Mikołajczyk Malwina - Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów ...

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska

Kierunek Architektura Krajobrazu

Malwina Mikołajczyk Nr indeksu 76172

Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów

na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa

Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach

Praca magisterska

Opiekun pracy:

Dr hab. Tomasz Nowak prof. nadzw.

Wrocław, czerwiec 2010

2

OŚWIADCZENIE OPIEKUNA PRACY

Oświadczam, że niniejsza praca magisterska pt.: „Koncepcja ogrodu trejaży,

bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego

i Przyrodniczego w Wojsławicach” autorstwa Malwiny Mikołajczyk została

przygotowana pod moim kierunkiem w Instytucie Architektury Krajobrazu i stwierdzam,

że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu

zawodowego.

………………………… ……………...…………………………

data czytelny podpis opiekuna pracy

OŚWIADCZENIE AUTORA PRACY

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa:

• została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych

w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami USTAWY z dnia 4

lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

• nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z ubieganiem się o

tytuł naukowy lub zawodowy wyższej uczelni,

• załączona w wersji elektronicznej jest identyczna z wersją wydrukowaną.

……………………… .................…………………………

data czytelny podpis autora pracy

3

Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego

Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach

Streszczenie pracy

Niniejsza praca ma na celu stworzenie koncepcji ogrodu trejaży, bindaży

i topiarów, który pokaże możliwości aranżacji przestrzeni z użyciem roślin formowanych

przy pomocy różnych technik oraz trejaży. Dodatkowo ogród będzie miejscem służącym

relaksacji.

Praca składa się z pięciu rozdziałów i jest podzielona na dwie części: część

opisową i część projektową. Na część opisową składają się cztery pierwsze rozdziały.

Rozdział pierwszy przybliża cel i zakres pracy, wyjaśnia problematykę

terminologii, omawia najważniejsze pojęcia związane z tematem pracy.

Rozdział drugi omawia metody kształtowania roślin. Został on podzielony na dwa

podrozdziały – topiary i bindaże. Porusza tematykę z zakresu pochodzenia oraz rozwoju

w czasie sztuki kształtowania roślin, sposoby kształtowania roślin, najpopularniejsze

gatunki używane do formowania, omawia warunki uprawy, możliwości zastosowania

takich elementów w przestrzeni, przybliża ogrody, których główną atrakcję stanowią

rośliny formowane.

Rozdział trzeci opisuje konstrukcję trejaży, możliwości jakie dają one w aranżacji

w przestrzeni ogrodu oraz popularne pnącza stosowane na tego typu podpory.

Rozdział czwarty poświęcony został tematyce wnętrz ogrodowych. Omawia

części składowe wnętrz, rodzaje wnętrz oraz elementy, jakie składają się na wnętrza

ogrodowe.

Rozdział piąty rozpoczyna część projektową pracy. Przedstawia pokrótce historię,

lokalizację oraz warunki klimatyczne panujące na terenie Dolnośląskiego Centrum

Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach. Rozdział ten omawia

koncepcję założenia, jego funkcje oraz ideę.

4

Spis treści

I Część opisowa................................................................................................................. 6

Rozdział 1. Wstęp. ............................................................................................................. 7

1.1. Cel i zakres pracy. ........................................................................................................ 7

1.2. Problemy z terminologią. ............................................................................................. 7

1.3. Najważniejsze pojęcia związane z terminologią. ......................................................... 7

Rozdział 2. Metody kształtowania roślin ...................................................................... 10

2.1. Przypuszczalne pochodzenie sztuki kształtowania roślin. ......................................... 10

2.2. Ujęcie historyczne. ..................................................................................................... 11

2.3. Topiary. ...................................................................................................................... 22

2.3.1. Rodzaje topiarów. ................................................................................................... 22

2.3.2. Zalecenia i techniki kształtowania. ......................................................................... 27

2.3.3. Stosowany materiał roślinny. .................................................................................. 40

2.3.4. Zastosowanie w przestrzeni. ................................................................................... 42

2.3.5. Przykłady ogrodów. ................................................................................................ 43

2.4. Bindaże....................................................................................................................... 48

2.4.1. Polskie przykłady. ................................................................................................... 48

2.4.1. Materiał roślinny. .................................................................................................... 49

Rozdział 3. Trejaże .......................................................................................................... 50

3.1. Konstrukcja. ............................................................................................................... 50

3.2. Zastosowanie trejaży w aranżacji przestrzeni ............................................................ 53

3.3. Rośliny stosowane na podpory................................................................................... 54

Rozdział 4.Wnętrze ogrodowe........................................................................................ 56

4.1. Wnętrze jako podstawowa jednostka funkcjonalno-przestrzenna. ............................ 56

4.2. Poszczególne elementy wnętrz ogrodowych. ............................................................ 57

4.3. Labirynt jako specyficzny rodzaj wnętrza ................................................................. 62

II Część projektowa ........................................................................................................ 63

Rozdział 5. Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego. ............................................... 64

5.1. Dane dotyczące terenu. .............................................................................................. 64

5.2. Idea ogrodu................................................................................................................. 64

5.3. Funkcje ogrodu........................................................................................................... 65

5.4. Opis koncepcji............................................................................................................ 67

5.4.1. Strefa wejścia głównego – „Brama Strażnika”. ...................................................... 67

5

5.4.2. Część geometryczna................................................................................................ 68

5.4.3. Część abstrakcyjna. ................................................................................................. 70

5.4.4. Część rustykalna...................................................................................................... 72

5.4.5. Labirynt. .................................................................................................................. 75

Podsumowanie

Spis figur

Bibliografia

Źródła internetowe

Załączniki:

1. Lokalizacja i historia

2. Koncepcja projektowa

3. Podział ogrodu na strefy

4. Strefa wejściowa

5. Strefa geometryczna

6. Strefa abstrakcyjna

7. Strefa rustykalna

8. Szczegół zagospodarowania

9. Wersja elektroniczna - dokument Word i pdf

6

Część I

7

Rozdział 1. Wstęp.

1.1. Cel i zakres pracy.

Celem pracy jest stworzenie koncepcji ogrodu trejaży, bindaży i topiarów

będącego miejscem ukazującym możliwości, jakie daje kształtowanie roślin z użyciem

różnych technik oraz stosowanie trejaży w aranżacji wnętrz ogrodowych. Ogród taki

byłby miejscem unikatowym w skali kraju, a także jednym z niewielu takich miejsc

w Europie. Oprócz prezentowania możliwości płynących z formowania roślin, ogród ten

ma stać się miejscem sprzyjającym relaksacji i refleksji.

Zakres opracowania obejmuje teren zlokalizowany na obszarze Dolnośląskiego

Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w jego południowej części. Teren

położony jest na wzgórzu nachylonym w kierunku północnym.

1.2. Problemy z terminologią. Kluczowy w opracowaniu termin określający formowane rośliny jest

zapożyczeniem wieloznacznym i nieustabilizowanym w polszczyźnie. Używany

w znaczeniu rzeczownikowym występuje w obocznych formach gramatycznych, obie

formy (topiara/topiar) w tej samej frekwencji. Autorka będzie stosowała formę w rodzaju

męskiego – topiar, zdefiniowaną przez źródło Merriam-Webster's jw Collegiate

Dictionary, ed. F. C. Mish, Springfield 2003, (http://www.m-w.com/).

1.3. Najważniejsze pojęcia związane z terminologią. Halo – zielona kryta aleja, czyli aleja tunelowa wyraźnie zamknięta na obu jej

krańcach. Jedyne w Polsce „halo” (wg Galiński 1988) istniało w Puławach między

Domkiem Gotyckim a Bramą – Ruiną, tzw. Aleja Gotycka.1

Bindaż – ciennik, chłodnik, berso; sklepiona aleja, utworzona poprzez rozpięcie

gałęzi drzew (lipowe, grabowe) na specjalnym, półkoliście wiązanym lekkim

rusztowaniu; efekt uzyskuje się w wyniku zabiegów formujących, wyginania („gięte

aleje”), splatania lub rozpościerania na kratownicach, ale także bez użycia konstrukcji

wspomagającej. Dobór roślin powinien zapewniać trwałość nawet po zniszczeniu jego

konstrukcji (rusztowania). Bindaże kształtowanę są również z pnączy. W Anglii za

pomocą rozpinania konarów drzew, gałęzi krzewów lub pnączy na specjalnych

rusztowaniach, formowane były łuki (arbours), tunele, szpalery. Z koron ciętych drzew

1 Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa, s. 94.

8

powstaje po zaniechaniu cięcia forma przypominająca ang. tonnele - tunel. W Puławach

występuje w postaci halo. Bindaż to również kwatery ogrodowe ujęte ze wszystkich stron

sklepionymi alejami występujące w sztuce ogrodowej w XVI – XVII w.2

Topiary – (opus topiarium, ars topiary), figuralne i geometryczne kształtowanie

roślinności ogrodowej (formy regularne) wg zamierzonego rysunku, dla wyrażania treści

poetyckich. Nazwa pochodzi z j. gr. (topos=miejsce, punkt, okolica). W j. ang. topiary

work oznacza formowane drzewko lub ozdobne formowanie drzew, które niekiedy

nazywano „zieloną rzeźbą” (vegetable sculpture). Pojęcia opera topiaria używa już

Pliniusz Starszy w Historia naturalis dla dzieła w postaci strzyżonego cyprysa. Ars

topiaria oznacza sztukę ogrodową, a topiarius to ogrodnik. Podobnie w j. ang. Nazwy

topiarist używano dla określenia miłośnika strzyżenia drzew. Topiary garden, włoskie

giardino di topiarie. Ogrody powstające w Anglii w XIX w. z zastosowaniem zasad

topiary.3

Ściana wnętrza ogrodowego – istotny i charakterystyczny składnik kompozycji

ogrodowych w postaci przegród pionowych formowanych z tworzywa roślinnego,

z konstrukcji architektonicznych lub z kombinacji roślinności i artefaktów. Nazwę swą

zawdzięcza prostej analogii ze ścianą budynku. „Ściany” wnętrz ogrodowych posługują

się takimi elementami kompozycyjnymi, jak: szpalery, palisady, kulisy, żywopłoty – gdy

konstruowane są z materiału roślinnego; tworzywem budowlanym, gdy funkcje ściany

wnętrza przejmują elewacje (lub ich fragmenty) budowli architektonicznych (budowli

ogrodowych, np. wille, dwory, pałace, oranżerie, podcienia arkadowe); także

fragmentami budowli ogrodowych (przęsła pergoli, bindaże, kolumnady). W zależności

od stopnia wypełnienia ściany jego zasadniczym tworzywem, a więc proporcji części

pełnych i prześwitów, mówimy umownie o ścianach konkretnych, obiektywnych lub

subiektywnych.4

Treliaż (trejaż lub krata) – niewielka i prosta konstrukcja kratowa (ażurowa)

wykonana z drewna lub metalu, często wsparta na murowanych słupach, służąca do

rozpinania pnączy. Tworzy ścianę wnętrza ogrodowego (gabinety, salony, różanki,

ogrodzenia, parawany), a także ścianę w altanie, bindażu. Niekiedy przybiera formy

bardzo ozdobne: malowane, a nawet złocone. Treliaże rozpowszechnione były


3 tamże, s. 296-297.

4 tamże, s. 255.

9

w renesansie i baroku, w rokoku, ale też w ogrodach japońskich. Obsadzane bywały

roślinami pnącymi. Treliaż może być stosowany również na pergolach, murach

i ścianach, a także w konstrukcjach bindażu.5

Wnętrza ogrodowe – charakterystyczna w sensie kompozycyjnym i w zasadzie

autonomiczna część ogrodu pełniąca określoną funkcję. Także ściśle zdefiniowany

kształt kompozycyjny, z mniej lub bardziej czytelnymi ścianami ogrodowymi

tworzącymi formalne i umowne oddzielenie od dalszych części ogrodu. Stanowi rodzaj

podstawowego „modułu” – jednostkę elementarną, konstruującą całość założenia

ogrodowego, a z racji tworzywa, z jakiego jest ukształtowane, określane jest również jako

wnętrze zielone. Pojęcie „wnętrza” jest również współcześnie instrumentem

projektowania ogrodów. Sztuka ogrodowa daje nam przykłady kompozycji

jednownętrzowych, takich jak np. perystyle, patia, kryptoportyki, wirydarze. Zestawianie

wnętrz stanowi o istocie całości kompozycji ogrodu. Świadome wiązanie wnętrz

ogrodowych w logiczne ciągi kompozycyjne, a także treściowe, funkcjonalne, narracyjne,

symboliczne z uwzględnieniem ściśle określonych i przyjętych zasad kompozycyjnych,

składa się na sekwencję wnętrz, kierujących kanwę przestrzenną (kompozycyjną) ogrodu

w jego formach rozbudowanych (egipskie ogrody, ogrody starożytnego Rzymu,

renesansowe włoskie ogrody architektoniczne, ogrody tarasowe, barokowe ogrody

pałacowe – rezydencjonalne, parki krajobrazowe angielskie). Warto w tym miejscu

odnotować, iż już Kresczetyn na przeł. XIII i XIV w. opisywał stosowanie żywych roślin

drzewiastych do formowania wnętrz „architektury”, dla uzyskania miejsc przebywania

ludzi. Z ogrodu drzewnego powstał w baroku boskiet jako inna forma wnętrza

ogrodowego.6

Zielona ściana – ogrodowa forma roślinności drzewiastej w postaci szpaleru,

o wys. ponad 2 m strzyżonych drzew, o koronach prowadzonych od samej ziemi. Tak

uformowane ściany zieleni wysokiej spełniały w ogrodach historycznych funkcje

dzielenia przestrzeni i tworzyły granice (ściany) wnętrz ogrodowych, takich jak:

boskiety, labirynty, salony ogrodowe, teatry ogrodowe. Wśród najczęściej stosowanych

gatunków drzew pojawiały się: lipy, wiązy, graby, kasztanowce, cisy (np. Herrenhausen

w Wilanowie).7


6 tamże, s. 279-280.

7 tamże, s. 296-297.

10

Gabinet – wnętrze ogrodowe wewnątrz boskietu, zapewniające intymność,

czasem stanowiące rodzaj niespodzianki. Przybiera postać dość rozległej przestrzeni

o nawierzchni trawiastej, ograniczonej ścianami drzew wypełniających boskiet. Służy do

wypoczynku i spotkań towarzyskich. Narys gabinetu w boskiecie zazwyczaj

geometryczny: kwadratowy lub prostokątny. W gabinecie umieszczano ławki, stoły,

rzeźby, fontanny oraz inne niespodzianki.8

Salon ogrodowy – reprezentacyjne i najbardziej ozdobne wnętrze w ogrodzie

pałacowym (barokowym), urządzone przed ogrodową fasadą pałacu, na głównej osi

kompozycyjnej zespołu. Zakładany na narysie geometrycznym (kwadrat, wydłużony

prostokąt, półkole, elipsa), ze ścianami formowanymi ze szpalerów lub boskietów,

o płaszczyźnie podstawy zdobionej dekoracyjnymi parterami, wzbogacanymi elementami

wolnostojącymi w postaci fontann, posągów, formowanych drzewek, a także roślinami

południowymi w donicach. W okresie letnim salony ogrodowe pełniły fonkcję identyczną

jak salony pałacowe, były więc miejscem spotkań towarzyskich. W sensie

kompozycyjnym, skupiały się główne osie kompozycyjne i drogi łączące go

z elementami ogrodowymi.9

Rozdział 2. Metody kształtowania roślin

2.1. Przypuszczalne pochodzenie sztuki kształtowania roślin.

Historia przycinania i formowania roślin rozpoczęła się prawdopodobnie już

w starożytnym Egipcie. Przypuszcza się, że rośliny były formowane przez egipskich

ogrodników pielęgnujących drzewa owocowe – mogli oni wykazać się swoją

kreatywnością przy strzyżeniu drzew unikając w ten sposób nudy i rutyny. Istnieje

również przypuszczenie, że formowanie roślin ma inne źródło. Mianowicie, na terenach,

na których brakowało drewna do budowy ogrodzeń tworzono rowy – pełniły one funkcję

ogrodzenia, a dodatkowo służyły do nawadniania pól. Brzegi rowów porastały drzewa

i krzewy, usuwając je, ludzie szybko zauważyli, że rośliny chroniły brzegi rowów przed

osuwaniem się i erozją gleby. Zaczęto, więc je przycinać i związywać ze sobą, tak

„formowana” roślinność chroniła brzegi rowów oraz pola. W ten sposób upowszechniła

się wysoka i wysmukła forma roślin.10


9 tamże, s. 231-232.

10 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006,

w tłumaczeniu autorki pracy.

11

2.2. Ujęcie historyczne.

Rozwój sztuki kształtowania roślin może być łączony z rozwojem ogrodów

geometrycznych. Formy strzyżonej roślinności odgrywały istotną rolę w podziale

przestrzeni ogrodów geometrycznych, nadawaniu rytmu w przestrzeni, kształtowaniu

proporcji wnętrz. Wraz z upływem czasu można zauważyć zmienność popularności

niektórych form, a także poszerzanie się zbioru gatunków stosowanych w tej sztuce.

• Starożytny Egipt i Starożytny Rzym – początki ogrodu geometrycznego

W ogrodach egipskich widoczne są podziały geometryczne, silnie zaznacza się

symetria oraz rytm. Drzewa były sadzone w równych odstępach, w rzędach – tworzyły

szpalery. Crowder i Ashwarth podają, że prawdopodobne jest, iż pierwsze formy

kształtowanych roślin pojawiły się w ogrodach Starożytnego Egiptu.

Fig. 1. Ogród geometryczny, Starożytny Egipt. (www.hort.purdue.edu).

Ogrody starożytnego Rzymu kształtowały się pod wpływem osiągnięć innych

państw (Egipt, Mezopotamia, czy Grecja). Wśród tych ogrodów wyróżnia się: ogrody

domowe, ogrody towarzyszące willom podmiejskim, ogrody towarzyszące willom

wiejskim, ogrody publiczne, ogrody cesarskie. Ogrody domowe miały zazwyczaj

niewielką przestrzeń otoczoną ścianami oraz krużgankami, kompozycja wnętrza oparta

była na geometryzacji. Ogrody publiczne miały oczywiście większą skalę, otoczone

bywały ze wszystkich stron portykiem kolumnowym, we wnętrzu ogrodu znajdował się

basen wodny (np. ogród Porticus Liviae), rabaty kwiatowe, liczne rzeźby. Otoczenie

przestrzeni ogrodu elementem architektonicznym – ścianą, czy kolumnami, potęgowało

efekt geometryzacji wnętrza ogrodowego, łączyło niejako naturę z architekturą to, co

12

boskie z tym, co stworzone przez człowieka. Funkcje ogrodów starożytnego Rzymu, to

przede wszystkim: funkcje religijne, rekreacyjne, spełniające potrzeby intelektualne.

