MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 1 UVOD Postanak mjera a time i sredstava za mjerenje datira od nastanka civilizacije. Potreba za mjerenjem je nastala onda kada i potreba razmjene dobara. Da bi se moglo mjeriti potrebno je utvrditi jedinicu mjere kojom se odreena duina, teina, vrijeme i sl. moe uporediti. U poetku je jedinica mjere bila etalon uziman iz prirode (palac, stopa, lakat odnosno duina ita, debljina dlake i sl.). Osnovni pojmovi u tehnici mjerenja Metrologija je nauka o mjerenju iji je zadatak da utvrdi mjerne jedinice, razradi metode mjerenja, ocjeni tanost primjenjenih metoda i analizom otklanja uzroke koji utiu na tanost mjerenja. Mjerenje je proces uporeivanja mjerene veliine i jedinice mjere, radi dobivanja brojne vrijednosti mjerene veliine: Q=qM, gdje je: Q-mjerena veliina q-brojna vrijednost mjerene veliine M-jedinica mjere. Mjeriti se mogu samo osnovne veliine po SI sistemu. To su: -Duina-Masa-Vrijeme-Temperatura-Elektrina struja-Intenzitet svjetlosti-Koliina tvariZa mjerenje navedenih veliina su potrebni mjerni instrumenti pomou kojih se odreuje vrijednost ovih veliina. Masa je jedina veliina od gore navedenih koja se ne moe mjeriti, nego se ona poredi. Za sve ostale veliine tzv. izvedene, odreivanje njihovih vrijednosti se ne vri izraunavanjem nego raunanjem osnovnih veliina. Kod raunanja se mora obratiti panja na sljedee stvari: -Samo se vrijednosti istih veliina mogu sabirati i oduzimati-Ako se kod sabiranja i oduzimanja istih veliina desi da su im jedinice razliite, onda se jedinice pretvaraju sve dok se ne doe do iste jedinice i tek se onda vrijednosti mogu sabrati i oduzeti-Kod sabiranja i oduzimanja, samo se vrijednosti saberu ili oduzmu, a jedinica se prepie (ona mora biti ista kod oba)-Kod mnoenja i dijeljenja veliina i vrijednosti i njihove jedinice se mnoe i dijele-Kod kvadriranja i korjenovanja veliina i vrijednosti i njihove jedinice se kvadriraju i korjenuju MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 2 Kontrolisanje je proces provjere da li je mjerena veliina u zadanim kontrolnimgranicama. Nazivna mjera (D) ili (L) je mjera u odnosu na koju definiemo odstupanja i unosimo je u radioniki crte. Stvarna mjera (Ds) ili (Ls) je mjera utvrena mjerenjem. Greka mjerenja (f) je algebarska razlika stvarne i nazivne mjere: f=Ls-L. Etalon (mjerka) je tijelo ili ureaj kojim se vri reprodukovanje jedinice mjere. Mjerni instrument je ureaj namijenjen za mjerenje i on mjerenu veliinu pretvara u vrijednost koja se moe oitati. 2.OSNOVI TEHNIKE MJERENJA Metode mjerenja Pod pojmom metode mjerenja se podrazumijeva niz aktivnosti koje je potrebno definisati i obaviti u cilju: -izbora mjernog instrumenta -propisati nain upotrebe mjernog instrumenta -odrediti mjerne baze -postaviti uslove koji vladaju pri mjerenju -odrediti poloaj i broj mjerenih taaka -odrediti vrstu dodira (taka, linija, povrina) itd. Metode mjerenja moemo podijeliti na vie naina.Prema nainu dobivanja rezultata imamo: Neposredna metoda mjerenja, kada direktno na mjernom instrumentu oitavamo mjerenu veliinu. To su na primjer lenjiri, mjerni vijak, maine za mjerenje i sl. Uporedna metoda mjerenja, kada se duina mjernog predmeta uporeuje sa duinom etalona. Na primjer granine mjerke, tolerancijska mjerila i sl. Posredna metoda mjerenja. Mjerna veliina se prouava na bazi izmjerene druge mjerne veliine a koja je u vezi sa prvom. Ovo imamo kod mjerenja srednjeg prenika navoje preko 3 ice i sl. Diferencijalna metoda mjerenja se koristi kod mjerenja sloenih oblika (oljebljeno vratilo) kada mjerimo ili kontroliemo svaku veliinu posebno. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 3 Kompleksna metoda mjerenja. Kada kontroliemo sloeni mjerni predmet i to sve veliine istovremeno. Prema ostvarenom kontaktu izmeu mjernog predmeta i mjernog instrumenta metode mjerenja moemo podijeliti na: Metoda sa dodirom (taka, linija, povrina). Metoda bez dodira (profil projektor i dr.). Greke mjerenja Pri mjerenju i kontroli javljaju se greke koje moemo podijeliti na: Sistemske greke se ponaaju prema nekoj zakonitosti, imaju istu veliinu i lahko ih moemo uoiti i otkloniti. Ove greke nastaju zbog netane podjele skale mjernog instrumenta, uticaja temperature i mjerne sile na duinu, greke u izradi i montai instrumenta i sl. Line greke koje nastaju nepanjom kontrolora. Na njih moemo uticati obukom kadrova koji rukuju mjernim instrumentima. Sluajne greke na koje teko moemo uticati, jer nemaju neku zakonitost. Najei uzroci te pogreke su sljedei: 1.Nepravilno rukovanje sa mjernim instrumentima2.Nepoznavanje mjernog instrumenta, veliine, objekta ili pojave koja se mjeri3.Nepreciznost4.Neispravnost mjernog instrumenta5.Predrasude ili instinkt kod osobe koja mjeri odreenu pojavu ili objektPrimjerNpr. ako elimo izraunati snagu motora automobila, moramo poznavati sljedee osnovne veliine: -Masu tog automobila-Duinu puta koji pree uz pomo svoje sile-Vrijeme koje je potrebno tom automobilu da pree taj putDa bi odredili masu tog automobila trebamo imati tegove (utege) i vagu. Na jedan tas vage stavimo automobil, a na drugi stavljamo tegove sve dok ne tasovi ne dou u ravan. Tada je masa automobila jednaka masi tegova. Predpostavimo da je masa tegova 1000 kg, onda je masa automobila takoe 1000 kg. Pomou metra ili neke druge sprave izmjerimo duinu puta koju je taj automobil preao. Uzmimo da je preao 100 metara. Ako dan podijelimo na 86400 dijelova, onda izbrojimo koliko je takvih dijelova