Mindfulness Based Cognitive Therapy - SORAG-Akademie · cursus is niet altijd even gemakkelijk....

Demo

SORAG-Akademie

MindfulnessBased Cognitive Therapy

DemoMindfulness Based Cognitive Therapy

INLEIDING

Bij de SORAG-Akademie heb je de keuze uit een groot aantal opleidingen op medisch gebied. Op onze website www.sorag.nl lees je de nodige informatie over de inhoud van de verschillende cursussen, de studieduur en de mogelijkheden om het geleerde in de praktijk toe te passen.

Het maken van een keuze voor een bepaalde cursus is niet altijd even gemakkelijk. Voldoet de cursus wel aan mijn verwachtingen en hoe ziet de inhoud er uit? Welke onderwerpen komen aan de orde en wat kan ik er verder nog van verwachten?

Deze kosteloze proefles geeft je in veel opzichten antwoord op deze vragen. Je zult merken dat we je via de lessen rechtstreeks aanspreken en je daarmee persoonlijk in het leerproces betrekken. Daardoor leer je via de opleiding van de SORAG-Akademie ook bepaalde aspecten van jezelf kennen, waardoor je later nog beter in staat zult zijn om het geleerde in praktijk te brengen.

Na het afronden van je studie en het insturen van het huiswerk (per post of het SORAG-internet huiswerkprogramma) ontvang je vanzelfsprekend kosteloos een studieverklaring en bij de meeste opleidingen kun je ook kiezen voor het afleg-gen van een examen teneinde het diploma te behalen. De diploma´s worden door een aantal beroepsorganisaties erkend, waaronder de Stich-ting Gezondzorg. Verschillende zorgverzekeraars zijn in dat geval bereid om de consultkosten van behandelde patiënten te vergoeden.

Schriftelijk studeren is afstandsonderwijs, maar dat zegt nog niet dat thuis studeren een eenzame


bezigheid is. Via het huiswerk kun je contact maken met je persoonlijke docent en via Stu-diecontact van de SORAG-Plaza (www.sorag.nl/plaza) maak je gemakkelijk contact met je mede-cursisten. En voor alle andere vragen staat je studiebegeleider voor je klaar. Ook zijn er voor een aantal opleidingen praktijkdagen waaraan je desgewenst deel kunt nemen.

Voor het volgen van deze cursus heb je geen ver-dere studieboeken nodig, en wanneer dat toch het geval is krijg je deze bij de eerste les zonder verdere kosten thuisgestuurd.

Wanneer je een complete les als proefles wilt ontvangen kun je deze tegen betaling aanvragen via onze website. De kosten van deze proefles worden, wanneer je besluit om de betreffende cursus te gaan volgen, in mindering gebracht op het lesgeld.

Wij hopen je binnenkort als cursist van de SORAG-Akademie welkom te mogen heten.

Met vriendelijke studiegroeten

Maurice GroenestijnDirecteur


WAT IS MINDFULNESS BASEDCOGNITIVE THERAPY?

Mindfulness based cognitive therapy is een medi-tatiegerichte vorm van cognitieve gedragstherapie, die van oorsprong wordt ingezet om terugval bij depressie te voorkomen. Inmiddels wordt mindful-ness based cognitive therapy echter ook bij andere (psychische) problemen ingezet, namelijk angst-problemen, verslaving, eetstoornissen, relatiepro-blemen, chronische vermoeidheid en chronische pijn.

Mindfulness based cognitive therapy is een baan-brekende therapievorm te noemen. Voor het eerst in de geschiedenis worden theorie en praktijk van de oosterse meditatie (in dit geval aandachtsme-ditatie) en de westerse psychologische theorie en praktijk (in dit geval cognitieve gedragstherapie) gecombineerd in een samenhangende en nieuwe vorm van psychotherapie. Deze volstrekt nieuwe vorm van psychotherapie werd ontwikkeld om menselijk lijden te verlichten. Mindfulness based cognitive therapy is voornamelijk gebaseerd op het aanleren van mindfulness als vaardigheid.

Met de mindfulnessvaardigheid worden verschil-lende vormen van meditatie bedoeld waarin men zich bewust wordt van de fysieke en geestelijke sensaties en ervaringen van het moment zonder hierop te reageren. Het is dus de bedoeling dat de cliënt door middel van meditatie leert te leven in het nu, oordelen of reacties uit te stellen en levenservaringen simpelweg te accepteren of te aanvaarden. De kerngedachte hierbij is dat je je gedachten niet kunt stoppen, maar wel kunt stop-pen deze te geloven en erop te reageren. Gedach-ten dienen dus louter als gedachten te worden gezien en niet meer dan dat.


MINDFULNESS BASED COGNITIVETHERAPY ALS TERMAls we naar de term mindfulness based cognitive therapy kijken, dan zien we dat deze feitelijk bestaat uit vier woorden: mindfulness, based, cognitive en therapy. Elk van deze woorden zal ik hierna afzonderlijk behandelen om te kijken wat ze kunnen zeggen over de benaming mindfulness based cognitive therapy als geheel.

MINDFULNESSDe belangrijkste, maar ook ingewikkeldste term in mindfulness based cognitive therapy is mind-fulness. Mindfulness wordt in het Nederlands ook wel eens vertaald als aandacht of bewuste aandacht. Dit zijn echter geen goede vertalingen van mindfulness. Omdat er geen goede vertaling bestaat van mindfulness is het inmiddels ook een geaccepteerd woord binnen de Nederlandse taal. Vandaar dat ik de term mindfulness in deze oplei-ding ook gewoon zal gebruiken.

Mindfulness is eigenlijk een levensstijl waarbij wordt geprobeerd om volledig te leven in het nu, oordelen of reacties uit te stellen en levenser-varingen simpelweg te aanvaarden en te accep-teren. Mindfulness kun je dan ook zien als een vriendelijk, niet oordelend en bij het moment blijvend bewustzijn (Brantley, 2007). Uiteindelijk is het de bedoeling dat men een levenshouding ontwikkelt waarin men onvermijdelijke negatieve en positieve situaties en/of ervaringen simpelweg accepteert of aanvaardt en bewust aandacht geeft aan zichzelf en alles om zich heen. Dat men leert leven in het moment door zich bewust te worden van automatismen en oordelen. Door deze los te laten wordt het mogelijk innerlijke kalmte en rust te bereiken.


BASED Het woord based kan in het Nederlands worden vertaald als gebaseerd. Dit woord verbindt als het ware mindfulness met cognitive therapy (in het Nederlands cognitieve therapie) en geeft aan dat het gaat om een op mindfulness gebaseerde vorm van cognitieve therapie.

COGNITIVECognitive wordt in het Nederlands vertaald als cognitief of cognitieve. Cognitief is afgeleid van cognitie. Als we kijken hoe cognitie in de weten-schap wordt gedefinieerd, komen we al snel uit bij de cognitieve psychologie. De cognitieve psycho-logie is een tak van de psychologie die te maken heeft met het begrijpen en weten, met mentale processen en met informatieverwerking. Cognitie is dus een hele brede en vaag gedefinieerde term voor allerlei mentale processen om informatie te verwerken. Het verwijst onder andere naar per-cepties (manieren waarop we iets waarnemen), overtuigingen, gedachten, herinneringen, dromen en beelden, geheugen, leren, aandacht en con-centratie. Kortom: cognitie verwijst naar alles wat er in ons hoofd omgaat.

THERAPYTherapy, therapie in het Nederlands, verwijst naar een doelgerichte en systematische methode om problemen of aandoeningen op te lossen (Gray, 2002). Mindfulness based cognitive therapy is een vorm van psychotherapie en wordt ook wel omschreven als een meditatiegerichte vorm van cognitieve gedragstherapie. Hierover later in deze les meer.


COGNITIVE THERAPYDe laatste twee woorden samen vormen de term cognitive therapy, ofwel cognitieve therapie. Cog-nitieve therapie is een vorm van psychotherapie die zich juist richt op het aanpakken van irrati-onele cognities - dat wil zeggen disfunctionele gedachten, overtuigingen of percepties - om het problematische gedrag van de cliënt te verande-ren. Disfunctionele gedachten of overtuigingen zijn bijvoorbeeld gedachten of overtuigingen waarmee iemand zichzelf naar beneden haalt of tekortdoet, of gedachten of overtuigingen die onnodig angst veroorzaken. Voorbeelden: ‘Dat heb ik weer; zie je wel dat ik een nietsnut ben; iedereen zal me uitlachen; ik ben dit niet waard; iedereen weet dat ik dom ben.’

VERSCHILLENDE VORMEN VANAANDACHTSMEDITATIETraditioneel gezien kan mindfulness worden bereikt door middel van verschillende vormen van aandachtsmeditatie waarbij iemand zich op een niet-reactieve manier bewust wordt van de fysieke en geestelijke sensaties en situaties van het moment. De focus ligt hierbij op het leren om gedachten louter als gedachten te zien. Gedachten zijn namelijk alleen maar gedachten en niet meer dan dat. Tijdens de mindfulnessmeditatie sta je jezelf niet toe om de impulsen uit je gedachten om te zetten in daden. Het is namelijk de bedoe-ling dat je je gedachten slechts gadeslaat. Wan-neer je je gedachten alleen maar gadeslaat, zul je merken dat ze opkomen en weer verdwijnen. Je gedachten leven als het ware een eigen leven. Zo wordt het duidelijk dat jij niet alleen je gedachten bent en dat je je niet hoeft te laten overheersen door je gedachten.


Als je je gedachten niet voedt en er ook niet op reageert, verdwijnen ze vanzelf. Dit besef geeft je inzicht in de aard van de gedachten, gaat des-tructieve impulsen tegen er zorgt ervoor dat er nieuwe deuren geopend worden. Zonder mindful-ness kunnen we gemakkelijk vast komen te zitten in een spoor van het verleden zonder hier een uitweg in te zien. Mindfulness kan er voor zorgen dat we hiervan worden verlost. Dat de schakels van de keten van handelen en gevolgen daarvan zich als het ware herschikken en zich via het levende nieuwe wegen voor ons openen (Kabat-Zinn, 2008).

BOEDDHISTISCHE OORSPRONGMindfulness is een uitdrukking die afkomstig is uit het Angelsaksisch taalgebruik. De oorsprong van mindfulness ligt echter in het boeddhisme. Het beoefenen van mindfulness is namelijk een oude boeddhistische methode. Dit betekent niet dat je boeddhist wordt als je mindfulness beoe-fent. Wel dat je door middel van mindfulness op een speciale manier oplettend zult worden en dat je bewust aanwezig zult zijn in het hier en nu zonder daarover te oordelen (Kabat-Zinn, 2008). Je benadert de wereld dus met een open en niet veroordelende aandacht. Dit soort aandacht of oplettendheid leidt weer tot een groter bewust-zijn, helderheid en aanvaarding van de werkelijk-heid op dit moment. Juist dit is voor ons huidige leven zo belangrijk, omdat dit het bewustzijn laat ontwaken en je leert leven in harmonie met jezelf en met de wereld (Kabat-Zinn, 2008).

Vanuit het boeddhistisch perspectief wordt ons normale, dagelijkse bewustzijn gezien als zeer beperkt en beperkend. Het boeddhisme beschrijft het normale, dagelijkse bewustzijn dan ook meer


als een voortgezette droom dan als wakker zijn. Mindfulnessmeditatie zou ons helpen te ontwa-ken uit deze slaap van automatisch en onbewust handelen en zorgt ervoor dat we toegang krijgen tot het volledige spectrum van onze bewuste en onbewuste mogelijkheden (Kabat-Zinn, 2008).

MINDFULNESS BASED STRESSREDUCTION (MBSR)De Amerikaan dr. Jon Kabat-Zinn was de eerste die het begrip mindfulness uit zijn boeddhistische context haalde. Hij heeft ook de basis gelegd voor het gebruik van mindfulness door artsen en psychotherapeuten in zowel de Verenigde Staten als Europa door de vaardigheid mindfulness te verwerken in een acht weken durende stressre-ductietraining genaamd mindfulness based stress reduction (MBSR). Mindfulness based stress reduction wordt in het Nederlands ook wel aan-dachtstraining genoemd en wordt gebruikt om piekeren, depressie en burn-out te bestrijden. Een aantal onderdelen uit de mindfulness based stress reduction hebben weer aan de basis gestaan van de ontwikkeling van mindfulness based cognitive therapy. Jon Kabat-Zinn is dan ook erg belangrijk voor de ontwikkeling van de mindfulness based cognitive therapy. Over mindfulness based stress reduction kom je verderop in deze les, wanneer ik de ontwikkeling van de mindfulness based cogni-tive therapy bespreek, meer te weten.


ZELFONTWIKKELING 1:EEN MOMENTJE LEVEN IN HET NU

Deze opleiding besteedt heel veel aandacht aan zelfontwikkeling, zodat je zelf mindfulness in je dagelijks leven kunt gebruiken en toepassen. Deze zelfontwikkeling kan gelijktijdig worden gezien als therapeutische ontwikkeling. De ont-wikkelaars van mindfulness based cognitive the-rapy benadrukken namelijk dat iemand die er met cliënten mee aan de slag wil, zelf ook de methode zal moeten beoefenen. Dit klinkt ook logisch, want het eerst zelf leren toepassen van kennis, maakt het gemakkelijker om deze kennis ook op anderen over te brengen. Hierover zul je later in deze les nog meer leren wanneer ik bespreek of het zelf beoefenen van mindfulness noodzakelijk is voor het succesvol zijn van deze methode als therapie-vorm. Laat ik allereerst beginnen met het bespre-ken van een relatief simpele techniek waarmee je nu direct mindfulness in je dagelijks leven kunt brengen. Deze techniek heet een momentje leven in het nu en bestaat uit het geven van je volledige aandacht aan één bepaalde taak of ervaring.

De techniek vormt ook een onderdeel van het traditionele mindfulness based cognitive therapy programma. Het is de bedoeling dat je deze tech-niek elke dag een of meer keren (afhankelijk van wat je zelf fijn vindt) beoefent. Daarbij is het de bedoeling dat je je zo veel mogelijk concentreert op datgene wat je op dat moment aan het doen bent (Branch & Wilson, 2007). Dit kan in iedere situatie, bijvoorbeeld wanneer je op een stoel in de tuin zit, tijdens het tandenpoetsen of douchen, tijdens het eten, wanneer je het vuilnis buiten zet, als je de afwas doet of wanneer je de trap oploopt.


Het is echter het beste om voor een routinebe-zigheid te kiezen waarbij je normaal gesproken niet te veel aandacht hebt. Concentreer je tijdens de activiteiten op de feitelijke ervaring van het moment, dus op de feitelijke ervaring van het zitten op de stoel in de tuin, het tandenpoetsen, het eten of het vuilnis buiten zetten. Je kunt je concentreren op wat je allemaal ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt. Probeer je aandacht de gehele bezigheid of activiteit bij die bezigheid of activiteit te houden. Wanneer je merkt dat je aandacht is afgedwaald, leid je je aandacht direct weer terug naar de activiteit. Het is belangrijk dat je volledig aanwezig bent in het moment (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

De bedoeling van deze oefening is uiteindelijk dat je aandacht zo wordt veranderd dat je alleen in het hier en nu leeft en geen aandacht meer over-hebt voor andere dingen, bijvoorbeeld zorgen. Wanneer je merkt dat je aandacht nogal eens wordt afgeleid door andere dingen dan de feite-lijke ervaring van het moment, is dat niet erg. Het beoefenen van mindfulness kun je niet in één keer leren. Ook gaat het de ene keer beter dan de andere keer. Dat is niet erg en je hoeft jezelf daar niet op te beoordelen. Het gaat erom dat je het probeert en ervaart. Wanneer je merkt dat je aan-dacht is afgeleid, leid je je aandacht op een vrien-delijke, niet-oordelende manier weer terug naar datgene waar je je aandacht op gericht had.


VORM VAN PSYCHOTHERAPIE

Mindfulness based cognitive therapy is, zoals ik al eerder heb verteld, een vorm van psychotherapie en wordt ook wel omschreven als een op medita-tie gerichte vorm van cognitieve gedragstherapie. Mindfulness based cognitive therapy valt hiermee onder de derde generatie gedragstherapieën. In dit onderdeel zal ik nader ingaan op wat psychothera-pie precies is en zal ik uitleggen wat bedoeld wordt met de derde generatie gedragstherapieën.

PSYCHOTHERAPIEMindfulness based cognitive therapy is dus een vorm van psychotherapie, maar wat is psychothe-rapie nu precies? Psychotherapie wordt door Gray (2002) gedefinieerd als ‘een systematische, op theorie gebaseerde en formele behandeling voor mentale problemen of stoornissen, die gebruik-maakt van psychologische technieken en wordt uitgevoerd door een getrainde therapeut.’ Het doel van psychotherapie is het herstructureren of veranderen van het gedrag, de gevoelens en de gedachten van de cliënt.

Waarschijnlijk heb je zelf ook wel eens geprobeerd de gevoelens, de gedachten en/of het gedrag van iemand anders te veranderen. Als je bijvoorbeeld ooit hebt geprobeerd een vriend op te peppen na een vervelende gebeurtenis, je kind te overtuigen dat er geen spoken of monsters onder het bed zijn of een vriend te laten stoppen met een slechte gewoonte, bijvoorbeeld nagelbijten, dan heb je een proces uitgevoerd dat sterk lijkt op psycho-therapie. Psychotherapie is alleen veel systema-tischer en formeler doordat ze gebruikmaakt van vaststaande technieken en uitgevoerd wordt door een hiervoor getrainde en opgeleide therapeut.


EERSTE GENERATIE GEDRAGSTHERAPIEDe eerste generatie gedragstherapie bestaat uit de klassieke gedragstherapie. Deze vorm van therapie richt zich, zoals de naam al zegt, op het veranderen van gedrag. Dit wordt voorna-melijk gedaan door middel van belonen en straf-fen. Hierbij wordt geprobeerd bepaald gedrag aantrekkelijker of juist minder aantrekkelijk te maken, zodat mensen dit gedrag meer of minder zullen gaan uitvoeren. De klassieke gedragsthera-pie is ontstaan in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw waren er echter al wel voorlopers van de klassieke gedragstherapie bekend (Korrelboom & Ten Broeke, 2004).

De gedragstherapie is deels ontstaan vanuit het behaviorisme. Het behaviorisme is van oorsprong een wetenschapsfilosofische stroming, waarbij men vond dat de psychologie zich moest spiege-len aan de natuurwetenschappen (Zuriff, 1985). Dit betekende dat alleen de onderzoeksmetho-den die als onomstreden objectief werden aan-gemerkt, voor psychologisch onderzoek werden toegestaan. In de praktijk waren dit voornamelijk de gedragsobservaties (Wertheimer, 1970). Beha-vioristen bestudeerden dan ook alleen de relatie tussen observeerbare prikkels (stimuli) en obser-veerbaar gedrag (responsen) (Korrelboom & Ten Broeke, 2004).

Het wetenschapsfilosofische behaviorisme is duidelijk terug te zien in de werkwijze van de allereerste gedragstherapeuten. Zij gingen uit van de reflexmatige modellen van de klassieke en de operante conditionering (Korrelboom & Ten Broeke, 2004).


KLASSIEKE CONDITIONERING De klassieke conditionering wordt omschreven als het leren van voorwaardelijke reflexen. Simpel gezegd bestaat klassieke conditionering uit het aanbieden van een aanvankelijk neutrale stimulus, tegelijkertijd met een ongeconditioneerde stimulus. Na een aantal aanbiedingen zullen deze met elkaar in verband worden gebracht. Bekend is het expe-riment van Pavlov met de hond en de bel (Bolles, 1979). Het experiment ging als volgt. Pavlov had in een laboratorium een hond en iedere keer als hij deze hond te eten gaf, liet hij enkele seconden daarvoor een bel afgaan. In het begin had de bel geen enkel effect op de speekselproductie van de hond. De bel had namelijk niets met voedsel te maken. Echter, na verloop van tijd begon de hond al speeksel af te scheiden als hij de bel hoorde, ook wanneer hij geen voedsel kreeg. De bel was als het ware het sein geworden dat er eten in aantocht was. Pavlov noemde de bel een geconditioneerde stimulus en de speekselafscheiding als reactie op de bel noemde hij een geconditioneerde respons.

Andere voorbeelden van klassieke conditionering zijn mensen bij wie het water al in de mond loopt wanneer ze een afbeelding van iets lekkers zien, of een huisdier dat druk begint te doen (miauwen, blaffen, fluiten, stampen, enz.) wanneer hij zijn etensbak hoort. Vanuit de klassieke conditionering zijn diverse gedragstherapeutische methoden ont-wikkeld om pathologische angst te verminderen (Korrelboom & Ten Broeke, 2004). De gedachte hierachter is als volgt. Wanneer je een cliënt op geleidelijke wijze confronteert met dat waar hij bang voor is (de geconditioneerde stimulus) en hij tegelijkertijd een andere, incompatibele actie uitvoert, zal de angst voor de geconditioneerde stimulus afnemen.


OPERANTE CONDITIONERINGDe operante conditionering wordt omschreven als gedragsverandering door gevolgen. De operante conditionering gaat ervan uit dat het gedrag van een mens verandert als gevolg van de consequen-ties van dit gedrag. Edward L. Thorndike onder-zocht als eerste deze vorm van conditionering (Bolles, 1979). Hij observeerde hoe hongerige katten de uitgang zochten in een door hem ont-worpen puzzelkooi. Buiten deze kooi lag voedsel en de kat kon de kooi zelf openen door aan een touw te trekken, zodat hij bij het voedsel kon. Thorndike noteerde de tijd die de kat nodig had om de kooi open te krijgen, en ontdekte dat deze tijd geleidelijk aan afnam.

Aanvankelijk verrichtte de kat allerlei nutteloze handelingen, totdat hij per toeval aan het touw trok, waardoor de deur openging. Na een aantal keren slaagde de kat erin steeds sneller de puzzel op te lossen en de puzzelkooi te openen. Toen de kat de oplossing gevonden had, liet hij ook steeds vaker de nutteloze handelingen achterwege.

De kat liet dus heel veel probeerhandelingen zien om bij het voedsel te komen, maar alleen het trekken aan het touw werd bekrachtigd, doordat dit leidde tot het openen van de kooi en het eten van het voedsel (de beloning). Uiteindelijk zorgde deze bekrachtiger of beloning er dan ook voor dat de kat leerde dat hij aan het touw moest trekken om de kooi te kunnen openen en bij het voedsel te kunnen.

Door selectief specifieke gedragingen te bekrach-tigen en andere gedragingen van bekrachtiging te onthouden, zijn er vanuit de operante con-ditionering verschillende gedragstherapeutische


methoden ontwikkeld om disfunctionele gedrags-patronen te veranderen (Korrelboom, 2003).

TWEEDE GENERATIE GEDRAGSTHERAPIEIn de jaren zeventig van de vorige eeuw ver-anderde de gedragstherapie langzaam. De gedragstherapeut Lazarus (1971) bleek hierbij erg belangrijk. Lazarus stelde voor om een ‘breed spectrum’ gedragstherapie in te gaan zetten. Hij was van mening dat de praktijk van de gedrags-therapie niet werd gedekt door alle theoretische modellen en stelde dan ook voor om voortaan meer uit te gaan van wat praktisch bleek te werken. Gedragstherapeuten zijn geleidelijk aan minder theoretisch en meer praktisch geworden. Deze verandering gecombineerd met de alge-hele cognitieve revolutie binnen de psychologie zorgde ervoor dat de klassieke gedragstherapie zich verder kon ontwikkelen en integreerde met de cognitieve therapie tot de cognitieve gedrags-therapie.

De cognitieve therapie gaat ervan uit dat cognities de basis vormen van gevoelens en uiteindelijk van het gedrag. Cognities bestaan in de cognitieve the-rapie eigenlijk uit alles wat in het hoofd gebeurt, zoals gedachten, beelden, overtuigingen, opvat-tingen, percepties, dromen, herinneringen, beel-den en aandacht. Disfunctionele cognities kunnen zorgen voor disfunctioneel gedrag en emoties. Het doel van de cognitieve therapie is dan ook het veranderen van deze disfunctionele cognities in meer functionele cognities, wat uiteindelijk weer zorgt voor een verandering in gedrag en emoties (Korrelboom & Ten Broeke, 2004).


COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIEIn de loop der jaren zijn de gedragstherapie en de cognitieve therapie steeds meer geïntegreerd. Zelfs zo ver dat er momenteel nog weinig ver-schil tussen beide stromingen is. Tegenwoordig beschouwen veel gedragstherapeuten zichzelf als cognitieve therapeuten en ook veel cognitieve therapeuten beschouwen zichzelf als gedragsthe-rapeuten. Onder de noemer cognitieve gedrags-therapie vallen momenteel dan ook zowel de cognitieve therapie, de gedragstherapie, als de cognitieve gedragstherapie. Dit betekent dat de gedragstherapie en de cognitieve therapie in de theorie, praktijk en wetenschap met elkaar geïn-tegreerd zijn (Korrelboom & Ten Broeke, 2004).

In de praktijk maakten gedragstherapeuten vaak al gebruik van cognitieve interventies en maakten cognitieve therapeuten ook al regelmatig gebruik van gedragsmatige interventies. De methoden uit beide richtingen zijn dan ook goed met elkaar te combineren en ook de omgang met de cliënt is in beide therapiemethoden vergelijkbaar. De integratie vond ook plaats in de theorie. Door de ontwikkelingen in de theorievorming over cogni-ties en gedrag bleek dat deze goed samengingen en geïntegreerd konden worden. Ten slotte vond integratie natuurlijk ook plaats op basis van wetenschappelijk onderzoek. Uit wetenschappe-lijk onderzoek bleek namelijk dat met gedrags-therapie en met cognitieve therapie dikwijls vergelijkbare resultaten werden bereikt.

De cognitieve gedragstherapie wordt dan ook gezien als de tweede generatie van gedragsthe-rapie. Cognitieve gedragstherapie richt zich op het veranderen van disfunctionele en irrationele cognities, als gevolg waarvan emoties en gedrag


zullen veranderen. Dit principe werkt echter ook andersom. Een cognitief gedragstherapeut zal zich ook op het veranderen van emoties en/of gedrag richten zodat als gevolg hiervan de dis-functionele en irrationele cognities zullen veran-deren. Deze gecombineerde therapievorm wordt uitgebreid beschreven in de opleiding Cognitieve Gedragstherapie van de SORAG-Akademie.

DERDE GENERATIE GEDRAGSTHERAPIEVanaf de jaren ‘90 van de vorige eeuw is een aantal nieuwe vormen van gedragstherapie ontstaan. De derde generatie gedragstherapie bestaat eigenlijk uit een verzameling van verschillende ontwikke-lingen binnen de (cognitieve) gedragstherapie. Onder deze derde generatie gedragstherapie valt ook het onderwerp van deze opleiding: de mind-fulness based cognitive therapy.

De nieuwe vormen van gedragstherapie leggen de nadruk op aspecten uit de cognitieve gedragsthe-rapie die in het verleden weinig of geen aandacht kregen. Deze aspecten zijn onder andere mind-fulness, acceptatie, een goede therapeutische relatie, waarden, spiritualiteit, meditatie, concen-tratie op het hier en nu en emotionele verdieping (Hayes, Follette, Linehan, 2006). Hierdoor leren deze relatief nieuwe vormen van gedragstherapie de cliënt beter omgaan met emoties en cogni-ties zonder deze te veranderen. Hierbij wordt het meest gebruikgemaakt van het aanleren van mindfulnessvaardigheden, waarbij de cliënt wordt geleerd onvermijdelijk menselijk lijden te accep-teren en dit met aandacht te ervaren zonder zijn gedrag hierop af te stemmen. Dit is ook direct het belangrijkste verschil tussen de cognitieve gedragstherapie en de derde generatie gedrags-therapieën.


De derde generatie gedragstherapieën, waaronder de mindfulness based cognitive therapy, leggen de nadruk op het veranderen van de bewustwording van en de relatie tot gedachten, gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen. De derde genera-tie gedragstherapieën besteden weinig aandacht aan het veranderen van gedachten, terwijl in de cognitieve gedragstherapie hier juist de nadruk op ligt (Segal, Teasdale, Williams, 2004).

Voorbeelden van derde generatie gedragsthera-pieën zijn mindfulness based cognitive therapy, acceptance and commitment therapy (ACT), dialectische gedragstherapie, functioneel analy-tische psychotherapie (FAP) en metacognitieve therapie. Mindfulness based cognitive therapy is weliswaar het onderwerp van deze opleiding, maar ook de andere vormen van derde generatie gedragstherapieën zal ik kort bespreken, zodat je globaal weet wat deze inhouden. Sommige ervan lijken heel erg op de mindfulness based cognitive therapy.

Waarschijnlijk zullen deze relatief nieuwe vormen van therapie zich de komende jaren verder ont-wikkelen en zullen we er ook steeds meer van horen. De eerste resultaten van deze therapieën zijn in ieder geval veelbelovend. Vandaar dat het belangrijk is dat je over alle vormen van derde generatie gedragstherapieën iets meer weet.

ACCEPTANCE AND COMMITMENTTHERAPY (ACT)Acceptance and commitment therapy is aan het eind van de twintigste eeuw ontwikkeld door de psycholoog Steven C. Hayes. Het is een vorm van acceptatiegerichte gedragstherapie die pro-beert de cliënt te laten accepteren dat emoties


en gedachten soms niet te veranderen zijn. Acceptance and commitment therapy lijkt op mindfulness based cognitive therapy en maakt ook gebruik van acceptatie, mindfulness en decentreren (een manier om afstand te nemen van negatieve gedachten en gevoelens). De cliën-ten wordt geleerd zich te richten op zaken die ze op directe wijze kunnen beïnvloeden (zoals hun eigen gedrag) in plaats van te proberen om con-trole te krijgen over ervaringen die niet direct te beïnvloeden zijn, zoals emoties en gedachten.

De kerngedachte van de acceptance and commit-ment therapy is dat het vechten tegen onvermij-delijke zaken uiteindelijk ten koste gaat van een waardevol leven. Daarom wordt cliënten geleerd om tegenover onvermijdelijke zaken een bewuste open en aanvaardende/accepterende houding aan te nemen in plaats van hier tegen te strijden (Hayes, 2004). De effectiviteit van deze vorm van therapie is wetenschappelijk bewezen. Uit onder-zoek is namelijk gebleken dat de acceptance and commitment therapy een effectieve behandelme-thode is voor diverse psychische en lichamelijke problemen, zoals chronische pijn, angststoornis-sen (waaronder posttraumatische stressstoornis en fobieën), depressie, psychotische stoornissen, obsessief-compulsieve stoornissen, eetstoornis-sen, arbeidsgerelateerde problemen, levensfase-problematiek, ouderenproblematiek, epilepsie en diabetes.

DIALECTISCHE GEDRAGSTHERAPIE (DGT)Dialectische gedragstherapie is een therapie ont-wikkeld door de Amerikaanse therapeute Marsha M. Linehan voor mensen met een ernstige bor-derline persoonlijkheidsstoornis. De dialectische


gedragstherapie bestaat uit een mengeling van sociale gedragstherapie en zengboeddhistische invloeden (Robins, Schmidt, Linehan, 2004). Dia-lectische gedragstherapie probeert de borderline cliënt verschillende vaardigheden aan te leren om zo goed mogelijk op problemen te reageren.

De vaardigheden die aangeleerd worden, zijn gekoppeld aan problemen die kenmerkend zijn voor iemand met een borderline persoonlijkheids-stoornis, zoals relationele problemen, gedrags- en impulscontrole, instabiele identiteit, emotioneel labiel zijn en cognitieve stoornissen. De cliën-ten leren zich bewust te worden van de manier waarop zij denken, voelen en zich gedragen. Ook leren zij door middel van dialectische gedragsthe-rapie op een effectieve en functionele manier op hun gedachten en gevoelens te reageren. Doordat dialectische gedragstherapie de eerste keus voor behandeling is bij een borderline persoonlijkheids-stoornis, is deze vorm van therapie ook geaccep-teerd als officiële vorm van psychotherapie.

FUNCTIONEEL ANALYTISCHEPSYCHOTHERAPIE (FAP)De functioneel analytische psychotherapie werd aan het eind van de twintigste eeuw ontwik-keld door Robert J. Kohlenberg en Mavis Tsai (1991). Het is een procesgerichte cognitieve gedragstherapie, die zich primair richt op het optimaal gebruikmaken van de therapeutische interactie tussen cliënt en therapeut. De gedachte achter functioneel analytische psychotherapie is namelijk dat veel gedrag gevormd en in stand gehouden wordt door een haast overal aanwezig bekrachtigingsproces. Dit bekrachtigingsproces wordt ook ontwikkeld tijdens de psychotherapie en komt daarbij dan ook, vaak onbewust, tot uit-


drukking (Kohlenberg en collega’s, 2004). Binnen de functioneel analytische psychotherapie wordt daarom gestreefd naar een therapeutische relatie waarin de cliënt kan experimenteren met nieuw gedrag in een veilige therapeutische omgeving. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat een extreem verlegen cliënt wordt uitgedaagd zich assertief te gedragen tegenover de therapeut in plaats van dit alleen buiten de deuren van de therapieruimte te oefenen.

De effectiviteit van functioneel analytische psycho-therapie is inmiddels wetenschappelijk bewezen en de therapie is toepasbaar voor diverse psycho-logische en lichamelijke problemen, onder andere obsessieve klachten, depressie, angststoornissen (waaronder psychotrauma), persoonlijkheids-stoornissen, chronische stress, chronische pijn, fibromyalgie en seksueel misbruik. Momenteel wordt ook gekeken naar de mogelijkheid functi-oneel analytische psychotherapie in te zetten ter versterking van andere vormen van bestaande therapie, bijvoorbeeld tijdens psychodynamische therapie of klassieke gedragstherapie.

METACOGNITIEVE THERAPIEMetacognitieve therapie is een aangepaste vorm van cognitieve gedragstherapie, die zich voor-namelijk richt op het veranderen van de wijze waarop mensen denken over het hebben van pro-blemen zonder zich direct op deze problemen te richten. De metacognitieve therapie wordt voor-namelijk effectief ingezet bij personen met een gegeneraliseerde angststoornis. Iemand met een gegeneraliseerde angststoornis lijdt aan onbe-heersbaar excessief of onrealistisch piekeren.


De gegeneraliseerde angststoornis is de laat-ste jaren een matig goed behandelbare stoor-nis gebleken. Vandaar dat er nieuwe specifieke therapievormen zijn ontwikkeld om de gegene-raliseerde angststoornis te behandelen. De meta-cognitieve therapie is hier één van en richt zich op de manier waarop mensen met een gegenerali-seerde angststoornis nadenken over hun piekeren. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat de metacognitieve therapie effectiever is dan de algemene cognitieve gedragstherapie tijdens de behandeling van de gegeneraliseerde angststoor-nis (Van der Heijden, 2007).


KEUZE VOOR MINDFULNESS BASED COGNITIVE THERAPY

Waarom moet men kiezen voor mindfulness based cognitive therapy? Dit is een vraag die toekomstige cliënten vaak stellen aan een thera-peut. Het antwoord op deze vraag heeft te maken met de wetenschappelijke onderbouwing en de wetenschappelijk bewezen effectiviteit van mind-fulness based cognitive therapy. Daarnaast heeft het antwoord te maken met de manier waarop mindfulness based cognitive therapy omgaat met kritiek. Al deze zaken zal ik in dit hoofdstuk behandelen, maar ik zal allereerst beginnen met de vraag wie mindfulness based cognitive therapy kan uitvoeren. Met andere woorden: aan welke voorwaarden moet een therapeut voldoen om mindfulness based cognitive therapy effectief te kunnen uitvoeren?


WIE KAN MINDFULNESS BASEDCOGNITIVE THERAPY UITVOEREN?

Van oorsprong werd mindfulness based cognitive therapy eigenlijk alleen maar uitgevoerd door psy-chotherapeuten. Vaak hadden deze een opleiding in de cognitieve gedragstherapie en volgden ze van daaruit een specialisatie in de mindfulness based cognitive therapy. Het idee dat mindfulness based cognitive therapy alleen uitgevoerd zou kunnen worden door psychotherapeuten is inmiddels ach-terhaald. Tegenwoordig wordt de therapie steeds vaker uitgevoerd door therapeuten die geen regu-lier psychotherapeut zijn. Voorbeelden van mensen die mindfulness based cognitive therapy (kunnen) toepassen in hun dagelijks werk zijn counselors, coaches, pedagogen, hulpverleners en (toekom-stige) therapeuten. Daarnaast biedt deze opleiding je de kans om de kwaliteit van je eigen leven door middel van mindfulness te verbeteren.

Iedereen kan dus eigenlijk leren om mindfulness based cognitive therapy in te zetten om de kwali-teit van het eigen dagelijks leven of van andermans leven te verbeteren. Er zijn echter wel een aantal eisen waaraan een goede mindfulness based cog-nitive therapy-trainer of -therapeut moet voldoen. Allereerst is het belangrijk dat de therapeut een gedegen kennis heeft van en inzicht heeft in de mindfulness based cognitive therapy. Daarnaast dient hij over de nodige gespreks- en contactvaar-digheden te beschikken. Tijdens de training wordt immers gebruikgemaakt van een groepsgesprek. Verder is het verstandig dat de therapeut zich enigszins heeft verdiept in de groepsdynamische en groepstherapeutische factoren die de therapie of training kunnen beïnvloeden.


Op al deze eisen ga ik in deze opleiding uitgebreid in. Daarnaast besteed ik aandacht aan het zelf beoefenen van mindfulness. In elke les bespreek ik, zoals je al gelezen hebt, een aantal zelfontwik-kelingsoefeningen, waarmee je mindfulness in je dagelijks leven kunt gaan integreren. Dit is heel belangrijk, want de laatste eis waaraan een the-rapeut of trainer moet voldoen om effectief mind-fulness based cognitive therapy toe te kunnen passen op cliënten, is dat hij zelf ook alle mindful-nesstechnieken beheerst. Anders is hij namelijk niet in staat om deze technieken over te brengen op anderen. Hierover nu meer.

ZELF BEOEFENEN VAN MINDFULNESS?De ontwikkelaars van mindfulness based cogni-tive therapy wijzen erop dat eenieder die zelf de therapie wil gebruiken om cliënten te helpen, zelf ook de methode dient te beoefenen. Wanneer je als trainer of therapeut zelf ook mindfulness beoe-fent, kun je namelijk onderwijzen vanuit je eigen ervaring. Dit klinkt logisch, want wanneer je je de kennis eerst zelf eigen maakt, is het altijd gemak-kelijker om deze over te brengen op anderen.

Daarnaast zijn er nog een aantal andere voorde-len aan het als therapeut of trainer zelf beoefenen van mindfulness. Je kunt dan namelijk beter als voorbeeld dienen en de problemen die tijdens de cursus opkomen, beter het hoofd bieden. Som-mige cliënten hebben problemen met het medi-teren, die niet alleen met intellectuele kennis kunnen worden opgelost. Dit is onvermijdelijk en het is daarom van belang dat je zelf het voorbeeld kunt geven. Uit ervaring blijkt dat wanneer je als therapeut of trainer zelf geen mindfulness beoe-fent, de cliënten de technieken maar in beperkte mate leren. Tijdens de mindfulnesstraining is het


dan ook de bedoeling dat de trainer/therapeut met de cliënt meegaat in het proces en niet alleen maar vanaf de zijlijn instructies geeft. Hij kan dit alleen doen als hij zelf ook mindfulness beoefent.

Niemand heeft ooit blokfluit (of een willekeurig ander muziekinstrument) leren spelen door er een boek over te lezen. Je leert een muziekinstrument bespelen door er simpelweg op te spelen, steeds maar weer. Zo werkt het bij mindfulness eigen-lijk ook. Geen enkel boek, geen enkele theorie en geen enkele (schriftelijke) opleiding of cursus kan de plaats innemen van de eigen ervaring en oefening (Maex, 2006). Het is daarom verstandig om mindfulnessmeditatie allereerst zelf tot een vaste en dagelijkse gewoonte te maken, voordat je deze toepast op cliënten. Vandaar dat ik in deze opleiding ook heel veel aandacht besteed aan je eigen ontwikkeling ten aanzien van mindfulness.

Zo zul je ontdekken dat de mindfulnessvaardig-heid een enorme verrijking is voor je eigen leven en voor het leven van de mensen om je heen. In elke les presenteer ik een aantal oefeningen waarmee je zelf mindfulness kunt toepassen in je dagelijks leven. Deze oefeningen zijn vaak onder-deel van de mindfulness based cognitive therapy zelf en laten je dus van binnenuit ervaren hoe het is om mindfulness te beoefenen. In deze les heb ik de oefeningen ‘een momentje leven in het nu’, ‘de gedachtetrein stoppen’ en ‘uitstellen van het oordeel’ besproken. Probeer deze oefeningen de komende weken eens uit en ervaar mindfulness van binnenuit. Je kunt mindfulness alleen echt leren door het zelf te doen en te ervaren.


OVERZICHT MINDFULNESS BASEDCOGNITIVE THERAPY

Doordat mindfulness based cognitive therapy ook wel training wordt genoemd, wordt de therapeut die deze therapie uitvoert, trainer genoemd. De cliënt die deelneemt aan de training, wordt ook wel deelnemer genoemd. Omdat deelnemer en trainer minder beladen titels zijn en in dit geval eigenlijk beter de inhoud dekken, zal ik het in deze opleiding vanaf nu ook over deelnemer en trainer hebben.

INTAKEHet intakegesprek van mindfulness based cogni-tive therapy duurt ongeveer één uur. In het intake-gesprek maakt de toekomstige deelnemer kennis met de trainer. De trainer legt uit wat mindfulness based cognitive therapy precies inhoudt en hoe het werkt. Daarna inventariseren toekomstige deelnemer en trainer de persoonlijke situatie, de klachten en problemen en de hulpvraag van de deelnemer om erachter te komen of deze baat zal hebben bij de therapie. Ten slotte zal de trainer benadrukken dat mindfulness based cognitive therapy een actieve instelling, een behoorlijke inspanning, geduld en volharding vereist van de deelnemer en hij zal vragen of de deelnemer dit op kan brengen.

ACHT SESSIESAls uit het intakegesprek blijkt dat de deelnemer de training mindfulness based cognitive therapy kan gaan volgen, komt deze terecht in een psycho-educatief programma, dat bestaat uit acht sessies van twee uur. De therapie bestaat, zoals gezegd, uit twee fasen, namelijk fase één: het leren op elk moment en zonder oordelen gericht aandacht


te geven en fase twee: het leren herkennen en aanpakken van stemmingswisselingen (Segal, Wil-liams, Teasdale, 2002).

FASE 1: GERICHT AANDACHT GEVEN OP ELK MOMENT EN ZONDER OORDELENHet leren op elk moment en zonder oordelen gericht aandacht te geven, is het onderwerp van de sessies één tot en met vier. Allereerst worden de deelnemers er bewust van gemaakt hoe weinig aandacht ze eigenlijk doorgaans besteden aan het dagelijks leven. Ze leren en ervaren hoe snel en hoe vaak de geest eigenlijk van onderwerp wis-selt. Ze krijgen daarom in een aantal oefeningen de opdracht om hun geest slechts op één aan-dachtspunt tegelijk te richten. Allereerst op het lichaam of een lichaamsdeel, vervolgens op de ademhaling. Dit is niet gemakkelijk en de geest zal geregeld afdwalen. De deelnemers leren dan ook de geest weer terug te brengen naar het ene aandachtspunt. Ze leren hierbij ook dat juist dit afdwalen van de geest ruimte schept voor nega-tieve gedachten en gevoelens (en uiteindelijk een depressie zou kunnen veroorzaken) (Segal, Wil-liams, Teasdale, 2002).

Met andere woorden: in de eerste vier sessies wordt de deelnemers aan mindfulness based cognitive therapy geleerd de doe-modus in al zijn verschijningsvormen te leren kennen. Ook wordt in deze eerste vier sessies een begin gemaakt met het leren om door middel van intensieve meditatie (het richten van de aandacht op één punt) over te schakelen naar de zijn-modus. Door middel van de aangeleerde meditatievaardigheden kan de deelnemer ontdekken dat de geest zich niet meer in de zijn-modus bevindt, zal hij zich losmaken van de modus waarin de geest zich wel bevindt


en zal hij de geest laten terugkeren naar de aan-dachtgerichte zijn-modus. Dit laatste is een door-lopend thema van de mindfulness based cognitive therapy en zal dan ook verder worden uitgediept in de sessies vijf tot en met acht.

FASE 2: HERKENNEN EN AANPAKKEN VAN STEMMINGSWISSELINGENIn de sessies vijf tot en met acht komt ook het leren herkennen en aanpakken van de stemmings-wisselingen uitgebreid aan de orde. Naarmate de deelnemer zijn aandacht beter leert richten, zal de mindfulness based cognitive therapy rond sessie vijf enigszins veranderen. De deelnemer zal nu juist gaan leren om de daadwerkelijke levensmo-menten waarop negatieve emoties en reacties de doe-modus in werking zetten, te herkennen en hierop bedacht te zijn. Ook zal de deelnemer leren over te schakelen naar de zijn-modus en als dat nodig is simpelweg met de moeilijke en onaan-gename gedachten te verkeren. De deelnemers worden dus gestimuleerd om alerter te worden op hun eigen (lichaam)signalen die een terugval van depressie kunnen voorspellen, en specifieke actie-plannen te ontwikkelen voor als het zover is. Dit werkt als volgt. Wanneer negatieve gedachten of gevoelens opkomen, zal de deelnemer deze eerst eenvoudig moeten toelaten alvorens er stappen kunnen worden ondernomen om er effectief op te reageren. De deelnemers leren dan ook om zich volledig bewust te worden van de gedachte of het gevoel. Vervolgens wordt de aandacht een of twee minuten gericht op de ademhaling om deze ver-volgens uit te breiden naar het hele lichaam. Dit wordt een ademruimte genoemd en kan op zichzelf al voldoende zijn om de problemen op het moment zelf aan te pakken en de onaangename gedachten of gevoelens te laten verdwijnen.


Wanneer deze niet verdwijnen, kan alsnog worden besloten hoe er het beste op gereageerd kan worden. De vaardigheid om je los te maken van emotiegerelateerde toestanden van de geest wordt daarom aangevuld met copingsstrategieën die de deelnemer een scala van mogelijkheden bieden om beter op negatieve emoties te rea-geren. Er kan bijvoorbeeld voor worden gekozen om de negatieve gedachten of gevoelens aan te pakken door ze louter als gedachten of gevoelens te zien en ze hierdoor weer te zien verdwijnen. Er kan ook worden gekozen voor het nagaan welk lichaamsdeel er betrokken is bij deze nega-tieve gevoelens of gedachten, de aandacht naar dit lichaamsdeel verplaatsen en de ademhaling gebruiken om zich simpelweg open te stellen voor de gewaarwording. Daarnaast kunnen de nega-tieve gedachten of gevoelens worden aangepakt op een manier die in het verleden ook prettig was en die het gevoel gaf iets goed te kunnen (Segal, Williams, Teasdale, 2002).


SESSIE 1: BEWUST WORDEN EN ZIJN

De eerste sessie van mindfulness based cognitive therapy staat in het teken van bewust worden en zijn. Van tijd tot tijd is iedereen er wel eens met zijn hoofd niet bij. Je leest bijvoorbeeld een hele pagina van een boek, maar weet vervolgens hele-maal niet waar het over gaat. Je hebt het gele-zen, maar er niets van in je opgenomen. Soms weet je nog waar je wel was met je gedachten, maar soms weet je ook dit helemaal niet. Om dit soort gebeurtenissen te beschrijven, wordt vaak de term automatische piloot gebruikt. Deze term geeft al aan dat we als een automaat te werk gaan, zonder ons volledig bewust te zijn van wat er nu daadwerkelijk gaande is.