Wspólne cechy ogrodów rzymskich to: geometryzacja, symetria, wprowadzanie elementu

wody, rzeźby, strzyżone drzewa, krzewy, w centrum ogrodu znajdował się akcent –

najczęściej był to zbiornik wodny (basen).11

W tym okresie praktykowano strzyżenie przede wszystkim bukszpanów, cisów

oraz cyprysów. Pliniusz Starszy w swoim dziele – Historia naturalis - pisał

o reprezentacyjnym charakterze formowanych roślin. Cięte bukszpany mogły tworzyć

nazwę właściciela albo – pełniąc zarazem rolę reklamy – ogrodnika willi. Mogły

imitować zwierzęta, bitwy, herosów, postacie mityczne. W swoim dziele Pliniusz Starszy

opisuje sceny polowań, całe floty statków, a także inne obrazy utworzone przy pomocy

formowanych roślin. Topiary stały się powszechne w wyższych warstwach społecznych,

nadawały willom wyższy status. Zapoczątkowanie, czy też odkrycie sztuki formowania

roślin Pliniusz Starszy przypisuje Gnaiusowi Mattiusowi. Prawdą jest jednak to, że

Gnaius Mattius po prostu rozpowszechnił sztukę cięcia roślin, uprzednio zapożyczoną od

starszych cywilizacji. O popularności topiarów w starożytnym Rzymie, może świadczyć

opis willi Pliniusza Młodszego (siostrzeńca Pliniusza Starszego) zlokalizowanej

w Toskanii. W ogrodzie znajdowały się wycięte w bukszpanie figury zwierząt, trawnik

otaczał formowany żywopłot, sad oznaczony był uformowanym z roślin obeliskiem, za

pomocą żywopłotów wydzielano „pokoje”. Niezliczoną ilość bukszpanowych figur

zestawiono z pięknem dzikiej, rustykalnej przyrody. Sformułowanie i opisanie idei

topiarów zrodziło i utrwaliło nową tradycję w sztuce ogrodowej. 12

Pojawili się specjaliści w tej dziedzinie, zaczęto tworzyć nowe narzędzia lub

adaptować już istniejące (np. nożyce do strzyżenia owiec). Ogrodnik, który specjalizował

się w cięciu i formowaniu roślin określany był mianem topiarius. Zajmował się on nie

tylko strzyżeniem roślin, ale także rozplanowywaniem ogrodu. Terenem działalności

topiariusa były zarówno ogrody w niewielkich perystylach domów wewnątrz miasta, jak

i obszerne założenia ogrodowe w podmiejskich willach bogatych patrycjuszów13

.

11

Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 37-43. 12

Na podstawie: Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press,

2006 w tłumaczeniu autorki pracy. 13

Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa1972,s. 41

13

• Okres średniowiecza

Roślinne formy strzyżone pojawiają się w „ogrodach miłości” (były to miejsca

zabaw i spotkań, podzielone na kilka części i otoczone murem), jako żywopłoty,

strzyżone krzewy, „zielone łuki” - dwa równoległe do siebie żywopłoty łączyły się u góry

tworząc sklepienie. Najczęściej przy tworzeniu łuków wykorzystywano lipy, gdyż

charakteryzują się one szybkim tempem wzrostu. Topiary pojawiają się również

w manuskryptach przedstawiających tzw. hortus conclusus. W tym przypadku rośliny

mają formy piętrowe. Mogły one symbolizować kontrolę człowieka nad naturą oraz

respekt dla natury. Z okresu średniowiecza pochodzi wiadomość o stworzeniu

pierwszego labiryntu z wykorzystaniem żywopłotów oraz szpalerów. 14

• Renesans

Okres renesansu przypada na XV i XVI w. rozkwita we Włoszech. Tam też

rozwija się najintensywniej. Myślą przewodnią tej epoki jest humanizm, jednym z jego

przejawów jest dostrzeganie i odczuwanie piękna krajobrazu. Ogrody renesansowe

kompozycyjnie były powiązane z architekturą domu, jednak przede wszystkim stanowiły

one istotną strefę przejściową między willą, a „dziką” naturą. Geometryzacja ogrodu była

w tym czasie charakterystyczna. Tworzono przestrzenie na planie regularnym,

z zachowaniem odpowiednich proporcji – były to przestrzenie, w których panowała

harmonia. Istotny był podział ogrodu na kwatery – dokonywano podziału „podłogi” na

kwadraty, dzielono tym samym przestrzeń dwuwymiarową na równe części, następnie

granice kwater obsadzano drzewami lub żywopłotami – wprowadzano element

trójwymiarowy. Kwatery wypełniano ziołami i kwiatami (stosowano czasem także

baseny, rzeźby, fontanny i altany). Tak skonstruowana przestrzeń ogrodu sprawia

wrażenie przestrzeni harmonijnej – równe podziały kwater, stosowanie rytmu,

odpowiednich proporcji. Dużą rolę odgrywały rośliny formowane, jako elementy

wywodzące się z dzikiej natury, ale podporządkowane całości założenia i architekturze.

Sztuka strzyżenia i formowania roślin przeżywa rozkwit w okresie renesansu. Zbiór

roślin formowanych został poszerzony. Stosuje się różne gatunki i odmiany roślin

z rodzaju: bukszpan (Buxus), cis (Taxus), i cyprys (Cupressus), formuje się żywopłoty

z ligustru (Ligustrum), pęcherznicy (Physocarpus), głogu (Crataegus), agrestu (Ribes

14

Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press

w tłumaczeniu autorki pracy.

14

uva-crispa L.), porzeczki (Ribes), berberysu (Berberis), róż (Rosa), strzyże się laur

(Laurus nobilis L.), mirt (Mystus), ostrokrzew (Ilex).15

Z epoki renesansu pochodzą utwory opisujące przestrzeń ogrodu, wybitnym

przykładem jest dzieło Hypnerotomachia Poliphilii autorstwa Francesco Colonna. Opisał

on i zilustrował wyobrażone ogrody, w których znajdują się kule wycięte z hyzopu,

pawie formowane w bukszpanie, partery z ciętych ziół, wreszcie postacie ludzkie

„rzeźbione” w roślinności. W okresie renesansu przy tworzeniu topiarów używano

odpowiednio wyprofilowanych ramek z wikliny – nadawały one kształt roślinom oraz

kształtowały pożądany rozmiar. Przykładem ogrodu z formami strzyżonymi jest willa

Quadracchi. W ogrodzie znajdowały się m.in. ornamenty wycięte z bukszpanu oraz

geometrycznie formowane krzewy. Sad otoczony był żywopłotem. Szczególnie

wymyślne formy stosowano w ogrodach willi podmiejskich okolic Florencji (statki,

świątynie, pylony, wazy, postaci ludzkie, konie, centaury, ptaki itp.).16

Ogrody renesansowe w Niderlandach znane są przede wszystkim ze zbioru

sztychów Hortorum viridariumque formae autorstwa Vredemana de Vries. Ogrody te

charakteryzuje podział geometryczny na kwatery, zastosowanie architektury ogrodowej

(trejaże, pergole), cienistych chodników (bindaże). W Anglii w I połowie XVI w. zaczęły

pojawiać się założenia ogrodowe o większej skali niż ogrody przydomowe. Na uwagę

zasługuje ogród przy rezydencji Henryka VIII w Hampton Court. Roślinność formowana

została wykorzystana do stworzenia ornamentów węzłowych (knoted beds), labiryntu,

przejść, zielonych rzeźb o różnych kształtach. W II połowie XVI w. i w XVII w. (okres

elżbietański) większe założenia ogrodowe powstawały liczniej (powodem było ożywienie

budownictwa, a co za tym idzie również sztuki kształtowania przestrzeni ogrodu, czy

ogrodnictwa). W tym okresie powstały ogrody w Kenilworth, Holland House, Hatfield.

Są to ogrody geometryczne. Podziały płaszczyzny oraz przestrzeni dokonano m.in. za

pomocą formowanych roślin (żywopłoty, cieniste aleje), topiary stanowią tu również

rytm kompozycji lub są elementami akcentującymi – jak np. w ogrodzie w Hatefield

rzeźby roślinne akcentują środek każdej kwatery.

15

Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press

w tłumaczeniu autorki pracy. 16

Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 82.

15

Fig. 2. Renesansowy ogród w Hatfield, w tle labirynt uformowany z roślin. (www.gardenvisit.com)

Fig. 3. Widok na kwatery w ogrodzie Keniltworth. (www.mattstravel.com)

Przykładem niemieckiego ogrodu geometrycznego XVI w. jest ogród burmistrza

J. Schwindt’a we Frankfurcie. Istotę tego ogrodu stanowiły bogate partery kwiatowe,

formowane drzewa, cieniste przejścia (bindaże), trejaże, a także rzeźby i fontanny.

W Polsce renesans przez długi czas nie miał dużego wpływu na kształtowanie założeń

ogrodowych. Do istniejących już założeń wprowadzano nowe motywy dekoracyjne.

16

Polskie ogrody renesansowe cechowało skromne wyposażenie, łączenie ogrodu

ozdobnego z uprawami użytkowymi (uprawa ziół, sady). Założeniem

charakterystycznym dla polskiego renesanu jest ogród w Mogilanach. W ogrodzie

znajdują się: podzielony na 16 kwater parter, usytuowana na środku fontanna, z dwóch

stron zastosowano bindaże, kwatery otoczone były szpalerami drzew. 17

• Barok

W okresie baroku w Europie główną rolę w ogrodowej sztuce odgrywała Francja.

Ogrody charakteryzował przepych (obecny w innych dziedzinach sztuki tego okresu).

Wybitnym twórcą ogrodów był Andre Le Nôtre. Jest on autorem najsłynniejszego dzieła

tej epoki – założenia ogrodowego w Wersalu. Charakterystyczną cechą kompozycji

ogrodów barokowych był podział przestrzeni na wnętrza. Wyróżnić można odpowiedniki

wnętrz architektonicznych, jak salon, sale, gabinety, korytarze. Przeważnie zakładano je

na planie koła albo – bardziej rozbudowane – wieloboku. Do utworzenia ścian używano

materiału roślinnego, czy to w postaci drzew i krzewów (żywopłoty, szpalery, bindaże),

czy w postaci pnączy porastających ażurowe konstrukcje (trejaże i pergole). Wśród

szpalerów można wyróżnić kilka form w zależności od proporcji:

− szpalery wysokie – tworzące jednolitą ścianę, strzyżone w całości (od dołu do

góry),

− szpalery półpełne – charakteryzowały się odsłoniętymi pniami drzew, formowano

koronę od połowy drzewa, były w połowie ażurowe,

− szpalery ażurowe – kształtowane tak, aby utworzyły się w nich odpowiednie

otwory (najczęściej tworzone wg określonego rytmu), powstawały w ten sposób

arkady,

− szpalery niskie – o wysokości około 1,3 m, zakładane najczęściej po bokach alei,

czasem ozdabiano je kulami wyciętymi na ich górnej powierzchni, czy też

wnękami na ławki;

Szpalery takie mogły tworzyć kompozycje, np. poprzez uformowanie szpaleru

ażurowego na tle szpaleru wysokiego – osiągano w ten sposób efekt głębi.

17

Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 130-131, 138.

17

Fig. 4. Szpaler grabowy w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka).

Umowne ściany w ogrodzie tworzyły aleje drzew – tutaj, podobnie jak w przypadku

szpalerów, wyodrębniły się różne rodzaje alei:

− aleje zamknięte – bindaże, czyli aleje zamknięte od góry poprzez splatające się

konary drzew, nazywane często chłodnikami lub ciennikami, tworzyły one wąskie

wnętrza, często łączące pewne partie ogrodowe albo też łączące budynki,

− aleje otwarte – utworzone z form wolnostojących, strzyżone,

− aleje pojedyncze – składające się z dwóch szeregów drzew,

− aleje złożone – składające się z czterech szeregów drzew (tzw. aleje podwójne)

albo z sześciu szeregów (tzw. aleje potrójne).

„Posadzkę” wnętrz stanowiły gazony, zbiorniki wodne, czy też partery kwiatowe. Układ

wnętrz ogrodowych najczęściej prezentował się wg schematu: wnętrzem

reprezentacyjnym, sąsiadującym bezpośrednio z pałacem był salon ogrodowy, założony

na planie prostokąta bądź półkola, otoczony był ścianami strzyżonych drzew, wypełniał

go parter kwiatowy albo gazonowy, dodatkowo wzbogacały go rzeźby, wazy, rośliny

w pojemnikach, dalej ogród dzielił się symetrycznie na mniejsze wnętrza. Wnętrza te

nazywane są zielonymi gabinetami, salami. Zakładane były symetrycznie wg osi

wspólnej dla pałacu i ogrodu. Oś często podkreślano aleją, kanałem lub pawilonem.

Charakterystyczny typ wnętrz stanowił labirynt, kształtowany z użyciem strzyżonych

roślin, innym typem wnętrza był teatr. Ogrody barokowe stanowiły niejako kontynuację

18

wnętrza pałacowego, architektura budynku „wychodziła” na zewnątrz zamieniając się

w zieloną architekturę, tworzoną z roślin ludzką ręką.18

Ogrody tworzone w tym czasie były symbolem władzy człowieka nad naturą.

Niegdyś natura przerażała ludzi, w okresie baroku natomiast zaczęła być „oswajana”,

„ujarzmiana”. Strzyżenie i formowanie roślin niosło ze sobą przekaz władzy nad naturą.

Przestrzeń ogrodu kształtowano geometrycznie, zgodnie z ustalonym porządkiem.

Rośliny kształtowane w bryły pomagały uporządkować przestrzeń. Dodatkowo poprzez

formowanie drzew i krzewów ogrodnik niejako zabierał roślinie pewne naturalne cechy –

roślina nie rosła zgodnie z własną naturą, nie rozwijała typowego dla siebie pokroju.

Ogrodnik „zatrzymywał” czas, sprawiał, ze roślina osiągała zamierzone przez niego

formę i rozmiar, nie rosła większa niż on to zaplanował. Człowiek zyskał poczucie

„panowania nad naturą”, może nawet w pewnym sensie nad czasem.

Fig. 5. Roślinne rzeźby w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka).

Preferowane gatunki roślin w ogrodach barokowych to wszystkie te, które

nadawały się do cięcia i formowania. Nie liczyło się naturalne piękno, czy indywidualny

charakter okazu. Na rośliny patrzono jak na materiał, ceniono jego przydatność do

tworzenia form architektonicznych – korytarzy, przejść, ścian, rzeźb. Wybierano rośliny

łatwe w formowaniu, dające szybki efekt, zimozielone. Drzewa sadzone w tym czasie, to

głównie lipa, grab, wiąz. Krzewy, które zyskały popularność, to: cis (jako krzew

wolnorosnący nadawał się do tworzenia niskich żywopłotów), bukszpan, ostrokrzew.

18

Sajkowski A., Barok, WSiP, Warszawa, 1987

19

Ogrodnicy-topiaryści tworzyli przede wszystkim rzeźby geometryczne, postaci zwierząt

i ludzi. Takie zielone rzeźby są charakterystyczne dla założeń włoskich, hiszpańskich

oraz angielskich.19

Przykładem polskiego założenia pałacowo-ogrodowego okresu baroku jest zespół

Branickiego w Białymstoku. Znajduje się tam parter haftowy podzielony na osiem

kwater, wzbogacony rzeźbami, basenami, roślinami kubłowymi, strzyżoną roślinnością.

W ogrodzie znajduje się boskiet lipowo-grabowy.

• Wiek XIX

W drugiej połowie XIX w. w Anglii modne staje się powracanie do stylów

minionych epok. Wzorem stają się ogrody renesansu i baroku. Houprey Repton był

zwolennikiem geometryzacji przestrzeni ogrodu, zrehabilitował on założenia

geometryczne w sąsiedztwie ludzkich siedzib, jego poglądy były rozwijane przez John’a

Claudius’a Loudon’a. W latach 40-stych i 50-tych XIX w. angielski architekt – Sir

Charles Barry projektował ogrody w stylu italian garden – główne elementy to: włoskie

partery ogrodowe, tarasy z balustradami, rzeźby. Sir Barry był jednym z prekursorów

nurtu architektoniczno-geometrycznego w sztuce ogrodowej (tzw. Formal Revival).

W tym okresie zauważa się zainteresowanie przeszłością, najbardziej interesujące wydają

się niewielkie renesansowe ogrody angielskie. Nawiązuje do nich Walter Scott, który

w swoich dziełach opisuje ogrody, w których znajdują się stare altany, rzeźby, zegary

słoneczne, a także strzyżone krzewy i drzewa, formowane w różny sposób. Cięcie

roślinności znów stało się modne, zaczęto tworzyć ogrody topiaryczne, w których

roślinność przybierała najbardziej fantazyjne kształty. Budowniczy T. James określił

strzyżoną roślinność (topiary art), jako najlepsze przejście od architektury do naturalnego

piękna przyrody.

W 1690 r. powstaje sławny ogród topiarów Levens Hall w Westmareland. Twórcą

tego ogrodu jest Wiliam Beaumont (znany jako Guillaume de Beaumont, pracował we

Francji razem z Le Nôtr’em). Przekaz ogrodu oparty jest na strzyżonych formach

roślinnym. Znajduje się tam wiele topiarów stworzonych z różnych gatunków roślin

(uwagę przyciągają przede wszystkim wysokie „postacie” z cisu). W tamtym okresie

19

Sajkowski A., Barok, WSiP, Warszawa, 1987

20

praktykowano także przesadzanie dużych drzew już uformowanych, dla szybszego

uzyskania efektu. 20

Fig. 6. Ogród Levens Hall. (www.wikimedia.org)

• Wiek XX

W ostatnim stuleciu sztuka formowania roślin znów stała się modna. Oprócz

kształtowania koron drzew w celu nadania im określonego kształtu zaczęto formować

także pnie drzew. Prekursorem sztuki formowania pnia drzewa jest Krubsack, który

w 1903 r. zapragnął stworzyć mebel tak mocny i trwały, jakiego ludzkie ręce nie potrafią

zrobić. Piętnaście lat później powstał fotel „utrwalone przez naturę”. Efekt końcowy

zabiegów formujących Krubsack’a, a także samego autora przedstawia ryc.5. Krubsack

otrzymał wiele ofert kupna fotela, jednak nigdy go nie sprzedał. Zapisał on ów mebel

w spadku siostrzeńcowi. Los „Chair That Grew” („Fotela, który urósł”) pozostaje

nieznany. Jeśli mebel nadal istnieje, ma już ponad 100 lat.

20

Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006,

tłumaczenie autorki pracy.

21

Fig. 7. Krzesło uformowane przez Krusbacka. (www. ih3.ggpht.com)

Kolejnym „ojcem” tej nowatorskiej metody kształtowania drzew jest Axel Erlandson.

Tworzył on niezwykłe dzieła sztuki wykorzystując w tym celu żywe drzewo. Nie liczył

on na zyskanie sławy – formował drzewa w nowatorski sposób, ponieważ kochał to, co

robił, dodatkowa dostarczał sobie i swojej rodzinie artystycznej rozrywki. Erlandson był

farmerem w Kalifornii, w 1925 r. zaczął tworzyć „rzeźby” łącząc pnie drzew tak, aby

zrastały się one ze sobą. Jednym z pierwszych dzieł była konstrukcja złożona z czterech

drzew łączących się na wysokości około 2 m w jeden pień. W 1945 r. córka Erlandson’a

zaproponowała stworzenie „Cyrku Drzew” („Tree Circus”), aby dzieła ojca mogłyby być

pokazywane innym ludziom. Erandson stworzył około siedemdziesięciu „cyrkowych

drzew”. W 1963 r. sprzedał on swój cyrk i niedługo potem zmarł. O niezwykłych

drzewach szybko zapomniano, w 1977 r. około trzydziestu drzew zostało

zlikwidowanych podczas budowy pasażu handlowego. Znalazł się jednak człowiek –

miłośnik i znawca ogrodnictwa – który ocalił pozostałe drzewa i przeniósł je w nowe

miejsce tworząc park rozrywki (Girloy Gardens). Był to Michael Bonfante. Do dnia

dzisiejszego pozostało dwadzieścia pięć drzew uformowanych przez Emeraldson’a.21

21

Reames R., 2006. Arborsculpture - Solutions for A Small Planet, Issue

22

Fig. 8. Przykłady drzew uformowanych przez Axel’a Erlandson’a. (www.arborsmith.com).

