Miłosz Dialog Pogranicze

7/25/2019 Miosz Dialog Pogranicze

1/65

miosz dialog pogranicze


2/65

mioszdialog

pogranicze

Czesaw Miosz STULECIE

Midzynarodowe Centrum Dialogu OTWARCIE

Polska Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej WIGILIA

POGRANICZE

SEJNY 2011


3/65

spis treci

008 Krzysztof Czyewski,Sowo wstpne

011

MIOSZ O KRASNOGRUDZIE I SEJNACH012 Czesaw Miosz, Otrzymane wanie zdjcia z Krasnogrudy...013 Czesaw Miosz, Krasnogruda, albo Krasnohruda014 Czesaw Miosz, Kunatt, Stanisaw015 Czesaw Miosz, Mieszkacy Krasnogrudy019 Czesaw Miosz, Dom w Krasnogrudzie022 Moje zwizki z Sejnami. Z Czesawem Mioszem rozmawia modzie sejneska

037

MIOSZ I SUWALSZCZYZNA038 Zbigniew Fatynowicz, Kalendariumobecnoci Czesawa Miosza na Suwalszczynie

061

MIOSZ I POGRANICZE063 Czesaw Miosz, Andrzej Miosz, My niej podpisani...064 Czesaw Miosz, Drogi Staszku(list do Stanisawa Baraczaka)067 Czesaw Miosz, Serdecznie popieram068 Poszukiwanie ojczyzny. Z Czesawem Mioszem rozmawia Krzysztof Czyewski075 Czesaw Miosz, O Pograniczu076 Krzysztof Czyewski, O czasie powrotu078 Czesaw Miosz, O przywrceniu081 Krzysztof Czyewski, Linia powrotu(fragment)

087

POGRANICZE I KRASNOGRUDA089 Krzysztof Czyewski, Prowincja Pedagogiczna Budowniczych Mostw102 Magorzata Sporek-Czyewska, Wojciech Szroeder, Trakt Krasnogrudzki110 Europejska Agora, 30 czerwca 2011116 Szukanie ojczyzny. wiadectwo i proroctwo Czesawa Miosza. Wystawa118 Akcja Rodzinna Europa120 Midzynarodowe Centrum Dialogu


4/65

Mapa okolic Krasnogrudy z 1839 roku


5/65

i Krasnogrudy jeszcze kilkukrotnie. Jego powroty stay si dla nich czym wicejni odwiedzinami zaktkw zapamitanych z dziecistwa. Podajc za nim, samiznaleli si na linii powrotu. Starali si wspuczestniczy w tym dowiadczeniui wple je w swoj prac, std ich szczeglny stosunek do kwestii miejsca i pami-ci. Rozpoczli starania o odzyskanie dworu w Krasnogrudzie z parkiem i resztw-k, aby je odbudowa, aby odyy. Tak zrodzia si myl utworzenia Midzynarodo-wego Centrum Dialogu, gdzie mgby powsta warsztat rzemiosa budowania mo-stw midzy kulturami oraz zgbiania poprzez edukacj i praktyki artystyczne eto-su ludzi pogranicza. Czesaw Miosz zadeklarowa pene poparcie dla tej idei i zgo-dzi si patronowa caemu przedsiwziciu. Do koca swych dni ledzi postpyprac, przejty realizacj tego zamierzenia. Zanim odszed, zdy jeszcze zapoznasi z planami rewitalizacji dworu i projektami nowych obiektw, ktre zostan tamwzniesione. W licie do zespou Pogranicza napisa:Suszne jest, e zamiast dworu w Krasnogrudzie, powstanie w niej orodek midzyna-rodowego dialogu i e Sejny przechowuj pami tego, czym byy nie tylko w owymczasie, wtedy sprzed II wojny, ale jeszcze dawniej, kiedy dziaao tutaj znakomite li-ceum, w ktrym zdawa matur Stanisaw Kunat i inni wybitni dziaacze emigracyj-ni po roku 1831; kiedy sztetl sejneski by orodkiem myli religijnej, godnej wzmian-ki w Encyclopaedia Judaicai wtedy, kiedy dziaa w tym miecie biskup Baranauskas.Kiedy uczylimy si formuy Hegla: Przezwyciy, zachowujc. I o to zapewne cho-dzi w naszych wysikach zblienia si do przeszoci. Zanurzeni w teraz, powinnimy

stara si przenie niejako w nowy wymiar to, co byo, z ca wiadomoci, e pracu-jemy dla tego, co kiedy bdzie, i e przygotowujemy dar dla ludzi, ktrzy bd yli ponas. Odczuwam rado, mogc w myli powiedzie tym, z ktrymi chodziem tutaj,

w Krasnogrudzie i w Sejnach: Jestecie w dobrych rkach, nie wzgardliwie zapomnia-ni, ale obecni. Mogaby przecie trwa jedynie obrzydliwo spustoszenia, a e stao

si inaczej, jest to zwycistwo ludzkiego rozumu i woli.

Krzysztof Czyewski

ycie i dzieo Czesawa Miosza domykaj si w kole powrotu. Wypowiedzianew sowie poetyckim apokatastasis zmierzao do istnienia. Wygnaniec, dzieli ko-leje losu bieecw, emigrantw i ludzi wykorzenionych, ktrych zawieruchadziejowa rzucaa z miejsca na miejsce, w wiat. Podrny, domem swym ustano-wi mow ojczyst, i pozosta jej wierny. Na wiat spoglda podobnie jak GucioZaczarowany, bohater ulubionej ksiki z dziecistwa: to z bardzo bliska, niczymw kielichu kwiatu zanurzony w swej maej ojczynie, to z bardzo daleka, jak podr-ny wiata obejmujcy kontynenty, jzyki, pokolenia, epokiJak wielu innych mieszkacw Wilna, Wielkiego Ksistwa Litewskiego i pogra-niczy Europy rodkowo-Wschodniej, utraci miejsce rodzinne, bo pochona

je obrzydliwo spustoszenia. Lecz przyni mu si sen powrotu. (Dla poetwi wdrowcw sny s przedmiotem uwagi, stanowi warsztat pracy). Podj zatemprb wyjcia z Ziemi Ulro, ziemi wydziedziczenia. Wypracowa paradygmat po-wrotu i wytrwale wpisywa go w fundament nowej epoki. Powtarza przy tym formu- Hegla, zapamitan z czasw szkolnych: Przezwyciy, zachowujc. Powra-cajcy zwyciy Wygnaca, do czego w niemaym stopniu przyczyniy si pamidziecistwa i niesforno w przyjmowaniu wyrokw Historii jako ostatecznych. Jegodzieo, tworzone przez ponad pidziesit lat na Zachodzie, zawiera map bezcen-n dla niepogodzonych z miejscem wyznaczonym im koniecznoci dziejow. Danemu byo powrci, bo y wystarczajco dugo, aby ujrze upadek ideologii i dykta-tur odpowiedzialnych za barbarzyski wiek dwudziesty. Odwiedzi zaktki, po kt-rych kiedy bdzia jego wczesna modo: Przedzieraem si gszczem, tam gdziekiedy by park, ale nie znalazem ladw alei (z wiersza Powrt).

Jednym z miejsc powrotu Czesawa Miosza je st Krasnogruda, majtek, ktry nale-a przed wojn do krewnych poety ze strony matki, pooony nieopodal Sejn, tuprzy granicy polsko-litewskiej. W krasnogrudzkim dworze spdza on szkolne i stu-denckie wakacje, dowiadcza uczuciowych rozterek, pisa wiersze. Czu si ducho-wo silnie zwizany z tym miejscem wielu sprzecznych przey, czemu da wyrazrwnie w swojej pnej twrczoci. Nic dziwnego, e bardzo pragn tutaj wrcii skorzysta z pierwszej nadarzajcej si ku temu okazji w 1989 roku.Spotka tu animatorw z Fundacji Pogranicze, ktrzy take wtedy przybyli doSejn, by stworzy orodek praktyk midzykulturowych, zainspirowany w duej mie-rze ideami wyczytanymi w jego ksikach. Odtd pozostawali w bliskim kontakcie.Pki nie opuciy go siy, chtnie przyjmowa ich zaproszenie i przybywa do Sejn

SOWO WSTPNE


6/65


7/65

(Otrzymane wanie zdjcia)Otrzymane wanie zdjcia z Krasnogrudy, robione przed paroma miesicami. Jesienny park, trzciny

jeziora, na kady m dokadnie rozpoznaj, skd pa trzy fotografujcy. Co powiedzielibymy o czo-wieku ubiegego wieku, ktry w roku 1884 wspominaby swoj modo roku 1830?e dwie rne epoki, zupenie niepodobne do siebie, e byby stary i pami miaby niepewn.Nie sprawdza si nic z tego. Doznanie zmysowe kadego szczegu tak ostre, jak kiedy miaem latdziewitnacie, i odtworzone to samo poczucie, jakbym znw wiosowa, nakierowujc dzib odzi naolszyny cypla, albo szed w gr w stron widocznej midzy drzewami werandy, poczucie, e jestemtu tylko na chwil. W Krasnogrudzie? Na ziemi? Cho nigdy ten jeziorno-kamienisty powiat z po-chmurnym niebem nie wydawa mi si domowy. Co do epoki, to widoczne na zdjciu suche licie swaniejsze, a poniewa wszyscy ludzie, ktrzy tam chodzili, ju umarli, tym mocniej zaznacza sitrwao gruntu, rolin, pr roku i przemijanie spraw ludzkich. A nawet w tym wielkim podziale nagsto zaludnion krain ich, cieni, i t tutaj, nas ywych, epoka, mody, obyczaje zupenie trac zna-czenie, jakby po to, ebymy mogli sobie wyobrazi, e umarli ze wszystkich miejsc i wszystkich stu-leci, zrwnani, komunikuj si ze sob.

Z tomu Nieobjta ziemia(Pary 1984), cytowane za Dziea zebrane Wiersze, t. 4(Krakw 2004). Fotografie te, na prob Andrzeja Miosza, wykona Andrzej Strumio.

Krasnogruda albo KrasnohrudaNie by to majtek dziedziczny Kunatw, tylkokupiony od krewnych w dziewitnastym wieku.Mj pradziadek, Teofil Kunat, mia dwch synw,Bronisawa i Zygmunta. Pierwszy zosta dziedzi-cem Krasnogrudy, drugi studiowa agronomiw Szkole Gwnej w Warszawie, wyemigrowa napnoc, na Litw, oeni si z Jzef Syruciwni zosta moim dziadkiem. Jego fotografia jakomaego chopczyka cigle mnie zastanawia. Cza ekstrakt radoci ycia, ale zarazem figlarnegohumoru i inteligencji. Bardzo miy chopczyk,wszyscy musieli go lubi i potwierdzio si to,kiedy dors.Blisko Krasnogrudy, w Sejnach, jest grb Broni-sawa Kunata, Zygmunt natomiast ley w kiej-daskim powiecie, w witobroci. Kiedy jedzido Kowna, stolicy niepodlegej Litwy, eby cotam zaatwia w urzdach, nazwisko bardzomu pomagao, e niby takie rdzenne, bo kunaznaczy po litewsku ciao, sia. W istocie mogo

jedynie wiadczy, e plemiona Jadwingwmwiy narzeczem batyckim, czym midzypruskim a litewskim, bo wedug rodzinnych po-da Kunatowie wywodzili si od Jatwiezi. Ichkorzenie wic tam, gdzie najwicej wykopalisk,wiadczcych o tym, e Jadwingowie istnie-li, czyli na Suwalszczynie. Ale jak to si staow redniowieczu, e zostali wytpieni, napraw-d nie wiem. Nie wykroczyli poza stan plemionindiaskich, czyli nie zjednoczyli si w pastwo,czy wic prawda, e wystarczyo jednej wielkiejbitwy zakoczonej rzezi, eby pooy kres ichegzystencji? I e wzity do niewoli maoletni synwodza zosta przyjty do herbu Topr i wycho-wany na Polaka? Troch to pachnie pomysami

historykw z epoki Romantyzmu.Przez par stuleci midzy posiadociami zakonukrzyackiego i Litw rozpocieraa si bezludnapuszcza, pno zaczyna si osadnictwo, polskieod poudnia, litewskie od pnocy.

Gdzie siedzieli uszlachceni Kunatowie? W Kra-snogrudzie bya biblioteka Stanisawa Kunata,ekonomisty, po powstaniu listopadowym emi-granta we Francji, profesora w cole de Bati-gnolles urodzi si niedaleko Krasnogrudy, bow Michaliszkach, powiatu mariampolskiego.Na cmentarzu katolickim w Sopocie le dzie-dziczki Krasnogrudy, crki Bronisawa, mojekuzynki, Ela i Nina, tudzie m Eli, WadysawLipski, i symbolicznie, ich syn Zygmunt, ktryzgin w niemieckim obozie koncentracyjnym.Tam te ley Weronika, crka Zygmunta, mojamatka. Jej siostra Maria pochowana jest nato-miast w Olsztynie. Tyle suchej informacji, ktrze sob wszdzie niesiemy, cho cywilizacja zda-

je si coraz mniej sprzyja pamici o mglistychsprawach plemiennych.

Haso wAbecadleCzesawa Miosza (Krakw 1997), cytowane za Dziea zebrane(Krakw 2001).


8/65

MIESZKACYKRASNOGRUDY

Ela (Gabriela) i Nina (Janina) byy crkami Bronisawa Kunata. Kiedy pisano to nazwisko p rzezdwa t. By on bratem mojego dziadka Zygmunta. Jest pochowany na katolickim cmentarzuw Sejnach.Ela wysza za m za Wadysawa Lipskiego, z wyksztacenia inyniera, ktry studiowa byw Niemczech, w Karlsruhe. Mieli jedno dziecko, syna Zygmunta nazywanego Zaz. Nina natomiastpo mu nazywaa si Niementowska, ale byo to maestwo krtkotrwae i jej byy m nigdy doKrasnogrudy nie przyjeda. Kiedy jedziem tam na wakacje, ya te jeszcze matka Eli i Niny,Florentyna z Grzegorzewskich. Majtek, cho do duy, nie dawa jednak wystarczajcegodochodu. Gospodarstwem rolnym zajmowaa si Nina. Chodzia w dugich butach i byanamitnym koniarzem. W latach 19191920 suya jako szeregowiec w Puku Uanw. W jej gestiileao kierowanie robotnikami rolnymi, ale nie byo nigdzie w obejciu osobnej kuchni dla nich, jakna przykad w Szetejniach. Ela prowadzia gospodarstwo domowe, tzn. gospodarstwo dla letnikw,

ktrzy skadali si z inteligencji warszawskiej. Wadek nie mia waciwie funkcji, poza obowizkiemprzywoeniem goci z Sejn, dokd dochodzi autobus, i bawienia goci, tote co wieczr siadaw salonie do fortepianu i gra im do taca. Syn Zaza wychowywa si w domu. Nie pamitam, czyzacz chodzi do gimnazjum. By bardzo wraliwy i muzykalny. Wraz z ojcem zosta wywieziony w 1939,czy na pocztku 1940 roku do Sachsenhausen. Mia wtedy 15 lat. Tam nalea do grupy uywanej dowyprbowywania odpornoci obuwia przy coraz wikszym obcieniu umar w obozie po paru latach.Jego ojciec by atletycznej budowy i wietnie zna niemiecki, by moe te cechy pozwoliy mu przey.W pocztku niemieckiej okupacji Nina dziaaa jako kurierka w wyprawach na ssiedni Litw.