Wanneer iemand eerder een depressie heeft gehad, kan juist deze automatische piloot voor problemen zorgen. Flarden van negatieve gedach-ten die voorafgaan aan een terugval, worden dan namelijk niet goed opgemerkt. Vervolgens kunnen deze flarden van negatieve gedachten, als ze niet stopgezet worden, uitgroeien tot patronen die leiden tot intensere somberheid en depressie. Om terugval bij depressie te voorko-men, is het dus belangrijk om te weten wat deze geestesstand van de automatische piloot precies is en deze uit te schaken door bewust te worden en te zijn (Segal, Williams, Teasdale, 2002). Door de mindfulnessoefeningen, onder andere uit deze eerste sessie, word je je bewust van de patronen in je hoofd en kun je leren bewust je aandacht aan iets te geven.

Dit klinkt heel simpel. In de praktijk valt dit echter niet mee. Mensen die depressief zijn geweest,


hebben vaak gedachten dat ze alles fout doen (Segal, Williams, Teasdale, 2002). En het is niet zo eenvoudig om hen te leren wanneer hun geest in de automatische piloot staat en wanneer en hoe ze hun aandacht op iets anders moeten rich-ten. Zij zullen snel het idee hebben dat ze alweer iets fout doen. Dit is echter niet de bedoeling van mindfulness based cognitive therapy. Mindful-nesstraining is namelijk onder andere gebaseerd op niet-veroordelen en dus oordelen uitstellen.

AUTOMATISCHE PILOOT ENMINDFULNESSMindfulness begint met de erkenning dat we geneigd zijn dingen op de automatische piloot te doen, bijvoorbeeld eten, zappen of krabben. Mindfulness based cognitive therapy maakt ons in de eerste plaats bewust van deze automati-sche piloot. In de tweede plaats leert mindfulness based cognitive therapy ons hoe we de automati-sche piloot het beste uit kunnen schakelen, door ons bewust te worden van elk moment en te zijn. Hierbij maakt de therapie gebruik van de adem-haling en het lichaam (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

VOORBEREIDING SESSIE 1 DOOR DE TRAINERDe voorbereiding van de eerste sessie bestaat uit het meenemen van een kom rozijnen, een lepel en de kopieën van het audiomateriaal behorende bij de lichaamsscan en eventueel de hand-outs behorende bij deze sessie. In de oorspronkelijke versie van mindfulness based cognitive therapy om terugval bij depressie te voorkomen, ontwik-keld door Segal, Williams en Teasdale (2002), wordt bij iedere sessie gebruikgemaakt van hand-outs. Op deze hand-outs wordt belang-


rijke informatie uit de sessie behandeld, wordt het huiswerk nogmaals besproken en kan ook worden bijgehouden of het huiswerk is gedaan. Verder zijn er hand-outs met samenvattingen van iedere sessie. Deze hand-outs kan iedere trainer gebruiken en ze zijn te vinden in het boek Aandachtgerichte cognitieve therapie bij depres-sie (2006) van Segal, Williams en Teasdale, ISBN 9057121913.

SESSIEOPBOUWDe eerste sessie duurt net als alle andere sessies twee uur en bestaat uit een aantal onderdelen. Het is belangrijk dat je de tijd goed in de gaten houdt, zodat er voldoende tijd is voor ieder onderdeel. Ik zal nu de verschillende onderde-len bespreken, waarbij ik ook inga op de tijd die ieder onderdeel in beslag neemt.

Kort inleidend praatjeIn dit inleidende praatje worden de deelnemers eraan herinnerd waarom ze meedoen aan deze training. Ook worden de grondregels met betrek-king tot vertrouwelijkheid en privacy uitgelegd. Dit praatje duurt ongeveer één minuut en kan als volgt verlopen.

Trainer: Welkom bij deze eerste sessie van mindfulness based cognitive therapy. We zullen dit in het vervolg gewoon training noemen, omdat het immers gaat om een psycho-educatief programma van vooraf vastgesteld acht sessies. We zijn hier allemaal bij deze training aanwe-zig omdat we denken dat mindfulness ons kan helpen om een terugval van depressie te voorko-men. Om dit te bereiken, moeten we echter nog heel veel oefenen, zowel hier tijdens de sessies als thuis, en vooral ervaren. De oefeningen zullen


we natuurlijk in de groep bespreken. Daarom wil ik nu ook alvast wat afspraken met jullie maken over vertrouwelijkheid en privacy.

Ik wil met jullie afspreken dat alles wat in de groep besproken wordt, vertrouwelijk is. De pri-vacy van ieder groepslid moet gewaarborgd zijn. Daarnaast spreken we af dat er geen onderlinge contacten zullen plaatsvinden buiten de sessies om. Dit kan het leerproces tijdens deze training in de weg staan. Als het toevallig gebeurt dat een aantal van jullie toch buiten de sessies om contact met elkaar hebben, dan wil ik afspreken dat de betrokkenen dit in de eerstvolgende sessie eerlijk zullen vertellen.

VoorstelrondeDe voorstelronde bestaat uit twee verschillende onderdelen. Allereerst vraagt de trainer de deel-nemers groepjes van twee te vormen en zich voor te stellen aan de ander. Daarna moeten de deel-nemers zich voorstellen aan de hele groep. De deelnemers noemen hun naam, vertellen wat de reden is waarom ze meedoen met deze training en wat ze met de training proberen te bereiken. Afhankelijk van het aantal deelnemers neemt de voorstelronde vijftien tot twintig minuten in beslag. Het voorstellen kan er als volgt uitzien:

Deelnemer 1: Ik ben Ruben de Vries. Ik ben 23 jaar en kom uit Den Bosch. Ik heb al drie depres-sieve episoden achter de rug en wil het eigenlijk niet meer meemaken. Daarom doe ik mee aan deze training. Ik hoop anders te leren denken, waardoor ik minder snel weer terug zal vallen in een depressieve episode.


RozijnoefeningNa de voorstelronde wordt de allereerste korte mindfulnessoefening geïntroduceerd, namelijk de rozijnoefening. De rozijnoefening houdt het daadwerkelijk met aandacht eten van de rozijn in en de feedback en bespreking van de oefe-ning. In totaal neemt de rozijnoefening ongeveer vijfentwintig minuten in beslag, 10 minuten met aandacht eten van de rozijn en vijftien minuten nabespreking.

LichaamsscanNa de rozijnoefening wordt een tweede mind-fulnessoefening geïntroduceerd, namelijk de lichaamsscan. De lichaamsscan bestaat uit het kort richten van de aandacht op de ademhaling, het uitvoeren van de lichaamsscan en de feed-back en bespreking ervan. In totaal neemt de lichaamsscan ongeveer één uur in beslag, waar-van het uitvoeren van de lichaamsscan zelf onge-veer vijfenveertig minuten en de nabespreking ongeveer vijftien minuten kost.

HuiswerkIn het onderdeel huiswerk worden de huiswerk-opdrachten voor de komende week besproken. De huiswerkopdrachten voor de tweede sessie zijn de lichaamsscan (op zes van de zeven dagen), de aandacht richten op een dagelijkse bezigheid (op zes van de zeven dagen) en het aandachtig eten van één maaltijd (op zes van de zeven dagen). Het uitleggen van de verschillende huiswerkop-drachten neemt ongeveer tien minuten in beslag.

Afronden van de sessieHet einde van de sessie is een goed moment om de deelnemers een samenvatting van de sessie te geven, om te laten zien wat ze in deze sessie


allemaal hebben gedaan, geleerd en bereikt. Als basisstructuur van deze samenvatting kan de samenvatting worden gebruikt die ik aan het einde van deze les zal geven als samenvatting sessie 1. Wanneer er hand-outs worden uitge-deeld, is het ook belangrijk om aan het einde van een sessie aandacht te vragen voor de hand-outs. Het afronden van de sessie door middel van een samenvatting en eventueel aandacht vragen voor de hand-outs, neemt ongeveer twee minuten in beslag.

Aandacht voor de ademhalingDeze eerste sessie zal worden afgesloten met twee tot drie minuten aandacht voor de ademha-ling. De deelnemers krijgen de opdracht om zich te concentreren op de wijze waarop hun adem het lichaam in en uit gaat en alle gewaarwordingen die hiermee gepaard gaan. Dit is een manier om de groep na de samenvatting weer midden in de realiteit van mindfulness te zetten en de deelne-mers alvast een voorproefje te geven van dat wat nog komen gaat.

OVERZICHT OPBOUW SESSIE 1Onderdeel: Tijdsduur:Inleidend praatje 1 minuutVoorstelronde 15-20 minutenRozijnoefening 25 minutenLichaamsscan 60 minutenHuiswerk 10 minutenAfronden sessie (inclusief aandacht voor de ademhaling) 5 minuten

De onderdelen rozijnoefening, lichaamsscan, huiswerk en aandacht voor de ademhaling zijn de belangrijkste mindfulnessonderdelen van deze sessie. Deze zal ik daarom hierna uitgebreider bespreken.


SESSIE 4: IN HET HIER EN NU BLIJVEN

In deze fase van de cursus is het belangrijk dat de deelnemers blijven proberen zich meer bewust te worden van alle ervaringen die ze hebben. Hierdoor worden hun reacties van de automati-sche piloot afgehaald en leren zij door middel van mindfulness op hun ervaringen te reageren. Zoals het hier beschreven staat, lijkt dit weer ontzettend eenvoudig, maar in de praktijk blijkt het echter zeer moeilijk uitvoerbaar doordat de geest zichzelf snel weer terugschakelt op de automatische piloot (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

Mensen die in het verleden een depressie hebben gehad, steken vaak een heel hoop tijd en energie in vergelijken (Segal, Williams, Teasdale, 2002). Ook hebben ze de neiging om constant terug te kijken naar hun depressieve verleden. Dit uit zich in gedachten als ‘had ik maar …’, ‘voel ik me nu beter/slechter dan …’, ‘denkt hij/zij nu anders over mij’, ‘waarom …?’, ‘het heeft me de beste jaren van mijn leven gekost’. Door middel van mindfulness leren de deelnemers negatieve gedachten en beel-den uit verleden, heden en toekomst gewoon toe te laten en te accepteren.

Dit wijkt nogal af van de gebruikelijke, automati-sche reactie op negatieve gedachten en beelden. Normaal gesproken, zoekt de mens direct naar een manier om de invloed van de negatieve gedachten en beelden te verminderen. Hiervoor gebruikt men verschillende technieken, zoals afleiding, ontken-ning en piekeren/rumineren. Deze technieken en vooral rumineren kunnen, zoals ik eerder al uit-gelegd heb, al snel leiden tot een depressie. Een terugval in een depressie kan daarom dus het


beste worden voorkomen door te blijven bij dat-gene wat je als onprettig ervaart. In deze vierde sessie wordt aandacht besteed aan het aanleren van een andere en betere manier van omgaan met negatieve gedachten en beelden, namelijk door middel van in het hier en nu blijven met mindful-ness.

IN HET HIER EN NU BLIJVENDe geest probeert zich continu en automatisch aan goede ervaringen vast te klampen en slechte erva-ringen te vermijden of te ontvluchten. Door middel van mindfulness kun je leren om in het hier en nu te blijven. Mindfulness biedt namelijk een andere invalshoek om met je ervaringen om te gaan, door alles in een ruimer perspectief te plaatsen (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

VOORBEREIDING SESSIE 4In sessie vier wordt voor de nabespreking van de oefening logboek van onprettige gebeurtenis-sen een flap-over of schoolbord gebruikt. Het is belangrijk deze mee te nemen wanneer ze niet standaard in de trainingsruimte aanwezig zijn. Daarnaast dienen ook eventueel het audiomateri-aal om huiswerk uit te kunnen voeren en de hand-outs behorende bij deze sessie, meegenomen te worden.

SESSIEOPBOUWDe vierde sessie duurt net als alle andere sessies twee uur. Het is belangrijk dat je de tijd goed in de gaten houdt, zodat er voldoende tijd is voor ieder onderdeel. Ik zal hierna de verschillende onderde-len van deze vierde sessie bespreken, waarbij ik ook inga op de tijd die ieder onderdeel in beslag neemt.


Concentratie op zien of horenDeze vierde sessie begint net als de derde sessie met een simpele zie- of hooroefening, waarbij de deelnemers gevraagd wordt zich simpelweg te concentreren op het louter zien of horen zonder hierbij alles wat ze horen of zien, in te delen in categorieën. Een goede manier om beter in het hier en nu te blijven, is bijvoorbeeld het steeds opmerken van slechts één ding, zoals een bloem aan een plant, en van hieruit je bewustzijn uit te breiden naar de andere ervaringen. Door middel van deze oefening wordt geprobeerd een overgang te maken van de doe-modus, waarin de deelne-mers de trainingsruimte doorgaans betreden, naar de zijn-modus. De oefening duurt vijf minuten.

ZitmeditatieDe zitmeditatie uit deze sessie is een uitgebreide versie van de zitmeditatie uit sessie drie. Tijdens de zitmeditatie wordt aandacht besteed aan de ademhaling, het lichaam, geluiden en gedachten. De zitmeditatie zelf duurt dertig tot veertig minu-ten. De nabespreking ervan neemt nog eens vijf-tien minuten in beslag.

Bespreken huiswerkHet derde onderdeel van de vierde sessie is het bespreken van het huiswerk. Het huiswerk van de voorafgaande week bestond uit de uitgebreide zitmeditatie, ‘mindful lopen’ en ‘drie minuten ademruimte’ en de cognitieve oefening logboek van onprettige gebeurtenissen. Ook nu kunnen de ervaringen van de deelnemers weer heel erg uit-eenlopen. Het bespreken van het huiswerk duurt ongeveer vijftien minuten.

Territorium van depressie afbakenenHet is belangrijk dat de deelnemers tijdens de trai-ning ook voorlichting krijgen over een depressie.


In deze vierde sessie wordt dan ook tijd ingelast om de deelnemers het territorium van een depres-sie beter af te laten bakenen. Allereerst wordt aan-dacht besteed aan de typen gedachten die mensen zeggen te hebben wanneer ze aan een depressie lijden. Daarna komen de symptomen van een depressie aan bod. Het bespreken en afbakenen van het territorium van een depressie duurt in totaal ongeveer twintig minuten.

‘Drie minuten ademruimte’De ‘drie minuten ademruimte’ is een korte mind-fulnessoefening van maar drie minuten. In deze sessie wordt de ‘drie minuten ademruimte’ nog-maals uitgevoerd om te benadrukken hoe belang-rijk deze kan zijn. Inclusief de bespreking ervan duurt deze oefening ongeveer vijftien minuten.

HuiswerkIn het onderdeel huiswerk worden de huiswerkop-drachten voor de komende week besproken. Het huiswerk voor sessie vijf bestaat uit de uitgebreide zitmeditatie, de ‘drie minuten ademruimte’ drie-maal daags op vaste tijdstippen, en de ‘drie minu-ten ademruimte’ wanneer er onprettige gevoelens worden opgemerkt. Het uitleggen van de verschil-lende huiswerkopdrachten neemt ongeveer tien tot vijftien minuten in beslag.

Afronden van de sessieHet einde van de sessie is een goed moment om de deelnemers een samenvatting van de sessie te geven om te laten zien wat ze in deze sessie allemaal hebben gedaan, geleerd en bereikt. Als basis van deze samenvatting kan de samenvat-ting worden gebruikt die ik aan het einde van de bespreking van deze vierde sessie zal geven. Wan-neer er hand-outs worden uitgedeeld, is het ook


belangrijk om daar aan het einde van de sessie aandacht voor te vragen. Het afronden van de sessie door middel van een samenvatting en even-tueel aandacht vragen voor de hand-outs, neemt ongeveer twee minuten in beslag.

Aandacht voor de ademhalingDe vierde sessie zal worden afgesloten met twee tot drie minuten aandacht voor de ademhaling. Met deze oefening is de eerste sessie ook al afge-sloten. De deelnemers krijgen de opdracht om zich te concentreren op de wijze waarop hun adem het lichaam in- en uitgaat en op alle gewaarwordingen die hiermee gepaard gaan. Dit is een manier om de groep na de samenvatting weer midden in de realiteit van mindfulness te zetten.

OVERZICHT OPBOUW SESSIE 4Onderdeel: Tijdsduur:Concentratie op zien of horen 5 minutenUitgebreide zitmeditatie (2) 45-55 minutenBespreken huiswerk 15 minutenTerritorium van eendepressie afbakenen 20 minuten‘Drie minuten ademruimte’ 10-15 minutenHuiswerk 10 minutenAfronden sessie (inclusiefmindfulnessoefening aandachtvoor de ademhaling) 5 minuten

De nieuwe onderdelen van deze vierde sessie, namelijk de uitgebreide zitmeditatie (2), het bespreken van het huiswerk, de ‘drie minuten ademruimte’ en het huiswerk voor de vijfde sessie zal ik natuurlijk uitgebreider bespreken. Ook zal ik aan het einde van deze les een samenvat-ting geven van de vierde sessie die als basis kan worden gebruikt om de sessie af te ronden.


SESSIE 5:ACCEPTEREN VAN DE SITUATIE

In sessie 5 introduceert de trainer een geheel nieuwe manier van omgaan met ongewenste ervaringen. Normaal gesproken steken mensen die in het verleden een depressie hebben gehad, een hoop energie in het vermijden en verdringen van negatieve gebeurtenissen, herinneringen, gedachten en gevoelens. Dit lost echter vaak niets op. Sterker nog, de klachten worden vaak alleen maar erger. Daarom zullen de deelne-mers aan mindfulness based cognitive therapy in deze sessie leren om op een andere manier met deze negatieve gebeurtenissen, herinneringen, gedachten en gevoelens om te gaan (Segal, Wil-liams, Teasdale, 2002).

Deze nieuwe manier van omgaan met ongewenste ervaringen houdt in dat je als het ware alles wat er is, toelaat zoals het is, en het accepteert, zonder er een oordeel over te hebben of het te willen ver-anderen. Dit is een heel belangrijke eerste stap om stemmingswisselingen te kunnen aanpakken. Alleen op deze manier kunnen de deelnemers namelijk goed voor zichzelf blijven zorgen. Daar-naast helpt het de deelnemers ook om een duide-lijker beeld van de situatie te krijgen en zodoende te beslissen of er iets moet veranderen, en zo ja wat (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

In deze fase van de training worden alle proble-men die tijdens de training opkomen, gebruikt als kansen om deze nieuwe manier van omgaan met ervaringen toe te passen, bijvoorbeeld uitin-gen van verveling en irritatie. Natuurlijk kunnen ook problemen uit het dagelijks leven gebruikt worden (Segal, Williams, Teasdale, 2002).


Toelaten en accepteren Het centrale thema van deze vijfde sessie is toe-laten en accepteren van ongewenste ervaringen. Maar wat is toelaten of accepteren van ervaringen precies? Accepteren houdt in dat je actief rea-geert op gevoelens en gedachten door deze toe te laten, maar er niet direct iets aan probeert te doen. Dit in tegenstelling tot wat men gebruike-lijk is te doen, namelijk verdringen of vermijden (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

Accepteren bestaat dan ook uit het benaderen van het moment (wat en hoe het ook is) op een responsieve en niet-reactieve manier, door een open en vriendelijke aandacht te richten op het moment terwijl het zich in ons lichaam afspeelt (Williams, Teasdale, Segal, Kabat-Zinn, 2007). Accepteren lijkt gemakkelijk, maar vergt in de praktijk heel veel training en kan vooral bij sterke ongewenste ervaringen altijd moeilijk blijven. Het is belangrijk dat je allereerst registreert en erkent dat de gevoelens en gedachten er zijn, en ver-volgens pas besluit hoe je erop gaat reageren. In sessie 5 wordt besproken wat accepteren precies is en hoe dit in het dagelijks leven kan worden ingezet om een terugval van een depressie te voorkomen (Segal, Williams, Teasdale, 2002). VOORBEREIDING SESSIE 5Voor sessie 5 zijn geen speciale dingen nodig, behalve eventueel de hand-outs en de audio-opnamen, als je daarvan gebruikmaakt.

SESSIEOPBOUWDe vijfde sessie duurt net als alle andere ses-sies twee uur en bestaat uit de hierna genoemde onderdelen (Segal, Williams, Teasdale, 2002). Het


is belangrijk dat je, wanneer je een sessie leidt, de tijd goed in de gaten houdt, zodat er voldoende tijd is voor ieder onderdeel.

ZitmeditatieDe zitmeditatie uit deze sessie is een uitgebreide versie van de zitmeditatie uit sessie 4. Ik noem deze mindfulnessoefening de uitgebreide zitme-ditatie (3). Tijdens de zitmeditatie wordt niet alleen aandacht besteed aan de ademhaling, het lichaam, de fysieke gewaarwordingen, de gelui-den en de gedachten, maar wordt ook een pro-bleem binnen de mindfulnessoefening gehaald en worden de effecten hiervan op het lijf, de gedach-ten en de gevoelens waargenomen. De zitmedi-tatie zelf duurt veertig minuten. De bespreking ervan neemt nog eens twintig minuten in beslag.

Bespreken huiswerkHet tweede onderdeel van deze vijfde sessie is het bespreken van het huiswerk. Ook nu kunnen de ervaringen van de deelnemers weer heel erg uiteenlopen. Het bespreken van het huiswerk duurt ongeveer vijftien minuten.

‘Drie minuten ademruimte’In deze sessie zal de ‘drie minuten adem-ruimte’ zoals we deze tot nu toe kennen, verder worden uitgebreid. In totaal duurt deze oefening, inclusief bespreking van de uitbreiding, ongeveer vijftien minuten.

HuiswerkIn het onderdeel huiswerk worden de huiswerkop-drachten voor de komende week besproken. Het huiswerk voor sessie 6 bestaat uit de uitgebreide zitmeditatie (3) en de ‘drie minuten ademruimte’, driemaal daags op vaste tijdstippen en wanneer


er onprettige gevoelens worden opgemerkt. Het uitleggen van de verschillende huiswerkopdrach-ten neemt ongeveer tien minuten in beslag.

Afronden van de sessieHet einde van de sessie is een goed moment om de deelnemers een samenvatting van de sessie te geven, om te laten zien wat ze in deze sessie allemaal hebben gedaan, geleerd en bereikt. Als basis hiervoor kan de samenvatting worden gebruikt die ik aan het einde van de bespreking van deze vijfde sessie zal geven. In deze samen-vatting zullen ook de afspraken over het huiswerk terugkomen. Wanneer er hand-outs worden uit-gedeeld, is het ook belangrijk om aan het einde van de sessie hiervoor aandacht te vragen. Het afronden van de sessie neemt ongeveer vijf minu-ten in beslag.

‘Mindful lopen’De vijfde sessie wordt afgesloten met de oefening ‘mindful lopen’. ‘Mindful lopen’ is een mindful-nessoefening die in beweging plaatsvindt. Kort gezegd, wordt er gelopen terwijl we weten dat we lopen en voelen dat we lopen. De beweging en de gewaarwordingen van het lopen worden gebruikt om de deelnemers weer terug te brengen in het hier en nu. De instructies van de oefening ‘mind-ful lopen’ zijn al besproken in les 3 (sessie 3). De oefening duurt ongeveer vijftien minuten.

OVERZICHT OPBOUW SESSIE 5Onderdeel: Tijdsduur:Uitgebreide zitmeditatie (3) 60 minutenBespreken huiswerk 15 minuten‘Drie minuten ademruimte’ 15 minutenHuiswerk 10 minutenAfronden sessie (inclusiefoefening ‘mindful lopen’) 20 minuten


De nieuwe onderdelen van deze derde sessie zal ik hierna uitgebreider bespreken. Ook zal ik een samenvatting geven van deze vijfde sessie, die als basis kan worden gebruikt om de sessie af te ronden.