2.3. Topiary.

2.3.1. Rodzaje topiarów.

Sztuka formowania roślin obejmuje nie tylko topiary – czyli rośliny o formowanej

koronie, ale także wszelkie formy roślin, które zostały w sposób celowy zmienione przez

człowieka, tak aby uzyskać zamierzony efekt. Celem działań człowieka jest taka zmiana

wyglądu rośliny, która ma podnieść atrakcyjność rośliny. Podział został dokonany na

podstawie opracowania „Cięcie i formowanie roślin. Zielone rzeźby” (Retournard D.).

Wśród topiarów wyróżnia się:

− topiary powstające poprzez cięcia formujące, rośliny znajdują się w gruncie lub

w pojemniku,

− topiary powstające poprzez cięcie, naginanie i wiązanie pędów z użyciem ramki

nadającej zamierzony kształt, w gruncie i w pojemniku;

Formy roślin powstające z użyciem innych metod:

− formy tworzone z ramki wypełnionej mchem stanowiącym podłoże dla roślin

zielnych,

− formy o kształtowanym pniu, w tym drzewa owocowe w formie tzw. espalier,

− formy powstające z życiem pnączy rozpinanych na drucie, siatce, ramce,

− formy powstające poprzez rozpinanie, splatanie i spinanie wikliny;

Każdy ze sposobów formowania roślin jest przystosowany do użycia danego materiału

roślinnego, a także daje różne możliwości tworzenia rzeźb roślinnych. Dostępne techniki

uzupełniają się wzajemnie. Wielość technik możliwych do zastosowania daje szerokie

23

możliwości wykorzystania materiału roślinnego w celach stworzenia oryginalnych

elementów.

Topiary formowane tradycyjnie, czyli poprzez cięcia korony, można podzielić ze

względu na formę bryły na:

− topiary geometryczne, architektoniczne (kule, stożki, połączone bryły i inne),

− topiary amorficzne (bezkształtne),

− topiary figuralne(postaci, zwierzęta).

Topiary geometryczne, czyli wielościany foremne, graniastosłupy,

prostopadłościany, ostrosłupy, bryły obrotowe, a także ich kombinacje. Są proste

w wykonaniu, nie wymagają tworzenia skomplikowanych szablonów, czy użycia ramek.

Gotowe, geometrycznie uformowane rośliny można znaleźć w wielu szkółkach drzew

i krzewów. Najczęściej spotyka się formy kuliste, jajowate, stożki, a także formy

spiralne.22

Fig. 9. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

22



24

Fig. 10. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

W tej grupie topiarów wyróżnia się formy żywopłotowe i wolnostojące. Formy

geometryczne były najbardziej popularne w okresie renesansu. Używane do podkreślania

wejść, nadawania rytmu, jako dominanty i wyróżniki. Topiary architektoniczne idealnie

nadają się do tworzenia ścian, granic, kurtyn, ekranów. Dają również możliwość

kreowania łuków lub korytarzy – poprzez połączenie dwóch „zielonych ścian”.

Żywopłoty o odpowiedniej wysokości mogą stanowić przesłonę z jednej strony

zapewniającą prywatność, a z drugiej – zachęcającą do „odkrycia” tego, co „ukrywają” –

pobudzają naszą ciekawość. Topiary architektoniczne stanowią doskonałe elementy

tworzące „pokoje”, dzielące przestrzeń na poszczególne wnętrza. Nie muszą one

posiadać prostych kształtów nawet, jeśli jedna strona żywopłotu jest równoległa np. do

ogrodzenia, druga strona może być zróżnicowana. Istnieje wiele możliwości kreowania

„zielonych ścian”. Prosta powierzchnia żywopłotu może przechodzić w ciekawe formy,

jak np. rzeźby przedstawiające zwierzęta. Takie połączenie zielonych „ściany” i rzeźby

urozmaica przestrzeń ogrodu, a także oszczędza miejsce.

25

Fig. 11. Żywopłot w połączeniu z formami figuralnymi. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

Topiary amorficzne – nie posiadają kształtu jednoznacznie określonego. Mogą

mieć dowolną formę, która zależeć będzie od inwencji twórczej projektującego lub

wykonującego topiar. Kształtują przestrzeń nadając jej indywidualny charakter. Tworzą

przestrzenie: nierealną, fantastyczną, senną.. Ich bezkształtność pozwala na dowolną

interpretację tego, co mogą przedstawiać. Pobudza wyobraźnię odbiorcy, wprowadza go

w „inny wymiar”. Repertuar form topiarów amorficznych jest niewyczerpalny, ogranicza

go jedynie wyobraźnia twórcy. Podobnie, jak topiary geometryczne, roślinne bryły

amorficzne funkcjonują jako formy wolnostojące oraz tworzące ściany, tło.

Fig. 12. Formy abstrakcyjne w japońskim ogrodzie. (www.blog.ounodesign.com).

26

Fig. 13. Przykład „bezkształtnych” form topiarów. (www.mathews.photography.com).

Topiary figuralne, czyli topiary przypominające postacie lub przedmioty. Mogą

zarówno odzwierciedlających rzeczywistość lub mogą być zupełnie nierealne,

nienaturalne - wyimaginowane. Nadają się przede wszystkim do stosowania jako forma

pojedyncza, wyizolowana, stanowiąca akcent w ogrodzie, jednak dobrze prezentują się

także skupione w grupy. Jako akcent stosuje się formy wertykalne, umieszczone na

jednolitej płaszczyźnie trawnika czy żwiru. Sylweta rzeźby stanowi indywidualnym

charakterze ogrodu. Topiary figuralne mogą być wprowadzane w celu prostego przekazu

emocjonalnego, zarówno jako pojedyncze elementy (postacie straszne, śmieszne, smutne,

realne, magiczne), jak i grupy. Topiary w grupach mogą ukazywać pewne sceny (sceny

symboliczne), jak w Starożytnym Rzymie sceny bitew.23

Fig. 14. Przykłady form figuralnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

23



27

Fig. 15. Przykład formy figuralnej – na podstawie www.myitchyfingers.files.woedpress. (Rys. Malwina

Mikołajczyk).

Topiary są uniwersalną formą „zielonej architektury” ogrodowej. Rośliny mogą

być dowolnie kształtowane, daje to wiele możliwości wykorzystania takich form. Dzięki

niezliczonym kształtom i bryłom – od prostych do rozbudowanych – przestrzeń ogrodu

nabiera oryginalnego charakteru. Topiary idealnie wpasowują się w każdy styl ogrodowy.

W przestrzeni klasycznej można zastosować proste bryły, jak kula, stożek, w przestrzeni

orientalnej – formy bonsai, a w rustykalnej np. formy zwierząt.

2.3.2. Zalecenia i techniki kształtowania.

Rośliny formowane nazywane są często „zielonymi rzeźbami”.

W przeciwieństwie do zwykłych rzeźb, są trudne w utrzymaniu, wymagają poświęcenia

większej uwagi i czasu. Przy tworzeniu topiarów należy szczególnie dobrze zadbać

o wybór miejsca, dobór gatunku, dobór gatunków sąsiadujących w celu zapewnienia

optymalnych warunków rozwoju rośliny. Jest to dopiero początek. W kolejnych latach

należy bardzo starannie dbać o roślinę, przede wszystkim poprzez dokonywanie

odpowiednich cięć formujących oraz stosowanie w odpowiednim okresie dobrze

dobranych nawozów. Jakkolwiek rośliny o pokroju naturalnym prawie zawsze wyglądają

atrakcyjnie, nawet po nieodpowiednim ich cięciu rośliny nadal mogą zachować naturalne

piękno, a odrastające pędy nie psują wyglądu rośliny, a jedynie podnoszą jej

28

atrakcyjność, tak w przypadku topiarów, każde nieodpowiednie, nieprzemyślane cięcie

może zepsuć efekt długotrwałej pracy, każda choroba, przemarznięcie, czy wyłamanie

pędów przez wiatr obniżają albo wręcz całkowicie pozbawiają topiar atrakcyjności.

• Warunki uprawy

Przy tworzeniu topiarów w pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę wybór

miejsca, w którym będzie rosła „zielona rzeźba”. Topiary uprawiane w gruncie będą

stałym elementem ogrodu, w związku z tym powinno się zapewnić im odpowiednie

warunki do wzrostu i rozwoju. Pod uwagę należy brać przede wszystkim:

− Klimat i związane z nim:

o strefy mrozoodporności,

o wielkość opadów śniegu,

o stopień nasłonecznienia,

o wiatr,

− Warunki glebowe w tym:

o skład granulometryczny,

o pH gleby,

o zasobność w składniki pokarmowe,

o przepuszczalność podłoża;

Najważniejszym kryterium jest klimat obejmujący dany teren. Klimat ma wpływ

na to, jakie gatunki roślin można wziąć pod uwagę dobierając je do danego ogrodu.

Z klimatem wiążą się wyżej wymienione elementy.

Bardzo ważna jest znajomość strefy mrozoodporności, w jakiej będziemy sadzić

rośliny oraz mrozoodporność sadzonej rośliny. Na potrzeby "Katalogu Roślin drzewa,

krzewy, byliny polecane przez Związek Szkółkarzy Polskich" na podstawie pracy

W. Heinze i D. Schreibera "Eine neue Kartierung der Winterhärtezonen für Gehölze in

Europa" zostały opracowane mapy stref odporności roślin na mróz. Katologi roślin przy

każdej roślinie zawierają informację o numerze strefy mrozoodporności – numer oznacza

stopień przystosowania rośliny do przetrwania w niskiej temperaturze. Znajomość strefy

i przystosowania rośliny daje nam możliwość uniknięcia posadzenia roślin, które nie

poradzą sobie w danych warunkach temperaturowych. Im wyższy jest numer strefy, tym

mniej odporna na niskie temperatury jest roślina24

.

24

źródło: www.clematis.com.pl/graph/ph_rosliny_mrozoodpornosc_europa.jpg&imgrefurl=http

29

Od wielkości opadów śniegu może zależeć wybór kształtu topiar. W miejscach,

w których opady są niewielkie istnieją większe możliwości w kształtowaniu „rzeźb”,

z tego względu, że duże masy śniegu nie będą zalegać na roślinie i, co za tym idzie, nie

będą one wyłamywać gałęzi. Kształt topiaru może mieć istotny wpływ na to, jak roślina

będzie się zachowywać w określonych warunkach. Istnieją formy bardziej podatne na

zaleganie śniegu na ich gałęziach – są to formy np. „tortu piętrowego”, „fontanny”,

niektóre formy zwierząt, czyli te o szerokich płaszczyznach poziomych, na których na

pewno będzie gromadził się śnieg. Ważnym zabiegiem jest zgarnianie śniegu

zalegającego na zielonej rzeźbie. Inne zagrożenie stanowią wahania temperatury podczas

zimy. W ciągu dnia słońce może nagrzewać roślinę, a niskie nocne temperatury mogą

prowadzić do jej przemarzania, sytuacje te mogą się wielokrotnie powtarzać w ciągu

zimy niszcząc roślinę. Dlatego zaleca się sadzenie roślin podatnych na takie zjawisko

w takim miejscu w ogrodzie, które nie będzie narażone na oscylacje temperatury w czasie

zimy. Zjawisko naprzemiennego zamarzania i odmarzania jest szczególnie niebezpieczne

dla rodzaju Buxus (bukszpan). Istotny jest odpowiedni dobór rośliny do strefy

mrozoodporności, aby mieć pewność, że dana roślina poradzi sobie w naszych

warunkach. Ważne jest również stworzenie odpowiedniej ochrony form topiarycznych

przed mrozem, śniegiem i innymi niekorzystnymi warunkami zimowymi jest bardzo

ważna, aby „dmuchać na zimne”. Można, więc posadzić roślinę w zacisznym, osłoniętym

miejscu lub też stworzyć specjalnie dla niej ekrany ochronne (zastosować można inne

rośliny, różnego typu konstrukcje ogrodowe – trejaże, pergole), na zimę można topiary

okrywać, aby chronić je przed mrozem. Przeciwieństwem dla warunków zimowych są

warunki letnie i związane z nimi upały. Zagrożenie dla roślin stanowi, więc związany

z upałem brak opadów i brak wody w gruncie dostępnej dla rośliny. W związku z tym

należy pamiętać o odpowiednim podlewaniu form w czasie upałów. W ogrodach

topiarycznych, w których znajduje się wiele okazów zielonych rzeźb najlepiej jest zadbać

o odpowiedni system nawadniający zamontowany jeszcze przed posadzeniem roślin.

Ważny jest dobór rośliny pod względem wymagań rośliny odnośnie stopnia

nasłonecznienia. Stopień nasłonecznienia miejsca klasyfikowany jest jako: cienisty,

półcienisty, nasłoneczniony. Niektóre rośliny nadają się do miejsc nasłonecznionych,

eksponowanych, jako solitery lub jako rośliny tworzące cień dla tych, które potrzebują

miejsc zacienionych. Wiatr jest kolejnym czynnikiem związanym z klimatem, jaki należy

wziąć pod uwagę planując lokalizację, a także kształt i wysokość form topiarycznych.

Wiatr jest elementem, który może całkowicie zdemolować ogród (przykładem

30

ilustrującym siłę oddziaływania tego żywiołu jest zniszczenie Parku Miejski w Legnicy

na skutek nawałnicy w 2009 r.). Ważne jest, więc ustalenie kierunku przeważających

wiatrów i stworzenie odpowiednich osłon – np. posadzenie drzew i krzewów od strony

nawietrznej, aby uchronić topiary przed wiatrem. Wiatr jest czynnikiem powodującym

nie tylko fizyczne szkody, ale także ma działanie chłodzące i zwiększające transpirację

roślin.25

Drugim ważnym aspektem jest rodzaj podłoża i właściwości gleby. W pierwszej

kolejności należy rozpoznać rodzaj gleby, zawartość frakcji piasku. Zawartość piasku

wiąże się z przepuszczalnością gleby. Gleby ciężkie w dużej części składają się

z najdrobniejszych cząstek, małej ilości piasku i próchnicy. Na takiej glebie rośliny źle

rosną, bowiem trudno przepuszcza ona powietrze i wodę. Po deszczu bardzo powoli

wysycha, a w czasie suszy staje się twarda i zaskorupiała. Wiosną nagrzewa się bardzo

powoli. Do gleb ciężkich należą gliny średnie, ciężkie oraz iły. Podstawową czynnością

uprawową na glebach ciężkich jest, więc głębokie przekopanie jesienią. Zabieg ten

poprawia warunki powietrzne i ułatwia głębokie korzenienie się roślin. Gleby lekkie

składają się w większości z piasku z niewielką ilością gliny i próchnicy - jest to gleba

szybko przepuszczająca wodę, nagrzewa się też szybko, lecz roślinom na takiej glebie

brak dostatecznej ilości wody i składników pokarmowych, gdyż szybko wnikają one

w głąb gruntu. Do gleb lekkich zalicza się przede wszystkim: gleby bielicowe płowe

i brunatne o warstwie piasku różnej miąższości, gleby bielicowe i brunatne lekkie,

wytworzone z glin, czarne ziemie piaskowe lekkie, o warstwie piasku różnej miąższości,

czarne ziemie piaskowe lekkie wytworzone z glin, mady piaszczyste. Przy ulepszaniu

gleby piaszczystych stosuje się metody sprzyjające tworzeniu się pulchnej i odpowiednio

miąższości warstwy urodzajności. Najbardziej znane sposoby polegają na wprowadzenie

do gleby torfu, gliny lub lessu. Odczyn gleby (reakcja gleby) wpływa na przebieg

procesów glebowych, na przyswajalność składników odżywczych, a także na rozwój

roślin i mikroorganizmów.26

Odczyn wskazuje na kwasowość lub zasadowość gleby. Wśród gleb wyróżnia się:

− gleby kwaśne, pH < 6,6, z przewagą jonów wodorowych i jonów glinu. Gleby

kwaśne dzielimy na:

− silnie kwaśne, pH < 4,5;

25


tłumaczenie autorki pracy. 26

Uziak S., Klimowicz Z., Elementy geografii gleb i gleboznawstwa, Uniwersytet Marii Curie –

Skłodowskiej, Lublin 2002.

31

− kwaśne, pH 4,6 - 5,5;

− lekko kwaśne pH 5,6 - 6,5;

− gleby obojętne, pH 6,6 - 7,2, jony występują w równowadze;

− gleby zasadowe, pH > 7,2, z przewagą jonów wodorotlenkowych, znaczenie ma

tutaj obecność takich składników zasadowych jak węglan wapnia, jony wapnia,

magnezu i sodu.

Ważne, aby przy doborze roślin uwzględnić wymagania związane z odczynem gleby.

Zasobność gleby w składniki pokarmowe, a także ich dostępność dla roślin wpływa na

wzrost i rozwój roślin. W rolnictwie urodzajność gleb oznacza zdolność do wytwarzania

plonów. Urodzajność zależy od wielu czynników i zmienia się w czasie. W celu poprawy

zasobności gleby nawozi się odpowiednimi nawozami (mineralne, organiczne). Nawozy

dostarczają głównych składników (azot, fosfor, potas), a także poprawiają właściwości

gleby zarówno chemiczne, jak i fizyczne. W ten sposób zwiększa się zasobność gleby

oraz dostępność składników pokarmowych dla roślin. Należy jednak pamiętać

o przemyślanym stosowaniu nawozów, gdyż zarówno niedobór, jak i nadmiar

składników pokarmowych może działać niekorzystnie na kondycję zdrowotną roślin.

Przepuszczalność podłoża jest ostatnim ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój

rośliny. Złe parametry przepuszczalności gleby mogą powodować gnicie korzeni (gleba

nieprzepuszczalna, ciężka) albo spowodować, że roślina nie będzie w stanie pobierać

wody i składników pokarmowych (gleba przepuszczalna, lekka). Korzenie roślin do

prawidłowego funkcjonowania potrzebują powietrza oraz wody. Gleba składa się z trzech

faz: stałej (m.in. cząstki mineralne i organiczne), ciekłej (woda oraz rozpuszczone w niej

składniki), gazowej (mieszanina gazów i pary wodnej). Proporcje między tymi fazami

zmieniają się pod wpływem różnych czynników (m.in. czynnik antropogeniczny). Aby

stworzyć zielonym rzeźbom prawidłowe warunki należy dbać o zapewnienie

odpowiedniego balansu między tymi fazami (rozluźnianie gleb zbyt ciężkich, nawożenie

lekkich). Trzeba pamiętać, aby nie zadeptywać gleby wokół topiaru – powoduje to ubicie

gleby i zmianę warunków wodno-powietrznych w glebie.27

Omówione pokrótce czynniki są istotne przy planowaniu lokalizacji nie tylko

topiarów, ale wszystkich sadzonych roślin. Jednak, w związku z tym, że topiary są pewną

niezwykłą formą roślin, należy poświęcić więcej uwagi na zapoznanie się z warunkami

27



32

panującymi w danym miejscu i doborze odpowiedniego gatunku. Takie „rozpoznanie

terenu” zwiększy szanse na wyhodowanie zdrowych form topiarycznych.