potrebno automobilu da pree put od 100 metara. Taj dio se zove sekunda i predpostavimo da je automobilu trebalo 5 sekundi da pree taj put. Znai, izmjerili smo da je: MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 4 -Masa m=1000 kg-Duina s=100 m-Vrijeme t=5 sAutomobil je iz stanja mirovanja se pokrenuo i postepeno ubrzavao (poveavao brzinu) sve dok nije doao do 100 metara preenog puta. Tada je brzina bila maksimalna. Tu brzinu emo izraunati pomou duine preenog puta i vremena. Klasifikacija mjerila Mjerni ureaji se razlikuju po veliinama za ijamjerenja su namijenjeni a takoe i po nainu na koji obavljajuta mjerenja. Po namjeni i funkciji oni se mogu podijeliti na: -mjerila sa direktnim oitavanjem vrijednosti (viestruka mjerila) -mjerila za uporeivanje i prenoenje -fiksna ili jednostruka mjerila (kalibri) -komparatori ili uporedna mjerila Mjerila sa direktnim oitavanjem vrijednosti Ova mjerila posjeduju podioke pomou kojih moe da se oita brojna vrijednost veliine koja se mjeri. U ovu grupu mjerila spadaju: -lenjir sa milimetarskom podjelom-1 -pomino kljunasto mjerilo-2 -mikrometar za spoljanja mjerenja-3 -mikrometar za unutranja mjerenja-4 -uglomjer-5 MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 5 Mjerila za posredna mjerenja i uporeivanja Slue da prenose mjere sa predmeta na neki mjerni alat za direkto mjerenje brojnih vrijednosti veliine. Oni se koriste kada predmet ima takav oblik ili se nalazi u takvom poloaju da je direktno mjerenje nemogue. U ovu vrstu mjerila spadaju: -estar za prenoenje spoljanjih kota-1 -igla visinomjera za prenoenje visina-2 -podesivi ugaonik za prenoenje uglova-3 MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 6 Fiksna mjerila Fiksna ili jednostruka mjerila poznata i pod imenom kalibri su mjerni etaloni sa kojima se vre uporedna mjerenja. Ovim mjerilima se utvruje da li se dimenzije ili oblik radnog predmeta nalaze u okviru tolerancija predvienih crteom ali oni ne daju podatke o brojanoj razlici ostvarene kote i odgovarajue kote mjerila-etalona. Fiksna mjerila koja se najvie koriste u kontroli su: -ugaonici za kontrolu pravih uglova-1 -ploe za kontrolu ravnosti povrina-2 -tolerancijska mjerila za kontrolu osovina i rupa-3 -profilisani kontrolnici za mjerenje koraka navoja-4 MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 7 3.MJERILA ZA DUINE Glavni dijelovi i karakteristike mjernog pribora Mjerila sa direktnim oitavanjem vrijednosti se sastoje od nekoliko glavnih dijelova koji suu razliitim oblicima, prisutni kod svakog mjerila. To su: -podjela -skala -kazaljka. Glavna podjela ima veoma esto i manju, decimalnu podjelu. Skalu ine ciframa obiljeeni podioci. Kazaljka je dio koji na skali pokazuje brojanu vrijednost izmjerene veliine. Tanost mjerenja zavisi od tanosti i karakteristika mjerila.Glavne karakteristike nekog mjerila i mjernog ureaja su: -tanost i osjetljivost -obim i podruje mjerenja -tanost oitavanja Tanost Pod tanou mjerila podrazumijeva se maksimalna razlika izmeu vrijednosti mjere izmjerene tim mjerilom i stvarne mjere veliine koja se mjeri. Tanost mjerila zavisi od vrste kojoj pripada i od kvaliteta izrade njegovih konstruktivnih dijelova, to garantira proizvoa. Na primjer ako je tanost nekog mjerila oznaena sa 0,01 mm onda to znai da izmjerena, odnosno oitana vrijednost mjere moe da bude najvie 0,01 mm vea ili manja od stvarno postojee mjere. Osjetljivost Osjetljivost predstavlja odnos izmeu variranja ili pomjeranja kazaljke na skali mjerila prema odgovarajuoj promjeni veliine koja se mjeri. Kada je mjerilo veoma osjetljivo onda mala promjena veliine koja se mjeri prouzrokuje veliko pomjeranje kazaljke na skali. Osjetljivost zapravo predstavlja sposobnost uvelianja, a ono se obavlja mehanikim, pneumatskim ili elektrinim putem. Na primjer, uvelianje komparatora je mehanikog porijekla, a omoguava da pomjeranje od 1 mm bude predstavljeno kretanjem kazaljke za jedan njen puni krug. Mjerni obim Pod obimom podrazumijevamo maksimalnu veliinu koju mjerilo moe da izmjeri. Mikrometri, na primjer, mogu u zavisnosti od njihovih dimenzija imati obime koji se kreu od 25 do 1500 mm. Prije nego to se pristupi nekom mjerenju neophodno je provjeriti da li je obim mjerenja vei od mjere veliine koja se kontrolie. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 8 Granina mjerila za duine Granine mjerke Mjerke imaju prizmatini ili cilindrini oblik (slika 1). Koriste se: - za kontrolu tolerancijskih mjerila - prenoenje mjere pri koritenju komparatora i maina za mjerenje- - za kontrolu tanosti mjernih instrumenata- - tana obiljeavanja - podeavanja maina, alatki i dr. Ona su najtanija koja se koriste u mainstvu. Izrauju se od kvalitetnog nehrajueg elika otpornog na habanje (npr. .4173). Moraju biti okaljene i podvrgnute starenju, radi odravanja tane mjere. Mjerne povrine su im bruene i polirane.Kombinacijom graninih mjerki moemo dobiti razne duine. Ovo se postie priljubljivanjem mjernih povrina tako da zbog jakih molekularnih sila pri natrljavanju jedne mjerke na drugu ostvaruje se slog. Rastavljanje sloga se vri obrtanjem jedne mjerke u odnosu na drugu i prelamanjem preko ivice.Prizmatine granine mjerke imaju popreni presjek u obliku pravougaonika i to: -do 0,5 mm duine, presjek je 20x9mm -do 10 mm duine, presjek je 30x9 -preko 10 mm do 4000 mm duine, presjek je 35x9. Granine mjerke se kontroliu interferentnim komparatorom. Prema DIN 861 mjerke se izrauju u 4 stepena tanosti: -0 stepen - slui za regulaciju