MINDFULNESSOEFENING 9:UITGEBREIDE ZITMEDITATIE (3)

Sessie 5 begint weer met een zitmeditatie. Ik noem deze zitmeditatie de uitgebreide zitmedita-tie (3). Tijdens deze zitmeditatie zal de aandacht worden gefocust op de ademhaling, het lichaam, geluiden en gedachten. Daarnaast zal expliciet aan de deelnemers worden gevraagd om hun reacties op opkomende gedachten, gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen waar te nemen. Aan de hand hiervan kan achterhaald worden hoe men normaal gesproken met interne ervaringen omgaat. Ten slotte zal er ook nog een probleem binnen de meditatie worden gehaald. De bedoe-ling hiervan is dat de deelnemers ook nu weer kunnen achterhalen welke effecten hun proble-men precies hebben op hun gedachten, gevoelens en lichaam (Segal, Williams, Teasdale, 2002). De focus van deze oefening ligt voornamelijk op het leren om onvoorwaardelijk de problemen waar men tegen aanloopt, te aanvaarden en/of te accepteren.

UITLEG VOORAFHet is belangrijk dat de zitmeditatie uit deze sessie duidelijk wordt afgezet tegen de zitme-ditaties die in de vorige sessies zijn uitgevoerd. Deze oefening is immers weer anders en het is belangrijk dat het voor de deelnemers duidelijk is dat er nu iets anders van hen wordt gevraagd. De instructie die voorafgaand aan deze zitmeditatie wordt gegeven, is daarom wat langer dan nor-maal (Segal, Williams, Teasdale, 2002).


De trainer kan de zitmeditatie als volgt beginnen:

Trainer: Tot nu toe gebruikten we onze ademha-ling of ons lichaam als aandachtspunt voor de ver-schillende mindfulnessoefeningen die we hebben uitgevoerd. Het was echter onvermijdelijk dat onze aandacht en geest zo nu en dan afdwaalden naar andere gedachten, gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen. De opdracht luidde dan altijd om waar te nemen waar de geest naartoe geleid was en de aandacht vervolgens op een vriende-lijke manier terug te geleiden naar datgene waar de deze op gericht was, bijvoorbeeld de ademha-ling of het lichaam. In deze zitmeditatie gaat dat veranderen. Wanneer je merkt dat je aandacht herhaaldelijk dezelfde kant op wordt getrok-ken, bijvoorbeeld naar een bepaalde stroom van gedachten, naar een bepaald gevoel of een bepaalde lichamelijke gewaarwording, is het de bedoeling dat je je aandacht doelbewust hierop gaat richten en kijkt naar de manier waarop je in je lichaam hiermee omgaat.

INSTRUCTIES UITGEBREIDEZITMEDITATIE (3)De instructies van de uitgebreide zitmeditatie (3) zijn gebaseerd op de instructies van de tien tot vijftien minuten durende zitmeditatie uit de tweede sessie, de uitgebreide zitmeditatie uit sessie 3 en de uitgebreide zitmeditatie (2) uit sessie 4. Er wordt begonnen met aandacht voor de houding en het aannemen van een waardige houding. Daarna wordt de aandacht op de adem-haling gevestigd en hier blijft deze, net als bij de zitmeditatie uit sessie 2, de komende tien minu-ten. Voor het begin van deze uitgebreide zitmedi-tatie kun je dan ook dezelfde instructies gebruiken als de instructies van de zitmeditatie uit sessie 2


(natuurlijk met uitzondering van de laatste twee onderdelen). Na tien minuten krijgen de deelne-mers de instructie om de aandacht naar hun hele lijf uit te breiden. Het is de bedoeling dat de aan-dacht op het lijf ook ongeveer tien minuten duurt. Je kunt hiervoor de instructies van de uitgebreide zitmeditatie uit sessie 3 gebruiken.

Daarna zal het bewustzijn worden uitgebreid naar geluiden en vervolgens naar gedachten. Hiervoor kun je de instructies van de uitgebreide zitmedi-tatie (2) uit sessie 4 gebruiken. Dit zal ook onge-veer tien minuten duren. Ten slotte wordt in deze uitgebreide zitmeditatie (3) een probleem dat de deelnemers hebben, de meditatie binnengehaald en worden de effecten hiervan op de gedachten, gevoelens en het lichaam waargenomen. Het hoofdthema van de zitmeditatie blijft het bewust worden van alles wat er opkomt en van moment tot moment in het hier en nu te leven. Echter, als de geest afdwaalt, is het belangrijk dat de deel-nemers zich hiervoor gaan openstellen en dat ze leren om dit te aanvaarden of te accepteren. Dit kan in twee stappen. Allereerst zal de aandacht doelbewust moeten worden geleid naar datgene waar de geest steeds naar afdwaalt, bijvoorbeeld bepaalde gedachten, gevoelens of lichamelijke gewaarwordingen. Daarna wordt de aandacht gericht op de manier waarop men in het lichaam omgaat met deze gedachten, gevoelens of licha-melijke gewaarwordingen.

In plaats van de instructie ‘Wanneer je weer merkt dat je geest afdwaalt naar andere zaken, breng deze dan op een vriendelijke en niet abrupte wijze terug naar datgene waar deze van tevoren op gericht was’, wordt nu de volgende instructie gebruikt:


Trainer: Wanneer onze aandacht herhaaldelijke dezelfde kant op wordt getrokken bijvoorbeeld naar een bepaalde stroom van gedachten, naar bepaalde gevoelens of naar een bepaalde licha-melijke gewaarwording, dan is het belangrijk dat we ons hiervoor gaan openstellen. Je geeft daarom allereerst van moment tot moment aandacht aan datgene wat het meest overheerst in je ervaring. Leid je aandacht dus doelbewust hiernaar toe. Daarna richt je je aandacht op de manier waarop je in je lichaam omgaat met deze dingen. Wat voel je?

De instructies voor het laatste deel van de uitge-breide zitmeditatie (3) zijn weer gebaseerd op de oorspronkelijke versie van mindfulness based cog-nitive therapy ontwikkeld door Segal, Williams en Teasdale (2002) en luiden als volgt:

•

•

• Een van de manieren om goed met onprettige ervaringen om te gaan, is hun aanwezigheid te registreren, toe te laten dat ze er zijn

Het laatste deel van deze zitmeditatie staat in het teken van accepteren en aanvaarden. Het is daarom belangrijk dat wanneer je aandachther-haaldelijk een bepaalde kant op wordt getrok-ken, je je hiervoor open gaat stellen. Geef van moment tot moment aandacht aan datgene wat overheerst in je ervaring en leid je aandacht hier doelbewust naar toe. Registreer je ervaringen en laat toe dat ze er zijn. Word en blijf je bewust van je ervaringen.Vervolgens kun je je aandacht richten op de manier waarop je in je lichaam omgaat met deze overheersende ervaring. Wat voel je allemaal? Registreer je ervaringen en laat toe dat ze er zijn. Word en blijf je bewust van je erva- rigen.


•

•

•

qen dat ze zijn zoals ze zijn, op dit moment, en je bewust te blijven van deze ervaringen. Alleen zo kun je je onprettige ervaringen in je bewust-zijn houden en accepteren en aanvaarden. Deze manier van omgaan met onprettige ervaringen is compleet tegenovergesteld aan de manier waarop dat automatisch zouden doen. Vinden we bepaalde dingen niet prettig, dan zijn ze vaak pijnlijk, onaangenaam of ongemakkelijk en hebben we de neiging om deze te schuwen of te verdringen uit angst, irritatie of verveling. We proberen de onprettige ervaring zo snel moge-lijk te laten verdwijnen. Mede hierdoor ontstaat uiteindelijk een depressie. Het is daarom ont-zettend belangrijk om de automatische manier van reageren te stoppen en de onprettige erva-ringen van moment tot moment zo veel moge-lijk in ons bewustzijn te houden.Ervaringen accepteren, houdt simpelweg in dat je ruimte geeft aan alles wat er gebeurt. Je neemt dan gewoon waar wat er is en laat het voor de rest ongemoeid. Dit is een andere en betere manier van omgaan met je ervaringen. Registreer je ervaringen en laat toe dat ze er zijn. Word en blijf je bewust van je ervaringen. Lukt het al?Nu gaan we proberen een probleem uit het dagelijks leven of uit deze training deze zitme-ditatie binnen te brengen, zodat we de effecten hiervan op ons lijf, onze gedachten en onze gevoelens kunnen waarnemen.Denk aan een problematische kwestie, bij-voorbeeld iets wat je zorgen baart of waarbij je intense gevoelens hebt, en ga na waar deze zich in het lichaam manifesteert. Concentreer je op een problematische kwestie, een moeilijke gedachte of situatie. Welke lichamelijke gevoe-lens komen er nu bij je op? Richt je aandacht op je fysieke gewaarwordingen.

•

•

•

•

•

•

•

•

Wanneer in de komende minuten geen intense lichamelijke gewaarwordingen bij je opko-men, kun je de lichamelijke gewaarwordingen gebruiken die je tijdens deze oefening zomaar opmerkt, ook al hebben deze geen speciale lading. Verplaats nu je aandacht naar dat deel van je lichaam waar je lichamelijke sensaties het sterkst zijn. Gebruik hiervoor je ademhaling. Richt, net zoals je bij de bodyscan hebt gedaan, je bewustzijn op dat deel van het lichaam en adem bij iedere inademing naar dit deel toe. Word je nu zo goed mogelijk bewust van de even- tuele afkeergevoelens die gepaard gaan met de problematische kwestie en de bijbeho-rende lichamelijke gewaarwordingen. Word je bewust van de afkeer en zeg het volgende tegen jezelf: ‘Het is oké. Want wat het ook is, het is oké. Laat het me voelen.’Blijf bij het bewustzijn van je lichamelijke gewaarwordingen. Adem met je gewaarwordin-gen mee, aanvaard ze en laat ze los. Het kan nuttig zijn om de zin die je net tegen jezelf hebt gezegd, te herhalen: ‘Het is oké. Want wat het ook is, het is oké. Laat het me voelen.’Stel je open voor alle gewaarwordingen waar-van je je bewust wordt. Zeg iedere uitademing tegen jezelf: ‘Stel je open.’ Houd je bewustzijn bij de lichamelijke gewaar-wordingen zolang deze je aandacht blijven trek-ken.Pas wanneer je voelt dat de lichamelijke gewaar-wordingen geen aandacht meer trekken, keer je terug naar je ademhaling. Neem de ademhaling nu weer als aandachtspunt. Wanneer er nieuwe heftige lichamelijke gewaarwordingen de kop opsteken, kun je je hier weer op richten.Blijf zo doorgaan.


•

BESPREKEN UITGEBREIDEZITMEDITATIE (3)Direct na het uitvoeren ervan wordt de uitgebreide zitmeditatie (3) nabesproken. Deze nabespreking zal proberen in kaart brengen hoe de deelnemers de oefening hebben ervaren en zal tegelijkertijd de overgang vormen naar de bespreking van het huiswerk van de afgelopen week. De trainer vraagt de deelnemers hoe zij de zojuist uitge-voerde mindfulness-oefening precies hebben beleefd (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

VoorbeeldTrainer: Wat waren jullie belevingen tijdens de net uitgevoerde zitmeditatie?Deelnemer: Ik vond het ontzettend moeilijk om van sommige dingen te zeggen dat het oké is. Door te zeggen dat het oké is, heb ik juist het idee dat ik benadruk dat het helemaal niet oké is. Trainer: Dat zijn interessante gedachten. Kun je iets meer vertellen over de situaties of gebeurte-nissen waarin je dit moeilijk vindt? (Het probleem van de deelnemer heeft te maken met toelaten en accepteren en specifiek de instructie: ‘het is oké’. Even verderop in deze les kun je lezen hoe je hier als trainer het beste op kunt reageren.)

De reacties van de deelnemers hebben over het algemeen te maken met zaken die tijdens het uit-voeren van de mindfulnessoefeningen opkomen, zoals weerstandsproblemen, praktische proble-men of andere veelvoorkomende problemen die we in de vorige les al uitgebreid hebben bespro-ken. Daarnaast zijn er nog een aantal specifieke

De tijd is voorbij. Doe je ogen langzaam open en verdeel je aandacht weer over deze ruimte


problemen die juist in deze fase van de training kunnen opkomen. Deze hebben te maken met het aanvaarden en accepteren van onprettige situaties, gedachten, gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen. Dit is ook een belangrijk thema van deze sessie en zal later in deze les nog uitgebreid aandacht krijgen.

TOELATEN EN ACCEPTERENEen belangrijk thema van deze sessie is toe-laten en accepteren. In de instructies van de uitgebreide zitmeditatie (3) worden toelaten en accepteren zo veel mogelijk gestimuleerd door de deelnemers bewust van moment tot moment aandacht te laten geven aan de meest overheer-sende ervaring en hun aandacht te laten richten op de manier waarop ze in het lichaam met deze ervaring omgaan. Hierbij wordt gebruikgemaakt van zinnen als ‘ernaar toe ademen’, ‘het is oké’, ‘laat me voelen’ en ‘stel je open’ (Segal, Williams, Teasdale, 2002). Sommige deelnemers vinden dit erg moeilijk. Vooral de zinnen ‘het is oké’ en ‘laat me voelen’ zijn voor veel deelnemers een probleem. Hier wil ik dan ook dieper op ingaan. Daarna zal ik verder ingaan op het centrale thema van deze vijfde sessie, namelijk het toela-ten en accepteren van ongewenste ervaringen en onprettige gebeurtenissen.

‘Het is oké’Veel deelnemers vinden het moeilijk om over sommige dingen te zeggen dat het oké is, omdat ze dan juist weten dat het eigenlijk helemaal niet oké is. De woorden ‘het is oké’ zijn echter alleen bedoeld om de deelnemers op het moment te helpen een zekere balans te vinden. Iets is nu eenmaal zo en daar kun je niets aan veranderen. Het enige wat je kunt proberen, is je inwendige


toestand te veranderen en het te aanvaarden door te denken dat het oké is (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

‘Laat me voelen’Door middel van de instructie ‘laat me voelen’ probeert de trainer de deelnemers bewust te laten worden van wat er in hun lichaam gebeurt tijdens een onprettige ervaring. Voor sommige deelne-mers kan dit echter behoorlijk eng zijn. Ze voelen nu dingen die ze eigenlijk niet willen voelen en vinden het erg moeilijk om hun aandacht hierop te richten. Ze voelen zich soms nogal gespannen en in sommige gevallen lijkt de ademhaling zelfs compleet te stoppen. Een simpele zin als ‘laat me voelen’ kan een allesomvattende ervaring worden.

Het is daarom belangrijk dat de deelnemers leren om naar de plek in het lichaam die het meest gespannen aanvoelt, toe te ademen. Dit zorgt voor nieuwe ervaringen, doordat er meer ruimte en ontspanning komt zonder dat de onprettige ervaring direct verdwijnt. Dit is ook juist de bedoe-ling van de mindfulnessoefeningen. Het gaat er niet om dat je probeert de gemoedsgesteldheden kwijt te raken, maar dat je meer ruimte om die gevoelens heen kunt creëren, zodat er meer is dan alleen die gevoelens (Segal, Williams, Teas-dale, 2002).

AccepterenHet centrale thema van deze sessie is toela-ten en accepteren van ongewenste ervaringen. Maar wat is dat precies? Veel deelnemers vinden accepteren een heel moeilijk begrip en verwarren het vaak met berusting. Berusting is echter niet hetzelfde als accepteren en vaak zelfs eerder het


omgekeerde. Berusting is het aanvaarden van iets wat niet te vermijden is. Berusting impliceert dus een zekere machteloosheid en passiviteit. Accep-teren vergt juist betrokkenheid en energie (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

Accepteren houdt in dat je actief reageert op gevoelens en gedachten door deze eerst toe te laten en niet direct te proberen er iets aan te doen. De gebruikelijke reactie (vooral van mensen die in het verleden een depressie hebben gehad) is om direct iets aan deze gevoelens en gedachten te doen, bijvoorbeeld door er een uitweg uit te bedenken, deze te verdringen of te vermijden. We besteden hier dan ontzettend veel tijd en energie aan. Bij accepteren is dit niet de bedoeling. Bij accepteren is het belangrijk dat je allereerst de gevoelens en gedachten registreert en erkent, en vervolgens pas besluit hoe je erop gaat reageren (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

Accepteren van ongewenste ervaringen is ont-zettend belangrijk. Het tegenovergestelde, het niet bereid zijn om ongewenste ervaringen te accepteren, is namelijk de eerste schakel in de keten die kan leiden tot terugvalgerelateerde automatische denkpatronen en uiteindelijk een depressie (Segal, Williams, Teasdale, 2002). Accepteren bestaat dan ook uit het benaderen van het moment (wat en hoe het ook is) op een responsieve (en niet-reactieve) manier, door een open en vriendelijke aandacht te richten op het moment, terwijl het zich in ons lichaam afspeelt (Williams, Teasdale, Segal, Kabat-Zinn, 2007).


INZICHT UITGEBREIDE ZITMEDITATIE (3)Door middel van de uitgebreide zitmeditatie (3) leren de deelnemers het verschil tussen de gebrui-kelijke neiging van de geest om onprettige erva-ringen uit de weg te gaan, en de nieuwe manier van reageren op ervaringen, die zich kenmerkt door aanvaarding, vriendelijkheid en acceptatie. Daarnaast kan concentratie op het lichaam, zoals dit bij de zitmeditatie wordt gedaan, ervoor zorgen dat de deelnemers minder snel zullen vervallen in een ruminatief denkpatroon en uiteindelijk een depressie. Het biedt namelijk een bruikbaar alter-natief voor de op denken gerichte benadering van ervaringen (Segal, Williams, Teasdale, 2002).


MINDFULNESS BASED COGNITIVE THERAPY BIJ KINDEREN ENJONGEREN

Mindfulness based cognitive therapy wordt, zoals je weet, inmiddels ook ingezet bij kinderen en jon-geren. De essentie van de mindfulnessmethode is ook nu weer op een milde, open en vriendelijke manier aandacht geven aan gedachten, gevoelens en lichamelijke signalen zonder dat erdoor ‘mee-gesleept’ of onderdrukt te worden. Het gaat erom dat de kinderen en jongeren hun innerlijke wereld (bestaande uit gedachten, gevoelens en lichame-lijke signalen) op een nieuwsgierige manier gaan bekijken en observeren (Snel, 2010). Hierdoor zullen ze al snel ontdekken dat hele grote of enge gedachten opkomen, even blijven hangen en ver-volgens weer weggaan. Om dit uit te leggen aan kinderen en jongeren, kunnen we de metafoor van wolken aan een heldere hemel gebruiken. De wolken komen ineens, blijven even hangen en lossen vanzelf weer op. Bij therapie met kinderen en jongeren is het gebruik van metaforen (en ook simpele en concrete voorbeelden en beeldspraak) namelijk erg belangrijk. Hierdoor zullen zij dat wat je vertelt en uitlegt (de abstracte begrippen), beter begrijpen. Ik zal hier later in deze les nog meer over vertellen.

Het effect van mindfulness op kinderen en jonge-ren is minder uitgebreid onderzocht dan het effect ervan op volwassenen. Toch hebben verschillende onderzoeken al veelbelovende effecten laten zien (bijvoorbeeld Bögels en collega’s, 2008; Semple, Reid, Miller, 2005; Harrison, Manocha, Rubia, 2004). Kinderen die mindfulness beoefenen, kunnen rustiger en evenwichtiger worden. Tevens


ontwikkelen zij hun vermogen om aandachtig te zijn, waardoor ze creatiever, gelukkiger, aardi-ger, toleranter, socialer en meedogender kunnen worden (Greenland, 2010). De recente conclusie uit de wetenschap en de media is dan ook dat mindfulness based cognitive therapy mede een effectieve behandelmethode is voor een groot aantal veelvoorkomende psychologische en gezondheidsproblemen bij kinderen en jongeren.

Mindfulness based cognitive therapy kan worden ingezet bij internaliserende stoornissen en pro-blemen, zoals depressie, angststoornissen en -problemen, stress en neerslachtigheid, externali-serende gedragsstoornissen en -problemen (zoals de aandachtstekort/hyperactiviteitstoornis ADHD/ADD, de oppositioneel opstandige gedragsstoor-nis (ODD), aandachtstekort, overbeweeglijkheid, opstandigheid en dwarsheid, pijnproblemen en omgaan met pijn en schoolweigering). Mindful-ness based cognitive therapy zorgt er verder voor dat de concentratie beter wordt, het zelfvertrou-wen wordt versterkt, er meer rust in het hoofd en lichaam komt en de kinderen of jongeren zich bewuster zijn van hun impulsen en gedrag.

De belangstelling voor mindfulness based cogni-tive therapy is momenteel dan ook groot en is nog steeds groeiende. Dit heeft ertoe geleid dat er een verscheidenheid aan methoden is ontwik-keld om mindfulness based cognitive therapy toe te passen op kinderen en jongeren. Niet alleen in de hulpverlening (dus echt als therapievorm), maar ook in het onderwijs of de opvoeding. Deze methoden zijn alle in meer of mindere mate geba-seerd op het achtweekse antistressprogramma van Jon Kabat-Zinn.


In deze cursus hebben we het alleen over mind-fulness als therapievorm en het aanpassen van de oorspronkelijke mindfulness based cognitive the-rapy ontwikkeld door Segal, Williams en Teasdale (2002), zodat deze geschikt wordt voor kinderen of jongeren. Mindfulness toepassen binnen het onderwijs of de opvoeding valt buiten het bestek van deze cursus. Mocht je hierin geïnteresseerd zijn, dan kun je eens kijken op http://www.mindfulnessvoorkinderen.com of in het boek ‘Mindful-ness voor kinderen’ van P. Catry en J. Decuypere, ISBN: 9789033470905.

MINDFULNESS BIJ KINDEREN TOT EN MET DERTIEN JAARUit onderzoek blijkt dat cognitieve therapie, waaronder mindfulness based cognitive therapy valt, pas geschikt is voor kinderen vanaf onge-veer zeven jaar (Stallard, 2006). Onder de zeven jaar zijn de cognitieve vaardigheden die kinderen moeten bezitten om mindfulness based cogni-tive therapy succesvol af te ronden, nog onvol-doende.

Het is heel erg belangrijk dat de informatie die tijdens de therapie wordt gegeven, op het juiste niveau wordt aangeboden en dat de therapie ide-aliter leuk, interessant en boeiend is (Stallard, 2006). Dit betekent dus dat de behandeling via mindfulness based cognitive therapy moet aan-sluiten bij het cognitieve ontwikkelingsniveau van het kind en dat gebruik moet worden gemaakt van materiaal dat kinderen leuk en interessant vinden om begrippen en oefeningen uit te leggen en uit te voeren, bijvoorbeeld metaforen, beeldspraak, concrete voorbeelden, spelletjes, quizzen, strip-tekeningen, poppenkastpoppen of tekenopdrach-ten. Abstracte begrippen kunnen onder meer door


middel van concrete voorbeelden, metaforen en beeldspraak aan een kind worden uitgelegd. Zo kan het bij een kind dat agressief is, bijvoorbeeld goed zijn diens woede te vergelijken met een vul-kaan die druk opbouwt en uitbarst.

Tevens is het erg belangrijk dat de mindfulness- en cognitieve oefeningen die gebruikt worden, op een creatieve manier worden aangepast aan kinderen (Stallard, 2006). De training zal immers boeiend moeten zijn voor de doelgroep. Bij kinde-ren zal meer gebruik moeten worden gemaakt van non-verbale technieken, zoals tekenen, spelletjes, poppenkast, stripverhalen en gedachtewolkjes. Ook kan gebruik worden gemaakt van een aantal materialen, zoals schoolborden, whiteboards, flip-overs, elektronische schoolborden, papier en kleurpotloden en opdrachtvellen in kleur.

Ten slotte zal ook de lengte van de sessies aan kinderen moeten worden aangepast (Stallard, 2006). Het is namelijk belangrijk dat de kinde-ren en jongeren voldoende concentratie kunnen opbrengen voor de training, zodat de training/therapie voor hen niet vervelend wordt.

MINDFULNESS BIJ JONGERENHet jongerenprogramma van mindfulness based cognitive therapy richt zich op jongeren van ongeveer veertien tot en met achttien jaar. Ook bij het jongerenprogramma is het belangrijk dat de informatie die tijdens de therapie wordt gege-ven, op het juiste niveau wordt aangeboden, en dat de therapie leuk, interessant en boeiend is (Stallard, 2006). Nog belangrijker is het echter dat de mindfulness- en cognitieve oefeningen die gebruikt worden, op een creatieve manier worden aangepast aan de jongeren (Stallard, 2006).


