Müəllif - Bakı Biznes Universitetilib.bbu.edu.az/files/book/1049.pdf · Kompüterin tərkib...

Müəllif İsmayılov İlqar İ.

«Kompüter tədris proqramı», Azərbaycan dilində, Bakı, 2001-ci ilində, səh. 97

ISBN 5-8066-1162-0

14O20Q000O-861 Qritli nəşı 655(07)-2000

© «ELM» Nəşriyyatı, 2000

«ZİRVƏ-VG» firmasının mətbəəsində çap edilmişdir. Tel.: 62-83-03

Giriş

IBM PC-də işləməyə başlayan operatorlar üçün

kompüter üzrə tədris proqramı Artıq bir çox illərdir ki, kompüter üzrə dərs vəsaitinə böyük bir tələbat

vardır, lakin məlum olduğu kimi müxtəlif idarə və kompüter mərkəzlərində kompüterin tədrisi metodu və səviyyəsi tamamilə müxtəlifdir. Mən bu dərsliyi yazarkən tədris zamanı meydana çıxan mühüm məsələləri bütün təfəiTÜatı ilə əks etdirməyi, digər məsələlər haqqında isə qısa məlumat verməyi qarşıma məqsəd qoymuşdum. Kompüter parkının bütün rəngarəngliyini nəzərə alaraq, bütün əsas sistem və proqramları, onlar arasındakı fərqli cəhətləri araşdırmağa çalışmışam. Bu dərslik kompüter sistemlərinin və proqramlarının öyrənilməsinə və ümumi tədris sisteminin yaradılmasına kömək edərsə mən özümü qarşıma qoyduğum məqsədə nail olmuş hesab edə bilərəm.

Müəllif

Kompüterin tərkib hissələri

Kompüterin əsas elementləri Proqram və sistemləri öyrənməzdən öncə gəlin kompüter ilə tanış olaq.

Kompüter əsas elementləri olmadan işləyə bilməz. Onun əsas elementləri bunlardır;

Sistem bloku monitor klaviatura

Sistem bloku (case) - elə kompüter özü deməkdir, belə ki, o əsas tərkib hissələrindən ibarətdir. Sistem bloklan tipinləri (keyslər), xarici görünüşlərinə (görə yastı və dik olur) və həcminə görə (iri, kiçik və orta) fərqlənirlər; bundan əlavə sistem blokları dizayna və qiymətinə görə də fərqlənir.

Monitor - hər hansı bir informasiyanı ekranda əks etdirən bir vasitə və ya cihazdi''. Eki'anda əks olunan informasiyanın keyfiyyəti monitorun düzgün seçilməsindən asılıdır. Gəlin monitorların növlərini aynd edək: Monitorlar 4 əsas növə ayrılır.

Monoxrom (EGA) - ağ-qara və ya bir rəngli monitorlar. Bu tip monitorlardan mətnli yazıların əks etdirilməsi üçün istifadə edilir, belə ki, bu zaman yüksək keyfiyyət tələb olunmur, məsələn: ATS-lərdə, terminallarda, məlumat bürolarında və s.

Rəngli monitorlar (VGA, SVGA)- əsasən şəxsi kompüterlərdə istmfadə edilir, çünki ekranda əks olunan informasiyanın yüksək keyfiyyətli olması böyük əhəmiyyət tələb edir. Bu monitorların ölçüsü diaqonalları ilə, yəni ekranın ölçüsü, rəng tonları və seçilmə keyfiyyəti itə müəyyən edilir. Ekranda bütün informasiya kiçik nöqtələr vasitəsilə verilir. Bu nöqtələr nə qədər kiçikdirsə, eki'anda əks olunan infonnasiyanın da keytiyyəti bir o qədər yüksək olur.

Maye kristal displeyləri (MKD) displeylər əsasən notbuklarda istifadə olunur. Bu tip displeylərdən mobil telefonların ekranlannda, saat ekranlarında da istifadə olunur. Bu monitorların üstün eəhəti onların kiçik və asan daşınıla bilməsidir.

Plazma (LSD) monitorlar dövrün ən müasir monitorlandır. Onlar bir çox xüsusiyyətləri ilə - yüksək keyfiyyəti, təhlükəsizliyi və yığcamlığı və təəssüf ki, qiyməti ilə də fərqlənirlər.

Klaviatura (keyboard) - informasiya və əmrlərin kompüterə göndərmək üçün əsas vasitədir. Klaviaturalar üzərindəki düymələrin yerləşdirilməsi tipinə (dillər) və kompüterə qoşulma xüsusiyyətinə görə fərqlənirlər. Bizim ölkəmizdə əsasən 101 (ABŞ) standart tipli klaviaturadan istifadə edilir.

Kompüterin əsas tərkib hissələrindən başqa onlara əlavə olaraq qoşulan cihazlar da vardır ki, bunlar da kompüterin imkanlarından daha səmərəli surətdə istifadə edilməsinə kömək edir. Gəlin ində həmin əlavə vasitələri nəzərdən keçirək.

Kompüterə qoşulan əlavə vasitələr və ya cihazlar

Manipulyator (mouse) - kompüterə əmrlərin verilməsini təmin edən və Windows-sistemində işləməyi asanlaşdıran bir vasitə və ya kiçik bir elementdir. Bəzən onu kompüterin əsas vasitələri sisteminə aid edirlər, lakin bu çox yanlış bir tikirdir, belə ki, kompüterdə manipulyatorsız da işləmək olar, bu heç də rahat deyil. Manipulyatorları portlanna, dizayn və qiymətlərinə görə fərqləndirirlər.

Skaner - yastı səthin üzərindən informasiyanın əksini çıxarıb kompüterə göndərən bir vasitədir. Onun köməkliyi ilə tez bir zamanda lazımi mətnin, şəklin və ya fotoşəklin əksi çıxarılıb kompüterə göndərilir. Skanerlər ağ-qara və ya rəngli olması, eləcə də seçilmə keyfiyyəti ilə fərqlənirlər.

Printer - informasiyanı kompüterdən vərəq üzərinə köçürən əlavə vasitədir. Printerlərin üç növü var;

Matrik printerlər Struynıy printerlər

Lazer printerlər

Gəlin ınatrik printerlərin xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək: onlar sadə və ucuzdur. Printerin sağa və sola hərəkət edən çap qurğusu üzərindəki kiçik iynəciklərin rəngli lentə vurulması ilə lazım olan informasiya vərəq üzərinə köçürülür. Bu tip printerlərdə yalnız mətnli sənədləri çap etmək olar (qaralamalar, xəbərlər). Belə printerlərdə çap edilmiş sənədlər informasiya xarakteri daşıyır və keyfiyyəti ilə fərqlənmir.

Struynıy printerlərdə nəinki mətn, eyni zamanda qrafik (şəkil, foto və s.) informasiyanı da çap etmək olar. Rəngli kartricin çap qurğusu vasitəsilə informasiya vərəq üzərinə köçürülür.

Struynıy printerlərdə adətən 2 kartric olur: qara və rəngli. Rəngli kartricdə 3 əsas rəng olur: qırmızı, san, göy, digər rənglər isə bu 3 rəngin qarışdıniması əsasında alınır.

Məsələn: yaşıl rəng - sarı və göy, bənövşəyi rəng - göy və qırmızı. Yüksək çap etmə keyfiyyətlərinə baxmayaraq, onlann ümumi bir

çatışmayan cəhəti vardır. Rəng və ya tuş nəmişlikdə axa, günəş şüalan altında isə rəngi sola bilər,

bu isə öz növbəsində həmin sənədlərdən gündəlik həyat şəraitində işlədilməsinə imkan vermir.

Bütün printerlər arasında ən keyfiyyətli printerlər - lazer printerləridir. Bu printerlər hər bir şəraitə davam gətirən xüsusi toz vasitəsilə işləyir. Bu printerlərin satış qiyməti matrik və ya struynıy printerlərin qiymətinə uyğyn realizə edilsə, onlar gündəlik həyatda əvəzolunmaz bir çap qurğusu olardı. Bu və ya digər halda bütün mühüm sənədlərin lazer printerlərində çap edilməsi məsləhət görülür. Adlan qeyd olunan cihazlardan başqa mühüm əhəmiyyət daşıyan digər cihazlar da vardır ki, onların kompüterə qoşulması kompüterlərdən daha səmərəli sürətdə istifadə olunmasına kömək edir.

Texniki təhlükəsizlik qaydaları

Kompüterda işləyərkən göstərilən qaydalara riayət etmək lazımdır:

• İşləyən zaman kompüteri açmaq qadağandır! • Sistem blokunun, üst qapağı açılmış vəziyyətdə işlədilməsi qadağandır! « Nasaz elektrik cərəyanından istifadə etmək

qndağandır!

Kompüterin qoşulması və söndürülməsi qaydaları Kompüteri düzgün istismar etmək üçün əvvəl monitor, sonra sistem

bloku və sonda, əlavə cihazlan işlətmək lazımdır. Söndürəndə isə, bütün bu işləri əksinə görmək lazımdır; əvvəl əlavə cihazlan, sonra sistem bloku və axırda, monitor söndürülməlidir.

Kompüter işlədilən zaman əmrlərə cavab vermirsə, onu yenidən işə salmaq üçün CTRL+ALT+DEL və yaxud RESET düyməsi basılmalıdır.

Kompüterin daxili elementləri

öz kompüterininzin tərkibini, eləcə də onun imkanlarını bilməklə siz ondan daha səmərəli surətdə istifadə edə bilərsiz, onun parametrlərini dəyişə və təmir edə bilərsiniz. Kompüterin daxili elementləri heç də çox deyildir. Gəlin onları ayrı-ayrılıqda öyrənək.

Cərəyan blokundan (блок питания) - naqtldə olan cərəyanı kompüterin tərkib hissəsini təşkil edən elementlərinin işləməsi üçün lazım olan cərəyana uyğunlaşdırmaq üçün istifadə edilir. Başqa sözlə kompüterin hər bir elementi lazım olan cərəyanı cərəyan blokundan alır. Müxtəlif elementlər müxtəlif cərəyanla işlədiyi üçün, cərəyan blokunun çıxış hissələri də müxtəlifdir, ona görə də, təsadüfən lazım olmayan cərəyanın verilməsi istisna olunur.

Diskovod (FDD) - lazım olan informasiyanı disketlərdə saxlamaq, oxumaq və pozmaq üçün istifadə olunan cihazdır. Disketlər (floppi- yumşaq) əvvəllər həqiqətən də jomışaq olmuşdur (5.2 dyum - uzunluğunda, tutumu 1.2 mb, V diski kimi qeyd edilirdi), lakin müasir disketlər ölçü etidarilo kiçik, tutumuna görə isə böyükdər (uzunluğu 3.5 duym, tutumu 1.44 mb, və A diski adlanır). Baxmayaraq ki, yeni disketlər plastikdəndir, adları olduğu kimi saxlanmışdır. Köhnə kompüterlər disketlərlə işləyirdi, vaxt keçdikcə isə informasiyanın uzun müddət saxlanılmasına ehtiyac yarandı və beləliklə də bərk disklər meydana çıxdı (vintçesterlər).

Bərk disklər (HDD) - uzun müddət hər hansı bir informasiyanı kompüterin yaddaşında saxlamaq üçün istifadə edilir (C diski adlanır). Diskin tulumu 20 mv-dan (köhnə disklər) 40 qb-ya (müasir disklər) qədərdir. Disklər təkcə öz tutumu ilə deyil, həm də oxuma sürəti ilə də fərqlənirlər (5400,7200).

CD-diskləri (CDROM) oxudan cihazlar - Yeni informasiyanın kompüterə yazılmasında təkcə disketlərdən deyil, eyni zamanda lazer

8

disklərindən də istifadə edilir (CD). CD-lazer disklərini oxudan cihaz CDROM adlanır. CDROM oyunlan, proqramlan, musiqini, video və digər informasiyanı oxudur. CDROM yalnız CD disklərə informasiyanı yaza bilmir. Dakin bunun üçün də başqa bir cihaz vardır. Bu CD Rayterdir. CD Rayter nəinki informasiyanı disklərə yazan, hətta onları oxudan bir cihazdır.

Əsas plata (mainboard) - üzərində əlavə platalar, prosessor və operativ yaddaşı saxlayan kompüterin əsas bir elementidir. Əsas platalar cərəyanı, şinasının tezliyini (66, 100, 133) və baza çipseli ilə fərqlənir.

Əlavə plata - kompüterin imkanlarını genişləndirən bir plaladır. Səs kartı (sound card) 3dpc kartları (video akselleratorlan) TV-kartları (televizor tyuneri) Modemlər (informasiyanın telefon xətti vasitəsilə ötürən və qəbul edən

dazdır). Prosessor (CPU) - Sürəti müəyyən edən bir elementdir. Prosessorun

tezliyi çox olduqca, onun informasiyanı oxuma sürəti də bir o qədər yüksək olur. Prosessorun sürəli əsasında sizin kompüterinizin hansı pentiumlar ailəsinə aid olduğunu müəyyən etmək olar.

P 1 - 60-233 mq P II - 233-466 mq P III-450-1000 mq P IV - 1000 və yuxarı. OZU (RAM) (operativ yaddaş elementi). Bu kompüterin əlavə

yaddaşıdır ki, o da operativ inibrmasiyanı müvəqqəti olaraq yaddaşda saxlamağa və oxumağa imkan verir. Operativ yaddaş böyük olduqca informasiyanın oxunmasına da bir o qədər az vaxt sərf olunacaq. Müasir kompüterlərdə OZU 128 Mb-dən 6.256 Mb və daha çox olur.

Beləliklə, siz artıq kompüterin bütün tərkib hissələri ilə yaxından tanış oldunuz. İndi isə gəlin bilavasitə kompüterlə işləyək.

си^ема программа

Sistem vo proqramlar

ilk tanış olacağınız sistem MS-DOS sistemidir. Ölçüsünə görə çox kiçik olan bu sistemin çox mühüm əhəmiyyəti vardir (bir disketə yerləşir). İlk öncə biz sistemin və proqramın fərqlərini, on-

lann nədən ibarət olduqlannı ayırd etməliyik, l'əsəwür edin ki, vintçesteriniz hər hansı bir akvariumdur, onun içərisindəki su isə

sistemdir, suyun içərisindəki balıqlar isə proqramlardır. Proqrammalar son nəticə olaraq l'ayllan yaradır, sistem isə bu proqramların işlədiyi yerdir. Müxtəlif sistemlər mövcuddur. Biz onlardan yalnız ikisini MS-DOS və Windows-u öyrənəcəyik. Təsəvvür edin ki, siz kompüterin lazımi elementlərini bir-birinə qoşmaqla yeni kompüter yığırsınız (kompüterin tərkib hissələrini bildikdə bunu etmək çətin deyil), sonra isə kompüterə lazım olan sistem və proqramlar yazılmalıdır. Öncə MS-DOS-un xüsusi yazıçı disketindən (lazer) istifadə edərək MS-DOS sistemini kompüterə yazaq.

Sonra isə sizin kompüterə uyğun gələn hər hansı bir proqrası yaza bilərik.

Aşağıdakı sxem üzrə işləməyi sizə məsləhət götürürəm.

Kompüter Prosessor OZU MDD Sistem

Pentium 1 60-233 16-32 500 Mb-2Qb Windows 95 (OSR2)

Pentium II 233-450 64-128 1 Qb - 3 Qb Windows 98 (SE)

Pentium III 450-1000 128-256 4 Qb - 20 Qb Windows Millenium

Nəzərə alın ki, sizin kompüterin parametrlərinnə uyğun gəlməyən müasir sistemdən sə, nisbətən aşağı səviyyəli sistemi qoymağ məsləhət görülür. Əks təqdirdə sizin kompüteriniz çox yavaş işləyəçək vo ya tez-tez «donaçağ» ya da öz-özünə sistemdən çıxaçağ.

Belə sistemdə işləyəndə siz bir çox çətinliklərlə qarşılaşaçaqsınız.

Fayi və kataloqlar Kompüterdə bütün informasiya fayi şəklində saxlanılır. Fayi nədir? Diskin üzərində hər hansı bir informasiya yazılmışdırsa və hu

informasiyanın adı varsa buna fayi deyilir. Başqa sözlə desək, fayi diskin (A, C, D) üzərində müəyyən yer tutan və

ad daşıyan yerdir. Fayi adətən iki hissədən ibarət olur addan və tipdən. Məs.:

READMY.TXT READMY - (oxu məni) faylın adı, TXT - (mətnli) onun tipidir. Faylın adı və tipi arasında mütləq nöqtə

qoyulmalıdır. Nöqtə faylın adını tipindən ayırmaq üçün verilir. MS DOS sistemində taylı yaradarkən aşağıdakı xüsusiyyətlərə fikir vermək lazımdır.

10

Faylın adında və tipində “?” və işarələrindən başqa bütün hərf və rəqəmlərdən istifadə elmək olur. Faylın adında 8 işarə, onun tipində isə 3-ə qədər işarədən istifadə etmək olar.

Adətən faylın tipi onun hansı bir proqramda yazıldığını göstərir. Faylın bir çox növləri vardır. Gəlin öyrənəcəyimiz proqramlarda yazılmış fayi tiplərini nəzərdən keçirək:

TXT - mətnli fayi (MS-DOS-da vəya Windows sistemindəki «Блокнот» proqramında yaradılan fayllar).

DOC - Microsoft Word proqramında yaradılan fayllar BMP - Paint proqramında yaradılmış nöqtəli şəkillər EXE, COM, BAT - əmrli (proqramları işlədən fayllar). SYS (INI, DLL, CFG) - sistem fayllar. Bu fayllann pozulması və

ya da yer dəyişilməsi, sistemin sıradan çıxmasına səbəb ola bilər!

Kataloq ağaçı

Kataloqun ən sadə anlayışı - qovluqdu. Əgər bütün informasiya disklərdə fayi şəklində yerləşirsə, onda qovluqlar nəyə lazımdır?

Təsvir edin ki bütün fayllar diskdə qovluqlarsız yerləşib. Bu halda, hər bir faylın açılması üçün kompüter bütün fayllan yoxlayıb, onlann arasında lazım olan faylı tapıb açmalıdır. Kompüterdə minlərlə fayi yerləşir, və bunların arasında müəyyən bir faylı tapmaq, çox mürrəkəb və uzun məsələdi.

Buna görə də fayllan öz qovluqlarında yerləşdirirlər, və axtaranda onların ünvanını köstərib (disk \ qovluq \ altqovluq \ faylın adı) tez və rahat əldə edillər.

Məs: Biz musiqili fayllan МУЗЫКА kataloqunda, şəkilli fayllan МОИ РИСУНКИ kataloqunda sənədləri isə МОИ ДОКУМЕНТЫ

kataloqunda yerləşdirib lazım olan vaxta onları rahat əldə edə bilərik.

Qovluqlar öz arasında altqovluq (подкаталог) və üstqovluqlara (надкаталог) bölünür.

Altqovluq - başqa qovluğun iyerləşən qovluqdur. Ü4İ Üstqovluq - altqovluqun üstündə olan

Bundan başqa əsas qovluqda (корневой

каталог) var. Bu qovluqda bütün başqa

({ovluq

□

□ □

□ □

□ □

□

□

□ [J

o f= □

и

qovluqlar əks olunur. Adətən əsas qovluq diski adlandırırlar (A;, C:, D:). Əgər biz binanı disk hesab etsək, onda binadaki mənzillər -qovluq

hesab olunaçaq. Mənzildəki otaqlar - altqovluq, bloku isə əsas qovluq kimi təqdim

edə bilərik. Onda adamlan da fayllar kimi təsvir edə bilərik (fayllar da ad və informasiyaya malikdirlər). Binada adam axtarmaq, kompüterdə fayi axtarmağa bənzəyir.

Məsələn, bizə 5 blok, 67 mənzildə yaşayan Əzizov Samir lazımdır, onu göstərilən ünvan ilə çox asan tapmaq olar. Kompüterdə buna oxşar faylı tapmaq üçün belə bir ünvan göstərəçəyik.

C:\BLOK5\ MN67\azizov.sam Belə ünvan ilə faylı tapmaq çox asandı.

Kataloq aqaçı (Дерево каталогов) bütün qovluqları birbaşa ekranda

əks etdirir.

MS-DOS sistemi

MS-DOS-un əsas əmrləri

MS-DOS sistemində bütün əmsrlər sətirlərlə verilir. Məsələn; A:\>md_a:\baku

Bu disketdə (A diskində) «Baku» kataloq yaratmaq üçün əmridir. A:V> - sistemin yerləşən yeridir, md - yeni kataloq yaratma əmridir a:\baku - kataloqun adı (Baku) və yerləşən ünvanını (a:\) göstərir.

13

type_(disk)(yol)\faylın adıJ

Mosolon: yaradılmış bulvar.lxt faylını ekrana çıxarmaq üçün belə bir əmr verilməlidir.

type_a:\b u 1V ar. txlJ

Ekrana aşağıdakı mətn çıxacaq. Bakı bulvar:

1. Fayllann köçürülməsi (surət çıxarılması) Faylı köçürmək üçün aşağıdakı əmri vermək lazımdır.

copy_(disk)(yol)faylın adı_(disk)(yol)J

Burada сору - faylın köçürülmə əmridir,

(disk)(yol)layIın adı - köçürülən faylın ünvanı və adıdır, ikinci hissə (disk)(yol) - köçürülən ünvanı göstərir.

Mosolon: yaratdığımız bulvar.lxt tipli faylı, diskeldən diskə (C:\) köçürmək üçün aşağıdakı əmri vermək

^ ** lazımdır:

copy_a:\bulvar.txt_c:\J Aşağıdakı əmr faylın köçürülməsini təsdiq edir. 1 файл(а) скопировано

2. Faylın ad dəyişilməsi Faylın ad dəyişilməsi üçün aşağıdakı əmri işlətmək olar:

ren_(disk)(yoI)faylın köhnə adı_faylm təzə adıJ

Mosolon: yaratdığımız bulvar.lxt tipli faylı adının vishka.txt tipli fayla

deyişdirmək üçün belə əmr verəcəyik: ren_a:\bulvar.txt_ vishka.txtJ

3. Faylın pozulması

Fayllann pozulması üçün bu əmridən istifadə edirik:

del_(disk)(yol)faylın adıJ

Mosolon: disketdə vishka.txt tipli faylı pozmaq üçün belə bir əmr verəcəyik:

del a:\vishka.txtJ

14

4. Kataloqun (qovluqun) yaradılması Kataloq yaratmaq üçün əmr sətrində belə bir əmr verməliyik:

md_(disk)(yol)kataloqın adıJ

Məsələn: C: diskində yeni SİTY qovluğu yaratmaq üçün aşağıdakı

əmri veririk:

md_c:\sityJ

Alt kataloq yaratmaq üçün yenə də bu əmrdən istifadə etmək olar.

Məsələn: SİTY kataloqun içində iki ədəd alt kataloq

yaradaq (Baku, Moscow). Bunun üçün iki aşağıdakı əmri

vermək lazımdır:

md_c :\sity\b aku J

Baku alt kataloqm yaradılması

md_c:\sity\moscowJ

Moscow alt kataloqm yaradılması

5. Kataloqun pozulması

Kataloqu pozmaq üçün içində olan bütün informasiyanı əvvəldən pozmaq lazımdır.

Bu MS-DOS sisteminin mənfi cəhətlərindən biridir. Bunun üçün içindəki informasiyanı pozub, sonra kataloqun özünü pozmaq olar. Kataloqı aşağıdakı əmr ilə pozmaq olar:

rd_(disk)(yol)kataloqın adıJ

Məsələn: SfTY kataloqunu pozmaq üçün aşağıdakı üç əmri vermək lazımdır:

1. rd_c:\sity\bakuJ - Bu əmr BAKU alt kataloqunu pozaçaq.