maina i ureaja i kontrolu etalon mjerila -I stepen - slui za kontrolu kontrolnika -II stepen - slui za kontrolu radionikih mjerila, za kontrolu i postavljanje mjere na instrumentima, za kontrolu i mjerenje pri izradi alata -III stepen - slui za postavljanje instrumenata na mjeru, za postavljanje radnih predmeta na mainu pri obradi i sl. Klasa tanosti se obiljeava sa crticama ispod brojane oznake na mjerci. Tako npr.:20 - znai da je mjerka I klase tanosti. Slika 1: Izgled graninih mjerki MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 9 Tolerancijska mjerila Namjena ovih mjerila je za kontrolu tolerisanih mjera i to: strana ide je dobra mjera a strana ne ide je loa mjera. Koriste se u velikoserijskoj i masovnoj proizvodnji. Po obliku ih dijelimo na cilindrina, konina i navojna. U pogledu konstrukcije mogu biti vrsta i podesiva (troenje mjerila se kompenzira regulacijom). Prema namjeni razlikujemo radionika, prijemna i reviziona mjerila. Radionika mjerila koristi radnik na svom radnom mjestu za kontrolu radnih komada. Prijemna mjerila se koriste u zavrnoj ili prijemnoj kontroli. Ona se ne izrauju kao nova, ve se koriste radionika mjerila kod kojih je dodatak za troenje smanjen za 1/3. Da bi se razlikovala od radionikih mjerila, prijemna mjerila se oboje. Reviziona mjerila se koriste za kontrolu radionikih ravi (za radionike epove se ne izrauje reviziona rava). Materijal, izrada i kvalitet obrade povrina mjerila blie su obraeni u standardima. Materijal za izradu mjerila moe biti alatni elik (.4150,.3840), elik za cementaciju (.4320, .1220), nehrajui elik (.4173), tvrdi metal za mjerne povrine P20, K20(JUS K.A9.020). Tvrdoa mjernih povrina od elika mora imati najmanje 62 HRC. Kvalitet obrade mjernih povrina zavisi od tolerancije izrade mjerila (H/2): -do 4 m (H/2) ima kvalitet N1 -od 4 do 10 m(H/2) ima kvalitet N2 -od 10 do 25 m(H/2) ima kvalitet N3 -od 25 do 60 m(H/2) ima kvalitet N4.Najee se koriste tolerancijska mjerila u obliku rave i u obliku epa. Na ovim mjerilima mora biti napisana potpuna oznaka tolerancije.Izgled ovih mjerila i nain kontrole prikazan je na sljedeim slikama. Tolerancijsko mjerilo u vidu epa

MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 10 Kontrola pomou raveKontrola pomou epa Tolerancijsko mjerilo u vidu epa abloni i kalibri abloni su mjerke za kontrolu sloenih profila.Imamo dva tipa: -jedan tip koji ima isti profil kao mjerni predmet pa se poklapanjem kontrolie oblik -drugi tip koji ima isti suprotni profil od mjernog predmeta pa se naslanjanjem eonih povrina kontrolira svjetlosni procjep. Prvi tip se moe koristiti samo kod pljosnatih mjernih predmeta. Prvi tip naziva se uporedni a drugi nasloni. Materijal za izradu ablona je elik za cementaciju ili legirani alatni elik MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 11 radni predmeta)uporedno mjerilo b) naslono mjerilo Slika 2: abloni (a-uporedni, b-nasloni) Listii (pijuni) Koristimo ih za kontrolu zazora ventila motora i sl. Obino su u snopu odreenih debljina sa zakaljenim vrhom zbog habanja. Debljine su od 0,02 do 1 mm. Mjerke za radijuse Sline su kao listii i rade se u snopu. S jedne strane su za spoljanji radijus a sa druge strane za unutranji radijus. Dimenzije radijusa su 1-6,5 mm odnosno 7-15mm. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 12 Viestruka mjerila Viestruka ili pokazna mjerila imaju skalu za oitavanje mjerene veliine tako da se u okviru obima mjerenja mjerila moe oitati mjera. Izbor mjerila zavisi od: -mjernog predmeta (veliina propisane dimenzije, povrina mjerenja, tanost dimenzije- tolerancija) -karakteristike mjerila -metode mjerenja duina. Mjerne karakteristike mjernih instrumenata Oznaka skale moe biti brojna ili u vidu crte odnosno take. Veliina podioka skale (a) je rastojanje osa dva znaka oznake skale (crte) izraeno brojano u jedinicama mjerenja. Vrijednost podioka skale (b) je promjena mjerne veliine koju pokazuje pokaziva kada se premjesti za jedan podiok skale. Tanost oitavanja je tanost postignuta pri oitavanju na mjernom instrumentu. Ona zavisi od veliine podioka, debljine i duine crtica, uzajamnog poloaja pokazivaa i skale, vremena umirivanja pokazivaa, rutine kontrolora i dr. Granica pokazivanja skale (A) su granice koje omeuju mjernu veliinu koja se oitava na instrumentu. A=bz,gdje je z-broj podioka skale Osjetljivost (e) je odnos promjene poloaja pokazivaa i odgovarajue promjene mjerne veliine. e=a/b Skok osjetljivosti mjernog instrumenta je promjena mjerne veliine koja izaziva promjenu pomjeranja pokazivaa (kazaljke) koja se moe uoiti-oitati. Postojanost mjernog instrumenta je da u duem vremenu zadri svoje mjerne karakteristike. Variranje rezultata mjerenja je rasipanje rezultata mjerenja jedne iste mjere na istom mjestu mjernog predmeta, pri vie uzastopnih mjerenja. Lenjiri Lenjiri su dosta gruba mjerila sa crticama iji je razmak 1 mm, a koriste se tako to se prislone uz mjerni predmet i oita razmak izmeu crtica. Prema tome ne zadovoljavaju Abbe-ov princip. Lenjiri se dijele na: -uporedne -probne -radionike. Uporedni lenjiri se koriste za kontrolu i prenoenje mjere na probne lenjire. Imaju presjek u vidu H, I ili X oblika duine 1 m. Skala lei u neutralnoj ravni, debljina crtica skale je 3-7m. Sa svakog kraja je ostavljeno 10 mm od poetka (kraja) skale. Oitavanje mjere se vri lupom. Greka mjerenja: (0,005+200000L) mm , L-mjerena duina MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 13 Definisani su u DIN 