Bij jongeren zal dan ook meer gebruik worden gemaakt van media die hen interesseren, zoals quizzen, muziek, computer en mobiele telefoon. Jongeren kunnen de cognitieve opdrachten bij-voorbeeld uitvoeren op een computer, elektro-nisch schoolbord of mobiele telefoon. Dit zullen zij over het algemeen veel interessanter vinden dan wanneer de opdracht uitgevoerd moet worden op papier.

Daarnaast zijn er nog een aantal belangrijke zaken waar bij jongeren rekening mee moet worden gehouden. Jongeren zijn vaak erg egocentrisch ingesteld (denken voornamelijk aan zichzelf). Het is belangrijk om als trainer dit egocentrisme te accepteren en vervolgens werk te maken van samenwerking. Ten slotte is het belangrijk om de naasten van de jongeren te betrekken bij de training. Zij zullen de jongeren namelijk kunnen helpen of kunnen beïnvloeden. Op deze drie zaken zal ik nu uitgebreider ingaan.

ACCEPTEREN VAN EGOCENTRISMEJongeren zijn dus vaak erg egocentrisch ingesteld en hebben weinig oog voor de wensen en stand-punten van anderen (Prins & Bosch, 1998). Als trainer heeft het geen zin hier direct op in te gaan, maar is het beter deze houding alleen te onder-kennen en te accepteren. Op deze manier kun je belangstelling tonen voor het standpunt van de jongere (Stallard, 2006) en krijgt deze het idee dat zijn standpunt wordt gehoord en gerespec-teerd. Als je dat niet doet, is de kans groot dat de jongere dwars gaat liggen, omdat hij het gevoel krijgt zijn standpunt te moeten beargumenteren en verdedigen (Stallard, 2006).


Het gevoel van de jongere dat hij serieus geno-men wordt door de trainer en zelf invloed heeft op de therapie, kan verder worden versterkt door hem tijdens de training regelmatig te laten kiezen. Je kunt bijvoorbeeld meerdere versies van een opdracht aanbieden, waardoor de jongere zelf kan beslissen welke opdracht hij uitvoert (Stallard, 2006).

WERK MAKEN VAN SAMENWERKINGMindfulness based cognitive therapy is, zoals je waarschijnlijk al wel gemerkt hebt, voor een groot deel gebaseerd op de samenwerking tussen trai-ner en deelnemer. Kinderen en jongeren bevinden zich echter vaak in een ondergeschikte positie ten opzichte van de volwassen trainer. Het is daarom belangrijk te werken aan een meer gelijkwaardige relatie (Stallard, 2006).

De trainer moet hiervoor bereid zijn samen met de jongere te werken aan het oplossen van zijn problemen. Hij geeft hierbij voornamelijk infor-matie en ondersteuning. De jongere zal zelf de mindfulness- en cognitieve oefeningen uit moeten voeren en na moeten denken over een toekomst met mindfulness. Tevens kan het voor de voort-gang van de therapie belangrijk zijn dat de trainer optreedt als verdediger voor de jongere en diens standpunten duidelijk maakt aan bijvoorbeeld ouders, verzorgers of leraren (Stallard, 2006).

BETREK NAASTEN BIJ DE TRAININGTijdens de behandeling van jongeren is het belang-rijk in te zien dat deze deel uitmaken van een com-plex sociaal systeem. Familieleden, verzorgers, vrienden, vriendinnen en school spelen hierin een grote rol. Zij hebben heel veel invloed op de jon-gere en kunnen hem eventueel motiveren om met


de training door te gaan. Ook zijn jongeren vaak (nog) niet in staat te beslissen over dingen die hen aangaan. Daarom kan het in sommige gevallen belangrijk of nodig zijn anderen in de behandeling te betrekken (Stallard, 2006). Dit geldt natuurlijk ook voor de behandeling van kinderen.

BEELDSPRAAK Beeldspraak is een figuurlijke taal en is erg belangrijk bij de therapie met kinderen en jonge-ren. Abstracte begrippen kunnen onder meer door middel van beeldspraak aan kinderen en jongeren worden uitgelegd (Stallard, 2006). Bij een agres-sief kind bijvoorbeeld is de volgende beeldspraak aan te raden. Vergelijk je woede eens met een vulkaan. Een vulkaan bouwt eerst druk op voor deze uitbarst. Je kunt daarom uitzoeken wat bij jou ervoor zorgt dat de druk wordt opgebouwd. Zo kun je de druk verminderen en misschien voorko-men dat de vulkaan uitbarst.

METAFORENMetaforen zijn ook een vorm van beeldspraak. Een metafoor bevat altijd een vergelijking. Bij therapie met kinderen en jongeren is het gebruik van metaforen erg belangrijk. Hierdoor zullen zij namelijk datgene wat je vertelt en uitlegt (de abstracte begrippen), beter begrijpen (Stallard, 2006). Gedachten in de geest kunnen bijvoorbeeld het beste worden vergeleken met wolken aan een heldere hemel. Wolken komen ineens, blijven even hangen en lossen vanzelf weer op of drijven voorbij. Ook zijn er kleine wolken, grote wolken en donkere en dreigende wolken en kunnen wolken lang of kort aan de hemel blijven of voorbijdrijven (Segal, Williams, Teasdale, 2002). Ook kunnen gedachten in de geest worden vergeleken met


luchtbellen. Ze ontstaan, vliegen even rond en ver-dwijnen of lossen vervolgens op (Catry & Decuy-pere, 2008).

Voor oudere kinderen en jongeren zijn er andere mogelijke metaforen, bijvoorbeeld een podium, waarbij de gedachten het podium opkomen en ver-volgens via de coulissen weer verdwijnen, of een bioscoopscherm, waarop de gedachten worden geprojecteerd als een film en vervolgens weer ver-dwijnen (Segal, Williams, Teasdale, 2002).

CONCRETE VOORBEELDENHet is ook erg belangrijk om datgene wat je ver-telt en uitlegt, te verduidelijken door middel van simpele en concrete voorbeelden. Het beste is het wanneer het kind of de jongere zich hierin ook kan herkennen. Hierdoor zullen zij de training beter begrijpen en onthouden en zal hun motivatie toe-nemen.

SPELLETJES EN QUIZZENKinderen en (in mindere mate) jongeren zijn goed vertrouwd met spelletjes. Spelletjes worden namelijk ook vaak gebruikt op school om het kind dingen te leren. Spelletjes kunnen dus een nuttig communicatiemiddel zijn om te gebruiken tijdens mindfulness based cognitive therapy. Door middel van spelletjes kunnen begrippen op een aan de ontwikkeling van het kind aangepaste manier worden uitgelegd en tijdens de mindfulnessoefe-ningen worden uitgevoerd (Stallard, 2006).

Spelletjes kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt om kinderen onderscheid te leren maken tussen gedachten en gevoelens en situaties. Friedberg en zijn collega’s (1999) beschrijven zo’n soort spelletje. Het is een sorteerspelletje. De trainer


schrijft tijdens de training de gedachten, gevoe-lens en situaties die voor het kind belangrijk zijn, op kaartjes. Vervolgens vraagt hij het kind om deze kaartjes zo snel mogelijk in categorieën in te delen (bijvoorbeeld de categorieën gedachten, gevoelens en situaties). Op deze manier leert het kind onderscheid te maken tussen deze verschil-lende categorieën. Het kind kan ook naar aan-leiding van dit spelletje worden aangespoord om de verbanden tussen de verschillende stapeltjes kaarten (gedachten, gevoelens en situaties) te onderzoeken.

Ook quizzen kunnen erg leuk en nuttig zijn om in te zetten tijdens mindfulness based cognitive therapy bij kinderen en vooral jongeren. Door middel van een quiz kan op een leuke en interessante manier worden gecontroleerd wat het kind of de jongere heeft geleerd in de afgelopen trainingssessie(s) (Stallard, 2006).

(POPPENKAST)POPPENPoppen zijn een boeiend en effectief communica-tiemiddel bij kleine kinderen en kunnen worden gebruikt om een gesprek op gang te brengen, gedrag te verduidelijken, cognities te beoorde-len, manieren om met problemen om te gaan te demonstreren en nieuwe vaardigheden aan te leren. Het is wel belangrijk dat de therapeut hier-bij in het oog houdt dat het gebruik ervan simpel en duidelijk is. Kinderen kunnen ernstig in de war raken wanneer zij worden gevraagd net te doen alsof zijzelf de pop zijn. Het is daarom goed erop te letten dat de poppen alleen worden gebruikt als pseudobehandelaar (vertel maar aan de pop wat er aan de hand is…) of als voorbeeldfunctie om de problemen van het kind uit te leggen en alterna-tieve manieren om met de problemen om te gaan, te demonstreren (Stallard, 2006).


PseudobehandelaarKleine kinderen vinden het bij het intakegesprek meestal erg moeilijk om met de trainer te praten, zeker als het gaat om hun eigen problemen. Zij voelen zich meer op hun gemak als ze met een pop kunnen praten. De trainer gebruikt bijvoor-beeld de pop om contact te maken met het kind en vraagt het vervolgens om aan de pop te ver-tellen wat er gebeurd is (Stallard, 2006). Ook kan de trainer de pop net laten doen of het een soort-gelijke situatie als het kind heeft meegemaakt en het kind vragen te raden wat de pop denkt of voelt (Stallard, 2006). Door het inzetten van poppen kan het therapeutisch gesprek (namelijk het gesprek over de kwesties die belangrijk zijn voor het kind) dus op gang worden gebracht.

VoorbeeldfunctieDaarnaast kunnen de poppen worden gebruikt als model of voorbeeld om de problemen aan het kind uit te leggen en het andere vaardigheden aan te leren. Hierbij doet de pop net of hij het kind is of dat hij een soortgelijke situatie heeft meegemaakt als het kind. Vervolgens gaat de pop in gesprek met de trainer over de klachten en problemen die hij ervaart. De trainer leidt het kind zo door zijn problemen heen en leert het door middel van de pop alternatieve manieren om met de problemen om te gaan (Stallard, 2006).

VERTELLEN VAN VERHALENOok het vertellen van verhalen is voor kinderen en jongeren een vertrouwd communicatiemiddel. De trainer kan het kind of de jongere dan ook de opdracht geven een verhaal te vertellen over een bepaald onderwerp. De techniek van het vertel-len van verhalen wordt in de mindfulness based cognitive therapy om drie verschillende redenen ingezet, te weten:


• om inzicht te krijgen in de wereld van het kind/ de jongere• om de cognities van het kind/de jongere te identificeren en op niet kwetsende wijze in twijfel te trekken• om het kind/de jongere toegang te geven tot alternatieve manieren om met problemen om te gaan (Stallard, 2006).

Vertellen van halfgestructureerde en open ver-halen. Het vertellen van verhalen kan op twee manieren gebeuren, namelijk in de halfgestruc-tureerde vorm of in de open vorm. In de halfge-structureerde vorm worden de verhalen samen met de trainer bedacht (de trainer bedenkt bij-voorbeeld het onderwerp en stuurt het kind of de jongere daarbij). Deze vorm geeft de trainer de gelegenheid vragen te stellen die het mogelijk maken rechtstreeks in te schatten wat het kind of de jongere denkt, voelt of doet (Stallard, 2006).

In de open vorm bepaalt en bedenkt het kind of de jongere de inhoud van het verhaal naar eigen keuze. Het kind/de jongere krijgt hierbij wel de instructie dat het verhaal een moraal moet hebben en dat het echt gebeurd zou kunnen zijn. De trai-ner stelt hierbij vragen om het kind aan te sporen het verhaal te bedenken en te vertellen, het ver-haal of de details uit het verhaal te verduidelijken, te reflecteren en samen te vatten. Voorbeelden van vragen zijn: Wat gebeurde er toen? (gericht op aansporen), Wie is dat? (gericht op verdui-delijken), Zo te horen was hij erg boos (gericht op reflecteren) en Dus het is de ridder gelukt de enorme draak te verslaan? (gericht op samenvat-ten) (Stallard, 2006). Tijdens het verhaal richt de trainer zich op de inhoud van het verhaal en hij let hierbij vooral op de volgende zaken:


• Waar speelt het verhaal zich af?• Wat zijn de overheersende gevoelens in het verhaal?• Wat zijn de belangrijkste thema’s?• Hoe zijn de belangrijkste relaties? • Zijn er belangrijke vooronderstellingen, overtuigingen of denkfouten in het verhaal te vinden? (Stallard, 2006).

Therapeutische verhalenEr bestaan ook therapeutische verhalen. Deze vertelt de trainer zelf en niet het kind of de jon-gere, zoals hiervoor het geval was. Het thera-peutisch verhaal zorgt ervoor dat het kind gaat nadenken over een nieuwe manier om met zijn problemen om te gaan door middel van mindful-ness en deze in zijn huidige leven te integreren (Stallard, 2006). Hiervoor kunnen bijvoorbeeld verhalen of ervaringen van oudere deelnemers worden gebruikt, die het kind aansporen om bepaalde problemen op een mindfulness manier te bekijken. Natuurlijk kan ook gebruik worden gemaakt van fictieve verhalen.

VISUALISATIE Kinderen en jongeren hebben vaak veel verbeel-dingskracht. Zij vinden het daarom ook vaak leuk te werken met methoden waarbij visualisatie een rol speelt. Visualisatie wordt binnen mindfulness based cognitive therapy om twee verschillende redenen ingezet, namelijk:

• om de emotionele inhoud van problematische situaties van het kind of de jongere te veranderen• om het kind of de jongere te leren rustig te worden, te kalmeren of zich te ontspannen (Stallard, 2006).


Wanneer visualisatie wordt ingezet om de emoti-onele inhoud van problematische situaties te ver-anderen, wordt gebruikgemaakt van emotionele beeldvorming (Stallard, 2006). Een kind krijgt bijvoorbeeld plaatjes te zien van verschillende emoties en kan het plaatje kiezen dat het beste past bij de emoties die het de afgelopen week heeft ervaren. Is het doel het kind te helpen zich te ontspannen of te kalmeren, wordt ontspan-nende beeldvorming gebruikt om de angstige en onaangename gevoelens van het kind of de jon-gere tegen te gaan en onder controle te houden. In dat geval vraagt de trainer bijvoorbeeld aan een kind om zich een rustige, kalmerende of pret-tige plek voor te stellen en deze te beschrijven of te tekenen. Deze plek kan echt of denkbeeldig zijn. Het gaat er voornamelijk om dat het kind zich er prettig en veilig voelt. Vervolgens kan deze plek worden gebruikt om tijdens de mindfulnes-soefeningen naar toe te gaan als het te eng of te onaangenaam wordt (Stallard, 2006). Deze laat-ste manier van visualisatie zal ik verderop in deze les uitgebreider bespreken.

STRIPTEKENINGENHet is ook mogelijk om het kind of de jongere een aantal plaatjes met denkwolkjes of een stripver-haaltje voor te leggen en vervolgens te vragen wat de figuren in de plaatjes of in het stripverhaaltje allemaal zouden kunnen denken (Stallard, 2006). Zo kun je achterhalen of het kind of de jongere de uitgelegde theorie goed begrepen heeft.

TEKENOPDRACHTENTekenopdrachten kunnen worden gebruikt om te achterhalen wat de problemen en/of klachten van het kind of de jongere zijn. Daarnaast kunnen ze belangrijk zijn om te achterhalen of het kind of de


jongere de uitgelegde theorie goed heeft begre-pen. Het kind of de jongere krijgt dan de opdracht om iets specifieks te tekenen (bijvoorbeeld alsof het kind een mindfulnessoefening uitvoert). Uit de tekening kun je dan de verschillende ideeën van het kind of de jongere afleiden, bijvoorbeeld frustratie.

COMPUTEROPDRACHTEN EN GEBRUIK VAN MOBIELE TELEFOONJongeren zijn vaak meer geïnteresseerd in com-puters en de mobiele telefoon dan in theorie op papier (Stallard, 2006). Het kan daarom leuk zijn de theorie of de hand-outs op een interactieve manier aan te bieden op bijvoorbeeld een dvd. Ook kunnen logboeken en dergelijke worden bij-gehouden op een mobiele telefoon.


TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN VAN MINDFULNESS BASEDCOGNITIVE THERAPY

Mindfulness based cognitive therapy kan op verschillende manieren worden ingezet bij de verschillende stemmingsstoornissen. Allereerst kan de therapie natuurlijk worden ingezet om een terugval van depressie bij een recidiverende depressieve stoornis te verminderen of te voor-komen. Daarnaast zijn er inmiddels vormen van mindfulness based cognitive therapy ontwikkeld om de acute fase van depressie, eenmalig of reci-diverend, te behandelen en te verlichten.

TERUGVALPREVENTIE VAN DEPRESSIEDe oorspronkelijke vorm van mindfulness based cognitive therapy, zoals ontwikkeld door Segal, Williams en Teasdale (2002), kan zoals je weet worden ingezet om een terugval van depressie bij een recidiverende depressieve stoornis te ver-minderen of te voorkomen. Daarbij wordt cliënten die in remissie zijn van een terugkerende chroni-sche depressie, geleerd hoe zij zich meer bewust kunnen worden van en zich anders kunnen gaan verhouden tot hun gedachten, gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen (Segal, Teasdale, Williams, 2004). Door middel van de mindful-nessvaardigheid kunnen cliënten zich losmaken van de disfunctionele automatische denkgewoon-ten die ten grondslag liggen aan de terugkerende depressies. Het risico op een terugval van de depressie wordt hierdoor aanzienlijk verkleind. De oorspronkelijke mindfulness based cognitive the-rapy heb ik al uitgebreid besproken in de lessen 1 tot en met 5.


PREVENTIE VAN DEPRESSIEIedereen zit wel eens in een ‘dip’. Dat is op zich niet erg. Wanneer iemand zich echter te vaak somber voelt, is het belangrijk om actie te onder-nemen. Diegene kan het beste hulp zoeken om te leren omgaan met de sombere gevoelens, dit om een echte depressie te voorkomen. Ook in dit gebied, dus voor de preventie van depressie, speelt mindfulness based cognitive therapy een belangrijke rol. Helaas is hier nog heel weinig wetenschappelijk onderzoek naar gedaan, maar omdat mindfulness based cognitive therapy helpt om een terugval van depressie tegen te gaan, kunnen we er logischerwijs ook van uitgaan dat ze kan helpen om een eerste depressieve episode te voorkomen.

Mindfulness based cognitive therapy werkt dan dus ook preventief bij depressie en kan hiervoor ook worden ingezet. Dit zal uiteindelijk waar-schijnlijk een enorme kostenbesparing voor de maatschappij met zich meebrengen. Mindfulness based cognitive therapy is namelijk niet duur, terwijl depressie over het algemeen met omvang-rijke kosten gepaard gaat. Denk aan medicijnen, doktersconsulten, therapiesessies, opnamen, ziekteverzuim van werk en werkloosheid.

MINDFULNESS BASED COGNITIVETHERAPY ALS PREVENTIE VOORDEPRESSIEMindfulness ter preventie van depressie zal heel veel lijken op de oorspronkelijke mindfulness based cognitive therapy, die ontwikkeld werd om terugval van depressie tegen te gaan. De thera-pie zal ook nu weer bestaan uit acht sessies en dezelfde mindfulness- en cognitieve oefeningen zullen aan bod komen. Echter, drie van de cog-


nitieve oefeningen zullen er net iets anders uit gaan zien. De oefening territorium van depressie afbakenen zal meer gericht zijn op het herken-nen van de eerste symptomen van een depressie, namelijk somberheid en je down voelen, en het voorkomen van deze depressie.

Ook de oefeningen identificeren van terugvalsig-nalen en de acties om terugval tegen te gaan, zullen anders zijn. Deze oefeningen zullen bij de preventie van een depressie gericht zijn op het identificeren van de signalen om een naderende depressie te herkennen. Omdat deze deelnemers over het algemeen nog geen ervaring hebben met depressieve episoden, is het belangrijk dat je als trainer verschillende mogelijkheden aandraagt en de deelnemers actiever helpt om signalen en acties te definiëren.

Eventueel kunnen nog extra cognitieve oefe-ningen worden ingezet die afkomstig zijn uit de cognitieve gedragstherapie. Voorbeelden van dit soort oefeningen zal ik verderop in de deze les onder het kopje ‘aandachtgerichte cognitieve gedragstherapie bij depressie’ bespreken.

BEHANDELEN VAN EEN ACUTEDEPRESSIEOm een (ernstige) acute depressie te behande-len, kan mindfulness based cognitive therapy in de oorspronkelijke vorm, zoals Segal, Williams en Teasdale (2004) al aangeven, waarschijnlijk niet ingezet worden. Mindfulness kan hier echter wel een belangrijke rol spelen. In dit geval wordt namelijk vaak een combinatie van cognitieve gedragstherapie en mindfulness ingezet. Van-wege het grotere aandeel cognitief gedragsthe-rapeutische onderdelen, die wel werkzaam zijn


bij acute depressie, wordt deze therapie ook wel de aandachtgerichte cognitieve gedragstherapie bij depressie genoemd (McQuaid & Carmona, 2004). Deze vorm van mindfulness based cogni-tive therapy zal ik verderop in deze les uitgebreid bespreken.

Wanneer je cliënten tegenkomt die aan een depressie lijden, maar tegelijkertijd zelfmoord-neigingen, psychosen of wanen ondervinden, is het belangrijk om nooit in je eentje te behande-len, maar altijd in overleg te gaan met een arts of psychiater. Vooral bij psychosen en wanen is het belangrijk dat de cliënt medicijnen krijgt toege-diend. Bij ernstige zelfmoordneigingen, psycho-sen en wanen kan soms zelfs een opname in een psychiatrische kliniek noodzakelijk zijn!

BEHANDELEN VAN EEN DYSTHYME STOORNISBij milde stemmingsproblemen, zoals bij een dysthyme stoornis, zou de oorspronkelijke mind-fulness based cognitive therapy eventueel wel een goede oplossing kunnen bieden. Ze kan namelijk goed worden ingezet bij cliënten die onvoldoende in staat zijn om tegenslagen en teleurstellingen te verdragen, te accepteren en los te laten (Kor-relboom & Ten Broeke, 2004). Natuurlijk kan er zo nodig extra gebruik worden gemaakt van aan-dachtgerichte cognitieve therapie.

BEHANDELEN VAN EEN BIPOLAIRE STOORNISVoor de behandeling van een bipolaire stoornis zijn medicijnen noodzakelijk (Van der Does & Zitman, 2008). Dit om uitschieters in de gemoedstoestand en nieuwe manische episoden te voorkomen. Het is namelijk wetenschappelijk bewezen dat iedere


keer als er een manische episode optreedt, her-senweefsel versneld krimpt, wat weer leidt tot hersenbeschadiging. Als je vermoedt dat een van je cliënten lijdt aan een bipolaire stoornis, is verwijzing naar een arts of psychiater dus altijd noodzakelijk.

Mindfulness based cognitive therapy kan de behandeling van de bipolaire stoornis mogelijk wel aanvullen. Hier is echter nog niet veel onder-zoek naar gedaan. Wel is er wetenschappelijk bewijs dat laat zien dat cognitieve gedragsthera-pie kan leiden tot een kleine verbetering van de symptomen (Van der Does, Zitman, 2008). Het is echter belangrijk om bij cliënten met een (ver-moedelijke) bipolaire altijd in overleg te treden met een arts of psychiater!