2. rd_c;\sity\moscowJ - Bu əmr MOSCOW alt kataloqunu pozaçaq. 3. rd_c:\sityJ - Bu əmr SİTY kataloqunu pozaçaq.

6. Kataloq və disklərin baxışı əmri Kataloq ya da disklərin məzmununa baxmaq üçün aşağıdakı əmri

vermək olar:

15

dir_(disk)(yol)kataloqın adıJ - kataloqun baxışı

dir_(disk) J - diskin baxışı Mosələn: disketdə olan informasiyaya baxmaq üçün aşağıdakı omri

veririk: dir_a:J

7. Ekranın təmizlonməsi MS-DOS-a verilən bütün əmrlər bir-birinin ardınca yeni sətirlərdə

ekranda göstərilir. Ekran dolan vəziyyətdə, onu təmizlənmək üçün aşağıdakı əmri veririk:

dsJ

Bu əmrdən sonra bütün verilən əmrlər təmizlənir və yeni sətir ekranın üst hissəsində MS-DOS-da işi davam etməyə dəvət edir.

8. Kataloqu giriş və çıxış Kataloqa girmək üçün biz bu əmri verə bilərik.

cd_(disk)(yol)kataloqın adıJ

Mosəiən: C diskində TEMP kataloqun yaradıb, içinə ' 8*™^^ üçün aşağıdakı əmrləri verməliyik:

"«.i- ,, C:\>md_c:\temp J Kataloqun yaradılması

C:V>ı;d_c:\temp J Kataloqun içinə girmək əmri. Yeni iətirdə MS-DOS belə bir işarə ilə işə dəvət təqdim

edəcək: C:\TEMP>_ Bu bizim TEMP kataloqunda yerləşdirilməsini göstərir. Kataloqdan çıxrr aq üçün aşağıdakı əmri veririk: cd_.. Bu yuxardakı kataloqa çıxmaq üçün əmrdir. Əsas kataloqa çıxmaq üçün: cd_\ - əmrini vermək olar. Bu birbaşa bir necə alt kataloqdan əsas

kataloqa çıxmaq üçün əmrdir. Diskdən-diskə keçmək üçün diskin adını göstərib (A;, C:) Enter əmri

ilə diskin dəyişilməsini təsdiq edirik. C:\>a:J A:\>

16

Praktiki iş: aşağıdakı tapşırığı MS-DOS sistemində yerinə yetirin. 1. A:\ diskində üç mətnli l'ayl yaradın aygun.txt, aynurcUxt, ayparaJxt. 2. C:\ diskində kataloqunu yaradın. 3. C:\SITY kataloqunda iki alt kataloq (qovluq) yaradın UAKU, MOSKOW. 4. A:\ diskində yerləşən txt tipli laylları C:\diskin BAKU alt kataloquna köçürün. 5. C:\SITYVBAKU kataloqunun içində yerləşən laylların tipini r.rr-dən, dot tipinə dəyişin. 6. A:\ diskində yerləşən Ixl tipli fayllan pozun. 7. C:\ diskində SITY kataloqunu pozun.

MS-DOS sisteminin bir sıra üstün cəhətlərinə baxmayaraq (az yer tutması, məhdudiyyətlərin aradan götürülməsi, sistemin sadəliyi) çatışmayan cəhətləri də var, belə ki, bu sistemdə işləyərkən bir eyni vaxtda yalnız bir diskə nəzarət etmək olar, eyni zamanda fayi və kataloqlarla işləmək mümkün deyil. Bu mənada Norton Commander (NC) və ona oxşar proqramlar (fayi menecerləri), fayl və kataloqlarla işləməyi (yaratmaq, silmək, əksini çıxarmaq, adını dəyişdirmək) sürətləndirən proqramlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu proqramlardan biri NC, o, MS-DOS sistemində işləmək üçün yazılmış proqramdır. Ona görə də WINDOWS sistemində işləyərkən o bir sıra ziddiyyətlərlə qarşılaşa bilər (məsələn, skrinscrver proqramı (ekranı qoruyub saxlayan vasitə) yalnız ulduzlu gecə şəklini əks etdirə bilir), ona görə də Windows- də NC-nin analoqu olan VC (Volkov Commander, FAR-manager, Windows Commander və s.) ilə işləmək məsləhət görülür, belə ki, burada NC-dən fərqli olaraq uzun adlı fayllan yaratmaq olar. Müasir dövrdə yaradılmış NC proqramının analoqlan (VC, FAR, Windows- Commander) bu günə qədər belə proqramlann aktuallığını göstərir.

Adətən NC proqramı əsas diskə (C:) yazılır, ona görə də həmin proqramı MS-DOS sətrində açmaq üçün nc\nc yazıb, Enter ilə təsdiq edirik.

C:\>nc\nc J

18

düymələrə uyğun gəlir. Gəlin NC-nin eki'anda təsvirini verib qurtardıqdan sonra, həmin proqramda işləməyi öyrənək.

0 Göstərilən düymələr cədvəlin içərisində l'ayi və kataloqlan seçmək və kursorun yerini dəyişmək üçün

E)CE)(3 istifadə olunan düymələrdir. Bir cədvəldən digər cədvələ keçmək üçün Tab

düyməsindən istifadə etmək lazımdır. Eyni zamanda bir neçə fayi və kataloqu seçmək üçün Insert

düyməsindən istifadə etmək lazımdır. Kompüterdə işləyərkən bəzən səhvlərə yol veririk. Səhvlərin düzəldilməsi üçün aşağıdakı düymələrdən istifadə etmək lazımdır:

Esc - verilən əmrin ləğv edilməsi üçün işlədilən düymədir. ◄— Backspace kursordan solda yerləşən sətrin silinməsi üçün işlədilir.

Delete - kursorun üstündə yerləşən hərlin (işarənin) (sağa tərət) silinməsidir.

Home düyməsi kursoru sətrin və ya cədvəlin əvvəlinə keçirmək üçün işlədilir.

End düyməsi isə əksinə - kursoru sətrin sonuna keçirir. İri həcmli fayllarla işlərkən Pagc Up və Pagc Down (səhifəni

yuxan və aşağı çəkilməsi üçün) düymələrindən istifadə etmək məsləhət görülür.

Kataloqa giriş - kursorla faylın seçilməsi və Enter düyməsinin basılması ilə yerinə yetirilir.

Kataloqdan çıxma isə kursoru alt kataloqun əvvəlinə qoyub (Home düyməsini basmaqla da etmək olar) Enter düyməsini basmaqla yerinə yetirilir.

Proqramda iki cədvəlin əks olunması eyni zamanda iki müxtəlif diskə nəzarət etməyə imkan yaradır. Əgər sol cədvəldə C diski əks olunubsa, sağ cədvəldə başqa bir diski (A:, D:) əks etdirmək olar. Sağ cədvəldə diskin əks etdirilməsi üçün ALT+F2 düymələrini basmaq lazımdır. Kursorla lazım olan (A, C, D) diskini seçib, Entcr-lə təsdiq etmək lazımdır.

Sol cədvəldə diski dəyişmək üçün ALT+Fl işlədilir.

,NC proqramı içərisində la/ımı proqramı işə salmaq üçün:

1. Həmin kataloqu seçib, Enter-i basmaqla kataloqun içərisinə girmək lazımdır (ynıxanya bax). 2. Fayllar arasında proqramın adma uyğün gələn komand

19

tipli (exc, сот, bat) faylım tapmaq lazımdır. 3. Onu kursor ilə seçib Entcr-lə proqramı işlədirik. Nəzərə almaq

lazımdır ki, bu yolla yalnız MS-DOS sistemində yazılmış proqramları işə salmaq olar. İndi isə özünüz sərbəst olaraq hər hansı bir proqramı tapıb işə salın.

Pnıqramdan çıxmaq üçün Quit, Г10, Alt+F4, Alt+x, Esc düymələrindən istitadə edin.

Norton Commander funksional düymələri

NC-də bütün əmrlər tünksional düymələr vasitəsilə verilir. Gəlin onları ətraflı öyrənək.

F1 (Ие1р/Помощь/К0тэк)- NC-də lazımi məsələ üzrə məlumatı əldə etməyə imkan verən məlumat sistemini ekrana çıxarır. Məlumat menyunu nəzərdən keçirmək üçün kursorun düymələrindən və ya Page Up və Page Down düymələrindən istifadə etmək, sualı seçdikdən sonra isə Entcr-i basmaq və məlumat sistemindən çıxmaq üçün (Esc) düymələrindən istifadə etmək lazımdır.

F2 (UserMenu/Save/Bbnoe/3anucb/İstifaäəçinin menyusu/Yadda saxlama). İstifadəçinin menyusu dedikdə tez-tez işlədilən əmrlərin menyusunun açılması nəzərdə tutulur. Əsas əmr hesab edilən yadda saxlama Savc əmri isə faylda edilən dəyişiklikləri yadda saxlamaq üçün işlədilir. Yadda saxlama əmrindən yeni faylı yaradarkən və ya onun məzmununda müəyyən dəyişikliklər edərkən istifadə edilir. Fayi üzrə işləyərkən siz onu kompüterin yaddaşında saxlamağı unutsanız, proqram özü bunu sizin yadınıza salacaq.

Faylda dəyişikliklər edilib Сохранить Не сохранять Отмена

Yadda saxlamaq Yadda saxlamamaq Eəğv etmək Siz lazım olan maddəni seçməlisiniz.

F3 (View/Чтение) - faylın mətnini oxumağa imkan verir. Siz mətnli faylı oxumaq istəyirsinizsə onu kursorla seçib, F3 düyməsini basmaq lazımdır. Fayldan çıxmaq üçün - Esc və ya FlO (Quit) düyməsindən istifadə edirik.

F4 (EditMIpaeKa) Mətnə əlavə və ya dəyişikliklər etmək lazımdırsa siz bu əmri verməlisiniz.

20

Dəyişmə seçilmiş l'aylın mətnində dəyişikliklər etməyə imkan verir. Dəyişikliklər etmək üçün;

1. Kursorla taylı seçməli və F4 düyməsini basmalı. 2. Faylda dəyişikliklər etməli. 3. Onlan F2 düyməsi ilə yadda saxlamalı. 4. FlO düyməsi ilə proqramdan çıxmalı. İndi artıq laylı oxumağın və mətninin dəyişdirilməsi yollannı bildikdən

sonra qarşımıza belə bir sual çıxır: mətnli faylları necə yaratmaq olar?

Faylın yaradılması Shift+F4. Mətnli faylı yazmaq üçün lazımi kataloqda Shil'l+F4 düyməsini basıb, açılan pəncərədə faylın adını yazmaq və onu Enter ilə təsdiq etmək lazımdır. Faylın içərisində mətni yazmaq sonra onu F2 düyməsi ilə yadda saxlamaq və FlO düyməsi ilə fayldan çıxmaq lazımdır.

Məsələn: C diskində: öz adınız və txl tipli (mətnli) fayi yaradın. Bu faylın içərisində öz adınızı, soyadınızı və atanızın adını yazın. Yazılan informasiyanı yadda saxlayın (F2) və fayldan çıxın FlO. İndi həmin fayla F4 ilə girin, öz anadan olduğunuz tarixi əlavə olaraq yazın və onu yadda saxlamaqla fayldan çıxın. Öz faylınızı oxumağa çalışın.

F5 (Copy/Əksi) - bu əmr göstərilən yerdə lazımi faylın və kataloqun əksini çıxarmaq üçün işlədilir. Məsələn: A diskinə yaratdığınız faylın əksini çıxarmaq üçün siz faylı kursorla seçib F5 düyməsini basmalı və əksinin göndəriləcəyi yeri (A:\) göstərib, Enter-i basmalısınız. NC-də əksi çıxararkən cədvəllərin birində əksi çıxarılacaq faylın yerləşdiyi diski (kataloqu) açmaq, digər cədvəldə isə faylın əksi çıxarılacaq yeri açmaq məsləhət görülür.

Bu halda biz: 1. Faylın əksinin çıxarılmasım nəzarət altında saxlaya bilirik. 2. Digər tərəfdən isə F5 düyməsini basmaqla ünvan sətrində başqa

cədvəldə açılmış ünvan göstəriləcək.

F6 (RcnMow/Переименование/Перенос) Bu düymə iki funksiya daşıya bilər: biri yer deyişmək (перенос), biri ad dəyişmək (переименование)

21

basıb Enter

Faylın adım dəyişmək üçün, onu kursorla seçib, F6 düyməsini açılmış pənçərədə ünvanı pozub, yerinə faylın yeni adını yazıb, onu -lə ləstiq edirik. Məsələn: yaratdığınız faylın adını dəyişmək üçün, NC-

nin sol panelində A; diski əks edib kurson ora keçirib faylı seçin

fuad.txt Sonra F6 düyməsini basıb, açılmış pənçərədən ünvanı

pozub yerinə təzə faylın adını yazın (newfıle.txt). Ad dəyişmə əmrini Enler-lə təstiq edin.

F7 (Mkdir/Новый каталог/Yeni kataloqm yaradılması). Bu əmr göstərilən kataloqda və ya diskdə yeni qovluq yaratmaq üçün işlədilir. Yeni kataloq yaradanda açılmış diskdə F7 düyməsindən istifadə edirik, pəncərədə qovluğun adı göstərilir Enter-lə təsdiq edirik. Bu isulilə alt kataloqla yaradılır.

F8 (Delete/ydanumb/FayI və katalqlann pozulması əmri). Fayi və kataloqları pozmaq üçün onlan öncə kursorla seçib (bir neçə faylları İnsert düyməsi vasitəsi ilə seçə bilərsiniz) sonra F8 düyməsindən istifadə edirik və pozmaq əmrini Enter-lə təsdiq edirik. Bir neçə faylları pozanda «Все» (hamısı) əmrini verib, Enter-lə yenə də təsdiq edirik. Əks halda fayllann bir-bir

pozulması üçün Enter-lə təsdiq olunmalıdır. Kataloqları pozanda F8 əmri veriləndən sonra «Выбрать

подкаталоги» (Alt kataloqların seçilməsi) əmrini qeyd edib Enter-lə kataloqun pozulmasını təsdiq edirik. Bu halda kataloqun içində olan bütün fayi və kataloqlar pozulacaq.

F9 (Мепи/Меню/Norton Commander proqramının əsas menyusu). F9 düyməsini işlədəndə ekranın üst hissəsində beş menyudan ibarət əsas menyu açılır.

Burada NC-nin bütün əmrləri və məlumat bürosu proqramı yerləşir.

FlO (Quit/Bbixod/Çıxış) Proqramdan və fayldan çıxmaq üçün əmr. Əgər biz faylın içində yerləşiriksə (faylı oxuyanda (F3), yaradanda (Shift-t-F4), və redaksiya edəndə (F4)) onda bu əmr tayldan jçıxmaq üçün verilir. Əyər biz diskdə və ya kataloqda yerləşiriksə, onda bu əmr proqramdan çıxmaq üçün verilir.

22

F9 NC-nin əsəs menyusu

Önco qeyd etdiyimiz kimi, F9 düyməsini basarkən cədvəlin yuxarı

hissəsində 5 hissədən ibarət olan NC-nin əsas menyusu açılır.

(LEFT) (FILE) (DISK) (COMMAND) (RIGHT) sol fayl disk əmrlər sağ

Hər bir hissədə göstərilən mövzuya aid əmrlər vardır. Sağ və sol cədvəldə eyni əmrlər göstərilir, lakin onlann hər biri yalnız öz cədvəlində işləyir. Ona görə də yalnız sol cədvəldəki əmrləri təhlil edəcəyik. Sağ cədvəldəki əmrlər olduğu kimi sol cədvəldəki əmrlərin əksidir.

Sol cədvəlin menyusu Краткий формат (qısa format) - sol cədvəlin tərkibini qısa

şəkildə göstərir, yəni tayi və kataloqun adını əks etdirir. Məsələn; TEMP Readnıy. txl Полный формат (tam format) - sol cədvəlin tərkibini tam şəkildə

əks etdirir, yəni layi və kataloqların təkcə adlan deyil, eyni zamanda onların yaradıldığı tarix, vaxt, ölçüləri də əks etdirilir. Məsələn:

TEMP (kataloq) 31.10.01 14.34 Reudmy.t.xt 7942 19.08.01 11.24

Состояние диска (diskin vəziyyəti) - onun hal-hazırdakı vəziyyətini, yəni NC-nin istifadə olunan növünü, diskin ölçüsnü, boş qalan hissəsini, göstərilən diskdə və ya kataloqda fayllann və kataloqların sayını əks etdirir.

Дерево ката.аогов (katahuı- lar ağacı) seçilən disk əks olunan bütün kataloqları eyni zamanda sol cədvəldə göstərir. Sol cotl vəldə seçilən kataloqun məzmunu sağ cədvəldə əks etdiriləcəkdir.

Просмотр (baxış) əmri veriləndə sağ cədvəldə seçilən l'aylın məzmunu sol cədvəldə əks olunacaq.

23

Baxış əmrindən digər cədvəldə seçilmiş l'ayim tərkibini oxumaq üçün istifadə olunur.

Архив (arxiv) - əmr vasitəsilə diskdə arxiv layllann məzmununu oxumaq olar.

Панель поиска (axtarış cədvəli) - “əmrlər” mcnyusundakı “läyllarvn axtarışı” əmri vasitəsilə tapılmış layllann siyahısı burada əks olunur. Bu siyahı kompüterin yaddaşında söndürülənə qədər qalır.

Паспорт каталога (kataloqların pasportu) - seçilmiş disk və ya kataloqda yerləşən layi və kataloqların sayı haqqında məlumat verir. Eləcə də burada həmin fayi və kataloqların köçürülməsi üçün lazım olan

disketlərin sayını göstərir. Məsələn: BABY kataloqunu sol cədvəldə seçsək sağ

cədvəldə aşağıdakı informasiya göstəriləcək: ВСЕГО (Cəmi)

Каталогов: 1

Файлов: 12

Байт: 336 505

Дискет 1,44 Мб: - 1 (tələb olunan disketlərin sayı)

Связь (əlaqə) - NC proqramınından istifadə etməklə bir kompüter ilə digəri arasında əlaqə yaratmaq üçün işlədilən əmrdir. Bu halda digər kompüterin məzmunu cədvəldə C-link: adı altında əks etdiriləcək.

ВключениеЛВыключение панелей (cədvəlin yandırılıb söndürülməsi ALT+Fl) ~ ekranda NC-nin sol cədvəlin əks etdirilməsi və söndürülməsi üçün işlədilir. ALT+Fl düymələrin birgə işlənməsi NC-nin menyusunu açmadan həmin əmri verməyə imkan yaradır.

Sağ cədvəldə bu əmri ALT+F2 əvəz edir. Сортировка по... (sıralamaq) - cədvəldə olan informasiyanı (fayi

və kataloqlan) sıralamaq üçün aşağıdakı əmrlərdən istifadə etmək olar Имя Ctrl+F3 ad ilə

Тип (расширение) Ctrl+F4 tipi ilə Время Ctrl+F5 vaxtı ilə Размер Ctrl+F6 ölçüsü ilə Без сортировки Ctrl+F7 sıralanmadan Məsələn: Bütün fayi və kataloqlar əlilba cərgəsi ilə

sıralanmalıdırsa, onda Ctrl+F3 əmrindən istifadə etməliyik, ir'-f« Eləcə də, fayllan tiplərinə görə düzərkən Ctrl+F4 əmrindən istifadə etməliyik və s.

25

Gizli fayllar - bu atributu daşıyan fayllar ekranda əks olunmaya bilər. Onları əks etdirmək üçün “əmrlər“ menyusunda «Опции панели» bölməsində gizli fayllan ekranda əks etdirmək əmri ilə açmaq olar.

Sistem fayllan - bu fayllar sistem tərəfindən qorunan tipli fayllardır. Bu fayllann dəyişilməsi və ya jxızulması sistemin korlanmasına səbəb ola bilər.

Məsələn: Faylın atributunu qoymaq üçün onu kursorla seçib, F9 düyməsini basır, «Установка атрибутов файла» əmrini seçib işlədirik. Burada tələb olunan atributu kursorla seçib, пробел - ilə qeyd edirik |x], və «установка» əmri Enter təsdiq edirik. Atributu dəyişmək və ya pozmaq üçün həmin əmrlərdən istifadə etmək olar.

Выделить файлы (Серый +) (fayllann seçilməsi) - bu əmrlə cədvəldə olan bütün fayllan göstərilən parametrlər ilə seçmək olar. Məsələn: txt tipli fayllan seçmək lazımdırsa, onda bu əmri verməklə, əlavə pəncərədə *.txt tipli fayllan göstərib seçməyə əmr veririk. Bu zaman cədvəldə bütün txt tipli fayllar seçiləcək.

Снять выделение (Серый -) (seçilmə əmrinin götürülməsi) -

qeyd olunmuş fayllann üzərindən seçilmə əmrinin götürülməsi üçün işlədilir.

Инвертировать выделение (Серый *) (bütün fayllann seçilməsi) - cədvəldə olan bütün fayllan seçmək üçün əmrdir.

Восстановить выделение seçilmə əmrinin yenidən bərpa edilməsi üçün bu əmr verilir.

«Диск» menyusu

; Копировать дискету... Ь'ч^орматировать'дискету... |^5'Метка диска,.. г-- '

и . ■ .Сетевые, утилиты...

SİTİft-F2

'Уборка диска... Shift-Fl

Burada verilən əmrlər təçrübəli operatorlara aiddir. Başlayan, təçrübəsiz operatorlara bu əmrlərilə işləmək məsləhət görülmür. Amma əmrləri bilmək lazımdır ki müəyyən vaxt keçəndən sonra

onları işlətmək olsun. Копировать дискету - disketlərin əksini çıxarmaq üçün bu əmi'dən

istifadə etmək olar. Форматировать дискету - disketi 3 (tam, tez və təhlükəsiz) isul ilə

format etmək üçün bu əmrdən istil'adə etmək lazımdır.

26

Diqqat! Bu əmr veriləndə diskettə olan bütün informasiya tam pozulaçaq.

Сетевые утилиты - Qovşaq vasitəsi ilə məlumat qöndəmıək üçün proqram.

Уборка диска - diskdə yerləşən bütün artıq faylları pozmaq üçün bu proqramdan istifadə etmək olar.

«Команды» menyusu

Дерево каталогов Alt+FlO (kataloqlar ağaçı)- bu əmr veriləndə ekranın ortasına kataloqlar ağaçı çıxır. Sol menyudan fərqli olaraq burada kataloqları yaratmaq (F7), ad deyişmək (F6) və pozmaq olar (F8). Bundan başqa burada kataloqları ad ilə diskdə tapmaq olar.

Поиск файла Alt+F7 (Faylların axtarışı) bu əmr ilə diskdə lazım olan faylı tapmaq olar. Bunun üçün əmri verib faylın

adını sətrdə qöstərib, axtarışı Enter-lə təstiq edirik. Tapılan faylı hələ buradan aça bilərik.

Журнал команд Alt+F8 (Əmrlər jurnalı) - bu əmr veriləndən sonra ekrana seansda işlədilən bütün MSDOS əmilərinin siyahısı əks olunacaq. Bu əmrləri yenidən buradan işlətmək olar. Kompüter söndürüləndən sonra jurnalda olan informasiya da itirilir.

Число строк на экране Alt+F9 ekranı 25 sətrli rejimndən 43 sətri i rejimə keçirmək üçün əmrdir. Ad ekranda 25 sətr yerləşir, bu əmri verəndən sonra sətrlərin sayı 43-ə çatır. Bu əmri təkrarən verdikdə, ekranın rejimi 25 sətrə qayıdacaq.

Информация o системе sistem (kompüter) haqqında bütün məlumatı ekrana çıxarır.

