullanım

177

kolaylığını konuşuyor olacağımızı sanmıyorum. Bunların tamamen aşıldığı ve teknoloji bağımlılığının unutulduğu bir dünyayı yaşıyor olacağız. Kullanıcı tarafındaysa sesli görüşmelerin yanı sıra diğer katma değerli hizmetlerin de yaşamlarının vazgeçilmez bir parçası olacağını düşünüyorum. Bilgi bir yere bağlanıp, kimliğimizi doğrulatıp alabileceğimiz bir şey olmayacak. Cep telefonlarıyla yapılacak ödeme sistemleri de gündeme gelecek konular arasında. Güvenlik ve vergilendirme sorunlarının çözümü bu alanın da önünü açacak.Üstelik bu ödeme konusu sadece otomatlarda değil, insanlar arasında bile bu cep altyapısıyla yapılabilecek. Belki de evimizin, aracımızın, kimlik kartı gerektiren mekânların da kapısını cep telefonlarımız açacak. MK: Türkiyeli cep telefonu kullanıcısını tarif eder misiniz? Önceliklerimiz, en sevdiğimiz hizmetler nedir? MA: Bugün Türkiye'deki mobil hayata dair en önemli göstergelerden birisi kısa mesajlar (SMS). Turkcell'in toplam gelirinin yüzde 10'u kısa mesaj ve bağlı bilgi hizmetlerinden sağlanıyor. Bu çok büyük bir rakam. Avrupa'daki operatörlerde de en yüksek oran bu seviyededir. Hatta çoğu ülke bu ortalamanın çok altındadır. Türkiye mesajlaşmayı çok seviyor. Kısa mesaj, aynı zamanda veri kullanımının da ilk adımı. Bu yüzden önemsiyoruz. Bu konudaki bilgilendirme çalışmalarımız ve sunduğumuz hizmetler çok başarılı oldu. Teknoloji yoluna baktığımızda önümüzde MMS var. Kısa sürede ülkemizde de kendini gösterecek ve inanıyorum ki onu da en iyi kullanan operatör de yine biz olacağız. SMS'nin bu kadar kabul gördüğü bir ülkede MMS'nin çok daha fazla kabul göreceğini düşünüyoruz. Bu gelişme süreci devamında video görüntüleri ve hatta görüntülü mobil iletişime kadar uzayacak. Türkiye bu alanda da potansiyele sahip bir ülke. Kaynak: 02.05.2002 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=36449. 4. Görüşme: Gülden Tozkoparan tarafından Turkcell Kurumsal İletişim Yöneticisi Ebru Çokişler ile yapılan röportaj: "GT: Wireless alanındaki çözümleriniz, ürünleriniz nelerdir? EÇ: Veri gönderimi için önemli gelişmelerden biri olan WAP (Wireless Applicatin Protocol) teknolojisiyle ilgili Aralık 1999 tarihinde altyapısını dünya genelinde hazır hale getiren 300’ü aşkın operatörden biri olan Turkcell, WAP uygulamalarını 2000 yılının Mart ayında tamamen devreye soktu. Avrupa’da, WAP hazırlıklarını ilk tamamlayan 10 operatör arasında olan Turkcell, aynı zamanda Türkiye’nin WAP altyapısı hazır ilk operatörüdür. Turkcell, WAP sitesini Eylül 2000’de “Türkçe” olarak güncelledi ve sitesinde Türkçe karakter kullanmayı başaran ilk kuruluş unvanını da aldı. Bugün Turkcell aboneleri WAPCELL’de, hava ve trafik durumu, borsa, döviz bilgileri, nöbetçi eczane, restoran adresleri, milli piyango ve spor loto sonuçları, vizyondaki filmler gibi günlük hayatta sık kullanılan bilgiler ve bankacılık, haber-medya servisleri, borsa bilgileri, online Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca sözlük, e-posta gönderimi-erişimi, oyun ve şehir rehberi gibi uygulamalar bulunuyor. WAPCELL menüsünden ayrıca SurfCell, Jetbitts ve GPRSLand’e bağlanılabiliyor. Ancak, WAP’a uyumlu telefonların pazarda geç yer alması ve bu teknolojinin bütün dünyada beklenen ilgiyi görmemesi, farklı teknolojilerin doğmasını hızlandı. GPRS (General Packet Radio Service) altyapısını destekleyen uygulamalar geliştirilmeye başlandı. Son teknolojiyi dünyayla eşzamanlı Türkiye’ye getiren Turkcell, 2001 yılında abonelerinin cep telefonlarından internete doğrudan bağlanmasını sağlayan ve web sayfalarını WAP uyumlu telefonların ekranına uygun hale getiren bir yazılım geliştirdi. WAP ve GPRS kullanımını artıracak bir çözüm olan “SurfCELL”, Turkcell’in bünyesinde çalışan gençler tarafından geliştirilmesi bakımından da önem taşıyor. Giderek teknoloji üreten bir firma haline gelen Turkcell, 2001 yılında yeni bir başlangıç daha yaptı ve üçüncü parti şirketlerle çalışmaya başladı. Bilişim Fuarı içerisinde tanıttığı GPRSLand’de yer alan 15 değişik uygulama, Türkiye’deki küçük ve orta büyüklükteki şirketler tarafından geliştirildi.

178

GPRS’le ilgili çalışmalara 2000 yılının ilk yarısında başlayan Turkcell, ilk başarılı testleri Maltepe Plaza’da kurulan özel GPRS santralı aracılığıyla Mayıs 2000’de gerçekleştirdi ve Eylül 2000’de de Bilişim Fuarı’nda ilk canlı demolarını yaptı. GPRS, 2001’in Mart ayında tüm Türkiye’de ücretsiz olarak Turkcell abonelerinin hizmetine sunuldu. GPRSCELL’de aboneler, GPRS uyumlu cep telefonlarıyla, kapsama alanı içindeki her yerden internete çok daha hızlı bağlanabiliyor ve e-postayla her türlü dosyayı mobil ortamda alıp gönderebiliyor. Turkcell’in GPRSCELL Servisi yeni abonelik gerektirmiyor ve aylık sabit ücreti bulunmuyor. Ücretlendirme ise bağlı kalınan süre üzerinden değil, gönderilen ve alınan toplam veri üzerinden yapılıyor. Turkcell, abonelerine GPRS ağı üzerinde hızlı veri iletişimi sunmanın yanı sıra, GPRSLand adı verilen, Devre Anahtarlamalı ve GPRS platformundan erişilen 15 değişik uygulama da sunarak, GPRS kullanımını artıran ürünler geliştiriyor. GT: GPRSLand’de hangi uygulamalar var? EÇ: GPRSLand’de sunduğumuz uygulamaları şöyle sıralayabilirim: Ajanda Mobil: Kullanıcıların e-postalarına, ajandalarına, yapılacak işler listelerine ve adres defterlerine mobil ortamda ulaşmalarını sağlıyor. Haber Mobil: Kullanıcıların mobil ortamda ihtiyaç duyabilecekleri bilgileri, 10 ana kategoride 100’den fazla konu başlığı altında sunuyor. Dev Sözlük: “On-line” İngilizce, Almanca ve Türkçe sözlük hizmeti veriyor. Parator: Döviz, bono, repo, endeks, hisse senedi bilgileri gibi pek çok güncel finans bilgisi veriyor. DevGöz: Kullanıcıların bulundukları yere en yakın hastane, karakol ve bankanın adres ve telefon bilgilerine ulaşmasını sağlıyor. Telefon cihazı teknik açıdan uygun olduğu sürece, bu adresleri dijital şehir haritası üzerinde de gösteriyor. YerKurdu: Aranan yerin adresinin ya da adının bir bölümünün girilmesi halinde, harita üzerindeki yerini gösteriyor. KentMobil: Gerekli telefonlar ile vizyondaki filmler gibi şehir hayatında gerekli olacak en güncel bilgileri veriyor. Chat Meydanı: WEB ve WAP platformlarından çok erişimli sohbet, arkadaş bulma, arkadaş listesi oluşturma ve mesajlaşma imkanı veriyor. Gizli Hayran: E-posta adresi bilinen birisine, kimliğin gizli tutularak mesaj gönderilmesini sağlıyor. Mesajı alan kişi kimden geldiğini tahmin etmeye çalışıyor. Ararım Çalarım: WAP ve SMS platformları üzerinden, en çok dinlenen şarkılar listelerinden melodi yükleme, gönderme, değiş-tokuş etme servisi. Şimdilik, Nokia, Ericsson, Sagem ve Motorola telefonların kullanıcıları yararlanabiliyor. Kart Mobil: Özel melodi ve mesajlarla m-kart gönderme imkanı sağlıyor. Bioritmix: Grafik ve mesajlarla desteklenen günlük biyoritm bilgilerini veriyor. GolMobil: İki kişi arasında karşılıklı penaltı atışı yapma oyunu. Asılacak Adam: Kelime bilme oyunu. Büyük Başkan: Kullanıcıların kendi takımlarını oluşturabildikleri çokluerişim imkanı sunan sanal futbol oyunu. GPPSLand’de yer alan 15 değişik uygulamanın yanı sıra, “Kiralık” bölümüyle platformun yeni gelişmelere açık olduğu vurgulanıyor. Turkcell, gelip projelerini tanıtan ve değerlendirme sonucunda başarılı bulunan kişi ve kuruluşları bu yolla davet ederek, birlikte çalışma fırsatı sunuyor. Turkcell, yakın gelecekte GPRS’in, sağladığı hızlı ve güvenli veri iletişimi sayesinde tıptan eğitime, güvenlikten operasyonlarını şehrin farklı yerlerinde sürdüren sanayi işletmelerine kadar pek çok sektöre önemli bir iletişim alternatifi olacağına inanıyor ve çalışmalarını bu yeni eğilimleri karşılayacak şekilde sürdürüyor. Ayrıca, Turkcell’in 2001 yılında hizmete sunduğu ve gelecek dönemde daha çok önem taşıyacağına inandığı “mobil portal” Jetbitts, Turkcell’in şu ana kadar sunduğu servislerin kişileştirilmesini sağlıyor. Jetbitts, abonelerin istedikleri her an güncel haber, borsa endeksi, dolar kuru, finans bilgileri; at yarışları, Milli Piyango ve Loto sonuçları; günlük yıldız falı, hava durumu ve günün menüsü gibi günlük hayatımızı kolaylaştıran bilgilere ulaşabilmesini ve e-posta alıp gönderebilmesini sağlıyor. Bugün Jetbitts gibi mobil portallarla başlayan “bilginin kişiselleştirilmesi” uygulaması, gelecekte çok daha fazla gelişecek. Bulunulan yere ait bilgilere ulaşmayı sağlayan “Konum Tabanlı” (Location Based) servisler ön plana çıkacak. Kısaca, iletişim gelecekte tamamen mobil olacak. İnsanlar her an, istedikleri her yerde iletişim kurabilme rahatlığından ve gittikçe genişleyen “kendilerine özel” hizmetlerden yararlanacak.

179

GT: 2002 yılında hangi yatırımları yapmayı planlıyorsunuz? 2002’de piyasaya sunacağınız yeni cihazlar - çözümler - ürünler neler? EÇ: Ülkemizdeki SMS kullanımındaki artışa bakıldığında, kullanıcıların ses iletişiminin yanı sıra, veri iletişimine de yakın oldukları görülüyor. Turkcell, veri iletişim hızı arttıkça ve GPRS uyumlu telefonlar yaygınlaştıkça, kullanıcıların mobil internetten ve sunulan GPRS servislerinden çok daha fazla yararlanacaklarına inanıyor. 2002 yılında, sesli iletişim hizmetlerinin öncelikli yerini korumasına rağmen, mobil olarak bilgiye ulaşma ve eğlence olanağı sağlayan hizmetler, insanların hayatına daha fazla girmeye başlayacak. Önümüzdeki dönemlerde abonelere sunulacak bu tür ürünlerin önem kazanacağına inanan Turkcell, şimdiden gelecek teknolojiler için yatırım yapıyor. Sektördeki yeni yatırım alanlarının daha çok SMS servisleri ve veri iletişiminin geliştirilmesi yönünde olacağı ve abonelerin, eğlence servislerini fayda sağlayan bilgi servisleri kadar tercih edecekleri tahmin ediliyor. Tüm dünyadaki gelişmeler bu yönde gerçekleşiyor. Ülkemizde yaşanan olumsuz gelişmelerin üst üste gelmesi nedeniyle, abonelerin giderek eğlence içerikli servislere daha çok ilgi gösterdiği, kurumsal müşterilerin ise daha fazla zaman ve verim kazandıran iş çözümlerini tercih ettikleri görülüyor. Turkcell, abonelerinin taleplerini göz önünde bulundurarak yeni servisler geliştirmeye önem verdiğinden, eğlence içerikli servisler ve maliyet avantajı sunan çözümler tasarlıyor. GT: Sizce şirketlerin wireless yatırımları, hangi alanda yoğunlaşacak? Wireless’in geleceğini nasıl görüyorsunuz? EÇ: Gelecekte, GPRS teknolojisi sayesinde aboneler her türlü bilgiye mobil ortamda ulaşabilecek ve yüksek hızda transfer edebilecek. Öyle ki, internetin hayatımıza girmesiyle gündeme gelen e-ticaret kavramı yerini m-ticaret’e (mobil ticaret) bırakacak. Mobil rezervasyon, mobil bankacılık, mobil alışveriş gibi uygulamalar artacak. Aboneler cep telefonlarını, konuşmak kadar, bu tip işlemler için de kullanır hale gelecek. Cep telefonları, intranet, eğlence, televizyon/film, gezi, acil tıbbi yardım gibi konularda da kullanıcılara geniş çözümler sunacak. 3G’ye geçiş için altyapı oluşturan GPRS ile radyo ve mp3 dinleyebilen kullanıcılar, 3G teknoloji sayesinde telefonlarından film de izleyebilecek. 3. nesil teknolojilerin hayata geçmesi, mobil veri iletişiminin daha da yaygınlaşması ve içeriklerin zenginleşmesiyle, telekom sektörü de daha çok ivme kazanacak. Turkcell, kurulduğu günden bu yana müşteri odaklı hizmet anlayışını benimseyerek, tüm faaliyetlerinde “mutlu müşteri” ilkesiyle hareket ediyor. Abonelerine, hayatlarını kolaylaştıran kullanıcı dostu servisler sunmaya özen gösteriyor. Turkcell, 2002 yılında da ülkenin içinde bulunduğu şartlara uygun stratejileriyle, pazardaki marka imajını ve abone bağlılığını artırma çalışmalarını, müşteri odaklı servislerini ve kullanıcıya fayda yaratan ürünlerini geliştirmeye devam edecek." Kaynak: 27.02.2002 http://turk.internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3835 5. Görüşme: Sözlüğün kurucularından SSG, Ekşi Sözlük hakkında yapılan görüşme (mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur): OK: Sourtimes.org ve Ekşi Sözlük hakkında bilgi verebilir misiniz? SSG: SourTimes, 1998'de 2 ki$i tarafindan (ben ve kiz arkada$im) kurulmu$, yazacagimiz icerigi icine koydugumuz aslen kendimize yonelik bir eglence sitesiydi. $ubat 1999'da da Ek$i Sozluk, SourTimes'in bir alt bolumu olarak yeni oyuncagim sifatiyla cali$maya ba$ladi. Cok kisa zamanda cok fazla ilgi gorunce (bizim tarafimizdan da) git gide onun ustune yogunla$tik. Kalabalikla$tikca guvenlik onlemleri, kurallar eklendi. Daha da ayrintili bir tarihceyi yakinda cikacak ek$i sozluk kitabindan edinmeniz mumkun.