Kunatt, StanisawMj dziadek, Zygmunt Kunat, tylko w modoci

pisa nazwisko przez dwa t. Obyczaj podwajaniakocwek (Jundzi, Montwi, Radziwi)pojawi si chyba dla nadania nazwiskom arysto-kratycznej wagi. Bronisaw Kunat, brat megodziadka, ma swj nagrobek na cmentarzu (kato-lickim) w miecie Sejny i nazwisko przez dwat. W odlegej od Sejn o dziesi kilometrw Kra-snogrudzie ogldaem tomy biblioteki StanisawaKunatta. Ten figuruje wrd sawnych ludzi Su-walszczyzny (Biografie Suwalskie, cz IV,w artykule pod tytuem Konserwatywny libera).Dowiadujemy si stamtd, e wywodzi si zeszlachty kalwiskiej, urodzi si w 1799 w folwarkuMichaliszki na Suwalszczynie, w powiecie ma-riampolskim, i e uzyska w 1817 matur w liceumw Sejnach. Szko t wsawili te znani z dziejwWielkiej Emigracji Antoni Bukaty, Heronim Kaj-siewicz i Leonard Niedwiecki.Stanisaw Kunatt studiowa prawo na Uniwersyte-cie Warszawskim, nastpnie w latach 18201823ekonomi i filozofi w Berlinie i Paryu. Po po-wrocie do kraju wykada w Warszawie prawo

i ekonomi. Nalea do liberalnej opozycji. OficerGwardii Akademickiej, nastpnie radca stanui protokulant obrad sejmowych. Na emigracjiwierny polityce Hotelu Lambert. WspzaoycielTowarzystwa Literackiego, wykadowca w Wy-szej Szkole Polskiej.

Jego modsi bracia rwnie w Michaliszkach uro-dzeni: Mikoaj, oficer w Powstaniu Listopado-

wym, nastpnie na emigracji czonek Towarzy-stwa Demokratycznego, i Teofil, ktry w 1853naby (od krewnych, Eysmontw) Krasnogrud.To ojciec Bronisawa i Zygmunta, a wic mjpradziadek.Sejny w okresie midzywojennym byy malut-kim ydowskim miasteczkiem. Istniay te inneSejny, litewskie, jako stolica litewskiej, przewa-nie, diecezji. Jej biskupem w kocu dziewitna-stego i pocztku dwudziestego wieku by Anto-ni Baranowski, poeta i matematyk. Tutajnatrafiamy na komplikacj, bo Baranowski,pochodzcy z Onikszt na Litwie, najpierw, kie-dy by w seminarium duchownym, nazywa siBaranauskas i by patriot litewskim. W jzykulitewskim napisa wtedy, naladujc opisy przyro-dy w Panu Tadeuszu, poemat pod tytuem Ani-kcio ilelis, co znaczy Br Oniksztaski. Utwrten ma wysokie miejsce w dziejach litewskiej lite-ratury. Pniej jednak Baranauskas zaniecha po-ezji i odszed od swojego jzyka, piszc rozprawypo polsku. Miejscowi Litwini chc, eby jego po-

mnik stan przed katedr w Sejnach, co gorliwiepopieram, cho upamitniaby t posta w jejmodzieczym tylko wcieleniu, litewskiego poety.

Haso w Inne abecadoCzesawa Miosza (Krakw 1998), cytowane za Dziea zebrane(Krakw 2001).

Krasnogruda okoo 1931 roku. Czesaw Miosz w rodku, najwyszy. Pierwsza z lewej: Florentynaz Grzegorzewskich Kunat, matka Eli i Niny. Trzecia z prawej: Janina z Kunatw Niementowska.


9/65

Nie wiem, czy to przyczynio si do aresztowania Wadka i Zazy, raczej nie. Ich aresztowanie towynik akcji niemieckiej przeciwko polskiej inteligencji na obszarze wtedy wczonym do Reichu.Po aresztowaniu Wadysawa i Zazy majtek zosta chyba oddany niemieckiemu zarzdcy, a Elai Nina dotary do Warszawy i tam chyba przeyy Powstanie. Po wojnie osiedliy si w Sopocierazem z Wadkiem, ktry wrci z obozu koncentracyjnego, w willi, zapisanej na moje nazwisko, przyulicy Wybickiego. W willi tej straszyo, bo rodzina lekarza niemieckiego popenia w niej byazbiorowe samobjstwo, siedzc przy stole i zaywajc cyjanku potasu. Strachy w tym domu opisaw jednym z wierszy Miron Biaoszewski.Kiedy byem w Ameryce, staraem si im pomaga, przysyajc paczki. Mieszkanie w willi zamienilinastpnie na mieszkanie w bloku.Ela umara w 1962, Nina w 1977, Wadek w 1978.Wszyscy troje s pochowani na cmentarzu katolickim w Sopocie i jest tam sy mboliczny grb Zazy,a take, w tym samym kompleksie, grb mojej matki, ktra umara na tyfus w wiosce Drewnica podGdaskiem, po tak zwanej repatriacji z Wilna w 1945.

Podyktowane przez Czesawa Miosza w Krakowie w dniach 1630 kwietnia 2003 roku, spisane przezAgnieszk Kosisk i wysane w licie do Pogranicza

1. Auto Wadysawa Lipskiego,tzw. dokart, Krasnogruda, latatrzydzieste.2. Gabriela Lipska w alei parku

krasnogrudzkiego prowadzcejna brzeg jeziora Hony.3. Czesaw Miosz(trzeci od prawej) w parkukrasnogrudzkim, latatrzydzieste.

z lewej: Gocie pensjonatu naganku dworu w Krasnogrudzie,lata trzydzieste XX w.. Przypierwszym z lewej filarze stoi

Gabriela z Kunatw Lipska.u gry: Janina z KunatwNiementowska, przy budynkutzw. ptasznikw w Krasnogrudzie,lipiec 1932 roku.

1

2

3


10/65

DOMW KRASNOGRUDZIE

Koo domu, mniej wicej obok werandy, stao bardzo stare drzewo, ogromna lipa, dzi cita. Tukoo niej znajdowaa si przybudwka, czyli wironek, zdaje si, z drzewa modrzewiowego. W zimienie ogrzewany, tak e byo w nim wtedy bardzo zimno, ale latem mg suy za pokoje dla letnikw.Sam dom, co bardzo rzadkie, mia dwie kondygnacje. Z przedpokoju wchodzio si na prawo do

jadalni, a na lewo do salonu, ktry by do obszerny. Za jadalni by jeden pokj zajmowany, o ilepamitam, w zimie przez Nin. Kto w nim mieszka latem nie wiem, by moe kto z letnikw.Odpowiednikiem tego pokoju za jadalni by, jak mi si wydaje, pokj za salonem. Z przedpokojuprowadziy schody w d na dolne pitro, gdzie byy dwa due pokoje. Jeden z nich zajmowanyprzez Wadkw. Byy tam rne korytarze, ale nie pamitam, czy czyy si one z kuchni na tymsamym poziomie, czy te jeszcze na niszym. Wejcie do kuchni z powodu nierwnoci terenu byoz zewntrz budynku. Z przedpokoju prowadziy rwnie schody na gr, na strych. Cay dom by,o ile rozumiem, podmurowany i otynkowany. Czy konstrukcja bya z drewnianych bali, czy by to

tzw. mur pruski nie pamitam. Ale strych mia za podog warstw piasku, i szo si do jedynegona tym poziomie pokoju z uoonymi deskami. W tym pokoju podczas wakacji mieszkaem.Salon i jadalnia byy urzdzone do starowiecko. W salonie pamitam star sof, fortepian, biur-ko, fotele, jak star szaf. W jadalni, zaraz na prawo od wejcia szaf z ksikami nalecymi doStanisawa Kunata emigranta 1831 roku, ekonomisty, profesora w lcole des Batignolles w Paryu.Ksiki miay skrzane oprawy z epoki i bodaj niektre z nich byy jego pira. Ale wtedy przeszonie bardzo mnie obchodzia.

1. Do Krasnogrudydojedao si bryczkz Grodna (od stronyWilna) lub Augustowa(od strony Warszawy).2. Wadysaw Lipskina werandzie dworu

w Krasnogrudzie.3. Gabriela Lipskaw salonie dworukrasnogrudzkiego.

Dwrw Krasnogrudzie,lata trzydzieste.

1

2

3


11/65

Na prawo od werandy, ktra teraz te istnieje, na tym samym poziomie byy cieki nieduego sadu,poniej byo kilka alejek parku schodzcych do jeziora. Tu przy jeziorze sza alejka na prawo odprzystani dek do miejsca kpielowego na samym lewym skraju jeziora tu przy szuwarach. Z miej-sca kpielowego mona byo przepyn na drug stron (co zrobiem raz czy dwa) do dworu Ho-ny nalecego do Meyerw.Z Krasnogrudy jedzio si do Sejn dwiema drogami: albo przez las do wsi Ogrodniki i szos doSejn, albo drog przez las do wsi egary i len drog do miasteczka.Mam wraenie, e Krasnogruda bya kiedy bardzo duym majtkiem, posiadajcym ogromny las,po ktrym niewiele zostao. Cay prawie obszar pomidzy dworem i jeziorem Gaadu, a wic jakietrzy kilometry, by pokryty lasem i podejrzewam, e wycicie tego lasu suyo pewnym arystokra-tycznym fumom, na przykad podrom po zachodniej Europie. Teraz pomidzy dworem i jezioremGaadu s tylko pola. Nic mi nie jest wiadomo o stosunkach pomidzy dworem i ssiednimi wio-skami: Ogrodniki z ludnoci chyba niejednolit jzykowo i wiosk egary, czysto litewsk. Grani-ca litewska bya o par kilometrw od dworu, jak wiadomo, gucho zamknita i nigdy nie syszaemo jakimkolwiek przejciu granicy koo Ogrodnik.

Podyktowane przez Czesawa Miosza w Krakowie w dniach 1630 kwietnia 2003 roku, spisane przezAgnieszk Kosisk i wysane w licie do Pogranicza

1. Dwr w Krasnogrudzie,1935 rok.2. Czesaw Miosz pywajcyw jeziorze Hony,lata trzydzieste.3. Gocie pensjonatuw Krasnogrudzie na jeziorzeHony.

1. Park krasnogrudzkiprzed wojn.

2. Salon dworuw Krasnogrudzie, 1927 rok.Przy fortepianie: WadysawLipski. Pierwsi z prawej:Aleksander Miosz i JaninaNiementowska.

1

2

1

2

3


12/65

MOJEZWIZKIZ SEJNAMI Z CZESAWEMMIOSZEMROZMAWIAMODZIESEJNESKA

Boena Szroeder: Od wielu lat pracujemy z modym pokoleniem nad pamici Sejn i wielokultu-rowym dziedzictwem naszego regionu. Razem z modzie przygotowywalimy ksik i spektaklKroniki sejneskie, ktre powstay ze spisanych opowieci starszych ludzi. A w pracy tej uczestniczyi jest tutaj z na mi modzie polska, litewska i staroobrzdowcy. Od dawna ju marzylimy, aby takrozmow odby z Panem.

C.M: W moich latach studenckich, spdzaem wakacje w Krasnogrudzie, okoo dziesiciu kilo-metrw od Sejn, prawie na granicy litewskiej, w majtku, ktry nalea do rodziny Kunatw. Dzia-dek Kunat urodzi si w Krasnogrudzie. Brat mego dziadka, Bronisaw Kunat, jest pochowany w Sej-nach na cmentarzu katolickim, chocia rodzina Kunatw bya kalwiska jak podaje lista szlachtykalwiskiej jeszcze w XVIII wieku. W jaki sposb stali si katolikami, nie wiem, w kadym bd ra-zie w XIX wieku byli ju nimi. Ot mj dziadek urodzi si w Krasnogrudzie, ale ju nie mia jakomodszy syn majtku, tylko wyksztacenie. Studiowa agronomi w Szkole Gwne j w Warszawie.Byy to czasy pozytywizmu. Potem wyemigrowa na pnoc, to znaczy na Litw waciw, na pnocod Kowna, i tam oeni si z Jzef Syru, moj babk.W Krasnogudzie bywaem najczciej w latach studenckich. Jako e wtedy majtki ziemskie pod-upaday, moje krewne Ela i Nina Kunatwny (zamne inaczej si nazyway) zaoyy tam pensjo-nat, eby jako podreperowa sytuacj finansow. To s wanie moje zwizki z Sejnami. No, a doSejn przyjedao si co kilka dni. Nie wiem, jak wyobraacie sobie Sejny wczesne. Przy kocu ryn-ku, znaczy po przeciwlegej stronie ni synagoga, po prawej rce, bya restauracja mamy Fligieltaub.Nie wiem, czy wiecie o istnieniu takiej restauracji?

Tak, tak wiemy.

C.M.: No, a mniej wicej naprzeciwko tej restauracji, przy rynku, odbyway si niesamowite sce-ny dookoa autobusu. To by duy autobus, ktry wyrusza z rynku z niesychanym rejwachem. Tu-my si gromadziy dookoa tego autobusu! Nawet na dachu adowali rozmaite kosze z ptactwemitd., gwnie w dni targowe. Tak naadowany autobus wyrusza do Suwak. Nie wiem, czy to, co opo-wiadam, jest wam znane? Autobus nalea oczywicie do spki ydowskiej i klientami byli przedewszystkim ydowscy kupcy, ktrzy przewozili rozmaite produkty do Sejn.Moje kuzynki nie byy zbyt pobone. Bardzo tolerancyjne, ale nie bardzo pobone do kocio-a w Sejnach nie bardzo jedziy. A o moim dziadku Kunacie napisaem wiersz. Nie wiem, czy ktoz was ten wiersz czyta?