Обмен панелей Ctrl+Ü sağ və sol cədvəlin yerlərini dəyişdirir. Вкл\Выкл панелей Ctrl+O cki'anda iki cədvəli əks etdirmək və ya

gizlətmək üçün əmrdir. Сравнение каталогов (kataloqların müqayisəsi) müxtəlif cədvəllərdə

əks edilən kataloqları müqayisə etmək üçün əmrdir.

27

Синхронизация каталогов (kataloqların eyniiəşdirilmsi) müqayisə edilən kataloqların eyniləşdirilməsi əmridir.

Терминал - əlaqələr paketindən ibarətdir və telefon xətti və ya kabeli vasitəsilə informasiyanın ba.şqa kompüterə göndərilməsi əmridir.

Меню пользователя F2 (operatorun menyusu) düyməsinin basılması

ilə öz şəxsi əmrlər menyusunu yaratmaq üçün verilən əmrdir. Обработка расширении tiplərin işlənməsi əmri proqrama bağlı olan

əmrlərin yaradılması üçün işlədilir. Məsələn: BMP tipli fayllara müraeiət edərkən Paint proqramı işə salınacaq.

Редактор по расширению F4 düyməsinin basılması ilə çağınlan redaktorun seçilməsi əmridir.

. Плра1летры экрана *•

настройка панелей ^.настройка

глоения экрана Настройка

мыши н. принтера ОПЦИЙ

редактора заданание

приглА^ия Опции сжатия

данных

• ЕхЗ Сохранять цасТрои!»«

Конфигурация Burada yerləşən bütün

əmrlər proqramın quruluşunu dəyişmək üçün işlədilir.

Экран monitorun tipini və ekranın imkanlarını dəj'işmək üçün işlədilən əmrlərdir.

Графический интер- фейс |xj - proqramda qralik fayllara baxmaq üçün bu punktu qeyd

etmək lazımdır. Включить меню | | -

ekranan yuxarı hissəsində NC-nin əsas menyusunu göstərmək üçün işlədilir.

Отображать путь в командной строке [х] kursorla seçilən yerin ünvanı göstərilir.

Панель управления (xj ekranın aşağı hissəsində göstərir.

Полный экран [xj - proqramı ekranda tam əks etdirir. Часы [х] - proqramın yuxan sağ hissəsində saatı göstərir. Опции пане.ти cədvəlin imkanlannı bu əmi' vasitəsilə kökləmək

olar.

1x1 - отображать скрытые файлы - sistem və gizli faylların ekranda əks etdirilməsi və ya gizlədilməsi üçün işlədilir.

(xl - Insert перемещает вниз - faylları Insert düyməsiilə seçəndə kursoru aşağı keçirmək üçün bu punktu qeyd etmək lazımdır.

MS-DOS sətrində

İŞ cədvəlini

28

|X| - выбирать подкаталоги - çədvəldə ali qovluqları seçmək üçün işlədilir.

[x] - параллельный показ - bir çədvəldə seçilən kataloqun məzmununu digər çədvəldə əks etdirmək üçün əmrdir.

[ 1 - отображать меню при запуске - əgər bu punktu qeyd etsək onda NC əsas menyusu proqram açılandan ekranda əks olunaçaq.

|xl - сводная строка - əlavə sətri ekranda əks etmək üçün işlədilir. Гашение экрана - monitoru solmağdan qoruyan proqramın «screen

saver» adlanır. Bu əmr göstərilən vaxta seçilmiş tipli proqramı ekrana çıxarır. Proqramın tipini və açılan vaxtını pənçərədə seçib, Enter-lə təstiq edirik. Lazım olsa proqramı işlətməkdən əvəli «тест» əmri ilə yoxlaya bilərik.

Принтер и мышь - printerlə manipulyatorun parametrlərini dəyişmək üçün əmrdir.

Выбор редактора - F4 düyməsidə çağırılan redaktorun seçilməsidir.

Подтверждения - verilən əmrləri təstiq etmək üçün işlədilir. Сжатие - informasiyanı kompüterdə saxlamaq üçün üsulun seçilməsidir.

Bununla NC proqramında olan bütün əmrlər ilə tanışlığımız başa

çatır. Qeyd etmək lazımdır ki bu proqram yazılandan sonra xeyli vaxt keçməyinə baxmayarağ o indiyə kimi ən aktual və lazımlı proqramlardan biri olaraq qalır.

Praktiki iş: aşağıdakı tapşırığı NC-də yerinə yetirin. 1. A:\ diskində üç rnətnli tayi yaradın sonataJxt, fuga.txt, foxstrottxt.

2. C:\ diskində MIJSIC kataloqunu yaradın. 3. C:\MUZIC kataloqunda iki alt kataloq (qovluq) yaradın DISCO, CLASSIC. 4. A:\ diskında yerləşən txt tipli layları C:\ diskin CLASSIC alt kataloquna köçürün. 5. C:VMUZIC\CLASSIC kataloqun içində yerləşən laylların tipini txt-

dən, dot tipinə dəyişin. 6. A:\ diskində yerləşən txt tipli fayllan pozun. 7. (2\ diskində MUZIC kataloqunu pozun.

29

Windows sistemi

Kompüter sistemləri, Windows 95-dən Millenium-ma

qədər Kitabın bu hissəsində biz ən məşhur sistemlərdən biri

ilə - Windows sistemi ilə tanış olacağıq. Sistemlərin arasında ən sadə və populyar olduğuna körə bu sistem bütün dünyada , məşhurdur. Windows sisteminin müxtəlif versiyaları var. Aşağıda Windows sisteminin ən uğurlu versiyalanni təqdim edirik.

WlNDOWS-95 OSR2 - bu sistem ən sadə və uğurlu, rus dilinə köçürülən versiyalarından biridir. Windows-95 kompüterdən ən az ]5arametrlər tələb edən sistemdir. Onun tələbləri: disk HDD 500 Mb, müvəqqəti yaddaş OZU16 Mb.

Bu sistçm 486 tipli kompüterlərdən başlayaraq bütün başqa kompüterlərdə işlədilə bilər.

WINDOWS-98 SE-in 98-ci il sisteminin ikinci tərcüməsidir. Bu sistemə daxil olan proqramlann və eləcə də sistemin özünün imkanları daha da genişləndirilmişdir. Əlavə effekt vasitələri sistemi daha da cəlb edici etmiş, lakin bununla bərabər onun kompüterdə işləməsi tələblərini artırmışdır. Kompüterin bu sistemdə işləməsi üçün diskin ölçüsü HDD 1 Gb, yaddayı 32 Mb-dan az olmamalıdır.

WINDOWS 2000 Pro - Windows sistemlər arasında ən uğursuz sistem sayılır. Sistemin kompüterə tələbləri artmaqdan başqa müəyyən məhdudiyyətlər var. Məsələn, sistem özü diskdə çox yer tutmağına baxmıyaraq bu sistemdə müəyyən proqramlar və oyunlan işlətmək olmaz.

WINDOWS Me (Millennium Edition) Windows sistemin sonunçu versiyasıdır. Bu versiyada əvəllki versiyanın bütün səhvləri götürülüb, çoxlu yeniliklər və əlavələr olunub. Yeni internet Explorer, sistemin internetdə daha da tez işləməyinə səbəbdir. Buna baxmayaraq sistemin mənfi çəhətləri də var. Bunlardan biri kompüterə köhnə elementlərin bir hissəsini qoymaq mümkün olmayacaqdır. Bu sistemi ançaq təzə kompüterlərdə Pentium-III və Pentium-IV işlətmək məsləhətdir.

30

Windows proqramındakı əsas elementlər

Desktop

Рабочий стол

(is stolu)

Task Bar Паме.1ь 1адач Misalar paneli

si

Мой компьютер - Му Computer (monim kompüterim) - işarəsi kompüterdə olan və dislkərdə yerləşən məlumatı ekrana çıxarmaq üçün işlədilir.

Сетевое окружение — NetWork Neighborhood - işarəsi bir neçə kompüterin əlaqəli işlədilməsidir. Bu işarənin köməyi ilə qovşağa birləşən kompüterlərdən lazım olan məlumatı almaq olar.

Корзина - Recycle Bin (Zənbil) - müvəqqəti ixtisara salınmış t'aylların saxlanılması üçün istifadə olunur. Windows sistemində

pozulan bütün fayllar və kataloqlar müvəqqəti olaraq buraya göndərilir. Burada yerləşən bütün fayllan istənilən vaxt bərpa etmək olar. Bunun üçün proqrama iri lazım olan fayllan kursorla seçir «Восстановить» əmri ilə onları bərjıa edirik. Fayllar bu proqramda zənbilin təmizlənməsinə qədər qalır.

I Пуск işarəsi - Windows proqramındakı sənədləri açmaq, sistemin köklənməsini dəyişdirmək, habelə müəyyən layi və qovluğu tapmaq, bu sistem haqqında məlumat əldə etmək üçün işlədilir. Рабочий стол - Desktop (yazı stoiu) - üzərində adlan qeyd olunan işarələrin yerləşdiyi yerdir. Пане^кь задач - Task Bar (misallar paneli) - açılmış proqram və sənədlərə uyğun olan düymələrin (işarələrin) yerləşdiyi hissədir.

31

Əsas menyu Пуск düyməsini işlədərək Windows sisteminin əsas menyusunu

açırıq. Пуск - işarəsini göstərib, manipulyatonın (mouse) sol düyməsini

basmaqla əsas menyunu açmaq olar. Start (Пуск) işarəsi altında aşağıdakı bölmələr açılır:

Programs - Программы (proqramlar) - kompüterdə olan Windows sistemində işləyən proqramların siyahısı verilir.

Documents - Документы (sənədlər) - son zaman yaradılan faylların siyahısını verir. Burada siyahıdan tələb olunan laylı bir başa göstərib açmaq olar.

Settings - Настройка (kökləmə) - sistemin dəyişən komponentlərinin siyahısını verir (misal paneli, printerlər, idarə paneli). Bu komponentlərin köklənməsi dəyişdirilə bilər.

Find - Поиск (axtarış) fayi və kataloqlann axtarıb tapılması üçün işlədilir. Windows 98-də bu proqram Найти proqramı ilə əvəz olunur. Help - Справка (arayış) - Windows sistemi üzrə arayış verir.

Run - Выполнить - hər hansı proqramı işə salmaq üçün bu əmr verilir. Burada Windows sisteminə aid olmayam proqramları işlətmək olar. Məsələn: Nc proqramını işlətmək üçün,

burada C:\nc\nc.exe Windows 98-dən başlayaraq əsas menyuya Избранное punktu

əlavə olunub. Buraya İnternetdə tapılan Web səhifələrin ünvanı sizin tələbinizlə yaddaşda saxlanır.

Shut down - Завершение работы (sistemin bağlanması) - Windows sisteminin düzgün bağlanması üçündür. Kompüterun

sağlam işlənməsini istəyirsinizsə onda sistemi aşağıda göstərilən üsul ilə bağlamaq lazımdır. Bunun üçün aşağıdakı qaydalara riayət etmək lazımdır:

• Start (Пуск) - düyməsini basmaq,

• Shut Down (Завершение работы) - düyməsini basmaq, lazımi əmri seçib

• Yes (Да) düyməsini basmaq

3Uİ

Сеть - düyməsini basaraq kompüteri söndürmək lazımdır.

32

Windows - sistemdəkı pəncərələr Bu sistemdə bütün layl və proqramlar pəncərələr şəklində əks etdirilir.

Ной компьютер

İlər bir pəncərədə başlıq və menyu sətri, eləcə də pəncərənin müvəqqəti bağlanması, açılması və tam bağlanması düymələri vardır.

Başlıq sətri - pəncərədə olan proqram və faylların adlarını göstərən yerdir.

Menyu sətri - pəncərədə əks edilən proqramın bütün əmrləri bu sətrdə yerləşir.

□ Pəncərənin müvəqqəti bağlanması düyməsi göstərilən pəncərəni müvəqqəti bağlayıb onu misal panelinə göndərir.

Buradan pəncərəni yenidən ekrana çıxartmaq üçün, mausun lazım olan proqram adını kursorla göstərib, manipulyatorun sol düyməsini işlədirik.

Pəncərənin bütün ekran üzrə açılması düyməsi pəncərəni tam ekran boyu açır və yaxud onu ilkin vəziyyətə qaytarır.

Pəncərənin bağlama düyməsi göstərilən proqramı tam bağlayır.

Pəncərələrin yerlərinin dəyişdirilməsi

Pəncərələrin yerini ekranda dəyişmək üçün kursonı başlıq sətrinə qoyub, manipulyatorun sol düyməsini tutub saxlayaraq pəncərəni lazım olan yerə keçirmək olar.

П

33

Pəncərələrin ölçülərinin dəyişdirilməsi l’əncərənin ölçüsünü dəyişmək üçün kursoru pəncərənin sərhəddinə

qoyub, ^işarəsi ekranda əks olunan kimi, manipulyalorun sol düyməsini işlədib, lazım olan ölçüyə pəncərəni gətirmək olar.

O

^0'ЖВВВЯВВВЯЯШЯШШШЯШШШ

J . |Ч1 n»a(ca ✓ .

Мэй КОМПЫОТ'Т

ЙИ» ümj

Л issd M

SÄ*.

№1 fi*I z«>ıncı

лИ

A

IC.) ,

у

->^l İİ __________

Iİİe*mMwmB

Windows sistemində sənədin açılma üsulları

Sənədin açılmasının 4 növü

Windows sistemində bütün sənədlər fayi şəklində diskdə yerləşir. Müxtəlif proqramlar özünə uyğun *fayllar yaradır (məsələn: roza.bmp - Paint proqramında yaradılan şəkildir, roza.doc - Word proqramında yaradılan mətnli sənəddir v.s.). Lazım olan sənədi ekrana çıxartmaq üçün 4 əsas üsul var.

1. Sənədin yaradıldığı proqram vasitəsi ilə onun ekrana

çıxarılması Bunun üçün; Start (Пуск) düyməsini işlədib burada Programs

(Программы) menyusunda sənədin yaradıldığı proqramı seçib, manipulyatorun sol düyməsi ilə işə salmaq lazımdır.

Proqram açılandan sonra, menyu sətrində, File (Файл) menyusunda Open - (Открыть) (açmaq) əmrini göstərməklə lazım olan faylı seçib açmaq olar.

Üstün cəhəti: kompüterdə yerləşən və məhz seçilmiş proqrama aid olan, bütün faylları tapıb ekrana çıxarmağa imkan verir.

Mənfi cəhəti: çox uzun və mürəkkəb bir prosesdir. Bu üsulu ilə ancaq Windows sistemində işləyən proqramların fayllarını

açmaq olar.

34

2. Му Computer (Мой компьютер) işarəsi vasitəsilə

sənədin ekrana çıxarılması Bu işarəni göstərib manipulyalorun sol düyməsini iki dəfə

işlətməklə, əvvəl lazım olan diski (A:, C:, D:) seçib, orada lazım olan faylı (qovluğu) açmaq olar. Əgər sənəd hər hansı bir alt kataloqda yerləşirsə, onda qovluqları bir-bir açmaqla lazım olan faylı tapıb, manipulyatorun sol düyməsini iki dəfə işlətməklə onu ekrana çıxarmaq olar.

Üstün cəhəti: proqramdan asılı olmayaraq istənilən fayllan bu üsulla açmaq olar.

Mənfi cəhəti: faylın yerləşdiyi ünvanı mütləq bilmək lazımdır.

,• 3. Sənədin Find (Поиск) işarəsi vasitəsilə ekrana

^ çıxarılması Əvvəlcə Start (Пуск) düyməsini basmaq əsas menyuda Find

(Поиск) proqramını seçib “Fayi və qovluqlar” işarəsini göstərmək və manipulyatorun sol düyməsini işlətmək lazımdır. Açılmış pəncərədə lazım olan faylın adını klaviatura vasitəsi ilə yığıb, Find (Найти) (tapmaq) düyməsini basmaq lazımdır. Proqram verilmiş ada uyğun bütün faylların siyahısını ekrana çıxarır.

Burada lazım olan faylı kursorla göstərib, manipulyatorun sol düyməsini iki dəfə işlətməklə faylı açmaq olar.

Üstün cəhəti: faylın adını bilməklə istənilən sənədi açmaq olar. Mənfi cəhəti: faylın adını dəqiq bilmək lazımdır.

4. Documents (Документы) menyusu vasitəsilə sənədin ekrana çıxarılması

«Пуск» işarəsini manipulyatorun sol düyməsi ilə göstərib əsas menyuda Documents (Документы) menyusunu seçdikdə son zaman kompüterdə açılan fayllann siyahısı göstərilir. Burada lazım olan faylı seçib açmaq olar.

Üstün cəhəti: ən cəld və sadə üsul hesab edilir. Mənfi cəhəti: məhz son dövrlərdə yaradılmış və yaxud işlənmiş

fayllan ekrana çıxarmaq olar.

Yoxlama işi: Пуск düyməsini basın, və proqramlar

menyusunda Standart bölməsində “Блокнот” proqramını açılır. Burada öz adımızı, soyadımızı və atamınızın adını yazıb fayi

35

menyusunda “Сохранить" əmri verir. Açılmış pəncərədə faylın adını

name.txt qoyub “Сохранить” əmri verin. Pəncərəni bağlayım.

İndi həmin o sənədi name.lxl yuxarda göstərilən dörd üsul ilə açın.

İ lər bir üsulun müsbət və mənfi cəhətlərini qeyd edin.

Sistemin köklənməsi

Windows sistemində müxtəlif əlavə proqramlar var. Bu proqramlar sistemi daha da rahat və maraqlı işlətmək üçün imkan yaradır. Bunları kökləmək üçün müəyyən proqramlar var. Sistemin köklənməsi əsas

menyunun Settings (Настройка) (köklənmə) punktundan və yaxud My Computer (Мой компьютер) (mənim kompüterim) işarəsinin Control Panel (Панель управления) punktu ilə kökləmək olar.

Bunun üçün: pusk işaırısini göstəririk, göklənmə menyusunu seçib lazım olan obyekti;

I idarəetmə paneli,

[^1 printer,

iaiŞ misal panelini göstərib proqramı açırıq.

’JLİ idarəetmə paneli

Bu paneldə Windows sisteminə aid olan bütün dəyişiklikləri yerinə yetirmək olar.

Дата и время (tarix və vaxt) bölməsində kompüterin yaddaşına lazım olan vaxt və tarixi yazmaq olar. Burada seçilən, vaxtı ilə yaradılan tayi və kataloqlar kompüterin yaddaşında qeyd olunur.

Звук (səs) Windows sistemində verilən bütün əmrlər (pəncərənin açılması, bağlanması, sual yə s.) səs ilə müşahidə ola bilər. Bu səs sxemlərini səs bölməsi proqramında seçib kökləmək olar.

Джойстик (oyun cihazları) bölməsində oyun cihazlannı əlavə etmək, silmək və ya onun parametrlərini dəyişmək olar.

Клавиатура (klaviatura) bölməsində onun parametrlərini kökləmək olar. Burada yeni dil əlavə eimək olar. Məsələn: türk dilini sistemə əlavə etmək üçün bu proqramı açıb «Язык» menyusunda Турецкий (türk dili) seçib «Добавить» əmri veririk. Dili pozmaq üçün bu menyuda «Удалить» əmrini işlədirik.

Й

36

ä

Ж

_Д_1

Пароль (parol) bölməsində köklənmiş sistemə parol qoymaq və ya onu dəyişmək olar.

Принтеры (printerlər) bölməsində müxtəlif növlü printerləri göstərilən kompüterə görə uyğunlaşdırmaq və ya kökləmək olar. Yeni printeri sistemə qoşmaq üçün onu kompüterə qoşub, bu proqramı açıb «Установка принтера» yeni printer əlavə etmək üçün əmi'i veririk. Açılmış pəncərədə əvvəl firmanın adını (məsələn: HP) sonra isə printerin adını seçib (məsələn: HP LazerJet 5L), «Установить» əmri veririk. Drayverları köçürmək üçün bizə printerin diski lazım ola bilər.

Питание (cərəyan) bölməsində cərəyanın parametrlərini dəyişmək olar.

Модем (modemlər) modern informasiyanı bir kompüterdən digərinə telefon xətti vasitəsi ilə göndərmək və almaq üçün işlədilir. Modern bölməsində yeni modernin işə salıniTiası və parametrlərinin dəyişdirilməsi yerinə yetirilir.

Мультимедиа (multimediya) bölməsində video və səs parametrlərini dəyişdirmək olar.

Мышь (manipulyator) bölməsində onun parametrlərini dəyişdirmək olar.

Сеть (ümumi qoşulma) bölməsində ümumi bir xəttə qoşulan bir neçə kompüterin proqram və sistemlərin köklənməsi yerinə yetirilir.

Система (sistem) bölməsində bu sistem haqqında ümumi məlumat verilir.

Шрифты (şriftlor) bölməsində kompüterə yeni şrütləri əlavə etmək və ya lazım olmayan şriftləri pozmaq olar. Sistemə yeni şrift əlavə etmək üçün bu proqramın «Файл» menyusunda «Установить шрифт» əmrini veririk və köçürülən diskin (şrilt yerləşən yeri) gös- tərib burada lazım olan şriftləri seçib «OK» əmri ilə təsdiq edirik.

Установка и удаление програм (proqramların yazılması və silinməsi) bölməsində Windows sistemində istənilən yeni proqramları kompüterə yazmaq və ya işlədilməyən proqramları pozmaq olar. Proqramların əksəriyyəti öz «Setup» (installasiya) proqramı vasitəsi ilə sistemə yazmaq olar. Sistemdən proqramı pozmaq üçün bu proqram-, dan işlətmək mütləq lazımdır. Əks halda proqramların ünvanlan system.ini faylında qalacaq və kompüterin açılmasında onlara müraciət edəcək. Proqramı sistemdən pozmaq

38

Bu proqramın işə salınması üçün:

• Start (Пуск) düyməsini basıb,

• Programs (Программы) menyusunu kursorla seçib orada

• Windows Explorer (Проводник) proqramını tapıb, manipulyatorun sol düyməsi ilə onu işə salmaq lazımdır.

Menyu sətri Menyu sətri Windows Explorer (Проводник) proqramında yerinə

yetirilən bütün əmrləri əks etdirir.

Файл (fayi) menyusu Bu menyuda fayllara aid olan bütün əmrlər əks edilir.

Fayim yaradılması File (Файл) bölməsini kursorla göstərib, manipulyatorun sol düyməsi

ilə açmaq, sonra New (Создать) bölməsini açıb, yaradılan faylın tipini göstərmək (şəkil, mətn, sənəd və ya musiqi və s.) və faylın adını yazandan sonra «Enter» düyməsi ilə təsdiq etmək lazımdır.

Qovluqların yaradılması Fiie (Файл) bölməsini kursorla göstərib, manipulyatorun sol düyməsi

ilə açmaq, sonra New (Создать) bölməsini açıb orada Folder (Создать папку) (qovluğu yaratmaq) əmrini göstərib, qovluğun adını yazmaq və «Enter» düyməsini basmaq lazımdır.

Fayi və qovluqların adlarının dəyişdirilməsi ^ Bunun üçün lazım olan qovluq və ya faylın adını kursorla

щдущ göstərib, manipulyatorun sol düyməsini həmin obyektin adı ' i üzərinə qoyub 2 dəfə basmaq və orada köhnə adı Dclete düyməsilə pozub yeni adı yazmaq lazımdır.

Fayi və qovluqların yerlərinin dəyişdirilməsi

Bunun üçün lazımi fayi və ya qovluğun üzərinə kursoru ' qoyub, manipulyatorun sol düyməsini basıb, onu buraxmadan istənilən yerə köçürmək olar.