180

OK: Site kurucuları hakkında bilgi verebilir misiniz? SSG: Ek$i Sozluk'u geli$tiren yapan, geceleri ustunu orten benim. Kendim hakkinda bilgi vermem gerekirse "alayli" diye tabir edilen bilgisayar programcilarindanim. Hali hazirda ozel bir $irkette proje geli$tirme lideri olarak cali$iyorum. Universiteyle alakam yok. OK: Sözlükle ilk başta amaçlanan neydi? Şu anda gelinen noktada kullanıcıların ilgisi ve bir alt kültür olarak Ekşi Sözlük ne durumda? SSG: Sozlukte ilk amaclanan bilgiyi keyfimize gore vermenin keyfini ya$amakti. Ilk ba$larda sozluk zaten bilgilendirici olmaktan cok uzakti dolayisiyla bu sure boyunca bu zamani bilgi vermekten keyif alarak degerlendirme $ansimiz oldu. Zaman icinde yazar sayisi arttikca ortaya bir sozluk komunitesi cikti sosyal bir yani da oldu. Zirvelerle bulu$ulmaya, beraber eglenilmeye ba$landi. Arkasindan sozluk cok buyudu ve bilgi verir hale gelir oldu. Her ne kadar bilgide dogrulugu zorunlu tutmasak da bu sayede en azindan dogruyu ve yanli$i ayirdetme kabiliyetini a$ilar oldu. Alt kulturu ise inanilmaz bir $ekilde kimsenin kontrolu olmadan buyudu geli$ti boyle bir $eye $ahit olmak dahi cok heyecan verici. Ozellikle sozlukte ayri anlami olan "bkz", "entry", "ukte" gibi tabirlerin gunluk konu$ma dilinde ettigi bir yer var. Ba$ka bir sozlukcuyle bkz vererek konu$up anla$maniz mumkun oluyor. Hatta bir ara bir baktim millet birbirine "suser" (OK: Sözlük kullanıcısı-S.user) diye hitap etmeye ba$lami$ $ok oldum. Kotu bir tabir ama yeni jenerasyon i$te uyduruyor bir $eyler. :) OK: Sözlük kullanıcılarının bir araya geldiği gezi, piknik vb. faaliyetler düzenleniyor bildiğim kadarıyla. Bunlardan bahsedebilir misiniz? SSG: Bunlara cogunlukla "zirve" diyoruz. Zirve, bir piknik veya bir gezi formatinda olabiliyor. Normalde anladigimiz zirve tabirinden farkli olarak bu zirveler tamamen bir araya gelip yazarlarin tani$masini saglamak ve beraberce ho$ vakit gecirmek. Ortak bir kulturu payla$tiginiz zaman da bu gereginden fazla eglenceli oluyor. Biri bir ba$liktan bahsettiginde digeri icerigini biliyor oluyor. Sozlukte gecmi$ onemli olaylar uzerine espriler yapildiginda yabanci gelmiyor. OK: Bir sözlük user'ı sitenin hangi özelliklerinden faydalanıyor? User'lar arasında iletişim ve etkileşimlilik nasıl sağlanıyor? SSG:Sozlukte bir mesajla$ma fasilitesi mevcut. Insanlar istedikleri yazarla mesajla$abiliyorlar. Bunun di$inda "badiler", "mallar" adlari verilen iki farkli liste var. Ilki buddylist gibi. Online oldugundan haberdar olmak istediginiz yazarlari badi listenize ekleyip surekli ekranda takip edebiliyorsunuz. "mallar" listesi ise yuzunu gormek istemediginiz mesajlarini okumak istemediginiz yazarlar icin ba$ka bir liste. OK: Sözlüğü alternatif bir yayın olarak görüyor musunuz? SSG:Sozlugu alternatif degil tum alternatif turleri kapsamaya muktedir evrensel bir yayin araci olarak goruyorum. Zira sozluk icinde birbirinden farkli o kadar uc tarzlardan ho$lanan yazarlara rastlamak olasi ki. Ansiklopedik bilgi verenden tutun da absurd mizah yazarlarina veya tamamen yanli$ bilgi vermeye odaklanmi$ paralel kainatlar yaratanlara rastlamaniz olasi. OK: Sözlükteki entry'leri yakında kitaplaştırmayı düşündüğünüzü biliyorum. Bundan bahseder misiniz? SSG: Tum sozlugu kitapla$tirmak pratikte 20 ciltlik ansiklopediye tekabul ediyor. Bundan dolayi secme entry'lerden ve sozluk tarihcesi, yazar roportajlari gibi enteresan bilgilerin de yer alacagi bir kitap planliyoruz. Hatta bir kac ay icinde raflarda gormek mumkun olacak her $ey yolunda giderse. (OK: Bahsedilen kitap Ağustos 2002'de piyasaya çıkarıldı.) Kaynak: 13.06.2002 tarihinde tez yazarı ([email protected]) tarafından, nickname’i SSG olan kişi ([email protected]) ile e-posta yoluyla yapılan görüşme. 6. Görüşme: Anadolu Üniversitesi İletişim Fakültesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Halil İbrahim Gürcan ile yapılan görüşme (mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur): "Merhaba Osman, tezinin temelini olusturan mobil iletisimle ilgili, belki senin istedigin boyutta derin bir teknik bilgim yok. Kaldiki mobil iletisim olarak kullanildigimiz teknoloji de henüz daha yeni gelisiyor. mobil iletisim kavrami ile ben ilk önce wap, gprs, dizüstü bilgisayarla internet baglantisi, palm pilot ve çesitli cep bilgisayarlari teknolojisini düsünyorum. Benim asil ilgili oldugum internet gazeteciligi. Bu baglamda tezinin ikinci boyutunda yer alan etkilesimli yayincilikla ilgili olarak ve Anadolu Haberle ilgili

181

sorularini yanitlandirabilirim. ama diger sorularini bir uzman gözüyle cevaplamam, akademik etik açisindan uygun olmayacaktir. Iyi çalismalar... OK: Mobil yayıncılık ve mobil içerik kavramından ne anlıyorsunuz? HİG: Mobil yayincilik, olusturulan içerigin (haber ve diger tüm text'ler, fotograf, tasarim, logolar, iconlar vb.), bagimsiz ve tasinabilir araçlarla yayimlanmasi sürecidir diye düsünüyorum. Mobil içerik konusunda ise süphelerim var. Çünkü içerik, her yayin için olmasi gereken en önemli unsur ve yayim sürecinin baslamasi için temel unsur... Durum böyle olunca, içerigi, mobil diye ayirmak, internet içerigi, gazete, tv içerigi diye ayirmak da pek mümkün görünmüyor. Olusturulan içergin yayimlanacagi medium (kitle iletisim araci) için formatlanmasi, o araca ygun biçime dönüstürülmesinden bahsedilebilir. Ancak, benim 2000 bilisimde sundugum kitap yayimciligi ve e-kitaplar bildirim var. orada bahsettigim palm-pilot türü gelistirilen araçlarla internetten, ilgili web sitesinden ücreti mukabili çekecegin kitaplari makinenin hafizasina alip okuma imkaninda bulunuyor. bu baglamda mobil içerik belki söz konusu olabilir ama "içerik" olarak benim düsündügüm yaratici çabalarla olusturulan her türlü fikri muhtevayi, mobil içerik, Web içerigi, tv içerigi, gazete içerigi olarak farkli formatlarla ele alinmis tek içerik olarak düsünmekte yarar var sanirim. Mobil iletisim için olusturulacak içerik dedigimizde de günlük yasamda gereksindigimiz tüm bilgilerin, hava, yol, döviz ve borsa durumu, önemli haberler, son dakika haberleri, spor skorlari vb bilgilerin wap, gprs, cep mesaj gibi araçlarla ulastirilmasini düsünebiliriz. OK: Üniversite bünyesindeki online yayınınızın (http://www.ahaber.anadolu.edu.tr) kullanıcı profili hakkında bilgi verebilir misiniz? HİG: Anadolu Haber gazetemiz, haftalik periyotla basili olarak yayimlanan bir gazete. üniversite ögrenci ve çalisanlari ile Eskisehirdeki resmi kurumlar ve ögrencilerimizin yogun iletisim içinde bulunduklari mekanlara ücretsiz ulastirilmakta. web sitemizi ise bir yildir yayina koyduk. ilk sayilarimizda da denedik ama, benim oturup sayfalari yapmam gerekiyordu ve ben de buna zaman ayiramadigimdan uzun soluklu yapamadik. simdi bir ögrencim bu isi bir yildir yapiyor. gazetemize geçen yil sayaç koyduk ABD menseli bir siteden. sonra çocuk bana sormadan kaldirmis hata veriyor diye... 3 ay kadar önce tesadüfen sordum kaç kisi oldu diye. kaldirdim hocam dedi. koymasini söyledim ama bugüne kadar açikcasi "sallamis", su anda ne kadar hit aliyoruz bilmiyoruz açikcasi. bunda Anadolu Üni. Server’inin de asp ve php destegine kapali olmasi da ve cgi de kullanamiyoruz. bu nedenle de anket, form, sayaç etkilesimlerini bagimsiz olarak uygulama sansimiz kalmiyor. baska yerlerden aldiklarimiz da açikcasi saglikli olmuyor ve buram buram reklam koktugu için de hos olmuyor. bir ara denedik anketi ama bu olumsuzluk rahatsiz etti bizi 2 hafta sonra kaldirdik. bununla birlikte e-mail bizim en iyi interaktif boyutumuz. E-maille çok kolay ve daha saglikli etkilesim aliyoruz. hem okurla daha iyi diyalogumuz oluyor, çünkü onlara mail karsiliginda yanit yazinca, biliyorlar ki mailleri okunuyor." Kaynak: Tez yazarı ([email protected]) tarafından Halil İbrahim Gurcan ([email protected]) ile 21 Mayıs 2002 tarihinde yapılan görüşme. 7. Görüşme: Turk.Net Pazarlama yetkilisi Bengü Akçardak ile yapılan görüşme (mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur): “Osman Bey Merhaba, Hazirladiginiz "Mobil Iletisim, Etkilesimli Yayincilik ve Turkiye'deki Uygulamalar" baslikli calisma icin faydasi olabilecegine inandigimiz asagidaki bilgileri paylasiyoruz. Calismalarinizda basarilar dileriz, Saygilarimizla,