Czytalimy.

C.M.: Dziadek Kunat by bardzo tolerancyjnym czowiekiem. A wtedy to byo trudne by tole-rancyjnym, poniewa byy napicia narodowociowe, szczeglnie polsko-litewskie, a nasza rodzina,i po stronie mojego o jca, i po stronie matki, mwia po polsku. Wic byy czasem konflikty, nie tyl-ko z Litwinami, ale i z ssiadami, ktrzy zarzucali mojemu dziadkowi, e jest litwomanem, to znaczyuznawa, e Litwini maj prawo istnie jako nard samodzielnie. W Szetejniach, gdzie si urodziem,bya szkoa o jaki kilometr od dworu. W tej szkole moja matka przed pierwsz wojn wiatow mia-

a szkk dla dzieci, uczya czyta i pisa. A w jakim jzyku uczya? Oczywicie po polsku. Wtedyuwaano polski jzyk za j zyk kultury, a litewski za jzyk chopw. No wic uczya po polsku. Bdcmaym chopcem, jedziem z matk do okolicznych wiosek i wtedy spotykali nas jej dawni ucznio-wie i przyjmowali niesychanie serdecznie. Ale w tej szkole, o ile si orientuj, by take kto, ktouczy po litewsku, i zdaje si, e mj dziadek go opaca. Wic to byy takie sprawy.Mj dziadek nie mia oczywicie adnych sporw, rwnie z okolicznymi ydami w miasteczkuKiejdany. Moe wynikao to z jego kalwinizmu, bo w rodzinie zawsze obecne byy ekumenicznetendencje.

Spotkanie pracowni Kronik sejneskichz Czesawem Mioszem w jego mieszkaniuw Krakowie przy ul. Bogusawskiego 26 kwietnia 2002 roku. Od lewej w pierwszymrzdzie: Rita Kalinowska, Magorzata Sporek-Czyewska, Weronika Czyewska, MagdaMeyza; w drugim rzdzie: Magda Andruczyk, Ewa Adukowska, Paulina Lewandowska,Czesaw Miosz, Ilona Jodzis, Boena Szroeder; w ostatnim r zdzie: Micha Grygu,Adam Adukowski, Kacper Szroeder, Dariusz Miszkiel, Tomasz Wciso.


13/65

A mj brat, Andrzej, z kolei to s dosy malownicze dzieje w czasie wojny ocali ycie nieznane-mu czowiekowi ciganemu przez Niemcw. Czowiek ten okaza si dowdc sowieckiej partyzant-ki w ssiednich lasach. Jego oddzia skada si przewanie z ydw z miasteczka Kiejdany. Andrzejpomaga im, posyajc ywno, za co odwdziczyli si, dajc mu odpowiednie zawiadczenie, i tosprawio, e pniej, za czasw sowieckich, unikn deportacji do agrw.Musz jeszcze doda, e mj ojciec by przez kilka lat inynierem powiatowym w Suwakach. Sejnynaleay do tego samego okrgu.Naturalnie macie rozmaite pytania, na ktre chtnie odpowiem. Nie bd robi wykadu, wicprosz bardzo spoytkujmy ten czas spotkania.

Magorzata Czyewska: Czy podrowa pan z ojcem po naszym pograniczu?

C.M.: Tak, czasem jedziem z ojcem w rne miejsca powiatu suwalskiego. Tak e znam tenpowiat. Mgbym opowiedzie malownicze historie z okresu wojny. Kiedy wojska sowieckie zajyWilno, przechodziem przez zielon granic, uciekajc z Litwy. To by rok 1940. Lato. Granica,wtedy sowiecka znaczy nowo ustalona pomidzy imperium sowieckim a terenami okupowanymiprzez Niemcw przechodzia na pnoc od Wiajn i Szypliszek. Bya nas trjka i szlimy ca nocprzez bagna sigajce mniej wicej do pasa. No i udao si, sforsowalimy t granic. Lecz to nieby koniec, dlatego e, jak si okazao, trzeba byo jeszcze przedosta si przez nastpn granic,ktra przebiegaa koo Raczek. Niemcy mnoyli rozmaite granice, ale to ju osobna historia

B.S.: Czy pamita pan kogo z przedwojennych Sejn, z czasu, kiedy spdza pan tam wakacje?

C.M.: Pamitam tylko ciotk lub mam Fligieltaub, tylko

M.C.: Ale zachodzilicie do jej zajazdu?

C.M. : Tak.

Magda Meyza: A przyjeda pan na targ do Sejn? Czy pamita pan sukiennice?

C.M.: Pamitam, tak, ale dosy mglicie.

M.M.: Czy ma pan w pamici take jakie obrazy z jarmarkw?

C.M.: Nie, nie, ja podejrzewam, e byem tak zajty innymi sprawami. Mnie si zdaje, e to jest

tak, e czowiek w pniejszym wieku myli: dlaczego ja nie przypatrywaem si uwanie temu,co byo naokoo mnie. Ale jak si jest modym, to ma si mnstwo zmartwie, przey. I jest siskoncentrowanym bardziej na sobie. I to jest dzisiaj plaga. Plaga modej poezji w Polsce, pisarzypiszcych wycznie o sobie. Kady pisze o sobie, dopiero pniej, gdy spojrzy si za siebie, toauje si, e nie notowao si tego wszystkiego, co byo naokoo. Mnie obchodziy tylko dwie drogiz Krasnogrudy do Sejn. Jedna prowadzia szos i bya mao interesujca, a druga prowadzia przezlas, przez wiosk egary i potem lasem do Sejn. Bardzo czsto jedziem t drog i to po prostuczy si dla mnie z komi, powoeniem, wozem i tak dalej.

B.S.: Czy chodzi pan do ksigarni w Sejnach?

C.M.: Dawniej nie byo ksigarni, nie przypominam sobie.

B.S.: Bya taka ksigarnia naleca do Franciszka Nawrockiego. On te wydawa pocztwkio Sejnach.

C.M.: Aha, nie pamitam. Naprzeciwko synagogi?

B.S.: Nie, nie, tu przy sukiennicach. Dzisiaj tam jest sklep warzywny.

K.S.: Czy Suwaki zachoway si jako w pana pamici?

C.M.: No tak, tak. Tylko ja nie chodziem do szkoy w Suwakach. Mj brat chodzi do gimnazjumw Suwakach, zdawa tam matur. Tak e mj brat jest bardziej zwizany z Suwakami. Ja nie. Kiedymj ojciec zosta tam inynierem powiatowym, to ja dalej kontynuowaem swoje studia w szkolew Wilnie, w gimnazjum im. Krla Zygmunta Augusta.

M.C.: Tak rodzice zdecydowali, e lepiej kontynuowa?

C.M. : Tak.

Tomasz Wciso: Wtedy w Wilnie mieszka pan sam czy na stancji?

C.M.: Mieszkaem na stancji. Czy kto z was by w Wilnie?

Tak, tak.

C.M.: Czy wybieracie si na Uniwersytet do Wilna?

M.C.: No, nie wszyscy. Bariera jzykowa. Ci, ktrzy s z rodzin litewskich, mwi i po polsku, i politewsku. Natomiast ci z rodzin polskich nie mwi po litewsku.

C.M.: Ja jestem za polonistyk w Wilnie, bo studiujc j tam, otwieraj si rozmaite moliwoci.Przede wszystkim badania w biblioteka ch. Tam mona znale materiay, ktrych chyba w Polsce

jest mao. Albo s nieznane i mao dostpne.

Weronika Czye wska: Czy w Wilnie jest takie szczeglne miejsce, ktre pan sobie upodoba?

C.M.: Dla mnie Wilno to jest przede wszystkim uniwersytet, ktry jak wiadomo ma cay la-birynt dziedzicw, podwrek rozmaitych. Powiadaj, e s tam podwrza, na ktrych nigdy adnastopa ludzka nie stana. To oczywicie jest dla mnie najsilniejsze przeycie, szczeglnie teraz, kiedyta polonistyka i koo polonistw mieci si tam mniej wicej, gdzie byo nasze poprzednie miejsce,to znaczy przy ulicy Wielkiej, od strony dziedzicw uniwersyteckich. To miejsce jest chyba najwa-


14/65

niejsze dla mnie. A poz a tym wszystkie pagrki naokoo Wilna, Gra Trzykrzyska, no i te wzgrza,po ktrych jedzio si na nartach. Take Wilja, ktra jest dzisiaj inna dlatego, e jest uregulowana,a dawniej tak si rozlewaa

M.M.: Jak wyglda dwr w Krasnogrudzie?

C.M.: Wyglda tak jak teraz, tylko e to by zupenie inny budynek. Bo teraz to jest jaka rekon-strukcja. Ale wyglda podobnie, nawet weranda bya mniej wicej ta sama. Nie wiem, czy wy tambylicie?

Tak, tak.

C.M.: No i by ten park. Oczywicie, nie by tak dziko zaronity jak teraz. Jak byem tam ostat-nio nie wiem, jak jest teraz ale jak tam byem, to te miejsca, gdzie chodzio si do kpieli, byyzaronite. A schodzio si w d i w prawo, tam byo takie miejsce do kpieli, do wypywania pozatrzciny i sitowie na jezioro.

Adam Adukowski: Co panu najbardziej podobao si w Krasnogrudzie?

C.M.: No, najbardziej podobay mi si jeziora, zwaszcza Hony, nad ktrym ley Krasnogruda,i drugie jezioro Gaadu. Kiedy pomidzy tymi jeziorami by las. Kiedy go wycito, nie wiem. Aleto ju dawno byo. Chodziem bardzo czsto nad Gaadu i musz si przyzna, e gboko mniezawstydza fakt, e strzelaem ze sztucera do perkozw na Gaadusi. Czasem polowaem na kaczki,nawet koo tej wyspy, ktra jest na rodku jeziora, ju prawie na samej granicy litewskiej. A nadGaadusi byo gospodarstwo litewskie Dapkiewicza, ktre odwiedziem, wrciwszy w tamte strony.Mody Dapkiewicz, z ktrym bardzo serdecznie witalimy si, ucieszy si, e mnie widzi, bo akuratsysza nadawan przez radio Dolin Issypo litewsku.

B.S.: Widzielimy si z panem Dapkiewiczem przed wyjazdem. Opowiada nam o tym spotkaniui o swoich rodzicach i ich zwizkach z Krasnogrud.

M.C.: Panie Czesawie, czy Dolina Issy, film Tadeusza Konwickiego, podoba si panu? Wiadomo,e by krcony po polskiej stronie granicy, wic czy to si jako z pana wspomnieniami zgadza?

C.M.: Nie, ja z innych powodw jestem niezadowolony z tego filmu. Przede wszystkim Konwickizrobi z tego filmu rodzaj wspomnie emigranta i wczy tam moje wiersze, bez mojego pozwole-

nia. Ksika nie jest nostalgi emigranta. Ja korzystaem z tego, e pewien dystans czasowy i prze-strzenny pozwala na oderwanie i opisywanie bardziej obiektywne. Co do przyrody, to oczywicierozpoznaem Suwalszczyzn. Tamte okolice z mojego powiatu s troch inne. Zreszt teraz bardzozmienione, dlatego e wzdu Niewiay byy dwory i parki. Rwnina, ktr znacie moe kiedybylicie w Szetejniach?

Nie wszyscy, niektrzy z nas byli.

C.M.: Ta rwnina to byy wioski z sadami, piknymi sadami, nawet do zamone. I teraz nie matam nic, dlatego, e te wioski zostay wywiezione na Syberi. Zdaje si poowa ludnoci powiatukiejdaskiego zostaa deportowana na Syberi. Tam s teraz kochozowe pola, ogromne pola, nicwicej. Ludno nazywa ten obszar Kazachstanem.

Magda Andruczyk: Pan urodzi si w Szetejniach na Litwie. Czy mwi pan po litewsku?

C.M.: Nie, nie mwi. Jak wezm gazet do czytania, to rozumiem. Ale nie mwi po litewsku.

M.A.: Czyli jak kto mwi w tym jzyku do pana, to pan rozumie?

C.M.: Mniej wicej rozumiem, mwi niestety nie mwi. Jeeli chodzi o rodzin Mioszw,to archiwa odnotowuj jej istnienie koo Kiejdan, na mudzi (powiat kiejdaski albo kowieski)od XVI wieku i wtedy mwiono w niej po polsku. To wiadomo, bo s dokumenty. Natomiast jakmwia poprzednio, nie wiadomo. Jest legenda, e to jest rodzina, ktra przywdrowaa w XVI wie-ku z uyc na Zachodzie, uciekajc przed uciskiem niemieckim. W kadym razie od XVI wieku byato rodzina mwica po polsku i ja nigdy nie przyznawaem si do narodowoci litewskiej, tylko za-wsze do narodowoci litewskich Polakw, a to nie to samo co Polacy [z Korony].

Rita Kalinowska: Czy moe pamita pan jak pie z tamtych czasw?

C.M.: Mnie so na ucho nadepn

R.K.: Czy chce pan, ebymy zapiewali jak piosenk?

C.M.: Naturalnie.

B.S.: To bdzie taka pie pograniczna, ktrej sowa s po polsku, a melodia jest litewska. Zakuka-a ziaziuleka, zapakaa sieroteka (piew)

C.M.: To bardzo podobne do tych pieni litewskich, ktre znam.

R.K.: Moemy te zapiewa pie po litewsku

C.M.: O, tak (piew)T pie rozumiem. Zreszt musz powiedzie, e moja litewsko jeeli jest to si odnosi

do pieni, jakie syszaem jako may chopiec w Szetejniach. Waciwie folklor polski jest dla mnieniezrozumiay, bo ja rozumiem tylko folklor litewski. Pieni, ktre sy szaem w Szetejniach, i teraz tapie, to jest dla mnie bardzo, bardzo wane, i to waciwie tworzy mj zwizek z Litw.

Ewa Adukowska: A czy pan bywa na weselach litewskich?