• Wybór odpowiedniego miejsca.

Wybór miejsca, w którym posadzimy roślinę z zamiarem stworzenia z niej zielonej

rzeźby i dobór odpowiedniego kształtu są kolejnymi ważnymi czynnikami. Wybór

miejsca dotyczy:

− sąsiedztwa topiarów,

− dostępności topiaru;

Otoczenie formy topiarycznej jest ważne zarówno ze względów estetycznych, jak

i technicznych. Pod względem wizualnych rośliny, które towarzyszą topiarom mogą albo

podkreślać „zieloną rzeźbę”, współgrać z nią, albo wręcz przeciwnie – zagłuszać ją,

pozbawiać atrakcyjności. Rośliny sąsiadujące z topiarami, powinny, więc tworzyć

kompozycję. Mogą one, przykładowo, podkreślać roślinną rzeźbę tworząc dla niej tło –

wtedy forma topiaryczna będzie stanowić wyróżnik albo dominantę ogrodu. Topiary

wolnostojące najlepiej jest lokalizować w sposób pozwalający na oglądanie ich z każdej

strony. Należy, więc tak zagospodarować przestrzeń, aby dostarczyć widzom

(obserwatorom) możliwość obserwacji bryły, gry światła, obserwacji zmieniającego się

tła, wyboru korzystnego punktu obserwacji – czyli ogólnie ujmując swobody obserwacji

rzeźby. Topiary korzystnie wyglądają odizolowane od innych roślin, stanowią wtedy

dominanty. Wyróżniają się one na tle nawierzchni (żwir, trawnik i in.) i skupiają na sobie

wzrok widza. Ogrody skupiające większą liczbę topiarów mogą wydawać się zatłoczone,

należy, więc zadbać o odpowiednie zestawienie form zgodnie z zasadami kompozycji.

Istniejące i projektowane nasadzenia nie powinny zacieniać topiarów. Powinny

znajdować się w odpowiedniej odległości. Jeśli projekt zakłada otoczenie topiarów

roślinnością, lepiej jest wybrać rośliny zielne, które będą zacieniać topiary tylko przez

pewien czas w roku, niż krzewy (nawet te niskie) będące dodatkowo konkurentami dla

„rzeźby”. Korzenie topiarów mogą „podbierać” wodę i składniki pokarmowe z gleby nie

zostawiając nic dla mniejszych roślin, dlatego warto pamiętać o zabezpieczeniu bylin np.

plastikową taśmą. Formy topiaryczne wymagają dużo uwagi, częstych zabiegów

pielęgnacyjnych i obserwacji, dlatego powinno się je tak sytuować, aby zapewnić dostęp

do nich ogrodnikowi z odpowiednimi narzędziami. Dostęp do form nie wyższych niż 2 m

powinien być zapewniony dla ogrodnika, formy wyższe mogą wymagać użycia drabiny,

33

platform, czy nawet podnośników – w zwiazku z tym należy zadbać o zagospodarowanie

odpowiedniego miejsca przy takich formach w celu ułatwienia pielęgnacji.

Dobór odpowiedniego kształtu zależy przede wszystkim od preferencji właścicieli

ogrodu. Możliwości kształtowania roślin są niemalże nieograniczone. Jednak pewne

aspekty mogą ograniczać wybór kształtu. I tak uformowanie bryły, która będzie

zacieniona w jakimś miejscu, sprawi, że roślina zacznie tracić liście w ocienionej części.

Najczęściej zdarza się, że zacienione pozostają dolne partie topiarów. Formy topiaryczne

powinny być więc tak formowane, aby zapewnić dobre nasłonecznienie całej rośliny –

wtedy topiar pozostanie gęsty. Lepiej jest, więc formować półkulę niż kulę. Kształt jest

również determinowany przez sposób, w jaki roślina się rozrasta. Innym czynnikiem

mogącym wpływać na dobór kształtu jest czas, jaki możemy poświęcić na pielęgnację,

a także czas związany z tempem wzrostu rośliny. Im mniejszą ilością czasu

dysponujemy, tym mniej skomplikowane powinny być formy roślin. Dużo łatwiejsze

w formowaniu są proste bryły (np. kula, stożek) niż te skomplikowane (topiary

figuralne). Dodatkowo im szybciej roślina rośnie, tym mniej skomplikowany kształt

powinniśmy jej nadać. Królik uformowany z szybkorosnącego materiału szybciej straci

„cechy królika” i będzie trudniejszy w utrzymaniu, niż np. stożek. Wybór kształtu zależy

także od charakteru ogrodu albo pojedynczego wnętrza ogrodowego. W celu stworzenia

odpowiedniej atmosfery możemy użyć różnego typu form. Przykładowo do ogrodów

klasycznych nadają się formy proste, geometryczne, do rustykalnych pasują topiary

formowane z użyciem wikliny.

• Formowanie

Gatunki drzew i krzewów charakteryzują się określonym pokrojem. Pokrój jest,

więc cechą typową dla danej odmiany, chyba jedyną cechą, dzięki której jesteśmy

w stanie na odległość określić, z jaką rośliną mamy do czynienia. W naturalnych

warunkach, a w takich rośnie większość roślin, pokrój odbiega od idealnego (czyli

takiego jaki roślina wykształciłaby, gdyby nie była narażona na choroby, niekorzystne

działanie czynników atmosferycznych i innych). Nieczęsto zdarza się, ze dorosłe drzewo

posiada idealny pokrój – drzewo rośnie, bowiem bardzo długo, w związku z tym, przez

całe swoje życie, narażone jest na działanie wielu różnych czynników (oprócz tych

naturalnych, także związanych z działalnością człowieka). Stare drzewa, które miały to

szczęście i wykształciły typowy dla siebie pokrój są uznawane przez człowieka za

szczególnie piękne. Zachwycają nas stare, silne drzewa. Co sprawia, że możemy je uznać

34

za piękne? Korona starego drzewa o ‘idealnym’ pokroju okryta liśćmi jest pełna, jest

symetryczna. Może zachwyca nas również to, że wiekowe drzewo o idealnym pokroju

jest silne i zdrowe. Przez całe swoje życie opierało się żywiołom, chorobom i innym

niekorzystnym warunkom. Może, więc, widzimy w nim ideał człowieka – silny, zdrowy,

symetryczny, piękny? Dlaczego człowiek sięga po nożyce i nadaje roślinie nową,

nienaturalną bryłę? Może, dlatego, że formowanie daje człowiekowi poczucie władzy

nad naturą albo też możliwość kreowania nowej rzeczywistości? Przycinając drzewa,

formując żywopłoty, a w końcu tworząc figury udające zwierzęta, czy postacie ludzkie,

człowiek kształtuje nową przestrzeń. Przestrzeń inną, baśniową, piękną, harmonijną lub

też niepokojącą, pełną przedziwnych stworów, labiryntów. Dodatkowo – do tak

wykreowanej przestrzeni, może zaprosić innych ludzi, może „pokazać” im swoją

wyobraźnię, zaprosić ich do uczestnictwa w „jego świecie”. Formowanie jest, więc

procesem twórczym.

Korzyści płynące z formowania roślin są przede wszystkim te związane z estetyką

ogrodu. Cięcia formujące nadają ogrodowi indywidualny charakter, roślina, która została

wymodelowana może stać się wyróżnikiem, bądź też dominantą w przestrzeni, możemy

aranżować przestrzeń poprzez tworzenie różnego rodzaju ścian, czy bram, dodatkowe

korzyści, to pobudzenie roślin słabszych lub starszych do wzrostu. Znanych jest wiele

technik kształtowania roślin. Techniki te obejmują zabiegi cięcia, naginania, wiązania

pędów, formowania korony oraz pni, tworzenia szablonów, ramek, a także inne zabiegi,

znane jedynie osobom zajmującym się praktyczną stroną kształtowania roślin. Poniżej

zostały opisane najbardziej popularne techniki.

Topiary powstające poprzez cięcia formujące, w gruncie i w pojemniku, topiary

powstające z użyciem ramki nadającej zamierzony kształt, w gruncie i w pojemniku

należą do najłatwiejszych i najbardziej rozpowszechnionych form. Do tworzenia

tradycyjnych (związanych z gruntem) „zielonych rzeźb” powinno się wybierać rośliny

3 lub 4 letnie. Sadzi się je do gruntu. W pierwszym roku zapewnia się roślinie możliwość

dobrego zakorzenienia się i rozwinięcia części nadziemnej. Po posadzeniu należy roślinę

przyciąć, niezbyt mocno, najlepiej nieznacznie przyciąć pędy boczne, a wierzchołek

zachować. Już przy pierwszym takim zabiegu można mniej więcej uformować

zaplanowaną wcześniej formę. Cięcia formujące stosuje się w pierwszym roku po

posadzeniu, od maja do września (tnie się dwa lub trzy razy). Nowo wyrastające pędy

skraca się o 1/3 długości. Dobry efekt przy użyciu bukszpanu uzyskuje się sadząc parę

egzemplarzy blisko siebie – wtedy uzyskuje się gęstą rzeźbę, a efekt uzyskujemy szybciej

35

niż w przypadku jednej sztuki bukszpanu. Przy tworzeniu bardziej skomplikowanych

kształtów (figury ludzi, zwierząt) stosuje się konstrukcje stanowiące szablony

pożądanego kształtu (konstrukcje tworzy się z drutu, siatki oraz drewnianych listew).

Stworzenie form pochyłych, skośnych wymaga zastosowania specjalnych zabiegów

w celu poprowadzenia pędów w wymaganym kierunku. Stosuje się odciągi, ciężarki,

rozpórki. Umożliwiają one prowadzenie pędu. Stosowane powinny być przez okres, co

najmniej roku, żeby utrwalić efekt wygięcia pędu. Siła z jaką te elementy będą działać na

pęd powinna być odpowiednio dopasowana, aby zabieg był skuteczny, a z drugiej strony,

by nie spowodował uszkodzenia pędu (jego złamania). Inną metodą stosowaną do

ukierunkowywania pędów jest ich okręcanie drutem (pod kątem 450). Drut powinien

posiadać odpowiednią grubość. Umożliwia trwałe wygięcie pędu. Formy figuralne

tworzy się w oparciu o szablon. Duże ułatwienie stanowi zastosowanie „ramki”, czyli

ażurowej formy zakładanej na roślinę. Wymagane jest jedynie przycinanie pędów

przerastających formę, a także ich odpowiednie rozpinanie na ramce. Kształty

formowane z użyciem ramek są dowolne, ograniczać je mogą techniczne możliwości

wykonania ramki lub też wyobraźnia twórcy. Kształtowanie roślin z użyciem tej techniki

jest możliwe zarówno w gruncie, jak i w pojemnikach. Proces formowania rośliny

przebiega w następujący sposób: po posadzeniu i przycięciu rośliny należy tak

przymocować gotową ramkę do podłoża, aby roślina znalazła się w jej wnętrzu.

W drugim roku po posadzeniu roślina powinna rozrastać się, przycinamy jedynie te pędy,

które przerastają siatkę, natomiast pędy boczne rozpina się na siatce. W miarę jak krzew

się rozrasta robi się gęstszy. Pędy, które wystają poza ramkę należy przycinać regularnie,

aby pobudzić krzewienie się. Nadal należy kontynuować rozpinanie pędów na siatce.

Ramkę można zdjąć, kiedy roślina osiągnie pożądany kształt. Cięcie należy

kontynuować, jeśli roślina rośnie szybko może wymagać cięcia nawet co dwa tygodnie.

Ramka użyta do formowania powinna być wykonana z metalowych prętów, drutu, siatki,

zabezpieczona przed korozją. Rośliny stosowane do tworzenia tego typu topiarów to:

bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), różne gatunki i odmiany cisu (Taxus),

suchodrzew mirtolistny (Lonicera nitida), ligustr pospolity (Ligustrum vulgare),

trzmieliny (Euonymus), ostrokrzew (Ilex), kalina wawrzynowata (Viburnum tinus),

bluszcz pospolity (Hedera helix), ognik szkarłatny (Pyracantha coccinea).28

28

Retournard D., Cięcie i formowanie roślin. Zielone rzeźby, Delta, Warszawa.

36

Fig. 16. Przykładowe „ramki” służące do nadawania odpowiedniej formy roślinom.

(www.townoftopiary.com).

Fig. 17. Topiar w formie królika. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

Topiary tworzone z ramki wypełnionej mchem stanowiącym podłoże dla roślin

zielnych, to stosunkowo nowa forma rzeźb roślinnych (szczególnie popularna w Stanach

Zjednoczonych, Anglii i Holandii). Są to topiary przenośne, podobnie jak te uprawiane w

donicy. Składają się one z ramki o określonej formie, którą wypełnia się mchem. Po

nawodnieniu mech spełnia funkcję podłoża dla roślin. Można w nim sadzić rośliny

zielne. Taka forma topiarów daje możliwość tworzenia różnobarwnych figur poprzez

dobór odpowiednich roślin, daje również możliwość dokonywania częstych zmian

w roślinności.

37

Fig. 18. Forma przenośna utworzona z metalowej ramki wypełniona mchem i obsadzana roślinnością. (www.image12.webshots.com)

Topiary formowane z drzew owocowych są dość popularne. Drzewa owocowe

(jabłonie, grusza pospolita) są dobrym materiałem do formowania. Poprzez przycinanie

i przyginanie pędów można uzyskać ciekawe efekty: pędy drzewa rosnące pionowo,

poziomo lub też ukośnie. Posadzone przy ścianach i właściwie formowane drzewa

zajmują bardzo mało miejsca, można je, więc uprawiać nawet na niewielkich i wąskich

działkach.

Przy południowej ścianie domu lub murowanego ogrodzenia dobrze owocują

ciepłolubne gatunki roślin, które w otwartej przestrzeni mogą przemarzać. Mają tam

dobre warunki wzrostu, bo są osłonięte od mroźnych północnych wiatrów. Poza tym

południowe, dobrze nasłonecznione ściany w ciągu dnia łatwo się nagrzewają, a nocą

oddają do atmosfery zakumulowane ciepło. To często wystarczy, by wiosną ochronić

rozwijające się kwiaty przed przymrozkami i uratować plon owoców. Dlatego przy

ścianach warto sadzić egzotyczne w naszym klimacie nektaryny, brzoskwinie i morele,

ale również grusze, jabłonie i inne drzewa owocowe. Ponieważ do rozpiętych na murze

gałęzi dociera dużo słońca, dojrzewające na nich owoce są bardzo smaczne, aromatyczne

i intensywnie zabarwione29

.

29

Borkowska-Gorączko E., Jak uformować płaską koronę, http://www.wymarzonyogrod.pl/pielegnacja-roslin/ciecie/jak-uformowac-plaska-

korone,1241_2283.htm

38

Fig. 19. Espalier – żywe ogrodzenie formowane z drzew owocowych/. (www.2bp.blogspot.com).

Fig. 20. Drzewa owocowe formowane przy murze. (www.apartmenttherapy.com).

Topiary powstające poprzez rozpinanie, splatanie i spinanie wikliny – ta technika

daje ogromne możliwości kształtowania ciekawych rzeźb, a także elementów małej

architektury (np. forma namiotu, szałasu). Poprzez splatanie, spinanie i rozpinanie pędów

wierzby można uzyskać ciekawe formy roślinne, np. żywą kratownicę (żywe

ogrodzenie). Zaletą takich elementów jest ich trwałość i naturalny wygląd,

harmonizujący z otoczeniem. Dodatkowo przygotowanie sadzonek wierzby jest łatwe

i tanie. Wystarczy pobrać sadzonki z gałęzi wierzby w okresie lutego, sadzonki powinny

mieć ponad 20 cm i zawierać cztery pąki. Sadzonki takie powinny być uprawiane przez

39

rok, po czym można je posadzić jesienią na stałym miejscu. Zaletą wierzby jest także

szybkie tempo wzrostu i giętkość pędów, która daje duże możliwości w kształtowaniu

form.

Fig. 21. Żywe ogrodzenie z wikliny. (www.images34.fotosik.pl).

Topiary o formowanym pniu są trudne w wykonaniu, wymagają wiele pracy,

a także wiedzy, są to formy rzadko spotykane, które zawsze przyciągają wzrok i stanowią

oryginalny element ogrodu. Tak kształtowane rośliny określane są jako formy

o ażurowym pniu. Formowanie polega na przycinaniu niepożądanych pędów, naginaniu

oraz wiązaniu pędów do wsporników kształtujących ich formę.

Rośliny stosowane do tworzenia takich rzeźb, to: bukszpan wieczniezielony

(Buxus sempervirens), suchodrzew mirtolistny (Lonicera nitida), różne gatunki i odmiany

cisu (Taxus), ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), kryptomeria japońska (Cryptomeria

japonica), trzmieliny (Euonymus), ostrokrzewy (Ilex), laurowiśnia wschodnia (Prunus

laurocerasus), kalina wawrzynowata (Viburnum tinus), jabłonie (Malus), grusza

pospolita (Pyrus communis). Formy o ażurowym pniu są bardzo trudne w wykonaniu,

wymagają dobrej znajomości tworzywa roślinnego. Czas formowania trwa od 4 do 8 lat.

Zaleca się wysokość do 2 m. Kształtując pień można tworzyć zarówno proste figury

(koło, kwadrat, trójkąt), jak i bardziej skomplikowane (forma człowieka), a nawet

elementy przypominające meble – np. krzesło, na którym możemy usiąść.30

30

Retourhard D., Cięcie i formowanie roślin, Delta, Warszawa, s.46.

40

Pod względem estetyczno-artystycznym takie drzewa stanowią atrakcyjny

element przestrzeni, są oryginalną ozdobą, na którą zawsze zwraca się uwagę. Jednak

należy się zastanowić, czy aby na pewno zabiegi nienaturalnego kształtowania pni są

obojętne dla żywego organizmu, jakim jest bez wątpienia drzewo. Być może taka forma

sztuki jest w jakimś stopniu krzywdząca dla drzewa. W mojej pracy nie podejmuję się

oceny, czy dany sposób kształtowania roślin jest lub nie jest „męczeniem” rośliny,

skupiam się przede wszystkim na estetycznym aspekcie sztuki formowania roślin.

Fig. 22. Drzewo o formowanym pniu. (www.homepages.ihug.com).

2.3.3. Stosowany materiał roślinny.

Następnym istotnym krokiem jest dobór materiału roślinnego użytego do

formowania topiarów. Dobór gatunku zależy od warunków klimatycznych, warunków

glebowych, nasłonecznienia, doboru kształtu, wysokości formy. Wymagania, jakie

powinny spełniać gatunki roślin do formowania, to przede wszystkim: niezbyt szybki

wzrost, nieuleganie osłabieniu po intensywnym cięciu, wypuszczanie wielu nowych

pędów i zagęszczanie się po cięciu, nieogołacanie od dołu w starszym wieku.31

31

Jampolska L., Formowanie roślin – drzewa i krzewy ozdobne, http://ogrody.gazetadom.pl

41

Najlepiej sprawdzające się rośliny używane do formowania już od wieków, to:

− Bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens) - jest najbardziej popularnym

„tworzywem” do formowania rzeźb roślinnych. Nadaje się do tworzenia niskich

form, takich jak obwódki, formy w parterach węzłowych. Może rosnąć na każdej

glebie, toleruje gleby wapienne, o niskiej lub średniej wilgtności. Może rosnąć

w cieniu lub na stanowisku słonecznym. Jest wolnorosnący, dla starożytnych

Greków był symbolem długowieczności. Zachowuje ulistnienie w okresie

zimowym.