182

Bengü Akçardak Küçük Turk Nokta Net 2002 yili basina kadar Türkiye'de Internet denince kullanicilarin aklina sadece telekom hatlari üzerinden Internet'e baglanma geliyordu. Fakat özellikle GSM dünyasindaki yeniliklerle artik son kullanicilar Internet'e sabit telefon hatlari üzerinden degil, sahip olduklari mobil cihazlar üzerinden de rahatlikla ve 'ekonomik' olarak baglanma imkanina sahip olmaya basladilar. Bu gelismelere ayak uydurmaya çalisan ISS'ler, servislerini Heryerden, her mecradan, sadece bir data iletisimiyle degil ayni zamanda sesli servislerle de vermenin, bu vizyona sahip olmanin önemini anladilar. Önümüzdeki dönemde bu vizyona sahip olan, bu yönde teknolojik gelismeleri yakindan takip ederek, uygulamalari ilk baslatabilen ISS'ler güçlenerek büyümeye devam edecek. Esasinda Mobil Internet, içerik saglayicilarina çok yeni firsatlar sunmaya basladi. Kullanicilarin bilgiye Heryerden erisme istegiyle birlikte içerik saglayicilar bugüne kadar erisemedigi kitlelere ulasma imkanina sahip oldugunu gördü. Özellikle 2002 yilinin cep telefonundaki en yeni trendi olan Multi Media Messaging ile içerik saglayicilari sadece Internet ve televizyondan sunabildikleri görsel-sesli içerigi artik cep telefonlarina da sunmaya basladilar. Bu gelismeler, Mobil dünyanin ve Internet'in yavas yavas birlesmeye basladiginin ilk göstergeleri. Mobil Internet'in, Internet ise Mobil'in ayrilmaz bir parçasi haline gelmeye basliyor. Turk Nokta Net geçen senenin son çeyreginden itibaren 'Heryerde' konseptini ortaya koyup, yeni baslattigi hizmetlerle bunun içini doldurarak bilgiye 'erisimi' sadece Internet ve kablolu iletisimden öteye tasidi. Bunu sesin içine koydu, Mobil cihazlarin içine koydu. Cep telefonlarina SMS ve MMS olarak hizmetler sunmaya basladi. Su ana kadar tüm bu çalismalarimizdan aldigimiz sonuçlar Turk Nokta Net olarak dogru bir vizyonumuz oldugunu ortaya koyuyor. Bundan da çok memnunuz. Turk Nokta Net Mobil yasamla ilgili çalismalarina 4 yil önce basladi ve buna uygun ürünler gelistirdi. Bu anlamda teknolojik yenilikleri yakindan takip edip bu hizmetleri herkesten önce, ilklere imza atarak üyelerimize sunduk. Bu anlamda da 'teknoloji liderligi'mizi sürdürdük. e-postalari SMS yoluyla cep telefonuna iletme hizmetimiz olan 'Cep.Net'i 1997'de baslattik. Mobil Içerik Kanalini 2000'de, WAP servisini yine 2000'de hayata geçirdik. Yine 2002 yilinda WAP servisimizi GPRS cephesindeki degisimi de göz önünde tutarak daha optimal bir sekilde yeni özelliklerle birlikte devreye soktuk. 2001 yilinda Türkiye'de yine bir ilki gerçeklestirerek Turk Nokta Net Telefonla Servisini sunmaya basladik.Bu hizmetimizle abonelerimize ister kablolu ister kablosuz olsun her türlü telefonla e-postalarini dinleme, finans, hava durumu ve fal bilgilerini alma olanagini sunuyoruz. Türkiye'de bu anlamda hizmet veren sadece Turk Nokta Net'tir. 2002 yilinin basinda aninda mesaj hizmeti Turk Nokta Net Mesaj geldi. Bu hizmetin mimarisi tamamen Mobil dünya ve Internet'i düsünerek olusturuldu. Böylece insanlar iletisimi bire bir hem Internet hem cep telefonu hem de SMS üzerinden saglayabilmeye basladi. Çok yakinda bu tür uygulamalarimiza yenilerini ekleyecegiz, tabi yine Türkiye'de bir ilki gerçeklestirerek. Turk Nokta Net sahip oldugu içerigi yeni nesil cep telefonlarina eristirebilmek için 2002 yilinin basindan itibaren çalismalarini sürdürüyor. Türkiye'de ilk olarak Multi Media Messaging Service içerik saglayicisi olacagiz. Cep telefonlari üzerinde çalisan özel uygulamalar gerçeklestirmeyi planliyoruz. Böylece artik Internet ve özel iletisim için bir bilgisayara ihtiyaç duyulmayacak. Bu hizmetlerle, Turk Nokta Net olarak Internet'e ulasamayan, kullanamayan insanlara erisebilmeyi onlari Internet'le tanistirmayi hedefliyoruz, misyonumuz bu.

183

Etkilesimli ve mobil yayincilik konusunda tecrübe ettigimiz bir olayi da paylasarak Mobil yayinciligin önemine dikkat çekmek isteriz. Geçen sene (2001’de) haber sitemizde Anadolu Haber Ajansindan bildirilen bir kaza haberi yer almisti. Haber'de bir minibus ile kamyonun çarpistigi, minibus'ün hatasinin yol açtigi bu kazada yaralananlarin isimleri bildirilmisti. Haberin sitemizde çikmasindan kisa bir süre sonra, haberin altinda yeralan interaktif bölümümüz olan 'görüsleriniz' bölümünde kazada adi geçen kisi yasadiklarini bildirdi. Olayin aslinda kamyon hatasindan gerçeklestigini ve kendisinin ayakta tedavi edilerek çiktigini, durumunun iyi oldugunu tüm kamuoyu ile paylasma sansina sahip oldu. Yukarida bahsettigimöiz örnekte oldugu gibi, Turk Nokta Net olarak www.turk.net sitemizde yarattigimiz etkilesimli alanlarla kullanicilarimiz her an, her yerden istedikleri bilgiye ulasabildikleri gibi, elde ettikleri enformasyonu tek yönlü birakmayip bu konudaki görüslerini ister kisitli kitlelerle isterlerse de tüm kullanicilarimizla paylasabiliyorlar. Turk Nokta Net olarak bizlerin amaci da yukarida bahsettigimiz katma degerli hizmetlere yenilerini ekleyerek kullanicilarimizin hayatini kolaylastirmaya devam etmektir.” Kaynak: Tez yazarı tarafından ([email protected]) Turk.Net Pazarlama yetkilisi Bengü Akçardak ([email protected]) ile 20 Mayıs 2002 tarihinde yapılan e-posta görüşmesi. 8. Görüşme: Netbul.com kurucusu ve Internet danışmanı Elif Dağdeviren Ergani ile yapılan görüşme (mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur): OK: Internet uygarligi'nda mobilite'nin yerinden bahsedebilir misiniz? “

EDE: Internet uygarliginda mobilitenin yeriden bahsetmek biraz haksizlik olur cunku mobilite internet uygarliginin en onemli unsurudur. Bu uygarliktan soz ederken bilgisayar, mobil cihazlar gibi aletler internetin dunyasina ulasmak icin kullanilan araclardir sadece. Ve uygarligin gelismesinin en onemli unusurlarindan biri de internet dunyasina bizi ulastiran aletlerin coklasmasi, pratiklesmesi ve mobilize olmasi olacak. OK: Mobil iletisim, 'Internet uygarliginin' insanlar tarafindan gercekten algilanmasinin yolu olabilir mi? EDE: Kesinlikle. Internete ulasmak icin ne kadar ozgurlesirsek o kadar bu uygarligin bir parcasi olacagiz. Parcasi oldugumuz bu uygarligin icindeki yerimizi o kadar saglamlastiracagiz. OK: Yazmakta oldugunuz Internet uygarligi konulu kitapta mobil iletisim konusuna hangi acidan deginiyorsunuz? EDE: Tamamen bizi bu dunyaya cok daha pratik bir yoldan baglayan bir arac olarak. Gelecegimizin vazgecilmez bir parcasi olarak. OK: Mobil Internet kullaniminin Turkiye'de yayginlasmasinin onundeki engeller nelerdir ve/veya kolaylastiricilar neler olabilir? EDE: En onemli engel su andaki altyapinin yetersizligi. Bunun ardindan kullanicinin konuyla ilgili yeterli bilgilendirilmemesi geliyor. Aslinda ornegin GSM operatorleri ciddi yatirimlar yaparak bu konuda dunyadaki ilklerden oldular ancak yapilan arastirmalar potansiyel kullanicinin neyi, ne zaman, nerede kullanacagini hala bilmedigini, bilse bile kullanacak kadar ya kendine ya da sisteme guvenmedigini ortaya koyuyor. Bunun disinda bu tip mobil gereclere ulasmanin mali yuku de var. Kolaylastirici etken ise Turk halkinin teknolojiye ve iletisime olan meraki ve yetenegi. Yukaridaki bilgilendirme ve guvensizlik engeli asilirsa bu konuda dunyanin en ileri kullanici ulkelerinden biri olabiliriz. OK: Turkiye ve dunyaya 'mobil yayincilik' acisindan baktigimizda hangi ornek uygulamalar dikkatinizi cekiyor? Bu konudaki gelismeleri takip etme noktasinda Turkiye'de medya gucunu elinde bulunduranlar nasil davranacaklar/davraniyorlar? EDE: Sadece Turkiye'de degil dunyada da henuz mobil yayincilik cok zayif. Bu konuda benim takip edebildigim en etkili calisma Yahoo tarafindan yapilmakta. Acikcasi digerlerini izleme konusunda cok da ileri olmadigimi itiraf etmeliyim! Turkiye'de ise sadece bu konuda degil, genel olarak internet yayinciligi konusunda medya gucunu elinde bulunduranlarin ikiyuzlu bir tutum icerisinde olduklarini dusunuyorum. Bir yandan bu gucu

184

ellerinde tutmak ve ilerideki en guclu sahibi olmak icin yatirim yapiyorlar, bir yandan da sanirim kendileri bu gucu ele gecirinceye kadar digerlerini uzak tutmak icin biraz geriden ve uzak bir tavirla izliyorlar. Ancak ne yazik ki bu oyle bir alan, bu uygarlik ole bir uygarlik ki insana karsi olan hersey, sistemlere, tekellere bizzat kendisi karsi. Bu tip dengesizliklere yasama sansi vermiyor. Dolayisiyla ileride -ki bu ilerinin cok uzun vadede olmayacagini dusunuyorum- tavirlarini degistirmek durumunda kalacaklarini, en azindan degistirmeseler de bunun cok oneminin kalmayacagini dusunuyorum.” Kaynak: Tez yazarı tarafından ([email protected]) Netbul.com kurucusu ve Internet danışmanı Elif Dağdeviren Ergani ile 10 Haziran 2002 tarihinde yapılan e-posta görüşmesi. 9. Görüşme: Bilisimcumhuriyeti.com kurucusu Volkan Gazioğlu ile yapılan görüşme (mesajlaşma sırasındaki imla korunmuştur): OK: Mobil yayıncılık ve mobil içerik kavramından ne anlıyorsunuz? “

VG: Mobil Yayincilik: Yayincilik isinin, mobil teknolojilerin sagladigi imkanlarin eskisinden daha fazla kullanilarak yapilan hali (Yayincilar, yayincilarin tedarikçileri ve hedef kitle-okuyucu,izleyici,dinleyici,abone). Mobil içerik: Mobil olarak ulasilabilen her türlü veri (ses, görüntü,döküman, bilgi vb). OK: Etkileşimli yayıncılık konusunda şimdiye kadar edindiğiniz tecrübelerden bahseder misiniz? VG: Geleneksel yayincilik sahip oldugu teknolojik yetersizlikler nedeniyle hedef kitlesine çok kisitli imkanlarla etkilesim sunabiliyordu ve bu sakli bir talep idi. Yeni teknolojilerle bu sakli talep ortaya çikti ve artarak sürecek. Kitlenin her türlü içerige katkida bulanabilmesi (online olarak da) yayginlasacak. Kitle, içerigin akisini, nitelik ve niceligini de etkilesimli olarak yönlendirebilecek. Diger kitle ile de iletisim içerisinde olabilecek (Halen olmakta ancak daha da yayginlasacak). Teknolojik gelisim henüz daha anlasilabilme ve yayginlasabilme süreci içerisinde. Toplumsal bir transormasyon da buna katkida bulunacak. Bugünlerde ilkokula baslayan bir çocugun cep telefonsuz bir dünyanin nasil oldugunu bilmemesi bu transformasyonu açiklayacak bir örnek olabilir. OK: Türkiye'deki medya şirketleri için düşündüğümüzde, özelde mobil genelde online kullanıcıların, diğer kullanıcılar ve/veya medya çalışanlarıyla etkileşimli iletişim kurmaları mümkün mü? Tepkilerini, ve haberlere ilişkin yorumlarını iletmeleri için ne gibi imkânlar sunuluyor? VG: Henüz emekleme safhasinda. OK: Bu kurumların mobil iletişim vizyonları nasıl? VG: Deneyelim-görelim. OK: Türkiye'de mobil yayıncılığı olumlu veya olumsuz etkileyebilecek sebepler nelerdir? VG: Rekabete açilmamis bir iletisim sektörü en basta gelen engeldir.” Kaynak: Tez yazarı ([email protected]) tarafından Bilisimcumhuriyeti.com kurucusu Volkan Gazioğlu ile 26 Mayıs 2002 tarihinde yapılan görüşme. 10. Görüşme: Tez yazarı tarafından Altkitap.com ekibiyle yapılan ve BThaber gazetesinin 9-15 Eylül 2002 tarihli 386 sayısında yayınlanan röportaj: “Altkitap.com: Bir 'e-yayınevi' Elektronik kitap (ekitap) veya metin (e-text) olarak adlandırılan kavram, fiziksel yayıncılığın sayısal ortama taşınmasına sebep oldu. Internet'le birlikte PC'ler ve hipermetinlerle haşır neşir olan insanlar, zamanla kitaplarını bu ortamların sağladığı kolaylıklarla, her yerde okumayı ister oldular. E-kitap; kâğıt,