39

Fayi və qovluqların əksinin çıxarılması Bunun üçün kursoru fayl və ya qovluğun üzərinə qoyub,

manipulyatorun sol düyməsini və Ctrl düyməsini birgə basıb, aksini istənilən yerə köçürmək olar.

Fayl və qovluqların ləğv edilməsi ^ Bunun üçün kursoru fayl və ya qovluğun üzərinə qoyub,

едевд manipulyatorun sol düyməsi ilə seçib, onu Del düyməsilə pozmaq lazımdır.

Sonra Zənbilə göndərmək əmri düyməsilə təsdiq etmək lazımdır. Bütün bu əmrlər File (Файл) menyusu vasitəsilə yerinə yetirilə

bilər. Bir neçə fayl və ya kataloqu pozmaq üçün onlan əvvəl Insert düyməsilə

seçib sonra Delete düyməsi vasitəsilə pozmaq olar.

Edit (Правка) menyusu Əvvəlki əməliyyatın ləğv edilməsi (Ctrl+Z). Burada son üç verilən

əmrləri növbə ilə ləğv etmək olar. Cut (Вырезать) kəsmək (Ctrl+X) - Bu, seçilən informasiyanı

kompüterin müvəqqəti yaddaşına kəsib göndərmək əmridir.

Paste (Вставить) Yerinə qoymaq (Ctrl+V) - Bu, informasiyanın kompüterin müvəqqəti yaddaşından istənilən yerə qoyulmasıdır.

İşarənin qoyulması (вставить ярлык) - Bu, göstərilən sənədə (yarlık) işarə qoymaq əmridir.

Select Л11 (Выделить все) Ümumi seçmə (Ctrl+A) - Bu, göstərilən qovluqda bütün fayl və qovluğlan seçib göstərilməsidir.

Invert selection (Обратить выделение) Seçmənin ləğvi - Bu, bütün fayllann seçilib göstərilməsini ^^вğv edən əmrdir.

View (Вид) menyusu Bu menyu alətlər panelini və əmrlər sətrini, eləcə də iri və ya kiçik

işarələri ekranda əks etdirmək və yaxud ekrandan silmək üçün işlədilir.

Tools (Сервис) menyusu Lazımi qovluq və ya faylı tapmağa imkan verir.

40

Alətlər paneli Əvvəlki səviyyə - ekranda göstərilən kataloqdan yuxanda yerləşən

kataloqa keçməyə imkan verir. Cut (Вырезать) Kəsmək - göstərilən obyekti kompüterin müvəqqəti

yadaşma kəsib göndərir.

Сору (Копировать) Yaddaşa əksin göndərilməsi - göstərilən obyektin müvəqqəti yaddaşa göndərilməsidir.

Paste (Вставить) Bufer yaddaşdan geri çağırış - müvəqqəti yaddaşda olan hər hansı bir informasiyanın geri çağmlmasıdır.

Undo (Отменить) Əvvəlki əmrin ləğvi - Bu, iera olunmuş əmıi ləğv edir.

Dclcte (Удалить) Ləğv etmə - Göstərilən obyekti ləğv edir. Options (Свойства) Xüsusiyyətlər - Fayi haqqında tam informasiya

əldə etməyə imkan verir. Large Icons (Крупные значки) İri işarələr - Obyekti (fayi və ya

kataloqları) iri işarələrlə əks etdirir. Small Icons (Мелкие значки) Kiçik işarələr - Obyekti (fayi və ya

kataloqları) kiçik işarələrlə əks etdirir. List (Список) Siyahı - Obyekti siyahı formasında əks etdirir. Tablc (Таблица) Cədvəl - Obyekti cədvəl formasında tam

məlumatlarla əks etdirir.

Standartlar bölməsi Bu bölmədə Windows sistemində olan əsas (standart) proqramlar

yerləşir. Bü bölməni açmaq üçün Start (Пуск) düyməsini kursorla göstərib,

Programs (Программы) menyusunda Standart (Стандартные) bölməsini manipulyatorun sol düyməsi ilə göstərib açmaq lazımdır.

Oyunlar Windows sistemində həm işləmək, həm də dincəlmək olar. Bunun üçün

standart qrupunda oyunlar bölməsi yaradılıb. Oyunlann şərtlərini açılmış pəncərənin «?>.' menyusundan oxumaq olar. Windows Millenium siste.mində bn bölmədə bir necə o mn əlavə olunub.

41

lif

Multimediya

Səsin səvijyəsini müəyyənləşdirən işarəni göstərməklə sintezatorların səs səviyyəsini dəyişmək olar.

CD-rom lazer disklərinin səsləndirilməsini təmin edən proqramdır. Burada səs CD-diskləri oxumaq üçün imkan yaranır.

Active movie tipli proqramın vasitəsi ilə açılan video faylların tiplərin seçilməsi. Active movie tipli fayllann parametrlərini dəyişmək

üçün bu işarədən istifadə edilir. Bu proqram lakin Windows-95 sistemində işləmir. Windows-98-dən bu proqram ləğv olunub.

Универсальный проигрыватель kompüterdə yazılmış audio və video faylların səsləndirilməsinə və işlədilməsinə imkan verir. Windows-95 sistemində bu proqramın imkanı atırılıb.

Фонограф (Windows-95) səsli faylların mikrofon vasitəsilə

yazılmasını təmin edir. Windows-98-də proqramın adı «Звукозапись» ilə əvəz olunub.

Элементы Active Movie (Active Movie elementləri) (Windows-95) video fayllara baxmağa imkan verir.

|Л

Xidməti proqramlar

Агент сжатия (sıxma agenti) yazılan informasiyanın həcmini artırmağa imkan verir.

Дефрагментация диска (diskin defraqmentasiyası) burada diskdə yazılan proqramları sıralamaq üçün imkan var. Bu proqramı ayda heç olmasa bir dəfə işlətmək lazımdır.

Проверка диска (Scan Disk - diskin yoxlanma- sı) diskdə olan səhvlərin üzə çıxaniması və aradan qaldırılmasına imkan verir. Bu proqramı həftədə bir dəfə işlətmək məsləhətdir. Diskdə səhv olsa bu proqram ozü o səhvi düzəldəcək.

Уплотнение диска (diskin sıxlaşdırılması) diskin həcminin artırılmasına imkan verir.

Bundan başqa bu bölmədə qrafik redaktor (Paint), sadə mətnli redaktor (Bloknot), kalkulyator, Word Pad və s. proqramlar yerləşir.

42

#

□

Графический редактор Paint (Paint qrafik redaktoru) BMP formatında qrafik şəkillərin yaradılması üçün işlədilir.

Блокнот (bloknot) sadə mətn redaktorudur. Formatlaşdırılmamış faylları yazıb saxlamağa imkan verir.

Калькулятор (kalkulyator) riyazi hesablamaları yerinə yetirmək üçün istifadə edilən proqramdır.

Просмотр рисунков (şəkillərin nəzərdən keçirilməsi proqramı) kompüterdə olan bütün şəkilləri və müəyyən tipli qrafik layları nəzərdən keçirmək üçün yaradılan proqramdır.

Таблица символов (simvollar cədvəli). Bu proqram lazım olan simvolu seçməyə imkan verir.

Текстовый редактор Word Pad (mətn redaktoru Word Pad)

Bu proqram cədvəllər istisna olmaqla mətnlərin yazılması üçün yaradılmışdır.

43

3 Word Pad Word Pad proqramı format olunmuş sadə tipli sənədləri yaratmaq üçün

işlədilir. Bu proqramın imkanlarından tam istifadə etmək üçün proqramda verilən əmrləri bilmək lazımdır. Bütün bu əmrlər menyu sətrində yerləşir.

Menyu sotri

File (Fayi) menyusu

Yaratmaq (New - Создать) (Ctrl+N) - yeni tip sənədin yaradılmasına imkan verir.

Açmaq (Open - Открыть) (Ctrl+O) - Əvvəlcə yaradılmış sənədləri açmağa imkan verir.

Yaddaşda saxlama (Save - Сохранить) (Ctrl+S) Bu, cari sənəddə yerinə yetirilmiş dəyişikliklərin yaddaşda saxlanmasıdır.

Sənədin başqa ad altında saxlanması (Save as - Сохранить как) Bu, faylın adının dəyişilməsi və ya onun yeni ad altında saxlanmasıdır.

Çap etmə (Print - Печать) (Ctrl+P) Sənədin printerdə çap edilməsidir. Sənədin nəşrdən qabaq yoxlanması (Print Preview - Просмотр печати) - Bu əmr nəşrdən qabaq sənədi nəzərdən keçirməyə imkan verir. Səhifənin maketi

(Page Setup - Параметры страницы) - Bu

əmr səhifənin parametrlərinin, yəni sərhədlərinin dəyişdirilməsidir. Sənədlərin siyahısı - Son zaman yaradılmış fayllann siyahısını

verir. Çıxış (Exit - Выход) (Ält+F4) Bu əmr proqramdan çıxışı göstərir.

Edit (Правка) menyusu

Ləğv etmə (Undo - Отменить) (Ctrl+Z) Bu əvvəlki əmrin ləğv edilməsidir.

Kəsmək (Cut - Вырезать) (Ctrl+X) Bu, seçilən informasiyanı kompüterin müvəqqəti yaddaşına kəsib göndərmək əmridir.

Yaddaşa əksin göndərilməsi (Сору - Копировать) - göstərilən obyektin müvəqqəti yaddaşa göndərilməsidir.

44

Bufer yaddaşdan geri çağırış (Paste - Вставить) - müvəqqəti yaddaşda olan hər hansı bir informasiyanın geri çağınimasıdır.

Yaddaşdan xüsusi geri çağırma (Special Paste - Специальная вставка) - Bu, lazımi formatda mətnin, şəklin yaddaşdan geri çağrılıb istənilən yerə qoyulma əmridir.

Silmə (Delete - Удалить) - Bu göstərilən informasiyanın ləğv edilməsi

əmridir. Bütün mətnin seçilməsi (Select AH - Выделить все) (Ctrl+A) -

Bu, bütün mətnin surətinin çıxanlması, ləğv edilməsi, formatlaşdırılması əmridir.

Tapmaq (Find - Найти) (Ctrl+F) - Bu əmr tələb olunan sözü və ya mətni tapmağa imkan verir.

Əvəz etmə (Replace - Заменить) (Ctrl+H) - Əvvəlki sözün tapılmış sözlə əvəz edilməsi əmridir.

View (Вид) menyusu

• Alətlər paneli - панель инструментов

• Formatlaşdırma paneli - панель форматирования

• Xətkeş - линейка

• İnformasiya sətri - строка состояния Yuxarıda göstərilən elementlərin ekranda əks etdirilməsi və müvəqqəti

pozulması bu menyuda yerinə yetirilir. Parametrlər — RTF, Word tipli sənədlərin parametrlərini

dəyişdirilməsi.

Insert (Вставка) menyusu Vaxt və tarix (Time & Date - Дата и время) - Faylda lazımi yerdə cari

vaxtın və tarixin qoyulması əmridir. Obyekt (Object - Объект) - Video küplərin, səsin, şəklin lazımi yerə

yerləşdirilməsi əmridir.

Format (Формат) menyusu Şrift (Font) - Tələb olunan obyektə şriftlərin ölçüsünün, rənginin,

effektin, tipinin seçilməsinə imkan verir. Marker (Indents) - Sətrin əvvəlinə markerin əlavə edilməsidir.

Abzas (Paragraph) - Mətndə abzasın qoyulmasını təmin edir. Tabulyasiya (Tab) - Tabulyasiyanın qoyulması əmridir.

45

“?” menvusu

Word Pad proqrama aid olan məlumatı ekrana çıxarılması əmri. Word Pad üzrə lazım olan bütün informasiyanı ekrana çıxarmağa imkan

venr.

Gj

Alətlər sətri

Sənədin yaradılması (New - Создать) - yeni sənəd yaratmağa imkan verir.

Sənədin açılması (Open - Открыть) - Bu əvvəlki sənədin açılması əmridir.

Sənədin yaddaşda saxlanması (Save - Сохранить) - Bu əmr

sənədi kompüterin yaddaşında saxlanmasını təmin edir. Çap (Print - Печать) - Bu, lazımi mətnin çap edilməsi əmridir. Çapdan qabaq yoxlanma (Print Preview - Просмотр печати) -

Bu əmr sənədin çap edilməmişdən qabaq nəzərdən keçirilməsinə imkan verir.

Tapmaq (Find - Найти) - Lazımi mətni və ya sözü tapmaq üçün

bu əmrdən istifadə edilir. Kompüterin yaddaşına kəsib göndərmə (Cut - Вырезать) -

Bu əmr lazımi informasiyanı kompüterin yaddaşına kəsib göndərmək üçün istifadə edilir.

Sənədin surətini kompüterin yaddaşına göndərmə (Сору - Копировать) - Bu əmr vasitəsilə lazımi informasiyanı kompüterin

müvəqqəti yaddaşına əksinin göndərilməsini təmin edir. Yaddaşdan geri çağırma (Paste - Вставить) - Bu əmr

kompüterin yaddaşından lazımi informasiyanın geri çağırılmasına imkan verir.

Əvvəlki əməliyyatın ləğvi (Undo - Отменить) - Bu əmr əvvəlcə verilmiş əmri ləğv etməyə imkan verir.

Tarix və vaxtın qoyulması (Time & Date - Дата и время) - Bu əmr sənədə cari vaxt və tarixi qoymağa imkan verir.

Formatlaşdırma sətri

~ il N i w R JH им (Wevlt г ı) Şriftlərin tipi - Bu əmr şrifflərin tipini seçməyə imkan verir.

[fö Şriftlərin ölçüsü (Size font - Размер шрифта) - şriftlərin ölçüsünü seçməyə imkan verir.

46

Qalın şriftlər (Bold - Жирный) - Seçilmiş şrittlərin qalınlaşdırılması əmridir.

ƏjTİ şriftlər (Italic - Курсив) - Bu əmi' şrifflərin əyri formada verilməsinə imkan verir.

Altından xətt çəkilmiş şriftlər (Underline - Подчеркнутый) -

Bu əmr seçilmiş şriftlərin altından xətt çəkilmiş formada verilmə- sinə imkan yaradır

Şriftin rəngi (Font color - Цвет шрифта) - Bu seçilmiş şriffin rənginin dəyişdirilməsi əmridir.

Abzasın sol kənara görə uyğunlaşdırılması (Lcft - По левому краю) ~ Bu əmr mətni səhifənin sol kənarı üzrə uyğunlaşdırılma-

sına imkan verir. Abzasın orta istiqamətdə uyğunlaşdırılması (Center - По

центру) - Bu əmr mətni ekranın orta hissəsində uyğunlaşdırmağa imkan verir.

Abzasın sağ kənan boyunca uyğunlaşdırılması (Right - По правому краю) - Bu əmr mətni sağ sərhəd boyunca uyğunlaşdır-

mağa imkan verir. Sətrin əvvəlində markerin qoyulması - Bu əmr sətrin əvvəlində

markerin (xüsusi simvol) qoyulması üçündür. Xətkeş - Xətkeş mətnin ölçüsünü və abzasını qoymağa

imkan verir.

Praktiki iş: proqramda aşağıda göstərilən mətni yığıb onu formata salın.

BILET №1 1. A:\ diskində üç mətnli fayi yaradın aygun.txt, aynura.txt, aypara,txt. 2. C:\ diskində SITY kataloqunu yaradın. 3. C:\SITY kataloqunda iki alt kataloq (qovluq) yaradın BAKU, MOSKOW 4. A:V diskmda yerləşən txt tipli fayları C:\ diskin BAKU alt kataloquna köçürün. 5. C:\SITYABAKU kataloqun içində yerləşən fayllann tipini txt-dən,dot tipinə dəyişin. 6. A:\ diskində yerləşən txt tipli tayllan pozun. 7. C:V diskində SITY kataloqunu pozun.

47

Paint qratık redaktoru Bu proqram BMP formatında nöqtələrdən ibarət şəkillərin və qrafik

obyektlərin yaradılması üçün hazırlanmışdır.

ınütlcd Paint

r.h |_-h

шив

.. sis ■' "" FDI Hef D. :l ct. h =t "orici ın te Manu

Menvu sətri

File (Файл) menyusu

Yaratmaq (New - Создать) (Ctrl+N) -yeni tip şəkil yaradılmasına

imkan verir. Açmaq (Open - Открыть) (Ctrl+O) - Əvvəlcə yaradılmış sənədləri

açmaqa imkan verir. Yaddaşda saxlama (Save - Сохранить) (Ctrl+S) Bu, cari sənəddə

yerinə yetirilmiş dəyişikliklərin yaddaşda saxlanmasıdır. Sənədin başqa ad altında saxlanması (Save as - Сохранить как) Bu,

faylın adımn dəyişilməsi və ya onun yeni ad altında saxlanmasıdır. Sənədin nəşrdən qabaq yoxlanması (Print Preview - Просмотр печати)

Bu əmr çapdan qabaq şəkli nəzərdən keçirməyə imkan verir.

48

Səhifənin maketi (Page Setup - Параметры страницы) Bu əmr səhifənin parametrlərinin, yəni sərhədlərinin dəyişdirilməsidir.

Çap etmə (Print - Печать) (Ctrl+P) BMP formatlı şəklin printerdə çap edilməsidir.

Windows iş panelində ekranın müəyyən şəkillə örtülməsi (Set As

Wallpaper Tiled - Заполнить рабочий стол Windows) - Bu əmr iş stolunun cari şəklinin örtülməsini təmin edir.

Şəkli iş stolun ortasına yerləşdirmə əmri (Set As Wallpaper (Centered) - В центр рабочего стола Windows) Göstərilən şəkli Windows sisteminin iş stolunda yerləşdirməyə imkan verir.

Sənədlərin siyahısı - Son zaman bu proqramda yaradılmış və ya açılmış

fayllann siyahısını verir. Çıxış (Exit - Выход) (Alt+F4) - Proqramdan çıxış

Edit (Правка) menyusu

Ləğv etmə (Undo - Отменить) (Ctrl+Z) - Bu, əvvəlki əmrin ləğv edilməsidir.

Bərpa (Redo - Повторить) (F4) ləğv edilən əmrin bərpasıdır. Kəsmək (Cut - Вырезать) (Ctrl+X) - Bu, seçilən obyektin kompüterin

müvəqqəti yaddaşına kəsib göndərmək əmridir.

Yaddaşa əksin göndərilməsi (Copy - Копировать) - göstərilən obyektin əksini müvəqqəti yaddaşa göndərilməsidir.

Bufer yaddaşdan geri çağırış (Paste - Вставить) - müvəqqəti yaddaşda olan hər hansı bir obyektin geri çağmlmasıdır.

Seçilən sahəni ləğv etmə (Clear Selection - Очистить выделенное) (Delete) - Bu göstərilən sahənin ləğv edilməsi əmridir.

Tam seçilmə (Select All - Выделить все) (Ctrl+A) - Bu, bütün faylın surətinin çıxaniması, ləğv edilməsi, formatlaşdırılması üçün verilən əmrdir.

Fayla köçürmə... (Copy to... - Копировать в файл...) Seçilmiş obyektin surətinin fayla göndərilməsi əmridir.

Fayldan çağırış (Paste From... - Вставить из файла...) başqa fayldan seçilən obyektin çaqırışı əmridir.

View (Вид) menyusu

• Alətlər paneli (Tool Box) - панель инструментов

49

• Palitra (Color Box) - панель цветов • Mətnin atributları (Text Toolbar) - панель текста • İnformasiya sətri (Status Bar) - строка состояния

Yuxanda göstərilən elementlərin ekranda əks etdirilməsi və müvəqqəti pozulması bu menyuda yerinə yetirilir.

Miqyas (Zoom - Масштаб) şəkli əks etmək üçün miqyas seçilir. Adi ölçü (Normal size - Обычный) şəkli 100% miqyasda əks edir. Böyük ölçü (Large size - Крупный) şəkli 400% miqyasda əks

edir. Seçmək (Custora - Выбрать) şəkli lazımi miqyasda əks etmək olar.

Image (Рисунок) şəkil menyusu

Əks etmək7döndərmək (Ctrl+R) seçilən obyekti soldan-sağa, yuxarıdan-aşağıya köçürmək və göstərilən dərəcə üzrə döndərmək olar.

Uzatma/əymə (Ctrl+W) Bu, göstərilən obyekti istənilən ölçüdə uzatmaq və ya əymək üçün verilən əmrdir.

Rənglərin dəyişmə əmri (Ctrl+I) Bu əmr göstərilən obyekti neqativ halında vermək üçün istifadə edilir.

Atributlar (Attributes) (Ctrl+E) Bu əmr sənədə lazım olan atributları qoymaq üçün istifadə edilir.

Tam təmizləmə (Ctrl+Shift+N) Sənəddə olan informasiyanın tam silinməsi üçün bu əmrdən istifadə edilir.

Options (Параметры) parametrlər (rənglər) menyusu

Palitranın dəyişilməsi (Изменить палитру...) - bu əmr vasitəsilə palitraya yeni rəng əlavə edilir.

Yeni palitranın yaradılması (Загрузить палитру...) - Bu əmr yeni palitranı müəyyən ad altında saxlamaq üçün verilir.

Palitranın yaddaşda saxlanılması (Сохранить палитру...) - Bu əmr palitranı yaddaşda saxlamağa imkan verir.

Şəffaf fon (Прозрачный фон) - Sənəddə olan obyektin şəffaf fondan qeyri şəffaf fona keçirilməsi üçündür.

“?” menyusu

? - Paint sistemi üzrə məlumat - Bu əmr Paint sistemi üzrə lazımi informasiyanı əldə etmək üçün verilir.

50

Q

[T

iJ

r%-| Äi

T1

Alətlər Sənəddə lazımi hissənin istənilən formada kəsilməsi - Bu əmr

hər hansı bir sənəddə lazımi hissənin kəsilməsi üçündür. Seçib göstərmə - lazım olan obyekti kəsib götürmək, surətini

çıxarmaq və s. üçün bu əmrdən istifadə edilir. PozanVrəngli pozan - adi pozan bütün yazıları pozmaq üçün,

rəngli pozan isə rəngli yazılan pozmaq üçün istifadə edilir. Rəngləmə - lazımi obyektin rənglənməsi üçün bu əmr verilir.

Rəngin seçilməsi - bu, kursor vasitəsilə rəngi seçən

Miqyas - bu əks edilmiş şəklin miqyasını seçən əmndir. \ • ş;

Qələm - 1 piksel qalınlığında şəkli çəkmək üçün ' 9x1 qələmdən istifadə edilir.

Fırça - seçilmiş obyektin fırça ilə rənglənməsi üçün bu əmrdən istifadə edilir.

Pulverizator ~ Bu seçilmiş obyektin pulverizator ^ vasitəsilə rənglənməsidir.

Yazı - Mətni sənədə əlavə etmək üçün bu əmr verilir.

Düz xətt - Verilən qalınlıqda obyektin düz xətlə çəkilməsi üçün bu əmr verilir.

Əyri xətt - Seçilmiş obyektin əyri xətlərlə çəkilməsi üçün bu əmr verilir.

Düzbucaqlı - Lazımi parametrlərdən düzbucaqlının çəkilməsi bu əmrlə yerinə yetirilir.

Çoxbucaqlı - Lazımi obyekti çoxbucaqlı formasında vermək üçün istifadə olunur.

Ellips - Lazımi qalınlıqda və rəngdə ellipsvari şəkillərin çəkilməsi üçün bu əmrdən istifadə edilir.

Maili düzbucaqlı - Lazımi obyektin maili düzbucaqlı formasında çəkilməsi bu əmr vasitəsilə yerinə yetirilir.