864.Izrauju se od nekaljenog elika iji je koeficijent linearnog irenja 11,510-6mm/mm0C pri 200C. Slika 4: Uporedni lenjir H presjeka Probni lenjiri slue za kontrolu radionikih lenjira, definisani su u DIN 865.Izrauju se do 2 m duine, kvadratnog presjeka a skala je nanesena na stranu suprotnu od skale radionikog lenjira. Takoe se ostavlja 10 mm od krajeva lenjira, debljina crta 20-40m a presjek 25x25 mm. Dozvoljena greka je: (0,01+100000L ). Slika 5: Probni lenjir Radioniki lenjiri se izrauju u dvije klase tanosti I i II (JUS K.T1.065 odnosno DIN 866) od nekaljenog elika. Duina im je 5 m poprenog presjeka 5x25 do 14x70 mm, to zavisi od duine i stepena tanosti lenjira. Slika 6 : Radioniki lenjir (a-prva klasa, b-druga klasa tanosti) MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 14 Mjerila sa nonijusom Ova mjerila su nastala u tenji da se smanji vrijednost podioka skale odnosno da se mogu oitavati i manje mjere od milimetra. Mjerila sa nonijusom se najee koriste u radionicama i imaju dosta razliita konstruktivna rjeenja. Moemo ih podijeliti na: -kljunasta mjerila -dubinomjere i -visinomjere. Nonijus je pokretni dio mjerila na kome je podjela skale manja po vrijednosti podioka od osnovne skale nepokretnog dijela (podjela u mm). Podioci nonijusa su manji za 1/10, 1/20 i 1/50 od podioka lenjira. Opta formula nonijusa je: b=a-i gdje je:a-veliina podioka lenjira b-vrijednost podioka nonijusa i-vrijednost oitavanja nonijusa (a/z) -modul nonijusa Duina nonijusa je : L=z b gdje je :z-broj podioka nonijusa Pomino kljunasto mjerilo To je mjerni alat sa najirom primjenom u tehnologiji obrade metala. Njime se mogu izmjeriti spoljanje duine, unutranje mjere i dubine. Mjerenje se obavlja uz tanost od 1/10, 1/20 ili 1/50 mm to zavisi od tipa mjerila. Na slici 7 je prikazano pomino kljunasto mjerilo koje mjeri tri jednake duine na tri razliita predmeta: mjerenje spoljanje duine, mjerenje unutranje duine (prenika) i mjerenje dubine. Slika 7: Pomino kljunasto mjerilo MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 15 Slika 8: Glavni dijelovi pominog kljunastog mjerila Glavni dijelovi pominog kljunastog mjerila su (slika 8): A-lenjir B-kliza C-mjerni kraci za spoljanja mjerenja D-mjerni kraci za unutranja mjerenja E-ipka za mjerenje dubina F-milimetarska skala G-colovna skala H-colovna skala nonijusa I-milimetarska skala nonujusa L-konica klizaa M-otrice krakova za mjerenje uzanih proreza, rupa, navoja itd N-sueni kraj ipke za mjerenje dubine uzanih procjepa, rupa itd O-vijci za uvrivanje voice klizaa na zadnjoj strani lenjira P-mali vijci za korekciju eventualne greke paralelnosti krakova Na zadnjoj strani mjerila su esto ugravirane razne tabele sa korisnim i praktinim podacima kao to su na primjer. Mase elinih ipki kvadratnog ili okruglog presjeka u funkciji osnovice ili prenika i sl. Materijal od kojeg se izrauju pomina kljunasta mjerila mora da ima sljedea svojstva: da ne korodira, da posjeduje stabilnost mjera i da je otporan na habanje. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 16 Obim i podruje mjerenja Kod pominog kljunastog mjerila obim i podruje mjerenja se meusobno poklapaju. Pomina kljunasta mjerila koja se koriste u metalopreraivakoj industriji imaju obime mjerenja od 130 do 500, pa i vie mm. Duina krakova raste proporcionalno duini mjerila i obino se kree od 40 do 150 mm. Dubinomjeri i specijalna pomina mjerila Mjerila za mjerenje dubina se karakteriu time to ne posjeduju krake, kao i oblikom klizaa koji ima iroku oslonu povrinu, to obezbjeuje pravilno namjetanje, a time i sigurno mjerenje. Na slici 9 su prikazani: 1-dubonomjeri za mjerenje unutranje dubine 2-dubinomjeri za mjerenje spoljanje dubine 3-dubonomjeri kod kojih osim lenjira postoji i dodatna igla za mjerenje dubina rupa malih dimenzija otvora Slika 9: Mjerila za mjerenje dubina MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 17 Mjerila za mjerenje unutranjih teko pristupanih dubina Lenjir ovih mjerila se zavrava jednim zupcem koji predstavlja polaznu taku za odreivanje unutranjih kota. Po pravilu lenjir ovih mjerila ima milimetarsku skalu i na njegovoj zadnjoj strani, pa su mogua oitavanja dubine u dva poloaja mjerila. Na slici 10 je prikazan primjer mjerenja unutranje dubine c iz dva mjerenja. Najprije se izmjeri kota a (10. 1), pa zatim kota b , pa se na osnovu njihove razlike odredi visina c koja bi se teko mogla odrediti drugim mjerilima: a-b=c Da bi se mogla odrediti irina kanala d potrebno je posjedovati pomino mjerilo sa specijalnim oblikom krakova (10.2). Slika 10.1.Slika 10.2 Slika 10. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 18 MikrometriMikrometri su mjerila sa direktnim oitavanjem mjerne vrijednosti sa kojom se ostvaruje tanost mjerenja od 1/100 mm (0,01mm), pa ak i manja (do 0,001mm=1m). Ova mjerila su znatno preciznija od pominih mjerila sa nonijusom, ali su i mnogo osjetljivija. Postoje tri tipa mikrometara: -za spoljanja mjerenja -za unutranja mjerenja -za mjerenja dubina. Ta tri tipa se meusobno razlikuju po obliku, ali princip rada i mehanizam koji obezbjeuje tanost su isti kod sva tri tipa mikrometara. Mikrometar za spoljanja mjerenja Mikrometrom za spoljanja mjerenja (slika 11) se mogu izmjeriti spoljanje mjere kao to su debljina, duina, prenici, itd. Slika 11: Mikrometar za spoljanja mjerenja Mikrometar za unutranja mjerenja Mikrometrom za unutranja mjerenja (slika 12) mjere se unutranje kote kao prenici rupa, upusti, otvori raznih oblika, itd.