185

cilt, baskı maliyeti olmadığı için basılı kitaba göre ucuz, Internet üzerinden dağıtılabildiği için dakikalar içinde sahip olunabilen, basılı kitapların karşılaştığı dağıtım ve sergilenme imkânı bulma sıkıntıları olmayan, depolanması ve taşınması kolay eserler. E-kitapların okunması için çeşitli yazılım ve donanımlar kullanılabiliyor. Donanımlar Palm ve PocketPC cihazlarından, dizüstü ve masaüstü bilgisayarlara ve e-kitap okumak için tasarlanmış özel cihazlara kadar çeşitlenebiliyor. Günümüzde kabul gören belli başlı iki e-kitap formatı, Microsoft'un geliştirdiği "Microsoft Reader" programı ile okunan ".lit" ve masaüstü yayıncılıkla uğraşanların yakından tanıdığı Adobe firmasının geliştirdigi ".pdf" formatı. Yerli e-yayıncılık örneklerinden olan Altkitap.com'un fikir babaları, yayın kurulu üyeleri ve aynı zamanda Açık Radyo 94.9'da Kum Kitabı adlı programın yapımcıları olan Yekta Kopan, Murat Gülsoy ve Adnan Kurt ile, kendi projeleri bağlamında Türkiye'deki e-kitap yayıncılığı hakkında söyleştik. OK: Kum Kitabı'ndan bahseder misiniz? YK: Açık Radyo 94.9'da yayınlanmaya başlayalı üç yayın dönemi oldu. Ortaya çıkışı altkitap.com, Hayalet Gemi ve altzine.net projeleri ile birlikte. Diğerlerinde olduğu gibi bunda da Adnan Kurt ve Murat Gülsoy ile fikir alışverişi yaptık ve Adnan Kurt'la birlikte hazırlayıp sunmaya başladık. Yaklaşık 70 küsur program boyunca 40'ı aşkın konuk programa katıldı. İlk yayın döneminde sayısal yayıncılık üzerinde durduk. Sayısal yayıncılık uygulamaları ne durumdadır, bunlara ne gibi kurumlar ve kişiler ne gibi bütçelerle destek vermektedir gibi konuları işledik. İkinci dönemde değişik sektörlerden insanların sayısal teknolojileri ve bilgi ağlarını nasıl kullandıkları üzerine sohbet ettik. OK: Altkitap.com Kum Kitabı'nın başlangıç noktası değil mi? MG: Aslında ondan da öncesi var. Özellikle altıncı yılının içinde olan Altzin.net adlı Internet dergisini çıkarmaktaydık. Adnan Kurt ile sayısal yayıncılığa ilgiliydik. O zaman fiziksel olarak Hayalet Gemi dergisinin Internet'teki sürümünü yapıyorduk. 1995'te biz öncüydük. Ama bu bizim için, dağıtım engelini aşmak ve yurtdışına ulaşmak için bir yoldu. Gerek bu site, gerekse Yekta Kopan'ın Altzine.net'inin deneyimleri, bize sayısal yayıncılık konusunda çok şey öğretti. Bunların başında, çok sayıda farklı coğrafyaya, yaş ve sosyo-ekonomideki insana ulaşmak geliyor. Kültür edebiyat dergileri fiziksel ortamda yayınlandığı zaman belli bir okur kitlesine ulaşıyor. Internet ortamı öyle değil. Kitap yayınlamayı da düşünüyorduk. Fiziksel yayıncılığın zorlukları yüzünden Internet cazip geldi. Altkitap.com'da bu birikimleri kullandık. YK:Adnan Kurt'un matbaacılık geçmişi bizim için bir artıydı. Fiziksel kitap yayıncılığını bilmesek Altkitap.com sağlıklı olmazdı. Diğer avantajımız bir tasarım şirketinde çalışıyor olmamızdı. Bu tasarım konusunda güçlü olmamızı sağladı. MG: Bu kararı aldıktan sonra, saygın, iyi içerikli kitaplar yayınlamamız gerekiyordu. Bu, sayfaya bir .pdf dosyası koymakla olmuyor. İşin editoryal kısmı, yani iyi kitap bulmak, her kitabın uzmanlık alanına göre editörünü atamak, editör inceledikten sonra kendine özgü tasarımlamak zor. Okura sunulan yüzde, yazarla yapılmış bir röportaj, kitap hakkında bir editör yazısı gibi, raftan alınan kitaplarda kolay edinilemeyecek şeylerin olmasını sağladık. Internet ortamında bilginin paylaşımının ücretsiz olması gerektiğini düşünüyoruz. Bunu bir pazarlama stratejisi olarak belirlemedik. Altkitap.com ücretsiz kalacak bir proje. OK: E-yayıncılıkta değişik iş modelleri var. Sizinki hangisi? Türkiye'de tercih ne yönde ve e-yayıncılık handikapları neler? MG: Tabii iş modeli e-yayıncılığın tüm dünyadaki handikapı. Bizim modelimiz sponsorluk. Felsefi olarak okurdan bilgi karşılığı para istememe inancımız var. Zaten Türkiye koşullarında 1 dolarlık bir ödemeyi bile tahsil etmek kolay değil. YK: Türkiye'de Internet kullanma oranları mâlum. Günlük haberleri takip etmek için kullanım, kültür sanat için kullanıma göre önde. Gerçekçi davranmalı. Altkitap.com için sponsorluk sistemi, çok uzun vadede ekonomik geri dönüşün olacağını bildiğimiz, ama çekinmediğimiz bir girişimdi. İkinci senesini doldurdu projemiz. İki senede bir arpa boyu yol katedebildik. Ama içerik açısından durum değişik. Aksine, içerikte, başta öngördüğümüzün çok daha ötesindeyiz. MG: Sistem oturmuşsa içerik sunumu hızlanıyor. Biz okuru tatmin ettiğimize inanıyoruz. Sistemde bir problem yok, kaliteli kitaplar gelmeye devam ediyor. OK: Şimdiye kadar 18 kitap yayınlamışsınız. Sitedeki aktif kullanıcı sayıları e-kitaplara rağbet konusunda bir gösterge olabilir. YK:14-15 bin civarında üye var. 10-12 bin kişi de aktif olarak kitapları indiriyor. Sevindirici olan, aktif üyelerin kitapların hepsini değil, belli tercihler doğrultusunda indirmeleri. Sitedeki editör yazılarını, röportajları, bilgilendirici metinleri okuyarak amaca uygun indirme yapıyorlar. Daha açık olanı okurların geribildirimleri. Site ilk açıldığında 9-10 dakika sayfada kalım süresi kaydediliyordu. Yurtiçinde

186

neredeyse tüm illerden e-posta aldık. Bunlardan bizi en çok memnun eden, fiziksel kitap dağıtımının zor olduğu Karadeniz ve Doğu Anadolu gibi bölgelerimizden gelenlerdi. Yurtdışından çok keyifli e-postalar aldık. Japonya'dan aldığımız bir mesajda, okurumuz Japonların her sabah kitaplarını avuçiçi cihazlarına indirip okuduklarını söylüyor, Altkitap.com ile bunu kendisi de yapabildiği için bize teşekkür ediyordu. Görme engellilerden oluşan 80 kişilik bir grup okur siteye koyduğumuz kitapları metin dosyası olarak alıp, Boğaziçi Üniversitesi'nde GVZ sistemleriyle sesli hale getirdiler ve dinlemeye başladılar. MG: Sitedeki kitap sayısı arttıkça tasarımı da yeniledik. Okurlar, CeBIT Bilişim eurasia etkinlikleri sonrasında, Altkitap.com'da yeni bir tasarım görebilecek. OK: Türkiye'de Altkitap.com dışında da bu şekilde kitaplar yayınlandı. exlibrary.com gibi bir örnek de var. Bilgi Yayınevi e-kitap yarışması düzenliyor. Pandora Yayınevi de bir kitaptan bazı bölümleri yayınlamıştı. Sizce gelişmeler nasıl? YK: Özellikle 2000 yılında e-kitap konusu daha çok konuşulmaya başlandı. Stephen King gibi yazarların buna ilgi duyması Türkiye'de de etkisini gösterdi. Birçok site, kişi, kurum uygulamalar yaptı. Bunlardan kimi, yayınlanmış kitapların taranması ve öylece ya da metin olarak web'e aktarılması şeklinde, kimi başka sitelerdeki yabancı dildeki eserlerin aktarılması şeklinde. Kitabın kimi bölümlerinin ya da bir yazarın tüm eserlerinin yayınlandığı da görülebiliyor. MG: İngilizce sitelerin avantajı, teliften düşmüş eserlere ulaşabilmeleri ve okur yaygınlığı. Bizde dil engeli var. Teliften düşmüş Osmanlıca eserleri yayınlamak uzun vadeli projelerimizden. MG: Hem edebiyat dünyasını hem de akademik dünyayı tanıyor olmamız bize bir avantaj sağlıyor. Makalelerden ve akademik eserlerden kitap oluşturabiliyoruz. YK: Bazı çok değerli akademik eserler basım maliyeti yüzünden yayınevlerince kabul edilmiyorlar. Bunlar dağıtılınca yayıncı zarar eder. Çünkü okuru belki 50, belki 100 kişi. Çok okunan kitaplarımız olduğu gibi, sadece belli bir kitlenin amaçlarına yönelik kitaplarımız da var. Kitapların taranıp, haber sunucularında veya IRC kanallarında paylaşılmasına ne diyorsunuz? AK: Bilgi alışverişi olumlu. Korsan yayın olarak adlandırılan durum burada da olur mu, bu konu tartışılır. Korsanlığın engellenme çabaları e-yayıncılıkta daha kolay. Çeşitli kilitleme sistemleri geliştiriliyor. MG: Bilginin kaynağının ve dolaşan bilginin güvenilirliği ile ilgili bir sorun var. Bu, sadece kitaplarda değil, bütün sitelerde geçerli. Bilginin saygınlığını sürdürmek bizim kaygımız. 'Rafta kalma ömrü' fiziksel kitaplarda birkaç ay ile birkaç yıl arasında sınırlı ama sayısal ortamda sürekli durabilir. OK: E-kitaplar çeşitli okuyucu donanımlar ile bilgisayar dışında ve çeşitli yazılımlarla bilgisayarda okunabiliyor. Bunun yaygınlaşması ne kadar sürer? AK: Bu, daha uzun sürede olacaktır. E-yayıncılık için de kitapların okur tarafından bilgisayarda, avuçiçi cihazda ya da kağıda çıktı alınarak okunması okurun alışkanlıklarının belirlediği bir durum. Uzun dönemde Xerox, Bell Labs ve e-Ink'in çalışmaları e-kağıdın yaygınlaşmasını sağladığında, e-kitap demeye daha içimizin elverdiği ürünler görebileceğiz. Dizüstünden dönüştürülmüş cihazlara bakarak kitap okumak mümkün, MS Reader veya Adobe Reader yazılımları kaliteli görüntü veriyor ama e-yayıncılıkta hedeflediğimiz kalitede değiller.” EK 5: WAP Forum Üyeleri Kaynak:http://www.WAPforum.org/who/members.htm (04.30.2002) Tam Üyeler: http://www.4thpass.com - 4thpass Inc. http://www.724.com - 724 Solutions Inc. http://www.access.co.jp - Access Co.Ltd http://www.aethersystems.com - Aether Systems Inc. http://www.alcatel.com - Alcatel http://www.aol.com - America Online, Incorporated http://www.attws.com - AT&T Wireless Services Inc. http://www.baltimore.com - Baltimore Technologies http://www.beasys.com - BEA Systems Inc http://www.bellmobility.ca - Bell Canada http://www.bosch.com - BOSCH http://www.bouyguestelecom.fr - Bouygues Telecom

187

http://www.bsi.co.jp - BSI Co., Ltd. http://www.sfr.fr - Cegetel/SFR http://www.cetecom.com - CETECOM GmbH http://www.schwab-worldwide.com - Charles Schwab & Co. Inc. http://www.cingular.com - Cingular Wireless http://www.citrix.com - Citrix Systems Inc. http://www.cmgwds.com - CMG Wireless Data Solutions B.V. http://www.compaq.com - Compaq Computer Corporation http://www.comversens.com - Comverse http://www.credit-suisse.ch - Credit Suisse e-Business http://www.denso.co.jp/ - DENSO Corporation http://www.t-mobil.de - Deutsche Telekom Mobilnet GmbH http://www.dvnet.com - Diversinet Corp. http://www.eplus.de - E-Plus Mobilfunk GmbH http://www.entrust.com - Entrust http://www.ericsson.se - Ericsson Radio Systems AB http://www.ezos.com - EZOS http://www.faith.co.jp - Faith Inc. http://www.fareastone.com.tw - FarEasTone Telecommmunications Co. http://www.finnet.fi - Finnet-liitto ry http://www.itineris.tm.fr - France Telecom http://www.fujitsu.com.jp - Fujitsu Limited http://www.gemplus.com - Gemplus http://www.gdm.de - Giesecke & Devrient GmbH http://www.glenayre.com - Glenayre Electronics http://www.hp.com - Hewlett Packard http://www.hitachi.com - Hitachi Ltd. http://www.hutchnet.com.hk - Hutchinson Telephone Company Limited http://www.ibm.com - IBM Corporation http://www.infineon.com - Infineon Technologies http://www.intel.com/pressroom - Intel Corporation http://www.ctc-g.co.jp - ITOCHU Techno-Science Corp. (CTC) http://www.jataayusoft.com - Jataayu Software Ltd http://www.jinny.ie - Jinny Software Ltd. http://www.kddi.com/english/index.html - KDDI Corporation http://www.kyocera.co.jp/ - Kyocera Corporation http://www.locus.com - Locus Corporation http://www.logica.com/telecoms/ - Logica http://www.lucent.com/ - Lucent Technologies http://www.mastercard.com - MasterCard International Inc. http://www.materna.de - Materna GmbH Information & Communications http://www.mci.panasonic.co.jp/english/ - Matsushita Communication Industrial Ltd http://www.maxon.dk - Maxon Telecom A/S http://www.microsoft.com - Microsoft Corporation http://www.mitsubishi-telecom.com - Mitsubishi Electric Telecom Europe http://www.mitsui.co.jp - Mitsui & Co. Ltd http://www.o2.com - mmO2 http://www.motorola.com - Motorola Limited http://www.nec-global.com/ - NEC Corporation http://www.nextel.com - Nextel Communications Inc http://www.nokia.com - Nokia http://www.nordea.com/ - Nordea Bank http://www.ntru.com - NTRU Cryptosystems, Inc. http://www.nttdocomo.com - NTT DoCoMo, Inc. http://www.omnisky.com - Omnisky Corporation http://www.openwave.com - Openwave http://www.oracle.com/ - Oracle Corporation