54

• Левое (Left) sol; • Правое (Right) sağ sərhədlərinin məsafələrini müəyyənləşdirir. • Перетет (Cutter) səhifənin sol tərəfində cildləmə üçün ayrılan

məsafədir. • Верхний (Header) - yuxarı • Нижний (Footer) aşağı - kolontitullann (səhifənin göstərilmə yeri)

daxil edilmə məsafəsini müəyyənləşdirilir. Kolonlitul - hər bir səhifənin yuxarı və aşağı tərəfində təkrarən çıxan sözdür.

- işarəsi məsafəni artırmaq üçün istifadə edilir. - işarəsi isə məsafəni azaltmaq üçün istifadə edilir.

• Размер бумаги (Paper Size) səhifənin ölçüsünü müəyyənləşdirir. Bu zaman hazır ölçülü formatlar (A3, A4, A5, B5 və s.) və ya istifadəçi tərəfindən vərəqin eni (Высота) və uzunluğu (Ширина) müəyyənləşdirilir.

• Способ подачи бумаги (Paper Sourse) - vasitəsilə kağızın printerə tək-tək (manual feed), çoxlu sayda, avtomatik olaraq (automatic feed) və yaxud rulon kağız formasında (tractor) daxil edilməsi müəyyənləşdirilir.

• Зеркальные поля (Mirrow field) vasitəsilə parametrlər səhifəyə deyil, qoşa vərəqə aid edilir.

Ko всему документу (Whole document) vasitəsilə seçilmiş parametrlər bütün sənədə aid edilir.

Отсюда до конца (This point forward) vasitəsilə seçilmiş parametrlər sənəddə kursordan aşağı hissəyə aid edilir.

По умолчанию (Default) düyməsi vasitəsilə dialoq pəncərələrində olduğu kimi seçilmiş parametrlər kompüter variantına çevrilir. Yəni həmin parametrlər digər sənədlərin hazırlanmasında istifadə olunacaq. OK - təsdiq. Cancel - isə ləğv edir. Применить (Apply) - seçilmiş parametri icra edir.

Просмотр печати (Print Preview) vasitəsilə sənədin çap qurğusuna çıxacaq formasına ekranda baxış edilir. Bu zaman sənədin ekranda miqyasını təyin etmək olar. Lupa vasitəsilə (+ işarəli) seçilmiş hissəyə daha aydın baxış etmək olar. Yenə də lupa vasitəsilə (- işarəli) əvvəlki vəziyyətə qayıtmaq olar. Elə həmin dialoq pəncərəsində Print düyməsini basmaqla sənədi bilavasitə çapa vermək olar.

Печать (Print) Ctrl+P sənədin çap edilməsi. Dialoq pəncərəsində printerin növü müəyyənləşdirilir.

Все (Ail) bütün sənəd çap edilir.

Текущая (Cıırrent) cari səhifə çap edilir. Номера (Nunıbcr) - vasitəsilə iiə ayrı-ayn səhifələri çap etmək olar.

Vergül işarəsi ayrı-ayn səhifələri, défis (-) işarəsi başlanğıc və son nömrələr

arasındakı göstərilmiş nömrəli səhifələri çap edir. Məsələn: 4, 6 - dördüncü və altıncı səhifələri; 7-12 - yeddinci

və on ikinci səhifə daxil olmaq şərti ilə onların arasında olan bütün səhifələri çap edir.

Число копий (Number сору) nüsxələrin sayını müəyyənləşdirir.

Свойства (Summary info) - vasitəsilə sənəd üçün titul vərəqi

Принтер

cocTO«*«: Свободен тип: Canon ВиЬЫе-ЛеЬ В>20 . порт: LPT1: • ^ ваметки: . . .с

ï>^i Свойства I

^ Р печать в файл

j все

j ^ текущая

• tiphepa: j ! Введите нонера и/или диапазо«»« страниц,

разделенные запятыми. Например: 1,3,5-12

[Ï 3

Еаэо^>ать по копиям

............ ............. ; ---------------------

Вывести на гючать: |все страницы диапазона ^ Напеуатать: {документ

П^заметры... |

1 ок { Отнека {

yaradılır. Orada sənədin adı (title), mövzunun adı (subject), müəllif (author),

sənəddə çox işlənən açar sözlər (keywords), kommentariya (annotations) daxil edilir.

Статистика (Statistic) - vasitəsilə sənəd haqqında statistik məlumat əldə etmək olar. Orada səhifənin, sözün, abzasın, sətrin sayı haqqında statistik informasiya çıxır.

Выход (Exit) - proqramdan çıxış.

Правка (Edit) - redaktə etmə

Отменить (Undo) axınncı icra edilmiş əməliyyatı ləğv edir. Вернуть (Redo) sonuncu ləğv edilmiş əməliyyatı bərpa edir. Bu zaman

əməliyyatın adı menyuya çıxır. Məsələn: Undo typing (отмена печати)

56

Вырезать (Cut) vasitəsilə seçilmiş mətn hissəsi (bu əmri mausun düyməsini sənəddə fraqmentin üzəri ilə sürüşdürməklə də icra etmək olar) ekrandan silinərək bufer yaddaşına yerləşdirilir.

Копировать (Сору) vasitəsilə seçilmiş mətn hissəsi bufer yaddaşına köçürülür. Lakin bu zaman həmin fraqment ekranda olduğu kimi qalır.

Вставить (Paste) Bufer yaddaşında yerləşən fraqmenti ekranda kursorun yerləşdiyi mövqeyə çıxarır.

Специальная вставка (Special Paste) - bufer yaddaşında yerləşən fraqmenti sənədə göstərilən tipi ilə əlavə edir

Очистить (Clear) seçilmiş sənəd hissəsi ləğv edilir. Del Выделить Всё (Select Äll) sənəddə olan bütün mətn və obyektlər

seçilir. Ctrl+A Найти (Find) mətndə hər hansı bir hərfi, sözü və ya ifadəni axtarıb

tapmaq üçün istifadə olunur. Əgər dialoq pəncərəsində Везде (All) punktu seçilərsə axtarış bütün mətn boyu icra edilir. Ctrl+F

Найти и заменить 1ТГП

Н»тти Заменить ] Перейти

Найти: „ I

3

Заменит^ на: 3

Н^равление: Везде И Р ^читьвать регистр

Р Только слоро целиком

Р Подстановочные знаки

Формат J: Социальный ”

Вперёд (Down) axtarış sənəddə kursordan aşağı hissədə icra olunur. Назад (Up) axtanş sənəddə kursordan yuxarıda icra olunur.

C учетом регистра (Cose) axtanş zamanı kiçik və böyük hərfləri fərqləndirir. Yəni dialoq pəncərəsində böyük hərf daxil edilmişdirsə böyük hərf, kiçik hərf daxil edilmişdirsə kiçik hərf axtarılır.

Только слово целиком (Only word) axtanş yalnız bütöv söz üzrə icra olunur.

57

Заменить (Replace) hər hansı bir hərfi, sözü, ifadəni başqa bir hərf, söz və ya ifadə ilə əvəz edir. Bu əməliyyatı Find dialoq pəncərəyə ayrıca menyu bölməsi vasitəsilə daxil olmaq olar. Yuxarıda Find (Найти) bölməsində qeyd

olunan əməliyyatlar Replace (Заменить) bölməsinə də aid edilə bilər. Ctrl+H Перейти к... (Go to...) menyusu vasitəsilə lazımi səhifəyə, qeydə,

nişana, fəsilə və s. keçmək olar. Dialoq pəncərəsində sol tərəfdə səhifə, sətr və ya digər lazım olan ad seçilir. Pəncərənin digər hissəsində həmin obyektin nömrəsi daxil edilir. Nömrələr konkret göstərilməklə yanaşı + və ya - işarələri vasitəsilə qeyd edilmiş sayda irəli və geri obj'ektlərə keçə bilər. Məsələn,

dialoq pəncərəsində page və 3 seçiləndə ekrana sənədin III səhifəsi çıxır. Əgər + 2 daxil edilərsə kursor iki səhifə irəli - 4 daxil edilərsə dörd səhilə geriyə keçir. Ctrl+G

Объект (Object) - seçilmiş obyektin (şəkli) ölçüsünün dəyişmək üçün əmr.

ilə

Вид (View)

Вид (View) ekranın göıninüşünü müəyyən edir. Обычный (Normal) - ekranın adi vəziyyəti yüklənir. Электронный документ - sənədi elektron poçtu vasitəsi

göndərmə üçün təqdim edir. Разметка страницы (Page Layout) - çapa çıxacaq (səhilənin

nömrəsi, kolonlitullar və şəkilləri) formada sənəd ekranda görünür. Структура (Outline) vasitəsilə başlıqlar və onların tərkibini ekrana

çıxarmaq olar. Bu zaman hər bir sətr qeyd olunur. Ekranda sətrlərin yerini dəyişmək olar.

Панели инструментов ('Foolbars) - qruplar halında piktoqrammalar eki'anda bərpa və ya ləğv olunur.

Команды (Commands) - Word proqramında verilən əmrləri bir-bir ekrana əlavə ya da ləğv edilməsi.

Параметры (Options) - piktoqrammaların ölçüsünü dəyişmək və açılan menyunun effektinin seçilməsi üçün əmr.

Клвзиатура...

17 Форматирование

(~ Таблицы и границы

Г* Базы Д9ИНЫХ

Р Риговаже

Р Формы

Р Visual Basic

Р Microsoft

г* Автотекст

Г” 1>/еЬ

V WordAtt

П Настройка объема Р

Настройка тени

V Настройка неображення

V Рецензирование

С̂ с..’

.1İ

58

Линейка (Ruler) - xətkeşin ekrana çıxıb-çıxmamasını müəyyənləşdirilir.

Колонтитулы (Header and Footer) - yuxan və aşağı kolonlitullar

daxil edilir. Kolonlitul sənədin yuxarı və aşağı tərəfində hər bir səhifədə təkrar olunan sözdür. Bu zaman piktoqrammaların köməyi ilə hazır faylın adını, tarix və zamanını kolontitul kimi daxil etmək olar. Yuxarı kolonlituldan aşağı kolontitula Switch between header and footer (Переключение между колонти

vasitəsilə Мшитаб

аю% I?|X|

по сгра*иы

' целая cTpdHvıua

10 пт Tunas New Romen

~3 АлБбВвГЮэЮюЯя

-АдЕЕВвПазЮюЯа—

тулами) düyməsi keçmək olar.

Во весь экран (Full Screen) - ekran boyu yalnız mətn hissəsi çıxır. Menyu və piktoqrammalar eki'anda ləğv olunur.

Масштаб (Zoom) sənədin seçilmiş miqyasda ekrana çıxmasını təmin edir. İstifadəçi lazım olan miqyası dialoq pəncərəsində seçə bilər.

Вставка (Insert) Insert (Разрыв) - növbəti səhifəyə, sütuna keçmək üçün istifadə

olunur. Номера страниц (Pages

Numbers) - səhifə nömi'əsinin

i" I

Номера страниц

Образец •

|Вгмзу страницы

^|раБни8анпе

3

[справа

^ Нснер на перэой ггрзниие

formatını (məsələn: 1, 2, 3 və ya а, V, s və s.), onun yuxarıda (page of top) və ya aşağıda (page of buttoni) çıxmasını, mərkəzdə (Center) sağda (Right) və ya solda (Left) yerləşdirilməsini müəyyənləşdirir.

Date and Time (Дата и время) - tarixi və zamanı seçilmiş formatda ekıana daxil edir.

Автотекст (AutoText) avtomətn vasitəsilə hər hansı bir fraqmenti əvəz etmək olar. Əvvəlcə Ixaqment seçilir. Sonra isə Edit (AutoText) menyusuna daxil olunur. Dialoq pəncərəsində avtomətnə ad verilir.

Добавить (Add) düyməsi basılır. Avtomətni ekrana çıxarmaq üçün

2 üsul var; I üsul Menyu vasitəsilə icra edilir. Ekranda kursor lazımi

59

шрифт

I o*^soлы j

jsymtKri ■3

vəziyyətə yerləşdirilir, Edit/Auto Text-ə daxil olunur. Dialoq pəncərə- sində Вставить (Insertj düyməsi basılır.

II üsul. Ekranda avtoməlnin adını daxil edib, F3 düyməsi basılır. Bu zaman avtoməln ekrana çıxır.

Символ (Symbol) - (əsasən klaviaturada olmayan) xüsusi işarələri ekrana çıxarır.

Dialoq pəncərəsində

171x1

1 V n 3 % & 3 * * - C г 3 Л 5 6 s 9 < . > 9 a A в X A. £ Ф г H I K. Л Ы N 0 П © г z 7 Y Q H Ч» z 1 1 ± a ± e e e к X V 0 X e p 3 C V. «1 i. i. L J_L) n u □ □ n □ n n П 0 П 0 n □ □ Q П Q □ □ □ □ П П 0 D a □ n n □ □ n □ T i / <0 f a • V * ıt: <_ T -> l ± > X cc Э • - в n 1 J « S B? S © 0 2. C C £ e < Z V Ф

711 П d Л Vf u X. l.i у f C

та S r 1 V r 1 l r l

1 □ 1 г J 'k i

1 1 1 1 }• J !□

tJ

Новое сочетание {Shortcut Key) düyməsi punktunun qarşısında Ctrl, Alt və ixtiyari düyməni seçməklə lazımi işarəni ekrana çıxarmaq olar.

Примечание (Annotation) - qeydlərin daxil edilməsi üçün istifadə

edilir.

(11|>имемание)

Сноска (Footnote) - səhifənin sonu, Endnote isə sənədin sonunda qeydləri daxil etmək üçün istifadə edilir.

Dialoq pəncərəsində lazımi işarə seçilərək Insert düyməsi basılır. Bu zaman seçilmiş işarə ekranda kursorun yerləşdiyi yerə çıxır.

Название (Captian) - şəklin, sxemin, formulanm və s. adının daxil edilməsi, nömrələnməsi, ardıcıl daxil edilməsi zamanı istifadə edilir.

Перекрестная ссылка (Cross reference) sxemi, şəkli, formulanm adını lazımi fomıada çıxmasını təmin edir.

Оглавление и указатели (Index and Tables) Указатель (Tables) ~ kitabın sonunda terminologiyanın və ya bir çox

sözlərin hansı səhifədə yerləşməsi göstərilir. Оглавление (Index) - mündəricatın yaradılması. Список иллюстраций - ədəbiyyatın siyahısının daxil edilməsini təmin

edir. Рисунок (Picture) - vasitəsilə ekranda təklif olunan şəkillərdən birini

seçib ekrana çıxarmaq olar.

64

Как в предложениях (Sentence case) - birinci hərf böyük, digər hərilər kiçik olur.

все строчные (lowcr case) - hamısı kiçik hərilər, ВСЕ ПРОПИСНЫЕ (UPPERCASE) - hamısı böyük hərilər. Как В Заголовках (Title Case) hər bir sözdə birinci hərf böyük,

digərləri isə kiçik olur. иЗМЕНИТЬ рЕГИСТР (tOGGLE cASE) - əks variani (kiçik hərilər

böyük, böyük hərilər kiçik) çıxır.

Автоформат (ÄutoFormat) - sənədin avtomatik formallaşdırıl- masını təmin edir.

Фон (Background) - sənədin fonunun rəngini dəyişmək üçün əmr. Объект (Object) - vasitəsilə seçilmiş qrafiki obyektin rəngini,

sərhəddini, həcmini və s. dəyişmək olar.

Сервис (Tools) - Xidmət

Правописание (Spelling) - mətndə orfoqrafik və qrammatik səhvlərin tapılmasına və düzəlməsinə xidmət edir.

Язык (Language) ~ təklif olunan dillərdən birini seçməklə həmin dilin lüğət tərkibini yaddaşa yükləyir və bütün orfoqrafik və qrammatik əməliyyatları seçilmiş dildə icra edir.

Тезаурус (Thesaurus) - sözün sinonimlərini təklif edir. İstifadəçi həmin sözü uyğun sinonim ilə əvəz edə bilər.

Статистика (Word Count) - sənəd haqda statistik məlumat verilir. Yəni sənəddə səhifənin, abzasın və s. sayını göstərir.

Автоформат (Avtoformat) - sənədin göstəriliən tipi ilə avtomatik kökləmək (avtoformat eləmək) üçün əmrdir.

Автозамена - seçilən hərf və rəgəmləri göstərilən simvol ilə avtomatik dəyişmək üçün proqramdır.

Исправления - mətndə seçilən düzəlişlikləri qeyd eləmək və bir fayi kimi yaddaşda saxlamağa üçün (Объединить исправления) əmrlərdir.

Слияние (Mail Mo’ge) - ayn-ayn şəxslər üçün avtomatik formada dəvətnamə, məktub və s. yaratmaq olar. Bir misalı nəzərdən keçirək;

Создать (Create) - menyusunu seçin. (Документы на бланке/АсИхе Window/Актнвное окно) bölməsini seçin.

65

. ^^збавкть

Create date (Получить данные) Create sourse date (Создать источник данных) vasitəsilə göstəricilər (Title Name, City, Company VƏ s.) müəyyən edilir. Add düyməsi vasitəsilə seçilmiş |обрм»,; ' '{ ................... ~Sj göstərieilər əlavə edilir. Re- ““ move vasitəsilə isə ləğv edilir. Göstəricilər seçildikdən sonra dialoq pəncərəsində ona ad verib yadda saxlayın.

Edit source data (Правка источника дан-

Довжность:

Oprawfsapei:

Адак1: ' город;

Обмпъ:

Запю>:

gpCCTttOBtfTb

л)

ных) vasitəsilə ауп-ауп şəxslər üçün verilənlər daxil edilir.

Ekrana Farm Data (Форлю данных) çıxır. İstifadəçi hər bir şəxs üçün ayn-ayrı verilənləri daxil edir. Hər bir növbəti informasiyanı daxil etmək üçün Add (Добавить) düyməsi basılır. Bir şəxs üçün olan informasiya Record - yazı adlanır. Daxil edilmə bitdikdən sonra OK düyməsi basılır. Daxil edilmiş yazılara baxış etmək olar ^ ^ (sol üçbucaq əvvəlki, sağ üçbucaq isə növbəti yazıya keçmək üçün istifadə edilir.)

Sonra isə ekramn sol tərəfində Inso-f/Mail Merge (Вставка/Слияние) düyməsi vasitəsilə lazımi göstəriciləri ekranda kursorun yerləşdiyi mövqeyə çıxartmaqla onlann mətnlə birləşdirmək olar. Məs.: “title”, “name”, “surname” sizi konsertə dəvət edirik. Göstərici və mətni daxil etdikdən sonra Mail MergeVMergeVMerge menyusuna daxil edilir. Ekranda hər bir şəxs üçün ayn-ayrı məktub meydana çıxır.

Конверты и наклейки (Envelopes and Label) - müəyyən tipli konvertlərin üstündə ünvanlan printerda çap etmək üçün proqramdır.

Параметры (Options) - proqramda verilən bütün dəyişiklərin baxışı və köklənməsi burada verilir.

Таблица (Table)

Нарисовать таблицу (Table) - menyusu yaradılır; bir çox riyazi əməliyyatlar apanlır.

vasitəsilə cədvəl

Таблицы H границы

<2

is O - -a* -

66

Вставить таблицу (Insert Table) - cədvəlin yaradılmasına xidmət edir. Dialoq pəncərəsində Number of columns - sütunların sayı. Number of Rows - sətirlərin sayı müəyyənləşdirilir. Column Width ~ sütunun ölçüsünü müəyyənləşdirilir. Мастер (Wizard) - düyməsi vasitəsilə cədvəlin forması, başlıqlara daxil edilən sözlər, rəqəmlər (məs; ilin aylan, həftənin günləri, kvartallar, illər və s.) müəyyənləşdirilir. Hər dəfə növbəti sorğuya cavab vermək üçün Next, əvvəlki sorğuya qayıtmaq üçün Back, əməliyyatı bitirmək üçün Finish düyməsini basmaq lazımdır.

Вставить строку/стобец/ячейку (Insert Rows/Columns/Cells) - kursorun yerləşdiyi mövqeyə yeni sətir, sütün və xana əlavə edilir.

Удалить ячейку/строку/столбец (Delete Cells/Rows/Columns) - xananın, sətrin və şütünün silinməsi üçün istifadə olunur. Bu zaman dörd variant təklif edilir:

Shift Cells Left - silib sağa sürüşdürmək. Shift Cells Up - silib yuxan sürüşdürmək. Delete Entire Row - bütöv sətrin silinməsi. Delete Entire Column - bütöv sütunun silinməsi. Объединить ячейку (Merge Cells) - seçilmiş xanalann birləşdirilməsi

üçün istifadə olunur. Birləşdiriləeək xanalan ilk növbədə seçmək lazımdır. Разбить ячейку (Split Cells) - xananın bölünməsi üçün istifadə olunur. Выделить строку (Select Row) - bütöv sətri seçir. Выделить колонку (Select Column) - bütöv sütunu seçir. Выделить таблицу (Select Table) - bütöv cədvəli seçir. Автоформат (Table AutoFormat) - cədvəlin formatlaşdırılması.

Ekrana çıxan dialoq pəncərəsində hər bir punktu maus vasitəsilə daxil və ya ləğv etmək olar. İlk növbədə cədvəlin forması seçilir (sadə, rəngli və s.).

Границы (Borders) - cədvəlin çərçivə daxilində çıxmasını təmin edir.

Заливка (Shading) - cədvəlin daxilinin uyğun rənglə doldurulmasını. Шрифт (Font) - cədvəlin daxilindəki informasiyanın xüsusi şriftlə

çıxmasını. Цвет (Color) - cədvəlin rəngli olmasını təmin edir.

67

cədvəldə birinci başhq sətrinin

cədvəldə birinci sütunun xüsusi

Первой строке (Heading Rows) xüsusi formada çıxmasını,

Первой колонке (First column) - formada çıxmasını.

Последней колонке (Last column) - cədvəldə sonuncu sütunun xüsusi formada çıxmasını təmin edir. Əks əməliyyat ilə seçilmiş rejimləri ləğv etmək olar.

Выровнять ширину столбцов - seçilən sütunları bərabər edir. Выровнять высоту строк - seçilən sətirlərin hündürlüyünü

düzəldir. Преобразовать в таблицу (Convert to Table) - seçilmiş mətni

göstərilən parametirli cədvələ salmaq üçün əmrdir. Сортировать текст (Sort Text) - vasitəsilə cədvəldə rəqəmlər

artma (ascending), azalma (descending) ardıeıllığı ilə çıxır; mətnli informasiya isə əlifba sırası və ya əksinə yerləşdirilir.

Формула (Formula) - vasitəsilə bir çox riyazi əməliyyatlar icra olunur. Bu zaman rəqəmlər ardıcıl daxil edilməlidir (yəni, aralannda heç bir boş xana olmamalıdır). Hər bir formula = işarəsi ilə başlayır. Sonra isə fiınksiyanın adı məsələn: toplama - Sum, vurma - Product, orta qiymətin alınması - AVERAGE, maksimal qiymətin alınması - MAX, minimal qiymətin alınması - MİN və s. daxil edilir. Mötərizənin içində isə nətieəsinin aşağı və ya sağ tərəfdə yerləşməsindən asılı olaraq (ABOVE) və ya (LEFT) sözləri daxil edilir.

Əgər eədvəldə )aıxandan aşağıya yazılmış rəqəmləri toplamaq istəyiriksə, =SUM (ABOVE) formulasından istifadə edirik. Bu zaman çədvəldə kursoru rəqəmlərdən aşağıdakı xanaya yerləşdirmək lazımdır.

=SUM (LEFT) - soldakı rəqəmləri toplayıb nəticənin sağda alınması, =PRODUCT (ABOVE) - yuxarıdan aşağıya vurub nəticənin aşağıda

alınması, =PRODUCT (LEFT) -

alınması, ^AVERAGE (ABOVE) -

alınır), =AVERAGE (LEFT) -

yerləşdirilməsini.