Slika 12: Mikrometri za unutranja mjerenja MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 19 Mikrometar za dubine Mikrometrom za dubine (slika 13) se mjere dubine rupa, upusta, visina ispusta, visinske razlike, itd. Slika 13: Mikrometar za dubine Mikrometar za spoljanja mjerenja Glavni dijelovi su (slika 14): tijelo mikrometra A, lunog oblika na kojem su postavljeni dijelovi za mjerenje u koje spadaju pokretno vreteno C sa navojem E, na ijem spoljanjem dijelu je montiran dobo F sa svojom skalom. Okretanje graduisanog doboa izaziva pomjeranje mikrometarskog navoja E, a time i pokretnog vretena C koje potiskuje predmet o nepokretan oslonac B. Na nepokretnom dijelu D koji ini vrstu cjelinu sa lunim tijelom A nanesena je linearna skala u mm. Slika 14: Mikrometar za spoljanja mjerenja (glavni dijelovi) MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 20 Glavni dijelovi mikrometra: A- Tijelo oblika luka. Na tijelu izraenom od elika ili sivog liva su naznaeni: -idealna temperatura za badarenje i mjerenje (200C) -podruje mjerenja (80-25, 25-50, itd) -tanost oitavanja mjerila (1/100) -naziv proizvoaa (Borletti, Tesa, itd) B-Nepokretni oslonac C-Pokretno vreteno eone povrine za nalijeganje oslonca i pokretnog vretena su po pravilu ravne i paralelne, ali za namjenska mjerenja mogu imati razliite oblike. Mjerne povrine koje slue za oslanjanje o predmet tokom mjerenja su izraena od tvrdog metala, to obezbijeuje nepomjenjivost oblika i otpornost prema habanju. D-ahura sa skalom Na ahuri je nanijeta linearna linija sa dvije skale, gornjom i donjom.Na gornjoj skali su nanijeti podioci u milimetrima, a na donjoj skali podioci u polovinama milimetara. Kod nekih tipova mikrometara milimetri se nanose na donjoj a polovine milimetara na gornjoj skali ahure. E-Navoj vrsto spojen sa pokretnim vretenom F-Dobo sa skalom G-Ureaj za koenje Ovaj ureaj omoguava blokiranje pokretnog vretena na nekoj etalon koti kada mikrometar eli da se koristi kao fiksno mjerilo. Sistem blokiranja pokretnog vretena moe biti razliit, zavisno od konstruktivnog rjeenja proizvoaa (pomou trenja, poluge, itd). H-Ureaj za fino pritezanje Ovaj ureaj radi kao egrtaljka ili ima frikcioni prijenos, a postoje i druga konstruktivna rjeenja. Namjena ureaja je da obezbjedi da sila pritezanja pri mjerenju ne pree vrijednost od 10 N/1 povrine mjernih oslonaca. Kada se ta sila dostigne egrtaljka ili frikcioni prenosnik se okreu u prazno. Na taj nain se sprjeava pritisak mjernog vretena o predmet zbog ega bi mogao da se oteti mikrometar, a u svakom sluaju bi se dobilo pogreno mjerenje.

Obim mjerenja i mjerno podruje mikrometra Mjerno podruje mikrometra po pravilu iznosi 25 mm bez obzira na veliinu otvora njegovog tijela. Granica od 25 mm je uzeta zato da bi se izbjegle greke pri izradi mikrometarskog mehanizma, to bi za posljedicu imalo netanosti pri mjerenju. Mikrometri ostvaruju tanost mjerenja od 1/100 mm pri mjernom podruju od 25 mm. Za mjerenje predmeta duih od 25 mm koriste se mikrometri veeg obima mjerenja. Pod obimom mjerenja se podrazumijeva maksimalna duina koju mjerilo moe da izmjeri. Maksimalni otvor mjerila, odnosno najvee mogue rastojanje izmeu mjernog vretena i nepokretnog oslonca, a to znai maksimalna duina predmeta koja bi se mogla izmjeriti, zavisi od dimenzija tijela mikrometra. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 21 Slika 15: Komplet mikrometara

Oitavanje mjerne vrijednosti na mikrometru Mikrometri posjeduju dvije skale, jednunepokretnu za oitavanje milimetara i drugu pokretnu za oitavanje stotih dijelova milimetra. Kada se mjerno vreteno i nepokretni mjerni oslonac dodiruju mili metarsku skalu pokriva dobo. Okreui dobo pokree se preko navoja mjerno vreteno, a sam dobo se aksijalno pomjera du nepokretne skale. Milimetri i polovine milimetra se oitavaju na linearnoj, nepokretnoj skali pri koninoj ivici doboa. Stoti dijelovi milimetra se oitavaju na skali doboa u odnosu na sredinju liniju nepokretne skale, pri emu se zbiru stotih dijelova milimetra pridodaju polovine milimetara oitane na nepokretnoj skali. Slika 16. Oitavanje mjerne vrijednosti MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 22 Mikrometri za specijalne namjene Mikrometar za navoje slui za mjerenje ili kontrolu dijelova na kojima je izraen spoljanji navoj. Razlikuje se od obinog mikrometra samo o dodirnim povrinama. Konini oslonac B je prilagoen za ulaenje u meuprofil navoja. Oslonac A oblika slova ''V'' zahvata bone povrine navoja koji se mjeri. Kada se navoj predmeta zahvaen koninim i ''V'' osloncem oitavanje se vri na uobiajeni nain. Tanost oitavanja mikrometara za navoje iznosi stoti dio milimetra. Mjerno podruje mikrometra iznosi 25 mm, a obim mjerenja, zavisno od veliine otvora, kree se od 100 mm i vie.