− Grab pospolity (Carpinus betulus) - wymaga gleby żyznej, najlepiej gliniastej,

średnio wilgotnej. Stanowisko słoneczne do cienistego. Dobrze toleruje cięcie

i formowanie. Nadaje się do tworzenia bindaży („Aleja Miłości” w Kołobrzegu).

− Cyprysik Lawsona (Chamaecyparis lawsoniana) – roślina ta daje duże

możliwości kształtowania.

− Ostrokrzew kolczasty (Ilex aquifolium) - wymaga gleby żyznej, wapiennej,

gliniastej, świeżej do wilgotnej. Dobrze znosi warunki klimatu miejskiego.

Z ostrokrzewu formuje się głównie żywopłoty, bryły geometryczne, ale stosuje

się również do tworzenia bardziej skomplikowanych topiarów. Oryginalne liście

ostrokrzewu stanowią dodatkową atrakcję w ogrodzie.

− Jałowiec pospolity (Juniperus communis).

− Jałowiec Pfitzera (J. x pfitzeriana) – szczególnie atrakcyjne są formy o żółtym

zabarwieniu igieł nadające się do nasadzeń kontrastowych (odmiany uprawne:

′Aurea′, ′Old Gold′).

− Modrzew europejski (Larix decidua) – nadaje się na długie żywopłoty średnio

wysokie i wysokie32

.

− Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare) - nie ma szczególnych wymagań

glebowych. - stanowisko słoneczne do półcienistego. Dobrze radzi sobie

w klimacie miejskim. Często traci liście u podstawy, nie odrastają one, tworząc

„puste” miejsca.

− Suchodrzew mirtolistny (Lonicera nitida) - główną zaletą jest jego silny wzrost

gwarantujący szybkie uzyskanie efektu. Jest pod tym względem idealnym

tworzywem dla początkujących „topiarystów”, gdyż ewentualne błędy

w formowaniu szybko zostaną „zakryte” przez nowe pędy. Niestety nie jest

32

Wałęza W., Żywopłoty i rzeźby roślinne, Wydawnictwo działkowiec, Warszawa 2003, s.60.

42

odporny na mróz, w związku z tym jego uprawa możliwa jest przede wszystkim

w pojemnikach.

− Jaśminowiec drobnolistny (Philadelphus microphyllus) - toleruje każdą glebę.

Stanowisko słoneczne do półcienistego.

− Cis pospolity (Taxus baccata) - nadaje się do tworzenia wysokich form

topiarycznych. Długowieczny. Dobrze znosi cięcie. Jest odporny na mróz i suszę,

toleruje wapń w glebie. Wadą jest powolny wzrost, a co za tym idzie długie

oczekiwanie na ostateczny efekt formowania. Ciemna barwa stanowi tło dla

jaśniejszych form, sprawia również wrażenie surowości, monumentalności.

− Żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) - wymaga gleby lekkiej i żyznej,

wilgotnej. Stanowisko słoneczne. Żywotniki są roślinami szybko rosnącymi.

Poszczególne gatunki posiadają różną barwę liści (od sinoniebieskich, przez

ciemnozieloną do prawie żółtej). Żywotniki charakteryzuje gęste ulistnienie.

− Choina kanadyjska (Tsuga canadensis) – nadaje się na żywopłoty oraz formy

geometryczne.

2.3.4. Zastosowanie w przestrzeni.

Topiary są elementami, które zawsze przyciągają wzrok. Roślina formowana

w zestawieniu z formami naturalnymi kontrastuje z nimi, staje się elementem

uporządkowanym, na tle nieuporządkowanym. Każdy topiar powinien być traktowany

jako rzeźba. Należy go tworzyć ze świadomością tworzenia dzieła sztuki.

Rzeźby są elementami lub kompozycjami trójwymiarowymi. Charakterystyczne

są dla nich: wielkość i kształt. Cechy te determinują w dalszej kolejności objętość oraz

masę rzeźby. W zależności od zastosowanych proporcji kształtów i wielkości powstają

rzeźby masywne lub delikatne, rzeźby realistyczne (poprzez zachowanie proporcji) lub

nierealistyczne (proporcje zachwiane). Podczas pracy nad rzeźbą należy uwzględniać

wszystkie kierunki, z jakich będzie ona oglądana. Ważne, aby widoki z góry, z dołu,

z boków, od frontu oraz od tyłu były spójne. Skala rzeźby odnosi się do skali otoczenia,

w jakim rzeźba będzie się znajdować. W przestrzeni otwartej małe rzeźby mogą się

gubić, lepiej sprawdzą się rzeźby duże. We wnętrzach duże rzeźby mogłyby przytłaczać,

mniejsze – odniesione do skali człowieka i wielkości pomieszczenia – nie będą wyglądać

obco. To, jaką skalę zastosuje się zależy również od nastroju, jaki projektant chce

stworzyć. Również operując linią rzeźby można uzyskać różne wrażenia zależne od

43

kierunku, czy stopnia nachylenia linii. Linie pionowe będą podkreślać wysokość rzeźby,

są statyczne, natomiast linie poziome podkreślają kierunek, dają wrażenie napięcia, linie

krzywe mogą sprawiać wrażenie ruchu. Powierzchnia rzeźby zależy od cech materiału,

z jakiego rzeźba jest zrobiona. W przypadku rzeźb roślinnych cechy powierzchni będą

zależały od cech ulistnienia. Cechy te natomiast zależą, jak wiadomo, od gatunku rośliny.

W całej różnorodności ulistnienia można wyróżnić takie cechy jak:

− rodzaj ulistnienia (igły, liście),

− wielkość liści,

− połysk,

− gęstość,

− zwartość.

2.3.5. Przykłady ogrodów.

Ogrody tworzone „w całości” z zielonych rzeźb dają wrażenie przebywania

w nierealnym świecie. Są to miejsca, które łączą świat iluzji, świat marzeń twórcy

z rzeczywistością. Niewiele jest takich ogrodów na świecie, wynika to zapewne z faktu,

iż są one trudne w utrzymaniu, wymagają dużego nakładu pracy. Takie ogrody

w większości są założeniami historycznymi, do nowoczesnych należą m.in. Park

Disneyland we Francji oraz Parc des topiaires w Belgii.

• Ogrody Alhambra w Granadzie

Ogrody Alhambra w Granadzie założone zostały w XIII w., powstały przy pałacu

– założenie to miało odzwierciedlać boską harmonię na ziemi. Słowo alhambra pochodzi

z języka arabskiego i oznacza słowo „czerwony”. Nazwa założenia odnosi się do muru

otaczającego obiekt. Alhambra stanowiła obronną twierdzę, nazywano ją Czerwonym

Zamkiem. Założenie powstawało w ciągu wielu lat, za panowania kilku władców.

Rozpoczęcie prac zainicjował Muhammad I. Kolejni władcy przyczyniali się do

udoskonalenia dzieła. Obecnie istniejące założenie pochodzi głównie z XIV w. Sale

pałacu, a także jego część zewnętrzna są bogato zdobione z użyciem złota, srebra,

polichromii oraz ornamentów. Alhambra znajduje się nad rzeką Darro, graniczy z lasami.

Klimat panujący w tym rejonie charakteryzuje się dość wysoką średnią roczną

temperaturą oraz wysoką wilgotnością powietrza. Istnieją tu bardzo dobre warunki do

uprawy roślin. Przy tworzeniu założenia ogrodowego użyto przede wszystkim roślin

z rodzaju: bukszpan (Buxus), cis (Taxus), cyprys (Cupressus). Układ przestrzenny ogrodu

44

jest bardzo interesujący. Składa się na niego wiele wnętrz ogrodowych dających wrażenie

„nieskończoności” ogrodu, potęgowane poprzez układ tarasowy. Kolejne tarasy,

piętrzące się w górę sprawiają wrażenie, ze ogród jest bardzo rozbudowany. Zastosowano

tu bramy tworzone z roślin i zielone ściany, które dzielą założenie na mniejsze części.

Pozwalają tym samym na odkrywanie kolejnych partii ogrodu. Taki układ sprawia

wrażenie tajemniczego, zaciekawia i zaskakuje odbiorcę. Wnętrza mają niewielkie

rozmiary (do 100 m2), dają poczucie intymności. Zostały wyodrębnione w celach

religijnych, a także ze względów obyczajowych.33

• Ogrody topiaryczne we Francji

Ogród Eyrignac Manor jest położony we Francji, w miejscowości Salignac.

Pierwszy ogród powstał w XVIII w. i został przebudowany w XIX w. w stylu angielskim.

Następnie w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia został odrestaurowany

i przywrócony do wersji z XVIII w. Ogród został podzielony na sektory. Znajdują się

tam: ogród różany, ogród w stylu francuskim, aleja grabów, aleja „waz”, ogród

zwierciadeł. Aleja grabów powstała w 1966 r. z pomysłu projektanta Gilles’a Sermadiras.

Jest to główna i najbardziej oryginalna aleja ogrodu. Mierzy 100 m długości. Tworzą ją

dwa rzędy ostrokrzewów (Ilex) o pokroju kolumnowym zestawionych z formowanymi

w spiralną bryłę grabami (Carpinus). Obie połowy alei są odbiciem lustrzanym, stojąc

w centralnym punkcie, patrząc w obie strony uzyskujemy taki sam widok. Aleja „waz”

jest ciemna, wprowadza w nastrój niepokoju, tajemnicy. Jest otoczona podwójnym

żywopłotem ostrokrzewów (Ilex), prowadzonym linią prostą, półokręgiem, kwadratem

lub trójkątem, tworząc niewielkie wnętrza. Ciemna barwa żywopłotu kontrastuje

z żółtymi cyprysami (Chamaecyparis). Nazwa alei związana jest z wazami z terakoty,

które ustawoine zostały w niewielkich wnętrzach. Ogród francuski składa się z rabat

kwietnych dekorowanych wzorem z obwódki bukszpanowej, rzeźb roślinnych. Ogród

różany nazywany także białym lub eleganckim. Mówi się, że wnosi do założenia blask

i poezję. Utworzony z użyciem białych odmian róż zamkniętych w bukszpanowych

obwódkach, całości kompozycji dopełniają formowane rośliny. W ogrodzie zwierciadeł

znajduje się zbiornik wodny o długości około 40 m. Otoczony jest formowaną

roślinnością – ścianami grubego żywopłotu oraz dużymi, prostymi formami

geometrycznymi.

33

Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa, 1972, s. 71-77.

45

Fig. 23. Widok na aleję grabów. (www.best-of-dordogne.tm.fr).

Fig. 24. Widok na ogród zwierciadeł. (www.eyirygnac.co.uk).

Innym francuskim przykładem jest ogród w Saint-Christophe-en-Champagne. Ogród

założony w 1950 r. przez Marguerite Weinberg i jej syna Pierre’a. Znajduje się tutaj

zarówno część krajobrazowa, czyli park z wieloma starymi okazami drzew, a także część

ogrodu francuskiego, w której znajdują się formowane bukszpany.34

Współczesnym przykładem zastosowania roślinności formowanej jest Park

Disneyland w Paryżu. Topiary odgrywają tu istotną rolę w aranżacji przestrzeni. Poprzez

34

Kluckert E., European Garden Degign. From Classical Antiquity to the Present Day, h.f.ullmann, s. 219

46

zastosowanie odpowiednich form utworzono baśniową przestrzeń, która zachwyca

zarówno dzieci, jak i dorosłych odwiedzających park. Odpowiednie ramki pozwalają na

w miarę szybkie i proste uformowanie postaci z bajek Walt’a Disney’a. Oprócz topiarów

figuralnych w parku znajdują się formy abstrakcyjne, a także żywopłoty dzielące

przestrzeń na mniejsze wnętrza. Zastosowano przede wszystkim bukszpan (Buxus), ale

także choinę (Tsuga) i suchodrzew (Lonicera).

Fig. 25. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka).

Fig. 26. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka).

• Parc des topiaires, Durbuy, Belgia

Park topiarów w Durby jest jednym na największych tego typu parków. Do

stworzenia topiarów użyto różnych rodzajów roślin, przede wszystkim bukszpanu

(Buxus). Ogród zajmuje 10 000 m² powierzchni. Znajduje się tu około 250 sztuk

formowanych roślin. Niektóre z nich mają ponad 120 lat. W ogrodzie znajduje się taras,

z którego można podziwiać założenie, a także okolicę Durby. Ogród został założony, aby

47

przybliżyć ludziom możliwości kształtowania roślin, a także, aby stworzyć miejsce

atrakcyjne turystycznie. Rzeźby, które się tam znajdują można określić jako komiksowe.

Są to postacie ludzkie o przesadzonych kształtach, ukazane w różnych sytuacjach życia

codziennego: postacie siedzące na kanapie i oglądające telewizję, biorące kąpiel,

opalające się, a także postacie zwierząt uchwycone w ruchu, udające radosną zabawę na

trawie. W parku panuje nastrój zabawy, radości, został stworzony z humorem. Jest to

miejsce przyjemne w odbiorze.

Fig. 27. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby. (www.topiairesdurbuy.be).

Fig. 28. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby. (www.topiairesdurbuy.be).

• Levens Hall

Ogrody Levens Hall położone są w północnej Anglii w Westmoreland. Zostały

zaprojektowane przez Guillaume’a Beaumont’a. Był on ogrodnikiem, który w 1688 r.

został ogrodnikiem w posiadłości Levens Hall u pułkownika Jamesa Grahme. Ogrody

Levens Hall są niezwykłym dziełem sztuki, tworem oryginalnym, wyrosłym z niezwykłej

wyobraźni ich twórcy. Główną atrakcją ogrodu są strzyżone zielone rzeźby zestawione

z barwnymi płaszczyznami roślin zielnych. Osiągają one wysokość nawet kilkunastu

48

metrów – górują więc nad przechodniami. Strzyżone formy – grzyby, ślimaki, bezy,

stożki, i inne, tworzą niepowtarzalny klimat tego miejsca. Fantazyjne kształty, niekiedy

przypominające dziwne, nieokreślone postaci, wielość rzeźb oraz form, a także duże

rozmiary sprawiają, że człowiek czuje się tutaj jakby trafił do innego świata albo

przynajmniej jakby śnił. Całość założenia obejmuje oprócz części z topiarami, także

ogród ziołowy, sad i gaj leszczynowy. Do stworzenia rzeźb roślinnych użyto cisów

(Taxus) oraz bukszpanów (Buxus). Najstarsze okazy liczą sobie ponad 300 lat, są

nasadzeniami oryginalnymi.35

2.4. Bindaże.

2.4.1. Polskie przykłady.

Bindaże tworzono jako jeden z elementów w założeniach parkowych, parkowo-

pałacowych. Traktowane były jako jedna z form alei, pewna atrakcja dla miejsca. Często

otrzymywały nazwę – jak np. „Aleja Gotycka”. Nazwa mogła sugerować, że na końcu

bindaża znajduje się element gotycki lub też, jak w przypadku „Alei Miłości”, mogła

oddziaływać na wyobraźnię, pobudzać odbiorców do przeżywania danych emocji, uczuć.

W Polsce wiele jest przykładów form bindaży, najczęściej były one tworzone z drzew

z rodzaju Tilia (lipa) oraz Carpinus (grab). Interesujący przykład stanowi kołobrzeska

„Aleja Miłości”. Utworzona z grabu pospolitego (Carpinus betulus). Znajduje się on na

terenie parku, założony w XIX w. Bindaż został zaprojektowany przez Henryka Martensa

– kołobrzeskiego ogrodnika.36

Przykład ten jest ciekawy i warty uwagi nie tylko ze względu na nazwę, ale

również fakt „adoptowania” owego bindaża przez uczniów Szkoły Podstawowej nr 4

w Kołobrzegu. Jest to bowiem przejaw zainteresowania sztuką formowania zieleni, chęci

ocalenia przed zniszczeniem unikatowego elementu parku.

35


tłumaczenie autorki pracy. 36

Kroczyński H., Cmentarze i lapidaria [w:] ”Gazeta Kołobrzeska”, 36(281)8 września 2000 s.15.

49

Fig. 29. Bindaż w Kołobrzegu dawniej i dziś.

Inne przykłady cienistej alei stworzonej z użyciem grabu pospolitego to bindaż

w Parku Miejskim Adama Mickiewicza w Wieliczce (park powstał w 1835 r.) oraz

bindaż w Rzucewie. Pierwsze założenie powstało wg projektu Garszczyńskiego. Na tym

terenie utworzono bindaż o długości 200 m. Bindaże lipowe znajdują się w Parku

Oliwskiem w Gdańsku oraz w Ogrodzie Branickich w Białymstoku. Bindaż w Gdańsku

nosił niegdyś nazwę „Droga do wiecności” – tak nazywali ów obiekt mnisi cysterscy.

Park, w którym znajduje się obecnie bindaż istniał już w XV w. Jednak założenie

ogrodowo-pałacowe, które możemy oglądać dzisiaj powstało w I poł. XVIII w.

zainicjowane przez opata Jacka Rybińskiego. Założenie wzorowane było na francuskiej

sztuce ogrodowej epoki baroku. Prawdopodobnym twórcą projektu był ogrodnik

Hentschl, natomiast wykonawcą projektu był Kazimierz Dębiński (zaprojektował także

Izabeli Czrtoryskiej-Lubomirskiej w Wilanowie). W tym założeniu, na osi wschód-

zachód, poprowadzono aleję lipową o długości 112 m, wysokości 15 m (drzewa były

strzyżone), aleja przechodzi ku wschodowi w dwa szpalery, które biegną po obu stronach

kanału wodnego. Uzyskano tu efekt iluzjonistycznego skrócenia odległości – wydaje się,

że morze znajduje się tuż za ogrodem, a w rzeczywistości jest położone 2 km za nim.

Przykłady innych polskich bindaży, których skład gatunkowy jest pomijany

w dostępnych opracowaniach, to: bindaż w Nieborowie (ogród z końca XVII w.), bindaż

w Puławach („Aleja Gotycka”), bindaż w Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Ten

ostatni przykład krytej alei jest jedną z form historyzujących obok: kamiennego dywanu

z rysunkiem haftu barokowego, topiarów, parterów kwiatowych.

2.4.1. Materiał roślinny.

Przy formowaniu krytych alei stosowano najczęściej dwa rodzaje drzew. Są to:

grab (Carpinus) i lipa (Tilia). Grab charakteryzuje się dużą zdolnością regeneracyjną, nie

50

szkodzi mu przycinanie pędów. Od dawna jest używany do tworzenia bindaży, a także

żywopłotów, dodatkowym jego atutem jest długowieczność. Lipy są łatwe

w formowaniu, a także dobrze znoszą cięcie i szybko się regenerują.37

Fig. 30. Bindaże. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

Rozdział 3. Trejaże.

3.1. Konstrukcja.

Trejaż jest elementem małej architektury służącym do eksponowania pnączy.