Формцла I^E3i формула;

hi Формат числа:

1 Вставить фут«<1шю: C-v täbftri ı> '

^:

1 ". i

Отмена . • jd

soldakı rəqəmləri vurub nəticənin sağda

orta qiymətin əldə edilməsi (nəticə aşağıda

soldakı rəqəmlərin orta qiymətlə sağda

68

=MAX (ABOVE); = MAX (LEFT) - maksimum qiymətin alınmasını, =MIN (ABOVE); =MIN (LEFT) - minimum qiymətin alınmasını təmin

edir. Сетка (Grid) - cədvəlin çərçivəsi və xanalar ekrana çıxır. Lakin bu

zaman xanalar yalnız ekranda görünür. Sənədin çapa çıxdığı zaman cədvəl ekrana çıxmır. 0 - borders piktoqramması vasitəsilə cədvəlin sərhədlərini çəkmək olar.

Разбить таблицу (Split table) - vasitəsilə cədvəl kursorun yerləşdiyi mövqedən iki hissəyə ayrılır.

Окно (Windows)

Новое (New) - pəncərəyə yenidən müraciət edilməsini.

Упорядочить окна (Arrange All) — bütün açılmış mətn pəncərələrinin ekrana yüklənməsini.

Разделить (Split) - cari pəncərənin iki hissəyə bölünməsini təmin edir. Bu zaman pəncərəyə daxil edilən mətn digər pəncərədə çıxır.

Помощь, Вызов справки (Help?) - Word və onunla işləmək haqqında informasiyanı əldə etmək olar.

Praktiki iş: aşağıda göstərilən anketi proqramda yaradın.

O P T A N T I N A N K E T İ Soyadımz, adınız, atanızın adı _______________ Məktəbin №-si ______ Sinif ____ Rayon ______ 1. Valideynlərinizin təhsili və peşəsi; Ana: _______________________________ Ata: 2.

Tarix

3. 4. 5. 6. 7. 8.

Ən ço.x sevdiyiniz fənlərin adını yazın ___ Sevmədiyiniz fənlərin adım yazın _______ Xoşunuza gələn peşələrin adım yazın ____ Xoşunuza gəlməyən peşələrin admı yazm _ Dərslərinizi neçə saata hazırlayırsımz? ___ Hansı peşəni seçmisiniz? _

Hansı peşəni məsləhət görürlər: Valideynlər ______________ Müəllimlər _______________ Dostlar __________________

Cəbr Coğrafiya Xarici dil

Həndəsə Tarix Əmək təlimi

Fizika Ədəbiyyat Rəsmxət t

Kimya Azərbaycan dili Bədən tərbiyəsi

Biologiya Rus dili

69

Microsoft Excel

1. Ümumi məlumat Excel hər cür hesablama işləri aparmaq və müxtəlif məqsədli cədvəllər

qurmaq üçün nəzərdə tutulmuş proqramdır.

Proqram işə başlayanda ilk növbədə ekranda aşağıdakı pəncərə

görünün

Səhifə nazik xətlərlə sətirlərə və sütunlara bölünmüşdür. Sütunlar latın əlübasının həriləri ilə, sətirlər nömrələrlə işarələnir. Bir Excel səhifəsində 255 sütun, 16384 sətir var. Bir sətir və bir sütunun kəsişməsinə xana və ya yuvacıq deyilir. Beləliklə, hər xana hərf və rəqəmlərlə aşağıdakı kimi təyin olunur A10,194, AUll və s. Excel-də hər fayi kitab və ya iş kitabı adlanır. Ekranda gördüyünüz səhifə kitabın hamısı deyil. Əgər ekranın aşağısına fikir versəniz orada bu yarlığları görərsiniz:

2^“ Sheet sözü burada səhifə mənasını verir. Sheetl (JIHCTI - Vərəqi) ağ fonda

olması bildirir ki, siz kitabın birinci W14 ^»~>F\nHCTi /jİMaZ /UHCT3 / səhifəsindəsiniz. Excel-in hər kitabında 16 roToao səhifə var.

70

2. Cədvəlin daxil edilməsi

Hər hansı xanada yazmaq üçün əvvəlcə kursoru həmin xanaya keçirmək lazımdır. ^

Xananın qara çərçivəyə alınması onun aktiv olduğunu bildirir. Bu o deməkdir ki, həmin xanaya informasiya daxil etmək olar.

A1 xanasına daxil edin: İmtahan nəticələri

Kursoru A4 xanasına keçirin və yazın: Kurs 1

A5 xanasına daxil edin:fKurs 2 A8-də: Cəmi

C3 xanasında yazın: Tələbələrin sayı

D3-də:'|Ceçənlər C4 xanasında daxil edin: 100

D4-də: 83 D5-də: 87

2. Xanadakı yazıda düzəliş aparılması

Xänadakı yazının başqası ilə əvəz edilməsi üçün kursoru xanaya bir dəfə basmaq, yəni xananı aktivləşdirmək lazımdır.

• Kursoru D4 xanasının üzərinə bircə dəfə basın. • Daxil edin: 92 Kursoru növbəti xanaya keçirdikdə təzə yazının köhnəsinin yerində

bərqərar olduğunu görəcəksiniz. I Xanadakı yazının qismən dəyişdirilməsi üçün kursoru xanaya iki dəfə

basmaq lazımdır. Bu zaman kursor xananın içində xətt şəklini alacaq. Bundan sonra lazım olan dəyişiklikləri aparmaq olar.

4! ^Kursoru E3 xanasının üzərinə iki dəfə basın. Artıq xətt şəklini almış kursoru «Kəsirlər» sözünün axırına

^gətirin. • Axinna üç hərfi pozaraq nöqtə qoyun. Yazıların başqa xanalaıxla təkrarlanması (son əməliyyat) Yazıların başqa xanalara köçürülməsi üçün bir neçə yol var. Əsasən bu

əməliyyaf" Copy və Paste əmrləri vasitəsilə aparılır. Gəlin C4 xanasıdakı «100» rəqəmini C5-dən başlayaraq ClO-a qədər köçürək.

• Kursoru C4 xanasına bir dəfə basın. • Copy düyməsinin basın.

71

• Kursoru C5 xanasına basıb əlinizi götürmədən Mouse-u aşağı dartın və CIO xanası qaraldıqda Mouse-un düyməsinə buraxın.

Bununla siz C5:C10 xanalannı qeyd etmiş oldunuz. • Nəhayət Paste düyməsini basın. Bu zaman C5;C10 xanalannda «100» rəqəmi görünəcək.

3. Yazıların pozulması Bir xanadakı yazını pozmaq üçün əvvəlcə həmin xanam

aktivləşdirmək, sonra Delete düyməsini basmaq lazımdır. Bir neçə xanadakı informasiyanı pozmaq üçün həmin xanalan qeyd

etmək, sonra Delete düyməsindən istifadə etmək lazımdır. İndi gəlin C6:C10 xanalanndakı «100» rəqəmlərini pozaq. • C6:C 10 xanalarını qeyd edin.

• Delete düyməsini basın.

4.1. Formulanın daxil edilməsi Cədvəllər sistemində formula yazarkən nəzərə almaq lazımdır ki, ifadə

«=» işarəsi ilə başlamalıdır. Formulaya xanalardakı rəqəmləri deyil, xanaların adlarını daxil etmək

lazımdır. Məs.: =a5+g6*(h6-i6)

İndi gəlin Kurs 1 üçün kəsirlərin sayını hesablayaq. • Kursoru E4 xanasına keçirərək daxil edin: =c4-d4 Kursoru növbəti xanaya keçirsəniz və ya Enter-ni bassanız E4

xanasında fərqi görəcəksiniz. • Eyni qayda ilə E5 xanasında Kurs 2 üçün kəsirlərin sayını

hesablayın. • Cədvəli mita.xls adı altında yaddaşa yazın. 'fapşırıqları tez bitirənlərin nəzərinə: Kurs 3 və Kurs 4 üçün lazım olan məlumatları daxil edib kəsirlərin

sayını və fakültə üzrə imtahandan keçən və kəsilən tələbələrin cəmini hesablayın.

• 4.2. Formula üçün Copy əməliyyatının tətbiqi Copy əmri formula ilə özünü başqa cür aparır. Formulam bir xanadan

başqa xanaya köçürdükdə xanaların adlan dəyişir, əməliyyatlar isə təkrarlanır. • Ambar.xls faylını yaradın.

73

• Eyni qayda ilə 16-cı və 17-ci sətirlərin arasına boş sətir daxil etməyə çalışın.

• Alınan boş sətirə aşağıdakı informasiyanı yazın: Dolab 170 20 ........

Cədvələ diqqət etsəniz görərsiniz ki, qiymətlər iki dəfə daxil olunmuşdur. Gəlin ikinci qiymətlər sütununu pozaq. • El 5:E17 xanalarını qeyd edin.

Удаление ячеек

••|ГУдалить ..... ..........

'; IflHeHKHj со_сдеигом

ячейки^ со сдвигом Bgep>c

строку j с =:топ£еи

ок

Edil qrupundan Delete əmrini seçin.

Delete pəncərəsində Shift Cells Left yazısını seçin və Ok düyməsini basın.

4.4. Äuto Sum əmrindən istifadə Toplama ən çox işlənən riyazi əməliyyat olduğundan

Excel-də bunun üçün xüsusi düymə və əmr nəzərdə tutulub. Cəmi heç bir formula

daxil etmədən hesablamaq üçün Aulo Sum əmrindən istifadə edəcəyik. Gəlin

ambar cədvəlinə cəmləri hesablayaq.

• Dİ7 xanasını aktivləşdirin.

• Auto Sum əmrini çağınn.

• Enter basın. • Eyni qayda ilə B və G sütunlanndakı rəqəmləri toplayın.

Excel

4. Cədvəlin formatlaşdırılması cədvəl üzərində müxtəlif formatlaşdırma

əməliyyatlan aparmağa imkan verir. Siz cədvəlin adını, başlığını - və içindəki məlumatları istədiyiniz şriftlə, şrift ölçüsü ilə, rənglə yaza bilər, fonun rəngini, cədvəlin sərhədlərinin qalınlığını, rəngini dəyişə bilərsiniz.

• elektron.xls faylını yaradıb açın.

75

• Cədvəlin adını 16 şrilil ölçüsünə və qalın şrift formasına (Bold) keçirin. Bunun üçün əvvəlcə Al xanasını aktivləşdirin.

Mətnin rəngini dəyişə də bilərsiniz. Gəlin cədvəlin adına başqa rəng verək; Bunun üçün Ä. - Pont Color düyməsindən istifadə edəcəyik.

• Al-i aktivləşdirin. • Pont Color düyməsini basın. • Düyməsi yanında görünən palitradan yaşıl (və ya istədiyininiz)

rəngi seçin.

4.1. Cədvəlin sərhədlərinin çəkilməsi və xanalarını rənglənməsi

Excel-də sərhədlərin çəkilməsində Borders düyməsindən istifadə

olunur.

• Cədvəli qeyd edin.

• Borders düyməsmi basın. Ekrana aşağıdakı pəncərə çıxacaq:

• Cədvəlin daxili və xarici sərhədlərinin çəkilməsini bildirən formanı göstərin.

İndi isə birinci sətrin və birinci sütunun fonunu rəngləyək. Bunun üçün Color düyməsinə müraciət etmək lazım gələcək.

• Sistem adları olan sətri qeyd edin.

• Color düyməsini basın.

• Ekrana çıxan palitradan boz (və ya istədiyiniz) rəngi seçin.

• Eyni qayda ilə xüsusiyyətlər olan sütunu da rəngləyin.

4.2. Xan alardakı yazıların düzülüşünün dəyişdirilməsi Elektron cədvəllərdə mətn xanada sol tərəfdə, rəqəm isə sağ

tərəfdə yerləşir. Lakin bu qaydanı dəyişmək olar. Gəlin xüsusiyyətlər cədvəlində

rəqəmləri xanaların ortasında yerləşdirək. Bu iş üçün * * ? Align Left, Center, Align Right düymələ-

rindən istiladə edəcəyik. • Cədvəlin rəqəmlər olan hissəsini qeyd edin. • Center düyməsini basın.

_ p; 1 Z B3 □ □

77

Esss::::::^. : Рлспопйжить окна

^ сверху вниз ' ^

спвва напр<»ео ^

каскадон Г” Только окна хекущвй к

• Bu pəncərədə Vertical sözünü seçin və Ok düyməsini basın. Kitablar ekranda yanaşı yerləşəcək. Əgər tikir versəniz axırıncı çığırdığınız faylın aktiv olduğunu

görərsiniz. (Aktivlik əlaməti faylın adının göy fonda olmasıdır). Əgər siz kursoru ikinci faylın sahəsinə bassanız ikinci fayi aktivləşəcək.

Gəlin elektron.xls faylındakı cədvəli format.xls kitabının ikinci səhifəsinə köçürək.

• elektron.xls faylında cədvəli tamamilə qeyd edin (qaraldın). • Copy düyməsini basın. • format.xls faylın aktivləşdirin. İndi siz format.xls kitabının birinci səhifəsindəsiniz. Buna əmin

olmaq üçün fayi pəncərəsinin aşağısına baxın. Sheet 1 sözünün ağ fonda olması kitabın birinci səhifəsinin aktiv olduğunu bildirir.

• Kursoru Shcet2 sözünün üstünə basın. Eki’anda təmiz səhitə görəcəksiniz. • Paste düyməsini basın. Formatlaşmamış cədvəl səhifə görünəcək.

5. Data siyahısı ilə iş

Excel-də qurulan hər cədvəl təkcə hesablama işlərini aparmaq üçün deyil, həm də bu cədvəldəki məlumatları saxlamaq üçündür. Başqa sözlə Excel həm də verilənlər bazası tünksiyası daşıya bilər. Verilənlər bazası üzərində müəyyən əməliyyatları aparmaq üçün sistemə xususi əmrlər daxil edilmişdir. Bu əmrlər menyuda Data siyahısında yerləşir.

6. Verilənlərin qayda ilə düzülüşü

Verilənlər siyahısı üzərində çox aparılan əməliyyat bu siyahının artan və azalan sırada

İs ТватН Game&B WintinjfS DrawO Los^B Pointej 6 İIIIəMKHp 17 2 0 15 6 m [хэзри 17

12 3 İ 39İ SjTypQH 17 Ю 5 2 35 9 Памбыг'чк 17 7 з' 7 24 tpj Нвфтчя 17 13 3

1 42 ol Кэпгэз 16 10 3 3 33 (l2iKYp-nyp 17 5 ■1 8 19 İBETOTU 17 4 4 9 16

81

noKorrtfft TaoMjy K

Burada siz cədvəlinizin hansı xanalannm Pivot Table-da əks olunmasını istədiyinizi bildirməlisiniz. Əgər siz kursoru əvvəlcədən cədvəlin içində saxlamısınızsa Range xəttində cədvəlin birinci və axınncı xanalannm adını görəcəksiniz. • Heç nə daxil etmədən Next basın.

№ebM>}CT

ıt<Cr

“3

n al.

;V«a <ci4»M'» TVf M'

Ekrana növbəti pəncərə çıxacaq.

Qj

i rŞri . -maamS

<*»«■ w». I

Əsas əməliyyatlar burada apanlacaq.

Pəncərənin sağ tərəfində siz cədvəlinizdəki sütunlann adlannı görürsünüz. Bu adları pəncərənin ortasındakı ağ sahələrə yerləşdirmək lazımdır.

Tutaq ki, biz məlumatı aylara görə qruplaşdırmaq istəyirik. Buna görə

də month sözünü PAGE sahəsinə qoymalıyıq. • Kursonı month sözünün üstünə basıb əlinizi götürmədən onu

PAGE sahəsində dartın. Biz sətirlərdə əmrlərin adlannı, sütunlarda oyunlann sayını, mərkəzdə

isə xalların sayını yerləşdirməliyik. • Eyni qayda ilə team sözünü ROW sahəsinə, games sözünü

COLUMN sahəsinə, points sözünü DATA sahəsinə aparın. Pəncərənin görünüşü aşağıdakı kimi olmalıdır:

• Yenə də Next basın. Bu dəfə ekrana son pəncərə çıxacaq. Bu pəncərədəki birinci boş sahədə biz Pivot Table-ın ekranın hansı

tərəfində çıxmasını bildirən məlumat daxil etməliyik. • Bu dətə aşağıdakı Finish düyməsini basın. Pivot Table aşağıdakı kimi ekranda görünəcək; • month sözünün yanındakı oxu basaraq siyahını açın və ordan

istədiyiniz ayı seçin. Pivot Table sizə həmin aya aid məlumatları göstərəcək.

82

7. Tools siyahısı ilə iş Excel ekranında gördüyünüz ən

zəruri işlərin göınilməsi üçün nəzərdə tutulmuş düymələrdən başqa xüsusi əmrlər var ki, müəyyən məsələlərin həllində istifadəçiyə çox kömək edə bilər. Bu əmrlərdən bəziləri Tools (alətlər) siyahısında yerləşir.

l. _____ 1

İSİ

iC'AMhaflaÄetäS '

_ , Clpw* Qsiİ'

8. Səhvlərin aşkara çıxarılması (Auditing) Böyük hesablamalar apararkən səhvlərin baş verməsi mümkündür.

Müəyyən xanada çatışmazlıq olduqda kompüter bunu istifadəçinin

nəzərinə çatdırır. Adətən bu zaman xanada #NAME? #DIV/0! və ya

#NUM! kimi yazılar görünür. Səhvlər haqqında məlumatlar bir neçədir.

Bunlardan ancaq yuxanda sayılan ifadələrin izahı ilə tanış olacaqsınız.

#NAME? yazısı xanada Excel-də qəbul olunmuş qaydalara uyğun

olmayan ifadə yazıldıqda görünür. Məs. =SUM(A5 A8) ifadəsində;

işarəsi çatmadığı üçün həmin xanada #Name? yazısı çıxacaq.

#NUM! yazısı xanada riyazi qaydalara uyğun olmayan ifadə

yazıldıqda görünür. Məs. =SQR(-8) ifadəsinə kök altında mənfi rəqəm

olduğu üçün həmin xanada #NUM! yazısı çıxmalıdır.

#DIV/0! yazısı xanadakı riyazi ifadədə sıfra bölünmə alındıqda görünür.

İri həcmli hesablamalarda ekrana riyazi səhv haqqında məlumat çıxdıqda bu səhvin məhz hansı xanadakı çatışmazlığa görə alındığını təyin etmək çətin olur. Bunu müəyyənləşdirmək üçün Auditing əmri nəzərdə tutulmuşdur. Bu əmr Tools siyahısında yerləşir.

• Gördüyünüz cədvəli və formulam daxil edin.

Enter-ni bassanız

ekrana #DIV/0! yazısı çıxacaq.

• İndi Tools siyahısından Auditing əmrini, açılan siyahıdan isə Trace Error əmrini

. V^ginn.

J}U7>g|nr:V-'İ>V» ■

A i e 1..' 10 ■2 ■ 4 •3 8 '4 2 5 =A1/(.a3-A2'A41 .5 !

1 "

HBRc.ıprd'

ü»C7p5i'Aa

84

Həmin rəqəmləri azaltmaq yolu ilə F16 xanasındakı 96.000.000 rəqəməni 80.000.000-na çatdırmalıyıq. Gəlin bu məsələni Solver vasitəsilə həll edək.

• Tools siyahısından Solver əmrini çağırın. Gəlin əvvəlcə Solver pəncərəsinə diqqət yetirək. Əsas məqsəd F16

xanasındakı rəqəmi dəyişməkdir. Buna görə də xananın adını Set Target Cell xəttinə yazmaq lazımdır.

• Set Target Cell xəttində F16 yazın. F16 xanasındakı rəqəmi 80.000.000-na bərabər etmək tələb olunur.

Bunu Equal to xəttində göstərmək lazımır. • Value sözünün yanında nöqtə qoyub qarşıdakı xətdə 80.000.000

daxil edin. İndi aydınlaşdımıaq lazımdır ki, hansı xanalardakı rəqəmləri dəyişmək

yolu ilə məqsədə nail olmaq olar. • By Changing Cells xəttində daxil edin: E9:E12 Subject to the Constraints xəttində isə E19:E12 xanalanndakı

rəqəmlərin hansı sərhəd daxilində dəyişə biləcəyini göstərməliyik. • Kursoru Subject to the Constraints xəttində qeyd edin və Add

düyməsini basın. Ekrana aşağıdakı pəncərə çıxacaq. Bu pəncərə Cell Reference xəttində

dəyişmək istədiyimiz xananın adı, axırıncı ağ xəttə xanaya vermək istədiyimiz qiymət yazılmalıdır. Ortadakı siyahıda isə riyazi işarə daxil edilməlidir. Formulam daxil etdikdən sonra aşağıdakı Add düyməsini basmaq lazımdır.

• Bunları nəzərə alaraq aşağıdakı göstərişləri Add Constraint

pəncərəsinə daxil edin:

E9< = 17 000

000 E9> = 12

000 000 E10<=5

000 000 E10<=3

500 000 E1K = 1

700 000 Eli > =

1 400 000 E12<

= 1 700 000

E12> = 1 400

000

Solver pəncərəsi aşağıdakı şəkli alacaq: • İndi isə Solver düyməsini basın.

86

14. Siyahıların yaddaşa yazılması

Yəqin likir vermisiniz ki, ayların və ya həftənin günlərinin bir ikisini yazmağa başlasaq Excel bu siyahını özü tamamilə daxil edə bilər. Əgər istifadəçi bir siyahı ilə tez-tez işləyirsə kompüterin bu imkanı onun işini sürətləndirə bilər. Lakin siyahının ekrana avtomatik çıxması üçün onu əvvəlcədən yaddaşa daxil etmək lazımdır.

Gəlin avtomobil satan bir fımıa üçün belə bir siyahı düzəldək. • Aşağıdakı siyahını kompüterinizə daxil edin: Mercedes-Benz,

Daewoo, Reno, Buick, Volvo, Mitsubishi, Toyota, Fiat • Tools siyahısından Options əmrini çağınn. Ekrana çıxan pəncərənin yuxarı hissəsinə tikir verin. Options

pəncərəsi 10 hissədən ibarətdir. • Həmin hissələrin içindən Custom List adını tapın. • Kursoru Custom List sözünün üstünə basın.

Ekranda aşağıdakı pəncərə görünəcək:

Burada Custom List sahəsində siz artıq mövcud olan siyahıları

görürsünüz.

• KursoiTi pəncərənin aşağısındakı Import List from Cells

xəttində qeyd edin.

• İndi daxil etdiyiniz avtomobil

adlarını çərçivəyə alın.

• Import düyməsinə basın.

Avtomobil adlarının siyahısı

Custom List sahəsində görünəcək.

• Ok basın.

• İndi ekranınızda Mercedes-

Benz sözünü daxil edin.

• Bu xananın çərçivəsinin aşağı

sağ küncündən tutub dartın.

Bütün siyahı ekranda görünəcək.

15. If funksiyası

Bəzən cədvəldə xanadakı informasiyanın müəyyən şərtdən asılı olaraq dəyişdirilməsi lazım gələ bilər. Bu cür məsələlər riyaziyyat dərslərindən sizə yaxşı tanışdır. Lakin gündəlik həyatda da belə məsələ qoyuluşuna tez-tez rast gəlmək olar. Məs. Vergilər hesablanarkən gəlirin miqdan və ya təqaüd təyin edildiyi zaman işlənilən illərin sayı nəzərə

iWı 1 »k»« i>ç«jır»4 . . .. ^ •r* Til.. 1

>»«.««•. arp. J äfCanm, i

... 1

J

'ii'

-4W.1«# tnmtj, l-tm

"3 i tora»» 1

İ--

tr ■

88

• Açılan kiçik siyahıdan Rename əmrini çağınn. Ekrana kiçik pəncərə çıxacaq: • Name xəttindəki Sheetl sözünü Child sözü ilə əvəz edin və Ok

düyməsini basın. Ekranın aşağısına diqqət yetirsəniz səhifənin adının dəyişdiyini

görərsiniz.