Slika 18.Prihvatni oslonci Prihvatni oslonci su zamjenjivi i biraju se u zavisnosti od koraka i vrste navoja (slika 18). Za odreeni korak i odreenu vrstu navoja koriste se: 1.jedan par prihvatnih oslonaca za mjerenje srednjeg prenika i2.jedan par prihvatnih oslonaca za mjerenje prenika jezgra (podnoja navoja). Pri svakoj promjeni prihvatnih oslonaca mikrometar se, prije poetka mjerenja, mora badariti, odnosno nulovati. To se mora uiniti zbog toga to prihvatni oslonci imaju meusobno razliite dimenzije, zavisno od vrste i koraka navoja za koje su namjenjeni. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 23 Mikrometar sa tanjirastim osloncima Dodirne povrine ovog mikrometra (slika 19) imaju tanjirasti oblik P, prilagoen za mjerenje nekih kota na zupanicima. Na osnovu konstruktivnih karakteristika zupanika saevolventnim ozubljenjem ima se da je: s=DE=AC, gdje je DE segment izmeu dva zupca zupanika mjeren po tangenti na podioni krug kroz taku B, po duini jednak je luku AC. Teorijska vrijednost tetive iznosi: DE=mc, gdje je m modul, a c koeficijent koji zavisi od broja zubaca i od ugla nagiba standardnog profila zupanika koji se mjeri. Slika 19 Mikrometar satanjirastim osloncima

Mikrometri za alate Mikrometri za alate slue za mjerenje spoljanjih prenika razvrtaa, zupanika, oljebljenih vratila i drugih alata sa neparnim podionim brojem (3, 5, 7 i njihovim umnocima). Za mjerenje ovih alata je potrebno da se kontakt sa mjernim osloncima ostvari u tri take, od kojih jednu pokretnu predstavlja mjerno vreteno A, a druge dvije nepokretne B zaklapaju meusobno razliite uglove. U primjeru na slici 20 je prikazano mjerenje prenika glodala podionog broja 5. Slika 20: Mjerenje prenika glodala MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 24 Mikrometar za limove Ova vrsta mikrometara slui za mjerenje debljine limova. Njihovo mjerno podruje je ogranieno od 0 do 10 mm. Korak milimetarskog navoja iznosi 1 mm, a oitavanje se vri na krunoj skali podijeljenoj na 100 podioka. Oba mjerna oslonca i nepokretni i onaj kojim se zavrava mjerno vreteno, su iroki, to obezbijeuje dobro nalijeganje pri mjerenju. Osim toga luk tijela mikrometra je znatno dublji nego kod uobiajenih mjerila ove vrste, ime se omoguava mjerenje to jemogue dalje od ivice lima. Slika 21:Mikrometar za limove Mikrometar za ice Ovaj mikrometar je namijenjen za mjerenje prenika metalnih ica i manjih predmeta krunog presjeka. Mjerno podruje iznosi 10 mm. Ovo mjerilo se odlikuje po tome to mu tijelo nema luni oblik. Tijelo mikrometra za ice ima oblik ahura, iji je omota djelimino otvoren i tako omoguava pristup ici. Slika 22: Mikrometar za ice MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 25 Mikrometar za mjerenje debljine zida cijevi Na slici 23 je prikazan mikrometar za mjerenje debljine zidova cijevi. Slika 23: Mikrometar za mjerenje debljine cijevi Komparatori Komparator (slika 24) je ureaj koji se koristi za kontrolu greaka oblika predmeta kao i za uporedna mjerenja (utvrivanje razlike) mjera predmeta koji se kontrolie i odabranog etalona. Potokomparator predstavlja uporedno mjerilo on tokom upotrebe mora biti povezan sa nekom referentnom osnovom. U tu svrhu se koriste odgovarajui nosai. Komparator je snabdjeven mjernim pipkom translatornog kretanja, koji je preko prenosnog mehanizma za uvelianje spojen za pokretnu kazaljku. Kruno kretanje kazaljke na skali komparatora je proporcionalno vertikalnom pomjeranju pipka. Mjerni pipak se najprije osloni na povrinu etalona a zatim na predmet koji se kontrolie. Pomjeranje kazaljke na skali pokazuje razliku izmeu ova dva predmeta u stotim dijelovima milimetra. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 26 . Glavni dijelovi komparatora AMjerni pipak se oslanja na povrinu predmeta koji se kontrolie, a na pokretnu polugu B je uvren navojnom vezom. Zavretak mjernog pipka je obino loptast, a moe imati i drugaiji oblik u zavisnosti od povrine predmeta koji se kontrolie. CKuite u koje je smjeten mehanizam za uvelianje, izraeno od duraluminijuma ili nehrajueg elika. DSkala u stotim dijelovima milimetra. EGlavna kazaljka za stote dijelove milimetra FMilimetarska skala. Njena kazaljka se pomjeri za jedan podiok kada glavna kazaljka komparatora obavi puni krug na skali stotih dijelova milimetra. GPokretni pokazivai koji se mogu pomjerati po obimu kuita, a postavljaju se na granice eljenog tolerancijskog polja. HZavrtanj za nulovanje komperatora. Kod drugih tipova nulovanje se obavlja zakretanjem skale. IDugme za podizanje pipka Tanost i podruje mjerenja Mehanizam komparatora za uvelianje prikazuje svako pomjeranje pipka od 1 mm kao i kretanje glavne kazaljke za jedan puni krug skale. Cijela kruna skala je podijeljena na 100 podioka, a svaki od njih odgovara pomjeranju od 1/100=0,01 mm, to ujedno i predstavlja tanost mjerenja. Dui podioci skale, poslije svakih 10 stotih dijelova milimetra, obiljeeni brojevima 10-20-30 itd, predstavljaju desete dijelove milimetra. Pomjeranja vea od 1 mm bi trebalo pratiti odbrojavanjem i pamenjem broja punih krugova koje pri mjerenju uini glavna kazaljka. U tu svrhu komparatori su opremljeni malom skalom i kazaljkom za registrovanje pomjeranja u mm, pri emu jedan podiok odgovara pomjeranju od 1 mm. Skala je, prema tome, podjeljena na 10 jednakih dijelova. Slika 24: Komparator MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 27 Time je mjerno podruje komparatora ogranieno na 10 mm, to znai da maksimalan hod mjernog pipka iznosi 10 mm. Primjer provjere neke kote Komparator uvren za odgovarajui nosa se osloni na slog paralelnih graninih mjerila, koji obrazuju kotu predmeta koji se eli kontrolisati. Provjerava se da li je pravilno obavljena prethodna regulacije hoda, tako da se mjerni pipak moe pomjerati nekoliko milimetara navie i nanie. Obavi se ''nulovanje'' komparatora. Komparator se pomjera du bazne ravni i dovodi na predmet koji se kontrolie. Na skali instrumenta se ustanovi razlika izmeu kote sloga graninih mjerila i kote predmeta, ta razlika moe biti pozitivna i negativna. Slika 26: Primjer provjere neke kote Primjer kontrole ravnosti Kontrola se obavlja tako to se komparator pomjera po cijeloj povrini, u vie pravaca, s tim to je nosa komparatora oslonjen na neku baznu ravan. Granini poloaji kazaljke pri razliitim poloajima komparatora registruju pozitivna i negativna odstupanja ravnosti povrine koja se kontrolie. U primjeru na slici27. je maksimalno odstupanje ravnosti, odnosno razlika izmeu najvie i najnie take, iznosi 29 stotih dijelova milimetra ili 0,29 mm: +9-(-20)=29. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 28 Slika 27: Primjer kontrole ravnosti Drugi primjeri kontrole Kontrola poloaja radnog predmeta prema kretanju klizaa na rendisaljki (slika 28a). Kontrola upravnosti voica jedne alatne maine(slika 28b). Slika 28:Drugi primjeri kontrole MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 29 4.MJERENJE UGLOVA I NAGIBA Mjerenje uglova Ivice povrina nekog predmeta, kao i povrine koje se dodiruju, obezbijeuju meusobne uglove koje je esto potrebno kontrolisati i mjeriti, ba kao to je sluaj sa duinskim mjerama predmeta. Uglovi koji se u praksi moraju kontrolisati i mjeriti su oni koje zaklapaju mainski obraene povrine predmeta. Ugao koji zaklapaju dvije povrine koje se dodiruju du zajednike ivice je onaj koji lei u ravni (presjeku) normalnoj na tu ivicu. Presjeci te ravni i povrine predmeta su dui i predstavljaju krakove uglova, a njihove dodirne take tjemena uglova. Slika 29. Mjerenje uglova Jedinice mjere uglova Jedinica mjere za uglove zove se stepen (10) i predstavlja 360-ti dio ugla punog kruga, ija je vrijednost izraena sa 3600. U mjernoj tehnici se znatno manje koristi gradijan koji predstavlja 400-ti dio punog kruga. Posmatrajmo estar na slici 30a koji se sastoji od dva kraka spojenih u zajednikoj taki O. Ako se jedan krak obre u odnosu na drugi koji ostaje nepokretan dobivati e se sve vei uglovi otvora. Ako se pokretni krak obrne za jedan puni ugao, tako da se ponovo poklopi sa nepokretnim krakom, dobiva se ugao punog kruga ili puni ugao. Svi mjerljivi uglovi izraavaju se kao manji od ugla punog kruga. Ako se ugao punog kruga podjeli na 360 jednakih dijelova dobiva se ugao koji je usvojen za jedinicu mjere uglova. Kada se dva kraka nalaze uproduetku jedan u odnosu na drugog, odnosno oba kraka lee na zajednikoj pravoj, onda oni zaklapaju oprueni ugao od 1800. Ako kraci stoje normalno jedan prema drugom onda se kae da oni zaklapaju pravi ugao od 900. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 30 a)b) Slika 30: Jedinice mjere uglova Radijan Jedinica ugla Meunarodnog sistema je radijan (rad). Radijan je puni ugao, u ravni krunice ija duina luka je jednaka polupreniku te krunice (slika 30b). Kao jedinica ugla radijan se najvie koristi u fizici (prvenstveno u mehanici). Za kontrolu obrade metala za sada se iskljuivo koriste stepeni. Na osnovu definicije, odnosno duine obima kruga i njegovog poluprenika, koji je konstantan i iznosi 2t (t=3,14), puni ugao (3600) odgovara vrijednosti 2t=6,28 rad. Ravni ugao (1800) odgovara vrijednosti t=3,14 rad. Ugao nagiba od 10 odgovara t/1800 tj. 0,175 rad. Jedan radijan odgovara 1800/t tj.580. Oznaavanje i osnovni odnosi meu uglovima Uglovi se najee obiljeavaju grkim slovima:o (alfa), | (beta), (gama), o (delta), c (epsilon), q (eta), (ksi), itd. U odnosu na sliku 31: -|,c, q su otri uglovi (maji od 900) -o, su tupi uglovi (vei od 900) -o je konkavan ugao (vei od 1800) - je konveksan ugao (maji od 1800) -o i | su suplementni uglovi, jer je njihov zbir jednak ispruenom uglu (o+|=1800) -c i q su komplementni uglovi, jer je njihov zbir jednak pravom uglu (c+q=900). MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 31 Slika 31: Oznaavanje i osnovni odnosi meu uglovima Metode za mjerenje uglova Mjerenje i kontrola uglova i konusa se vri sa vie metoda: 1.uporedna (granine mjerke, ugaonici, tolerancijska mjerila ) 2.trigonometrijska (indirektno pomou duina ) 3.gonimetrijska (direktno oitavanje na instrumentu ) 4.interferentna. Granina mjerila za uglove Granina mjerila za uglove predstavljaju etalon-ugaonike za indirektnu kontrolu i mjerenje uglova metodom uporeivanja. Odlikuju se time to posjeduju dvije mjerne idealno ravne povrine koje meusobno zaklapaju ugao ija je nazivna vrijednost ograniena veoma uskim tolerancijama za neke tipove ovih mjerila ispod +1. Mala hrapavost mjernih povrina obezbijeuje dobro nalijeganje, pa se graninim mjerilima za uglove moe ostvariti bilo koja vrijednost ugla izmeu 00 i 900. Prvenstveno se primjenjuju: -za kontrolu i badarenje mjerila za uglove -za provjeru tanosti ugaonika -za tano podeavanje poloaja nagibnih stolova -za provjeru koniciteta -za prenoenje tanih vrijednosti uglova na podesive ugaonike i sl. I mjerila za uglove se takoe izrauju u kompletima sainjenim od odreenog broja pojedinih mjerila, a svako ima razliitu vrijednost ugla. Odgovarajuim kombinacijama se moe ostvariti slog bilo kojeg eljenog ugla. Granina mjerila za uglove se mogu sprezati u dva mogua smjera, tako da se meusobno sabiraju ili oduzimaju, na to ukazuje otisnuta oznaka V. Na primjer (slika32): sprezanjem dva granina mjerila od 90 i 270 moe se , u zavisnosti od njihovog uzajamnog poloaja dobiti: 1.sabiranjem: 90+270=360 (1) 2.oduzimanjem: 270-90=180 (2). Na taj nain se smanjuje broj mjerila potrebnih za jedan komplet. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 32 Najee se sree komplet koji sadri 12 mjerila sljedeih vrijednosti: 10 ,30 ,70 ,90 ,270 ,410 1' ,3' ,9' ,27' 3'' ,6'' ,18'' ,30''Ovim kompletom se moe ostvariti bilo koji ugao izmeu vrijednosti 00 i 810 u razmacima od po 3'', uz tanost mjerenja koja zavisi od kvaliteta izrade mjerila, ali koja u svakom sluaju iznosi manje od 3''. Primjer 3: ugao od 34030'45'' Pozitivni sabirci () 270 00' 00'' + 10 00' 00'' + 90 00' 00'' +00 27' 00''+ 00 00' 30'' +00 03' 00'' + 00 00' 18'' +00 00' 03'' =36000' 48'' 10 30' 03'' Oduzimanjem se dobiva: 360 00' 48'' 10 30' 01'' = 340 30' 45''