188

http://www.orange.co.uk - Orange Personal Communications http://www.pcc.philips.com/ - Philips France http://www.pioneer.co.jp - PIONEER Corporation http://www.qualcomm.com - QUALCOMM Inc http://www.radiolinja.fi - Radiolinja Oy http://www.rim.net - Research In Motion Limited http://www.rogers.com - Rogers Wireless Inc. http://www.rsasecurity.com - RSA Security Inc. http://www.sagem.com - Sagem http://samsungelectronics.com - Samsung Electronics http://www.slb.com/smartcards/ - Schlumberger Systems http://www.sec.co.jp - SEC Co. Ltd. http://sharp-world.com/ - SHARP Corporation http://www.siemens.com - Siemens AG http://www.sierrawireless.com - Sierra Wireless Inc http://www.optus.com.au/ - Singtel Optus Pty. Ltd. http://www.sktelecom.com - SK Telecom http://www.sts.co.jp - Sky Think System Co., Ltd. http://www.smarttrust.com - Smarttrust http://www.sonera.com - Sonera Corporation http://www.sonyericsson.com - Sony Ericsson Mobile Communications, AB http://www.sprintpcs.com - Sprint Spectrum L.P. http://www.sun.com - Sun Microsystems http://www.one2one.co.uk - T-Mobile (UK) http://www.tecnomen.com - Tecnomen http://www.tim.it - Telecom Italia Mobile http://www.telenor.no - Telenor Mobil http://www.telia.com - Telia Mobile AB http://www.telstra.com.au - Telstra Corporation, Ltd. http://www.iobox.com - Terra Mobile http://www.toshiba.co.jp/index.htm - Toshiba Corporation http://www.ttpcom.com - TTP Communications Ltd http://www.tu-ka.co.jp - Tu-Ka Cellular Tokyo Inc. http://www.turkcell.com.tr - TURKCELL http://www.ubs.com - UBS AG http://www.ushacomm.com - Usha Communications http://www.verisign.com - VeriSign Inc. http://www.bam.com/ - Verizon Wireless http://www.visa.com - Visa International http://www.vizzavi.net - Vizzavi-Europe http://www.vodafone.co.uk - Vodafone http://www.voicestream.com - VoiceStream Wireless http://www.w-phone.com - W-Phone, Inc. http://www.xfera.es - Xfera Moviles S.A. http://www.yamaha.co.jp - Yamaha Corporation http://www.zion-net.co.jp - ZION Limited Sınırlı Üyeler: http://www.aderagroup.com - Adera http://www.akumiitti.fi/ - Akumiitti Ltd http://www.aego.com - AlterEgo Networks, Inc. http://www.aplix.co.jp/ - Aplix Corporation http://www.argogroup.com - ArgoGroup http://www.aspiro.com/ - Aspiro AB http://www.ausystem.com - AU-System AB. http://www.banksys.be - Banksys

189

http://www.cgey.com - Cap Gemini Ernst & Young http://www.captaris.com/ - Captaris http://www.cellnext.com - Cellnext Solutions Limited http://www.certicom.com - Certicom Corporation http://www.cherrypicks.com - Cherrypicks http://www.civista.com - Civista Ltd. http://www.clickmarks.com - Clickmarks, Inc. http://www.coconet.de/ - CoCoNet AG http://www.colibria.com/ - Colibria AS http://www.condat.de - Condat A/S http://www.consafeinfotech.com/ - Consafe Infotech AB http://www.contentguard.com/ - ContentGuard, Inc. http://www.dhl.com - DHL Worldwide Network N.V./S.A. http://www.discretix.com - Discretix Technologies Ltd. http://www.documentum.com - Documentum Inc. http://www.dokoni.com - dokoni http://www.earthport.com - earthport.com Plc. http://www.equifax.com - Equifax http://www.etri.re.kr - ETRI Electronic and Telecommunications Research Institute http://www.evolving.com - Evolving Systems Inc. http://www.exomi.com - Exomi Oy http://www.extendedsystems.com - Extended Systems Inc. http://www.feelingk.com - FEELINGK Co.,Ltd. http://www.Fenestrae.com - Fenestrae B.V. http://www.followap.com/ - FolloWAP, Inc. http://www.fusionone.com - fusionOne http://www.hii.com.tw - Hii Co, Ltd http://www.iriscube.com. - IrisCube SpA http://www.kenwood.co.jp - Kenwood Corporation http://www.kpmgconsulting.com - KPMG Consulting Inc. http://www.kpn.com - KPN http://www.lightsurf.com - LightSurf Technologies, Inc. http://www.mobileecon.com - Mobile Economy Ltd http://www.mobileaware.com - Mobileaware Ltd. http://www.mobileid.com - MobileID, Inc http://www.mobilespear.com - MobileSpear, Inc. http://www.mobileum.com - Mobileum, Inc. http://www.neomar.com - Neomar http://www.niragongo.com - Niragongo Inc. http://www.nissan.co.jp - Nissan Motor Company Ltd http://www.novell.com - Novell, Inc. http://www.oberthurcs.com - Oberthur Card Systems http://www.orga.com - ORGA Kartensysteme GmbH http://www.pacific21.net - Pacific21 Ltd. http://www.passcall.com - PassCall Advanced Technologies . http://www.peramon.com - Peramon Technology Ltd. http://www.pixo.com - Pixo Inc. http://www.proximus.be - Proximus http://www.pumatech.com - PUMATECH Inc http://www.purematrix.com - Pure Matrix, Inc http://www.rtsnetworks.com - RTSe http://wap.sesa.de/ - S.E.S.A. Software und Systeme AG http://www.sandiaresearch.com - Sandia Research Coporation SAS Institute Inc. http://www.sendo.co.uk - Sendo http://www.setec.fi - Setec Oy http://www.seven.com - Seven

190

http://www.singlesignon.net - SingleSignOn.Net Inc. http://www.softsquad.com - SoftQuad Software Ltd. http://www.speedware.com - Speedware Corporation http://www.starmedia.com - Star Media Networks, Inc. http://www.stellent.com - Stellent, Inc. http://www.sybase.com/ - Sybase Inc. http://www.symbian.com/ - Symbian http://www.t-online.de - T-Online International AG http://www.telecomsys.com - TeleCommunication Systems Inc http://www.telephia.com - Telephia, Inc. http://www.disneyinternational.com - The Walt Disney Company Limited http://www.trustlink.com - TrustLink AB http://www.ubicco.com - Ubicco http://www.ucpag.com - Universal Communication Platform AG http://www.varetis.de - Varetis AG http://www.vetrix.com - Vectrix http://www.verifone.com - Verifone http://www.veriprise.com - Veriprise Wireless Corporation http://www.viaginterkom.de - VIAG Interkom GmbH & Co http://www.vtt.fi/tte - VTT Information Technology http://www.Webraska.com/ - Webraska Mobile Technologies http://www.www.wdsglobal.com - Wireless Data Services, Ltd http://www.xmarc.com - Xmarc, Inc. http://www.zoomon.com - ZoomON AB http://www.zkb.ch - Zurich Cantonalbank EK 6: Ek$i Sozluk (http://sozluk.sourtimes.org) ‘entry’ Örnekleri kitap 1. ayni konuyu iceren birden fazla sayfanin bir araya gelmi$ hali.. genelde sayfalar ayriyken cok anlam ifade etmezler.(ssg, 15.05.1999 ~ 05.01.2002 11:12) 2. en iyi arkadaş(cyrano, 07.11.1999 21:03) 3. dik yurumek falan istediinde, kafasinin ustune koyabiliyo insan...(paranoiac, 19.02.2000 23:40) 4. allahin bizzat veremedigi ancak secilmis insanlar sayesinde yolladigi cv si(newage, 05.07.2000 20:16) 5. necip asim yaziksiz'in 1893'te yazdigi, iletisim yayinlari'nin da onuncu yil armagani olarak sadelestirerek bastigi eser. icinde "kitap hakkinda bilmek istediginiz hersey ve fazlasi" bulunmakla birlikte, yazinin tarihi, alfabe nedir ne degildir, kitap adlari bilimi, grafaloji, imza, tercume, kitap falciligi, "hangi kitaplari okumali?" gibi bolumleri de vardir. (zomzom, 17.05.2001 20:21 ~ 20:21) 6. vazgeçilmez.(terra, 17.05.2001 20:35) 7. bo$ zamanlarda, uyumadan once, tuvalette sicarken, otobuste sikilmayalim diye okudugumuz $ey. bilmedigimizi bilir, unuttugumuzu asla unutmaz, dogru bildigini sonsuza dek soyler. anlami bo$altilmi$ ciddi bir cumledir aslinda 'kitap en iyi arkada$tir'.. ne biliyoruz? artkada$imiza ihanet etmeyi. (bkz: smileyi ben koyayim otesini sen anla)(kerrigan, 08.06.2001 06:22) 8. kitap okumak bi sanattir okumayi bilen kisi icin: insani insan yapan olgu, ogrenme deryasi. bilmeyen kisi icin: hayatindaki karmasalarin sorumlusu, yerine gore delirme nedeni(anatolia, 24.07.2001 03:15) 9. hiç kuşkusuz, kitap bir kitap olabilmek için, başka bir deyişle, kağıttan başka birşey olabilmek için, insanlar tarafından okunmalı ve anlaşılmalıdır. ama onu okuyan insan bundan böyle herhangi birşey

191

yaratamaz ve bundan böyle kendini değiştiremez: öyleyse o bundan böyle geleceğin ya da tarihin birincilliği ile zaman değildir; başka bir deyişle, sözcüğün güçlü anlamında insan değildir. bu insan, kendisi, yarı-doğal ya da döngüsel bir varlıktır: akla uygun bir hayvandır ki sonsuza dek kendine özdeş kalırken değişir ve kendini üretir. ve ‘‘absoluter geist/saltık tin’’ olan bu ‘‘usauygun hayvan’’dır ki tin ya da tamamlanmış-ve-eksiksiz [achevé-et-parfait] olur; başka bir deyişle, ölü.ve bunu sağlayan sadece kitaptır(qweny de narziss, 07.08.2001 20:57) 10. hic bir zaman olmeyecek belki mutasyona ugrayip elektroniklesecek ama yinede yalnizligimizda oyunculari bizim hayal gucumuz ile dogru orantili olarak tasvir ettigimiz, okuyan kisiye gore farkli anlamlar ifade edebilen,filme alindiginda tum buyusu kaybolan ve insanoglunun tekerlekten sonra icat ettigi en guzel bulus.(zody, 08.10.2001 13:14) 11. saplantı yaratabilen bir kavram...(belit, 16.01.2002 03:08) 12. hayatı hayat yapan, her okuduğumuzda 'hımmmmm' dedirten, insanların 'yaw bu kadar yaşadım, arkamdakilere bi faydam olsun' (yalaan, izim olsun da beni kimse unutmasın, ünlü oliyim, boşuna mı yaşadım ben bu kadar!) diyerek kendilerini yansıttıkları kağıtlar. okur, boşuna bir fikir uğruna hayatını harcamadan sonucun ne olacağını görüyor. güzel bi tane okunduğunda insanı tokat yemişe çeviren kağıtlar topluluğu... onsuz hayat düşünemiyorum(vampire, 20.02.2002 00:00) 13. yerine konacak başka bir şeyin olmadığı nesne.(bizans, 22.02.2002 19:50) 14. duvarlar boyu raflar dolusu olsa yine de yetinemeyip daha fazlasını isteyeceğim tek şey... hele o eski kitap kokusu yokmu!..(ninni, 12.05.2002 21:41) 15. (bkz: imzalı kitap koleksiyonu)(bkz: eski kitapları satın alan yerler)(huger, 21.06.2002 12:59) 16. (bkz: ex libris)(cenin, 21.06.2002 13:28)

192

EK 7: Anket Katılımcılarının Yorumlarından Örnekler Toplamda 22 katılımcı tarafından yapılan yorumlardan birkaçı aşağıdadır:

• “Bu şekilde içerik sağlayan siteler yok, veya benim bu konuda bilgim yok.”(33, Danışman, Erkek)

• “Söyledikleriniz olsun ben de işe gitmek zorunda kalmam evden hallederim herşeyi”(26, Gazeteci, Erkek)

• “Hali hazırda bu tür bir olanaktan yararlanıyorum. Ancak Türkçe içerikli siteler bu anlamda geliştirme çalışmalarını hızlı bir şekilde yürütmüyorlar. Temelli mobil hizmetlerini bekliyoruz.”(34, Elektronik mühendisi, E)

• “Bu tarz imkanların çok pahalı olmasından ötürü pek tercih etmeyeceğimi düşünüyorum. Daha ucuz olursa düşünebileceğim gibi, bir de gözümde problem var, o kadar küçük ekrandan birşeyleri takip etmek yerine daha büyük olan bilgisayarımın ekranını tercih ederim.”(25, Yönetici sekreteri, Kadın)

• “Kadınların çoğu gibi teknoloji özürlüyüm. Onun için bildik iletişim araçlarını bile kullanmam çok kolay olmuyor.”(42, Endüstri mühendisi, Kadın)

• “Mobil cihazlar üzerinden haberlere erişmeye gerek yok. Ülkemiz henüz o düzeye gelmedi. Bu şuna benzer; son model bir araba alırsın fakat benzin koyacak paran olmadığı için arabayı kullanamazsın, ikinci haftada vergilerini ödeyemediğin için arabanı satarsın. Henüz Türkiye bu çağa gelmedi.”(17, Öğrenci, Erkek)

• “Verdiğim yanıtları açmak istiyorum: Birincisi, maddi boyut: Asıl sorun giderek cihaz fiyatları olmaktan çıkıyor, veri iletim hizmetinin kendi fiyatı haline geliyor. Örneğin GPRS özelliği olan Motorola Timeport'un sıfır fiyatı şu anda 120 mio'ya indi, aranırsa 2.el 70-80 mio'ya bulunabilir. Ama Turkcell'in ve 21 Mayıs itibariyle Aria'nın GPRS tarifeleri, iş adamları dışında kimsenin mobil veri iletişimi yapmasına pek imkan tanımıyor. Şu anda Telsim'in tarifesi uygun ama çok yakında o da artar. Zaten yurtdışında da durum farklı değil. WAP erişim fiyatlarının da uygun olduğunu düşünmüyorum. İkincisi, teknolojik boyut: Kanımca sorun teknik imkansızlık değil, sözkonusu yatırımı yapabileceklerin, buna öncelik vermemesi. En çok izlenen net haber kanalı ödülü aldılar ki doğrudur, NTVMSNBC'yi ele alalım; örneğin WAP üzerinden okunabilirlik için henüz bir yatırım yapmadılar; gerçi onların özel bir durumu var, yurtdışına çok fazla lisans ücreti ödüyorlar ama genelde bütün haber siteleri için geçerli, reklam/sponsor alma olanakları oldukça kısıtlı. Bir de habercilik yapmak için, bir dizi eğitimli insan çalıştırmak zorunluluk; örneğin astrolojiden iyi anlayan bir kişi ile, uygun yazılım araçları yerleştirerek, forum moderasyonları hariç, harika bir site içeriği yapabilirsiniz ama habercilik yapmak için, muhabirinden, iyi röportaj yapabilecek elemanına, yorum yazarından, köşe yazarına, editörüne kadar çok sayıda elemana ihtiyacınız var. Dolayısıyla zaten çok harcamanız var, bir de içeriğinizi mobil cihazlar üzerinden erişilebilir kılmak için uğraşmak çok cazip olmayabilir (elbette bunları, ekonomik krizin Internet yayıncılığını ciddi olarak vurmuş olduğu mevcut dönem koşullarında konuşuyoruz). Sonuç olarak; Çok sayıda kişinin ucuz mobil haber içeriğine erişebilmesi için başka bir çözüm lazım, belki de yurtdışında bir süredir deneniyor olduğu gibi, güvenilir online içerik 'marka'larıyla, GSM operatörleri arasında özel işbirliklerine gidilmesi ve GSM operatörlerinin kendi abonelerine ucuz içerik sunması gibi.”(36, Internet yayıncısı, Erkek)