C.M.: Chyba nie. Pewnie bywaem, ale nie pamitam. Zasadniczo dla mnie pieni litewskie tobyy pieni syszane po drugiej stronie rzeki, pod wieczr, kiedy ludzie wracali z pola. Wspaniale


15/65

piewali, bo to nard o wielkim talencie zbiorowego piewania. Czytaem gdzie opisy caegopocigu deportowanych Litwinw, caych rodzin, wanie na przykad z takich wiosek jak wokSzetej. Gdy ten pocig przyszed do jednego z miast syberyjskich, chyba Irkucka, to tam na stacjici ludzie urzdzili koncert pieww litewskich. Potem zaadowano ich na barki i wywieziono domiejsca, gdzie rzeka, ktr pynli, spotykaa dopyw pyncy przez tajg. Wieziono ich dalej w grrzeki i tam zamieszkali w tajdze. Musieli zbudowa sobie chaty przed zim, wszystko od pocztku.Dla mnie los tych wiosek okolicznych, wszystkich wiosek wok Szetej, ktre byy litewskie, bybardzo przejmujcy. Czuem wspczucie i solidarno. I dlatego w czasie okupacji Litwy pisaemw prasie midzynarodowej w obronie Litwy. Moja czstka litewska przetrwaa.

M .C.: Czy pamita pan sejneskich ydw?

C.M.: To byo przecie w czci ydowskie miasteczko. Przy czym Sejny bardzo si zmieniayhistorycznie. Nie wiem, czy zajmowalicie si szko redni w Sejnach w XIX wieku? Tu byo jednoz lepszych gimnazjw i bardzo znani ludzie koczyli t szko. Mniej wicej wiem, co si dziaow pierwszej poowie XIX wieku w Sejnach, o ile chodzi o t szko. Ukoczyli j bracia Kunatowie.Jeden z tych braci y w Krasnogrudzie, czy moe nawet kupi od krewnych Krasnogrud, a dwajinni pniej dziaali na emigracji w Paryu. W Krasnogrudzie byy tomy biblioteki Stanisawa Kunat-ta, ktry dziaa w Paryu jako wykadowca w szkole Batignolles. Drugi z braci te by na emigracjiw Paryu. Poza tym ta szkoa w Sejnach wydaa takich dziaaczy emigracji po powstaniu 1830 roku,

jak Kajsiewicz czy Niedwiecki. Tak e wasze miasto byo wsawione t szko, ale pniej powstaytam te wane szkoy ydowskie.

Ilona Jodzis: W okolicy Sejn yli te Rosjanie staroobrzdowcy. Moe pamita pan co o nich?Wioski w okolicy Krasnogrudy, na przykad Sztabinki, to byy wioski starowierw. Molenna tam staa.

C.M.: Jeeli chodzi o starowierw, to musz si odnie do kroniki rodzinnej. Mj dziadek odstrony ojca, Artur Miosz, by zupenie inny ni mj dziadek od strony matki, dziadek Kunat. Tamtento by taki zabijaka i poszed w 1863 roku do powstania. No, ale to powstanie zaraz si zakoczyo,wic bardzo szybko wrci do majtku. I potem chodzio jako o to, eby go wybroni od depor-tacji na Sybir. A najblisza wioska to bya wioska starowierw. On mia dobre z nimi stosunki i caawioska zebraa si na rad, by rozstrzygn, co zrobi: czy wolno chrzecijaninowi krzywo przysic,eby uratowa czowieka? Doszli do wniosku, e wolno chrzecijaninowi zoy faszyw przysig,i przysigli, e on cay czas by w domu. W ten sposb uratowali go przed deportacj na Syberi. Todaje pojcie osobornostitych ludzi, prawda? U starowierw to byo przecie bardzo silne, ten duchwsplnoty, duch kolektywnej narady.

A co do okolic Sejn, to pamitam jeszcze i ba rdzo auj kocika w egarach. To by drewnianykoci, bardzo adny. I on spali si, nie pamitam w jakich okolicznociach, ale to ju po wojnie

M.C.: Tak, ja jeszcze byam w tym kociele i nagrywaam msz z tymi wanie pieniami litewski-mi, na gosy, ktre wspominalimy. To byy wczesne lata osiemdziesite. Kociek spon w 1983roku w niewyjanionych okolicznociach.

C.M.: A czy wybudowali nowy?

M.C.: Tak, murowany, ale to ju nie to samo

I.J.: Jakie ma pan wspomnienia lat szkolnych, pierwszych przyjani, mioci?

C.M.: Moja szkoa to byo gimnazjum im. Krla Zygmunta Augusta w Wilnie. Wtedy bya innaterminologia i gimnazjum nazywano szko omioletni, do matury. Moje gimnazjum to nie byaszkoa koedukacyjna. Szkoy byy rozdzielone na mskie i eskie. W wyszych klasach szkoy red-niej naleaem do tajnej organizacji, ktra nazywaa si Pet i grupowaa nie tylko uczniw z naszegogimnazjum, ale take z gimnazjum eskiego. Na czym polegaa ta organizacja? Jej historia jestdo skomplikowana, dlatego e w czasach jeszcze zaborw powstaa tajna organizacja modzieyPet, ktra w szkoach rednich bya odnog Zetu [Zwizku Modziey Polskiej red.]. To byy takieruchy samoksztaceniowo-niepodlegociowe. Poniewa ylimy w niepodlegej Polsce, nasza orga-nizacja nie miaa de niepodlegociowych, ale miaa raczej aspiracje samoksztaceniowe i z lekkapolityczne, to znaczy nie cile polityczne, ale powiedziabym w duchu liberalnym. Na przykadw szkole wygaszaem odczyty przeciwko Sienkiewiczowi albo o Darwinie, w zwizku z moimi zain-teresowaniami przyrodniczymi. No a Pet to bya organizacja nie lewicowa wanie, ale, p owiedzmy,liberalna. Niektre osoby z tego grona pniej stay si bardzo znanymi postaciami. Bya wrdnich na przykad Maunowiczwna, jak wskazuje nazwisko pewnie Biaorusinka z pochodzenia. Nowic Leokadia Maunowiczwna staa si wybitnym profesorem klasyki literatury greckiej i aciskiejna KUL-u. Druga osoba nazywaa si Abramowiczwna [Zofia red.]. Ona te zostaa filologiemklasycznym mamy jej czterotomowy sownik grecko-polski, najlepszy, jaki si ukaza. Inn osob,ktra bya w tym kole, jest Stanisaw Stomma, publicysta katolicki, pniej profesor prawa na Uni-wersytecie Warszawskim. To byy wanie te przyjanie z czasw szkolnych.

W.C.: A co pan czyta w naszym wieku z przyjacimi, jakie ksiki, jakie wiersze?

C.M.: To bardzo ciekawe pytanie. Naturalnie pod awk czytao si Nata Pinkertona. To byy ta-kie wczesne komiksy. Bohaterem ich by detektyw amerykaski Nat Pinkerton dziaajcy w latachdwudziestych. A poza tym wychowaem si na literaturze przygodowej. To by przede wszystkimKarl May. Nie wiem, czy w ogle znacie Karla Maya?

W.C.: Niektrzy znaj fragmenty na pami i podruj w poszukiwaniu Indian

C.M.: By te taki pisarz, ktry nazywa si Thomas Mayne Reid, pewnie dzisiaj ju nieznany,ale wtedy niesychanie popularny. W Szetejniach znalazem kufer sprzed wojny, cay wypeniony

ksikami przygodowymi Mayne Reida po rosyjsku. To by kufer mojego ojca. Akcja jego powiecitoczya si w Ameryce, a on by bardzo popularny w Polsce i w Rosji. Jest nawet opowiadanierosyjskiego pisarza Czechowa o dwch chopcach, ktrzy naczytawszy si Mayne Reida, uciekajz domu, eby dotrze do Ameryki i tam utrzymywa si polowaniem i rabunkiem, ale zostaj za-pani na pierwszej stacji. Wic by Thomas Meyne Reid. Czytaem oczywicie Sienkiewicza, ale niebyem jego wielkim entuzjast. Pniej nastpio urzeczenie nasz polsk literatur romantyczn,ktre pozostao we mnie i ze mn na trwae. Myl, e jak si czyta po polsku, to jest to nieuniknio-ne. Przede wszystkim Mickiewicz, tym bardziej Mickiewicz, e to moje rodzinne strony. Ale miaem


16/65

do Mickiewicza, na przykad do jego Pana Tadeusza, pretensje, e co przekrca, nie zupenie do-kadnie przedstawia nasz przyrod. Na przykad w tym ustpie, gdzie Wojski gra i echo powtarza,a bukom buki Buki? Skd u nas buki? Tu bukw nie ma. Granica buka przebieg aa na poudnie,nawet od Nowogrdczyzny na poudnie. Prawda, w Biaowiey zdaje si s buki, ale to na poudnieod nas, to pnocna granica buka, a ju dalej na pnoc nie ma lasw bukowych.Pniej przyszy inne ksiki. Na przykad odniosem bardzo du korzy z naszych lekcji religii.Lekcje religii byy u nas od pocztku szkoy redniej. Najpierw historia wita, ale pniej waci-wie prawie na poziomie seminarium byy dogmatyka, apologetyka. Braem si za rogi z naszymksidzem O, widz, e chopcy co si oy wili. By taki ksidz, ktry mnie wyrzuca z klasy, m-wic: Miosz, ty masz nieprzyzwoity wyraz twarzy.Mielimy podrcznik historii Kocioa ksidza Archutowskiego, gdzie byy obszerne przypisy peti-tem, drobnym drukiem, a w nich rozmaite herezje. No to ja czytaem o wszystkich tych herezjachi bardzo mi si to podobao, zwaszcza manicheizm. Tak e ja wyniosem z tego du e korzyci. Ko-rzyci wyniosem te z lekcji aciny. Nasz acinnik, ktry nazywa si Roek, a pochodzi z Krakowa,by fanatykiem aciny i fanatykiem przekadu aciny na polski. Ot nauczyem si u niego metody,ktr zastosowaem, bdc profesorem Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. W Berkley mia-nowicie prowadziem seminarium przekadowe dotyczce przekadw z polskiego i rosyjskiego naangielski. A Roek uprawia tumaczenia kolektywne, to znaczy wypisywa na tablicy zdanie, jedenwers, i potem zwraca si do klasy z pytaniem, kto to zmieni, kto poprawi, jak mona lepiej prze-tumaczy? I tak czsto godzina upywaa na dyskusji kolektywnej o jednym zdaniu. To bya bardzodobra metoda, ktr ja zastosowaem z moimi studentami amerykaskimi. Mymy razem tumaczyliz polskiego na angielski.To jeeli chodzi o korzyci z nauczycieli czy z podrcznikw. A potem, poniewa miaem kryzys reli-gijny, bardzo duo znaczya dla mnie ksika przeczytana w ostatniej klasie szkoy redniej, niedugoprzed matur, ktra nazywaa si Dowiadczenia religijne. Autorem jej by Amerykanin WilliamJames i teraz wanie upywa setna rocznica ukazania si tej ksiki po angielsku. Po polsku byawydana chyba w 1913 roku [1918 red.], i to jest ksika czowieka, profesora amerykaskiego, ktryzbiera rne dowiadczenia i przeycia religijne, niezalenie od Kocioa, niezalenie od rnychwyzna. On to bada jako psycholog, ale to znaczyo w pewnym sensie uprawianie dowiadcze,przey religijnych.To mniej wicej w skrcie moje lektury. No a romantyczno przez jaki cza s byem wzity przezSowackiego, i to te z powodu stron rodzinnych. Jeli chodzi o Mickiewicza, to odbylimy razwielk wycieczk z Wilna pocigiem na poudnie do stacji Bieniakonie. Dlaczego do stacji Bienia-konie? Tam wysiedlimy i szlimy prawie wszystkie klasy przez las, kilka kilometrw do majtkuBolecieniki. Dlaczego znowu do tego majtku? Bo to by majtek, ktry nalea do Puttkamerw.on hrabiego Puttkamera bya Maryla, w ktrej Mickiewicz si kocha w czasach modoci, i tam

w lasku koo Bolecienik odbyo si o pnocy ostatnie spotkanie Mickiewicza z Maryl. Troch toniestosowne opowiada o tym wam, takim mod ym, prawda? Tak wic nauczyciele uwaali, e tow pewien sposb takie sanktuarium Mickiewiczowskie, a uczniowie na szczcie nie zadawali niedy-skretnych pyta.A jeeli chodzi o Sowackiego, no to bardzo czsto bywaem w Jaszunach, na stacji w Jaszunach.A Jaszuny to by majtek, ktry nalea do niadeckich. Crka brata niadeckiego Ludwika nia-decka bya tak modziecz mioci Juliusza Sowackiego. W Wilnie mieszkaem przez pewienczas przy Zauku Literackim, o kilka krokw od domu, gdzie Mickiewicz pisa Grayn.

R.K.: Jakich jzykw uczy si pan w szkole?

C.M.: W szkole uczyem si jzyka francuskiego, no i powiedziabym, e nie za wiele ze szko-y wyniosem. Ale pniej, kiedy byem w Paryu stypendyst, ukoczyem kurs wyszy jzyka fran-cuskiego, dajcy moliwoci uczenia tego j zyka w szkole. Tak e byem ju bardzo zaawansowanyw jzyku. eby zda egzamin, musiaem pisa wypracowania po francusku. To jeeli chodzi o fran-cuski. Bya te oczywicie acina. acin mielimy przez wiele lat, co byo bardzo praktyczne, ale niemielimy greki, dlatego e szkoy dzieliy si wtedy na humanistyczne z acin, klasyczne z acini grek, i nie wiem jakie jeszcze, realne czy co takiego, gdzie nie byo ani aciny, ani greki, adnych

jzykw klasycznych. Wy prawdopodobnie nie macie jzykw klasycznych?

B.S.: Nie, chocia teraz jest coraz wicej takich licew, gdzie si wraca do profilu humanistyczne-go. U nas w Sejnach mona uczy si aciny, ale jako przedmiotu nado bowizkowego.