MOGELIJK PROGRAMMA BIJ DEPRESSIE

In de aandachtgerichte cognitieve gedragsthera-pie bij depressie worden mindfulnessoefeningen gecombineerd met technieken uit de cognitieve gedragstherapie. Er is de afgelopen jaren een scala van mindfulnessoefeningen en een nog groter aantal cognitief gedragstherapeutische technieken ontwikkeld. Vandaar dat er ook enorm veel mogelijkheden zijn voor een aandachtgericht cognitief gedragstherapeutisch programma bij een depressie. In deze opleiding bekijken we hoe je de oorspronkelijke mindfulness based cognitive therapy het beste kunt aanpassen aan verschil-lende psychologische klachten en problemen. Op basis hiervan zal ik hierna een voorbeeld van een mogelijk programma bij acute depressie en ern-stigere vormen van dysthymie uiteenzetten. De onderdelen in dit programma zijn afkomstig uit de oorspronkelijke mindfulness based cognitive therapy (besproken in de lessen 2 tot en met 5) of uit de cognitieve gedragstherapie (in deze les besproken).

SESSIE 1: BEWUST WORDEN EN ZIJNOnderdelen:• Kort inleidend praatje • Voorstelronde• Rozijnoefening• Lichaamsscan• Uitleggen van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit de lichaamsscan, aandacht voor de ademhaling en registreren van de stemming• Afsluiten van de sessie• Aandacht voor de ademhaling


SESSIE 2: OMGAAN MET WEERSTANDOnderdelen:• Lichaamsscan• Bespreken huiswerk• Oefening gedachten en gevoelens• Uitleggen van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit de lichaamsscan, aandacht voor de ademhaling en registreren van gedachten• Afsluiten van de sessie• Zitmeditatie

SESSIE 3: AANDACHT VOOR DEADEMHALINGOnderdelen:• Concentratie op zien of horen• Zitmeditatie• Bespreken huiswerk • Drie minuten ademruimte• Uitleggen van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit mindful lopen, drie minuten ademruimte en registreren van activiteit• Afsluiten van de sessie• Mindful lopen

SESSIE 4: IN HET HIER EN NU BLIJVENOnderdelen:• Concentratie op zien of horen• Uitgebreide zitmeditatie (2)• Bespreken huiswerk• Territorium van depressie afbakenen• Uitgebreide drie minuten ademruimte• Uitleggen van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit de lichaamsscan, uitgebreide drie minuten ademruimte en eerste deel gedachterapport• Afsluiten van de sessie• Aandacht voor de ademhaling


SESSIE 5: ACCEPTEREN VAN DESITUATIEOnderdelen:• Uitgebreide zitmeditatie (3)• Bespreken huiswerk• Drie minuten ademruimte• Gedachterapport• Uitleggen van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit de uitgebreide zitmeditatie (3), uitgebreide drie minuten ademruimte en het gedachterapport• Afronden van de sessie• Mindful lopen

SESSIE 6: GEDACHTEN ZIJN GEEN FEITENOnderdelen:• Uitgebreide zitmeditatie (4)• Bespreken huiswerk• Benoemen gevoelens, feiten en oordelen• Omgaan met negatief denken, bestaande uit de ademruimte en daarop volgende maatregelen• Uitleg van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit een of twee willekeurige mindfulnessoefeningen, de uitgebreide drie minuten ademruimte en de neerwaartse pijltechniek• Uitleg voorbereiding einde training• Afronden van de sessie

SESSIE 7: ZORGEN VOOR JEZELFOnderdelen:• Uitgebreide zitmeditatie (4) • Bespreken huiswerk• Oefening activiteit en stemming• Lijst van prettige activiteiten en lichaamsbeweging maken


• Identificeren van acties om depressie tegen te gaan, veranderen van automatische gedachten en veronderstellingen• Uitleggen van het huiswerk voor de volgende sessie, bestaande uit het nadenken over de vraag hoe mindfulness in de toekomst in het dagelijks leven kan worden gebruikt en een of twee mindfulnessoefeningen naar keuze• Afronden van de sessie• Mindful lopen

SESSIE 8: BLIK OP EEN ZELFSTANDIGE TOEKOMSTOnderdelen:• Lichaamsscan• Bespreken huiswerk• Bespreken hele training• Bespreken discipline• Bespreken toekomstplannen• Afronden van de training• Steen-, knikker- of kraalmeditatie


TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN VAN MINDFULNESS BIJ ANGST

Mindfulness kan bij de verschillende angstproble-men en -stoornissen worden ingezet. Het idee is dat je de angstgevoelens niet zozeer uitschakelt, maar ermee vertrouwd raakt door je er juist bewust van te worden. Zo zorgt mindfulness ervoor dat de balans in het leven wordt hersteld. Mindfulness bij angstproblemen en -stoornissen is gericht op het onder controle krijgen van angst- en paniekgevoelens, het vinden van rust en kalmte en bewust het hier en nu beleven zonder direct te oordelen (Brantley, 2007). Daarom wordt de mindfulnessmethode die bij angstproblemen en stoornissen wordt gebruikt, ook wel mindfulness based stress reduction genoemd (MBSR). Afhan-kelijk van het toevoegen van meer of minder technieken uit de cognitieve (gedrags)therapie, kan ook de naam mindfulness based cognitive therapy worden gebruikt.

PREVENTIE VAN ANGSTSTOORNISSENAngst heerst in deze tijd alom. Ze beïnvloedt voortdurend onze psyche en bouwt een intense spanning op in ons lichaam. Iedereen heeft dus wel eens angst- of paniekgevoelens zonder dat dit direct een diagnosticeerbare stoornis zal zijn. Deze gevoelens kunnen echter behoorlijk rem-mend werken en zo belangrijk worden dat het leven uit balans kan raken (Brantley, 2007). Om de balans in het leven weer te herstellen, kan mindfulness worden ingezet. Helaas is hier nog heel weinig wetenschappelijk onderzoek naar ver-richt.


Wat wel bekend is, is dat mindfulness werkt om angststoornissen te behandelen (Brantley, 2007). Hierdoor kunnen we er logischerwijs ook van uit-gaan dat mindfulness helpt om een echte angst-stoornis te voorkomen en dus preventief werkt bij angststoornissen. Dit zal uiteindelijk een enorme kostenbesparing voor de maatschappij met zich meebrengen. Het inzetten van mindfulness is namelijk niet duur, terwijl de behandeling van angststoornissen over het algemeen met omvang-rijke kosten gepaard gaat. Denk aan medicijnen, doktersconsulten, therapiesessies, opnamen, ziekteverzuim van werk en werkloosheid.

MINDFULNESS BASED COGNITIVETHERAPY TER PREVENTIE VANANGSTSTOORNISSENMindfulness bij angststoornissen wordt ook wel mindfulness based stress reduction genoemd. In principe lijkt deze therapie of training heel erg op de mindfulness based cognitive therapy die ontwikkeld werd om terugval van een depressie tegen te gaan. Mindfulness based stress reduc-tion is echter ouder. Ze lag ten grondslag aan de ontwikkeling van mindfulness based cognitive therapy en werd oorspronkelijk ontwikkeld door Jon Kabat-Zinn (1990). Jon Kabat-Zinn gebruikt mindfulness based stress reduction om pijn en stress bij ernstige ziekten, zoals kanker, te behandelen. Later werd mindfulness based stress reduction ook gebruikt voor angstproblemen en -stoornissen. Soms worden aan deze behande-lingsmethode cognitieve of cognitief gedrags-therapeutische technieken toegevoegd. In deze gevallen kun je ook spreken van mindfulness based cognitive therapy.


Een mindfulnesstherapie ter preventie van angst-stoornissen zal over het algemeen weer bestaan uit acht sessies van twee uur. Ook zullen tijdens de sessies verschillende mindfulnessoefeningen besproken worden, die deels specifiek gericht zullen zijn op angst en stress. Daarbij kunnen er cognitief (gedrags)therapeutische oefeningen die op angst en stress gericht zijn, worden toe-gevoegd. Welke dat zijn, zal ik verderop behan-delen.

BEHANDELING VAN ACUTEANGSTPROBLEMEN OF -STOORNISSENEr zijn inmiddels vormen van mindfulness ont-wikkeld die de acute fase van angstproblemen of stoornissen behandelen en verlichten. Deze maken gebruik van technieken uit de mindfulness based stress reduction, uit de mindfulness based cognitive therapy en indien mogelijk ook uit de cognitieve (gedrags)therapie.

Mindfulness bij angstproblemen is erop gericht angst- en paniekgevoelens onder controle te krijgen en het leven weer in balans te brengen (Brantley, 2007). Hoe een mogelijk behande-lingsprogramma voor angststoornissen eruit zou kunnen zien, lees je verderop in deze les, onder het kopje ‘mogelijk programma bij angstproble-men’.

Wanneer je cliënten met een angstprobleem tegenkomt, maar die tegelijkertijd (vermoedelijk) zelfmoordneigingen, psychosen of wanen onder-vinden, is het belangrijk nooit alleen te gaan behandelen, maar altijd in overleg te treden met een arts of psychiater. Vooral bij psychosen en wanen is het belangrijk dat de cliënt medicijnen krijgt toegediend. Bij ernstige zelfmoordneigin-


gen, psychosen en wanen kan soms zelfs een opname in een psychiatrische kliniek noodzakelijk zijn!

TERUGVALPREVENTIE BIJANGSTSTOORNISSENTherapie op basis van mindfulness wordt, zoals je weet, succesvol toegepast ter voorkoming van terugval van depressie, bij de behandeling van depressie en bij de behandeling van angst. Ik denk dan ook dat mindfulness heel goed kan worden ingezet ter voorkoming van een terugval van angststoornissen. Al is hier nog weinig weten-schappelijk onderzoek naar verricht.

Er zijn heel veel gevallen bekend van een terugval van angststoornissen. De bekendste zijn die na het gebruik van reguliere medicijnen. Wanneer voor de behandeling van angst medicijnen (anxiolytica) worden gebruikt, bestaat de kans dat de cliënt na de behandeling weer last krijgt van angst. Anxio-lytica dempen namelijk alleen de angstgevoelens en nemen niet de oorzaak van de angst weg. Wan-neer men stopt met deze medicijnen, kan de angst in alle hevigheid terugkomen. Het beste kunnen anxiolytica dan ook gecombineerd worden met een vorm van psychotherapie (bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie). Dit wordt echter lang niet altijd gedaan. Vandaar dat een terugval van angst vaak voorkomt. Ook zijn er gevallen bekend van een soort chronische angsttoestand, waarbij succes-vol behandelde angststoornissen toch iedere keer weer terugkeren.

Om de terugkerende angstproblemen te verlich-ten en te behandelen, kan naar mijn mening het beste een therapievorm op basis van mindfulness


worden ingezet, bijvoorbeeld mindfulness based cognitive therapy of mindfulness based stress reduction.

MINDFULNESS BASED STRESSREDUCTION TRAININGMindfulness based stress reduction training heeft aan de basis gestaan voor de ontwikkeling van mindfulness based cognitive therapy. Mindfulness based stress reduction training is ontwikkeld door Jon Kabat-Zinn (1990) en is een gestructureerd complementair programma dat gebruikmaakt van mindfulnessmeditatie om pijn te verlichten en het fysieke en emotionele welzijn van personen die lijden aan uiteenlopende (chronische) ziekten, zoals reuma en kanker, te verbeteren.

Het mindfulness based stress reduction pro-gramma bestaat evenals de mindfulness based cognitive therapy uit een intake, acht groeps-sessies van twee uur en eventueel twee follow-upsessies. Het principe van de training is weer het van moment tot moment aanwezig zijn met een niet veroordelend bewustzijn.


MINDFULNESS BASED COGNITIVE THERAPY BIJ CHRONISCHE STRESS OF PIJN

Miljoenen mensen gaan dagelijks gebukt onder stress en/of pijn. Deze worden veroorzaakt door alledaagse gebeurtenissen, ziekten, moeilijke omstandigheden of een combinatie hiervan (Stahl & Goldstein, 2010). Chronische stress en/of pijn komen dan ook vaker voor dan je misschien denkt. Het is daarom belangrijk dat hiervoor een adequate behandeling kan worden ingezet, zodat deze mensen op een betere manier kunnen leren omgaan met stress en/of pijn. Het is, denk ik, zelfs zo dat iedereen (dagelijks) geconfronteerd wordt met een vorm van stress en er uiteindelijk iets aan zal hebben om op een juiste manier daar-mee te leren omgaan.

Jon Kabat-Zinn legde al in 1979 de basis voor het op mindfulness gebaseerde stressreductiepro-gramma aan het Medical Center van de Univer-sity van Massachusetts. In die tijd liet het eerste onderzoek onder patiënten met chronische stress en pijn al zien dat de symptomen door middel van mindfulness significant afnamen (Kabat-Zinn, 1983; Kabat-Zinn en collega’s, 1992). Sindsdien zijn er nog vele onderzoeken gevolgd die aanto-nen dat verschillende vormen van mindfulness heilzaam werken op het omgaan met chronische stress en pijn. Vandaar dat dit onderwerp ook in deze opleiding niet mag ontbreken.

CHRONISCHE STRESSStress ontstaat doordat het lichaam fysiek of mentaal wordt belast. Het lichaam reageert op stress door middel van de zogenoemde vecht- of


vluchtreactie. Dit is een soort alarmsysteem, dat normaal gesproken maar kort werkt. De vecht- of vluchtreactie bestaat uit het verhogen van de bloeddruk en de hartslag, het veranderen van de ademhaling, het verhogen van de spierspan-ning, het aanmaken van hormonen zoals cortisol en adrenaline, en het mobiliseren van suikers en vet voor extra energie in geval van nood. Zoals ik al stelde, is deze alarmfase normaliter van korte duur. Wanneer het gevaar voorbij is, zal het lichaam weer terugkeren naar een soort rusttoe-stand waarin het evenwicht zal worden hersteld. Wanneer dit niet gebeurt, ontstaat chronische stress. Bij chronische stress voert het lichaam bijna constant de vecht- of vluchtreactie uit. Het alarm-systeem wordt voortdurend geactiveerd en slaat als het ware op hol.

Een op hol geslagen vecht- of vluchtreactie (bestaande uit het verhogen van de bloeddruk en de hartslag, het veranderen van de ademhaling, het verhogen van de spierspanning, het aanma-ken van hormonen zoals cortisol en adrenaline, en het mobiliseren van suikers en vet voor extra energie in geval van nood) is erg belastend voor zowel het lichaam als de geest, omdat deze hier-door niet meer terugkeren naar de zogenoemde rusttoestand (Stahl & Goldstein, 2010). Stress kan dan ook zorgen voor een hele waslijst van aandoeningen en problemen, waaronder angst, lichtgeraaktheid, maag- en darmproblemen, ver-moeidheid, concentratieproblemen, bezorgdheid, nekpijn, lage rugpijn, te hard werken, migraine, drugsgebruik, alcoholgebruik, roken, eetproble-men, slaapstoornissen en gevoelens van over-weldiging, wanhoop of hopeloosheid. Daarnaast verhoogt chronische stress het risico op het krij-gen van hart- en vaatziekten enorm. Veelvoor-


komende problemen op dit gebied zijn dan ook een verhoogde bloeddruk, verhoogde hartslag en hartritmestoornissen.

CHRONISCHE PIJNChronische pijn is een pijn die langer aanhoudt dan zes maanden. Veelvoorkomende voorbeelden zijn: chronische rugpijn, chronische hoofdpijn, fantoompijn en oncologische pijn (kankerpijn).

SOORTEN CHRONISCHE PIJNEr bestaan verschillende soorten chronische pijn. Dit zijn allereerst de nociceptieve pijn en de neu-ropathische pijn. Nociceptieve pijn wordt ook wel weefselpijn genoemd en ontstaat ten gevolge van weefselschade. Neuropathische pijn wordt ook wel zenuwpijn genoemd en ontstaat vanuit het zenuwstelsel. Neuropathische pijn heeft hierdoor vaak een meer branderig karakter en kan ook ontstaan door aanraking of kleding (Wikipedia; Chronische pijn, 2011).

De meest voorkomende soort pijn is echter de psychogene pijn. Psychogene pijn is chronische pijn zonder dat er organische afwijkingen aan ten grondslag liggen. De pijnklachten kunnen zich in alle lichaamsdelen voordoen, maar het meest gebruikelijk zijn de rug, het hoofd, de buik en de borst. Psychogene pijn is ook de meest gevaar-lijke vorm van chronische pijn. De verleiding bestaat namelijk om tegen deze pijn steeds meer en sterkere pijnstillers te nemen. Dit heeft echter geen zin. De pijn gaat hier namelijk niet van weg, want deze heeft immers geen organische oorzaak. Wel worden de bijwerkingen van deze medicatie steeds erger en belandt men van de wal in de sloot (Wikipedia; Chronische pijn, 2011).


SOMATOFORME PIJNSTOORNISChronische lichamelijke pijn zonder dat hier een lichamelijke oorzaak voor is vast te stellen, ook wel psychogene pijn genoemd, wordt in de DSM-IV als een psychische aandoening gezien en wordt de somatoforme pijnstoornis genoemd. De soma-toforme pijnstoornis wordt in de DSM-IV als volgt beschreven: de cliënt lijdt acuut of chronisch aan lichamelijke pijn, bij onderzoek is hiervoor echter geen lichamelijke oorzaak te vinden en er is ook geen bewijs dat de pijn met opzet wordt nage-bootst. In bepaalde gevallen kan er wel een licha-melijke oorzaak voor de pijnklachten gevonden worden, maar zijn de pijnklachten veel erger dan bij het ziektebeeld kan worden verwacht (Ameri-can Psychiatric Association, 2000).

De criteria voor een somatoforme pijnstoornis volgens de DSM-IV zijn als volgt (American Psy-chiatric Association, 2000):

• Pijn in een of meer delen van het lichaam, die ernstig genoeg is voor medische aandacht.• Deze pijn veroorzaakt klinisch lijden of problemen in het dagelijks leven. • Deze pijn wordt mede veroorzaakt, verergerd of aangewakkerd door psychologische factoren. Let op: soms zijn patiënten erg terughoudend in het erkennen van psychische oorzaken. • De pijnklachten zijn niet met opzet nagebootst of opgewekt.• De pijn komt niet uitsluitend voor als onderdeel van een stemmingsstoornis, angststoornis of psychotische stoornis.

Ik ben zelf van mening dat we erg voorzichtig moeten zijn met het categoriseren van pijn als psychologische stoornis. De medische weten-


schap is namelijk nog lang niet zo ver dat we definitief kunnen zeggen dat de pijn niet veroor-zaakt wordt door het weefsel of het zenuwstelsel zelf. Pijn kan echter wel degelijk veroorzaakt of verergerd worden door psychologische factoren. Dit is ook de reden waarom mindfulness altijd een goede optie is bij chronische pijn, of deze nu van psychogene oorsprong is of niet.


NIEUWE TECHNIEKEN BIJ STRESS- EN PIJNREDUCTIE

Er zijn verschillende technieken ontwikkeld die speciaal voor stressreductie worden ingezet. In het kader van deze opleiding zal ik het gaan hebben over een aantal specifieke mindfulness-technieken (namelijk de oefening stress en pijn serieus nemen, de oefening werken met fysieke pijn en spanning, de oefening bewust bewegen en de oefening rust als geschenk) en een speci-fieke cognitieve (gedragstherapeutische) techniek (namelijk de oefening Invloed van stress of pijn op het dagelijks leven). OEFENING STRESS EN PIJN SERIEUS NEMENIn de oefening stress en pijn serieus nemen is het de bedoeling dat er bewust aandacht wordt besteed aan de fysieke sensaties en de sensa-ties van spanning in het lichaam. Het is hierbij belangrijk dat opgemerkt wordt hoe men zich voelt zolang dit gevoel er is, zonder te oordelen en zonder verzet. De fysieke sensaties en sensa-ties van spanning moeten de ruimte krijgen om te zijn zoals ze zijn (Stahl & Goldstein, 2010). Zodra het gevoel weer verdwijnt, zal het dan ook weer losgelaten moeten worden. Deze oefening kan op gezette tijden uitgevoerd worden. Dit bete-kent dat men op bepaalde tijdstippen van de dag (bijvoorbeeld voor het ontbijt, voor het middag-eten en voor het avondeten) (kort) kan nagaan hoe men zich voelt en even stil kan staan bij de fysieke sensaties van het lichaam.


WERKEN MET FYSIEKE PIJN ENSPANNINGIedereen heeft van tijd tot tijd wel last van pijn of spanning in het lichaam. Op deze momenten en wanneer iemand aan chronische pijn lijdt, kunnen mindfulnesstechnieken worden ingezet die gericht zijn op werken met fysieke pijn en spanning. Deze technieken leren de betrokkene om de pijn en spanning te onderzoeken en hiermee op een zin-volle manier om te gaan. Dit werkt in drie stappen (Stahl & Goldstein, 2010).

De eerste stap is het onderzoeken van de pijn en spanning in het lichaam. Het is de bedoeling dat de betrokkene zijn lichaam bewust aftast om te voelen hoe de pijn en spanning in het lichaam precies voelen, met welke lichamelijke sensaties deze gepaard gaan, waar de pijn en spanning zich bevinden en hoe deze worden vastgehouden (Stahl & Goldstein, 2010). De cliënt krijgt dan ook de instructie om zijn aandacht volledig op het lichaam te richten en na te gaan waar de span-ning of pijn zich in het lichaam bevinden en hoe deze zich gedragen.

De normale menselijke reactie op pijn en span-ning is vaak om deze te negeren of uit de weg te gaan. Als je echter niet weet op welke manier pijn en spanning zich in je lichaam manifesteren en hoe je deze vasthoudt, dan kun je het onge-merkt alleen nog maar erger maken. Vandaar dat mindfulness dan ook allereerst aandacht besteedt aan het onderzoeken van de pijn en de spanning in het lichaam. Wanneer iemand zich uiteindelijk volledig bewust is van de manier waarop de pijn zich in het lichaam manifesteert, kan pas worden nagegaan wat hier het beste aan gedaan kan worden (Stahl & Goldstein, 2010).


De tweede stap is gericht op het omgaan met de emotionele reacties die deze pijn en spanning teweegbrengen. Ook het verzet tegen emotionele reacties heeft vaak meer pijn tot gevolg. Het is daarom belangrijk om bewust aandacht te beste-den aan de emotionele reacties die de pijn en de spanning veroorzaken. Door de bewuste aandacht voor de emotionele reacties te vergroten, kan iemand leren emoties te herkennen en deze te nemen en uiteindelijk accepteren dat deze er zijn (Stahl & Goldstein, 2010).

Na het onderzoeken van de pijn en de spanning in het lichaam krijgt de cliënt dan ook de instructie om zijn bewuste aandacht te richten op de emo-ties die hij ervaart. De cliënt wordt gevraagd om voor zichzelf na te gaan welke emoties hij ervaart en hoe deze voelen in het lichaam.

In de derde stap leert de betrokkene om in het hier en nu te blijven en met maar één moment bezig te zijn. Dit wordt ook wel leven in het moment genoemd. Veel mensen die lijden aan stress of pijn, denken in langetermijnverwachtingen. De waarheid is echter dat je alleen leeft in het hier en nu. Je leeft immers niet echt in het verleden of in de toekomst. Hier heb je alleen maar gedachten en ideeën over. Het is daarom belangrijk dat cli-enten leren om één moment per keer bij de pijn of de spanning te zijn (Stahl & Goldstein, 2010).

De cliënt kan door middel van verschillende mind-fulnessoefeningen leren om in het hier en nu te blijven, bijvoorbeeld de oefeningen die zich rich-ten op het volgen van de ademhaling. De cliënt krijgt dan de instructie om zijn ademhaling te blij-ven volgen. Wanneer de aandacht voor de adem-


haling per ongeluk afgeleid is, is het de bedoeling dat deze op een vriendelijke manier weer terug-geleid wordt naar de ademhaling.

Naarmate cliënten meer vertrouwd raken met deze mindfulnesstechniek, leren ze om op een andere manier contact met zichzelf te maken en op een andere manier met de pijn en de spanning om te gaan. Het verleden en de toekomst worden losgelaten. Hierdoor worden de dingen gezien zoals ze op het moment zijn. Dit geeft uiteindelijk een groeiend gevoel van vrijheid en het besef dat je kunt kiezen (Stahl & Goldstein, 2010).

OEFENING BEWUST BEWEGENLichaamsbeweging is een van de beste manie-ren om stress te bestrijden (Stahl & Goldstein, 2010). Lichaamsbeweging zorgt namelijk voor een afname van de hoeveelheid stresshormonen in het lichaam. Daarnaast neemt door lichaams-beweging de hoeveelheid hormonen die je een geluksgevoel geven (endorfinen), juist toe.