• “Sunulacak içeriğin bu cihazlar için başarılı bir şekilde optimize edilmemesi, kullanıcılarda hayal kırıklığı oluşturacaktır.”(28, Gazeteci, Erkek)

• “Teknolojimize de güvenemiyorum. Bu hantal yapı ile geriden gitmeye mahkumuz gibi geliyor. Sözgelimi bir laptop’la telefon hattına bağlanmadan otobüste giderken internet hizmetlerinden faydalanabilmeli. Peki bu hangi kalitede ve ne kadar mümkün? Otobüs dağın eteğinde iken laptop’daki bağlantımız kopmasın diye koridorda gezdirecek miyiz:))!!”(28, Serbest Mali Müşavir, Erkek)

• “Haber yağmuru altında yaşamak beni mutsuz ediyor. Bu nedenle genellikle günlük haber ve gündemi takip eden yazarları okumamaya özen gösteriyorum. Eğer haber önemli ise, ister istemez her yerde karşıma çıkıyor zaten. Bir ülkenin gelişmişliğini ölçmede iletişim araçlarının ne kadar çok kullanıldığı önemli bir veridir. Buna teknik yetersizlikler nedeni ile imkan olmasa bile, o ülkenin halkı buna hazır mı? Yani daha fazla bilgiye daha kolay ulaşmak istiyor mu? Bu önemli bir sorudur.”(25, İnşaat mühendisi, Erkek)

193

• “Haber bir meta'dır, ama en az tüketicisine yarar sağlayan türden bir meta, bu nedenle tüketiciye neredeyse bedava ulaşır, onu tüketmek, sadece haber merkezlerindeki bir takım sersem haber-teknisyenlerinin ve onların yöneticisi durumundaki ahlaksız uzmanların ve bunları satın alabilen iktisadi/siyasal/kültürel patronların sizi rahatça hazmedebilmek için size zerkettirdikleri bir dönüştürücüdür haber. Yılanın sizi sokarken kötü bir niyeti yoktur; zehiri iki işlev görür: birincisi sizi hareketsiz hale getirir; ikincisi, kendi hazım sistemi ancak sizi yarı-hazmedilmiş olarak yuttuğunda operasyoneldir. Haberin içeriği sizi yarı-hazmedilmiş hale getirir; sunuluş biçimi, bir yandan sizin üstünüze soslar, kremalar, şuruplar dökerek sizi leziz hale getirir, öte yandan söz konusu patronların ağzını sulandırarak vazgeçebilecekleri fiyat ve bahşişleri artırır. ne felsefe ama! İmdi, haberin içeriğindeki zehiri ve sunuluşundaki albeniyi denetleyebilmeniz ve onu olabildiğince ayıklayarak tüketebilmeniz için, gerçekten haber haline getirmeniz gerekir. Bu ise haberi yarım kulak, yarım göz değil, tam bir dikkatle izleyebileceğiniz bir zaman-mekan koşulu gerektirir. Ben sadece TRT ve Habertürk haberi izleyen bir kötü tüketiciyim, Reha Muhtar ve Ali Kırca türü haberden nefret ederim. Onları bile haber zaman-mekanıma sokmayan ben, günlük hayatımın her anında hayatıma sokulabilecekleri araçları bir pencere olarak kullanmalarına müsaade eder miyim?! Bütün bu haber iletim araçları bir iğfal tuzağıdır, mersi, ben bir parça peynire ağzımı şapırdatmaktansa, ağaç kabuğu kemiririm, yok olmadı açlıktan ölürüm. İkinci soruya hayır yanıtını niye verdiğimi de anlamamış olabilirsiniz; haber bana zerkedilen bir dönüştürcü ise, onu nasıl hazırlamaları gerektiği konusunda küresel sürek avcılarına (yoksa ağucularına mı deseydim) akıl mı vereyim bir de! komik olmayın.”(41, Öğretim görevlisi, Erkek)

• “Mobil iletişim konusuna gerçekten de çok ilgisizim. Bunun birincil sebebi, sürekli ileti alıyor olmaktan zaten sıkılıyor olmam. Ofiste veya evde Internet'e bağlanarak ihtiyacım olan bilgiye ulaşabiliyorum. Bunun yanında bir de "her an" elimin altında bir haber kaynağına sahip olmama gerek yok. Çok önemli bir şeyi kaçırıyorsam eğer, bunu çevremdeki insanlardan veyahut da akşam eve veya ofise gittiğimde diğer medya araçlarından (geç de olsa) öğrenmeyi tercih ederim. Teknolojinin hayatımızı kolaylaştırarak bize zaman kazandırmasının bir sınırı olması gerekir diye düşünüyorum. Yoksa bu işin sonu gelmeyecektir ve teknolojinin bize hizmet etmesi gerekirken, bizim ona ayak uydurmaya çalıştığımız günler yakındır. Herkesin el bilgisayarı olduğunu düşünün biran ve sorunuzda geçen sitelere mobil erişimin oldukça yaygın olduğunu. Öyle bir durumda, söz gelimi patronunuzun sizden beklentileri artacak ve "Nasıl haberin yok! Eline boşuna mı verdik o aleti, girip baksaydın ya ... sitesinden!" diye çıkıştığına tanık olacağız. Yani aslında bir artı gibi görünen o "kolaylık", kişiye başka sorumlukları da beraberinde getirmektedir. Bence varsın hayat biraz daha yavaş aksın. İnsanlar zaman-mekan kavramını daraltmaya çalıştıkça ve bu aşırı boyutlara vardığında, geri dönüşümünün olumsuz olacağının farkında değiller. Ayrıca gazetenin keyfi de hiç bir şeyde yok!”(26, Reklamcı, Erkek)

• “Teknolojinin hayatıma bu kadar müdahale etmesine izin veremem.”(22, Öğrenci, Erkek) • “Gitgide gelişen teknoloji nedeniyle iyiden iyiye içine düştüğümüz yabancılaşma (insanın

kendisine ve topluma) ve bireyselcilik. İşte bunların daha fazla, daha derin bir boyuta varmasını istemiyorum.”(26, Pazarlama yetkilisi, Erkek)

• “Bu tür şeyler lüks, fantezi. Bir cep telefonu ekranından haber okumanın ne cazibesi olabilir? Ya da dünya kadar paraya cep telefonundan Internet'e girmenin neresi rasyoneldir? Ama bunun yanında Turkcell'in Jetbitts hizmeti güzel bir uygulama. Ücretli yapmazlarsa aboneliğimi sürdüreceğim.”(26, Öğretmen, Erkek)

• “Yeni teknolojiler ne kadar kitlesel olabilir şüpheli. Çünkü yeni teknolojiyi kullanmak yeni bir literatür yetisi gerektirir.”(22, Öğrenci, Erkek)

194

Mobil İletişim Terimleri Sözlüğü Kaynaklar: www.symbol.com, www.extendedsystems.com, www.mobilturkiye.cjb.net, www.microsoft.com/mobile/pocketpc/columns/alphabetsoup.asp 1G: Analog telefon sistemleri. 2G: Dijital kablosuz iletişime imkan veren ikinci nesil 1990 yılında sahneye çıktı ve bugün hâlâ onu kullanıyoruz. 2G iletişimi, devre-anahtarlamalı ve yavaştır. Devre-anahtarlamalı sistemde her bağlantı sadece o bağlantıya özel bir kanal gerektirir. 2G, ABD'de PCS (Personal Communications Services) olarak bilinir. PCS, bünyesinde birbirleriyle rekabet halinde olan üç ayrı teknoloji barındırır: CDMA, TDMA (Time Division Multiple Access) ve GSM. Bu üç teknolojinin de iletişim trafiğini düzenlemek için farklı teknikleri vardır. Avrupa’da GSM sistemi kullanılır ancak bu sistem Amerika’daki GSM ile uyumlu değildir. Japonya’da kullanılan 2g mobil iletişim tekniği ise PDC'dir (Personal Digital Communications). PDC teknolojisinde paket-anahtarlama teknigi söz konusudur. Bu teknikte veriler çok sayıda pakete ayrılır ve öyle iletilir. Varış noktasında ise tekrar birleştirilirler. 2.5G: Pek çok operatör 3G terfisi yapmadan önce 2.5G basamağından geçmek isteyecektir. tıpkı 3G gibi 2.5G de iletim hızlarını yükseltmek ve ekonomik kapasite kullanımı amacıyla paket-anahtarlama tekniğinden faydalanmakta. 3G: 3G sistemlerinin sunduğu 2 Mbps'lik yüksek hızlar üstün kalitede mobil görüntü ve ses akışına imkan verecektir. ancak 3G altyapısının ve hazırlığının maliyetleri yüz milyar dolarlarla ifade edilmekte. Avrupa bir 3G teknolojisi olarak UMTS'i (Universal Mobile Telecommunications System) tercih ediyor. 4G: Araştırmacılar dördüncü nesil olarak adlandırabileceğimiz 4G üzerinde de çalışmaya başladılar. 4G'den bazen yazılımla tanımlanan radyo iletişimi olarak da söz ediliyor. 4G teknolojilerinin 2010 yılı civarında dünyanın her yerinde kullanılabilir olacağı tahmin ediliyor. 802.11: En yaygın kablosuz LAN iletişim sistemi. Air-time: Kullanıcıların mobil şebekeye bağlı oldukları ve şebeke kaynaklarını kullandıkları; dolayısıyla ücretlendirildikleri süre. Annotative reporting: Açıklamacı gazetecilik. Audience: Alıcı, dinleyici, izleyici; yani hedef kitle. Bluetooth:Kısa dalga radyolink bağlantısı kullanılarak, özellikle LAN ve WAN tipi ağlar için kablosuz iletişim sağlayan yeni bir teknoloji. Kapsama alanı 10 metre ile sınırlı. “Back-door” PDA’lar: Kullanıcıya kurumsal amaçlı olarak verilen, ama özel işleri için de kullanabileceği avuçiçi bilgisayar, (Kişisel Sayısal Yardımcı-Personal Digital Assistant). Browser: Internet gezgini, Internet tarayıcısı. Broadcast: Elektronik ortamlar aracılığıyla yapılan yayıncılık. CDMA: Code Division Multiple Access. Birden fazla kullanıcının aynı frekans bandını paylaşarak iletişim kurabildiği teknoloji. CDMA 2000: Üçüncü nesil cep telefonları için geliştirilen bu standart sayesinde saniyede 2 Mb bilgi taşınabiliyor. Content: İçerik. Content Provider: İçerik sunucu. Content Aggregator: İçerik dönüştürücü, ilgili taraflar arasında içeriği dağıtan aracı. Choice: Seçim (Web sitelerinde kullanıcıya sunulan seçenekler) Connectedness: İlişkililik (Web sitelerindeki bilgiler arası) Converge: Birleşme. Birden çok medyaya ulaşılabilen cihazlardaki birleşme kastedilirken kullanılır. Community: Topluluk. Computerisation: Bilgisayarlaşma. DCS 1800: Digital Communication System. 1800 Mhz'lik frekans alanında bir standart. Bu sistem aynı kapsama alanı için daha fazla aktarım kulelerine ihtiyaç duyar. Dual Band Cep Telefonu: dual bantlı cep telefonu iki ağ üzerinde farklı frekanslarla kullanılabilir. DTMF: Telefon bankacılığı, telesekretere erişmek (dahili numaralar) vs. için mobil telefonlarda kullanılan teknoloji. Doğrulanmış (Authenticated) Erişim: Kullanıcının, belirlenmiş bir parolayı girmesinden ya da bir güvenlik sürecini aşmasından sonra izin verilen erişim. Distanced: Uzaklaştırılmış, (topluluklar için) arası soğutulmuş. DRM-Digital Rights Management: Sayısallaştırılan içeriklerin telif hakları bağlamında kullanılan bir terim. İçeriklerin şifrelenmesi vb. tekniklerle korunması gibi konularla ilgilenir.