C.M.: W rezultacie nauczyem si greki sam, w pnych latach. Zaczem uczy si greki w wiekuszedziesiciu lat. Jednak nie nauczyem si greki dzisiejszej, tylko greki tzw. koine, ktr byy pi-sane ewangelie. Potrzebne mi to byo, poniewa prze tumaczyem z greki objawienie w. Jana, czyliApokalips, i Ewangeli wedug w. Marka pisan po grecku. Wic jednak greka, pno do tego sizabraem. Natomiast hebrajskiego nie uczyem si w szkole. Pomimo e to powinien by jeden z j-zykw klasycznych, nauczyem si hebrajskiego dopiero w Berkeley, eby tumaczy Bibli Ksi-g Psalmw, Ksig piciu megilot i Ksig Hioba. Czyli ostatecznie mona si uczy nawet w p-nym wieku.Natomiast angielski no, tu musz powiedzie interesujc rzecz. Francuski by uwaany za cza-sw mojej wczesnej modoci za jzyk wytworny. Inteligencja mwia po francusku, no a take wszy-scy, ktrzy mieli jakie wyksztacenie, uwaali, e powinni mwi po francusku, eby suba nie rozu-miaa, jak midzy sob rozmawiaj! Era francuszczyzny trwaa w Polsce bardzo dugo, tak jak w ca-ej Europie. Od XVIII wieku przez cay XIX wiek. A w XX wieku to si zaama o i w Warszawie juprzed wojn w 1938 roku ludz ie zaczli uczy si ang ielskiego. To jest bardzo ciekawe, te odp ywykolejne rnych jzykw. Najpierw bya acina przez wiele wiekw midzynarodowy jzyk w Eu-ropie, pniej by francuski, a nastpnie przyszed angielski. Pierwsze lekcje miaem przed woj-n, ale dobrze nauczyem si angielskiego za okupacji. Notabene moim nauczycielem by Tu [Je-rzy red.] Toeplitz, yd z woskim paszportem, pon iewa pochodzi z rodziny bankierw woskich.I on porusza si swobodnie po Warszawie, a pniej sta si zaoycielem i rektorem Polskiej SzkoyFilmowej w odzi. Wic ja si wtedy nauczyem angielskiego i zaczem tumaczy z jzyka angiel-skiego. No a pniej, dugo mieszkajc w Ameryce, musiaem ten jzyk posi dobrze, eby w nimwykada.

Jeeli chodzi o rosyjski, to nigdy nie uczyem si rosyjskiego. Ale znaem go od dziecistwa, ponie-wa mj ojciec by zmobilizowany podczas pierwszej wojny wiatowej. Jako inynier, by oficeremsaperw i mymy podrowali z nim za lini frontu. Ja mwiem po rosyjsku, nie zdajc sobie spra-wy, e zmieniam jzyk. Wanie z tego c zasu zosta mi ten rosyjski, utrwalony do tego stopnia, eniedawno podczas festiwalu poetyckiego, na ktrym byli poeci z Rosji, okazao si, e mam dobryakcent.


17/65

E.A.: Czy pan by dobrym uczniem?

C.M.: Byem uczniem bardzo dobrym na pocztku szkoy. Duo czytaem, bardzo duo, wicmiaem due oczytanie. I to wydaje mi si bardzo wane, eby sprawiedliwie ocenia zdolnoci.Zdolnoci to nie jest sprawa przyrodzona, to je st sprawa kultury w duym stopniu. Wiele zaley odtego, czy dziecko duo pracuje z pojciami, z jzykiem. Przecie to zdarzyo si mojemu synowi.Mj syn urodzi si w Ameryce i kiedy przyjecha do Francji, nie zna ani sowa po francusku. Po-szed do szkoy w maym prowincjonalnym miasteczku i mimo e nie zna ani sowa po francusku,po roku by pierwszy w klasie we francuskim. Sysza w domu kilka jzykw angielski, polski itd. i dlatego bardzo szybko si nauczy nowego jzyka. I growa nad tymi chopcami z tego maego,francuskiego miasteczka, ktrzy nie czytali nic, nie byli wyksztaceni. Czyli wane s nie tyle uzdol-nienia, ile kulturalne otoczenie, rodowisko.Wic byem dobrym uczniem z pocztku. Potem okropnym, cakiem okropnym, wrcz awanturni-kiem, ktry na korytarzu bra udzia w bjkach. A potem byem znowu bardzo dobry.

W.C.: Ogldalimy film dokumentalny, w ktrym pan powiedzia, e nie chcia pan i na poloni-styk, bo nie chcia pan by nauczycielem. A potem w yciu tak si stao, e zosta pan nauczycie-lem akademickim. Jakie to dla pana dowiadczenie nauczanie?

C.M.: Tak, musz powiedzie, e dzisiaj, studiujc polonistyk, niekoniecznie musi si zosta na-uczycielem, s jakie inne moliwoci. Wtedy jednak polonistyka to by zawd nauczycielski. A pozatym to by wydzia matrymonialny. A ja chciaem by taki macho. Po dwch tygodniach na poloni-styce przeszedem na prawo. No i skoczyem to prawo, mam dyplom prawa, ale nigdy z niego niekorzystaem. W rezultacie zostaem nauczycielem w Berkeley w Kalifornii i odkryem w sobie talen-ty profesora. Kiedy bya synna rewolucja w Berkeley w latach szedziesitych, studenci przez pe-wien czas stawiali stopnie profesorom i ogaszali to w takich swoich biuletynach. Miaem bardzo do-bre stopnie. Za to, e chciaem by macho, rzeczywicie zostaem ukarany, bo te panienki przewa-nie wyszy za m, albo wykaday w szkoach rednich, a ja jednak chciaem czego wicej.

I.J.: A jak to byo z pana pierwsz mioci?

M.C.: A wic jednak pado to pytanie. Taki to wiek, panie Czesawie.

C.M.: To byo ju za czasw uniwersyteckich i nie bd wnika w szczegy. W kadym raziew ostatnich latach, ju kiedy Polska przestaa by satelit, odnalazem moj dawn mio i wymie-nialimy korespondencj.

M.M.: Czy to by przypadek, czy szukalicie si?

C.M.: No, szukalimy si troch, tak. Ja nie wiedziaem, gdzie ona jest. Wymienialimy korespon-dencj a do jej mierci, ktra nastpia w pnych latach osiemdziesitych.Poza tym ostatnio napisaem taki rodzaj yciorysu mojej koleanki, przyjaciki z Wilna, ktrejlosy byy bardzo skomplikowane i dziwne. Bya deportowana, siedziaa na ubiance, bya w agrze,potem wysza z armi Andersa, potem bya w Iraku, w Palestynie, we Woszech, dostaa rne

odznaczenia wojskowe, potem mieszkaa w Anglii, potem w Argentynie, potem w Australii Czylitaki yciorys klasyczny dla mojego pokolenia.

I.J.: Jak to si stao, e pan zosta poet? Kiedy chcia pan by lenikiem?

C.M.: Tak, to prawda. Zmiana tej orientacji nastpia dosy pno. Przez szereg klas szkoy redniejzainteresowania moje szy w kierunku przyrody, lenictwa itd. No, duo by tu opowiada, jak to sistao. Wydaje mi si, e przyczyni si do tego fakt, e mj ojciec by bardzo namitnym myliwymi ja czasem z nim polowaem. Wtedy odkryem okropne okruciestwo natury. Wic to by moedokonao si przez zrozumienie, e moja fascynacja ptakami, gwnie ptakami, bya waciwie fascy-nacj literack. To znaczy byem bardziej zafascynowany nazwami ptakw i uchwyceniem w sowieopisu zwyczajw ptakw ni samymi ptakami. Zreszt umiaem na pami nazwy aciskie wszystkichpolskich ptakw. Jeszcze mi troch z tego zostao, ale wtedy nie mylaem, e te fascynacje piknemnazw ptakw mog by pocztkiem mojego bycia poet. Pisaem wiersze w ostatniej klasie szkoyredniej, ale takie nieosobiste, rodzaj wicze stylistycznych, ktre nawet pamitam. Niektre cakiemnieze.

I.J.: Czy czsto pan czytuje to, co pan sam stworzy?

C.M.: Nie bardzo, nie tak bardzo. Mam sabe oczy, wic nie mog tego czyta. Byo

M.M.: Teraz my czytam y

M.C.: Ogldalimy film o spotkaniu w 1993 roku w Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich, na ktrymczyta pan swoje wiersze. Byo to bardzo zachwycajce dla modych ludzi, jak pan czyta swojewiersze.

C.M.: A tak, bardzo lubi czyta wiersze. Czytaem nie tylko swoje wiersze. Nagrywaem w takimlaboratorium dwikowym w Kalifornii ballady Mickiewicza. Wydaje mi si, e bardzo dobrze jeczytaem. Ballady i wiersze innych poetw polskich, na przykad Czechowicza.

Darek Miszkiel: Czy pascy synowie napisali jaki wiersz, czy chcieli i w pana lady?

C.M.: Ani ja nie chciaem tego, ani oni nie chcieli i moim ladem. Ale zdarzao im si pisawiersze, czasem wrcz zabawne.

W.C.: Jak to jest z tym tworzeniem? Jak wiersz dojrzewa w panu? Czy to si dzieje przy kartce

papieru, czy te wczeniej?

C.M.: To bywa bardzo rnie, ale najczciej to przychodzi jako uformowany wers, ktry trzebazapisa i potem rozwin.

W.C.: Na reprodukcji rkopisu w tomie Druga przestrzewidziaam skrelenia

C.M.: Tak, tak, peno skrele


18/65

Rozmowa przeprowadzona w Krakowie 26 kwietnia 2002 roku, zredagowana przez Czesawa Mioszai Agnieszk Kosisk. Ukazaa si w Almanachu Sejneskim2003, nr 2; przedrukowana w Dzieach

zebranychw tomie Rozmowy polskie 19992004, Krakw 2010.

I.J.: Czy wrd swoich wierszy ma pan jaki wyjtkowy, napisany w szczeglnej chwili, ktry jestdla pana bardzo wany?

C.M.: Bardzo trudno odpowiedzie na to pytanie, czsto te rzeczy s ukryte. Nie wiem. Jest takiwiersz na przykad, ktry napisaem po powrocie na Litw w 1992 roku. Po pidziesiciu dwchlatach wrciem. Tak, pidziesit dwa lata to bardzo duo. W ogle, jak bye m w waszych latach,to wiek, w ktrym jestem wydawa si wiekiem sonia Ale po pidziesiciu dwch latach wrci-em na Litw, no i w Szetejniach miaem rzeczywicie autentyczne przeycie ki, to znaczy sprawito specyficzny ukad rolin na ce, tylko tam wedug mnie spotykany. To pami dziecistwa, tak

jak zapamitane z dziecistwa. I to byo dla mnie niesych anie silne przeycie. Napisaem wtedy takikrtki wiersz ka, ktry jest z cyklu Litwa po pidziesiciu dwch latach.

Bardzo piknie dzikujemy za rozmow.

Czesaw Miosz podpisujeksiki uczestnikom rozmowyz pracowni "Kronik sejneskich"Ricie Kalinowskiej i MichaowiGryguciowi.


19/65

MIOSZI SUWALSZCZYZNA

Zbigniew Fatynowicz w Krasnogrudzie, zima 2011 roku.


20/65

ZBIGNIEW FATYNOWICZ

KALENDARIUMOBECNOCICZESAWAMIOSZANASUWALSZCZYNIE

Pn jesieni 1926 roku do Suwak przyjecha Aleksander Miosz, by pierwszego grudnia rozpoczprac na stanowisku kierownika Powiatowego Zarzdu Drogowego. Zamieszka wraz z on Wero-nik, modszym synem Andrzejem i matk Stanisaw w budynku przy ul. Marii Konopnickiej 7. Tendom stoi do dzisiaj.

Do miasta nad Czarn Hacz nie przyjecha wwczas jego starszy syn Czesaw. Mimoto uzna mona, e w roku 1926 nastpi pierwszy kontakt przyszego poety z Suwakami. Najpew-niej bowiem ucze wileskiego I Pastwowego Gimnazjum Mskiego im. Krla Zygmunta Augu-sta, liczcy wwczas lat pitnacie, spdzi tutaj wita Boego Narodzenia, jak to bdzie czyni wie-lokrotnie w latach nastpnych. Od tej chwili Suwaki bd dla Czesawa Miosza domem rodzinnym,do ktrego przybywa w odwiedziny do rodzicw, modszego brata, a take babci. Tak bdzie do je-sieni 1935 roku, kiedy Weronika i Aleksander Miosz przenieli si do miejscowoci Gbokie na Wi-leszczynie.

Dziewi lat zwizkw z jednym miejscem to nie jest epizod, nawet wwczas, kiedy nieprzebywa si w nim stale. Czesaw Miosz przyjeda do Suwak na wita Boego Narodzeniai Wielkiejnocy, czasami na wakacje bd chocia rzadziej w celu zaatwienia konkretnej sprawy(np. stawienia si na komisj wojskow, odebrania urzdowej przesyki itp.). Ale suwalskiego okre-su nie wspomina najlepiej. Tego miasta po prostu nie lubi, czemu da bezporedni wyraz w licie doJarosawa Iwaszkiewicza z 2 stycznia 1931 roku: Nie mam wcale znajomych w Suwakach i nie zno-sz tego miasteczka. Nie dziwi wic take jego jednoznaczna reakcja w licie do rodziny z 6 sierp-nia 1945 roku: Nonsensem rwnie plany ojca osiedlenia si w Suwakach, jest to wysoce niewskaza-ne i niepotrzebne. Faktem jednak pozostaje, e w biog rafii noblisty miasto to jest zapisane n a trwae.Ostatnim wierszem, ktry poeta przeznaczy do druku, by utwr W garnizonowym miecie (Kwar-talnik Artystyczny 2004, nr 1), a tak okrelano przed drug wojn wiatow Suwaki.

Na ten sam okres, podobnie jak w przypadku Suwak, przypadaj pierwsze wizyty Czesa-wa Miosza w Krasnogrudzie. Nie naley co prawda wykluczy, e Mioszowie z dziemi odwiedzalikrewnych Kunatw wczeniej, mieszkajc jeszcze w Sze tejniach, a pniej w Wilnie. Kunatwny, Ga-briela i Janina, byway u swojej siostry Weroniki Miosz, a kontakty z pewnoci stale utrzymywano.Wydaje si jednak, e zacienienie stosunkw nastpio podczas zamieszkiwania Mioszw w Suwa-kach, chociaby z tego wzgldu, e std do Krasnogrudy byo stosunkowo blisko (40 km), Aleksan-der Miosz posiada samochd, a m Gabrieli, Wadysaw Lipski, w miecie prowadzi swoje biuro.Czesaw Miosz najczciej jedzi do dworu latem. Jeziora, Gaadu i Hony, pomidzy ktrymi po-

oony by majtek, oraz dookolne lasy oferoway znacznie wicej atrakcji ni prowincjonalne mia-sto, ktre w jednej ulicy ley. Nie bez znaczenia bya te obecno letnikw, chocia przysparzajcamodziecowi z Wilna rozlicznych mk dojrzewania. Nie zmienia to faktu, e Krasnogruda we wcze-snej biografii Czesawa Miosza jest rwnie obecna jak Suwaki przez lat dziewi.