Mensen doen vaak aan lichaamsbeweging zonder hier daadwerkelijk met hun aandacht bij te zijn. Bij de oefening bewust bewegen is dit echter niet de bedoeling. Het is juist de bedoeling dat je de lichaamsbeweging met aandacht volgt. Wanneer je bewust aandacht besteedt aan het bewegen zelf, zul je er in de loop van de tijd ook achterko-men dat je er meer plezier in hebt. Iedere vorm van lichaamsbeweging is hier in principe voor geschikt, bijvoorbeeld yoga, turnen, badminton, fietsen, snowboarden, kanoën of wandelen. Een simpele regel is wel dat er elke dag moet worden bewogen met zoveel intensiteit dat begonnen wordt met zweten (Stahl & Goldstein, 2010). Deze lichaamsbeweging dient ook ongeveer twintig


minuten tot een half uur aangehouden te worden. Belangrijk is om de momenten voor bewust bewe-gen te plannen. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld een agenda, waarin voor iedere dag van de week een moment van bewust bewegen kan worden opgenomen.

OEFENING RUST ALS GESCHENKHiervoor heb ik besproken hoe belangrijk het is om tijd vrij te maken voor lichaamsbeweging. Maar eigenlijk net zo belangrijk is het om tijd vrij te maken voor rust. Rust nemen wanneer het nodig is, zorgt ervoor dat het evenwicht in het lichaam weer kan herstellen. Veel mensen die voor het eerst mindfulness beoefenen, geven aan dat ze tijdens het mediteren vaak (bijna) in slaap vallen. Dit kan in veel gevallen een uiting van vermoeidheid zijn en het is daarom belangrijk om je af te vragen of je misschien te veel doet. Wan-neer je niet goed luistert naar je lichaam, raak je al snel het contact met je natuurlijke cyclus van activiteit en rust kwijt (Stahl & Goldstein, 2010). Het is daarom belangrijk om te luisteren naar je lichaam en rust te nemen wanneer dat nodig is.

Het is dus belangrijk om iedere dag ook momen-ten van rust in te plannen. Gebruik hier bijvoor-beeld een agenda voor, waarin iedere week alle activiteiten maar ook de rustmomenten worden ingepland. Rustmomenten kunnen eigenlijk uit van alles bestaan, zoals een dutje doen, vroeger naar bed gaan of later opstaan, in een stoel zitten, op de bank liggen of uit het raam kijken. Belang-rijk is wel om de telefoon, radio, computer, stereo en alle andere elektronische apparatuur even uit te zetten en simpelweg te genieten van het alleen zijn en het nietsdoen (Stahl & Goldstein, 2010).


OEFENING INVLOED VAN STRESS OF PIJN OP HET DAGELIJKS LEVENHet is belangrijk dat cliënten die lijden aan stress of pijn, voor zichzelf nagaan hoe dit hun dagelijks leven beïnvloedt. Ze krijgen dan ook de opdracht om over de volgende vragen en alles wat in hen opkomt, na te denken en op te schrijven wat ze denken, voelen en ervaren (Stahl & Goldstein, 2010):

• Hoe beïnvloedt stress over andere mensen, het werk, de wereld, voeding en eetgewoonten of chronische pijn mijn leven?• Hoe beïnvloedt stress over slapen en slapeloos- heid mijn leven of hoe beïnvloedt pijn tijdens het slapen mijn leven?• Hoe beïnvloedt stress over lichaamsbeweging of pijn tijdens lichaamsbeweging mijn leven?


MINDFULNESS BIJRELATIEPROBLEMEN

Mindfulness kan ook ingezet worden bij relatie-problemen. Relatieproblemen kunnen eigenlijk van alles inhouden. Zo kunnen ze plaatsvinden tussen ouders en kinderen, in vriendschappen, tussen collega’s, tussen echtparen, enzovoort. In deze les wil ik me vooral richten op relatieproble-men van getrouwde en samenlevende partners. Hier is in de loop van de tijd ook het meeste wetenschappelijke onderzoek naar gedaan.

Iedereen droomt van een ideale relatie met zijn of haar partner. Wanneer het niet lukt om samen met onze partner dit doel te bereiken, zijn we dan ook ontevreden en verdrietig (Schoenaker, 2005). Hierdoor ontstaan relatieproblemen. Bij relatieproblemen binnen een partnerrelatie kan het gaan om liefdesproblemen, ruzie, niet kunnen accepteren, overspel of andere huwelijksproble-men.

RELATIEPROBLEMENBinnen een partnerrelatie komen vooral destruc-tieve conflicten en problemen met intimiteit erg vaak voor (Fruzzetti & Iverson, 2004). Niet alle conflicten veroorzaken echter problemen. Het is zelfs zo dat het ontbreken van conflicten op zich-zelf niet hoeft te betekenen dat een relatie goed is. Relaties waarin de partners nooit ruzie hebben, maar zichzelf ook niet blootgeven aan de ander of gestraft worden wanneer ze zich wel blootgeven, zijn per definitie niet gezond. Conflicten zijn dus ook belangrijk in een goede relatie en kunnen dan constructief werken (Fruzzetti & Iverson, 2004).


Een goede relatie wordt gekenmerkt door een hoge mate van intimiteit (Fruzzetti, 1996). Een tekort of gebrek aan intimiteit kan dan ook zorgen voor relatieproblemen. Intimiteit wordt gedefini-eerd als een wederkerig interactiepatroon, waarbij de ene partner in staat is zijn of haar gedachten, gevoelens en wensen duidelijk kenbaar te maken aan de ander en de ander hier met acceptatie en begrip op reageert. Dit creëert een gevoel van verbondenheid en van begrepen en gesteund worden (Fruzzetti & Jacobson, 1990).

TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN VAN MINDFULNESSHet behandelen van relatieproblemen door middel van mindfulness is heel goed mogelijk. Er zijn een aantal therapievormen gebaseerd op mindfulness die speciaal zijn ontwikkeld voor relatieproblemen. Deze mindfulnesstherapieën werken ofwel met de beide partners (dit noemt men partnertherapie) ofwel met een van beide partners (individuele therapie). De bekendste mindfulnessmethode voor de behandeling van relatieproblemen wordt in het Engels mindful-ness based relationship enhancement genoemd. Mindfulness based relationship enhancement is de mindfulnessmethode die zich richt op de uit-eenlopende relatieproblemen in partnerrelaties en is dan ook een vorm van partnertherapie. Ook in deze behandelingsmethode ligt het accent op mindfulness en acceptatie, maar dan binnen de context van een relatie.

Mindfulness based relationship enhancement is inmiddels ook wetenschappelijk bewezen. Daarbij blijkt dat relatietherapie op basis van mindfulness effectiever is dan de controlegroep, die in dit geval bestond uit partners die op een wachtlijst stonden


(Wimberley, 1997). Ook lijkt relatietherapie op basis van mindfulness effectiever te zijn dan de traditionele relatietherapie, die meer gebaseerd is op de cognitieve gedragstherapie. Zo zijn de mensen die relatietherapie hebben gevolgd op basis van mindfulness, na afloop en gedurende twee jaar daarna meer tevreden over hun relatie dan mensen die relatietherapie op basis van cog-nitieve gedragstherapie volgden (Jacobson en col-lega’s, 2000; Christensen en collega’s, 2004).

MINDFULNESS BASED RELATIONSHIPENHANCEMENTMindfulness based relationship enhancement is de mindfulnessmethode die zich richt op de uit-eenlopende relatieproblemen in partnerrelaties. Ook in deze behandelingsmethode ligt het accent op mindfulness en acceptatie, maar dan binnen de context van een relatie. Omdat het gaat om relatietherapie binnen een partnerrelatie, voer je als trainer deze mindfulnessmethode altijd uit met twee cliënten. Een behandeling door middel van mindfulness based relationship enhancement bestaat uit de volgende onderdelen: conceptua-liseren van de relatieproblemen, acceptatie van partnergedrag en communicatiestrategieën.

Na het identificeren van de problemen binnen de relatie begint de behandeling meestal met het aanleren van emotionele acceptatiestrategieën door middel van verschillende mindfulnesstech-nieken. Wanneer de trainer echter het idee krijgt dat vooral de communicatie misloopt in de rela-tie, zal deze ook overstappen tot het aanleren van effectieve communicatiestrategieën om de relatieproblemen te verminderen (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004). Dit wordt altijd gedaan in combinatie met het aanleren van een


mindfulnesshouding die bestaat uit het leven in het hier en nu, zonder te oordelen en te veroor-delen. Deze mindfulnesshouding zal acceptatie van de ander bevorderen en zorgen voor minder intense gevoelens of disfunctionele interactie-patronen (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004).

De bedoeling van de behandeling is dat de cli-enten leren om effectiever te communiceren en tegelijkertijd meer mindful te worden met betrekking tot wat er in hun relatie gebeurt en de emotionele uitwerking van deze gebeurtenissen. De cliënten worden zich dus meer bewust van de onderlinge connecties tussen ogenschijnlijke losstaande gebeurtenissen en emoties. Ook zorgt mindfulness ervoor dat de cliënten beter afge-stemd raken op elkaars emoties. Hierdoor leren ze uiteindelijk om anders op deze gebeurtenis-sen te reageren (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004).

CONCEPTUALISEREN VAN DERELATIEPROBLEMENVaak begint de therapie met vage klachten over elkaar, zoals ‘Hij wijst me af’ of ‘Zij is niet seri-eus wanneer ik haar over mijn problemen vertel.’ De trainer probeert de klachten van de partners onder een algemene noemer te brengen (Chris-tensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004). Bijvoor-beeld: ‘Hij wijst me af’, ‘Hij raakt me niet aan’, ‘Hij heeft geen interesse voor mij’ en ‘Wanneer ik hem een kus wil geven, draait hij zijn gezicht weg.’ Al deze klachten hebben betrekking op de mate van intimiteit. Ze worden dan ook door de trainer onder de noemer ‘intimiteit’ geplaatst.


Het conceptualiseren van de relatieproblemen richt zich naast het categoriseren van de klachten onder een algemene noemer ook op het iden-tificeren van het thema dat ten grondslag ligt aan de relatieproblemen. Dit thema heeft vaak betrekking op een verschil in de wijze waarop de partners in de relatie staan en functioneren (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004). Bijvoorbeeld: Josje wil meer intimiteit (zoals we hiervoor hebben geconceptualiseerd). Haar part-ner Cees heeft echter meer behoefte aan zelfstan-digheid, privacy en contact met vrienden. Cees wil dus meer onafhankelijkheid. Het thema van de relatieproblemen is dan ook ‘intimiteit versus onafhankelijkheid’. Natuurlijk beschrijft de trainer dit thema uitvoerig aan de cliënten. Het zal dan ook aan de basis staan van een grotere mind-fulness ten aanzien van de relatie (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004).

ACCEPTATIE VAN PARTNERGEDRAGHet accepteren van het gedrag van de partner en zijn emoties, is een belangrijk doel in mindfulness based relationship enhancement. Het accepteren van de ervaringen, emoties en het gedrag van een ander begint bij het accepteren van de eigen emo-tionele reacties, zoals woede, angst en teleurstel-ling. Alleen door de eigen emotionele reacties te accepteren, kan men uiteindelijk acceptatie van de partner bereiken. Het accepteren van onze eigen problematische gevoelens, gedachten en emoties gaat dus hand in hand met het accepteren van onze partner. Dit werkt als volgt. Emotionele reac-ties zoals woede, angst en teleurstelling, kunnen ervoor zorgen dat we onze partner gaan aanval-len, dingen gaan verwijten, gaan vermijden, gaan kleineren of belachelijk gaan maken. Pas als we onze eigen gevoelens accepteren en ons gedrag


hierdoor niet meer laten leiden, zijn we in staat om een ander te accepteren (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004).

In de meest elementaire vorm bevordert mind-fulness based relationship enhancement de vol-gende accepterende grondhouding:

• Elke partner heeft gevoelens die begrijpelijk zijn.• Elke partner heeft een verhaal dat ergens op slaat.• Elke partner heeft zijn eigen waarheid over een relatie.• Elke partner heeft een standpunt over het probleem, dat nadere beschouwing, inspec- tie en aandacht verdient (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004).

Door deze accepterende grondhouding toe te passen in gesprekken, kunnen de cliënten leren elkaars emotionele reacties en gedrag beter te begrijpen en uiteindelijk te accepteren.

Veel mensen denken in eerste instantie dat accepteren hetzelfde is als zich onderwerpen of zichzelf wegcijferen (Christensen, Sevier, Simp-son, Gattis, 2004). Dit is echter totaal niet het geval. Accepteren is eerder een bereidheid om de dingen onder ogen te zien, ook al zouden we deze eigenlijk willen veranderen of niet willen zien of voelen. Accepteren kan worden bereikt door middel van mindfulness, omdat accepteren bestaat uit geconcentreerd in het moment blijven en alleen dingen die gebeuren, op een rustige en open wijze (niet oordelend, of oordelen in ieder geval zo snel mogelijk loslatend) te observeren. Door middel van accepteren zal in principe aan de


situatie niets veranderen, maar zal wel de verhou-ding tot de situatie en tot de partner op positieve wijze veranderen (McQuaid & Carmona, 2004).

Accepteren binnen een partnerrelatie kan dus bereikt worden door het toepassen van mindful-ness. Het is hierbij belangrijk dat allereerst de eigen emotionele reacties worden geaccepteerd. Dit kan door middel van het beoefenen van mind-fulnessoefeningen die expliciet gericht zijn op niet-oordelen en accepteren. Impliciet is natuur-lijk iedere mindfulnessoefening hierop gericht. De mindfulnessoefeningen die hier echter de nadruk op leggen, zijn: het laatste deel van de uitgebreide zitmeditatie 3 (deze heb ik besproken in les 4, sessie 5), ja-meditatie (zoals besproken in les 7) en keuzeloze bewustheid (zoals besproken in les 7).

Vervolgens kan men zich gaan richten op het accepteren van de ervaringen, emoties en het gedrag van de ander. De vaardigheden voor rela-tionele mindfulness (zoals dit wordt genoemd) zijn eigenlijk niet anders dan die van individuele mindfulness (Linehan, 1993). Mindfulness gaat immers altijd om niet-oordelen en in het hier en nu blijven. Het verschil is echter wel dat de ander het object van aandacht zal zijn en dat het erom gaat de ander te begrijpen en eventueel te bevestigen. Met bevestigen wordt hier bedoeld: met acceptatie en begrip reageren. Dit kan worden bereikt door:

• de gezichts- en lichaamsuitdrukkingen, de emoties, de wensen en de reacties van de ander te observeren en op te merken• de gedragingen, emoties en wensen van de ander en de eigen reactie hierop te beschrijven, zonder deze te interpreteren.


Het is belangrijk dat dit mindful gebeurt en dat dus niet wordt geoordeeld, dat in het hier en nu wordt gebleven en effectief wordt gecommuni-ceerd. Met in het hier en nu blijven wordt concreet bedoeld dat er niet wordt gedacht of gerefereerd aan ruzies uit het verleden. Met effectief com-municeren wordt bedoeld dat je jezelf eraan blijft herinneren dat je van de ander houdt en in overweging neemt om anders op de emoties en wensen van de ander te reageren (Fruzzetti & Iverson, 2004).

Er bestaan twee niveaus van acceptatie, name-lijk acceptatie in combinatie met verandering en pure acceptatie (Fruzzetti & Iverson, 2004). Pure acceptatie is het accepteren van de ander zonder enige wens van verandering. Acceptatie in com-binatie met verandering is het accepteren van de ander terwijl men toch graag een bepaalde verandering bij de ander wil zien. Verandering kan plaatsvinden door het partnerverdrag op een bewuste manier te veranderen, door middel van effectieve verzoeken inclusief instructie en even-tueel training. Hierover zal ik het hierna gaan hebben.

COMMUNICATIESTRATEGIEËNOm de cliënten te leren beter te communiceren en problemen op te lossen door het partnerge-drag op een bewuste manier te veranderen, kan gebruik worden gemaakt van effectieve verzoe-ken inclusief instructie en eventueel training. Het doen van een effectief verzoek bestaat uit een ik-uitspraak, een verhelderend commentaar en datgene wat je zou willen (McQuaid & Carmona, 2004), zie ook les 7. Het verhelderende com-mentaar en datgene wat je zou willen, zou je ook instructie kunnen noemen. Instructie bestaat


in dit geval uit een uitleg over waarom je een bepaald gedrag wenst en indien noodzakelijk een beschrijving van dat gedrag. Hierna volgt de trai-ning, die meestal bestaat uit het voordoen van het gewenste gedrag, het oefenen van het gedrag en het geven van corrigerend commentaar (Chris-tensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004).

Om cliënten effectief te leren communiceren, zal ook de trainer gebruikmaken van instructie en trai-ning. Allereerst zal hij de cliënten instructie geven over het doel en het gebruik van effectieve com-municatiestrategieën. Deze effectieve communica-tiestrategieën bestaan uit het gebruik van:

• ik-zinnen (bijvoorbeeld: ‘Ik vind … ‘of ‘Ik heb het gevoel dat …’, zie ook les 6)• parafraseren (het in eigen woorden weergeven van wat er gezegd is, bijvoorbeeld: ‘Je vertelt me net dat je niet mee wilt naar het feestje van Bas omdat je te moe bent’, zie ook les 6)• reflecteren van gevoel (het in eigen woorden weergeven van het gevoel van de ander, bij voorbeeld: ‘Ik heb het idee dat je je eenzaam voelt’, zie ook les 6).

Over het algemeen zal de trainer na de uitleg de communicatiestrategieën ook eerst demonstre-ren. Hierna zullen de cliënten tijdens de sessies gaan oefenen. In eerste instantie zal de trainer de manier waarop deze vaardigheden in de praktijk worden gebracht, van corrigerend commentaar voorzien. In een latere fase zal hij de cliënten zelf steeds meer gaan stimuleren om dit corrigerende commentaar aan de ander te geven (Christensen, Sevier, Simpson, Gattis, 2004). Het is de bedoe-ling dat de cliënten leren deze technieken in het dagelijks leven toe te passen. Vandaar dat de


situaties die tijdens de sessies geoefend worden, ook vaak situaties uit het dagelijks leven van de cliënten zullen zijn. Het is het beste om te begin-nen met het naspelen van een gemakkelijke situ-atie en vervolgens de moeilijkheidsgraad op te voeren.

BIJHOUDEN VAN COMMUNICATIEOm te toetsen in hoeverre de communicatiestra-tegieën toegepast worden in het dagelijks leven, kan de trainer aanvullend de opdracht geven om de plezierige en onplezierige communicatie binnen de partnerrelatie bij te gaan houden. Beide partners noteren dan op een veel papier wanneer zij een plezierige of een onplezierige communicatie met elkaar hadden, wat hier het onderwerp van was en waarom dit als plezierig of onplezierig werd beschouwd. Deze oefening leert de partners niet alleen wanneer de communicatie goed en wanneer de communicatie slecht is, maar kan eveneens inzicht brengen in plezierige situa-ties of communicatie die in eerste instantie door de cliënten over het hoofd werden gezien.

ANDERE MINDFULNESSTECHNIEKENNaast deze drie onderdelen, conceptualiseren van de relatieproblemen, acceptatie van part-nergedrag en communicatiestrategieën, wordt de relatietherapie aangevuld met andere mindful-nessoefeningen. Bekende mindfulnesstechnieken uit de mindfulness relationship enhancement zijn: genieten van het samenzijn, mindful aanraken, eye-gazing meditatie en liefdevolle vriendelijk-heid. Deze zal ik nu kort bespreken.

GENIETEN VAN HET SAMENZIJNGenieten van het samenzijn in dagelijkse situa-ties en activiteiten is iets wat mensen met rela-


tieproblemen vaak vergeten. In plaats daarvan trekken zij zich vaak terug. Zij richten hun aan-dacht alleen nog maar op hun eigen ervaringen en activiteiten en zijn zich eigenlijk nauwelijks bewust van de aanwezigheid van de ander. Dit noemen we passief samenzijn. Mindfulness kan hierin verandering brengen. Mindfulnessvaardig-heden kunnen ervoor zorgen dat de partners hun aandacht op elkaar richten en juist actief of inter-actioneel gaan samenzijn. Actief samenzijn bete-kent dat we ons bewustzijn ten dele richten op de ander. Actief samenzijn kan ook plaatsvinden zonder verbale communicatie of wanneer beide partners niet met hetzelfde bezig zijn. Interac-tioneel samenzijn betekent dat het bewustzijn van beide partners voornamelijk op elkaar en de communicatie tussen elkaar gericht is (Fruzzetti & Iverson, 2004).

Voor beide gevallen betekent dit dat we door middel van mindfulness onze eigen innerlijke beleving loslaten en ons bewust worden van de ander. Hierdoor kunnen we ook meer genieten van het samenzijn. Dit kan eigenlijk in iedere situatie waarin niet al te veel aandacht moet worden besteed aan intrapersoonlijke aspecten en behoeften, zoals samen voor de tv, tijdens het ontbijt, aan de telefoon, tijdens seksueel contact of tijdens het koken. Actief en interactio-neel samenzijn, waarbij van het samenzijn wordt genoten, bevordert de intimiteit in een relatie en mindfulness in moeilijke en gespannen situaties. Dit komt niet alleen de relatie ten goede, maar zorgt ook voor meer begrip en bevestiging, waar-door de partners nader tot elkaar kunnen komen (Fruzzetti & Iverson, 2004).


MINDFUL AANRAKENBij een verstoorde lichamelijke verhouding tussen de partners kan het zinvol zijn te oefenen in mindful aanraken. Dit betekent elkaar aanraken met volledig bewustzijn, in het hier en nu, zonder dat beiden hierover oordelen. Deze oefening bevordert de intimiteit tussen de partners en zorgt ervoor dat de relatie met elkaars lichaam weer wordt hersteld.

EYE-GAZING MEDITATIEDe eye-gazing meditatie is een relatief nieuwe techniek, waarbij gedurende langere tijd direct oogcontact is van mens tot mens. De meditatie werkt als volgt. De partners gaan met een rechte rug tegenover elkaar zitten en kijken met een zachte focus in elkaars ogen. Het is de bedoe-ling om tijdens de oefening mindful te blijven. Dit betekent in het hier en nu, zonder te oordelen, af te wijzen of toe te eigenen. Beiden geven zich dus over aan de stroom van fysieke, mentale en emo-tionele bewegingen in het bewustzijn. Ervaar het zoals het komt. In het begin duurt deze oefening drie minuten, maar de lengte wordt langzaam opgevoerd tot 20 minuten.

De eye-gazing meditatie is gebaseerd op drie principes, namelijk ontspanning (van lichaam en geest), acceptatie (van gedachten, gevoelens en sensaties) en overgave. De eye-gazing medita-tie leert de deelnemers om zich te ontspannen, hun eigen gedachten, gevoelens en sensaties te accepteren en zich over te geven aan de ander. Dit overgeven aan de ander bestaat uit volledig gezien durven worden en niets meer hoeven te verbergen. Uiteindelijk draait deze oefening dus ook om elkaars vertrouwen, wat erg belangrijk is bij de meeste relatieproblemen.