195

Distributed: Dağıtık. eXtensible Markup Language-XML: Gelişmiş etiketleme özellikleri içeren hipermetin işaretleme dili. E-Cüzdan: Mobil Cüzdan: Internet üzerindeki ve mağazalardaki alışverişlerinizde mobil araçlar üzerinden ödeme yapma imkânı. ETSI: Avrupa Telekomünikasyon Standart Enstitüsü (European Telecomunications Standart Institute) EDGE: Enhanced Data Rates for GSM Evolution. Üçüncü nesil cep telefonları hizmete girene dek kullanıcılara yüksek hızlarda bağlantı sağlayacak olan ara sistem. EMS: Enhanced Messaging Service-Gelişmiş Mesaj Servisi. SMS ile MMS'in arasında bir yerde bulunuyor. Erişim Profili: Bir çalışan için, erişime izin verilen kurumsal verileri belirleyen bir dizi parametre. Etkileşimli Sesli Yanıt Sistemi: Veritabanı erişimi uygulamasına, telefon kullanarak erişmeyi sağlayan sistem. ENUM: Kişisel Erişim Numarası. ITU tarafından tasarlanan bir proje. Empower: Kullanıcıyı etkileşimlilik imkanları ile güçlendirme. Full Dupleks: Araç seti ile mobil telefon kullanımında iki tarafın aynı anda konuşma yapabilmesini sağlayan teknoloji. Frequency hopping(frekans sıçratma): Kablosuz iletişimde frekans kullanım tekniklerinden birisi. GSM: Global Standard for Mobile Communications. GSM, dünya genelinde pek çok telefon şirketinin mobil iletişim amaçlı olarak kararlaştırdığı bir standarttır. GSM üç frekans alanında çalışır: 900 Mhz klasik GSM frekansı ve 1800 Mhz kapasite artırımı (GSM 900 ve GSM 1800 olarak ifade edilir) dünya genelinde kullanılanlardır. Kuzey Amerika'da 1900 Mhz'lik özel bir frekans da vardır. GPRS: General Radio Packet Services. Paket bazlı iletişim standardı olan GPRS ile yüksek hızlarda sürekli Internet bağlantısı mümkün oluyor. HDML: Handheld Device Markup Language, avuçiçi cihazlar için kullanılan bir uygulama dili. Hypertextual: Hipermetinsel, HTML dili ile yazılan ve/veya birbiri ile ilişkilendirilen bilgiler kastedilir. Hypertextuality: Hipermetinsellik. Hücresel Bilgi: Kullanıcının bulunduğu yer, hava durumu ve flaş haberler gibi önceden belirlenmiş bilgileri alması sağlanır. Hacim tabanlı ücretlendirme(volume based billing): Kullanılan veri miktarına bağlı olarak ücretlendirme modeli. GPRS için kullanılır. IP: Internet Protocol. Instant Messaging: Anında mesajlaşma. Information gathering: Bilgi toplama. Haberciliğin ve habercilerin ana görevi. Loyalty: Kullanıcının bir siteye olan bağlılığı, vefası. Lityum Ion Şarjı: Lityum İyon teknolojisi (Li-Io) yeniden doldurulabilir şarjlar için en yeni teknolojidir. Daha küçük ve hafif şarjların daha büyük performanslar göstermesini sağlar ve Ni-Mh şarjlarındaki gibi hafıza etkisi göstermezler. Mobil: Hareketli. Dilimize 1960'lı yıllarda Fransızca’dan ‘mobile’ kelimesinin karşılığı olarak girmiştir. Microcell: Kablosuz cihazların birbirleriyle iletişim kurabildiği sınırlanmış bir fiziksel alan. Mikro tarayıcı (micro browser): Cep telefonlarının ya da elde taşınabilen diğer mobil terminallerin sınırlı işlem kapasitelerinin daha verimli kullanılabilmesini sağlayan, Internet üzerindeki etkileşimli bilgi ve servislere, uyumlu bir servis sağlayıcısı üzerinden kablosuz erişimi mümkün kılan bir kullanıcı yazılımıdır. Mobil IP: Mobil cihazın, Internet veya Intranet’e bağlı olduğu yerden ayrıldıktan sonra da, bağlı olduğu sistemdeki IP numarasını kullanabilmesi. MVNO-Mobile Virtual Network Operator: Gölge işletmeci. Mobil ağı kiralayan ve işleten şirket. Medium: Ortam Micro Browser:Mobil cihaz üzerinden, tıpkı PC’deki Internet tarayıcısıyla yapıldığı gibi, Internet’te dolaşmayı sağlayan yazılım. MMS:(Multimedia Messaging Service-Multimedya Mesajlaşma Servisi), kısa mesaj kavramına renkli resimler, animasyonlar, ses ve video klipleri ile yeni ve çok daha zengin boyut katıyor. M-ticaret: Yakın gelecekte mobil ticaret (m-ticaret) e-ticaretin önemli bir kısmını oluşturacak. Her yerden her zaman ticari işlemler yapılabilecek. Mobil bankacılık: Her zaman her yerden bankacılık işlemleri (havale, hesap kontrolü, mobil araçlarla fatura ödeme). Mobil Oyunlar: Mobil araçlarla online oyun oynama.

196

Nikel Metalhidrit Şarjlar: Ni-Mh teknolojisi günümüzde en çok kullanılan teknolojidir. Bu şarjlar daha küçük, hafif ve önceki Ni-Cd'lere göre daha yüksek performanslıdırlar, ancak hafıza etkileri (memory effect) vardır. Network Provider: Ağ sunucu. Nod(düğüm): Network'teki cihazlardan her biri. Pervasive computing: Yaygın bilgi işlem. Permission based marketing: İzin tabanlı pazarlama. Penetration: Kullanım oranı. Portable Document Format: Adobe şirketinin geliştirdiği e-kitap formatı. Publishing: Basılı ortamlar aracılığıyla yapılan yayıncılık. Playfullness: Eğlencelilik (Web sitelerinde) Push/Pull: Haberin kullanıcılara klasik medyadaki gibi itilmesi veya onların talepleri doğrultusunda gönderilmesi. POP: Point of presence/Post Office Protocol. QOS: Quality Of Service Ritual model of communication: Töresel iletişim modeli. Reciprocal: İki taraflı (Web sitelerinde kullanıcı ve içerik sunan arasındaki iletişim) Repurposing: Yeniden anlamlandırma. Aşırmadan farkı, alıntı kaynağının daha az belirgin olmasıdır. Responsiveness: Kullanıcıya yanıt verebilme (Web sitelerinde) Roaming: Uluslararası Roaming, cep telefonu ile yurt dışından da telefon etmeyi sağlar. Bunun için ağ işleticileri farklı ülkelerle Roaming sözleşmeleri yaparlar. Böylece yabancı ağ üzerinde de sanki kendi ağınızda bulunan başka birini arar gibi telefon etmek mümkün olur. SMTP: Simple Mail Transfer Protocol. E-posta aktarım protokolü. Service Provider: Hizmet sunucu. Shovelware: Aşırma. Web'de yer alan haber materyallerinin yazıyı yazandan izin alınmadan, bir başka haber sitesi tarafından kendi çalışması gibi gösterilerek kullanımı. Stickeness: Kullanıcıları bir siteye daha sonra tekrar dönmeleri konusunda cesaretlendiren unsurlar bütünü. SMS: Short Message Service-Kısa Mesaj Servisi, GSM abonelerinin birbirlerine en fazla 160 karakterden oluşan metin tabanlı mesajlar göndermelerine imkân veren basit ama çok kullanılan bir servis. Sim Kart: Abone Kimlik Modülü Kartı-GSM bazlı telefonun kullanımı için takılması gereken kart. SFA (Sales Force Automation): Satışla ilgili görevler için tasarlanmış yazılım uygulamaları. Smart handheld devices: Akıllı avuçiçi cihazlar. Aynı anda farklı fonksiyona sahip olan cihazlar. Cep telefonu özellikli PDA gibi. SIG(Special Interest Group): Bluetooth standardını oluşturan firmaların kurduğu grup. Stimulus: Uyarıcı. Şebeke: Mobil telefon şebekesi. Hücrelerden (cell) oluşur. Sophistication: Karmaşıklık, gelişmişlik. URL: Uniform Resource Locator. Internet adreslerine verilen isim. UDP: User Datagram Protocol. Network’te TCP’den daha hızlı veri aktarımı yapan bir protokol. U-Commerce: Her yerde aynı anda varolma anlamına gelen 'ubiquitous' kelimesinden çıkarılan bir mobil ticaret terimi. Voice Recognition: Ses Tanıma-İşleme Veri Paylaşımı: Cihazlar ve şebekeler arasında verilerin aktarımı ve güncellenmesi. Veri madenciliği (datamining): 1-Kullanıcılar hakkında toplanan veriler doğrultusunda, tercih edilebilecek hizmetleri sunmak, reklam profili oluşturmak. 2-Veri madenciliği amacıyla kullanılan programlara verilen genel isim. Wireless LAN: Bir bina ya da kampüs içindeki cihazlar ya da noktalar arasında kablosuz iletişimin mümkün olduğu veri iletişim sistemi. Wireless Portal: Birçok farklı kurumdan içerik toplayan ve bir arada sunan, kablosuz erişilebilen Web sitesi. Amaçlanan kullanıcıların mobil Internet’te eriştiklerinde öncelikle buraya uğramasını sağlamaktır. WIM: Wireless Identification Modul WAP: Wireless Application Protocol. Cep telefonlarından Web sayfalarına erişim sağlayan kablosuz iletişim protokolü. WCDMA: Wideband Code Division Multiple Access. 3G teknolojisinin belkemiği. Özellikle multimedya uygulamaları için geliştirilmiş erişim teknolojisi.

197

W-Lan: Wireless Lan. Kablosuz yerel ağ teknolojileri. Üçüncü nesil hücresel sistemlere geçişte tamamlayıcı rol üstleniyor. Wi-Fi: Kablosuz veri agi ve WLAN standardi 802.11b'nin bir diger adi olan Wi-Fi, Wireless Fidelity'nin kisaltmasidir. Ethernet nasil 802.3 standardi icin kullaniliyorsa, Wi-Fi'da ayni sekilde bu yeni standart icin isim haline gelmistir. W3C (World Wide Web Consortium): Web ile ilgili düzenlemeleri yapan uluslararası organizasyon. WML-Wireless Markup Language: WAP sayfalarının oluşturulmasında kullanılan kodlama dili. HTTP için HTML neyse, WAP sayfaları için de WML odur. WASP-Wireless Application Service Provider: Kablosuz uygulama servis sağlayıcısı. Walled Garden: Duvarla çevrili bahçe. kablosuz iletişim operatörü tarafından sunulan mobil uygulamalar, içerikler ve hizmetler için oluşturulmuş güvenli alan. Yarı Dupleks:Simpleks'de konuşma sadece bir tarafa açıktır. Yarı-Duplex tam olmasa da yaklaşık dupleks özelliğini verir.

198

KAYNAKÇA

Kitaplar

Barbier, Frederic ve Catherine Bertho Lavenir. Diderot'dan Internet'e Medya Tarihi, İstanbul, Aralık 2001

Baldwin, Thomas F. ve diğerleri, Convergence: Integrating Media, Information & Communication, Sage Publications, 1996

Dolanbay, Coşkun. Yeni Ekonomide Başarının Anahtarı: e-Ticaret Strateji ve Yöntemleri, Ankara, Meteksan Sistem Yayınları, Ağustos 2000

Fidler, R. Mediamorphosis: Understanding new media. California, Pine Forge Press, 1997

Gürcan, Halil İbrahim, Yrd. Doç. Dr. Sanal Gazetecilik, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1999

Heeter, C. "Implications of new interactive technologies for conceptualizing communication," makale, Media Use In The Information Age, New Jersey, 1989

Jones, Steven G. Cybersociety 2.0 Revisiting Computer Mediated Communication and Community, 1998

McQuail, D. Mass Communication Theory, 3.baskı, California, 1994

Marshall McLuhan, Understanding Media, Paris, 1964

Martin, S. E. ve Hansen, K. A. Newspapers of Record In A Digital Age: From Hot Type to Hot Link. Connecticut, Praeger, 1998

Negroponte, Nicholas P. Being Digital, Alfred A. Knopf Publishing, New York, 1995

Phillips, David. Managing Your Reputation in Cyberspace, London, 1999

Pearce, C. The Interactive book: A Guide to the interactive revolution, Indianapolis, 1997

Rafaeli, S. "Interactivity: From new media to communication," makale, Advancing Communication Science: Merging Mass and Interpersonal Processes, California, 1988

Schlossberg, E. Interactive excellence: Defining and developing new standards for the twenty-first century, New York, 1998

199

Tapscott, Don. Dijital Ekonomi: Ağ üzerindeki akıl çağında umut ve tehlike, KoçSistem, İstanbul, 1998

Süreli Yayınlar

Ashe, R. "The Human element: Electronic networks succeed with relationships, not information", Quill, September 1991, s. 13-14

Carey, J. "A Cultural approach to communication," Communication, volume 2, 1975, s. 1-22

Ha, L. ve E. L. James, "Interactivity reexamined: A Baseline analysis of early business Web sites," Journal of Broadcasting & Electronic Media, volume 42, number 4, 1998, s. 457-474

Henry, Shannon. "Visions Of a Wild and Wireless Future", The Washington Post, 23 May 2002, sayfa E01

"İnternet: Üçüncü Devrim?" Cogito Dergisi, Sayı 30, Kış 2002

Karaca, Dinçer ve Eylem Cülcüloğlu. "En Hızlı GPRS Kimde?", IT Business Weekly, Mayıs 2002, sayı 19, s. 18-19

Lasica, J. D. "Net gain: Journalism's challenges in an interactive age", American Journalism Review, volume 20, number 2, 1996, s. 52

McMillan, S. J. "Who pays for content? Funding in interactive media" Journal of Computer-Mediated Communication, volume 4, number 1, September 1998

McAdams, M. "Inventing an online newspaper," Interpersonal Computing and Technology: An Electronic Journal for the 21st Century, volume 3, number 3, July 1995, s. 64-90

Newhagen, J. E. "The Role of feedback in the assessment of news", Information Processing & Management, volume 33, number 5, 1997, s. 583-594

Pavlik, J. V. "The Future of online journalism: Bonanza or black hole?" Columbia Journalism Review, August 1997, s. 30-36

Paisley, W. "Computerizing information: Lessons from a videotex trial," Journalism of Communication, volume 33, number 1, 1983, s. 153-161

Steuer, J. "Defining virtual reality: Dimensions determining telepresence", Journal of Communication, volume 42, number 3, 1992, s. 73-93

"Üçüncü Nesile Yönelik Daha Gerçekçi Öngörüler", Infomag, sayı 18, Nisan 2002, s.84

200

Diğer

"Mobil Internet ve Merak Ettikleriniz", http://www.crea-world.com/features/102802-27082001.htm, 27 Ağustos 2001

"SMS Nedir?", http://www.crea-world.com/fundamentals/103801-28082001.htm, 28 Ocak 2002

"MMS: Mobil İletişimin Parlayan Yıldızı", http://www.crea-world.com/features/105301-19112001.htm, 19 Kasım 2001

"WAP ve Network'ler", http://www.crea-world.com/fundamentals/104305-30082001.htm, 30 Ağ. 2001

"Bluetooth: Kablosuz İletişim için Global Bir Standart", http://www.crea-world.com/fundamentals/104201-29082001.htm, 29 Ağustos 2001

"GPRS: 3G Yolunda Önemli Bir Adım", http://www.crea-world.com/fundamentals/104401-30082001.htm, 30 Ağustos 2001

"3G Patlaması 2004'te", http://www.crea-world.com/news/1145-15042002.htm, 15 Nisan 2002

Çığ, Edip Ersin. "3G'de Başarı İçin Stratejiler", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3321, 25 Aralık 2001

"3G'ye Uzanan Yol", http://www.crea-world.com/features/102201-27082001.htm, 27 Ağustos 2001

Tozkoparan, Gülden. "Rakamlarla Mobil Dünya", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3824, 17 Ekim 2002

Çığ, Edip Ersin. "Mobil Internet'te Yeni Bir Kavram: U-Commerce", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=2746, 17 Ekim 2002

ITU Konferansı sonuçları basın bülteni, yaziid=4088, 29 Mart 2002 http://turk.Internet.com/haber/yaziyaz.php3?