Zastanawiajce jest wic, e dugo, nawet po otrzymaniu Nagrody Nobla, Suwalszczyznaw biografii Czesawa Miosza bya waciwie niedostrzegana. Poeta badaczom i interpretatorom nieuatwia zadania i myli tropy. O swoich pobytach w Suwakach praktycznie nie wspomina, a jeli ju,to o pracy ojca w tym miecie. Krasnogrud okrela miejscem wielu sprzecznych przey, ktryminie warto si zajmowa, Suwalszczyzn za nazwa krain wietrznych wyyn, jezior i wierkowych la-sw, i twierdzi, e nigdy ten jeziorno-kamienisty powiat z pochmurnym niebem nie wydawa [mu]si domowy. Nic wic dziwnego, e Beata Tarnowska w swojej cennej ksice Geografia poetyckaw powojennej twrczoci Czesawa Miosza(Olsztyn 1996) Suwalszczyzny w ogle nie uwzgldnia

jako przestrzeni organizujcej poetyck wyobrani w dziele autora Doliny Issy, skupiajc si skd-ind oczywicie zasadnie na Ameryce, Litwie i Francji (Paryu). Nawet wiersz Powrtz 1989 rokuautorka odniosa do krainy dziecistwa, czyli doliny Niewiay.

A przecie to utwr wany i moim zdaniem przeomowy w sdach o obecnoci Su-

walszczyzny w yciu i twrczoci Czesawa Miosza. Jego geneza zwizana jest z pierwszymi po po-nad pidziesiciu latach odwiedzinami przez poet tej krainy, ktre nastpiy 2225 wrzenia 1989roku. wczesne spotkanie z Krasnogrud byo dla Miosza niezwykle gbokim przeyciem, ktremiao swoje konsekwencje, co od razu nie byo tak przecie czytelne, chocia jakby przez poet sy-gnalizowane. W rozmowie po pobycie na Suwalszczynie, ktra ukazaa si w wysokonakadowymdzienniku pod znamiennym tytuem Nie wiem, czy jest gdzie miejsce bardziej fascynujce(GazetaWyborcza 1989, nr 103), Czesaw Miosz wyznawa: () jestem bardzo szczliwy, e niemal bezpo-rednio z samolotu pojechaem na Suwalszczyzn, gdzie w modym wieku spdzaem niemal kadewakacje (by tam majtek [Krasnogruda] moich krewnych). Po dziesitkach lat, bdc nad Wigrami,wreszcie miaem uczucie powrotu. W wierszu pod tytuem (nomen omen) Powrt, ktrego pier-wodruk ukaza si w paryskiej Kulturze (1990, nr 3), jego autor odkrywa za jedn ze swoich naj-wikszych yciowych tajemnic. Trafnie i gboko j zinterpretowali poeta Wojciech Kass w wierszuz 2007 roku Tak si schowae, e nie potrafisz siebie znale (prwdr. w tomie Wiry i sny, Sopot 2008)i praktyk idei Krzysztof Czyewski w eseju Linia powrotu(prwdr. w jz. pol. 2008).

Suwalszczyzna we wrzeniu 1989 roku wabia poet kolorami, peni soca, obokami,skrzcymi wodami jeziora Wigry, przede wszystkim przyszoci. wczesne spotkanie z krainwietrznych wyyn, jezior i wierkowych lasw zapowiadao nadziej, e krasnogrudzkie gniazdo Ku-natw zostanie ocalone, co wicej e sprzeciw, ktremu Miosz zawsze by wierny, wobec koniecz-noci dziejowych, ktre nios spustoszenie, nie pjdzie na marne. I tak si stao!

O tym, jak to si stao, jest to Kalendarium, opracowane z przekonaniem () jakby to, comino, nie byo cakowicie minione, dopki trwa w pamici pokole czy tylko jednego kronikarza(C. Miosz: Dolina Issy. Krakw 2000, s. 14).

19261 XII Aleksander Miosz, ojciec Czes awa Miosza [CM], rozpocz prac w Suwakach na stanowi-sku kierownika Powiatowego Zarzdu Drogowego. Do Suwak przyby wraz z on Weronik z Kuna-tw, modszym synem Andrzejem (ur. 1917) oraz matk Stanisaw. Zamieszkali na pitrze w budyn-ku przy ul. Marii Konopnickiej 7 (wczeniej Ogrodowej 16, obecnie ksidza Kazimierza Hamerszmi-ta 10). CM (ur. 1911) pozosta na stancji w Wilnie, gdzie kontynuowa nauk w omioklasowym I Pa-stwowym Gimnazjum Mskim im. Krla Zygmunta Augusta, ktrego by uczniem po zdaniu egza-minu wstpnego w 1921 roku.


21/65

192814 IV W Suwakach w lokalu Resursy Obywatelskiej (przy ul. T. Kociuszki 81, obecnie MuzeumOkrgowe) odby si wieczr poetycki czonkw Sekcji Twrczoci Oryginalnej (STO) Koa Polo-nistw [Suchaczy] Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Najprawdopodobniej nie uczestniczyw nim CM, ktry w dziaalno sekcji zaangaowa si w roku nastpnym ju jako student WydziauPrawa i Nauk Spoecznych.

1930lato CM przebywa w Krasnogrudzie, gdzie przygotowywa si do poprawki z prawa rzymskiego

jako student UW. Duo pywa w jeziorze Hony (to by okres moich wielkich, niesychanych wyczy-nw), m.in. z powodu nieszczliwej mioci.9 IX Zmara w Suwakach Stanis awa Miosz (ur. 1864), matka Aleksandra Miosza, urodzona w ma-

jtku w Imbrodach na Litwie Kowieskiej, crka Aleksan dra i Marii z Mohlw, maestwa opaci-

skich. W pogrzebie swojej babci uczestniczy CM. Od 15 XII CM przebywa w Suwakach, gdzie spdzi Boe Narodzenie i sylwestra. Czyta dzieofrancuskiego teoretyka, krytyka i historyka literatury mes religieusesHenri Brmonda (18651933)i tumaczy wiersze twrcy symbolizmu Paula Verlainea (18441896). Z Suwak napisa kolejny (trze-ci) list do Jarosawa Iwaszkiewicza, z ktrym nawiza korespondencyjny kontakt w Wilnie 30 listopada.

1931IV Prawie cay miesic z przerwami CM przebywa w Suwakach. Podczas wit Wielkanocnych czy-ta powieci Josepha Conrada (18571924). Pozna Adama Urlicha, instruktora melioracji przy Wydzia-le Powiatowym w Suwakach, Polaka z Poznaskiego, ktry udostpni poecie swj dziennik z pierw-szej wojny wiatowej, podczas ktrej suy jako onierz w niemieckiej piechocie i walczy pod Verdun.Od 30 VI do 4 VII CM przebywa w Suwakach. CM wakacje spdzi w Krasnogrudzie, gdzie m.in. zbiera rydze i czyta Puszkina.

19322730 III CM przebywa w Suwakach.30 V CM stan w Suwakach przed wojskow komisj poborow; otrzyma kategori A i przydziado puku kawalerii, jednak nigdy w wojsku nie suy (po ukoczeniu studiw zosta przeniesiony dokategorii tzw. nadliczbowych).VI CM przebywa w Suwakach przez par tygodni. Tumaczy m.in. bajki Oskara Miosza.

VII Par tygodni spdzi nad jeziorem Wigry w Starym Folwarku. Zatrzyma si w schronisku im.Kazimierza Kulwiecia suwalskiego Oddziau Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

1933XII Boe Narodzenie CM spdzi w Suwakach. Std wysa (22 XII) list do Kazimierza Andrzeja Ja-worskiego do Lublina, redaktora naczelnego czasopisma Kamena, doczajc kilka wierszy z pro-b o ich publikacj.

1934IV CM przebywa w Krasnogrudzie, gdzie byo strasznie dobrze. Nad jeziorem Hony napisawiersze: Wieczorem wiatroraz Daina.10 X CM odebra, powiadczajc to wasnorcznym podpisem, u suwalskiego notariusza BolesawaMonikowskiego dokumenty wydane 30 sierpnia przez Prezydium Rady Ministrw dotyczce przy-znania stypendium Funduszu Kultury Narodowej, ktre umoliwiy mu dokoczenie studiw i rocznypobyt w Paryu, dokd wyjecha jesieni. Stypendium to otrzyma dziki protekcji Mieczysawa Ko-tarbiskiego (18901943), malarza i grafika, ktrego pozna w Krasnogrudzie.

1935IX Po prawie rocznym pobycie na stypendium w Paryu CM przyjecha do rodzicw do Suwak,skd nastpnie uda si d o Krasnogrudy. Dobrze tu i cicho napisa w licie do Jarosawa Iwaszkie-wicza z 13 wrzenia.

jesie Rodzice CM wyjechali z Suwak i przenieli si do miejscowoci Gbokie na Wileszczynie,gdzie mieszkali do 17 wrzenia 1939 roku. Po wkroczeniu Armii Czerwonej ratowali si ucieczk doWilna, gdzie przebywali do 1945 roku.

1937V Andrzej Miosz zda matur w Gimnazjum Mskim im. Karola Brzostowskiego w Suwakach. W przewodniku Pojezierze Augustowsko-Suwalskie: przewodnik krajoznawczy i turystyczno-letnisko-wy(Warszawa 1937, s. 307308) zamieszczono obszern i szczegow informacj o Krasnogrudzie

jako miejscu letniskowym: 2 ,5 km na wschd od jez. Gaadu w piknej pagrkowatej okolicy leynad jez. Hony majtek Krasnogruda, dawniej Eysmontw, potem Kunatw, obecnie p.p. W. Lip-skich. Dwr drewniany, od frontu ganek na kolumnach, od ogrodu przybudwka (alkierzyk) nada-

je mu ksztat litery L. Pochodzi z koca XVII w. Wewntrz jadalnia o belkowanym suficie. Portrety ro-dzinne pdzla L. Jano wskiej z lat 19101912. Kolekcja ksiek ze zbiorw St. Kunata (koniec XVIII w.)oraz jego portret (sztych) ryt. w Paryu 1832 r. Kolekcja sztychw krlw polskich (ze zbiorw Les-sera). Sztych kardynaa Jana Lipskiego (16901736), biskupa krakowskiego. W parku jesiony i lipy300-letnie. We dworze pensjonat na 20 osb. Na pisemne zamwienie (poczta Sejny) wysya si sa-mochd do st. Augustw. Obok dworu 132 ha lasu (wierk, sosna). Na polu olbrzymi gaz granitowy.Zachodni brzeg jez. Hony nadaje si do obozowania.

1940

lipiec CM spdzi dzie i noc w okupowanych Suwakach podczas przeprawy z Wilna do War-szawy (Generalnej Guberni).

19442 XI Komisarz Ziemski przej na cele reformy rolnej (na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wy-zwolenia Narodowego z dnia 6 wrzenia 1944 r. o wprowadzeniu reformy rolnej) majtek Krasnogru-


22/65

da. Tym samym Krasnogruda przestaa po prawie dwch stuleciach nalee do rodziny Kunatw (23XI 1753 roku folwarki Krasnogruda i Wereszczeszczyzna oraz wsie Dworczysko, Gawieniace, Ma-ciejowizna, Sztabinki i egary o pow. 2285 ha, w tym 769 ha lasw, nabyli Teofil i Joanna z Bohdano-wiczw Kunatowie od Ryszarda Eysmonta). Ostatni waciciele Krasnogrudy: Wadysaw Lipski prze-bywa jeszcze wwczas w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen Oranienburg w Niemczech (do3 V 1945 roku), za Janina z Kunatw Niementowska, ciotka stryjeczna CM, wraz z siostr Gabrie-l z Kunatw Lipsk, po opuszczeniu Warszawy, gdzie spdziy cz okupacji i powstanie, wyjecha-y do wsi Drewnica na uawach. Tam zamieszkay z osiad po repatriacji z Wilna rodzin Mioszw,nastpnie z ojcem i bratem CM przeniosy si do Sopotu.

19456 VIII CM stanowczo przeciwstawi si zamiarom rodzicw, by zamieszka po repatriacji z Wilnaw Suwakach, piszc do nich w licie z Warszawy: Nonsensem rwnie plany ojca osiedlenia si w Su-wakach, jest to wysoce niewskazane i niepotrzebne.

1959XII CM opublikowa (powstae w latach pidziesitych w Montgeron we Francji i ukoczonew 1958 roku w Paryu) biograficzne studium na temat Europy Wschodniej pt. Rodzinna Europa(Pa-ry: Instytut Literacki). Opisa w nim swoj przepraw w lipcu 1940 roku z Wilna do Warszawy (rozdz.Granica pokoju), podczas ktrej dob spdzi w okupowanych Suwakach.

1962III CM napisa Elegi dla N.N.(druk w tomie Gdzie wschodzi soce i kdy zapada , Pary: InstytutLiteracki 1974), wiersz powicony Gabrieli z Kunatw Lipskiej, ktra zmara 16 III w Sopocie i zo-staa pochowana na miejscowym cmentarzu katolickim przy ul. J. Malczewskiego w grobie Kunatw,Lipskich i Lipiskich.

198018 X Po otrzymaniu przez CM Nagrody Nobla w suwalsko-mazurskim tygodniku Krajobrazy(nr 223) opublikowano artyku Czesaw Miosz i Suwalszczyzna(podpisany anagramem K). Bya topierwsza informacja prasowa o powizaniach poety z Suwakami i Suwalszczyzn, mimo skpegoi nieprecyzyjnego materiau faktograficznego.18 X W Klubie Suwalszczyzna przy Wojewdzkim Domu Kultury w Suwakach odby si wieczrpoezji CM.24 XI Wojewdzka Biblioteka Publiczna w Suwakach zorganizowaa spotkanie z Andrzejem W.Pawluczukiem na temat twrczoci CM.