Slika 32: Primjeri MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 33 Ugaonici Za kontrolu uglova koji se u praksi najee javljaju: 300, 450, 600, 900 i 1200 koriste se ugaonici (slika 33). Za kontrolu uglova proizvoljne vrijednosti se upotrebljavaju podesivi ugaonici, pomou kojih se zahvaeni ugao uporeuje sa nekim etalon-uglom ili prenosi na uglomjer sa skalom. Mjerenje vrijednosti pojedinih uglova na predmetima obavlja se iskljuivo uglomjerima, jednostavnim i univerzalnim. Za preciznu kontrolu i mjerenje uglova i nagiba koriste se specijalne namjenske prizme, libele i optiki kolimatori. Slika 33: Ugaonici Nepodesivi ugaonici Imaju dva kraka koji meusobno zaklapaju neki odreeni ugao. Najvie se koriste ugaonici od 900 i to radi kontrole normalnosti dvije ravne povrine. Da bi se nepodesivim ugaonikom obavila kontrola na ispravan nain potrebno je da se jedan njegov krak nasloni na jednu od dvije povrine, koje obrazuju ugao koji se provjerava, vodei rauna da ravan ugaonika lei normalno prema ivici predmeta. Poklapanje druge povrine predmeta sa drugim krakom ugaonika se kontrolie posmatranjem svjetlosnog procijepa. Ako svjetlosni procijep ima nepravilan tok onda to znai da ugao odstupa od eljene vrijednosti. Ako se svjetlosni procijep iri u smjeru suprotnom od tjemena ugaonika onda je ugao manji od eljenog slika 34 (1). U suprotnom sluaju ugao je vei slika 34 (2). MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 34 Slika 34: Nepodesivi ugaonici Podesivi ugaonici Podesivi ugaonici mogu se po volji otvarati, sastoje se od dva kraka koji se obru oko zajednike osnovice. Slue za kontrolu uglova proizvoljne vrijednosti, koja se obavlja tako da se ugaonik prethodno podesi prema nekom etalon-predmetu, odnosno uglomjeru. Podesivi ugaonici mogu biti jednostavni ili sa ljebovima za uzduno pomjeranje. Jednostavni podesivi ugaonici su sainjeni iz dva kraka spojena jednom osovinicom, a uglove mogu da obuhvataju samo sa jedne strane slika 35 (1). Podesivi ugaonici sa ljebovima za uzduno pomjeranje mogu da obuhvataju predmete sa dvije strane slika 35 (2). Krajevi pokretnih krakova podesivih ugaonika su zasjeeni pod uglom od 450 i 600, ime se omoguava kontrola ovih uglova na predmetima. Slika 35: Podesivi ugaonici MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 35 Kontrolnici za konuse Za definisanje konusa potrebni su sljedei parametri: D, d, l, o (vidi sliku 36). Slika 36: Tolerancijska mjerila za konuse -parametri konusa Prema slici 36 imamo: tg2o= ld D2 = k5 , 0 ,gdje je k-duina konusa koja ima pad prenika jednak jedinici. U praksi se susreemo najee sa MORSE i METRIKIM konusima: 1.Metriki konus: 1:50;1:30;2:20;1:12, 2.Morse konus: od 1 do 6. Najee se kontroliu tri parametra : D (d), l, o. Za kontrolu konusnih otvora koristi se konusni ep (slika 37).Ova mjerila se koriste za kontrolu koninih rupa. Linija urezana na koninom epu odreuje dubinu do koje on treba da dospe ako je rupa obraena u predvienoj toleranciji (1). Postoje i epovi sa dvije linije, odnosno jednim usjekom na kraju, koje oznaavaju toleranciju u ijim granicama moe da se kree koninost rupe. MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 36 Slika 37: Konusni kontrolnik u vidu epa abloni za kontrolu vrha burgije Ova mjerilase izraujuodelinih limova, na ijoj periferiji su urezani uglovi razliitih vrijednosti. Prvenstveno se koriste za kontrolu uglova reznih alata. 1Kontrolnik za rezne uglove strugarskih noeva 2Kontrolnik za uglove vrhova spiralnih burgija. Slika 38. Jednostruka mjerilazauglovereznih alata Uglomjeri Vrijednosti uglova se mjere graduisanim mjerilima zamjerenjeuglova,uglomjerima. Skala uglomjera ima podioke izraene u stepenima. Podruje mjerenja skoro svih uglomjera se kree od 0 do 180, osim nekih tipova uglomjera ije su konstruktivne karakteristike takve da im se mjerno podruje nalazi u granicama od 10do 170. Jednostavni uglomjeri i uglomjeri sa podesivim mjernim krakom mjere uz tanost od jednog stepena. Za vee tanosti mjerenja se koriste univerzalni uglomjeri snabdjeveni nonijusom. Uglomjeri se najee izrauju od nehrdajueg elika i elika koji nije podloan deformacijama, ime se mjerilo osigurava od korozije i vitoperenja.

MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 37 Mehaniki i optiki uglomjer Mehaniki uglomjer To je najosnovniji mjerni alat za mjerenje uglova. Sastoji se od jednog polukruga sa podiocima A i mjernog kraka B koji se obre oko osnovice D postavljene u centar polukruga. Zailjeni krak mjernog kraka C predstavlja istovremeno i kazaljku. Na polukrugu je naneseno 180 podioka (isprueni ugao), svaki podiok odgovara 1 stepenu. Predmet koji se kontrolie postavlja se izmeu osnovice polukruga i mjernog kraka. Vrijednost mjerenja se oitava na skali u zavisnosti od poloaja kazaljke. U primjeru na slici 41 otar ugao predmeta 1 se oitava neposredno na skali. Tupi ugao predmeta 2 je suplementaran oitanom na skali, pa se dobiva oduzimanjem ovog posljednjeg od 1800. Slika 39: Mehaniki uglomjer Uglomjer sa pomjerljivim mjernim krakom Ovaj uglomjer posjeduje mjerni krak koji se moe uzduno pomjerati, jer posjeduje uzduni lijeb. Mjerni krak B,osimtomoeda se uzduno pomjera, moe jo i da se obre oko osovine D smjetene u centru graduisanog polukruga A. Vrijednost ugla se, kao i kod jednostavnih uglomjera, oitava na skali, pomou kazaljke C mjernog kraka. Kretanjima mjernog kraka se omoguava da se mjerilo prilagodibilo kom obliku radnog predmeta MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 38 Optiki uglomjer Optiki uglomjeri (slika 41.) omoguavaju direktno oitavanje otvora uglova zahvaljujui svom okularu, koji je snabdjeven soivom za uvelianje skale sa podiocima sa stepenima i dvanaestinama stepena (5'). Odavde i tanost ovih mjerila iznosi 5'. Optiki uglomjer se sastoji iz jednog pravouglog ugaonika A, pokretnog kraka B i kutije C. U unutranjosti kutije je smjetana kruna skala D, a na periferiji kutije okular E, dok je u centru smjetena polugica za blokiranje F. Manji podioci, dvanaestine stepena na skali, nisu vidljivi golim okom, ali putem optikog uvelianja postaju jasno uoljivi. Povrine predmeta koje zaklapaju neki ugao se obuhvataju ugaonikom A i pokretnim krakom B. Slika 40.Ulomjer sa pomjerljivim mjernim krakom MJERENJE I KONTROLA -3 RAZRED 39 Slika 41: Optiki uglomjer