16. Əmək haqqının hesablanması

Əmək haqqı aşağıdakı qaydada hesablanır. Şəxsə təyin olunmuş əmək haqqında bir faizi müdafiə fonduna, bir faizi

həmkarlar ittifaqına köçürülür. Bundan başqa həmin puldan gəlirə uyğun olaraq vergi çıxılır. Yerdə qalan məbləğ veriləcək pul adlanır. Beləliklə biz əslində veriləcək pulu hesablamalıyıq.

• income.xls faylında Sheet3 səhifəsini çağırın.

18.1. Faizin hesablanması

Faiz aşağıdakı kimi hesablanır. Əgər sizə A3 xanasındakı rəqəmi 15 faizini hesablamaq lazımdırsa,

yazırsınız: =A3*15%

• D5 xanasında daxil edin: =S5*1%

18.2. Mütləq qiymət

Artıq siz məlumdur ki, formulam başqa xanaya köçürəndə xanaların adları dəyişir. Lakin formulam olduğu kimi də köçürmək mümkündür. • Buna formula olan xananın mütləq qiymətin köçüıülməsi deyəcəyik.

Formula göçürülərkən dəyişiklik baş verməsin deyə xananın adına $ işarəsi əlavə edilir.

=SAS5+10 formulasımn nəticəsi həm sətir, həm sütun boyunca köçürüldükdə dəyişməyəcək. Çünki $ işarəsi xananın adında hər iki parametrin qarşısında var.

=$A5+10 formulu başqa sətirə köçürüldükdə dəyişəcək, lakin başqa sütuna köçürüldükdə sabit qalacaq. Çünki $ işarəsi ancaq sütun bildirən parametrin qarşısındadır.

İndi gəlin D5 xanasındakı formulada bu qaydada düzəliş aparaq.

• Kursoru iki dəfə D5 xanasına basın.

• Formulaya $ işarəsini əlavə edin: =$C5*1%

• D5 xanasındakı formulam E5 xanasına köçürün.

89

Formula dəyişməyəcək. • D5-dəki formulam D6:D15 xanalanna

E6:E15 xanaların köçürün. və E5-dəki fomrulam

18.3. Verginin hesablanması və And funksiyası Bildiyiniz kimi hər şəxsdən tutulan verginin miqdarı onun əmək

haqqında müvafiqdir. Bu asılılıq aşağıdakı kimidir. 40 000-100 000 man. əmək haqqı üçün 12% 100 001 -200 000 man. əmək haqqı üçün 15% 200 001-350 000 man. əmək haqqı üçün 20% 350 001-600 000 man. əmək haqqı üçün 30% 600 000 manatdan çox əmək haqqı üçün 40% Biz bu beş şərtdən ancaq üçünü nəzərə alan formulam yazacayıq.

Dəyişənin iki sərhəd daxilində qiymət aldığını and lünksiyası vasitəsilə göstərmək olar.

And funksiyasının ümumi quruluşu aşağıdakı kimidir: And (qiymət 1, qiymət 2) Məs. 10<A<20 şərti belə ifadə olunacaq: And (Al>10, Al<20) Vergi hesablayan formulanm birinci hissəsi aşağıdakı kimi olmalıdır: =lf(And(C5>40000, C5< 1000000), C5*12%... • F5 xanasını aktivləşdirin. • Daxil edin:

=If(And(C5> =40000, C5<1000000), C5*12%, If(And(C5>

1000001, C5<2000000), C5*15%, C5=^20%))

• F5-dəki formulam F6:F15 xanalanna köçürün.

• G5 xanasını aktivləşdirin.

• Veriləcək pulu hesablayan nəticə formulunu yazın.

• Formulam G6:G15 xanalarına köçürün.

• Əmək haqqı cədvəlinin adını dəyişərək Salary qoyun.

17. Bir neçə səhifədəki informasiyadan bir formulada istifadə edilməsi

Adətən bir məsələ üçün bir kitab açmaq və bu kitabın hər səhifəsində bu məsələyə aid müəyyən məqsədli cədvəl qurmaq lazım gəlir. Bəzən bu kitabın bir səhifəsində cəm və ya nəticə məlumatlar

90

yığılmış cədvəl olur. Həmin cədvəldəki nəticələri almaq üçün o biri

səhifələrdəki məlumatlar üzərində əməliyyatlar aparmaq lazım gəlir.

Bunu result.xls l'aylının misalında nəzərdən keçirək.

• result.xls taylın yaradın. '1 -İ X ^ =j = sum(

J iHƏTir^Ə Li] '3- i

Cahe He^acmıiHp.

W İBa6eK p.

.'ZjHıısatmp.

5 İHəpHMaHQBp. 9 jPecyjıaa;^ p

JaH. B0 cpes.

= sum(

Total səhifəsində hər bir rayon üçün January və February səhifələrindəki aylıq gəlirlərin cəmini hesablayaq.

Total səhifəsini çağınn.

B5 xanasını aktivləşdirin.

Daxil edin: =sum (

January səhifəsini açın.

F5 xanasını qeyd edin (Formula xəttinə diqqət edin),

yazın (Formula xəttinə diqqət edin)

February səhifəsini açın.

F5 xanasını qeyd edin. (Formula xəttinə diqqət edin)

Formula xəttindəki Enter düyməsinə basın. Total səhifəsində V5 xanasında Nəsimi rayonu üçün Yanvar və Fevral

aylanndakı gəlirlərin cəmi alınacaq. • Eyni əməliyyatı o biri rayonlar üçün də təkrarlayın.

91

Kompüter şəbəkəsi Faylı qıvraq diskə yazmaq və onu kiməsə də ötürməklə informasiyanı

birgə istifadə elmək olar. Lakin bu informasiya mübadiləsinin daha cəld üsulları deyil. Kompüterləri öz aralarında birləşdirməklə sürətli əlaqələri əldə etmək olar. Adından məlum olduğu kimi kompüter şəbəkəsi verilənləri birgə istifadə edə bilən bir-biri ilə birləşdirilmiş kompüterlərdən ibarətdir.

Başqa sözlə kompüter şəbəkəsi kompüterləri birləşdirən, istifadəçilərə ona müraciətə və sistemin resuslarından birlikdə istifadə etməyə imkan verən texniki və proqram vasitələrinin birləşməsidir.

Hər hansı bir əlaqə sistemi kimi kompüter şəbəkəsi ötürücü, qəbulediei və xəbərin ötürüldüyü əlaqə kanalından ibarətdir. Bu kompüterlər informasiyanın ötürüldüyü kabel və ya simlərlə birləşdirilir. Müasir zamanda simsiz kompüter şəbəkələri daha geniş yayılmışdır. Bu şəbəkələrdə informasiya müxtəlif dalğa və infraqırmızı şüalanma vasitəsilə ötürülür.

Şəbəkədə digər şəbəkə qurğularına xidmət göstərən kompüterlər «server» adlanır. Fərdi kompüterlər läyl server adlanan xüsusi kompüterdə birləşdirilir. Fayi server digər kompüterlərə (stansiyalara) şəbəkə diski ötürür.

Fayi serverdə tez-tez istifadə olunan proqramlar, məs. elektron cədvəli və ya mətni prosessorlar saxlanır. İstifadəçi mətni prosessorla işləmək istəyirsə fayi serverə müraciət etməlidir. Mausun düyməsi vasitəsilə piktoqrammanı və yaxud menyunun uyğun bölməsini seçməklə həmin proqram istifadəçinin fərdi kompüterində yüklənir. İstifadəçi "kliyentə" çevrilir, fayi server isə ona xidmət edir. Buradan da kliyent- server termini yaranıb.

Fayl-server istifadəçinin digər şəxslərə göndərdiyi informasiyanı qəbul edir və ötürür.

Nəhayət, fayl-server digər kompüter şəbəkələrinə şlyuz kimi xidmət edir.

Kompüterin şəbəkəyə qoşulması prosesi qeydiyyata alınma adlanır. Şəbəkələr lokal və qlobal şəbəkələrə bölünür. Lokal şəbəkələrdə şəbəkə kompüterləri biri digərindən çox da böyük olmayan məsafədə (2 km-dən çox olmayan) yerləşir.

Ümumiyyətlə, şəbəkələr müxtalif topalogiyalara malik olur

92

Məsələn: Şin

Ulduz

Zəncirvari

C3

*'Cr°)

Prakliki olaraq, bütün qlobal şəbəkə qarışıqdır. Xəbərlərin ötürülməsi üsuluna görə şəbəkələr kanalın kommutasiyası

(məsələn - telefon), xəbərin kommutasiyası (məsələn - teleqraf, zamana görə bölünməsi) paketlərin kommutasiyası (bir çox müasir elektron şəbəkələri) növlərinə bölünə bilər.

World Wide Web Web - Internet-in geniş

resurslarına - şəkil, musiqi küplərinə və filmlərə-müraciəti təmin edir.

Web digər sistemlərdən fərqli olaraq iki xüsusiyyətə malikdir. Bu multimediya hipermüraciətinin interaktiv

93

vasitəsidir. Başqa sözlə desək, "multimediyanm interaktiv vasitəsi", Web sistemi - sənədlərə, qrafıkə, fotoşəkillərə, audio və video yazılara və s. müxtəlif mühit və resurslara müraciəti təmin edərək onları kompüterə, stereo kolonkalara çıxmasını təmin edir. Hipermüraciət - İnternetin müxtəlif resursları arasında müraciətdir.

World Wide Web (Dünyəvi hörmüçək toru) sözü haradan meydana gəlmişdir. World Wide (dünyəvi) - Web kompüterlər İnternetə qoşularaq bütün dünyanı təmin edir. Web - (hörmüçək toru) Bu o deməkdir ki, hipermüraciətlər hörmüçək toru kimi, bu kompüterlərdə informasiyanı birləşdirir.

Web - qlobal multimediya kommunikasiya sistemi kimi, informasiyanın ötürülməsinin yeni üsuludur. Hipermətn hipermüraciətləri istifadə edən elektron sənəddir. İstənilən növ sənəd, biznes plan və yaxud bədii əsər və s. hipermətn ola bilər. Hipermətnlərdə hər hansı bir söz digər bir informasiya mənbəyi ilə əlaqə (hipermüraciət) yaradıla bilər. Hipermüraciət mətndə izahı tələb oluna bilən sözlər olurlar. Onlar elektron sənəddə seçilirlər (digər rənglə, qalın şriftlə və s.). İstifadəçi kursoru həmin sözün üzəri iiə yerləşdirdikdə kursor əl formasına çevrilir. Bu zaman mausun sol düyməsini basdıqda istifadəçi hipermətnə müraciət edib, həmin sözlə əlaqədar informasiya əldə edir.

Hipermediya ~ hipermətnin geniş imkanlı formasıdır. Hipermediya sənədi qralika, fotoqrafıya, audio və video yazılar ilə canlandırır.

Əlbəttə ki, hər hansı bir şəxs, tarixi abidə, elmi əsər və s. haqqında Web səhifə yaratdıqda qrafika, şəkil, musiqi və s. həmin sənədi daha effektiv edir.

Web-servcr - multimediya informasiyanı qorunması, təşkili və ötürülməsi üçün xüsusi kompüter dilini istifadə edən kompüterlərdir.

Web - Internet-in alt sistemidir. Ünvanlarda sol tərəfində http:II WWW müraciəti göstərir. Bu Hyper

Text Transfer Protocol hipermətnlər göndərmə protokolu kimi oxunulur. Fayl-serverin ünvanı ftp: II - ilə başlayır. Dialoq pəncərəsi qarşısında DIR yazılanlar kataloq, File yazılanlar isə fayldır.

E* Ve« Qo FsvoMs»

O C Stcp Re6ash

G3- Soaıch F^vorilo«

=3- Mdl

Addl<>t> |C \W!NOnWSVSYSTEM\BLjarJK.HTM "3

m

I FTP Directory:ftp://jip.kiae.su/ Kataloqlar üzərində mausun sol düyməsini basdıqda alt kataloq, mətni

faylın üzərində basdıqda isə onun məzmunu çıxır.

94

Gopher-serverləri gopher: II cözü ilə başlayır. Gopher sistemi şəkilsiz və hipermətnsiz www-ya oxşayır. Bu sistem az sürətli modemlərdə işləyənlər üçün daha uyğundur.

Telnet: II uzaq məsafədəki kompüterlə terminal müraciəti təmin edir.

mail to: - elektron poçtu, news: - yeniliklər qrupu (telekonlerensiya) ünvanlarını daxil etmək üçün istifadə olunur.

Web-in geniş proqram təminatı imkan verir ki, hipermediya sənədinin digər kompüterlərdə qomnaraq, müxtəlif müəllillər tərəfindən yaradılmış sənədə müraciəti təşkil etsin. Məs: müəllif hipermətnlə məqalə yaradır. Bu zaman həmin məqaləyə, digər mənbələrə müraciət edilir. Həmin müraciət vasitəsilə müxtəlif ölkələrdə yerləşən kompüterlərdəki hipermətnlər arasında əlaqə yaradır.

Ev səhifə (Homepage) - Web-də işləmək üçün başlanğıc interfeysdir. Orada fayllara, sənədlərə və digər resurslara müraciət yerləşir. Adətən ev səhifə - uzaq məsafədəki kompüterdə yerləşən Web sənəddir.

Web səhifələr müxtəlif insanlar tərəfindən yaradılır. Müəllillər arasında tələbələr, həkimlər, hüquqşünaslar, idmançılar, musiqiçilər, rəssamlar, azarkeşlər və s. ola bilər. Müxtəlif peşələrə və müxtəlif zövqə malik olan insanları hipermediya imkanları cəlb edir. Web-də multimediya qlobal verilənlər bazası diapazonu - adi əyləncədən işçi əlaqələrə qədər hər bir mövzunu əhatə edir.

Məsələn: ❖ Əgər siz hər hansı bir elmi iş yazırsınızsa, həmin mövzu haqqında

informasiyanı Web-serverdə tapa bilərsiniz. ❖ Əgər sizin hobbiniz varsa və ya istirahət növü ilə

maraqlanırsınızsa Web dünyada sizin marağınızı bölüşdürən idarələrin siyahısını sizə təqdim edə bilər. Orada siz maraqlandığınız təsvirlər və filmləri tapa bilərsiniz.

❖ Əgər sizə həkim məsləhəti lazımdırsa və yaxud hər hansı bir tədris proqramı haqqında informasiya əldə etmək istəyirsinizsə bu zaman web-in imkanlanndan istifadə edə bilərsiniz.

*1* Siz əgər supermarketlərdə hər hansı bir hədiyyə almaq istəyirsinizsə yenə də Web-ə müraciət edə bilərsiniz (məsələn: http: /www/I nternet. net)

Yüzlərlə web elektron ticarət sıralannda siz lazımi əşyaları məqsədəyönlü axtarmaq və ya müxtəlif tədarükçilərin mallanna (çox

95

zaman şəkillər üzrə) baxa bilərsiniz. Həmçinin offısdən, kabinetdən, evinizdən həmin mallan əldə edə bilərsiniz.

❖ Siz istirahət etmək istəyirsinizsə web-də elə interaktiv oyunlar var ki, bilavasitə şəbəkə vasitəsilə digərlərilə həmin oyunlan oynamaq olar. Filmlərə, şəkillər qalereyasına, muzeylərə, restoranlar siyahısına web-də nəzər yetirə bilərsiniz.

Internet-də WWW geniş resurslar təklif edir. Digər tərəfdən Telnet, Ftp, Gopher, WAIS kimi sistemlər mövcuddur. Buradan belə bir sual meydana çıxır ki, Internet-də Telnet, Ftp, Gopher, WAIS kimi informasiya sistemlərindən istifadə etmək nə qədər məqsədə uyğundur?

Məsələ bundadır ki, Web-də multimediya informasiya böyük həcmli yaddaş tələb edir. 5 dəqiqəlik rəqəm audio yazı üçün 5 meqabayt yaddaş istifadə edir. Bu da faylın yüklənmə müddətini artmr və sərt diskdə böyük bir sahəni əhatə edir.

İnternetin resurslanna müraciət edən elektron poçtu, verilənlər bazası Web və s. üzrə, hərəkət edən proqramlar - brauzerlər yaradılmışdır. Brauzerin hərfi mənası ingilis dilində browser-kitabı vərəqləyərək mallara nəzər yetirən mağaza alıcısı deməkdir.

Netscape Navigator və Microsoft internet Explorer brauzerlər vasitəsilə Internet-ə və onun resurslanna müraciət etmək olar.

MS internet Explorer-in qurulması internetlə işə başlamamışdan qabaq brauzeri qurmaq lazımdır. Brauzer

kimi internet Explorer-nin 3.02 və yuxan versiyalan məsləhət görülür. Versiyadan versiyaya əmrlərin menyuda yerləri, pəncərələrin görünüşü

dəyişə bilər, yeni imkanlar əlavə oluna bilər. Proqramların yeni versiyaları hər ay çıxır və siz onları Internet-in köməyilə yeniləşdirə bilərsiniz. Proqramı qurarkən Explorer sizə Internet-in əlavə kompanenllərindən hamısının qoşulması tələb olunan sorğunu verir.

Hə (Y es) cavabını verib, poçt proqramı (Mail) və telekonferensiyaları oxumaq üçün proqramı (News) seçə bilərsiniz. Hər ikisini götürmək məsləhətdir. Proqramın qurulması qurtardıqdan sonra sizə yenidən yüklənmək təklif olunacaq.

Nəticədə sizin işçi pəncərənizdə Explorer-in nişanı yarananacaq, Windows-un əsas menyusunun proqramları siyahısında isə internet Explorer, internet Mail və internet News sətirləri çıxacaq.

96

İndi nişana iki dəfə vurduqda Explorer proqramı özü yükləyir. Şəbəkəyə daxil olduqda isə İnternetdən hər hansı bir səhifəni yükləyəeək.

Əgər nə isə alınmazsa, onda sistemin quraşdırılma parametrlərini dəqiqləşdirmək və yaxud provayderlə məsləhətləşmək lazımdır.

Şəbəkəyə çıxış Explorer-i qurduqdan sonra Microsoft kompaniyası sizi gələeək

əməkdaşlığa cəlb etməyə çalışıeaq. Hər hansı bir səhifədə sizi elektron poçt ünvanı və s. göstərməklə qeydiyyatdan keçmək təklif olunacaq. İstəmirsinizsə, qeydiyyatdan keçməyə bilərsiniz. Burada müəyyən bir Web səhifə yüklənən internet Explorer-nin pəncərəsi göstərilib (Məhz bu səhifə İnternetlə hər iş seansının əvvəlində brauzerin pəncərəsində çıxır). Bu səhifə ev səhifəsi (Home page) adlanır. Sizdə həmin səhifə başqa cür ola bilər. Yuxarıda yüklənən səhifənin adı göstərilən başlıq sətri, ondan aşağıda menyu sətri, alətlər paneli, ünvan daxil edilən sətr yerləşir. Pəncərənin aşağısında informasiya sətri yerləşir.

j j3p*xe Вид И:»^<в-«ое Cja»c Гправкс!

- : Остдновнть OörWffb 4 Домой

sü DcMcr

U J>

. Äcpec http Z'www.slru/

Почта Размер

^ ^Переход ■ • Ccbuw-и *

İndi isə Explorer-in pəncərəsindəki mətnə nəzər salaq. Səhifədə

adi mətnin və altından xətt çəkilmiş mətnin olmasına fikir verin. Altından xətt çəkilmiş mətnlərə mousla vursaq, başqa səhifəyə keçirik. Bu eür müraciətə hipermətn (hipertekst) deyilir.

World Wide Web bütövlükdə hipermətnlərdən təşkil olunub. Hər bir Web səhifədə başqa səhifələrə müraciətlər var. Müraciətlərə mousla vurub, şəbəkədə səyahət edərək, sizdən min kilometrlər uzaqda olan yerlərə düşmək olar.

Hər bir Web səhifə xüsusi şəkildə nişanlanmış adi mətn laylıdır. Nişanlann köməyi ilə brauzerə nəyin başlıq, adi mətn, müraciət və ya rəsm olması izah edilir. Bütün bunlar nişanlanmış hipermətn dili adlanır - HTML (Hyper text Markup Language).

Brauzer əvvəlcə əsas faylı oxuyur (onun genişlənməsi çox vaxt htmi olur), sonra isə digərlərini və nişanlara uyğun olaraq bütün bunları ekrana yığır.

http://www.slru/

97

Web səhifələrində yerləşdirilən bütün rəsmlər, fotoşəkillər, obyektlər də hipermətn müraciətlər ola bilər.

Rəsmə mausun göstəricisini yaxınlaşdırın, əgər o formasını dəyişərsə (ox əvəzinə əl formasını alarsa), onda qarşınızda hipermüraciətdir. Yox əgər göstərici formasını dəyişməzsə, onda bu adi rəsmdir.

Görəsən, müraciətin bizi hara göndərəcəyini öyrənmək olarmı? Çox sadə şəkildə. Göstəricini müraciətin üzərinə qoyduqda,

informasiya sətrində göndəriş yerinin ünvanı yazılır. Elə bu sətirdə siz kompüterinizin indi nə etdiyini öyrənə bilərsiniz;

serverdən cavab gözlənilir, lazımi qovşaqla əlaqəyə girilir, fayllar oxunulur və yaxud hər şeyi yerinə yetirib, yeni tapşınqlara hazır olur.

Müraciətə mausun sağ düyməsi ilə basaq, həmin müraciətin kontekst menyusunu görəcəksiniz. Əgər müraciət rəsm altında gizlədilmişdirsə, onda kontekst menyusu başqa şəkildə olacaq. Bu menyunun ikinci seksiyasında işçi pəncərəni rəsm və fotoşəkillə doldurmaq olar.

Çox vaxt şəbəkə ilə yüksək sürətli rəqəm xəttləri ilə deyil, modern və telefon kabelləri ilə əlaqə yaradan Web - səyahətçidə istifadəçilərin əsas problemi səhifənin çıxmasını çox gözləmələridir.

Səhifənin çıxma sürəti sizin moderninizin sürətindən, əlaqə xəttindən (sizdən provayderə və provayderdən beynəlxalq şəbəkəyə), şəbəkənin həmin qovşağında baxmaq istədiyiniz səhifəyə sizinlə eyni zamanda baxmaq istəyənlərin sayından asılıdır. Çox yüklənmiş serverlə işlədiklə sürət on dəfə, yüz dəfə azalır. Bəzən server çox yükləndiyindən onunla əlaqə yaratmaq ümumiyyətlə mümkün olmur. Bu halda müəyyən müddətdən sonra serverə daxil olmağa cəhd edin. Lakin bundan başqa işin sürətinə təsir edən daha bir amil var çıxarılan səhifənin həcmi, oradakı rəsmlərin sayı (səhifənin mətn hissəsi ekrana çox tez, lakin rəsmlər gec çıxır).

Explorer-nin indikatoruna və Windows 95-in ekranının sağ aşağı küncündə (saat və klaviaturanın indikatorunun yanında) yerləşən modernin nişanına likir verin. Əgər planet hərəkət edirsə və modem göz vururusa, onda iş gedir. Əks halda iş getmir. Modernin nişanına iki dəfə vursaq əlaqədə neçə müddət olduğumuzu, aldığımız və ötürdüyümüz informasiya həcmini öyrənə bilərik. Əgər bu rəqəmlər uzun müddət dəyişmirsə (bir dəqiqədən çox müddət ərzində), onda doğrudan da əlaqə kəsilib.

Bu zaman Refresh (obnovitğ) düyməsini (və yaxud F5 düyməsini) basmaqla səhifəni yenidən yükləmək olar.