Moral, Ceren. "Mobil iletişimde liderlerin işbirliği", http://www.telepati.com.tr/mart02/konu34.htm, 17 Ekim 2002

Moral, Ceren. "IBM'den mobil dünyaya davet", , 17 Ekim 2001 http://www.telepati.com.tr/temmuz01/konu17.htm

Tozkoparan, Gülden. "Türkiye'de Wireless Neler Yapılabilir?", http://turk.Internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=3849, 17 Ekim 2002

"Dünden Bugüne WCDMA", http://www.crea-world.com/features/105501-15012002.htm, 15 Ocak 2001

Türkiye Bilişim Şurası 'İletişim Alt Yapısı Raporu', 2002

GSM Association Plenary 48 toplantıları basın bülteni, İstanbul, Ekim 2002

201

Mobil İletişim semineri, Compex Internet'e Radikal Yaklaşımlar Seminerleri, 5 Ekim 2002

Wireless One Konferansı, İstanbul, Şubat 2002

Lapham, Chris. "The Evolution of the Newspaper of the Future", http://sunsite.unc.edu/cmc/mag/1995/jul/lapham.html, 17 Ekim 2002

Trench, Brian. "Interactive newspapers: from access to participation", http://www.dcu.ie/staff/newspaps.html, 17 Ekim 2002

Meyer, E. K. "An Unexpectedly wider web for the world's newspapers," AJR NewsLink, http://ajr.newslink.org/emcol10.html, 1999

Singer, J. B. "Play theory and the news content of interactive media,", AEJMC, Communication Theory and Methodology Division, 1994

Wolff, J. "Opening up, online," Columbia Journalism Review, http://www.cjr.org/year/94/6/online.asp, November/December 1994

Safire, William. "The Urge to Converge", ml, 7 Mart 2002 http://www.nytimes.com/2002/03/07/opinion/07SAFI.ht

Fidler, Roger. "Life After 2001: Redefining Print Media In the Cyber Age" http://www.futureprint.kent.edu/articles/fidler01.htm, 20 Haziran 2002

Suwyn, Dan. "Make the Web Work for Your Newsroom", http://www.poynter.org/centerpiece/042602.htm, 17 Ekim 2002

"Backpack Journalism", http://www.epnworld-reporter.com/news/printpage.php/aid/192/Backpack_Journalism.html, 16 Haziran 2002

Paterno, S. "Is anybody there?" AJR NewsLink, http://ajr.newslink.org/lajrpaterno3.html, 1998

Tucher, A. "Why Web warriors might worry," Columbia Journalism Review, http://www.cjr.org/year/97/4/warriors.asp, Temmuz-Ağustos 1997

Tankard, J. W. ve H. Ban, "Online newspapers: Living up to their potential?" sunum, AEJMC, Baltimore, Ağustos 1998

Gorelik, A. ve diğerleri, "Interactive Features of Online Newspapers", Ocak 2000, http://firstmonday.org/issues/issue5_1/kenney/index.html

Gregory, Anne. IPR/PRCA Internet Commission, Kasım 1999, "How the Internet radically changes Public Relations Practice", s. 12

Meta Report: The Future of Instant Messaging, http://www.MetaGroup.com, 1 Mayıs 2002

Lessig, Law of Cyberspace, Net'98 etkinlikleri sırasındaki sunum, Tayvan, 1998

202

Houck, J.B. "Speech-In, Text-Out App Prods Wireless Web Innovation", http://www.wirelessnewsfactor.com/perl/story/8702.html, 17 Ekim 2002

"Dictate Text Messages on Mobile Devices" broşür, http://www.voicesignal.com, Eylül 2001

Miyake, Kuriko. "Talk on Your Cell Phone Without Saying a Word", http://www.pcworld.com/news/article/0,aid,91223,00.asp, 17 Ekim 2002

Kesim, Mehmet. Teletext ve Viewdata'nın Uzaktan Öğretimde Kullanılması, A. Ü. Açıköğretim Fakültesi, s.54

Rotterdam School of Management M-Conference, sunum, http://www.mformobile.com/content/clairemacdonald_speech.ppt, 20 Ocak 2000

Görgün, Serhat (GVZ Genel Müdürü). Sunum, BTvizyon Toplantıları, 26 Nisan 2002

Tolputt, Andrew. "The Mobile Internet: New Medium, New Content", http://www.internetcontent.net/ReportDisplay.asp?ReportID=145, 17 Ekim 2002

Hernandez, Debra Gersh. "Info to Go: Key Findings and Recommendations on Wireless Publishing", http://www.naa.org/utilartpage.cfm?TID=NR&AID=4161, 17 Ekim 2002

Seltzer, Richard. "Rethinking 'books' and 'ebooks'", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=112, 17 Ekim 2002

Padova, Ted. "Where are we headed with eBooks?", webpageid=110, 17 Ekim 2002 http://www.planetebook.com/mainpage.asp?

Potash, Steve. "eBook Industry Survival Guide", http://www.overdrive.com, 13 Haziran 2002

Thomas, Kas. "Printed books have a few years yet", webpageid=113, 17 Ekim 2002 http://www.planetebook.com/mainpage.asp?

Guignard, Bryan. "Practicality vs. Necessity", webpageid=114, 17 Ekim 2002 http://www.planetebook.com/mainpage.asp?

Gruber, Linda. "The Dream Team for Interactive eBooks", , 17 Ekim 2002 http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=106

Spiselman, David. "The Possible Future of eBooks and Print Publishers", http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 17 Ekim 2002

Taner Bilgiç ve diğerleri, "Araf iletişim topluluğu deneyimi çerçevesinde Internet ve İnternet yayıncılığının dünü, bugünü, yarını",

l, 10 Haziran 2002 http://araf.net/dergi/sayi11/html/araf0972.shtm

"Lessons via Japan", http://www.naa.org/presstime/PTArtPage.cfm?AID=2558, 10 Haziran 2002

203

"The Future of Wireless: Different than you think, bolder than you imagine" http://www.accenture.com/isc, Accenture Araştırma Raporu, Aralık 2001

Ucla Center For Communication Policy, http://www.ccp.ucla.edu, "Internet Report 2001", s.18

"WAP hakkında yanlışlar" başlıklı tartışmalar, [email protected], 22-25 Mart 2002

Mobilaktif.com tanıtım toplantısı, Ericsson Creaworld, İstanbul, 5 Haziran 2002

SSG (Ek$i Sozluk kurucusu), Kişisel görüşme, [email protected], Haziran 2002

Gürer, Vedat (Avukat-İstanbul Barosu). Kişisel görüşme, Nisan 2002

Kopan, Yekta, Murat Gülsoy ve Adnan Kurt (Altkitap.com kurucuları). Kişisel görüşme, Eylül 2002

http://www.journalism.sfsu.edu/www/dept/faculty/ftf/papers/dig-modu.txt, 20 Haziran 1999

http://www.turkcell.com/gprsland, 2002

http://www.nttdocomo.com, kullanıcı verileri, 2001

http://www.avantgo.com/company/background.html, 5 Haziran 2002

http://www.infoworld.com, Mayıs 2002

http://www.idc.com, Mayıs 2002

http://www.avantgo.com, Mayıs 2002

http://www.bayarea.com/mld/mercurynews, Mayıs 2002

http://www.nytimes.com, Mayıs 2002

http://www.wired.com/news, Mayıs 2002

https://ami.avantgo.com/channels, 5 Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels/category.html?cat_id=220, 5 Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels, 5 Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=1409&type=category_featured&data=220,Haziran 2002

https://ami.avantgo.com/channels/detail.html?cha_id=2420&type=search_result&data=WSJ, 6 Haziran 2002

http://online.wsj.com/mobile_devices, 6 Haziran 2002

http://www.mobilhurriyetim.com/sss.html, 5 Haziran 2002

http://www.mobilhurriyetim.com/html/fiyatlar.hos, 5 Haziran 2002

204

http://www.mobilhurriyetim.com, 5 Haziran 2002

http://www.hurriyetim.com.tr/mobil/nedir2.htm, 5 Haziran 2002

http://investor.nttdocomo.com/faq.cfm?page=ca, 8 Haziran 2002

http://www.radikal.com.tr/sss.php?kategori=4&arama_sonucu=1&tarih=07/06/2002



http://corp.aol.com/whoweare/who_brandsaol.html, 7 Haziran 2002

http://www.aol.com/anywhere/index.html, 7 Haziran 2002

http://www.aol.com/anywhere/pda, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/HerYerde/Mobil, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/heryerde/Mobil/wap_servisi.asp, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/heryerde/Mobil/pda_servisi.asp, 8 Haziran 2002

http://www.turk.net/heryerde/Telefonla, 8 Haziran 2002

http://www.gvz.com.tr/hakkimizda.htm, 8 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil, 10 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil/pda, 10 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil/pda/content2.htm, 10 Haziran 2002

http://www.superonline.com/mobil/pda/content3.htm, 10 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/ariaservissub.html, 8 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/infomobil.html, 8 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/ariawap.html, 8 Haziran 2002

http://www.aria.com.tr/ariagprs.html, 8 Haziran 2002

http://www.telsim.com.tr/servisler/content-servisler.htm, 8 Haziran 2002

http://www.turkcell.com.tr/tservisler.html, 8 Haziran 2002

http://www.microsoft.com/turkiye/msnmobile, 11 Haziran 2002

205

http://www.gprsland.com.tr/habermobil.html, 10 Haziran 2002

http://www.sourtimes.org/neredeyim.asp, 13 Haziran 2002

http://www.sourtimes.org/soretimes/index.htm, 11 Haziran 2002

http://www.arafiyan.net/arafiyan, 11 Haziran 2002

http://www.altkitap.com/editorial3.asp, 11 Haziran 2002

http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002

http://www.altkitap.com/editorial3.asp, 11 Haz. 2002

http://www.altkitap.com/kimiz.asp, 8 Haziran 2002

http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/anasay.asp, 8 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/incs/neden.htm, 11 Haziran 2002

http://www.acikradyo.com/Seruven/tarihce00.htm, 10 Haz. 2002

http://www.aciksite.com/incs/forum_anasayfa.asp, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/incs/anketler.asp, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/Cizerler.asp, 10 Haziran 2002

http://www.aciksite.com/Yazarlar.asp, 10 Haziran 2002

http://www.microsoft.com/reader/support/faq/general.asp, 13 Haziran 2002

http://www.microsoft.com/reader/downloads, 13 Haziran 2002

http://web.mit.edu/acs/faq/pdf.html, 13 Haziran 2002

http://www.elsevier.com/homepage/about/pdf/pdffaq.htm, 13 Haziran 2002

http://www.cyclopsmedia.com/v3/aboutus.html, 17 Haziran 2002

http://www.planetebook.com/mainpage.asp?webpageid=122, 13 Haziran 2002

http://www.mobilseans.com/GPRS.htm, Nisan 2002

http://emrahbayarcelik.sitemynet.com/GPRS.htm, Nisan 2002

http://www.sentex.net/~mmcadams/invent.html, Ocak 2002

206

207

http://www.ascusc.org/jcmc/vol4/issue1/mcmillan.html, 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/aria.html, 28 Ekim 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/aycell.htm, 28 Ekim 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/telsim.html, 28 Ekim 2002

http://www.telepati.com.tr/ekim02/turkcell.html, 28 Ekim 2002

http://www.ntvmsnbc.com, 7 Ocak 2002

http://www.telegraph.co.uk, Mayıs 2002

http://www.feedmag.com, Mayıs 2002

http://www.well.com, Mayıs 2002

http://www.echonyc.com, Mayıs 2002

http://www.aol.com, Mayıs 2002

http://www.compuserve.com, Mayıs 2002

http://www.startribune.com, Mayıs 2002

http://www.newscientist.com, Mayıs 2002

http://access.adobe.com, 13 Haziran 2002

http://www.arafiyan.net, Mayıs 2002

http://www.altkitap.com, Mayıs 2002

http://www.aciksite.com, Mayıs 2002

http://www.sourtimes.org/sozluk, Mayıs 2002

http://www.promo.net/pg, 27 Haziran 2002

http://www.savannahnow.com, Haziran 2002

http://www.ericsson.com.tr, Ocak 2002

http://www.bluetooth.com, Ağustos 2001

http://www.radikal.com.tr, Mayıs 2002

http://www.wireless-village.org, Mayıs 2002

MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR (MA)

Documents

Transcript of MOBİL İLETİŞİM, ETKİLEŞİMLİ YAYINCILIK ve TÜRKİYE’DEKİ UYGULAMALAR (MA)