Konstrukcja trejaży musi być solidna i dobrze wykonana, dostosowana do

przewidywanego ciężaru pnączy.38

Głównym elementem konstrukcyjnym trejaży są słupy. Stanowią element nośny,

w związku z tym powinny być odpowiednio mocne, aby przenosiły obciążenia związane

z konstrukcją oraz porastającym je pnączem. Słupy mogą być wykonane z drewna,

metalu lub mogą być murowane. Poprzecznym elementem jest belka (jedna lub kilka) –

jest elementem, który usztywnia konstrukcję. Na belce osadzone mogą być poprzeczki,

ich rolą jest podtrzymywanie roślin, tak, aby odpowiednio się rozrastały. Trejaż może

37

Bugała W., Drzewa i krzewy, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2002, s. 207, 551. 38

Borowski J., Podpory pod pnącza, http://www.clematis.com.pl/, 2004

51

posiadać kratownicę. Krata o listwach ułożonych pod kątem 450 w stosunku do np.

słupów będzie stanowić element stężający konstrukcję.

Fig. 31. Różne rodzaje krat – ustawienie pod kątem 45o i pod kątem 90

o. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

Ważne są również elementy mocujące trejaż do gruntu. Fundamenty lub elementy

kotwiące. Fundament powinien sięgać do głębokości przemarzania gruntu. Ważna jest

kwestia mocowania słupa do fundamentu. Mocowanie powinno pozwalać na w miarę

szybki i prosty demontaż konstrukcji, w celu np. konserwacji trejażu. W związku z tym,

nie powinno się go umieszczać bezpośrednio w betonie. Do zamontowania słupa

możemy użyć odpowiednich elementów łączących – np. kątowników albo specjalnie

wyprofilowanych łączników, które kotwi się w betonie i do nich przykręca się słup. Jeśli

fundament nie jest wymagany, wtedy możemy użyć wsporników wbijanych, służących

do montowania słupów w podłożu miękkim.

Trejaże drewniane mogą być wykonane z drewna różnych gatunków drzew,

należy pamiętać, aby drewno było zabezpieczone. Najbardziej popularne jest drewno

modrzewiowe, świerkowe, sosnowe, dębowe, a także bambus. Najlepszym rozwiązaniem

zabezpieczania jest zaimpregnacja drewna jeszcze przed rozpoczęciem budowy. Dobrą

metodą jest impregnacja ciśnieniowa – środek wnika w głąb materiału. Impregnacja ma

na celu ochronę drewna przed niekorzystnym działaniem czynników atmosferycznych,

a także ochronę przed grzybami i owadami. Po nałożeniu impregnatu najlepiej jest

pokryć drewno lakierem lub lakierobejcą. Drewno daje wiele możliwości kształtowania

form (linie proste, krzywe, okręgi i in.). Z tego tworzywa można budować trejaże

o formach klasycznych, nowoczesnych, orientalnych, rustykalnych.39

39

Borowski J., Trejaże, bramki, łuki, http://www.clematis.com.pl/, 2005

52

Fig. 32. Trejaż drewniany. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

Do wykonania trejaży drewnianych używa się zarówno drewna okorowanego,

przetworzonego, jak też drewna nieokorowanego. Te ostatnie wykorzystywane jest przy

trejażach o charakterze rustykalnym. Są to formy artystyczne o charakterze

indywidualnym, o niewielkich rozmiarach, same w sobie stanowią ozdobę ogrodu.

Fig. 33. Rustykalne trejaże drewniane. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

53

Metalowe konstrukcje są lekkie i delikatne. Powinny być wykonane

z nierdzewnych stopów lub powinny być ocynkowane. W przeciwnym wypadku należy

zabezpieczyć je powłoką antykorozyjną. Trejaże takie można połączyć z innymi

materiałami, np. kolorowym szkłem tworzącym witraże lub innymi gotowymi

elementami metalowymi (tarcze, śruby, wkręty i in.). Należy pamiętać, że nie każda

roślina nadaje się na taką podporę, ponieważ pędy niektórych pnączy (np. powojnika

wielkokwiatowego czy wiciokrzewu japońskiego) mogą przemarzać zimą.40

Poprzez połączenie drewnianych belek i murowanych (betonowe, kamienne,

ceglane) słupów uzyskuje się mocne, wytrzymałe konstrukcje. Znoszą one znaczne

obciążenia.

Fig. 34. Trejaż przy budynku – słupy murowane, belka drewniana. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

3.2. Zastosowanie trejaży w aranżacji przestrzeni

Trejaż może być traktowany jako przegroda i znajduje wiele możliwości

kształtowania przestrzeni i nastroju ogrodu. Odpowiednio umiejscawiając trejaż

kształtujemy widoki – zarówno poprzez przysłanianie nieciekawych elementów

i perspektyw, jak i poprzez ukierunkowywanie wzroku obserwatora w stronę, na którą

chcemy zwrócić uwagę. Poprzez zastosowanie trejaży w przestrzeni zyskujemy

możliwość dowolnej jej aranżacji. Podział przestrzeni na mniejsze wnętrza może

optycznie powiększyć teren ogrodu. Za pomocą trejaży można wydzielić strefy (np.

40

Borowski J., Podpory pod pnącza, http://www.clematis.com.pl/, 2004

54

użytkową, rekreacyjną, przejściową). Trejaże to również dobry sposób na urozmaicenie

przestrzeni pod względem estetycznym, a także klimatycznym. Mikroklimat mniejszych

wnętrz zmienia się, trejaże wprowadzają cień, stanowią barierę dla wiatru. Sama

konstrukcja trejażu może stanowić ciekawy element w przestrzeni zarówno ze względu

na kształt lub też na kolor. W ten sposób możemy nadać przestrzeni ciekawy charakter.

Również zastosowanie pnączy o atrakcyjnych liściach, kwiatach, owocach ożywia ogród.

3.3. Rośliny stosowane na podpory

Gatunki i odmiany roślin z rodzaju:

− Aktinidia (Actinidia) – wytwarza jadalne owoce, niektóre odmiany mają

atrakcyjne liście (Aktinidia pstrolistna 'Dr Szymanowski').

− Akebia (Akebia) - roślina ozdobna głownie z liści, posiadająca dość oryginalne,

mało jednak widoczne kwiaty i owoce.

− Kokornak (Aristolochia) – pnącze wymagające mocnych podpór, wytwarza

atrakcyjne kwiaty, jednak są one mało widoczne, gdyż przykryte bujnym

ulistnieniem.

− Milin (Campsis) – atrakcyjny ze względu na kwiaty (trąbkowate, różowo-

pomarańczowe).

− Dławisz (Celastrus) – wytwarza atrakcyjne, pomarańczowe owoce w okresie

jesieni.

− Powojnik (Clematis) – wiele odmian (około 100), różnią się wielkością i barwą

kwiatów, jest to bardzo atrakcyjne pnącze.

− Rdestówka (Fallopia) – pnącze szybko rosnące, wymagające mocnych podpór,

wytwarza drobne kwiaty w kolorze białym.

− Bluszcz (Hedera) – pnącze wolnorosnące, dostępne w różnych odmianach

różniących się ulistnieniem.

− Chmiel (Humulus) – pnącze o atrakcyjnych owocach.

− Hortensja (Hydrangea) – pnącze atrakcyjne ze względu na duże kwiaty.

− Wiciokrzew (Lonicera) – pnącze atrakcyjne ze względu na jaskrawe kwiaty

pojawiające się w okresie od czerwca do poździernika.

− Winobluszcz (Parthenocissus) – pnącze szybkorosnące, jesienią pięknie

przebarwia się.

− Róża (Rosa) – bardzo atrakcyjna ze względu na kwiaty oraz zapach.

55

− Winorośl (Vitis) – roślina atrakcyjna ze względu na jadalne owoce.

− Glicynia (Wisteria) – wymaga solidnych podpór, pnącze o atrakcyjnych,

fioletowych kwiatach.

− Kobea (Cobaea) – roślina o atrakcyjnych, dużych, dzwonkowatych kwiatach.

− Dynia (Cucurbita) – atrakcyjne owoce, które nadają się do spożycia po

przetworzeniu.

− Wilec (Ipomoea) – występuje pospolicie, wytwarza atrakcyjne, dzwonkowate

kwiaty, barwa zależy od odmiany.

− Tykwa (Lagenaria) – roślina wytwarza atrakcyjne owoce, które po wydrążeniu

mogą służyć jako ozdoby, naczynia, a nawet instrumenty muzyczne.

− Groszek (Lathyrus) – roślina atrakcyjna ze względu na kwiaty, a także – odmiany

uprawne – ze względu na jadalne owoce.

− Fasola (Phaseolus) - roślina atrakcyjna ze względu na kwiaty, a także – odmiany

uprawne – ze względu na jadalne owoce.

− Tunbergia (Thunbergia) – roślina o atrakcyjnych kwiatach, barwa zależy od

odmiany (żółte, pomarańczowe, białe).

− Nasturcja (Tropaeolum) - roślina o atrakcyjnych kwiatach, barwa zależy od

odmiany (żółte, pomarańczowe, białe, czerwone).41

Fig. 35. Owoc dyni na podporze. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

41

Baumann R., Domy w zieleni, Arkady, Warszawa 1991.

56

Fig. 36. Owocująca tykwa. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

Rozdział 4.Wnętrze ogrodowe.

4.1. Wnętrze jako podstawowa jednostka funkcjonalno-przestrzenna.

Wnętrze jest podstawową jednostką przestrzenną tworzącą ogród. Natomiast

elementy będące przedmiotem pracy – czyli trejaże, bindaże i topiary – są podstawowymi

jednostkami budującymi wnętrze ogrodowe.

Wnętrze ogrodowe porównywalne jest z pomieszczeniem w budynku. Składa się

z podłogi, ścian, sufitu, elementów wolnostojących, dodatkowo można wyróżnić także

bramy (wejścia, wyjścia). Podłogę wnętrza ogrodowego będzie stanowić powierzchnia

ziemi, a ściślej ujmując: to, co pokrywa powierzchnię ziemi. Może to być nawierzchnia

miękka, naturalna (trawa, roślinność okrywowa), nawierzchnia utwardzona, specyficzną

nawierzchnię będzie stanowić lustro wody. Wiele jest elementów mogących tworzyć

ściany wnętrza ogrodowego. Ściany często postrzegane są umownie: za ścianę uważa się

element, który tworzy granicę dla wzroku obserwatora, ogranicza płaszczyznę „podłogi”

ogrodu. Główną rolą ściany jest wydzielanie z przestrzeni właściwego wnętrza.

Dodatkowo ściany można wykorzystać w kompozycji do tworzenia przesłon. Przesłona

będzie „ukrywać” coś, będzie zaciekawiać, „zmuszać” do odkrycia tego, co ukryte. Na tle

ścian jednolitych kolorystycznie można wyeksponować elementy na zasadzie kontrastu.

Elementy wolnostojące, to wszystkie elementy naturalne i sztuczne, które znajdą się

w ogrodzie. Mogą to być np. drzewa, krzewy, rzeźby, meble. Ich rolą jest odpowiednie

57

zapełnienie przestrzeni. Elementy te będą decydować o charakterze wnętrza, o tym, jak

człowiek będzie odbierał wnętrze, jakich nastrojów, uczuć, wrażeń ono dostarczy.42

Wnętrza tworzą atmosferę ogrodu. Ich rozplanowanie, „umeblowanie” oddziałuje

na odbiorcę. Wnętrze poprzez swoją budowę niejako narzuca odbiorcy pewne wrażenia.

Odbiorca przebywając we wnętrzu ogrodowym będzie oceniał kompozycję, proporcje,

kolorystykę wnętrza. Jego wewnętrzna ocena zaowocuje albo aprobatą albo odrzuceniem

tego, co widzi, jako ładne/brzydkie, ciekawe/nieciekawe.

Renesansowe wnętrza zwane „zielonymi gabinetami” tworzyły strefy izolacji,

odosobnienia, zapewniały intymność. Każdy gabinet miał inną tematykę. Łączyły się one

ze sobą korytarzami, przejściami.43

4.2. Poszczególne elementy wnętrz ogrodowych.

Ściana wnętrza ogrodowego jest elementem analogicznym do ściany wnętrz

architektonicznych, różni się jedynie materiałem, z którego jest zbudowana. Jest to

element pionowy służący do ograniczania, wydzielania przestrzeni. Materiał, z jakiego

wykonuje się ściany wnętrz ogrodowych to przede wszystkim materiał roślinny, jednakże

do tworzenia ścian używa się również drewna, metalu, kamienia, betonu (ogrodzenia,

trejaże, pergole).

Fig. 37. Przykład wnętrza ogrodowego. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

42

Bogdanowski J., Maria Łuczyńska-Bruzda, Zygmunt Novák ; zespół współpr. Maria Bańska et al.,

Architektura krajobrazu, Warszawa ; Kraków : PWN, 1979 43

Ciołek G., 1978. Ogrody polskie, Arkady, Warszawa

58

• Żywopłoty, szpalery, espalier oraz bindaże jako formy ściany

Roślinne ściany dają wiele możliwości kształtowania przestrzeni ogrodu. Ściany

tworzone przy użyciu materiałów roślinnych mogą tworzyć litą lub ażurową strukturę.

Charakteryzuje je różnorodność barwy ulistnienia (od odcieni żółci, zieleni, przez barwy

sinoniebieskie, aż do czerwieni) oraz faktury liści (inny efekt otrzymamy stosując

jałowce, inny – ostrokrzew o dość dużych, błyszczących liściach). „Zielone” ściany są

żywym organizmem, zmieniającym się w czasie. W ciągu roku zachwycają zmiennością

barwy, niektóre z nich kwitną, później owocują, zimą można podziwiać strukturę żywej

ściany tworzonej przez pędy rośliny.

Najpowszechniejszą formą ścian są żywopłoty formowane. Ich forma

odzwierciedla formę ściany architektonicznej – formowanie i cięcie pozwala na

uzyskanie równoległych płaszczyzn, krzew, który po cięciu zagęszcza się, stanowi lity

materiał. Ściany tworzone przy użyciu żywopłotu mogą osiągać wysokość do 3 m.44

Według klasyfikacji dr Włodzimierza Wałęzy wyróżnia się żywopłoty:

− bardzo niskie, obwódkowe (do 0,5 m),

− niskie (0,5-1,0 m),

− średniej wysokości (1-1,5 m),

− wysokie (1,5-3,0 m),

− bardzo wysokie (ponad 3 m);

Do tworzenia ścian nie nadają się formy żywopłotu o wysokości do 0,5 m, czyli

formy obwódkowe. Żywopłoty niskie dają wrażenie podziału przestrzeni na mniejsze

części, ale nie ograniczają widoczności. Ściana o takiej wysokości pozwala na

obserwację tego, co dzieje się w wydzielonej części ogrodu. Jest to dobre rozwiązanie do

wydzielenia przestrzeni, która powinna pozostać pod kontrolą, np. przeznaczonej dla

dzieci, ponieważ nie ogranicza widoczności, daje wgląd osobom z zewnątrz do

wydzielonej części. Tworząc ściany z niskich żywopłotów izolujemy przestrzeń,

a jednocześnie zapewniamy bezpieczeństwo poprzez możliwość obserwacji wnętrza.

Rodzaje i gatunki roślin używane do tworzenia niskich żywopłotów, to przede

wszystkim: berberys (Berberis), cis (Taxus), cyprysik (Chamaecyparis), irga błyszcząca

(Cotoneaster lucidus), ligustr (Ligustrum). Żywopłoty średniej wysokości nadal dają

pewien wgląd w wydzieloną przestrzeń, jednak zwiększają intymność i komfort

przebywania w takim wnętrzu. Takie wysokości stosuje się obecnie w zieleni osiedlowej,

44

Wałęza W., Żywopłoty i rzeźby roślinne, działkowiec, Warszawa 2003, s. 24-25.

59

w parkach oraz ogrodach. Gatunki, które nadają się do tworzenia takich żywopłotów, to:

cis (Taxus), grab pospolity (Carpinus betulus), irga błyszcząca (Cotoneaster lucidus),

ligustr (Ligustrum), żywotniki (Thuja). Żywopłoty wysokie stosowano w dawnych

założeniach (zwłaszcza w okresie baroku). Były to elementy ważne ze względów

kompozycyjnych, a także przestrzennych. Tworzyły różnego rodzaju wnętrza i ciągi

spacerowe z elementami małej architektury ogrodowej – ławki, altany. Ściany o takiej

wysokości dają wrażenie całkowitego odizolowania od reszty ogrodu, ale obniżają

bezpieczeństwo danego wnętrza. Żywopłoty o takiej wysokości rzadko są spotykane

w ogrodach przydomowych, są trudne w pielęgnacji, wymagają fachowości oraz użycia

specjalnych narzędzi. Są idealne do założeń ogrodowych o dużej przestrzeni, w których

żywopłoty niższe wyglądałyby nieproporcjonalnie. Wśród roślin nadających się do ich

zakładania wymienić należy: graby (Carpinus), wiązy (Ulmus), buki (Fagus), lipy (Tilia),

głogi (Crataegus), modrzewie (Larix), żywotniki (Thuja). Żywopłoty bardzo wysokie to:

szpalery i kulisy. Szpalery najczęściej tworzone były w ogrodach w stylu francuskim.

Można wyróżnić formy szpalerów formowane od powierzchni gruntu oraz takie, które

formowane są dopiero od pewnej wysokości natomiast dołem są ażurowe, z widocznymi

pniami. Kulisy są to nasadzenia drzew o wąskim, kolumnowym pokroju tworzące rzędy

lub pasy. Zielone ściany o takiej wysokości spełniają funkcje wiatrochronu, a także mogą

być stosowane jako ekrany chroniące przed zanieczyszczeniami. Jako ściany można

również zastosować bindaże, które dodatkowo stanowić będą korytarz w założeniu

ogrodowym.45

Drzewa owocowe formowane w odpowiedni sposób dają możliwość stworzenia

ażurowych ścian. Dodatkowo takie ściany będą kwitły i owocowały. Wierzby, poprzez

naginanie, przewiązywanie i splatanie ich pędów, dają możliwość tworzenia żywych,

wegetujących ścian w formie np. ogrodzeń.

• Trejaże jako ściany

Trejaże pełnić mogą w ogrodzie funkcje podpór eksponujących piękno roślin

pnących, ale przede wszystkim stanowią idealny materiał do tworzenia ścian. Takie

przegrody zajmują niewiele miejsca, jeśli chodzi o grubość ściany. Dodatkową zaletą jest

możliwość tworzenia z użyciem trejaży przegród przenośnych (trejaże z wbudowaną

donicą), co zwiększa możliwości aranżacji wnętrza ogrodowego. Ważne są również

45

Wałęza W., Żywopłoty i rzeźby roślinne, działkowiec, Warszawa 2003.

60

względy wizualne – trejaż eksponuje walory roślin. Przy zastosowaniu pnączy obficie

kwitnących (np. Clematis), owocujących, czy przebarwiających się zwiększa się wartość

wizualna wnętrza ogrodowego, a jeśli zastosujemy pnącze dające jadalne, smaczne

owoce (np. Actinidia), dodatkowo podwyższymy atrakcyjność wnętrza. Inną zaletą

tworzenia ścian przy użyciu takich konstrukcji jest możliwość zastosowania różnorodnej

kolorystyki, albo też ciekawych elementów takich jak np. witraże, czy rzeźbienia, które

będą stanowić element wyróżniający, charaktwryzujący wnętrze lub cały ogród. Trejaże

są również interesujące ze względu na możliwość zastosowania różnorodnych materiałów

konstrukcyjnych (kamień, metal, drewno, beton i inne), różnej faktury.