98

Əgər bu cür rəsmlər sizə çox da vacib deyilsə onda onları ekrandan çıxartmaq da olar. Bunun üçün Explorer-in parametlər pəncərəsində (menyunun Vicw (Vid) punklu) General (Obhie) səhifəsin; açıb Piclure (Risunki) qarşısındakı kvadratda nişanı ləğv edin. Bu zaman səhifə rəsmlərsiz daha tez yüklənəcək. Rəsmlərin əvəzinə içində kvadrat olan haşiyə çıxacaq (bəzən kvadratın içində yazı da yazılır). Hipermətnin bu elementi yenə də mürəciət kimi işləyir. İstənilən zaman özündə müraciət saxlayan rəsmə baxmaq olar. Bunun üçün həmin rəsmə mausla vurmaq lazımdır.

Bu yolla şəbəkədən hərəkət edən obyektləri və səs fayllannın qəbulunu qadağan etmək olar.

Web - səyahətçidə istifadəçilərin ikinci problemi dil problemidir (Dəqiq desək, dil özü yox onun simvollarının kodlaşdınlmasının ekranda göstərilməsi). Bunun səbəbi standart kodlaşdmlmanın olmamasıdır. Windows sistemində Windows - 1241, Unix KOU - 8 kodlarından istifadə olunur.

Intenet Explorer (lE) və Netscape Navigator brauzerlərinin üçüncü versiyalaranda bu problem aradan qaldınlıb. Bu brauzerlərdə simvolların kodlarını dəyişmək mümkündür.

lE-də bu aşağıdakı kimi həyala keçirilir. Kodu dəyişmək üçün lE vəziyyət sətrinin sağ aşağı güncündə yerləşən (qlobus şəklində) nişandan istifadə etmək lazımdır.

Mausun göstəricisini onun üstünə gətirdikdə siz cari kodu görəcəksiniz. Nişanın üzərinə vurduqda kodlaşdırmanı seçə bilərsiniz. Bundan sonra səhifə yenidən oxunacaq.

Bu düyməni hər dəfə basdıqda şritt dövrü şəkildə dəyişilir (çox kiçik - kiçik - orta - böyük çox böyük - yenə də kiçik).

Bunu Vid (View) punklunun Şritt (Pont) bölməsindən də elmək olar.

lE istifadə olunan şrittlərin qarnituru deyişməyə də imkan verir. Bunun üçün Вид (View) punklunun Параметры (Options) bölməsində

Общие (General) səhifəsində Шрифт (Pont) düyməsinə basmaq lazımdır. İnternetdə gəzintinin ən sadə yolu hipermətn müraciətə ınausu vurmaqdır.

İkinci yol alətlər panelindəki Назад (Back) və Вперед (Porward) düymələrindən istifadə etməkdən ibarətdir.

Назад (Back) düyməsi sizi əvvəlki (arxadakı) səhitəyə keçirir. Bu tünksiyanı menyunun Переход (Go to) punktundakı Назад (Back) əmri

99

Backspace düyməsi və Alt+(<—) düymələri kombinasiyası da həyata keçirir. Назад (Back) düyməsini ardıcıl basaraq siz bu gün səyahət etdiyiniz

bütün səhifələrə axırdan əvvələ doğru yenidən keçə bilərsiniz. Səhifəyə yenidən qayıtdıqda müraciətin rəngi deyişir. Bu sizə hansı müraciətdən istifadə etdiyinizi və yaxud istifadə etmədiyinizi göstərir. Maraqlıdır ki, indi həmin ünvanlı istənilən müraciət hər hansı bir başqa səhifədə rastınıza çıxsa onun rəngi boz olacaq.

Вперед (Forward) düyməsi sizi növbəti səhifəyə keçirir.

Buna Переход (Go to) - Вперед (Forward) əmri, Shift+Backspace və

Alt+(-^) düymələri kombinasiyası uyğundur. Bu düymədən yalnız hər hansı bir

səhifədən Назад (Back) düyməsinin qayıtdıqdan sonra istifadə edə bilərsiniz.

Mausun göstəricisini bu düymənin üzərinə qoyduqda keçilən istədiyiniz səhifənin ünvanını əllə də daxil etmək olar. Bir çox kitab və jurnallarda maraqlı səhifələrin ünvanlan göstərilir. Minlərlə ünvan verilən xüsusi soraq kitabçaları buraxılır. Bu ünvanlar URL (Uniform resource locator - mənbənin standart ünvanı) adlanır.

URL-ni Explorer-nin Адрес (Address) pəncərəsində yazıb Enter basmaq lazımdır. Ünvanı yazdıqda çox diqqətli olmaq lazımdır.

Hər hansı faylda və yaxud elektron məktubunda siz maraqlı ünvana rast gəlmişsinizsə onu bufer yaddaşına köçürüb (seçib CTRL+Ins düymələrini basmaqla) sonra Адрес (Address) sətrinə yerləşdirə (Shift+Ins) bilərsiniz.

Ünvan pəncərəsində əvvəl daxil edilmiş ünvanların siyahısı saxlanılır. Onun üzərinə vurub ekrana çıxan siyahıda lazımi ünvanı seçib Enter basmaqla həmin səhifəyə yenidən daxil olmaq olar.

Стоп (Stop) düyməsi (və yaxud Esc) səhifənin yüklənməsini dayandırır.

^ Основная страница (Page) düyməsi bizi ev səhifəmizə Домой (Home page) qaytanr. Hər dəfə brauzeri yüklədikdə Microsoft

firması tərəfindən yaradılan ev səhifəmiz (Home page) yüklənəcək. Ev səhifəsi kimi başqa səhifəni də göstərmək olar. Bu da çox da çətin

deyil. Bunun üçün Вид (View) punktunda Параметры (Options) əmrini seçib Переходы (Go to) səhifəsinə keçin. Адрес (Address) sətrində hansı səhifəni ev səhifəsi kimi təyin etmək istəyirsinizsə o səhifənin ünvanı yazın və OK düyməsini basın.

100

Menyunun Переход (Go to) punktunda son beş səhifənin ünvanlan göstərilir. Lazımi ünvana mausla vurub səhifeni yükləmək olar.

Переход (Go) menyusunda Открыть папку журнала (Open History Folder) əmri var. Siz Windows kataloqundakı Flistory altkataloquna

(qovluğuna) daxil olursunuz. Burada son 20 gün ərzində daxil olduğunuz bütün səhifələrin ünvanlan göstərilir. Uyğun ünvana vurduqda səhifə yüklənir. Lazımi səhifənin ünvanını daha uzun müddət yadda saxlamaq üçün seçmə ünvanlar siyahısı şəklində onları xüsusi qovluqda (Папка - Folder) yerləşdirmək lazımdır.

Избранное (Favorites) menyusunun düyməsinin köməyilə

seçmə ünvanlar kolleksiyasını yaratmaq olar. Добавить в папку (Add to Favorites) (Избранное (Favorites) menyusunun birinei sətri) əmrininin köməyilə cari səhifənin ünvanı seçmə ünvanların siyahısına salınır. Bu zaman Explorer sizdən ünvanı hansı ad altında siyahıya daxil etməyi soruşacaq.

Ünvanı hər hansı bir qovluqa daxil etmək üçün Создать (Greate in) düyməsinə basıb ekrana çıxan siyahıda lazımi qovluq seçilir.

Yeni qovluq yaratmaq üçün isə Папка (New Folder) düyməsinə vurmaq lazımdır.

Lazımi müraciətin üzərində mausun sağ düyməsini basıb Dobavitğ v papku əmrindən istifadə etməklə daxil olduğunuz səhifənin ünvanını siyahıya sala bilərsiniz.

Siyahıda lazımi səhifənin ünvanına vurduqda həmin səhifə yeni

pəncərədə yüklənir. Artıq lazım olmayan ünvanı siyahıdan silmək, siyahıdakı ünvanlan

mövzulara görə qruplaşdırmaq üçün Избранное (Favorites) mcnyusundakı Порядок ərlikov əmrindən istitadə edilir.

Microsft Windows-un ünvan kitabı (Адресная книга Microsoft Windows - Address book Microsoft Windows) - elektron ünvanlarını və

adresatlar haqqında digər məlumatları saxlamaq üçün istifadə edilir. Poçt proqramına daxil ohnaq üçün Переход (Go) mcnyusundakı

Чтение почты (Read mail) əmrinin daxil edilməsi və ya Poçt alətlər panelindəki Чтение почты (Read mail) sətrinin seçilməsi kifayətdir.

internet Mail pəncərəsi iki hissəyə bölünmüşdür. Yuxanda məktublann siyahısı, aşağıda isə seçilən məktubun məzmunu çıxır. İstənilən sütunun

başlığına (От - To, Тема - Subject, Получено - Get) mausla vurub məmulatı artma üzrə, yenə də vurmaqla - azalma üzrə qruplaşdıra bilərsiniz.

101

Məktubun özü aşağı pəncərələrdə yerləşir. Göründüyü kimi mətndən əlavə məktub başlığa malikdir. Əgər hər hansı bir dildə yazılan mətni təhrif olunduqdan sonra oxumaq mümkün deyilsə, işarələrin kodlarını dəyişib yoxlayın. Kodların dəyişilməsini burada Вид (View) - Набор Символов əmri idarə edir. Lakin bəzi hallarda seçilən heç bir kodla məktubu oxumaq mümkün olmur. Belə ki, serverlər göndərilən məktubu tanınmaz şəkilə düşənədək təhrif

edə bilərlər. Əgər məktubu göndərənlə razılaşsanız ki, “bağlama” ilə göndərsin,

onda onlar təhrif olunmayacaqlar. Məktuba baxarkən siz onu silə bilərsiniz (Del düyməsi və ya alətlər panelindəki Удалить - Delete düyməsi vasitəsilə). Bu zaman məktub “Удаленные” qovluğuna göndəriləcək. Buradan da məktubu tamamilə silə bilərsiniz. Burada Windows-da olan Корзина - Recycle

Bin ilə tam analogiya var. Удаленные qovluğunda başqa internet Mail də daha üç qovluq var.

Sizə gələn məktublar Входящие Inbox qovluğunda olur. Sizin yazdığınız lakin hələ göndərmədiyiniz məktublar isə Исходящие (Outbox) qovluğunda yerləşir.

Отправленные qovluğunda isə siz öz yazdığınız məktubları oxuya

bilərsiniz. Kontekst menyusu və ya Правка - Edit men}aısunun köməyilə

məktubu asanlıqla köçürmək və istənilən qovluğa yerləşdirmək olar. Bu da sizə öz korrespondensiyanızın hesabını aparmağa və saxlamağa imkan verir.

İndi isə ümumi məlumatlardan konkret işlərə keçək. Əgər siz yenicə İnternetə qoşulmusunuz, hələ məktub almayıb və göndərməmişsinizsə, internet

Mail-in sazlığını yoxlamaq və özünüzə məktub göndərməyin əhəmiyəti olar. Əvvəlcə internet Mail-in parametrində (сообщение параметры -

Message options) Server Server səhiləsinə baxaq. Burada “ötürücünün” (SMPT) və «qəbul edicinin» (POP) ünvanlannı daxil etmək zəruridir. Burada adınız və parolunuz göstərilir ki, hər dəfə poçtu açmaq üçün onları daxil etməyəsiniz. Əgər istəyirsiniz ki, sizdən başqa heç kim poçta girə bilməsin,

parol daxil edin. Bu səhifənin yuxan bölməsi özünəməxsus pasport kimi çıxış edir: məs.

Имя - Name sətrində siz nə yazsanız, əldə edilən məktbuda «От - From» sətrində yerləşəeək.

102

internet Mail-in sazlanmasını qurtardıqdan sonra alətlər panelində Создать soobhenie düyməsini basın. Məktub pəncərəsi yaranacaq və məhz bura yazılar daxil edilməlidir.

Başlıq. Кому (To) sətrində öz E-Mail ünvanınızı yazın (çünki məktubu

özünüzə yazırsınız). Тема (Subject) sətrində isə məs. “Əlaqənin yoxlanılması” sözünü daxil edin.

Bir çox xarici serverlər ASCII-i işarələr cədvəlinin yalnız birinci yarısını, yəni latın hərflərini mətn hesab edirlər. Cədvəlin ikinci yarısından istifadə edən digər dillərdə tam şəkildə təhrifə məruz qalır. Bu qüsuru aradan qaldırmaq üçün Формат (Format) - Настройка (Settings) əmrini seçin və

sətrdə nöqtə qoyun. Bu halda məktub mətn deyil, ikilik fayi hesab ediləcək və server tərəfindən dəyişdiriləcək.

İndi Отправить (Sent) (ən solda) düyməsini və ya Ctrl-S düyməsini basın. Məktub ya onu əldə edənə birbaşa olaraq gedəcək ya da əvvəlcə Исходящие (Outbox) qovluğunda yerləşəcək. Bu nədən asılıdır? internet Mail-də parametrdə Отправить (Sent) səhifəsinə baxın. Əgər Отправлять

soobhenie nemedlenno sətrində işarə yoxdursa, onda sizin yığdığınız məktub Исходящие (Outbox) qovluğuna gedəcək. Əgər siz internet Mail pəncərəsindəki Доставить почту düyməsini bassanız, məktub ötürüləcək və əgər Отправить сообщение nemedlenno sətrində işarə varsa, onda «Poçtalyon» sizin məlumatı dərhal göndərəcək, sonra isə sizin ünvanınıza daxil olan bütün poçtam gətirəcək.

İnformasiya sətrində «Новых сообщений 1» yazılır (Əlbəttə ki, əgər hər şey düzgün edilmişdirsə). Əgər poçt serveri ilə əlaqə saxlamaq istəyərkən səhv haqqında məlumat aşkar edilmişsə və yaxud sadəcə olaraq məktub yoxdursa, onda səhfinizi axtarın. Sazlamanı yenidən yoxlayın. Отправленные qovluğunda baxın, öz ünvanınızı başlıqda düzgün daxil etdiyinizi yoxlayın. Son halda isə öz provayderinizə zəng edin. Məktubu göndərdikdən sonra

Входящие (Inbox) qovluğuna daxil olun və məktubun yerləşdiyi sətri seçin. Əgər hər hansı bir dildə yazılan mətn təhrif olunmayıbsa, deməli sizdə poçtla bağlı hər şey öz qaydasındadır.

Maraqlı məktubları Файл/Сохранить как (File/Save As) əmri ilə diskdə saxlamaq olar. Məktub ilkin görünüşündə emi genişlənməsi ilə mətn formasında isə txt genişlənməsi ilə saxlanılır. Bunun üçün istənilən Windows

redaktorda olduğu kimi Тип файла siyahısında Mail və ya Text-i seçmək lazımdır. Saxnalınan məktublara istənilən mətn

105

Доставить poçtu düyməsini basmaq olar. Yalnız bu zaman “Poçtalyon” əlaqə

yaradaraq məlumatlanmzm qəbulunu və ötürülməsini həyata keçirərcək.

internet Mail-də məktubu iki formatı - adi mətn və HTML-formatı

mövcuddur.

Формат Письма menyusunda bu formatlardan birini seçmək olar.

HTML-formatı ilə işləmək Windows üçün Word Pad redaktoru ilə işləməyə çox

oxşardır. Burada da eyni formatlaşdırma paneli yaranır. Onun köməyilə şriftin

qamiturunu, onun ölçüsünü, formasını, rəngini, sətirlərin sağdan, soldan və

mərkəzdən bərabərləşdirilməsini seçmək olar. Lakin nəzərə alın ki, bu məlumat

yalnız Explorer poçtasında adekvat ötürüləcək.

Əgər sizin adresatlannızdakı poçta Netscape Navigator - dursa onda mətn

çox çətin anlaşılan hərflər şəklində olacaq.

Əgər siz məktubu bir neçə ünvana göndərmək istəyirsinizsə, onda Кому (To)

sətrində yazdığınız elektron ünvanlannm arasında nöqtəli vergül qoyun. Bu

məktubun surətini müxtəlif ünvanlar üzrə göndərmək istəyərkən istifadə etdiyiniz

Копия sətrinə də aiddir (məktubunuzu alan biləcək ki, bu məktubu o tək almayıb)

Тема (Subject) sətrində məlumatın mahiyyəti elə qısa əks edilməlidir ki,

yalnız mövzunun adını oxumaqla onun məzmunu nədən ibarət olduğu bilinsin.

Вид (View) - Область просмотра - net əmri ümumiyyətlə silmək və yalnız

siyahıya baxmaq olar. Hər hansı məktubu oxumaq üçün onun üzərində mausun

düyməsini iki dəfə basmaq lazımdır. Sağdan 2-ci və 3-cü düymələr əvvəlki və sonrakı

məktuba keçməyə imkan verir. Məktub yazarkən çalışın lakonik olun. Bu xüsusən də

xaricilərlə məktublaşmağa aiddir. Hətta öz həmvətəndaşlanmız da sizin yumorunuzu

başa düşməyə bilər.

Müvafiq anlaşılmamazlıqlardan sığortalanmaq üçün smayliklərdən istifadə

olunur. Smaylik (smile - ingiliscə gülüş sözündən) elektron yazışmalarında əlavə

«emosional» informasiyanın ötürülməsi üçün istifadə edilən işarədir. Smayliklərə

başı sola əyərək baxırlar. Ən geniş yayılmışlardan bir neçəsi aşağıdakılardır:

© - bu sözləri çox ciddi qəbul etməyin;

© - məyusluq;

©) və ©)) tam sevinc;

©( və ©(( tam qüssə;

:-I - bu zarafat deyil. Hər şey ciddi şəkildə deyilir.

106

Mündəricat

Giriş ............................................................................................................... 3 IBM PC-də işləməyə başlayan operatorlar üçün kompüter üzrə tədris

proqramı ..................................................................................................... 3

Kompüterin tərkib hissələri ........................................................................... 4 Kompüterin əsas elementləri ............................................................................... 4

Kompüterə qoşulan əlavə vasitələr və ya cihazlar ............................................ 5

Texniki təhlükəsizlik qaydalan ........................................................................... 6

Kompüterin qoşulması və söndürülməsi qaydaları........................................... 7

Kompüterin daxili elementləri ............................................................................ 7

Sistem və proqramlar .......................................................................................... 8

Fayi və kataloqlar ................................................................................................ 9

Kataloq ağaçı ...................................................................................................... 10

MS-DOS sistemi. ......................................................................................... 11 MS-DOS-un əsas əmrləri ................................................................................... 11

MS-DOS-un on əsas əmri .................................................................................. 12

Norton Commander (NC) proqramı .......................................................... 17 Norton Commander funksional düymələri ...................................................... 19

F9 NC-nin əsəs menyusu ................................................................................... 22

Sol cədvəlin menyusu ......................................................................................... 22

“Файл” menyusu ............................................................................................... 24

«Диск» menyusu ................................................................................................ 25

«Команды» menyusu ........................................................................................ 26

Windows sistemi .......................................................................................... 29 Kompüter sistemləri, Windows 95-dən Millenium-ma qədər ........................ 29

Windows proqramındakı əsas elementlər ........................................................ 30

Əsas menyu ....... ... ............................................................................................. 31

Windows - sistemdəkı pəncərələr ..................................................................... 32

Pəncərələrin yerlərinin dəyişdirilməsi .............................................................. 32

Pəncərələrin ölçülərinin dəyişdirilməsi ............................................................ 33

Windows sistemində sənədin açılma üsulları ................................................ ...33

Sənədin açılmasının 4 növü ............................................................................... 33

1. Sənədin yaradıldığı proqram vasitəsi ilə onun ekrana çLxarılması........ 33

2. My Computer (Мой компьютер) işarəsi vasitəsilə sənədin ekrana

çıxarılması .......................................................................................................... 34

3. Sənədin Find (Поиск) işarəsi vasitəsilə ekrana çrxanlması .................... 34

107

4. Documents (Документы) menyusu vasitəsilə sənədin ekrana çıxarılması

............................................................................................................................. 34

Sistemin köklənməsi ........................................................................................... 35

İdarəetmə paneli ................................................................................................. 35

Windows Explorer (Проводник) proqramı .................................................. 37 Menyu sətri ......................................................................................................... 38

Файл (Файл) menyusu ...................................................................................... 38

Edit (Правка) menyusu ..................................................................................... 39

View (Вид) menyusu .......................................................................................... 39

Tools (Сервис) menyusu ................................................................................... 39

Alətlər paneli .................................................................................................... 40

Standartlar bölməsi. .......... .. ....................................................................... 40 Oyunlar ............................................................................................................... 40

Multimediya........................................................................................................ 41

Xidməti proqramlar ........................................................................................... 41

Word Pad. ..................................................................................................... 43 Menyu sətri ......................................................................................................... 43

File (Файл) menyusu ......................................................................................... 43


View (Вид) menyusu .......................................................................................... 44

Insert (Вставка) menyusu ............................................................................ .....44

Format (Формат) menyusu............................................................................... 44

“?” menyusu ....................................................................................................... 45

Alətlər sətri ......................................................................................................... 45

Fonnatlaşdırma sətri .......................................................................................... 45

Paint qrafik redaktoru .................................................................................. 47 Menyu sətri ......................................................................................................... 47

File (Файл) menyusu ......................................................................................... 47


View (Вид) menyusu .......................................................................................... 48

Image (Рису'нок) şəkil menyusu ...................................................................... 49

Options (Параметры) parametrlər (rənglər) menyusu.................................. 49

“?” menyusu ..................................................................................................... 49

Alətlər .................................................................................................................. 50

Microsoft Word............................................................................................. 52 Файл (File) ......................................................................................................... 53

Правка (Edit) - redaktə etmə ........................................................................... 55

Вид (View) .......................................................................................................... 57

Окно (Windows) ................................................................................................ 68

Microsoft Excel. ........................................................................................... 69 1. Ümumi məlumat ......................................................................................... 69

2. Cədvəlin daxil edilməsi .............................................................................. 70

3. Xanadakı yazıda düzəliş aparılması ......................................................... 70

4. Yazılarm pozulması ................................................................................... 71

5. Cədvəlin formatlaşdıniması ...................................................................... 73

6. Data siyahısı ilə iş ....................................................................................... 77

7. Verilənlərin qayda ilə düzülüşü ................................................................ 77

8. Verilənlərin qruplaşdırılması (Filter əmri) ............................................. 78

9. Verilənlər qrupları üçün cəmlərin hesablanması (Subtotal əmri) ......... 79

10. Pivot Table ................................................................................................ 80

11. Tools siyahısı ilə iş .................................................................................... 82

12. Səhvlərin aşkara çncanlması (Auditing) .............................................. 82

13. Problemlərin həll edilməsi (Solver əmri) ................................................ 83

14. Bəzi əlavə əməliyyatlar. Mətnin düzülüşünün dəyişdirilməsi ............... 85

15. Siyahıların yaddaşa yazılması ................................................................. 86

16. If ftmksiyası .............................................................................................. 86

17. Səhifənin adının dəyişdirilməsi ............................................................... 87

18. Əmək haqqınm hesablanması ................................................................. 88

19. Bir neçə səhifədəki informasiyadan bir formulada istifadə edilməsi ... 89

Kompüter şəbəkəsi ....................................................................................... 91

World Wide Web .......................................................................................... 92

MS internet Explorer-in qurulması .............................................................. 95

Şəbəkəyə çıxış .............................................................................................. 96

Mail Elektron poçtu ................................................................................... ЮЗ

Cavab məktubu .......................................................................................... Ю4

Mündəricat ................................................................................................ 106

Müəllif - Bakı Biznes Universitetilib.bbu.edu.az/files/book/1049.pdf · Kompüterin tərkib...

Documents

Transcript of Müəllif - Bakı Biznes Universitetilib.bbu.edu.az/files/book/1049.pdf · Kompüterin tərkib...