REGISTER

LES 1

Introductie in de mindfulness based cognitive therapyVolledig leven in het nu

Voorproefje op de rest van de opleidingDe eerste lesDe rest van de opleiding

Wat is mindfulness based cognitive therapy?Mindfulness based cognitive therapy als termMindfulnessBasedCognitiveTherapyVerschillende vormen van aandachtsmeditatieBoeddhistische oorsprongMindfulness based stress reduction (MBSR)

Zelfontwikkeling 1: Een momentje leven in het nu

Vormen van psychotherapiePsychotherapieEerste generatie gedragstherapieKlassieke conditioneringOperante conditioneringTweede generatie gedragstherapieCognitieve gedragstherapieDerde generatie gedragstherapieAcceptance and commitment therapy (ACT)Dialectische gedragstherapie (DGT)Functioneel analytische gedragstherapie (FAP)Metacognitieve gedragstherapie


Focus van mindfulness based cognitive therapyKernvaardighedenCentrale behandeldoelenOverige vaardigheden

Zelfontwikkeling 2: De gedachtetrein stopzetten

Ontwikkelen van een onderhoudstherapieversie voor depressieHet probleem depressieDepressie kost veel geldTraditionele methode om terugval bij depressie te voorkomenGevoeligheid voor een depressieve terugvalTerugvalpreventie door middel van cognitieve therapieTerugvalpreventie met behulp van mindfulnessCombineren van cognitieve therapie en mindfulness based cognitive therapy

Theoretisch modelHet probleem: de malende geestTwee modi van de geestDoe-modusZijn-modusVan de ene naar de andere modus

Zelfontwikkeling 3: Uitstellen van het oordeel

Werkwijze, doelgroep en duur van de behandelingWerkwijzeWaarom in groepsvorm?Omvang van de groep


De doelgroepKan iedereen mediteren?

Keuze voor mindfulness based cognitive therapy

Wie kan mindfulness based cognitive therapy uitvoeren?Zelf beoefenen van mindfulness

Wetenschappelijk bewezen effectiviteitWetenschappelijk onderbouwdKritiek op mindfulness based cognitive therapy

Effectiviteit van mindfulness based cognitive therapy

LES 2

De eerste stappen in mindfulness based cognitive therapy

Overzicht mindfulness based cognitive therapyIntakeAcht sessiesFase 1: Gericht aandacht geven zonder oordelenFase 2: Herkennen en aanpakken van stemmingswisselingen

De rol van de trainerCreëren van een kader voor meditatiesProblemen die zich kunnen voordoenHet leiden van de meditatiesDe lichaamshoudingDe instructiesMeegaan met het procesBespreken en nabespreken


Nieuwsgierige en aandachtige houding van de trainerPlannen en voorbereiden van sessiesPraktische tips voor de (toekomstige) trainerDagelijks oefenenLeg dagelijks alles even stilBegin altijd bij je lichaamObserveren van dagelijkse reactiesAandacht voor wat er om je heen gebeurtWees niet te streng voor jezelf

Zelfontwikkeling 4: Letten op je ademhaling

IntakeOnderdelen van het intakegesprek

KennismakenKennismaken met de trainerKennismaken met mindfulness based cognitive therapy

Inventariseren van problemen, klachten en in stand houdende factorenInventariseren van problemen en klachtenProblematische inventarisatiesInventariseren van mogelijke in stand houdende factorenIdentificeren van de vermeende bekrachtigerVragen stellenTopografische analyseEigen kennis en ervaringToetsen van de hypothesen over vermeende bekrachtiger

Inventariseren van de hulpvraagAnalyseAlgemene informatieActuele problematiek


Problemen, klachten en in stand houdende factorenHulpvraagPsycho-educatieIndelen in een groep

Sessie 1: Bewust worden en zijnAutomatische piloot en mindfulnessVoorbereiding sessie 1 door de trainerSessieopbouw Kort inleidend praatje Voorstelronde Rozijnoefening Lichaamsscan Huiswerk Afronden van de sessie Aandacht voor de ademhalingOverzicht opbouw sessie 1

Mindfulnessoefening 1: RozijnoefeningUitleg voorafInstructies rozijnoefeningNabespreking rozijnoefeningInzicht

Zelfontwikkeling 5: Rozijnoefening

Mindfulnessoefening 2: LichaamsscanUitleg voorafInstructies lichaamsscanNabespreken lichaamsscanInzicht

Zelfontwikkeling 6: Lichaamsscan

HuiswerkHuiswerkopdracht lichaamsscanHuiswerkopdracht momentje leven in het nuHuiswerkopdracht aandachtig eten


Aandacht voor de ademhaling

Samenvatting eerste sessie

LES 3

Gericht aandacht geven

Sessie 2: Omgaan met weerstandLichaamsscan voorafWeerstand en obstakels

Voorbereiding sessie 2 door trainerSessieopbouw Lichaamsscan Bespreken huiswerk Oefening gedachten en gevoelens Huiswerk Afronden van de sessie ZitmeditatieOverzicht opbouw sessie 2

Bespreken lichaamsscan en huiswerkBespreken lichaamsscan

Bespreken huiswerk Positief voorbeeld Negatief voorbeeldWeerstandsproblemenOnzekerheidAandacht erbij houdenJuiste omstandigheden om te mediterenSpanning, stress en pijnPraktische problemenTijdVervelingIn slaap vallenTe sterk proberenVan slag raken


Cognitieve oefening 1: Gedachten en gevoelensUitleg voorafInstructies gedachten en gevoelensNabespreking gedachten en gevoelensInzicht

HuiswerkLichaamsscanMomentje leven in het nuZitmeditatieCognitieve oefening 2: Logboek prettige gebeurtenissenStappenplan Mindfulnessoefening 3: ZitmeditatieInstructiesSamenvatting tweede sessie

Zelfontwikkeling 7: Zitmeditatie

Sessie 3: Aandacht voor de ademhalingAdemhalingVoorbereiding sessie 3Sessieopbouw Concentratie op zien of horen Zitmeditatie Bespreken huiswerk Drie minuten ademruimte Huiswerk Afronden van de sessie Mindful lopenOverzicht opbouw sessie 3

Mindfulnessoefening 4: Concentratie op zien of horenUitleg voorafInstructies zieoefeningInstructies hooroefening


Mindfulnessoefening 5: Uitgebreide zitmeditatieUitleg voorafInstructies uitgebreide zitmeditatieNabespreken uitgebreide zitmeditatieInzicht

Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Cognitieve oefening: logboek prettige gebeurtenissenAfdwalen van de geestGedachten proberen te controlerenOordelenAutomatische denkpatronenVervelende fysieke gewaarwordingenSterke emoties

Mindfulnessoefening 6: Drie minuten ademruimteUitleg voorafInstructies drie minuten ademruimteNabespreken drie minuten ademruimte

HuiswerkUitgebreide zitmeditatieMindful lopenDrie minuten ademruimteCognitieve oefening 3: Logboek van onprettige gebeurtenissen

Mindfulnessoefening 7: Mindful lopenUitleg voorafInstructies mindful lopenSamenvatting derde sessie

Zelfontwikkeling 8: Mindful lopen


Sessie 4: In het hier en nu blijvenIn het hier en nu blijvenVoorbereiding sessie 4SessieopbouwConcentratie op zien of horen Zitmeditatie Bespreken huiswerk Territorium van depressie afbakenen Drie minuten ademruimte Huiswerk Afronden van de sessie Aandacht voor de ademhalingOverzicht opbouw sessie 4

Mindfulnessoefening 8: Uitgebreide zitmeditatie (2)Uitleg voorafInstructies uitgebreide zitmeditatie (2)

Zelfontwikkeling 9: Uitgebreide zitmeditatie (2)

Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Cognitieve oefening: logboek onprettige gebeurtenissenWittebroodsweken en hard werkenVoorkeur voor de mindfulnessoefeningenAfkeer van de mindfulnessoefeningenIn het hier en nu blijvenVolhouden

Cognitieve oefening 4: Territorium van depressie afbakenenAutomatische negatieve gedachtenVragenlijst automatische gedachtenInzicht verschaffenSymptomen van depressie


Diagnostische criteria voor een depressieve stoornis

Drie minuten ademruimteNabespreken drie minuten ademruimte

Zelfontwikkeling 10: Drie minuten ademruimte

HuiswerkUitgebreide zitmeditatie (2)Drie minuten ademruimteSamenvatting vierde sessie

LES 4

Herkennen en aanpakken van stemmingswisselingenInleiding

Sessie 5: Accepteren van de situatie Toelaten en accepterenVoorbereiding sessie 5Sessieopbouw Zitmeditatie Bespreken huiswerk Drie minuten ademruimte Huiswerk Afronden van de sessie Mindful lopenOverzicht opbouw sessie 5

Mindfulnessoefening 9: Uitgebreide zitmeditatie (3)Uitleg voorafInstructies uitgebreide zitmeditatie (3)Bespreken uitgebreide zitmeditatie (3)Toelaten en accepteren


Het is oké Laat me voelen AccepterenInzicht uitgebreide zitmeditatie (3)

Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Drie minuten ademruimteVerder uitbreiden van de drie minuten ademruimteToepassen van de drie minuten ademruimte

HuiswerkUitgebreide zitmeditatie (3)Drie minuten ademruimte

Samenvatting van sessie 5

Zelfontwikkeling 11: Problemen aanvaarden en accepteren

Sessie 6: Gedachten zijn geen feiten Negatieve stemmingen en gedachtenVoorbereiding sessie 6Sessieopbouw Zitmeditatie Bespreken huiswerk Oefening stemmingen, gedachten en andere gezichtspunten Omgaan met negatief denken, bestaande uit de ademruimte en daarop volgende maatregelen Huiswerk Uitleg voorbereiding einde training Afronden van de sessieOverzicht opbouw sessie 6

Mindfulnessoefening 10: Uitgebreide


zitmeditatie (4)Uitleg voorafInstructies uitgebreide zitmeditatie (4)Bespreken uitgebreide zitmeditatie (4)

Bespreken huiswerkGedachten als gedachten zienGedachten zijn geen feiten

Cognitieve oefening 5: Stemming, gedachten en andere gezichtspuntenUitleg voorafStappenplan oefening stemming, gedachten en andere gezichtspuntenTypische reacties van deelnemersOmgaan met negatief denken

AdemruimteOpties na de ademruimteDoelen

HuiswerkWillekeurige meditatieDrie minuten ademruimte

Uitleg voorbereiding einde training

Samenvatting sessie 6

Sessie 7: Zorgen voor jezelfVoor jezelf zorgenVoorbereiding sessie 7Sessieopbouw Zitmeditatie Bespreken huiswerk Oefening activiteit en stemming Lijst van prettige activiteiten maken


Identificeren van terugvalsignalen Identificeren van acties om terugval tegen te gaan

Omgaan met negatief denken, bestaande uit de ademruimte en daarop volgende maatregelen Huiswerk Afronden van de sessie Mindful lopenOverzicht opbouw sessie 7

Bespreken huiswerkOefenen zonder gesproken instructies

Cognitieve oefening 6: Activiteit en stemmingUitleg voorafStappenplan oefening stemming, gedachten en andere gezichtspuntenTypische reacties van deelnemers

Cognitieve oefening 7: Lijst van positieve en prettige ervaringen makenActiviteiten bij een sombere stemming

Cognitieve oefening 8: Identificeren van terugvalsignalenDe cirkel doorbreken

Cognitieve oefening 9: Identificeren van acties om terugval tegen te gaan

HuiswerkWillekeurige meditatieDrie minuten ademruimteOntwikkelen alarmsysteemOntwikkelen actieplanVoorbeeld actieplan


Samenvatting van de zevende sessie

LES 5

Mindfulnessoefeningen en toepassingen bij kinderen

Sessie 8: Blik op een zelfstandige toekomstVoorbereiding sessie 8Sessieopbouw Lichaamsscan Bespreken huiswerk Bespreken hele training Bespreken discipline Bespreken toekomstplannen Afronden van de training Steen-, knikker- of kraalmeditatieOverzicht opbouw sessie 8

Bespreken lichaamsscan Positieve reacties Negatieve reacties

Bespreken huiswerk Mindfulnessoefeningen Alarmsysteem en actieplannenBespreken hele trainingBespreken toekomstplannenMindfulness in het dagelijks levenActieplannen voor terugvalpreventieAfspraken over follow-up

Mindfulnessoefening 11: Steen-, knikker- of kraalmeditatieUitleg voorafInstructies steen-, knikker- of kraalmeditatie


Samenvatting van sessie acht en afsluiting van de training De toekomst Dagelijkse aandacht Overige tips voor dagelijkse aandacht

Mindfulness based cognitive therapy bij kinderenMindfulness bij kinderen tot en met dertien jaarMindfulness bij jongerenAccepteren van egocentrismeWerk maken van samenwerkingBetrek naasten bij de trainingBeeldspraakMetaforenConcrete voorbeeldenSpelletjes en quizzen(Poppenkast)poppen Pseudobehandelaar VoorbeeldfunctieVertellen van verhalen Therapeutische verhalenVisualisatieStriptekeningenTekenopdrachtenComputeropdrachten en gebruik van mobiele telefoon

Het mindfulness based cognitive therapy-proces bij jongerenMeditatiehoudingZittenLiggenGesloten ogenCommunicerenAanpassen aan kinderen


Sessie 1: Ik en mijn adem Rozijnoefening of spel zintuigen ervaren Lichaamsscan Ademruimte Huiswerk

Sessie 2: De stille, rustige plek Concentratiespel: gevuld glas Ontwikkelen van een stille rustige plek Huiswerk Gronden als een boom

Sessie 3: Het babbelaartje Concentratiespel: pingpong blazen Huiswerk

Sessie 4: Onplezierige ervaringen Huiswerk

Sessie 5: Stevig als een berg Aandachtig ademhalen Schud je los Huiswerk

Sessie 6: Gevoelens Aandachtig ademhalen: lichaam en geest verbinden Smeltend-ijsspel Het benoemen van gevoelens, feiten en oordelen Huiswerk

Sessie 7: Metta Hoe verhelder ik de geest? Radicale vriendelijkheid Huiswerk Springspel


Sessie 8: Nog even herhalen

Aanpassen aan jongerenSessie 1: Bewust worden en zijnSessie 2: Omgaan met weerstandSessie 3: Aandacht voor de ademhalingSessie 4: In het hier en nu blijvenSessie 5: Accepteren van de situatieSessie 6: Gedachten zijn geen feitenSessie 7: Zorgen voor jezelfSessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst

Vaak voorkomende problemen tijdens therapie met kinderen en jongerenKinderen die zwijgenBeperkte cognitieve en mondelinge vaardighedenGebrek aan motivatieGeen huiswerk makenRol van de ouders

LES 6

Therapeutische vaardigheden en strategieënInleiding

Therapeutische basisvaardighedenBasishouding van de trainerVeelvoorkomende fouten Olievlek Vragenvuur Dwangbuis

Verbale en non-verbale communicatieHet inhoudsniveau: de verbale communicatieHet betrekkingsniveau: de non-verbale communicatie


Elementaire gespreksvaardigheden van het groepsgesprekOpenen van een groepsgesprekOpenen van een sessieStellen van een beginvraagEvaluatie van ingebrachte aspectenStimulerenHouding van de trainer: actief luisterenBeginnersfouten Papegaaien Vooruitlopen Achterblijven Emoties negerenStilteTussenvoegsels

Structurerende en begeleidende gespreksvaardighedenSamenvattenDoorvragen Verdiepende doorvraag Verbredende doorvraagTerugvragen Verdiepende terugvraag Verbredende terugvraagAfronden van een groepsgesprekAfronden van de sessie

Andere belangrijke gespreksvaardighedenVragen stellenOpen vragenGesloten vragenWaaromvragenVragen herhalen

Reflecteren van gevoelIdiosyncratische uitdrukkingen overnemenHardop denken


Feedback en advies gevenFeedback gevenStappenplan feedback gevenAdvies gevenQuasi-adviesvragenFormuleren van advies

Socratische dialoogKenmerken De therapeut als gidsUitvoeringVoorbeeld

Motiverende gespreksvaardighedenMotivatie door attitude van de trainerMotivatie door voordelen van veranderingMotivatie door inspiratieMotivatie door vorderingMotivatiegesprekkenDe vier principes van het motivatiegesprekDoelstellingen van het motivatiegesprekGesprekstechnieken van het motivatiegesprek

Groepsdynamica in mindfulness based cognitive therapyGroepsdynamicaKarakteristieken van de mindfulnessgroepOntwikkelingen van de mindfulnessgroepVoorfaseBeginfaseOvergangsfaseWerkfaseEindfaseNa de groep

De trainer en zijn functionerenLeiderschapsstijl


Groepstherapeutische factorenOptimismeInclusieGroepslerenVerschuiven van de focus van zelf naar de groepVeranderen van onaangepaste patronen

Groepsdynamische processenGroepscohesieNormenRollen Het stille type Het aanwezige trotse type De helper De scepticus Het stuurloze type Het ongeschikte type Vast komen te zitten in een rol

Stagnerende groepsprocessenGroepsontwikkelingGroepscohesieSubgroepenDestructieve normenDestructieve rollenBesmettingseffect

Activerende en constructieve groepsprocessenSociaal leren door middel van modellingSubgroepen met afwijkende deelnemersSociale bekrachtigingCorrigeren door de groepPositieve normenConstructieve rollen


LES 7

Mindfulness based cognitive therapy aanpassen aan verschillende (psychologische) klachten en problemen (deel 1)Inleiding

Mindfulness based cognitive therapy bij depressie en andere stemmingsstoornissenStemmingsstoornissenDepressieDiagnose depressie volgens DSM-IVEenmalige depressieve stoornisRecidiverende depressieve stoornisDepressieve stoornis niet anderszins omschreven Premenstruele dysfore stoornis Beperkte depressieve stoornis Recidiverende kortdurende depressieve stoornis Postpsychotische depressieve stoornisDysthyme stoornisDiagnose dysthyme stoornis volgens DSM-IVBipolaire stoornisDiagnose bipolaire stoornis volgens DSM-IV

Toepassingsmogelijkheden van mindfulness based cognitive therapyTerugvalpreventie van depressiePreventie van depressieMindfulness based cognitive therapy als preventie van depressieBehandelen van een acute depressieBehandelen van een dysthyme stoornisBehandelen van een bipolaire stoornis


Aandachtgerichte cognitieve gedragstherapie bij depressieAccepterenCognitief gedragstherapeutische techniekenRegistratieopdrachtenRegistreren van een stemmingRegistreren van een activiteitRegistreren van gedachtenIdentificeren en veranderen van automatische gedachten en overtuigingenGedachterapportDeel 1 Bepalen van de gebeurtenis Bepalen van het gevoel en gedrag Bepalen van automatische gedachten of beeldenDeel 2 Bepalen van de belangrijkste automatische gedachte Verzamelen van bewijzen voor en tegen de automatische gedachte Formuleren van een alternatieve gedachte Scoren van de geloofwaardigheid van de alternatieve gedachteNeerwaartse pijltechniek

Andere technieken om stemmingsstoornissen te verlichtenAangename en plezierige activiteiten Verhogen van het aantal aangename en plezierige activiteitenLichaamsbeweging Het soort lichaamsbeweging Gestructureerd programma

Andere mensen Afspreken van activiteiten met andere mensenSociale vaardigheden


Luisteren Assertief zijn Verzoeken doen Ja of nee zeggenAndere cognitief gedragstherapeutische technieken

Mogelijk programma bij depressieSessie 1: Bewust worden en zijnSessie 2: Omgaan met weerstandSessie 3: Aandacht voor de ademhalingSessie 4: In het hier en nu blijvenSessie 5: Accepteren van de situatieSessie 6: Gedachten zijn geen feitenSessie 7: Zorgen voor jezelfSessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst

Mindfulness based cognitive therapy bij angstproblemen en -stoornissenAngstproblemen en -stoornissenGegeneraliseerde angststoornisDiagnose gegeneraliseerde angststoornis volgens DSM-IVPsychotraumaDiagnose posttraumatische stressstoornis volgens DSM-IVFobieënDiagnose fobie volgens DSM-IVPaniekDiagnose paniekstoornis volgens DSM-IV Paniekstoornis zonder agorafobie Paniekstoornis met agorafobie

Toepassingsmogelijkheden van mindfulness bij angstPreventie van angststoornissenMindfulness based cognitive therapy ter preventie van angststoornissen


Behandeling van acute angstproblemen of - stoornissenTerugvalpreventie van angststoornissenMindfulness based stress reduction training

Nieuwe mindfulnesstechniekenRuimte maken voor angst Mindfulnessoefening: Ja-meditatieBij het onaangename blijven Mindfulnessoefening: Keuzeloze bewustheidVrienden worden met je angstige geest Mindfulnessoefening: Liefdevolle vriendelijkheid

Toevoegen van cognitief gedragstherapeutische techniekenRegistreren van gedachtenGedachterapportExposureExposure in vivo Exposure in vitro of imaginaire exposureAndere cognitief gedragstherapeutische technieken

Mogelijk programma bij angstproblemenSessie 1: Bewust worden en zijnSessie 2: Omgaan met weerstandSessie 3: Aandacht voor de ademhalingSessie 4: In het hier en nu blijvenSessie 5: Accepteren van de situatieSessie 6: Gedachten zijn geen feitenSessie 7: Zorgen voor jezelfSessie 8: Blik op een zelfstandige toekomst


LES 8

Mindfulness based cognitive therapy aanpassen aan verschillende (psychologische) klachten en problemen (deel 2)Inleiding

Mindfulness based cognitive therapy bij chronische stress of pijnChronische stressChronische pijnSoorten chronische pijnSomatoforme pijnstoornis

Toepassingsmogelijkheden van mindfulness based cognitive therapyBehandelen van chronische stressPreventie van chronische stressBehandelen van chronische pijn

Nieuwe technieken bij stress- en pijnreductieOefening stress en pijn serieus nemenWerken met fysieke pijn en spanningOefening bewust bewegenOefening rust als geschenkOefening invloed van stress of pijn op het dagelijks leven

Mogelijkheden mindfulness based cognitive therapy programma bij stress- en pijnreductieSessie 1: Bewust worden en zijnSessie 2: Omgaan met weerstandSessie 3: Aandacht voor de ademhaling en het lichaamSessie 4: In het hier en nu blijven


Sessie 5: Accepteren van de situatieSessie 6: Gedachten zijn geen feitenSessie 7: Zorgen voor jezelfSessie 8: Een toekomst met mindfulness

Mindfulness based cognitive therapy bij eetstoornissenEetstoornissenAnorexia nervosaDiagnose anorexia nervosa volgens DSM-IVBoulimia nervosaDiagnose boulimia nervosa volgens DSM-IVOverige eetstoornissenDiagnose eetstoornis NAO volgens DSM-IV

Toepassingsmogelijkheden van mindfulness based cognitive therapy bij eetstoornissenBehandelen van eetstoornissenPreventie van eetstoornissenMindfulness en cognitieve technieken bij eetstoornissenAandachtig etenMindfulness passpiegel exposure techniekOefening zingeving van het levenTest emotie-etenGeluksdagboekjeOefening saboterende gedachtenMindful eetdagboekOefening bereidheidOefening dialoog met je innerlijke saboteurOefening emoties toelatenOefening beweegplanSchrijven van een brief aan je lichaamOefening waarden ontdekken


Programma mindfulness based cognitive therapy bij eetstoornissenSessie 1: Verlangen naar een gezonde relatie met etenSessie 2: ValkuilenSessie 3: Omgaan met weerstandSessie 4: Saboterende gedachten loslatenSessie 5: Eten en emotiesSessie 6: Thuiskomen in je lichaamSessie 7: Zin geven aan je bestaanSessie 8: Voluit leven

Mindfulness bij relatieproblemenRelatieproblemenToepassingsmogelijkheden van mindfulnessMindfulness based relationship enhancementConceptualiseren van de relatieproblemenAcceptatie van partnergedragCommunicatiestrategieënBijhouden van communicatieAndere mindfulnesstechniekenGenieten van het samenzijnMindful aanrakenEye-gazing meditatieLiefdevolle vriendelijkheid

Mindfulness bij verslavingVormen van verslavingGewoonteverslavingMiddelenverslavingDiagnose middelenafhankelijkheid volgens DSM- IVDiagnose gewoonteafhankelijkheid

Toepassingsmogelijkheden van mindfulness bij afhankelijkheidBehandelen van middelenafhankelijkheidBehandelen van gewoonteafhankelijkheidVipassana-meditatie


Andere mogelijkheden van mindfulnessDe mooie en inspirerende wereld van mindfulness

Mindfulness Based Cognitive Therapy - SORAG-Akademie · cursus is niet altijd even gemakkelijk....

Documents

Transcript of Mindfulness Based Cognitive Therapy - SORAG-Akademie · cursus is niet altijd even gemakkelijk....