198129 V Andrzej Miosz przebywa w Suwakach. Po spotkaniu w Wojewdzkiej Bibliotece Publicznejwpisa si do kroniki: Mio mi byo bawi w Suwakach i rozmawia z licznym gronem czytelnikw za-interesowanych twrczoci mego brata, rwnie jak ja zwizanego z Suwakami, gdy mieszkali tu-taj nasi rodzice, za pod Sejnami, w majtku Krasnogruda bliscy krewni mojej matki. (Ojciec mat-ki pochodzi z Krasnogrudy). Odwiedzi take budynek, w ktrym uczszcza do Gimnazjum M-skiego im. Karola Brzostowskiego, gdzie mieci si obecnie I Liceum Oglnoksztacce im. Marii Ko-nopnickiej; do Zotej ksigiwpisa: Wystrzegajcie si zakamania i faszu, brocie w kadej sytuacjigodnoci swojej i innych, b dcie wierni prawdzie i sprawiedliwoci. Te ideay wpojono mi tutaj, w tejszkole i w domu rodzicw przy ssiedniej ulicy; tych ideaw uczy mnie te zawsze swoim przyka-dem mj starszy brat Czesaw.14 VI W przededniu wizyty CM w omy (1417) w lokalnym tygodniku Kontakty (nr 23) opubli-kowano obszerny artyku Danuty i Aleksandra Wroniszewskich Takim go pamitaj, w ktrym m.in.zamieszczono wypowied-wspomnienie Wacawa Korabiewicza, prowadzcego prnie na Uniwer-sytecie Stefana Batorego Akademicki Klubu Wczgw Wileskich, do ktrego nalea take po-

cztkujcy poeta: Bardzo utkwiy mi w pamici nasze odwiedziny u Miosza w Suwakach, gdziemieszkali wtedy jego rodzice. Organizowalimy wyjazdy z wystpami [z widowiskiem Zabi bazylisz-ka] na prowincj. Kiedy znalelimy si w Suwakach, postanowilimy odwiedzi Czesawa, ktry cho-rowa wtedy na gryp. Wsta z ka, na piam wcign koszul i czstowa nas wymienit nalewk.Nie oszczdza jej, a e nadzwyczajnie nam smakowaa, wizyta si nieco przeduya. Bylimy zalaniw pestk, kiedy doszlimy do wniosku, e jednak trzeba jecha, bo nastpnego dnia czekaj nas wy-stpy w Biaymstoku. Okazao si potem, e Kazik Haaburda zostawi u Miosza teczk z materiaa-mi i trzeba byo wszystko odtwarza z pamici. A z kondycj tego dnia nie byo najlepiej.15 VI Boenna Szynkowska, nauczycielka matematyki w I Liceum Oglnoksztaccym w Suwa-kach, spotkaa si w omy z CM, ktry wzi udzia w omyskiej Wionie Poetyckiej podczas swo-

jej pierwszej wizyty po trzydziestu latach w kraju. Poeta wpisa do Zotej ksigiszkoy zdanie: Pozdra-wiam modzie suwalsk.16 VI Delegacja suwalskiego rodowiska pracownikw kultury (Zdzisaw Wyszkowski, dyrektor Wy-dziau Kultury i Sztuki Urzdu Wojewdzkiego, Zygmunt Filipowicz, dyrektor Muzeum Okrgowe-go, oraz Bogusawa Miszkiel, dyrektorka Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej) spotkaa si w omyna krtkiej rozmowie z CM.19 VII W Krajobrazach (nr 28) opublikowano rozmow Jana Rosana z Andrzejem MioszemDlaczego Miosz nie przyjecha do Suwakpodczas pierwszej wizyty w kraju, w ktrej stwierdzi, epobyt na Suwalszczynie brat zaplanowa, ale nie mg odmwi probie gdaskich stoczniowcw,Komitetowi Budowy Pomnika, i ju dzisiaj [16 VI z omy] jedziemy do Gdaska. Po prostu bratnie by w stanie nawet odwiedzi wszystkich miejsc, ktre pragn zobaczy ().IX Wydawnictwo Literackie w Krakowie wydao Rozmowy z Czesawem Mioszem spisane przezAleksandra Fiuta w 1979 roku, w ktrych poeta wspomina m.in. Krasnogrud i Suwaki (Ja jedzi-em w cigu wszystkich moich lat szkolnych i uniwersyteckich na wakacje do Krasnogrudy, majtkuna samej granicy litewskiej, za Sejnami); wicej informacji z pobytw przed wojn na Suwalszczy-nie zawierao rozszerzone wydanie rozmw pt. Czesawa Miosza autoportret przekorny (Krakw: Wy-dawnictwo Literackie 1988).IXX Tadeusz Konwicki nakrci na Suwalszczynie plenerowe zdjcia do filmu Dolina Issywedugpowieci CM. Oficyna Wydawnicza NSZZ Solidarno Regionu Pojezierze Q wydaa w Suwakach prze-druki offsetowe czterech tomikw wierszy CM: Traktat moralny, Traktat poetycki, Krl Popiel i innewiersze, wiato dzienneoraz powie Zdobycie wadzy.


23/65

1983 Leszek Aleksander Moczulski opublikowa tom Powitania (Krakw: Wydawnictwo Literackie).W paru wierszach w nim zamieszczonych, napisanych od marca do maja 1981 roku, poeta wykorzy-sta zwroty z utworw CM. W Nowym Jorku ukazaa si ksika Ewy Czarneckiej (w. Renaty Gorczyskiej) Podrny wia-ta: rozmowy z Czesawem Mioszem. Komentarze[wyd. 1 krajowe, pod waciwym nazwiskiem Rena-ty Gorczyskiej, Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992]. W zawartym w niej Kalendarzu ycia i twr-czocinie ma informacji o zwizkach CM z Suwakami i Krasnogrud, mimo e wzmianki o tych miej-scach padaj w rozmowach.

1986V Romuald Kara opublikowa reporta Na tropach Doliny Issy, w ktrym opisa niektre krasno-grudzkie lady CM, przede wszystkim na podstawie relacji Andrzeja Miosza oraz osb, ktre peniy

przed wojn sub we dworze (Tene: Dom nad Marych. Warszawa 1986).1719 X Andrzej Miosz wzi udzia w zjedzie absolwentw suwalskiego gimnazjum. Uczestnikomprzeczyta wiersz swojego brata Czesawa pt. Potomnyz 1985 roku (prwdr. w okolicznociowej pu-blikacji Kronika zjazdu absolwentw z okazji 150-lecia szkoy redniej w Suwakach(1719 padziernika1986, Suwaki 1988), nastpnie: Czesaw Miosz: Dalsze okolice(Krakw 1991 pod tyt. Nastpca; tak-e w Wierszach, t. 4, Krakw 2004). Wiersz ten zosta te wpisany do Zotej ksigiszkoy pod adno-tacj Andrzeja Miosza: Wiersz Potomny zosta napisany niedawno przez mego brata (zwizane-go bardzo z Suwakami) jakby z myl o naszej rocznicy, cho w rzeczywistoci by dedykowany PO-TOMNYM w daleko szerszym znaczeniu.

1988IX Artysta malarz Andrzej Strumio, zamieszkay w Makowej Rudzie nad Czarn Hacz, zapre-zentowa w sejneskiej Biaej Synagodze cykl Psalmy(18 obrazw olejnych 120 x 180 cm), powstaychz inspiracji biblijnymi tumaczeniami CM. Pokaz tych obrazw w odby si w wielu galeriach w krajuw latach nastpnych.

198918 VI W rubryce Suwalsko-mazurskie od A do Z pod red. Janusza Kopciaa (Krajobrazy nr25) opracowano dwa hasa: Miosz Andrzej i Miosz Czesaw, podkrelajc w nich zwizki braciz Suwakami i Suwalszczyzn.

4 IX Andrzej Miosz uczestniczy w interdyscyplinarnych spotkaniach Kultura i rodowisko w Wi-grach, gdzie spotka si m.in. ze Zbigniewem Fatynowiczem.22 IX Po pidziesiciu latach CM przyjecha na Suwalszczyzn . Poecie towarzyszy brat Andrzejz on Grayn Strumio-Miosz. Zanim dotarli do Domu Pracy Twrczej i Wypoczynku w Wigrach,gdzie si zatrzymali, poeta zwiedzi Suwaki, ktre byy dla [niego] okresowym domem przez cayczas, kiedy mieszkali tu rodzice [lata 19261935]. W galerii suwalskiego BWA przy ul. T. Noniewi-cza, gdzie wstpi wraz z bratow na wystaw rzeby Stanisawa Soniny, odby przypadkow rozmo-w z uczniami Liceum Oglnoksztaccego im. Marii Konopnickiej i ich nauczycielk Mari Wasi-lewsk. Zatrzyma si te przed budynkiem przy ul. ks. K. Hamerszmita 10. Tego samego dnia by

u Andrzeja Strumiy w Makowej Rudzie oraz w Sejnach. W miecie nad Marych obejrza w syna-godze wystaw scenografii do filmw Andrzeja Wajdy (udzieli take wywiadu redaktorce Krajobra-zw), a w Domu Kultury obrazy z cyklu PsalmyAndrzeja Strumiy. W placwce tej podpisywa teksiki dla sejnian. Pnym wieczorem w zespole poklasztornym w Wigrach odby dusz rozmo-w z Czesawem Kudab, prezesem Litewskiego Funduszu Kultury, Vytautasem Martinkusem, pre-zesem Zwizku Pisarzy Litwy, Alwid Rolsk, polsk dziennikark w Wilnie, oraz redaktorami telewi-zji litewskiej.23 IX CM przebywa par godzin w Pusku, gdzie m.in. zjad obiad z naczelnikiem gminy Romu-aldem Witkowskim, zwiedzi spoeczne muzeum prowadzone przez Juozasa Vain oraz gospodar-stwo w Krejwianach; wstpi te na plebani do ksidza Ignacego Dziermejki. Najwikszych przeydostarczyy poecie odwiedziny dworu i parku w Krasnogrudzie, miejsca wielu sprzecznych przey.Pny wieczr i par nocnych godzin, jeszcze poruszony wizyt nad jeziorem Hony, spdzi w apar-tamencie Domu Pracy Twrczej i Wypoczynku na rozmowach przy kolacji z bratem i bratow, An-drzejem Strumi, Magorzat i Krzysztofem Czyewskimi oraz Zbigniewem Fatynowiczem.24 IX Po niadaniu autoryzowa swoje wypowiedzi udzielone wczorajszego wieczoru ZbigniewowiFatynowiczowi. Nastpnie w towarzystwie Andrzeja Strumiy by w Suwalskim Parku Krajobrazo-

wym, gdzie m.in. zatrzyma si w Kleszczwku (do dworu w tej wsi jedzili Mioszowie przed wojn)oraz nad jeziorami kleszczowieckimi. Tego dnia odwiedzi te ponownie Krasnogrud i Sejny.25 IX Przed poudniem CM opuci Wigry i wyjecha do Warszawy.29 IX W Gazecie Wyborczej (nr 103) zamieszczono rozmow z CM pt.Nie wiem, czy jest gdziemiejsce bardziej fascynujce, przeprowadzon przez Rom Przybyowsk tu po pobycie na Suwalsz-czynie, w ktrej poeta stwierdzi: () jestem bardzo szczliwy, e niemal bezporednio z samolotupojechaem na Suwalszczyzn, gdzie w modym wieku spdzaem niemal kade wakacje (by tammajtek [Krasnogruda] moich krewnych). Po dziesitkach lat, bdc nad Wigrami, wreszcie miaemuczucie powrotu. To jezioro nie tylko kiedy opywaem kajakiem, ale i obszedem dookoa pieszo,w cigu jednego dnia. Interesowao mnie teraz wszystko, wcznie z gospodarskimi szczegami. Byto wic rodzaj zanurzenia si w Polsce take fizycznego.1 X W Krajobrazach (nr 41) ukazaa si rozmowa z CM pt. Tu odpoczywam, ktr przeprowadziaGrayna Mikaszewicz podczas pobytu poety w Sejnach.15 X W Krajobrazach (nr 42) opublikowano na stronie tytuowej oraz tzw. rozkadwce wypo-wiedzi CM pod tytuem Nie oczekiwaem takiego daru, nagrane przez Zbigniewa Fatynowiczapodczas spotkania w Wigrach 23 wrzenia.XII W dodatku Kumpel do czasopisma Powcigliwo i Praca ukazaa si opowie GraynyStrumio-Miosz z przypadkowego spotkania CM z modzie na wystawie w Suwakach podczaswrzeniowego przyjazdu na Suwalszczyzn.

1990III CM opublikowa w paryskiej Kulturze (nr 3) wiersz Powrt (druk w tomie Dalsze okolice, Kra-

kw: Wydawnictwo ZNAK 1991), w ktrym nawizuje do pobytu w Krasnogrudzie we wrzeniu 1989roku i wasnych przey oraz wydarze modzieczych dowiadczanych w tym miejscu przed ponadszedziesiciu laty.wiosna Artysta malarz Andrzej Strumio namalowa cyklApokalipsa(12 obrazw olejnych 120 x 200cm), powstaych z inspiracji biblijnym tumaczeniem CM. Obrazy prezentowane byy wraz z cyklemPsalmyna wielu wystawach w kraju.12 VII Leszek Aleksander Moczulski z on Krystyn odwiedzi po raz pierwszy Krasnogrud, za-wieziony nad jezioro Hony przez Zbigniewa Fatynowicza. Stojc nad jego wodami, poeta urodzonyw Suwakach, stwierdzi: Ju wiem, skd u Miosza wiat poemw naiwnych.


24/65

19914 I Powsta Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw z siedzib w Sejnach, zaoony przezKrzysztofa Czyewskiego i Magorzat Sporek-Czyewsk oraz Boen Szroeder i WojciechaSzroedera, ktrego patronatami honorowymi zostali Czesaw Miosz i Andrzej Miosz. Suwalskie Towarzystwo Kultury (STK) w Suwakach wydao publikacj pt. Czesaw Miosz(oprac.i red. Zbigniew Fatynowicz, oprac. graf. Wiesaw Osewski; 28 s., il.) przygotowan poecie w darzena osiemdziesite urodziny. Zawarto: szkice: Waldemar Smaszcz: Cigle trwa ten eon; Stani-saw Koziara: Miosz i inni (Wok nowych przekadw Psaterzaw jzyku polskim); Tadeusz Budre-wicz:Glosa do Elegii na kopoty z polszczyzn; Krzysztof Tekielski: Polszczyzna litewska w DolinieIssy; Zbigniew Fatynowicz: Krasnogruda; wiadectwa pobytu Czesawa Miosza na Suwalszczyniewe wrzeniu 1989 roku pt.Nie oczekiwaem takiego daruoraz wiersze: Czesawa Miosza Rok 1911i Krzysztofa Czyewskiego Wigry,powicony spotkaniu z poet w wigierskim zespole poklasztor-nym. Publikacja zawiera wiele zdj z pierwszego po pidziesiciu latach pobytu autora OcalenianaSuwalszczynie (rec. M. Stala: Dar. Jawie 2001, nr 14). STK wydao tom wierszy Czesawa Miosza Czas wyniesiony(ukad i red. Zbigniew Fatynowicz,

oprac. graf. Wiesaw Osewski; 60 s., il., n. 5000 egz.). Zawarto: Rok 1911, Nauki, Wieczorem wiatr,Roki, W mojej ojczynie, wiat (poema naiwne),Jak mona zapomnie, Osobny zeszyt: Gwiazda Pio-un, Wykad I,Otrzymane wanie zdjcia, Rzeki. Historyk Jerzy Szumski opublikowa studium Eysmontowie i Mejerowie, waciciele Honw Mejerai Krasnogrudy (w: Drobna szlachta podlaska w XVXIX wieku, Biaystok 1991).

19926 VI CM (w towarzystwie syna Antoniego, brata Andrzeja oraz Magorzaty i Krzysztofa Czyew-skich) wracajc z Litwy przez przejcie graniczne w Ogrodnikach odwiedzi przed poudniemKrasnogrud oraz gospodarstwo Piotra Dapkiewicza w ssiadujcych egarach. Przed moim do-mem zatrzyma si samochd wspomina Piotr Dapkiewicz, syn i wysiad z niego noblista Cze-saw Miosz z bratem i synem. Chcia sp otka si z moim ojcem. Nie wiedzia, e ojciec zmar ju w la-tach 50. Usiedlimy powspomina. ona podaa litewskie bliny na liciach kapusty. Bardzo chwalone.Z rodzin Dapkiewiczw utrzymywali Mioszowie bliskie kontakty w okresie midzywojennym, takezaye byy zwizki tej rodziny z dworem. Poeta wpisa si do ksigi pamitkowej rodziny.7 VI CM przebywa przed poud niem w Orodku Pogranicze sztuk, kultur, narodw w Sejnach.Krzysztofowi Czyewskiemu wrczy (wraz z bratem Andrzejem) intencyjne pismo o przekazaniudworu w Krasnogrudzie Fundacji Pogranicze.7 VI W siedzibie Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw w Sejnach odbyo si wieczoremw niewielkim gronie osb spotkanie autorskie z CM. Uczestniczyo w nim kilkoro uczniw, pracowni-cy Orodka Pogranicze i gocie z Anglii oraz Zbigniew Fatynowicz, Hanna Kara, Jarosaw Sie-radzki i Zbigniew Tanajewski. (CM: W Warszawie i Krakowie spotykam si ze studentami. Nie mam

tam spotka z licealistami, a w Sejnach mam). Relacje z tego spotkania zamieciy Krajobrazy nr9 (Z. Tanajewski: Moje zatrzymanie czasu: Miosz w Sejnach) oraz Tygodnik Pnocny nr 16 (H. Ka-ra: Miosz w Sejnach). Po noclegu w Domu Pracy Twrczej i Wypoczynku MKiS w Wigrach CM wy-

jecha do Warszawy.VIII Tajemnic Krasnogrudy opisa Waldemar Smaszcz w artykule pod tym tytuem ogoszonymw Gazecie Wspczesnej. Wyjania j zdaniem krytyka literatury wiersz Powrt zamieszczonyprzez CM w tomie Dalsze okolice. Nieco wczeniej wiersz ten zosta opublikowany w tygodniku Kra-

jobrazy (nr 14 z 5 IV) z komentarzem pt. Odkrywanie tajemnicy.

19931517 VI CM by gociem Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw. Zatrzyma si w DomuPracy Twrczej i Wypoczynku w Wigrach. Tej wizyty nie odnotoway rodki przekazu.

jesie Ukaza si pierwszy numer pisma Krasnogruda (wyd. Fundacja Pogranicze i Orodek Po-granicze sztuk, kultur, narodw w Sejnach), ktry otwiera rozmowa z Czesawem Mioszem pt.Poszukiwanie ojczyzny przeprowadzona przez Krzysztofa Czyewskiego, redaktora naczelnego,7 czerwca 1992 roku w Sejna ch (przedruk w: CM: Rozmowy polskie 19791998. Krakw 2006).

19942628 VI CM by gociem rodkowoeuropejskiego Forum Kultury pn. Rok 1994, ktre w Wi-grach zorganizowa Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw i Fundacja Pogranicze. 27 czerw-ca poeta wzi udzia w dyskusji plenarnej (druk w Krasnogruda 1995, nr 4), nastpnie w spotkaniuautorskim, podczas ktrego prezentowa wiersze z antologii Wypisy z ksig uytecznych. Udzieli tak-

e wywiadu Wojciechowi Markowi Darskiemu i Robertowi Trabie (Borussia 1994, nr 9). Grzegorz Rkowski w przewodniku Polska egzotyczna(Pruszkw: Oficyna Wydawnicza Rewasz)zamieci rozdzia pt. ladami Miosza, opisujc w nim zwizki poety z Krasnogrud. W opracowaniu Geografia poetycka w powojennej twrczoci Czesawa Miosza(Olsztyn: WyszaSzkoa Pedagogiczna) jego autorka, Beata Tarnowska, pomija Krasnogrud (i Suwalszczyzn) jakomiejsce obecne w biografii intelektualnej i emocjonalnej poety. Niesusznie te wie genez wierszaPowrtz odwiedzinami Litwy przez CM.

1996 Ukazaa si ksika Wojciecha Kassa Aj, moi dawno umarli(Sopot: Sopockie Towarzystwo Kultu-ry) o zwizkach CM z Sopotem. Autor opisa w nim po raz pierwszy tak obszernie powojenne losywacicielek Krasnogrudy: Gabrieli Lipskiej z Kunatw i jej ma Wadysawa Lipskiego, Janiny Nie-mentowskiej z Kunatw oraz rodziny Mioszw. Ksika zawiera te, po raz pierwszy wwczas repro-dukowany, bogaty materia fotograficzny, przede wszystkim z okresu midzywojennego. Publikacjitowarzyszya osobna wkadka z paroma wierszami poety zawierajca m.in. Pie(utwr dedykowa-ny Gabrieli Kunat). Andrzej Zawada w ksice Miosz(Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie, seria A to Polska wa-nie) wymienia Suwaki i Krasnogrud jako miejsca zwizane z rodzin Mioszw i poet; zamiesz-cza te cztery fotografie (jedn z okresu midzywojennego, trzy wspczesne) przedstawiajce CMw Krasnogrudzie oraz jedn na dce na Czarnej Haczy z 1989 roku.

1997V CM opublikowa Abecado Miosza (Krakw, Wydawnictwo Literackie), ksik wspomnieo osobach i zdarzeniach, uoon w formie hase w porzdku alfabetycznym (zawiera haso Krasno-gruda). W roku nastpnym ukazaa si jej kontynuacja pt. Inne abecado(Krakw, Wydawnictwo Li-terackie) z hasami: Kunatt Stanisaw, Ulrich. (Wyd. poczoneAbecado. Inne abecado. Krakw, Wy-dawnictwo Literackie 2001).2528 VI CM uczestniczy w Wigrach w spotkaniu twrcw kultury litewskiej i kultury polskiejna temat Kultura litewska i kultura polska podobiestwa i rnice. Swoje wystpienie wygosi


25/65

27 VI wraz z Tomasem Venclov. Odwiedzi (wraz z Andrzejem Mioszem, Grayn Strumio-Mi-osz, Tomaszem Venclov oraz Krzysztofem Czyewskim) Krasnogrud oraz cmentarz katolickiw Sejnach, gdzie znajduje si grb wacicieli Krasnogrudy Bronisawa Kunata (18551922) i Floren-tyny z Grzegorzewskich Kunat (18641940), rodzicw Gabrieli i Janiny; Bronisaw Kunat by bratemZygmunta Kunata, ojca Weroniki Miosz. By to ostatni pobyt CM na Suwalszczynie.

1998 Ukazaa si antologia Gdzie jeziora syte przestrzeni obokw: Suwalszczyzna w poezji (Suwaki:Wydawnictwo HACZA, red. Marianna Rant-Tanajewska, fot. Stanisaw Wo, oprac. graf. WiesawOsewski, 190 s., il., n. 800 egz., seria Biblioteka Suwalska pod red. Janusza Kopciaa), w ktrej jej au-tor, Zbigniew Fatynowicz, zamieci trzy wiersze CM: Wieczorem wiatr, Wykad I, Powrt. Antologizamyka wiersz KrasnogrudaJzefy Drozdowskiej. Do Miosza odwouj si take inne wiersze w zbio-rze: Krzysztofa Czyewskiego Wigry, Wojciecha Marka Darskiego Spotkanie na Wigrach i LeszkaAleksandra Moczulskiego *** (Stanem nad jeziorem w bramie poranku).

200119 V Zmar Zbigniew Lipiski (ur. 1923), siostrzeniec Wadysawa Lipskiego, stranik pamici kra-snogrudzkich rodzin, Gabrieli z Kunatw Lipskiej i Janiny z Kunatw Niementowskiej oraz Wady-sawa Lipskiego. Towarzyszy CM podczas pierwszej wizyty w Sopocie 17 VI 1981 roku, a w swoimi swojej ony Teresy mieszkaniu w Sopocie goci bdzie poet i podejmowa obiadami podczasnastpnych wizyt w tym miecie (26 IX 1989, 2 XI 1993, 1012 VI 1995, VI 1996, 8 X 1998) oraztowarzyszy w czasie sopockich spotka i spacerw (kadorazowo take na grb matki i ciotek).Dedykacja CM w ksice Metafizyczna pauza, napisana 11 czerwca 1995 roku: Zbyszkowi i TeresieLipiskim z podzik za serdeczn gocinno podczas moich wizyt w Sopocie. Zosta pochowanyna sopockim cmentarzu katolickim w grobowcu, gdzie spoczywa Weronika Kunat (zm. 8 XII 1945; od1975 pochowana na cmentarzu w Sopocie po ekshumacji z Drewnicy), Gabriela i Wadysaw Lipscy(zm. 5 X 1978) oraz Janina Niementowska (zm. 21 XI 1977).VI Publikacj rnorodnych materiaw uczcia dziewidziesiciolecie urodzin CM redakcja kwar-talnika Jawie (nr 14), wydawanego przez Regionaln Pracowni Krajoznawcz PTTK w Suwa-kach, zamieszczajc na swoich amach: wspomnienia o Suwakach Andrzeja Miosza i jego tekstpt. Srebra rodzinne, szkic historyczny KrasnogrudaJerzego Szumskiego, szkice historycznoliterackieWaldemara Smaszcza Powroty Czesawa Mioszaoraz Wojciecha Kassa Byli raz sobie Psiapsiulewicz,Nina, Ela, Wadek, Zaza, wiersze Jzefy Drozdowskiej Krasnogrudaoraz Nad Niewia, fotorepor-ta pt. Czesaw Miosz i Suwalszczyzna.30 VI W Gazecie w Biaymstoku, dodatku do Gazety Wyborczej (nr 151) Waldemar Smaszczopublikowa szkicJestem tu t ylko na chwil: suwalskie i krasnogrudzkie wtki w biografii twrczej

Czesawa Miosza.XII Nr 16 Jawiey otwiera dedykacja CM: Dla Czytelnikw Jawiey, uzyskana przez Wojcie-cha Kassa 19 listopada 2001 roku podcza s spotkania w krakowskim mieszkaniu poety. W tym samymnumerze opublikowano reportersk opowie Marcina Kydryskiego z wdrwki do Szetej i innychokolicznych miejsc na Litwie zwizanych z CM. Z okazji 90. urodzin no blisty Krasnogruda (nr 13) zadedykowana zostaa Mioszowi w darze. Irena Batura w przewodniku Po ziemi sejneskiej(Suwaki: Wydawnictwo HACZA), w rozdzialept. Okolice poety, opisaa dzieje dworu w Krasnogrudzie, opatrujc je uwag, e na wakacjach lubitu przebywa Czesaw Miosz.

200225 I Podczas zorganizowanego przez Orodek Pogranicze sztuk, kultur, narodw i Fundacj Po-granicze spotkania pn. 10 + 1. W obliczu jutra w Biaej Synagodze w Sejnach, na ktre CM, mimozapowiedzi w programie, ju nie przyjecha, odtworzono z tamy przygotowan specjalnie na t oka-zj przejmujc wypowied poety o wspczesnych problemach zachowania tosamoci kulturowej,o szacunku dla przeszoci i zakorzenieniu w niej. CM obj honorowy patronat nad inicjatyw utworzenia w Krasnogrudzie przez Fundacj Pogra-nicze Midzynarodowego Centrum Dialogu. Owiadczenie CM: Pragn owiadczy, e znany jestmi projekt Europejskiego Centrum Dialogu, ktry ma w najbliszej przyszoci powsta w Krasno-grudzie blisko granicy Polski i Litwy. Znana jest mi take od wielu lat i wysoko przeze mnie cenionadziaalno Orodka Pogranicze sztuk, kultur, narodw i Fundacji Pogranicze w Sejnach. Cieszsi bardzo, e to Pogranicze wanie bdzie gospodarzem Europejskiego Centrum Dialogu. Cie-sz si rwnie, e na jego siedzib zosta wybrany dwr w Krasnogrudzie, ktry ongi nalea domojej rodziny, a obecnie zostanie odremontowany i oywiony dziaalnoci kulturaln na pograni-czu polsko-litewskim. Uwaam, e powstanie takiego centrum jest bardzo potrzebne dzisiaj, kiedy

mamy wielk szans czynnego wczenia si w proces integracji europejskiej poprzez rozwj wsp-pracy i porozumienia z naszymi najbliszymi ssiadami. Dlatego w peni popieram ide utworzeniaEuropejskiego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie i wyraam zgod na objcie honorowego patro-natu nad inicjatyw.26 IV CM spotka si w krakowskim mieszkaniu z modzie sejnesk skupion w Orodku Po-granicze sztuk, kultur narodw pod opiek Magorzaty Sporek-Czyewskiej i Boeny Szroeder.Odpowiada na pytania dotyczce zwizkw z Sejnami (opis spotkania i druk rozmowy w Alma-nachu Sejneskim 2003, nr 2 pt. Moje zwizki z Sejnami, przedruk w: C. Miosz: Rozmowy polskie19982004. Krakw 2010)21 IX Zmar w Warszawie Andrzej Miosz. Podczas uroczystoci na c

Miłosz Dialog Pogranicze

Documents

Transcript of Miłosz Dialog Pogranicze