• Topiary, trejaże jako bramy

Formowana roślinność znalazła szerokie zastosowanie przy tworzeniu wnętrz

ogrodowych. Tworzy się elementy analogiczne do wnętrz architektonicznych albo też

całkowicie nowe i odmienne. Element typowy dla wnętrz architektonicznych, który

znalazł odbicie we wnętrzach ogrodowych, to brama (wejście, wyjście). Brama może

stanowić element integralny ściany albo może być całkowicie odrębnym tworem.

Funkcją bramy jest stworzenie możliwości przekroczenia przegrody (drzwi wejściowe)

lub symboliczne zaakcentowanie przejścia z jednej części ogrodu do drugiej, różniącej

się np. ze względu na funkcje jakie dane części pełnią. Najprostsze bramy, można

powiedzieć umowne, tworzy się poprzez zaakcentowanie przejścia dwoma

analogicznymi elementami po obu stronach owego przejścia, bardziej skomplikowane

tworzy się poprzez zabiegi cięcia i formowania roślin, w taki sposób, aby rośliny

tworzyły łuk nad ścieżką, czy poprzez tworzenie trejaży o konstrukcji nie

uwzględniającej kratownicy (czyli z możliwością przejścia pod belką, między słupami).

Bramy wejściowe stanowią element, który zaprasza, zachęca przechodnia do

przekroczenia takiej bramy.

61

Fig. 38. Przykładowe formy bram roślinnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

• Elementy wolnostojące

Elementy wolnostojące we wnętrzach ogrodowych są analogiczne do

umeblowania wnętrz architektonicznych. Tworzywo roślinne daje wiele możliwości

tworzenia elementów „meblującech” wnętrze. Wśród form topiarycznych obok form

geometrycznych (np. stożki, kule, spirale, sześciany) i abstrakcyjnych wyróżnia się formy

figuralne. Wielość tych form jest nieograniczona. Przykładowo wymienię najbardziej

popularne kategorie form:

− postacie (ludzkie, mityczne, baśniowe),

− zwierzęta (np. popularne w Anglii pawie),

− pojazdy mechaniczne (np. samochody),

− meble (np. fotel),

− cyfry, litery;

Elementy wolnostojące często decydują o charakterze danego wnętrza.

Nawiązując do określonego stylu, stanowiąc pewne symbole mogą tworzyć atmosferę

wnętrza. Dobór elementów zależy od tego, jaki efekt chcemy osiągnąć projektując

wnętrze.

• Bindaże jako korytarze ogrodowe

Bindaże w założeniach ogrodowych tworzone były dla ciekawego efektu

wizualnego, jednak ich podstawową funkcją była ochrona odwiedzających ogród przed

czynnikami atmosferycznymi – np. przed słońcem, deszczem. W upalne dni cienista aleja

przynosi człowiekowi ulgę, daje schronienie przed palącym słońcem. W ujęciu

konstrukcyjnym bindaże można rozpatrywać jako wydłużone wnętrze. Stanowić one

62

mogą korytarze łączące pewne określone części ogrodu (budynki, poszczególne wnętrza).

Dodatkowo bindaże można traktować jako ściany, czy przegrody dzielące ogród na

wnętrza.

4.3. Labirynt jako specyficzny rodzaj wnętrza

Labirynt (błędnik) oznaczał w sztuce ogrodowej formę kompozycyjną

o skomplikowanym rzucie, tworzony zazwyczaj ze strzyżonych żywopłotów lub

szpalerów. Labirynt był przede wszystkim symbolem, pełnił dodatkowo funkcje: ozdobną

i dydaktyczną. Ścieżki labiryntu prowadziły do centrum założenia, tam najczęściej

znajdował się akcent kompozycyjny w postaci: fontanny, sadzawki, rzeźby. Układ

ścieżek był skomplikowany, pełen ślepych zaułków. Trudności sprawiało zarówno

dostanie się do centrum labiryntu, jak i wydostanie się z niego na zewnątrz. W wielu

kulturach (np. Indie, Sumatra, Arizona, Europa), religiach, mitologiach labirynt był

ważnym symbolem. Niósł ze sobą przekaz tajemniczości, grozy, napięciem, związany był

z przemianą, nowym życiem, przejściem w nieznane.

Motyw przejścia zawiłych ścieżek i dotarcia do centrum symbolizować ma

odnalezienie czegoś ważnego, dotarcie do sedna, do sensu. Dodatkowo tajemniczość

i potęgę labiryntu zwiększa możliwość zagubienia się w nim, poplątania ścieżek, jednak

w przypadku tego motywu zawsze istnieje szansa na odnalezienie drogi, nadzieja na

rozwiązanie problemu. Labirynt jest symbolem świata, wnętrza ziemi, zaświatów, życia

i śmierci, ludzkiego umysłu. Okrężna droga prowadzi do centrum, prowadzi ku

doskonałości. Labirynt to także metafora obliczalności i nieobliczalności świata.46

Labirynt jest formą prastarą. Proste rysunki labiryntu odnajdywano na ścianach

jaskiń. W średniowieczu symbolizował drogę do zbawienia.

Najlepsze labirynty powstają z jednej linii (technika linii), przykładem jest

labirynt przypominający twarz Chrystusa autorstwa miedziorytnika Mellana. Labiryntowi

w okresie renesansu nadawano głównie sens religijny. Dante, Leonardo, Morantes, El

Greca tworzyli labirynty nie w celach dekoracyjnych, ale właśnie w celach duchowych,

religijnych.47

46

Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria, s.171. 47

Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria, s.169-170.

63

Część II

64

Rozdział 5. Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego

Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego.

5.1. Dane dotyczące terenu.

• Lokalizacja, rys historyczny.

Wojsławice to wieś położona na terenie gminy Niemcza, w powiecie

dzierżoniowskim, w województwie dolnośląskim. Nie jest wiadome, w którym roku

powstała wieś, wiadomo jednak, że historia jej sięga odległych czasów. Nazwa

miejscowości pochodzi od imienia rycerza Wojsława, nazywanego również „rycerzem ze

złotą ręką”, prawdopodobnie był wychowawcą i opiekunem księcia Bolesława III

Krzywoustego. Pierwsza udokumentowana nazwa wsi brzmi Woislowitz, znana jest od

1366 r. Późniejsze nazwy to: Wojslic, Weislicz, Wojslowic, Weislitz, Weiselwitz,

Wojslowitz, Einbenhof, Einbendorf, a obecnie Wojsławice. Majątek wielokrotnie

zmieniał właściciela, w 1559 r. przeszedł w ręce księcia Jerzego II. Książę zapoczątkował

budowę folwarku i dwóch przyległych ogrodów.48

• Warunki klimatyczne i glebowe.

Wojsławice położone są w łagodnym klimacie przedgórskim. Dominującym

kierunkiem wiatrów jest kierunek południowo-zachodni. Teren arboretum jest chroniony

przez zbocza Ostrej Góry przed silnymi wiatrami. Średni okres wegetacyjny trwa około

222 dni. Mikroklimat Arboretum, warunki fizjograficzne oraz wysoka wilgotność

powietrza pozwalają na uprawę wielu gatunków roślin. Gleba występująca na terenie

Arboretum powstała z glinki lessopodobnej, jest zaliczana do gleb brunatnych kwaśnych,

pH gleby wynosi 3,8-4,7. Gleba ta jest trudna w uprawie, ale jednocześnie żyzna,

a własności wodne są dobre.49

5.2. Idea ogrodu.

Kształtowanie przestrzeni ogrodu można porównać do procesu tworzenia dzieła

sztuki. Poprzez aranżację przestrzeni kształtuje się jej nastrój. Przestrzeń oddziałuje na

odbiorcę, bez względu na to, czy została stworzona ręką człowieka, czy zaistniała

naturalnie. Ogród jest dziełem sztuki, które przemawia do odbiorcy na każdej

48

Łukasiewicz A., Puchalski J., Ogrody botaniczne w Polsce, Grzeszczak-Nowak H., Arboretum

Wojsławice, ARW i Fundacja Homo et Planta, Wrocław 1997, s. 199. 49

Nowakowie H., T., Przewodnik po Arboretum w Wojsławicach, Wrocław 2003, s.7-10.

65

płaszczyźnie zmysłowej, poprzez wzrok, słuch, węch, dotyk, a także smak – jeśli

napotkamy w ogrodzie smaczne owoce. Poprzez różnorodność form, barw, dźwięków,

tekstur człowiek może karmić swoje zmysły. Ogrody wielownętrzowe pozwalają

odbiorcy na porównanie doznań, jakie pojawiają się u niego podczas obcowania z danym

wnętrzem. Człowiek może określić, co mu się podoba, co jest dla niego piękne, co go

odstrasza, denerwuje. W ten sposób człowiek uczy się siebie, poznaje swój gust, swoje

reakcje na otoczenie. Odbiorca odczytuje otoczenie przez pryzmat swych doświadczeń,

każdy człowiek odbiera przestrzeń w sposób indywidualny. Obrazy ogrodu, jego nastrój

wzbudza w widzu różne emocje. Stworzenie przestrzeni pobudzającej zmysły człowieka,

oddziałującej na sferę emocjonalną oraz na wyobraźnię oznacza stworzenie miejsca,

które pozwoli, na to aby przemówiło wnętrze człowieka.

5.3. Funkcje ogrodu.

Funkcje projektowanego ogrodu trejaży, bindaży i topiarów, to przede wszystkim

funkcja prezentacyjna (w pewien sposób także edukacyjna), rola pobudzająca umysł do

refleksji oraz funkcja relaksacyjna.

Funkcja prezentacyjna ma polegać na stworzeniu ogrodu z użyciem roślin

formowanych w różny sposób, za pomocą różnych technik oraz konstrukcji dla pnączy

tak, aby zaprezentować odbiorcom możliwości płynące z użycia takich materiałów

w kształtowaniu przestrzeni. Ukazane zostanie bogactwo form i technik formowania

roślin. Możliwości aranżacji przestrzeni z użyciem form roślinnych.

Funkcja mająca na celu pobudzenie umysłu ludzkiego do refleksji i rozważań jest

pojęciem trudnym. Jest ona umowna i wyraża jedynie chęć autora pracy, aby ogród

inspirował do rozważań głębszej natury. Lichaczev – wybitny rosyjski badacz kultury,

estetyki, dawnego piśmiennictwa rosyjskiego - porównuje przestrzeń ogrodu do księgi,

z której powinno się „czytać obrazy”. Ogród powinien być przemyślany, przejrzysty,

poszczególne elementy powinny tłumaczyć siebie wzajemnie, zastosowana symbolika

powinna być czytelna dla odbiorcy. Autor wymienia dwa rodzaje semantyki ogrodu:

− wyrażona za pomocą symboli wydarzeń, alegorii,

− wtopienie elementów sztuki ogrodowej w układ pojęciowo-stylistyczny;

Pierwszy rodzaj przejawia się w rzeźbie, czy podpisach, drugi może być obserwowany

w stylu danego ogrodu (w całości lub w części ogrodu). Styl ogrodu może wywoływać

określony nastrój u odbiorcy, nastrój będzie tworzony poprzez obserwację elementów

66

ogrodu, roślinności, czy architektury, a wszystkie te elementy wywołują w odbiorcy

skojarzenia.50

Ogród powinien przemawiać do człowieka, dostarczać mu pewnych wrażeń,

bodźców. We wszystkich epokach dążono do tego, aby nadać ogrodowi sensu. Przestrzeń

miała inspirować człowieka, skłaniać go do głębokich refleksji filozoficznych do

rozmyślań, marzeń. Średniowiecze określiło ogród jako książkę, „którą należy czytać

wyciągając z niej nauki oraz innego typu pożytki”. John Ruskin – żyjący w XIX w.

angielski pisarz i poeta – uważał, że człowiek może osiągnąć pełnię szczęścia tylko

w otoczeniu naturalnym, poprzez kontakt z naturą. Dla Ruskin’a przyroda była najwyższą

wartością, którą człowiek w wyniku postępu technicznego zaczął niszczyć. Jest ona

idealna oraz piękna sama w sobie. To przyroda jest źródłem inspiracji, sztuki, źródłem

refleksji, głębokich wzruszeń, przemyśleń. Natura jawi się jako materiał, z którego

powstał człowiek i którego częścią jest człowiek. Człowiek i natura stanowią jedność –

byt wspólny. Francuski polityk, ekonomista, socjolog i dziennikarz – Pierre Joseph

Proudhonow, uważał za najistotniejsze uświęcenie duszy poprzez wzniosłość i piękno.

Według jego teorii wrażliwość społeczeństwa jest zagrożona, ponieważ ludzie nie

doskonalą siebie, swojej wyobraźni, poczucia estetyki, przestają wymierzać sobie

wzniosłe cele.

Funkcja relaksacyjna wypełni się poprzez ukształtowanie przestrzeni sprzyjającej

temu procesowi. Relaksacja jest procesem aktywizującym zmysły, jednak w sposób

niewymuszony, poprzez obserwację otoczenia, natury, własnego ciała, rejestrowania

nieskomplikowanych bodźców, jak np. szum drzew, śpiew ptaków). W ten sposób,

poprzez skupienie uwagi na nienachalnym otoczeniu, człowiek koncentruje uwagę na

odczuciach wewnętrznych.51

Człowiek wprowadzony w stan relaksu koncentrując się na odczuciach

wewnętrznych, śledząc grę wyobraźni skłania się w kierunku refleksji. Refleksja może

obejmować sferę przemyśleń metafizycznych, czy egzystencjalnych. Pojedynczy

człowiek poprzez obserwację siebie, swoich myśli poszerza świadomość, skłania się do

pewnych wniosków – zależnych od etapu życia, obecnej sytuacji, poziomu wiedzy,

doświadczenia. Refleksja może stanowić bodziec do samopoznania. Proces ten jest

niestety nieuchwytny, nie można, bowiem stworzyć miejsca i nazwać go „miejscem

50

Lihačev D., Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Wrocław : Zakład Narodowy

im. Ossolińskich, 1991, s. 9. 51

Dudek Z., Podstawy psychologii Junga. Od psychologii głębi do psychologii integralnej, Eneteia,

Warszawa 2002, s. 82.

67

refleksji”. Można jednak spróbować wykreować miejsce przyjazne człowiekowi,

pobudzające jego zmysły, sprzyjające osiągnięciu stanu relaksacji. Funkcje relaksacyjna

i refleksyjna będą to, więc poboczne, czy może raczej ukryte funkcje projektowanego

ogrodu.

5.4. Opis koncepcji.

Podstawowym założeniem koncepcji ogrodu trejaży, bindaży i topiarów jest

podział przestrzeni na strefy tematyczne. Wyróżnionych zostało pięć stref:

− Wejściowa,

− Geometryczne,

− Abstrakcyjna,

− Rustykalna,

− Labirynt;

Każda strefa została dokładniej opisana w kolejnych podrozdziałach.

5.4.1. Strefa wejścia głównego – „Brama Strażnika”.

Strefa wejściowa została zlokalizowana w północnej części założenia. W tej

części znajdzie się główna brama wejściowa. Będzie ona „strzeżona” przez postać

golema uformowaną w cisie pospolitym (Taxus baccata), na tyle dużą, aby pod jego

„ramionami” utworzyły się przejścia. W strefie tej zaplanowano utworzenie kilku innych

postaci Strażników, wykonanych różnymi technikami kształtowania zieleni, np. duża

głowa wyrastająca z ziemi uformowana przy pomocy gruntu i elementów

zapobiegających deformacji (siatki, włóknina), obsadzana roślinami zielnymi (różne

gatunki traw). Ta część będzie utrzymana w stylu naturalistycznym. Taki charakter

zapewnią grupy drzew i krzewów nieformowanych. Jedyne elementy strzyżone stanowić

będą w tej części ogrodu postacie Strażników oraz formowane ogrodzenie tej części

(żywopłot) o wysokości do 1,7 m. Taki sposób zagospodarowania strefy wejściowej

wprowadzi odbiorcę w naturalny świat strzeżony przez „ducha natury”. Poprzez

utworzenie postaci Strażników chciałabym wprowadzić odbiorcę na teren, który należy

do „innych istot”, teren strzeżony. Taki zabieg ma za zadanie wzbudzić u widza szacunek

do odwiedzanego miejsca.

68

5.4.2. Część geometryczna.

„Ład i proporcje są piękne i przydatne”, „dzięki liczbie wszystko pięknie

wygląda” [Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 2005, s. 144]

• Geometryzacja przestrzeni

Geometryzacja przestrzeni służy nadaniu jej porządku. Linie, płaszczyzny,

proporcje, kolory są środkami oddającymi rytm kosmosu. Estetyczne środki porządkujące

przestrzeń wywołują u odbiorcy skojarzenia, uczucia, doznania. „Akcenty geometrii”, wg

Theodor’a Heuss’a, stanowią „ocalenie z chaosu czasu”, w okresie renesansu celem

stosowania zasad i figur geometrycznych było stworzenie obrazu natury idealnej.52

Piękno wywodzi się z zasad geometrii. Wielka Teoria dotycząca piękna określa je jako

pojęcie bazujące przede wszystkim na harmonii i odpowiednim doborze proporcji.

Zasady tej teorii zaczęły kształtować się w V w. p.n.e. i uznawane były za słuszne do

XVII w. n.e.53

W Starożytnej Grecji pięknymi określano rzeczy, kształty, dźwięki, barwy, także

myśli, charakter, obyczaj. Pojęcie to rozszerzało swoje znaczenie w kolejnym latach.

Ateńscy sofiści określali tak wszystko to, co jest przyjazne zmysłom wzroku i słuchu, to,

co dostarcza nam przyjemności poprzez odbiór. Stoicy natomiast zawęzili znaczenie

pojęcia, a także doszukiwali się przyczyny dla, której postrzegamy rzeczy, jako „piękne”.

Ową przyczyną są odpowiednie proporcje przedmiotu obserwacji oraz odpowiednia,

określona jako ponętna, barwa. Znaczenie słowa „piękny” ulegało jeszcze wielu

przemianom, badacze tego pojęcia wyodrębnili dwie drogi rozumowania – „piękne” jako

to, co estetyczne, odnoszące się do widzialnych, materialnych rzeczy (sofiści), a także

„piękne”, jako to, co dobre, odnieść je można do całości i elementów niematerialnych,

jak charakter, czy myśl (Platon). Kolejny podział „piękna” uformowany został poprzez

przyporządkowanie tej cechy różnym dziedzinom sztuki. W architekturze i rzeźbie

piękno jest widzialne i opiera się na symetrii, czyli współmierności, w muzyce – na

harmonii. W wiekach późniejszych pojęcie piękna uległo najpierw zawężeniu,

a następnie rozszerzeniu. Odrodzenie przypisało „piękno” jedynie rzeczom widzianym,

czyli przedmiotom odbieranym poprzez zmysł wzroku. Natomiast wiek XVIII sztuki

piękne wzbogaca o poezję i wymowę, jednak pod koniec tego wieku już ich zaliczano,

ale dołączono taniec i muzykę.

52

Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria, s. 175, 183-184. 53

Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 2005, s. 148.

69

Starożytność ukształtowała pojęcie piękna, jako właściwej proporcji. Uznano, że

stosunek części, który będzie stanowił o pięknie przedmiotu wyraża się liczbowo, jako

stosunek liczb prostych: jeden do jednego, jeden do dwóch, dwa do trzech itd. Ta teoria

uznana została powszechnie i zapisana w dziejach kultury europejskiej. Starożytni skupili

się na odnalezieniu harmonii wynikającej z odpowiednich proporcji przedmiotu i odnosili

tę teorię do sztuki architektury, malarstwa, rzeźby. Starożytni Grecy stworzyli „kanon”,

a więc miarę, której odpowiadają proporcje uznane za piękne.54

Piękno jest wartością estetyczną. Postawę człowieka wobec przedmiotu kształtują

własności odbiorcy oraz przedmiotu. Często uznaje się, że piękno (przejawiające się

w różnych dziedzinach sztuki) ma właściwości lecznicze, kojące, czy poprawiające

nastrój. Natomiast brak dbałości o piękno wskazuje na nieszczęście, chorobę, czy też

zwątpienie w ideały. Świadomy odbiór piękna następuje poprzez refleksję, czynniki

niezbędne do takiego odbioru to czas i spokój.

• Komnata piękna i harmonii.

Strefa geometryczna położona jest w zachodniej części ogrodu. Dostępna trzema

wejściami: głównym od wschodu oraz bocznymi od południa i północy. Teren został

podzielony pod względem funkcjonalnym na dwie części. Pierwsza obejmuje cztery

kameralne wnętrza ogrodowe, wielkości do 20 m2. Wnętrza zostały wydzielone przy

pomocy żywopłotów i trejaży drewnianych. Każde z wnętrz posiadać będzie inną

kolorystykę (barwa trejaży, roślinności), „wystrój”, a także nazwę, zaplanowano

Komnaty Harmonii, Dostatku, Mądrości, Szczęścia. W Komnacie Harmonii dominować

będą barwy bieli i zieleni, formy spiralne i kuliste. Proponowane rośliny do fomowania:

bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), cis pośredni (Taxus x media) 'Hicksii',

rośliny pnące: powojnik (Clematis) 'Marie Boisselot', 'Sylvie Denny'. W Komnacie

Dostatku będą przeważać barwy żółta i zielona, a także formy kuliste, okrągłe.

Proponowane rośliny, to oprócz bukszpanu wieczniezilonego (Buxus sempervirens),

ligustr okrągłolistny (Ligustrum ovalifolium) 'Aureum', powojnik (Clematis) 'Bill

MacKenzie' (porastający pień drzewa), 'Lambton Park', złotokap pospolity (Laburnum

anagyroides) - który może być idealnym symbolem Komnaty Dostatku, jako roślin

a”kapiąca złotem”. Komnata Mądrości będzie utrzymana w barwach błękitnych,

dominować będą formy kolumnowe, strzeliste. Polecana roślinność: powojnik (Clematis)

54

Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 2005, s. 142, 144.

70

'The President' (zastosowany w gruncie i w pojemnikach), 'Arabella' (odmiana płożąca

się). Kompozycja drugiej części ogrodu łączy zasady rytmu, proporcji i symetrii, w ten

sposób tworzy przestrzeń zgeometryzowaną, a więc uporządkowaną. Teren podzielony

został na dwie równorzędne części poprzez poprowadzenie alei drzew o formowanych

kuliście koronach (np. wiśnia pospolita 'Umbraculifera'). Obie części zostały

zagospodarowane z użyciem drzew i krzewów formowanych, polecane rośliny to:

bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), różne gatunki i odmiany cisa (Taxus).

Roślinność tworzy geometryczne wzory. Całość kompozycji dopełniają ścieżki

stanowiące osie widokowe zamknięte elementami małej architektury (ławki, posągi)

podkreślonej zielenią formowaną. Poniższy schemat obrazuje lokalizację poszczególnych

komnat, wejść, wyznaczonych osi widokowych.

Fig. 39. Schemat kompozycyjny części geometrycznej. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk).

5.4.3. Część abstrakcyjna.

W ogrodzie trejaży, bindaży i topiarów nie wszystko jest jasne i klarowne. Część

geometryczna wprowadza odwiedzającego w świat pełen harmonii i piękna, jednak

ścieżki tego świata prowadzą widza do części nazwanej „abstrakcyjną”. Jest to zupełnie

71

inna rzeczywistość. Elementy tworzone z roślin to bryły, które można określić jako

bezkształtne (co prawda jest to błędne określenie, gdyż każda bryła ma jakiś kształt,

jednak w tym przypadku chodzi o to, że dane bryły nie są dosłowne). Topiary

„przelewają się” tworząc dziwny świat. Odwiedzając go można poczuć się jakby we śnie.

Nic z niczego nie wynika, nie ma tu logiki, są tylko dziwacznie uformowane drzewa

i krzewy. Człowiek w takim miejscu może na chwilę oderwać się od racjonalnych myśli,

może popuścić wodzy fantazji. Pozwolić myślom płynąć w dowolnym kierunku.

W otoczeniu bezkształtności, płynności formy człowiek zaczyna szukać skojarzeń,

zastanawia się, z czym może powiązać dany kształt o danym kolorze. Skojarzenia będą

różne w zależności od wewnętrznych uwarunkowań danego odbiorcy (np. nastroju

odbiorcy, jego doświadczeń życiowych) oraz uwarunkowań zewnętrznych

obserwowanego przedmiotu (forma, barwa, kształt, otoczenie, warunki atmosferyczne

i in.).

Przestrzeń tej części (około 0,16 ha) została podzielona na wnętrza ogrodowe

nierównomierne pod względem powierzchni. Jako ściany zaproponowano użycie trejaży

drewnianych oraz form żywopłotowych o abstrakcyjnie kształtowanej powierzchni.

Zaproponowano również zastosowanie elementów małej architektury ogrodowej

wykonanych z użyciem wikliny, porośniętych pnączami, będą one swoją formą

korespondować z elementami małej architektury zastosowanymi w części rustykalnej.

• Komnaty snu

Strefa abstrakcyjna ogrodu położona jest na przeciwko części geometrycznej, we

wschodniej części całego założenia. Teren będzie dostępny głównym wejściem od strony

zachodniej oraz bocznym od strony południowej. Przestrzeń została ukształtowana tak,

aby tworzyła różnej wielkości wnętrza ogrodowe. Ściany będą „zbudowane”

z różnokształtnych brył wyciętych w krzewach, a także będą je wyznaczać drewniane

trejaże pomalowane na energetyczne barwy (czerwony, żółty, pomarańczowy). Wśród

„krzywych” ścian znajdą się irracjonalne formy topiarów – np. połączenia różnych

gatunków zwierząt, czy przedmiotów codziennego użytki i gatunków zwierząt. Aby ten

„świat” nie wydał się zbyt ponury, czy też straszny, wprowadzone zostaną kwitnące

pnącza i byliny.

72

5.4.4. Część rustykalna.

Część rustykalna obejmować będzie strefę zachodnią i południowo-zachodnią.

Dostępna jest od północy i południa poprzez korytarz utworzony z bindażu. Główną

atrakcją tej części będą drzewa, krzewy i pnącza owocowe, których owoce są albo

jadalne albo efektowne ze względu na kształt lub wielkość (np. tykwa, dynia). Znajdą się

tu elementy małej architektury utworzone z wierzby (np. namioty, ogrodzenie, siedziska

– fig. 40.), drewniane trejaże, espalier z drzew owocowych, a także budynek herbaciarni.

W pobliżu herbaciarni zostaną z pni drzew uformowane „żywe krzesła”. Przy ścieżce

wyznaczonej w tej części znajdą się topiary formowane z użyciem różnych technik tak,

aby stworzyć formę „wystawy” i pokazać możliwości wykorzystania roślin.

Fig. 40. Przykładowa forma siedziska formowanego z wikliny i roślin pnących. (Rys. Malwina

Mikołajczyk).

Część rustykalna została podzielona na mniejsze sektory funkcjonalne,

wydzielone w przestrzeni przy pomocy trejaży, a także różnych form roślinnych. Każdy

sektor otrzymał nazwę związaną z jego wystrojem. Podział na sektory obrazuje poniższy

rysunek.

73

Fig. 41. Podział części rustykalnej na sektory. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk).

Sektor obejmujący zachodnią część założenia otrzymał nazwę „Spacerownia”.

Jest to strefa, w której znajdą się zarówno rośliny strzyżone, jak i nieformowane, główne

elementy tej strefy to drewniane trejaże, przy których zostaną posadzone ozdobne pnącza

(glicynia kwiecista – Wisteria floribunda, aktinidia pstrolistna – Actinidia kolomikta).

Przy trejażach zostaną posadzone drzewa, po których również będą piąć się pnącza,

dzięki temu utrzymany zostanie charakter rustykalny.

Fig. 42. Część rustykalna – widok na sektor „Spacerowni”. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

74

Część południowo-zachodnia strefy rustykalnej zostanie podzielona na mniejsze

sektory przy pomocy trejaży, a także kwitnących krzewów. W pierwszym – sektor

wiejski - znajdą się formowane w zieleni zwierzęta wiejskie (np. kury, kaczki, świnie).

Zwierzęta będą wycięte w bukszpanie, będą większe niż w rzeczywistości (fig. 43.).

Fig. 43. Część rustykalna – zwierzęta formowane w bukszpanie. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

W kolejnym sektorze (sektor podwodny) znajdą się topiary w formie ryb i innych

podwodnych „stworów” (np. ośmiornice, meduzy). Niektóre będą wycięte w krzewach

(np. bukszpan wieczniezielony – Buxus sempervirens, suchodrzew mirtolistny - Loniceria

nitida), inne – sezonowe, będą utworzone z użyciem roślin kwitnących. Sektor

„Samotnik” to wydzielone wnętrze, w którym znajdzie się pojedynczy topiar figuralny.

Następny sektor („Smakownia”) jest dużo większy, znajdą się tu formowane drzewa

owocowe, wiklinowe siedziska (fig. 40.), namioty z wierzby, pnącza owocowe (np.

odmiany aktinidii ostrolistnej).

75

Fig. 44. Część rustykalna – roślinność formowane, namioty formowane z wierzby, w tle espalier z drzew

owocowych i ściana żywopłotu. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

5.4.5. Labirynt.

Labirynt został zaplanowany w części południowo-wschodniej. Uformowany

z żywopłotu z bukszpanu wieczniezielonego (Buxus sempervirens), cisu pospolitego

(Taxus baccata), a także ligustru pospolitego (Ligustrum vulgare), zastosowanie danego

gatunku zależeć będzie od warunków glebowych i nasłonecznienia. Labirynt posiadać

będzie dwa zaakcentowane wejścia prowadzące do części centralnej, w której

zaplanowano pojedyncze nasadzenie gruszy pospolitej (Pyrus communis). Drzewo nie

będzie formowane, jego naturalny pokrój zostanie przedstawiony na tle ciemnej,

formowanej ściany z cisu pospolitego. Układ ścieżek labiryntu pozwoli na przedostanie

się od każdej z bram do części centralnej.

Podsumowanie

W pracy zebrano informacje dotyczące sztuki kształtowania roślin w szeroko

pojętym zakresie, zastosowania trejaży w aranżacji przestrzeni ogrodu, sposobów

kształtowania wnętrz ogrodowych. Zostały tu opisane sposoby formowania roślin,

zarówno te tradycyjne stosowane od dawna, jak i te nowoczesne, wykorzystujące

innowacyjne metody. Opisano główne zalecenia dotyczące uprawy roślin formowanych.

Praca przedstawia namiastkę nieograniczonych możliwości, jakie dają rośliny formowane

oraz trejaże w aranżacji przestrzeni ogrodu.

76

W pracy zawarto koncepcję ogródu trejaży, bindaży i topiarów, który jest

miejscem niezwykłym i zachwycającym poprzez różnorodność form, miejscem

pobudzającym zmysły i wyobraźnię. Ogród ten łączy w sobie ład i harmonię części

geometrycznej, szaloną myśl części abstrakcyjnej, spokój części rustykalnej, a także

tajemnicę i zabawę labiryntu. W zamyśle ogród ten powinien ukazywać wielość

możliwości, jakie daje kształtowanie roślin, powinien inspirować, pobudzać wyobraźnię,

zachęcać do eksperymentowania z materiałem roślinnym. Zrealizowanie tej koncepcji

jest możliwe. Ogród taki stałby się ciekawą atrakcją w skali kraju, jedną z nielicznych

tego typu na terenie Europy.

77

Spis figur

Fig. 1. Ogród geometryczny, Starożytny Egipt. (www.hort.purdue.edu). 11

Fig. 2. Renesansowy ogród w Hatfield, w tle labirynt uformowany z roślin.

(www.gardenvisit.com) 15

Fig. 3. Widok na kwatery w ogrodzie Keniltworth. (www.mattstravel.com) 15

Fig. 4. Szpaler grabowy w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka). 17

Fig. 5. Roślinne rzeźby w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka). 18

Fig. 6. Ogród Levens Hall. (www.wikimedia.org) 20

Fig. 7. Krzesło uformowane przez Krusbacka. (www. ih3.ggpht.com) 21

Fig. 8. Przykłady drzew uformowanych przez Axel’a Erlandson’a.

(www.arborsmith.com). 22

Fig. 9. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 23

Fig. 10. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 24

Fig. 11. Żywopłot w połączeniu z formami figuralnymi. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 25

Fig. 12. Formy abstrakcyjne w japońskim ogrodzie. (www.blog.ounodesign.com). 25

Fig. 13. Przykład „bezkształtnych” form topiarów. (www.mathews.photography.com). 26

Fig. 14. Przykłady form figuralnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 26

Fig. 15. Przykład formy figuralnej – na podstawie www.myitchyfingers.files.woedpress.

(Rys. Malwina Mikołajczyk). 27

Fig. 16. Przykładowe „ramki” służące do nadawania odpowiedniej formy roślinom.

(www.townoftopiary.com). 36

Fig. 17. Topiar w formie królika. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 36

Fig. 18. Forma przenośna utworzona z metalowej ramki wypełniona mchem i obsadzana

roślinnością. (www.image12.webshots.com) 37

Fig. 19. Espalier – żywe ogrodzenie formowane z drzew owocowych/.

(www.2bp.blogspot.com). 38

Fig. 20. Drzewa owocowe formowane przy murze. (www.apartmenttherapy.com). 38

Fig. 21. Żywe ogrodzenie z wikliny. (www.images34.fotosik.pl). 39

Fig. 22. Drzewo o formowanym pniu. (www.homepages.ihug.com). 40

Fig. 23. Widok na aleję grabów. (www.best-of-dordogne.tm.fr). 45

Fig. 24. Widok na ogród zwierciadeł. (www.eyirygnac.co.uk). 45

Fig. 25. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka). 46

Fig. 26. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka). 46

Fig. 27. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby.

(www.topiairesdurbuy.be). 47

Fig. 28. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby.

(www.topiairesdurbuy.be). 47

Fig. 29. Bindaż w Kołobrzegu dawniej i dziś. 49

Fig. 30. Bindaże. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 50

Fig. 31. Różne rodzaje krat – ustawienie pod kątem 45o i pod kątem 90

o. (Rys. Malwina

Mikołajczyk). 51

Fig. 32. Trejaż drewniany. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 52

Fig. 33. Rustykalne trejaże drewniane. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 52

Fig. 34. Trejaż przy budynku – słupy murowane, belka drewniana. (Rys. Malwina

Mikołajczyk). 53

Fig. 35. Owoc dyni na podporze. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 55

Fig. 36. Owocująca tykwa. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 56

Fig. 37. Przykład wnętrza ogrodowego. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 57

Fig. 38. Przykładowe formy bram rożlinnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 61

78

Fig. 39. Schemat kompozycyjny części geometrycznej. (Opracowanie: Malwina

Mikołajczyk). 70

Fig. 40. Przykładowa forma siedziska formowanego z wikliny i roślin pnących. (Rys.

Malwina Mikołajczyk). 72

Fig. 41. Podział części rustykalnej na sektory. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk). 73

Fig. 42. Część rustykalna – widok na sektor „Spacerowni”. (Rys. Malwina Mikołajczyk).

73

Fig. 43. Część rustykalna – zwierzęta formowane w bukszpanie. (Rys. Malwina

Mikołajczyk). 74

Fig. 44. Część rustykalna – roślinność formowane, namioty formowane z wierzby, w tle

espalier z drzew owocowych i ściana żywopłotu. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 75

Bibliografia

Baumann R., 1991. Domy w zieleni, Arkady, Warszawa

Borkowska-Gorączko E., Jak uformować płaską koronę, http://www.wymarzonyogrod.pl

Borowski J., 2004. Podpory pod pnącza, http://www.clematis.com.pl/

Borowski J., 2005. Trejaże, bramki, łuki, http://www.clematis.com.pl/

Bugała W., 2002. Drzewa i krzewy, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,

Warszawa

Bogdanowski J., Maria Łuczyńska-Bruzda, Zygmunt Novák; zespół współpr. Maria

Bańska et al., 1979. Architektura krajobrazu, PWN, Warszawa; Kraków

Ciołek G., 1978. Ogrody polskie, Arkady, Warszawa

Crowder Ch., Ashwarth M., 2006. Topiary. Design and technique, The Croswood Press

Dudek Z., 2002, Podstawy psychologii Junga. Od psychologii głębi do psychologii

integralnej, Eneteia, Warszawa

Gołaszewska M., 1984. Zarys estetyki, PAN, Warszawa

Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria

Jampolska L., Formowanie roślin – drzewa i krzewy ozdobne, http://ogrody.gazetadom.pl

Kluckert E., European Garden Degign. From Classical Antiquity to the Present Day,

h.f.ullmann

Lihačev D., 1991. Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław

Łukasiewicz A., Puchalski J., Ogrody botaniczne w Polsce, Grzeszczak-Nowak H., 1997.

Arboretum Wojsławice, ARW i Fundacja Homo et Planta, Wrocław

Majdecki L., 1972. Historia ogrodów, PWN, Warszawa

79

Nowakowie H., T., 1987. Przewodnik po Arboretum w Wojsławicach, Wrocław 2003

Sajkowski A., Barok, WSiP, Warszawa

Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa

Reames R., 2006. Arborsculpture - Solutions for A Small Planet, Issue

Retourhard D., Cięcie i formowanie roślin, Delta, Warszawa

Urlich R., Simans R.F., Lositto B.D., Fiorito E., Miles M.A., Zelson M., Stress recovery

during exposure to natural and urban environments, Jurnal of Environmental

Psychology, 1991

Wałęza W., 2003. Żywopłoty i rzeźby roślinne, Wydawnictwo działkowiec, Warszawa

Ratajczak M., Raszka B.,. Kasprzak K., Kołobrzeska Aleja Miłości, Przegląd Komunalny

10 / 2005

Tatarkiewicz W., 2005. Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa

Uziak S., Klimowicz Z., 2002. Elementy geografii gleb i gleboznawstwa, Uniwersytet

Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin

Źródła internetowe:

www.clematis.com.pl/graph/ph_rosliny_mrozoodpornosc_europa.jpg&imgrefurl=http

Mikołajczyk Malwina - Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów ...

Documents

Transcript of Mikołajczyk Malwina - Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów ...