Microsoft Word - uyghur orip adatliri

313
ﺩﯨ ﻦ ﺗﻪﯞﭘﯩﻖ ﺋﻪﭘﻪﻧﺪﻯ ﺗﻪﻳﻴﺎﺭﻟﯩﻐﺎﻥhttp://mmtys.blogbus.com ﺗﻪﯞﭘﯩﻖ ﺑﯩﻠﻮﮔﻰ- ﺑﻪﺕ1

description

‫ﺋ‬ ‫ـــ‬ ‫ﯘﻳ‬ ‫ـــ‬ ‫ﻐ‬ ‫ـــ‬ ‫ﺋ‬ ‫ﯘﺭ‬ ‫ـــ‬ ‫ﯚﺭﭖ‬ - ‫ﺋ‬ ‫ـــ‬ ‫ﺎﺩﻩﺗ‬ ‫ــ‬ ‫ﻠ‬ ‫ـــ‬ ‫ﯩﺮﻯ‬ ‫ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﻯ‬ ‫ﮔﯜﺯﻩﻟﻠﯩﻚ‬ ‫ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ‬ ... ........................ ........... 116 - ‫ﺑﻪﺕ‬ ‫ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﻯ‬ ‫ﻛﯧﻴﯩﻨﯩﺶ‬ ‫ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ‬ ................ ..... ........ .. ........ 12 - ‫ﺑﻪﺕ‬ ‫ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﻯ‬ ‫ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻠﯩﺸﯩﺶ‬ ‫ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ‬ .. ............................. .... 101 - ‫ﺑﻪﺕ‬ ‫ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﻯ‬ ‫ﺋﯩﺸﻠﻪﭘﭽﯩﻘﯩﺮﯨﺶ‬ ‫ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ‬ ... ......................... ...... 134 - ‫ﺑﻪﺕ‬

Transcript of Microsoft Word - uyghur orip adatliri

Page 1: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 1

Page 2: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 2

ىرىـــلــادهتـــئ- ۆرپـــۇر ئـــغـــۇيـــئ مۇندهرىجه

بهت-3............................ئۇيغۇرالردىكى ھهرقايسى يۇرت ناملىرى توغرىسىدا

بهت-12.......................................ئۇيغۇرالرنىڭ كېيىنىش ئادهتلىرى

بهت-24............خۇلقى توغرىسىدا¨ت ئادهملىرىنىڭ مىجهزئۇيغۇرالردىكى ھهر قايسى يۇر

بهت-29.........................يېتىم ئادهتلىرى¨تۆكۈن ۋه ئۆلۈم¨ئۇيغۇرالرنىڭ توي

بهت-52.........................ئۇيغۇرالرنىڭ ئائىله، كىشىلىك مۇناسىۋهت ئادهتلىرى

بهت-82............................لىرىبايرام ۋه مۇراسىم ئادهت¨ئۇيغۇرالرنىڭ ھېيىت

بهت- 101...................................ئۇيغۇرالرنىڭ ئولتۇراقلىشىش ئادهتلىرى

بهت-116......................................ئۇيغۇرالرنىڭ گۈزهللىك ئادهتلىرى

بهت-127...... ................................تازىلىق ۋه ساغالملىق ئادهتلىرى

بهت- 134..................................ئۇيغۇرالرنىڭ ئىشلهپچىقىرىش ئادهتلىرى

بهت-148........................................ترانسىپورت ئادهتلىرى¨قاتناش

بهت-157..................................كهسىپ ئادهتلىرى¨ئۇيغۇرالرنىڭ ھۈنهر

بهت-231...................................ڭ تهنتهربىيه ۋه ئويۇنلىرىئۇيغۇرالرنى

بهت-255........................................ئۇيغۇرالرنىڭ ئېتىقاد ئادهتلىرى

بهت-297.............................ئۇيغۇرالرنىڭ سهنئهت ۋه ئاغزاكى تىل ئادهتلىرى

Page 3: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 3

ئادهتلىرى-ئۇيغۇر ئۆرپ

يغۇرالردىكى ھهر قايسى يۇرت ناملىرى توغرىسىدائۇ

. ترپونومىيىنىـڭ ۋهزىپىـسى¨يهر ناملىرىنى تهتقىق قىلىـش مهخـسۇس يهرنـاملىرىنى تهتقىـق قىلىـدىغان ئىلىـم

توپونومىيه يهر ناملىرىنىڭ قانداق مهنبهدىن كهلگهنلىكىنى، يهر ناملىرىنىڭ مهنىسىنى، تارىخىي ئۆزگىرىشىنى، يهر

ئـۆزگىرىش ۋه تهرهققىيـاتلىرىنى ) فونېتىكىلىـق(قۇرۇلمىسىنى، يهر ناملىرىدىكى تۈرلـۈك گراممـاتىكىلىق ناملىرىنىڭ

يهر ناملىرىنىـڭ قانـداق مهنـبهدىن كهلگهنلىكىنـى، ئۇنىـڭ ئېتمولوگىيىـسىنى . تهتقىق قىلىپ، يورۇتـۇپ بېرىـدۇ

.ۇئېنىقالش، يهر ناملىرى تهتقىقاتىدا مۇھىم ئىشالردىن بولۇپ ھېسابلىنىد

شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇ ئېتنوگرافىيه، تارىخ، جۇغراپىيه، تىلشۇناسلىق قاتارلىق . يهر ناملىرى تهتقىقاتى ناھايىتى كهڭ

.ناھايىتى كهڭ ساھهلهرگه چېتىلىدۇ

شۇڭا بۇ رايوندىكى يهر . شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى ئۇيغۇرالردىن باشقا كۆپ مىللهتلهر ئولتۇراقالشقان رايون

ىچىده ئۇيغۇرچه سۆز بىلهن ياسالغان نامالردىن باشـقا، يهنه قـازاقچه، موڭغـۇلچه، خهنـزۇچه ۋه باشـقا ناملىرى ئ

بىـز تۆۋهنـده پهقهت فولكلـور نۇقتىـسىدىن، . تىلالردىكى سۆزلهر بىـلهن ياسـالغان يهر نـاملىرى خېلـى ئۇچرايـدۇ

.نى قىسقىچه ئىزاھالپ ئۆتىمىزجاي ناملىرى ئادىتىدىكى ئوخشاشمىغان ئاالھىدىلىكلهر¨ئۇيغۇرالرنىڭ يهر

بىرىنچى، بهزى يهر جاي ناملىرى شۇ جاينىڭ تهبىئىي شارائىتى ياكى تارىخىي ئاالھىدىلىكىنى ئىپادىلهيـدىغان

قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلهردىن ياسالغان بولۇپ، كېيىنچه بـۇ ئىـسىمالرنىڭ تهركىبىـدىكى بهزى تاۋۇشـالردا

بـۇ ئۇيغـۇر تىلىنىـڭ تهرهققىيـات قانۇنىيىتىـده ئۇچرايـدىغان نورمـال . ز بهرگهنئورۇن ئالمىشىش ھادىسىـسى يـۈ

) بۇريـۇق(دېگهن سۆز، قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىـدا ) بۇيرۇق(مهسىلهن، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى . ھادىسىدۇر

ئۇيغـۇر تىلىـدىكى ھازىرقى زامان. تاۋۇشى ئورۇن ئالماشتۇرغان) ي(تاۋۇشى بىلهن ) ر(بۇ سۆزده . شهكلىده ئىدى

تاۋۇشىغا ئۆزگىرىپ ) ل(تاۋۇشى ) ر(بۇ سۆزدىكى . شهكلىده ئىدى) يارپۇز(سۆزى، قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا ) يالپۇز(

: مهسىلهن. بۇ خىل فونېتىكلىق ھادىسه بهزى يهر ناملىرىدىمۇ ئۇچرايدۇ. كهتكهن

Page 4: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 4

شىنجاڭغا ماڭىدىغان كونا تـاغ يولىـدا توقسۇن ناھىيىسىنىڭ جهنۇبىي چېتىدىكى جهنۇبىي ¨ئايغىر بۇالق) 1(

بـۇ بـۇالق . دهپ ئاتايـدۇ) ئارغى بـۇالق(دهپ ئاتىسا، بهزىلهر ) ئايغىر بۇالق(بۇ يهرنى بهزىلهر . بىر بۇالق بار

سۆزىگه ) ئارغۇ(دهپ ئاتالسا مۇۋاپىق بولغان بوالتتى ) ئارغۇ بوالق(ئهسلىده ئىككى تاغ ئارىسىدا بولغىنى ئۈچۈن

) ئـارغۇ بـۇالق(بوسۇن، ھهر ئىككىلىسى دهل ) ئارغى بۇالق(بولسۇن، ياكى ) ئايغىر بۇالق(مهيلى (مهيلى >>قاراڭ

.سۆزىنىڭ بۇزۇلغان شهكلىدۇر

تىلــــالر تــــۈركىي<<.تۇرپــــان شــــهھىرىگه قاراشــــلىق ئۈزۈمچىلىــــك رايــــونى¨بۇيلــــۇق) 2(

، )بـورچى(، )بـور(يادىكـارلىقالردا قاتـارلىق قهدىمكـى يازمـا >>تۇرپان تېكىستلىرى<<ۋه>>قۇتادغۇبىلىك<<.>>دىۋانى

) بـورچى(مهنىـسىنى، ) ئۈزۈم¨شاراب(سۆزى ) بور(قهدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا . دېگهندهك سۆزلهر ئۇچرايدۇ) بورلۇق(

) بۇيلـۇق(دېـمهك، . مهنىسىنى بىلدۈرىدۇ) ئۈزۈملۈك، مېۋىلىك باغ(سۆزى ) بورلۇق(مهنىسىنى، ) باغۋهن(سۆزى

.تاۋۇشىغا ئۆزگىرىپ كهتكهن) ي(تاۋۇشى ) ر( بۇزۇلغان شهكلى بولۇپ، سۆزىنىڭ) بورلۇق(دېگهن سۆز

سۆزى ) بالىق(بىلهن سۆزى) تاش(بۇ سۆز ئهسلده . قهشقهر كونا شهھهر ناھىيىسىدىكى بىريېزا¨تاشلىمىلىق) 3(

مهنىسىنى ) تاش قهلئه، تاش قورغان، تاش شهھهر(شهكلىدىكى سۆز بولۇپ، ) تاشبالىق(بىرىكىپ ياسالغان

بۇ يهر ئېھتىمال، قارا خانىالر خانلىقى دهۋرىده ياكى ئۇنىڭدىن بۇرۇنقى دهۋرلهرده بىر قهلئه . ىلدۈرىدىغان سۆز ئىدىب

شهكلىگه ) قتاشمىلى(تاۋۇشىغا ئۆزگىرىپ ) م(تاۋۇشى ) ب(سۆزىدىكى ) تاشبالىق(ئهسلىدىكى . بولغان بولۇشى مۇمكىن

.ۋۇشىغا ئالمىشىش ھادىسىسى نورمال ئهھۋال ھېسابلىنىدۇتا) م(تاۋۇشىنىڭ ) ب(ئۇيغۇر تىلىدا . كهلگهن

توم، ¨Ⅲ(>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<مهھمۇت قهشقهرى. خوتهن ۋىاليىتىگه قاراشلىق چوڭ بىر ناھىيه¨قاراقاش) 4(

بىر خىل سۈزۈك تاش بولۇپ، ئاق ۋه : قاش<<:سۆزى ئۈستىده توختىلىپ مۇنداق چۈشهندۈرىدۇ) قاش(دا )بهت¨208

ڭلهرده كۆرۈلىدۇ، بۇنىڭ ئېقىنى گۈلدۈرمامىدىن، ئۇسسۇزلۇقتىن ۋه چاقماق چۈشۈشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن ئۈزۈككه قارا ره

ئۈرۈڭقاش <<خوتهن شهھىرىنىڭ ئىككى يېنىدىن ئاقىدىغان ئىككى دهريا، بىرى. قاش ئۆگۈز<<،>>كۆز قىلىنىدۇ

يهنه . چىققاچقا، دهريا مۇشۇ نام بىلهن ئاتالغانبۇ يهردىن سۈزۈك ئاق تاش . دېيىلىدۇ) يۇرۇڭقاش دهرياسى(>>ئۆگۈز

بۇ يهردىن سۈزۈك قارا تاش چىقىدۇ، بۇ تاشالر دۇنيانىڭ باشقا . دېيلىدۇ) قاراقاش دهرياسى(>>قاراقاش ئۆگۈز<<بىرى،

ېگهن د) يۇرۇڭقاش(ۋه ) قاراقاش(دېمهك، يۇقىرىقى بايانالردىن ). پهقهت مۇشۇ يهردىنال چىقىدۇ. جايلىرىدىن چىقمايدۇ

Page 5: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 5

سۆزىنىڭ ) ئۈرۈڭقاش(سۆزى قهدىمكى ) يۇرۇڭقاش. (نامالرنىڭ قانداق مهنبهدىن كهلگهنلىكىنى بىلىۋېلىشقا بولىدۇ

سۆزى ) قاش(دىكى ) قاش دهرياسى(بۇنىڭدىن باشقا، سۈيى ئىلى دهرياسىغا قۇيۇلىدىغان . بۇزۇلغان شهكلى

.دېگهن مهنىنى بىلدۈرىدۇ) ۈك دهرياسۈيى سۈز(يۇقىرىدىكى قاش سۆزى بىلهن مۇناسىۋهتلىك بولۇپ،

) كويال. (دهيدىغان تۇراقلىق ئىباره بار>>تۈگمهننىڭ كويلىسىدىن پۈتۈن چىقىدىغان<<¨ئۇيغۇر تىلىدا ¨كورال) 5(

تۈركىي تىلالر <<مهھمۇت قهشقهرى. سۇ تۈگمهنلىرىده نو ئارقىلىق يۇقىرىدىن ئېقىپ چۈشكهن سۇ قۇيۇلىدىغان كۆلچهك

باغراش . دهپ چۈشهندۈرگهن>>كويال، دهريا ئېغىزى<<دېگهن سۆزنى) كهۋلى(دا، )بهت¨599م، توⅢ(، >>دىۋانى

ئارقىلىق ئېگىزدىن كۆلچهككه ئېقىپ ) قوش(كۆلىدىن ئېقىپ چىققان سۈ، خۇددى سۈ تۈگمهنلىرىده سۇنىڭ نو

ش يولى بىلهن كهلگهن سۆزى ئوخشىتى) كورال(دېمهك، . چۈشكىنىگه ئوخشاش، باش ئهگىم ئارقىلىق كورلىغا كىرىدۇ

.شهكلىگه كهلگهن) كورال(تاۋۇشىغا ئۆزگىرىپ، ) ر(تاۋۇشى ) ي(سۆزىدىكى ) كويال(نام بولۇپ

بۇالر تارىختايۈز بهرگهن بهزىبىر ۋهقه، . ھادىسىلهر بىلهن مۇناسىۋهتلىك يهر ناملىرى¨ئىككىنچى، تارىخىي ۋهقه

.ىكىنى بىلىشكه ياردهم بېرىدۇھادىسلهرنىڭ قاچان، قهيهرده ۋه قانداق يۈز بهرگهنل

) ھىـسار(قهشقهر شهھىرىنىڭ شهرقىي جهنۇبىدىكى قىزىل دهرياسى بويىـدا قاراخانىالرنىـڭ ¨ئهسكى ھىسار) 1(

رىۋايهتلهرگه قارىغانـدا، بـۇ يهرده خـان ئهۋالدلىـرى ۋه قوغـدىغۇچى . دهپ ئاتىلىدىغان بىر قهلئه شهھىرى بولغان

قهشـقهر خهلقـى . يۈز بهرگهن يهر تهۋرهش ۋه سۇ ئاپىتىده بۇ يهر خاراب بولغان ئهسىردهⅪ. قوشۇنالر تۇرغانىكهن

دهپ ئاتـاپ ) ئهسكىسا(نىڭ قهدىمكى ئورنىنى ۋه ئۇنىڭ ئهتراپىدىكى يهرلهرنى قوشۇپ )ئهسكى ھىسار(ھازىرغىچه

.كهلمهكته

ولغاندىن كېيىن، خوتهن يولىدا خاراب ب) قهدىمكى قهلئه(>>ئهسكى ھىسار<<رىۋايهتلهرگه قارىغاندا¨يېڭى ھىسار) 2(

قهشقهر ۋىاليىتىگه . خهلقى كۆچۈرۈلگهنىكهن>>ئهسكى ھىسار<<قۇرۇلۇپ، بۇ يهرگه) يېڭى قهلئه(>>يېڭى ھىسار<<مۇنتىزىم

قاراشلىق ھازىرقى يېڭىسار خهلقى، ئېتنىك ئاالمهتلهردىن قارىغاندا ئۇالر قاراخانىالرنىڭ تايانىچ قوشۇنى خان ئهۋالدى

. ئېنىقالنماقتائىكهنلىكى

مهشھۇر بىر شهھهرنىڭ ¨ئۇچ: دا) بهت¨ 49 توم، Ⅰ(>>تۈركىي تىلالر دىۋانى <<مهھمۇت قهشقىرى¨ئۇچ) 3(

سۆزى بىلهن ) ئۇچ(دېگهن بۇ نام >>ئۇچتۇرپان<<.ھازىرقى ئۇچتۇرپاننىڭ قهدىمكى نامى>>ئۇچ<<دهپ يازىدۇ>>نامى

Page 6: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 6

دېگهنلىك >>ئۇچتىكى تۇرپانلىقالر<<دېگهنلىك) ئۇچتۇرپان. (ىمسۆزىنىڭ قوشۇلۇشى بىلهن ياسالغان خاس ئىس) تۇرپان(

دىن كېيىن، ئۇچ خهلقى قىرغىن >>جىگده يېغىلىقى<<ئۇچتا يۈز بهرگهن: بولۇپ، بۇ نامنىڭ كېلىش مهنبهسى مۇنداق

ىغا تۇرپاندىن ئۇنىڭ ئورن. قىلىنغان ۋه تاغنىڭ شىمالىدىكى ئىلى قاتارلىق جايالرغا سۈرگۈن قىلىنىپ، تارقاقالشتۇرۇلغان

ھازىرقى ئۇچتۇرپان ناھىيىسىدىكى . دهپ ئاتىلىشقا باشلىغان) ئۇچتۇرپان(شۇنىڭ بىلهن بۇ يهر . ئاھاله كۆچۈرۈلگهن

دېگهن يهر ناملىرى تۇرپان، ) پىاچان كهنتى، تۇيۇق كهنتى، خاندۇ كهنتى، قاراخوجا كهنتى، ياڭخېي كهنتى(

. بۇنى ئىسپاتاليدۇپىچانالردىكى يهر ناملىرىغا ئوخشاش بولۇشى

تاھىريۈزى، تۇردىيۈزى، جېلىليۈزى، خۇدىياريۈزى، روزىمهتيۈزى، (ھازىرقى غۇلجا ناھىيىسىگه قاراشلىق ) 4(

دېگهندهك يۈز سۆزى بىلهن ياسالغان بىر مۇنچه ) ساقىيۈزى، سامىيۈزى، كېپهكيۈزى، ھاسانيۈزى، ئىسالميۈزى

مهنچىڭ دهۋرىده بوز يهر ئۆزلهشتۈرۈپ، : مى مۇنداق بارلىققا كهلگهنبۇ يۇرتالرنىڭ نا. مهھهلله ناملىرى بار¨يۈرت

تىن )يۈز ئۆيلۈك(دېھقانچىلىق قىلىپ، ئىلى رايونىدىكى مانجۇ ئهسكهرلىرىنى بېقىش ئۈچۈن، ئالته شهھهر ۋه تۇرپاندىن

يۇقىرىدىكى . پ ئاتالغانده) تېرىقچى(>>تارانچى<<بۇالر كېيىن. قىلىپ، ئىلىغا بىر قانچه قېتىم دېھقان كۆچۈرۈلگهندى

تاھىر، تۇردى، (بىلهن كهلگهن يۇرت ناملىرى، كۆچهۈرۈپ كېلىنگهن يۈز ئۆيلۈك دېھقانغا باش بولغان )يۈز(قانچه ¨بىر

.دېگهن ئادهملهرنىڭ نامىغا قويۇلغان) جېلىل، خۇدىيار، روزىمهت، ساقى، سامى، كېپهك، ھاسان، ئىسالم

دهپ يېزىلىۋاتقان ۋه تهلهپپۇز ) مهشهت، مهشهت(ھازىر . بىر كهنتنىڭ نامىئاتۇش شهھىرىگه قاراشلىق¨مهشهت) 5(

بىر ئادهمنىڭ شېھىت بولغان يېرى ياكى ېھىتلهر كۆمۈلگهن (بولۇپ، مهنىسى ) مهشھهت(قىلنىۋاتقان بۇ سۆز ئهسلىده

ن ئۇيغۇر بىلهن بۇددىست سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان ئىسالم دىنىغا كىرگهندىن كېيىن، مۇسۇلما. دېگهندىن ئىبارهت) يهر

مۇسۇلمان ئۇيغۇرالردىن جهڭده شېھىت بولغانالر مۇشۇ يهرگه دهپنه . ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قاتتىق جهڭلهر بولغانىدى

. ئابدۇلكېرىم سۇتۇق بۇغراخانمۇ مۇشۇ يهرگه دهپنه قىلىنغان. دهپ ئاتىلىشقا باشلىغان) مهشھهت(شۇڭا بۇ يهر . قىلىنغان

.شۇڭا بۇ جاي مۇھىم زىيارهتگاھ بولۇپ قالغان. نىڭ قهبرىسىمۇ مۇشۇ يهردهئهبۇ نهسىر سامانى

: جاي ناملىرى¨ئۈچىنچى، قهبىله ۋه مىللهت نامىغا قويۇلغان يهر

Page 7: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 7

بۇ نام بىلهن ئاتالغان جايالر شىنجاڭ رايونىدا . تۈركىي قهبىلىلهر ئىچىدىكى مهشھۇر بىر ئۇرۇقنىڭ نامى¨قارلۇق) 1(

، قارلۇق غول، قارلۇق كارىز، قارلۇقالر مهھهللىسى، )كېرىيىده(>>قارلۇق ئۆستهڭ<<مهسىلهن،. خېلى كۆپ ئۇچرايدۇ

.قاتارلىقالر) بۇ جايالر قۇمۇلدا(قارلۇق تۈگمهن

ئارغۇ، <<:دا)بهت¨172 توم، Ⅰ(>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<مهھمۇت قهشقهرى. تۈركىي قهبىلىلهردىن بىرى¨ئارغۇ) 2(

دېيىلىدۇ، ? ئارغۇ?بىلهن باالساغۇن ئارىسىدىكى شهھهرلهرمۇ ) تاالس(دىن ئېلىنىپ تىراز ئىككى تاغ ئارىسى، بۇنىڭ

) ر(بۇ سۆزده (>>ئاغۇ<<ھازىرقى ئاتۇش شهھىرىگه قارايدىغان. دهپ ئىزاھاليدۇ>>چۈنكى ئۇ يهرلهر ئىككى تاغ ئارىسىدا

.مهنبهسىنى ئاسانال بايقىيااليمىزدېمهك، بۇ نامنىڭ . يېزىسىمۇ ئىككى تاغ ئارىسىدا) تاۋۇشى چۈشۈپ قالغان

بۇ نام تارىختا تۇرپان ئويمانلىقىدا خانلىق . دهپ ئاتىلىدىغان يۇرتالر بار>>قاڭقا<<تۇرپان، تۇقسۇنالردا¨قاڭقا) 3(

نىڭ قانداق بارلىققاكهلگهنلىكىنى بىلىش ئۈچۈن، >>قاڭقا<<.قهبىلىسىنىڭ نامىدىن كهلگهن>>قاڭقا ياكى قاڭقىل<<قۇرغان

ئوغۇزىان : داستاندا مۇنداق بىر ۋهقه بايان قىلىنىدۇ. گه مۇراجىئهت قىلىشقا توغرا كېلىدۇ>>ئوغۇزنامه<<ي داستانتارىخى

بۇ غهنىيمهتلهرنى توشۇپ كېتىشكه . بىر قېتىملىق جهڭده، دۈشمهن ئۈستىدىن غهلىبه قىلىپ، نۇرغۇن غهنىيمهت ئالىدۇ

. ماق يوسۇن بىلىگ دېگهن ئهقىللىق بىر ئادهم بىر ھارۋا ياسايدۇئامالسىز قالغاندا، ئوغۇزخاننىڭ قوشۇنىدىكى بار

شۇنىڭ بىلهن غهنىيمهتلهرنى ھارۋىغا بېسىپ توشۇپ . باشقىالر بۇنى كۆرۈپ ھهيران بولۇشۇپ، ئۇالرمۇ ھارۋا ياسايدۇ

ھارۋىنى . رىشىدۇدهپ نام بې>>قانقا<<دهپ ئاۋاز چىقارغانلىقى ئۈچۈن ھارۋىغا) قاڭق، قاڭق(ھارۋا ماڭغاندا . كېتىدۇ

سۆزى >>قاڭقا<<.پۈتۈن قاڭقىللىقالر دهل شۇ كىشىنىڭ ئهۋالدلىرى ئىكهن. دهپ ئاتايدۇ>>قاڭقىلى<<ياسىغان ئادهمنى

.دېگهندهك شهكىللهرده ئۇچرايدۇ>>قاڭقىلى<<ۋه>>قاڭلى<<،>>قانقا<<،>>قاڭقا<<ماتېرىيالالردا

تـۈركىي <<سـۆزى>>تاۋغاچ<<.دهيدىغان بىر مهھهلله بار>>تاۋغاچالر مهھهللىسى<<توقسۇن ناھىيىسىده¨تاۋغاچ) 4(

بـۇ قهبىلىـلهر جهنـۇب بىـلهن شـىمال . مـاچىن دېمهكتـۇر¨تاۋغـاچ، بـۇ<<:دا)بهت¨38 تـوم، Ⅰ(>>تىلالر دىـۋانى

¨تاۋغـاچ<<:ته) ـ بهت429(>>ئىنـدىكىس<<نىـڭ تـۈركچه>>قۇتادغۇبىلىـك<<.دهپ ئىزاھاليدۇ>>ئوتتۇرىسىدا ياشايدۇ

تـۈرك مهدهنىـيهت تارىخىغـا <<تۈرك تارىخچىسى باھائىـددىن ئۆگهلنىـڭ. دهپ ئىزاھاليدۇ>>لىكىتۈركلهرنىڭ بىر بۆ

قانداق بولۇشـىدىن قهتئىيـنهزهر . دېگهن مهنىده قولالنغان>>جۇڭگولۇق<<سۆزىنى>>تاۋغاچ<<دېگهن ئهسىرىده>>كىرىش

. تاۋغاچالرنىڭ تۇرپان ئويمانلىقىدا پائالىيهت ئېلىپ بارغانلىقى ئېنىق

Page 8: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 8

چېگرىسى بـولغىنى ئۈچـۈن، خـوتهن بۇددىـستلىرى >>ياباقۇ<<ھازىرقى ناھيىسىنىڭ قهدىمكى ئورنى¨يوپۇرغا) 5(

دهپ ئاتاشقا >>يوپۇرغا<<بىلهن بولغان جهڭده شېھىت بولغان ئارسالن تېكىننىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن، كىشىلهر بۇ يهرنى

. دېيىلىـدۇ>>岳普湖<<ڭ تهرجىمىـسى بـويىچهخهنزۇ تىلىـدا بـۇ يهر ئاھـا. دهپ قارىغۇچىالر بار. بولۇشى مۇمكىن

.تۈركىي قهبىلىلهردىن بىرى¨ياباقۇ

بـۇ نـامالر ). ئاتۇشقا قاراشلىق بىـر يېزىنىـڭ نـامى(، ئىكىساق )قهشقهر كونا شهھهرنىڭ نامى(توققۇزاق ) 6(

.ى كۆرسىتىدۇبولۇپ، قهدىمكى ساك قهبىلىلىرى ئولتۇراقالشقان يۇرت ناملىرىن) ئىككى ساق(، )توققۇزساق(ئهسلىده

مهسـىلهن، ئۇيغـۇر . جـاي نـاملىرىمۇ بـار¨جاي ناملىرى ئىچىده مىللهت نـامى بىـلهن ئاتالغـان يهر¨يهر) 7(

، )مارالبېـشىدا(، تۇڭگانمازار)يهكهنده(، تاتار مهھهللىسى )قۇمۇل تاغلىرىدا(شهھىرى، ئۇيغۇر غول، ئۇيغۇر چوققا

، مۇڭغـۇل كهنتـى )غۇلجىـدا(، سـاالر كهنتـى )ۇ شـهھىرىدهئاقـس(، قـازاق مهھهلـله )نىلقىـدا(تۇڭگان مهھهلله

: بۇ نـامالر بۇنـداق بارلىققـا كهلـگهن. بۇ نامالرنىڭ بهزىلىرى بىر قانچه يۇرتتا ئۇچرايدۇ. قاتارلىقالر) چاپچالدا(

بىـلهن بىرهر مىللهت ئادهملىرى مهلۇم سهۋهبلهر بىلهن بىرهر يۇرتقا بېرىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغانلىقتىن شۇنداق نـام

.لېكىن ھازىر شۇ يۇرتتا شۇ مىللهت ئادهملىرىنىڭ بولۇشى ناتايىن. ئاتالغان

، ئـاۋات كهنتـى )غۇلجا شهھىرىده(مهسىلهن، ئالمۇتا كهنتى . تۆتىنچى، يۇرت نامى بىله ئاتالغان يهر ناملىرى

، پهيزىـۋات )قاراقاشـتا (، بـارچۇق كهنتـى)پهيزىۋاتتـا(، ئهنجان ئېرىقى )تۇرپاندا(، ئهنجان كارىزى )قاراقاشتا(

، تۇرپـانيۈزى )بايدا(، توقسۇن كهنتى )غۇلجىدا(، تاشكهنت كهنتى )مهكىتته(، پوسكام كهنتى )كۇچادا(كهنتى

، ) قاغىلىقتا(، خوتهن مهھهللىسى )قهشقهر يېڭىشهھهرده(، چارقىلىق كهنتى )چارقىلىقتا(، تۇرپان كهنتى )غۇلجىدا(

، قهشـقهر مهھهللىـسى )كېرىيىـده(، قـاغىلىق كهنتـى )پهيزاۋاتتـا(اش كهنتـى ، قاراق)گۇمىدا(دوالن مهھهللىسى

، لـوپ كهنتـى )يېڭىـساردا(، كهلـپىن كهنتـى )گۇمىدا(، قۇمۇل كهنتى )قاراقاشتا(، قوقان كهنتى )مارالبېشىدا(

ىـسار ، يېڭ)خوتهنـده(، يهكهن مهھهللىـسى )ئاقچىـدا(، ئۇچ كهنتى )ئۇچتۇرپاندا(، مهكىت كهنتى )چارقىلىقتا(

.قاتارلىقالر)... ئۇچتۇرپاندا(كهنتى

مهسىلهن، ئابالخۇن كارىزى، ئاقئايالساي، . بهشىنچى، كىشى ئىسىملىرى ۋه لهقهملىرىگه قويۇلغان يهر ناملىرى

ئارسالنخان كهنتـى، بـارات مهھهللىـسى، جااللبـاغ، مـامۇتلهڭگهر، مىرسـالى مهھهللىـسى، سـهلهيچوڭ ئېرىـق،

Page 9: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 9

ى مهھهللىسى، تورغـايالر مهھهللىـسى، جـۈجهكلهر مهھهللىـسى، خـورازالر مهھهللىـسى، نۇراخۇنبۇالق، ھېلىمھاج

شىنجاڭدا كىـشى ئىـسمى ۋه لهقىمـى . قاتارلىقالر... قوچقارالر مهھهللىسى، چهكمهنكارىزى، قودايالر مهھهللىسى

ى يـۇرت ئىچىـده جاي نـاملىر¨كىشى ئىسمى بىلهن كهلگهن يهر. بىلهن ياسالغان يهر جاي ناملىرى خېلى نۇرغۇن

.ئابرويى بار ئادهملهر نامىغا قويۇلغان¨يۈز

جـاي نـاملىرى شـۇ يـۇرت ¨بـۇ خىـل يهر: جـاي نـاملىرى¨ئالتىنچى، كهسىپ نـاملىرى بىـلهن ئاتالغـان يهر

مهسـىلهن . ئادهملىرىنىڭ نېمه كهسىپ بىلهن تىرىكچىلىك بىلهن تۇرمۇش كهچۈرگهنلىكىنى بىلىشكه ياردهم بېرىـدۇ

اقچى مهھهللىسى، تاۋاقچى مهھهللىسى، تاغـارچى كهنتـى، تهڭلىچـى مهھهللىـسى، تـۈگمهنچى ئهلگهكچى، بوي

مهھهللىسى، تونۇرچى مهھهللىسى، تۆگىچى مهھهلله، چويۇنچى كهنت، خۇمدان كهنتـى، سـېۋهتچى مهھهلـله،

شامچى كوچا، چايچى مهھهلـله، قايمـاقچى كهنـت، كـۆنچى مهھهلـله، ئـوۋچى مهھهلـله، ياغـاچچى كهنـت،

.قاتارلىقالر... هغهزچىلهر مهھهللىسى، يىكچى كهنت، قاسساپ مهھهللىسىق

مهسـىلهن، ئاقـساقمارال، . جـاي نـاملىرى¨يهتتىنچى، ھايۋانات ۋه ئۇچار قۇشالرنىڭ نامى بىلهن ئاتالغان يهر

ق، بۆرىكۆل، بۆرهبۇالق، پاختهكله، پاقابۇالق، توڭگۇزلۇق، قۇشـقاچباغ، كهكلىكچـۆل، ھوقۇشـدۆڭ، جهرهنبـۇال

.قاتارلىقالر... ئىالنلىق

جاي نـاملىرى، مهسـىلهن ئازغـانبۇالق، ¨دهرهخ ۋه ئۆسۈملۈكلهر نامى بىلهن ئاتالغان يهر¨سهككىزىنچى، دهل

ئالمىلىق، ئهمهنلىـك، توغراقلىـق، قالغـايلىق، تىكهنلىـك، ئۈزۈمچىلىـك، شـوتابۇالق، جىگـدىلىك، چىغلىـق،

... ق، سۆكسۆكلۈك، ئۆرۈكلۈك، يۇلغۇنلـۇق، يانتـاقلىق، قۇمۇشـچۆلچىغىرتماقلىق، چىالنلىق قۇشتېرهك، زاغۇنلۇ

.قاتارلىقالر

جـاي نـاملىرى، مهسـىلهن ئويمـانتۇر، دۆشـتۇر، ¨توققۇزىنچى، جۇغراپىيىلىك جايلىشىشىغا قاراپ قويۇلغان يهر

ئويئېرىـق، دۆڭمهھهلله، دۆڭكۆۋرۈك، دۆڭمازار، قاتار چوققا، ياالڭكـارىز، ئويبـازار، ئاقـساي، سـهككىز كـۆتهل،

سايباغ، سايتۈگمهن، سايئۆستهڭ، سايئېرىق، قۇمباغ، قۇمئېرىق، يۇلغۇندۆڭ، شور بـۇالق، بهلـساي، يېكهنكـۆل،

.قاتارلىقالر...قومۇشكۆل

Page 10: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 10

جاي ناملىرى، مهسىلهن ئاخۇنمهھهلله، ئاخۇنئېرىق، ئازنا ¨ئونىنچى، دىنىي ئاتالغۇالر بىلهن مۇناسىۋهتلىك يهر

، باخشى كهنتى، بېھىشباغ، خانىقا مهھهللىسى، خاتىپكارىزى، داخانالر كهنتى، رهمبال مهسچىت، ئهۋلىيا كهنتى

مهھهللىسى، سوپىالر مهھهللىسى، كۆھمارىم، شـېھىتلىرىم كهنتـى، قاىخانـا كهنتـى، مـازار غوجـام، شىڭشىڭـشيا

جاي ناملىرى ¨ندهك يهرغوجام، مهدرىس كهنتى، ئوقۇر مازار، ۋهخپه كهنتى، ئىماملىرىم، ئىسالمئاۋات كهنتى دېگه

بــۇ خىـل نامالرغــا بهزى ئهپــسانىلهر سـىڭىپ كهتــكهن ۋه بىــر خىـل ســىرلىق تۈســنى . شـۇنىڭ جۈملىــسىدىندۇر

.ئىپادىلهيدىغان نامالرغا ئايلىنىپ كهتكهن

جاي ناملىرى، بۇ خىل يهر نـاملىرى بىۋاسـته ¨ئون بىرىنچى، قهدىمكى ھهربىي ئاتالغۇالر بىلهن باغالنغان يهر

دېگهنـدهك سـۆزلهر بىـلهن باغلىنىـپ ) ھېـسار(، تىم، قاراۋۇل، قورغان، قهلـئه، سـاھار، )تۇرا( پوتهي، تۇر ھالدا

، پالۋانتۇر، چۆلتۇر، قۇمتۇر، چوڭتۇ، دۆشتۇر، چوقـايتۇر، چاشـقانتۇر )تاشقورغاندا(مهسىلهن، بهشقورغان . كېلىدۇ

، ) بايدا(، تۇركهنت )پىچاندا(، تۇر كارىز )هلپىندهك(، تۇرا كهنتى)توقسۇندا(، پوتهي كهنتى )بۇ يهرلهر قۇمۇلدا(

،قورغـان كهنـت )ئۇچتۇرپانـدا(، قـاغىتۇر كهنتـى )ئـاقتۇدا( ، قاراۋۇل )توقسۇدا(، چوالقتۇر )شاياردا(تىم كهنتى

، ئويتۇر )گۇمىدا(، ھاسار كهنتى )بايدا(، كونا تۇر كهنتى )تۇرپاندا(، قىزىلتۇر كهنتى، قۇشتۇر كهنتى )يهكهنده(

.قاتارلىقالر) ئۇچتۇرپاندا(نتى كه

مهسـىلهن، بهشـبهگ . جـاي نـاملىرى¨ئون ئىككىنچى، قهدىمكـى ھـاكىمىيهت نـاملىرى بىـلهن ئاتالغـان يهر

، خـانكۆۋرۈك كهنتـى )قهشـقهر يېڭىـشهھهرده(، خانئېرىق كهنتى )خوتهنده(، خالىق ۋهخپىسى كهنتى )قاغىلىقتا(

، ئېـردا )قۇمۇلـدا(، ئوردا كـارىز، ئـوردا قـوۋۇق )پوسكامدا(لهڭگهر ، خان)مهكىتته(، خانكۆل كهنتى )يوپۇرغىدا(

.قاتارلىقالر)...ئاقتۇدا(ئېرىق

جـاي نـاملىرى، مهسـىلهن، ¨ئون ئۈچىنچى، ھهپته ئىچىدىكى ھهرقايسى كۈنلهرنىڭ نامى بىلهن ئاتالغـان يهر

زار، شهنبه بازار، يهكشهنبه بـازار دېـگهن دۈشهنبه بازار، سهيشهنبه بازار، چارشهنبه بازار، پهيشهنبه بازار، ئازنا با

سـېتىق ¨بۇ بازار نـاملىرى دهسـلهپ، سـودا. نامالر ئاستىدا ھهرقايسى يۇرتالردا نۆۋهت بىلهن بازار بولۇپ تۇرغان

. ئورنىنى بىلدۈرگهن بولسا، كېيىنچه بىرهر يۇرت ياكى مهھهللىنىڭ نامى بولۇپ قالغان

Page 11: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 11

جاي ناملىرى، مهسىلهن كۈمۈشـبېكىتى، ئـالتۇنبۇالق، ¨ ئاتالغان يهرمهدهن نامى بىلهن¨ئون تۆتىنچى، مېتال

.ئالتۇنتاغ، تۆمۈرتى، زهگهر كهنتى، مىسبۇالق، مىسكهنت، قهلهيچى مهھهللىسى قاتارلىقالر

مهسىلهن ئاقساي، ئاقتـاغ، ئاقـدۆڭ، ئاقئۆسـتهڭ، . جاي ناملىرى¨ئون بهشىنچى، رهڭ بىلهن سۈپهتلهنگهن يهر

بوزدۆڭ، سېرىقبۇيا، قاراتاغ، قارادۆڭ، قاراسـۇ، قـارا يۇلغـۇن، قاراقـاش، قىزىلبـۇالق، قىزىلتـاغ ئاقسۇ، ئاالقاغا،

.قىزىلقۇم، قىزىلسۇ، قىزىليار، قىزىليۇلغۇن، كۆكگۈمبهز، كۆكتۇمشۇق، كۆكبۇقچا قاتارلىقالر

. پ ئۇچرايـدۇبۇ خىلدىكى يـار نـاملىرىمۇ خېلـى كـۆ. جاي ناملىرى¨ئون ئالتىنچى، سان بىلهن ياسالغان يهر

مهسىلهن، ئهللىككهتمهن كهنتى، بهشبۇالق كهنتى، بهشتام كهنتى، بهشتوغراق كهنتى، بهشـتۈگمهن، بهشـتېرهك،

بهشدۆڭ، بهشكارىز، بهشكېرهم، بهشگۈمبهز، بهشئېرىق، توققۇز بۇالق، توققـۇز تومـا كهنتـى، سـهككىز كـۆتهل،

.قاتارلىقالر... ه قىزلىرىم، توققۇزئهگىمئۈچدهرۋازا، ئۈچكۆۋرۈك، ئۈچئۆستهڭ، يهتته قۇدۇق، يهتت

مهسـىلهن، بوسـتان كهنتـى، . جـاي نـاملىرى¨ئون يهتتىنچى، مۇھىـت ئاالھىـدىلىكى بىـلهن باغالنغـان يهر

چېچهكلىك كهنتى، چىمهن كهنتى، گـۈلچى كهنتـى، بورانلىـق، چىمهنـزار، گـۈلچىمهن كهنتـى، گۈللۈكھـويال،

يۇقىرىقىـدهك يـۇرت نـاملىرى ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ . لقى گـۈزهللىكنى سـۆيىدۇئۇيغۇر خه. قاتارلىقالر... گۈلمهھهلله

.يۇقىرىقىدهك يۇرت ناملىرى ئۇيغۇر خهلقىنىڭ گۈزهللىك قارىشىنى ئهكس ئهتتۈرۈپ بېرىدۇ. گۈزهللىكنى سۆيىدۇ

، تولۇقسىز جاي ناملىرى ئادىتىدىكى بهزى ئاالھىدىلىكلهرنى تونۇشتۇرۇپ ئۆتتۇق¨بىز يۇقىرىدا ئۇيغۇرالرنىڭ يهر

بـۇ . جاي ناملىرىنىڭ بارلىقى مهلۇم¨ستاتىستىكىالرغا قارىغاندا، شىنجاڭدا تهخمىنهن يىگىرمه مىڭدىن ئارتۇق يهر

ئىـشىنىمىزكى، يـېقىن كهلگۈسـىده بـۇ تېمـا . يهر ناملىرىنىڭ ئېتمولوگىيىسىنى تهتقىق قىلىش ناھايىتى چوڭ تېمـا

.هر بولغۇسىكۆپلىگهن تهتقىقاتچىالرنىڭ دىققىتىگه سازاۋ

Page 12: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 12

ئۇيغۇرالرنىڭ كىيىنىش ئادهتلىرى

كېچهك ئاالھىدىلىكلىرى¨كىيىم

كېچهك ¨كېچهكلىرىنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ، شهكلى ھهرخىل ۋه رهڭگارهڭ، ئۇيغۇرالرنىڭ كىيىم¨ئۇيغۇر كىيىم

ن ئېستېتىك ئېھتىياجنى ئاالھىدىلىكى ھهققىدىكى تهتقىقات نهتىجىلىرىدىن قارىغاندا، ئۇالر تهبىئىي ئېھتىياج بىله

بىرلهشتۈرۈپ كىيىنىش جهھهتته روشهن مىللىي ئاالھىدىلىكنى گهۋدىلهندۈرۈشكه باشلىغان دهۋرى ناھايىتى قهدىمكى

مۇندىن مىڭ يىلالر بۇرۇنقى ئارخېئولوگىيىلىك تېپىندىالر ۋه ھهرخىل يازما ماتېرىيالالرغا . دهۋرلهرگه تهئهللۇق

كېچهكلىرىنىڭ تۈرلىرىنى، تاش كىيىم، ئىچ كىيىم دهپ ئىككى چوڭ ¨ڭ ئهنئهنىۋى كىيىمئاساسالنغاندا، ئۇيغۇرالرنى

تۈرگه؛ شهخسنىڭ پائالىيهت ئېھتىياجىنى چىقىش نۇقتىسى قىلغان ھالدا، ئۆيئىچىلىك كىيىم، تااللىق كىيىم، ئهمگهك

ئومۇمهن، ماددىي تۇرمۇش شارائىتى .كىيمى، كهسپىي كىيىم ۋه مۇراسىم كىيىملىرى قاتارلىق تۈرلهرگه بۆلۈشكه بولىدۇ

يار بهرگهن ئهھۋال ئاستىدا ھهرخىل ئېھتىياج تۈپهيلى پهرقلىق كىيىنىش ئادىتى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئۇزاق زامانالردىن

.بۇيان بىر خىل ئهنئهنه بولۇپ داۋاملىشىپ كهلگهن

دا ئۇيغۇرالرنىڭ >>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<لهنبى>>قۇتادغۇبىلىك<<¨قاراخانىالر دهۋرىگه تهئهللۇق ئىككى بۈيۈك ئهسهر

مۇشۇ مهنبهگه ئاساسالنغاندا، ئۇيغۇر . كېچهكلىرى ھهققىده خېلى ئهتراپلىق مهلۇماتالر بار¨ئهنئهنىۋى كىيىم

كېچهكلىرىنىڭ مهلۇماتىغا قاراپ، تېره كىيىم، يۇڭ كىيىم، يىپهك كىيىم ۋه پاختا رهخت كىيىم دهپ تۆت خىلغا ¨كىيىم

دهپ ئاتالغان جۇۋابولۇپ، ئۇنى بۇلغۇن، >>ئىچىك<<سۆزىنى ئىزاھالپ>>ئىچۈك<<دا>>تۈركى تىلالر دىۋانى<<.ۇبۆلۈنىد

I>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<. (دېيىلگهن>>جۇۋا<<سۆسهر ۋه شۇنىڭغا ئوخشاش قىممهتلىك ھايۋان تېرىسىدىن تىكىلگهن

. ىق تاشقى كىيمى بولۇپ، ئۇنىڭ تۈرلىرى خىلمۇ خىلدهرۋهقه، جۇۋا ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى قىشل). بهت¨93توم،

ئاساسهن، كېپىنهك تون شهكىللىك بولۇپ، كۆپرهك قوي، بۇلغۇن، سۆسهر، تۈلكه، ئۆچكه، بۆره قاتارلىق ئۆي

سهنئهت ئهھۋالىغا قاراپ بهزى جۇۋىالر سىدام رهختلهر ¨ھۈنهر. ھايۋانلىرى ۋه ياۋايى ھايۋانالرنىڭ تېرىسىدىن تىكىلگهن

هن قاپالنغان، بهزىلىرى رهخت بىلهن تاشالنماستىن، تېرىنىڭ يۇڭلۇق تهرىپىنى ئىچىگه ئالغان ياكى تېشىغا چىقىرىپ بىل

.ئاالھىده ھۈنهر بىلهن ئىشلهنگهن

Page 13: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 13

دا تۆگه ياكى قوي يۇڭىدا >>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<دهپ ئاتالغان يۇڭ چهكمهن چاپان، بۇنى>>قارىس<<يهنه بىرى،

دهرۋهقه، شىنجاڭدىن تېپىلغان ). بهت¨453 توم، I>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<. (دهپ ئىزاھلىغان>>كىيىم<<ئىشلهنگهن

ئهڭ بۇرۇنقى يۇڭ توقۇلما . ئارخېئولوگىيىلىك يادىكارلىقالر ئىچىده يۇڭ توقۇلما كىيىملهر ناھايىتى كۆپ ئۇچرايدۇ

مىسى بۆرهكچه ياقىلىق، ئالدى ئوچۇق تون يهنى ھهم. كىيىملهرنىڭ شهكلىدىن قارىغاندا، بىر ئورتاقلىق مهۋجۇت

توننىڭ . كهشته ئىشلهنگهن) ھهره چىشلىق(شهكىللىك بولۇپ، ئالدى پهشكه رهڭلىك يۇڭ يىپتىن ئۈچ بۇلۇڭ شهكىللىك

بۇ خىل يۇڭ چهكمهنلهر ھهم چىداملىق، ھهم . ئىككى كۆكرىكىگه ئۈچ دانىدىن ئۈچ بۇلۇڭ شهكىل كهشتىلهنگهن

.رالر ئولتۇراقالشقان تاغلىق چارۋىچىلىق رايونلىرىدا كهڭ ئومۇمالشقانكۆركهم بولۇپ، ئۇيغۇ

بولۇپمـۇ، . كېچهك ئهنئهنىسىده، گۈللۈك يىپهك رهخت كىيىملهر چـوڭ سـالماقنى ئىگلهيـدۇ¨ئۇيغۇرالرنىڭ كىيىم

بـۇ . ۇئۇيغۇر ئاياللىرى ھهرخىل گۈللۈك ۋه نهقىشلىك يىـپهك رهخـت كىيىملهرنـى ياخـشى كۆرىـدۇ ۋه ئهتىۋاراليـد

تـۈركىي تىلـالر (>>قىلىقلىناي دېسه قىزىل كىيهر، يـاراي دېـسه يېـشىل كىـيهر<<دا>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<ئهھۋالنى

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئۆزىگه خاس گۈزهللىك قارىشىدا . دېگهن تهمسىل بىلهن سۈرهتلىگهن)بهت¨512 توم، I>>دىۋانى

پهرىشانلىق ۋه ¨ساپلىق ۋه قۇتلۇقنىڭ، سېرىق رهڭ¨ئاق رهڭخوشاللىق ۋه شادلىقنىڭ، ¨نىسپىي ھالدا، قىزىل رهڭ

ئهلهم ۋه مۇسـىبهتنىڭ سـىموۋلى ¨قـايغۇ¨سـائادهتنىڭ، قـارا رهڭ¨ياشـلىق ۋه بهخـت¨غهمكىنلىكنىڭ، كۆڭ رهڭ

¨مۇشـۇ قاراشـالرغا ئاساسـهن جىنـسىي ئايرىملىققـا، يـاش قۇرامىغـا، كهسـپىي ئاالھىـدىلىكىگه، ئـورۇن. قىلنغان

.سىل خاراكتېرىگه ۋه تۇرمۇش ئېھتىياجىغا ئاساسهن، پهرقلىق كىيىنىش ئادهتلىرى شهكىللهنگهنمهرتىۋىسىگه، په

ئايالالرغا قارىتا ئىش تهقسىماتى جهھهتتىكى ئوخشاشماسلىق، گۈزهللىك تهلىپى ۋه پىسخولوگىيىلىك ھالىتى ¨ئهر

ۋه ئايالنىـڭ كىيىـنىش ئـادىتىمۇ جهھهتتىكى ئوخشاشماسلىق قاتارلىق سهۋهبلهر تۈپهيلى، قهدىمـدىن تارتىـپ ئهر

مهسىلهن، ئادهتته ئۇيغۇر ئاياللىرى گۈللۈك رهختلهردىن ئۇزۇن كۆڭلهك ئۈستىگه تىك . روشهن پهرق بارلىققا كهلگهن

ياقىلىق جىلىتكه ياكى تاۋار جىلىتكه، ئىزمىلىك كهمزۇل چاپان قاتارلىق گۈللۈك كىيملهرنى كىيىشكه ئادهتلهنگهن؛

تىزىنـى بېـسىپ تۇرىـدىغان ) كۆپرهك ئاق، قارا، قارا كـۆك، كـۈل رهڭ(لسىز سىدام رهختلهردىن ئهرلهر بولسا، گۈ

¨تۆگه يۇڭىد توقۇلغان بهش(ئالدى ئوچۇق تونچه كۆڭلهك ياكى ئهستهرلىك تونچه چاپان، ئۇزۇن ئىشتان، كاشا

. غىالپلىـق پىچـاق ئاسـىدۇياكى رهخت بىلهن بېلىنى باغالپ، سول يېنىغـا ) ئون سانتىمېتىر كهڭلىكتىكى بهلباغ

كۆڭلهكنىـڭ ياقىـسى . بالىالر ۋه ياشالر كۆپرهك تىله ياكى بۆرهك ياقىلىق خالتا كۆڭلهك ۋه كهمزۇل چاپان كىيىدۇ

Page 14: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 14

ۋه ئالدى پېشىگه مىللىي ئۇسلۇبتا رهڭلىك يىپ بىـلهن كـانۋا ئىـشلىگهن كـۆڭلهكلهرنى ياشـالر تېخىمـۇ ياخـشى

.كۆرىدۇ

كېچهكتىمـۇ نىـسپىي ¨ككه ئىگه بولۇپ، دهۋرنىڭ ئۆزگىرىشىگه ئهگىـشىپ، كىـيىمكىينىش ئادىتى تارىخىيىۋىلى

جۈملىدىن، جۇغراپىيىلىك شارائىت ۋه تۇرمـۇش سهۋىيىـسى جهھهتتىكـى پهرقـلهر . ھالدا ئۆزگىرىش ھاسىل بولىدۇ

كىيىـنىش مهسـىلهن، ئۇيغۇرالرنىـڭ ھـازىرقى . كېچهك جهھهتتىمۇ بهزى پهرقلهر پهيدا بولىدۇ¨تۈپهيلىدىن، كىيىم

ئادىتى بىلهن ئۆتۈشتىكى كىينىش ئادىتى، شهھهردىكىلهر بىلهن يېزىدىكىلهرنىڭ كىينىش ئادىتى مهلـۇم پهرقـلهرگه

. ئىگه

باش كىيىم

شارائىتى، دىنىي ئېتىقادى، مهدهنىـيهت ¨ھهرقايسى مىللهتلهرنىڭ تۇرمۇش ئاالھىدىلىكى، جۇغراپىيىلىك شهرت

ارلىق تهرهپلهرنىڭ ئوخشاشماسلىقى سهۋهبلىك ئۇالرنىڭ كىينىش ئادىتىده روشهن سهۋىيىسى ۋه گۈزهللىك قارىشى قات

.مىللىي پهرق كېلىپ چىقىدۇ

ئۇيغۇر ئهرلىـرى تـۆت پهسـىلنىڭ . ئۇيغۇرالرنىڭ مىللىي كىينىش ئادىتىده باش كىيىمىنىڭ رولى ناھايىتى چوڭ

هن بېـشىغا بـاغلىق سېلىـشقا يـاكى دوپپـا ھهممىسىده ئوخشاشمىغان باش كىيىملهرنى كىيىشكه، ئاياللىرى ئومـۇم

چىراغقـا ¨بولۇپمـۇ نهزىـر. ئىشقىلىپ باش كىيىمسىز يۈرۈشـنى ئۇيغـۇرالر يامـان كۆرىـدۇ. كىيىشكه ئادهتلهنگهن

خهلقىمىزنىـڭ ئهنئهنىـۋى قارىـشىدا . بارغاندا مهيلى ئهر ياكى ئايال بولسۇن چوقۇم باش كىـيىم كىيىـشى شـهرت

.رغا باش كىيىمسىز بېرىش بىر خىل ھۆرمهتسىزلىك ۋه ئهدهپسىزلىك ھېسابلىنىدۇئومۇمهن ئاممىۋى مۇراسىمال

رايون پهرقى، كهسپىي پهرق ۋه ياش قۇرام پهرقى تۈپهيلىدىن ئۇيغۇرالرنىـڭ بـاش كىيىملىـرى ناھـايىتى كـۆپ

نـداق خىللىشىپ كهتكهن، شۇنىڭ ئۈچۈن كىيگهن باش كىيمىگه قاراپ شۇ كىشىنىڭ قهيهرلىـك ئىكهنلىكىنـى، قا

.كهسىپ بىلهن شۇغۇللىنىدغانلىقىنى ھهمده ياش قۇرامىنى بىلگىلى بولىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ باش كىيمى شهكىل جهھهتتىن ئومۇمهن قىشلىق تېره تۇماق، سىدام دوپپا ۋه گۈللـۈك دوپپىـدىن

.ىلهنگهنبۇ باش كىيىملهرنىڭ ھهرقايسى تۈرىده يهرلىك رايون پهرقى روشهن گهۋد. ئىبارهت ئۈچ خىل بولىدۇ

Page 15: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 15

نۇسخا جهھهتتىن ئاق . تۇماق ئادهتته ئۇيغۇرالرنىڭ قىشلىق باش كىيمى بولۇپ، ئاساسهن تېرىدىن ئىشلىنىدۇ

تۇماق، سالۋا تۇماقق، سوغا تۇماق، كۇال توماق، يېڭىسار تۇمىقى، كېرىيه تۇمىقى، سـاغان تـۇمىقى، ھهربىـيچه

ھهرقايسى خىلدىكى تۇماقنىـڭ ئـۆزىگه . ىلدىن ئاشىدۇتۇماق، سۆسهر تۇماق، قاما تۇماق قاتارلىق ئون نهچچه خ

بـۇ تۇماقالرنىـڭ كـۆپچىلىكى ئاشـالنغان يۇمـشاق . خاس ئاالھىدىلىكى بولۇپ، نهپىس ۋه كـۆركهم ئىـشلهنگهن

كىچىـك زىغرىـق تۇتۇلغـان، بهزى تۇماقالرنىـڭ ¨تېرىدىن ئىشلىنىپ، ئېغىز گىرۋىكىگه سۈپهتلىك كۆپىدىن چـوڭ

ھهرخىـل . قا رهڭلىك رهختلهردىن بىر قهۋهت تاشـلىق تۇتۇلـۇپ ئهسـتىرىگه تېـره ئېلىنغـانئۈستىگه قارا ياكى باش

تۇماقالرنىڭ ئۆزىگه خاس قېلىپى بولۇپ، ئۇنىڭغا تۇماقچىلىقنى كهسىپ قىلغان ھۈنهرۋهنلهرنىڭ يۈكسهك ماھـارىتى

ئايالالرنىـڭ تـۇمىقى . ىدا بولىـدۇئۇيغۇر تۇماقلىرىنىڭ ئېگىزلىكى ئادهتته يىگىرمه سانتىمېتىر ئهتراپ. سىڭدۈرۈلگهن

پهرقلىق بولۇپ، كۆپرهك ياشانغان ئايالالر ياكى بىرقهدهر مهرتىۋىلىـك ئايـالالر ھهرخىـل مۇراسـىمالرغا قاتناشـقاندا

قاسـقىنىغا . دېيىلىپ، ئۈستى قارا مهخـمهل يـاكى قـارا دۇخـاۋا بىـلهن قاپلىنىـدۇ>>قاما تۇماق<<بۇ. تۇماق كىيىدۇ

تۆت سانتىمېتىر كهڭلىكتىكى ئهتىۋارلىق قامىدىن گىـرۋهك ئورنىتىلىـدۇ، ئىچىـگه يۇمـشاق ¨چبۆرهكچه شهكىلده ئۈ

بۇ تۇماقنىڭ تهننهرخى خېلى يۇقىرى بولغاچقا، ھاللىق شهھهر ئايـاللىرى ئىچىـگه . ئهلتېرىدىن ئهستهرلك ئېلىنىدۇ

.كۆپرهك ئومۇمالشقان

كىيىملىرىـدىن بىـرى بولـۇپ، شـىمالىي شـىنجاڭ مۇ ئۇيغۇرالرنىـڭ ھـازىرقى زامـان قىـشلىق بـاش >>قۇالقچا<<

ــزا. ئۇيغــۇرلىرى ئارىــسىدا ھهمــده شــهھهرلهرده كهڭــرهك ئومۇمالشــقان قىــشالقلىرىدا ¨جهنــۇبىي شــىنجاڭنىڭ يې

.ئۇيغۇرالرنىڭ يۇقىرىقى ئهنئهنىۋى تۇماقلىرى يهنىال ئاساسلىق باش كىيىم ھېسابلىنىدۇ

ئهتـكهن تهبىـئهت گۈزهللىكىنىـڭ ئـوبرازى سـۈپىتىده روشـهن دوپپا ئۇيغۇرالرنىڭ ئېـستېتىك قارىـشىدا ئهكـس

ئۇيغۇر دوپپىلىرى نۇسخىسىنىڭ كۆپ خىللىقلىقى، ھۈنهر . مىللىيلىككه ئىگه بولغان يازلىق باش كىيىم ھېسابلىنىدۇ

قهشـقهر . سهنئهت جهھهتتىكى نهپىسلىكى بىلهن دۇنياغا مهشھۇر¨دوپپىلىرى نۇسخىسىنىڭ كۆپ خىللىقلىقى، ھۈنهر

بهسـته ئېچىلغـان گـۈزهل باغچىغـا ¨گوياكى تۈمهن مىـڭ خىـل رهڭـدار گـۈللهر بهس>>دوپپا بازىرى<<ھىرىنىڭشه

.قهشقهر شهھىرىده دوپپىچىلىق كهسپى ناھايىتى تهرهققىي قىلغان. ئوخشىشىدۇ

Page 16: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 16

لـمه ئۇيغۇر دوپپىلىرىنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ؛ بادام دوپپا، تاشكهنت دوپپا، گىـلهم دوپپـا، مهنپـۇ دوپپـا، ئى

گۈللۈك دوپپا، چىمهن دوپپا، تور باسقان دوپپا، مارجان دوپپا، سىدام دۇخاۋا دوپپا، شاپاق دوپپـا قاتـارلىق يـۈز

بۇ دوپپىالر نوقۇل باش كىيىمال بولۇپ قالماستىن، ئۇ يهنه بىـر خىـل گـۈزهل سـهنئهت بۇيـۇمى . خىلدىن ئاشىدۇ

.ھېسابلىنىدۇ

. الشقىنى بادام دوپپا بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇرالرنىڭ سـىموۋلى ھېـسابلىنىدۇئۇيغۇر دوپپىلىرى ئىچىده ئهڭ كهڭ ئومۇم

بادام دوپپىنىڭ تۈرلىرىمۇ بىر قانچه خىل بولۇپ، ھهممىسىگه تۆت دانه بادام شهكىللىك يېرىم ئـاي نۇسخىـسى ۋه

بـۇ . نجىيهكنىڭ ئۈستىگه چۈشۈرۈلگهن گۈمبهز شهكىللىك گۈل نهقىش قىلىپ جۇاللىق ئاق مهشۇت بىلهن تىكىلگه

گۈللۈك ۋه زهر باسقان دوپـپىالر ئايالالرغـا . گوياكى ئاي ئهتراپىدا جىمىرالپ تۇرغان سانسىز يۇلتۇرزالرنى ئهسلىتىدۇ

.خاس بولۇپ، ئۇنىڭ نۇسخىلىرىمۇ كۆزنى چاقنىتىدۇ

مالشقان قىزىل ۋه يېشىل دۇخاۋىدىن تىكىلگهن سىدام دوپپىالر كۆپرهك شىمالىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ئارىسىغا ئومۇ

.بولۇپ، بۇ دوپپىالرنىڭ رهڭگى ئۇيغۇرالرنىڭ رهڭ ھهققىدىكى ئهنئهنىۋى چۈشهنچىلىرى بىلهن زىچ مۇناسىۋهتلىك

تهلپهك

ئۇيغۇرالرنىڭ خىلمۇ خىل باش كىيىملىرى ئىچىده ئـۆزىگه خـاس ئاالھىـدىلىككه ئىـگه بولغـان رايـون ¨تهلپهك

.سهنئهت بۇيۇمى¨خارهكتېرلىك بىر خىل قول ھۈنهر

.هلپهك پهقهت كېرىيه ئاياللىرىغا خاس بىر خىل باش كىيىم بولۇپ، باشقا رايونالرغا ئاساسهن تارقالمىغانت

كېرىيه ناھىيىسى خوتهن ۋىاليىتىنىڭ شهرقىگه، قارا قۇرۇم تاغلىرىنىڭ شىمالىغا، تهكلىماكان چـوڭ قۇملۇقىنىـڭ

ڭ مهدهنىــيهت ۋه سىياســىي مهركىــزى، نىــ>>ئــۇدۇن دۆلىتــى<<جهنــۇبىي چېــتىگه جايالشــقان بولــۇپ، قهدىمكــى

.نىڭ جهنۇبتىكى مۇھىم تۈگۈنى>>يىپهك يولى<<قهدىمكى

كېرىيه ئۇيغۇرلىرى پۈتكۈل ئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمـۇش ئـادهتلىرىنى ئـۆزىگه مۇجهسـسهملهشتۈرگهندىن سـىرت، يهنه

. ىتىنى قوزغـاپ كهلمهكـتهھازىرغىچه داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئۆزگىچه كىيىنىش ئادهتلىرى بىلهن كىشىلهرنىڭ دىقق

.ھهممىدىن تىپىك كۆرۈنۈشكه ئىگه>>كېرىيه ئاياللىرىنىڭ پهرهنجىسى ۋه تهلپىكى<<بۇنىڭ ئىچىده

Page 17: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 17

بۇنـداق كىچىـك . كېرىيه ئاياللىرى ئاق ياغلىقنىڭ ئۈستىگه كىچىك تهلپهكتىن بىرنـى قونـدۇرۇپ كىيىۋالىـدۇ

¨ئامېتىرى ئون سانتىمېتىر، ئۈستۈنكى دىئـامېتىرى ئـۈچتهلپهكنىڭ تىكىلىش ئۇسۇلى ئۆزگىچه بولۇپ، ئاستىنقى دى

ئاسـتى گىـرۋىكىگه بىـر سـانتىمېتىر . تهلپهكنىڭ قاسىقىنى قارا يۇڭ يىپتىن توقۇلىـدۇ. تۆت سانتىمېتىردىن ئاشمايدۇ

تهلپهكنىڭ ئىچىگه ئاشالنغان يۇمشاق تېرىدىن ئهسـتهرلىك . ئهتراپىدا يۇڭ يىپتىن تهكشى قىلىپ كىرپىك تۇتۇلىدۇ

ېلىنىدۇ، تهلپهكنىڭ تۆپىلىكى ئۇنىڭ مۇھىم قىسمى بولۇپ، ئـادهتته رهڭلىـك خاڭـدهن تـاۋا يـاكى زهر باسـقان ئ

بۇ تهلپهك ئۆزىنىڭ كىچىكلىكىگه قارىماي، كـۆپ خىـل سـهنئهت ۋه نهپىـس ماھـارهت تهلهپ . رهختتىن تىكىلىدۇ

ش ياغلىقىغـا قىيپـاش ھالـدا ئىلنـدۇرۇلۇپ بۇنداق تهلپهك يىڭنه ياكى يىڭنىمىخ ئارقىلىق ئايالالرنىـڭ بـا. قىلىدۇ

بـۇ . قويغاچقا، خۇددىي گۈل بهرگىده ئېچىلىش ئالدىدا تۇرغان غۇنچىدهك، ئايالالرنىڭ ھۆسنىگه ھۆسىن قوشـىدۇ

كىچىك تهلپهكنىڭ كېرىيه ئاياللىرى ئارىسىدا قاچاندىن باشالپ ئومۇمالشقانلىقى ۋه قانداق ئېھتىياج ئۈچۈن ئىجاد

ئهمما كىچىك تهلپهكنىڭ ئـاق يـاغلىق ئۈسـتىگه قونـدۇرۇلۇپ، . ققىده ئېنىق يازما ماتېرىيال يوققىلىنغانلىقى ھه

ياغلىقنىڭ بىر ئۇچىدا كۆزدىن باشقا يۈزىنىڭ كۆپ قىسمىنى ياپىدىغانلىقى ئۇنىـڭ ئىـسالم دىنـى بىـلهن بولغـان

.مۇناسىۋىتىنىڭ قويۇق ئىكهنلىكىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

بولغـان كۈنـدىن ئېتىبـارهت كىيىـشكه >>جۇۋان تـويى<<لىده بۇ كىچىك تهلپهكنى ئۆزىنىڭكېرىيه ئاياللىرى ئهس

جۇۋانلىـق دهۋرنىـڭ ئـۆزگىچه بىـر خىـل <<شـۇڭا تهلپهكنـى. تېخى ياتلىق بولمىغان قىـزالر كىيمهيـدۇ. باشاليدۇ

يېتىم، ¨پمۇ، ئۆلۈمبولۇ. تهلپهكنى كېرىيه ئاياللىرى تۆت پهسىلنىڭ ھهممىسىده كىيىدۇ. دېيىش مۇمكىن>>بهلگىسى

ئـادهتته . بايرام مۇراسىملىرىدا تهلپهكـسىز ئايـالالرنى ئـۇچرىتىش تهس¨تۆكۈن، ھېيت¨چىراغالرغدا، توي¨نهزىر

تۆكـۈم مۇراسـىملىرىد كىيىلىـدىغان تهلـپهك رهڭ جهھهتـتىن ¨ماتهم مۇراسىملىرىدا كىيىلىدىغان تهلپهك بىلهن تـوي

غا ماس تهلپهكنىـڭ تـۆپىلىكى قـارا يـاكى قارىغـا مايىـل خاڭدهنـدىن يهنى، ماتهم مۇراسىملىرى. پهرقلىق بولىدۇ

تۆكۈنلهرده كىيىلىـدىغان تهلپهكنىـڭ تـۆپىلى كـۆڭ، يېـشىل، قىزىـل قاتـارلىق ئوچـۇق رهڭلىـك ¨تىكىلسه؛ توي

.خاڭدهنلهردىن تىكىلىدۇ

ىكى ئايالالرنىڭ كىچىك لېكلىن ئهرلهر تهلپ. كېرىيه ئهرلىرىنىڭ ئومۇمالشقان باش كىيمىمۇ تهلپهك دهپ ئاتىلىدۇ

.تهلپىكىدىن پهرق قىلىدۇ

Page 18: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 18

دىـن )كۆرپىـسى(ئهرلهر تهلپىكى تۇغۇلغىنىغا تېخى بىر قانچه كۈن بولمىغان قارا يـاكى بـوز قوزىنىـڭ تېرىـسى

ئىچىـگه يېـرىم . يهنى قوزىنىڭ يۇمران تېرىسى ئاشـالنغاندىن كېـيىن، ئۇنىڭـدىن قاسـقانلىق ئېلىنىـدۇ. تىكىلىدۇ

تهلپهكنىـڭ ئاسـتى جىـيىكىگه ئىككـى . ئاق ياكى بـوز قوينىـڭ تېرىـسىدىن ئهسـتهرلىك ئېلىنىـدۇقىرقىۋېتىلگهن

تۆپه تهرىـپىگه قـارا چىبهرقـۇتتىن تـۆت تـااللىق قىلىـپ تۆپىلىـك . سانتىمېتىر ئهتراپىدا تهكشى كىرپىك تۇتۇلىدۇ

. قىلىپ تىكىلىدۇ) ىق تهلپهك دېيىلىدۇيازل(، يازلىقى نېپىزرهك )سالۋا تهلپهك دېيىلىدۇ(قىشلىقى قېلىنراق . تۇتۇلىدۇ

ئۇالر قوي تېرىشىنىڭ قىشتا . كېرىيه ئهرلىرى تۆت پهسىلنىڭ ھهممىسىده مۇشۇنداق تهلپهكنى كىيىشكه ئادهتلهنگهن

.سوغۇق ئۆتكۈزمهيدىغان، يازدا ئىسسىق ئۆتكۈزمهيدىغان ئۆزگىچه ئاالھىدىلىكىدىن ئۈنۈملۈك پايدىالنغان

ئاياغ كىيىم

نىڭ ئاياغ كىيمى روشهن ئاالھىدىلىككه ئىگه بولۇپ، ئاساسهن قىشلىق ۋه يازلىق دهپ ئىككى خىلغـا ئۇيغۇرالر

ئۆتـۈك . ئۇيغۇرالرنىـڭ خىلمـۇ خىـل ئايـاغ كىيىملىـرى ئىچىـده ئۆتـۈك ئاساسـلىق ئـورۇننى ئىگىلهيـدۇ. بۆلۈنىدۇ

نىـيهت دهۋرى بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك دهپ ئاتالغان ئـاتلىقالر مهده>>قهھرىمانلىق دهۋرى<<ئىنسانىيهت جهمئىيىتىنىڭ

شـۇنىڭ ئۈچۈنمـۇ ئۇيغـۇرالر . بولۇپ، ئۇ ئهسلىده ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ، بولۇپمۇ شىنجاڭنبىڭ ئهنئهنىۋى مهھـسۇالتى

سـۆزى >>مـوزدوز<<.ئارىسا موزدۇزلۇق قهدىمكى ئهنئهنىۋى قول ھۈنهر كهسىپلىرى ئىچىده ناھايىتى كهڭ ئومۇمالشقان

تىكـمهك دېـگهن ئىككـى سـۆزدىن تهشـكىل تاپقـان، ¨ئۆتـۈك، دۇز¨شكهن بولۇپ، ئۇ موزائىران تىللىرىدىن ئۆزله

ئۇيغۇر تىلىدا، موزدۇزلۇق كهسپىگه ئائىت ئاتالغۇالرنىڭ سـانى يـۈزگه . قهدىمكى ئۇغيۇر تىلىدا ئۆتۈكچى دېيىلگهن

ئهممـا . زلهشـكهنسـهنئىتى كـۆپرهك شـهھهرلهرگه مهركه¨ئـادهتته، ئۇيغـۇر قـول ھـۈنهر. يېقىن ئىكهنلىكى مهلـۇم

.قىشالقالرغىچه كهڭ يېيىلغان¨موزدۇزلۇق شهھهرلهدىن تاشقىرى، يېزا

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى قارىشدا پۇنى ئىسسىق ۋه نهمدىن خالىي قۇرۇق تۇتۇشنى ساغالملىقنىڭ مۇھىم ئـامىلى

ىلنىڭ ھهممىـسىده ئۆتـۈك ئايالالر دېگۈدهك ئۆيىدىن تاالغا چىقسىال تۆت پهس¨شۇ سهۋهبتىن ئهر. دهپ ھېساباليدۇ

ئۇيغۇرالرنىــڭ كــالىچى ئۆتــۈك يــاكى مهســىگه . كــاالچ، كېــپىش كىيىــپ يۈرۈشــكه ئــادهتلهنگهن¨يــاكى مهســه

ياكى خۇرۇمدىن مهخسۇس ئىشلهنگهن بولۇپ، ئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمۇش ئادىتىـگ ) بۇلغار(مۇۋاپىقالشتۇرۇلۇپ، كۆن

ه گىلهم، شىرداق ياكى كىگىز سېلىپ، ئۈستىگه مېھمان كۆرپىسى يهنى ئۇيغۇرالر ئادهتته ئۆيىگ. ناھايىتى ماسالشقان

Page 19: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 19

ئۇيغـۇرالردا . ئۆيگه كىرگهن ھهرقانداق بىـر كىـشىنى ھـۆرمهت بىـلهن كـۆرپه ئۈسـتىگه باشـاليدۇ. سېلىپ قويىدۇ

ۇ مېھمانغا بولسا، ئاياغ كىيمىنى سېلىپ كۆرپه ئۈستىگه چىقىدىغان ئادهت بولمىسىمۇ، لېكىن بۇنىڭ رولىنى ئهنه ش

. نى سېلىۋېتىپ، پاكىز ئۆتـۈك يـاكى مهسـه بىـلهن ئولتۇرىـدۇ)كېپىش(دېمهك، كاالچ . ئوينىغان) كېپىش(كاالچ

يهنه بىر تهرهپـتىن، بـۇ خىـل كـاالچ ئۆتـۈك يـاكى . كېچهكلىرى بۇلغانمايدۇ¨نهتىجىده، ئۆي ئىگىسىنىڭ كىگىز

بۇنـداق ئىـسكىالچ مهسـىنى ياشـانغان . هيدۇكاالچ كىيم¨ئادهتته ياشالر مهسه. مهسىنى ئاسراش رولىنى ئوينايدۇ

ھهرقانـداق ئۆتـۈك يـاكى مهسـه كىيگهنلهرنىـڭ ھهممىـسى . ياز دېگۈدهك پۇتىدىن ئاجراتمايدۇ¨مويسىپىتلهر قىش

بۇ خىل پايتىما پۇتنى نهملىكتىن ساقالپ، پـۇت تهرلهشـنىڭ ئالـدىنى . يۇمشاق ئاق ماتادا پۇتىغا پايتىما ئورايدۇ

.ئالىدۇ

بۇ خىل ئۆتۈك نهپىس ۋه مهزمۇت ئىشلهنگهن بولـۇپ، كـۆپىنچه كـاال . تته كاالچسىز ئۆتۈك كىيىدۇياشالر ئاده

رهڭگى قارا يكاى قىزىل بولۇپ، بهزىلىرىنىڭ پاشنىـسى . قونچى ئۇزۇن بولۇپ، تىزغا چىقىدۇ. خۇرۇمىدا تىكىلىدۇ

تۇمـشۇقى بـۆرهكچه ئـارا . بولىدۇ) ېتىرئىككى سانتىم¨بىر(، بهزىلىرىنىڭ ئارا پاشىنا )تۆت سانتىمېتىر¨ئۈچ(ئېگىز

تۇمشۇقى يۇقىرىغا قاراپ تۇرىدىغان قوش تۇمشۇقلۇق ئۆتۈك . پاشنىلىق ئۆتۈك خهلق تىلىدا ئورۇسچه ئۆتۈك دېيىلىدۇ

ئۇيغۇر موزدۇزلىرى ئۆتۈكنىڭ چهمىنى چاپلىغاندا، قېيىن مىخ قاقىدۇ يـاكى مومالنغـان . كافكازچه ئۆتۈك دېيىلىدۇ

غـاچ ¨هن قوش بېخى قىلىپ تىكىدۇ، بهزى ئۆتۈكلهرنىڭ چهمى بىلهن پېتهكنىڭ ئارىـسىغا غـاچپىششىق يىپ بىل

.قويىدۇ) غاچىلداق(

چـورۇق ھهم . تاغلىق ۋه چارۋىچىلىك رايونلىرىدا ئۆتۈك ئورنىدا چورۇق ئاساسـلىق ئايـاغ كىـيىم ھېـسابلىنىدۇ

ىق رايونالرنىــڭ تهبىئىــي شــارائىتىغا يهڭگىــل، ھهم چىــداملىق بولــۇپ، يــول يۈرۈشــكه ئهپلىــك، بولۇپمــۇ تــاغل

چورۇقنىڭ پاشنىسى بولمايدۇ، چهمى پىششىق ۋه قېلىن بولۇپ، ئات ياكى قوتاز، كـاال تېرىلىرىـدىن . ماسالشقان

چـورۇق . قونچى ئهستهرسىز بولـۇپ، ئۆزىـدىن چىقارغـان رهڭلىـك بويتاسـما بىـلهن چىگىـپ قويۇلىـدۇ. ياسىلىدۇ

دهپ >>پوپـۇش<<هنگهن بـوۋاق بالىالرنىـڭ يهنه بىـر خىـل ئـايىغى بولـۇپ، ئـۇنۇسخىسىدا ناھايىتى نهپىس ئىـشل

.بۇنداق پوپۇش ناھايىتى يۇمشاق بولۇپ، ئهمدى ئايىغى چىققان بوۋاق بالىالرغا كىيدۈرۈلىدۇ. ئاتىلىدۇ

Page 20: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 20

سـهندهل كهش نېپىـز خـۇرۇم يـاكى شـاۋرۇن . ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى يازلىق ئايىغى سهندهل كهش دېيىلىـدۇ

.ىدىن ئىشلهنگهچكه، ناھايىتى يهڭگىل بولۇپ، ھازىرقى زاماننىڭ بهزى سېتكىلىك ئاياغلىرىغا ئوخشىشىدۇتېر

ئۇيغۇرالرنىڭ يۇقىرىقىدهك ئهنئهنىۋى ئايغا كىيىملىرىنى قاراخـانىالر دهۋرىـده خـاتىرىگه ئېلىنغـان ئايـاغ كىـيىم

تـۈركىي <<ئالىم مهھمۇت قهشـقهرى. ېس قىلىمىزنۇسخىلىرى بىلهن سېلىشتۇرساق، ئاساسهن ئوخشاشلىق بارلىقىنى ھ

ئۆتۈك ياكى مهسىنىڭ ئۈستىدىن كىيىلىدىغان ¨ئوغۇق<<سۆزىنى ئىزاھالپ،>>ئوغۇق<<ناملىق ئهسىرىده>>تىلالر دىۋانى

بۇ مهلۇمات بىزگه ئۆتۈك، مهسه ھهمده يۇقىرىقى ئىككـى ). بهت¨91 توم، I(دهيدۇ >>تېره پايپاق، يهختهردهكته

دىن ئىبارهت ئۈچ خىـل )ئهمهلىيهتته كاالچ(ئاياغ كىيمىنى ئاسراش ئۈچۈن ئىشلهنگهن تېره پايپاق خىل ئاساسلىق

. ئاياغ كىيمىنىڭ بلغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ

دهپ >> سامدا<<دهپ ئاتىلىدىغان ئايالغچه ئۆتۈك،>>بۆكۈش<<دا>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<يۇقىرىقىالردىن باشقا، يهنه

ــازلىق ــدىغان ي ــهندهل كهش،ئاتىلى ــق<< س ــورۇق >>تىزلى ــشلهنگهن چ ــسىدىن ئى ــايۋان تېرى ــدىغان ھ دهپ ئاتىلى

تـوم، I(>>ئۆتۈكنىڭ تۇمشۇقىغا زىننهت ئۈچۈن تاقىلىـدىغان تهڭگىـلهر¨تىزىلدۈرۈك<<شۇنداقال يهنه. تونۇشتۇرۇلغان

تىپ، ئۇيغۇرالر ئاياغ بۇ مهلۇمات بىزگه ناھايىتى قهدىمكى زامانالردىن تار. دېگهن ئىزاھات ئۇچرايدۇ) بهت¨686

كىيمىگه نىسبهتهن يالغۇز پۇتنى مۇھاپىزهت قىلىش مهقـسىتى بىلهنـال چهكلهنمهسـتىن، بهلكـى ئـۇنى ئۆزلىرىنىـڭ

.ئېستېتىك تهلىپىگه ئۇيغۇنالشتۇرۇشقا تىرىشقانلىقىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

باشقا قېرىنداش مىللهتلهر ئارىـسىغىمۇ ئۇيغۇر ئۆتۈكى بۈگۈنكى كۈنده يالغۇز ئۇيغۇرالر ئارىسىدىال ئهمهس، يهنه

.ھهتتا سهنئهت كىيىمى سۈپىتىده جاھان سهھنىلىرىده نامايان بولماقتا. كهڭ ئومۇمالشماقتا

پوتا باغالش ۋه چۈمبهل تارتىش

ئۇيغۇر ئهرلىرى بېلىگه پوتا باغالشنى ناھايىتى ياخـشى كۆرىـدۇ ھهمـده ئـۇنى ئهرلهرگه خـاس مهردانىلىـك ۋه

ئادهتتىكى چاغالردا ئۇيغۇر ئهرلىرىنىڭ پوتىـسى ھهرخىـل رهڭـدىكى يىـپ . ڭ نىشانى، دهپ بىلىدۇچهبدهسلىكنى

تهخمىـنهن ئۇزۇنلـۇقى ئىككـى مېتىـردىن . قىسقىلىقى بىردهك بولمايدۇ¨ئۇزۇن. ياكى يىپهك رهختلهردىن ئىشلىنىدۇ

قىزىـل، يېـشىل يـاكى گۈللـۈك، يـاش يىگىـتلهر كـۆپرهك. كۆپرهك، كهڭلىكى ئهللىك سانتىمېتىر ئهتراپىدا بولىدۇ

پوتـا بـاغالش ئۇيغـۇر ئهرلىرىنىـڭ ئهنئهنىـۋى . ياشانغانالر قارا رهڭلىك رهختلهردىن پوتا باغالشنى ياخشى كۆرىدۇ

Page 21: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 21

بىزگه مهلۇمكى، ئهرلهرنىڭ ئهنئهنىۋى كىيىمى ئاساسهن ئۇزۇن . تاشقى كىيىم ئاالھىدىلىكى ئاساسىدا پهيدا بولغان

ىدىغان ئالدى ئوچۇق تون شهكىللىك كۆڭلهك ياكى تون بولۇپ، ئۇنىڭغـا تـۈگمه يـاكى بولۇپ، تىزنى يېپىپ تۇر

ئۇنىڭ ئۈستىگه، بۇ خىل . شۇڭا بۇ كىيىمىنى بهلدىن پوتا بىلهن باغلىۋېلىش زۆرۈرىيىتى تۇغۇلىدۇ. ئىزما قادىمايدۇ

ئۇيغـۇر . ىنىمـۇ ئوينايـدۇشۇ سـهۋهبتىن، پوتـا يهنه يـانچۇق رول. تون ياكى تونچه كۆڭلهكنىڭ يانچۇقى بولمايدۇ

يهنه بىر تهرهپتىن ئالغاندا، . ئهرلىرى دائىم بېلىدىكى پوتىسىغا نان ياكى باشقا الزىمهتلىك نهرسىلهرنى تۈگۈۋالىدۇ

. بهلگه سوغۇق تېگىپ قېلىشتىن ناھايىتى ئېھتىيات قىلىدۇ. ئۇيغۇرالر بهلنى مۇھاپىزهت قىلىشقا بهك كۆڭۈل بۆلىدۇ

اسراشنىڭ ئهڭ ياخشى چارىسى بولۇپ، ئۇ بهلگه سوغۇق تېگىش ۋه سوغۇق ئۆتۈپ قېلىـشتىن پوتا باغالش بهلنى ئ

.قورساق سېلىپ كېلهڭسىز سهمرىپ كېتىشنىڭمۇ ئالدىنى ئالىدۇ. ساقاليدۇ

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا يالغۇز ئۇزۇن كۆڭلهك ياكى تون كىيگهن كىشىلهرال پوتا بـاغالپ قالماسـتىن، كـالته چاپـان

ئومۇمهن، پوتا باغالش ئۇيغۇرالرنىڭ كىيىـنىش ئـادىتى ۋه . ۆڭلهك كىيىدىغان ياشالرمۇ پوتا باغاليدۇياكى خالتا ك

پوتـا <<شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇرالرنىـڭ ئهنئهنىـۋى مهشـرهپلىرىده مهخـسۇس. ئېستېتىك تهلىپى بىلهن زىچ باغالنغان

.ئوينىلىدۇ>>ئويۇنى

اش ياغلىقى بىلهن يۈزىنى ئوراش ئادىتى ئىسالم دىنى بىلهن ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ يۈزىگه چۈمبهل تارتىش ياكى ب

. مۇناسىۋهتلىك بولۇپ، ئهسلىده ئىسالمىيهتتىن كېيىن ئهرهبلهر ئارقىلىق ئۇيغۇرالر ئارىسىغا تارقالغان

ئېتنىك جهھهتتىن قارىغاندا، يۈزىگه چۈمبهل تـارتىش ياكىيـاغلىق بىـلهن ئورىـۋېلىش ئهرهب يېـرىم ئارىلىنىـڭ

بورانلىق قۇرغـاق رايـون بولـۇپ، ¨ئهرهبيېرىم ئارىلى قۇم. شارائىتى بىلهن مۇناسىۋهتلىك بولۇشى مۇمكىنتهبىئىي

بورانـدىن ئـۆزىنى سـاقالش مهقـسىتىده ¨كۆزىنى ئاسراش ۋه قۇم¨كۈن نۇرى كۈچلۈك، شۇڭا ئهرهب ئاياللىرى يۈز

ئىـسالم . ىڭ ئهقىـدىلىرى سـىڭىپ كهتـكهنكېيىنچه، ئىسالم دىنىن. يۈزىنى رومال بىلهن ئورىۋېلىشقا ئادهتلهنگهن

تۈزگه چىقسا نـامهھرهم ¨ئايالالر يۈزىنى ئوچۇق تاال<<،>>ئايالالر غهيرىي ئهر كىشىگه يۈزىنى كۆرسهتمهسلىك<<دىنىدا

ئۆتمۈشته قازىكاالنالر يۈزىنى ياپماي يۈرگهن ئايـالنى . دېگهنگه ئوخشاش شهرىئهت پهتىۋالىرى بهلگىلهنگهن>>بولىدۇ

مۇشـۇنداق دىنىـي ۋاسـتىلهر بىـلهن ئايـالالرنى . ، تۇتۇۋېلىپ دهرره بىلهن ئۇرغان ياكى سـازايى قىلغـانئۇچراتسا

.چۈمبهل تارتىشقا مهجبۇرلىغان

Page 22: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 22

ئاساسهن قهشقهر، يهكهن، خوتهن (ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئىسالم دىنىنىڭ تهسىرى قويۇق ۋه چوڭقۇر بولغان رايونالر

قىشالقالردا يۈزىنى ¨شهھهردىن چهترهك يېزا. ىش بىر قهدهر كهڭرهك ئهۋج ئالغاندا چۈمبهل تارت)قاتارلىق شهھهرلهر

يۈزىگه چـۈمبهل تـارتىش يـاكى رومـال بىـلهن ئورىـۋېلىش ئاساسـهن ئايـالالر تۇرمۇشـلۇق . ئوراش ئومۇمالشمىغان

قىزالرنىمۇ يـۈزىنى ) رهسىده قىزالر(ئاز ساندىكى خۇراپات ئائىلىلهرده بويىچه يهتكهن . بولغاندىن كېيىن باشلىنىدۇ

.يېپىشقا مهجبۇرلىغان

ئوتتـۇز سـانتىمېتىر ¨ئۇزۇنلـۇقى قىرىـق سـانتىمېتىر، كهڭلىكـى يىگىـرمه بهش. چۈمبهل قارا قىل يىپتا توقۇلىدۇ

ــدۇ ــى بولى ــۇچ يىپ ــدىغان ئىلغ ــپ قويى ــقا ئېلى ــده باش ــاش تهرىپى ــۇپ، ب ــا بول ــۆت چاس ــدا ت ــۇنى . ئهتراپى ئ

ن بهدهننىڭ ھهممه يېرىنى ئوراپ تۇرىدىغان پهرىـجه كىيىـدىغان ياشـقا چـوڭراق دهپ ئاتىلىدىغا>>ئاقىپجا<<كۆپرهك

چـۈمبهل ئورنىغـا ئـاق داكـا . ئاقىپجىسى يوق ئايالالر يۈزىگه چۈمبهل تارتمايدۇ. مۆتىۋهر ئايالالر يۈزىگه بېكتىىدۇ

چـۈمبهل يـاكى رومـال .رومال ياكى تور رومالنى بېشىغا سېلىپ، شۇ رومالنىڭ بىر تهرىپى بىلهن يـۈزىنى ياپىـدۇ

.ئومۇمهن نېپىز توقۇلغاچقا، كۆرۈنۈشكه تهسىر يهتكۈزۈلمهيدۇ

ھازىر ئۇيغۇر ئاياللىرى ئارىـسىدىكى . ئايالالرنىڭ ھوقۇقتا باراۋهرلىكى ئىشقا ئاشۇرۇلدى¨ئازادلىقتىن كېيىن، ئهر

.ماقتايۈزىگه چۈمبهل تارتىشتىن ئىبارهت بۇ خۇراپىي ئادهت تهدرىجىي يوقالدى ۋه يوقال

ئهرلهر كىيىملىرى

بېلىگه قىزىل ياكى گۈللۈك پوتا . بۇرتىغا تىغ تهگكۈزمهيدۇ¨ئۇيغۇر ئارىسىدا تېخى ئۆيلهنمىگهن يىگىتلهر ساقال

.باغالپ، يېنىغا غىالپلىق پىچاق ئاسىدۇ

.دۇئۆتۈك كىيى. ئهمما ساقال قويمايدۇ. قويىدۇ>>چاشقان بۇرۇت<<توي قىلغاندىن كېيىن بۇرتىنى ياسىتىپ

.بۇ بويتاق ئىكهنلىكىنىڭ ئىشارىتى. خوتۇنىنى قويۇۋهتكهن بويتاق يىگىتلهر بېلىگه سېرىق پوتا باغاليدۇ

نهۋرىلىك بولغانـدا . قويۇۋالىدۇ) بودهك ساقالمۇ دېيىلىدۇ(>>كهكه ساقال<<ئادهتته بالىلىق بولغان ئهرلهر كىچىك

. نى قويۇۋېتىدۇ)ئاستىن كالپۇك تۈكى(قويىدۇ ھهم داقال >>لنۇقتىلىق ساقا<<بۇرۇتى بىلهن ساقىلىنى تۇتاشتۇرىدىغان

.بېشىغا بادام دوپپا ياكى باشقا خىلدىكى گۈللۈك دوپپا كىيىدۇ

Page 23: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 23

تهقـۋادارلىرى . ياشانغان ئهرلهر چوڭ ساقال قويۇپ، گۈللۈك دوپپا كىيمهي قارا ياكى يېشىل سىدام دوپپا كىيىدۇ

.پان كىيىدۇبولسا بېشىغا سهلله ئورايدۇ، ئۇزۇن تون چا

سۆز <<.چۆچهككه قالىدۇ¨ئومۇمهن قىرىق ياشتىن ئاشقان ئهرلهر ئۆزىگه اليىق ساقال قويمىسا ئامما ئارىسىدا سۆز

.دېگهن تهمسىل مۇشۇ ھالهتكه قارىتىلغان>>ساقال¨ماقال، ئهر كۆركى¨كۆركى

.لى بولىدۇيۇقىرىدىكى بهلگىلهرگه قاراپ ئهرلهرنىڭ ئۆلچىمى، تۇرمۇش ئهھۋالىغا باھا بهرگى

قهدىمكى سهنئهت كىيىم كېچهكلىرى

كىيىنىش ئادىتى ھاياتلىق ئېھتىياجىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، ئۇ، بهدهننـى مۇھـاپىزهت قىلىـش ۋه ئـۆزىنى

.بېزهشتىن ئىبارهت ئىككى مۇھىم ئېتنىك ئاالھىدىلىككه ئىگه

ىن، شـۇنداقال يهنه دهۋر تهرهققىياتىغـا كىيىنىش ئـادىتى يـالغۇز تـارىخي ۋارىـسچانلىققا ئىـگه بولـۇپال قالماسـت

قهدىمكى تارىخىي خاتىرىلهر ۋه ئارخېئولوگىيىلىك ماتېرىيـالالردىن مهلـۇم بولۇشـىچه، . ئهگىشىپ يېڭىلىنىپ تۇرىدۇ

تاڭ دهۋرلىرىده ¨ئااليلۇق، سۈي. ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى كىيىنىش ئادهتلىرى ھازىرقىدىن ناھايىتى زور پهرق قىلىدۇ

ىملىرى ھهرقايسى رايونالرنىڭ پهرقلىق بولۇپ، قهشقهر ئاياللىرى ئهشـمه چـاچ، يـان مـاڭالي، چـېكه سهنئهت كىي

ماڭالي چاچ قويغان؛ بېشىغا ئالتۇن نهقىشلىك قىسقا گۈللۈك تاج، گۈللۈك جىغا قادىغـان؛ قولىغـا ئـۈزۈك،بىلهزۈك

ئالـدى پهش ياقىلىرىغـا كـالۋۇتۇن يىـپ سېلىپ، بوينىغا مارجان، زوننار ئاسقان، گۈللۈك ئۇزۇن كۆڭلهڭ ئۈسـتىگه

جىلىتكه كىيگهن، پۇتىغا گۈل پۇچقاقلىق تامبال ۋه قوش تۇمشۇقلۇق قىزىل ئۆتۈك ¨بىلهن نهقىش ئويۇلغان كهمزۇل

يهڭلىرىگه گـۈل نهقىـشلهنگهن كـۆڭلهك، ¨ئهرلهر بولسا تون، پهشمهت، يهكتهك، ئالدى پهشلىرى ۋه ياقا. كىيگهن

بهلبـاغ ۋه ¨بۇرۇت قويغان، بهللىرىگه پوتا¨ساقال. قىزىل ئۆتۈك، گۈللۈك دوپپا كىيگهنگۈل پۇچقاقلىق تامبالك،

.نهقىشلىك كهمهر باغلىغان، يېنىغا خهنجهر ئاسقان

چـاچ ۋه ئهشـمه ) بـۈدۈر(كۇچا ئاياللىرى ئېگىز تۈرمه چاچ، يان ماڭالي، چاچ، چېكه ماڭالي چاچ، گىجىـم

اداق، گۈللۈك تاج قادىغان، قوللىرىغا ئۈزۈك، بىلهزۈك سـالغان، بـېلىگه چاچ قويۇپ، بېشىغا ئالتۇن جىرغا، گۈل ق

¨ئۈسـتىگه نىمـچه. نهقىشلىك كهمهر ياكى پوتا باغلىغان، پۇتىغا قىزىـل، قـارا ئۆتـۈك يـاكى باسـماق كىـيگهتن

لهك، كهمزۇل، جىلىتكه، گۈل پۇچقاق تامبال كىيىپ، ئۈستىگه تور يوپۇق تارتقان، ئهرلىرى گۈللۈك ئهرهنـچه كـۆڭ

Page 24: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 24

ئايال سـهنئهتچىلهر چېكىـسىنى ¨بۇرۇت قويغان، ئهر¨ساقال. دوپپا، گۈل پۇچقاقلىق تامبال ۋه رارا ئۆتۈك كىيگهن

بۇنـداق كىيىـنىش ئـادىتى قاراخـانىالر . قهدىمكى ئۇيغۇر ئهنئهنىسى بويىچه قارا تاۋار يـاغلىق بىـلهن تېڭىۋالغـان

دا >>سـوتۇق بوغراخـان<< بـۇ ھـالنى بىـز تـارىخىي رومـان.دهۋرىگه كهلگهنـده يهنه مهلـۇم ئۆزگىرىـشلهر ياسـىغان

بېـشىنىڭ چوققىـسىغا تۈرمهكلىۋالغـان <<:تهسۋىرلهنگهن شاھزادىنىڭ تۆۋهنـدىكى تهسـۋىرى سـۈرىتىدىن كـۆرهلهيمىز

يىرىك، قارا، ئۇزۇن چېچىنى باستۇرۇپ كالۋۇتۇن بىلهن كهشته بېسىلغان تهيتـۇلال بوغمىچـا چىگـكهن، ئۇچىـسىغا

توننىڭ تۈز ياقىسىدىن ئېتىكىگىچه ئالتۇن رهڭ مهشۇتتىن كهشـته تىكىلـگهن، خـۇددى . تون كىيگهنيېشىل يىپهك

ئـالتۇن توقىلىـق كهڭلىكـى تـۆت ئىلىـك كېلىـدىغان يېـپهك . شۇنداق كهشته كهڭ يېڭىدىمۇ جۇاللىنىـپ تۇرىـدۇ

ئۇنىـڭ سـېپىغا . ئېـسىلغانبهلبېغىنىڭ ئوڭ تهرىپىده ئۈچ غېرىچ ئۇزۇنلۇقتا كۈمۈش قىنلىق، تۇچ ساپلىق خهنـجهر

پات سىلكىپ قويۇشى ۋه ئۇچلۇق تۇمشۇقىغا مىـس ¨جۈپ تىللىق قامچىسىنى ئاتقا ئۇرماي پات. سهدهپ قويۇلغان

مانا بـۇ تهسـۋىرلهر قاراخـانىالر دهۋرىـدىكى >>...تۇچتىن ئىشلهنگهن دىۋىتكۈچى بار ئۆتۈكلۈك ئايىغى . قاپالنغان

.ۋهر بېرىدۇئۇيغۇرالرنىڭ كىيىنىش ئادىتىدىن خه

خۇلقى توغرىسىدا¨ئۇيغۇرالردىكى ھهر قايسى يۇرت ئادهملىرىنىڭ مىجهز

قهشقهر ئۇيغۇرلىرى

، )ئـات يـۈز(، ئوتتۇرا بوي، بۇغداي ئۆڭلۈك، يۈزى سوقىچاقراق)براخىكىفال(قهشقهر ئۇيغۇرلىرى يۇمىالق باش

، چاچلىرى قارا قۇڭـۇررهڭ، )ۇرۇن ئارىسىداقۇش تۇمشۇق بۇرۇن بىلهن تۈز ب(بۇرنى ئوتتۇراھال كهڭ، لېكىن ئېگىز

بۇرۇتلىرى قويۇق، ئهگىم قاشلىق، تېرىسى سـۈزۈك ۋه سـىلىق بولـۇپ، ئومـۇمهن چىرايلىـق ¨قوي كۆزلۈك، ساقال

ئۇالر چىرايلىق كىيىنىپ ساالپهتلىك يۈرۈشنى ياخشى كۆرىدۇ، تازىلىققا ۋه گىرىمگه ئاالھىـده ئهھمىـيهت . كېلىدۇ

پهننى قهدىرلهيدۇ، ھهمـسۆھبهتنى ياخـشى ¨اسىپ كىشىلهرگه دوست ۋه ئامراق كېلىدۇ، ئىلىمبېرىدۇ، ئۆلىما ۋه ك

.كۆرىدۇ

ساخاۋهتلىك، مېھماندوست، دانا ھهم مۇاليىم سۆزلۈك بولـۇپ، خۇشـناۋاز، سـهنئهتخۇمار ¨قهشقهر ئۇيغۇرلىرى خهير

كا مـاھىر، سـاياھهت ۋه سـهپهرگه سېتىق ۋه تىجارهت¨تۇرمۇشتا تىرىشچان ھهم ئهمگهكچان بولۇپ، سودا. كېلىدۇ

ئهھلى كهسىپ ۋه ھۈنهرۋهنلهرنىڭ تىرىشچانلىقى، قول ھۈنهر ماھارىتى جهھهتته باشقا شهھهرنىڭ . ھهۋهس قىلىدۇ

Page 25: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 25

شۇڭا قهشقهر قهدىمدىن باشالپ ئوتتۇرا ئاسـىيانىڭ مهدهنىـيهت ۋه . ئادهملىرىگه قارىغاندا ئۈستۈن ۋه زىياده تۇرىدۇ

.لگهنسودا مهركىزى بولۇپ كه

خوتهن ئۇيغۇرلىرى

، )بروخىكىفـاللىقى گهۋدىلىـك(خوتهن ئۇيغۇرلىرى بهستلىك، ئاقپىشماق، ھال تهنلىك بولۇپ، يۇمىالق بـاش

قـارامتۇل اكىقـارا يـ لىرىچ، چـا)ئـات يـۈز(ئوتتۇرا بوي، بۇرنى ئىـنچكه، لـېكىن ئېگىـز، يـۈزى سـوقىچاقراق

خـوتهن . كىرپىكلىرى تولۇق، تهبهسسۇم چىراي كېلىـدۇ¨ قاشبۇرۇتلىرى قويۇق، قارا كۆز،¨دولقۇمسىمان، ساقال

خوتهن . ئۇيغۇرلىرى بىر سۆزلۈك، بىر قوللۇق، بىر نىيهتلىك ۋه ئىتتىپاق بولۇپ، مۇاليىم ۋه كهمتهر ئىشچان كېلىدۇ

. ۇئۇيغۇرلىرى ئۆز ئىشىغا ناھايىتى پۇختا، دوستلۇق ئهقىدىسى كۈچلۈك، ئاغزى مهھكهم بولۇپ، سـىر سـاقلىيااليد

ھۈنهرۋهن، تهبىئهت ئىدرىكى پاكىز، زېھنى ئۆتكۈر بولۇپ، ئۆتكهن ئىشالردىن خـاتىره ¨خوتهن ئۇيغۇرلىرى كاسىپ

.قالدۇرۇشقا ئادهتلهنگهن

ــاددىي ــۇرلىرى ئ ــوتهن ئۇيغ ــدۇ¨خ ــهمهتچىلىكنى ياقتۇرماي ــايدۇ، ھهش ــاددا ياش ــات. س ــهنئهت ۋه ¨ئهدهبىي س

.دۇ، ئۆلىما ۋه ئالىمالرنى قهدىرلهيدۇتىبابهتچلىككه ئاالھىده ئېتىبار بىلهن قاراي

شـۇڭا بـۇ جـاي . خوتهن ئۇيغۇرلىرى ھهرقانداق ھۈنهرنى ئـۆز كامالىغـا يهتكـۈزۈپ، خېرىـدارنى رازى قىلىـدۇ

.ئهزهلدىن يىپهك يولى توقۇمىچلىقى ۋه قاشتېشى ئويمىكارلىقى بىلهن مهشھۇر

ئاتۇش ئۇيغۇرلىرى

ئۇيغۇرلىرى ئىتنىك جهھهتتىن قهدىمكى ئۇيغۇر قهبىلىلهر ئىتتىپـاقى تارىخىي مهنبهلهرده كۆرسىتىلىشىچه، ئاتۇش

. ئهۋالدلىرى دهپ قارايدۇ¨ئچىدىكى ئاساسلىق قهبىلىلهرنىڭ بىرى بولغان ياغمىالرنىڭ ئۇرۇغ

بۈگۈنكى ئاتۇش ئۇيغۇرلىرىنىڭ قىياپهت تهسهۋىرى قهشـقهر ئۇيغۇرلىرىنىـڭ قىيـاپهت تهسـۋىرى بىـلهن ئاساسـهن

يهنى باش سۆڭىكى يـۇمىالقراق، چـاچ ۋه سـاقاللىرى قويـۇق ۋه قـارا، بـۇرنىئىنچىكه، لـېكىن . ۇئوخشاپ كېتىد

، بۇغداي ئۆڭلۈك، قوي كۆزلۈك، ئوتتۇرا بوي، بهدهن مۇسكۇللىرى چىڭ، يۈزى سـوقىچاقراق )قاڭشالىق(ئېگىزرهك

.، كۆز قارچۇقى ئۆتكۈز، ئهگمه قاش،قاپىقىنىڭ قېتى كهڭرهك كېلىدۇ)ئات يۈز(

Page 26: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 26

مهرىپهتنى قهدىرلهيدۇ ۋه ھۆرمهتلهيدۇ، يېڭىلىققا ¨پاراسهتلىك بولۇپ، ئىلىم¨ۇش ئۇيغۇرلىرى ئىشچان ۋه پهمئات

مۇشهققهتتىن زارالنمايدۇ، بهلكى ئۆز ئهقىل پاراسـىتى ۋه كـۈچىگه تايىنىـپ بهخىتلىـك تۇرمـۇش ¨ئىنتىلىدۇ، جاپا

.يارىتىش روھى ئۈستۈن

ىناق ۋه ئىتتىپاق ياشايدۇ، قهيهرده ئولتۇراقلىشىشىدىن قهتئىينهزهر، ئۆزئـارا ئاتۇش ئۇيغۇرلىرى ئۆز ئارا ئۆز ئارا ئ

.خاھلىق قىلىدۇ¨يوقسۇللىرىغا خهير. بىرىگه ياردهم بېرىدۇ ۋه ئهقىل كۆرسىتىدۇ¨ئىزدىشىپ بىر

ۋه تىجارهت ۋه سودا سېتىققا كامىللىقى، سۆزده مۇاليىم ۋه چىۋهرلىكى، ئـۆز ئىـشىغا پـۇختىلىقى، كهمتهرلىكـى

.سىڭىشچانلىقى، ئالدىن كۆرهرلىكى قاتارلىق ئاالمهتلهر ئاتۇش ئۇيغۇرلىرىنى خاراكتېرلهيدىغان تۈپ ئاالمهتلهردۇر

ئاقسۇ ئۇيغۇرلىرى

پهل بۇغداي ئۆڭلۈك كېلىدۇ ھهمده بېشى يـۇمىالق، يـۈزى كهڭ ۋه ¨ئاقسۇ ئۇيغۇرلىرى ئاقپىشماق، ئهمما سهل

مان، قوي كۆزلۈك ۋه ئارىالشما كۆزلۈك، لېكىن يۇقىرى قاپىقىنىڭ قېتى چوڭ، گۆشلۈك، چاچلىرىقارامتۇل ۋه دولقۇنسى

.بۇرۇتلىرى ئوتتۇراھال، بۇرنى ئادهتته كهڭرهك ۋه تۈز، پېشانىسى كهڭ بولىدۇ¨ساقال

سـاددا، يـۇۋاش، مـۇاليىم، كهمـتهر، شـۈكرىچان ¨، ئاددىي)تۈز(ئاقسۇ ئۇيغۇرلىرى خاراكتېر جهھهتتىن توغرا

كهسـىپ ۋه ¨ھـۈنهر. انلىرى كۆپ، ھۈنهرۋهر كاسـىپلىرى ئـاز، سـودا تىجـارهتكه ئـانچه قىزىقمايـدۇدېھق. خهلقتۇر

دېقـانلىرى . تىجارهت بىلهن شۇغۇللىنىدىغانالرنىڭ كۆپچىلىكىنى باشـقا شـهھهرلهردىن كهلگهنـلهر تهشـكىل قىلىـدۇ

ئايال توپلىشىپ ¨مار بولۇپ، ئهرئۇالر سهنئهتخۇ. ئاقكۆڭۈل ۋه مېھماندوست بولۇپ، پۇلغا ئانچه ھېرىسمهن ئهمهس

.مهشرهپ ئويناشقا ئادهتلهنگهن

شۇڭا ئاقـسۇ مـۇھىتى گـۈزهل، بۈكباراقـسان شـهھهر . ئاقسۇ ئۇيغۇرلىرى باغۋهنچىلىككه ئاالھىده ئېتىبار بېرىدۇ

ان بولۇپ، ئېلىمىز بويىچه ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرىدىغانالرنىڭ مۇتلهق كۆپچىلىكى مانا شـۇ ئاقـسۇ تهۋهسـىده ياشـايدىغ

.ئۇيغۇرالردۇر

تۇرپان ئۇيغۇرلىرى

تۇرپـان ئۇيغـۇرلىرى . ئۇيغۇرلىرىنىڭ مهركىزى ھېسابلىنىدۇ>>ئىدىقۇت<<تۇرپان قهدىمىي شهھهر بولۇپ، قهدىمكى

قىياپهت جهھهتتىن سارغۇچ ئۆڭلۈك، باش سۆڭىكى يۇمىالققا مايىل، ئېگىز بوي، گهۋدىلىك، بۇرنى ياپىالقراق ھهم

Page 27: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 27

. لىرى سهل چوڭراق كۆندۈلهڭ شهكىلده، يۈزلىرى كهڭ، يۈزىنىڭ داس سۆڭىكى كۆرۈنهرلىكقېلىنراق بۇرۇن تۆشۈك

بـۇرۇتلىرى شـاالڭ ¨، قـاپىقى گۆشـلۈك، چـاچلىرى تـۈز ۋه قـارا، سـاقال)چېقىر كـۆز(قارامتۇل، ئهمما كىچىكرهك

.بولۇشتهك ئاالھىدىلىكى بىلهن خاراكتېرلىنىدۇ

¨مىكىـر ۋه خىيـانىتى يـوق، ئهقىـده¨زلۈك، تـۈز كۆڭـۈل، ھىـيلهتۇرپان ئۇيغۇرلىرى راست قوللۇق، راست سۆ

قارنى كهڭ، ئۆزئارا ئـاداۋهت سـاقلىمايدىغان، ئـارتۇقچه ¨ئىخالسلىرى ساپ، سۆزلىرى قوپاللراق بولسىمۇ، كۆكسى

. تهكهللۈپنى خالىمايدىغان، ئهقىدىسى كۈچلۈك خوشپېئېل خهلقتۇر

ۈيى كهم بولغاچقا تۇرپان ئۇيغۇرلىرى كارىز سۈيىگه تايىنىـپ تۇرپاننىڭ ھاۋاسى ئىسسىق، كىلىماتى قۇرغاق، س

.دېھقانچىلىق ۋه باغۋهنچىلىك بىلهن ھايات كهچۈرىدۇ

ئهممـا دېھقـانچىلىقتىن باشـقا . تۇرپان ئۇيغۇرلىرى ئهمگهكچان ۋه باتۇر خهلق بولۇپ، قىينچىلىقتىن قورقمايـدۇ

.انچه قىزىقمايدۇتىجارهتكىمۇ ئ¨كهسىپكه ئانچه كامىل ئهمهس، سودا¨ھۈنهر

كورال ئۇيغۇرلىرى

كورال ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئىتنىك تهركىبى بىر قهدهر مۇرهككهپ بولۇپ، لوپنۇر ئۇيغۇرلىرى يهرلىك ئىرقى ئاالھىدىلىك

ئۇالر سارغۇچ ئۆڭلۈك، بېشى يۇمىالقراق، بـويى ئوتتۇراھـال، بهسـتلىك، . جهھهتتىن ۋهكىللىك خاراكتېرىگه ئىگه

چوڭراق، بۇرنى تۈز، قېلىنراق، بۇرۇن تۆشۈكلىرى سهل چـوڭراق، يـۈزلىرى قىـسقا، كهڭ، يۈزىنىڭ داس سۆڭىكى

بـۇرۇتلىرى ئوتتۇرھـال بولۇشـتهك ¨چاچلىرى تۈز ۋه قويۇق، كۆز قارىچۇقى قارا، قاپىقى تار ئهمما قېلىنراق، ساقال

ى ئۇيغـۇرالر قىيـاپهت جهھهتـتىن كورال شهھىرى ۋه ئۇنىڭغا يېقىن رايـونالردىك. ئاالھىدىلىك بىلهن خاراكتېرلىنىدۇ

.ئاقسۇ، كۇچار ئۇيغۇرلىرىغا ئاساسهن ئوخشايدۇ

¨مىكىرسـىز، ئىـززهت¨قـارنى كهڭ، ھىـيله¨كورال ئۇيغۇرلىرى ئاقكۆڭۈل، راست سـۆزلۈك، مـۇاليىم، كۆكـسى

لوپنـۇر ئهتراپـدىكىلهر چـارۋىچىلىق، ئوۋچىلىـق،. ئېكراملىق بولـۇپ، دېھقـانچىلىق بىـلهن تۇرمـۇش كهچۈرىـدۇ

¨كهسـىپ، سـودا¨سـاددا ياشاشـقا ئـادهتلهنگهن، ھـۈنهر¨بېلىقچىلىقنى ئاساس قىلىپ كهلگهن بولۇپ، ئـاددىي

.تىجارهت بىلهن شۇغۇلالنمىغان

Page 28: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 28

مۇل ئۇيغۇرلىرىۇق

.قۇمۇل تارىختىن بۇيان ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى ئانا يۇرتلىرىدىن بىرى

سـىپايه، ¨ ئاقكۆڭۈل، كهمتهر، خۇشـپئېل، سـىلىقپاراسهتلىك،¨قومۇل ئۇيغۇرلىرى ئهمگهكچان، باتۇر، ئهقىل

شـۇنىڭ . ئۇسسۇلغا ھېرىسمهن بولۇشتهك خـاراكتىرىگه ئىـگه¨چاقچاق، ناخشا¨ئىناق، مېھماندوست، ئويۇن¨ئۆم

.دهپ تهرىپلىنىدۇ>>بىرى بۇلىقى، بىرى خۇلقى ياخشى<<ئۈچۈن بۇ رايون

اي ئۆڭلـۈك، ئوتتـۇرا بويلـۇقتىن تـۆۋهنرهك، پهل بۇغـد¨قۇمۇل ئۇيغۇرلىرى قىياپهت جهھهتتىن ئاق ئهمما سـهل

بۇرنى ئادهتته كهڭرهك ۋه تۈز، ياڭاق سۆڭىكى كهڭ، چاچلىرى سهل تـۈز، قوڭـۇر، ئـانچه قويـۇق ئهمهس، قـوي

پهل چېقىر، پېشانىسى سـهل ¨كۆزلۈك ۋه ئارىالشما كۆزلۈك، لېكىن يۇقىرى قاپىقىنىڭ قېتى چوڭ، كۆز ئوقلىرى سهل

بولۇشـتهك ئاالھىـدىلىكلهر بىـلهن ) خروكىفـال(، بېـشى سـهل سـوقىچاقراق )كوسا(االڭ بۇرۇتى ش¨تارراق، ساقال

.خاراكتېرلىنىدۇ

ئىلى ئۇيغۇرلىرى

بـۇ رايـون شـىنجاڭنىڭ ئاشـلىق . ئىلى ئۇيغۇرلىرى ئاساسهن تېرىقچىلىـق ۋه چـارۋىچىلىق بىـلهن شـۇغۇللىنىدۇ

.ئامبارلىرىدىن بىرى سانىلىدۇ

پاراسهتلىك، باتۇر، روھلۇق، تېتىـك، خـۇش چاقچـاق، كهڭ قورسـاق، ¨هقىلئىلى ئۇيغۇرلرى ئهمگهكچان، ئ

¨سـائهتلىك، يـۈرۈش¨بېرىمغـا مـاھىر، مېھماندوسـت، سـاالم¨سۆزمهن، يۇمۇرغا باي، پاكىز تهبىئهتلىك، ئېلىم

مۇزىكىغا ھېرىسمهن، مهدهنىيهت سۆيهر بولۇشـتهك ئاالھىـدىلىكلهر بىـلهن¨تۇرۇشى رهتلىك ۋه ساالپهتلىك، ناخشا

.خاراكتېرلىنىدۇ

شۇ سهۋهبتىن ئىلـى . كهلدى مۇناسىۋىتى قويۇق بولغان¨تارىختا ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ قوشنا ئهللهر بىلهن باردى

بـۇ رايـون بهلگىلىـك ئىقتىـسادىي . ئۇيغۇرلىرى مهدهنىيهت جهھهتته باشقا رايونالرغا قارىغاندا بۇرۇنراق ئويغانغان

ئهسلى يهرلىك ئىلى . هلقلهر ئۇچرىشىپ تۇرىدىغان تىپىك بىر رايونغا ئايالنغانئهۋزهللىككه ئىگه بولغاچقا تۈرلۈك خ

ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئانتروپولوگىيىلىك تىپى توركوئىدالر ئىرقىغا مهنسۇپ بولۇپ، ئۇ ياۋروئىدلىق بىلهن موڭغۇلوئىدلىقنىڭ

هنـۇبىي شـىنجاڭدىن ئىلـى جۇڭغار خـانلىقى دهۋرىـده ج. ئوخشىمىغان نىسبهتتىكى ئارىالشمىسىدىن شهكىللهنگهن

Page 29: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 29

رايونىغا كۆپلىگهن ئۇيغۇرالر كۆچۈپ بارغان بولـۇپ، ئـۇالر تهبىئىيكـى قهشـقهر، خـوتهن ئۇيغۇرلىرىنىـڭ قىيـاپهت

.خاراكتېرىگه ئىگه

ئۇيغۇرالردا كىشى ئىسىملىرى

راسىم قهدىمكـى ئۇيغۇرالردا قهدىمدىن تارتىپ ئادهمگه ئىسىم قويۇش بىرخىل مۇراسىم تۈسىنى ئالغان بولۇپ، بۇ مۇ

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئومۇمالشقان ئىسىم قويۇش ئادىتى بويىچه باال تۇغۇلۇپ ئۈچ . دهپ ئاتالغان>>كۆدهن<<زامانالردا

ئىـسىم قويۇشـتا ئومـۇمهن . ئىسىم قويۇش رهسمىيىتى بېجىرىلىدۇ) ھازىر بهزى رايونالردا يهتته كۈنگىچه(كۈنگىچه

تۇغقـانلىرى ¨هھهلله ئاقـساقاللىرى يـاكى ئىمـام مهزىنلهرنـى، يـاكى ئـۇرۇقم¨ئانىسى ئۆيىگه يۇرت¨بالىنىڭ ئاتا

ئانىـسىنىڭ ¨ئىسىم قويۇشقا تهكلىپ قىلىنغۇچى كىـشى بالىنىـڭ ئاتـا. ئىچىدىكى پېشقهدهملهرنى تهكلىپ قىلىدۇ

ىگه دهپ، بـوۋاقنى جاينامـاز ئۈسـت>> بولـسۇنXXXئىـسمىڭىز <<رازىلىقى بويىچه بالىنىڭ قۇلىقىغـا ئهزان چىلـالپ

ئىـسىم . دومىلىتىدۇ، ئاندىن يهنه قولىغا ئېلىپ ئىسمىنى مۇبارهكلىگهندىن كېـيىن دادىـسىنىڭ قولىغـا تۇتقۇزىـدۇ

. قوشنىالردىن بىر قانچه كىشى چاقىرىلىدۇ¨تۇغقان ۋه قولۇم¨قويۇش رهسمىيىتىنىڭ گۇۋاھچىسى سۈپىتىده ئۇرۇق

ا كهلـگهن تـارىخىي دهۋرلهرگه ئاساسـهن تۆۋهنـدىكى ئـۈچ ئۇيغۇرالردىكى ئادهم ئىسىملىرىنى شـۇ ئىـسىمالر بارلىققـ

. باسقۇچقا بۆلۈشكه بولىدۇ

بـۇ دهۋرده بارلىققـا كهلـگهن ئىـسىمالر . ئۇيغۇرالر ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلىشىتن بـۇرۇنقى ئـادهم ئىـسىملىرى) 1

هت فوندىـدىكى پېئىـل ۋه تىلىنىـڭ لـۇغ) ئۇيغـۇر(بىرىنچىدىن، قهدىمكى تۈركىي : مۇنداق ئاالھىدىلىكلهرگه ئىگه

ــگه ــگه ئى ــك مهنى ــسى بهلگىلى ــۇپ، ھهممى ــان بول ــى قىلىنغ ــسىملىرىنىڭ ئاساس ــادهم ئى ــاملىرى ئ ــىلهر ن . نهرس

كـۆلتېكىن، پـانتېكىن، ئارسـالن، تـاش، تۆمـۈر، سـۈپۈرگه، چـاۋا دېگهنـگه ئوخـشاش >>ئهردهن بۆكو<<مهسىلهن،

مهسـىلهن، كـۈن . ۇتېم ئېتقادى ئاساسىدا ئىسىم قويۇشئىككىنچىدىن، قهدىمكى تهبىئهت ئېتىقادى ۋه ت. ئىسىمالر

، چولپان، بۆكه، )بهخت(تاغ، قۇت ) گه قاراڭ>>ئوغۇزنام<<(، يۇلتۇز، دېڭىز، كۆك )ئايتولدى(، ئاي )كۈنتۇغدى(

قاتـارلىق >>تـېكىن<<،)خاقـان(>>خـان<<،>>بهگ<<دېگهنگه ئوخشاش ئىسىمالر بولۇپ، ئۇنىـڭ ئاخىرىغـا... يولۋاس

ئۈچىنچىـدىن، ئىـسىم قويۇلغۇچىنىـڭ كهلگۈسـىده بـاتۇر، ئىرادىلىـك، قهيـسهر بولۇشـىغا . ئۇالنغـانقوشۇمچىالر

مهسـىلهن، . تىلهكداشلىق بىلدۈرۈش يۈزىسىدىن شۇ خىل خۇسۇسىيهتلىك نهرسـىلهرگه تهققاسـالپ ئىـسىم قويـۇش

Page 30: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 30

) يولۋاسنى يهڭگۈچى بـاتۇر¨ئالپ ئهرتوڭا(، توڭا )ئالپ تېكىن(چىنتۆمۈر، قىلىچ، الچىن، قاپالن، بۇغرا، ئالپ

تۆتىنچىدىن، باال توغۇلغان مهزگىلده كۆزگه چېلىققـان ۋه ئاالھىـده ئېتىبارغـا ئېرىـشكهن نهرسـىلهرنى . قاتارلىقالر

، ئىتبـاي، دهريـا، )تىكهنبـار(مهسـىلهن، تىـكهن . خاتىرلهش يۈزىسىدىن شۇ نهرسىنىڭ ئېتىنـى ئـادهمگه قويـۇش

، سامـساق، تـۇر، ئـالتۇن، كۈمـۈش، كېـپهك، پالتـا، )نۇرتاي(، تاي )رمانجانئورمانبهك، ئو(قوتازباي، ئورمان

ئومومهن بۇ دهۋرده بارلىققا كهلگهن ئىسىمالر ئاددىي، چۈشىنىشلىك ۋه مهنىلىـك بولۇشـتهك . قاتارلىقالر...كهكه،

.ئاالھىدىلىكلهرگه ئىگه بولغان

بـۇ دهۋردىكـى ئـادهم ئىـسىملىرى . م ئىـسىملىرىئۇيغۇرالر ئىـسالم دىنىغـا ئېتىقـاد قىلغانـدىن كېيىنكـى ئـاده) 2

ئۇيغۇرالرنىڭ ئىسالمىيهتتىن بۇرۇنقى ئىسىم قويۇش ئادىتىدىن پۈتۈنلهي چهتنهپ كهتكىنى يوق، بهلكى قهدىمكـى

بـۇ . ئىسىم قويۇش ئهنئهنىسى ئاساسىدا ئادهم ئىسىملىرى تېخىمـۇ كـۆپ خىـل بولۇشـقا قـاراپ تهرهققىـي قىلـدى

.لىرىنىڭ ئاالھىدىلىكىنى تۆۋهندىكى نۇقتىالرغا مهركهزلهشتۈرۈش مۇمكىندهۋردىكى ئادهم ئىسىم

. بىرىنچى، ئىسالم دىنى كىرىشتىن ئىلگىرى بارلىققا كهلگهن ئىسىمالر يهنىال تـۈپ ئىـسىملىك رولىنـى يوقاتمىـدى

، بوساق، )توختاش(، تۇراق، توختى )تۇران(، تۇر )ئايخان(، ئاي )ئوغۇزخان(، ئوغۇز )تۇغلۇق(مهسىلهن، تۇغ

.تارخان دېگهنلهردهك

ئىككىنچى، قهدىمكى تۈپ ئىسىمالرغا باشـقا تىلالردىـن كىـرگهن ئىـسىمالر يـاكى ئىـسىم ياسـىغۇچى قوشـۇمچىالر

مهسـىلهن، تۇرسـۇنمۇھهممهت، مۇھهممهتتـۇردى . قوشۇلۇپ، قوش ئىسىمغا ئايلىنىش ھادىسىسى بارلىققـا كهلـدى

، توختىغـازى، خـۇدابهردى، ئىگهمـبهردى، تۇرسۇنپاشـا، )مهتـروزى(ى ، مـۇھهممهتروز)جانلىق تىلدا مهتتۇردى(

.دېگهنلهردهك... پهخرىنۇر، قهلبىنۇر، مېھرىنىسا، مېھرىئاي، ئاينۇر، نۇرالن

ئۈچىنچى، بۇ دهۋرده ئۇيغۇر تىلى لۇغهت فوندىغا كۆپلهپ سىڭىپ كىرگهن ئهرهب، پارس ئاتالغۇلىرىغا ئهگىـشىپ،

بۇنىـڭ ئالالنىـڭ . ىتابلىرىـدىن ئېلىنغـان ئـادهم ئىـسىملىرى كۆپىيىـشكه باشـلىدىئىسالم دىنىنىڭ مۇقهددهس ك

ئهپـۇ (، غوپـۇر )ئىـشىتكۈچى(، سـهمى )مهسىلهن، خـالىق يـاراتقۇچى. سۈپهتلىرىنى ئۆزىگه ئىسىم قىلىپ قويۇش

نىـڭ خۇدا(، ئابـدۇلكېرىم )ھهممىـگه قـادىر خۇدانىـڭ قـۇلى(، ئابـدۇلقادىر )قـۇدرهت ئىگىـسى(، قادىر )قىلىش

، نايىـپ )خۇدانىـڭ پهزىلهتلىـك بهندىـسى(، پهيـزۇلال )دىننى يورۇتقۇچى يۇلتۇز(، نهجمىدىن )بهندىسى، قۇلى

Page 31: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 31

ــڭ ئىــسىملىرىنى ئىــسىم قىلىــپ قويــۇش )پهرىــشتىلهر(مــاالئىكىلهر ). نامازغــا دااللهت قىلغــۇچى( ــل، (نى مىكائى

سـىلهن، داۋۇت، ئىـدىرىس، مۇسـا، يـاقۇپ، مه) ؛ پهيغهمبهرلهرنىڭ ئاتلىرىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش...)ئىسراپىل

؛ چاھاربارالرنىـڭ )قاتارلىقالر... ئهيسا، ئىلىياس، يۈسۈپ، سۇاليمان، ئىبراھىم، ئىسمايىل، ئىسھاق، مۇھهممهت

؛ مۇقهددهس ئانىالرنىڭ )قاتارلىقالر...مهسىلهن، ئابابهكرى، ئۆمهر، ئوسمان، ئېلى(ئىسمىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش

، سـاره، مهريهم، پـاتىمه )بۈۋىخهدىچه(، خهدىچه )ھاۋا ئانام(مهسىلهن، ھاۋا (ىم قىلىپ قويۇش ئىسىملىرىنى ئىس

دىكـى سـۈره >>قۇرئان كهرىـم<<؛ دىنىي مهزھهپ ۋه دهرىجه ناملىرىنى ھهمده)قاتارلىقالر...، بۇئايشهم)بۈۋىپاتىمه(

ۋى، ئاغىچـا، ئىمـام، قـازى، مـولال، دامـولال، ئىـشان، سـوپى، بـۈ(نـاملىرىنى ئىـسىم قىلىـپ قويـۇش )ئايهت(

؛ ئىـسالم كالېندارىــدىكى ئــاي، پهسـىللهر ۋه يۇلتــۇز نــاملىرىنى ئىـسىم قىلىــپ قويــۇش )دېگهنــلهردهك...ياسـىن

مهسىلهن، شهمسىيه، قهمهرىيه، قهمىرىـدىن، رامىـزان، رهجهپ، سـهپهر، قهمهر، زۇلھهجـجه، مـۇھهررهم، مـاھى (

، قۇربان، )ئاتارۇت(، ئارزۇ )شهئبان(، شهيبان )ھېيتاخۇن(رى، ھېيت، نىسا، چولپان، باھار، نورۇز، رو)ماھىگۈل(

؛ تارىختا ئۆتكهن قهھرىمانالر، تـارىخىي شهخـسلهر ۋه فولكلـوردا يارىتىلغـان تىپىـك )قاتارلىقالر...ھۇشۇر، بارات

ر، زۆھـره، مهسىلهن، ئىسكهندهر، ھارون، پهرىدون، ئارسـالن، تـاھى(ئوبرازالرنىڭ ئاتلىرىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش

غېرىپ، سهنهم، پهرھات، شېرىن، لهيلى، ھۆرلىقا، زهينهپ، زۇلهيخا، يۈسۈپ، ئهھمهت، تومارىس، ئابۇموسـلىم،

مهسـىلهن، مهدىـنه، مهكـكه، (؛ مۇقهددهس جايالرنىڭ نامىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش )قاتارلىقالر...سهئىد، خىزىر

؛دىنىي پائالىيهت ناملىرىنى ئىسىم قىلىـپ )قاتارلىقالر...ا، بۇغد)ئىستامبۇل(قۇددۇس، ئېھرام، مىسىر، ئىسالمبۇل

مهسىلهن، ئىبادهت، ئىمانهم، ئىسالم، ھاپىز، تالىپ، مۇخلىس، رازى، غازى، جـۈمه، ئازنـا، جهنـنهت، (قويۇش

قاتـارلىق كـۆپ خىـل ئىـسىم )قاتارلىقالر...ۋهلى، غايىپ، ۋاجىت، ھىدايهت، ۋارىس، ئىشان، سۈننهت، ئىنايهت

.هتلىرى شهكىللهندىقويۇش ئاد

بۇ دهۋردىكى ئۇيغۇر ئادهم ئىسىملىرىنىڭ ئاالھىدىلىكىنى قهدىمكى ساپ ئۇيغۇر . ھازىرقى زامان ئادهم ئىسىملىرى) 3

ئىسىملىرىغا ۋارىسلىق قىلىش، نوقۇل ئهرهبچه، پارسچه ئىسمالرنى ئۇيغۇر تىلىنىڭ خۇسۇسىيهتلىرى بىـلهن يۇغـۇرۇپ

كس ئهتتۈرىدىغان يېڭى ئىسىمالرنى ئىجاد قىلىش، ئىخچام ۋه روشهن مهنىـدارلىق ئىسالھ قىلىش، دهۋر روھىنى ئه

، ئىقبـالهم، )شـىرمۇھهممهت(مهسىلهن، شىرئهلى، شـىرمهممهت . بولۇشتهك ئاالھىدىلىكلهرگه يىغىنچاقالش مۇمكىن

يـالقۇن، دولقـۇن، يارمۇھهممهت، ئوغلهم، ئوغۇلنىسا، شهھرىبانۇم، قۇتلۇق، ئاينۇر، روشهنگۈل، نۇرالن، ئۈمىـد،

Page 32: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 32

غهيرهت، غالىپ، ئازات، بهختىيار، ئهركىن، دولقۇن، غهيرهت، غلىپ، ئـازات، بهختىيـار، ئهركىـن، ھـۆرىيهت،

پهزىلهت، جۈرئهت، سائادهت، ساالمهت، كۈرهش، دىلشات، مۇرات، غهلىبه، ئادىل، سادىق، يادىكار، خـالىس،

ئۇنىڭـدىن تاشـقىرى . دېگهنلهرگه ئوخشاش... هل، دېموكراتئهال، مۇنهۋۋهر، ئۆتكۈر، يارقىن، ياشار، نادىر، گۈز

ئهسۋابالر ناملىرىدىن ئېلىنغان ¨ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئىسىملىرىدا ئاسمان جىسىملىرى، جاي ئىسمى، مېتال، قورال

ئايگۈل، يۇلتۇز، ھاۋاخان، ھهسهن، ھۈسهن، ئالتۇنگۈل،كۈمۈشئاي، زۇمرهت، گۆھهر، ياقۇت، ئالماس، (ئىسىمالر

؛ ئۇچـار قـۇش ۋه ھايۋانـات نامىـدىن ئېلىنغـان )قاتـارلىقالر... تاشپوالت، دىنار، تىلالخان، شهمشهر، پالتاخۇن

¨ئىچـمهك، گـۈل¨؛ يـېمهك)قاتـارلىقالر... شۇڭقار، سۆسهر، قۇندۇز، بۇلبۇل، ئارسالن، يولۋاس، شـىر(ئىسىمالر

اۋاتگۈل، توقاچخـان، مايـسىگۈل، ياسـىمهن، ھهسهلخان، نـ(دهرهخلهر نامىدىن ئېلىنغان ئىسىمالر ¨گىياھ، داهل

؛ )قاتـارلىقالر... غۇنچهم، تاجىگۈل، چىمهن، چۇغلۇق، جىنهسته، بادام، زهيتۇنه، يانتـاق، نېلـۇپهر، ئىپارخـان

ئىـسالھات، كاممۇنـا، (ھهرقايس تارىخىي دهۋرلهر ۋه زور تارىخىي ئۆزگىرىشلهر ئاساسىدا بارلىققا كهلگهن ئىسىمالر

؛ ھهرخىـل فىزىئولوگىيىلىـك ئاالھىـدىلىككه )قاتـارلىقالر... دا، غـالىبىيهت، مهملىـكهت، دۆلهتمهدهنىيهت، پىـ

... مهڭلىك، مهڭلهشخان، خالىدهم، خالمۇھهممهت، سۇنبۇلقىز، خالبۈۋى، مـايمۇنه(ئاساسهن قويۇلغان ئىسىمالر

.قاتارلىق ئىسىمالرمۇ كۆپ ئۇچرايدۇ) قاتارلىقالر

. ىملىرى سۆزلهرنىڭ ئۇرغۇسـى ۋه ئۇلىنىـدىغان قوشـۇمچىالر ئـارقىلىق روشـهن پهرقلىنىـدۇئايال ئىس¨ئۇيغۇرالردا ئهر

ئادهتته ئهرلهرگه قويۇلىدىغان ئىسىمالر جاراڭلىق، كهسكىن، ئۇرغۇلۇق، نوقۇل مهنىگه ئىگه بولۇشتهك خۇسۇسىيهتلهر

سىلهن، پوالت، تۆمۈر، ئالمـاس، مه. بىلهن تارىخىي تهرهققىيات جهريانىدا خاسلىشىپ نىسپىي ھالدا مۇقىمالشقان

قادىر، قابىل، ئۆتكۈر، باتۇر، غهيرهت، ئېلشات، دىلشات، سهمهت، ئىدرىس، ئوسمان، ھابىل، مامۇت، ۋاھاب،

دېگهنــلهردهك، قىزالرغــا قويۇلىــدىغان ئىــسىمالر نهپىــس، يېقىملىــق، رهڭــدار، ســىموۋۇللۇق بولۇشــتهك ...ئوبــۇل

مهسىلهن، . ىي تهرهققىيات جهريانىدا قىزالرغا خاس ئىسىم بولۇپ مۇقىمالشقانئاالھىدىلىكلهرگه ئىگه بولۇپ، تارىخ

گۈلشهن، مېھرىبان، قۇندۇز، سهيياره، مودهنگـۈل، غـۇنچهم، دىلـبهر، گۈلئـايىم، گـۈلچهھره، نهبىـره، نهسـىمه،

كـۆپرهك ئـاخۇن، ئهرلهر ئىـسمىغا. دېگهنلهردهك...ھۆرلىقا، گۈلباھار، مهلىكه، قهلبىنۇر، ئاسىمه، ھۆرهم، نۇرگۈل

تـۈپ (خان، جان، باي، بهگ، ۋاي، تاي، قۇل قاتارلىق سـۈپهت قوشـۇمچىلىرى؛ قىـزالر ئىـسمىغا كـۆپرهك گـۈل

، قىز، بانۇم، نىـسا، بـۈۋى، نـۇر، ئـاي قاتـارلىق )خېنىم(، خان )ئىسمىنىڭ ھهم بېشىغا، ھهم ئايىغىغا ئۇلىنىدۇ

Page 33: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 33

، تۇرسۇنجان، ئابدۇرهشىتخان، موسـاباي، )ئاخۇن+ مهر ئۆ(مهسىلهن، ئۆمهراخۇن . سۈپهت قوشۇمچىلىرى ئۇلىىدۇ

، ئايىمخـان، ئازنىخـان، مهريهمخېـنىم، ئامـانگۈل، )ئهرلهر ئىـسملىرى(پاساربهگ، چىنهۋاي، نۇرتاي، تۇرسۇنتاي

ــۈۋى، مېھرىئــاي، ــۇر، خــالبۈۋى، جهننهتب ــايقىز، گــۈلقىز، پهخرىن ــسا، ئهمبهرنىــسا، ئ ــانۇن، بهختىنى مېھرىب

بۇ جىنسىيهت قوشۇمچىلىرى بهازىـده ئهرلهرگه خـاس ئىـسىمالرنىڭ ئاخىرىغـا قوشـۇلۇش . رلىقالرقاتا...مهلىكهئاي

مهسـىلهن، تـوختى دېـگهن ئهرنىـڭ ئىـسمىغا قىزالرنىـڭ ئىـسمىنى ياسـىغۇچى (ئارقىلىق قىـزالر ئىـسمى ياسـىلىدۇ

) ئهرلهر ئىـسمى(تۇرسـۇن توختىگـۈل، توختىخـان، تـوختىقىز، . قوشۇمچىالر ئۇالنسا، ئۇ قىزالر ئىسمىغا ئۆزگىرىدۇ

.گۈل، تۇرسۇنئاي، تۇرسۇنقىز دېگهنلهرگه ئوخشاش

تاۋۇشلىرىنىڭ ئۇلىنىش بىلهن ئوغۇلالرغا خاس ئىسىم قىزالرغا خاس >>ئهم<<،>>ئه<<يهنه بهزى ئهلهر ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا

رهشـىده، ¨رهشـىتكهرىـمه، ¨رهخىمه، كهرىم¨مهسىلهن، رهخىم. ئىسىمغا ئايلىنىپ كېتىش ھادىسىسىمۇ ئۇچرايدۇ

¨سـابىره، ئېلـدان¨زاھىده، سـابىر¨خهمىده، زاھىت¨سهلىمه، خهمىت¨ ئادىله، سهلىم¨ئابىده، ئادىل¨ئابىت

.قاتارلىقالر...ئېلدانه

ئۇيغۇر ئادهم ئىسىملىرىدىكى تۈپ سۆز بىلهن ئىسىم ياسىغۇچى قوشۇمچىالرنىڭ ئورنىنى ئالماشتۇرۇپمۇ يېڭـى ئىـسىم

¨گۈلنـاز، گۈلباھـار¨مهھهممهتنـۇر، نـازىگۈل¨خانپاشـا، نۇرمـۇھهممهت¨، پاشـاخانمهسىلهن. ياسىغىلى بولىدۇ

شۇنداقال، بهزىده ئىسىم ياسىغۇچى قوشـۇمچىالر . دېگهنلهردهك... گۈلنىسا¨نۈرگۈل، نىساگۈل¨باھارگۈل، گۈلنۇر

ئـاي + ان ئايخـان، خـ= خـان + مهسىلهن، ئىـسىم ئـاي . ئۆزئارا بىرىكىپ مۇقىمالشقان خاس ئىسمىغا ئايلىنىدۇ

= جـان + بۈۋىخـان، ئـاخۇن = خـان + گۈلبـانۇم، بـۈۋى = بـانۇم+ گـۈلقىز، گـۈل = قىـز + خانئاي، گۈل =

= نىـسا + خـانقىز، گـۈل = قىـز + ئاخۇنبـاي، خـان = بـاي + جانبېـك، ئـاخۇن = بېك + ئاخۇنجان، جان

.ۋه باشقىالر...گۈلنىسا

چىلىرى ئۇلىنىش بىلهن ئهركىلىتىش، كىچىكلىتىش، كهمسىتىش قوشۇم>>ىهم>><<هكى<<يهنه بهزى ئىسىمالرنىڭ ئاخىرىغا

بهخـتهك، ¨غـوجهك، بهختـى¨تهختهك، غوجى¨مهسىلهن، توختى. مهنىلىرىنى بىلدۈرىدىغان ئىسىمالرغا ئايلىنىدۇ

... گـايىتهم¨ناسـىرهم، گايىـت¨غوپـۇرهم، ناسـىر¨قـادىرهم، غوپـۇر¨مـوللهك، قـادىر¨خهلچهك، مولال¨خهلچهم

.شدېگهنلهرگه ئوخشا

Page 34: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 34

بوۋىلىرىنىـڭ ئىزىنـى ¨ئهۋالدلىرىنىـڭ نـامىنى ئهسـلهپ تـۇرۇش، ئاتـا¨ئۇيغۇرالردا نهسـهب قوغلىـشىپ، ئهجـداد

ئۆچۈرمهسلىك مهقسىتىده ۋاپات بولغان دادىسى ياكى بوۋىسىنىڭ ئىسمىنى ئوغۇل نهۋرىسىگه، مومىسىنىڭ ئىسمىنى

يىنكى ئهۋالدلىرىغا ئىسىم قىلىـپ قويـۇش ئـادىتى قىز نهۋرىسىگه ياكى ئۆلۈپ كهتكهن بىر تۇغقانلىرىنىڭ نامىنى كې

كۈچلۈكرهك، بۇ ئوغۇلنى چاقىرغاندا بوۋىسىنى، قىزنى چاقىرغاندا مومىسىنى ئهسلهيدىغان تۇرمۇش ئادىتى شهكلىده

، قېرىلىـق دهۋرلىـرى )ئوتتۇرا ياشلىق(قويۇلغان ئىسمىنى ئاتاتىمۇ بالىلىق، ياشلىق، قىرانلىق . ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ

يىچه ئاللېگورىيىلىك ئىسىم ياكى ھهرخىل ئىـسىم ياسـىغۇچى سـۈپهت قوشـۇمچىلىرىنى قوشـۇش شـهكلى بىـلهن بو

ــــار ــــادىتىمۇ ب ــــاش ئ ــــق ئات ــــۇل . پهرقلى ــــالىالرنى ئوغ ــــوۋاق ب ــــان ب ــــى توغۇلغ ــــىلهن، يېڭ مهس

ـــــــسا ـــــــاقلىنىم<<بول ـــــــوزام<<،>>پ ـــــــام<<،>>ق ـــــــۇم<<،>>غوج ـــــــۇلتىنىم<<،>>قۇرغۇي ـــــــز >>س ؛ قى

دهپ ئهسلى ئىسمىنى ئاتىماي، ئهركىلهتمهي نـام >>خانئايىم<<،>>ئايپاشا<<،>>ئالتۇنۇم<<،>>ۈمگۈل<<،>>مۇنچىقىم<<بولسا

بىلهن ئاتايدىغان، ئۆسمۈرلۈك دهۋرىده ئىسىم ياسىغۇچى سۈپهت قوشۇمچىلىرىنى قوشـماي، تـۈپ ئىـسمى بـويىچه،

. ئادهت بار) ىدىمۇ مۇشۇنداققىزالر ئىسم(دهپ بىۋاسته ئاتايدىغان ...كېرهم، مهھهممهت، سهمهت، قادىر، ناسىر

پهقهت ئوتتۇرا اش ۋه قېرىلىق مهزگىلىگه كىرگهندىن كېيىنال ھۈرمهت مهنىـسىده يـۇقىرىقى سـۈپهت قوشـۇمچىلىرى

قوشۇپ ئاتىلىدۇ ھهمـده ياشـلىق دهۋرىـده ئىـسمىنىڭ ...)ئاخۇن، ئاخۇنۇم، بهگ، بېگىم، خان، خېنىم، بۈۋى(

.قاتارلىقالرغا ئالمىشىدۇ>>ئاچا<<،>>خېنىم<<ياكى>>خان<<وشۇمچىلىرىق>>قىز<<،>>گۈل<<ئاخىرىغا قوشۇلىدىغان

بوۋىسىنىڭ ئىسمىنى قوشۇپ ئاتايدىغان ھازىرقى زامان فامىلىچىلىك ئادىتى ¨ئۇيغۇرالردا ئۆز ئىسىمىنىڭ ئالدىغا ئاتا

جانلىق تىلدا . ىدۇفامىله ياسىل¨ئومۇمالشمىغان، پهقهت ئۆز ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا دادىسىنىڭ ئىسمى قوشۇلۇپ ئىسىم

.فامىله ئورنىغا لهقىمى ياكى تهخهللۇسىنى قوشۇپ ئېيتىش كۆپرهك ئۇچرايدۇ

لهقهم ۋه تهخهللۇس كىشىلهرگه باشقىالر ۋه ئۆزى تهرىپىدىن قويۇلغان قوشـۇمچه نـام بولـۇپ، ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا

.ناھايىتى كهڭ ئومۇمالشقان

ھىدىلىكى، فىزىئولوگىيىلىك بهلگىلىـرى، كهسـپىي خۇسۇسـىيىتى لهقهم كىشىلهرنىڭ مىجهز، خۇلقى، پىسخىك ئاال

مهسـىلهن، تـۇراق تاڭگـا، ھهمـرا قـويچى، مـامۇت . قاتارلىق تهرهپلهردىكى ئاالھىدىلىكلىرىگه ئاساسهن قويۇلىدۇ

قاسساپ، سىدىق موزدۇز، غوپۇر قاسقان، ئابال سوپۇنچى، تۇرسۇن پهشمهت، ھىمىت باخـشى، ھهسـهن مىزگـان،

Page 35: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 35

ھقان، ياقۇپ ئاشلهڭپۇڭ، ھوشۇر قهندال، داۋۇت دهلالل، ھامىت مهزىن، بائىز بابكار، قهييۇم سـهيپۇڭ، تۇراپ دې

، روزى )ئۇشـشۇق(، تۇردىيار قوڭغۇز، ھهمرا قاقباش، غوالم كۆك )كهسپىي لهقهم(ئايۇپ قاسقان، ئابلهت قهندهل

جامـال سـهتهڭ، ئـابلىز گاچـا، سـىدىق تۇقىناق، ھهمدۇل قاۋان، تۇراپ شاتىراق، مۇختهر كاۋا، تىلـال يورغـا،

، ئهمهت سېررىق، قاسىم داگازا، روزى تۆگه، قاسىم پىسته، ھاشىم قارىالق، ئېالخۇن )پىسخىك لهقهملهر(كېكهچ،

فىزىئولوگىيىلىـك (كۆككۆز، مهمتىمىن قارىقاش، تۇرسۇن قۇشقاچ، سادىرخاڭرۇق، سېيىت موزاي، تۇران قورچـاق،

جهسـۇرلۇق (ادىر پالۋان، تۆمۈر باتۇر، ھىسام دهلدۈش خېلىـل لهقـۋا، ھاشـىر تـۈلكه ، سېيىت نوچى، س)لهقهملهر

ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا شـهخس لهقهمـدىن . قاتارلىقالر) سهۋهنلىكلىرىگه ئاساسلىنىپ قويۇلغان لهقهملهر¨ياكى نۇقسان

مهھهللىـدىكى ¨تمهھهللىلهرنىـڭ ئورتـاق لهقىمـى بولـۇپ، ئـۇ يهنه ئـۆز نۆۋىتىـده شـۇ يـۇر¨باشقا يهنه، يۇرت

ئهۋالدقـا مىـراس بولـۇپ ¨يـۇرت لهقهملىـرى ئهۋالدتىـن. كىشىلهرنىڭ شهخسىي لهقىمـى سـۈپىتىدىمۇ ئىـشلىتىلىدۇ

مهســىلهن، قــارا قــۇرۇم ئازغانــسال . كېلىۋاتقاچقــا، ھېچقانــداق كىــشى ئۇنىڭــدىن غهيرىيلىــك ھــېس قىلمايــدۇ

ـــدى ـــهب تهزكىرىلىرى ـــڭ نهس ـــۇر ئاھالىلىرىنى ـــدىكى ئۇيغ ـــارىختىن ئويمانلىقى ـــۇالر ت ـــىچه، ئ ـــۇم بولۇش ن مهل

توقۇناقال<<،>>كوشاڭالر<<،>>پورالر>><<التىالر<<،>>توخۇالر<<،>>بورداقالر<<،>>قوڭغۇزالر<<،>>كهللهكلهر<<،>>غازىلهر<<بۇيان

دېگهنگه ئوخشاش ئون خىل لهقهم تۈركۈمى بـويىچه ئاتىلىـپ، ھهرقانـداق زامـان، ئـورۇن، >>قارنى يورۇقالر<<،>>ر

ئىي مۇناسىۋهت جهھهتلهرده ئهجـدادىنى پهرق ئېتىـشنىڭ بىرخىـل بىرلىـك بۆلـۈنمىلىرىنى ھاسـىل قىلىـپ ئىجتىما

ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى شهھىدانه خوتهن، غېرىبانه يهكهن، ئهزىـزانه قهشـقهر، غازىيـانه ئاقـسۇ، ۋهلىيـانه . كهلگهن

ــارىخىي خار ــڭ ت ــۇ رايونالرنى ــگه ئوخــشاش ش ــان دېگهن ــانه تۇرپ ــى كۇچــار، غهلىي ــۇرت لهقىم ــسىمۇ ي اكتېرستىكى

. كاتېگورىيىسىگه كىرىدۇ

تهخهللۇس كۆپ ھالالردا ئهسـلى . تهخهللۇس بولۇپ، ئۇ سىموۋوللۇق خاراكتېرىگه ئىگه¨لهقهمنىڭ يهنه بىر خىلى

ئۇيغـۇرالردا تهخهللـۇس كـۆپرهك . ئىسمىنىڭ ئورنىدا قوللىنىلىدۇ ياكى ئهسلى ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا ئۇلىنىپ كېلىـدۇ

غـايىۋى مهزمـۇننى ئىپادىلهيـدىغان سـىمۋوللۇق . ئىستهك غايىۋى مهزمۇن ياكى يۇرت تهۋهلىكىنى بىلدۈرىدۇ¨ۇئارز

مهسـىلهن، لـوتفى، جـامى، نـاۋائى، . تهخهللۇسالر كۆپ ھالالردا ئهسلى ئىسىم ئورنىغا ئىـشلىتىلىدۇ)مىتافورىلىق(

نىزارى، غېرىبى، سـهبۇرى، قاينـام ئۆركىـشى، ، )ئاممانىسا خېنىم(ساككاكى، زهلىلى، خىرقىتى، گۇمانا، نهفىسى

تهۋهلىكنـى . شـائىرالر، ئـالىمالر ۋه سـهنئهتكارالر قوللىنىـدۇ¨بۇنداق تهخهللۇسـنى كـۆپرهك يـازغۇچى. ۋهباشقىالر

Page 36: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 36

ماكـانىنى ئىـشاره ¨ئىپادىلهيدىغان تهخهللۇسالر ئاساسهن ئهسلى ئىسمىغا ئۇلىنىپ، شۇ كىـشىنىڭ تۇغۇلغـان يـۇرت

مهھمۇت قهشقهرى، ئهھـمهد يـۈكنهكى، ئهبۇنهسـىر فـارابى، يۈسـۈپ باالسـاغۇنى، قېـدىرخان مهسىلهن،. قىلىدۇ

.يهكهندى، مولال مۇسا سايرامى، مۇھهممهت ئىۋهز، قارىقاش ۋه باشقىالر

ئومۇمهن، ئۇيغۇر ئادهم ئىسىملىرى يۇقىرىدا كۆرسىتىپ ئۆتكهندهك كۆپ خىللىققا، رهڭدارلىققا ۋه مهنىدارلىققا ئىگه

شۇنداقال ئۇ يهنه ئېتنوگراپىيه، تارىخ، . ئىلمىدا مۇھىم قىممهتكه ئىگه>>ئانتروپونومىيه<<، ئۇنى تهتقىق قىلىشبولۇپ

قاتـارلىق پهنـلهر بىلهنمـۇ زىـچ ...، دىنشۇناسلىق)جاي ئاتلىرى ئىلمى¨يهر(فولكلور، پىسخولوگىيه، توپونومىيه،

.مۇناسىۋهتلىك

م ئادهتلىرىيېتى¨تۆكۈن ۋه ئۆلۈم¨ئۇيغۇرالرنىڭ توي

بۆشۈك توي

. ئانىـسىنىڭ ئۆيىـده بولىـدۇ¨ئۇيغۇرالرنىڭ ئادىتى بويىچه، ياتلىق قىلىنغان قىزنىڭ تۇنجى توغۇتى ئـۆز ئاتـا

¨كۈيئوغۇلنىڭ ئاتا(بۆشۈك تويغا قۇدىالر . قىلىپ بېرىدۇ>>بۆشۈك توي<<.ئۇنىڭ قىرىقى توشقۇچه شۇ ئۆيده بېقىلىدۇ

قۇدىالر . ئاغىنىلهرنىڭ ئاياللىرى تهكلىپ قىلىنىپ، مېھمان قىلىنىدۇ¨ا ۋه ئهلقوشن¨تۇغقان، قۇلۇم¨ئۇرۇق) ئانىسى

كېچهك قاتارلىق نهرسـىلهر، كـېلىن ئۈچـۈن ئىقتىـسادىي ئهھۋالىغـا قـاراپ ¨بوۋاق ئۈچۈن يۆگهك، ئهدىيال، كىيىم

ئانىـسى ۋه ¨ڭ ئاتاكېچهك باشقا زىننهت بويۇملىرى ئهكېلىپ، ئۇالرنى مۇبارهكلهشتىن تاشقىرى، يهنه قىزنى¨كېيىم

. ساالم ئهكېلىپ، توغۇتنى ئوبدان باققانلىقىغا مىننهتدارلىقىنى بىلدۈرىـدۇ¨شۇ ئائىلىنىڭ مۇھىم ئهزالىرىغىمۇ سوۋغا

بۆشـۈك ھويلىـدىن چىقـاردا . مېھمانالر ئۇزاپ كهتكهندىن كېين قۇدىالر كېلىن بىلهن نهۋرىسىنى يـۆتكهپ ماڭىـدۇ

نىڭ ماھىيىتى >>بۆشۈك توي<<قىسقىسى. هن بوۋاقنىڭ بېشىدىن ئىسرىق ئۆرۈيدۇئۇنىڭغا ئىسرىق سالىدۇ، كېلىن بىل

.ساالمهت يهڭگىۋالغان كېلىننى ئۆز ئۆيىگه يۆتكهپ كېلىشتىن ئىبارهت بولغان بىر خىل مۇراسىمدۇر

سۈننهت توي

پـتىن قىلىـشقا مـۇھهممهت پهيغهمـبهر تهره>>سۈننهت<<.دهپمۇ ئاتىلىدۇ>>خهتنه توي<<سۈننهت توي بهزى يهرلهرده

شۇڭا بۇ ئادهت ئىسالم دىنىغا ئېيتقاد قىلغۇچى . بۇيرۇلغان ئهمهللهردىن بىرى، شۇنداقال مۇسۇلمانلىقىنىڭ بهلگىسى

Page 37: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 37

بۇ كۆپىنچه . ئوغۇل باال بهش ياشتىن يهتته ياشقا كىرگهن ئارىلىقىدا بولىدۇ>>سۈننهت توي<<.ھهممه خهلققه ئورتاق

ئـاغىنىلهر تهكلىـپ قىلىنىـپ ¨قوشـنا، ئهل¨تۇغقان، قۇلۇم¨ بۇ مهرىكىگه ئۇرۇق.كۈز ۋه ئهتىيازدا ئېلىپ بېرىلىدۇ

يېڭـى ¨بالىغـا يېڭـى. كـۆرپه تهييارلىنىـدۇ¨سۈننهت قىلىنىدىغان باال ئۈچۈن يېڭىـدىن يوتقـان. مېھمان قىلىنىدۇ

ھمانـدارچىلىق مې. قىزىل تاۋاردىن بهلباغ باغلىنىدۇ ياكى مهيدىسىهه گـۈل تاقىلىـدۇ. كىچهك كىيدۈرۈلىدۇ¨كېيىم

بهزى يهرلهرده ئـاۋۋال خهتـنه قىلىـپ، تـوي كېـيىن ئۆتكۈزۈلىـدۇ يـاكى مهرىكىـسىنى (ئاخىرىدا خهتنه باشلىنىدۇ

كىچىـك تهرهت ¨خهتنىـدىن بـۇرۇن بـالىنى چـوڭ). ئۆتكۈزۈپ بولغاندىن كېيىن مۇۋاپىق پهيتته خهتنه قىلىنىـدۇ

خهتنه ۋاقتىدا . سۆزلهرنى قىلىدۇ¨رىكىنى توختىتىدىغان گهپسۈننهتچى ۋه بالىنىڭ تاغىلىرى بالىنىڭ يۈ. قىلدۇرىدۇ

. بالىنى تاغىسى ياكى ياخشى كۆرىدىغان ئادهم تۇتۇپ بېرىدۇ

خهتنه قىلىنىپ بولغاندىن كېيىن كېسىلگهن يهردىن قـان چىقارماسـلىق ئۈچـۈن كهسـكهن يهرگه كۆيـدۈرۈلگهن

سورۇندا . دهپ بالىنىڭ ئاغزىغا تۇخۇم كهپلهپ قويۇلىدۇباال توال يىغالپ قان كهتمىسۇن،. پاختا بېسىپ قويۇلىدۇ

سۈننهتچىنىڭ قولى يېنىك بولسا، باال بىر ھهپتىده ئورنىدىن . بولغۇچىالر بالىنى مۇبارهكلهپ بالىغا پۇل تۇتقۇزىدۇ

مۇسۇلمان بهزى . بۇنداق بالىالر خهتنه قىلىنمايدۇ. بهزى ئوغۇل باال تۇغۇلۇشتا خهتنىلىك توغۇلىدۇ. تۇرۇپ كېتىدۇ

چـوڭ بولۇشـىنى سـاقالپ . ئهللىرىده ھازىرمۇ ئوغۇل باال تۇغۇلغاندا كىندىكىنى كېسىپ بولۇپال، خهتنه قىلىۋېتىدۇ

.تۇرمايدۇ

يىگىت تويى ¨قىز

بـۇ . دېگهنـدهك تـويالر بـار>>چاچ قوشاق تـويى<<،>>سۈننهت توي<<،>>بۆشۈك توي<<،>>نىكاھ تويى<<ئۇيغۇرالردا

بۇالرغا ئۇيغۇرالر ئۆزلىرى ئېتىقاد قىلىدىغان تۈرلۈك دىنالرنىڭ ئهقىدىلىرى . يوسۇنلىرى بار¨دهتويالرنىڭ تۈرلۈك قائى

. سىڭگهن

نىكاھ توي

ــائىله >>نىكــاھ تــوي<<.ئهڭ ئهھمىيهتلىــك ئىــشالرنىڭ بىــرى. ئىنــسان ئۆمرىــدىكى ئهڭ مــۇھىم¨>>نىكــاھ<< ئ

تۇغقـانالر ئارىـسىدىكى ئىجتىمـائىي ¨، ئـۇرۇقجامائهتچىلىكىنىڭ قۇرۇلۇشـى ۋه ئۈزلۈكـسىز تهرهققىـي قىلىـشىنىڭ

Page 38: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 38

شـۇڭا ئـۇ تـارىختىن بۇيـان شهخـسىلهرنىڭ، ئائىلىنىـڭ ۋه . مۇناسىۋهتنىڭ تىكلىنىشى ۋه كېڭيىشىنىڭ مهنبهسـى

. جهمئىيهتنىڭ يۈكسهك ئېتىبار بېرىشىگه ئېرىشىپ كهلدى

ئهھـۋالى، مهدهنىـيهت سهۋىيىـسى ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان ھهر قايسى رايونالرنىـڭ ئىقتىـسادىي، ئىجتىمـائىي

قهدهر ¨تۆۋهنده پۈتۈن ئۇيغۇرالرغا بىـر. تهكشى بولمىغىنى ئۈچۈن ئوخشاش بولمىغان توي ئادهتلىرى شهكىللهنگهن

تۆۋهندىكىـدهك >>نىكـاھ تـوي<<.يوسۇنى ئۈستىده توختىلىـپ ئـۆتىمىز¨ئادىتى، قائىده>>نىكاھ توي<<ئورتاق بولغان

: لىدۇباسقۇچالر بويىچه ئېلىپ بېرى

ئهلچى ئهۋهتىش . 1

بىرى بىلهن تونۇشۇپ، بىر مۇددهت سىنىشىپ، توي قىلىش قارارىغا كېلىشكهندىن كېيىن ¨يىگىت بىلهن قىز بىر

ھهر ئىككى ئائىله اليىقنـى . ئۆز ئائىلىلىرىگه اليىق تېپىشقانلىقلىرىنى، توي قىلىش قارارىغا كېلىشكهنلىكىنى ئېيتىدۇ

¨ھهر ئىككـى ئـائىله دهيـدىغان گهپ. يىگىت تهرهپ قىز تهرهپكه ئهلچى ئهۋهتىـدۇماقۇل كۆرۈشكهندىن كېيىن،

. ئهلچى ئوتتۇرىدا خالىس تۇرۇپ ئۇزۇننى قىسقا، قىسقىسىنى ئـۇزۇن قىلىـدۇ. سۆزىنى، تهلهپلىرىنى ئهلچىگه دهيدۇ

. ۇئهكېلىش ۋاقتىنى بهلگىلهپ قايتىد>>چاي<<ئهلچى قىز تهرهپنىڭ رازىلىقىنى ئالغاندىن كېيىن

چاي ئاپىرىش .2

ــك چــاي<<ئۇيغــۇرالردا چــاي ــگه بۆلىنىــدۇ>>چــوڭ چــاي<<،>>كىچى ــك چــاي<<.دهپ ئىككى ــاقۇل <<¨>>كىچى م

يىگىتنىڭ ئانىسى بىر قانچه ئايال ۋه ئوتتۇرىدا ماڭغان ئهلچىنى ئېلىپ . دهپمۇ ئاتىلىدۇ>>تهزىم چېيى<<ياكى>>چېيى

ئانىسى ۋه قىزغا ئاتاپ بىرهر قۇردىن ¨گىت تهرهپ قىزنىڭ ئاتايهنى يى. ئاپىرىدۇ>>كىچىك چاي<<قىزنىڭ ئاىىلىسىگه

قىز تهرهپ ئۆز رازىلىقىنى بىلدۈرگهندىن كېـيىن، . كېيىملىك رهخت ۋه باشقا نهرسىلهردىن داستىخان قىلىپ بارىدۇ

چـوڭ <<.يىگىت تهرهپتىن بـارغۇچىالر ئورۇنلىرىـدىن تۇرۇشـۇپ قـول قوۋۇشـتۇرۇپ تهزىـم قىلىـپ رهھـمهت ئېيتىـدۇ

چايغـا . قىز تهرهپته بولىـدۇ>>چوڭ چاي<<.ئاپىرىلىدۇ>>چوڭ چاي<<ئاپىرىلىدىغان كۈن بهلگىلهنگهندىن كېيىن>>ايچ

¨چـوڭ چايـدا قىزنىـڭ كىـيىم. ئـاتمىش ئـادهم قاتنىـشىدۇ¨ئايال بولـۇپ ئهللىـك¨يىگىت ۋه قىز تهرهپتىن ئهر

بـۇالر . ى ئۈچۈن كىيىملىك ئېلىـپ بېرىلىـدۇئانىسى ۋه باشقا يېقىن بىۋاسىته تۇغقانلىر¨كېچهكلىرى، قىزنىڭ ئاتا

بۇنىڭدىن باشقا بىـرهر تىرىـك مـال، مهلـۇم مىقـداردا گـۈرۈچ، مـاي، نـان، . سورۇندا كۆپچىلىككه كۆرسىتىلىدۇ

Page 39: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 39

ئېلىپ بېرىلغان تىرىك مالنىڭ بېشىغا قىزىـل باغلىنىـپ، . گېزهك، چاي، تۇز قاتارلىقالرمۇ ئېلىپ بېرىلىدۇ¨قهنهت

قىز تهرهپتىن بۇ مالنى قوبۇل قىلغاندا، بىر نهرسه بېرىپ ئـۇنى رازى . ئادهم يېتىلهپ ئاپىرىدۇيىگىت تهرهپتىن بىر

ئۇنىڭدىن كېيىن ساندۇق ئـاچقۇچى ئايـال . چوڭ چايدا ساندۇق ئېچىلىپ ئهكېلىنگهن نهرسىلهر قويۇلىدۇ. قىلىدۇ

تـاالپ ¨بىلىـپ، بـۇالپ>>تهۋهرۈك<<سـورۇندىكىلهر ئـۇنى. نى سـورۇنغا چاچىـدۇ>>چاچقۇ<<ئالدىن ھازىرالپ قويغان

يىگىـت تهرهپ ئۇنىڭغـا ئاتـاپ بىـرهر . ساندۇق ئاچقۇچى ئايالنى يىگىـت تهرهپ بهلگىلهيـدۇ. يهردىن تېرىۋالىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ قارىشىچه، ساندۇق ئاچقۇچى ئايال . ياغلىق ياكى بىرهر كۆڭلهكلىك رهختنى ساندۇققا سېلىپ قويىدۇ

كۆپ نىكاھلىق بولغان ئايال بۇ ئىشنى باشقۇرسا، قىز ئهردىن چىقىپ ئهرگه . ى شهرتبىر نىكاھالنغان ئايال بولۇش

شـۇنداقال يىگىـت بىـلهن قىزنىـڭ . تېگىدىغان، يىگىت خوتۇن ئېلىپ خوتۇن قويۇپ بېرىدىغان بولۇپ قـاالرمىش

ئانىسى توينىڭ ¨اتايىگىت بىلهن قىزنىڭ ئ. قولداشلىرىمۇ ئۆيلهنمىگهن يىگىت، ياتلىق بولمىغان قىز بولۇشى شهرت

. بولـۇپ قالماسـلىقىغا ئاالھىـده دىقـقهت قىلىـدۇ) روزا ھېيت بىلهن قۇربان ھېيت ئارىلىقىـدىكى ئـاي(ئارا ئايدا

چــوڭ <<.ئۇالرنىـڭ قارىــشىچه تـوي ئــارا ئايـدا بولــسا، يىگىـت بىــلهن قىـز ئهپلىــشهلمهي قىـز ئارىــدا قـاالرمىش

نىـڭ يـېقىن دوسـتلىرىدىن بىرىنىـڭ ئانىـسى ئاالھىـده داسـتىخان ئاخىرالشقاندا تويى بولماقچى بولغان قىز>>چاي

راسالپ، قىزنى ئۆز ئۆيىده ئولتۇرغۇزۇپ بېرىش ئۈچۈن سورىۋالىدۇ ۋه توي كۈنى ئۇ شـۇ ئـاىىله قىزنـى ۋه قىزنىـڭ

چوڭ چـاي كـۈنى تـوي بولىـدىغان . قىرىق قىزنى ئۆيىده ئولتۇرغۇزۇپ مېھمان قىلىدۇ¨دوستلىرىدىن بولۇپ ئوتتۇز

. ئاشسۈيى توغرىسىدا ئۈچۈن گۆش، ماي، گۈرۈچ، نان، چاي، تۇز، سهۋزه، يېقىلغـۇ بېرىلىـدۇ. ن بهلگىلىنىدۇكۈ

تـوي بولۇشـتىن بـۇرۇن قىزنىـڭ بىـر نهچـچه . بۇالر تويدىن بىر كۈن بۇرۇن قىزنىڭ ئۆيىگه يهتكـۈزۈپ بېرىلىـدۇ

ت تهييارالنغـان نهرسـىلهر بىـلهن ئـۆينى ئۇالر قىز تهرهپـتىن ئهكهلـگهن ۋه يىگىـ. قا كېلىدۇ>>ئۆي ياساش<<دوستى

قىزالر ئۆينى ياساپ بولغاندىن كېيىن يىگىت تهرهپ ئۇالرنى مېھمان قىلىدۇ ۋه ھهر بىـر قىزنىـڭ ئالـدىغا . ياسايدۇ

چوڭ چاي تۈگىگهنـدىن . سوپۇن، ئهتىر، قول ياغلىق قاتارلىق نهرسىلهرنى قويۇپ رازى قىلىپ يولغا سېلىپ قويىدۇ

ئېلىـپ قـانۇنىي >>تـوي خېتـى<<قىز ئۆزلىرىنى دوختۇغا تهكشۈرتۈپ دوختۇرنىـڭ ئىـسپاتى بىـلهنكېيىن يىگىت ۋه

. رهسمىيهتنى ئۆتهيدۇ

نىكاھ. 3

Page 40: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 40

نىكـاھ ). نىكاھ قونۇپ قالـسا بولمايـدۇ دهپ بـۇرۇن نىكـاھ ئوقۇلمايـدۇ(توي كۈنى سهھهرده نىكاھ ئوقۇلىدۇ

نىكاھ ۋاقتىدا يىگىت قولدىـشى بىـلهن قىـز قولداشـلىرىمۇ ۋاقتىدا سورۇندا يىگىت بىلهن قىز ھازىر بولۇشى شهرت،

ئۆتمۈشته يىگىت مهلۇم سهۋهب بىـلهن نىكـاھ ئۈسـتىده بواللمىـسا، يىگىتنىـڭ قهلهمتىرىـشى يـاكى . بىلله بولىدۇ

دېگهن >>ئۆزۈمگه قوبۇل قىلدىم<<نىكاھ ۋاقتىدا يىگىت بىلهن قىزنىڭ. پىچىقىغا نىكاھ ئوقۇيدىغان ئهھۋال بار ئىدى

دهپ >>ئاڭلىدۇ<<ئىككىسى،¨دېسه، ئاڭلىغانالردىن بىر>>ئاڭلىمدۇق<<بهزىلهر. اۋابىنى ھهممه ئادهم ئاڭلىشى شهرتج

نىكاھ ئوقۇلۇپ بولغانـدىن كېـيىن سـورۇندىكىلهر يىگىـت بىـلهن . گۇۋاھلىقتىن ئۆتسه، نىكاھ ئوقۇش داۋاملىشىدۇ

. قاچىالنغان ئىككى بۇردا نان يېگۈزىدۇ) تۇز(كىراب نىكاھتىن كېيىن يىگىت بىلهن قىزغا شا. قىزنى تهبرىكلىشىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ قارىشىچه، تۇز ئىككى ياشنىڭ مۇھهببىتىنى چىڭىتارمىش، شاكىرابقا نان بۇردىسىنى قاچىدىن ئېلىشتا

ئۇالرنىـڭ . يىگىت قولدىشى بىلهن قىز قولدىشى ناھايىتى چاققـانلىق ئىـشلىتىپ، بالـدۇر ئېلىۋېلىـشقا تىرىـشىدۇ

تـوي كـۈنى سـهھهرده . شىچه، قايسى بالدۇر ئېلىۋالسا شۇ تهرهپ يهنه بىر تهرهپتىن قورقمايـدىغان بـوالرمىشقارى

شـۇنداقال تـوي داۋاملىـشىۋاتقان . ئىككى ئادهم ئهۋهتىـدۇ¨يىگىت تهرهپ قىز تهرهپكه قارىشىپ بېرىش ئۈچۈن بىر

. هتىدۇۋاقىتتا يىگىت تهرهپ قىز تهرهپكه ھال سوراپ بىر نهچچه ئادهم ئهۋ

توي كۆچۈرۈش. 4

ئانىـسىنىڭ ئالـدىغا ¨ناۋا بىلهن قىز ئولتۇرغان ئائىلىگه بېرىپ قىزنى كۆچۈرۈپ، ئاتا¨قىز كۆچۈرگۈچىلهر نهغمه

ئانـا قىـبله تهرهپـكه قـاراپ ¨ئاتـا. ئانىسى بىلهن خوشلىشىدۇ¨قىز پۈركهنگهن ھالدا يىغالپ تۇرۇپ ئاتا. كېلىدۇ

ۇالرنىڭ بهختلىك بولۇشىنى، بېشى بـاش، ئـايىغى تـاش بولۇشـىنى ئۈمىـد تۇرۇپ، قول كۆتۈرۈپ دۇئا قىلىپ، ئ

قىزنى كۆچۈرۈپ يىگىتنىڭ ئۆيىگه ئهكهلگهنده قىزنـى پايانـدازغا . قىلىدۇ ۋه قىزنىڭ بېشىدىن نان، سۇپرا ئۆرۈيدۇ

الىشىپ يىرتىپ قىز پاياندازنى دهسسهپ بولغاندىن كېيىىن، ئهتراپتىكىلهر پاياندازنى ت. دهسسىتىپ ئۆيگه ئهكىرىدۇ

بىـر ئـازدىن . كېلىن ئۆيگه پۈركۈنگهن ھالدا كىرىدۇ. پارچه قىلىۋېتىدۇ ۋه تهۋهرۈك قىلىش ئۈچۈن ئېلىشىدۇ¨پارچه

. كېيىن قېيىن ئانا كېلىننىڭ پۈكهنجىسىنى ئېلىۋېتىپ كىچىك ياغلىق سېلىپ قويىدۇ ۋه پېشانىسىگه سۆيۈپ قويىدۇ

وي توسىغۇچىالر بولىدۇ بۇالرغا ماددىي نهرسىلهر بهرگهندىال ئاندىن يول قىزنى كۆچۈرۈپ كېلىش جهريانىدا يولدا ت

بهزى يهرلهرده قىز كۆچۈرۈپ كېلىۋاتقانالرنىڭ قاتنـاش ۋاستىـسىدىن چۈشـۈپ ئۇسـسۇل ئوينـاپ بېرىـشى . بېرىدۇ

اتقان ئوتنى قىزنى كۆچۈرۈپ كېلىپ ئۆيگه ئهكىرىشتىن بۇرۇن كۆيۈۋ. ئۇالر ئۇسسۇل ئويناپ بېرىدۇ. تهلهپ قىلىنىدۇ

Page 41: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 41

قىزنى كۆچۈرۈپ . بۇ زهردۇشتىن دىننىڭ ئهقىدىسى بولۇپ ئوتتىن مهدهت تىلىگهنلىكىنىڭ ئىپادىسى. ئايالندۇرىدۇ

قىزغا ھهمراھ بولۇپ كهلگـۈچىلهر ياغلىققـا ئورالغـان تۆشـنى . كهلگهنده تۆش سوراپ دهرۋازىنى ئاچقىلى ئۇنىمايدۇ

. بهرگهندىال دهرۋازىنى ئاندىن ئاچىدۇ

االمغا بېرىش ۋه ساالمغا كىرىشس. 5

ئۇالر ئۆز كۈيئوغلىنى . توينىڭ ئهتىسى يىگىت ئۆز قولدىشى بىلهن قېيىن ئاتا، قېيىن ئانا ئالدىغا ساالمغا بارىدۇ

يېگىـت . قىزغىن كۈتۈۋالىـدۇ ۋه كۈيئـوغلى ئۈچـۈن تهييـارالپ قويغـان كىـيىم يـاكى كېيىملىـك رهختنـى قويىـدۇ

شۇ كۈنى يېڭى كېلىن ئۆز قولدىشى بىـلهن قېـيىن ئاتـا، قېـيىن ئانـا . ىر نهرسه قويىدۇقولدىشىغىمۇ ئۆز اليىقىدا ب

ساالمغا بارغـان . قىز قولدىشىغىمۇ ئۆز اليىقىدا بىر نهرسه قويىدۇ. بۇالرمۇ مېھمان قىلىنىدۇ. ئالدىغا ساالمغا كىرىدۇ

ئۈچۈن تولىراق سامسا، >>ئىسسىقلىق<<.ئهكېلىدۇ>>ئىسسىقلىق<<ۋه سالغا كىرگهن كۈنى قىز تهرهپ كۈيئوغۇل تهرهپكه

تۇغقـانلىرى، ¨ئىسـسىقلىقى قىزنىـڭ ئـۇرۇق. ھېسىپ ۋه باشقا خىلدىكى تاماقالرنى ئهكېلىدۇ¨پېتىر مانتا، ئۆپكه

ئىســـسىقلىققا يىگىـــت، قىـــز ۋه يىگىتنىـــڭ ئائىلىـــسىدىكىلهر ئېغىـــز . قوشـــنىلىرى ئهكېلىـــدۇ¨قولـــۇپ

ايـال بولۇشـىدىن قهتىىيـنهزهر، ئۇالرنىـڭ ئالـدىغا كېيىملىـك رهخـت ئهكهلگۈچىلهر قـانچه ئ>>ئىسسىلىق<<.تېگىدۇ

. ئهكېلىنگهن تاۋاقالرغىمۇ اليىقىدا رهخت سېلىنىدۇ>>ئىسسىقلىق<<قويۇلىدۇ ۋه

چىلالق. 6

چىلالقنـى ئـاۋۋا يىگىـت . چىلالق توي بولغان ھهپته ئىچىده بولىدۇ. توينىڭ مۇھىم تهركىبى قىسمى¨چىلالق

تۇغقـانلىرىنى، ¨چىلالققا ھهر ئىككى تهرهپ ئۆزلىرىنىـڭ ئـۇرۇق. ندىن قىز تهرهپ ئۆتكۈزىدۇئا. تهرهپ ئۆتكۈزىدۇ

بىـرى بىـلهن ¨ئۆزئـارا ھـاردۇق سوراشـنى، توغقـانالر بىـر¨چىلـالق. قوشنىلىرىنى تهكلىـپ قىلىـدۇ¨يېقىن قۇلۇم

سـىڭىلىرى قىزنىـڭ ¨ئانىسى، ئاچـا¨يىگىت تهرهپ چىلالق ئۆتكۈزگهنده قىزنىڭ ئاتا. تونۇشۇشنى مهقسهت قىلدۇ

ئـۇالر ئهكهلـگهن نهرسـىلىرى بىـلهن ھۇجرىـسىنىڭ كهم نهرسـىلىرىنى تولـۇقالپ . ھۇجىرىسىنى ئاالھىده پهتىلهيدۇ

. بېرىدۇ

ئايـال ¨قايسى خىلدىكى توي بولمىسۇن، توي قىلغۇچى توغرا قارىشىپ بېرىـشكه تېگىـشلىك ئـادهملهردىن ئهر

چايدا توينى قانداق ئۆتكۈزۈش توغرىسىدا . ئۆتكۈزىدۇ>>هسلىھهت چېيىم<<ئوتتۇز ئادهمنى چاقىرىپ¨بولۇپ يىگىرمه

Page 42: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 42

كهچكىـچه ¨تـوي كـۈنى ئـۇالر ئهتىگهنـدىن. ئۇالردىن مهسلىھهت سورىلىدۇ چايـدا خىـزمهت تهقـسىمايى بولىـدۇ

ھاردۇق << توي تۈگهش بىلهن توي ئىگىسى ئاالھىده داستىخان ھازىرالپ ئۇالرغا. پىشىپ ئىشلىشىپ بېرىدۇ¨تهرلهپ

.بېرىپ ئۆز رهھمىتنى بىلدۈرىدۇ>>ېيىچ

توي مۇراسىمىدىكى سهنئهت پائالىيهتلىرى

يۇقىرىـدا ئېيتقىنىمىــزدهك، ئۇيغـۇرالر ئارىــسىدىكى تـوي مۇراســىملىرى داغـدۇغىلىق بولــۇپ، تـوي كۈنىــدىكى

ئۇالرنىـڭ بـۇ ئۇيغۇرالر خۇش چاقچاق ۋه سهنئهتخۇمار خهلق بولغاچقا،. پائالىيهتلهرنىڭ دائىرىسى ناھايىتى كهڭ

¨توي كۈنى يىگىـت ۋه قىـز ئۆزلىرىنىـڭ ئۆيىـده دوسـت. تهبىئىي توي مۇراسىملىرىدا گهۋدىلىك ئهكىس ئېتىلىدۇ

بۇالردىن بىرى، قىزنىڭ ئۆيىـده . بۇرادهرلىرىنىڭ ھهمراھلىقىدا ھهر خىل كۆڭۈل ئېچىش پائالىيهتلىرىنى ئۆتكۈزىدۇ

ۇ توينىـڭ ئهمهلىـي ئهھـۋالىنى چىقىـش قىلغـان ھالـدا ئۆزگىرىـپ قوشاقلىرىنىڭ مهزمۇنى شـ>>يار ¨يار<<بولىدىغان

¨تۇرىدۇ، قىز ئۆز رازىلىقى بىلهن بولغان تويالردا، ئاساسهن قىزنىڭ مهدىھىيىـسى ، گـۈزهللىكى، قىزنىـڭ بهخـت

¨يـار<<تىلهكلىـرى¨تۇغقانلىرىنىـڭ ئـارزۇ¨ئانىـسى ۋه ئـۇرۇق¨سائادىتى ھهققىدىكى ياخشى تىلهكلهر ھهمده ئاتا

يىگىتلهرنىڭ ¨تۈزۈملىرى قىز¨لېكىن ئۆتمۈش جهمئىيهتته فېئودالىزمنىڭ چىرىك قانۇن. وشاقلىرىدا ئىپادىلىنىدۇق>>يار

يىگىتلهر ئۆزلىرىنىڭ ئىرادىسىگه خىـالپ ھالـدا تـوي قىلىـشقا مهجبـۇر ¨قىز. ئهركىن مۇھهببىتىگه يول قويۇلمايتتى

ىكاھ تۈزۈمى شـارائىتىدا ئۆتكـۈزۈلگهن تـويالردا قىزنىـڭ كىشىلىك ھوقۇق پايمال قىلىنغان فېئوداللىق ن. قىلىناتتى

¨ئارمانلىرى ئهمهلگه ئاشـمىغان بىچـاره قىزنىـڭ مۇڭلـۇق ھهسـرهت¨بهختسىز تهقدىرىگه بولغان ئېچىنىش، ئارزۇ

: مهسىلهن. ناخشىلىرىدا ئىپادىلهنگهن>>يار¨يار<<ئانىنىڭ نهسىھهت ۋه تهسهللىلىرى¨نادامهتلىرى، ئاتا

نى تهكچىدىكى قاچى

يار ¨چاڭ بېسىپتۇ، يار

كېلىنچهكنىڭ ئانىسىنى

. يار¨غهم بېسىپتۇڭ، يار

ھاي يۆلهن، ھاي يۆلهن ¨ھاي

يار ¨بىر باغ پاخال، يار

يىگىتىگه قارىساڭ،

يار ¨پاخمال ساقال، يار

Page 43: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 43

ھاي يۆلهن، ھاي يۆلهن ¨ھاي

يار ¨قار كېلىدۇ، يار

بهرگى خازان توننى كېيىپ

ار ي¨يار كېلىدۇ، يار

قوشاقلىرى ئارقىلىق قىزنى ئۇزىتىش ئادىتى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئۇزاق زامانالردىن بىرى داۋاملىـشىپ >>يار ¨يار<<

. كهلگهن

ئېيتىـدىغان >>چۈن سالۋات¨چۈن<<ده>>ھۇجرا كېچىسى<<توي كۈنى يىگىتلهر قىزنى كۆچۈرۈپ كهلگهندىن كېيىن

تۈكۈنلهرده ¨ن بولۇپ، جهنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدىكى تويئادهت ئىلى ئۇيغۇرلىرى ئارىسىغا كهڭ تارقالغا

. كۆرۈلمهيدۇ

قوشاقلىرى ئاساسـهن كومېـدىيىلىك تـۈس ئالغـان ھهجـۋىي شـېئىرالر بولـۇپ، يىگىـتلهر >>چۈن سالۋات¨چۈن<<

جهرهن <<،>>توشــــقان ئــــوۋالش<<قوشــــاقلىرىنىڭ>>چــــۈن ســــالۋات¨چــــۈن<<.تهرىپىــــدىن ئېيتىلىــــدۇ

: ئااليلۇق. دېگهندهك مهخسۇس ناملىرى بار>>گهمبۈر<<،>>سهكرىدى

. بۈرگهمنى سويماق بولدۇم

ئاتمىش قاسساپ ئهكهلدىم،

يهتمىشىگه باغالتتىم،

سهكسىنىگه باستۇردۇم،

توقسىنىغا سويغۇزۇپ،

.توقسان توققۇزىغا ئاستۇردۇم

بۈرگهمنىڭ گۆشىدىن بىز

مايلىق مانتا ياسىدۇق،

بىرنى يېسهڭ ئۇھ دهيسهن،

ئىككىنى يېسهڭ سۇ دهيسهن،

يالغان بولسا قاراڭالر،

مانتىدا بادۇر كاللىسى،

قىشتىن بېرى يهۋاتىمىز،

.ھېلىمۇ بار تهڭ يارتىسى

)دىن پارچه>>بۈرگهم<< (

Page 44: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 44

يىگىتلهر پوتىنىـڭ ئۇچىـدىن ¨دا قىز>>پوتا ئويۇنى<<.ئوينىلىدۇ>>پوتا ئويۇنى<<مۇشۇنداق قىزىقچىلىقالردىن كېيىن

بـۇ . بېيىت ئارقىلىق تاكى بىر تهرهپ يېڭىۋالغۇچه ئويۇن داۋاملىشىدۇ. هر شهكلىده بېيىت ئېيتىشىدۇتۇتۇشۇپ لهپ

بىرى بىلهن تونۇشىدۇ، قائىده بـويىچه ¨لهپهر ئارقىلىق قىز ۋه يىگىتلهر بىر. دهپمۇ ئاتىلىدۇ>>لهپهر كېچىسى<<ئۇيۇن

بۇنداق شهرت لهپهرنىـڭ ئۆزىـده مۇنـداق . اليدۇلهپهرنى ھهم ئۇنىڭ بېيىتلىرىنى ئالدى بىلهن يىگىت تهرهپ باش

:ئىپادىلهنگهن

ئاۋۋال باشالپ لهپهرنى قىز باشلىماس،

.قىز باشلىغان لهپهرنى ئهل خوشلىماس

قىسقىسى، توي جهريانىدىكى پائالىيهتلهر ناھايىتى قىزىقارلىق ۋه جهلپ قىالرلىق بولۇپ، بهزى رايونالردا مهشرهپ

.تۈسىنى ئالغان

كى ۋه جۇۋانچه كۆڭلهجۇۋان توي

. جۇۋان تويىدۇر¨ئۇيغۇر ئاياللىرى ئىچىده خېلى داغدۇغىلىق ئۆتكۈزۈلىدىغان مۇراسىمالرنىڭ بىرى

، سـېكىلهڭ دهۋرى، )بـاالغهتكه يېـتىش دهۋرى(ئايالالرنىڭ ياشلىق دهۋرى ئۆز مهزگىلىگه قاراپ قىزلىـق دهۋرى

، ئادهتته قىـزالر يـاتلىق بولـۇپ ئىككـى ئـۈچ بـالىلىق چوكان دهۋرى، جۇۋان دهۋرى دهپ تۆت دهرۋگه بۆلىنىدۇ

بىلهن مهڭگۈلۈك بىرگه ئۆتۈشـكه ئىـشهنچ ھاسـىل قىلغانـدا ھهمـده قىرانلىـق ) ئېرى(بولغاندىن كېيىن يولدىشى

قوشـنىلىرىنى ¨تۇغقـانلىرى ۋه قولـۇم¨مهزگىلىگه يېتىپ، ھهر جهھهتتىن سۈلكهت ۋهسلىگه تولغانـدا ئايـال ئـۇرۇق

جۇۋان تويى ئۈچۈن ئاالھىـده داسـتىخان تهييارلىنىـدۇ، تهكلىـپ . نى ئۆتكۈزىدۇ>>جۇۋان تويى<<ىڭچاقىرىپ ئۆزىن

سـاالمالرنى ئهكېلىـدۇ، جـۇۋان تويىـدا ¨قىلىنغان ئايال مېھمانالر جۇۋاننى تهبرىكلهپ ئۆز اليىقىدا ھهر خىل سوۋغا

پهرىجه تـون ۋه كلىق، جۇۋانچه كۆڭلهئهھۋالىغا قاراپ ھهر خىل رهڭلىك بىر قانچه ياغ¨جۇۋاننىڭ ئائىلىسى ھال

جۇۋان تويىغا جـۇۋان بولغۇچىنىـڭ يولدىـشى . تهلپهك تهيياراليدۇ ھهمده مېھمانالر ئالدىدا جۇۋانغا تهقدىم قىلىدۇ

قوش زىره، يهنـى ئـۈچ قهۋهت بـۆرهكچه چهمـبهر قىلىـپ ئوتتۇرىـسىغا (ئالتۇن ھالقا، سىرغا، بايراقلىرى ئايخاڭزا

ئىككـى ¨ئۈستى زىرسـىمان، ئاسـتىغا بىـر(، سۆكه )كۆز ئورنىتىلغان ئالتۇن زىرىنىڭ بىر خىلىگۈمبهزسىمان ياقۇت

بـۇ . تهييـارالپ سـوۋغا قىلىـدۇ) سانتىمېتىر ئۇزۇنلۇقتا ساڭگىالپ تۇرىدىغان، قوش تااللىق بىر خىل ئـالتۇن ھالقـا

Page 45: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 45

جۇۋانچه . ۈستىگه پهرىجه كىيىدۇ ئكمۇراسىمدا جۇۋان بولغۇچى سېكىلهڭ چېچىنى ئىكىگه ئايرىدۇ، جۇۋانچه كۆڭله

ئۆزگىچه بولۇپ، كۆپرهك ئـاق ۋه يېـشىل كجۇۋان تويىنىڭ ئاساسلىق بهلگىسى، جۇۋانچه كۆڭله¨ كېيىشككۆڭله

ده )جىـگهر رهڭ(بۇ كۆڭلهكنىڭ ئوڭ ياقىسىغا ئات باغرى رهڭ . سىدام يىپهك رهختتىن تون ياقىلىق قىلىپ تىكىلىدۇ

بۇنداق جۇۋانچه كۆڭلهڭ ئۈستىگه چوقۇم پهرهنـجه تـون . هشۇت جىيهك تۇتۇلىدۇبهش قاتار يېرىم ئاي شهكىلىك م

پهرهنـچه قـارا خاڭدهنـدىن ئالـدىن ئوچـۇق تـونچه قىلىـپ تىكىلىـدۇ، لـېكىن تـۈگمه . كىيىش شـهرت قىلىنىـدۇ

ېتىر يېشىل تاۋاردىن پۈتۈن پهۋاز تۇتۇلىدۇ، ئىككـى كۆكـسى ئورنىغـا يېـشىل تـاۋاردىن بىـر سـانتىم. بېكىتىلمهيدۇ

بۇ بىر يۈرۈش كىيىملهر ناھايىتى يارىشىملىق بولۇپ، . ئهتراپىدا يهتته قاتار يېرىم ئاي شهكىللىك جيهك ئورنىتلىدۇ

بۇ كىيىملهرنى پهقهت جۇۋان تويى بولغانـدىن كېـيىن كىيىـشكه . ئايالالرنى تېخىمۇ تاالپهتلىك تۈسكه كىرگۈزىدۇ

. بولىدۇ

كېرىيه ئاياللىرى ئارىسىدا بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان بولۇپ، كۆڭلهك جۇۋان تويى ۋه جۇۋان كۆڭلىكى كۆپرهك

ۋه پهرهنچه تونىنىڭ ياقىلىرى ۋه كۆكـسىگه ئورۇنالشـتۇرۇلغان يهتـته ۋه بهش دانه ئـاي شـهكىللىك جيهكلهرنىـڭ

چـۈنكى بولۇشىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ ئىسالم دىنى بىلهن مۇناىـسىۋهتلىك ئىكهنلىكىنـى پهرىـز قىلىـش مـۇمكىن،

ئىسالم دىنى ئهقىدىلىرىده بهش ۋاخ ناماز، بهش پهرز، يهتته قات ئاسمان، يهتته ئىقلىم چۈشـهنچىلىرىگه سـىمۋول

يېـرىم ئـاي . قىلىپ بهش ۋه يهتته سانلىرى چۈشهنچىلىرىگه سىمۋول قىلىـپ بهش ۋه يهتـته سـانلىرى ئۇلۇغلىنىـدۇ

. شهكلىمۇ ئىسالم دىنىنىڭ سىمۋوللۇق بهلگىسى

ه جۇۋان تويى ئۆتكۈزۈلمىگهن ئايالالر ئۆلۈپ قالسا مېيىتكه يۇقىرىقى جۇۋان كۆڭلىكى ۋه پهرهنجه توننى ئۆتمهشت

كىيدۈرۈپ شهرتنى ئادا قىلغاندىن كېيىن، ئاندىن بۇ كىيىملهرنى سالدۇرۇپ سۇغا ئالغاندىن كېـيىن دهپـنه قىلىـش

تىـپ، تېخـى جـۇۋان تـويى ئۆتكـۈزمىگهن شـۇنداقال يهنه خهلـق ئارىـسىدا جـۇۋان دهۋرىـگه يې. ئادىتى بولغـان

بۇنىڭـدىن قارىغانـدا . دهپ مهسخىره قىلىش ئادىتىمۇ بار>>ئون بالىنىڭ ئانىسى تېخى چوكان سېكىلهڭ<<ئايالالرنى

ئۇيغۇر ئاياللىرى ئىچىده جۇۋان تويى ئۆتكۈزۈش ئهنئهنىۋى ئادهتكه ئايالنغان بىر خىل مۇراسـىم بولـۇپ ، ئـۆزىگه

دېـگهن تهمـسىلدىن >>جۇۋان بىلگهننى قىـز نهبىلـۇر<<خهلقىمىز ئارىسىدىكى. ھىدىلىككه ئىگهخاس مهزمۇن ۋه ئاال

پاراسـهتكه تولـۇپ، ¨قارىغاندىمۇ، جۇۋان تويى ئۆز ماھىيىتى بىلهن ئىنساننىڭ ھايات مهزگىللىرى ئىچىـده ئهقىـل

.تۇرمۇش يولىغا تولۇق ئىشهنچ تىكلهش دهۋرىنىڭ خاتىرىسى ئىكهنلىكى مهلۇم بولىدۇ

Page 46: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 46

بالىغا ئات قويۇش

بالىغـا ئـات قويـۇش <<دېگهن سۆزنى>>كۈدهن<<دا) بهت¨525توم، Ⅰ(>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<مهھمۇت قهشقهرى

بـۇ . بۇ بالىغا ئات قويۇش ئادىتىنىڭ ئۇزۇن تارىخقا ئىگه ئىكهنلىكىنى كۆرسـىتىدۇ. دهپ چۈشهندۈرگهن>>زىياپىتى

¨باال تۇغۇلۇپ بىر نهچچه كۈن ئۆتكهندىن كېيىن، ئاتا. شىپ كهلمهكتهئادهت ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ھازىرمۇ داۋاملى

ئىسىم تالالپ بولغاندىن كېيىن، تهقۋادار بىر ئادهم . ئانا بالىغا ئات قويۇش كويىغا چۈشىدۇ، بالىغا ئىسىم تالاليدۇ

، قىبلىگه قاراپ تۇرۇپ ئات قويغۇچى زاكىالقلىق بالىنى قولىغا ئېلىپ. تهكلىپ قىلىنىپ، بالىغا ئىسىم قويدۇرۇلىدۇ

سـورۇندا ھـازىر . بولسۇن، دهپ جاينامازغا دوملىتىدۇxxxتهكبىر ئېيتىپ، بالىنىڭ قۇلىقىغا ئهزان توۋالپ ئېتىڭىز

ئاندىن سـورۇندا ھـازىر بولغۇچىالرغـا داسـتىخان سـېلىپ . بولغۇچىالر بوۋاقنى يېڭى ئىسمى بىلهن مۇبارهكلىشىدۇ

. يغۇچىنىڭ ئالدىغا پۇل ياكى باشقا ماددىي نهرسه قويۇپ رازى قىلىدۇئات قو. ئۇالرنى مېھمان قىلىدۇ

ئۇيغۇرالردا بالىغا ئات قويۇش بىر خىل مۇراسىم شهكلىنى ئالغان بولۇپ، بۇ مۇراسىمغا ئات قويغۇچى موللىدىن

.بۇرادهرلهر تهكلىپ قىلىنىدۇ¨تۇغقانالر ۋه دوست¨باشقا يهنه يېقىن ئۇرۇق

دائىر ئادهتلهر يېتىم ئىشلىرىغا¨ئۆلۈم

، ئايـال >>مهرھـۇم<<شۇڭا ۋاپـات بولغـۇچى ئهر بولـسا. ئۇيغۇرالردا ۋاپات بولغۇچى ئىنتايىن ھۆرمهتكه ئىگه) 1

ۋاپات بولغۇچىنىڭ ھۆرمىتى ئۈچۈن ئۇنىڭ تاۋۇتى قهبرىستانغا قهدهر . دېگۈدهك سۆزلهر ئىشلىتىلىدۇ>>مهرھۇمه<<بولسا

بىۋاسىته تۇغقانلىرى قارىلىق تۇتۇپ ئهرلهر بېلىگه ئـاق باغاليـدۇ، ئايـالالر ۋاپات بولغۇچىنىڭ. كۆتۈرۈپ بېرىلىدۇ

تاۋۇت ئۇزىتىلغانغا قادهر ئارىلىقتا ئۆلۈم پهتىسىگه كهلـگهن ئايـالالرغىمۇ ئـاق يـاغلىق . بېشىغا ئاق ياغلىق سالىدۇ

انالر بېلىـدىكى ئـاقنى بېرىلمىگـۈچه بىۋاسـىته ئهر تۇغقـ>>يهتـته نهزىرىـسى<<ۋاپـات بولغۇچىنىـڭ. سېلىپ قويىـدۇ

بهزىـده (بىۋاسىته ئايال تۇغقانالر ۋاپـات بولغۇچىنىـڭ قىرقـى بولمىغـۇچى . بۇرۇتىنى ئالمايدۇ¨يهشمهيدۇ، ساقال

ده >>يىـل نهزىـر<<ده يـاكى>>قىرقـى نهزىـر<<پىزىـل كىـيىم كيمهيـدۇ،¨قىزىل. بېشىدىكى ئاقنى ئالمايدۇ) يىلىغىچه

نى قىلىپ ئاق سالغۇچىالرنىڭ بېـشىدىكى ئـاقنى ئېلىۋېتىـپ، باشـقا يـاغلىق ياشانغان بىرهر ئايال تهسهللى سۆزلهر

كۈلكه ۋه باشـقا تاماشـا ئىـشلىرى ¨ھازىدار ئائىلىده ئويۇن. دهپ ئاتىلىدۇ>>قارىسىنى ئوشتۇش<<بۇ. سېلىپ قويىدۇ

ۋاپـات . ايـدۇقوشـنىالرمۇ ئـۆز ئۆيىـده كۆڭـۈل ئاچىـدىغان پائـالىيهتلهر ئېلىـپ بارم¨ھهتتا قولۇم. زادى بولمايدۇ

Page 47: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 47

تـوينى قىلمىـسا . تۇغقانالر ئىچىده تهييار بولۇپ قالغان توي كېچىكتۈرۈلىـدۇ¨بولغۇچىنىڭ ھۆرمىتى ئۈچۈن ئۇرۇق

. بولمايدىغان ئهھۋال بولسا ھازىدار ئائىلىنىڭ رازىلىقنى ئالىدۇ

دېگهنـدهك >>يىـل نهزىـر<<،>>قىرقى نهزىر<<،>>يهتته نهزىر<<،>>ئۈچ نهزىر<<ۋاپات بولغۇچى ئۈچۈن بېرىلىدىغان) 2

يۇقىرىقىدهك نهزىرلهرنى ) بولۇپمۇ تۇرپان رايونىدا(نهزىرلهر پۈتۈن ئۇيغۇرالرغا ئورتاق بولسىمۇ، لېكىن بهزى يهرلهرده

ھهتتـا بهزى . دېگهندهك نهزىرلهر ئۆتكۈزىـدۇ>>يۈز كۈنلۈك نهزىر<<،)بهش نهزىر(>>سىپاره<<ئۆتكۈزۈشتىن تاشقىرى يهنه

چـوڭ ئۆتكۈزۈلـسه، بهزى >>يهتـته نهزىـر<<بهزى يهرلهرده. ئۆتكۈزىلىـدۇ>>يىگىرمه كۈنلۈك نهزىـر<<ده) خوتهن(يهرلهر

ئاساسهن مۇردىنى سـۇغا ئـالغۇچىنى رازى قىلىـش >>ئۈچ نهزىر<<.سىپاره چوڭ ئۆتكۈزۈلىدۇ) تۇرپان رايونىدا(يهرلهرده

مـۇردىنى يۇيـۇش ئۈچـۈن . قاتنىـشىدۇمهزىـنلهر¨مهقسهت قىلىنغىنى ئۈچۈن، ئۇنىڭغا پهقهت يۇغۇچىالر ۋه ئىمـام

، قالغـان ئىككىـسى >>ئاياغ يۇغۇچى<<، يهنه بىرى>>باش يۇغۇچى<<بۇالرنىڭ بىرى. ئومۇمهن تۆت ئادهم قاتنىشىدۇ

بهلنىـڭ ئاسـتىنقى >>ئايـاغ يۇغـۇچى<<مۇردىنىڭ بېلىنىڭ يۇقىرىقى قىسمىنى،>>باش يۇغۇچى<<.سۇ قويۇپ بهرگۈچى

الغۇز مېيىتنى يۇيۇپال قالماستىن، يهنه كېپهننـى تىكىـپ تهييـار قىلىـدۇ ۋه مـۇردىنى يۇغۇچىالر ي. قىسمىنى يۇيىدۇ

شۇنىڭ ئۈچۈن ھازىدار ئائىله بولغۇچىنىڭ نىمكهش كىيىملىرىنـى يۇيـۇپ تـازىالپ، يۇغۇچىالرغـا . كېپهنگه ئالىدۇ

هپ ئهن رهخـت، پـۇل كېچىكى ئاياغ ئاستى بولـۇپ قالىـدۇ، د¨بهزىلهر بولسا ۋاپات بولغۇچىنىڭ كىيىم. قويىدۇ

بىـلهن سـۇ قويـۇپ بهرگـۈچى >>ئايـاغ يۇغـۇچى<<،>>بـاش يۇغـۇچى<<قايسى خىلدىكى نهرسه قويۇلـسۇن،. قويىدۇ

كېـپهنگه قىزىلگـۈل سـۈيى يـاكى ئالـدىن . مۇردا يۇيۇلۇپ بولغاندىن كېيىن كېـپهنگه ئېلىنىـدۇ. پهرقلهندۈرۈلىدۇ

قىزلىـرى ¨ئۆلگۈچىنىڭ ئوغۇل. زىرلهر ئۆز اليىقىدا ئۆتكۈزۈلىدۇباشقا نه. تهييارالپ قويۇلغان زهمزهم سۈيى سېپىلىدۇ

بۇ ياخشى . ھازىر بولسا ئائىله باشلىقى پهرزهنتلهر نامىدىن بىرال قېتىم بېرىدىغان بولدى. ئۆز ئالدىغا نهزىر بېرىدۇ

شـماقتا، ئۇالرنىـڭ الرغا ئاتاپ ياغ پۇرىتىـدىغان ئهھـۋال داۋامال>>ئهرۋاھ<<ئۇيغۇرالردا ھهر پهيشهنبه كۈنى. ئهھۋال

مهككىـگه بېـرىش . الر جـۈمه كـۈنى مهككىـگه توپلىنىـپ جـۈمه نـامىزى ئوقـۇيمىش>>ئهرۋاھ<<قارىشىچه، ھهمـمه

تېتىكلىـشىپ مهككىـگه >>ئهرۋاھـالر<<ھهر پهيشهنبه كۈنى ياغ پۇرىتىلـسا. تېتىك بولۇشى الزىممىش>>ئهرۋاھ<<ئۈچۈن

.بالدۇرال بارارمىش

¨چـاقىلىرى، يـېقىن ئـۇرۇق¨ېلىنىپ بولغاندىن كېيىن ۋاپـات بولغۇچىنىـڭ بـاالمۇردا يۇيۇلۇپ كېپهنگه ئ) 3

ۋاپات بولغۇچى ئهر بولسا ئۇنىڭ ئايالى، ئهگهر ئايال بولـسا، ئۇنىـڭ ئېـرى . تۇغقانلىرى مۇردا بىلهن ۋىدالىشىدۇ

Page 48: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 48

ده، ¨پ كېتىـدۇسهۋهبى جان چىققاندىن كېيىن ئهر ئايالغـا، ئايـال ئهرگه يـات بولـۇ. مۇردا بىلهن ۋىداالشمايدۇ

. بولىدۇ، دهيدىغان قاراش ئۇيغۇرالردا ناھايىتى كۈچلۈك>>نامهھرهم<<بىرىنى كۆرۈش¨بىر

ئېرى ئۆلگهن ئايال ياكى ئايالى ئـۆلگهن ئهر ۋاپـات بولغۇچىنىـڭ ھـۆرمىتىنى قىلىـپ، ئۆلگۈچىنىـڭ يىلـى ) 4

ئهگهر بۇنىڭغا رىئايه قىلماي ). مۇستهسنائايرىم ئهھۋالالر بۇنىڭدىن(بولمىغۇچه ئهرگه تهگمهيدۇ ياكى ئۆيلهنمهيدۇ

. ئهرگه تهگسه ياكى خوتۇن ئالسا، پهرزهنتلهر نارازى بولىدۇ، جامائهت تهگهيدۇ

ناماز چۈشۈرۈلۈپ بولغاندىن كېيىن ناماز چۈشۈرگۈچىگه نامـاز ھهققـى، . جىنازا نامىزى مهسچىتته ئوقۇلىدۇ) 5

ئىسقات ئالغۇچىالر ۋاپات بولغۇچى ئۈچۈن خالىسانه نامـاز . بېرىلىدۇ>>ئىسقات<<غۇرۋاالرغا¨نامازغا قاتناشقان غېرىپ

نامازغا . ئوقۇپ قويىدۇ، ناماز چۈشۈرۈلۈپ بولغاندىن كېيىن، تاۋۇتنى كۆتۈرۈپ، قهبرىستانلىققا قاراپ يول ئېلىنىدۇ

ن كېيىن، جاماىهت قاتناشقۇچىالرنىڭ مۇتلهق كۆپچىلىكى قهبرىستانلىققا بارىدۇ، جهسهت گۆرگه قويۇلۇپ بولغاندى

ئهتىـسى بامـدات نامىزىـدىن قايتقـان . تىالۋهت قىلپ قايتىـدۇ¨ئۇدۇل ھازىدار ئاىلىسىگه پهتىگه كېلىپ، قۇرئان

جىنازىـدىكى مۇردىنىـڭ ئهر يـاكى ئايـال ئىكهنلىكىنـى . تىالۋهت قىلىـدۇ¨جامائهت يهنى پهتىگه كىرىپ، قۇرئان

ئهر بولسا . ايالنىڭ تاۋۇتىغا گۈللۈك ئېسىل رهختلهردىن يوپۇق يېپىلىدۇئ. تاۋۇتقا يېپىلغان يوپۇقتىن بىلگىلى بولىدۇ

. ئاق ياكى قارا سىدام رهختتىن قىلىنغان يوپۇق يېپىلىدۇ

. قهبره ئۈچۈن قۇرۇق يهر تاللىنىدۇ، ئۆتمهشته ھهر بىر ئائىله جهمهتىنىڭ ئۆز ئالدىغا قهبرىستانلىقى بوالتتى) 6

دهپ ئاتىلىـدىغان ئومـۇمىي قهبرىـستانلىققا >>مۇسـاپىرالر قهبرىـستانلىقى<<ولـساچهتتىن كېلىـپ قالغـانالر ۋاپـات ب

قهبره ئىگىلىرى قهبرىنى يوقلىغىلى چىقسا قهبرىنىڭ توپىسىنى يۆلهپ ئىگىزلىتىـپ قويىـدۇ ھهم ئۇچـار . كۆمۈلهتتى

تۇرسـا ياخـشى، بهزىلهر قهبرىنىڭ توپىسىنى شامال ئۇچـۇرۇپ. قۇشالر يېسۇن دهپ، ئۈستىگه دان چېچىپ قويىدۇ

. دهپ قارىسا، بهزىلهر بۇنىڭ ئهكسىچه، قهبرىنىڭ توپىسى ئۇچۇن كهتمهسـلىكى ئۈچـۈن گـۈمبهز ياسـاپ قويىـدۇ

. قهبرىنىڭ باش تهرىپىگه قهبره تېشى ئورنىتىپ، ئۇنىڭغا ۋاپات بولغۇچىنىڭ قىسقىچه تهرجىمھالى يېزىپ قويۇلىـدۇ

دهرهخ تىكىـپ، ¨بهزىلهر قهبـره ئهتراپىغـا دهل. ىگه ئېلىپ قويىدۇبهزىلهر قهبرىنى تۆمۈر ياكى ياغاچ رېشاتكا ئىچ

. گىياھ تېرىپ ئۆستۈرۈشنى ياخشى كۆرىدۇ¨گۈل

Page 49: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 49

ئــۇالر يولــدىن ئۆتكــۈچىلهر . بهزىــلهر جهســهتنى ئىــالج بــار يــول بويىــدىكى قهبرىــستانغا دهپــنه قىلىــدۇ) 7

شۇنىڭ ئۈچـۈن مۇنـداق قوشـاق . ىد قىلىدۇقهبرىستاندىكىلهرنىڭ روھىغا ئاتاپ دۇئا قىلىپ قويىدۇ، دېگهننى ئۈم

:پهيدا بولغان ۋه ساقالنغان

مهن ئۆلهرمهن، مهن ئۆلهرمهن

.يولدا قويماڭالر مېنى

يولدا قويساڭالر قويۇڭالر،

. چۆلده قويماڭالر مېنى

ۋاپات بولغۇچى ئۈچۈن بېرىلگهن نهزىر تۈگىگهندىن كېيىن ئـائىله جهمهتـى قهبرىـستانغا بېرىـپ، قهبرىنـى) 8

يوقالش، شۇنداقال ھهر بىر روزا ھېيت ۋه قۇربان ھېتالردا نامازدىن كېـيىن قهبرىـستانغا بېرىـپ قهبرىنـى يـوقالش

. ئادىتى ھازىرمۇ داۋام قىلماقتا

شـۇنىڭ ئۈچـۈن ياقـا يـۇرتالردا . دېگهن ئارزۇ كۈچلۈك بولىدۇ>>ئانامنىڭ ئايىغىدا ياتىمهن¨ئاتا<<ئۇيغۇرالردا) 9

سيىتىگه ئاساسهن، ئۇنىڭ جهسىتى يۇرتىغا ئېلىپ بېرىلىپ دهپنه قىلىنىدىغان ئهھۋالالر يـاكى ۋاپات بولغۇچىنىڭ ۋه

. جان ئۈزۈشتىن ئىلگىرى ئۆز يۇرتىغا ئهكېتىدىغان ئهھۋالالر ھازىرمۇ بار

چاقىلىرىنى ئالدىرىتىپ قويماسـلىق ئۈچـۈن، ھايـات ۋاقتىـدال ئۈلۈملـۈكىنى ¨بهزى ياشانغان ئادهملهر باال) 10

. يهرلىكنى چاپتۇرۇپ تهييارالپ قويىدۇ. رالپ قويىدۇھازى

ئاغرىپ قېلىپ ساقايمىسا، كېسهلنىڭ تهلىپـى بـويىچه ) مهيلى ئاتا، مهيلى ئانا(ىائىله چوڭلىرىدىن بىرى ) 11

ئهگهر بۇنىڭغـا ئۈلگـۈرمهي كېـسهل ۋاپـات بولـۇپ كهتـسه، . شۇ ئائىلىده تهييار بولۇپ قالغان توينى قىلىۋېتىـدۇ

ئانىنىـڭ ئـۆز ¨بـۇ ئاتـا. دهپنه قىلماي تۇرۇپ نىكاھنى ئوقۇتۇپ قويـۇپ، ئانـدىن جهسـهتنى ئۇزىتىـدۇجهسهتنى

. بۇرچىنى ئادا قىلىشقا قانچىلىك ئهھمىيهت بېرىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ

¨ئـۇرۇق. ھازىدار ئائىله ھازا بىلهن بولۇپ كېتىپ ئۆز ئائىلىسىده تامـاق يېـيىش ئىمكـانىيىتى بولمايـدۇ) 12

. ئاغىنىلهر ئائىلىسى بىرهر ھهپته، ھهتتـا بىـرهر ئـايغىچه تامـاق ئهكېلىـپ تۇرىـدۇ¨قوشنا ۋه ئهل¨ن، قولۇمتۇغقا

. كهلگهن تاماققا ھازىدارالر ۋه باشقىالر ئېغىز تېگىدۇ

Page 50: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 50

¨دهپ، يـۇرت>>خالىس ئۆلـۈم<<يېسىزالر، مۇساپىرالر ئۆلۈپ قالسا، ئۇنى¨چاقىسىز يېتىم¨ئۇيغۇرالردا ئىگه) 13

ىرلىكته نامىزىنى چۈشۈرۈپ بارلىق رهسمىيهتلىرىنى جامائهت خالىـسانه يـاردهم قىلىـپ دهپـنه قىلىـدىغان مهھهلله ب

.بۇنداق خالىس ئۆلۈمنى ئۇزىتىشنى ساۋابلىق ئىش دهپ ھېساباليدۇ. ئادهت بار

ھازا قوشاقلىرى

بولۇشـــتىن ئويغــۇرالر ئارىــسىدا قهدىمكــى دهۋرلهردىــن باشـــالپ مهيلــى قايــسى خــاراكتېردىكى ئۆلــۈم

تۇغقانلىرى قايغۇلۇق ئاھاڭدا ئۈنلۈك ¨چاقىلىرى ۋه ئۇرۇق¨ئۈچۈن ئۆلگۈچىنىڭ باال>>ئۆلۈمنىڭ ھۆرمىتى<<قهتئىينهزهر

زار قىلىـش تهقـدىرگه تهن ¨ئۆلـۈمگه يىغـا<<گهرچه ئىـسالم دىنـى قارىـشىدا. ئاۋاز بىلهن يىغاليدىغان ئادهت بـار

دېيىلىپ، يىغلىماسلىقنى تهشـهببۇس قىلـسىمۇ، لـېكىن >>ىلدۈرگهنلىكبهرمىگهنلىك، ئالالھنىڭ ئهمرىگه نارازىلىق ب

ئۆلـۈم <<خهلـق ئارىـسىدىكى. زارىسىز ئۇزىتىلغان ئۆلۈم جامائهتچىلىك ئارىسىدا غهيرى ئىنكاس پهيدا قىلىدۇ¨يىغا

نىـڭ دهرۋهقه، ئۇيغۇرالر. دېـگهن تهمـسىلمۇ مۇشـۇنىڭغا قارىتىلغـان>>يىغىسى بىلهن، توي كۈلكىسى بىلهن قىزىـق

ئۆلگۈچىنىڭ <<ئادىتىده يىغا مهرھۇمغا سېغىنىش ۋه جۇدالىق ھهسرهتلىرىنى بايان قىلىشنىڭ بىر خىل شهكلى ھهمده

. نىڭ بهلگىسى ھېسابلىنىدۇ>>ھازىسىنى ئاچقانلىق

تاۋابىئـاتلىرى ۋه يـېقىن ¨كۆپرهك رايونالردا مهرھۇمنىڭ ئـائىله. ھازا ئېچىشنىڭ شهكىللىرى خىلمۇ خىل بولىدۇ

تۇغقانلىرى ئاساسلىق ھازىدار سۈپىتىده مهرمۇھغا سېغىنىش ۋه ھۆرمهت بىلدۈرۈش تۇيغۇلىرى ئىپـادىلهنگهن ¨قئۇرۇ

. مهرسىيه سۆزلىرى ياكى مهرھۇمدىن رازىلىق تىلهيدىغان تىلهك قوشـاقلىرىنى يىغـا ئاھاڭىغـا جـور قىلىـپ ئېيتىـدۇ

بۇ . خشى سۈپهتلىرى ئومۇمالشتۇرۇپ بايان قىلىنىدۇبۇنداق مهرسىيهنامىلهردا يهنه مهرھۇمنىڭ ھايات ۋاقتىدىكى يا

.ئارقىلىق مهرھومنىڭ روھى ئهۋالدالرنىڭ قهلبىده مهڭگۈ ياشايدىغانلىقى ئىپادىلىنىدۇ

ئارقىلىق مېيىتنـى ئـۇزىتىش ئـادىتى بولۇپمـۇ ئـاتۇش رايونىـدىكى ئۇيغـۇرالر ۋه ) ھازا قوشاقلىرى(مهرسىيهنامه

مهھهللىلهرده بىرهر كىـشى ۋاپـات ¨ ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئاالھىدىرهك بولۇپ، يۇرتقاغىلىقنىڭ تاغلىق رايونلىرىدكى

بۇنـداق . تهكلىـپ قىلىنىـدۇ) يىغىچـى(بولسا، ئۇنىڭ ھازىسىنى ئېچىش ئۈچۈن شـۇ يۇرتتـا تونۇلغـان ھـازىچى

قىالاليـدىغان ھازىچىالر ئاساسهن يېشى چوڭراق، پېشقهدهم ئايالالر بولـۇپ، ئـۇالر ھهم ھـازا قوشـاقلىرىنى ئىجـاد

، ھهم مۇڭلـۇق يىغـا ئـاۋازى بىـلهن كىـشىلهرده مۇسـىبهت تۇيغۇسـى پهيـدا قىالاليـدىغان )قوشاق قاتااليدىغان(

Page 51: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 51

. تاۋابىئاتلىرى ئالدى بىلهن ئهنه شۇ ھازىچى دهپ نام ئالغـان ئايالغـا خهۋهر بېرىـدۇ¨يۇرت. ئاالھىدىلىككه ئىگه

ئۆيگه يېتىپ كېلىدۇ ھهمده مـاتهم ئۈچـۈن تىكلىـگهن ئـۇزۇن شۇنىڭ بىلهن بۇ ھازىچى دهرھال مۇسىبهت بولغان

توننى تهتۈر كىيىپ بىر قولىغا ھاسا ئېلىپ، ئۆلگۈچىنىڭ شهنىگه بېغىشالنغان ھازا قوشاقلىرىنى ئۆزىگه خـاس يىغـا

ىرى تاۋابىئاتلىرى ۋه يۇرت جامـائهتل¨بۇ مهرسىيهنامىنىڭ تهسىرى بىلهن مهرھۇمنىڭ ئائىله. ئاھاڭى بىلهن ئېيتىدۇ

ئهگهر ۋاپات بولغۇچى كىشى شۇ يۇرتتىكى ھۆرمهتكه سـازاۋهر مۆتىـۋهر زاتـالر، . ئېغىر مۇسىبهت تۇيغۇسىغا چۆمىدۇ

قازاغا يولۇقۇپ ۋاقىتسىز قـازا تاپقـان نارهسـىدىلهر ¨خهلق ئىچىدىكى تهسىرى چوڭ قهھرىمانالر ياكى تۇيۇقسىز باال

ئـادهتتىكى . نى ئېيتىش ئۈزۈلمهي بىر قـانچه كـۈن داۋاملىـشىدۇبولسا، ئۇنىڭ شهنىگه يېغىشالنغان ھازا قوشاقلىرى

. ئهھۋالدا ھازا قوشاقلىرىنى ئېيتىش مهرھۇمنى دهپنه قىلىشقا ئېلىپ ماڭغان پهيتته يۇقىرى ئهۋجىگه كۆتۈرۈلىدۇ

تۈركىي <<.هماتهم مۇراسىملىرىدا مهرسىيهنامىلهرنى ئېيتىش ئادىتى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگ

دا خاتىرىلهنگهن بۇنىڭدىن ئۇزاق زامانالر ئىلگىرىـدىكى خهلـق ئىچىـگه تارقالغـان مهرسـىيهنامىلهر >>تىلالر دىۋانى

. بۇنىڭ جانلىق دهلىلى

ئالپ ئهر توڭا ئۆلدىمۇ،

.ئهسىز ئاژون قالدىمۇ

ئۆزلهك ئۆچىن ئالدىمۇ،

.ئهندى يۈرهك يىرتىلۇر

مهرسـىيهنامه بىـر ژانېـر . ۇ مهزمۇندىكى مهرسىيهنامىلهر خېلى كـۆپ ئۇچرايـدۇدا مۇش>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<

سۈپىتىده ئۇيغۇر خهلق ئېغىز ئهدهبىياتى ۋه يازما ئهدهبىياتتىن ئورۇن ئېلىشى، بىز يۇقىرىدا تىلغـا ئېلىـپ ئـۆتكهن

.ماتهم مۇراسىملىرىدا ھازا قوشاقلىرىنى ئېيتىش ئادىتى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

Page 52: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 52

رنىڭ ئائىله، كىشىلىك مۇناسىۋهت ئادهتلىرىئۇيغۇرال

ئائىله ۋه قېرىنداشلىق مۇناسىۋهت

مۇشـۇ ئورتـاق گهۋده . نىكـاھ مۇناسـىۋىتىدىن شـهكىللهنگهن ئورتـاق گهۋدىنـى كۆرسـىتىدۇ¨ئائىله دېگىنىمىـز

ــدۇ ــڭ مۇناســىۋىتى قېرىنداشــلىق مۇناســىۋهت دېيىلى ــائىي ت. ئىچىــدىكى ئهزاالرنى ــدا ئۇيغۇرالرنىــڭ ئىجتىم ارىخى

قېرىنداشلىق مۇناسىۋهت ئائىله مۇناسىۋىتىنى شهكىللهندۈرىدىغان ئاساسـىي ئامىـل بولغاچقـا، ئـائىله مۇناسـىۋىتى

بۇنىـڭ ئىچىـده ئهڭ گهۋدىلىـك بـولغىنى ئـائىله . كۆپلىگهن مـۇرهككهپ ھادىـسىلهرنى كـونترول قىلىـپ تۇرىـدۇ

. قلهردىن ئىبارهتئهزالىرىنىڭ ئورنى ۋه دهرىجىسىده كۆرۈلىدىغان روشهن پهر

خــۇددىي باشــقا مىللهتــلهرگه ئوخــشاش ئۇيغۇرالرمــۇ ناھــايىتى ئــۇزاق بىــر مهزگىــل فېئوداللىــق ھــاكىمىيهت

كونتروللۇقىدا ياشىغاچقا، ئۇالرنىڭ ئائىلىۋى ئادهتلىرىده ئاتىلىق قانداشلىق مۇناسىۋىتىنىڭ تهسىرى قويۇق ئهكىس

قالغـان . پ بولۇپ ئۇنىڭ ئائىلىدىكى ئورنى ۋه ھوقۇقى چوڭ بولغـانيهنى ئائىله باشلىقى ئهرگه مهنسۇ. ئېتىلگهن

بۇ ھال ئائىلىنىڭ ئىچكى . ئائىله ئهزالىرى ئهنه شۇ ئائىله باشلىقىنىڭ ھۆكۈمىگه مۇتلهق بويسۇنۇش شهرت قىلىنغان

تهرهپ قىسىمىدىكى ئىش تهقسىماتى، ۋارىسلىق ھوقۇقى، ئائىلىنىڭ جهمئىيهت بىـلهن بولغـان مۇناسـىۋىتىنى بىـر

مهسـىلهن، ئۇيغـۇرالردا بىـر ئـائىلىگه نىـسبهتهن بـارلىق . قىلىش ھوقۇقى قاتارلىق جهھهتـلهرده ئهكـس ئهتـكهن

بېـرىم ئىـشلىرىنى باشـقۇرۇش، بىـر تهرهپ قىلىـش، ئائىلىنىـڭ پۈتـۈن ئىقتىـسادىي ئىـشلىرىغا ¨ئىقتىسادىي ئېلىم

س بولۇپ، باشقا ئائىله ئهزالىرى ئۇنىڭغا ۋهكىللىـك ئىگىدارچىلىق قىلىش ھوقۇقى ئائىله باشلىقى بولغان ئهرگه خا

ئهگهر ئائىله باشلىقى دهپ ئېتىراپ قىلىنغان ئهر ئۆلۈپ كهتكهن بولسا يـاكى مهلـۇم سـهۋهبلهر بىـلهن . قىاللمايدۇ

سىرتقا چىقىپ كېتىپ، ئۇزاق مهزگىل قايتىپ كېلهلمىگهن بولسا، ئائىلىگه مۇناسـىۋهتلىك يۇقىرىقىـدهك ئىـشالرنى

ئهگهر شۇ ئائىلىـده ئوغـۇل بـاال بولمىـسا (ئهتنىڭ كېپىللىكى ۋه گۇۋاھلىقى ئاستىدا شۇ ئائىلىنىڭ چوڭ ئوغلى جاما

. ۋهكالىتهن بىر تهرهپ قىلىش ھوقۇقىغا ئىگه بولىدۇ) ئائىله باشلىقىنىڭ ئايالى

ده بهلگىلهنگهن مىراس ئائىله ئىقتىسادىي مۈلكىگه ۋارىسلىق قىلىش جهھهتته ئۇيغۇرالر ئومۇمهن ئىسالم شهرىئىتى

ئايرىش بهلگىلىمىلىرىنى ئىجرا قىلغان، يهنى ئائىله ئهزالىرى ئىچىدىكى ئهر بىر ئوق، ئايـال يېـرىم ئـوق نىـسبىتى

¨قۇچا، قازان¨شۇ ئۆينىڭ بىر قىسىم پارچه مۈلۈكلىرى، دېھقانچىلىق سايمانلىرى، قاچا. بويىچه مىراس ئايرىلغان

Page 53: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 53

ڭ سـىرتىدا بولـۇپ، ئـۇ نهرسـىلهر شـۇ ئائىلىنىـڭ چىرىقىنـى يۇرۇتقـان ئوغۇلغـا قۇمۇچ، ئۆي جابدۇقلىرى مىراسنى

چهۋرىلهر ۋه باشقىالر بولسا، ئۇالر مۇشۇ ئائىلىنىـڭ بىـر ¨ئانا ھاياتلىقىدا بېقىۋالغان نهۋره¨قالدۇرۇلدۇ، ناۋادا ئاتا

. ھوقۇقىغا ئىگه بولىدۇئهزاسى سۈپىتىده قېرىنداش بىر تۇغقانالرغا ئوخشاش ئائىله مۈلكىگه ۋارىسلىق قىلىش

ئهگهر . ئوچاقلىق بولغاندىن كېـيىن دهرھـال ئـۆي ئايرىمايـدۇ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئوغۇل باال چوڭ بولۇپ ئۆي

چىقىمى ۋه ھاياتلىق ¨ئانىسى ھايات بولسىال ئۇنىڭ ئىقتىسادىي كىرىم¨ئۆي ئايرىپ قويۇشقا توغرا كهلگهنده، ئاتا

ئانىسى ھايات تۇرۇپ مىراس تهلهپ قىلىش جامائهتچىلىك ئىچىده ¨ئاتا. بولىدۇمهنبهسى چوڭ ئائىلىگه باغالنغان

ئانىـسىغا ¨ئاتـا) كهنجى ئوغـۇل(بالىالر چوڭ بولۇپ ئۆي ئايرىغاندا، كىچىك ئوغۇل . قاتتىق ئهيىب ھېسابلىنىدۇ

داسـتانلىرىدا شۇنىڭ ئۈچۈن كۆپلىگهن ئۇيغـۇر چـۆچهكلىرى ۋه. ھهمراھ بولۇپ، شۇ ئائىلىنىڭ چىرىقىنى يۇرۇتىدۇ

. كهنجى ئوغۇلنى باتۇر ۋه دانىشمهن سۈپىتىده ئۇلۇغالش ئهنئهنىسى ئالغا سۈرۈلگهن

ئۇيغۇر جهمئىيىتى بۇرۇنراق فېئودالىزىمغا كـۆچكهنلىكى ئۈچـۈن ئۇالرنىـڭ ئـائىله قۇرۇلمىـسىدا ئۇرۇقچىلىـق ۋه

ئهجـدادالرنىڭ نـامىنى ۋه ¨تىن ئهۋالدشۇ سـهۋهب. قهبىلىچىلىك ھاياتىنىڭ تهسىرلىرى كۆرۈنهرلىك ئورۇندا ئهمهس

يهنى، ئۇيغـۇرالر . ئۇالر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋهت باغلىنىشىنى پهرقلهندۈرىدىغان ئاتالغۇالرمۇ كۆرۈنهرلىك ئهمهس

ئارىسىدا ئهر ۋه ئايـال تهرهپ تۇغقانلىرىنىـڭ نـامى بهزى مىللهتلهردىكىـدهك مهخـسۇس ئاتـالغۇ بىـلهن ئهمهس،

: دېگهنگه ئوخشاش سۈپهتلهرنى قوشۇش ئارقىلىق پهرقلهندۈرۈلگهن، مهسىلهن>>ككىچى<<،>>چوڭ<<بهلكى

)بهزى جايالردا چوڭ ئاتا(چوڭ تاغا ¨دادىنىڭ ئاكىسى

)بهزى جايالردا كىچىك ئاتا(كىچىك تاغا ¨دادىنىڭ ئىنىسى

)بهزى جايالردا چوڭ ئاپا(چوڭ ھامما ¨دادىنىڭ ئاچىسى

ــسى ــڭ سىڭلى ــا ¨دادىنى ــك ھامم ــاھامم(كىچى ــك ئاپ ــلهرگه ئوخــشاش) اچــا، بهزى جــايالردا كىچى . دېگهن

دا ئۇيغۇرالردىمۇ ۋاستىلىك توغقانالرنىڭ مهخسۇس نـامى بولغـانلىقى ھهققىـده بهزى >>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<ئهمما

. مهلۇماتالر بار

: ئااليلۇق

yuyq ¨ خوتۇنىنىڭ ئىنىسى، يهنى ئهرنىڭ قېيىن ئىنىسى

Page 54: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 54

ini ¨هرنىڭ ئۆزىدىن كىچىك ئۇكىسى خوتۇنىغا نىسبهتهن ئ

iqi ¨خوتۇنىغا نىسبهتهن يېشى ئۆزىدىن چوڭ بولسا بولىدۇ .

sinili ¨ ئهرنىڭ ئۆزىدىن كىچىك قىز قېرىندىشى

baldiz ¨ ئهرگه نىسبهتهن خوتۇنىنىڭ ئۆزىدىن كىچىك قىز قېرىندىشى

aga ¨ تۈركىي تىلالر دىۋانى<<:قىرىمهھمۇد قهش(ئهرگه نىسبهتهن خوتۇنىنىڭ ئۆزىدىن چوڭ قىز قېرىندىشى<<Ⅲ

) بهت¨7توم

نى مهركهز قىلىپ يۇقىرىغا سانىغاندا، دادىسى بىلهن ئانىـسىغىچه بىـر ئهجـداد، >>مهن<<ئۇيغۇرالرنىڭ ئادىتىده

چوڭ دادىسى بىلهن چوڭ ئانىسىغىچه ئىككى ئهجداد، بوۋىسى بىلهن مۇمىسىغىچه ئـۈچ ئهجـداد، چـوڭ بوۋىـسى

. ه تۆت ئهجداد ھېسابلنىدۇبىلهن چوڭ مۇمىسىغىچ

قىزلىرى بىر ئهۋالد، نهۋرىلىرى ئىككى ئهۋالد، ئهۋرىلىـرى ئـۈچ ئهۋالد، ¨دىن تۆۋهنگه سانىغاندا، ئوغۇل>>مهن<<

شــۇنداق قىلىــپ توققــۇز ئهۋالد بىۋاســىته . چهۋرىلىــرى تــۆت ئهۋالد، پهي نهۋىرىلىــرى بهش ئهۋالد ھېــسابلىنىدۇ

.بۇ بىۋاسىته قېرىنداشالر ئارا نىكاھلىنىش چهكلىنىدۇ. ىل قىلىدۇقېرىنداشلىق كاتىگورىيىسىنى تهشك

ئائىله ئىستىلى ۋه ئائىله تهربىيىسى

چۈنكى ئۇالر ئائىله ئىستىلىنىڭ توغرا . ئۇيغۇرالر ئهزهلدىن ئائىله ئىستىلىغا يۈكسهك ئېتىبار بىلهن قاراشقا ئادهتلهنگهن

شۇ . ياكى ۋهيران بولۇشىغا بىۋاسىته تهسىر كۆرسىتىدۇ دهپ قارايدۇياكى خاتا بولۇش ئۆز ئائىلىسىنىڭ روناق يېپىشى

سهۋهبتىن ھهر قانداق بىر ئائىلىنىڭ ئهزاسى شۇ ئائىلىنىڭ ئورتاق ئىستىلى بهلگىلهنگهن دائىره ئىچىده پائالىيهت ئېلىپ

بىر خىل ئىجتىمائىي ئادهت ئائىلىگه مهنسۇپ ئورتاق ئىستىل ھهر بىر ئائىلىده ئهنئهنىۋى ھالدا شهكىللهنگهن. بېرىدۇ

ئائىله ئىستىلى ئائىله تهربىيىسىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ . بولۇپ، ئائىله ئهزالىرىنىڭ ئۇنىڭغا ئهمهل قىلىشى تهلهپ قىلىنىدۇ

ئۇيغۇرالردا ئائىله تهربىيىسى مۇنداق ئىككى مۇھىم مهزمۇننى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ؛ . ۋه شۇ ئارقىلىق ۋۇجۇدقا كېلىدۇ

خالقىي تهربىيىگه ئهھمىيهت بىلهن قاراش؛ يهنه بىرى، ئائىله شهجهرىسىگه ۋارىسلىق قىلىپ، ئهۋالدالرنىڭ بىرى، ئه

. ئهمهلىي ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرۈشكه دىققهت قىلىشتىن ئىبارهت

Page 55: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 55

لۇپ، ئانىنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مۇقهددهس بۇرچى بو¨ئائىله ئهزالىرىغا ئهخالقىي تهربىيه ئېلىپ بېرىش ئاتا

شۇ سهۋهبتىن . دېگهن ئهقىده ناھايىتى كۈچلۈك>>ئاتىنىڭ ئىزى بالىغا قالىدۇ<<ئۇيغۇرالرنىڭ ئائىله كۆز قارىشىدا

چاقتا <<.ئانىسىنى ئهيىبلهيدۇ¨يۇسۇن بىلمهيدىغان ئهدهبسىز بالىالر چېلىقسا، كىشىلهر ئالدى بىلهن ئۇنىڭ ئاتا¨قائىده

. دېگهن ماقال ئهنه شۇ ئهنئهنىۋى قاراشتىن چىققان>>يوق، ئانىسى بۇزۇقگۇناھ يوق، شادىسى بۇزۇق، قىزدا گۇناھ

ئۇيغۇر ئائىلىلىرىده يۈرگۈزۈلىدىغان ئهخالقىي تهربىيىنىڭ مهزمۇنى ۋه دائىرىسى ئىنتايىن كهڭ بولۇپ، ئومۇمهن ئائىله

هھلى مۇسۇلمان قىلىپ پاراسهتلىك، ئ¨ئهزالىرىنى ئهمگهكچان، راستچىل، ئۆزئارا كۆيۈمچان، ئاق كۆڭۈل، ئهقىل

ئوغۇل بالىنى تهربىيلهشنى ئاساسهن دادا، قىز بالىنى تهربىيلهشنى بولسا ئانا ئۆز ئۈستىگه . تهربىيلهشنى مهقسهت قىلىدۇ

ئالىدۇ، شۇنىڭ ئۈچۈن دادا بولغۇچى ئوغلىنى كىچىك ۋاقتىدىن باشالپ ئارقىسىغا ئهگهشتۈرۈپ جهمئىيهت بىلهن كۆپرهك

ئهخالق ئۆگىتىدىغان سورۇنالرغا بىرگه ئېلىپ بارىدۇ، ئۆيگه مېھمان كهلسه، ¨ىيهت بېرىدۇ، ئهدهبئۇچراشتۇرۇشقا ئهھم

مېھماننىڭ قۇلىغا سۇ بېرىشىنى مهقسهتلىك . بالىسىنى چاقىرىپ مېھمانغا ئهدهب بىلهن ساالم بېرىشكه دهۋهت قىلىدۇ

، يهنى باشقا >>تاالنىڭ ئادىمى<<باال ھامانئۇيغۇرالرنىڭ نهزىرىده قىز . ھالدا بالىغا تاپشۇرىدۇ ۋه باشقىالر

شۇ سهۋهبدىن ئانا بولغۇچى قىز . بولىدىغان بولغاچقا، قىز بالىنىڭ تهربىيىسىگه ئىنتايىن كۆڭۈل بۆلىدۇ>>باال<<ئائىلىگه

قات يۇيۇش، تاماق ئېتىش، تىكىمچىلىك قاتارلىق ئىشالرغا ¨بالىغا كىچىك ۋاقتىدىن باشالپ ئۆز تازىلىقى، كىر

. ىتىدۇئۆگ

قىسقىسى، ئۇيغۇرالر، ئارىسىدا قهدىمدىن تارتىپ ئهنئهنه سۈپىتىده داۋاملىشىپ كهلگهن بىر تۈرۈش ئائىله

ئهخالق مىزانلىرى بىلهن زىچ بىرلىشىپ ¨يوسۇنلىرى تۇرغۇزۇلغان بولۇپ، كېيىنچه ئىسالم دىنىنىڭ ئهدهپ¨قائىده

بۇنداق ئادهتلهر ئۇيغۇر خهلق ئېغىز ئهدهبىياتى ۋه . نغانئهمهل قىلىشقا تېگىشلىك مىللىي ئهخالق ئادىتىگه ئايال

داستانىدا >>قاتادغۇ بىلىك<<مهسىلهن، يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ. كالسسىك يازما ئهدهبىياتتا روشهن ئهكىس ئېتىلگهن

: مۇنداق بېيتالر ئۇچرايدۇ

توال كونا بىر سۆز مهسهلده كېلۇر، . 110

. ئاتا ئورنى، ئاتى ئوغۇلغا قالۇ

كىشى ياخشى ئات بىرله ئالقىش ئالۇر، . 246

Page 56: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 56

.يامان ئاتلىق ئولسا، ئۇ قارغىش ئالۇر

دۇرۇسلۇق، ئۇيات ھهم بۇ ياخشى قىلىق، . 1664

.بىرىكسه بۇ ئۇچى بولۇر خۇشچىلىق

ئهقىللىق كېرهك ھهم بىلىملىك كېرهك،. 1951

.سېخيلىق كېرهك ھهم سىلىقلىق كېرهك

ېسهڭ،خۇشال ھاياتتا ياشايمهن د. 4276

.تىرىشقىن، ھهسهتتىن يىراق بول ئۆزۈڭ

بوش يۈرمه سهن قويۇپ،¨ئوغۇلنى بىكار. 4509

.بىكارچى بولۇپ ئۇ الغايالپ يۈرۈپ

قىزغا ئۆگهت بىلىم ھهم ئهدهب،¨ئوغۇل. 4506

. بېرۇر بۇ ئاڭا ئىككى دۇنيادا نهپ

رنىڭ ھهممىسىده ئهمهل قىلىشقا تېگىشلىك دېمهك، ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئائىلىنىڭ ئىچى ۋه سىرتىدىكى پۈتكۈل ئىشال

شۇ . دۇر>>خاتىرىسىز ئاساسىي قانۇن<<يوسۇنالر بارلىققا كهلگهن بولۇپ، ئۇ ئائىله ئهزالىرىنىڭ دىلىغا پۈتۈلگهن¨قائىده

ىالپ يوسۇنلىرىغا خ¨سهۋهبتىن ئۇ تارىختىن بۇيان بىر خىل ئهنئهنىۋى ئادهت سۈپىتىده ئائىله ئهزالىرىنىڭ ئائىله قائىده

.ئىش ھهرىكهتلىرىنى ئهيىبلهش ۋه چهكلهش رولىنى ئويناپ كهلگهن ۋه كهلمهكته

يۇرتداشلىق مۇناسىۋهت

مهھهللىلهر گهرچه يهككه ئائىلىلىكلهردىن تهركىـب تاپـسىمۇ، لـېكىن ئۇالرنىـڭ ¨ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان يۇرت

مهھهللىـدىكىلهر بىـلهن بىـر ¨رنىڭ ئادىتىده يـۇرتئۇال. ئارىسىدا يۇرتداشلىق مۇناسىۋىتى ناھايىتى قويۇق بولىدۇ

يىراقتىكــى تۇغقانــدىن يېقىنــدىكى قوشــنا <<شــۇ ســهۋهبتىن. تۇغقانـدهك ئىنــاق ئۆتۈشــنى ھهممىــدىن ئهال بىلىــدۇ

يۇرتداشالر ئارىـسىدىكى ئۆزئـارا ھهمكارلىشىـشىنىڭ دائىرىـسى ناھـايىتى كهڭ . دېگهن ماقال كېلىپ چىققان>>ئهال

.رىشتىكى ھهمكارلىق ئادهتلىرى ۋه تۇرمۇشتىكى ھهمكارلىق ئادهتلىرىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇبولۇپ، ئىشلهپچىقى

Page 57: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 57

ئۇيغۇرالر دېھقانچىلىق ئىگىلىكىنى ئاساس قىلىدىغان بولغاچقا، دېھقانچىلىق ئىگىلىكىنىڭ خـاراكتېرى بـويىچه،

ۋاقىـت خـاراكتېرى ناھـايىتى دېھقـانچىلىق ئىشلهپچىقىرىـشنىڭ. ھهر جهھهتتىن زىچ ھهمكارلىققا مۇھتاج بولىـدۇ

كۈچلۈك بولغاچقا، تېرىقچىلىق ۋه يىغىم پهسىللىرىده ھهق تهلهپ قىلىنمايدىغان بىر خىل ئهنئهنىۋى الپقۇتلىـشىش

ــدارى ئوخــشاش ــگهك ئىقتى ــشلهپچىقرىش كــۈچى ۋه ئهم ــڭ ئى ــمه ئائىلىنى ــهكىللهنگهن، چــۈنكى ھهم ــادىتى ش ئ

غا جىددىي پهيتنى قولدىن بهرمهسلىك ئۈچۈن ئـۆز ئـارا الپقۇتلىـشىپ >>كۈندىن قالسا يىلدىن قالىدۇ<<بولمىغاچقا،

. تېرىقچىلىق قىلىش ئېھتىياجى تۇغۇلغان

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا تۇرمۇشتىكى ھهمكارلىشىش ئادهتلىرى تېخىمـۇ كۆرۈنهرلىـك بولـۇپ، ئـائىلىلهر ئارىـسىدىكى

تۆكۈن يـاكى ¨ مهسىلهن، ئۇيغۇرالر ئارىسىدا توي.دوستانه ئاالقه تۇرمۇشىنىڭ ھهممه تهرهپلىرىگه چوڭقۇر سىڭگهن

مهلۇم . يېتىم ئىشلىرى يۈز بهرسه مهھهلله ھهتتا يۇرت بويىچه خالىسانه ياردهم بېرىدىغان ئېسىل ئادهت بار¨ئۆلۈم

ــۇم ــان قۇل ــدىن خهۋهر تاپق ــسا، ئۇنىڭ ــاقچى بول ــوي بولم ــده ت ــائىلىگه ¨ئائىلى ــۇ ئ ــدىن ش ــنىالر ئۆزلىكى قوش

ىغان ئىـش بـارمۇ؟ دهپ ئىقتىـسادىي ۋه باشـقا جهھهتلهردىـن يـاردهم بېـرىش قىزغىنلىقىنـى ياردهملىـشىد<<بېرىپ

قوشـنا ¨ئىچمهكلىرىنى تهييارالشتىن تارتىپ مېھمانالرنى كۈتۈش ۋه ئۇزىتىشقىچه قۇلۇم¨توينىڭ يېمهك. ئىپادىلهيدۇ

چىلىق تۈپهيلىـدىن ئـۆيلىنهلمىگهن ھهتتا ئىقتىسادىي قىيىن. بۇرادهرلهر جهم بولۇپ، خالىسانه ياردهملىشىدۇ¨ۋه يار

بۇنداق . ئوچاقلىق قىلىپ قويىدۇ¨يېسىر يۇقسۇلالرنى يۇرتداشلىرى ئىقتىسادىي جهھهتتىن ياردهم قىلىپ ئۆي¨يېتىم

. دهپ ھېساباليدۇ>>ساۋابلىق ئىش<<ياردهمنى

ى ئۆلۈم ئىشى كۆپىنچه چۈنك. يېتىم ئىشلىرىدا بۇنداق ئۆزئارا ھهمكارلىق تېخىمۇ گهۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ¨ئۆلۈم

بۇنداق ئهھۋالدا ئۆلۈم . تاساددىپىي يۈز بېرىدىغان بولغاچقا، ئۇنىڭغا ئۆلۈم ئىگىسى ئالدىنئاال تهييارلىق قىاللمايدۇ

يېسىالر ¨ناۋادا ئۆلۈمگه ئىگه بولىدىغان ئادىمى يوق يېتىم. ئىگىسى باشقىالرنىڭ ياردىمىگه تېخىمۇ مۇھتاج بولىدۇ

. جامائهت مهسئۇل بولۇپ خالىس ئۇزىتىدۇ¨ئاياغ يۇرت¨هپنه قىلىش ئىشلىرىغا باشتىنئۆلۈم قالسا ئۇنى د

قوشـنىالر ۋه يۇرتداشـالر ھهرىكهتـكه كېلىـپ ¨يۇرت ئىچىده بىرهر ئائىله يېڭىدىن ئۆي سالماقچى بولسا، قۇلۇم

. خالىسانه ياردهم بېرىدۇ

Page 58: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 58

زهخمهتكه ئۇچىغان ¨ۋهبلهر تۈپهيلىدىن ئېغىر زىيانيۇقىرىقىالردىن تاشقىرى ھهر خىل تهبىئىي ئاپهت ۋه باشقا سه

ئائىلىلهرنىڭ تۇرمۇشىغىمۇ ھهمكارلىشىش ئۇالرغا ماددىي ۋه مهنىۋى جهھهتتىن ياردهم بېرىش قهدىمدىن داۋاملىشىپ

. كېلىۋاتقان ئهنئهنىۋى ئادهتلهرنىڭ بىرى

ائىـره ئىچىـده ھهر خىـل تـۈزۈملهر ۋه ئۇيغۇرالر ئىچىده كۆپىنچه بىر مهسچىت جامائىتى بىرلىك قىلىنىپ، شۇ د

ئهگهر . بىرهر ئهھۋال يۈز بهرسه مهسچىت جامـائهتلىرى بىـرلىكته كېڭىـشىپ ھهل قىلغـان. نىزامالر يولغا قويۇلغان

سىالق بولسا مهسچىت جامائهتلىرى بامدات نامىزىدىن يېنىپ، كوللېكتىپ ھالدا ئـاغرىقنى ¨بىرهر ئائىلىده ئاغرىق

دېرهكـسىز يـوق بولـۇپ كهتكهنلهرنىـڭ ئـۆيىگه ¨ بىر قانچه كۈن مهسچىتكه چىقالماي ئىـز.يوقالپ ھال سورايدۇ

چۈرىلهرنى داۋاملىق يوقالپ ھالىدىن خهۋهر ¨بولۇپمۇ ياشانغان قېرى. جامائهت توپلىشىپ بېرىپ ئهھۋال ئۇقۇشىدۇ

ش قاتـارلىق نـااليىق جېدهل، زىنـا قىلىـ¨مهھهلله ئىچىده ئوغرىلىق، بۇالڭچىلىق، ئۇرۇش¨يۇرت. ئېلىپ تۇرىدۇ

. قىلمىشالر سېزىلسه، يۇرتداشالر بىرلىكته كېڭىشىپ جازاالش چارىلىرىنى بېكىتىدۇ

ئـادهت تۈسـىده ¨ئومۇمهن ئالغاندا، يۇرتداشلىق مۇناسىۋهت ئىستېخىيلىك ھالدا شهكىللهنگهن بولۇپ، ئـۆرپ

.ئىپادىلىنىدۇ

قوشنىدارچىلىق

. دان ئهنئهنىلهر ساقالنغانئۇيغۇرالردا قوشنىدارچىلىق جهھهتته ئوب

سـىرىتىگه ¨بىرىنىـڭ خۇشـاللىقى ۋه قـايغۇ¨بىـر. بىـرى بىـلهن ناھـايىتى ئىنـاق ئۆتۈشـىدۇ¨قوشنىالر بىـر) 1

يېـتىم بولغانـدا بـۇ ئاالھىـده ¨تۆكۈن، ئۆلۈم¨بولۇپمۇ توي. بىرىنىڭ دهردىگه دهرمان بولىدۇ¨بىر. ئورتاقلىشىدۇ

يىراقتىكـى <<شـۇڭا. بىـرىگه ئوبـدان ھهمكارلىـشىدۇ¨نىـك ئىـشالردا بىـريې¨ئۇ چاغدا ئېغىر. گهۋدىلىك كۆرۈلىدۇ

. دېگهن ماقال كېلىپ چىققان>>تۇغقاندىن ، ياندىكى قوشنا ياخشى

ئهھـۋال سورىـشىپ ¨بىرىـدىن ھـال¨دېيىشىپ، بىر>>يوقمۇ سهن¨ئاخشاملىرى بارمۇسهن¨قوشنىالر ئهتىگهن) 2

. بۇ مۇناسىۋهتنى قويۇقالشتۇرىدۇ. تۇرىدۇچىقىش قىلىپ¨ئادهتتىكى كۈنلهرده كىرىش. تۇرىدۇ

سورالغان نهرسـه بـارال بولـسا . يېرىم قىلىشىدۇ¨بىرىدىن ئۆتنه¨كۈته نهرسىلىرىنى بىر¨قوشنىالر ئۆزئارا كهم) 3

. بهرمهي قويمايدۇ

Page 59: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 59

مـاقتىن قوشنىالردىن بىرى ئوبدان تاماق قىلغان كۈنى شۇ تا. بىرىگه تاماق سۇنۇشىدۇ¨قوشنىالر ئۆز ئارا بىر) 4

تامـاق كىرگـۈزۈلگهن قاچـا . ئۆز قوشنىسىغا كىرگۈزۈش، ئۇزۇندىن بېرى داۋام قىلىپ كهلگهن ياخـشى ئهنئهنىمىـز

. قاچان قايتىشىدىن قهتئىينهزهر، ھهرگىز قۇرۇق قايتمايدۇ

. الىدۇئۆيلىرىگه چاقىرىپ كۈتۈۋ. يېڭى قوشنىالر كۆچۈپ كهلسه، كونا قوشنىالر ئۇالرنى قىزغىن قارشى ئالىدۇ) 5

كۆچۈپ كهتكهن . شۇنىڭدهك قوشنىالردىن بىرهرسى كۆچۈپ كهتسه، قېپقالغان قوشنىالر چاي قىلىپ ئۇزىتىپ قويىدۇ

. بىرىنى دائىم ئىزدىشىپ تۇرىدۇ¨ۋه قېپقالغان قوشنىالر بىر

ئـېچىش مۇسىبهت بولغان بولسا، باشقا قوشنىالر ئۆز ئۆيىـده كۆڭـۈل ¨قوشنىالرنىڭ بىرهرىنىڭ ئۆيىده ماتهم) 6

. پائالىيهتلىرى ئېلىپ بارمايدۇ

تۇغقانلىرى كهلسه، باشقا قوشنىالر قوشـنىنىڭ ¨يۇرتالردىن يېقىن ئۇرۇق¨قوشنىالرنىڭ بىرهرسىنىڭ يىراق ياقا) 7

. ھهم كهلگهن مېھماننىڭ ئىززىتىنى قىلىپ ئۆز ئۆيلىرىگه چاقىرىۋالىدۇ

قالغاندا، باشـقىالر ئۇنىـڭ ئائىلىـسىدىن خهۋهر ئېلىـپ يېقىن بىر ياققا كېتىپ ¨قوشنىالردىن بىرهرسى يىراق) 8

. بۇ قوشنىداچىلىقتا كهم بولمايدىغان ياخشى خىسلهت. قويىدۇ

. شىكايهت قىلمايدۇ، بۇنداق قىلىشنى نومۇس دهپ بىلىدۇ¨بىرىنىڭ كهينىدىن غهيۋهت¨قوشنىالر بىر) 9

.ك ئىناق ئۆتۈشكه دااللهت قىلىپ تۇرىدۇقوشنىالر پهرزهنتلىرىنى خۇددىي بىر ئائىلىنىڭ بالىلىرىده) 10

ئىناقلىق ¨ئىتتىپاقلىق

. ئىناقلىق، ئۆزئارا ئاداۋهت تۇتۇشماسلىق¨ئىتتىپاقلىق¨ئۇيغۇرالردا ئهڭ ياخشى ئادهتلهردىن بىرى

ئىككى ئادهم ئوتتۇرىسىدا ئاداۋهت پهيدا بولۇپ قالغان بولسا، باشقا بىـرى تهشهببۇسـكارلىق بىـلهن ئـاداۋهت

ئادهۋهتلهشكهنلهرنىڭ بىرى ئۆز خاتالىقىنى بوينىغـا ئېلىـپ يهنه بىـر تهرهپـكه . انالرنى ئهپلهشتۈرۈپ قويىدۇتۇتۇشق

شـۇنىڭ بىـلهن ئوتتۇرىـدىكى ئـاداۋهت يۇيۇلـۇپ كېتىـدۇ، بـۇرۇن بهزى يهرلهرده . چاي تۇتۇپ نامـاقۇل بولىـدۇ

چىلالپ، چاي تۇتۇش يـولى بىـلهن ئـاداۋهتنى ئاداۋهتلهشكهنلهردىن بىرى ئۆزلىكىدىن يهنه بىر تهرهپنى ئاشپۇزۇلغا

تۈگىتىدىغان؛ بهزى يهرلهرده بولسا بىر تهرهپ يهنه بىر تهرهپكه چىلىم تۇتۇش يولى بىـلهن ئـاداۋهتنى يۇيۇدىغـان

. ئهھۋال بولغانىدى

Page 60: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 60

¨قال بىربىرىنىڭ ئۆيىگه پهتىگه بېرىش؛ شۇندا¨يېتىم ۋاقىتلىرىدا ئاداۋهت تۇتۇشقانالر بىر¨ئايهم، ئۆلۈم¨ھېيت

ئـاداۋهت تۇتۇشـقانالرنىڭ بىرىنىــڭ ئائىلىـسى بىــرهر . بىرىنىـڭ كېـسىلىنى يــوقالش ئـارقىلىق ئـاداۋهتنى يۇيىــدۇ

كېلىشىمهسلىككه يولۇققان بولسا، يهنه بىر تهرهپ شۇ ئائىلىگه كۆڭۈل سـوراپ بېـرىش يـولى بىـلهن ئوتتۇرىـدىكى

. بىرىئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ ياخشى خىسلهتلىرىنىڭ¨ئاداۋهتنى يۇيۇش

مېھماندوستلۇق

ــسىل، ئهڭ ياخــشى ئهنئهنىــسى ــان . مېھماندوســتلۇق ئۇيغــۇر خهلقىنىــڭ ئهڭ ئې ــۆيگه مېھم ــۇر خهلقــى ئ ئۇيغ

.مېھماندوستلۇق نۇرغۇن جهھهتلهردىن ئىپادىلىنىدۇ. دهپ قارايدۇ>>بهخت كېلىدۇ<<كهلسه

ئهقهللىيسى، قايناق سـۇ، زاغـرا . دۇئۆيىگه كهلگهن مېھماننىڭ ھۆرمىتى ئۈچۈن، ئاالھىده داستىخان سېلىنى) 1

ئـايهملهرده ئاالھىـده گهۋدىلىـك ¨ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ مېھماندوسـتلۇقى ھېيـت. بىلهن بولسىمۇ مېھمـان قىلىنىـدۇ

. كۆرۈلىدۇ

نـائىالج بىـر قـول بىـلهن . مېھمانغا چاي ياكى تاماق پهتنۇس بىلهن سۇنۇلىدۇ. مېھمان ھۆرمهتكه سازاۋهر) 2

شـۇنداقال مېھمـان يـاكى . دهپ ئۆزه ئېيتىلىدۇ>>ئهپۇ قىلسىال. بىر قۇلۇپ بولۇپ قالدى<<السابېرىش توغرا كېلىپ ق

مېھمانغا چـاي . بۇ ئۇيغۇرالرنىڭ ئومۇمىي ئادىتى¨چوڭالرنىڭ قولىدىن بىر نهرسه ئالغاندىمۇ ئىككى قولالپ ئېلىش

ئىـشلىتىش مېھمانغـا نىـسبهتهن تولىمـۇ سول قولنى . قۇيغاندا ياكى باشقا نهرسه سۇنۇلغاندا، ئوڭ قول ئىشلىتىلىدۇ

. ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ

تـوغرا ¨خوتۇن دهرقهم تۇرۇپ مېھمان كۈتۈۋاتقاندا، ئۆي ئىگىسى بولغان ئايال ئهر مېھمانغا توغرىـدىن¨ئهر) 3

. پهقهت ئېرى ئارقىلىق سۇنىدۇ. چاي ياكى تاماق سۇنمايدۇ

چىنىڭ پۇچـۇق يـاكى دهز بولـۇپ قالماسـلىقىغا ئاالھىـده مېھمانغا چاي قۇيۇلغان ياكى تاماق ئۇسۇلغان قا) 4

ئهگهر دىققهتسىزلىكتىن دهز ياكى پۇچۇق قاچىدا چاي ياكى تاماق كهلتـۈرۈپ قالغـان بولـسا، . دىققهت قىلىنىدۇ

مېھمانغـا چـاي قۇيغانـدا پىيـالىنى . ئۆي ئىگىسى سهزگهن ھامـان يهڭگۈشـلىۋېتىدۇ ۋه مېھمانـدىن ئهپـۇ سـورايدۇ

شـۇڭا چـاي . يمايدۇ، چاينى پىيالىنىڭ ئوتتۇرىغا قۇيۇپ كۆپۈكلهشتۈرۈۋېتىش ناھايىتى ئهيىب بولىـدۇتولدۇرۇپ قۇ

Page 61: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 61

پىيالىدىكى كونا چاي ئۈستىگه يېڭى چاي قۇيۇلماستىن، كونا چاينى تۆكۈۋېتىپ . پىيالىنىڭ يان تهرىپىگه قويۇلىدۇ

.چاينى يېڭىاليدۇ

. ا، مېھماننىڭ ئاستىغا كۆرپه سېلىنىدۇسۇپىلىق ئۆيگه باشالنغان بولس¨مېھمان كاڭلىق) 5

ئىشىكتىن چىقماي ئۇزىتىپ . ئۆيگه كهلگهن مېھمان ئىشىك ئالدىدا ياكى دهرۋازا سىرتىدا ئۇزىتىپ قويۇلىدۇ) 6

. قويۇش مېھمانغا نىسبهتهن ناھايىتى ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ

رتىغا چىقىپ قارشى ئالغانـدىن سـىرت، بىراۋنىڭ ئۆيىگه ئۇالغلىق مېھمان كهلسه، ئۆي ئىگىسى ئۆيىنىڭ سى) 7

مېھمان يانار ۋاقتىدا ئۆي ئىگىسى ئۇالغنى يېشىپ كېلىپ، مېھماننىڭ . مېھماننىڭ قولىدىن ئۇالغنى ئېلىپ باغاليدۇ

.قولتۇقىدىن يۆلهپ ئۇالغقا مىندۈرۈپ قويىدۇ

داستىخان ئۈستىده

تونۇمىغـان، ¨ مېھمانـدارچىلىقتا تونۇغـانچىـراغ قاتـارلىق مهرىكىـلهرده،¨تۆكۈن، نهزىـر¨كۆپ ھالالردا توي

بۇنـداق چـاغالردا دىقـقهت قىلىـشقا . ياشانغان ۋه ياشالر بىلهن بىر داستىخاندا ئولتۇرۇپ قېلىـشقا تـوغرا كېلىـدۇ

: يوسۇنالر بولىدۇ¨ئهخالققا دائىر بىر مۇنچه قائىده¨تېگىشلىك ئهدهب

چــوڭالر قــول ئۇزاتمىغـۇچه قــول ئــۇزىتىش تولىمــۇ چـوڭالر بىــلهن بىــر داســتىخاندا ئولتۇرغانـدا، تاماققــا ) 1

شۇنداقال ساھىبخان . دهپ چوڭالرنى تهكلىپ قىلىش گۈزهل ئهخالقتۇر>>قېنى ئېلىپ بهرسىله<<.ئهدهبسىزلىك بولىدۇ

. بۇمۇ ئهخالقسىزلىق بولۇپ ھېسابلىنىدۇ¨تاماققا تهكلىپ قىلمىغۇچه تاماققا قول سۇنۇپ تاماقنى يېيىشكه باشالش

بۇمۇ ¨الر بىلهن بىر داستىخاندا تاماق يېگهنده، ئۆز ئالدىنى قويۇپ باشقىالرنىڭ ئالدىغا قول ئۇزىتىشباشقى) 2

شـۇنداقال قاچىـدىكى تامـاقنى ئېلهشـتۈرۈپ قوچـۇش تولىمـۇ ئهدهبـسىزلىك بولـۇپ . ئهدهبسىزلىك ھېـسابلىنىدۇ

.ھېسابلىنىدۇ

.زۇش ئهيىبلىك ئىشالردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇتاماق ۋاقتىدا گهپدانلىق قىلىپ باشقىالرنىڭ كهيپىنى بۇ) 3

تاماقنى ئاشۇرۇپ قويۇش، تاماقنى پاكىز يـېمهي، قاچىـدا تامـاق يۇقۇنـدىلىرىنى قالـدۇرۇش بۇمـۇ ناچـار ) 4

ئىچمهكنــى زايه قىلماسـلىق، ئــۇنى ¨ئۇيغــۇر خهلقىنىـڭ ئهڭ ئېــسىل ئادهتلىرىـدىن بىــرى يـېمهك. قىلىقالردىنـدۇر

Page 62: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 62

ۈپ كهتكهن ياكى داستىخانغا چېچىلىپ كهتكهن نان ئۇۋاقلىرىنى تېرىۋېلىـپ ئاغزىغـا قهدىرلهش، شۇڭا يهرگه چۈش

. سېلىۋالىدۇ

بـۇرۇننى ¨داستىخان ئۈستىده چۈشـكۈرۈش، يـۆتىلىش تـوغرا كهلگهنـده، قولىنىـڭ ئارقىـسى بىـلهن ئېغىـز) 5

مىـشقىرىش، قـاقىرىش شۇنىڭدهك داستىخان ئۈستىده ياكى بىراۋنىڭ يېنىـدا . بۇ ئهدهبنىڭ بهلگىسى¨توسۇۋېلىش

بۇنىڭدىن باشقا، داستىخان ئۈستىده چىـش كـوالش، قـاتتىق كېكىرىـشمۇ . ئهيىب ئىشالردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇ

ئهگهر چىشىنى كوالشقا توغرا كهلسه، ئېغىزنى ئالىقان بىلهن توسۇپ تۇرۇپ . ئهيىب ئىشالردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇ

. ېنىدا ئهسنهپ كېرىلىشمۇ ئهيىب ئىشالردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇداستىخان ئۈستىده ۋه باشقىالر ي. كواليدۇ

كىچىك تهرهتتىن كېيىنمـۇ ¨شۇنداقال چوڭ. داستىخانغا ئولتۇرۇشتىن ئىلگىرى ھهممه ئادهم قولىنى چايقايدۇ) 6

قـولنى سۈرتمهسـتىن قـولىنى سـىلكىش . قول يۇيىدۇ، قولنى يۇيۇپ بولغاندىن كېين، قول لۆڭگه بىلهن ئېرتىلىـدۇ

. ئهيىب ئىشالر بولۇپ سانىلىدۇ

دهپ داسـتىخانغا تهكلىـپ >>داستىخانغا كهلسىله>><<كهلسىله<<بىراۋ داستىخان ئۈستىگه كىرىپ كهلسه، ئۇنى) 7

.قىلىشمۇ ئهڭ ياخشى ئهخالقىمىز

باشـقىالر ¨ياشانغان ئـادهملهر بىـلهن بىـر داسـتىخاندا ئولتـۇرۇپ تامـاق يېگهنـده ياالڭباشـتاق ئولتـۇرۇش) 8

يېـتىم مهرىكىلىرىگىمـۇ ياالڭباشـتاق ¨چىـراغ، ئۆلـۈم¨شۇنداقال نهرىز. هيدىغان ئىشالردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇتهگ

.بۇنى جامائهت تهگهيدۇ. بېرىش ئهيىب ئىشالر جۈملىسىگه كىرىدۇ

) پدۇئا قىلىنماي تـۇرۇ(باشقىالر بىلهن بىر داستىخاندا ئولتۇرۇپ تاماق يېگهنده داستىخان يىغىلماي تۇرۇپ ) 9

. ياكى باشقىالر تامىقىنى يهپ بولماي تۇرۇپ، داستىخاندىن تۇرۇپ كېتىش ناھايىتى ئهدهبسىزلىك بولىدۇ

ئىسىم قويۇش

بۇنى مۇنداق ئۈچ دهۋرگه بۆلۈپ چۈشهندۈرۈش . ئىسىم قويۇش ئادىتى بىر قانچه باسقۇچنى باشتىن كهچۈرگهن

:مۇمكىن

.ئىسالمىيهتتىن بۇرۇنقى كىشى ئىسىملىرى) 1

.ئىسالمىيهتتىن كېيىنكى كىشى ئىسىملىرى) 2

Page 63: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 63

.ئازادلىقتىن كېيىنكى كىشى ئىسىملىرى) 3

ئۇيغۇر خهلقـى ئىـسالم دىنىنـى قوبـۇل قىلماسـتىن بـۇرۇن، ئاساسـهن ئۇيغـۇرچه سـۆز بىـلهن ئىـسىم قويۇشـقا

ئىسمالرغا ئوخشاش دېگهندهك ... مهسىلهن، بايتهمىر، ئىلتهمىر، بهگ بۇقا، قارا بۇقا، قارا باخشى. ئادهتلهنگهن

بۇنىڭدىن باشقا، ھهر قايسى رايونالردا ياشىغان ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىگه شهھهر، يهر ناملىرىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش بىر

دېـگهن >>قارىياغـاچ<<چىڭگىزخاننىڭ مۇھىم مهسلىھهتچىلىرىدىن بىرى بولغان قارىياغاچ بۇيرۇقىنىـڭ. ئهنئهنه ئىدى

بارچۇق ھـازىرقى (لىپ قويۇشى، شۇنىڭدىن ئۇيغۇر ئىدىقۇتى بارچۇق ئارت تېكىن يهرنىڭ نامىنى ئۆزىگه ئىسىم قى

.سۆزنى ئۆزىگه ئىسىم قىلىپ قويۇشى بۇنى ئىسپاتاليدۇ) مارالبېشى ناھىيىسىنىڭ قهدىمكى نامى

ئۇيغۇر خهلقى ئىسالم دىنىنـى قوبـۇل قىلغانـدىن كېـيىن، ئىـسالم دىنـى ئۇيغۇرالرنىـڭ ئىـسىملىرىغىمۇ تهسـىر

هتتى، شۇنىڭدىن باشالپ، ئۇيغۇرالرنىڭ ئىسىملىرىده ئهرهبـچه ۋه پارىـسچه سـۆز بىـلهن قويۇلغـان ئىـسىمالر كۆرس

ئالالنىـڭ (، سـهيپۇلال )ئالالنىـڭ دوسـتى(، ھهبىبـۇلال )ئالالنىڭ قۇلى(مهسىلهن، ئابدۇلال . كۆپىيىشكه باشلىدى

. دېگهن ئىسىمالرغا ئوخشاش) لالنىڭ رهھمىتىا(، رهھمىتۇلال )ئالالنىڭ ئىتائهتچان قۇلى(، مۇتىئۇلال )قىلىچى

ئىشهنچ كۈچهيگهن ۋه چوڭقۇرالشقانسېرى، بۇرۇنقى ساپ ئۇيغـۇرچه سـۆز بىـلهن ¨ئىسالم دىنىغا بولغان ئېتىقاد

قويۇلغان ئىسىمالرنىڭ ئورنىنى ئهرهبچه سۆز بىلهن قويۇلغـان ئىـسىمالر ئىگىلهشـكه باشـلىدى، ھهر بىـر مۇسـۇلمان

الالغا، ماالئىكىلهرگه، پهيغهمبهرلهرگه، چاھار يارالرغا، ئانىالرغا بولغان سېغىنىشىنى ئىزھار قىلىش ئۇيغۇر ئۆزىنىڭ ئ

: مهسىلهن. ئۈچۈن، ئۇالرنىڭ ئىسمىنى ئۆزلىرىگه ئىسىم قىلىپ قويۇشقا باشلىدى

قـاتنى مهخلۇ(مهسـىلهن، خـالىق . ئالالنىڭ سۈپهتلىرىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش بىـر قهدهر كـۆپ ئۇچرايـدۇ) 1

. دېگهندهك ئىسىمالرغا ئوخشاش) ئهپۇ قىلغۇچى(، غوپۇر )ھهممىگه كۈچى يهتكۈچى(، قادىر )ياراتقۇچى

... مهسـىلهن، ئىـسراپىل، مىكائىـل. ماالئىكىلهرنىڭ ئىسىملىرىنى ئىسىم قىلىپ قويۇشمۇ ئادهتكه ئايالنغان) 2

. دېگهنلهردهك

مهسىلهن، داۋۇت، مۇسا، ئهيـسا، مـۇھهممهت، ئىـسھاق، پهيغهمبهرلهرنىڭ ئىسمىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش،) 3

. دېگهندهك ئىسىمالرغا ئوخشاش...ئىبراھىم، ئىسمايىل، ياقۇپ، يۈسۈپ

Page 64: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 64

مهسـىلهن، ئابـابهكىر، ئـۆمهر، ئوسـمان، ئهلـى دېـگهن . چاھار يارالرنىڭ ئىسمىنى ئىسىم قىلىـپ قويـۇش) 4

.ئىسمالرغا ئوخشاش

مهسىلهن، ھاۋا، مهريهم، سـاره، ئايـشه، خهدىـچه، . ىم قىلىپ قويۇشمۇقهددهس ئانىالرنىڭ ئىسمىنى ئىس) 5

.دېگهنلهردهك... پاتىمه، ھهجهر

بۇنىڭدىن باشقا ئىسالم دىنىغا ئائىت سۆزلهرنى ئىسىم قىلىپ قويغۇچىالرمۇ كۆپ ئۇچرايدۇ، مهسىلهن، ئىـسالم،

. ۇس دېگهنلهردهكمهسىلهن، مهدىنه ، قۇدد. دېگهنلهردهك... ئىمام، رهسۇل، ئىمان، جهننهت

لېكىن ئىسالمىيهتتىن كېيىن ئۇيغۇرچه سۆز بىلهن ئىـسىم قويـۇش ئـادىتى پۈتـۈنلهي ئۈزۈلـۈپ قالغـان ئهمهس،

مهسىلهن، كېپهك، سۈپۈرگه، كهكه، پالتا، چورۇق، يانتاق، توقـا، سامـساق، قـوزا، تـايالق، بوسـۇق، چـاۋار،

دېگهنـدهك ئىـسىمالرغا ... تۇرسـۇن، تـوختى، ئارسـالنبۇالق، مايسا، ئالما، ئـاي، ئـالتۇن، چولپـان، يۇلتـۇز،

.ئوخشاش

ئازادلىقتىن كېيىن ئهرهبچه سۆزلهر ئىچىدىن مهنىسى ياخشى، دىنىي تۈس ئالمىغان ئادالهت، ئادىـل، پازىـل،

دېگهنـدهك ئىـسىمالرنى ...ئالىم، ئارىپ، ئازا، خېلىل، جېلىل، مهھمۇد، مهخسۇت، پهزىلهت، سائادهت، زۆھـره

تاشقىرى، يهنه ئۇيغۇر تىلىنىـڭ ئـۆزىگه خـاس سـۆز ياسـاش ئۇسـۇلى بىـلهن دهۋرگه اليىـق، دهۋرنىـڭ قويۇشتىن

مهسىلهن، ئهركىن، ئۆتكـۈر، . خاراكتېرىنى ئهكس ئهتتۈرۈپ بېرىدىغان ئىسىمالرنى قويۇش ئومۇملىشىشقا باشلىدى

.خشاشدېگهندهك ئىسمالرغا ئو... قۇتلۇق، تۇرغۇن، تۇيغۇن، ئۆركهش، يالقۇن، يولداش

ئۇيغۇرالرنىڭ ئىسىم قويۇش ئادىتىده ئۇالر ئۆز تارىخىدا ئېتىقاد قىلغـان دىنىـي ئهقىـدىلهرنىڭ تهسـىرى ئهكـس

مهسىلهن، بهزى پهرزهنت كۆرمىگهن، كۆرگهن بولسىمۇ بالىسى تۇرمىغانالر بىرال پهرزهنت كۆرگهن بولسا، . ئهتكهن

دهپ ئىـسىم قويـۇپ، ) يالۋۇرۇش دېگهن مهنىـده(>>نىياز<<ىغابالىنىڭ تۇرۇپ قېلىشى ئۈچۈن، ئالالغا يالۋۇرۇپ، بال

.بېشىغا چاچ قويۇپ قوياتتى

بىـر . گه بېرىۋېتهتتى)ئاساسهن تۇغقانلىرى(بالىسى تۇرمىغانالر بىرهر پهرزهنت كۆرۈپ قالسا، بالىنى باشقا بىرى

دېگهنـدهك ئىـسىمنى >>ىلىۋالـدىت<<يـاكى>>سـېتىۋالدى<<ده، بالىـسىغا¨>>سـېتىۋاالتتى<<مۇددهتتىن كېيىن ئۇ بالىنى

بـاال يـۈزى . ئىلكىده بولسا ئاالھىده خۇشاللىق مهرىكىسى ئۆتكۈزۈپ بېرهتتـى¨نىڭ قول>>سېتىۋالغۇچى<<.قوياتتى

Page 65: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 65

كۆرمهي كېيىن پهرزهنت كۆرگهنلهر بالىنىڭ ئۆمرى ئۇزۇن بولۇشىنى ئۈمىد قىلىپ، ئۆز بالىلىرىغا تۇرسـۇن، پـوالت،

شۇنداقال ئۇزاق مهزگىل پهرزهنـت . دېگهندهك ئىسىمالرنى قوياتتى...الت، تاشتۆمۈرتۆمۈر، توختى، تۇردى، تاشپۇ

كۆرمىگهنلهر تاساددىپىي پهرزهنت كۆرۈپ قالغـان بولـسا، خۇشـاللىقىدا ئـالال بهردى، خـۇدا بهردى، ئىگهمـبهردى

ئۈمىـد قىلىـپ، ئـۇزۇن ئۇنىڭدىن باشقا ئۆز پهرزهنتىنىڭ ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈشـىنى . دېگهندهك ئىسىمالرنى قويۇشقان

.ئۆمۈر كۆرگهن ئادهملهرنىڭ ئىسمىنى قويىدىغان ئادهتلهرمۇ بولغان

ئاتـا ئـۆز بالىلىرىغـا ئـالىم، ¨ئۆز پهرزهنتىنىڭ چوڭ بولغاندا بىلىملىك، دۆلهتمهن بولۇشىنى ئۈمىد قىلغان ئاتـا

.دېگهندهك ئىسىمالرنى قويغان¨پازىل، سۇلتان، دۆلهت، مهلىكه، غهنى

ئانا، يېقىن تۇغقانالرنىڭ ئىـسمىنى ¨ سېغىنىش يۈزىسىدىن ئۆز بالىلىرىغا ۋاپات بولۇپ كهتكهن ئاتاياد ئېتىش،

بۇنىڭ تهتۈرسىچه، بالىالرنىڭ ئۆمرى قىـسقا بولـۇپ قالىـدۇ، دېـگهن قـاراش . ئىسىم قىلىپ قويغۇچىالرمۇ بولغان

. رمۇ باربىلهن ۋاپات بولغۇچىنىڭ ئىسمىنى ئۆز بالىلىرىغا قويماسلىقتهك ئهھۋالال

توغقانالر ئىچىدىكى ئىسمالر بىلهن ئوخشاش بولۇپ قالماسلىقىغا ¨بالىالرغا قويۇلماقچى بولغان ئىسىمنىڭ ئۇرۇق

.ئاالھىده دىققهت قىلىناتتى

بالىالرغا قويۇلغان ئىسىمالر ئىچىده بالىالرنىڭ تۇغۇلغان مهزگىلى بىلهن مۇناسـىۋهتلىك ئىـسىمالر خېلـى كـۆپ

.دېگهندهك...جۈمه، ئازنا، نورۇز، سهپهر، ھوشۇر، بارات، رهجهپ، روزى، ئاپرېلھېيت، . ئۇچرايدۇ

مهسـىلهن، چولپـان، زۆھـره، يۇلتـۇز، . ئاسمان جسىملىرى ۋه تهبىئهت ھادىسىلىرىگه مۇناسـىۋهتلىك ئىـسىمالر

.دېگهنلهرگه ئوخشاش... قهمهر¨)چاقماق(سهيياره، ئهختهر، يهشىن

مهسـىلهن، ئانـار، ئالمـا، جىنهسـته، . ېۋىلهرنىڭ نامىنى ئىـسىم قىلىـپ قويـۇشبهزىبىر ئۆسۈملۈك، گىياھ ۋه م

.زهيتۇن، چىنار، سامساق، مايسا، يانتاق، رهيھان دېگهنلهرگه ئوخشاش

مهسـىلهن، ئارسـالن، يولـۋاس، مـايمۇن، تـۇتى، . بهزىبىر ھايۋان، قۇشالرنىڭ ئىسمىنى ئىسىم قىلىپ قويـۇش

.رقاتارلىقال)...شىر(قۇندۇز، ئهسهت

بهزى مهدهن، يهر ئاستى قېزىلمىلىرىنىڭ نامىنى ئىسىم قىلىپ قويۇش، مهسىلهن، ئالتۇن، كۆمـۈش، ئالمـاس،

.مارجان، زۇمرهت دېگهنلهرگه ئوخشاش

Page 66: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 66

:ئۇيغۇرالر ئۆز بالىلىرىغا ئىسىم قويغاندا تۆۋهندىكىدهك ئهھۋالالرغا ئاالھىده دىققهت قىالتتى

بولسا، ياد ئېتىش، سېغىنىش يۈزىسىدىن ئهلىنىـڭ پـاتىمهدىن تۇغۇلغـان قوشكېزهك ئىككى ئوغۇل تۇغۇلغان . 1

قوشـكېزهك تۇغۇلغانالرنىـڭ بىـرى ئوغـۇل، بىـرى قىـز بولـسا . ھۈسهنلهرنىڭ ئىسمىنى قوياتتى¨ئوغۇللىرى ھهسهن

ئهگهر ھهر ئىككىلىـسى قىـز بولـسا بىرىنىـڭ . ئوغۇلنىڭ ئىسمىنى ھهسهن، قىزنىڭ ئىسمىنى پـاتىمه دهپ قويـاتتى

.ئىسمىنى پاتىمه، بىرىنىڭ ئىسمىنى زۆھره دهپ قوياتتى

. يۈسۈپ ئىسىملىك بىر ئادهم ئوغـۇل پهرزهنـت كـۆرگهن بولـسا ئۇنىـڭ ئىـسمىنى يـاقۇپ دهپ قويمـايتتى. 2

. ئىسمايىل ئىسىملىك بىر ئادهم ئوغۇل پهرزهنت كۆرگهن بولسا ئۇنىڭ ئىسمىنى ھهرگىـز ئىبـراھىم دهپ قويمـايتتى

.قۇپ پهيغهمبهرنىڭ، ئىسمايىل بولسا ئىبراھىم پهيغهمبهرنىڭ ئوغۇللىرى بولغانلىقتۇرچۈنكى، يۈسۈپ يا

بهزى ئىسمالرغا قاراپ شۇ ئادهمنىڭ قهيهرلىك . ئۇيغۇرالرنىڭ ئىسمىنى رايون خاراكتېرلىك دهپ ئېيتىشقا بولىدۇ

مهتتۇرســۇن، (ان بولــسا ســۆزى بىــلهن باشــالنغ>>مهت<<ئېيتــايلى ئهر ئىــسىملىرى. ئىكهنلىكىنــى بىلگىلــى بولىــدۇ

ئـۇ ئادهمنىــڭ خـوتهن ۋه ئۇنىــڭ ئهتراپىـدىكى يۇرتقــا تهۋه ئـادهملهر ئىكهنلىكىنــى؛ ئهر ) مهتقۇربـان، مهتــروزى

بۇالرنىــڭ ئــاتۇش تهرهپنىــڭ ئــادهملىرى ) ئىمــام ھهســهن(ســۆزى بىــلهن باشــالنغان بولــسا >>ئىمــام<<ئىــسىملىرى

بۇالرنىـڭ قهشـقهر ) ئوبۇلقاسىم، ئوبۇلـسىدىق( باشالنغان بولسا سۆزى بىلهن>>ئوبۇل<<ئىكهنلىكىنى؛ ئهر ئىسىملىرى

) تۇنىياز، ئاقنىياز(سۆزى بىلهن باشالنغان بولسا >>ئاق<<ياكى>>تۇ<<تهرهپنىڭ ئادهملىرى ئىكهنلىكىنى؛ ئهر ئىسىملىرى

غاپپـار قـارى، (سا قوشۇلغان بول>>قارى<<بۇالرنىڭ ئاقسۇ تهرهپنىڭ ئادهملىرى ئىكهنلىكىنى؛ ئهر ئىسىملىرى ئاخىرىغا

سۆزى قوشـۇلغان >>جان<<بۇالرنىڭ كۇچا تهرهپنىڭ ئادهملىرى ئىكهنلىكىنى؛ ئهر ئىسىملىرىنىڭ ئاخىرىغا) ساتتار قارى

ئايالالر ئىسمىنىڭ . بۇالرنىڭ غۇلجا تهرهپنىڭ ئادهملىرى ئىكهنلىكىنى بىلگىلى بولىدۇ) مۇساجان، ئابالجان(بولسا

بۇالرنىـڭ قهشـقهر ) نۇرگـۈل، رهيھـانگۈل، تۇرنىـسا، ئاينىـسا(ىرى قوشۇلغان بولـسا سۆزل>>نىسا<<،>>گۈل<<ئاخىرىغا

جهننهتبـۈۋى، (الرغـا قـاراپ >>قىـز<<،>>بـۈۋى<<تهرهپنىڭ ئاياللىرى ئىكهنلىكىنى؛ ئايـالالر ئىـسمىنىڭ ئاخىرىـدىكى

شـۇنداقال ئىـسكهندهر، .بۇالرنىڭ غۇلجىلىق ياكى شۇ تهرهپنىڭ ئاياللىرى ئىكهنلىكىنى بىلگىلى بولىـدۇ) ئايىمقىز

دېگهنـدهك ئايـالالر ئىـسمىغا قـاراپ، ...ئىسھاق، سـوپى، ۋه ئايـسىماخان، ئالماراخـان، مايـسىخان، ئهزنىخـان

.بۇالرنىڭ تۇرپان رايونىنىڭ ئادهملىرى ئىكهنلىكىنى بىلىشكه بولىدۇ

Page 67: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 67

چوڭالرنى ھۆرمهتلهش

هش ئاالھىده خاراكتېرلىك، بۇنىـڭ ئىپـادىلىرى يوسۇنلىرى ئىچىده چوڭالرنى ھۆرمهتل¨ئۇيغۇر خهلقىنىڭ قائىده

.كۆپ تهرهپته كۆرۈلىدۇ

. دهپ سـاالم بېرىـدۇ>>ئهسـساالمۇ ئهلهيكـۇم<<ياشانغان ئادهملهرنى كۆرگهنده ئوڭ قولىنى كۆكـسىگه ئېلىـپ) 1

كېـيىن ساالم ۋه جاۋاب بهجا كهلتۈرۈلۈپ بولغانـدىن. دهپ جاۋاب قايتۇرىدۇ>>ۋهئهلهيكۇم ئهسساالم<<چوڭالر بولسا

¨بۇ ئـادهت يـالغۇز ئهرلهردىـال ئهمهس، خوتـۇن. ئامانلىق سورىشىدۇ¨ئىككى قول بىلهن قول ئېلىشىپ تىنچلىق

¨بىـرى بىـلهن يـۈزىنى¨ياشانغان ئايالالر بىر. لېكىن ئۇالر ئهرلهر بىلهن قول ئېلىشپ كۆرۈشمهيدۇ. قىزالردىمۇ بار

زىــدىن چــوڭ ئهرلهرنــى يــاكى ئايــالالرنى يــاش قىــزالر يــاكى چوكــانالر ئۆ. يــۈزىگه يېقىــپ كۆرۈشــىدۇ

ياخـشىمۇ <<ياشـالرنىڭ ياشـانغان ئـادهملهرگه. سۆزىنى ئىشلىتىپ، ئازراق ئېگىلىپ تهزىم قىلىـدۇ>>ئهسساالم<<كۆرسه

.دهپ بىر قول بىلهن قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈشى ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئادىتىگه ئۇيغۇن ئهمهس>>سىز

دېگهندهك ھۆرمهت سـۆزلىرىنى >>دادا، تاغا، ئاكا، ئانا، ھامما، ئاچا<<غاياشانغان ئادهملهر ئىسمىنىڭ ئاخىرى) 2

.بىۋاسىته ئىسمىنى ئاتاپ چاقىرىش تولىمۇ ھۆرمهتسىزلىك ھېسابلىنىدۇ. قوشۇپ چاقىرىش ئهڭ ياخشى ئادىتىمىزدۇر

.بسىزلىك بولىدۇتاماقنىڭ ئالدىنى تالىشىش تولىمۇ ئهده. تاماق ۋاقتىدا تاماقنىڭ ئالدى چوڭالرغا بېرىلىدۇ) 3

ياشانغان بىر ئادهم ئـۆيىگه كىرىـپ كهلـسه، ئۆيـده ئولتۇرغـانالر ئورۇنلىرىـدىن تۇرۇشـۇپ ئـۆز ھـۆرمىتىنى ) 4

.بىلدۈرۈش، ئورۇن بوشىتىش ئۇنىڭغا تۆرنى بېرىشمۇ ئادهتلىرىمىز جۈملىسىگه كىرىدۇ

ناۋادا ئىالجىسىز . ئارقىدىن ئۆتۈلىدۇشۇڭالشقا. ياشانغان ئادهملهر ئالدىدىن ئۆتۈشمۇ ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ) 5

بىـر سـورۇندا ئولتۇرغـانالر . دهپ ئهپۇ سورىلىدۇ>>ئالدىڭىزدىن ئۆتۈپ قويدۇم<<ئالدىدىن ئۆتۈش توغرا كېلىپ قالسا

نـائىالج ئـارقىنى قىلىـپ . بۇمـۇ ئهيىـب ئىـشالر ھېـسابلىنىدۇ¨ئىچىده ياشانغانالرغا ئارقىسىنى قىلىپ ئولتـۇرۇش

¨ياشانغان ئـادهملهر ئالدىـدىن ئـات. دهپ ئهپۇ سورىلىدۇ>>ئارقام بولۇپ قالدى<<ا كېلىپ قالغاندائولتۇرۇشقا توغر

ئـۇالغ، ¨ئـات. سائهتسىز ئۆتۈشمۇ چوڭالرغا نىسبهتهن ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ¨ئۇالغ ياكى ۋېلسىپىت مىنىپ ساالم

ياشالر بىـر . ئادهتلهر جۈملىسىدۇرئۇيغۇرالردىكى ئهڭ ياخشى¨ۋېلسىپىتتىن چۈشۈپ، چوڭالرغا ساالم بېرىپ ئۆتۈش

Page 68: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 68

يهرده توپلىشىپ ئولتۇرغاندا ئۇالرنىڭ ئالدىدىن بىرهر ياشـانغان ئـادهم ئۆتـۈپ قالـسا، ئولتۇرغـانالر ئورۇنلىرىـدىن

. بۇمۇ ئۇيغۇرالردىكى ياخشى ئادهتلهردىندۇر¨تۇرۇشۇپ، ساالم بېرىپ ھۆرمىتىنى بىلدۈرۈش

ئۇالردىن يـول تالىـشىش ئهيىـب . يول يۈرگهنده چوڭالرغا يول بېرىدۇتوپلىشىپ بىر ئۆيگه كىرگهنده ياكى ) 6

ئۆيگه ئالدىدا كىرىۋېلىش ياكى يولدا چوڭالرنىـڭ ئالـدىغا ئۆتـۈۋېلىش بـۇ چوڭالرغـا . ئىشالردىن بولۇپ سانىلىدۇ

.نىسبهتهن ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ

.ئولتۇرۇشمۇ ئهدهبسىزلىك بولىدۇياشانغان ئادهملهر ئالدىدا پۇتنى مىنگهشتۈرۈپ ياكى ئۇزۇن سۇنۇپ ) 7

ياشانغان ئادهملهر بىلهن يۈز تۇرانه تۇرۇپ سۆزلهشكهنده قولىنى يانچۇقىغا سېلىپ تۇرۇپ ياكى قولنى ئارقىغا ) 8

شـۇنداقال چـوڭالر بىـلهن . قىلىپ تۇرۇپ ياكى پۇتىنى ئوينىتىپ تۇرۇپ سۆزلىشىش ئىنتايىن ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ

.لتىپ تۇرۇپ سۆزلهشمۇ ئهيىب ئىشالردىن بولۇپ سانىلىدۇسۆزلهشكهنده قولىنى شى

ئـۇنى كـۆرگهن بىـر يـاش ) ئاساسهن جىـسمانىي ئهمـگهك(بىرهر ياشانغان ئادهم بىر ئىش قىلىۋاتقان بولسا ) 9

.ئۇنىڭ قولىدىن قورالنى ئېلىپ ئىشلهپ بېرىش ئۇيغۇرالردىكى ئېسىل ئهخالقتۇر

ادهملهر ئالدىـدا تامـاك چـېكىش ۋه باشـقا كهيىپنـى قىلىـش قـاتتىق ئانا، ئۇستاز ياكى ياشانغان ئـ¨ئاتا) 10

بهزىلهر تاماكا چېكىۋاتقـان بولـسا، چـوڭالرنى كـۆرگهن ھامـان دهرھـال يوشـۇرىدۇ، بـۇ . ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ

.ئىنتايىن ياخشى ئهھۋال

ۇس كىيىـپ كىـرىش كېچهكنـى راۋۇر¨بىر ھۆرمهتلىك ئادهمنىڭ ئالدىغا بىرهر ئىش بىلهن كىرگهنده كىيىم) 11

چاپاننىڭ تۈگمىلىرىنى ئهتمهي، چاپاننىڭ يېڭىنى سـاپماي كىـرىش يـاكى ئۈسـت كېـيىم . ياخشى ئادهتلهردىندۇر

.كېيمهي مايكىچان كىرىش ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ

بىرهر سورۇندا ياكى چوڭ كىشىلهرنىڭ يېنىدا گالنى قاقىرىپ تۈكۈرۈش، مىشقىرىش قـاتتىق ئهدهبـسىزلىك ) 12

ناۋادا تۈكۈرۈشكه ياكى مىشقىرىشقا توغرا كهلسه چهتـرهك خـالىي جايغـا ئۆتـۈپ باشـقىالرغا سـهزدۈرمهي . بولىدۇ

.ئىشىنى بىر تهرهپ قىلىش كېرهك

Page 69: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 69

چوڭالر بىلهن سۆھبهتته بولغاندا، چوڭالرنىڭ سۆزىگه لوقما سېلىش ياكى دىققىتىنى باشـقا ياققـا بـۇراپ، ) 13

. ىزلىك سانىلىدۇئېتىبارسىز مۇئامىله قىلىشمۇ ئهدهبس

بوۋاقالرنى بېقىش

ئۇيغۇرالر ياتلىق قىلىنغان قىزلىرى ھامىلدار بولۇپ توققۇز ئاي، توققۇز كۈن، توققۇز سائهت، توققـۇز سـېكۇنت

وغۇل ياكى قىز بوۋاق مهيلى ئ. توققۇز دهقىقه قورساق كۆتۈرۈپ تهۋهللۇت قىلغان يېڭى جاننى بوۋاق دهپ ئاتايدۇ

.دېيىلىپ، ئوخشاش ئۇلۇغلىنىدۇ ۋه قهدىرلىنىدۇ>>خۇدانىڭ بهندىسى<<بولسا، ئۇيغۇرالرنىڭ ئهقىدىسىده ئۇالر

بوۋاق توغۇلۇشى بىلهن ئۇنىڭ كىندىكى كېسىلىپ بولغاندىن كېيىن، ئۇنى ساغالم بهدهن، چىـداملىق قىلىـپ

بوۋاقنى تۇنجى قېتىم يۇغـان سـۇغا ھهر خىـل ئرهملىـك (پ يېتىشتۈرۈش ئۈچۈن تۇزالنغان يىلمان سۇدا پاكىز يۇيۇ

دهرمانالر، يهنى ئالما قېقى، ئادراسمان، ئارتىش يـاپرىقى قاتـارلىقالرنى ئارىالشتۇرۇشـتىن تاشـقىرى، ئـالتۇن ¨دورا

دىـن كېـيىن )ئۇپىلىغـان(، سـېغىزلىغان )ئۈزۈك ياكى ئالتۇن ۋارىقىنى داستىكى تهييارالنغان سۇغا تاشـالپ قويىـدۇ

.ئوبدان زاكىاليدۇ

بوۋاقنى بۆشۈككه سېلىش ئۇيغۇرالردا قهدىمدىن . توققۇز كۈن ئىچىده بۆشۈككه بۆلىنىدۇ¨بوۋاق تۇغۇلۇپ يهتته

.بۇيان كهڭ ئومۇمالشقان ئادهت ھېسابلىنىدۇ

قوشۇمچه قوي مېيى بىـلهن بۇغـداي ئۇنىـدا ئېـتىلگهن. ئۇيغۇرالر بوۋاقالرنى ئاساسهن ئانا سۈتى بىلهن باقىدۇ

قوينىڭ قـۇيرۇق مېيىنـى . بۇلماق، يۇمشاق پىشۇرۇلغان خام شويال، قورۇلمىغان شورپىلىق يېمهكلىكلهرنى يېگۈزىدۇ

ئومۇمهن بالىنىڭ يىلىكى توشـىدۇ، دهپ ئانـا سـۈتى ھهم قۇۋۋهتلىـك تامـاق . پىشۇرۇپ سوسكا ئورنىدا شورىتىدۇ

دهپ بىـر ياشـتىن بىـر . بولۇپ قالىـدۇ) ق مىجهزسوغۇ(بالىنىڭ يىلىكى توشمايدۇ ھهم سوغۇقچان . بىلهن باقىدۇ

خهلق ئارىسىدا تۇغۇلۇپال كاال سۈتى بىىلهن بېقىلغـان بـاال كـاال . يېرىم ياشقىچه ئاساسهن كاال سۈتى ئىچۈرمهيدۇ

شۇ سهۋهبتىن بالىسىنى بىر ياشتىن بىر يېرىم باشقىچه ئارىلىقتا . مىجهز، گومۇش بولۇپ قالىدۇ، دېگهن قاراشمۇ بار

.تمىگهن ئانىالر باشقىالر تهرىپىدىن ئهيىبلىنىدۇئېمى

Page 70: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 70

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا، ئهگهر ئانا كېسهللىك ياكى باشقا سـهۋهبلهر تۈپهيلىـدىن بـوۋاقنى ئېمىتىـشكه ئىمكـانىيىتى

قوشنىلىرى ۋهكالىتهن ئىمىتىپ بېرىدىغان ئادهتمۇ ¨تۇغقانلىرى ياكى قۇلۇم¨بولمىسا، شۇ پهيتته ئېمىتىۋاتقان ئۇرۇق

.ئىمىلداشالر ئارا نىكاھلىنىش مهنئى قىلىنىدۇ. دېيىلىدۇ>>ئىمىلداش(بۇنداق بالىالر . ربا

ساالملىشىش ئادهتلىرى

قېرىنداشالر ئۆزئارا ئۇچراشـقاندا شـۇنداقال يـاش قـۇرامى ئۆزىـدىن چـوڭ ¨ئاغىنه، يۇرت¨تۇغقان، ئهل¨ئۇرۇق

لىشىش ھهممه خهلقـلهرگه ئورتـاق بولغـان بىـر خىـل بولغان تونۇش ياكى ناتۇنۇش ئاقساقالالرغا يولۇققاندا ساالم

يوسـۇنلىرى ھهر قايـسى ¨ئهمما ساالملىشىـشنىڭ شـهكلى، قائىـده. ئهنهنىۋى مهدهنىيهت ھادىسىسى ھېسابلىنىدۇ

.مىللهتلهر ئارىسىدا پهرقلىق بولىدۇ

سهك ئېتىبـار سـائهتكه يۈكـ¨شۇڭالشقا ئۇيغـۇرالر سـاالم. ئهخالقنىڭ مۇھىم بىر مهزمۇنى¨ئهدهب¨ساالملىشىش

¨ئانا ئۆز پهرزهنتلىرىگه ئادهتته تىلى چىققاندىن باشالپ ساالملىشىشنىڭ قائىده¨ھهر قانداق ئاتا. بىلهن قارايدۇ

سائهتنى بىلمهيدىغان ياكى ئۇنىڭغـا ئېتىبارسـىز ¨چۈنكى ئۇيغۇرالردا ساالم. يوسۇنلىرىنى ئۆگىتىشنى ئادهت قىلغان

. ئانىـسىنىمۇ ئهيىبلهيـدۇ¨بلهشتىن تاشقىرى، ئۇنى ياخشى تهربىيلىمىگهن ئاتاقارايدىغانالرنى جامائهت بىردهك ئهيى

ئهسىرده ياشـىغان Ⅺمىالدى . قىسقىسى، ئۇيغۇرالر ئۆزئارا ساالملىشىشقا ئهخالق مىزانى سۈپىتىده مۇئامىله قىلىدۇ

قۇتــادغۇ <<ئۇيغۇرالرنىــڭ بۈيــۈك مۇتهپهككــۇرى ئــالىمى، پهيالســوپى ۋه شــائىر يۈســۈپ خــاس ھاجىــپ ئۆزىنىــڭ

:داستانىدا ساالملىشىشنىڭ قىممىتى ھهققىده مۇنداق دېگهن>>بىلىك

ساالمدۇر كىشىگه ئىسهنلىك يولى،. 5505

.ساالمله قويۇلۇر ئىسهنلىك ئۇلى

ئامان،¨ساالمدۇر كىشىگه ئىمىنلىك. 6505

. قىلىنسا ساالم، ساق بولۇر ئۇشپۇ جان

كۆرهڭلهپ قولۇڭنى سېلىپ كىرمىگىن،. 1114

.ىك ئال ساالمنى، غاپىل بولمىغىنئىل

Page 71: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 71

كرهكتۇر كىچىكتىن ئۇلۇغقا ھۆرمهت،. 4154

.ئۇلۇغمۇ كىچىككه قىلۇر ئهينىنى

.ئايالالردا ئوخشاش بولمايدۇ¨ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ساالملىشىش ئادىتى ئهر

ئهرلهر ئارىسىدكى ساالملىشىش . 1

ملىـشىش قائىدىـسىدىن ئېلىـپ ئېيتقانـدا، ساالملىـشىش ئۇيغۇر ئهرلىرىنىڭ بىر قهدهر قهدىمكى ئهنئهنىـۋى ساال

ئهكـسىچه، سـاالم ). لـېكىن مـۇتلهق ئهمهس(ھاجىتى تۇغۇلغاندا ئۆزئارا قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈش ئـاردىتى يـوق

تهرهپ ئوڭ قولىنى سول كۆكسىگه ئېلىـپ، ھـۆرمهت ۋه ئېھتىـرام تۇيغۇسـى بىـلهن باشـنى ۋه بهلنـى Aبهرگۈچى

تهرهپمـۇ يـۇقىرىقى شـهكىل Bدېـيىش، سـاالم قوبـۇل قىلغـۇچى >>ئهسساالمۇ ئهلهيكۇم<<ىگىپمۇۋاپىقق دهرىجىده ئ

.دهپ ساالمغا جاۋاب قايتۇرۇشقا ئادهتلهنگهن>>ۋهئهلهيكۇم ئهسساالم<<بىلهن

ئۇيغۇرالردا ئالدى بىلهن ياش قۇرامى كىچىكلهرنىڭ ئۆزىـدىن يـاش قـۇرامى چوڭالرغـا سـاالم بېرىـشى شـهرت

. قىلىنغان

كىـشى ئۆتۈشـكه ) ئات ياكى ئېشهك مىنگهن(هت توپالشقان ئاممىۋى سورۇننىڭ ئالدىدىن بىرهر ئۇالغلىق جامائ

توغرا كهلسه، جامائهتنى تونۇش ياكى تونۇماسلىقىدىن قهتئىينهزهر، ئۇ كىـشى مىـنگهن ئېتـى يـاكى ئىـشىكىدىن

ئۇالغقـا قايتـا مىنىـپ سـهپىرىنى چۈشۈپ جامائهتكه ساالم بېرىپ ئۇالرنىڭ ئالدىدىن ئۆتۈپ كهتكهندىن كېـيىن،

¨ئۇيغۇرالردا بىرهر كىشىنىڭ ۋاپات بولغانلىق خهۋىرىنى ئاڭلىغاندىن كېـيىن ئۆلگـۈچىنى تونـۇش. داۋامالشتۇرىدۇ

ھـال سـوراپ . تونۇماسلىقىدىن قهتئىينهزهر مۇسىبهت بولغان ئۆيگه بېرىپ پهته قىلىـپ ھـال سـوراش ئـادىتى بـار

ئۆلـۈم پهتىـسىگه بـارغۇچى . ئىشىك ئالدىدا ياكى ئۆيىده كۈتۈۋالىدۇ) ھازىرالر(ى بارغۇچى كىشىنى ئۆلۈم ئىگىلىر

ھازىرقى زامـان سـاالملىرىدهك بىـر (بىرلهپ قول ئېلىشىپ ¨كىشى ھازىدارالر بىلهن مۇسىبهت تۇيغۇسى ئىچىده بىر

) ئاستا قىسىپ قويۇشقولىنى ئهمهس، بهلكى ھهر ئىككى تهرهپ ئىككى قولىنى ئۇزىتىپ ئۆزئارا قوللىرىنىڭ ئۇچىنى

كۆرۈشكهندىن كېيىن قولىنى ئاجرىتىپ ھهر ئىككى تهرهپ ئېڭهكلىرىنى ياكى ساقاللىرىنى يهڭگىل سـىيپاپ قويىـدۇ

.تهكبىر قىلىدۇ¨شۇ يوسۇندا ھازىدارالرنىڭ ھهممىسى بىلهن ساالملىشىپ بولغاندىن كېيىن دۇئا

. قائىده بويىچه قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈپ چىقىدۇتۆكۈنگه بارغاندىمۇ توي ئىگىلىرى بىلهن يۇقىرىقى¨توي

Page 72: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 72

ئاغىنىلهر ئۇچراشقاندا چوڭقۇر سېغىنىشنىڭ ¨مهلۇم ۋاقىت كۆرۈشۈش پۇرسىتى بولمىغان يېقىن توغقانالر ياكى ئهڭ

ئىپادىسى سۈپىتىده قول ئېلىشىپ كۆرۈشكهندىن باشقا، ئۆزئارا قۇچاقلىشىپ تهبىئىي ۋه يهڭگىـل ھالـدا مهڭزىنـى

تۇغقانالر ۋه يېقىن كىشىلهر يىـراق جايالرغـا سـهپهرگه چىقىـشقا . كۈزۈپ ساالملىشىدىغان ئادهتمۇ بارمهڭزىگه تهگ

توغرا كهلگهنده ياكى سهپهردىن قايتىپ كهلگهنـده كۈچلـۈك سـېغىنىش ھېـسىياتلىرىنى يۇقىرىقىـدهك قۇچاقلىـشىپ

.ساالملىشىش ئارقىلىق ئىپادىلهيدۇ

ئايالالر ئارىسىدىكى ساالملىشىش . 2

ئايالالر ئۆز . ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئهنئهنىۋى ساالملىشىش ئادىتىده ئومۇمهن قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈش ئادىتى يوق

ئارا ئۇچراشقاندا، ئالدى بىلهن ئىككى قولىنىڭ پهنجىسىنى كۆكرهك ئۈستىدىن ئالماشـتۇرۇپ، بېـشىنى ۋه بېلىنـى

الم بىلدۈرۈپ بولغاندىن كېيىن، ئۆزئارا قۇچاقلىشىپ دهپ سا>>ئهسساالم<<يهڭگىل ئىگىپ، ھۆرمهت تۇيغۇسى بىلهن

بىرىنىڭ سول مهڭزىگه ياكى ئۆزىدىن كىچىك قىزالر بولسا پېشانىسىگه ئاستا سۆيۈپ قويۇش ساالملىشىـشنىڭ ¨بىر

.ئهھۋال سورىشىدۇ¨ئۇنىڭدىن كېيىن ئۆزئارا ھال. ئىپادىسى ھېسابلىنىدۇ

جىنـــسلىقالرنىڭ ئهر جىنىـــسلىقالرغا يـــۈزىنى ئىـــسالم دىنىـــدا بـــاالغهت يېـــشىغا يهتـــكهن ئايـــال

تۇغقان ۋه بىر ئائىلىـدىكى ¨دېيىلىپ مهنئىي قىلىنغاچقا، ئۇيغۇر ئاياللىرى يېقىن ئۇرۇق>>نامهھرهملىك<<كۆرسىتىشنى

قىزالر بىر ئـائىلىگه كـېلىن بولـۇپ كىرگهنـدىن باشـالپ، ھهر . ئهر كىشىلهردىن باشقا ئهرلهر بىلهن ساالمالشمايدۇ

قـوللىرىنى يۇيـۇپ بولغانـدىن كېـيىن، قېـيىن ¨ئارامنى سۈپۈرۈپ، يۈز¨سهھهرده ئورنىدىن تۇرۇپ ھويالكۈنلۈكى

دهپ >>ساالمهت تۇردىلىمۇ؟<<دهپ ساالم بهرگهندىن كېيىن،>>ئهسساالم<<ئاپىسى ۋه قېيىن ئاتىسىنىڭ ئالدىغا كىرىپ

كېيىن، كېلىن ھۆرمهت بىـلهن ئارقىـسىغا قارشى تهرهپ ساالمغا جاۋاب قايتۇرغاندىن. ئامانلىق سورايدۇ¨تېنچلىق

.قايتىپ ئۆزىنىڭ قىلىشقا تېگىشلىك ئىشلىرىنى بېجىرىدۇ

ئايال مېھمان چاقىرغاندا ئومۇمهن ئهرلهر ئايرىم ، ئايالالر ئايرىم ئۆيده كۈتۈلىدۇ، ئارىالش ¨ئۇيغۇرالر ئۆيىگه ئهر

ئايـالالر ئـارىالش بىـر سـورۇندا ¨دوالن يۇرتلىرىـدا ئهر(ئايالالرنى ئايالالر، ئهرلهرنـى ئهرلهر كۈتىـدۇ . ئولتۇرمايدۇ

ئايال مېھمانالر جهم بولغان ئۆيگه يهنه يېڭىدىن مېھمان كىرسه، ئۆيدىكى ). مهشرهپ ئۆتكۈزىدىغان ئهھۋالالرمۇ بار

Page 73: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 73

بىـرلهپ يـۇقىرىقى ساالملىـشىش ¨ئايالالر ھهممىسى ئورنىدىن تۇرىدۇ ۋه يېڭى مېھمان ھهمـمه ئايـالالر بىـلهن بىـر

.قائىدىسى بويىچه كۆرۈشۈپ چىققاندىن كېيىن ئۆز ئورنىدا ئولتۇرىدۇ

بايراملىرىدا ئۆزئارا ساالملىشىش بايرام خۇشاللىقىنىڭ بىر كونكرېـت ئىپادىـسى سـۈپىتىده ¨ئۇيغۇرالرنىڭ ھېيت

ئۇچرىـشىپ بايرام كۈنلىرىده ، ئۆزئارا ئارازلىشىپ قالغـان كىـشىلهرمۇ ¨تېخىمۇ ئهۋجىگه كۆتۈرۈلىدۇ، ھهتتا ھېيت

.قالغانغا كۆرۈشۈپ ساالملىشىش پۇرسىتى ئارقىلىق كۆڭۈل ئارازلىقىنى كۆتۈرۈۋېتىدۇ

يۇقىرىقىدهك ھهر خىل ساالملىشىش قاىدىلىرى ئۇيغۇرالر توپلىشىپ ئولتۇراقالشقان رايونالردا ھـازىرغىچه ئىزچىـل

.داۋاملىشىپ كهلمهكته

چىالپچا ¨ئاپتۇۋا

¨قول يۇيۇش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان ئهنئهنىۋى ئائىله سايمىنى، ئاپتۇۋا¨ىلىرىده يۈزچىالپچا ئۇيغۇر ئائىل¨ئاپتۇۋا

يـۈز قـولنى يۇغانـدا يۇنـدا ئېقىـپ ¨چىالپچـا. ئۇزۇن ۋه ئىنچىكه جۈمهكلىك، قورسـاقلىق، بوغـۇزى تـار بولىـدۇ

بولۇپ، ئىچـى مىس ياكى تۇچتىن ياسالغان ¨چىالپچا¨ئاپتۇۋا. چۈشىدىغان قاچا بولۇپ، يېپىقلىق ئاغزى بولىدۇ

بۇالر چىرايلىق نهقىشلهنگهن بولۇپ، دات باسمايدۇ، بۇ ئۇيغـۇر قـول ھۈنهرۋهنلىرىنىـڭ سـهنئىتىنى . قهلهيلهنگهن

.نامايهت قىلىدۇ

چىالپچـا بىـلهن مېھانغـا سـۇ ¨ئۇيغـۇر ئائىلىرىـده ئـاپتۇۋا. چىالپچا ھهر ئائىلىده ھازىرالنغان بولىـدۇ¨ئاپتۇۋا

يۇيۇلغان قول لۆڭگىگه . قول يۇغۇچىالر قولىنى ئۈچ قېتىمال يۇيىدۇ. ىدا لۆڭگه بولىدۇسۇ بهرگۈچىنىڭ قول. بېرىلىدۇ

يۇيۇلغان قولنى لۆڭگىگه سۈرتمهستىن، قولنى سـىلكىش ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ تۇرمـۇش ئـادىتىگه ئۇيغـۇن . سۈرتۈلىدۇ

.قولىنى يۇغاندا، سۇنى ئېقىتىپ يۇيۇش، تازىلىق تهلىپىگه تولىمۇ ئۇيغۇن¨يۈز. ئهمهس

.چىالپچىنى زىننهت بۇيۇمى سۈپىتىده ئۆيىنىڭ تهكچىلىرىگه تىزىپ قويىدۇ¨بهزى ئائىلىگهر ئاپتۇۋا

لهقهم

Page 74: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 74

لهقهمــسىز ئهر بولمــاس، ئويماقــسىز <<شــۇڭا ئۇيغــۇرالردا. ئۇيغــۇرالر ئارىــسىدا لهقهمــسىز ئــادهم ئــاز تېپىلىــدۇ

ۇسـىيىتىگه قـاراپ، ھهزىـل قىلىـپ يـاكى كىـشىلهرنىڭ بىـرهر خۇس¨دېگهن ماقال كېلىپ چىققـان؛ لهقهم>>خوتۇن

خاراكتېرىنىڭ قانداقلىقىنى، نېمه ئىش بىـلهن ¨ بىر ئادهمنىڭ مىجهز¨لهقهم. مهسخىرىلهپ بېرىلگهن قوشۇمچه نام

لهقهم ئىگىسىنىڭ ئارزۇسى بويىچه ئهمهس، بهلكى باشـقىالر ¨لهقهم. شۇغۇللىنىدىغانلىقىنى، بىلىشكه ياردهم بېرىدۇ

. سىڭدۈرۈۋېتىلگهن بولىدۇ، شۇنىڭ ئۈچۈن لهقهمنى ئىسىمغا قوشۇپ ئېيتىش ئادىتى شهكىللهنگهنتهرهپتىن قويۇلۇپ

:ئۇيغۇرالردا لهقهم مۇنداق قويۇلۇپ كهلگهن

xxx بـورىچى، xxxمهسـىلهن، . ئۇيغۇرالردا بۇ خـل لهقهمـلهر خېلـى كـۆپ ئۇچرايـدۇ¨كهسپىي لهقهملهر) 1

تهمبـۇر xxx راۋاب، xxx چـاڭ، xxx چامباشـچى، xxxنجاڭ، مهxxx سهيپۇڭ، xxxباخشى، xxxكىگىزچى،

.دېگهنلهرگه ئوخشاش

xxبۇ خىلدىكى لهقهملهر ئۇيغۇرالردا خېلى كۆپ، مهسـىلهن، ¨خاراكتېرىگه مۇناسىۋهتلىك لهقهملهر¨مىجهز) 2

. جىن دېگهنلهرگه ئوخشاشxx شهيتان، xx تۈلكه، xx سوغۇق، xx سهتهڭ، xx ئهسكى، xxدودهن،

xx قوتـاز، xx تـۆگه، xxمهسىلهن، . بۇ خىل لهقهم ئۇيغۇرالردا كۆپ ئۇچرايدۇ¨زىئولوگىيىلىك لهقهملهرفى) 3

. دهلدۈش دېگهندهكxx كاناي، xx چاشقان، xxقاۋان،

. باتۇر دېگهندهكxx نوچى، xx پالۋان، xxمهسىلهن، . بىراۋنىڭ باتۇرلۇقىغا قاراپ قويۇلىدىغان لهقهملهر) 4

مهسىلهن، ناھىيىـسىده بىـر . رگه سىياسىي تۈس ئالغان لهقهم قويۇلۇپ، ئوبدان سىڭدۈرۈلگهنبهزى ئادهمله) 5

ئـۆلگهنگه (دېھقان ئۆز يۇرتىدا ھهمكارلىق گۇرۇپپا قۇرۇلغاندىن تارتىپ تـاكى ئـالىي كوپىراتىـپ قۇرۇلغانغـا قهدهر

. ان ۋه ئوبـدان سـىڭىپ كهتـكهندېـگهن لهقهم قويۇلغـ>> يهككهxx<<يهككه ئىشلىگهنلىكى ئۈچۈن، ئۇنىڭغا) قهدهر

دېـگهن تهشـكىالتالرنىڭ >>باۋخـاڭپهي<<،>>زاۋفهنـپهي<<مهزگىلىـده شـهكىللهنگهن>>مهدهنىيهت ئىنقىالبـى<<شۇنداقال

xxقاتناشـچىلىرىدىن ئـۆز تهشـكىالتى ئۈچـۈن كۆرسـهتكهن سـاداقىتى ۋه كۆرسـهتكهن باتۇرلۇقىغـا قـاراپ ئۇالرغـا

دېـمهك، لهقهم كۈچلـۈك ھهجـۋىيلىككه ئىـگه . قهملهر قويۇلۇپ سـىڭدۈرۈلگهن باۋخاڭ دېگهندهك لهxxزاۋفهنپهي،

. بولىدۇ

Page 75: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 75

ئېيتــايلى، يۇقىرىــدا تىلغــا . بهزى لهقهمـلهر لهقهم ئىگىــسى ئۆلــۈپ كېــتىش بىــلهن ئهۋالدىغـا مىــراس قالىــدۇ

دېـگهن لهقهم >> يهككهxx<<دېگهن ئادهم ئۆلۈم كهتكهن ، بالىسى گۇڭشېغا كىرگهن بولسىمۇ،>> يهككهxx<<ئېلىنغان

دېگهن ئادهم ئۆلۈپ كهتكهن بولـسىمۇ، بـۇ لهقهم بالىلىرىغـا قالغىنىغـا >> باخشىxx<<بالىسىغا قالغىنىغا ئوخشاش،

.ئوخشاش

پاالسـالر <<مهسىلهن، تۇرپاندا. مهھهلله لهقىمى بولىدۇ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا شهخسىي لهقهمدىن باشقا يهنه يۇرت

ـــ<<،>>مهھهللىـــسى ـــلهر بـــار>>سىتورغـــايالر مهھهللى بـــۇ يهرنىـــڭ ئادهملىرىنىـــڭ ئورتـــاق . دېـــگهن مهھهللى

.بولغىنىغا ئوخشاش>>تورغاي<<،>>پاالس<<لهقىمى

لېكىن لهقهم . ئولتۇرۇشالردا ۋه باشقا سورۇنالردا چاقچاق كۈلكه ئۈچۈن ئوبدان تېما بولۇپ بېرىدۇ¨لهقهم بهزمه

ا، چاقچاق كۆتۈرهلمهيدىغان ئادهم بولـسا كۆڭۈلـسىزلىك بۇنداق بولمىغاند. توغرا ئوتتۇرىغا قويۇلمايدۇ¨توغرىدىن

لهقهملىك ئادهم >>توخو<<ئېيتايلى. شۇڭا ئهگىتمه يول بىلهن شۇ لهقهمگه مۇناسىۋهتلىك سۆزلهر قىلىنىدۇ. يۈز بېرىدۇ

م لهقهملىـك ئـاده>>توخـو<< ده، باشـقىالر سـورۇندا¨بولغان بولسا، توخۇنىڭ خۇسۇسىيىتىگه دائىر سۆزلهر قىلىنىـدۇ

.بارلىقىنى بىلىدۇ ۋهھاكازا

دېمهك، لهقهم قويۇش ئۇيغۇرالرنىڭ خۇش چاقچاق، يۇمۇرىستىك خاراكتېرلىك كونكرېت ئهكس ئېيتىشى بولۇپ

.ھېسابلىنىدۇ

تامغا

ئۇ تارىختا خىلمۇ خىل . دېگهنلىك تامغا ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه>>نىشان<<،>>بهلگه<<¨دېگهنلىك >>تامغا<<

شۇنداقال يېزىقنىڭ ئىجـاد قىلىنىـشىدا . تامغا ئهينى زاماندا بىر قهبىلىنىڭ بهلگىسى بولغان. كهلگهنرول ئويناپ

.ئاساس بولغان

چـارىۋىالر . ئۇيغۇر خهلقى شهھهر ھاياتىغا كۆچمهستىن بۇرۇن، ئۇزاق مۇددهت چارۋىچىلىق ھاياتى كهچـۈرگهن

تۇنۇۋېلىش ئۈچۈن ئۆز ماللىرىغـا ئوخـشىمىغان بهلـگه بىرىگه ئارىلىشىپ كهتسه، ياكى يوقىلىپ كهتسه ئوڭاي¨بىر

بـۇ خىـل تامغـا تۆمـۈردىن ياسـالغان . شۇنىڭ بىلهن تامغا پهيـدا بولـدى. نىشانى قويۇش ئېھتىمياجى تۇغۇلدى

.بولۇپ، ئوتتا قىزىتىلىپ مالالرنىڭ ئوڭ ياكى سول ساغىرىسغا بېسىلىدۇ

Page 76: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 76

بۇ قوي، ئـۆچكه قاتـارلىق ئۇشـشاق مـالالر . ۈرىمۇ بولغاندهپ ئاتىلىدىغان يهنه بىر ت>>ئهن<<نىشاننىڭ¨بهلگه

ئۇششاق مالالرنىڭ ئوڭ ياكى سول قۇلىقى ئوخشاشمىغان شهكىلده كېسىلىپ، يـاكى تىلىنىـپ . ئۈچۈن قوللىنىلغان

بىـرىگه ئارىلىـشىپ ¨شهخسلهرنىڭ ماللىرى يوقىلىپ كهتسه ياكى بىر. دهپ ئاتالغان>>ئهن سېلىش<<قىلىنغان بهلگه

.هنه شۇ ئهنگه قاراپ تونۇۋالغانكهتسه ئ

ئىسپات سۈپىتىده ھاكىمىيهت ئورۇنلىرىدا، شهخسلهرده قولىنىـشقا ¨كېيىنكى كۈنلهرگه كهلگهنده گۇۋاھ>>تامغا<<

بۇ خىل تامغىالر ئالتۇن، كۆمـۈش، مىـس قاتـارلىق مېتـالالردىن ۋه قاشتېـشى، سـۆڭهڭ ۋه ياغـاچتىن . باشلىغان

.ياسالغان

ئــۇ ھــاكىمىيهت . چهك، ھـۆججهتلهر ئۈچــۈن قـوللىنىالتتى¨ئورۇنلىرىـدا ھهر خــل خهتھــاكىمىيهت >>تامغـا<<

ھاكىمىيهت ئورۇنلىرىدا تامغا تۇتىـدىغان مهخـسۇس ئـادهملهر . ئىمتىيازىنىڭ بهلگىسى ئىدى¨ئورۇنلىرىنىڭ ھوقۇق

.دهپ ئاتالغان>>مۆھۈردار<<ياكى>>تامغىچى<<بولۇپ، ئۇ

ا تۇرغان چاغالردا قۇززات، قـازى، ئهلهم، مـۇپتالردىن تهركىـب تاپقـان كونا جهمئىيهتته دىن ھۆكۈمران ئورۇند

ئىمتىيازغا ئىگه بولۇپ، ئۇ قانۇنغـا دائىـر ¨مهھكىمه ئاالھىده ھوقۇق. بولغان) دىنىي سوت مهھكىمىسى(قازىخانا

لىرى بولۇپ، ئۇ شۇڭا قۇززات، قازى، ئهلهم ۋه مۇپىتالرنىڭ كۆمۈشتىن ياسالغان مۆھۈر. ئىشالرنى بىر تهرهپ قىلغان

بـۇ قـانۇن ئـورۇنلىرى تهرىپىـدىن ئېتىـراپ . پهتىۋارالرغا بېسىالتتى¨مهھكىمه شهرئى تهرىپىدىن چىقىرىلغان ھۆكۈم

.تۆلهيتتى>>مۆھۈر ھهققى<<پۇقراالر. قىلىناتتى

ۋه كونا جهمئىيهتته ھاكىمىيهت ئورۇنلىرىدا كىشىلهرنى جىسمانىي جهھهتتىن نـابۇت قىلىـدىغان جـازا تـۈرلىرى

باشـقىالر ئۇنىـڭ . ئوغرىالرنىـڭ پېشانىـسىگه بېـسىالتتى>>تـۈزۈلمهس<<تامغـا كـۆپىنچه. جازا قوراللىرى بار ئىـدى

بۇ خىل تامغىمۇ تۆمـۈردىن ياسـالغان بولـۇپ، ئوتتـا . پېشانىسىدىكى تامغىغا قاراپ، ئۇنىڭدىن ئېھتىيات قىالتتى

.قىزىتىلىپ بېسىالتتى

مهھكىمه شهرئى

ئىيىتىده ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرغان مهزگىللهرده قازى قۇززات ، قازى، ئهلهم، مۇپتى الردىـن دىن ئۇيغۇرالر جهم

¨بـۇ مهھكىـمه شـهرئى ئاالھىـده ھوقـۇق. بار ئىدى) دىنىي سوت مهھكىمىسى(تهركىب تاپقان مهھكىمه شهرئى

Page 77: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 77

ھهتتا تۈرلۈك . هرهپ قىالتتىبۇ مهھكىمه ھهق تهلهپ، نىكاھ ۋه باشقا دهۋا ئىشلىرىنى بىر ت. ئىمتىيازغا ئىگه ئىدى

قازى قۇززات، قـازى، ئهلهم، مۇپىتالرنىـڭ كۆمۈشـتىن ياسـالغان . جازاالر بىلهن جازا تۈرۈش ھوقۇقىغا ئىگه ئىدى

بېـرىم ئىـشلىرىغا دائىـر ¨ئۇالر مهھكىمه شهرئى تهرىپىدىن چىقىرىلغان ھۆكۈم، قارارالغا ئىلىـم. مۆھۈرلىرى بوالتتى

مۆھـۈر <<پۇقراالر. بۇ ھۆكۈمهت ئورۇنلىرى تهرىپىدىن ئېتىراپ قىلىناتتى. ا مۆھۈر باساتتىھۆججهتلهرگه، توختامالرغ

دهرره . ئۇنىـڭ بىـر خىلـى ئىـدى>>دهرره<<ده ھهر خىل جازا قوراللىرى بولۇپ،>>مهھكىمه شهرئى<<.بېرهتتى>>ھهققى

قىرىق سانتېمىتىر، كهڭلىكـى ¨زئۇنىڭ ئۇزۇنلۇقى ئوتتۇ. ئۈچ قهۋهت كۆن ئارىسىغا قۇم ئېلىنىپ تىكىلهتتى¨ئىككى

ئېغىرلىقـى بولـسا . ئۇنىڭ ئون سـانتىمېتىرچه ئۇزۇنلۇقتـا ياغـاچ سـېپى بـوالتتى. بهش سانتىمىېتىر بوالتتى¨تۆت

كونا جهمئىيهتته ئايالالر يۈزى ئوچۇق ھالدا ئهرلهرگه كۆرۈنـسه يـاكى . ئۈچ كېلوگرام كېلهتتى¨تهخمىنهن ئىككى

دهررىنىـڭ . ۆھتهسىپلهر ئۇالرنى كۆرگهن ھامان قوغالپ يۈرۈپ، دهرره بىلهن ئۇراتتىئايالالر يۈزى ئوچۇق يۈرسه، م

. زهربىسى شۇ قهدهر ئىدىكى، دهرره يېگهنلهر ئورنىدىن قوپالمايتتى

دهپ ئاتاالن بۇ دىنىي ھاكىمىيهت ئۇيغۇر جهمئىيىتىده ناھايىتى ئـۇزاق دهۋر ھۆكـۈم >>مهھكىمه شهرئى<<قىسقىسى،

پۈتۈنلهي فېئودال ئهزگۈچى سـىنىپالرنىڭ مهنپهئىتـى ئۈچـۈن خىـزمهت قىلىـدىغان فېئودالىـق سۈرگهن بولۇپ، ئۇ

.ھاكىمىيهت شهكلى ئىدى

ساخاۋهت ¨خهير

ئىـش >>سـاۋابلىق<<ساخاۋهت قىلىشنى¨ئۇالر باشقىالرغا خهير. ساخاۋهتلىك خهلق¨ئۇيغۇر خهلقى ئىنتايىن خهي

¨ئىـچهك، كېـيىم¨ئۇالرغا يېمهك. ېسىالرغا ياردهم قولىنى سۇنىدۇي¨غۇرۋا، يېتىم¨شۇڭا ئۇالر غېرىپ. دهپ بىلىدۇ

.ئهقهللىيىسى ئىشىك ئالدىغا كهلگهن تىلهمچىلهرنى قۇرۇق قول ياندۇرمايدۇ. كېچهك ۋه پۇل ياردهم قىلىدۇ

ئادهتته پاناھ ئىزدهپ ياقا يۇرتالرغا بېرىـپ قالغـان مۇسـاپىرالر بولـسا، شـۇ . ساخاۋهتنىڭ تۈرلىرى كۆپ¨خهير

ئوچـاقلىق ¨ئوقىتى ئوبدان يۇرتداشلىرى باشپاناھ بولۇپ، ئىقتىسادىي ياردهم بېرىدۇ، ھهتتـا ئـۆي¨رتتىكى ھاليۇ

.قىلىپ قويىدۇ

ــول ــڭ ق ــر ¨ئۇيغۇرالرنى ــرىقتىن بى ــڭ قى ــۇل ۋه چــارۋا مېلىنى ــدا پ ــزان ئېيى ــى رامى ــارلىرى ھهر يىل ــده ب ئىلكى

.ساخاۋهت جۈملىسىگه كىرىدۇ¨ خهيرقا ئايرىپ، كهمبهغهللهرگه بېرىشى بۇمۇ>>زاكات<<ئۈلۈشىنى

Page 78: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 78

ئىسالھات، ئېچىۋېىتىش سىياسىتىنىڭ پارالق نۇرىدا نۇرغۇنلىغان ئادهملهر ئۆزلىرىنىـڭ ھـاالل ئهمگىكـى بىـلهن

ئۇالر بېيىغاندا ئۆ ئهتراپىدىكى ئىگهچاقىسىز ئادهملهرنى ئۇنتۇپ قالماي، ئۇالرغا ئۆزلىرىنىڭ ياردهم قولىنى . بېيىدى

.نىڭ روشهن ئىپادىسى>>ساخاۋهت¨خهير<<غۇر خهلقىدىكىبۇمۇ ئۇي. سۇندى

ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرىدىغانالر

مهملىكهت بويىچه ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرىدىغانالرنىڭ نىسبىتى يۇقىرى بولـۇپ، ئوتتـۇرىچه يـاش

ى قېتىملىق نوپـۇس يىلى مهملىكهت بويىچه ئېلىپ بېرىلغان ئۈچىنچ¨1958. جهھهتتىمۇ بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ

تهكشۈرۈش سىتاتىستىكىسىدىن مهلۇم بولۇشىچه، ئاپتونوم رايونىمىزدا يۈز ياشتىن ئاشقان سهككىز يۈز ئاتمىش ئـۈچ

تمىش ئالتىدىن توغرا كېلىدۇ، مهملىكىتىمىزدىكى يۈز ياشتىن ئاشقانالرنىڭ اكىشى بولۇپ، ھهر بىر مىليون كىشىگه ئ

يۈز ياشتىن ئاشقان بۇ سهككىز يۈز ئاتمىش بهش كىشىنىڭ سهككىز يۈز ئىككى . يىگىرمه ئۈچ پرسهنتىنى ئىگىلىگهن

. نهپىرى ئۇيغۇرالر ئۇالرنىڭ كۆپچىلىكى خوتهنگه مهركهزلهشكهن

ئهمهلىــي تهكــشۈرۈش ئهھۋالىــدىن قارىغانــدا شــىنجاڭدىكى ئــۇزۇن ئۆمــۈر كۆرگهنلهرنىــڭ تولىــشى جهنــۇبىي

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا . رىغا، پامېر ئىگىزلىكىنىڭ ئېتهكلىرىگه ماكانالشقانقىشالقلى¨شنجاڭنىڭ شهھهردىن چهترهك يېزا

ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرىدىغانالرنىڭ كۆپ بولۇشى ئۇالر ياشىغان رايونالرنىڭ تهبىئىي شارائىتى ۋه ھـاۋا كېلىمـاتى بىـلهن

سـى سـاپ بولـۇپ، زىچ مۇناسىۋهتلىك يهنى ئـۇالر ئولتۇراقالشـقان يهرلهرنىـڭ تهبىئىـي مهنزىرىـسى گـۈزهل، ھاۋا

.بۇلغىنىشتىن خالىي، كۈن نۇرىنىڭ چۈشۈش مهزگىلى ئۇزۇن، قىسقىسى مۇھىت ساپ ۋه گۈزهل

يهنه بىر تهرهپتىن ئالغاندا، ئۇالرنىڭ ئهنئهنىـۋى تۇرمـۇش ئادهتلىرىـدىكى بهزى ئاالھىـدىلىكلهر ئـۇزۇن ئۆمـۈر

ىـڭ تولىـسى شـهھهرلهردىن يىـراق، خىلـۋهت ئااليلۇق ئـۇزۇن ئۆمـۈر كۆرگهنلهرن. كۆرۈشته ئاالھىده رول ئوينىغان

سـۈرهنلهردىن ¨جايالردا تارماق ئولتۇراقالشقان شۇڭا بۇ جايالر كىشىنىڭ نېرۋىسىنى غىدىقاليدىغان سۈنئىي شـاۋقۇن

خالىي، ئادهم زىچلىقىدىن پهيدا بولىدىغان ھهر خىل يۇقۇملۇق كېـسهللىكلهرمۇ يـوق دېيهرلىـك ئۇالرنىـڭ خېلـى

قارشى ئىممۇنېىـت كـۈچ ھاسـىل قىلىـدىغان خىمىيىلىـك دورىالرنىـڭ ئۆمـۈر بـويى ئىچىـپ كۆپچىلىكى كېسهلگه

ئۇالر ئۆمۈر بويى دائىم دېگۈدهك جىسمانىي ئهمگهكتىن ئايرىلمىغان ئۇالرنىـڭ شـوغۇللىنىدىغان ئهمـگهك . باقمىغان

. هسلىنىشكه ئادهتلهنگهنتىن ئىبارهت بولۇپ، ساپ ھاۋادىن ئهركىن نهپ) قۇشالش(تۈرى دېھقانچىلىق ۋه ئوۋچىلىق

Page 79: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 79

ھهزىـم قىلىـش قىـيىن . ئىچىملىك ۋه چېكىملىكنـى ئـادهت قىلمىغـان. ئۇالرنىڭ تۇرمۇش تهلىپىمۇ يۇقىرى ئهمهس

¨ئهكسىچه ئۇالر ئولتۇراقالشقان جايالرنىڭ تولىسىدا قىش. بولىدىغان ئېغىر يېمهكلىكلهرنى يېيىشكه ئادهتلهنمىگهن

تـاۋۇز، شـاپتۇل، ئاساسـلىق يېمىكـى قونـاق بولـۇپ، بۇغدايـدىن ¨ قوغـۇنياز دېگۈدهك ئۈجمه، ئۆرۈك، ياڭاق،

تهييارلىنىدىغان يـېمهكلىكلهر ئـاز، قورۇمـا تامـاقالرنى يىيىـشكه ئـادهتلهنمىگهن، ئۇالرنىـڭ ئاساسـلىق ئىـستېمال

هيـدۇ، كونىراپ قالغان يېمهكلىكلهرنى ئاساسـهن يېم. چامغۇر، سهۋزه پىيازدىن ئىبارهت¨كۆكتاتى¨قىلىدىغان سهي

ئىچىدىغان سۈيى تـاغالردىن ئېقىـپ كهلـگهن ئـېقىن سـۇ بولـۇپ، . قېتىقىنى كۆپرهك ئىستېمال قلىدۇ¨يېڭى سۈت

. ئۇسسۇزلۇققا كۆپرهك سوغۇق سۇ ئىچىدۇ

ئــۇزۇن ئۆمــۈر كۆرىــدىغانالرنىڭ پىــسخىك ئــادىتى كهڭ قۇرســاق ۋه خــۇش تهبىئهتلىــك بولــۇپ، خــاپىلىقنى

ىكىغا ئامراق، ئىناقلىقنى ياخشى كۆرىدۇ، ئۆزئارا ئىقتىسادىي پايدا قوغلىـشىپ مۇز¨كۆپچىلىكى ناخشا. خالىمايدۇ

جهمئىيهتنىـڭ ئىجتىمـائىي ھادىـسىلىرىگه ئـۇنچه قىزىقىـپ . كهتمهيدۇ، نورمـال تۇرمـۇش ئۆتكۈزۈشـنى خااليـدۇ

تۇرمـۇش . ۇئۇزۇن ئۆمۈر كۆرگهنلهرنىڭ كۆپچىلىكى نامازخان بولۇپ، بهش ۋاخ نامازنى تهرك قىلمايـد. كهتمهيدۇ

. ئىمكانىيىتى تولۇق بولمىسىمۇ، ناماز ئوقۇشنىڭ ئالدىنقى شهرتى بويىچه بهدهن ئهزالىرىنى داۋاملىق يۇيۇپ تۇرىدۇ

.ئىچمهك تازىلىقى ۋه شهخسىي تازىلىققا كۆڭۈل بۆلىدۇ¨يېمهك

ىـك ئۇسـۇلدا ئاساسـهن، يهرل. كېچهكلهرنى كىيىپ باقمىغـان¨كىيىنىش جهھهتته، ئۇالر سۈنئىي تااللىق كىيىم

.كېچهك ماتېرىيالللىرى ھېسابلىنىدۇ¨توقۇلغان پاختا رهختلىرى ئۇالرنىڭ ئاساسلىق كىيىم

چۈنكى، يۈز ياشتىن ئارتۇق ئۆمۈر كۆرۈۋاتقان . يۇقىرىقىالردىن باشقا، تۇغما قانداشلىق تهسىرمۇ بولۇشى مۇمكىن

وۋىلىرى ۋه ئهجـدادلىرىمۇ ئـۇزۇن ئۆمـۈر بـ¨ئۇيغۇرالرنىڭ خېلى كۆپچىلىكىنى تهكـشۈرگهنده، شـۇ كىـشىنىڭ ئاتـا

چـاقىلىرى بولـۇپ، ئـۇالر ¨توقسان ياشالرغا كىرىپ قالغـان بـاال¨بهزىلىرىنىڭ ھازىر سهكسهن. كۆرگهنلىكى مهلۇم

.ناھايىتى تىمهن ۋه ساغالم

¨رپالرنىڭ ئىچىده ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرىدىغانالرنىڭ كۆپ بولۇشى ئۇالرنىڭ تۇرمۇش ئۆرئومۇمهن ئالغاندا، ئۇيغۇ

.ئادهتلىرى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

Page 80: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 80

باال تهشنالىقى

ئۇيغۇرالردا پهرزهنت كۆرۈش ۋه ئۆز پهرزهنتىنـى قاتارغـا قوشـۇش جهھهتـلهرده بىـر مـۇنچه ئـادهتلهر سـاقلىنىپ

:مهسىلهن. بۇالرغا ئۇيغۇرالر ئۆزلىرى ئېتىقاد قىلغان دىنالرنىڭ ئهقىدىلىرى چوڭقۇر سىڭگهن. كهلگهن

قى ساغالم، بۇدرۇق ئۆسۈپ تېز كۆزگه كۆرۈنگهن بولسا، بۇنىڭغا مهسـتلىكى كهلـگهن باشـقا بىراۋنىڭ بوۋى) 1

ئالته ¨دهپ، گهرچه بوۋاق بهش>>كۆز تېگىدۇ<<دهپ سورىسا>>باال قانچه ئايلىق بولدى؟<<بىرى بالىنىڭ ئانىسىدىن

¨بهزى ئانـا. لغـان ئېيتىـدۇدهپ يا>>يېشىدىن ئاشـتى<<ياكى>>بىر ياشقا كىردى<<ئايلىق بولغان بولسىمۇ، قهستهن

دېگهن خىيال بىلهن بوۋاققا قۇراق كىيىم تىكىـپ كىيـدۈرۈپ قويىـدۇ؛ . ئانىالر بالىغا كۆز تېگىپ چهتنهپ كېتىدۇ

بهزىـلهر . تۈزگه چىقارماي ئۆيـدىال باقىـدۇ¨بالىنىڭ يۈزىگه قار سۈركهپ سهتلهشتۈرۈپ قويىدۇ؛ ھهتتا بوۋاقنى تاال

دهپ >>تىلىڭغـا تـاش<<اپ سۆزلهپ قويسا، بـۇنى ئاڭلىغـان ئانـا ئـاچچىقى كېلىـپبوۋاققا مهستلىكى كېلىپ ماخت

.غودۇڭشىپ نارازى بولىدۇ

ئانا باال كۆرۈپ قالسا، ئۆز بالىسىنىڭ ئۆمرى ئۇزۇن بولۇشىنى ئۈمىد قىلىپ، ئـۇزۇن ¨بالىسى تۇرمىغان ئاتا) 2

نىڭ بىر ئۆز بوۋىقىغا كىيىم تىكىپ بېرىدىغان تۇغقانلىرىنىڭ كونا كىيىملىرىنى تىلىۋېلىپ، ئۇ¨ئۆمۈر كۆرگهن ئۇرۇق

تۇغقانلىرىنىڭ بـالىلىرى بـوۋاق ۋاقتىـدا كىـيگهن كىيىملىرىنـى سـورىۋېلىپ ¨ياكى بالىسى قاتارغا قوشۇلغان ئۇرۇق

.بالىسىغا كىيدۈرىدىغان ئهھۋالالر ھازىرمۇ مهۋجۈت

شۇڭا تۇغمىغـان ئايـال . ولۇپ سانىالتتىئۇيغۇرالردا ئايالالرنىڭ تۇغماس بولۇپ قېلىشى ئهيىب ئىشالردىن ب) 3

تۇغماس ئايالنىڭ ئالدىـدا بىـر باشـقىالر تهرهپـتىن ھاقارهتلىنىـپ . دهپ ھاقارهتلىنهتتى>>قېچىر<<باشقىالر تهرهپتىن

تۇرسا، يهنه بىرى ئۆزىنىڭ تۇغمىغانلىقى سهۋهبىدىن ئېرىنىڭ ئۆزىنى قويۇپ بېرىش ياكى بولمىسا ئۆزىنىڭ ئۈستىگه

تۈرلۈك سـهۋهبلهرگه بـاش ¨شۇڭا بىچاره ئايال بىرهر باال كۆرۈش ئۈچۈن تۈرلۈك. ېلىش خهۋپى تۇراتتىخوتۇن ئېلىۋ

نـى سـېغىنىپ ئۇالرنىـڭ >>ئانىالر<<ئۆزىنى موللىالرغا ئوقۇتاتتى،. ئېيتايلى، دوختۇر، تېۋىپالرغا كۆرۈنهتتى. ئۇراتتى

. يالۋۇراتتى، بۈۋىلهرگه بېلىنى تاڭـدۇراتتى. ىغاليتتىماشايىقالرغا بېرىپ ي¨مازار. روھىغا ئاتاپ سادىغىالر بېرهتتى

بۈۋىلهر ئۇنىڭ بېلىنى تېڭىپ بولۇپ، سۈپۈرگىنى باال ياساپ، باال تهلهپ قىلغۇچىنىڭ قولىغا تۇتقۇزۇپ، ئۇ يـالنى

Page 81: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 81

ئۇ . نى سورىۋېلىپ ئۇنىڭغا ئولتۇراتتى)باال ھهمرىيى(ھهييا يېڭى تۇغقان ئايالنىڭ ئىسسىق ئېشى . تهبرىكلىشهتتى

.دېگهن ئهقىده بوالتتى>>ئهشكه ئولتۇرسام چوقۇم تۇغىمهن<<ئايالدا

يۇقىرىقىدهك سهۋهبلهر ئارقىسىدا يهنه توغمىسا، بۇ ئايال ئۆز رازىلىقـى بىـلهن ئېـرىگه كىچىـك خوتـۇن ئېلىـپ

.ھهتتا بىرهر باال بېقىۋاالتتى ياكى ئېرى مهجبۇرىي ھالدا بۇ ئايالنى قويۇپ بېرهتتى. بېرهتتى

ۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئهقىدىسى بويىچه تۇغۇلغان بوۋاق مهيلى ئوغۇل ياكى قىز بولـسۇن، يـاكى ھهر خىـل ئۇيغ

دهپ قـاراپ ئوخـشاش >>ئالالنىڭ ئىلتىپاتى<<تۇغۇلۇشىدىن قهتئىينهزهر ھهممىسى) مېيىپ(سهۋهبلهر بىلهن ئهيىبناق

ن ئـۇالرنى خارالشـنى كهچۈرگۈسـىز ئهڭ چـوڭ تۇغۇلغان بوۋاق قىز ياكى مېيىپ بولغانلىقى سهۋهبىدى. قهدىرلىنىدۇ

.گۇناھ دهپ بىلىدۇ

مىراسخورلۇق

شهرىئهت قائىدىـسى بـويىچه تهقـسىم ¨ئۇيغۇرالر ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلغاندىن كېيىن، مىراسنى ئىسالم دىنى

:شهرىئهت قائىدىسىده مىراس بۆلۈش نىزامى مۇنداق بهلگىلهنگهن. قىلىشقا ئادهتلهنگهن

قىزلىرى بىردىن بولسا، ئومۇمىي مىراسنى ئۈچكه بۆلۈپ، ئىككىسى ئوغۇلغا، بىر ¨دۇرغۇچىنىڭ ئوغۇلمىراس قال

قىز ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن كۆپ بولسا، ئومۇمىي مىراسنى ئۈچكه بۆلۈپ ئىككىـسى قىزالرغـا، بىـر . قىزغا تېگىدۇ

.ېرىمى تېگىدۇئهگهر ۋارىس قىز باال بولسا، ئۇنىڭ مىراسنىڭ ي. ھهسسىسى ئوغۇلغا تېگىدۇ

ئانىسىنىڭ ھهر بىرىگه ئومۇمىي مىراسنىڭ ئالتىـدىن بىـرى ¨مىراس قالدۇرغۇچىنىڭ بالىلىرى بولسا، ئۇنىڭ ئاتا

لـېكىن مىراسـنى ئـۈچكه بۆلـۈپ ئۇنىـڭ ئىككىـسى . ئانا ۋارىسلىق قىلىدۇ¨بالىسى بولمىسا مىراسقا ئاتا. تېگىدۇ

ئانىـسىدىن باشـقا قېرىنداشـلىرى ¨مىراس قالـدۇرغۇچىنىڭ ئاتـائهگهر . دادىسىغا، بىر ھهسسىسى ئانىسىغا تېگىدۇ

.بولسا، ئانىسىغا مىراسنىڭ ئالتىدىن بىر قىسمى تېگىدۇ، قالغىنى دادىسىغا تېگىدۇ

بـالىلىرى . ئايال ۋاپات بولسا، ئۇنىڭ بالىسى بولمىـسا، ئۇنىـڭ قالـدۇرغان مىراسـنىڭ يېرىمـى ئهگهر تېگىـدۇ

ئهر ۋاپات بولـسا، بـالىلىرى بولمىـسا مىراسـنىڭ تـۆتتىن بىـر . بىر قىسمى تېگىدۇبولسا، ئهگهر مىراسنىڭ تۆتتىن

.ئهرنىڭ بالىلىرى بولسا ئايالغا مىراسنىڭ سهككىزدىن بىر قىسمى تېگىدۇ. قىسمى ئايالغا تېگىدۇ

Page 82: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 82

ئانىسىز، بالىسىز ئهر ياكى ئايال بولۇپ، ئۇنىڭ پهقهت ئانا بىر قېرىندىشى ¨مىراس قالدۇرغۇچى، ئاتا

ئهگهر . بىرىگه ئومـۇمىي مىراسـنىڭ ئالتىـدىن بىـرى تېگىـدۇ¨ ئانا بىر ھهمراھى بولسا، ئۇالرنىڭ ھهرۋه

مىراس قالدۇرغۇچىنىڭ ئانا بىر ئاتا باشقا قېرىداشلىرى، ھهمـشىرىلىرى بىـردىن كـۆپ بولـسا، مىراسـنىڭ

.ئۈچتىن بىر قىسمى ئۇالرغا ئورتاق تهقسىم قىلىنىدۇ

يېسىرالر كېلىپ ¨اندا، ۋارىس ئهمهس تۇغقانالر ياكى تۇغقان ئهمهس يېتىممۇبادا، مىراس تهقسىم قىلغ

تــوال بىــر نهرســه بېــرىش زۆرۈر دهپ ¨قالــسا، ئۇالرنىــڭ كــۆڭلىنى ئېلىــپ، ياخــشى ســۆز قىلىــپ، ئــاز

كۆرسىتىلگهن ۋه بـۇ تهقـسىمات، مىـراس قالـدۇرغىچىنىڭ ۋهسـىيىتى ئورۇنـدىلىپ بولغـان ھايـاتلىقتىكى

مىراس قالـدۇرغىچىنىڭ ۋهسـىيىتى ۋارىـسالرغا زىيـان . ولغاندىن كېيىن ئىجرا قىلىنىدۇقهرزلىرى تۆلىنىپ ب

سالماسلىق شهرتى بىلهن ئورۇندىلىشى الزىم، بالىالرغا بۆلۈنگهن مىراس، بالىالر چوڭ بولغۇچه سـاقلىنىپ

.تۇرۇشى، چوڭ بولغاندا قايتۇرۇلۇپ بېرىلىشى الزىم دهپ بېكىتىلگهن

سىرنىڭ باشلىرىغىچه مىراس تهقـسىم قىلغـۇچى ئـالىمالر تهرىپىـدىن، مىـراس ۋه بۇ بهلگىلىمه مۇشۇ ئه

كه بۆلۈپ شـهرىئهت قائىدىـسى )ئوق(ئۇنىڭغا ۋارىسلىق قىلغۇچىالرنىڭ ئهمهلىي ئهھۋالىغا قاراپ نىسبهت

كېيىنچه ئىـسالم شـهرىئهتنىڭ مىراسـخورلۇق توغرىـسىدىكى بـۇ بهلگىلىمىلىـرى . بويىچه تهقسىم قىلىنغان

.دېگهننى ئاساس قىلىپ مىراس بۆلۈش ئادهتكه ئايالنغان>>ئهرگه پۈتۈن، ئايالغا يېرىم<<دىيلىشىشئاد

يىلىــدىن كېــيىن ئهمهلــدىن ¨1950دىنىــي شــهرىئهت بــويىچه مىــراس بۆلىــدىغان بۇنــداق ئــادهت

بـويىچه مىـراس بۆلـۈش تـۈزۈمى يولغـا >>مىراسـخورلۇق قـانۇنى<<قالدۇرۇلۇپ، ئۇنىـڭ ئورنىغـا دۆلهتنىـڭ

.قويۇلدى

بايرام ۋه مۇراسىم ئادهتلىرى¨ئۇيغۇرالرنىڭ ھېيىت

نورۇز بايرىمى

Page 83: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 83

باھارنىڭ ئىنسانالرغا ئهكهلگهن خۇشـاللىقى مۇناسـىۋىتى بىـلهن تهنتهنىلىـك ۋه دهبـدهبىلىك ئۆتكۈزۈلىـدىغان

قىرغىـز، ئۆزبىـك، بايرىمى بولۇپ، ئـۇ ئۇيغـۇر، قـازاق، >>نورۇز<<قهدىمىي ۋه ئهنئهنىۋى مىللىي بايرامالردىن بىرى

.تاتار، تاجىك قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ قهدىمكى مىللهتلىرىگه ئورتاق بايرام ھېسابلىنىدۇ

. دېگهن مهنىلهرنـى بىلدۈرىـدۇ>>تۇنجى باھار كۈنى<<،>>باھار يامغۇرى<<ئهسلىده پارىسچه سۆز بولۇپ،>>نورۇز<<

ھهر ( يىچه قىش ئاخىرلىشىپ، باھارنىڭ باشلىنىش كۈنى كالېندارى بو) كۈن(بۇ ئايرام قهدىمدىن باشالپ شهمسىيه

.يهنى كۈن بىلهن تۈن تهڭلهشكهن باش باھارنىڭ بىرىنچى كۈنى ئۆتكۈزۈلىدۇ) كۈنى¨21ئاينىڭ ¨3يىلى

ئهسلى ماھىيىتى بىلهن يېڭى يىل بايرىمى بولۇپ، بۇ ئهنئهنىۋى بايرام ئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمـۇش >>نورۇز بايرىمى<<

.ايىن چوڭ تهسىرگه ئىگهئادىتىده ئىنت

:بايرىمىنىڭ بىر قهدهر ئومۇمالشقان ئهنئهنىۋى ئادهتلىرى مۇنداق>>نورۇز<<

مهھهللىلهر بويىچه ¨ئايالالر، يۇرت¨كىچىك، ئهر¨كىرگهن كۈنى يهتته ياشتىن يهتمىش ياشقىچه، چوڭ>>بورۇز<<

غـا >>نـورۇز<< جهم بولۇشـىدۇ ۋه شـۇ سـورۇندائۆزلىرىنىڭ مىللىي بايرام كىيىملىرىنى كىيىشىپ، مهنزىرىلىك جايالرغا

قوشاقالرنى ¨نى مهدھىيلهيدىغان شىئىر>>نورۇز<<خهلق قوشاقچىلىرى. ئاتاپ تهييارلىغان ھهر خىل ئويۇنالرنى ئوينايدۇ

سازهندىلهر مۇزىكىغـا تهڭـكهش قىلىـپ . قىسسىلهرنى كۈيلىشىدۇ¨الر داستان ۋه ھېكايه)مهدداھ(ۋايىز . ئوقۇشىدۇ

بىر تهرهپته چهۋهندازالر ئوغالق تارتىدۇ، ئات بهيگىسى ئۆتكۈزىـدۇ، دارۋازالر . ىپ، ئۇسسۇل ئوينىشىدۇناخشا ئېيت

قىـزالر مهجبۇنتالالرغـا . ئىگىر دار ئۈستىده ئۆز كارامىتىنى كۆرسىتىپ، مىڭلىغان كىشىلهرنى ئۆزىگه جهلـپ قىلىـدۇ

داسـتانلىرى ئهۋجىـگه >>ئـون ئىككـى مۇقـام<< قىزىـپئىلهنگۈچ سېلىپ لهرزان پهرۋاز قىلىدۇ، بىر تهرهپته ئولتـۇرۇش

ــان . كۆتۈرۈلىــدۇ ــايرام خۇشــالىقىنى ناماي ــا يارىــشا ماھــارهت كۆرســىتپ، ب ــۆز ئهھۋالىغ ــم ئ قىسقىــسى، ھهر كى

ــورۇز<<.قىلىــدۇ ــدا قاتنىــشىدۇ>>ن ئــۇالر گۈللــۈك تاختىالرغــا . مۇراســىملىرىغا مهكــتهپ بــالىلىرىمۇ كوللېكتىــپ ھال

. لىرىنى كۆتۈرۈشۈپ ئۈنلۈك دېكالماتسىيه قىلىشىدۇ>>نورۇزنامه<<يېزىلغان

). ئابـسىنىن(مۇراسىملىرىدا جامائهتتىن ئىختىيارى يىغىش قىلىپ، مهخسۇس نورۇز ئېـشى تهييارلىنىـدۇ >>نورۇز<<

نورۇز ئېشى ئهنئهنه بويىچه يهتته ياكى توققۇز خىل ماتېرىيالدىن تهييارلىنىدىغان كۆجه بولۇپ، بۇغداش، ئايپـا،

پاقالچـاق ۋه ¨بهزىده گۆش ئورنىغا كالال. ۈچ، تېرىق، گۆش، سۈت، سۇ قاتارلىقالرنى ئارىالشتۇرۇپ پىشۇرىدۇگۈر

Page 84: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 84

غـا ئېغىـر تهگكـۈزۈش شـهرت >>نـورۇز ئېـشى<<مۇراسـىمىغا قاتناشـقانالرنىڭ ھهممىـسى>>نورۇز<<.زاسۈيلهرنى قوشىدۇ

ئارزۇالر بىـلهن ¨ كۆڭۈل ئېچىپ، ياخشى تىلهكبايرىمىدا قانغۇچه>>نورۇز<<شۇنداق قىلىپ، ھهممه كىشى. قىلىنىدۇ

. ئۆيلىرىگه قايتىشىدۇ ۋه بايرامنى تهبرىكلهپ ئۆز ئارا پهتىيلىشىدۇ

لـېكىن . نورۇز بايرىمىنىڭ ئۆتكۈزۈلۈش ۋاقتى ئۇزۇن ياكى قىسقا بولۇشى مۇمكىن<<تارىخي سهۋهبلهر تۈپهيلىدىن

. ى ئىككى ھهپته، يهنى ئون بهش كۈن قىلىپ بهلگىلهنـگهنقهدىمكى ئهنئهنىلهردىن قارىغاندا، بۇ بايرامنىڭ ۋاقت

.بايرىيمى ئۈچ كۈن قىلىپ خاتىرىلىنىدۇ>>نورۇز<<ھازىر كۆپرهك رايونالردا

لهرنىــڭ >>نورۇزنــامه<<بايرىمىــدا ئوينىلىــدىغان ھهر خخــل پائــالىيهتلهر ھهمــده ئۇنىڭغــا بېغىــشالنغان>>نــورۇز<<

قوغالش، ئاسايىشلىق يېڭى باھارنى كۈتىۋېلىش، يېڭى يىلنىڭ يېڭىچه زىمىستاننى ¨مهزمۇنىدىن قارىغاندا ، قىش

مهرىپهتكه ئۈندهش، ¨خۇشاللىق ئهكېلىشىنى تىلهش، يېشىللىققا پۈركهنگهن تهبىئهتنى كۈيلهش، كىشىلهرنى ئىلىم

ىي ئىتتىپـاق ۋه ئىنــاقلىقنى تهشـهببۇس قىلىــش، ســاخاۋهتلىك ۋه دىيانهتلىـك بولــۇش قاتـارلىق ئىلغــار ئىجتىمــائ

:مهسىلهن. مهزمۇنالرنى ئهكىس ئهتتۈرىدۇ

ئېتىرا قىلدۇق نورۇزدىن ياخشى كۈننى باشلىدۇق،

كۆڭلىمىزنىڭ خۇشلۇقىدىن بىر ئويۇننى باشلىدۇق

تۇماقنى تاشلىدۇق¨شاتاۋادا تون كىيىپ، جۇۋا

.ناۋانى باشلىدۇق¨سايىلهرده ئولتۇرۇپ، نهغمه

.دۈز بۈگۈنئات مىنىپ، ئوغالق ئالىپ، مهشرهپ قىلۇر كۈن

كهلدى نورۇز يىل باشى، كهتتى كۆڭۈلنىڭ چىركىنى،

.نورۇز دىبان كېلۇرلهر خاتۇنالرنىڭ تۈركىنى

ئوغۇل، ئهگرى قويار بۆركىنى،¨گۈللهر قىسۇر قىز

مهجلىس قىلىپ ئويناشۇر، ئاچۇر كۆڭۈل مۈلكىنى،

.مېھنهتلهر كېتىپ ئويناشۇر كۈندۈر بۈگۈن¨قايغۇ

Page 85: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 85

بايرىمىنىڭ قاچاندىن باشالنغانلىقى ھهققىده ئىشهنچىلىك تارىخي ماتېرىيالالرغا ئىگه >>ورۇزن<<ئۇيغۇرالر ئارىسىدا

ــــمىز ــــېكىن. ئهمهس ــــورۇز<<ل ــــسانه>>ن ــــۈزهل ئهپ ــــۆپلىگهن گ ــــده ك ــــايرىمى ھهققى ــــۋايهتلهرگه ¨ب رى

ۇنقى كۆكتهڭرىگه بايرىمىنىڭ پهيدا بولۇشى ئۇيغۇرالرنىڭ ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلىشتىن بۇر>>نورۇز<<ئاساسالنغاندا،

كۆڭتهڭرىگه ئېتىقا قىلغان ئاشـۇ قهدىمكـى ئۇيغـۇرالر كـۆڭته جىمىـرالپ . چوقۇنغان دهۋرلىرى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

تۇرغـان يۇلتۇزالرنىـڭ ئورۇنلىشىـشىغا قــاراپ، ئـۇالرنى ئوخـشاشمىغان ســۈپهتلهر بىـلهن تهرىپلهشـكهن، ئۇالرنىــڭ

ئهرهبـچه (ىنى ئىنسانالرغا بهخت ئاتـا قىلغچـى ئىـالھ، قـوش، بېلىـق يۇلتۇز) نائورۇز، توقتى(تونۇشىچه، ئاققۇزا

ئالھىنىڭ باش كۆتۈرۈپ چىققان كۈنى بولغاچقا، بۇ كۈن ) ئهرهبچه ھهمهل(يۇلتۇزىنىنڭ يوقىلىپ، ئاققۇزا ) ھۇت

كالېنـدار ھازرقى (دېگهن ئهقىده بويىچه، ئاققۇزا ئېيىنىڭ باشالنغان كۈنى . ئىنسانالرغا بهخت ۋه تهلهي ئهكېلىدۇ

كـــۆپلىگهن تـــارىخىي . بـــايرىمى قىلىـــپ بهلگىلهنـــگهن>>نـــورۇز<<) كـــۈنى¨21 ئاينىـــڭ ¨3بـــويىچه

ــۇ ــورۇز<<مهنبهلهردىم ــك >>ن ــسىدا تهنتهنىلى ــق ئارى ــالپ خهل ــن باش ــى دهۋرلهردى ــايىتى قهدىمك ــڭ ناھ بايرىمىنى

.ئۆتكۈزۈلىدىغانلىقى ھهققىده نورغۇن خاتىرىلهر قالدۇرۇلغان

ھېيت

ىسىغا ئىسالم دىنى تارقالغاندىن كېيىن، بۇ دىنغـا مۇناسـىۋهتلىك بىـر مـۇنچه بـايرامالر بارلىققـا ئۇيغۇرالر ئار

ئاسـتا ¨بـۇ بايرامالرنىـڭ دىنىـي تۈسـى ئاسـتا. روزا ھېيت ۋه قۇربان ھېيتالر شۇالرنىڭ جۈملىـسىدىندۇر. كهلدى

زامانالرنىنڭ ئۆتۈشى بىلهن بۇ . كهتتهئاجىزالپ ، بۈگۈنكى كۈنگه كهلگهنده ئهنئهنىۋى مىللىي بايرامغا ئهيلىنىپ

.قائىده يوسۇنالر شهكىللهنگهن¨بايرامالرغا دائىر بىر مۇنچه ئادهت

مۇسۇلمانالر ھهر يىلى رامىـزان ئېيىـدا ئوتتـۇز كـۈن روزا تۇتقانـدىن كېـيىن، ئۆتكۈزۈلىـدىغان ¨روزا ھېيت) 1

روزا تۇتقـان كـۈلهرده روزا . پهرزنىـڭ بىـرىمۇسـۇلمانالر قىلىـشقا تېگىـشلىك بولغـان بهش>>روزا تۇتۇش<<.بايرام

كهچـته نامـاز شـام .دهپ ئاتىلىـدۇ>>روزلـۇق<<بـۇ تامـاق. تامـاق يهيـدۇ) تاڭ يورۇماسـتا(تۇتقۇزى تاڭ سهھهرده

غـا قهدهر بولغـان >>ئىپتـار<<تىن>>زورلۇق<<روزا تۇتقۇچى. دهپ ئاتىلىدۇ>>ئېغىز ئېچىش<<بۇ. قىلىنىدۇ>>ئىپتار<<ۋاقتىدا

تـا >>زورلـۇق<<.بولىـدۇ>>گۇناھ<<بۇنىڭغا رىئايه قىلمىغاندا روزا بۇزۇلىدۇ،. ېچ نهرسه يېمهيدۇ، چهكمهيدۇئارىلىقتا ھ

.سهلهڭ نهرسىلهر يېيىلىدۇ¨دا بولسا سۇيۇق>>ئىپتار<<.قۇۋۋهتلىك تاماقالر يېيىلىدۇ

Page 86: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 86

ئهرلهر جامـاگه بايرامنىـڭ بىرىنچـى كـۈنى. ئوتتۇز كۈن روزا تۇتۇلغاندىن كېيىن ئـۈچ كـۈن بـايرام قىلىنىـدۇ

ــدۇ ــامىزى ئوقۇي ــت ن ــدۇ. يىغىلىــپ ھېي ــره يوقالي ــپ قهب ــستانلىققا چىقى ــيىن ، قهبرى ــازدىن يانغانــدىن كې . نام

ــا ــلهن ئات ــدى بى ــلهر ئال ــپ، كىچىك ــستاندىن قېيتى ــدۇ¨قهبرى ــسىنى يوقالي ــايرىمىنى . ئانى ــڭ ب ــدىن ئۇالرنى ئان

.تىدۇشۇنىڭ بىلهن ئۆز ئارا ھېيتلىشىش باشلىنىپ كې. تهبرىكلىشىدۇ

ئادىتى شهكىللهنگهن بۇالر ئىپتار ۋاقتىـدا >>رامىزان ئېيتىش<<روزا تۇتۇۋاتقان مهزگىلده ياشالر ۋه بالىالر ئارىسىدا

ئۆي ئىگىسى ئۇالرغا ھهر خىل .ئېيتىدۇ>>رامىزان قوشاقلىرى<<مهھهلله ئارىالپ يۈرۈپ، ھهر بىر ئۆينىڭ ئالدىغا كېلىپ

نىـڭ مهزمـۇنى كىـشىلهرنى روزا تۇتۇشـقا ۋه سـادىغا بېرىـشكه دااللهت >>ىرامىـزان قوشـاقلىر<<.يېمهكلىك بېرىـدۇ

.قىلىشتىن ئىبارهت بولىدۇ

بۇ ئىسالم دىنىغا ئېيتقاد قىلىدىغان خهلقلهرنىڭ ئهڭ زور ئهنئهنىۋى بايرىمى بولـۇپ، ئـۇزۇن ¨ ھېيتنقۇربا) 2

ئهسـىرده ياشـىغان Ⅻئىلگىرىـدىكى رىۋايهت قىلىنىـشىچه، قۇربـانلىق قىلىـش ئـادىتى مىالدىـدىن . تارىخقا ئىگه

پهيغهمبهر ئىبراھىمنىڭ ئۆز ئوغلى ئىسمايىلنى مىنا تېغىدا قۇربانلىق قىلىپ، ئۆزىنىـڭ ئالالغـا بولغـان سـاداقىتىنى

قۇربانلىق قىلىش ھېجرىيه كالېنـدارى بـويىچه زۇلھهججهنىـڭ ئـونىنچى كـۈنى . بىلدۈرۈش ھهرىكىتىدىن كهلگهن

نامازدىن كېيىن ئۆيلىرىگه قايتىشىپ قۇربانلىق . امهگه يىغىلىپ ھېيت نامىزى ئۆتهيدۇشۇ كۈنى كىشىلهر ج. بولىدۇ

ئـاغىنىلهر ئـۆز ئـارا ¨تۇغقـان، ئهل¨موشنا، ئـۇرۇق¨ئۇنىڭدىن كېيىن قۇلۇم. ئۈچۈن ھازىرلىغان ماللىرىنى سويىدۇ

. تلىشىدۇيىھې

:مهسىلهن. كىللهنگهنئۇيغۇرالردا ھېيت بىلهن مۇناسىۋهتلىك بىر مۇنچه ياخشى ئادهتلهر شه

زۆرۈر تېپىلغاندا . تورۇسلىرىنى سۈپۈرۈپ، ئۆينى تازىاليدۇ¨ئۆينىڭ تام. ھېيتتىن بۇرۇن چوڭ تازىلىق قىلىنىدۇ.1

كىچىـك ئهزالىـرى يۇيۇنـۇپ ¨ئائىلىنىـڭ چـوڭ. ئۆينى كۆتۈرۈپ قاقىدۇ، كىر يۇيىدۇ. ئۆينى ھاك بىلهن ئاقارتىدۇ

.تارىنىدۇ

ق بىرهر قۇردىن يېڭى كىيىم كېيىدۇ، بولۇپمۇ كىچىـك بالىالرغـا يېڭـى كىـيىم قىلىـپ ئائىله ئهزالىرى ھېيتلى.2

.بېرىپ، ئۇالرنى چىرايلىق ياساندۇرۇپ قويىدۇ

Page 87: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 87

. پىرهنىـك قاتـارلىقالرنى پىـشۇرىدۇ¨ئايالالر ھېيتتىن بۇرۇن ھېيت ئۈچۈن ساڭزا، قېيىقچه ۋه تۈرلۈك پېچىـنه.3

.ىدۇھېيت كۈنى داستىخان ناھايىتى مول راسلىن

.تۇغقانالر ھېيتالپ كهلسه، كىچىك بالىالرغا ھېيتلىق پۇل تۇتقۇزۇپ قويىدۇ¨ئۇرۇق.4

شۇنداقال بـايالر . غۇرۋاالرغا ئاالھىده سادىغا بېرىدۇ¨ھېيت نامىزى ئوقۇش ئۈچۈن جامهگه بارغۇچىالر غېرىپ.5

.اكات بېرىدۇرامىزان ئېيىدا ئۆز تهئهللۇقاتىنىڭ قىرقتىن بىرىنى ئايرىپ، كهمبهغهللهرگه ز

¨ئاغىنه ۋه قۇلۇپ¨تۇغقان، ئهل¨بايرامالرنىڭ ئهڭ ئېسىل خاسىيىتى شۇنىڭدىن ئىبارهتكى، ئۇرۇق¨ھېيت. 6

بىرىنىـڭ ئائىلىـسىگه ھېيـتالپ كىرىـپ، ¨قوشنىالر ئارىسىدا ئارازلىشىپ يۈرگـۈچىلهر تهشهببۇسـكارلىق بىـلهن بىـر

.ولۇشۇپ قالىدۇئوتتۇرىدىكى ئاداۋهتنى يۇيۇپ تاشاليدۇ ھهمده ياخشى ب

ھېيتتا ئايالالر مېھمان كۈتۈش بىلهن بولۇپ باشقىالرنىنڭ ئۆيلىرىگه ھېيتالپ كىرهلمىگىنى ئۈچۈن ئۈچ كۈن . 7

بۇ چاي ھېيت . ھېيت تۈگىگهندىن كېيىن، ئايالالر ئارا ھېيتلىشىش باشلىنىپ كېتىيدۇ ۋه ھېيت چېيى ئۇيۇشتۇرىدۇ

.ئېيى تۈگىگىچه داۋاملىشىدۇ

نىقارلىق ئويۇ

. دهپ بىلىـدۇ>>خۇدانىـڭ رهھمىتـى<<ئۇيغۇر خهلقى قـارنى. قارلىق ئويۇنى ئۇيغۇرالردا ئاالھىده خاراكتېرلىكتۇر

قـارلىق <<بهزىلهر تۇنجى قار يېغىشتىن بـۇرۇنال. نى باشاليدۇ>>قارلىق ئويۇنى<<شۇڭا تۇنجى ياغقان قار خۇشاللىقىدا

:ۋاتقان ياكى تۇنجى قار يېغىپ توختىغان ھامانتۇنجى يېغى.تاشلىنىدىغان ئۆينى نىشانالپ قويىدۇ>>

قاردا قارلىق تاشلىدۇق،

.بۇ ئويۇننى باشلىدۇق

يېڭى قارنىڭ خۇشلۇقىدا،

.سىزگه قارلىق تاشلىدۇق

: دهپ باشالنغان ۋه

قارلىق ئاپارغان كىشىنى،

Page 88: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 88

.پهم بىلهن تۇتسىال

يۈزلىرىگه قارا سۈركهپ،

.ئالدىمىزغا كهلسىله

.دهپ ئاخىرالشقان

قارلىقنى يېزىپ، نىشانالنغان ئۆيگه يېقىن بولسا پىياده، يىـراق بولـسا ئۇالغلىـق بېرىـپ، قـارلىقنى ئۆينىـڭ

قارلىق . دهپال قاچىدۇ>>پاالن يهرگه قارلىق قويۇپ قويدۇم<<بهلگىلىك بىر يېرىگه تىقىپ قويۇپ، ئۆيدىن چىقىۋېتىپ

كـۆزىنى بويـاپ، جـۇۋىنى تهتـۈر ¨ تۇتۇۋالسا، ئۇنىڭ يۈزئهگهر ئۇنى. تاشالنغان ئۆيدىن بىر ئادهم ئۇنى قوغاليدۇ

ــدۇ ــله ئايالندۇرى ــۇ مهھهل ــان چاقىرىــپ. كىيگــۈزۈپ مهھهللىم ــده مېھم ــان تهرهپ ئاالھى ــۇپ قالغ ــارلىق <<تۇتۇل ق

ئهگهر قارلىق ئهكهلگۈچى تۇتۇلماي قېچىپ كهتسه، قارلىق تاشالنغان ئۆي قارلىق چېيى . ئۆتكۈزۈپ بېرىدۇ>>چېيى

.ئۈزۈلمهيدۇ>>ېيىچقارلىق <<اق قىلىپ مهھهللىده قىش بويىشۇند. بېرىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ تهبىئهتكه سېغىنىش ۋه ئاقنى ئۇلۇغالشتىن ئىبارهت قهدىمكى ئېتىقادىدىن كېلىپ >>قارلىق ئويۇنى<<

.چىققان

مايسا بايرىمى

¨ىق ئىگىلىكىنـڭ ۋاقىـتدېھقـانچىل. ئۇيغۇرالرنىڭ ئاساسىي ئىشلهپچىقىرىش ئىگىلىكى دېھقانچىلىقتىن ئىبارهت

شـۇنىڭ ئۈچـۈن خهلقىمىـز ئـۇزاق ئهسـىرلهردىن بۇيـان ئۆزلىرىنىـڭ ئهمهلىـي . پهسىل خاراكتېرى كۈچلۈك بولىـدۇ

پهسىللىرىدىكى تهبىئهت ئۆزگىرىشلىرىگه ۋه ھهر خىل تهبىئهت ھادىسىلىرىگه زور ئېتىبار ¨تهجرىبىلىرىگه ئاساسهن يىل

ئۈمىدلىرىنى تهبىئهتكه باغالپ، ئۇنىڭغا سېغىنغان، ¨ ھوسۇلىغا بولغان ئارزۇبىلهن قاراپ كهلگهن، ئۆزلىرىنىڭ مول

، كـۈز بېـشى )پهرۋهردىن مـاھ(، ياز بېشى )دىنىي ماھ(تهبىئهتنى ئۇلۇغالش ۋه سېغىنىش ئاساسىدا، باھار بېشى

¨رامخىـل بـاي¨مهۋسـۇمالرنى خاتىرىلهيـدىغان خىلمـۇ¨قاتـارلىق پهسـىل) مېھىـر مـاھ(، قىـش مېـشى )تېرماھ(

. مايسا بايرىمىدۇر¨ئهنه شۇنداق مۇراسىمالرنىڭ بىرى. مۇراسىمالرنى ئىجاد قىلغان

گه ئوخشاشسىمۇ، شـهكىل جهھهتـتىن بهلگىلىـك >> مهشرىپىككۆ<<مايسا بايرىمى مهزمۇن خاراكتېرى جهھهتتىن

باھـار خۇشـاللىقى تهنـتهنه بۇ بايرام ئاساسهن ئهتىيازلىق تېرىلغۇ باشلىنىشتىن ئاۋۋال نىشانلىنىپ. پهرقلهرگه ئىگه

Page 89: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 89

. ئېـشى تهييـارالش) سـۈمۈلهك(بۇنڭ بېـرى كـۆجه . بۇ بايرامدا بىر قانچه ئاپالىيهتلهر ئېلىپ بېرىلىدۇ. قىلىنىدۇ

. كۆجه ئېشى ئۈچۈن مهھهللىلهر بويىچه ھهر قايـسى ئـائىلىلهردىن بىـر تـاۋاقتىن ئۇرۇقلـۇق بۇغـداي يىغىۋېلىنىـدۇ

كـۆجه ئېـشىغا چـامغۇر، گـۈله . سېلىپ ئـۇزاق قاينىتىـپ، كـۆجه ئېـشى قىلىنىـدۇيىغىلغان بۇغداينى داشقازانغا

كۆجه ئېشىنى ئاساسهن ئايـالالر تهييارلىغاچقـا، ئـۇالر داش قـازان ئهتراپىغـا يىغىلىـپ ئـاش پىـشقىچه . سېلىنىدۇ

ييـار كـۆجه ئېـشى ته. چاقچـاق قىلىـشىدۇ¨ۆز ئـارا كـۈلكه.چۆچهك، لهتىپه ۋه تېپىشماق ئېيتىـشىدۇ، ئ¨ھېكايه

. تهكبىـر قىلىـدۇ¨ئايال يىغىلىپ ئاشقا ئېغىز تېگىدۇ ۋه دۇئـا¨كىچىك، ئهر¨بولغاندىن كېيىن مهھهللىدىكى چوڭ

.دېگهن ئارزۇنى ئهكىس ئهتتۈرىدۇ>> ھوسۇلىمىز مول بولسۇن<<ئۇرۇقلۇق بۇغدايدىن كۆجه ئېشى تهييارالش

ياشىرىشقا باشلىغاندا، چوكانتالغا سـۇ يۈگـۈرۈپ مايسا بايرىمىدىكى يهنه بىر ئاپالىيهت توڭ ئېرىپ، كۆكتاتالر

بىخلىنىشقا باشلىغاندا، بـالىالر ئېرىـق بـويلىرى ۋه كـۈزكى بۇغـداش ئېتىزلىرىنـى ئـارىالپ، قىـشلىق ئۇيغـۇدىن

تۇغقـان ۋه ئۇسـتازلىرىغا ¨ئانا، ئۇرۇق¨ئويغىنىپ، تۇپراقنى يېرىپ چىقىشقا باشلىغان كۆكتاتالرنى تېرىۋېلىپ، ئاتا

بهزى .ئـانىالر بـالىالرنى ھهر خىـل مۇكاپـاتالر بىـلهن خۇشـال قىلىـدۇ¨بهدىلىگه ئاتـا>>يېڭىلىق<<بۇ.ىدۇسوۋغا قىل

جايالردا مايسا بايرىمى مهزگىلىده مۇئهللىملهر مهكتهپ بـالىلىرىنى تهشـكىللهپ، چوكانتـالالر قويـۇق ئۆسـىدىغان

قان خۇشاللىق بىلهن يېڭى ئويغانغان باھـارنى تاش¨بالىالر تولۇپ. مهنزىرىلىك جايالرنى ئېكىسكۇرسىيه قىلىدۇرىدۇ

. تهبرىكلهپ ھهر خىل پائالىيهتلهرنى ئېلىپ بارىدۇ

قىلىپ >>ئات<<قوشاقالرنى يازىدۇ، بهزىلىرى مهجبۇنتالنىڭ بىخالنغان چىۋېقلىرىنى¨باھارنى مهدھىيلهيدىغان شېئر

ئورنىـدا >>ئېغىـر گـارمۇنى<<ياسـاپ،>>رىتئىـسقى<<،>>فـى¨فـى<<مىنىپ ئوينىشىدۇ، يهنه بهزىلىرى تال نوتىلىرىدىن

مايسا بايرىمىدا بولىدىغان يۇقىرىقىدهك پائالىيهتلهرنىڭ ھهممىسى باھار . چېلىشىپ، مهيداننى زىلزىلىگه كهلتۈرىدۇ

.كهلگهنلىكىدىن خۇش خهۋهر يهتكۈزۈشنى مهقسهت قىلغان

ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى

Page 90: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 90

رهپلهر ئىچىـده تـارقىلىش داىرىـسىنىڭ كهڭلىكـى، مهزمۇنىنىـڭ ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى ھهر قايسى يهرلىك مهشـ

ئوتتـۇز <<موللۇقى، تهشكىلىي تۈزۈمىنىڭ مۇكهممهللىكى قاتارلىق ئاالھىدىلىكلىرى بىـلهن گهۋدىلىنىـپ تۇرىـدىغىنى

.دىن ئىبارهت>>ئوغۇل مهشرىپى

پ، ئـۇ قاتنىـشىش دائىرىـسى ئىلى رايونىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ يهرلىـك مهشـرىپى بولـۇ>>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<

تۆكۈن مهشـرهپلىرى ۋه باشـقا ھهر خىـل ئـاممىۋى ¨پهقهت ئهرلهر بىلهن چهكلىنىدىغان مهشرهپنىڭ نامى ھهم توي

ــامى ــكىالتنىڭ ن ــاممىۋى تهش ــقۇرىدىغان ئ ــكىللهپ باش ــىمالرنى تهش ــۈن. مۇراس ــۇنىڭ ئۈچ ــۇل <<ش ــۇز ئوغ ئوتت

.بولغان>>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرهپ تهشكىلى<<رنىڭ ئۆز ئالدىغامهھهللىله¨تارقالغان ھهر بىر يېزا، كهنت>>مهشرىپى

، يىگىـت بېـشى، )قـازىبهگ(نىڭ تهشكىلىيى قۇرۇلمىـسى ئاساسـهن مهشـرهپ بېگـى >>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<

دارىگهي بېگى، كۆلبېگى، پاششاپ قاتارلىق ئهمهللهردىن تهركىـب تاپقـان بولـۇپ، ئۇالرنىـڭ ھهر بىرىنىـڭ ئـۆز

.ىلىرى بولغانئالدىغا ۋهزىپ

دىكى ئهڭ يۇقىرى مهنـسهپ نـامى بولـۇپ، ئـۇ ئاساسـهن >>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<¨)قازىبهگ(مهشرهپ بېگى

.دهستۇر ئىشلىرىنى بىر تهرهپ قىلغۇچىدۇر¨مهشرهپتىكى دهۋا. مهشرهپنىڭ پۈتۈن جهريانلىرىغا نازارهت قىلغۇچى

پ، مهشـرهپ ئاپـالىيىتىگه يېهكچىلىـك قىلىـش مهشـرهپنىڭ ئاساسـلىق تهشكىللىگۈچىـسى بولـۇ¨يىگىت بېشى

.ۋهزىپىسىنى ئۆتهيدۇ

ئۇسـسۇل، مۇزىكـا ¨ئاساسهن مهشرهپنىڭ كۆڭـۈل ئـېچىش پائـالىيىتى ۋه نـاخش¨)دارا بېگى(دارىگهي بېگى

مۇزىكىغـا مـاھىر ¨كهنتتىكـى ناخـشا¨شۇڭا دارىگهي بېگى شۇ يېـزا. قاتارلىقالرنى ئورۇنالشتۇرۇشقا مهسئۇل بوىدۇ

.رالر ئارىسىدىن سايالش ئارقىلىق بېكىتىلىدۇسهنئهتكا

ئىقتىسادىيى ئىشلىرىنى باشـقۇرغۇچى بولـۇپ، ئـادهتته مهشـرهپكه الزىـم ¨مهشرهپنىڭ پۈتكۈل مالىيه¨كۆلبېگى

مهشـرهپنىڭ كۈتكـۈچىلىرى كۆلبېگىنىـڭ . ئىچـمهك قاتـارلىقالرنى كـۆلبېگى ھهل قىلىـدۇ¨بولىدىغان بارلىق يېمهك

. ئىش بېجىرىدۇئورۇنالشتۇرۇشى بويىچه

مهشـرهپنىڭ . ۋهزىپىـسىنى ئورۇندايـدۇ>>سـاقچى<<مهشرهپنىڭ ئىنتىزام باشقۇرغۇچىسى بولۇپ، ئادهتته¨پاششاپ

تۈزۈملىرىگه خىالپ ئىشالر كۆرۈلسه، پاششاپ دهرھال مهشرهپ بېگى ھهم يىگىت بېـشىغا مهلـۇم قىلىـپ، ¨قائىده

Page 91: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 91

هپ قاتناشـچىلىرى شـۇ سـورۇننىڭ ئۆزىـده پاشـشاپنىڭ مهشـر. بېرىلگهن جازانى ئىجـرا قىلىـشقا مهسـئۇل بولىـدۇ

يۇمـشاق تـال چىـۋىقلىرى يـاكى >> گـۈل ياتـاق<<پاشـشاپنىڭ قولىـدا ئـادهتته. باشقۇرۇشىغا شهرتسىز بويـسۇنىدۇ

تېۋىلغىدىن ياسىلىدىغان بولۇپ، ئېالستىكىلىقى ناھايىتى يـۇقىرى، جـازا ئىجـرا قىلـشىقا تـوغرا كهلـسه پاشـشاپ

.بىلهن يهڭگىل دهررىلهيدۇ>>گۈل تاياق<<ئهنه شۇجازاالنغۇچىالرنى

¨ئهمما بىر مهشـرهپ تهشـكىلىي ئوتتـۇز. گه ئهزا بولغۇچىالرنىڭ سانى چهكلهنمهيدۇ>>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<

گه ئهزا بـوۇش تـۈزۈملىرى مـۇكهممهل بولـۇپ، >>ئوتتـۇز ئوغـۇل مهشـرىپى<<.قىرىق كىشىدىن ئېـشىپ كهتمهيـدۇ

.بهلگىلىك شهرتلهرنى ئورۇنداش تهلهپ قىلىنىدۇمهشرهپكه ئهزا بولغۇچى

. ئالدى بىلهن مهشرهپكه قاتنىشىشنى تهلهپ قىلغۇچى يىگىتنى دادىـسى يېـتهلهپ مهشـرهپ سـورۇنىغا ئهېلىـدۇ

ئۇالر رۇخسهت قىلغاندىن كېـيىن يىگىتنىـڭ . پاششاپ بۇ ئهھۋالنى مهشرهپ بېگى ۋه يېگىت بېشىغا خهۋهر قىلىدۇ

مهشرهپ بېگـى ۋه . ىرىنىڭ ئالدىدا ئوغلىنى مهشرهپكه ئهزا قىلىش ھهققىده ئىلتىماس قىلىدۇدادىسى مهشرهپ ئهزال

ئهخـالق ئۆگهنـسۇن، دهپ مهشـرهپكه ¨بالىنىڭ ئۇستىخىنى بىزنىڭ، گۆشى سـىلهرنىڭ، ئهدهب<<:يېگىت بېشىغا

ىدىـسىڭىز كىرىـشكه چ. مهشرهپنىڭ تاتلىق چېيى، ئاچچىق تـايىقى بـار<<:يېگىت بېشى بالىغا. دهيدۇ>>ئهكهلدىم

دهپ جـاۋاب بهرگهنـدىن كېـيىن، ئۇنىـڭ مهشـرهپكه قېتىلىـشىغا رۇخـسهت >>چىـدايمهن<<بـاال. دهيدۇ>>رۇخسهت

بالىنىـڭ . بۇ چاغدا مهشرهپ ئهھلى بۇ بالىنىڭ سورۇنغا قانداق سـوۋغىالرنى ئهكهلگهنلىكىنـى سـورايدۇ. قىلىنىدۇ

تۆگه، نهچـچه ئـات، كـاال، قـوي ئهكهلگهنلىكىنـى مهلـۇم گه ئاتاپ، نهچچه>>ئوتتۇز ئوغۇلنىڭ گۈلىرى<<دادىسى

ئهمهلىيهتته بۇ يهرده دېيىلگهن ھايۋان ناملىرى مهشرهپته ئومۇمالشقان سـىموۋوللۇق نـامالر بولـۇپ، تـۆگه . قىلىدۇ

بـۇ سـوۋغىالرنى . تاۋۇزنى، ئات دېگىنى تۇخۇمنى، كاال ياكى قـوي دېگىنـى ئـالمىنى كۆرسـىتىدۇ¨دېگىنى قوغۇن

ئۇنىڭـدىن كېـيىن مهشـرهپكه قوبـۇل . جامائهتكه كۆرسهتكهندىن كېيىن، كـۆلبېگىگه تاپـشۇرۇپ بېرىـدۇپاششاپ

نىڭ ئالدىـدا كۆرسـىتىپ بېرىـشى >>ئوتتۇز ئوغۇل<<قىلىنماقچى بولغان بۇ يىگىت ئۆزىننڭ مهلۇم بىر ئارتۇقچىلىقىنى

بىرهر قۇشنىڭ سايرىشىنى دوراپ بهرسىمۇ ئهگهر ھېچقانداق ئاالھىدىلىكى بولمىسا مهلۇم بىر ھايۋان ياكى . كشهرت

نـى ئـۆيىگه >>ئوتتـۇز ئوغـۇل<<شۇنىڭ بىلهن بالىنىڭ دادىسى ئوغلىنىڭ مهشرهپكه قېتىلغـانلىقى شـهرىپىگه. بولىدۇ

.مهشرهپكه تهكلىپ قىلىدۇ

Page 92: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 92

ىي تـۈزۈملىرىنى تهپـسىل¨نىـڭ قائىـده>>وتتۇز ئوغۇل مهشرىپى.<<يىگىتبېشى مهشرهپكه قوشۇلغان بۇ يېڭى ئهزاغا

كوللېكتىپىنىڭ رۇخسىتىسىز مهشرهپتىنم چىقىپ كېتىشكه >>مهشرهپ<<مهشرهپكه ئهزا بولۇپ كىرگهن كىشى. ئۇقتۇرىدۇ

ئوتتـۇز <<ئهگهر مهشرهپتىن چېكىنمهكچى بولـسا، سـهۋهبلىرىنى. ياكى سهۋهبسىز قاتناشماسلىققا رۇخسهت قىلىنمايدۇ

نىغا مۇۋپاىق دهپ قارىغان بىرهر ياشنى تونۇشتۇرۇپ مهشرهپكه نى قايىل قىلغۇدهك بايان قىلىپ، ئۆزىنىڭ ئور>>ئوغۇل

.قوشقاندىن كېيىن ئاندىن چېكىنشكه رۇخسهت قىلىنىدۇ

سـاز ۋه ئۇسـسۇل، چاقچـاق ۋه الپ ¨مۇ باشقا يهرلىك مهشرهپلهرگه ئوخشاش ناخشا>>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<

ھهر بىر باسقۇچنىڭ مهزمـۇن دائىرىـسى . بۆلۈنىدۇئۇرۇش، مهشرهپ ئويۇنلىرى ۋه جازادىن ئىبارهت تۆت باسقۇچقا

.ناھايىتى كهڭ بولۇپ، قويۇق سهنئهت تۈسىگه ئىگه

تۈزۈملىرىگه خىالپلىق قىلغۇچىالر ئۈچۈن بېرىلىدىغان جازا ئىككى خىـل ¨نىڭ قائىده>>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<

ئىقتىـسادىي جـازا ئهيىبلهنگۈچىنىـڭ . بولۇپ، بىرى، ئىقتىسادىي جازا، يهنه بىرى سهۋهنلىك جازاسىدىن ئىبارهت

يېــنىكلىكىگه ۋه ئىقتىــسادىي ئهھۋالىغــا قـاراپ بېرىلىــدىغان بولــۇپ، ئهڭ ئېغىــر ئىقتىــسادىي ¨گۇناھىنىـڭ ئېغىــر

ئۆتكـۈزۈپ >>نـامۇقۇللۇق مهشـرىپى<<ئۈچۈن ئـۆز نۆۋىتىـدىن سـىرت بىـر قېتىملىـق>>ئوتتۇز ئوغۇلنىڭ گۈللىرى<<جازا

گېزهك قاتارلىقالرنى ئهكېلىش ¨چىۋه، قهنت¨رىگه كېلهر قېتىملىق مهشرهپ ئۈچۈن مېۋهيېنىكلى. بېرىشتىن ئىبارهت

.بۇيرۇلىدۇ

سۈرىتىىنى تامغا <<،>>ئۆپكه قۇيۇش<<،>>جۇۋازغا قېتىش<<،>>سامسا يېقىش<<سهۋهنلىك جازاسى كۆپ خىل بولۇپ،

پـــاختهك <<،>>كـــاككۇك ســـايرىتىش<<،>>ئىككـــى خوتـــۇن ئـــېلىش بېـــرىش<<،>>مـــونهك تۈگـــۈش<<،>>تـــارتىش

پىر <<،>>سۇغا چۆمۈلدۈرۈش<<،>>سازايى قىلىش<<،>>دهررىگه بېسىش<<،>>كاۋا چاقتى<<،>>توشقان تهپتى<<،>>ئۇچۇرۇش

بـۇ جـازاالر پاشـشاپ . قاتـارلىق كۈلكىلىـك، ھهجـۋى ئويـۇنالردىن ئىبـارهت>>ئهنجۈر ئالما ئـۈزۈش<<،>>ئوينىتىش

.تهرىپىدىن ھهرىكهتلىك ئىجرا قىلىنىدۇ

ئاساسهن كۈزلۈك ھوسۇل يىغىلىپ بولغاندىن كېيىن باشلىنىپ، كېلهر يىلى ئهتىيـازلىق >>ز ئوغۇل مهشرىپىئوتتۇ<<

.تېرىلغۇ باشالنغۇچه داۋاملىشىدۇ

Page 93: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 93

ده يۇقىرىقىدهك تـۆت باسـقۇچلۇق ئۇيۇنـدىن باشـقا، يهنه ھهر قېتىملىـق يىغىلىـشتا >>ئوتتۇز ئوغۇل مهشرىپى<<

لىرى مۇزاكىره قىلىنىپ، مهسلىھهت بېرىلىدۇ، شۇ يۇرتتىكى جامائهت ئىشلىرى مهشرهپ ئهزالىرىنىڭ بهزى مۇھىم ئىش

يېتىم بولغان ئائىلىلهردىن ھال سوراش ۋه ياردهم بېرىش ¨تۆكۈن ۋه ئۆلۈم¨توي. ھهققىده كېڭهش ئېلىپ بېرىلىدۇ

ۋه ئـابرويى يـۇقىرى جامائهت ئىچىدىكى ئىناۋىتى ¨نىڭ يۇرت>>ئوتتۇر ئوغۇل مهشرىپى<<شۇڭالشقا. قارارالشتۇرۇلىدۇ

.بولۇپ، شۇ يۇرت كىشىلىرى مۇشۇ مهشرهپ كوللېكتىپى ئهتراپىغا زىچ ئۇيۇشقان

ئهخـالق ¨ئهدهب<<ۋه>>سـهنئهت مهكىتىپـى<<خهلقىنىـڭ>>ئوتتۇز ئوغۇل مهشـرىپى<<قىسقىسى، ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ

ــۈكى ــىمالرنىڭ تهشكىللىگ>>بۆش ــرهپ، مۇراس ــاممىۋى مهش ــدىكى ئ ــقا خىل ــۇنداقال باش ــات ، ش ــسى ۋه قان ۈچى

.يايدۇرغۇچىسىدۇر

مهشرهپ ئويۇنلىرى

ئۇيغۇرالرنىڭ مهشرهپ پائالىيهتلىرى كۆپ خىل مهزمۇنالرنى ئۆزىده گهۋدىلهندۈرگهن ئۇنۋېرسال سهنئهت ئـادىتى

. خىلمۇ خىل خهلق ئۇيۇنلىرى بولىدۇ>>جان كىرگۈزىدىغان<<ئۇسۇلدىن تاشقىرى، مهشرهپكه¨بولۇپ، ئۇنىڭدا ناخشا

.دهپ ئاتىلىدۇ>>مهشرهپ ئۇيۇنلىرى<<ئۇيۇنالر شهرتلىك ھالدا مهشرهپ پائالىيهتلىرىدىال ئوينالغاچقا، ئۇالربۇ خىل

بىرى، مهشرهپنىنڭ بهلگىلىك باسـقۇچىدا ئوينىلىـدىغان : مهشرهپ ئۇيۇنلىرى ئاساسهن ئىكى تۈركۈمگه بۆلۈنىدۇ

ده بىـر ) بولۇپمۇ دوالن مهشـرهپلىرى( مهشرهپلهر ھهر قانداق. مهشرهپ مهزمۇنى دائىرىسىدىكى ئهنئهنىۋى ئويۇنالر

چارچاشـلىرىغا ئـارام ¨ئۇسسۇل قىلىنىغاندىن كېيىن، سازهندىلهر ۋه ئۇسـسۇلچىالرنىڭ ھېرىـپ¨نهچچه دۆرېه نهغمه

دهرره <<تهرىپىـدىن>>يېگىتبېـشى<<بېرىش يۈزىـسىدىن ھهم مهشـرهپنىڭ كهيپىيـاتىنى تېخىمـۇ جانالنـدۇرۇش ئۈچـۈن

. قاتارلىق ئويـۇنالرنى ئورۇنالشـتۇرىدۇ>>قوشاق ئېيتىش¨بېيت<<،>>چاي تۇتۇش ئۇيۇنى<<،>>ئويۇنىپوتا <<،>>ئۇيۇنى

ئۇنىڭـدىن كېـيىن . بۇ ئويۇنالرنىڭ ئۆزىگه خاس قائىدىسى بولـۇپ، مهشـرهپ ئهھلىـدىن بىـرى باشـالپ بېرىـدۇ

چـاي تۇتـۇش <<ۇق،ئـااليل. باشلىغۇچى كىمنى خالىـسا شـۇ كىـشى مهيـدانغا چۈشـۈپ ئويـۇننى داۋامالشـتۇرىدۇ

كىشى بىر پىياله سىنچاينى ئوڭ قولىغا ئېلىپ ناھايىتى چهبدهسلىك بىلهن ئۈچ يۈز ئاتمىش گرادۇس Aدا >>ئويۇنى

چىققاندىن كېـيىن، بىـرهر كۇپلېـت بېيـت ) پىيالىدىكى چايدىن بىرهر تېمىممۇ تۆكۈلمهسلىكى شهرت(ئايالندۇرۇپ

ئـۇ كىـشى تهزىـم بىـلهن پىيـالىنى قوبـۇل قىلىـپ، . ىگه تۇتىـدۇ كىشBبىلهن قولىدىكى چاينى كۆڭلى خالىغان

Page 94: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 94

كىشى بېجىرگهن تهرتىپ بويىچه پىيالىنى پىرقىرىتىپ بولۇپ، بېيت بىـلهن ئـۈچىنچى Aمهيدانغا چۈشىدۇ ھهمده

يىگىتبېشى ۋه مهشرهپ ئهھلى ئويۇنغا نازارهتچىلىـك . شۇنداق قىلىپ ئويۇن داۋاملىشۋېىرىدۇ. بىر كىشىگه سۇنىدۇ

نـــاۋادا كىمكـــى ئالقىنىـــدىكى پىيـــالىنى پىرقىـــرىتىش جهريانىـــدا چـــاينى تۆكۈۋهتـــسه، يـــېڭىلگهن .لىـــدۇقى

مهشرهپ ئهھلى تهلهپ قىلغان نهرسىنى ئورۇنداپ بېرىش ياكى ئۆزىنىڭ چامى >>جازا<<بۇ. >>جازالىنىدۇ<<ھېسابلىنىپ

، باشقىالرنى تهبىئىي كۈلدۈرهلهيـدىغان ناخشا ئېيتىپ بېرىش، بىرهر ھايۋاننى دوراپ بېرىش(يېتىشكه بىرهر نومۇر

شـۇڭا مهشـرهپكه . نى ئورۇنـداپ بېرىـشىتن ئىبـارهت بولىـدۇ)بىرهر قىزقچىلىق قىلىپ بېرىش ئويۇنلىرى قاتارلىقالر

.كهلمهستىن، مۇشۇنداق ئېتىماللىقالرغا ئىدىيىۋىي ھازىرلىق كۆرۈپ قويىدۇ>>قۇرۇق قول<<قاتناشقۇنالر

رهپلىرىده درامـــا خـــاراكتېرىنى ئالغـــان ھهر خىـــل كۈلكىلىـــك ئويۇنالرمـــۇ ئۇنىڭـــدىن باشـــقا دوالن مهشـــ

تـۆگه <<ئويۇنى، سـودا كـارۋانلىرىنى دورايـدىغان>>ساندۇق وغرىسى<<مهسىلهن، ئوغلىرىقنى ئهيىبلهيدىغان.ئوينىلىدۇ

ـــۇنى ـــدىغان>>ئوي ـــدارالرنى ھهجـــۋىي قىلى ـــۈلكىي ئهمهل ـــۇنى<<، م ـــال ئوي ـــخىره >>ئامب ـــسىزالرنى مهس ئهخالق

.قاتالرىق كومىدىيىلىك ئىپزوتالرمۇ ئوينىلىدۇ>>ئىكى مۈشۈكنىڭ بهز تالىشىشى<<،>>شىر<<،>>بوۋا<<ىدىغانقىل

ــارى .دىــن ئىبــارهت>>جــازا ئويــۇنلىرى<<مهشــرهپ ئويۇنلىرىنىــڭ ئىككىنچــى تۈركــۈمى مهشــرهپ گهرچه ئىختىي

نىزاملىـرى ¨ۈش ئهنئهنىـۋى قائىـدهئۆتكۈزۈلىدىغان ئاممىۋى پائالىيهت بولسىمۇ، قهدىمدىن باشالپ ئۇنڭ بىر يـۈر

مهشـرهپ <<نىزامالر مهشـرهپنىڭ نورمـال ۋه تهرتىپلىـك بولۇشـىنى كاپـالهتكه ئىـگه قىىلـدىغان¨بۇ قائىده. بولغان

نىڭ ھۆكۈمىگه بويسۇنمىغانالر ۋه ئايالالرغا ئهدهبسىزلىك >>يىگىتبېشى<<بولۇپ، تهرتىپنى بۇزغانالر،>>ئاساسىي قانۇنى

، بۇ جازا مهشرهپ ئهھلىنـى ھهم كـۈلكىگه سـالىدىغان، ھهم قـاتتىق ئىبـرهتكه ئىـگه >>تارتىلغانجازاغا <<قىلغانالر

ئـۆپكه <<،>>جۇۋازغـا قېـتىش<<،>>ئىكى خوتۇن ئېلىپ بېرىش >>تامغا سۈرىتىنى تاتىش<<،>>سامسا يېقىش<<قىلىدىغان

. ھهجۋىي ئويۇنالردىن ئىبارهتدهپ ئاتىلىدىغان جازا خاراكتېرلىك>>باش چۈشۈرۈش<<،>>مونهك تۈگۈش<<،>>قويۇش

ئىنتىزامىغـا ¨مهشـرهپنىڭ تهرتىـپ(نىزاملىرىغا خىالپلىق قىلغانالر سېزىلسه، پاششاپ ¨بۇ جازا مهشرهپىنىڭ قائىده

. غا دوكالت قىلغاندىن كېيىن، يېگىتبېشى تهرىپىدىن ئىجرا قىلىنىدۇ>>يېگىتبېشى<<نهق مهيداندا) مهسئۇل بولغۇچى

مهشـرهپ جازاسـىغا ئۇچرىغـانالر جامـائهت تهرىپىـدىن . بولسا مهشرهپتىن قوغالپ چىقىرىـدۇئهگهر قىلمىشى ئېغىر

مانا بۇ ، . نىزاملىرىغا ئاڭلىق رىئايه قىلىدۇ¨ئهيىبلىنىدىغان بولغاچقا، ھهممه كىشى مهشرهپنىڭ ئهنئهنىۋى قائىده

.قانلىقىنىڭ سهۋهبىئۇيغۇر مهشرهپلىرىنىڭ ئۇزاق ئهسىرلهردىن بۇيان ئىزچىل داۋاملىشىپ كېلىۋات

Page 95: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 95

ــمهك، ئۇ ــۆڭلىنى يدې ــڭ ك ــدىغان، ھهم خهلقىمىزنى ــي ســهنئىتىمىزنى راۋاجالندۇرى ــرهپلىرى ھهم مىللى ــۇر مهش غ

.ئهخالق ئۆگىتىدىغان ئۇنۋېرسال مهكتهپتۇر¨كۆتۈرىدىغان، ھهم ئهدهب

قېيىت مهشرىپى

ــــرىپى ــــت مهش ــــرهپ¨قېيى ــــان مهش ــــسىغا كهڭ تارقالغ ــــۇرلىرى ئارى ــــىنجاڭ ئۇيغ ــــهرقىي ش لهرنىڭ ش

ـــرى ـــت<<.بى ـــلىده>>قېيى ـــت<<ئهس ـــۇپ،>>قهي ـــهكلى بول ـــان ش ـــدا بۇزۇلغ ـــانلىق تىل ـــۆزىنىڭ ج ـــۈم <<س ھۆك

.دېگهنگه ئوخشاش مهنىلهرنى بېرىدۇ>>بېكىتىش<<،>>قىلىش

قېيىــت <<خهلــق ئارىــسىدا. دېمهكتــۇر>>ھۆكــۈم چىقىــرىش مهشــرىپى<<مــاھىيهتته>>قېيىــت مهشــرىپى<<دېــمهك،

نىڭ ئۆزگهرگهن شهكلى دېگۈچىلهرمۇ بـار، ھهر ) ئۆلۈم جازاسى بېرىش(>>مهشرىپىقهتىل قىلىش <<ئهسلىده>>مهشرىپى

.ئىككى خىل چۈشهندۈرۈش مهشرهپنىڭ خاركتېر جهريانلىرىغا ئۇيغۇن كېلىدۇ

. قېيىت مهشرىپى ئىككى خىل شهكلىده ئۆتكۈزۈلىدۇ؛ بىرى، دئاىرىسى تارراق بولغـان قاتـار مهشـرهپ شـهكلى

ه قىزنى كۆچۈرۈپ كهلگهندىن كېيىن تـوي ئاخـشىمىدىن تارتىـپ ئهتىـسى بىـر كـۈن تۆكۈنلهرد¨يهنه بىرى، توي

توي شهرىپىگه بېغىشالنغان بۇ مهشرهپنىڭ دائىرىس كهڭ، مهزمۇنى . كهچقۇرۇنغىچه ئۆتكۈزۈلىدىغان قېيت مهشرىپى

ىزنىڭ تهڭتۇش بۇ منهشرهپكه پهقهت تويى بولغان يىگىت ۋه ق. ئىكى يۈزدهك كىشى قاتنىدۇ¨مول بولۇپ، بىر يۈز

. مېھقانالرنىڭ ئولتۇرىدىغان ئورۇنلىرىغـا گىـلهم، كىگىـز قاتـارلىق بىـسات سـېلىنىدۇ. دوستلىرى تهكلىپ قىلىنىدۇ

مهشـــرهپ ســـورۇنىنىنبڭ تـــۆرىگه . ئانــدىن ھهر ئـــۈچ يىگىتنىـــڭ ئالــدىغا بىـــردىن پاكـــار شـــىره قويۇلىــدۇ

سـورۇننىڭ ئـوڭ قـول تهرىـپىگه يهنه بىـر . قويۇلىدۇبولغۇچى ئۈچۈن بىر يوغان يۇمىالق شىره>>پادىشاھ<<مهشرهپكه

يىگـت >>ىـشاھدپا<<قائىـده بـويىچه. بولغۇچى ئۈچۈن تهييارالنغان ئورۇن بولىدۇ>>قازى<<يۇمىالق شىره قويۇلىدۇ، بۇ

.بولغۇچى قىز تهرهپ مهھهللىسىدىن تهيىنلىنىدۇ>>قازى<<تهرهپ مهھهللىسىدىن،

دىكى ئورۇنالرغا تهرتىپلىك ئوتتۇرغۇزغانـدىن كېـيىن، مهشـرهپ ئهھلىـگه يىگىت باشلىقى مېھمانالرنى ئۆز اليىقى

.بۈگۈنكى مهشرهپنى باشقۇرغۇچىالرنىڭ ئىسىمق نامزاتىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ

كۆپچىلىك كېسىشىپ، خهلقچىل ئۇسۇل بىلهن مهشرهپكه ئومۇميۈزلۈك يېتهكچىلىك قىالاليدىغانالردىن پادىـشا،

قىقاسـچى ،) پهتنۇس ئۆرۈگـۈچى(، چايچى، ئۆرۈمچى )خهزىنه بېگى(ېگى، كۆلبېگى مۇپتى، بازار ب¨ۋازىر، قازى

Page 96: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 96

گېزهكلهردىن ھهر بىـر ¨ئاندىن كېيىن كۆلبېگى توي ئىگىسى تهييارالپ قويغان قهنت. قاتارلىقالر سايالپ چىقىلىدۇ

ـــته ـــىرهگه يهت ـــدۇ¨ش ـــسىگىچه تىزى ـــۇز تهخ ـــده. توقق ـــرهپنىڭ قائى ـــيىن مهش ـــۇنىڭدىن كې ـــى ¨ش نىزام

قىـزالر بولـسا مهشـرهپ . نىڭ پهرمانى بازار بېگى ياكى ئهنگىزه تهرىپىـدىن جاكارلىنىـدۇ>>پادىشاھ<<ىدكىتوغرىس

ياشانغانالر ئهتراپتا قاراپ مهشـرهپنى نـازارهت . سورۇنىنىڭ چېتىگرهك تهييارالپ قويۇلغان جايدا تولىشىپ ئولتۇرىدۇ

.قىلىدۇ

:قېيىت مهشرىپى تۆت باسقۇچقا بۆلىنىدۇ

سۇنايچىالر بىرهر مۇقامنى باشالپ، ئۇنىڭ ¨سقۇچ، پادىشانىڭ پهرمانى جاكارالنغاندىن كېيىن ناغرابىرىنچى با

. ناخـشا ئۇسـسۇل ئۈزلۈكـسىز داۋاملىـشىدۇ. بىرىنچى، ئىككىنچى، ئۈچىنچى، تۆتىنچى مهشرهپلىرىنى ئورۇندايدۇ

.لىنىدۇئاخىرى جوال، نازىركوم ۋه مۇقام چۈشۈرگۈسى بىلهن بىر باسقۇچ ئويۇن تامام

ئالـدىنقى بىـر دۆره ئويـۇن . دهستۇر، ھهر خىل كۈلدۈرگه ئويۇنالر باشلىنىدۇ¨ئىكىنچى باسقۇچ، بىر دۆره داۋا

جهريانىدا پادىشاھنىڭ پهرمانىغا خىالپ ئىشالرنى سهرزگهن مهشرهپ ئهھلى پادىشاھقا داد ئېيتىپ، ئهرز شىكايهت

سـوراق نهتىجىـسىنى . ى نهق مهيدانـدا سـوراق قىلىـدۇنـ>>گۇاناھكـار<<شۇنىڭ بىلهن مهشـرهپ قازىـسى. قىلىدۇ

غا قهتل قىلىـش جازاسـى يـاكى باشـقا >>گۇناھكار<<پادىشاھقا مهلۇم قىلغاندىن كېيىن، پادىشاھنىڭ ئهمرى بىلهن

نىڭ بۆكىننى ئېلىپ، ئۆلۈم جازاسـى ئىجـرا قىلىنـدى، دهپ >>گۇاناھكار<<قازى بولغۇچى. خىلدىكى جازا بېرىلىدۇ

گېـزهك ¨تـۆت تهخـسه قهنـت¨ئاندىن جازاالنغۇچى مهشرهپكه تهكلىپ قىلىنغـان سـېتىقچىدىن ئـۈچ. جاكاراليدۇ

پادىـشاھ . تۆۋه قىلىپ، گۇناھىنى تىلهيدۇ. ئېلىپ، پهتنۇسقا سېلىپ، ئهدهب ۋه ھۆرمهت بىلهن پادىشاھقا سۇنىدۇ

جازاغـا . بـۆكىنى بېرىـدۇگۇناھىدىن ئۆتسه، ئهنگىزه بۇنىڭدىن كېيىن گۇناھ ئۆتكۈزمهسـلىككه نهسـىھهت قىلىـپ

سـۈرىتىنى <<،>>تېرىـسىنى تهتـۈر سـويۇش<<بهزىلىرىگه. كۆنمهي تهتۈرلۈك قىلغانالرنى مهشرهپتىن ھهيدهپ چىقىرىدۇ

چىـالن <<،>>بىـر ئـاپقۇر سـوغۇق سـۇ ئىچكـۈزۈش<<،>>پـاختهك ئۇچـۇرش<<،>>سامـسا يېگـۈزۈش<<،>>تامغا تـارتىش

بـۇ . چىلىكنى كۈلدۈرگۈدهك بىرهر قىزىقچىلىق قىلىپ بېـرىش بۇيرۇلىـدۇقاتارلىق جازاالر بېرىلىدۇ ياك كۆپ>>توقامق

بۇ باسـقۇچنىڭ . الرنىنڭ ھهممىسى مهشرهپكه قىزىق تۈس بېرىدىغان كۈلدۈرگه ئويۇنلىرىدىن ئىبارهت>>جازا<<خىل

Page 97: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 97

ۈرگۈسـى ئۇسسۇل ئهۋجىگه كۆتۈرۈلىدۇ ۋه مۇقام چۈش¨سۇناي چېلىنىش بىلهن ناخشا¨ئاخىرىدا يهنه بىر دۆره ناغرا

.بىلهن ئاخىرلىشىدۇ

الر ئوتتۇرىغـا چىقىـپ، ھهرىكهتلىـك الپ ئـۇرۇپ مهشـرهپ ) پـوچى(ئۈچىنچى باسقۇچ، قىزىقچىالر ۋه الپچى

بۇ باسقۇچ . قاتارلىق كۈلدۈرگه ھېكايىلهرنى ئېيتىدۇ>>قىرىق بىر يالغان<<يهنه بهزى قىزىقچىالر. ئهھلىنى كۈلدۈرىدۇ

.ئۇسسۇل بىلهن ئاخىرلىشىدۇ¨سۇنايغا تهڭكهش قىلىنغان ناخشا¨ه ناغراناھايىتى قىزىقارلىق بولۇپ، يهن

تۆتىنچى باسقۇچ، پادىشاھ ۋه قازىنىڭ ئىجازهت بېرىشى بىلهن ئهنگىزه تهرىپىدىن سۇئال سوراش باشالنغانلىقى

گېـزهك كۆتـۈرۈپ كىرىـپ، ¨سۇئال سورىماقچى بولغان كىشى ئالدى بىـلهن توقـۇۇز تهخـسه قهنـت. جاكارلىنىدۇ

سـورالغان سـوئالغا قـازى ۋه مـۇپتى بولغـۇچىالر . قازىنىڭ ئالدىغا قويغاندىن كېيىن، سـوئال سوراشـنى باشـاليدۇ

ئهگهر جاۋاب تـوغرا . جاۋابى توغرا بولسا،مهشرهپ ئهھلوى چاۋاك بىلهن ئېتىراپ قىلىدۇ. كېڭىشىپ جاۋاب بېرىدۇ

گېزهكنىـڭ ھهر بىـرىگه ئـون ¨ز تهخـسه قهنـتبولمىسا قازى بولغۇچى كىشى سۇئال سورىغۇچى ئهكهلگهن توقۇقـۇ

گېزهك قايتۇرىـدۇ ھهم ئۆزىنىـڭ قـازىلىق ئـورنىنى سـۇئال ¨ھهسسه قوشۇپ، جهمئىي توقسان توققۇز تهخسه قهنت

ئۇنىڭ يهنه قايتا ئىككىنچى قېتىم قازى بولۇش سـاالھىيىتى ئېلىـپ . سورىغۇچىغا بېرىپ مهشرهپتىن چىقىپ كېتىدۇ

مهھهللىدىكى ئوقۇمۇشلۇق، ھۇشـيار ۋه بىـلهرمهن ¨گه قازى بولغۇچى شۇ يۇرت>>مهشرىپىقېيىت <<شۇڭا. تاشلىنىدۇ

پهن ھېساب، تېپىشقام ۋه ¨سورىلىدىغان سۇئالالرنىڭ مهزمۇقنى خهلق ئارىسىدىكى ئىلىم. ياشالر ئىچىدىن تاللىنىدۇ

.ىنىدۇسۆز ئويۇنبلىرىدىن ئبارهت بولىدۇ، كۆپرهك تېپىشماقنىڭ جاۋابىنى تېپىش نۇقتا قىل

¨چاقچـاق<<،>>نـازىركوم<<جاۋاب ئاخىرالشـقاندىن كېـيىن يهنه بىـر دۆره ئويـۇن ئوينىليىـپ، ئـاخىرى¨سوئال

پادىـشا بولغـۇچى مهشـرهپنىڭ . ئۇسسۇلالر بىلهن چۈشۈرگۈسى چۈشۈرۈلىدۇ¨دېگهن قىزىقارلىق مۇزىكا>>جۈمبۇرچاق

نىـڭ >>قېيىـت مهشـرىپى<<.شـرهپنى ئاخىرالشـتۇرىدۇئاخىرالشقانلىقىنى پهرمان ئارقىلىق كۆپچىلىككه ئېالن قىلىپ مه

¨پهنگه ئائىت ھهر خل مهزمۇنالرنى سۇئال¨باشقا مهشرهپلهرداىن ئاالھىدىلىكى، ئۇنىڭ ئاخىرقى باسقۇچىدا ئىلىم

.جاۋاب شهكلى بىلهن تهبىئىي ھالدا ئامما ئارىسىدا ئومۇمالشتۇرۇشتىن ئبارهت

كۆك مهشرىپى

Page 98: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 98

لىرىدا دېھقانچىلىق زىرائهتلىرى يىغىۋېلىنغاندىن كېيىن ئۆتكۈزۈلىدىغان قهدىمكـى شىنجاڭنىڭ دېھقانچىلىق رايون

ــرى ــىمالردىن بى ــايرام ۋه مۇراس ــرىپى<<¨ب ــسا مهش ــر (>>ماي ــتىگه دائى ــى مهدهنىيى ــىيانىڭ قهدىمك ــۇرا ئاس ئوتت

جاڭ ئۇيغـۇرلىرى بولۇپ، ئۇ قۇمۇل، پىچان، تۇرپان قاتارلىق شـهرقىيى شـىن)دېيىلگهن>>مىلىس بايرىمى<<مهنبهلهرده

دهپ ئاتالسا، پىچان رايونىدا >>كۆپ مهشرىپى<<بۇ مۇراسىم ھازىر قۇمۇلدا. ئارىسىدا ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلگهن

.دهپ ئاتالغان>>مايسا ئويۇنى>><<مىلىس مهشرىپى<<بۇرۇنقى نامى بىلهن

ىنىپ، كېلهي يىلى ئهتىيازغىچه ئايدا باشل¨11پهسىل خاراكتېرىگه ئىگه بولۇپ، بۇ ھهر يىلى >>كۆك مهشرىپى<<

بىۋاسـىته >>كـۆپ مهشـرىپى<<.داۋاملىشىدۇ ۋه مۇئهييهن ۋاقىت مۆلچهرلهنگهن مۇراسىم كـۈنى بىـلهن چهكلهنمهيـدۇ

كه بولغـان سـېغىنىش ئاساسـىدا مـول ھوسـۇلنى نامايهنـده )مايـسا(دېھقانالر تۇرمۇشىدىن ئېلىنغان بولۇپ، كۆپ

.ىڭ بىر تۈرىدۇرقىلىدىغان قومۇل خهلق مهشرهپلىرىن

يوسۇنلىرى مۇنداق بولغان؛ ئىۋرىقنىڭ بېشىنى ئېلىۋېتىپ گۈل ¨نىڭ بىر قهدهر بۇرۇنقى ئادهت>>كۆپ مهشرىپى<<

ئىككـى سـىقىم بۇغـداي يـاكى ئـارپىنى ¨تهشتىكىدهك يۇمىالق ھالغا كهلتۈرۈپ، ئۇنىڭ ئىچىگه توپا سـېلىپ بىـر

هر خىـل بېـزهكلهر بىـلهن ئـۇنى كاتتـا جابـدۇپ، خـۇددىي بۇغداي ئۈنۈپ مايسا بولغاندىن كېيىن، ھ. تېرىغان

كۆكنى تهييارلىغۇچى ساھىبخان يهنه قۇرۇق ئـۈزۈم، ئـۆرۈك . دهپ ئاتالغان>>كۆك<<بۇ. ساھىپخان قىزغا ئوخشاتقان

شاپتۇل قېقى، چىالن، جىگده، گازىر ئالما قېقى، قوغۇل قېقى، دادۇر قاتارلىق توققـۇز خىـل قـۇرۇق ) گۈله(قېقى

ئوقىتىگه يارىشا تاماق راسالپ مهھهلله كويلىرىنى ۋه يېقىنلىرىنى ¨ېۋىلهردىن بىر تهخسىدىن تهييارالپ ھالچ¨مىۋه

نـى >>كۆك بېيىتلىـرى<<مهشرهپ ئاياغالشقاندا كۆكنى كۆڭلىتارتقان بىرىگه. چىلالپ كهچلىكى مهشرهپ ئويۇشتۇرغان

ــا. ئوقــۇپ تۇتقــان ــلهن كــۆكنى تاشــپرۇۇۋالغان كىــشى تهيي ــۇقىرىقى ئۇســۇلداشــۇنىڭ بى كــۆپ <<رلىق قىلىــپ ي

ئۇ قولدىن بۇ قولغـا ئۆتـۈپ، دهۋرى ھالـدا ئايلىنىـپ، تـاكى >>كۆك<<شۇنداق قىلىپ. ئۆتكۈزۈپ بېرىدۇ>>مهشرىپى

كـۆكنى تاپـشۇرۇۋالغۇچى كىـشى ئۇنىـڭ . ئۈزۈلمهي داۋاملىـشىدۇ>>كۆپ مهشرىپى<<ئهتىيۇازلىق تېىلغۇ باشالنغۇچه

نى ياخشى پهرۋىـش قىلىـپ، >>كۆك <<زۈپ بېرىشى ۋه بۇ مهشرهپنى تهشكىللهۋهتقانشهرىپىگه چوقۇم مهشرهپ ئۆتكۈ

مهن بىر ئوق <<تاماشا ئىچىده¨خۇرام ، كۈلكه¨كۆپ مهشرىپىگه قاتناشقۇچىالر خۇشال. قۇرۇتۇپ قويماسلىقى شهرت

ېتىملىـق كـۆپ دېيىـشىپ، كېيىنكـى ق>>مهن ئـۈچ ئـوق ئـاتتىم>><<مهن بىر ئوق ئـاتتىم<<دېسه، يهنه بىرى>>ئاتتىم

مهشرىپىنى ئۆتكۈزۈش نۆۋىتىنى بهلگىلهشـكهن بىـر ئـوق ئـاتقىنى ئهته ئاخـشىمى، ئىككـى ئـوق ئـاتقىنى ئۆگـۈن

Page 99: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 99

ئاخشىمى، شۇنداق قىلىپ كۆڭ قىشىچه ئايلىنىپ، ئۆز ئىگىسىگه قايتىپ كهلگۈچه ئهتىياز كېلىـپ قالىـدۇ، دېـمهك

كۆپ مهشرىپى . بىلهن يهنه ئۆز ئىگىسىگه قايتىپ كېلىدۇيوسۇنى ¨كۆپ مهشرىپىنى كىم ئۇيۇشتۇرغان بولسا، قائىده

.ئوققىچه بارىدۇ..... قاتناشقۇچىالرنىڭ سانىغا قاراپ، يىگىزمه، ئوتتۇز، ئهللىك

يوسۇنلىرى بېيت تېخىمۇ ¨ئهۋالدقا داۋاملىشىش جهريانىدا ئۇنىڭ قائىده¨ئۆتكۈزۈش ئهۋالدتىن>>كۆك مهشرىپى<<

ھازرىقى شهكلىده بۇغـداي مايسىـسىنى . قهدىمكى ئهنئهنىۋى شهكلىنى يوقاتمىغانھازىرمۇ ئاساسهن . مۇقىمالشقان

قاچىالرغا ئۈندۈرۈپ، خوراز مېكىياننىنڭ شـهكلىنى چىرايلىـق قىزىـل ¨قىش كۈنى ئۆيده ساپال، تۆمۈر ياكى چىنه

يهنه قىزىـل ئۇنىـڭ ئهتراپىغـا. بىرىگه قارىتىـپ مايـسا ئىچىـگه سـانجىپ قويىـدۇ¨قهغهزدىن ئويۇپ، ئۇالرنى بىر

چېچهكلهر سانجىغاندىن باشقا، قوناقنى ئېتىلدۇرۇپ تىكهنلىك چىتقا سـانجىپ، قـار شـهكلىگه كهلتـۈرۈپ ئۇنىمـۇ

ئاندىن كۆكنى قىزىل، يېشىل تاۋارالر بىـلهن بېـزهپ، ئۈسـتىنى يـاغلىق بىـلهن يېپىپـو . مايسا ئهترپىغا قويۇشىدۇ

. چېۋه تهيياراليدۇ¨رهخت، تاماق ۋه توققۇز تهخسه قۇرق مېۋهقويىدۇ،كۆك ئۈندۈراگۈچى ساھىبخان بىر كېيىملىك

نـى باشـلىۋېتىدۇ، مهشـرهپكه >>كـۆپ مهشـرىپى<<ئايـالنى چاقىرىـپ¨يىگىـرمه جـۈپ ئهر¨شۇنىڭ بىلهن ئون بهش

غېجهكچـى، . قاتـارلىقالرنى ئاالھىـده تهكلىـپ قىلىـدۇ) ھـاي سـالغۇچى¨ھـاي(بېيىتچى، نهزمىچى، قىقاسچى

ارلىق سازهندىلهر بهلگىلهنـگهن ئورۇنـدا ئولهۇرىـدۇ، باشـقىالر يـاش قۇرامىغـا قـاراپ تـۆردىن راۋابجى، داپچى قات

مهشـرهپ كـېچىچه داۋاملىـشىپ ئاخىرلىـشاي دېگهنـده يـۈزى يېپىلغـان كـۆپ . باشالپ ئورۇن ئېلىپ ئولتۇرۇشىدۇ

ئىككىنچـى بىـر جـۈپ ئايال¨مايسىنى ۋه بىر كىيىملىك رهخت، توققۇز تهخسه قۇرۇق مېۋه چېۋىنى ساھىبخان ئهر

مهشـرهپ ئهھلىنىـڭ . بۇ مهزگىلـده سـازهندىلهر سـازنى توختىتىـدۇ. ئايال نهزمىچىگه ئىككى قولالپ سۇنىدۇ¨ئهر

ــلهن بېيــت باشــاليدۇ ــلهر بى ئهر . دىققىتــى ئالرغــا مهركهزلىــشدۇ، كــۆكنى ســۇنغۇچى ســاھىبخانالر قىزىــق گهپ

ئهۋۋىلـى، ياخـشىالرنىڭ ھېيلىـسىدىن چـېچهك ئۈنـدى زىمىستاندا ئۈنگهن سـهۋزه، باھارنىـڭ ¨قىش<<:ساھىبخان

بۇ چېچهكنىڭ سايىسىده ئولتۇرسـىال كۆڭـۈللىرى . قىشلىقى بۇ چهچهكنىڭ تهرىپىىنى ھهممىلىرىگه تۆھبه ئهيلىدۇق

ئاچىلۇر، بۇ چېچهكنى ئالغان كىشىنىڭ بېشىغا گۈللهر ساچىلۇر بۇ چهچهكنى تهربىيلهپ ياخشى ئوبدان كۆرسىله،

ئۇل خۇدانىڭ قۇدرىتىدىن بىرال كـۆكهردى <<:دىسه، ئايال ساھىبخان>>ال قىلىپ، ئىگىسىنى سۆيسىلهھهر كۈنى خىي

گـۈل تېـۋهڭه، ئولتـۇرادۇر بـويلىرى ئـالۇن . شۇ كۆكۈم، شارى مهڭلىك غۇنچه رهڭلىك دهر مهھهل يهتكىل كۆكۈم

. ۇ يېڭـى ئـۈزگهن گـۈلچه بـارئاي يۈزىگ نۇر چۈشـۈپت. بويلىرى ئالتۇن كۆكۈمنىڭ سۆلىتى سۇلتانچه بار. كۆكۈم

Page 100: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 100

قىشلىقى كۆك ئۈندۈرمهك بىزگىمۇ ئاساسن ئهمهس، بۇ ئويۇنالرنى ئوينىماق بىزگه ھهم مهنۇر ئهمهس، بۇ سۆزلهرنى

يالغان دېمىسىله، بىرىمۇ يالغـان ئهمهس، كـۆكنى تۇتتـۇق خـۇش ئالـسىال، جىـم بولـۇپ قالمىـسىال، ئېگىـزگىنه

ئېگىز ئۆيلىرىنى پىشقىن بىلهن ئاقلىسىال، كۆكنى تۇتقان بىز ¨تمىسىال، ئېگىزتاختېبېشىغا ئهپ قويۇپ، خاتىرجهم يا

جاھاننىڭ كارىنى يىراققىنا تاشلىسىال، غازنى ئوتتۇز، قـوينى توققـۇز، ¨ئقىدۇق، بىزنى خاتىرىده ساقلىسىال، دۇنيا

ىلى بهربـاب، راۋاب، ھهممىگه تهڭ راسلىسىال، تېشى ياقۇت، ئىچى مارجان بىر جۈمپ جۇۋاننى راسىلىسال، چـالغ

دېيىـشزىپ، كـۆكنى >>خۇدا نېسىپ قىلـسۇن<<،>>ۋاي رهھمهت<<مهشرهپ ئهھلى. دهيدۇ>>قالۇن، ساتارنى راسلىسىال

ئايال مهشرهپ ئهھلىگه ئېگىلىپ تهزىم قىلىدۇ ¨مايسىنى تاپشۇرۇۋالغۇچى ئهر. تاپشۇرۇۋالغان كىشىنى تهبرىكلىشىدۇ

ئايال ئىككىـسى كـۆوكنى ¨ئاندىن هر. ۆز ئۆيىگه مهشرهپكه تهكلىپ قىلىدۇۋه سورۇندىكىلهرنى ئهته ئاخشاملىققا ئ

چېـۋه كۆتـۈرۈپ چىقىـپ، سـورۇندا ¨تېۋهڭده مېـۋه¨قىقاسچى تهخسه. قولىدا كۆتۈرۈپ تۇرۇپ ئۇسسۇل ئوينايدۇ

ۇل قاقشال، چارۋاغدا قاقـشال، بىـر ئائىلىلىـك ئۇسـس¨قاقشالمۇ<<ئۇسسۇل ئويناۋاتقانالرنىڭ بېشىدىن ئايالندۇرۇپ

.دهپ قىقاس سالىدۇ>>ئويناپتۇ، گۈلزهپهرگه ئوخشاش

الرنىبنڭ ) ھېپىز(كىچىك مېھمانالرنىڭ، ھاپىز ¨شايى كۆتۈرۈپ چىقىپ، چوڭ¨ساھىبخان بىر تېۋهڭده ئهتلهس

بارىكـالال <<كۆپچىلىـك ئهگىـشىپ. دهيـدۇ>>!جوۋاپتۇ، جوۋاپتۇ، ھهي يىگىتلهر بارىكالال قىقـاس<<:بېشىدىن ئۆرۈپ

مهشـرهپ ئهھلـى كـۆكنى كـۆك ئالغۇچىنىـڭ ئـۆيىگه . خۇشاللىق ئهۋجىگه كۆتۈرۈلىدۇ. جور بولىدۇدهپ>>!قىقاس

.ساز بىلهن كۆچۈرۈپ قويىدۇ¨ناخشا

ئۇرۇق سېلىش مۇراسىمى

كىـشىلهرگه باھارنىـڭ يېتىـپ كهلگهنلىكىـدىن خهۋهر بهرگهنـدىن كېـيىن، ھهر بـر دېھقـان >>مايسا بايرىمى<<

ساخاۋهتلىك ، ئـۆز ئـارا كۆيۇمچـان خهلـق ¨ئۇيغۇرالر خهير. ىي تهييارلىقىغا چۈشىدۇئهتىيازلىق تېرىلغۇنىڭ جىدد

ھهر بىـر ئـائىله .قوشنىالر مهسلىھهتلىشىپ الپقۇتلىشىش گۇرۇپپىلىرىنى تۇزىدۇ¨بولغاچقا، تېىلغۇچى مهزگىلده قۇلۇم

ۇ سايمانلىرىنى كۆزدىن كهچـۈرۈپ تېىلغۇ تهييارلىقى سۈپىتىده ئۇالغلىرىنى تېخىمۇ ياخشى بېقىشقا باشاليدۇ، تېرىلغ

بۇزۇلغانلىرىنى رېمونت قىلىدۇ، ئۇرۇقلـۇق بۇغـداينى نهمـدهپ تهيياراليـدۇ، ئۇنىڭـدىن كېـيىن بىـرهر مويـسىپىت

Page 101: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 101

دېھقاننىڭ تهييار بولغان ئېتىزلىقىغا يىغىلىپ، تهجرىبىلىك، ئاقيوللۇق بىـر دېھقـان قـوش ھهيـدهپئۇرۇق سېلىـشنى

مۇشـۇ . قـوش چىقىـرىش، ئهتىيـازلىق تېىلغـۇنى باشـالش مۇراسـىمى دهپ ئاتىلىـدۇبـۇ ئېتىزغـا . باشالپ بېرىدۇ

ئېتىزالر قـوش ئـاۋازى، ناخـشا ئـاۋازى . تهرهپته ئهتىيازلىق تېرىلغۇ باشلىنىپ كېتىدۇ¨مۇراسىمدىن كېيىنال تهرهپ

.بىلهن جانلىنىپ كېتىدۇ

اقلىرى بولغىنىدهك، ئۆزىگه خـاس ئاھـاڭ قوش¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ھهر بىر ئهمگهك تۈرىنىڭ ئۆزىگه خاس ناخشا

قوشـچى <<بىلهن قوش ھهيدهش ئهمگىكىنىڭ رىتىمىغا ماس ھالدا قوشـچى تهرىپـدىن تـۆۋهن ئـاۋازدا ئېيتىلىـدىغان

ئۇنىڭدا قوش مهۋسۈمىنىڭ خاسىيىتى، كىشىلهرنىڭ تېرىلغۇ ئۇالغلىرىغا بولغان مۇناسىۋىتى قاتارلىق . بار>>ناخشىسى

.گهنمهزمۇنالر تهسۋىرلهن

ئۇيغۇرالرنىڭ ئولتۇراقلىشىش ئادهتلىرى

ئولتۇراق ئۆي ئادهتلىرى

ئۇيغۇرالر قهدىمكى كۆچمهن چارۋىچىلىق ئىگىلىكى دهۋرىده، مۇشۇ ئىگىلىك شهكلىگه ماس بولغـان ئـاق ئـۆي

گه كېيىـنچه ئۇيغـۇرالر شهھهرلىـشىپ مۇقىمالشـقان ئولتـۇراق دېھقـانچىلىق ئىگىلىكىـ. لهرده ياشـىغان)كىگىز ئۆي(

ده ئولتۇرۇش ئهنئهنىسىنى ئۆزگهرتىپ، خىش ياكى >>كىگىز ئۆي<<كۆچكهندىن كېيىن، قهدىمكى يۆتكهشكه بولدىغان

ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمدىن باشالپ . كېسهكتىن ياسىلىدىغان كۆپ قۇرۇلمىلىق تۆت چاسا ئۆيلهرنى بارلىققا كهلتۈرگهن

تېرى ئۇالرنىڭ ئولتۇراق ئـۆي قۇرۇلمىـسدا روشـهن ئهكـس گۈزهللىككه ئىنتىلىدىغان، گۈزهللىكنى سۆيىدىغان خاراك

ئېتىپ، ئۆيلهر ياسىلىشى ۋه زىننهتلىشى ئاددىيلىقتىن مـۇرهككهپلىككه، قوپـاللىقتىن نهپىـسلىككه قـاراپ تهرهققىـي

. قىلغان

اق يېغىن مىقـدارى ئـاز بولغـان قۇرغـاق رايونالرغـا ماكانالشـقاچقا، ئۇالرنىـڭ ئولتـۇر¨ئۇيغۇرالر ئاساسهن ھۆل

گهرچه ئىقتىــسادىي ۋه تۇرمــۇش شــارائىتىنىڭ . ئۆيلىرىمــۇ مۇشــۇنداق تهبىئىــي شــارائىتقا مــاس ھالــدا قۇرۇلغــان

ئوخشاشماسلىقى، جۇغراپىيىلىك شارائىتىنىڭ ئوخشاشماسلىقى قاتارلىق سهۋهبلهر تۈپهيلىدىن ئۇيغۇرالرنىڭ ئولتـۇراق

شـىدىن قهتئىيـنهزهر، ئـۆي قۇرۇلمـا شـهكلىنى شـهرتلىك ئۆي قۇرۇلمىسىدا بهلگىلىك دهرىجىدىكى رايون پهرقى بولۇ

.ھالدا ئىككى خىلغا بۆلۈش مۇمكىن

Page 102: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 102

بۇنـداق ئـۆيلهرنى ياساشـتا . ياغاچ قۇرۇلمىلىق ئـۆيلهر¨بىرىنچى خىلى، ئۆگزىسى تۈز، چاسا شهكىللىك خىش

. ق خىـش قويۇلىـدۇئۆينىڭ ئۇلى خاڭ بىلهن چىڭدىلىدۇ، شارائىتى بار جايالردا ئۆينىڭ ئۇلىغا تاش ياكى پىششى

ئۆينىـڭ . بهزى ئۆيلهرگه تام ئارىسىغا ئارىالپ ياغاچ تۈۋرۈك قويۇلىـدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگه خام كېسهك تام قوپۇرۇلىدۇ

كىچىكلىكىگه قاراپ يهتته تال، توققۇز تـال، ئـون بىـر تـال ¨ئادهتته ئۆينىڭ چوڭ. ئۈستى ياغاچ بىلهن يېپىلىدۇ

ادا ياغـاچ ئـارىلىقى ئهھۋالغـا قـاراپ قىرىـق سـانتىمېتىردىن ئـاتمىش خـ. قويۇلىـدۇ) لىـم(مهزمۇت خـادا ياغـاچ

ۋاسا بىلهكته . خادا ياغاچ ئارىلىقى ۋاسا جۈپ ياكى ۋاسا دهميان قىلىپ يېپىلىدۇ. سانتىمېتىرغىچه كهڭلىكته بولىدۇ

بورا سېلىپ، ئۇنىڭ ئۈستىگه . چوڭلۇقتىكى تال سۆگهت بادرىسىنى ئوتتۇرىدىن تىلىپ ئوخشاش چوڭلۇقتا ياسىلىدۇ

قـارا الي قۇيغانـدىن كېـيىن سـامان . پاخال بىلهن چۈمكىگهندىن كېـيىن قـارا الي بىـلهن تهكـشى باسـتۇرۇلىدۇ

كـۆرپه يىغىلىـدىغان مېھـراب ¨ئۆينىڭ قىبله تهرىـپىگه ئـورۇن. ئارىالشتۇرۇلغان كاكىل الي بىلهن تهكشى سوۋۇلىدۇ

تاملىرىغا بىـر كـۋادىرات مېتىـر چوڭلۇقتـا بىـر قـانچه تهكـچه قالغان. ئويۇلىدۇ) دېيىلىدۇ>>مهرهب<<يهرلىك تىلدا(

¨دېھقان ئائىلىلىرى يهنه تهكچىلهرگه قىشلىق قوغـۇن. قاچا ۋه زىننهت بۇيۇملىرى تىزىلىدۇ¨ياساپ، ئۇنىڭغا چىنه

بىـرىگه تۇتاشـقان ھالـدا مېھمـان ئـۆي، ¨بۇنداق چاسا شهكىللىك ئۆيلهر بىـر. تاۋۇز، كاۋىالرنى تىزىپ ساقاليدۇ

مېھمـان ئۆينىـڭ بىـر بـۇرجىكىگه قازنـاق ئـۆي . ئايۋان ياكى دهھلىز ئۆي، ياتـاق ئـۆي ۋه ئاشـخانىغا بۆلۈنىـدۇ

¨يهرلىك ئۇسۇلدا يۇندا>>ئهۋرهز<<.تازىلىق ئۆيى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاستى كولىنىپ ئهۋرهز ياسىلىدۇ¨قازناق. سېلىنىدۇ

تۈۋرۈك قويۇلۇپ، تۈۋرۈك بىلهن پاراللېل تهكـشىلىكته دهھلىز ئۆيگه . سۇالرنى بىر تهرهپ قىلىش ئورنى ھېسابلىنىدۇ

مېھمانخانا ئۆيـدىن باشـقا ئـۆيلهرگه ئاساسـهن دېرىـزه قويۇلمـاي ئۈسـتىدىن تۈڭلـۈك . سۇپا ياكى كاڭ ئورنىتىلىدۇ

ئۆيلهرنىـڭ ئالـدىغا كهڭ سـۇپا ياسـىلىپ ئۈسـتى . ئۆينىڭ ئىشىكى ئاساسهن جهنۇب تهرهپكه قارىتىلىدۇ. قويۇلىدۇ

پېشايۋان ئالدىغا ئۈزۈم بارىڭى ياسىلىپ، ھويلىغا قويۇلغان ئۈزۈم تالى بارڭ ئارقىلىق پېشايۋانغا . قىلىنىدۇپېشايۋان

.چوڭ ۋه ھهيۋهتلىك بولىدۇ) دهرۋازا(ھهرقانداق ئۆينىڭ ئالدى كهڭ ھويال بولۇپ، ھويلىنىڭ ئىشكى . يامىشىدۇ

بۇنداق . ئهگمه قىلىپ يېپىلىدىغان كېمىر ئۆيلهرئىككىنچى خىلى، ئۈستى كېسهل بىلهن يېرىم چهمبهر شهكىلده

كېمىر ئۆيلهر كۆپىنچه ئىككى قهۋهت بولۇپ، . دېرىزىسىدىن باشقا جايالرغا ياغاچ ئىشلىتىلمهيدۇ¨ئۆيلهرنىڭ ئىشىك

ئۈستىگه بىر مېتىر ئهتراپىدا كېسهكتىن تام. ئىككى مېتىر چوڭقۇرلۇقتا گېرهم قىلىپ كولىنىدۇ¨ئاستىنقى قهۋىتى بىر

بهزى . قوپۇرۇلۇپ ئۆلچهملىك قېلىپتا قۇيۇلغان خام كېسهك بىلهن گېئومېتىرىك شـهكىلده ئهگـمه قىلىـپ يېپىلىـدۇ

Page 103: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 103

كېمىر ئۆيلهر قىشتا ئىسسىق، ياز كۈنلىرى . ئهگمىلهرنىڭ ئۈستىگه يهنه بىر قهۋهت كېسهك بىلهن ئىمارهت قوپۇرۇلىدۇ

.ا ماس كېلىدۇسالقىن بولغاچقا، ئۇ تۇرپاننىڭ ھاۋا كىلىماتىغا تاز

كېمىر ئۆي تۇرپان، توقسۇن، پىچان قاتارلىق ھهم قۇرغاق، ھهم ئىسسىق رايـونالردا ياشـىغۇچى ئۇيغۇرالرنىـڭ

.ئۆزىگه خاس كهشپىياتىدۇر

ئۇيغۇرالرنىـڭ ئـۆيلىرى ئـۆزىگه خـاس بىناكـارلىق . ئۇيغۇرالر ئۆي سېلىشتا ئومۇمهن كۈنگهي جـاينى تالاليـدۇ

ئىمارهت قۇرۇلمىسىدا قهدىمكى مىللىي ئهنئهنه ئاساسـىدا ¨هتتىن كېيىن ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆيئىسالمىي. سهنئىتىگه ئىگه

بولۇپمـۇ، . ئىمارهتلهر ئومۇملىشىـشقا باشـلىدى¨مهلۇم ئۆزگىرىشلهر بولۇپ، ئىسالم مىمارچىلىق ئۇسلۇبىدىكى ئۆي

بولۇپمـۇ . هن ئهكـس ئهتتـىا بۇ خۇسۇسىيهت روشـىدجامه، مهسچىت، مازار، زىيارهتگاھالرنىڭ ئىمارهت قۇرۇلمىس

ئۇيغۇر مىمارچىلىقىدىكى مۇنار، گۈمبهز، قـۇببه، مېھـراب، باالبېـشى، ئىـشىك بېـشى، تهكـچه ئويـۇقى، مـورا،

پېشايۋان، تۈۋرۈكلهرنىڭ قۇرۇلۇش سهنئىتى ئۇالرنىڭ دىنىي ئېتىقادى ۋه رهڭ تالالشتىكى ئېستېتىك قارىشىنى قويۇق

سـهنئىتىنى ¨ڭ ماددىي ئاساسـىي سـۈپىتىده ئېلىمىزنىـڭ بىناكـارلىق ھـۈنهرئهكس ئهتتۈرۈپ، مىللىي مهدهنىيهتنى

.بېيىتتى

ئۇيغۇر بىناكارلىق سهنئىتىنىڭ ئۈلگىلىرى

مهدرىس بولۇپ، ئۇالر تالىپالر قىرائهتخانىسى، مـۇدهررىس ¨ھازىر شىنجاڭدا يىگىرمه مىڭدىن كۆپرهك مهسچىت

، تىالۋهتخانـا قاتـارلىق بۆلـۈمچىلهردىن )مهھكىمه شـهرئى(ا ئىشخانىسى، مهسچىت، ياتاق، سهرراپخانا، قازىخان

ئىمارهتلىرى پۈتۈنلهي ئۇيغۇر بىناكارلىق سهنئىتى ئۇسلۇبىدا ياسالغان بولۇپ، قويـۇق يهرلىـك ۋه . تهركىب تاپقان

.مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگه

ولغان ھېتگاھ جامهسى قهشـقهر ئۇيغۇر بىناكارلىق سهنئىتىنىڭ تىپىك ئۈلگىلىرىدىن بىرى ب¨ھېتگاھ جامهسى) 1

يىلـى بـۇ ¨1442دهسـلهپ . شهھىرىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايالشقان بولۇپ، تهخمىنهن ئالته يۈز يىللىق تارىخقا ئىـگه

يىلـى ¨1787يىلـى قهشـقهر ھـاكىمى ئوبـۇل بهگ تهرىپىـدىن، ¨1557. يهرگه كىچىك بىـر مهسـچىت سـېلىنغان

Page 104: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 104

يىلى زۆھۈردۇن ھاكىم بهگ ¨1839يىلى ئىسكهندهر ۋاڭ تهرىپىدىن، ¨1809خانئېرىقلىق زۇلپىيه خېنىم تهرىپىدىن،

.كېيىن كېڭهيتىپ ياسالغان¨يىلى پۇقراالر تهرىپىدىن ئىلگىرى¨1873تهرىپىدىن،

ھېتگاھ جامهسى چوڭ دهرۋازا، مهدرىس، مهسچىت قاتارلىق ئۈچ قىسىمدىن تهركىب تاپقان بولـۇپ، ئومـۇمىي

چوڭ دهرۋازا پهشتىقى خىش بىلهن ئېگىز ھهم كۆركهم . ادرات مېتىردىن ئاشىدۇكۆلىمى ئون بهش مىڭ ئالته يۈز كۋ

مۇنـار . ياسالغان بولۇپ، ئىككى تهرىپىگه ئون سهككىز مېتىر ئېگىزلىكتىكى ئىككـى پهشـتاق مۇنـارى ئورنىتىلغـان

ۈزى سـهككىز دهرۋازا زالـى تهكـشى، يـ. ئۈستىدىن قارىسا قهشقهر شهھىرىنىڭ گۈزهل مهنزىرىسى نامـايهن بولىـدۇ

ئىچكـى قىــسمى مهسـچىت ۋه مهدرىــسكه بۆلـۈنگهن ھهم ياغــاچ . قىرلىـق، ئۈسـتى گــۈمبهز تورۇشـلۇق ياســالغان

بىـرىگه قارىـشىپ ¨جامهنىڭ ئالدىغا مهدرىس جايالشقان بولۇپ، ئۇ بىـر. رېشاتكىلىق خىش تام بىلهن ئايرىلغان

ىچىده ئىككى كۆل بولۇپ، كۆل ئهتراپى ئېگىـز جامه ھويلىسى ئ. تۇرغان ھۇجرا ۋه دهرسخانىدىن تهشكىل تاپقان

سۇۋادان تېرهكلهر بىلهن قاپالنغان، مهسچىت جامه ھويلىسىنىڭ غهربىي قىسمىغا جايالشـقان بولـۇپ، ئىچكىرىكـى

مهسـچىتنىڭ ئۇزۇنلـۇقى بىـر يـۈز قىرىـق مېتىـر، . مهسچىت، تاشقىرىقى مهسچىت، ئايۋان دهپ ئۈچكه بۆلـۈنگهن

پۈتۈن مهسچىت قاپارتما نهقىش ئويۇلغان بىر يۈز قىرىق دانه تۆت قىرلىق تۈۋرۈك . ر كېلىدۇكهڭلىكى ئون ئالته مېتى

. جۈپ تـۈز تورۇسـلۇق ياسـالغانسـائۈستى يۈز ئاراغا بۆلۈنگهن بولۇپ، ياغـاچ قۇرۇلمىلىـق ۋا. بىلهن تۇرغۇزۇلغان

ۇنبهر ئورۇنالشـتۇرۇلغان، يـان، ئىچكىرىكى مهسچىتنىڭ غهربىگه ئهگمه مېھراب ۋه ياغاچ بىلهن نهپىس ياسـالغان مـ

تاشقى مهسچىت ئالـدى تهرىپـى ئوچـۇق ياسـالغان . ئالدى تهرىپىگه ياغاچ پهنجىرلىك دېرىزه ۋه ئىشىك قويۇلغان

خالىق ئويۇقچه چىقىرىلغـان ۋه رهڭلىـك ¨كهڭ ۋه ئۇزۇن ئايۋاندىن تهشكىل تاپقان، توققۇز ئارانىڭ تورۇسىغا چاسا

گهن بولـۇپ، پۈتـۈن جـامه ئورۇنالشۇتۇرۇلۇشـى، ياسـىلىش شـهكلى، قۇرۇلمىـسى ۋه سىزما نهقىش بىلهن زىننهتلهن

.نهقىش، بېزهكلهر جهھهتته قويۇق يهرلىك ئاالھىدىلىك ۋه مىللىي شهكىلگه ئىگه

ئانـا ) يىلـالر ¨1105¨1008مىـالدى (ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مهھمۇت قهشـقهرى ¨مهھمۇت قهشقهرى مازىرى) 2

تاشـبېلىق <<رنىڭ ئوپال يېزىسىدا توقسان يهتته يېشىدا ئالهمدىن ئۆتكهن ۋه شۇ يهردىكـىيۇرتى قهشقهر كونا شهھه

ئهينى ۋاقىتتا ئۇنىڭ شـاگىرىتلىرى . باغرىدىكى سۈزۈكبوالق ئۈستىگه دهپنه قىلىنغان) ھهزرىتى مولالم تېغى(>>تېغى

ئالىمنىـڭ مـازىرى . ياسـىغانمهرىپهتنى سۆيگۈچى كىشىلهر ئۇنىڭ قهبرىـسى ئۈسـتىگه خـاتىره ئىمـارهت¨ۋه ئىلىم

بېزهكلىـرى جهھهتـته ئۇيغـۇر ¨ئورۇنالشتۇرۇلۇشى، ياسىلىش شهكلى، قۇرۇلمىسى، قۇرۇلۇش ماتېرىياللىرى ۋه نهقىش

Page 105: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 105

مهرىكه، تىالۋهتخانا، ئـايۋان، ئېتىكاپخانـا، ¨ئىسالم بىنكالرىق سهنئىتىنىڭ ئاالھىدىلىكىلىرىگه ئىگه بولۇپ، روزا

مهرىـكه، ¨بۇنىڭ روزا. ئىمارهتلهردىن تهشكىل تاپقان¨ۋازا قاتارلىق بىر يۈرۈش ئۆيھۇجرا، مهسچىت ۋه چوڭ دهر

ئېتىكاپخانـا، ھـۇجرا ۋه دهرۋازا . ياغاچ قۇرۇلمىلىق ۋاجۈپ تۈز تورۇسلۇق ياسالغان¨ئايۋان، مهسچىت قىسمى توپا

نهقىـشلهر . نهقىـش ئويۇلغـانپهرمانلىرىغا ¨لىم، جهگه، ھاراق. زالى توپا قۇرۇلمىلىق، گۈمبهز تورۇسلۇق ياسالغان

ئىچىده سۇخهر، غۇنچه، چېچهك، ياپراق، ئۈزۈم، بادام، يازا، كۇرگـۈل، سـهدده، بېلىـق قاسـرىقى ۋه ھهرخىـل

گۈل، ئۆسۈملۈكلهر نۇسخلىرى بار، بۇ قهدىمىي ئىمارهت شىنجاڭ ئۇيغـۇر ئـاپتونوم رايونلـۇق خهلـق ھۆكۈمىتىنىـڭ

يىلى ئهسلى شهكلى بويىچه قايتا ياسـىلىپ تېخىمـۇ ھهيۋهتلىـك ۋه ¨1985ئىقتىسادىي ياردىمى ۋه قوللىشى بىلهن

كۆركهم تۈسكه كىردى، ئۇ، ھازىر مهملىكىتىمىزدىكى ھهرمىللهت خهلقلىرى ۋه چهتئهللىك دوستالرنىڭ ساياھهت ۋه

.ئېكىسكورسىيه قىلىش ئورنى بولۇپ قالدى

تـاقلىق دۆلهت ئهربـابى، ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ قاراخانىالر دهۋرىده ئـۆتكهن ئا¨يۈسۈپ خاس ھاجىپ مازىرى) 3

قهشـقهر تـۆمهن ) يىلـالر¨1085¨1018مىـالدى (مۇتهپهككۇر ئالىمى، پهيالسوپ ۋه شائىر يۈسۈپ خـاس ھاجىـپ

) يىلـالر¨1570¨1533(ئابدۇرېـشىتخان دهۋرىـده . دېـگهن يهرگه دهپـنه قىلىنغـان>>بارىگـاھ<<دهرياسى بويىدىكى

كهلكۈنىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن قهشقهر شهھىرىنىڭ جهنۇبىي دهرۋازىسى يېنىدىكى ئالىمنىڭ قهبرىسى تۆمهن دهرياسى

ئالىمنىڭ مازىرى ئۆزىگه خـاس بىناكـارلىق . پايناپ مهھهللىسىگه يۆتكهلگهن ۋه بىر نهچچه قېتىم رېمونت قىلىنغان

، غهربىـي تهرىـپىگه سهنئهت ئاالھىدىكىگه ئىگه بولۇپ، ئىككى قىسمىغا بۆلۈنگهن، يهنى شـهرقىي تهرىـپىگه مـازار

ئالدى تىك يـۈزى ھهرخىـل . مازار قۇرۇلۇشى خىش قۇرۇلمىلىق، گۇمبهز تورۇسلۇق ياسالغان. مهسچىت ئورۇنالشقان

نۇسخىدىكى رهڭلىك نهقىشلهر بىلهن ئىشلهنگهن كاھىشالر بىـلهن زىنـنهتلهنگهن، تـۆت بۇلۇڭغـا يـۇمىالق مۇنـار

مۇنار ۋه گۇمبهزلهر ئۆز ئارا قوشۇلۇپ ھهيۋهتلىك گۈزهل مهنزىره كىچىك¨مازارنىڭ ئهتراپىدىكى چوڭ. چىقىرىلغان

ئىچكىرىـدىكى مهسـچىت خىـش . مهسچىت قىسمى ئىچكىرى، تاشقىرى دهپ ئىككىـگه بۆلـۈنگهن. ھاسىل قىلغان

تاشقىرىقى مهسچىت ياغاچ تۈۋرۈك ۋه لىمالر بىلهن ۋاساجۈپ تۈز تورۇسـلۇق . قۇرۇلمىلىق گۈمبهز تورۇسلۇق ياسالغان

ئۇنىڭغا ئىشلىتىلگهن رهڭلىك كاھىش ياغاچ ئويمـا نهقىـش ۋه گهج . پۈتۈن مازارنىڭ ياسىلىشى كۆركهم. پىلغانيې

سهنئهت بىلهن ئىشلهنگهن بولۇپ، ئۇيغۇر بىناكارلىق سهنئىتىنىڭ ئاالھىـدىلىكىنى ¨ئويما نهقىشلىرى يۇقىرى ھۈنهر

¨1988. مالىمانچىلىقىدا ۋهيران قىلىۋېتىلگهن>>قىالبىمهدهنىيهت ئىن<<بۇ ھهيۋهتلىك مازار. تولۇق گهۋدىلهندۈرىدۇ

Page 106: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 106

يىلى پارتىيه ۋه خهلق ھۆكۈمىتىنىڭ غهمغۇرلۇقى ۋه ھهر مىللهت خهلق ئاممىسىنىڭ قىزغىن ياردىمى بىلهن بۇرۇنقى

ئالىمنىـڭ يېڭىـدىن تۇرغۇزۇلغـان بـۇ كـۆركهم ۋه . نۇسخىسىنى ئاساس قىلىپ ئۆز ئورنىغا قايتـا ياسـاپ چىقىلـدى

. تلىك مازىرى دۆلهت نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان قۇرۇلۇش بولۇپ ھېسابلىنىدۇھهشىمه

ئۇيغۇر بىناكارلىق سهنئىتىدىكى نهقىش ۋه كاھىش

ئىمـارهت نهقىـشلىرى شـهكىل ¨ئـۆي. ئىمارهتلهرگه نهقىش ئويۇشنى ناھـايىتى ياخـشى كۆرىـدۇ¨ئۇيغۇرالر ئۆي

هر، گهج نهقىشلىرى، قاپارتمـا نهقىـشلهر، ئويمـا نهقىـش جهھهتتىن سىر ياكى رهڭ بىلهن سىزىلغان رهڭلىك رهسىمل

.قاتارلىق بىر قانچه خىلغا بۆلۈنىدۇ

دېرىزىلىرىگه، مېھرابنىڭ گىرۋهكلىرىگه، ¨رهڭلىك رهسىم شهكىلدىكى نهقىشلهر كۆپرهك مېھمانخانا ئۆينىڭ ئىشىك

سـاراي، پېـشايۋانالرنىڭ ¨ئـايۋان ۋه بـاال بېـشىغا، ) لىم(تهكچىنىڭ ئهتراپىغا، ئۆينىڭ ئۈستىدىكى خادا ياغاچ

كۆرۈنهرلىك جايلىرىغا سـىر يـاكى رهڭ بىـلهن ئـۆزىگه خـاس شـهكىل ۋه ئۇسـلۇبتا كـۆركهم ۋه ئوبرازلىـق قىلىـپ

ئۇنىڭغا كۆپرهك ئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمۇش ئادىتى بىلهن ماس كېلىدىغان ھهرخىل مهنزىرىلهر، گۈللهر، قول . سىزىلىدۇ

. ئادهمنىڭ سۈرىتىنى نهقىش قىلىـپ سـىزىش ئـادىتى يـوق. قاتارلىقالر سىزىلىدۇ...ھۈنهر بۇيۇملىرىنىڭ شهكلى

دهيدىغان >>ئادهمنىڭ سۈرىتى سىزىلسا ئۇ دۇنياغا بارغاندا ئۇ سۈرهت جان تهلهپ قىلىدۇ<<چۈنكى، خهلق ئارىسىدا،

.دىنىي قاراش ئومۇمالشقان

رقالغـان بولـۇپ، ئىقتىـسادىي شـارائىتى يـار ئۇيغۇر بىناكارلىق سهنئىتىده گهج نهقىـشلىرى ھهممىـدىن كهڭ تا

يهنى پىشۇرۇلغان ھاك ئۇنىغا مهلـۇم ئـۆلچهم بىـلهن . بهرگهن كىشىلهرنىڭ كۆپچىلىكى ئۆيلىرىنىڭ گهجخاھ قىلىدۇ

تۇخۇمنىڭ ئېقى، توزغاق، ئاز مىقداردا قۇمشېكهر، قۇم ياكى سېمونت ئارىالشتۇرۇلۇپ، ئۆي تاملىرىنى سۇۋۇغاندىن

بۇنداق نهقىشلهرنىڭ شهكلى ھهرخىل بولۇپ، بهزىلىرى بىـر ئورگـاننى . گهج نهقىشلىرى ئىشلىنىدۇكېيىن ئۇنىڭغا

نۇقتا قىلىپ ئىككى يانغا ياكى تۆت تهرهپكه داۋامالشسا، يهنه بهزىلىرى يۇمىالق، تۆت چاسا، ئۈچ بۇرجهك، روجا

بـۇ نهقىـشلهرنىڭ ئېلېمېنتلىـرى ئومـۇمهن . شهكىلىك، بادام شهكىللىك، يۇلتـۇز، ئـاي، نـۇر شـهكىللىك بولىـدۇ

بىرىگه ماس كهلتۈرۈلگهن ھالدا ئارىلىقلىرى رهتلىـك ۋه ¨گېئومېترىك شهكىلدىكى مۇرهككهپ سىزىقالر بىلهن بىرى

.جانلىق ئورۇنالشتۇرۇلغانلىقى ئۈچۈن كىشىلهرنى ئۆزىگه جهلپ قىلىدۇ ۋه سۆيۈندۈرىدۇ

Page 107: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 107

ىرۋهك نهقىش ئۆزىگه خاس بهدىئىـي ئۇسـلۇبى ۋه شـهكلى ئۇيغۇر بىناكارلىقىدىكى نهقىش ئۇسلۇبلىرى ئىچىده گ

گىـرۋهك نهقىـش كـۆپىنچه مۇنـار، گـۈمبهز، تـۈۋرۈك، . بىلهن باشقا نهقىش تۈرلىرىدىن ئاالھىده پهرقلىنىپ تۇرىدۇ

ئۇ ئىشلىتىلىش ئورنىغا قاراپ، شهۋالن، كۆپۈشهك، كهكلىك قېشى، . ئىشك قاتارلىقالرغا قاپارتما شهكلىده ئويۇلىدۇ

خش، توقۇناق، زهنجىر، بادامچه، پىلته، ناۋا، غۇنچه، زونجى، نهمۇيان، سوخهر، ئانار، چـېچهك، مـودهن، قهن

ئۈزۈم، شهدده، سوال، يورۇق، پىنچه، زهمىس، ئېسىلما، سهبده، گۈلشهن، قوشقۇراق، نهسـته، كهلكـۈن، بېلىـق

، يۇپۇرمـاق، تۇمـارچه، زهنجىـر، قاسرىقى، رېشات، كۈن، ئاي، يۇلتۇز، ھهشىقپېچهك، ساندۇقچه، گېـزهك، تـاال

گىياھ قاتارلىقالرنى سيۇژىت قىلغان ئاساستا ئىشلىنىدۇ ۋه نهقىـش تۈرىمـۇ مۇشـۇ ¨پهتنۇسچه، قىيپاش زهنجىر، گۈل

گىرۋهك نهقىـشلىرى ئۇيغۇرالرنىـڭ تۇرمـۇش ئـادهتلىرىنى ئوبرازلىـق ئهكـس ئهتتـۈرۈپ . نام بىهن پهرقلهندۈرۈلىدۇ

.بهرگهن

بۇنىڭدىن باشقا بىنهپشه . ىدا ئىشلىتىلىدىغان كاھىش ئاساسهن يېشىل ۋه زهڭگهر رهڭده بولىدۇئۇيغۇر بىناكارلىق

كـاھىش . رهڭ، ھال رهڭ، ئاق رهڭ قاتارلىق كۆپ خىل رهڭلىك كاھىش ۋه قاپارتما چىقىرىلغـان كاھىـشالرمۇ بـار

ــ ــلىك ۋه چى ــى ئۆڭمهس ــا، رهڭگ ــدىغان بولغاچق ــشۇرۇلۇپ تهييارلىنى ــدا پى ــسۇس خۇمدان ــتهك مهخ داملىق بولۇش

كاھىش كۆپىنچه مهسچىت، جامه، زىيارهتگاھلىقالر، گۈمبهزلهر ۋه بۈيۈك زاتالرنىڭ مازارلىرىغا . ئاالھدىلىككه ئىگه

كاھىشالر ئۈچ بۇرجهك، تۆت بۇرجهك، ئالته بـۇرجهك ۋه رومبـا . بۇنداق كاھىشالرغا گۈل چېكىلىدۇ. ئىشلىتىلىدۇ

. ا گىرهلهشـتۈرۈپ تىـزىش ئـارقىلىق ھهرخىـل نهقىـشلهر ھاسـىل قىلىنىـدۇشهكىللىك ياسىلىپ، ئۇالرنى ماس ھالد

خىشالرنى ھهرخىل شهكىلده ياساپ گېئومېترىك شهكىلده تىزىش ئارقىلىق ھاسىل قىلغان بۇنداق نهقىشلهر بىناغـا

.كۆركهم ۋه ھهيۋهتلىك تۈس كىرگۈزىدۇ

مېھرابچه نهقىشلهر

ىده مېھرابچه نهقىشلهرنىڭ ئىشلىنىدىغان ئورنى كـۆپ، جهلپـدارلىقى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى بىناكارلىق سهنئىت

كۈچلۈك بولۇپ، ئۇيغۇر نهققاشچىلىقىنىڭ ئهڭ يارقىن ئىپادىسى بولۇش سۈپىتى بىـلهن كـۆزگه ئاالھـدىه چېلىقىـپ

چه مېھرابچه قهدىمكى ئۇيغۇر بىنكارلىقىـدىكى چېـدىر، گـۈمبهز شـهكىللىرىدىن تهرهققىـي قىلىـپ ھـازىرغى. تۇرىدۇ

Page 108: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 108

بۇددىزم مهدهنىيىتى دهۋرىده شىنجاڭنىڭ ھهرقايسى جايلىرىدا . ساقلىنىپ كېلىۋاتقان ئهنئهنىۋى شهكىللهرنىڭ بىرى

.لهرنىڭ قۇرۇلما شهكلىمۇ مېھرابچه شهكىللهرگه قىسمهن ئوخشىشىپ كېتىدۇ>>مىڭئۆي<<بارلىققا كهلگهن

قىنىڭ ھهرجهھهتتىن تهسىر كۆرسىتىـشى ئاسـىتىدا ئىسالم دىنى شىنجاڭغا تارقالغاندىن كېيىن، ئىسالم مىمارچىلى

. مېھرابچه شهكىل مهسچىت، مهدرىس، مازار قۇرۇلۇشلىرىغىچه سىڭىپ كىرىپ، قويۇق ئىسالم تۈسىنى پهيدا قىلغان

شۇنىڭ بىلهن بىرگه ئۆيلهرگىچه كهڭ ئومۇملىشىپ، ئىمارهتنىڭ سىرتقى شهكلى بىـلهن ماسالشـقان ھالـدا ئىـشىك

ىغا گهج ۋه خىش ئارقىلىق مېھرابچه نهقىش چۈشۈرۈلگهندىن تاشقىرى تـام يۈزلىرىگىمـۇ نهقىـش بېشى، دېرىزه بېش

. ئورنىدا ئىشلىنىپ، ئۇيغۇر مىللىي نهققاشلىق سـهنئىتىده ئهڭ كـۆپ قوللىنىلىـدىغان نهقىـش شـهكلىگه ئايالنغـان

لىرى يـاكى گېئومېترىـك گىيـاھ نهقىـش¨گـۈل(مېھرابچه نهقىشلهرنى ئىشلهشته مېھراب ئىچىـگه ئاساسـىي نهقىـش

بىرىگه ¨جايالشتۇرۇلۇپ، ئۈستىگه ئوڭ ۋه سول بۇرجهكلىرىگه بۇلۇك نهقىشلىرى ۋه گىرۋهك نهقىشلىرى بىر) شهكىللهر

ھهربىر مېھراب ئۆز ئالدىغا بىر پۈتۈن نۇسخا بولـۇپ شـهكىللىنىپ، باشـقا نۇسـخىالر . ماس ھالدا ئورۇنالشتۇرۇلىدۇ

.كىچىكلىكى بىلهن بىردهك بولۇشنى تهلهپ قىلمايدۇ¨چوڭ. تۈرۈلىدۇبىلهن پاراللېل ھالدا گىرهلهش

ئىمارهتلهرنىڭ تام، تهكچه، مورا، مېھـراب قاتـارلىق جايلىرىغـا ئىـشلىنىپ، ¨مېھرابچه نهقىشلهر ئاساسهن ئۆي

مېھــرابچه . گىيــاھ نۇســخىلىرى بىــلهن بىرىكىــپ كېلىــدۇ¨ھهرخىــل مــۇرهككهپ گېئومېترىــك ســىزىقالر ۋه گــۈل

قاتـارلىق ) گهجنىـڭ ئهسـلى رهڭگـى(رنىڭ كۆپچىلىكى قاپارتما شهكىلده بولـۇپ، كـۆك، يېـشىل، ئـاق نهقىشله

مېھرابچه نهقىش ئۈچۈن تالالنغان رهڭلهر ئاددىي، . ئوچۇق رهڭلهر ئىشلىتىلمهيدۇ. رهڭلهرده ئاددىي قىلىپ بېزىلىدۇ

گه ھهيۋهتلىك تـۈس كىرگـۈزۈپ، كىـشىگه بىرىگه ماسالشقان بولغاچقا، ئىمارهتلهر¨رهڭ پهرقى كۈچلۈك، ئهمما بىر

.ئېستېتىك زوق بهخش ئېتىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى مېھرابچه نهقىش ئۇسلۇبى بارغانسېرى تهرهققىـي قىلىـپ، ھـازىرقى زامـان بىناكـارلىق

.سهنئىتىده كهڭ قوللىنىلماقتا

ئىمـارهتلهرنى كۆركهملهشتۈرۈشـكه ¨مېھرابچه نهقىشلهرده قويۇق مىللىي ئۇسلۇب گهۋدىلهنگهچكه، ئۇ يالغۇز ئۆي

ئۇيغۇرالرنىـڭ . خىزمهت قىلىپال قالماستىن، شۇنداقال يهنه ئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمۇش ئـادهتلىرىگىمۇ سـىڭىپ كهتـكهن

كېچهكلىرىدىن كېپىنهك توننى ئالساق، ئۇنىڭ ئالدى پېـشىگه ۋه بـۆرهكچه ياقـا گىرۋهكلىـرىگه ¨ئهنئهنىۋى كىيىم

Page 109: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 109

قۇمۇشالرنىڭ ¨ئۇيغۇر كۇاللچىلىق سهنئىتىده ئىشلهنگهن ھهرخىل قاچا. كهشتىلهنگهنمېھرابچه شهكىللىك نهقىشلهر

بــۇ ھــال بىــزگه مېھــرابچه نهقىــشنىڭ . گىرۋهكلىرىـدىمۇ مېھــرابچه شــهكىللىك نهقىــشلهر ئهكــس ئېتىــپ تۇرىــدۇ

.ئۇيغۇرالرنىڭ ئېستېتىك تۇيغۇسى بىلهن بىر گهۋدىگه ئايلىنىپ كهتكهنلىكىنى كۆرسىتىدۇ

مۇنار

مۇنار قهدىمكى دهۋرلهرده كۆزىتىش ۋه . ۇنار ئۇيغۇر ئهنئهنىۋى بىناكارلىق سهنئىتىنىڭ نامايهندىلىرىدىن بىرىم

.الر ئاساسىدا تهرهققىي قىلغان) تۇرا(خهۋهرلىشىش مهقسىتىده ياسالغان تۇر

ېگىز تۇراالر شىنجاڭدا دۈشمهندىن مۇداپىئهلىنىش ئۈچۈن قهلئه، سېپىل دهرۋازىلىرىنىڭ ئۈستىگه قۇرۇلغان بۇنداق ئ

) تۇرا(مهسىلهن، قۇمۇل رايونىدا تۇر . ناھايىتى كۆپ بولۇپ، بهزى جايالردا ئۇنىڭ ئىزلىرى ھازىرغىچه ساقلىنىپ قالغان

تۇرا ئاساسهن قهدىمكى زاماننىڭ خهۋهرلىشىش پونكىتى . نامى بىلهن ئاتالغان يۈزدىن ئارتۇق مهھهلله ياكى يۇرت بار

هپىسى كۆرۈنگهن ھامان تۇرا ئۈستىگه ئوت يېقىپ، ئۇنىڭدىن چىققان تۈتۈن ئارقىلىق ئۇ تۇرادىن بولۇپ، دۈشمهننىڭ ش

الر قهدىمكى زاماننىڭ تېلېفونى )تۇرا(بۇنداقچه ئېيتقاندا تۇر . شۇنداق قىلىپ ئوردىغا خهۋهر يهتكۈزگهن... بۇ تۇراغا

هققىي قىلىپ، كۆزىتىش مۇنارى، بۇددا مۇنارى، پهشتاق كېيىنچه تۇرالر تهر. ياكى تېلېگراممىسى سۈپىتىده رول ئوينىغان

. ، مهنزىره مۇنارى ۋه خاتىره مۇنارى قاتارلىق مۇنار شهكىللىرى پهيدا بولغان)مۇنارى ئهزان چىلالش مۇنارى

ئۇيغۇرالر بۇددا دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن، بىناكارلىقىمىزدىكى مۇنار سهنئىتى بۇددا تۈسىنى ئۆزىگه

بۇنداق بۇددا مۇنارلىرى كۆركهم ۋه ھهيۋهتلىك ياسالغان بولۇپ، . ۈپ، بۇددا مۇنارىنى شهكىللهندۈرگهنسىڭدۈر

كىرورهن قهدىمكى شهھرىنىڭ . تهكلىماكان ئهتراپىدىكى قهدىمكى شهھهر خارابىلىرىده بىر قهدهر ياخشى ساقالنغان

دا مۇنارى، يارغول قهدىمكى شهھىرىنىڭ مېتر ئېگىزلىكتىكى ئۈستى يۇمىالق بۇد10.62شهرقىدىكى تهخمىنهن

.شىمالىدىكى تۆت بۇت تهكچىسىگه يۈز بۇت قويۇلغان بۇددا مۇنارى قاتارلىقالر مىسال بوالاليدۇ

ئۇيغۇرالر ئىسالم دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن، بۇددا مۇنارىنىڭ ئورنىنى مهسچىت، مهدرىس، مازارالرغا

پهشتاق مۇنارى بۇددا مۇنارىغا . هپ، ئىسالم بىنكارلىق ئۇسلۇبى تهرهققىي قىلدىئورنىتىلىدىغان پهشتاق مۇنارى ئىگىل

ئۇ ئاساسهن . ئوخشاشمىغان ھالدا ئۈستى يېرىم ئاي شهكىللىك بولۇپ، تۆت ئهتراپىغا بۆرهكچه كۈنگۈره قويۇلىدۇ

.دهپ ئاتىلىدۇشۇڭا ئۇ ئهزان مۇنارى . مهسچىت، مهدرىس ۋه مازار دهرۋازىسىنىڭ ئىككى يېنىغا ياسىلىدۇ

Page 110: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 110

خاسىيهتلىك ئىمارهتلهرنىڭ . مهنزىره مۇنارى جامه، مهسچىت ۋه خاسىيهتلىك ئىمارهتلهرنىڭ تۆت ئهتراپىغا ياسىلىدۇ

ئهمما رولى جهھهتته پهشتاق . ئۇ شهكىل ۋه قۇرۇلما جهھهتتىن پهشتاق مۇنارىغا ئوخشىشىدۇ. تۆت ئهتراپىغا ياسىلىدۇ

مهس، بهلكى ئىمارهتلهرنىڭ كۆركهملىكىنى ئاشۇرۇش ھهمده ئىمارهتنىڭ مۇنارىدهك ئهزان چىلالش ئۈچۈن ئه

.كۆركهملىكىنى ئاشۇرۇش ھهمده ئىمارهتنىڭ پۇختا بولۇشىغا تۈۋرۈك بولۇشتهك رولى بار

تۇرپاندىكى ئىمىن ۋاڭ مۇنارى : خاتىره مۇنارى تارىختا ئۆتكهن مهشھۇر شهخسلهرنى خاتىرلهش ئۈچۈن ياسىلىدۇ

بۇ مۇنار تۇرا شهكلىده بولۇپ، ئېگىزلىكى قىرىق تۆت مېتىر، ئاستىنىڭ دىئامېتىرى ئون مېتىر، . الىبۇنىڭ تىپىك مىس

يىلى ئىمىن ۋاڭنىڭ ئوغلى سۇاليمان ¨1777بۇ مۇنار . مۇنارنىڭ ئىچىگه يهتمىش ئىككى ئايالنما پهلهمپهي ياسالغان

بۇ . ا كىشىلهر سۇاليمان ۋاڭ مۇنارى دهپمۇ ئاتايدۇشۇڭ. ۋاڭ تهرىپىدىن دادىسىغا بولغان ھۈرمهت يۈزىسىدىن ياسالغان

بۇ مۇنار پۈتۈنلهي خىش . شۇڭا كىشىلهر سۇاليمان ۋاڭ مۇنارى دهپمۇ ئاتايدۇ. مۇنار پۈتۈنلهي خىش بىلهن ياسالغان

، بىرىگه كىرىشتۈرۈپ تىزىش ئارقىلىق خىلمۇ خىل گۈللهر¨بىلهن ياسالغان بولۇپ، خىشالرنى گېئومېترىك شهكىلده بىر

بۇ مۇنار ئۆزىنىڭ . تاغالر، ئۆركهشلهپ ئېقىۋاتقان سۇ شهكلى قاتارلىق ئون نهچچه خىل نهقىش چىقىرىلغان

كۆركهملىكى، قۇرۇلما ئاالھىدىلىكى بىلهن مهملىكهتلىك ئىچى ۋه سىرتىدىن كهلگهن ساياھهتچىلهرنى ئۆزىگه جهلپ

.قىلماقتا

مورا ئوچاق

نى كهشىپ قىلىپ، بۇنىڭدىن كۆپ تهرهپلىمىلىـك پايـدىلىنىپ >>وچاقمورا ئ<<جهنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى

مورىنىـڭ پهس تهرىپـى كهڭـرهك . ئۆينىڭ تۆر تېمىغا مـورا چىقىرىلىـدۇ: مورا ئوچاق مۇنداق بولىدۇ. كهلدى

تاماققـا . ئوچاققـا ئوتـۇن قالىنىـدۇ. دهپ ئاتىلىـدۇ>>ئوچاق تونۇرى<<ئېلىنىپ، ئۇ يهرگه تونۇر شهكلىده ئوچاق

غا اليىق خېمىر يۇغۇرۇلىدۇ، تاماق ھـازىرلىقى تۈگىگهنـده، قـازان >>ئوچاق تونۇرى<<ش قىلماستىن بۇرۇن،تۇتۇ

ئوچـاق <<تامـاق پىـشقىچه. ئوچاق ئالدىغا ئۆره مىس چۆگۈن قويۇپ چاي قاينىتىلىدۇ. ئېسىلىپ ئوت قالىنىدۇ

تامـاقنى يهپ بولغـۇچه . ن يېقىلىـدۇقازاننى چۈشۈرۈپ ئوچاققا تۇز سېپىلىپ نـا. قىزىپ تهييار بولىدۇ>>تونۇرى

دېمهك، مورا ئوچاق يۇقىرىقىدهك تۈرلۈك ۋهزىپىلهرنـى ئۆتهشـتىن تاشـقىرى، يهنه قىـش كـۈنلىرى . نان پىشىدۇ

.ئىسىنىش ئۈچۈن خىزمهت قىلىدۇ

مورا ئوچاقنىڭ ئالدى تهرىپى بىر يېرىم مېتىر ئېگىزلىكته نېپىز كېسهك بىلهن مېھـراب شـهكلىده قاپـارتمىلىق

ســۇ يېغــى (>>جىنچىــراغ<<نىــڭ ئۈســتىگه>>مــورا بېــشى<<.دهپ ئاتىلىــدۇ>>مــورا بېــشى<<بــۇ. قىلىـپ ياســىلىدۇ

Page 111: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 111

الر >>يهرلىـك جىنچىـراغ<<ھازىر ئېلېكترلىشىشنىڭ ئومۇملىشىشىغا ئهگىشىپ،(قويۇلىدۇ ) ئىشلىتىدىغان چىراغدان

).ئهمهلدىن قالماقتا

. ئۆيگه يارىشىدۇئاالھىده تېخنىكا بىلهن ياسالغاچقا،>>مورا بېشى<<

چېدىر ئۆي

ئوتتـۇرا تۈزلهڭلىكنىـڭ شـىمال تهرىپىـده كـۆچمهن ¨)ئـاق ئـۆي، كىگىـز ئـۆي دهپمـۇ ئاتىلىـدۇ(چېدىر ئۆي

. چارۋىچىلىق ئىگىلىكى بىلهن ھايات كهچۈرگۈچى قهدىمكى خهلقلهرنىڭ ھهممىسىگه ئورتاق بولغان ئۆي شهكلىدۇر

شۇڭالشـقا، . كۆچمهن چـارۋىچىلىق ئىگىلىكـى بىـلهن مۇناسـىۋهتلىكدهرۋهقه، چېدىر ئۆيلهرنىڭ بارلىققا كېلىشى

يۆتكهشكه ئهپلىك بولغـان بۇنـداق كـۆچمه ئـۆيلهر گهرچه شـهكلى ئوخـشاش بولمىـسىمۇ، دۇنيـادىكى كـۆچمهن

تارىخىي ماتېرىيالالردىن مهلۇم بولۇشىچه، ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان دېھقانچىلىق . خهلقلهرنىڭ ھهممىسىده مهۋجۇت

ـــۈرگهنئى ـــات كهچ ـــۆيلهرده ھاي ـــدىر ئ ـــهن چې ـــۇرۇن ئاساس ـــتىن ب ـــگه كۆچۈش ـــۇر . گىلىكى ـــى ئۇيغ قهدىمك

دهپ >>چاغىتاي تىلـى<<دېگهن سۆز>>چېدىر<<.مهنىسىنى بىلدۈرىدۇ>>دۈم كۆمتۈرۈلگهن كومزهك<<سۆزى>>چېدىر<<تىلىدا

قهدىمكـى ئۇيغـۇر . ېزىلىـدۇدهپ ي>>چېـدىر<<نام قويۇلغان ئۇيغۇر كالسسىك ئهدهبىي تىلىـدا يېزىلغـان ئهسـهرلهرده

دهپ ترانسكرىپــسىيه قىلىنغــان >>چېــدىر<<شــهكلىده يېزىلىــپ>>چــادار<<تىلىــدىكى بــۇددىزىم ئهســهرلىرىده بــۇ ســۆز

بـۇ ئهينـى زامانـدا جهسـهت كـۈلى . دېگهن مهنىـده ئىـشلىتىلگهن>>كومزهككه قاچىالنغان جهسهت كۈلى<<ھهمده

.وخشىشىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇقاچىالنغان كومزهكلهرنىڭ چېدىر ئۆي شهكلىگه ئ

چېدىر ئۆيلهر قهدىمكى ئهجدادلىرىمىزنىڭ كۆكتهڭرىگه ئېتىقاد قىلغان دهۋرى بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك، قهدىمكـى

نـى گويـاكى دۈم ) ئاسـمان(ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىنىڭ تهبىئهتنى تولۇقالش ئاساسـىدىكى ئىپتىـدائىي ئېتىقادىـدا كـۆك

مۇشۇ ئىپتىدائىي تهسهۋۋۇر ۋه . اپساپ تۇرغان ئىالھىي كۈچ دهپ تهسهۋۋۇر قىالتتىكۆمتۈرۈلگهن كومزهكتهك يهرنى ق

ئېتىقاد ئۇالرنىڭ تۇرمۇش ئادىتى ۋه گۈزهللىك قارىشىغا تهسـىر كۆرسـىتىپ چېـدىر ئـۆي شـهكلىده ئـۆز ئهكـسىنى

لىرىنىڭ بهدىئىي رىدېمهك، چېدىر ئۆيلهرنى قهدىمكى ئهجدادلىرىمىزنىڭ ئېستېتىك تهسهۋۋۇرىدىكى كۆكتهڭ. تاپقان

.خهرىتىسىدىن ئىبارهت

چېدىر ئۆيلهر چارۋىچىلىق ئىگىلىكىنىڭ پهسىل ئۆزگىرىش خاراكتېرىغا ئاساسهن كۆچۈپ يۈرۈشكه ئهپلىك بولغان

.ياغاچ قۇرۇلمىلىق قۇراشتۇرما ئۆيدۇر

Page 112: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 112

ى رومبـا ئاسـتىنقى بۆلىكىنىـڭ دىـۋار. چېدىر ئۆينىڭ جازىـسى ئاساسـهن ئىككـى بـۆلهكتىن تهركىـب تاپىـدۇ

ئىككى خىل ) ياغاچ پهنجىره(كهرهگه . بىرىگه كىرىشتۈرۈلگهن كهرهگه ياغاچالردىن تۈزۈلىدۇ¨شهكىللىك قىلىپ بىر

بۇ خىل پهنجىرىلىـك كهرهگه يۆتكهشـكه يهڭگىـل بولـسىمۇ، . بولۇپ، بىرى، كهڭ كۆزلۈك پهنجىره دهپ ئاتىلىدۇ

ۈك پهنجىره بولـۇپ، ئـۇ يۆتكهشـكه ئېغىـر بـولغىنى بىـلهن يهنه بىرى، تار كۆزل. لېكىن شامالغا چىدامسىز كېلىدۇ

¨چېدىر ئۆينىڭ ياغاچ پهنجىرىلىرى يىغىلىشچان خۇسۇسىيهتكه ئىـگه بولـۇپ، پـارچه. شامالغا چىداملىق كېلىدۇ

دهپ ئاتالغـان سـىلىق، ئىـنچىكه >>ئـوۋق<<¨ئىككىنچـى بـۆلهك . پارچه قاناتالر رهتلىك كىرىـشتۈرۈلۈپ ياسـىلىدۇ

يهنه بىـر ئـۇچى چېـدىر . ىڭ بىر تهرىپى گۈمبهزسىمان يېيىلغان ياغاچ پهنجىرىنىڭ ئۈستىگه چىگىلىدۇياغاچالر ئۇن

ــۈك ــۇمىالق تۈڭل ــسابالنغان ي ــسى ھې ــسى ھهم دېرىزى ــڭ ئۆگزى ــاڭغىراق(ئۆينى ــتۇرۇلىدۇ) چ ــۈك . كه تۇتاش تۈڭل

ئاشۇ تۆشۈككه ئوۋق . ېچىلىدۇچهمبهرسىمان ئېگىلگهن ياغاچ بولۇپ، ئۇنىڭغا ئوۋقنىڭ بىر ئۇچى پاتقۇدهك تۆشۈك ئ

.تۇتاشتۇرۇلغاندىن كېيىن ئىككى بۆلهك بىرلىشىپ گۈمبهزسىمان چېدىر ئۆي شهكىللىنىدۇ

ياغاچ پهنجىره بىلهن ئوۋق ھهرخىل رهڭلىك يۇڭ كاشايىپالر بىلهن مهھكهم چىگىلىدۇ ھهمده ياغاچ پهنجىرىنىڭ

ۇ، شۇنىڭدىن كېيىن گۈمبهز شـهكىلگه كىـرگهن بـۇ ياغـاچ سىرتىغا رهڭلىك يىپالر ئارقىلىق بېزهلگهن چىغ تۇتۇلىد

ياغـاچ پهنجىـره . بۇ كىگىزلهر ئۈچ خىل بولىـدۇ. جازىنىڭ ھهممه ئهتراپى ئۆلچهملىك كىگىزلهر بىلهن چۈمكىلىدۇ

ــدىغىنى ــتىگه ياپى ــۇق<<ئۈس ــوق>>تۇغۇرل ــدىغىنى ،ئ ــتىگه پايى ــسمىنىڭ ئۈس ــۈزۈك<<قى ــتىگه >>ئ ــڭ ئۈس ، تۈڭلۈكنى

.بىرىگه تۇتاشتۇرۇپ چىگىلىدۇ¨دېيىلىدۇ، بۇ ئۈچ بۆلهك كىگىز يۇڭ يىپالر بىلهن بىر>>ۈكلۈكتۈڭل<<ياپىدىغىنى

چېدىر ئۆينىڭ ئىشىكى ئادهتته ئىككى قانـاتلىق بولـۇپ، ئېگىزلىكـى بىـر يېـرىم مېتىـر ئهتراپىـدا، كهڭلىكـى

، ئۈسـتىگه بېـزهلگهن بـۇ ئىـشىك ياغـاچتىن نهقىـشلهپ ياسـالغان بولـۇپ. سهكسهن سانتىمېتر ئهتراپىدا بولىـدۇ

غـا تامـاق پىـشۇرىدىغان ئوچـاق )تۈڭلۈكنىـڭ ئـۇدۇلى(چېدىر ئۆينىڭ ئوتتۇرىـسى . كىگىزدىن مىلهڭزه تارتىلىدۇ

. بۇ خىل ئوچاقمۇ يۆتكهپ ئىشلىتىشكه بولىدىغان تۆمۈر جازىدىن ئىبارهت. قويۇلىدۇ

¨ىڭ چېدىر ئۆيى تۆت قانات، ھـالئادهتته چارۋىچىالرن. كىچىكلىكى ھهرخىل بولىدۇ¨چېدىر ئۆيلهرنىڭ چوڭ

¨ئهڭ چوڭى ئون ئىككى قاناتلىق بولۇپ، ئۇنىڭغا تهخمىـنهن قىرىـق. ئوقىتى ياخشىراقالرنىڭ ئالته قانات بولىدۇ

.ئهللىك كىشى سىغىدۇ

Page 113: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 113

.ھازىر دهۋر تهرهققىياتىغا ئهگىشىپ، چېدىر ئۆيلهرده ئولتۇرۇش بارغانسېرى ئازايماقتا

كېمىر ئۆي

دهپ >>ياپمـا ئـۆي<<دهپ ئاتالـسا، يهنه بىرسـى،>>كېمىر ئۆي<<بىرى،. ئۆي ئىككى خىل بولىدۇتۇرپان رايونىدا

بـۇ خىـل . بۇ ئۆي كېسهك بىلهن ئهگمه قىلىپ ياسىلىدۇ. ئاالھىده قۇرۇلمىلىق ئۆي ھېسابلىنىدۇ>>كېمىر<<.ئاتىلىدۇ

كېمىـر ئـۆي يـۈز كـۈنى . كېلىـدۇئۆي تۇرپان رايونىنىڭ يامغۇر ياغماسلىق ۋه قۇرغاق بولۇشتهك شـارائىتىغا مـاس

ئازادلىقتىن بۇرۇن تۇرپان رايونىدا ياغاچ ناھايىتى قىس بولغـانلىقى ئۈچـۈن . سالقىن، قىش كۈنى ئىسسىق بولىدۇ

ئـازادلىقتىن كېـيىن، ئورمـانچىلىق تهرهققىـي قىلىـپ ياغـاچ . بازار ۋه يېزىالرنىڭ ئۆيلىرى ئومۇمهن كېمىـر ئىـدى

لهر ياسىلىـشقا )ئۈستى ياغاچ بىلهن يېپىلغان ئـۆي(>>ياپما ئۆي<<تىن كېمىر ئۆيلهر ئورنىغاماتېرىياللىرى ھهل بولغانلىق

.باشلىدى

ئانـدىن كېـسهك . ئۈچ مېتىر ئېگىزلىكته تام قوپۇرۇلىـدۇ¨ئالدى بىلهن ئىككى: مۇنداق ياسىلىدۇ>>كېمىر ئۆي<<

ئۆي پۈتكهندىن . دۇ، تۆت چاسا بولمايدۇكېمىر ئۇزۇنچاق بولى. ئهگمىگه تۈڭلۈك قويۇلىدۇ. بىلهن ئهگمه ئېگىلىدۇ

دىكى تامغا ئىككى مېتىر ئۇزۇنلۇقتـا بىـرهر مېتىـر كهڭلىكـته ئويـۇق )تۆر(ئىشىكنىڭ ئۇدۇلى . كېيىن كاڭ قۇرۇلىدۇ

كاكىـل (ئهڭ ئاخىرىدا تـامالر ئىـنچىكه سـۇۋاق . باشقا تامالرغا كىچىك تهكچىلهر چىقىرىلىدۇ. تهكچه قوپۇرۇلىدۇ

قـول ئىلكىـده بـارالر تـامنى گهچ سـۇۋاق بىـلهن . تورۇسالر ھـاك بىـلهن ئاقارتىلىـدۇ¨تام. ىدۇبىلهن سۇۋۇل) الي

.تامالرغا تۈرلۈك نهقىشلهر چىقىرىلىدۇ. سۇۋايدۇ

قاچـا ¨باشـقا تـامالردىكى كىچىـك تهكچىـلهرگه چىـنه. كۆرپه يىغىلىدۇ¨تۆر تامغا چىقىرىلغان ئويۇققا يوتقان

.هن تهرىپىگه زهدىۋال تارتىلىدۇتامنىڭ تۆۋ. قاتارلىقالر تىزىلىدۇ

كاڭ

ئـۇ . بۇ ھاۋا كىلىماتى بىر قهدهر سوغۇق رايونالردا قىش كۈنى ئىسسىنىش ئۈچۈن مهخـسۇس ياسـالغان قۇرۇلمـا

سۇپا ئۈستىگه خام كېسهك بىـلهن تۈتـۈن . ئالدى بىلهن ئۆينىڭ تۆر تهرىپىگه بىر سۇپا ياسىلىدۇ: مۇنداق ياسىلىدۇ

ئون ¨كاڭمهنزه(ئاندىن تۈتۈن يولىنىڭ ئۈستىگه كاڭمهنزه يېپىلىدۇ . ۇلۇڭغا مورا چىقىرىلىدۇبىر ب. يولى چىقىرىلىدۇ

، كاڭمهنزىنىـڭ ئۈسـتى )بهش سانتىمېتر قېلىنلىقتا يېرىم مېتر تۆت چاسا سـامانلىق الي بىـلهن ياسـالغان كېـسهك

Page 114: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 114

ئـارقىلىق مورىغـا بېرىـپ سـىرتقا ئوچاققا قاالنغان ئوتنىڭ تۈتۈنى تۈتـۈن يـولى . ئىنچىكه سۇۋاق بىلهن سۇۋۇلىدۇ

كاڭنى ئىسسىتىش ئۈچۈن ئوچاق ياكى پىلىته . تۈتۈن ئارقىلىق كاڭمهنزه قىزىپ ئۆينى ئىسىستىدۇ. چىقىپ كېتىدۇ

. سېلىنىدۇ

قىش كۈنلىرى بولۇپمۇ ئۇششاق بالىلىرى بار ئائىلىلهرده كاڭ مـۇھىم . كاڭغا كىگىز، پاالز ياكى گىلهم سېلىنىدۇ

¨بهل ئاغرىقى، رېماتىزىم قاتارلىق سوغۇق يهلدىن پهيدا بولىدىغان كېسهللهر ئۈچۈن كاڭدا يېتىـپ. رول ئوينايدۇ

.قوپۇشنىڭ شىپالىق رولى چوڭ

ئابىده تىكلهش

غـا پۈتـۈلگهن نهسـهب ۋه قاغـانالر ئىـش ئىزلىرىـدىن قارىغانـدا، ئۇيغـۇر >>يهنسهي مهڭگۈ تاشـلىرى¨ئۇرخۇن<<

دىن باشالپ ئابىده تىكلهشكه ئادهتلهنگهن، كېينكى دهۋرلهرده يهنـى ئىـسالم ئهجدادلىرى، ئۇيغۇر ئۇرخۇن خانلىقى

دىنىغا ئېتىقاد قىلغاندىن باشالپ قهبره قاتۇرۇش ئهۋج ئالغان، شۇنىڭدىن باشالپ تاش پۈتۈك مهرسىيلىرى كـاھىش

.گۈمبهزلهرگه پۈتۈلگهن¨ۋه مهرمهر قهبره

ئهۋالدلىرىغا ئىزنـا قالـدۇرۇش، ¨ئانا، ئهجداد¨ى، ئۆز ئاتابىر. ئۇيغۇرالردا قهبره قاتۇرۇش ئىككى خىل بولىدۇ

ئىككىنچىسى، ئۇلـۇغ خاقـان ۋه ئـالىمالر، بـاتۇرالر، مۇددرىـسلهر قاتـارلىق ئاتـاقلىق زاتالرنىـڭ نامىغـا ئاتـاپ،

ئهۋالدقـا ¨ئۇيغـۇرالر ھهرئىككـى قهبرىنـى ئهۋالدتىـن. ھهيۋهتلىك گۈمبهز ۋه خاتىره مۇنـارى تىكلهشـتىن ئىبـارهت

ئۇيغۇرالر ئۆز ئهۋالدىنىڭ قهبرىسىگه ۋاپات بولغۇچىنىڭ قىسقىچه شهجهرىـسى ۋه نـامۇ شـهرىپىنى يېزىـپ . اليدۇيوق

يېشىل گۈمبهزلهر ¨ئاتاقلىق شهخس، ئۇلۇغۋار زاتالرنىڭ مهقبهرىسىنى ئاالھىده ھهشىمهتلىك قىلىپ كۆك. قالدۇرىدۇ

دۇرۇشتىن تاشقىرى، مهرسىيلهرمۇ پۈتۈلىدۇ ۋه ئۇ جاينى تۇرۇغۇزۇپ بېزهش بىلهن، ئۇالرنىڭ نهسهبىلىرىنى يېزىپ قال

ــهيله ــاتىرى ئۈچــۈن س ــڭ خ ــدۇ¨مهرھۇمنى ــورنى قىلى ــاۋاپ ئ ــايىتى كــۆپ. ت ــداق جــايالر ناھ ــىلهن، . بۇن مهس

ســولتان <<،>>خونغــاي مــازار<<، ئىلىــدا>>بوغــاز غوجــام<<، قۇمۇلــدا>>ئىمــام ئاســىم<<، لوپتــا>>كوممــارم<<خوتهنــده

، قهشـقهر كوناشـهھهر قوغـان >>چىلتىرخـان<<، مهكىتـته>>ئـالتۇنلۇقۇم<<، يهكهنـده>>ۈرخانتۇغلۇق تۆم<<،>>ئوۋهيس

ھۈسـهيىن ئىبنـى <<، قهشقهر شهھىرى تار بوغـازدا>>ئوسمان بۇغراخان<<،)ھارۇن بۇغراخان(>>قارا ساقال ئاتام<<يېزىدا

، >>پ خــاس ھاجىــپيۈســۈ<<،>>يۈســۈپ قــادىر خــان<<، قهشــقهر شــهھىرىده)ھۈســىيىن پهزۇلــال غوجــام(>>خهلهپ

Page 115: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 115

سـۇلتان سـۇتۇق (>>سـىيىت ئهلـى ئارسـالنخان<<، قهشـقهر تاربوغـازدا)مهھمۇت قهشقهرى(>>ھهزرىتى مولالم<<ئوپالدا

سـۇاليمان ۋاڭ <<،>>ئهسـھا بـولكهپ<<، تۇرپانـدا)سـۇلتان سـۇتۇق بۇغراخـان(>>ھهسـسۇلتىنىم<<، ئاتۇشتا)بۇغراخان

. ارلىق يۈزلىگهن تارىخىي ئابىدىلهر ۋه خاتىره قهبرىلهر تاۋاپ قىلىنىدۇقات>>يهتته قىزلىرىم<<، ئۈچتۇرپاندا>>مۇنارىسى

ماشايىخالرنى تاۋاپ قىلىشنىڭ گهرچه دىنىي تۈسى قويۇق بولسىمۇ، لـېكىكن ئـۇ كهڭ ئاممىۋىلىققـا ¨مۇنداق مازار

ڭ يىلـالر مهسـىلهن، بۇنىڭـدىن مىـ. ئىگه بولغان بىر خىل ئادهت سۈپىتىده سهيله ۋه مۇراسـىم شـهكلىنى ئالغـان

ئايدا تـۈمهن ئـادهم ئوردامغـا ¨6ئىلگىرى ئودام چۆلىده شېھىت بولغان ئارسالن خاننى خاتىرلهش ئۈچۈن ھهريىلى

بىر قانچه كۈن بۇ چۆلده تۈنهپ ھهرخىل پائالىيهتلهر بىلهن خاتىرلهش ئېلىپ بارغانـدىن كېـيىن، . تاۋاپقا كېلىدۇ

غـا، ئۇنىڭـدىن كېـيىن >>ىرئارسـالن خېـنىم مـازى<< ئورنىتىلغـانقهشقهر شهھىرىنىڭ يېنىدىكى تار بوغـۇز يېزىـسىغا

. نـــى ئاخىرالشـــتۇرىدۇ>>ئـــوردىخېنىم سهيلىـــسى<<غـــا تـــاۋاپ قىلىـــپ،>>ھهســـسۇلتىنىم مـــازىرى<<ئاتۇشـــتىكى

.سهيلىسىمۇ ئاشۇنداق ھهشىمهتلىك ئېلىپ بېرىلىدۇ>>كوممارم<<خوتهندىكى

: ئۇيغۇرالرنىڭ قهبره قاتۇرۇش ئۇسۇلى مۇنداق

ئانـدىن يـان . تاش گۆر بىر يېرىم مېتىر چوڭقۇر بولىـدۇ. رالر قهبرىنى ئىچ گۆر، تاش گۆر قىلىپ كواليدۇئۇيغۇ

. جهسهت قويۇلـۇپ بولغانـدا ئىـچ گـۆرىنى كۆمۈۋېتىـدۇ. جهسهت ئىچ گۆرگه قويۇلىدۇ. تهرهپتىن ئىچ گۆر قازىدۇ

دهپ ئاتايـدۇ، جهسـهت ياتقـان >>شام گۆر<<ئهگهر زۆرۈر تېپىلسا ھهربىر تاش گۆردىن تۆت ئىچ گۆر كواليدۇ، ئۇنى

يهرنىڭ ئۈستىگه سهكسهن سانتىمېتر كهڭ، بىر يېرىم مېتر ئۇزۇن، قىرىق سانتىمېتر ئېگىزلىكتىكى سۇپا ياساپ ئىككى

ئـوقىتى ياخـشىراق، نهسـهبلىك ¨كـۆپىنچه ھـال>>شام گۆر<<پهلهمپهي سۇپا قىلىپ ئۇنىڭ ئۈستىگه قهبره قاتۇرىدۇ،

ئـۇ پهقهت بىـر ئـائىله كىـشىلىرىگه خـاس بولـۇپ، شـۇ . ىن ئالدىن كوالپ تهييارلىنىپ قويۇلىدۇئائىلىلهر تهرىپىد

شام گۆرنىـڭ ئۈسـتىگه گـۈمبهز . كېيىن ئۆزىگه تهئهللۇق شام گۆرگه دهپنه قىلىنىدۇ¨ئائىلىده قازا تاپقانالر ئىلگىرى

.قاتۇرۇلىدۇ

. قاتۇرۇلىـدۇ) ئـۈچتىن بىـر نىـسبهتته(دا كىچىكـرهك ئادهتته ئايالالرنىڭ قهبرىسى ئهرلهرنىڭ قهبرىسىگه قارىغان

) بۇالرنىڭ چوڭى تـااللىق، كىچىكـى ئۆيلـۈك، قاتۇرۇلغـان قهبـره بۆشـۈك دهپ ئاتىلىـدۇ(ئىككى قاتار پهلهمپىيى

Page 116: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 116

. ئايالالر قهبرىسى ئۈچ پهلهمپهيلىـك بولـۇپ، بـۇالر ئۆيلـۈك، سـۇپرا، ئاشـتاختا، نوغـۇچ دهپ ئاتىلىـدۇ. بولىدۇ

.ئايالالرنىڭ قهبرىسى روشهن پهرقلىنىپ تۇرىدۇ¨ل ئاالھىدىلىكلىرىگه قاراپ، ئهرمۇشۇنداق شهكى

ئۇيغۇرالرنىڭ گۈزهللىك ئادهتلىرى

شهخسىي تازىلىق ئادهتلىرى

قىشالرقالردا ئولتۇراقالشقان دېھقانچىلىق ۋه چارۋىچىلىق ئىگىلىكى بىلهن ¨ئۇيغۇرالرنىڭ مۇتلهق كۆپچىلىكى يېزا

الرنىڭ شهخسىي تازىلىق شارائىتى زامانىۋىيالشقان شـهھهر خهلقلىرىنىـڭ تـازىلىق شـارائىتىغا ياشاپ كهلگهچكه، ئۇ

لېكىن شارائىتنىڭ ناچار بولۇشىغا قارىماي، ئۇالردا شهخسىي تازىلىق ئېلىپ بېرىـشىنىڭ بىـر . سېلىشتۇرغاندا ناچار

ىرى دىنىي ئېتىقاد بىلهن مۇناسـىۋهتلىك بۇ ئادهتلهرنىڭ بهزىل. يۈرۈش مىللىي، ئهنئهنىۋى ئادهتلىرى شهكىللهنگهن

:بولسا، بهزىلىرى شۇ خهلقنىڭ پىسخىك تهبىئىتى بىلهن مۇناسىۋهتلىك؛ ئااليلۇق

ئىسالم دىنىـدا ھهر كـۈنى بهش ۋاخ نامـاز مومـۇش . ئۇيغۇرالر ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ: تهرهت ئېلىش) 1

هرهتـسىز نامـاز ئوقۇشـقا بولمايـدىغانلىقى، تهرهت ئېلىـشنڭ دهپ بېكىتىلگهن ھهمـده ت>>پهرز<<مۇسۇلمانالر ئۈچۈن

.شهرتلىرى تهپسىلىي كۆرسىتىلگهن

ئۇنىڭدىن كېيىن . قىلىشتىن باشاليدۇ) مهقئهتنى سۇ بىلهن پاكىر يۇيۇش(تهرهت ئېلىش ئالدى بىلهن ئىستىنجا

راتمـا قىلىـپ چايقايـدۇ، يـۈزنى ئىككى قولنى جهينهككىچه ئۈچ قېتىم يۇيىدۇ، ئېغىزغا سۇ ئېلىپ ئۈچ قېـتىم غارقى

شـۇنىڭ . پېشانه ۋه قۇالقنىڭ ئارقىسىغىچه قوشۇپ ئۈچ قېتىم يۇيىدۇ، ئىككى پۇتنى ئوشۇققىچه ئۈچ قېتىم يۇيىـدۇ

ئهگهر شـارائىت يـار بهرسـه . تهرهت ئۈچۈن پاكىر ۋه سۈزۈك سـۇ ئىـشلىتىلىدۇ. بىلهن تهرهتنىڭ شهرتى ئادا بولىدۇ

ــمۇ ــى يۇيۇش ــۈن بهدهنن ــدۇئۇي(پۈت ــېلىش دېيىلى ــويىنى ســۇغا س ــۇل قىلىــش، ب ــۇرالردا غوس ــانلىق ) غ تهرهت ئالغ

دېمهك، ناماز ئوقۇشنىڭ شهرتى قىلىنغان تهرهت ئېلىش شهخسىي تازىلىقىنىڭ ئهڭ ياخشى ۋه ئۈنۈملۈك .ھېسابلىنىدۇ

خـسىي دهرۋهقه، بۈگـۈنكى بهش ۋاخ نامـاز ئۈچـۈن بهش قېـتىم تهرهت ئـېلىش ئـادىتى شه. ئهنئهنىۋى شهكلىدۇر

تازىلىقىنىڭ ئهڭ ئۈنۈملۈك كاپالىتى بولغاچقـا، شهخـسىي بهدهن تـازىلىقى بىۋاسـىته ئاالقىـدار بولغـان گېمـورروي

گهرچه خهلقىمىـز . قىشالقالردىكى ئۇيغـۇر ئهمگهكچىلىـرى ئارىـسىدا ناھـايىتى كهم ئۇچرايـدۇ¨كېسهللىكلىرى يېزا

Page 117: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 117

¨دهپ ئهيىبلهپ، باال>>پاسسسىقلىق<<، تهرهتسىز يۈرۈشنىدهپ قارىمىسىمۇ>>تازىلىق<<تهرهت ئېلىشنى ئاڭلىق ھالدا

دهپ >>تهرهتسىز ئۆيـده بهرىـكهت بولمايـدۇ<<.چاقىرىلىرىنى كىچىك ۋاقتىدىن تارتىپال تهرهتلىك يۈرۈشكه ئۈندهيدۇ

.قارايدۇ

ۇنداق قىشالقالردا ب¨پهقهت شهھهرلهردىال ئومۇمالشقان بولۇپ، يېزا) مۇناچا(سهرراپ : بويىنى سۇغا سېلىش) 2

ئۆسـتهڭلهرده يۇيۇنۇشـنى، يهنه بىـرى ¨شۇ سهۋهبتىن كۆپچىلىك ئۇيغۇر ئهمگهكچىلىرى بىرى ئېرىق. شارائىت يوق

ئۇيغۇرالرنىــڭ ئــۆي قۇرۇلمىــسا ياتــاق ئۆيىنىــڭ بىــر . نــى ئــادهت قىلغــان>>بــويىنى ســۇغا ســېلىش<<ئــۆز ئۆيىــده

ـــدا ـــاق<<بۇلۇڭى ـــۆي قوشـــۇپ ي>>قازن ـــات ئ ـــك ق ـــر كىچى ـــدىغان بى ـــىلىدۇدهپ ئاتىلى ـــڭ . اس ـــۇ قازناقنى ب

ئهۋرهزنىـڭ ئوتتۇرىـسىدا بىـر . كولىنىپ، ئۈستى پىششىق كېسهك ياكى تاش بىـلهن يېپىلىـدۇ>>ئهۋرهز<<ئوتتۇرىسىغا

يۇيۇنغـان سـۇ ئهۋرهز . >>بويىنى سۇغا سېلىدۇ<<مۇۋاپىق پهيتته ئائىله ئهزالىرى مۇشۇ قازناققا كىرىپ. تۆشۈك بولىدۇ

ئايالالر بىر ¨ا شارائىتى بولمىغان ئهھۋال ئاستىدىكى يۇيۇنۇش شهكلى بولۇپ، ئهربۇ مۇنچ.ئىچىگه سىڭىپ كېتىدۇ

؛ ئادهتتىكى ۋاقىتالردا كهم بولغاندا ھهپتىسىگه بىـر قېـتىم >>بويىنى سۇغا سېلىش<<ئورۇندا بولغاندىن كېيىن چوقۇم

ــويىنى ســۇغا ســېلىش<<دا>>مۇنچــا<<ئاشــۇ يهرلىــك ــا مۇســۇلماچىلىقنىڭ شــهرتى قىلىنىــپ ¨>>ب ئهنئهنىــۋى نىزامغ

.ئايالندۇرۇلغان

ئىچـمهك تازىلىقىغـا ئاالھىـده ئهھمىـيهت بهرگهنـدىن تاشـقىرى، ھهر ¨ئۇيغۇرالر يـېمهك: قولنى يۇيۇش¨يۈز) 3

مهيلـى ئـۆز ئۆيىـده بولـسۇن، يـاكى . قانداق ئهھۋال ئاستىدا قولىنى يۇماي تۇرۇپ داستىخان ئالدىغا كهلمهيـدۇ

. گىسى مېھماننىڭ قولىغا سـۇ بېرىـشىنى ھهم ھـۆرمهت، ھهم سـاۋاب دهپ بىلىـدۇمېھمانداچلىققا بارسۇن، ئۆي ئى

مېھماننىڭ قولىغا سۇ بېرىشىنى .ھهتتا مېھماندارچىلىقتا ھهر بىر تاماق ئالدىدا مېھماننىڭ قولىغا بىر قېتىم سۇ بېرىدۇ

نىزاملىرىنى ¨ۇ بېرىشىنىڭ قائىدهئانىالر پهرزهنتلىرىگه باشقىالرنىڭ قولىغا س¨بىې خىل ئهخالق دهپ قارىغاچقا، ئاتا

ــدۇ ــده ئۆگىتى ــا . ئاالھى ــاپتۇۋا، چىالپچ ــائىلىلهر ئ ــك ئ ــۇتلهق كۆپچىلى ــشته م ــۇ بېرى ــا س ــڭ قولىغ مېھمانالرنى

.چىالپچا يۇندا چاچرىمايدىغان ئاالھىدىلىككه ئىگه¨چۈنكى ئاپتۇۋا.ئىشلىتىدۇ

قـولىنى ¨ئـۇالر داسـتىكى سـۇ بىـلهن يـۈز. ىگهنقول يۇغاندا داستىكى سۇ بىلهن يۇيۇشقا ئادهتلهنم¨ئۇيغۇرالر يۈز

.يۇيۇشنى بىر خىل غهيرىيلىك ھېس قلىپ، ئېغىر ئالىدۇ

Page 118: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 118

گۈل خۇمار ئۇيغۇرالر

قوشاقلىرىنى ئاڭالڭ، ياكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئىـسىملىرىنى تهكـشۈرۈڭ، ئۇالرنىـڭ ¨سىز مهيلى ئۇيغۇر خهلق ناخشا

ئۇيغۇرالرنىڭ ئىستېتىك قارىشىدا خۇشالىق ¨گۈل. ېسا قىلىسىزمهۇتهلق كۆپ قىسمىنىڭ گۈلگه باغلىنىدىغانلىقىنى ھ

شۇ سهۋهبتىن گۈل سۆيۈش ۋه ئاسراش ئۇالرنىنڭ بىـر . سائادهتنىڭ ۋه گۈزهللىك نازاكهتنىڭ سىموۋولى¨ۋه بهخت

مهيلـى شـهھهر، مهيلـى يېـزىالردا بولـسۇن ھهر قانـداق ئۇيغـۇر ئـائىلىلىرى . خىل ئهنئهنىۋى ئادىتىگه ئايالنغـان

ئۇالرنىـڭ گخـۈل ئۆسـتۈرۈش ئۇسـۇلى ئىككـى خىـل . لىسىغا ياكى بېغىنىڭ كۆرۈنهرلىك يېرىگه گۈل تېرىيـدۇھوي

بىـرهر تهشـتهك گـۈل ئۆسـتۈرمىگهن ئـائىلهر ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا كهم . بولۇپ، بىرى، تهشتهكته گـۈل ئۆسـتۈرىدۇ

يـاز دېگـۈدهك ¨ىقالشقان بولۇپ، قىـشتهشتهكته ئۆستۈرۈلىدىغان گۈللهر تۆت پهسىلنىڭ ھهممىسىگه مۇۋاپ.تېپىلىدۇ

يهنه بىـرى، گـۈل ئېتىزلىرىـدا .پورهكلهپ ئېچىلىپ، خۇش پۇراق ھىدى بىلهن ھهممىـسى ئـۆزىگه جهلـب قىلىـدۇ

كۆپىنچه يېزىالردا ئولتۇراقالشقان ئۇيغۇر ئائىلىلىرىنىڭ ھويلىسى ياكى بېغىدا مهخسۇس گۈل ئېتىزلىـرى . ئۆستۈرىدۇ

ئېتىز گۈللىرى . ىرى ناھايىتى تهڭشى بولۇپ، ھهر ىل گۈللهر ئۆز رېتى بويىچه تېرىلىدۇبۇنداق گۈل ئېتىرزل.بولىدۇ

ئېتىـزدا ئۆسـتۈرىدىغان گـۈللهر ئىچىـده . باھار بىلهن تهڭ ھۈپپىده ئېچىلىپ، كىشىلهرنىڭ زوقىنى ئۆزىگه تارتىـدۇ

ئۇيغـۇرالر قىزىلگـۈلنى . ىلهيـدۇھهر خىل رهڭده ئېچىلىدىغان ئهتىرگۈللهر كۆپ سالماقنى ئىگ) گۈلسۈرۇخ(قىزىلگۈل

دېـگهن >>قىزىلگۈل دېگهن نهرسه، بېھىشتىن چىققـان نهرسـه<<شۇنىڭ ئۈچۈن. ھهقىقهتهن ئهتىۋاراليدۇ ۋه ئۇلۇغاليدۇ

ئۇالر قىزىلگۈل ۋه ئهتىرگۈلنى يـاۋا جىغانغـا ئـۇالش ئـارقىلىق . ناخشا ئۇيغۇرالرنىڭ قهلبىده چوڭقۇر يىتىز تارتقان

يهرنىـڭ تـوڭى . نلىرى بۇنداق گۈللهرنى پاخال بىلهن چـۈمكهپ يهڭگىـل كۆمـۈپ قويىـدۇقىش كۈ. يېتىشتۈرىدۇ

.كۆتۈرۈلگهن مهزگىلده ئېچىۋېتىدۇ

يـاش ئايـالالر ۋه قىـزالر گـۈل . نى ياخشى كۆرىدۇ>>مهيدىسىگه گۈل تاقاش<<ئۇيغۇر ئاياللىرى چېكىسىگه ياكى

گىتلهر ۋه بالىالر مهيدىـسىگه يـاكى قۇلىقىغـا پـورهكلهپ ئېچىلغان پهسىللهرده قۇلىقىغا ياكى چېچىنىڭ ئارسىغا، يى

ئۇشـشاق تىجـارهتچىلهر دۇكىنىغـا .ئېچىلغان گۈللهرنى قىستۇرۇپ، بهخت ۋه خۇشاللىق ئىستىكىنى ئىزھار قىلىشىدۇ

يـاكى ئـوقهت غالتىكىنىـڭ ئۈسـتىگه ھۈپپىـده ئېچىلغــان دهسـته گـۈللهرنى قـاداپ خېرىـدارالرنى ئـۆزىگه جهلــپ

ۇ شهھهرلهرده تىجارهت قىلىۋاتقان كـاۋاپچىالر، لهڭپـۇڭچىالر، دوغـاپچىالر ۋه ھـۆل يـېمىش، قـۇرۇق ھازىرم.قلىدۇ

Page 119: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 119

يـېمىش ســاتقۇچىالرنىڭ غالتهكلىرىـده، ئاشــپۇزۇلالرنىڭ پهشـخۇنلىرىدا كۆرۈنهرلىــك ھالـدا قــاداپ قويغـان گــۈل

.دهستىلىرىنى ئۇچرىتىسىز

قهدىمكـى . الر بولغان>>گۈلچى<<رۈشنى كهسىپ قىلغانئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمۇش ئهنئهنىسىده مهخسۇس گۈل ئۆستۈ

الر تهكلىپ قىلىنىپ، ئۇالر گۈل ئۆسـتهۈرۈش ۋه گـۈل دهسـته تىزىـشقا >>گۈلچى<<خانالرنىڭ ئوردىلىرىغا مۇشۇنداق

قهشقهر شهھىرىده گۈلچىلىك كهسپى بىلهن داڭقى كۆتۈرگهن ھهزرهتلىك مهرھۇم پايامهت سوپىنىڭ .مهسئۇل بولغان

.دى گۈلچىلىك بىلهن شۇغۇللىنىپ خهلق ئارىسىدا يۈكسهك ھۆرمهتكه سازاۋهر بولغاننهچچه ئهۋال

بىرىگه گۈل سوۋغا قلىش ئـۆز ¨ئۇيغۇرالرنىڭ كۆڭۈل ھهمراھى بولغاچقا، ئۇالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئادىتىده بىر¨گۈل

پىراقىـدا ¨پنىـڭ ئىـشقىداستانىدا غېرى>>سهنهم¨غېرىپ<<.ئارا كۆڭۈل ئىزھار قىلىشنىڭ بىر خىل ۋاستىسى قىلىنغان

دهردكه مۇپتىال بولۇپ، ساماندهك سارغىيىپ كۈل بولغان سهنهمجان، گۈلچى موماي ئارقىلىق غېرىپ يوللىغان بىـر

دهسته گۈلنى پۇراپ قايتىدىن ھۇشىغا كهلگهنلىكى ۋه يار ۋىسىلىغا ئېرىشمهككه ئىشهنچ باغلىنغانلىقى دهك مىسالالر

ئۇيغـۇر يىگىتلىـرى . قانچىلىك قىممهتكه ئىـگه ئىكهنلىكىنـى چۈشـهندۈرۈپ بېرىـدۇئۇيغۇرالرنىڭ ئادىتىده گۈلنىڭ

¨ياخشى كۆرۈپ قالغان قىزىغـا گـۈل سـوۋغا قىلىـش ئـارقىلىق مـۇھهببىتىنى ئىزھـار قىلىـشتهك ئـادهتلهرمۇ يېـزا

بۇ گۈل تـۈرلىرى ئۇيغۇرالر ئۆستۈرىدىغان گۈلنىڭ تۈرلىرىمۇ ناھايىتى كۆپ بولۇپ، . قىشالرقالردا كهڭ ئومۇمالشقان

قىزىلگۈل، ئهتىرگۈل، چىمهنگۈل، سهبدهگۈل، تاجىگۈل، ئانارگۈل، خىنهگۈل، رهيھانگۈل، كېپهزگۈل، تۇخۇمگۈل،

تىلالگۈل، سۆگهتگۈل، قاراگۈل، لهيلىقازاقگۈل، مودهنگۈل، قوناقگــۈل، اللهگـۈل، نامازشـامگۈل، سـېرىق زهپهر،

.ق نامالر بىلهن ئاتىلىدۇسېرنگۈل، تاۋاگۈل، تالگۈل، گۈلسۇرۇخ قاتارلى

نـامىنى قوشـۇپ >>گـۈل<<ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىنىڭ گۈلخۇمار خهلق ئىكهنلىكىنى ئىسىملىرىنىڭ ئاخىرىغا ياكى بېشىغا

. بۇ ھـال كـۆپرهك ئايالالرنىـڭ ئىـسمىدا گهۋدىلهنـگهن.ئادهم ئىسىملىرى قاتارىدا قوللىنىش ئارقىلىقمۇ ئىپادىلىگهن

تـاجىگۈل، رهيھـانگۈل، چىمهنگـۈل، ئـايىمگۈل، گۈلنىـسا، گۈلـدۆلهت، گۈلئـايىم، مهسىلهن، ئۇيغۇرالر ئارىسىدا

. مىرزىگۈل، گۈلناز، مېھرىگۈل، ھاۋاگۈل، ھهمراگۈل، ئايـشهمگۈل قاتـارلىق ئىـسىمالر ناھـايىتى كـۆپ ئۇچرايـدۇ

الرنىــڭ ئېيتىــشالرغا قارىغانــدا ، تۇرپــان، قهشــقهر قاتــارلىق رايــونالردا ئــاتمىش پرســهنتتىن كــۆپرهك ئايال

Page 120: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 120

مهسىلهن، سـهيدىگۈل، . قوشۇلىدۇ>>گۈل<<ھهتتا بهزى ئهرلهرنىڭ ئىسىملىرىغىمۇ. قوشۇپ ئاتىلىدۇ>>گۈل<<ئىسىملىرىغا

.ئابدۇگۈل دېگهنگه ئوخشاش

ھـۈنهر سـهنئىتىدىمۇ تولـۇق نامـايهن بولغـان، ئۇيغـۇر ¨گۈلگه بولغان ئهقىده ئۇيغۇرالرنىڭ كهشتىچىلىك قـول

ئۇالر قول ۋه . خىل گۈل نۇسخىلىرىنى نهقىس قىلىش ئويۇش ئاساسلىق ئورۇندا تۇرىدۇكهشتىچىلىك سهنئىتىده ھهر

چېچهكلهرنىـڭ نۇسـخىلىرىنى كهشتىلهشـتىن ¨باش ياقلىقىنىڭ بۇرجهكلىرىگه پۇرهكلهپ ئېچىلىۋاتقان رهڭدار گـۈل

ازلىرىغا كۆركهم گۈل ي جاھۆئىمارهتنىڭ تاملىرى ۋه تۈۋرۈكلىرىگه ، جاۋهن، ساندۇق قاتارلىق ئ¨باشقا، يهنه ئۆي

.خوراملىق ئهكېلىدۇ، دهپ قارايدۇ¨ئۇالر، گۈل هڭ گۈزهل نهرسه، ئۇ بىزگه بهخت ۋه شاد. نۇسخىلىرىنى سىزىدۇ

قۇش سۆيهر ئۇيغۇرالر

شىنجاڭ ئهزهلدىن تارتىپ قۇش تۈرىدىكى ئۇچار قانات ھايۋانالرنىڭ ئهركىن پهرۋاز قىلىدىغان ئانا ماكانلىرىدىن

ىز مهلۇماتالرغا قارىغاندا شىنجاڭدا قۇش تۈرىدىكى ئۇچار قاناتالر ئۈچ يۈز ئهللىك خىلدىن ئاشـىدۇ، تولۇقس. بىرى

شـىنجاڭ ئهنه شـۇنداق . بۇ پۈتۈن مهملىكهتتىكى قۇش تۈرىنىڭ ئوتتۇز پرسـهنتىدىن كـۆپرهكىنى تهشـكىل قىلىـدۇ

ۆيۈش ۋه ئاسراشـتهك ياخـشى ئـادهت قۇشالرغا باي رايون بولغاچقا، ئۇيغۇرالردا قهدىمـدىن باشـالپ قۇشـالرنى سـ

قۇشـالرغا . ئۇالرنىڭ ئىدىيىۋى ئېتىقادىدا قۇشالرنى ئۆلتۈرۈش ۋه خارالش ئېغىر گۇناھ دهپ قارالغان. شهكىللهنگهن

تهرۇز يهتكۈزمهسلىك بىر تهرهپتىن ئۇالرنىڭ ئىـسالم دىنـى ئهقىدىـسى بىلهنمـۇ مۇناسـىۋهتلىك، چـۈنكى ¨دهخلى

ىرهر جانلىقنىڭ جېنىغا زامىن بولـساڭ، ئـاخىرهتكه بارغانـدا ئـۇ سـهندىن جـان تهلهپ سهۋهبسىز ب<<ئىسالم دىنىدا

شۇ سهۋهبتىن ئۇيغۇرالر ئاساسهن قۇشالرنى سـۆيۈش ۋه ئاسـراش . دهپ قارىلىدۇ>>خۇدا سېنى سوراققا تارتىدۇ. قلىدۇ

رىنى تۇتـۇپ كهلـسه، ئـۇنى بالىالر قۇشقا ئامراق بولغاچقا ، ئۇۋىـسىدىن قۇشـالرنىڭ بـالىلى. روھىدا تهربىيلهيدۇ

قولدا بېقىپ چـوڭ قىلىنغـان . ناھايىتى ئاۋايالپ بېقىپ چوڭ قلىشقا، ھهرگىز ئۆلتۈرۈپ قويماسلىققا دااللهت قلىدۇ

بـۇنى بىـر . قۇش بالىلىرى ئۇچۇرما بولغان مهزگىلده ئۇنى قهپهسـتىن بوشـىتىپ ئهركىنلىـك ئـالىمىگه قويۇۋېتىـدۇ

ۇيغۇرالرنىـڭ ئادتىـده كهپـتهر، قارلىغـاچ، بۇلبـۇل، تۇمۇرچـۇق، كـاككۇك، ئ. ساۋابلىق ئىش دهپ ھېـساباليدۇ

بـۇ قۇشـالرنىڭ . ، پاختهك قاتارلىق قۇشالرنى ئاالھىده ئهتىۋاراليدۇ ۋه ئۇلۇغاليدۇ)قارىغۇجا(شاتۇتى، قارا قۇشقاچ

غاچقا ئۇنىڭدىن روھىـي بۇ قىشالرنىڭ ئاۋازى ناھايىتى يېقىملىق بول. بهزىلىرىنى تۇتۇپ قهپهسته ئهتىۋارالپ باقىدۇ

ئارامالرغا مهخـسۇس ئـۇۋا ياسـاپ ¨بهزى قۇشالرنىڭ ئهركىن كۆپىيىشى ئۈچۈن ئۆيىگه ياكى ھويال. قۇۋۋهت ئالىدۇ

Page 121: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 121

غـا >>ئىمتىيازغـا<<بولۇپمۇ قارلىغاچ بىلهن كهپتهر ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ ياخشى دوستى بولۇپ، ئـۇالر ئاالھىـده. بېرىدۇ

ىغاچ ئۈچۈن ئۆيىنىڭ تۇرۇسىغا ياكى ھويال پىشايۋانلىرىغا مهخسۇس ئـۇۋا ياسـاپ كۆپچىلىك ئائىلىلهرده قارل. ئىگه

. تهرۇز يهتكـۈزۈش قهتئىـي مهنئـى قىلىنغـان¨بېرىلگهن بولۇپ، ئۇالرنىڭ ئادهملهر ئارىـسىدا ئۇۋىلىـشىغا دهخلـى

لىقىنىڭ ئهلچىـسى، قارلىغاچ بهخـت، خۇشـال. قازا بولمايدۇ¨قارلىغاچ ئۇۋىلىغان ئۆيده باال<<ئۇالرنىڭ ئهقىدىسىده

بــۇ ئهقىــده نــوھ ئهلهيھىســساالمنىڭ ھايــاتلىق كېــسىمىده . دهپ قارىلىــدۇ>>ئىنــسانىيهتنىڭ ســاداقهتمهن دوســتى

ن قۇتۇلــدۇرۇپ قالغــانلىقى توغرىــسىدكى ئهپــسانىلهر ئاساســىدا بارلىققــا دىقارلىغاچنىــڭ ئــادهمنى توپــان باالســى

ىلهرگه ئـۆگهنگهن قارلىغـاچالر تاسـاددىپىي سـهۋهبلهر بىـلهن مۇشۇ ئهقىـده تۈپهيلىـدىن ئـائىل. كهلگهنلىكى ئېنىق

تىـالۋهت قىلىـدۇ، ¨ردا كهلمهي ئۇۋىسىدىن تېزىپ كهتسه، قارلىغاچقا ئاتاپ ئىسرىق سـېلىپ دۇئـاائىككىنچى باھ

قارا قۇشقاچ ئۈچۈن ئىشىك. ئۆيگه ئۆگىتىلگهن كهپتهرلهرگىمۇ شۇنداق مۇئامىله قىلىدۇ. ئۇۋىسىنى ھهرگىز بۇزمايدۇ

خهتهردىـن دالـدا بولىـدىغان قاپـاقالرنى ¨چاپقۇن ۋه باشـقا خهۋپ¨ئالدىدىكى قېرى دهرهخلهرنىڭ ئۇچىغا بوران

.ئېسىپ بىخهتهر ئۇۋا ياساپ بېرىدۇ

بۇالرنىـڭ ھهممىـسىده . رىۋايهتلهر بار¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قۇشالر ھهققىده ناھايىتى نۇرغۇن قىزىقارلىق ئهپسانه

ــ ــېغىنىش ۋه ئ ــالرغا س ــا ســۈرۈلگهنقۇش ــسى ئالغ ــسىدىكى ئهنئهنىــۋى . ۇالرنى ئۇلــۇغالش ئىدىيى ــق ئارى خهل

¨كـاككۇك بىـلهن زهيــنهپ مۇراىـدغا يېـتهلمىگهن ئاشــىق<<،>>بۇلبـۇل ياخـشى روھالرنىــڭ سـىمۋولى<<قاراشـالردا

ىـڭ خۇدانىڭ ئىنـسانالرغا ئهۋهتـكهن ئهلچىـسى، دوسـتلۇقنىڭ، مېھرىبانلىقن¨قارلىغاچ<<،>>مهشۇقالرنىڭ سىموۋلى

دهيدىغان ئهقىده بارلىققـا >>قارلىغاچنى تۇتسا قولى تىتىرهيدىغان بولۇپ قالىدۇ<<شۇ سهۋهبتىن. دېيىلگهن>>سىمۋولى

.كهلگهن

مهسـىلهن سـېغىزخان سايرىـسا ئـۆيگه . ئۇيغۇرالر يهنه بهزى قۇشالرغا ئادهتتىن تاشقىرى سىرلىق مۇئامىله قىلىدۇ

ھۇۋلىسا، بىرهر شۇملۇقنىڭ بېشارىتى، دهپ بىلىپ ھۇقۇشنى دهرھال مېھمان كېلىدىكهن، دهپ ئىشىنىدۇ، ھوقۇش

ــسىۋېتىدۇ ــى كې ــان دهرهخن ــۇش قونغ ــا ھوق ــدۇ ھهتت ــۇاليمان .قوغلىۋېتى ــسىنى س ــشىدىكى تاجى ــڭ بې ھۆپۈپنى

ئهلهيھىسساالمنىڭ تهۋهررۈكى دهپ بىلىپ، ھۆپۈپنىڭ ئۇۋىـسىغا ھهرگىـز تهگمهيـدۇ، ھۆپـۈپ كـۆپىنچه قارىياغـاچ

.ىكىدا ئۇۋىلىغاچقا، قارىياغاچ دهرىخىنى سىرلىق ئېرهملىك دهرهخ ھېساباليدۇنىڭ كاۋ)سىده(

ئۇيغۇرالردا ئوۋچىلىق دهۋرىدىن باشالپ بهزى يېرتقۇچ گۆشخور قۇشـالرنى قولغـا ئۆگىتىـدىغان ئـادهت بارلىققـا

ئـادهتلىرى شۇنىڭ بىلهن كهسىي قۇشچىالر يېتىشىپ چىقىپ، قۇش بېقىش ۋه كۆندۈرۈشنىڭ بىر يـۈرۈش . كهلگهن

Page 122: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 122

شـهكىللهنگهن قۇشــچىالر كــۆپرهك باقىــدىغان قۇشــالر بۈركـۈت، قارچىغــا، الچىــن قاتــارلىق يىرتقــۇچ قۇشــالردىن

بۇ قۇشالر ئارقار، كېيىك، قىرغاۋۇل، توشـقان قاتـارلىق ئاسـانلىقچه تۇتقىلىـق بولمايـدىغان ھـايۋانالرنى .ئىبارهت

پادىشاھالرنىڭ ¨ىت خاتىرىلهردىن قارىغاندا، بۇرۇنقى خانئۆتمهشكه ئائ. ئوۋالش مهقسىتىده مهخسۇس ئۆگىتىلىدۇ

خانالر . ئوردىسىدا مهخسۇس قۇشچىالر بولپ، ئۇالرنىڭ خىزمىتى قۇشالرنى قولغا كۆندۈرۈش ۋه ئوۋغا سېلىش ئىدى

¨ۋه شاھزادىلهر ئوردا قۇشچىلىرىنىڭ ھهمراھلىقىدا چهت جايالرغـا بېرىـپ قـۇش سېلىـشنى ئهڭ كۆڭۈللـۈك سـهيله

ــاياھه ــساباليتتىس ــۇت . ت ھې ــسىددا مهھم ــادىتى توغرى ــالش ئ ــېقىش ۋه قۇش ــۇش ب ــى ق ــڭ قهدىمك ئۇيغۇرالرنى

داسـتانىدىمۇ >>قاتادغۇبنىلىـك<<ناملىك ئهسىرى بىلهن يۈسۈپ خـاس ھجىپنىـڭ>>تۈركي تىلالر دىۋانى<<قهشقهرىنىڭ

.بهزى مهلۇماتالر ئۇچرايدۇ

وشاقالرنىڭ كۆپ بولۇشـىمۇ ئۇالرنىـڭ قۇشـالرغا بولغـان ق¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قۇشالرنى مهدھىيلهيدىغان ناخشا

.ھېرىسمهنلىكىنىڭ ئىپادىسىدۇر

كهپتهر بېقىش

.جۈملىدىن بېقىپ ئۆگىتىپ، ئۇنىڭدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىدۇ. ئۇيغۇرالر كهپتهرنى ۋاپادار قۇش دهپ بىلىدۇ

ئـۇالر .پىتىده پايدىلىنىشقا ئادهتلهنگهنئۇيغۇر خهلقى يىراق ئۆتمۈش زامانالردىن باشالپ، كهپتهردىن خهۋهرچى سۈ

ئائىلىسىگه ۋه يۇرتىغا خهۋهر بېرىشكه توغرا كهلـسه، . يىراق، خهتهرلىك جايالرغا سهپهر قىلغاندا كهپتهر ئېلىۋالىدۇ

كهپتهرنىڭ ئۆز ئائىلىسىگه قايتىپ كېلىشى، ئۇنىڭ ساالمهت . ئۆگىتىلگهن كهپتىرىنى قارار جايىدىن قويۇپ بېرىدۇ،

.لىقىدىن دېرهك بېرىدۇباغان

ــشل ــي ئى ــى ھهربى ــدادلىرىمىز كهپتهرن ــلىرىدا، ئهج ــان ئۇرۇش ــى زام ــپ ىقهدىمك ــى قىلى ــۇرۇن خهۋهرچ ردا يوش

مهسىلهن، ھوجۇمغا ئۆتۈشته كهپتهرگه قوش ئۋازلىق غول قاپـاق ئېـسىپ قويـۇپ بهرسـه، قىـسىمالرنى .ئىشلهتكهن

پ قىـسىمالر غـول قاپـاق ئاۋازىغـا قـارا. قويـۇپ بهرگهنكى چېكىنىشته تاق ئاۋازلىق غول قاپاق ئېسىپ ايىغىش ي

.ھهرىكهتلهنگهن

ئۇيغۇرالر كهپتهرنى چىرايلىق، ياۋاش، ئاۋازى يېقىملىق، ئىنسانالر بىلهن بىلـله ياشـىيااليدىغان ۋاپـادار قـوش

پـاق ئـاۋازى كهپتهرلهر غـول قا. ئۇالر ئويۇنچى كهپتهرگه غول قاپاق ئېسىپ قويىدۇ.دهپ ئائىلىده بېقىپ ئۆگىتىدۇ

دهپ تـوۋالپ كهپتهرنـى ئالـدىغا >>يهھ¨يهھ<<كهپـتهر بـاققۇچى قاپـاقنى سـالدىرلىتىپ. بىلهن توپلىشىپ ئۇچىـدۇ

Page 123: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 123

. بهزى كهپتهرلهر كهپتهر ئىگىسىنىڭ باش، مۈره، قوللىرىغـا قونـپ، دان ئىـزلهپ بوقۇلـداپ سـايرايدۇ.چۈشۈرىدۇ

ز ئۆي كۆپسه ياكى ئۆيلىرى ۋهيران بولـسا كهپـتهر ئهسـلى كهپتهر با. كهپتهر باز بۇنىڭدىن پهخىرلىك ھوزۇرلىنىدۇ

.خرابىلهرده مىڭ يىلپ ياشىغان نهچچه مىڭ ئهۋالد كهپتهر بۇنىڭ دهلىلى. غار. ئۇۋىسىدىن زادى كهتمهيدۇ

ئۇيغۇر مويسىپتلىرى كهپتهرنىـڭ تـاڭ سـهھهرده بوقۇلـداپ مـڭ ئـاۋازدا سايرىـشىنى ئاڭالشـقا ئاشـىق، ئـۇالر

سـائادىتى ئۈچـۈن قىلىنغـان تىـالۋهت دهپ ¨ىكى سايرىشىنى ئىبادهت، ئۇ ئىنسانالرنىڭ بهختكهپتهرنىڭ ساھهرد

.ېشايۋان ئاستىغا مهخسۇس ئۇۋا ياساپ بېرىدۇپبىلىپ، بۇنداق كهپتهرلهرگه

ئۇيغـۇرالر كهپـتهر . ئوزۇقلۇق قىممىتى ئۈستۈن، گۆشى ھاالل، قۇۋۋهتلىك، دورىلىـق، شـىپالىق قـۇش¨كهپتهر

دهن ئاجىزلىق، ئاشقازان ئـاغرىيقى قاتـارلىق كېـسهللهرنى داۋالىـسا، رېمـاتىزىم قاتـارلىق يهللىـك گۆشى بىلهن به

بهزى يىرىڭلىق كېـسهللهرگه كهپتهرنىـڭ قـارنىنى .ئاغرىقالرغا بهدهننىڭ سىرتىدىن ئۇنىڭ قېنىنى ئېقىتىپ داۋااليدۇ

. يېرىپ تېگىپ، ئېغىز ئالدۇرۇپ داۋااليدۇ

بۇنىڭدىن . مىتىمۇ ئۈستۈن بولۇپ، ياخشى كهپتهرلهرنى بىر قوينىڭ پۇلىغا سېتىۋالىدۇكهپتهرنىڭ ئىقتىسادىي قىم

كهپـتهر . ڭ رولىنـى ئوينايـدۇىباشقا كهپتهر مايىقىنى شال ئېتىزىغا سالسا، بىر جىڭى ئادهتتىكى قىرىق جىڭ قىغن

نه، يهرلىـك ئېچىتقۇلـۇق هي. رولىنىمـۇ ئوينايـدۇ) كىـسالتا(ۇ قـمايىقى يهنه، كۆنچىلىك كهسـپىده يهرلىـك ئېچىت

ــدۇ، ســۈپىتىنى ــشنى تېزلىتى ــسا ئېچى ــڭ باچكىــسىنى سال ــا ئۇنى ئىچىملىــك، مهســىلهن، مۇســهللهس قاتارلىقالرغ

.ياخشىاليدۇ

سۇمبۇل چاچلىق قىزالر

دهرۋهقه، ئۇيغۇر قىزلىرى قهدىمدىن باشالپ ئۇزۇن چاچ . ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ گۈزهللىك سىمۋولىدۇر¨سۇمبۇل چاچ

.ئادهتلهنگهن بولۇپ، چاچ قوپيۇشتا بىر تۈرۈش ئادهتلهر شهكىللهنگهنقويۇشقا

يهتته، يىگىرمه بىر ھهتتا قىرىق بىر تال قىلىـپ ئۇيغۇرالردا ياتلىق بولمىغان قىزالرنىڭ چېچى ئون بهش، ئون

. بولىدۇھهرگىز جۈپ ئۆرۈلمهيدۇ ھهمده بۇنداق توي قىلمىغان قىزنىڭ پېشانىسىده كوكۇل چېچى . تاق ئۆرۈلىدۇ

قىزنىڭ تويى . قىسمىدىكى سۇمبۇل چاچنىڭ ئاستى قىسمى ئۈستىرا بىلهن چۈشۈرۈپ تۇرۇلىدۇ) شىلال(ئۇنىڭ پاتتاڭ

.بولىدىغان كۈنى ئۇنىڭ شىلال قىسمى ئهڭ ئاخىرقى قېتىم چۈشۈرۈلىدۇ

Page 124: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 124

رىپىگه هككى تتوي قىلىپ ئهتىسى ياكى بىر قانچه كۈندىن كېيىن ياتلىق قىلىنغان بۇ قىزنىڭ كوكۇل چېچى ئى

چاچنى جۈپ ئۆرۈش . ئۇزۇن سۇمبۇل چېچى جۈپ ئۆرۈلىدۇ ھهم ئۇنىڭغا ياڭاق سېكىلهك چاچ قويۇلىدۇ. قايرىلىدۇ

.ئۆتكۈزۈلىدۇ>>چاچ قوشاق تويى<< بهدىلىگهڭچاچنى. ياتلىق بولغانلىقىنىڭ ئىپادىسى ھېسابلىنىدۇ

قويۇلىـدۇ، ياڭـاق چـاچمۇ ) ىـك ئـۆرۈمه چـاچكىچ( بولغاندا، بالىچۇق چـاچ قياتلىق قىلىنغان ئايال بالىلى

.بولىدۇ

ئېرىدىن ئايرىلغان ياش ئايالالر جۇۋان دېيىلىپ، ئۇالر ياڭاق چاچ قويۇش بىلهن بىرگه چېچىنـى بهش، يهتـته

.بۇ تۇللۇق بهلگىسى ھېسابلىنىدۇ. توققۇز تال قىلىپ تاق ئۆرۈۋالىدۇ

رى بولمايدۇ، ئۇزۇن چېچىنى ئىككى تال قىلىـپ ئـۆرۈپ نهۋرىلىك بولغان ئايالالرنىنڭ بالىچۇق، ياڭاق چاچلى

.ئۇنى چاچتهڭگه بىلهن جۈپلىۋالىدۇ

چېچىنى بىر تال قىلىپ ئۆرۈۋالغان ئايالالر باشقىالرنىڭ نهزىرىده ئۆزىگه ئهر تهلهپ قىلىپ يـۈرگهن ئايـال دهپ

.قارىلىدۇ ۋه ئۇنداق ئايالالرنى يامان كۆرىدۇ

چ تۈرىگه ۋه سۇمبۇل چېچىنىڭ جۈپ ياكى تاق ئـۆرۈلگهنلىكىگه قـاراپال ئۇنىـڭ دېمهك، ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ چا

ــى ــال ئىكهنلىكىن ــسىز تــۇل ئاي ــال ۋه ئهخالق ــال، ياشــانغان ئاي ــا ئاي قىــز، چوكــان، جــۇۋان، نهۋرىلىــك بولغن

بىـلهن شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا ئايالالرنىـڭ چېچىغـا ئاالھىـده ئهھمىـيهت . پهرقلهندۈرۈۋالغىلى بولىدۇ

.قارايدۇ

ئايالالرنىڭ گىرىم قىلىش ئادىتى

شۇنىڭ ئۈچۈن، ئۇغيۇر ئاياللىرى گۈزهللىك يارىتىش . ئۇيغۇر ئاياللىرى گۈزهللىكنى سۆيىدۇ، گۈزهللىككه ئىنتىلىدۇ

:ئهمهلىيىتى جهريانىدا ئۆزىگه خاس مىللىي گىرىم قىلىش ئادهتلىرىنى شهكىللهندۈرگهن، مهسىلهن

. ئوسما قويۇش ئۇيغۇر ئاياللىرى ئىچىده ئهڭ كهڭ ئومۇمالشقان گىرىم قىلىش ئادىتى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ: ئوسما

ئاراملىرىغا مهخسۇس وسما تېرىيدۇ، ھهتتا قىش كۈنلىرىمۇ گۈل تهشتهكلىرىده ¨شۇنىڭ ئۈچۈن،كۆپ ئائىلىلهر ھويال

قىـشلىق . يىنى چىقىرىپ، پىلتىكۈچ بىلهن قېشىغا قويىـدۇئوسما ئۆستۈرىدۇ، ئوسما قۇالق بولغاندا ئۇنى سىقىپ سۈ

تاش (ئوسما ئۈچۈن ياز كۈنلىرى كۆپ ئوسمىنى سىقىپ، سۈيىنى ئۆچكه يېغى بىلهن ئارىالشتۇرۇپ، ئوسما قاتمىسى

Page 125: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 125

ئوسما قاشقا سىڭىپ قۇرۇغاندىن كېيىن، سوغۇق سۇ بىلهن بىر قېتىم يهڭگىـل . تهييارلىۋالىدۇ) ئوسما دهپ ئاتىلىدۇ

بهزى جـايالردا كـۆپرهك قىـزالر ئىككـى قېـشىنىڭ ئوتتۇرىـسى . شۇنىڭ بىلهن قاش تهبىئىي كۆرۈنىدۇ. ۇيۇۋېتىدۇي

ھهتتـا يېڭـى . ئوسما قويۇشتا ھېچقانداق ياش چهكلىمىسى يوق. چېكىۋالىدۇ) مهڭ(غا ئوسمىدا خال )قوشۇمىسى(

ىنىڭ تهبىئىتىدىن قارىغاندا، ئۇ يـالغۇز قاشـنى ئوسم. تۇغۇلغان قىز بوۋاقالرنىڭ قېشىغىمۇ ئوسما قويۇش ئادىتى بار

. قارايتىش رولىنى ئويناپال قالماستىن، يهنه تۈك بهزلىرىگه تهسىر كۆرسىتىپ قاشنى قويۇقالشتۇرۇش رولىنىمۇ ئوينايـدۇ

.شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ قېشى ھهم قارا، ھهم قويۇق بولىدۇ

شقهرگه تۇتـاش بىـر قىـسىم جايلىرىـدىن چىقىـدىغان تهبىئىـي كـان پامېر تاغ تىزمىلىرىنىڭ قه¨سۈرمه: سۈرمه

بايلىقلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئۇيغۇر ئاياللىرى قهدىمدىن تارتىپ ئۇنىڭـدىن گىـرىم بۇيـۇمى سـۈپىتىده پايـدىلىنىپ

.ئۇالر كۆزلىرىنى يوغان، نۇرلۇق كۆرسىتىش ئۈچۈن كىرپىـك ۋه قاپىقىغـا سـۈرمه تارتىـشقا ئـادهتلهنگهن. كهلگهن

. سۈرمه يالغۇز گۈزهللىك رولىنى ئويناپال قالماستىن، ئهڭ مۇھىمى كۆزنىڭ روشهن ۋه نۇرلۇق بولۇشىغا ياردهم بېرىدۇ

ھازىر ئۇيغـۇر ). ئهرلهر كېچىسى ئۇخالش مهزگىلىده ئىشلىتىدۇ(شۇ سهۋهبتىن بهزى ئهرلهرمۇ كۆزىگه سۈرمه تارتىدۇ

ۆز تورلىشىش، يىراقنى كۆرهلمهسلىك قاتارلىق كۆز كېسهللىكلىرىگه تىبابىتىدىمۇ سۈرمه كۆز ياشاڭغىراش، ئاغرىش، ك

.دورا ئورنىدا ئىشلىتىلىدۇ

خېنه بىر خىل ئاالھىده . قولغا خېنه قويۇش ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئهنئهنىۋى گۈزهللىك ئادهتلىرىدىن بىرى: خېنه

ئېچىلىـشتىن بـۇرۇن، خېنىنىـڭ غـولىنى گـۈل . گۈل بولۇپ، كۆپچىلىك ئائىلىلهر خېنىگۈلنى ئهتىۋارالپ ئۆستۈرىدۇ

ئۇششاق چاناپ ياكى سوقۇپ، زهمچه بىلهن ئارىالشتۇرۇپ، قولنىڭ ئالىقىنىغا قويـۇپ، ئۈسـتىدىن يـاغلىق بىـلهن

بىر كېچه . خېنه كۆپىنچه كېچىسى ئۇخالشتىن بۇرۇن قويۇلىدۇ. بۇ خېنه قويۇش دېيلىدۇ.مهھكهم چېگىپ قويۇلىدۇ

خېنه ئىچكهنـدىن . ورنىدىن تۇرغاندا يغلىقنى يېشىپ، قولنى سوغۇق سۇدا يۇيۇۋېتىدۇتۇرغاندىن كېيىن، ئهتىسى ئ

خېنىنىڭ رهڭگى قولـدا خېلـى ئـۇزۇن . كېيىن قول، تىرناقالرنىڭ رهڭگى قىزىل ياكى قىزغۇچ سېرىق ھالغا كىرىدۇ

ــتقىچه ســاقلىنىدۇ ــادى. ۋاقى ــاخش كــۆرۈش ئ ــل رهڭنــى ئاالھىــده ي ــنه قويــۇش ئۇيغۇرالرنىــڭ قىزى ــلهن خې تى بى

خېنه بىر تهرهپتىن قول ۋه تىرناقالرنى تهبىئىي قىزرتىپ گۈزهللهشتۈرۈش رولىنى ئوينىـسا، يهنه بىـر . مۇناسىۋهتلىك

.قولنى سىلىقالشتۇرۇپ تىرناقنى پارقىرىتىدۇ. تهرهپتىن قول تهرلهش ۋه يېرىلىشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ

Page 126: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 126

خوتۇنالرنىـڭ <<كه) بهت¨156 تـوم ،Ⅰ(>>ئهڭلىـك<<دا>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<مهھمۇد قهشقهرى: ئهڭلىك¨ئۇپا

تـۈركىي تىلـالر <<(>>يۈزىگه سـۈرتىلىدىغان ئۇنـسىمان ئـاق نهرسـه¨ئۇپا<<،>>مهڭزىگه سۈرتىدىغان ئاچ قىزىل بوياق

دىكى بۇ مهلۇماتتىن قارىغاندا، ئهڭلىك بىـر >>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<.دهپ ئىزاھاليدۇ) بهت¨117توم، Ⅰ>>دىۋانى

دهپ ئاتىلىـدىغان ئۇنـسىمان نهرسـه >>گىرشـهن<< قىزارتىدىغان بوياق، ئۇپا يۈزنى سىلىقالشتۇرۇدىغاننىهڭزىل مىخ

ئهڭلىـك سـۈرتۈش تارىخىنىـڭ ناھـايىتى ئـۇزاق ¨پ، بۇ مهلۇماتالردىن قارىغاندا، ئۇغيـۇر ئاياللىرىنىـڭ ئۇپـاۇبول

.ئىكهنلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ

كـۆپ ۋه شۇڭا ئۇالر چاچلىرىنىـڭ. ياللىرىنىڭ گۈزهللىك ئۆلچهملىرىدىن بىرىئۇيغۇر ئا¨چاچ: چاچ پهردازلىرى

شـۇ سـهۋهبتىن، ئـۇالر . چاچلىرىنى ئاسراشقا ھهممىـدىن كـۆپ ئهھمىـيهت بېرىـدۇ. ئۇزۇنلۇقى بىلهن پهخىرلىنىدۇ

قـارايتىش ئايـالالر چـاچنى كـۆپهيتىش ۋه. چاچنى مۇھاپىزهت قىلىدىغان بىر يۈرۈش يهرلىك ئادهتلهرنى ياراتقـان

ئـادهتته، . ياساپ، ئـۇنى چېچىغـا سـۇرىدۇ>>ياغلىقار<<ئۈچۈن، بادام مېغىزى ۋه شاپتۇل مېغىزىنى چاال كۆيدۇرۇپ

چېچىنـى تېـز ئۆسـتۈرۈش ئۈچـۈن زهيتـۇن . نى ئىشلىتىدۇ>>ياغلىقار<<قاشنى قارايتىش ۋه قويۇقلىتىش ئۈچۈنمۇ ئاشۇ

كېتىشىنىنبڭ ئالدىنى ئېلىش ۋه توملۇقىنى ساقالش ئۈچۈن، چاچنى پارقىرىتىش، چاچنىڭ چۈشۈپ . يېغىنى سۈرىدۇ

جىگده يىلىمى ئۇغيۇر ئاياللىرىنىـڭ ئهڭ كهڭ ئومۇمالشـقان . جىگده يېلىمىنى سۇيۇق مهلھهم قىلىپ چاچقا چاپىدۇ

) ســۈنئىي چــاچ(ئۇنىڭــدىن باشــقا، چېچــى شــاالڭ ۋه قىــسقا ئايــالالر جــاال چــاچ . دۇر>>چــاچ مېيــى<<تهبىئىــي

بىرى،ئۇزۇن چـاچ : دا سۈنئىي چاچ سېلىشنىڭ مۇنداق ئىكى تۈرى تونۇشتۇرۇلغان>>ركىي تىلالر دىۋانىتۈ<<.سالىدۇ

ڭ ىـسېلىش، يهنه بىرى، ماڭالش چاچ سېلىش مهھمـۇد قهشـقهرى ئايـالالر سـالىدىغان مۇنـداق سـۈنئىي چاچالرن

.چۇپۇردىن ياسىلىدىغانلىقىنى كۆرسهتكهن

بۇنـداق پهرداز . غـۇر ئايـاللىرى ئارىـسىدا خېلـى كهڭ ئومۇمالشـقانيۇيۈزنى سىلىقالش شهكلىدىكى پهردازمۇ ئ

ئاساســهن يــۈزدىكى ســېرىق تــۈكلهرنى يىــپىالپ تېزىنــى ۋه تهكــشى ئۆســمىگهن قاشــالرنى تىرىــپ تهكــشىلهشنى

غۇر ئاياللىرىنىڭ بۇنداق پهرداز ئادىتىنى تونۇشتۇرۇش مۇنـداق مهلۇمـات يدا ئۇ>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<.كۆرسىتدۇ

بىرىنىـڭ يۈزىـدىكى ¨ئىككى خوتۇن يىپ سېلىشتى، يهنى يىپ بىـلهن بىـر. يىپ سېلىشتى¨مهڭدهشتى: بهرگهن

ــشتى ــۈكلهرنى ئېلى ــا. ت ــايالردا ھهتت ــۇپ، بهزى ج ــگهن بول ــشىپ كهل ــادهت ھــازىرغىچه داۋاملى ــۇ ئ ــپالش <<ب يى

. ئۆتكۈزۈلۈپ، بهلگىلىك دهرىجىده مۇراسىم تۈسىنى ئالغان>>تويى

Page 127: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 127

قـا ئوخـشاش )زهمچه(مۇق ىى يۈزىدىكى تۇغۇتتىن قېپقالغان داغنى چۈشۈرۈش ئۈچۈن، كاۋاش سئۇيغۇر ئاياللىر

.ئۇ ئارقىلىق داغنى يوقىتىپ يۈزنى پارقىرىتىدۇ. نهرسىلهرنى ئېزىپ يۈزىگه سۈرتىدۇ

يېنىدا ئىپار، دهندهك، ئهمبهرلهرنى . ئۇيغۇر ئاياللىرى خۇش پۇراقلىق نهرسىلهرنى ياخشى كۆرىدۇ ۋه ئهتىۋاراليدۇ

بۇ دورىالر مهززىلىـك پـۇراپ، ئـادهم بهدىنىـدىكى سېـسىق پـۇراقالرنى يوقىتىـدۇ، شـۇنداقال نهسـلىنى . ساقاليدۇ

.ياخشىاليدۇ

دېمهك، ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ يۇقىرىقىدهك بىر يۈرۈش تهبىئىي پهرداز بويۇملىرى نوقۇل ھالدا گۈزهللىـك ئۈچـۈنال

.المهتلىك ئۈچۈنمۇ خىزمهت قىلغانئهمهس، شۇنداقال يهنه ساغالملىق ۋه سا

تازىلىق ۋه ساغالملىق ئادهتلىرى

:قىزالرنىڭ سهھهردىكى ئهنئهنىۋى تازىلىق ئادهتلىرى ¨خوتۇن

ئۆزىنى بىلىش دهرىجىسىنىڭ ئىپادىسى، مهنىۋى ¨ئىنسانىيهت مهدهنىيىتىنىڭ ئۈزۈكى، ئىنساالرنىڭ ئۆز¨تازىلىق

هرنىڭ لھهر قايسى خهلق¨تازىلىق . ساغالملىق ۋه روھلۇق بولۇشنىڭ كاپالىتىگۈزهللىكنىنبڭ رىئاللىققا ئايلىنىشىي،

.تۆۋهنلىكىنى بهلگىلهيدىغان تۈپ ئامىلالرنىڭ بىرى¨مهدهنىيهت ساپاسىنىڭ يۇقىرى

دېـگهن ماقـال ئۇيغۇرالرنىـڭ قهدىمـدىن باشـالپ تازىلىققـا تولىمـۇ ئهھمىـيهت >>ساغالم تهنده ساغالم ئهقىـل<<

. ئىبارهت مىللىي پىسخىكىسىنى ئهكىس ئهتتۈرىدۇبېرىدىغانلىقىدىن

ئۇيغۇر خهلقى ئۆزلىرىنىڭ ئۇزۇن يىلالردىن بۇيان شـهكىللهندۈرگهن ئهنئهنىـۋى ئىـش تهقـسىماتى نهتىجىـسىده

قىزالر باال بېقىش، تاماق ئېـتىش، كىـر يۇيـۇش، ئـائىله تـازىلىقى ۋه مۇھىـت تـازىلىقى قاتـارلىق ئـۆي ¨خوتۇن

شـۇنىڭ ئۈچـۈن ئـۇالر . گه ئالغان بولـۇپ، ھهممىـسىده تـازىلىق مهركىزىـي نۇقتـا قىلىنغـانئىشلىرىنى ئۆز ئۈستى

.كۈندىلىك ئائىله ئىشلىرىنىڭ بىرىنچى قهدىمىنى سهھهردىكى ئاممىۋىي تازىلىق پائالىيىتىدىن باشاليدۇ

وتـۇن سـهھهر تـۇرۇپ ئىشچان خ<<،>>)قاراڭ(بۇ ئايالنىڭ قېشىغا قاراڭ، قاچىسىنىڭ تېشىغا <<ئۇيغۇرالر ئارىسىدا

دېگهن تهمسىلنىڭ كېلىـپ چىقىـسىمۇ سهۋهبـسىز >>چېچىنى تارايدۇ، ھورۇن خوتۇن ئۇخالپ تۇرۇپ كۇلۇڭ كواليدۇ

Page 128: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 128

. دهرۋهقه، ئۇيغۇرالرنڭ ئهنئهنىۋى قارىشىدا تازىلىقنى ئايالالرنى باھااليـدىغان ئاساسـىي ئـۆلچهم قىلغـان. ئهمهس

ر يـاكى پاكىزلىقىغـا قـاراپ، ئايالنىـڭ قانـداق تهبىئهتلىـك كىـشى كۈندىلىك تۇرمۇشتىمۇ ئهرنىڭ ياقىسىنىڭ كى

شۇ سهۋهبتىن ئانا بولغۇچى قىزىنى كىچىك ۋاقتىدىن باشالپال ئائىله ئىشلىرىغا بولۇپمـۇ . ئىكهنلىكىنى مۆلچهرلهيدۇ

ئـارام ¨، ھويالسهھهر تۇرۇپ تازىلىق قىلساڭ ساۋاب بولىدۇ<<ھهمىشه ئۆز پهرزهنتىلىرىگه. تازىلىق قىلىشقا ئۆگىتىدۇ

تهربىـيه نهتىجىـسىده ¨مۇشۇنداق ئهنئهنىۋى تهلىم. دهپ تهربىيه بېرىدۇ>>ۋه يولالرنى سۈپۈرسهڭ بهختىڭ ئېچىلىدۇ

بازارالردا ھهر كۈنى تاڭ سۈزۈلۈشى بىلهن تهڭال ھهممىـدىن بـۇرۇن ¨قىشالق، شهھهر¨ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان يېزا

ئـاراملىرىنى ۋه ئـۆي ¨كۆزىنى يۇيۇشـتىن ئىلگىـرى ئـۆيئىچى، ھـويال¨ يۈزقىزللىرى ئورنىدىن تۇرۇپ¨ئۇيغۇر ئايال

¨كىچىك كوچىالرنى پاكىز سۈپۈرۈپ سـۇ سـېپىدۇ، تهرهتخـانىالرنى پـاكىز تازىاليـدۇ، ھـويال¨ئهتراپىدىكى چوڭ

مگه بىر مهھهللىلهر ئاده¨بۇنىڭ بىلهن ئائىلىلهر ۋه يۇ. ارامدىكى گۈللۈكلهرگه ۋه گۈل تهشتهكلىرىگه سۇ قويىدۇ.ئ

خىل جۇشقۇن كهيپىيات بېغىشاليدۇ، بىر كۈنلۈك ھاياتنىڭ مۇقهددىمىسى ئهنه شۇنداق پاكىز مۇھىت ۋه ساپ ھاۋا

.بىلهن ئېچىلىدۇ

قىزلىرىمـۇ ئهنه شـۇ ئهنئهنىـۋى ¨شهھهرلهردىكى ھازىرقى زامان قهۋهتلىك ئۆيلهرده ئولتۇراقالشقان ئۇيغۇر خوتۇن

ۇرغان قهۋهتلىك بىنانىڭ پهلهمپهيلىرىدىن تارتىـپ شـۇ قهۋهتنىـڭ ئالـدى ھهتتـا تازىلىق ئادىتى بويىچه ئۆزى ئولت

پىداكارلىق بىلهن سۈرتىدۇ، بۇنداق ئادهت بىـر خىـل ىكهينىگىچه پاكىز سۈپۈرۈپ تازىاليدۇ، ئاممىۋى دېرىزىلهرن

ارا ئىختىيارىي ۋه تهبىئىي ئهنئهنىگه ئايالنغاچقا، بۇ خىزمهتكه ھېچقانداق ئائىله مهجبۇرالنمايدۇ، بهلكى قوشنىالر ئ

بۇنداق تازىلىق ئادىتى . ھالدا ھهممىدىن بۇرۇن ئورنىدىن تۇرۇپ ئاممىۋى تازىلىق قىلىشن شهرهپ ھېس قىلىشىدۇ

قانداقتۇر بىر كوللېكتىپ ياكى مهلۇم تهشكىل ئورۇنالشتۇرغان مهجبۇرىي پائالىيهت بولماستىن، بهلكى ئۇزۇن يىلـالر

بۇنىـڭ خاسـىيىتىدىن . ىسخىك ئهنئهنىگه ئايالنغـان مهنىـۋى گۈزهللىـك پائالىيىتىـدۇرداۋاملىشىش نهتىجىسىده پ

بارلىققـا كهلـگهن ئـائىله ۋه مۇھىــت گۈزهللىـك ھهر كـۈنى سـهھهرده ئىــشقا ئاتالنغـان ئهمگهكچىلهرنـى كۆڭــۈل

ارا ئىنـاقلىقىنى ئازادىلىكىگه ئىگه قىلىپ، ئۇالرنىڭ مهنىـۋى دۇنياسـىدا ھاياتلىققـا مـۇھهببهت ئويغىتىـدۇ، ئـۆز ئـ

شۇنداق قىلىپ سهھهرده باشلىنىدىغان ئـاممىۋى تـازىلىق . كۈچهيتىپ، كوللېكتىۋىزىملىق روھنى مۇستهھكهملهيدۇ

ئارقىلىق بهرىكهت ۋه نۇسرهتكه يول ئېچىدۇ، ئائىلىسىنىڭ روناق تېپىـشىنىى تىلهيـدۇ، كېـسهللىكنىڭ مهنبهسـىنى

.يوقىتىشقا تىرىشىدۇ

Page 129: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 129

لىرىسىمۋوللۇق رهڭ چۈشهنچى

ماددىي دۇنيانىڭ قۇياش نۇرىنى قوبۇل قىلىشتىكى ئاكتىپچانلىقى ياكى پاسسىپلىقى بىلهن ئىنسان ¨رهڭ

سهزگۈسىده ئىپادىلهنگهن خىلمۇ خىل كۆرۈنۈشدىن ئىبارهت بولۇپ، ئۇ ماددىي دۇنيادا ئوبېكتىپلىققا، سهزگۈ دۇنياسىدا

ۇ كونكرېت نهرسىگه ئىنسان ئۆز سهزگۈسى ئارقلىىق مهلۇم بىز بۇ يهرده رهڭدىن ئىبارهت ئاش. سۇبىكتىپلىققا ئىگه

.سىمۋوللۇق مهنه بهرگهنلىكىدىن ئىبارهت ئادهت خاراكتېرىنى شهرھلهيمىز

ئۇيغۇرالر ھهر خل رهڭدىن ئۆزگىچه ئىستېتىك لهززهت ئېلپال قالماستىن، رهڭدىكى كىشىگه بېىدىغان ئوخشاشمىغان

ىڭ تۇرمۇش ئادىتىدىكى تۈرلۈك پائالىيهت ۋه چۈشهنچىلىرىگه زىچ بىرلهشتۈرۈپ، تۇيغۇنىڭ تهسىرى بىلهن ئۇنى ئۆزلىرىن

ھهر خىل رهڭلهرنىڭ . تۇرمۇشىدىكى ياخشىلىق ۋه يامانلىقنىڭ سىموۋوللۇق بېشارىتى سۈپىتىده قوللىنىپ ئىشلهتكهن

دىسىگه زىچ ماسالشقان ھالدا، ئىچىده ئاق، كۆك، قىزىل، سېرىق رهڭلهر ئۇيغۇرالرنىڭ پىسخىل پائالىيىتى ۋه دىنىي ئهقى

ئادىتىده بىر قهدهر گهۋدىلىكرهك رول ئوينىغان بولۇپ، ئۇ قهدىمىيلىكى ۋه ئىزچىلىقى بىلهن ¨ئۇالرنىڭ تۇرمۇش ئۆرپ

. ئادهتىده مۇھىم بىر ئاالھىدىلىك بولۇپ شهكىللهنگهن¨ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆرپ

مهت، ياخـشىلىق، پـاكلىق، ئالىيجانـابلىق ئـا¨ئـاق رهڭ ئۇيغۇرالرنـڭ ئهنئهنىـۋى ئېڭىـدا بهخـت :ئاق رهڭ

بۇ خىل چۈشهنچه ئۇيغۇرالرنىڭ ئىپتىدائىي ئېتىقاد دهۋىرلىرىدىن تارتىپ، تاكى ھازىرغىچه . چۈشهنچىسىنى بهرگهن

دهپ ياخشى تىلهكـته بولـۇش، >>! بولسۇنلئاقيو<<مهسىلهن، سهپهرگه چىققانالرنى ئۇزىتىشقا. ساقلىنىپ كهلمهكته

ئامهتنىڭ بهلگىسى دهپ بىلىش، قىزالر تويى بولغان كۈنى ئاق رهڭلىك كۆڭلهك ¨قارنى بهختسۈتنى ئۇلۇغالش،

ئىمـارهتلهرنى ئاقـارىتش قاتـارلىق ¨كىيىش، ھازىدار ئهرلهر بېلىگه ئاق باغالش، ئايالالر ئاق ياغلىق سېلىش، ئۆي

.ئادهتلهرنىڭ ھهممىسىده ئاق رهڭ ئۇلۇغالنغان

ت چۈشهنچىلهر ناھايىتى نۇرغـۇن بولۇپ،ئـۇنى بىـر قهدهر قهدىمىيـرهك بولغـان بۇنىڭدىن باشقا ئاق رهڭگه ئائى

دا، ئوغـۇز \داسـتانغ. گه مـۇراجىئهت قىلىـشقا تـوغرا كېلىـدۇ>>ئوغۇزنامه<<نهمۇنىلهردىن ئىزدىگهنده مهشھۇر داستان

غۇالچلىق ئـاق خـادا خاقانىنىڭ ھهربىي يۈرۈشته قولغا كهلتۈرگهن بۈيۈك غهلبىسىنى تهبرىكلهش ئاپالىتىده، قىرىق

ئاستىغا ئاق قوينى باغلىشى بهخت ۋه ئامهتنىڭ مهڭگۈلۈك نېسىپ بولۇشىغا قارىتا ئىـشهنچىنىڭ سـىموۋلى بولـۇپ

.ھېسابلىنىدۇ

Page 130: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 130

ئۇيغۇرالرنىڭ بۇددىزم ئېتىقادى دهۋرىدىمۇ ئاق رهڭ ئوخـشاشال ياخـشىلىق ۋه ئامهتنىـڭ سـىموۋللۇق بهلگىـسى

¨دىكى ئاق نىيهت تېكىننىڭ ياخـشىلىق قىلغـۇچى ۋه خهيـر>>ېكىنىڭ ھېكايىسىئىككى ت<<.سۈپىتىده قوللىنىلغان

ــلهن ــۆزى بى ــاق س ــى ئ ــسىل روھ ــدىغان ئې ــاش تارتماي ــشتىن ب ــان قىلى ــى قۇرب ــۆز جېنىن ــۈن ئ ــاخاۋهت ئۈچ س

تىمۇ ئاق رهڭـگه مۇناسـىۋهتلىك بولغـان چۈشـهنچىلهرنىڭ ھهممىـسى ياخـشىلىق ۋه >>ئېرىق پۈتۈك<<.سۈپهتلهنگهن

ئاق رهڭنىڭ سىمۋوللۇق مهنىسى ھازىرمۇ مهۋجۇت بولـۇپ، . نىڭ بېشارىتى سۈپىتىده بايان قىلىنغانئامهت¨بهخت

ئۇيغـۇر خهلـق ئېغىـز . دوختۇر، سىستېىراالرنىڭ ئاق خالقت كىيىشى، بىمارالرنىڭ نىجاتكارىغا سـىموۋل قىلىنغـان

ــۆ ــدهك ئ ــاق رهڭ يۇقىرىقى ــق قوشــاقلىرىدىمۇ ئ ــۇر خهل ــۇ ئۇيغ ــاتى، بولۇپم ــلهن ئهدهبىي زگىچه ســىموۋللۇق مهنه بى

.ئىپادىلهنگهن

كۆڭ رهڭمۇ ئۇيغۇرالرنىـڭ ئىپتىـدائىي دىنىـي ئېتىقـادىي بىـلهن باغالنغـان ھالـدا ياخـشىلىق ۋه :كۆك رهڭ

.ئامهتنىڭ شۇنداقال ئىالھىي تۈسىنىڭ سىموۋوللۇق بېشارىتى سۈپىتىده گهۋدىلهنگهن

كۆكـۈڭ (تهڭرى، ئاسمان، كـۆپ رهڭ، ئهسـلى ¨هن، كۆكمهسىل: كۆك سۆزىنىڭ بىر نهچچه تۈرلۈك مهنىسى بار

بىزنىــڭ بــۇ يهرده كــۆزده . قاتــارلىقالر) چــۆپ¨كۆكتــات، ئــوت(، كــۆك )ياشــا، ياشــارماق(، كــۆكله )قايــسى

تۇتۇۋاتقىنىمىز، كۆك سۆزىننىڭ ئىككى خىل مهنىسى بولۇپ، بىرى، تهڭرى، يهنى خۇدا مهنىسى؛ يهنه بىرى، رهڭ

ېخىمـۇ كونكرېـت ئېيتقانـدا، كـۆپ رهڭنىـڭ ئۇيغۇرالرنىـڭ ئېڭىـدا مـۇقهددهس رهڭ ت. پهرقىدىكى كۆك مهنىـسى

.چۈشهنچىسىگه كۆتۈرۈلۈشى، ئۇنىڭ خهلق ئېڭىدىكى تهسىرى قاتارلىقالر

قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهقىدىسىده كۆڭ رهڭنىڭ بۈيۈكلۈك دهرىجىسىگه كۆتۈرۈلۈپ، ئىالھىي قۇدرهتنىڭ سۈپىتى

ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى خهلقلهر، جۈملىدىن . نىلىشىنىڭ مهلۇم ئىجتىمائىي ئاساسى بارياكى ئىسمى ئورنىدا قوللى

. ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قهدهر ئۇزۇن تارىخقا ئىگه بولغان ئىشلهپچىقىرىش ئادهتلىرى ئۈچۈن چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلغانىدى

يايالق مهدهنىيتىده يېشىللىق . ان قىالتتىچارىۋىچىلىق ھايات ئاساسهن يېشىللىقنى مهركهز قىلغان، يايالقنى ماك

بۇنىڭ دهلىلى سۈپىتىده . ھاياتنىڭ ئاساسىي، دهپ قارىلىپ، ئۇنىڭغا بولغان ئىجالسمهنلىك كۈچهيگهنىدى

بوۋىلىرىمىزنىڭ يېشىللىققا ¨ئۇنىڭدا ئاتا. نى مىسال كهلتۈرۈشكه بولىدۇ>>تېلى قوشىقى<<ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى

Page 131: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 131

داستانىدا كۆپ >>ئوغۇزنامه<<ئۇنىڭدىن باشقا. ائالىيىتى ناھايىتى ئوبرازلىق ھالدا بايان قىلىنغانباغالنغان ھاياتلىق پ

.رهڭگه ئائىت بايانالر خېلى كۆپ ئۇچرايدۇ

چىرايىنىڭ كۆپ بولۇشى، ئۇنىڭ تهڭرىگه سېغىنىۋاقتاندا ئهتراپ قاراڭغۇلىـشىپ، ئاسـمادىن ¨ئوغۇزخاننىڭ ئۆڭ

ڭ ئىچىدىن كۆزلىرى كۆك، گۈزهل بىر قىزنىڭ پهيدا بولۇش كۆپ تۈكلـۈك، كـۆك نۇرنىڭ چۈشۈشى، ئۇنىكبىر كۆ

يايلىلىق ئهركهڭ بۆرىننڭ ئوغۇزخانغا يول باشلىـشى قاتـارلىق بايـانالر قهدىمكـى ئۇيغۇرالرنىـڭ تۇرمۇشـىدا كـۆپ

.رهڭنىڭ ئېتىقاد ئاساسى بولۇپ شهكىللهنگهنلىكىنىڭ روشهن دهلىلىدۇر

ه تهبىئهت ئىالھچىلىقنى مهركهز قىلغـان ئاسـمان، قۇيـاش، ئـاي، يۇلتـۇز، شـامال، شامانىزم ئېتىقادى ۋهېرىد

يامغۇر، چاقماق قاتارلىق ھادىساتالرنىڭ يۈز بېرىشىده كۆپ سۆزى تهڭرىگه تهققاسلىنىپ بۈيۈكلـۈك دهرىجىـسىگها

.كۆتۈرۈلگهن

ئــالهمنى بىنــا چۈشهنچىــسىدىن ) ئىــالھ(ئۇيغــۇرالر ئىــسالم دىنىنــى قوبــۇل قىلغانــدىن كېــيىن كــۆك

ئۇقۇمى پهيدا بولۇپ، ئۇ، كۆپ تهڭرى چۈشهنچىـسىنىڭ ئورنىغـا دهسـسىدى، لـېكىن كۆكنىـڭ >>ئالالھ<<قىلغۇچى

ئۆزگهرمىدى، بهلكى ئادهت سۈپىتىده خهلـق ئارىـسىدا ) ئىستېتىك مهنىسى(خهلق ئېڭىدىكى سىمۋوللۇق مهنىسى

دۇچـار بولغانـدا كـۆككه قـاراپ ئىلتىجـا قىلىـش، ھهسـرهتكه ¨مهسىلهن، قـايغۇ. ھازىرغىچه ساقلىنىپ كهلمهكته

گه بولغـان ھېرىـسمهنلىك، بېـده كۆكىـده كـۆك )كـۆكى(يېشىللىقنى قهدىرلهش، تهبىئهتنىـڭ تـۇنجى مېۋىـسى

قوشنىالرغا يېڭىلىق تۇتـۇش ئـۇدۇمى، كـۆك مهشـرىپى قاتـارلىقالر ¨تۇغقان ياكى قولۇم¨چۆچۈرىسى ئېتىپ، ئۇرۇق

.شۇنىڭ جۈملىسىدىندۇر

رهڭ ۋه سېرىق رهڭ چۈشهنچىسىقىزىل

سـائادهتنىڭ، گۈزهللىكنىـڭ، جهڭگىۋارلىقنىـڭ، ¨ئۇيغۇرالر قىزىل رهڭنى ياخشىلىقنىڭ، خۇشالىقنىڭ، بهخـت

.غهلبىنىڭ سىموۋوللۇق بېشارىتى، دهپ قارايدۇ

ئىتى، ئۇيغۇرالردا قىزىل رهڭنىڭ يۇقىرىقىدهك مهنىلهرگه ئىـگه بولۇشـى ئۇالرنىـڭ ياشـىغان جۇغراپىيىلىـك شـارا

ئىپتىدائىي دىنىي ئېتىقادلىرى ۋه تارىخي كهچۈرمىشلىرى بىـلهن زىـچ مۇناسـىۋهتلىك بولـۇپ، تهدرىجىـي ھالـدا،

مهسـىلهن، ئۇيغۇرالرنىـڭ ئادىتىـده . ئادهتلىرىـده ئهكـس ئهتـكهن¨ىسپىي مۇقىم مهنىسى بىلهن ئۇالرننىڭ ئۆرپن

Page 132: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 132

. غان قوينىڭ بېشىغا قىزىل رهخت بـاغالپ قويۇلىـدۇھېسابىدا قىز تهرهپكه ئاپىرىدى>>ئاشسۈيى<<تۆكۈن بولسا¨توي

توي كۆچۈرۈش ھارۋىسىغا قوشۇلغان ئاتالرغا ياكى ھازىرقى زاماندكى توي كۆچۈرۈش ماشىنىلىرىنڭ ئالدىدا قىزىـل

سـۈننهت تـوي مۇراسـىمىدا . سۇنايلىرىغىمۇ قىزىل رهخت بـاغالپ قويۇلىـدۇ¨ھهتتا توينىڭ ناغرا. رهخت باغلىنىدۇ

بۇنىڭـدىن باشـقا يېڭـى تۇغۇتلـۇق . لىنغان بالىنىڭ بېلىگه گۈل چىقىرىلغـان قىزىـل پوتـا باغلكىنىـدۇسۈننىتى قى

ئۆيلهرنىڭ ئىشىكىگه قىزىل رهخـت ئېـسىپ قويۇلىـدۇ، ئۇيغۇرالرنىـڭ ئهنئهنىـۋى تهسـۋىرى ۋاسـتىلىرىده قىزالرنـى

¨قىزىـل رهڭنـى. ياخـشى كۆرىـدۇقىزالر ياش چوكانالر قىزىل رهڭلىك كۆڭلهڭ كىيىشنى. قىزىلگۈلگه ئوخشىتىدۇ

.ياشلىقنىڭ بهلگىسى، دهپ قارايدۇ

قىزىل رهڭگه بولغان مۇشۇنداق ھېرىسمهنلىك تۈپهيلىـدىن شـهرقىي شـىنجاڭ ۋه شـىمالىي شـىنجاڭ ئۇيغـۇرلىرى

گه بولۇپمۇ تۇرپان ئۇيغۇرلىرى قىزىل رهڭ. ئارىسىدا قىزىل دوپپا كىيىش ئادىتى تارىختىن بۇيان ساقلىنىپ كهلمهكته

تېخىمۇ ئاالھىده مۇئامىله قلىدۇ، قهدىمكى زهردۇشت دىننىڭ تهسىرى بىلهن ئوتقـا چوقۇنغـان تۇرپـان ئۇيغـۇرلىرى

بهخت بهرگۈچى (>>قۇتتاي<<ييىراقتىن قارىسا الۋۇلداپ كۆيۈۋاتقان، ئوتقا ئوخشىشىدىغان قىزىل توىلىق يالغۇنتاغنى

نىڭ قىزىل رهڭ ھالىتىنى قىزىـل دوپپـا كىـيىش >>قۇتتاغ<<دهدهپ ئاتاپ، ئۇنى ئۇلۇغلىغان ۋه چوقۇنغان ھهم) تاغ

. ئادىتى ئارقىلىق نامايهن قىلغان

وۋول مى ئۇيغۇرالرنىڭ ئېستېتىك ئادىتىده قۇياشقا، مول ھوسـۇلغا، ئالىيجانابلىققـا سـسېرىق رهڭ : سېرىق رهڭ

دىئىي تهسهۋۋۇرىدا قۇياشنىڭ نۇرالنغان ئۇيغۇرالرنىڭ به. ئۇيغۇرالر سېرىق رهڭنى ئالتۇن رهڭ دهپ ئاتايدۇ. قىلىنىدۇ

دهپ >>ئالتۇن باشاقلىق بۇغدايالر<<دهپ تهرىپلىسه مول ھوسۇللۇق بۇغدايالرنى>>ئالتۇندهك پارلىغان قۇياش<<مهزگىلى

دهپ ئالتۇنغـا >>ئالتۇنـدهك قىـز<<ياكى>>ده¨ئالتۇندهك باال<<ئهخالقلىق ياخشى بالىالرنى¨يهنه ئهدهب. سۈرهتلهيدۇ

¨كى مېتال ئۇقۇمى بولماستىن، بهلكى ئالتۇن رهڭىماددا ھالىتىد>>ئالتۇن<< بۇ يهرده تىلغا ئېلىنىۋاتقان.ئوخشىتىدۇ

.سېرىق رهڭ چۈشهنچىسىنى بېرىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ ئهتىۋارلىق گۈزهل سۈنئهت بۇيۇملىرى ۋه زىبـۇزىننهت بۇيۇملىرىنىـڭ رهڭگىمـۇ ئـالتۇن رهڭنـى

ڭ گىرۋهك نهقىشلىرىگه ئـالتۇن رهڭـده ىىلىق سهنئىتىده ھهشىمهتلىك ئىمارهتلهرنئهنئهنىۋى نهققاشچ. ئاساس قىلىدۇ

.ھهل بېرىلىدۇ

Page 133: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 133

ئۇيغۇرالرنىڭ رهڭ چۈشهنچىسىده سېرىق رهڭنى ياخشى كۆرۈش ئادىتى ئۇالرنىڭ قهدىمكـى قۇيـاش تهڭرىـسىگه

.سېغىنىشتىن ئىبارهت ئىپتىدائىي ئېڭى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

. چۈشكۈنلۈككه، روھسىزلىققا، پهرىشانلىققا سىمۋول قىلىنغـان ئهھۋالالرمـۇ ئۇچرايـدۇلېكىن بهزىده سېرىق رهڭ

.بۇنداق زىددىيهتلىك مهنه كۆپرهك ئۇيغۇر خهلق ئېغىز ئهدهبىياتىدىكى تهسۋىرى ۋهستىلهرده كۆزگه چېلىقىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ ئىشلهپچىقىرىش ئادهتلىرى

دېھقانچىلىق

ــۇرۇنال ش ــى ب ــڭ خېل ــول ئۇيغۇرالرنى ــانچىلىق، ق ــي دېھق ــارۋىچىلىقتىن تهدرىجى ــق، چ ــشىپ، ئوۋچىلى هھهرلى

ھۈنهرۋهنچىلىك كهسپىگه يۈزلهنگهن ۋه ئىپتىدائىي تېرىقچىلىقتىن تهدرىجىـي ھالـدا ئـۆزىگه خـاس ئولتۇراقالشـقان

ئهتلهرنـى دېھقانچىلىق ئىگىلىكى بهرپا قىلىپ، بۇغداي، قوناق، ئارپا، گۈرۈچ، تېرىق، ماش قاتارلىق دانلىق زىرا

. تېرىغان ۋه تېرىقچىلىق سايمانلىرىنى ئىختىرا قىلغان

قوش، بوقۇسا، يالغۇز ئوغۇل، سۆرهتمه تاختاي، تارماق، تۇلۇق، كهتمهن، ئورغـاق، :دېھقانچىلىق سايمانلىرى

. ئوتىغۇچ، ئارا، كۈرهك، غهلۋىر، ئۆتكهمه، موماياغاچ، شامالدۇرغۇچ، سوقا قاتارلىقالردىن ئىبارهت

ئۇيغۇرالر يهرلىك ئۇسۇلدا تېرىقچىلىق قىلىدۇ، كۈزگى بۇغـداينى قونـاق يىغىۋېلىنغانـدىن :قچىلىق ئۇسۇلىتېرى

نهملىـك تهڭـشهلگهنده قايتـا . ئوغۇتالپ، ئوسا قىلىپ ئاغدۇرۇپ ئاپتاپقا سالىدۇ) تۈزلهپ(كېيىن يهرنى تاختىالپ

بۇغـداي ). ئۇرۇقنى باسۇرىدۇ(لىپ چىڭدايدۇ ئۇرۇق ئۈستىنى دهسسهپ ياكى سۆرهم سې. ئاغدۇرۇپ، ئۇرۇق سالىدۇ

ئۈنگهنده بهزىلهر مالغـا يېگۈزۈلىـدۇ، بهزىـلهر مايـسا ئۈسـتىدىن تۇلـۇق سـۆرهپ مايـسىنىڭ قهرهلـسىز ئۆسۈشـىنى

¨مايسا بىخ سـۈرۈپ ئـون. چاۋارالرنى تازىاليدۇ¨ئهخلهت. ئهتىيازدا، يهرگه تارماق سېلىپ بوشىتىدۇ. چهكلهيدۇ

چۆپلهر ئوتىغۇچ بىلهن ¨ياۋا ئوت. ۆسكهنده، سېپىل ياكى كونا تام توپىسى بىلهن توپىاليدۇئون بهش سانتىمېتىر ئ

. ئېلىپ تاشلىنىدۇ

كـۈزگى بۇغـداي ئالدىـدا، يـازغى . ئاينىڭ ئاخىرلىرىدا يۇقىرىقى ئۇسـۇل بىـلهن تېرىلىـدۇ¨2يازغى بۇغداي

. بۇغداي ئارقىدىن پىشىدۇ

Page 134: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 134

خامان ئورنى . مهخسۇس خامان راساليدۇ. هن ئورۇپ باغ قىلىپ باغاليدۇ دهل ۋاقتىدا ئورغاق بىل:ئاشلىق يىغىش

ۋۇپ سېلىپ، ئۇالغقا تۇلۇق ۇنى چ)باغالنغان بۇغداي(ئوتتۇرىغا موما ياغاچ قاداپ يهرگه ئهنجۈ . تۈزلىنىپ چىڭدىلىدۇ

نه بىر ئادهم ئهنجۈنى بىر ئادهم ئۇالغ ھهيدهشكه، يه. سۆرىتىپ مومىنى ئايالندۇرۇپ، بۇغداينى باشاقتىن ئاجرىتىدۇ

ساماننى . باشاقتىن ئايرىلغان بۇغداي ئاستىدا قالىدۇ. ئۆرۈپ ئۇالغ ۋه تۇلۇق ئاستىغا تاشالپ بېرىشكه مهسئۇل بولىدۇ

ئېلىپ تاشالپ ياغاچ گۈرجهك بىلهن شامالغا قاراپ سورۇيدۇ، شامال بولمىسا ئهدىيال بىلهن گۇپپاڭ ئېتىپ شامال بولمىسا

. پپاڭ ئېتىپ شامال چىقىرىدۇئهدىيال بىلهن گۇ

تېرىش جىددىي بولىدۇكى، ئهتىگهنده سالغان ئۇرۇق بىلهن . بۇغداي ئورۇلۇپ بولغاندىن كېيىن تېرىلىدۇ:قوناق

قوناق پىشقاندا . ئوتاش، سۇغىرىش ۋاقىتقا قاراپ بهلگىلىنىدۇ. چۈشتىن كېيىن سالغان ئۇرۇقنىڭ پىشىشىدا پهرق بولىدۇ

. سويۇپ تاشالپ، كالتهك بىلهن سوقۇپ مهدهكتىن ئاجرىتىدۇنى ىئۈزۈۋېلىپ، پالىڭ

خامان ئېلىنغاندا شۇ مهيداندا بولغان، قارىشىپ بهرگهن كىشىلهرگه ھوسۇل خۇشاللىقى بىلهن :يوسۇنالر¨قائىده

ئومۇمىي مهھسۇالت سادىغىسى ئۈچۈن مهدرىس، مهسچىت، ئىمام، مهزىن، خاتىپالرنىڭ راسخوتىنى . كهپسهن بېرىلىدۇ

بۇغداي، قوناقالر ئورۇلۇپ، خامانغا توشۇپ بولغاندىن . مهقسهت قىلىپ، مهھسۇالتنىڭ ئوندىن برىنى ئۆشره بېرىدۇ

جانىۋارالر ھهققى دهپ توپانالغا ئېتىزغا چېچىپ ¨جان. كېيىن، ئېڭىزلىقتا يوقسۇلالرنىڭ باشاق تېرىۋېلىشىغا يول قويىدۇ

. قويىدۇ

تېرىم مهزگىلىده ئۇيغۇر دېھقانلىرى ئۆز ئارا ¨ھايىتى كۈچلۈك بولغاچقا، يىغىمدېھقانچىلىقنىڭ پهسىل خاراكتېرى نا

. ھهمكارلىق الپقۇتلىشىش تۈزۈمىنى يولغا قويغان

تېرىم ۋه يىغىم ئادهتلىرى

ئۇيغۇر دېھقانلىرى دېھقانچىلىق ۋاقتىنىڭ يېتىپ كېلىش ۋاقتـى، قايـسى خىـل ئـۇرۇقنى قايـسى ۋاقىتتـا سالـسا

بولىـدىغانلىقىنى ھېـسابالپ تۇرىـدۇ ۋه شـۇ يىلقـى قىـشلىق قـار، جۈملىـدىن ئهتىيـاز ۋه يـازدا ياخشى ) تېرىسا(

يىغىن ئـاز بولـۇپ قۇرغـاقچىلىق يـۈز بېـرىش شهپىـسى ¨مۇبادا، ھۆل. بولىدىغان يامغۇرالرنى مۆلچهرلهپ تۇرىدۇ

هدىمكـى جايالرغـا يىغىلىـپ بولىدىغان بولسا، كونا قائىدىسى بويىچه، پۈتۈن يۇرت خهلقى ئۇلۇغ مازارالر يـاكى ق

Page 135: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 135

كاال، قوي ئۆلتۈرۈپ ھهربىر ئادهم خالىغان نهرسه ئېلىپ چىقىدۇ، قـان قىلىـپ، يـاغ پۇرىتىـپ سـۇ تهلهپ قىلىـپ

. دهپ ئاتايدۇ>>زارا خهتمه<<تهكبىر قىلىپ تهڭرىگه سېغىنىدۇ، بۇ مۇراسىمنى¨دۇئا

كېلىـشنى كۈتىـدۇ ۋه ئـۆزىگه تۇشـلۇق ئېتىـز زارا خهتمىدىن كېيىن، ھهبىر دېھقان ئۆز ئېتىزلىرىنى تۈزهپ سـۇ

بـۇ يىغىلىـشتا . جامـائهت يىغىلىـدۇ. نهزىر قىلىـدۇ>>قان قىلىپ<<بېشىدا قوي، كاال دېگهندهك جانلىقالرنى سويۇپ

ئېرىق ئىشلىرىدا رىئايه قىلىشقا تېگىشلىك بولغـان قائىـدىلهر ¨دېھقانچىلىق رىسالىسى ئوقۇلۇپ، دېھقانالرنىڭ ئېتىز

بولۇپمۇ، رىسالىدىكى بهدهننى پاكىز، پاك تۇتۇش، تېرىقچىلىـق ۋاقتىـدا، پىرالرغـا سـېغىنىش، . ىنىدۇتهشۋىق قىل

شهرىئهت ئهمرىنى بهجا قىلىش، ئېتىقادىنى پاك قىلىش، ئالالرنى ياد ئېتىش، ئـۇرۇقنى ئـوڭ قـول بىـلهن سـېلىش،

وست تۇتۇش، قـوش قېـتىش، تـاپ ئاچچىقلىنىشتىن خالىي بولۇش، كهڭ قورساق بولۇش، ئالىمالرنى د¨خاپىلىق

بېشىدىن يېنىش ئۇسۇلى، دېھقانچىلىق سـايمانلىرىنى ئاسـراش ۋه قهدىـرلهش، ئۆشـره، كهپـسهن بېـرىش، يـالغۇز

تاۋۇز، ماش، پۇرچاق، كۆكتات قاتارلىق ھهرخىل زىرائهتلهرنى تېرىش، باغ بىنا ¨بۇغداي، قوناق تېرىماي، قوغۇن

يىغىم ۋاقتىدا، خامان بېشىدا بهرىـكهت تىـلهپ يهنه بىـر . تهشۋىق قىلىنىدۇقىلىش ۋه ئاسراش قاتارلىق قائىدىلهر

دهپ بىر غهلـۋىر >>چهش بۇرنى<<خامان چهشلىنىپ بولغاندا، ئالدى بىلهن. تهكبىر ئوقۇلىدۇ¨قېتىم قان قىلىپ دۇئا

ت، مهدرىـسلهرگه ئاشلىقنى ئايرىم قويىدۇ، ئاندىن ھهر ئون غهلۋىردىن بىرىنى ئۆشره دهپ ئايرىپ قويـۇپ، مهسـچى

. بېرىدۇ

تۇغقانلىرىغا، خامان ئۈستىگه كهلگهن يوقسۇلالرغا ¨ئائىله باشلىقى كهپسهن دهپ ئائىله ئهزالىرى ۋه يېقىن ئۇرۇق

جانىۋارالر ھهققى دهپ خاماندا قالغان چار بۇغداينى ئهتراپقا چېچىپ ¨جان. مۇۋاپىق ئۆلچهمده ئاشلىق بۆلۈپ بېرىدۇ

. ، ئهلگه نهپ دهپ بىلىدۇهدىقهبۇالرنى س. اشاق تېرىۋېلىشىغا يول قويىدۇيوقسۇلالرنىڭ ب. قويىدۇ

. قىلىپ ئۇرۇق سالىدۇ) قان(قوغۇن تېرىغان دېھقانالر ئۇرۇق سېلىش ۋاقتىدا نهزىر

مېۋه پىشقاندا ھهرقانداق كىشى باغقا كىرسه . تهكبىر ئۆتكۈزىدۇ¨باغۋهنلهرمۇ مېۋىلهر بىخ ئۇرۇش ۋاقتىدا، دۇئا

تۇغقانلىرىنىڭ ئائىلىسىگه داۋاملىق مېۋه ¨قوشنا ۋه ئۇرۇق¨بېغى يوق قولۇم. چه يېيىشىگه رۇخسهت قىلىنىدۇخالىغان

. كىرگۈزۈپ تۇرىدۇ

خامان ناخشىسى

Page 136: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 136

دېھقــانچىلىق ئهمگىكىنىــڭ ئهڭ جىــددىي ۋه ئهڭ ئۈمىــدلىك مهزگىلــى بولغاچقــا، دېھقــانالر ¨خامــان تېــپىش

ئهنه شـۇنداق ئېرهملىـك . پ ھهرخىل ئېرهملىك ئادهتلهرگه ئهمهل قىلىدۇخاماننىڭ مول ھوسۇللۇق بولۇشىنى تىله

ــان قاتقانــدا ئېيتىــدىغان ــسى<<ئادهتلهرنىــڭ بىــرى ئۇيغۇرالرنىــڭ خام ــارهت>>خامــان ناخشى ــان <<.دىــن ئىب خام

نـى >>خامـان ناخشىـسى<<يـۇرت ۋه مهھهلـله ئىچىـده. نـى ھهمـمه دېھقـان ئېيتمايـدۇ ۋه ئېيتالمايـدۇ>>ناخشىسى

غان بىر نهچچه تهجرىبىلىك پېشقهدهم دېھقانالر بولۇپ ئۇالر تهكلىپ بىلهن ياكى ئـۆز ئىختىيـارلىقى بىـلهن ئېيتىدى

نى ئېيـتىش بىرخىـل ئهنـئهنىگه ?خامان ناخشىسى?مهھهللىدىكى خامانلىقالرنىڭ ئارىالپ قهرهللىك ھالدا ¨يۇرت

. ئايالنغان

ــسى? ــان ناخشى ــسىدا? خام ــۇرالر ئارى ــگهن>>الي¨الي<<ئۇيغ ــاندې ــلهن ئاتالغ ــام بى ــسۇس ن ¨الي<<. مهخ

ئۇالغالرنىڭ ¨ئادهتته ئوڭ دولىسىغا ئارىنى ئېلىپ، قولى بىلهن سول قۇلىقىنى تۇتۇپ، خامانغا قاتقان ئات>>اليچىالر

ــله ــشىپ، مهھهل ــشىغا ئهگى ــپ ئايلىنى ــومىنى دهۋر قىلى ــلهن¨م ــاۋاز بى ــۇقىرى ئ ــاڭالنغۇدهك ي ــا ئ ¨الي<<كويغ

قاندا، ئۇنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىغان ھهرقانداق كىـشى قىلىۋاتقـان ئىـشىنى توختىتىـپ، ئېيت>>الي¨الي<<.سالىدۇ>>الي

ــشايدۇ ــلهن تىڭ ــقهت بى ــسىدا. دىق ــانالر ئارى ــالر¨الي<<دېھق ــگه>>اليچى ــاۋهتكه ئى ــۇقىرى ئىن ــڭ . ي دېھقانالرنى

، ئهرۋاھالرنى شهيتانالرنى قوغالپ¨جىن>>الي¨الي<<.سېلىنمىغان خاماندا بهرىكهت بولمايدۇ>>الي¨الي<<قارىشىچه،

ئۇالغالرنىـڭ مېڭىـشىغا ¨نىـڭ رىتىمـى خامانغـا قاتقـان ئـات>>خامان ناخشىـسى<<.خامانغا چاقىرىش ئۈچۈنمىش

ناخشىدا . ماسالشقان بولۇپ، ئاھاڭى ناھايىتى سۈرلۈك ۋه جۇشقۇنلۇق بو،ۇپ، ئاڭلىغۇچىالرنىڭ قهلبىنى تىترىتىدۇ

مول ھوسۇل ئېلىش ئۈمىدى، تېرىلغۇ ئۇالغلىرىنىڭ دېھقانالرنىـڭ دېھقاننىڭ ھوسۇلنى تېزرهك يىغىۋېلىش ئارزۇسى ۋه

شۇنىڭ بىلهن بىلله بـۇ قوشـاقالر خامـان تېـپىش . بۇ ھايۋانالرغا بولغان مۇھهببىتى قاتارلىق مهزمۇنالر كۈيلىنىدۇ

سـتۈرۈپ ئهمگىكىنىڭ ئېھتىياجىغا بىۋاسته ماسالشقان بولـۇپ، ھـارغىنلىقنى ئـازايتىش، ئهمـگهك ئۈنۈمـدارلىقىنى ئۆ

: مهسىلهن. ئهمگهك مهيدانىغا جۇشقۇن كهيپىيات بېغىشالش قاتارلىق جهھهتلهرده ناھايىتى چوڭ رول ئوينايدۇ

الي ¨الي

دهسسهڭالر، يانجىڭالر، جانىۋارلىرىم

. مهيده بولسۇن

داننى ئايرىپ چهشلهڭلهر، جانىۋارلىرىم

خامان تولسۇن

... الي ¨الي¨الي

Page 137: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 137

: نهقرات

يانجىڭالر، جانىۋارلىرىم ¨دهسسهڭالرهي

. خام تولسۇن

... الي ¨الي¨الي

نىڭ تېكسىتى ھهممه رايونالردا بىردهك، مۇقىم >>خامان ناخشىسى<<دهپ ئاتالغان>>الي¨الي<<ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى

. ئهمما ئاھاڭ، رىتىملىرى بىرقهدهر ئوخشاشلىققا ئىگه. بولىۋهرمهيدۇ

كۆكتاتچىلىق

ــۇرالردا ك ــۇزۇنئۇيغ ــارىخى ئ ــۆپ، ت ــۈرى ك ــڭ ت ــۇمچه . ۆكتاتنى ــلهن قوش ــاتچىلىق بى ــپىي كۆكت ــۇالر كهس ئ

كهسپىي كۆكتاتچىالر مهخسۇس كۆكتات . كۆكتاتچىلىقتىن ئىبارهت ئىككى خىل كۆكتاتچىلىقنى تهڭ ئېلىپ بارغان

لىرىگه الزىملىـق قوشۇمچه كۆكتاتچىالر ئاساسهن ئۆز. تېرىش، كۆكتاتالرنى پارچه، توپ سېتىش بىلهن شۇغۇللىنىدۇ

يهنى بازار . يازلىق كۆكتاتالرنى تېرىشتىن باشقا، كۈزلۈك كۆكتات تېرپ بازارنى قىشلىق كۆكتات بىلهن تهمىنلهيدۇ

. كۈنلىرى دېھقاننىڭ سهۋزه، پىياز، چامغۇر، تۇرۇپ، يېسىۋىلهكلىرى بازارغا كىرىدۇ

ئايـدىال قىزىـل مـۇچ، كـۆك مـۇچ، شـوخال، ¨2كهسپىي كۆكتاتچىالر ئاساسهن بازارغا يـۈزلهنگهن بولغاچقـا،

ايغـا ئ¨4يېسىۋىلهك، پېدىگهن، كاللهكبهسهي قاتارلىق كۆكتاتالرنى سـاندۇقالرغا تېرىـپ ئائىلىـسىده ئۆسـتۈرۈپ،

كۆكتات بىلهن بازارنى بۇرۇنراق ئىگىلهش جهھهتته ئۆزئارا ¨ئۇالر يېڭى سهي. كهلگهنده كۆچۈرۈپ پهرۋىش قىلىدۇ

ىق بىلهن قوشۇمچه شۇغۇللىنىدىغان كهڭ دېھقانالر، ئورمىـدا بۇغـداي ئورۇلـۇپ بولغانـدىن كۆكتاتچىل. بهسلىشىدۇ

كېيىن ئورنىغا سهۋزه، پىياز، كۆك تـۇرۇپ، چـامغۇر، يېـسىۋىلهك، كاللهكبهسـهي قاتـارلىق قىـشلىق كۆكتـاتالرنى

. بۇ خىل كۆكتات تېرىش ئۇيغۇر دېھقانلىرىغا ئومۇمالشقان. تېرىيدۇ

Page 138: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 138

ئايغىچه كۆكتاتلىرىنى يىغىشتۇرۇپ، سهۋزه، چـامغۇر، تـۇرۇپلىرىنى ¨11ئايدىن باشالپ ¨10رى ئۇيغۇر دېھقانلى

. تېرىغان ئېتىزىغا كۆمۈپ، باشقا كۆكتاتالرنى گهمىده ساقاليدۇ

دېھقانالر كۈزدىن باشالپ ئهتىيازغىچه ھهربىر بازارغا ئۆزلىرى تېرىغـان كۆكتـاتلىرىنى ئهكېلىـپ تـوپ ۋه پـارچه

مۇشۇ قوشۇمچه كىرىم بىلهن دېھقانالر ئۆزلىرىنىڭ . ر كۈنلىرى ھهممه بازاردا قىشلىق كۆكتات سېتىلىدۇبازا. ساتىدۇ

. ھهرخىل تۇرمۇش ئېھتىياجلىرىنى قامدايدۇ

بۇ دۇكانالر يىل بويى . ئادهتته شهھهرلهرده ھهربىر كوچا ياكى مهخسۇس ئورۇنالردا كۆكتات دۇكانلىرى بولىدۇ

ئـادهتكه ¨ئۇالرنىڭ سودا قىلىش ئۇسـۇلى يهرلىـك ئـۆرپ. پارچه سېتىش تىجارىتى قىلىدۇكۆكتاتالرنى توپ ئېلىپ

ئازدىن ¨كۆپلىكىگه قارىماي، بار كۆكتاتالرنىڭ ھهممه تۈرىدىن ئاز¨ئۇالر خېرىدارالرنىڭ پۇلىنىڭ ئاز. ماسالشقان

هسپىي كۆكتاتچىالر كۆكتاتنىڭ توپ ئېلىپ پارچه ساتىدىغان مۇنداق ك. بېرىپ، خېرىدارغا ئىللىق مۇئامىله قىلىدۇ

. پاكىزلىكى ۋه كۆركهملىكىگه ئاالھىده ئېتىبار بېرىدۇ

باغۋهنچىلىك

دهرۋهقه، ئۇيغۇرالرنىـڭ ئادىتىـده . دېـگهن تهمـسىل بـار? بېغى يوقنىڭ جېنـى يـوق?ئۇيغۇرالر ئارىسىدا

الرنىڭ ئېتىقادىدا، بىرهر تۈپ دهرهخ تىكىپ پهرۋىش قىلىش ناھـايىتى ئۇ. كۆكهرتىشكه ناھايىتى ئهھمىيهت بېرىدۇ

. بوستانلىق ئۇيغۇر تهبىئىتىنى خاراكتېرلهيدىغان مـۇھىم بهلگىلهرنىـڭ بىـرى. چوڭ ساۋابلىق ئىش، دهپ قارىلىدۇ

رنىڭ تۇرمـۇش بۇ ھال ئۇيغۇرال. باراقسانلىق باغ بولىدۇ¨مهھهللىده بۈك¨ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان ھهرقانداق يېزا

ئادىتىده دېھقانچىلىقتىن قالسىال باغۋهنچىلىك ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدىغان مۇھىم ئىگىلىك شـهكلى ئىكهنلىكىنـى

. چېۋىنىڭ ماكانى دهپ قارىلىدۇ¨شۇنداق بولغاچقا، شىنجاڭ مېۋه. ئىسپاتاليدۇ

شـقان رايونالرغـا مهركهزلهشـكهن شىنجاڭنىڭ باغۋهنچىلىك ئىگىلىكـى ئاساسـهن ئۇيغـۇرالر توپلىـشىپ ئولتۇراقال

شـىنجاڭنىڭ باغۋهنچىلىـك . بولۇپ، مېۋه تۈرلىرىنىڭ كۆپلـۈكى، سـۈپىتىنى ياخـشىلىقى بىـلهن دۇنياغـا مهشـھۇر

. ئىگىلىكىگه دائىر مهلۇماتالردىن قارىغاندا، بۇ جايدىن چىقىدىغان يهرلىك مېۋىلهرنىڭ تۈرلىرى يۈز خىلدىن ئاشىدۇ

سورتلىرى خۇۋهينى ئۆرۈك، ئهنجان ئۈرۈك، مايسهن ئۆرۈك، ياغلىق ئـۆرۈك، (لىرى ئۆرۈك بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان

، شاپتۇل، توغـاچ، ئـۈزۈم، )خهششهك ئۆرۈك، سهمهت ئۆرۈك، كىشمىش ئۆرۈك، كۆك پىشار، گۈل ئۆرۈك قاتارلىقالر

اڭـاق، ئـالىگرات، ئانار، ئهنجۈر، ئالما، ئامۇت، چىالن، جىگـده، ئـۈجمه، بېھـى، ئهينـۇال، پىـسته، بـادام، ي

Page 139: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 139

خوتهن شاپتۇلى، قاغىلىق . ھهربىر مېۋه تۈرلىرىنىڭ يهنه خىلمۇ خىل سورتلىرى بار. جىنهسته قاتارلىقالردىن ئىبارهت

ياڭىقى، پهيزىۋات قوغۇنى، قهشقهر ئانارى، ئاتۇش ئهنجۈرى، كۇچا ئـۈرۈكى، كـورال ئـامۇتى، تۇرپـان ئـۈزۈمى،

. داڭلىق يهرلىك مهھسۇالتالر خهلقئارا مېۋه بازىرىدا ئاالھىده نام چىقارغانقۇمۇل چىلىنى، ئىلى ئالمىسى قاتارلىق

تۆت ئاي شىنجاڭدا ھهرخىل مېـۋىلهر ¨ ئايغىچه بولغان ئۈچ10 ئايدا ئۈجمه پىشقان مهزگىلدىن تارتىپ تاكى ¨6

ھماننىـڭ ئالـدىغا بۇ ئايالردا ئۇيغـۇرالر ئـۆيىگه كىـرگهن مې. ?ئالتۇن پهسىل?بىرىگه ئۇلىشىپ مهي باغلىغان ¨بىر

ئالدى بىلهن مۇرادىغا يېتىپ پىشقان ھهرخىل مېۋىلهرنى قويىدۇ يـاكى بېغىغـا باشـالپ ئـۆز قـولى بىـلهن ئـۈزۈپ

. ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئادىتىده باغقا كىرىپ يېگهن مېۋه ئۈچۈن ھهق تهلهپ قىلمايدۇ. يېيىشكه تهكلىپ قىلىدۇ

چېـۋه راسـا مهي باغلىغـان ¨رائىتى بولمىغاچقا، شهھهر ئاھالىلىرى مېـۋهئادهتته شهھهر ئىچىده باغ بىنا قىلىش شا

بۇرۇن قهشـقهرده كهڭ قانـات . ئۆتكۈزىدۇ? باغ سهيلىسى?مهزگىلنى تالالپ، شهھهر ئهتراپىدىكى يېزىالرغا چىقىپ

لىـسى قاتـارلىقالر مـاھىيهتته مېـۋه سهي? بهشكېرهم سهيلىـسى?، ?ئاتۇش سهيلىسى?، ?ھهزرهت سهيلىسى?يايغان

. يېقىندىن كهلگهن مېھمانالرنىڭ سهيلىھگاھىغا ئايلىنىدۇ¨ۋارانالر يىراق¨بولۇپ، بۇ ۋاقىتالردا باغ

بولۇپمـۇ . تاۋۇزىنىمۇ ئاالھىده تىلغا ئېلىشقا ئهزرىيـدۇ¨چېۋه قاتارىدا يهنه شىنجاڭنىڭ قوغۇن¨مۇشۇ خىل مېۋه

قوغۇننىـڭ . ن تېرىشقا ناھايىتى ئهھمىيهت بېرىـدۇقوغۇن شىنجاڭنىڭ ئاالھىده مهھسۇالتى بولۇپ، ئۇيغۇرالر قوغۇ

قوغۇننىڭ سورتلىرى ئىچىده قۇمۇل قوغـۇنى، . تۈرى ۋه تهمى جهھهتته مهملىكهت بويىچه بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ

قارا كۆسهي، كۆكچى، بىشهكشىرىن، شېكهر سۈيى، سهۋزىنازۇك، قارىقاش، خامـانچى، چىلـگه قاتـارلىق مهشـھۇر

يېزىالردا ھهربىر ئائىله دېگۈدهك ئۆزىگه يهتكـۈدهك بىـرهر . غۇن ۋه قىشلىق قوغۇن دهپ ئايرىلىدۇبولۇپ، يازلىق قو

تـاۋۇز تېرىـشتا ئـۇرۇق تالالشـقا ناھـايىتى ئهھمىـيهت ¨ئۇيغۇرالر قوغـۇن. تاۋۇز تېرىشقا ئادهتلهنگهن¨ئېتىز قوغۇن

ڭ ئۇرۇقىنى شۇ قوغۇننىـڭ شـاپىقىغا ئېلىـپ، قوغۇنچىالر ئۇرۇقى بۇزۇلمىغان سورتلۇق ۋه تهملىك قوغۇنالرنى. بېرىدۇ

ئهۋالتقـا سـاقالپ ¨شۇ ئارقىلىق قۇغۇنالرنىڭ يهرلىك سـوتلىرىنى ئهۋالدتىـن. ئاپتاپتا، قۇرۇتۇپ مهخسۇس ساقاليدۇ

. قوغۇنالرنى ھهرگىز ئۈزمهيدۇ) پىشمىغان(ئۇالرنىڭ ئادىتىده ۋايىغا يهتمىگهن . كهلگهن

ھهم تهملىك بولۇشى بۇ رايوننىڭ ئهۋزهل جۇغراپىيىلىك شارائىتقا ئىگه چېۋىلهرنىڭ ھهم كۆپ،¨شىنجاڭدا مېۋه

چېۋه ئهڭ كـۆپ چىقىـدىغان جهنـۇبىي شـىنجاڭ ئىقلىـم ¨شىنجاڭ، بولۇپمۇ مېۋه. بولغانلىقى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

چېـۋه¨جهھهتتىن قۇرغاق رايون بولۇپ، بۇ جايالرغا كۈن نۇرىنىـڭ چۈشـۈش ۋاقتـى ئهڭ ئـۇزۇن، تـۇپرىقى مېـۋه

Page 140: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 140

چېـۋه ئۆستۈرۈشـكه ¨لېكىن ئهڭ مۇھىمى، ئهمگهكچان ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ مېـۋه. ئۆستۈرۈشكه تولىمۇ ماس كېلىدۇ

. ماھىرلىقى ھهمده يېشىللىقنى سۆيۈشتهك گۈزهللىك تهبىئىتى ئاساسىي تهرهپ

ئىگه، شۇڭا ئۇيغۇرالر ھۆل مېۋىلهردىن قۇرۇق يېمىش ياكى مېۋه قېقى تهييارالشتىمۇ ئۆزىگه خاس ئاالھىدىلىككه

قۇرۇق يېمىشتىن باشـقا، . ھهرقاندق ئائىلىده يىلنىڭ ھهممه پهسىللىرىده دېگۈدهك ھهرخىل قۇرۇق يېمىشلهر بولىدۇ

بولۇپمـۇ خـوتهن خهلقـى مۇراببـا . مېۋىلهرنىڭ ھهممه تۈرىدىن دېگـۈدهك يهرلىـك ئۇسـۇلدا مۇراببـا تهييارلىنىـدۇ

ھهرقانـداق ئائىلىـده . ۇقلۇق، ھهم مىللىي دورا ئورنىدا ئىـشلىتىدۇتهييارالشقا ئادهتلهنگهن بولۇپ، ئۇنى ھهم ئوز

مېـۋىلهردىن ھهرخىـل . گېزهك ئورنىدا ئۆزى تهييارلىغان مۇشۇ خىل مۇرابباالرنى تىزىـدۇ¨مېھماننىڭ ئالدىغا قهنت

شـقهرىنىڭ مهھمـۇت قه. پايدىلىق ئىچىملىكلهرنى تهييارالشمۇ ئۇيغۇرالرنىڭ ناھايىتى قهدىمكى ئادهتلىرىدىن بىـرى

داستانى قاتـارلىق نوپۇزلـۇق ئهسـهرلهده ? قۇتاغۇ بىلىگ?بىلهن يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ? تۈركىي تىلالر دىۋانى?

چېۋىدىن تهييارلىغان ھهر خىل ئىچىملىكلىرى ھهققىده خېلى كۆپ مهلۇمـاتالر بـار، بۇالرنىـڭ ¨ئۇيغۇرالرنىڭ مېۋه

دېـگهن تهمـسىلىنىڭ ئهمهلىـيهتكه ئۇيغـۇن ئىكهنلىكىنـى ? قبېغى يوقنىڭ جېنى يو?ھهممىسى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا

. ئىسپاتاليدۇ

ئۈزۈمچىلىك

دهرۋهقه ئۈزۈم ھهقىقهتهن بـۇ . دېگهن نام بىلهن مهشھۇر? ئۈزۈم ماكانى?مهملىكهت ئىچى ۋه سىرتىدا، تۇرپان

ڭ تهبىئىي شارائىتى ۋه ئۆزگىچه ھاۋا ئىقلىمـى ئـۈزۈم تۇرپان ۋادىسىنى. ۋادىنىڭ ئۆزىگه خاس ئاالھىده مهھسۇالتى

. ئۆستۈرۈشكه ناھايىتى باب كېلىدۇ

. بىلهن باغاليدۇ? يهتته قىز رىۋايىتى?. ئۈزۈم ھهققىده گهپ بولغاندا ئىدىقۇت خهلقى ئۇنى تاشقا ئايلىنىپ كهتكهن

مارجانلىرىنى چېچىپ بۇ ۋادىدا ئۈزۈمنى ¨يهتته قىز تاشقا ئايلىنىش ۋاقىتىدا بويۇنلىرىدىكى ئۈنچه?:بۇ رىۋايهتته

. مارجانالردهك كۆركهم¨شۇ سهۋهبتىن قىزىل سايۋا قىزىل ياقۇتتهك يالتىراق، كىشمىشلىرى ئۈنچه. بارلىققا كهلتۈرگهن

يۇقىرىقىالر . دهپ ھېكايه قىلىدۇ? ئۈزۈمنىڭ ھهر ساپىقى يهتته قىزنىڭ بوينىغا ئېسىلغان ئۈنچىلهردهك غۇژمهك

زامانالردىن بۇيان ئۈزۈم ئۆستۈرۈلۈپ كهلگهنلىكى ھهممىگه ¨تۇرۇلغان ئۇقۇمالر بولسىمۇ، بۇ ۋادىدا زامانئىالھىيالش

. ئايان

دېمىسىمۇ، تارىختىن بۇيان بۇ مۇنبهت تۇپراقتا . دېگهن نهقىل بار? ئۈزۈمى يوق كىشىنىڭ جېنى يوق?تۇرپاندا

. ۈمچىلىك بولۇپ كهلگهنياشىغۇچى خهلقلهرنىڭ ئاساسىي ئىقتىسادىي ئىگىلىكى ئۈز

Page 141: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 141

، سورتىنىڭ كۆپ خىللىقى ۋه )قهنت تهركىبى يىگىرمه بهش پىرسهنتكه يېتىدۇ(تۇرپان ئۈزۈمى تهمىنىڭ شېرىنلىكى

ئۇنىڭ ئۈستىگه تۇرپان كىشمىش ئۈزۈمى شىنجاڭ بويىچه ھهممىدىن بۇرۇن . مهھسۇالتدارلىقى بىلهن دۇنياغا مهشھۇر

. پىشىپ، بازارنى ئىگىلهيدۇ

ماكاندا ئۇزاق زامانالردىن بۇيان بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان ئۈزۈم سورتلىرى كىشمىش، ئۇزۇن كىشمىش، يوغان بۇ

كىشمىش، ئۇرۇقلۇق كىشمىش، قىزىل سايۋا، سايۋا ئۈزۈم، ئاق ئۈزۈم، قارا ئۈزۈم، غۇنچه ئۈزۈم، بىجاقىي ئۈزۈم، قىزىل

وغۇم سايۋا، ھىمرىك سايۋا، يۇمىالق سايۋا، قاپاق سايۋا، كهنجى بېلىقى ئۈزۈم، ئاق بېلىقى ئۈزۈم، قاشقىر ئۈزۈم، ب

. ئۈزۈم قاتارلىقالردىن ئىبارهت

تۇرپاننىڭ ياز پهسلى ئۇزۇن، تېپمىراتۇرىسى يۇقىرى، ھۆل يېغىن مىقدارى ئاز بولغاچقا، بۇ رايون قۇرۇتۇلغان ئۈزۈم

ى ھهربىر ئائىلىنىڭ ئۆگزىسىده، شامال ئۆتۈشۈپ شۇڭا تۇرپان ۋادىسىدىك. ئىشلهپچىقىرىشقا ناھايىتى باب كېلىدۇ

ئهمگهكچان تۇرپان خهلقى ئۈزۈم قۇرۇتۇش . چۇقچىلىقتا قهد كۆتۈرگهن ئۈزۈم قۇرۇتۇش چۈنچىلىرى بولىدۇوتۇرىدىغان ئ

شۇنىڭ ئۈچۈن تۇرپاننىڭ قۇرۇتۇلغان كىشمىش ئۈزۈمى يېشىل مهرۋايىتتهك كۆركهم بولۇپ، . تېخنىكىسىغا ماھىر

. نىڭ ئاالھىده يهرلىك مهھسۇالتى سۈپىتىده خهلقئارا بازاردا سېتىلىدۇئۇيغۇرالر

ھوڭ قوغۇنى

دېگهن نام بىلهن ) مهنىسى قۇمۇل قوغۇنى(? خامىگۇا?ئۇيغۇر دېھقانلىرىنىڭ قوغۇنلىرى ھازىر خهلقئارا بازارالردا

ىچـان ناھىيىـسىنىڭ گـۈزهل دهپ ئاتالغـان بـۇ قوغـۇن ئىـدىقۇت باغرىـدىكى پ? خامىگۇا?ئهمهلىيهتته، . مهشھۇر

نىـڭ تـارىخى ?ھـوڭ قوغـۇنى?مهھهللىلىرىدىن بىرى بولغان ھوڭ دېگهن جايدىن چىقىدىغان ئاالھىـده سـورتلۇق

. نامىدىن كهلگهن

دهرۋهقه، ھوڭ قهدىمدىن تارتىپ قوغۇن ئۆستۈرۈلۈپ كهلگهن جاي، ھوڭنىڭ توپىسى قارا چىالن تۇپراق بولۇپ،

ھوڭ خهلقى قهدىمدىن باشالپ مۇشۇ ئهۋزهل تۇپراق . تىپ تۇرىدىغان شورلۇقتىن ئىبارهتبىر قىسىم جايلىرى نهم تار

بـۇ . شارائىتىدىن پايدىلىنىپ، نهم يهرنىڭ ئۈستىگه ئۆرلهپ قالغان شورنى قېزىپ تاشالپ قوغـۇن تېرىـپ كهلـگهن

چـۈنكى . سـۇغىرىلمايدۇجايدا باشقا رايونالرغا ئوخشاشمىغان ھالدا، قوغۇن چـۆنهك تارتىلمـاي تېرىلىـدۇ ھهمـده

قوغـۇن پهلهك . يهرنىڭ ئهسلىدىكى نهمى قوغـۇن پهلهكلىرىنىـڭ ئۆسۈشـىگه يېتهرلىـك شـارائىت ھـازىرالپ بېرىـدۇ

تارتىشقا باشلىغاندا، ھهربىر تۈپ قوغۇننىڭ تۈۋىگه ياۋا بۇيا، بىده، يانتاق ياكى مۇۋاىق مىقداردا يهرلىك ئوغۇت

Page 142: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 142

شۇنىڭ ئۈچۈن ھوڭنىڭ قوغۇنى بهكمۇ شېرىن، تاشـقى كۆرۈنۈشـىمۇ . ۈلىدۇكۆم) ئاساسهن قوي ۋه قۇش ماياقلىرى(

كىچىكلىكى بىر ¨كىشى زوقالنغۇدهك چىرايلىق، تورلىنىشى تهكشى، گۆشى قېلىن، شاپىقى نېپىز، يېيىشلىك، چوڭ

. خىل، تۈرى كۆپ، ساقالشقا چىداملىق بولۇشتهك ئاالھىدىلىكلهرگه ئىگه

شۇ سهۋهبتىن بۇ ۋادىدىكى قوغۇنچىالر قوغۇن سورتىنى ساقالپ قېلىشتا ئۇرۇق . قوغۇننىڭ سورتى ئاسان بۇزۇلىدۇ

ئۇالر قوغۇن ئۇرۇقى ئېلىشنىڭ بىر يۈرۈش ئهنئهنىۋى . ئېلىشقا ۋه ئۇنى ساقالشقا ئاالھىده ئهھمىيهت بېرىپ كهلگهن

ننىـڭ ئـۇرۇقى تۇمـشۇق مهسـىلهن، قوغۇنچىالرنىـڭ تهجرىبىـسىدىن قارىغانـدا، ئهگهر قوغۇ. ئۇسۇللىرىنى ياراتقان

تهرهپتىن ئېلىنسا، قوغۇننىڭ ئهسلى سـورتى بۇزۇلـۇپ شالغۇتلىـشىپ كېتىـدىكهن؛ ئهگهر ئـۇرۇق سـاپاق تۈۋىـدىن

ئېلىنسا، قوغۇن ئۇششاق چۈشىدىكهن؛ شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇرۇق تالالشتا قوغۇننىـڭ تۇمـشۇقى ۋه سـاىقى تهرهپتىكـى

ىنىدىكهن، ئېلىنغان بۇ ئۇرۇق يۇيۇلماستىن تېلىپى بىـلهن قوشـۇپ ئۇرۇقالر چۈشۈرۈۋېتىلىپ، ئوتتۇرىدىكى ئۇرۇق ئېل

قۇرۇغان ئۇرۇقنى ئۆز تۈرى بويىچه تېمپېراتۇرىـسى مۇۋاپىـق تهڭـشهلگهن . شاپاققا ئىلىنىپ ئۆز پېتى قۇرۇتۇلىدىكهن

هردىن مۇشۇ ئهنئهنىۋى ئـادهت بـويىچه ھـوڭ خهلقـى ئـۇزاق ئهسـىرل. ئۆيده يۈز يىلغىچه ساقلىسىمۇ بۇرۇلمايدىكهن

. نىڭ ئهسلى سورتلىرىنى ساقالپ قالغان?ھوڭ قوغۇنى?بۇيان قوغۇنچىلىق كهسپىنى ئهتىۋار بىلىپ،

: ھوڭدا ئۇزۇندىن بۇيان تېرىپ كهلگهن يهرلىك قوغۇن تۈرلىرىنىڭ نامى تۆۋهندىكىچه

هن بۇنىڭ قارا كۆكچى، ئاق كۆكچى، ھۆر كۆكچى، ئايسىخان كۆكچى، سېرىق كۆكچى دېگ(كۆكچى قوغۇن

ئهسـلى بىشهكـشىرىن، بۇنىـڭ ئـۇزۇن بىشهكـشىرىن، قـارا بىشهكـشىرىن، سـېرىق (؛ بىشهكـشىرىن )تۈرلىرى بار

بۇنىـڭ مىجىـگهن، قاراقـاش مىجىـگهن، سـېرىق مىجىـگهن دېـگهن (مىجىگهن ) بىشهكشىرىن دېگهن تۈرلىرى بار

؛ بهگـزاده، پوسـتىپىياز، )رلىرى بـاربۇنىڭ سېرىق ئاال، كۆك ئاال، ئاق ئاال دېـگهن تـۈ(؛ ئاال قوغۇن )تۈرلىرى بار

. قاتارلىقالر) چىلگه(ناشېكهر، ئاقناۋات، شېكهر سۈيى، خامانچى، ئوينىغۇچ

ھوڭ قوغۇنلىرى ئىچىده مىجىگهن، قارا مىجىگهن ۋه ھۆر كۆكچى دۇنيا بازارلىرىدا ھهممىدىن ئهتىۋارلىق قوغۇن

. سورتلىرى ھېسابلىنىدۇ

ئهسىرلهردىن بۇيان ئېسىل قوغۇن تۈرلىرىنى يارىتىپ دۇنياغا تونۇتقان ئىـدىقۇت ئۇيغۇر دېھقانلىرى ¨دېمهك، ھوڭ

. باغرىدىكى مهشھۇر جايالرنىڭ بىرى

Page 143: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 143

چۈنچه

تۇرپاننىـڭ كىـشمىش ئـۈزۈمى ئۆزىنىـڭ شـېرىن تهمـى، پوسـىتىنىڭ نېپىزلىكـى، مهھـسۇالتىنىڭ يـۇقىرىلىقى،

قالشقا بولىدىغانلىقى قاتارلىق ئاالھىـدىلىكلىرى بىـلهن ھهممىدىن بۇرۇن پىشقانلىقى، قۇرۇتۇلۇپ ئۇزۇن مۇددهت سا

. دۇنياغا مهشھۇر

تۇرپاندا شهھهر سـىرتىدىكى ئېگىـز يهرلهرگه، ئـۆگزىلهرگه سـېلىنغان تـۆت تېمـى كۈنگۈرىلىـك ئـۆيلهر كـۆزگه

مال چـۈنچه ئومـۇمهن شـا. دهپ ئاتىلىـدۇ? چۈنچه?بۇ ئۆيلهر ئۈزۈم قۇرۇتۇش ئۈچۈن ياسالغان بولۇپ . چېلىقىدۇ

چۈنچىنىڭ تۆت تېمى مهلۇم ئۆلچهمده تۆشۈك بولـۇپ، تېمىنىـڭ ئېگىزلىكـى . ئۇرۇپ تۇرىدىغان يهرلهرگه سېلىنىدۇ

تۆت مېتىر ئهتراپىدا بولىدۇ، ئۈستى ياپما بولىدۇ، چۈنچىنىڭ ئىچىگه كـۈن نـۇرى چۈشـمهيدۇ، چۈنچىنىـڭ ¨ئۈچ

دهپ ? تىـكهن?بـۇ قـوزۇق . تېشىلىپ قوزۇق قېقىلىـدۇبادرىالرغا تۆشۈك . ئىچىگه بويىدىن بويغا بادرا ئورنىتىلىدۇ

كۈنلىرىـدىن ¨15ئاينىڭ ¨8ئۈزۈم پىشقاندا ). دهپمۇ ئاتىلىدۇ? چاققا?تۇرپاننىڭ بهزى يهرلىرىده بولسا (ئاتىلىدۇ

ئهللىك كۈنـده ¨ئۈزۈم قىرىق. مهخسۇس ئۇستىالر تهرىپىدىن ئۈزۈم ساپىقى بىلهن ئاشۇ تىكهنگه ئېسىلىدۇ) باشالپ

ئۈزۈم سايه يهرده، شامالدا قۇرۇيـدىغانلىقى . ئۈزۈم قۇرۇغاندا تىكهننى سىلكىگهنده ئۈزۈم يهرگه تۆكۈلىدۇ. ۇقۇرۇيد

بـۇ بىـر چۈنچىـدىن . بۇ خىل ئۈزۈمنى ئـۇزاق ۋاقىـت سـاقلىغىلى بولىـدۇ. ئۈچۈن رهڭگى يېشىل، سۆسۈن بولىدۇ

تۇرپـان ئۇيغۇرلىرىنىـڭ ئـۇزۇن ? چۈنچه?ېمهك، د. قانچىلىك ھوسۇل ئالغىلى بولىدىغانلىقىنى مۆلچهرلىگىلى بولىدۇ

. ئهسىرلىك ئهمگىكىنىڭ مېۋىسى

تۈگمهن

ــا ــلهپكى ئان ــڭ ئهڭ دهس ــانچىلىق ئىگىلىكىنى ــرى دېھق ــتانلىقى ئهتراپلى ــارىم بوس ــاتچىلىرى ت ــارىخ تهتقىق ت

ۇيغۇرالر مىالدىدىن ھهممىگه ئايانكى، تارىم بوستانلىقىدا ياشىغۇچى ئ. ماكانلىرىدىن بىرى ئىكهنلىكىنى كۆرسىتىدۇ

خېلى بۇرۇنال شهھهرلىشىپ، كۆچمهن چارۋىچىلىقتىن ئولتۇراق دېھقانچىلىق، قول ھۈنهرۋهنچىلىك كهسـپىگه قـاراپ

بۇ ھال دان ئايرىش ۋه يانجىش . شۇنىڭ بىلهن دېھقانچىلىق زىرائهتلىرىنىڭ تۈرى كۆپهيگهن. يۈزلىنىشكه باشلىغان

بىلهن دېھقانچىلىق زىرائهتلىرىنى يانجىپ ئـۇن قىلىـپ، نـان، ئۇنلـۇق تامـاق بۇنىڭ . قوراللىرىنى تهقهززا قىلغان

مۇشـۇ ئېھتىيـاج . قاتارلىق پىششىق يېمهكلىكلهرنى ئىستېمال قىلىـش خهلقىمىزنىـڭ تۇرمـۇش ئـادىتىگه ئايالنغـان

Page 144: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 144

مهدهنىيىتىنى تۈگمهن ئىنسانالرنىڭ ئوزۇقلىنىش. ئاساسىدا ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ دهسلهپ سۇ تۈگمىنىنى كهشىپ قىلغان

. بېيىتىپ، ماددىي تۇرمۇشنىڭ ياخشىلىنىشى ۋه كۆپ خىللىشىشىنى ئىلگىرى سۈرگهن

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا تۈگمهننىڭ قاچـان، قهيهرده ۋه كىـم تهرىپىـدىن كهشـىپ قىلىنغـانلىقى ھهققىـده قـولىمىزدا

. ىخىي ماتېرىيالالردا تىلغا ئېلىنىـدۇمۇكهممهل تارىخىي ماتېرىيال بولمىسمۇ، لېكىن ئۇنىڭ نامى خېلى بۇرۇنقى تار

كېرىيه ناھىيه بازىرىنىڭ تهخمىنهن ئىككى يۈز ئوتتۇز كىلومېتىر جهنۇبىدىكى كېرىيه دهرياسـى بـويىچه جايالشـقان

¨VIبۇ شهھهر مىالدى( مارجانلىق خارابىسى IVدىن تۆت پاي تۈگمهن تېشى ) ئهسىرلهرده خارابىلىككه ئايالنغان

¨IXئاستانه ۋه قارا غوجىدىكى تۇرپان . تېپىلغان IV ئهسىرلهرگه تهئهللۇق قهبرىلهردىن بۇغداي، بۇغداي ئۇنىدىن

. تهييارالنغان نان، چۆچۈره قاتارلىق پىششىق يېمهكلىكلهر تېپىلغان

، )ئـۇن تـارتقۇچى، تـۈگمهنچى(? ئۈگىتچى?ناملىق ئهسىرىده ? تۈركىي تىلالر دىۋانى?مهھمۇت قهشقهرىنىڭ

تهگىـرمهن ?، )قـوش، نـور(? قوغۇش?، )مهنده ئۈستىگه ئايالنغۇچى تاش ئورنىتىلغان ياغاچ قوالقتۈگ(? ئىتهگو?

، )چۈشۈرگه(? تۈشۈرگۈ?، )تۈگمهن چاقى(? چىغرى?، ?سۈكهن?، )سۆۋهك(? سىبهك?، )تۈگمهن نورى(? قوغۇشى

: مهھمـۇت قهشـقىرى) (تۈگمهن تېشىنى چهكتى(? تهگىرمهن تىشهدى?، )يۇمشاق تارتىلغان ئۇن(? يارماش ئۇن?

بهتـلهر ۋه ¨637، ¨549، ¨505، ¨478، ¨184، ¨72 تـوم، Iئۇيغۇرچه نهشـىرى، ? تۈركىي تىلالر دىۋانى?

III ،بـۇ ھـال بىـزگه قاراخـانىالر دهۋرىـده تـارىم . قاتارلىق سۆزلهر ئۇچرايدۇ) بهتلهرگه قاراڭ¨364، ¨54 توم

. لىكىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇۋادىسىدا تۈگمهننىڭ كهڭ دهرىجىده ئومۇملىشىپ كهتكهن

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئوزۇقلۇق ئادىتىده ئۇندىن ياسالغان تاماقالرنىـڭ تـۈرى ناھـايىتى كـۆپ بولـۇپ، بـۇ

بۇ ئهھۋالمۇ سۇ تۈگىمىنى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى كهشپىياتلىرىنىڭ بىرى . ئهنئهنه ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلمهكته

. ئىكهنلىكىنى ئىسپاتاليدۇ

كهسىپ بولۇپ، سۇ تۈگمىنى ئهمهلىيهتته، سۇ ئىلمـى، ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا تۈگمهنچىلىك مهخسۇسالشقان ھۈنهر

پهنگه ئاالقىدار بولغان ¨مېخانىكا ئىلمى، بىناكارلىق، دېھقانچىلىق، قول ھۈنهرۋهنچىلىك، ئىقتىساد قاتارلىق ئىلىم

سۇنىڭ كۆپ . ۆستهڭ شارقىراتمىلىرىنىڭ ئۈستىگه قۇرۇلىدۇئ¨ئۇ ئېرىق. مۇرهككهپ تېخنىكىلىق قۇرۇلما ھېسابلىنىدۇ

بىر تاشلىق تۈگمهن ئېھتىياجلىق . دهپ ئايرىلىدۇ... ئازلىقىغا قاراپ بىر تاشلىق تۈگمهن، ئىككى تاشلىق تۈگمهن

Page 145: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 145

بولغان سۇنىڭ مىقدارى بهلگىلىك بولغاچقـا، ئهگهر ئۆسـتهڭده ئـارتۇق سـۇ بولـسا تـۈگمهن نورىنىـڭ يېنىـدىكى

ئۈگۈت تـازىالپ تهييارالنغـان دان قويـۇش ئـۆيى، (ئادهتتىكى تۈگمهن تۈگمهنخانا . ه ئارقىلىق تهڭشهيدۇچۈشۈرگ

، نور، تاقاق، چـاق، )ئۇن تارتىشقا كهلگهنلهر ياتىدىغان ئۆي ۋه ئۇن تارتىش ئۆيى قاتارلىق بۆلهكلهرگه بۆلۈنىدۇ

تـۈگمهنچى . تـارلىقالردىن تهركىـب تاپىـدۇقا... تاش، سۈكهن، چاناق، چېقىلدۇرۇق، خامپا، ئهلگهك، قوپـارغۇ

. تېخنىكىغا ئىگه بولغان كىشى بولۇپ، ئۇ بهلگىلىك قهرهلده تاشنى چۈشۈرۈپ چېكىـپ تۇرىـدۇ¨بهلگىلىك ھۈنهر

. شۇ ئارقىلىق ئۇنىڭ سۈپهتلىك بولۇشىغا كاپالهتلىك قىلىدۇ

مىنى بولۇپ، زامانىۋى ئـۇن زاۋۇتلىـرى كهنتلهرنىڭ مۇتلهق كۆپچىلىكىده سۇ تۈگ¨ئۇيغۇرالر ئولتۇراقالشقان يېزا

جهنــۇبىي . قۇتۇرۇلۇشـتىن بـۇرۇن خهلقىمىـز ئاساسـهن تــۈگمهنگه تايىنىـپ ئـوزۇقلىنىش مهسىلىـسىنى ھهل قىلغـان

، ?جاڭگـالتۈگمهن?، ?قوشـتۈگمهن?، ?تۈگمهنئېرىق?، ?ياقىتۈگمهن?، ?تۈگمهنلىك?، ?تۈگمهنبېشى?شىنجاڭدا

كهنتلهرنىـڭ ناھـايىتى كـۆپ بولۇشـىمۇ ¨ئاالقىدار نام بىلهن ئاتىلىدىغان يېـزاقاتارلىق تۈگمهنگه ? قىرىقتۈگمهن?

. ئۇيغۇرالرنىڭ مادىي ئادهتلىرى ئىچىده تۈگمهنچىلىكنىڭ ئاالھىده رول ئوينىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ

مۇ، دهۋرنىڭ تهرهققىياتىغا ئهگىشىپ، يهرلىك تۈگمهنلهرنىڭ سانى بۇرۇنقىغا قارىغانـدا ئـازالپ كهتـكهن بولـسى

. لېكىن خهلق ئاممىسى زاۋۇت ئۇنىغا قارىغاندا تۈگمهن ئۇنىنى ئهتىۋارلىق بىلىدۇ

ئىدىقۇت باغرىدىكى كهشپىياتالر

بۇ جاي ھازىرقى . دېمهكتۇر?بهرگۈچى تهڭرى) قۇت(بهخت ?قهدىمكى ئۇيغۇرچه سۆز بولۇپ، مهنىسى ¨ئىدىقۇت

ڭىز يۈزىدىن بىر يۈز ئهللىك تۆت مېتىر چوڭقۇر بولۇپ، قۇرغاق تۇرپان ئويمانلىقى دې. تۇرپان ئويمانلىقىنى كۆرسىتىدۇ

. ھاۋا كىلىماتىغا ئىگه

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ قهدىمكى ئانا يۇرتلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، بۇ جاينىڭ نهچچه مىڭ يىللىق پارالق ¨ئىدىقۇت

رابىلىكى، بېزهكلىك مىڭ ھازىرغىچه ئىزى ئۆچمىگهن يارغول قهدىمكى شهھىرى، ئىدىقۇت خا. مهدهنىيهت تارىخى بار

. ئۆيى قاتارلىق ئاسار ئهتىقه ئورۇنلىرى ئىدىقۇت مهدهنىيىتىگه گۇۋاھلىق بېرىپ تۇرىدۇ

Page 146: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 146

ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرى قهيسهر ۋه ئهمگهكچان خهلق بولۇپ، ئۇزاق تارىختىن بۇيان ئۆزگىچه جۇغراپىيىلىك شارائىتقا

كهشپىياتالرنى ياراتقان، ئۆزىگه خاس ئاالھىده مهھسۇالتالرنى ئىگه بۇ مۇنبهت زېمىننى گۈللهندۈرۈش يولىدا نۇرغۇن

: مهسىلهن. ئىشلهپ چىقارغان

كارىز

ئىـدىقۇت تېغـى . پاراسـىتىنىڭ جهۋھىـرى ۋه ئـۆزىگه خـاس كهسـپىياتى¨ئىـدىقۇت خهلقلىرىنىـڭ پهم¨كـارىز

بۈگۈنكىدهك مۇنبهت بوستانلىققا، باغرىدىكى ئهجدادلىرىمىز ئۆزلىرى ئىجاد قىلغان مۇشۇ كارىزغا تايىنىپ بۇ ۋادىنى

? ھاياتلىق مهنبهسى?شۇنىڭ ئۈچۈن ئىدىقۇت خهلقى كارىزنى . گه ئايالندۇرغان? ئۈزۈم شهھىرى?دۇنياغا مهشھۇر

. دهپ تهرىپلهيدۇ

كـارىز خـۇددى ئـادهم . تېخى يېقىنقى يىلالرغىچه تۇرپان ۋادىـسىنىڭ ئاساسـلىق سـۇ مهنبهسـى كـارىز ئىـدى

. ومۇرالردهك تۇرپان، پىچان، توقسۇن رايونلىرىغا مهركهزلهشكهنبهدىنىدىكى قان ت

كارىز، ئونلىغان، يۈزلىگهن يهر ئاستى سۇ قۇدۇقلىرىنىڭ ئۆز ئارا تۇتاشتۇرۇلۇشىدىن ياسالغان يهر ئاستى سـۈيىنى

ر يهر ئۈستىگه باشـاليدىغان ئاجايىـپ مۆجىزىلىـك بىـر خىـل ئېرىـق بولـۇپ، ئـۇ پهقهت ئىـدىقۇت باغىرىنىـڭ يه

. تۈزۈلۈشىگه ماسالشقان

ئۇزاق زامانالر ئىلگىرى ئىدىقۇت تاغ باغرىدا سۇلۇق بۇالق بولغان، ئهسىرلهرنىڭ ئۆتۈشى بىلهن بـۇالق سـۈيى

يهر ئۈستىگه ئېتىلىپ چىقالماي، سۇ قاتلىمى پهسلهپ كهتكهن، كىشىلهر سۇنى چىقىرىش مهقسىتىده يهرنى چوڭقـۇر

بۇنىڭ بىـلهن ئهڭ دهسـلهپكى بىـر قۇدۇقلـۇق كـارىز . ىغا كاپالهتلىك قىلغانكوالپ، بۇالق سۈيىنىڭ راۋان ئېقىش

بىـرىگه تۇتاشـتۇرىدىغان يهر ئاسـتى ¨كېيىن سۇنى كۆپهيتىش ئۈچۈن قۇدۇق بىلهن قۇدۇقنى بىـر. بارلىققا كهلگهن

ىلىق مۇشـۇ تۈڭلـۈك ئـارق. ئاچقـان? تۈڭلـۈك?ئېرىق چېپىپ، ئېرىق ئچىدىكى توپىالرنى سىرتقا يۆتكهش ئۈچـۈن

قۇدۇقنى تۇتاشتۇرىدىغان يهر ئاستى قانالنىڭ توپىلىرىنى ياغـاچ چىغرىـق يـاكى قـول كـۈچى بىـلهن يهر ئۈسـتىگه

نىڭ تاش ھهيكىلى بار تاغ باغرىدىكى قۇرۇپ كهتكهن بىـر قۇدۇقلـۇق، ?يهتته قىز?ھازىرغىچه . تارتىپ چىقارغان

ر يهر تهكشىلىكىگه ئاساسهن، ئېگىزلىكتىن پهسـلىككىچه كارىزال. ئىككى قۇدۇقلۇق كارىز ئىزلىرى بۇنى ئىسپاتاليدۇ

ھـازىرغىچه بـۇ . باغ تهرىپى چوڭقۇر بولۇپ، بارغانسېرى تېيىزلىشىپ ئاخىر يهر ئۈستىگه ئۇلىنىدۇ. قاراپ كولىنىدۇ

Page 147: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 147

چـان پى. يۇرتتا قېزىلغان كارىزالرنىڭ ئهڭ ئۇزۇنى ئون كىلومېتىر ئهتراپىدا بولۇپ، ئىككى يۈزگه يېقىن قۇدۇقى بار

ناھىيىسىنىڭ چىقتىم يېزىدىسىدىكى كىچىك كارىزنىڭ ئۇزۇنلۇقى يهتته يېرىم كىلومېتىر بولۇپ، بىـر يـۈز ئـاتمىش

كىلـومېتىر بولـۇپ، بىـر يـۈز 7.75كارىزىنىـڭ ئۇزۇنلـۇقى ? سـهپته گـور?پىچان لهمجىندىكى . بهش قۇدۇقى بار

ئۇزۇنلۇقى سهككىز كىلـومېتىر بولـۇپ، بىـر يـۈز كارىزىنىڭ? ھۇلۇڭ?پىچان داالنكارىزدىكى . سهكسهن قۇدۇق بار

مۇشۇنداق كارىزالردىن تۇرپان ۋادىسىدا نهچچىسى بولـۇپ، ئومـۇمىي ئۇزۇنلـۇقى بهش . توقسان بهش قۇدۇق بار

. مىڭ كىلومېتىردىن ئاشىدۇ

كارىز سۈيى ھهم سوغۇق، ھهم سۈزۈك بولغاچقا، تۇرپاننىـڭ قىرىـق گرادۇسـتىن ئاشـىدىغان يازنىـڭ ئىسـسىق

. كۈنلىرىده كارىز ئىچىگه كىرىپ ئولتۇرۇش ۋه سۇ ئىچىش، كىشىگه ھۇزۇر بېغىشاليدۇ

گهرچه ھازىر سۇ قۇرۇلـۇش ئهسـلىھهلىرىنىڭ زامانىۋىلىشىـشىغا ئهگىـشىپ، تۇرپـان ۋادىـسىنىڭ سـۇ مهسىلىـسى

. ىتىپ كهلمهكتهئاساسىي جهھهتتىن ھهل بولغان بولسىمۇ، كارىز ئىدىقۇت باغرىدا يهنىال ئۆز كارامىتىنى كۆرس

ئۇيغۇرالرنىـڭ ئاجايىـپ پاراسـهتلىك بىـلهن ?: قىسقىسى، خۇددى روسىيه ئالىمى گرۇم گرژىمايلوپ ئېيتقانـدهك

ئۇيغـۇر مىللىتىنىـڭ يېـزا ئىگىلىكىنىـڭ ¨تۇرپاندا ئىجاد قىلىپ چىققان ھهيۋهتلىك قهدىمىي كارىز سـۇ ئىنـشائاتى

ــانلىقىنى كۆرســىتىدۇناھــايىتى بــۇرۇنقى زامــانالردىال يۈكــسهك دهرىجىــد ئۇيغۇرالرنىــڭ كــارىز . ه تهرهققىــي تاپق

. ?مىسرلىقالرنىڭ پىرامىداسىدىن قېلىشمايدىغان، قايىل قىالرلىق كۈچكه ئىگه سۇ ئىنشائاتىدۇر

Page 148: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 148

ترانسىپورت ئادهتلىرى ¨قاتناش

ارۋانلىرى ئاساسـلىق ئېـشهك كـ¨ترانسىپورتىدا تۆگه كـارىۋىنى بىـلهن ئـات¨ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى قاتناش

سودىسىدا ئۇيغۇر سودىگهرلىرىنىڭ تـۆگه كـارۋانلىرى ئـايىغى ? يىپهك يولى?ئهينى مهزگىللهردىكى . ئورۇندا تۇرىدۇ

ئۈزۈلمهستىن نهچچه ئايالپ يۈرۈپ، خهلقئارالىق قۇرۇقلۇق قاتنىشىدا ئۈلگه ياراتقانلىقى ھهققىـده ھهممىـگه مهلـۇم

. ربولغان قىزىقارلىق خاتىرىلهر با

ئۇسسۇزلۇق ۋه ئاچلىققا بهرداشلىق بېرهلهيدىغان، ياۋاش ئهمما كۈچتۈڭگۈر ھايۋان بولۇپ، ئۇ شىنجاڭنىڭ تۆگه

شۇنىڭ ئۈچۈن ئۆتمهشته شىنجاڭنىڭ ئۇزۇن يوللۇق قاتنىشىدا تـۆگه . جۇغراپىيىلىك شارائىتىغا ناھايىتى ماسالشقان

بولۇپمـۇ . بولغـان) كارۋان بېـشى(ردىن ئاتاقلىق تۆگىچىلهر ھهرقايسى يۇرتالردا ئۇيغۇرال. ئاساسلىق رول ئوينىغان

كهلپىن ناھىيىسى، قهشقهر كوناشهھهرنىڭ ئوپال، تاشمىلىق رايونلىرى تۆگه قاتنىشىدا مهشھۇر بولۇپ، بۇ جـايالردا

. تۆگه بېقىش ۋه ئۆستۈرۈشنىڭ ئۆزىگه خاس بىر يۈرۈش ئادهتلىرى شهكىللهنگهن

? ئوغۇزنـامه?ش ئادىتى ئۈستىده سـۆز ئاچقانـدا، ئۇيغۇرالرنىـڭ تـارىخي ئېپوسـى ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى قاتنا

ئېتىبـارىمىزنى قوزغايـدۇ؛ ئوغۇزخاننىـڭ لهشـكهرلىرى ئىچىـده ¨ئىچىدىكى تۆۋهندىكى ئابزاسالر بىزنىـڭ دىقـقهت

شقا ئېگىـز بىـر بارماقلىق يوسۇن بىللىگ دېگهن چېۋهر بىر ئادهم بولۇپ، ئوغۇزخاننىڭ ئۇرۇش غهنىيمهتلىرىنى توشۇ

ھارۋا ياسىغان، ھارۋىغا جانسىز غهنىيمهتلهرنى قاچىالپ، ھارۋىنى جانلىق غهنىـيهتلهرگه تارتقۇزغـان، نـۆكهرلهر ۋه

? قانغـا، قانغـا?جامائهت بۇنى كۆرۈپ ھهيران بولۇشقان، ئۇالرمۇ ھارۋا ياسىغان، ئېگىـز ھـارۋا ماڭغانـدا، ¨ئهل

دهپ نام قويۇشقان، ئوغۇزقان بۇ ھارۋىنى كۆرۈپ كۈلىـدۇ، ? قانغا?نىڭغا دېگهندهك ئاۋاز چىقارغانلىقى ئۈچۈن، ئۇ

قانغا بىلهن جانسىز غهنىيمهتنى جانلىق غهنىيمهت سۆرهپ ماڭىدىكهن، ئېگىز ھارۋىنى مهڭگۈ ئۇنتـۇپ ?ئېيتتىكى؛

ئېگىـز چـاقلىق يۇقىرىقى پارچه ئارقىلىق ئوغۇز خاقان دهۋرىـدىال ? قانغۇلۇق ساڭا ئات بولسۇن?قالماسلىق ئۈچۈن

مۇشـۇ خىـل ھارۋىنىـڭ كهشـىپ قىلىنىـشىمۇ . ھارۋا قاتناش ئىشلىرىدا خىزمهت قىلدۇرۇلغانلىقىنى بىلگىلى بولىـدۇ

يار ¨يار?مۇقهررهركى، ئۇيغۇرالر بىلهن مۇناسىۋهتلىك، جهنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان

. خشاشلىققا ئىگهبىلهن ئو? قانغا?شهكىل جهھهتتىن ? ھارۋا

Page 149: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 149

. بۇنداق ھارۋىغا ئـات يـاكى ئۆكـۈز قېتىلىـدۇ. دهپمۇ ئاتىلىدۇ? پهيزىۋات ھارۋىسى?بهزىده ? يار ھارۋا¨يار?

ھـارۋا . چاقنىڭ دىئامېتىرى بىر يېرىم مېتىر ئهتراپىدا بولۇپ، چهمبىرى سـېرىق سـۆگهتنىڭ ياغىچىـدىن ياسـىلىدۇ

بۇنداق ھـارۋا . ولۇپ، ھارۋىنىڭ جازىسى شۇ ئوق ئۈستىگه ئورنىتىلىدۇئوقىنىڭ ئۇزۇنلۇقى ئىككى مېتىر ئهتراپىدا ب

. توپىلىق يولالرغا ماس كهلگهچكه، يېزا قاتنىشىدا ئاساسلىق رول ئوينىغان

¨يار?مهپه . ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ھارۋىنىڭ تۈرلىرى كۆپ بولۇپ، شهھهر قاتنىشىدا مهپه ھارۋا كهڭ ئومۇمالشقان

مهپه ھـارۋىمۇ . پ ئىشلهنگهن يېڭى نۇسىخىسى بولۇپ، ئۇنىڭدا ئاساسهن ئـادهم توشـۇيدۇنىڭ ئۆزگهرتى?يار ھارۋا

ئۈسـتى كىمىـر ئـۆي شـهكلىده ياسـىلىپ، يـان . دىئامېتىرى بىر مېتىر ئهتراپىدا?ئىككى چاقلىق بولۇپ، چاقنىڭ

تته تۆت ئادهم ئولتۇرۇشقا ئالدى تهرىپىگه رهختتىن پهرده تارتىلغان بولۇپ، ئاده. تهرىپىگه ئىككى كۆزنهك قويۇلغان

مهپىـگه قاتىـدىغان ئـاتمۇ ئاالھىـده . سهنئهت جهھهتته كـۆركهم ۋه نهپىـس ياسـىلىدۇ¨مهپه ھارۋا ھۈنهر. بولىدۇ

. ئاتنىڭ بېشىدىن تارتىپ قۇيرۇقىغىچه رهتلىك ھالدا ياڭاقتهك مىس كولدۇرمىالر ئېسىلىدۇ. خىللىنىدۇ

خادىك ھارۋا ئىلـى، ئـۈرۈمچى، ئالتـاي چـۆچهك . ئومۇمالشقانمۇ كهڭ? خادىك ھارۋا?مهپىدىن باشقا يهنه

خادىك ھارۋىنىڭ چاقى تۆت بولۇپ، ئالدى بىلهن چاقى كىچىـك، كهينـى . قاتارلىق شهھهرلهرگه كهڭ تارقالغان

جازىسى پهسرهك بولۇپ، ئىشلىتىشكه قـوالي، ئۇنىڭغـا ئـادهتته بىـر يـاكى ئىككـى ئـات . چاقى چوڭراق بولىدۇ

ھازىرمۇ . نىڭ رولىنى ئويناپ كهلگهن?ئاپتوبۇس?ئۇ شهھهر قاتنىشىدىغان . ن كىشى ئولتۇرۇشقا بولىدۇئو. قېتىلىدۇ

ئىككـى چـاقلىق ¨تۇرپان، قهشقهر، يهكهن، خوتهن قاتارلىق شهھهرلهرده خادىك ھارۋىنىڭ ئۆزگهرتىلگهن شـهكلى

بۈگۈنكى كۈنده بـۇ . سى ئىنتايىن كهڭيهڭگىل ھارۋا قويۇق مىللىي تۈسكه ئىگه بولۇپ، تۇرمۇشتا قوللىنىش دائىرى

¨قاتارلىق زامانىۋىالشـقان قاتنـاش ۋاسـتىلىرى بىـلهن بهس? سانتانا?، ?خۇاڭگۇهن?، ?تويوتا?يهرلىك ھارۋىالر

. بهسته كۆپلىگهن چهتئهل ساياھهتچىلىرىنى ئۆزىگه جهلپ قىلماقتا

ئات ¨ئهر قانىتى

ئاتنىـڭ كۆندۈرۈلۈشـى . گىتىلگهن ھايۋانالرنىـڭ بىـرىئىنسانالرنىڭ تهرىپىـدىن ئهڭ دهسـلهپ قولغـا ئـۆ¨ئات

كــۆپلىگهن ئارخېئولوگىيىلىــك . كــۆچمهن چارۋىچىالرنىــڭ تۇرمۇشــىدا ئىنتــايىن مــۇھىم رول ئوينىغــانلىقى ئېنىــق

تهكشۈرۈشلهر نهتىجىسى شۇنى ئىسپاتلىدىكى، ھازىر دۇنيانىڭ ھهرقايسى جايلىرىدىكى ئـاتالر ئوتتـۇرا ئاسـىيانىڭ

Page 150: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 150

شـۇنىڭ ئۈچـۈن مۇشـۇ . ئاتنى كۆندۈرۈشمۇ ئهڭ ئـاۋۋال مۇشـۇ رايونـدىن باشـالنغان. ىدىن تارقالغانئوتتۇرا قىسم

. دهپ ئاتالغان مهدهنىيهت دهۋرى بارلىققا كهلگهن? ئاتلىقالر مهدهنىيىتى?رايوندا تارىختىكى

الى بولۇپال قالماستىن، ئات يالغۇز چارۋىچىلىق ئىگىلىكىده كهم بولسا بولمايدىغان بىردىنبىر ئىشلهپچىقىرىش قور

شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇرالر قهدىمدىن باشـالپ . بهلكى يهنه دېھقانچىلىق ئىگىلىكىدىمۇ ئهڭ مۇھىم ئاساسلىق قورالدۇر

. قهدىمكـى ئۇيغـۇر ئېوسـلىرىدا ئاتنىـڭ ئـوبرازى ھهممىـدىن يـۇقىرى تۇرىـدۇ. ئاتنى ئىنتايىن ئۇلۇغالپ كهلـگهن

گه ئوخـــشاش مۇقهددهسلهشـــتۈرۈلگهن ۋه ?كـــۆڭ يـــايلىلىق بـــۆره?ئېپوســـىدا ئـــاتمۇ خـــۇددى ? ئوغۇزنـــامه?

ته ئات ئومۇمهن ياخشىلىق، بهختنىڭ ?ئىرق پۈتۈك?ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى پالچىلىق كىتابى . ئىالھىيالشتۇرۇلغان

ھهققىـده ? دۇلـدۇل?ئۇنىڭدىن تاشقىرى خهلقىمىـز ئارىـسىدا قهدىمـدىن تارتىـپ بۈگـۈنگىچه . بهلگىسى قىلىنغان

دۇلـدۇل چۈشهنچىـسى ۋه ئېتقـادى . رىۋايهت ۋه چۆچهكلهر ئېقىـپ يـۈرمهكته¨تى كۆپ قىزىقارلىق ئهپسانهناھايى

. ئات ھهقىقهتهن ھهممه ھـايۋانالردىن كۈچلـۈك ۋه ئهقىللىـك. ماھىيهتته ئاتنىڭ ئىالھىيالشتۇرۇلۇشى ھېسابلىنىدۇ

كىنى چوڭقۇر ھېس قىلىپ، ئۇنى ئۆزلىرىنىـڭ بىزنىڭ ئهجدادلىرىمىز قهدىمدىال ئاتنىڭ ئاشۇ ماھىيهتلىك ئاالھىدىلى

قهدىمكى ئورخۇن ئۇيغـۇر خـانلىقى دهۋرىـدىال ئـاتنى ئۇلـۇغالش ئېتىقـادى تۈپهيلىـدىن . قانىتى دهپ ھېسابلىغان

. تهڭرىقۇت ياكى سهركهردىلهر ئۆلسه، ئۇالرنىڭ مىنىدىغان ئېتىنىمۇ قوشۇپ بىـرگه دهپـنه قىلىـش ئـادىتى بولغـان

رىستانلىقلىرىدا ئاتنىڭ باش سۆڭىكىنى مهڭگۈ تاش ئورنىدا بېكىتىپ قويۇش ئادىتى ھازىرغىچه كۆپلىگهن ئۇيغۇر قهب

. قهدىمكى دهۋرلهرده يهنه خهلقىمىز ئاتنى مۇقىم پۇل بىرلىكى ئورنىدا ئىشلهتكهن. داۋاملىشىپ كهلمهكته

ئـۇالر . نـاھ دهپ قارايـدۇئاتنى ئۇرۇش ياكى خارالشـنى ئهڭ چـوڭ گۇ. ئۇيغۇرالر ئاتنى ھهقىقهتهن قهدىرلهيدۇ

بولۇپمـۇ مىنىـدىغان . پات ئىسرىق سېلىپ تۇرىـدۇ¨ئات ئېغىلغا پات. ئاتنى مهخسۇس ئېغىلدا ئهتىۋارالپ باقىدۇ

يۈگهن، . تاراپ تۇرىدۇ¨بۇنداق ئاتالرنى داۋاملىق ئۆستهڭلهرگه ئاپىرىپ يۇيۇپ. ئاتنى تالالشقا ئهھمىيهت بېرىدۇ

. ھارۋىغا قاتىدىغان ئاتالرنى ئاالھىـده بېزهيـدۇ. اتقا تېخىمۇ ساالپهت كىرگۈزىدۇئېگهر جابدۇقلىرىنىمۇ خىلالپ، ئ

ئات گۆشى يېيىش ئۇيغۇرالرنىڭ ئېتقادىـدا گهرچه مهنئـى قىلىنمىغـان بولـسىمۇ، لـېكىن ئـاتنى ئۆلتـۈرۈپ يېـيىش

. بولۇپمۇ جهنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى ئات گۆشىنى ئاساسهن يېمهيدۇ. ئومۇمالشمىغان

Page 151: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 151

تهرهققىياتىغا ئهگىشىپ بۈگۈنكى كۈنده قاتناش ئىشلىرى ئاساسـهن ماشىنىالشـقان بولـسىمۇ، لـېكىن ئـات دهۋر

قىشالقالردا ھهتتا شهھهرلهرده ئات ھارۋىلىرى ئاساسلىق قاتناش قورالى ¨بهلكى يېزا. ئۆزىنىڭ رولىنى يوقاتقىنى يوق

ارلىق ئۇيغـۇرالر توپلىـشىپ ئولتۇراقالشـقان خـوتهن، قهشـقهر، ئاقـسۇ، تۇرپـان قاتـ. سۈپىتىده خىـزمهت قىلماقتـا

بهسـته قاتناۋاتقـان كـۆركهم ئـات ھـارۋىلىرى ئـۆزىگه خـاس مىللىـي ¨شهھهرلهرده كىـرا ماشـىنىلىرى بىـلهن بهس

. ئاالھىدىلىكى بىلهن چهت ئهللىك ساياھهتچى دوستالرنىمۇ ئۆزىگه جهلب قىلماقتا

چار بازار

. سېتىق بازىرىنىڭ نامى¨باشقا يهرلهرده بولۇپ تۇرىدىغان سودا¨ه باشقاھهپتىنىڭ ھهرقايسى كۈنلىرىد¨چار بازار

مۇشۇنداق بازارالردا ئايلىنىپ يۈرۈپ تىجارهت . بىر يۇرتتا ھهرقايسى كۈنلهرنىڭ نامى بىلهن بازار بولۇپ تۇرىدۇ

ده، ھهرقايسى بازارالردا ئۇالر ئۇالغ ياكى باشقا قاتناش ۋاستىلىرىنىڭ ياردىمى. دهپ ئاتىلىدۇ? چار بازارچى?قىلغۇچى

. سهيياره تىجارهت قىلىدۇ

، گهز مال بازىرى، )ئاشلىق بازىرى(ئايرىم بهلگىلهنگهن ئورۇنالردا چارۋا مال بازىرى، جۇۋا ¨بازار كۈنى ئايرىم

چهرچىن مال بازىرى، كۆكتات بازىرى، ئاياغ كىيىم بازىرى، باش كىيىم بازىرى، ئوتۇن بازىرى، سامان بازىرى، ياغ

ئهتراپتىكى دېھقانالر ئۆزى . بازىرى قاتارلىقالر بولۇشتىن تاشقىرى، يهنه ئاشخانا، ناۋايخانا، قاسساپ دۇكانلىرى بولىدۇ

سېتىق ¨بهزىلهر سودا. ئىشلهپ چىقارغان نهسىلهرنى بازار كۈنى ساتىدۇ ۋه ئۆزىگه كېرهكلىك نهرسىلهرنى سېتىۋالىدۇ

بهزىلهر بولسا ئۆزى ياخشى كۆرىدىغان سامسا، . تىق ئۈچۈن بازارغا كېلىدۇسې¨بهزىلهر سودا. ئۈچۈن بازارغا كېلىدۇ

. گۆش گىرده، كاۋاپ قاتارلىقالرنى يېيىش ئۈچۈن كېلىدۇ

شۇڭا بهزىلهر چار بازار كۈنى يهنه بىر بازار كۈنى . چار بازاردا تۇرمۇشقا كېرهكلىك نهرسىلهرنىڭ ھهممىسى بولىدۇ

.رنى سېتىۋېلىپ قايتىدۇكېرهكله¨بولغۇچه يهتكۈدهك نهرسه

چار بازار ناھايىتى قىزىپ كېتىدۇ، مهدداھالر ئاالھىده سورۇن تۈزۈپ داستان ۋه جهڭنامىلهرنى سۆزلهپ كىشىلهرنى

. تۈزۈپ قوشقا سوقۇشتۇرىدۇ، توخۇ سوقۇشتۇرىدۇ، يهنه بهزىلهر تېكه ئوينىتىدۇ، دارۋازالر دارغا چىقىدۇ، ۋه ھاكازاالر

ئائىله باقمىچىلىق

. ئۇيغۇرالردا ئائىله باقمىچىلىقى ۋه مال بورداش ئۇزۇن تارىخقا ئىگه بولۇپ، ئۇ ئاالھىده تهرهققىي قىلغان

Page 152: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 152

سـېتىق بىـلهن شۇغۇللىنىـشقا باشـلىغاندىن ¨ئۇيغۇرالر شهھهرلىشىپ دېھقانچىلىق، قول ھۈنهرۋهنچىلىك ۋه سودا

تىجارهت ئىشلىرى ئۈچۈن ¨رىش، ئوزۇقلىنىش ۋه سوداتارتىپ، ئائىلىۋى باقمىچىلىقنى يولغا قويۇپ ئۇنى ئىشلهپچىقى

. خىزمهت قىلدۇرغان

كـاال، قـوي بـورداش . ئۇيغۇرالر ئاساسهن كاال، قوتاز، قوي، توخۇ، ئۆردهك قاتارلىقالرنى مهخسۇس بوردايـدۇ

. ىنىدۇئايغىچه بولىدۇ، مال بورداش ئۈچۈن پاكىز، شامال ئۆتۈشۈپ تۇرىدىغان ئۆي تهييارل¨4 ئايدىن ¨11ۋاقتى

مـال بوردىغـۇچىالر . مال تۇرىدىغان جاينىڭ ئالدى ئېگىز، ئارقىسى پهس بولىدۇ. مال ئوقۇرى ياغاچتىن ياسىلىدۇ

بوردىلىدىغان مالغا . بوردىلىدىغان مالنىڭ بويى، ئۇستىخان چوڭلۇقى، يېشى قاتارلىقالرغا ئاالھىده دىققهت قىلىدۇ

قۇرۇق ئوت، بېده، سامان بېرىلگهنده . خهشهك بهرمهيدۇ¨ يهمچۆپ، سېسىغان، قاقشال بولۇپ قالغان¨ياۋا ئوت

بوردالغان قـوي، كالىغـا ھهلهپ ئهتكهنـده . ئۇالرنى يۇيۇپ قاتمال بولسا ئىسسىق سۇغا بېسىپ يۇمشىتىپ بېرىدۇ

چۈنكى، يالغۇز كېپهكال بهرسـه ئۇنىـڭ كـۈچى بولمىغاچقـا مـال ئهت . كېپهك بىلهن قۇناق ئۇنىنى ئارىالشتۇرىدۇ

قويغا قونـاق بېرىـشكه تـوغرا كهلگهنـده يارمـا . ئهكسىچه يالغۇز ئۇن بهرسه مالنىڭ ئىچىنى سۈرۈۋېتىدۇ. ايدۇئالم

بېرىشكه توغرا كهلسه ئالدى بىلهن شاپاقنى . قىلىپ ياكى قاينىتىپ بېرىدۇ، ئادهتته ھۆل شاپاق شالتاقنى بهرمهيدۇ

. ۇسايىده قۇرۇتۇپ سۇ تهركىبى تۈگهپ شىرشىم بولغاندا بېرىد

خهشهكنىڭ كۆپ خىل بولۇشـىغا ئهھمىـيهت ¨يهم. قوي سهمرىشكه باشلىغاندىن كېيىن ئالدىدىن يهم ئۈزمهيدۇ

يهم . پ، ئۇنىڭدىن كېيىن ھهلهپ بېرىپ ئارقىدىن سـۇغىرىدۇامهسىلهن، ھازىر بېده بېرىلسه ئارقىدىن ئاد. بېرىدۇ

قـوي سـهمىرىپ يېتىلىـشكه . تـۇز قويـۇپ قويىـدۇبېرىش جهريانىدا يهملهرگه تۇز سالىدۇ ياكى ياالش ئۈچۈن شور

بهلكـى ئىككـى تهرىـپىگىچه تاختـا قويـۇپ، قوينىـڭ ئېغىرلىقنـى كۆتـۈرهلمهي يىقىلىـپ . باشلىغاندا ئۇخالتمايدۇ

مالنىڭ ئاستىنى دۋاملىق قۇرۇتۇپ تۇرۇشتىن تاشقىرى، بـۇرۇن، قـۇالق، تۇيـاقلىرىنى . چۈشۈشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ

مالنىڭ ئىشتىھاسى تۇتۇلسا، بۇرنىغـا . دا بولىدىغان ھهرخىل كېسهللىكلهرنىڭ ئالدىنى ئالىدۇتهكشۈرۈپ مالدا پهي

خهشهكلىرىگه ¨كاال بورداشمۇ ئاشۇ خىلدا بولۇپ، يهم. پىياز يېگۈزۈپ ئىشتىھاسىنى ئاچىدۇ سۇ مېيى سۈركهپ ياكى

وي كۈنىگه ئوتتـۇرا ھېـساب بىـلهن بوردىلىدىغان ق. قوناق شېخى، مېۋىلىك دهرهخ يوپۇرماقلىرى قوشۇپ بېرىلىدۇ

. بهش يۈز گرامدىن سهككىز يۈز گرامغىچه، كاال بىر يېرىم كىلوگىرامدىن ئىككى كىلوگىرامغىچه يهم يېيىشى الزىم

مۇشۇ خىلدا باققان قويالرنىڭ ئومۇمىي ئېغىرلىقى بىر يۈز ئوندىن بىـر يـۈز يىگىـرمه كىلـوگىرام، گـۆش ئېغىرلىقـى

Page 153: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 153

گرامغىچه، كالىنىــڭ گــۆش ئېغىرلىقــى ئىككــى يــۈز ئهللىــك كىلوگرامــدىن ئــۈچ يــۈ يهتمىــشتىن سهكــسهن كىلــو

. كىلوگرامغىچه بولۇپ يېتىلىدۇ

ئۇيغۇرالر ئادهتته، توخۇ، ئۆردهكنى مهخسۇس كاتهك ياساپ، ھهربىرىنى بىر كـاتهككه سـوالپ ئايالنمايـدىغان

ئۇسۇل بىلهن بىرهر ھهپته ئىچىـده توخۇغـا مۇشۇنداق. قىلىپ تۇغۇزۇپ قوناق خېرىمىنى ئېچىتىپ بېرىپ بوردايدۇ

. سهككىز يۈز گىرامدىن بىر كىلوگرامغىچه، بىر ئۆردهككه بىر كىلوگرامدىن بىر يېرىم كىلوگرامغىچه ئهت قوندۇرىدۇ

ھهرقايسى جـايالردا مـال بورداشـنى كهسـىپ قىلغـان مهخـسۇس . دۇىبۇ خىل بورداش قىش كۈنلىرى ئېلىپ بېرىل

. تىجارهتنىڭ بىر خىل شهكلى ھېسابلىنىدۇ¨اودكىشىلهر بولۇپ، ئۇ س

ئهنئهنىۋى زىرائهت پهرۋىشى ۋه ئاشلىق ساقالش

ئۇيغۇرالر تۇرمۇشىدا دېھقانچىلىق ئىشلهپچىقىرىش ئىگىلىكى قهدىمكى زامانالردىن باشالپ مۇھىم ئورۇننى تۇتۇپ

ىرىنى يارىتىپال قالماستىن، شۇنىڭ بىـلهن بۇ جهرياندا ئۇالر دېھقانچىلىقنىڭ بىر يۈرۈش ئهنئهنىۋى ئۇسۇلل. كهلگهن

بىرلىكته يهنه زىرائهتلهرنى پهرۋىش قىلىش ۋه ئاشلىق ساقالشنىڭ ئۆزىگه خاس ئۇسۇلى ۋه چاره تهدبىرلىرىنى ئىختىرا

. قىلغان

ئوكيانالردىن يىراق بولغـانلىقى ¨شىنجاڭ چوڭ قۇرۇقلۇقنىڭ مهركىزىگه جايالشقانلىقى، دېڭىز¨زىرائهت پهرۋىشى

ئۇنىڭ ئۈسـتىگه تـۆت پهسـىلنىڭ . ۈچۈن، بۇ رايوندا ئىچكى قۇرۇقلۇققا خاس تىپىك قۇرغاق ئىقلىم شهكىللهنگهنئ

پهرقى كۆرۈنهرلىك بولۇپ، تارىم بوستانلىقى، ئىلى ۋادىسى ۋه جۇڭغار ئويمانلىقلىرى ئېلىمىزدىكى مهشـھۇر ئاشـلىق

تهبىئىيـى شـارائىتى ۋه ئىقلىـم شـارائىتىغا ئاساسـهن، ئۇيغـۇر دېھقـانلىرى ئـۆز رايونىنىـڭ. ماكانلىرى ھېسابلىنىدۇ

زىرائهتلهرنى پهرۋىش قىلىش ۋه ئۇنى زىيانداش ھاشاراتالردىن ساقالشنىڭ بىر يۈرۈش ئهنئهنىۋى يهرلىك ئۇسۇللىرىنى

. تاپقان

سـان پهيـدا دېھقانالر زىرائهتلهر يۇمران مايسا مهزگىلىده ئۇنىڭ يۇپۇرماقلىرى ۋه غولىدا زىيانـداش ھاشـارهت ئا

بولىدىغانلىقىنى ئالدىن مۆلچهرلهپ، زىرائهتلهرگه مۇۋاپىق مىقـداردا كـۈل چاچىـدۇ يـاكى ئېتىـز بېـشىغا كـۈلنى

نهتىجىـده كـۈل زىـرائهتكه تهكـشى قونـۇپ، ئۇنىڭـدىكى . دۆۋىلهپ، ئۇنى شامالنىڭ يۆنىلىشىگه قاراپ سورۇيدۇ

Page 154: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 154

چۈشۈش كېسىلىگىمۇ كۈل چـېچىش ئۇسـۇلى بىـلهن ? دات?ئۇنىڭدىن باشقا زىرائهتتىكى . ھاشاراتالرنى ئۆلتۈرىدۇ

. تاقابىل تۇرىدۇ

ر پهيدا بولغاندا، شامال هيهنه ھاۋانىڭ تاسادىپىي تىنچىق بولۇشى بىلهن زىرائهتلهر ئۈستىده قاناتلىق ھاشارهتل

. يوقىتىـدۇيۆنىلىشىده تۇرۇپ ئادراسمان چاكاندىسىنى كۆيدۈرۈپ شامال كۈچى بىلهن ئېتىزلىقنى ئىسالپ قـۇرتنى

? ھـال كېـسىلى?جهنۇبىي شىنجاڭدا ياز ئايلىرى كۆپ چىقىدىغان ئىسسىق شامال دهستىدىن زىرائهتلهرده ئاسانال

بـۇ . بۇنداق پهيتته تېرهك شاخلىرىنى كېسىپ ئېتىزلىقنىـڭ شـامال كـېلىش يولىغـا قـاداپ قويىـدۇ. پهيدا بولىدۇ

دېھقـانالر . الر ئىسسىق شـامالنى ئـۆزىگه سـۈمۈرۈۋالىدۇئىسسىق شامالنىڭ ھال كېلىش يولىنى توسىدۇ ھهمده شاخ

تېـرهك شـاخلىرىنىڭ ) ماھىيهت ھال چۈشمهسلىك ئۈچۈن(? كۆز تهگمىسۇن?ئارىسىدا يهنه ئوخشىغان زىرائهتلهرگه

. ئۇچىغا قۇراق التىالردىن تىكىلگهن قورچاق ئېسىپ قويۇش ئۇدۇمىمۇ بار

غاچقا، دېھقانالر چېكهتكه يوقىتىشقا ئاالھىده ئهھمىيهت بېرىپ، چېكهتكه زىرائهتلهرنىڭ ئهڭ چوڭ دۈشمىنى بول

¨9دېھقانالر چېكهتكىنىڭ كۆپىيىش ۋاقتىنـى . چېكهتكىنىڭ پهيدا بولۇش، كۆپىيىش ۋاقىتلىرىنى پۇختا ئىگىلىگهن

ۇش ئۇنىڭ تۇغۇش ئورنى ئوتالق ياكى يۇمشاق توپا ئارىلىرى بولغاچقا، چـېكهتكه تۇغـ. ئايالر دهپ بېكىتىدۇ10

ئـايالردا ئۇۋىـسىدىن ¨5، ¨4يوقالمىغـان چـېكهتكىلهر . مهزگىلىدىن بۇرۇن، ئۇنىڭ ئۇۋىسىنى قېزىـپ يوقىتىـدۇ

بۇنداق چېكهتكىلهرنى يوقىتىش ئۈچۈن ھهر يۈز قهدهمگه بىر غۇالچ كهڭلىكته، . چىقىپ زىرائهتكه ھۇجۇم باشاليدۇ

ئاندىن ئورىغا ئوت . چېكهتكىلهرنى قوغالپ ئورىغا قامايدۇبىر مېتىر چوڭقۇرلۇقتا ئورا كوالپ، كىشىلهر ھهرتهرهپتىن

. قويۇپ، چېكهتكىلهرنى ئوتتا ئۆرتهپ يوقىتىدۇ

ئاشلىق ساقالش

قاتـارلىقالردا ) چىۋىـق توقۇلمـا سـېۋهت(، بـاداڭ )ياغـاچ سـاندۇق(ئۇيغۇرالر ئادهتته ئاشلىقنى تاغـار، خانپـا

يىرىـك ئاشـلىقنى ئـۇزاق مـۇددهت ساقالشـقا تـوغرا كهلگهنـده يۆتكهش ئىمكانىيىتى بولمىغان كـۆپرهك. ساقاليدۇ

ئاشـلىق ئورىـسى ئىككـى خىـل . ئاشلىق ئورىـسى ئۈچـۈن قـۇرۇق يهر تاللىنىـدۇ. مهخسۇس ئورا ياساپ ساقاليدۇ

بىرى، ئۈستى ئوچۇق تۇز كوالنغان ئورا، يهنه بىرى، ئىچ گـۆر قازغانغـا ئوخـشاش ياسـالغان گهمه، ھهر . بولىدۇ

Page 155: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 155

بۇنداق سـۇۋاقتىن چاشـقان، . ئىچى تهرىپى ھاك، تۇز ئارىالشتۇرۇلغان سامانلىق الي بىلهن سوۋۇلىدۇئىككىسىنىڭ

ئورىنىڭ ئاغزى توپا چۈشـمهيدىغان ۋه . لىرى ئۆتهلمهيدۇ ۋه ئاشلىق بۇزۇلمايدۇ?ئوغرى?ئاغمىغان قاتارلىق ئاشلىق

ۇق كهنـتلهرده دېھقـانالر ئـارتۇق ئېـشىنچا تـارىم ئهتراپىـدىكى قۇملـ. ھاۋا كىرمهيدىغان قىلىپ مهھكهم ئېتىلىـدۇ

غا قـاچىالپ )گۈمبهز شهكىلده توقۇلغان سېۋهت(ئاشلىقلىرىنى تال ياكى توغراق چىۋىقلىرىدىن ياسالغان چوڭ باداڭ

بۇنداق ساقالنغان ئاشلىق نهچچه يىلالر تۇرسـىمۇ . ئاغزىنى مهھكهم بېكىتىپ، ئۇنى قۇم ئاستىغا كۆمۈپ ساقاليدۇ

. بۇزۇلمايدۇ

بېدىك

ھهرقايسى رايونالردىكى قويۇق يهرلىك ۋه مىللىي تۈسكه ئىگه چار بازار سودىـسىنىڭ تهرهققىياتىغـا ئهگىـشىپ،

بېـدىكلهرنىڭ . لهر پهيـدا بولـدى) دهلالل دهپمـۇ ئاتىلىـدۇ(سودا ئىشىدا ئىككى تهرهپنى كېلىشتۈرگۈچى بېدىك

ۋاسـتىلىك ) تهرهپB ۋه Aسودىالشـقۇچى (استه شهكلى پهيدا بولۇشى بىلهن تاۋار ئالماشتۇرۇشنىڭ دهسلهپكى بىۋ

يهنى بېدىكلهر چاربازار سودىسىنىڭ مهخسۇس باشقۇرغۇچىسى ۋه تهشكىللىگۈچىسى سـۈپىتىده . شهكىلگه ئۆزگهردى

ئوتتۇرىغا چىقىپ، ساتقۇچىالر قولىدىكى تاۋارالرنى كېلىشىم باھادا ئۆتكۈزۋېلىپ، ئىستېمالچىالرغا پۈتۈشكهن باھادا

بۇنـداق سـودا شـهكلى بارغانـسېرى . تـاپتى? تاپان ھهققى?ىپ بېرىش ئارقىلىق، دهسمايه سالماي ئارىلىقتىن سېت

ئادهتكه ئايلىنىپ، بازار سودىسىغا كهلگهن كىشىلهر ئۆزلىرىنىڭ ساتماقچى بولغان تاۋارلىرىنى ئالـدى بىـلهن ئاشـۇ

غـان تـاۋارالرنى ئاشـۇ بېـدىكلهرنىڭ لرهكلىـك بوبېدىكلهرگه ئۆتكۈزۈپ بېرىپ، ئاندىن كېـيىن يهنه ئـۆزلىرىگه كې

¨مهسـىلهن، ئوتـۇن(ئۇيغۇر رايونلىرىدىكى سودا بازارلىرى تاۋارالرنىڭ تـۈرى بـويىچه . قولىدىن ئالىدىغان بولدى

ياغاچ بازىرى، ساندۇق بازىرى، كهتمهن بازىرى، پاختا بازىرى، ئاشلىق بازىرى، قوي بـازىرى، ئېـشهك بـازىرى،

... كۆكتـات بـازىرى¨بـازىرى، قـۇرۇق مېـۋه بـازىرى، سـهي) ماتـا(ى، يىـپ بـازىرى، خـام كـاال بـازىر¨ئات

. مهخسۇس ئورۇنغا جهملهنگهن بولۇپ، ھهرقايـسى بازارالرنىـڭ ئـۆزىگه خـاس بېـدىكلىرى بولغـان) دېگهنلهردهك

. ومۇمالشـقاندهپ ئاتـاش ئ? بېـدىك?ئۇيغۇرالر ئارىسىدا كۆپرهك چارۋا بازىرىدىكى سودىنى كېلىـشتۈرگۈچىلهرنى

دېيىلىپ، بۇ ئاتالغۇ شـۇ خىـل كىـشىلهرنىڭ ? پۇستانى بېدىك?، ?پاالنى بېدىك?بۇنداق كىشىلهرنىڭ ئىسمىمۇ

ئۇالر ناھايىتى تىمهل، سودىدا چېۋهر ھهم سۆزمهن بولۇپ، بازارغا كىرگهن ھهرقانـداق . سۈپىتىگه ئايلىنىپ قالغان

. ىغا تاپشۇرۇلغاننىڭ قول?بېدىك?كىچىك چارۋا شهرتسىز ھالدا ¨چوڭ

Page 156: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 156

بىـرى، مـال ئىگىـسى : بېدىكلهرنىڭ سـودىنى باشـقۇرۇش ئـادىتى ئـادهتته ئىككـى خىـل شـهكىلده بـوالتتى

نى ئىـزدهپ، كـۆڭلىگه پـۈككهن )ئالغۇچى(ئۇ مالغا ئېھتىياجلىق ئىستېمال قىلغۇچى ? بېدىك?بىلهن ) ساتقۇچى(

هن باھـا كېلىـشىمى بـويىچه نهقلهشـتۈرۈپ، قالغـان باھاغا كهلتۈرۈپ ساتقاندىن كېيىن، مال ئىگىسى بىلهن تۈزگ

ئهگهر كېلىشكهن باھادا ساتالمىسا، ساتقۇچى بىلهن يهنه بىر قېـتىم كېلىـشىپ، باھـانى . پايدىسىنى ئۆزى ئالىدۇ

بولۇپ، مالنى ئۆزى ئېلىـپ ) تكاپاله(مۇۋاپىق تۆۋهنلىتىدۇ ياكى كېلهر قېتىملىق بازارغىچه سېتىپ قويۇشقا بورۇن

ئۇنىـڭ ? بېـدىك? باھا كېلىشىمى تۈزمهستىنال، ? بېدىك?ئىككىنچى خىل شهكىل، مال ئىگىسى بىلهن . قالىدۇ

مـال ئـالغۇچىنى تاپقانـدىن كېـيىن، سـاتقۇچى بىهن ئـالغۇچىنى تهنـنهرخ جهھهتـته نهق . مېلىنى ئۆتكۈزۈۋالىدۇ

بىردهم ? بېدىك?. ئارقىلىق بولىدۇ? يهڭ سودىسى?رۈش ئۇسۇلى كۆپىنچه كېلىشتۈ. مهيداندا ئۆز ئارا كېلىشتۈرىدۇ

ساتقۇچى بىلهن يهڭ ئىچىده مالنىڭ باھاسىنى توختىتىدۇ، يهنه بىر دهم ئالغۇچى بىلهن يهنه شۇ ئۇسـۇلدا تىلـسىز

مۇقىمالشقان خهلق ئىچىده ھهربىر بارماقنىڭ. ئىشقىلىپ بىر ئامال بىلهن ئىككى تهرهپنى كېلىشتۈرىدۇ. كېلىشىدۇ

. كىچىك بارماقالرغا ئوخشاشمىغان دهرىجىده مهلۇم پۇل بىرلىكىنىڭ رولىنـى ئوينايـدۇ¨پۇل قىممىتى بولۇپ، چوڭ

ئىككـى تهرهپنـى كېلىـشتۈرگهندىن كېـيىن، ئـادهت بـويىچه ? بېدىك?ئارقىلىق ? يهڭ سودىسى?شۇنداق قىلىپ

دهپ ، ئۇالرنىـڭ ? !ىرىم، ھهر ئىككىڭالرغـا قوتاتـسۇنيـاپ?ساتقۇچى بىلهن سېتىۋالغۇچىنىڭ ئوڭ قولىنى تۇتۇپ،

سـودىغا تـۇپراقنى گـۇۋاھچى قىلىـش، ئۇيغۇرالرنىـڭ قهدىمكـى تـۇپراقنى . گه سـۈرىدۇ)تـۇپراق(ئالىقانلىرىنى يهر

. بۇنىڭ بىلهن شۇ بىر قېتىملىق سودا ئاياغلىشىدۇ. ئادهتتىكى ئىپادىسى ھېسابلىنىدۇ¨ئۇلۇغالش ئېتىقادىنىڭ ئۆرپ

ــدىك? ــسبهتته ?بې ــۇم نى ــى تهرهپ مهل ــۈن ھهرئىكك ــڭ ئهجــرى ئۈچ ــېرىنكانه?نى ــدۇ? ش ــونالردا . بېرى بهزى راي

چـار . شۇ مالنىڭ بېكىتىلگهن باھاسىغا قاراپ مهلـۇم نىـسبهتكه مۇقىمالشـقان? ساالچىلىق ھهققى?نىڭ ?بېدىك?

.هلمهكتهبازار سودىسىدىكى بۇ ئهنئهنىۋى ئادهت ھازىرغىچه يهرلىك بازارالردا داۋاملىشىپ ك

Page 157: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 157

كهسىپ ئادهتلىرى¨ئۇيغۇرالرنىڭ ھۈنهر

بۆشۈك

ئۇيغۇرالردا ناھايىتى ئۇزاق زامانالردىن بۇيان، يېڭى تۇغۇلغان بـوۋاق بـالىالر ئۈچـۈن مهخـسۇس اليىھـلهپ

بۆشـۈك قهدىمـدىن باشـالپ ئۇيغـۇر، قـازاق، . دهپ ئاتىلىدۇ>>بۆشۈك<<بولۇپ، ئۇ>>كارۋات<<ياسالغان ئاالھىده بىر

قىرغىز، ئۆزبېك، تۈرك قاتارلىق تۈركىي خهلقلهر ئارىسىدا ئىنتايىن كهڭ ئومۇمالشـقان بولـۇپ، ئۇالرنىـڭ ئىچىـده

ســهنئهت جهھهتتىكــى نهپىــسلىكى، ئومۇملىــشىش ¨ئۇيغــۇر بۆشــۈكى قۇرۇلمــا جهھهتتىكــى پــۇختىلىقى، ھــۈنهر

.نىپ تۇرىدۇدائىرىسىنىڭ كهڭلىكى قاتارلىق ئاالھىدىلىكلىرى بىلهن ئۆزگىچه گهۋدىلى

ئادهتته بۆشۈكنىڭ ئېگىزلىكى ئاتمىش نهچچه سانتىمېتر، ئۇزۇنلۇقى بىر مېتـر ئهتاپىـدا، كهڭلىكـى ئهللىـك

بۆشـۈك قۇرۇلمىـسىغا ھهتتـا بىـر تـال تۆمـۈر مىخمـۇ . سانتىمېتر ئهتراپىدا بولـۇپ پۈتـۈنلهي ياغـاچتىن ياسـىلىدۇ

ئىـشلىتىش ئوبيېكتىنىـڭ ئاالھىـدىلىكىگه تولىمـۇ مۇۋاپىـق بۆشۈكنىڭ اليىھلىنىشى جهھهتتىن، ئۇ. ئىشلىتىلمهيدۇ

سهنئهت جهھهتتىكى كۆركهم ۋه نهپىسلىكىگه ئاالھىده ئهھمىيهت بېـرىلگهچكه، ¨بولۇشتىن تاشقىرى، ئۇنىڭ ھۈنهر

.سهنئهت بۇيۇمى دېيىشكىمۇ بولىدۇ¨ئۇنى يهنه بىر خىل گۈزهل

شـۇڭا بـوۋاقنى بۆشـۈككه . سه قاتارىدا مۇئامىله قىلىـدۇئۇيغۇرالر بۆشۈككه بىرخىل مۇقهددهس ئېرىملىق نهر

. بۇ مۇراسىم باال تۇغۇلۇپ قىرىقى توشقىچه ئارىلىقتا بولىـدۇ. ئۆتكۈزىدۇ>>بۆشۈك توي مۇراسىمى<<سېلىشتىن ئىلگىرى

نىـڭ>>كىندىكئانىـسى<<.بالىنىڭ كىندىكىنى كېسىدۇ>>كىندىكئانىسى<<يهنى بوۋاق ھاياتقا كۆز ئاچقاندىن كېيىنال

دهپ >>كىندىكى چۈشـتى<<بۇ. قولى يهڭگىل بولسا بهش كۈندىن يهتته كۈنگىچه كىندىك يارىسى ساقىيىپ كېتىدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى قارىشىدا بالىنى بۆشۈككه سېلىش بىر . شۇنىڭدىن كېيىن بالىنى بۆشۈككه سالىدۇ. ئاتىلىدۇ

رۇنال بۆشۈك ۋه ئۇنىڭ بىر يـۈرۈش يېڭـى جابـدۇقلىرى خىل ئېرىملىق ئادهت تۈسىنى ئالغاچقا، باال تۇغۇلۇشتىن بۇ

تهكلىپ قىلىنىدۇ، >>بۆشۈكئانىسى<<بوۋاقنى تۇنجى بۆشۈككه سېلىشتا، ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرگهن پېشقهدهم. تهييارلىنىدۇ

نىـڭ ئـۇدۇمىنى ئېلىـپ، ئـۇزۇن ئۆمـۈر كۆرۈشـىگه تىلهكداشـلىق >>بۆشۈكئانىـسى<<بۇنىڭدىن مهقـسهت، بالىنىـڭ

ــتىن ئ ــارهتبىلدۈرۈش ــسىدا. ىب ــق ئارى ــسى<<خهل ــى<<،>>بۆشۈكئانى ــده >>ئېرىمچ ــا ئهقى ــدۇ ۋه ئۇنىڭغ دهپ ئاتىلى

Page 158: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 158

تهكبىـر قىلغانـدىن كېـيىن، ¨بالىغا تهييارلىغان بۆشۈكنى قىـبله تهرهپـكه قويـۇپ، دۇئـا>>بۆشۈكئانىسى<<.قىلىنىدۇ

نى ) كۈلتۈك( ئويۇقچىغا جاك ئالدى بىلهن بۆشۈكنىڭ ئاستىدىكى. بۆشۈكنى رهت تهرتىپى بويىچه راسالشقا باشاليدۇ

ئۇنىڭ تۆت تهرىپىگه ئون بهش سانتىمېتر . جاڭنىڭ تۆشۈككه تۇتاشقان يۈزىگه جاڭ تۇمىقىنى كىيدۈرىدۇ. ئورنىتىدۇ

جاكقـا ئـۇدۇل قىلىـپ (>>ئـودا<<ئۈستىگه بۆشۈكنىڭ چوڭلۇقىغا. كۋادرات چوڭلۇقتا تۆت دانه تىز ياستۇق قويۇلىدۇ

بـۇ ئـادهتته (ئودىنىڭ ئۈستىگه يۇمشاق پـاختىلىق كـۆرپه . قويۇلىدۇ) ىلىق كۆرپهتۆشۈككه قويۇپ تىكىلگهن پاخت

باش تهرىپىگه بوۋاققا ماس كېلىدىغان كىچىك . بىلهن ئورىلىدۇ) كىرلىك(سېلىنىدۇ ۋه زاكا ) ئىككى پارچه بولىدۇ

چالپ، بهدهنلىرىنـى بـوۋاقنى يالىڭـا>>بۆشۈك ئانىـسى<<ئاستى تهرهپ تهكشى بولغاندىن كېيىن،. ياستۇق قويۇلىدۇ

ياغـاچتىن نهيـچه (ئاندىن جاكقـا تـوغرىالپ شـۈمهك . يۇمشاق سىيالپ ئېرىم قىلىدۇ ۋه ئاۋايالپ بۆشۈككه سالىدۇ

سالغاندىن كېـيىن، ئىككـى پـۇتىنى تۈزلهيـدۇ ۋه يـۆگهك بىـلهن مهھـكهم ) قىلىپ ياسالغان سۈيدۈك يولى ئېغىزى

بىـر سـويام كهڭلىكـته ئهسـتهرلىك (كۆرپه قويۇپ، پۇت تـارتقۇ >>قتىزلى<<ئۇنىڭ ئۈستىدىن ئىككى تىزىغا. ئورايدۇ

ئۇنىڭـدىن كېـيىن، بالىنىـڭ . بىلهن بۆشۈكنىڭ ئاستىدىن ئايالنـدۇرۇپ چىگىلىـدۇ) قىلىپ تىكىلگهن رهخت كاشا

ــــدۇ ــــۆگهك بىهن چۈمكىلى ــــۇ ي ــــۆكرهك تهرىپىم ــــاق ۋه ك ــــك . قورس ــــنكىگىچه جهينهكلى ــــى جهي ئىكك

. شۇنىڭ بىلهن بالىنى بۆشۈككه بۆلهش ئاخىرلىشىدۇ. بىلهن تېڭىلىدۇ) غا ئوخشىشىدۇپۇتتارتقۇ(>>قولتارتقۇ<<قويۇپ

. بۆشۈكنىڭ باش تهرىپىگه بوۋاققا دائىم ھهمراھ بولسۇن دهپ، بۆره ئوشۇقى ياكى بىر پارچه نان ئېـسىپ قويىـدۇ

قـا بـالىنى يامـان )ىلىبۆشـۈك تـۈرم(قاپارتما نهقىشلىك قىلىپ ياسالغان بۆشۈكنىڭ ئۈستىدىكى گورىزونتال ياغاچ

بۆشۈكنىڭ ئۈستىگه . كۆزىدىن ساقالش ئۈچۈن ئېرىملىق تۇمار ئېسىلىدۇ ۋه بهزىده كۆز مۇنچاق مارجان بېكىتىلىدۇ

بۆشۈكنىڭ باش تهرىـپىگه ئوغـۇل بـاال بولـسا تىـغ . يېپىلىدۇ>>بۆشۈك ياپقۇ<<رهڭلىك ئېسىل رهختلهردىن ياسالغان

تـۇنجى قېـتىم بـالىنى بۆشـۈككه بـۆلهپ بولغانـدىن . هك قىستۇرۇپ قويۇلىدۇ، ئهگهر قىز باال بولسا ئهين)پىچاق(

بىـلهن ئىـسرىق سـېلىپ، ) بىر چىمدىم يىرىك تـۇز قوشـۇلىدۇ(ئادراسمان ياكى ئالما قېقى >>بۆشۈكئانىسى<<كېيىن،

. رنـى قوغاليـدۇال>>يامـان روھ<<بۇ ئارقىلىق بالىغا چاپلىشىۋالغان. بۆشۈكنىڭ ئۈستىدىن توققۇز قېتىم ئايالندۇرىدۇ

.شۇنىڭ بىلهن بۆشۈككه سېلىش مۇراسىمى ئاياغلىشىدۇ

بۆشۈكنىڭ ياسىلىش شهكلى ۋه ئۇنىڭغا بالىنى بۆلهش مۇئهييهن ئىلمىـي قائىـدىگه ئاساسـالنغاچقا، ئـۇ مهلـۇم

: ئهۋزهللىككه ئىگه

Page 159: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 159

سېلىـشتىن بـۇرۇن، چـۈنكى، بـالىنى ھهر قېـتىم بۆشـۈككه . بىرىنچىدىن، بالىنىڭ ياتقان ئورنى پاكىز بولىدۇ

بالىنىڭ ئاستى ھۆل بولـۇپ قالىـدىغان ئهھـۋال سـادىر . بۆشۈك كۆرپىلىرى ئاپتاپقا سېلىنىدۇ ياكى ھاۋاالندۇرۇلىدۇ

كىچىك تهرىتى خـۇددى يهر ئاسـتى پاسـكىنا سـۇ تۇرۇبىـسىدهك تهبىئـى ھالـدا جاكقـا ¨بالىنىڭ چوڭ. بولمايدۇ

ئۈچىنچىـدىن، . وغۇق تېگىپ قالىدىغان ئهھـۋال يـۈز بهرمهيـدۇئىككىنچىدىن، باال ئېچىلىپ قېلىپ، س. قۇيۇلىدۇ

تۆتىنچىـدىن، بالىنىـڭ . كېچىلىرى ئانىنىڭ خاتىرجهم ئۇخلىشىغا ۋه دهم ئېلىشىغا پايـدىلىق پۇرسـهت يارىتىلىـدۇ

فىزىنومىيه جهھهتتىن ساغالم ئۆسۈشىگه پايدىلىق، چۈنكى، ئادهمنىـڭ بـوۋاق مهزگىلـى خـۇددى يـۇمران نوتىغـا

ىدۇ، بۆشۈككه بۆلهشته بالىالرنىڭ مۇشۇ ئاالھىدىلىكى نهزهرگه ئېلىنىـپ، قـول، پـۇت ۋه بهدهن رۇسـالپ ئوخشىش

ئومۇمهن ئالغاندا، بۆشـۈك ئۇيغۇرالرنىـڭ تۇرمـۇش . قائىدىلىك تېڭىلغاچقا، بهدهن قۇرۇلمىسى ئۆلچهملىك ئۆسىدۇ

اكى شهھهرلهرده بولسۇن، بۆشۈك تهۋرهتمىگهن شارائىتىغا مۇۋاپىق كېلىدىغان ئهنئهنىۋى بۇيۇم بولۇپ، مهيلى يېزا ي

ئهمهلىيهتـته ) بۆشۈك ناخشىـسى(>>ئهللهي ناخشىسى<<ئۇيغۇرالر ئارىسىغا ئهڭ كهڭ تارقالغان. ئانىالرنى تېپىش تهس

.خهلقىمىزنىڭ بۆشۈككه بولغان قهسىدىسىدۇر

خوتهن قاشتېشى

هن ھهممه ئېتىراپ قىلغان قاشتېشى ماكانى قاشتېشى شىنجاڭنىڭ دۇنياغا داڭلىق كان مهھسۇالتى بولۇپ، خوت

بـۈگرى ¨تاغلىرىدىن ئالتۇن تاغقىچه بولغان ئـارىلىقتىكى ئهگـرى) قۇرۇم(خوتهن قاشتېشى كوئىنلۇن . ھېسابلىنىدۇ

ۋادىلىرىغا تارقالغان بولۇپ، يهكهن دهرياسـىنىڭ ) يۇرۇڭقاش، قارىقاش دهريالىرى(تاغ جىلغىلىرى ۋه ئىككى دهريا

دىكى مىرداي تېغى، يۇرۇڭقاش ۋه قارىقـاش دهريـا ۋادىلىـرى، چىـرا رايـونى قاتـارلىق ئـۈچ ئورۇنغـا يۇقىرى ئېقىن

قهدىمكى دهۋرلهردىن باشالپ خوتهندىكى ئۇيغۇر ئهمگهكچىلىرى خوتهننىڭ سىموۋلى بولغان ئىككى . مهركهزلهشكهن

غان ھهمده خهلقئـارالىق قاشتېـشى دهريا ۋادىسىدىن قاشتېشى سۈزۈپ، ئۇنىڭدىن نهپىس سهنئهت بۇيۇملىرىنى ياسى

سودا بازىرىنى شـهكىللهندۈرگهن، قاشتېـشى ئـارقىلىق ئېلىمىزنىـڭ ئوتتـۇرا تۈزلهڭلىـك رايـونلىرى بىـلهن بولغـان

قاشتېـشى <<بارلىققا كېلىشتىن بۇرۇنال>>يىپهك يولى<<دۇنياغا مهشھۇر. دوستلۇق، ھهمكارلىق ئاالقىلىرىنى كۈچهيتكهن

ئېـسىل <<شـۇنىڭدىن باشـالپ، خـوتهن. نى قانات يايـدۇرغان>>قاشتېشى سودىسى<<ارالىقنى ئېچىپ، خهلقئ>>يولى

ماتېرىيالالرغـا . دېگهن نـام بىـلهن مهملىـكهت ئىچـى ۋه سـىرتىغا تونۇلغـان>>قاشتېشى ماكانى<<،>>تاشالر ماكانى

ۋردىـن بــۇرۇن ئاساسـالنغاندا، شـىنجاڭ ئۇيغۇرلىرىنىـڭ قاشتېـشىدىن پايـدىلىنىش تـارىخى يېڭـى تـاش قـورال ده

Page 160: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 160

بــۇنى ئېلىمىزنىــڭ ھهرقايــسى جايلىرىــدىن قېزىۋېلىنغــان خــوتهن قاشتېــشىدىن ياســالغان . باشــالنغانلىقى مهلــۇم

. بويۇمالرنىڭ تارىخىي دهۋرى ھهققىدىكى تهكشۈرۈش نهتىجىلىرى ئىسپاتالپ بېرىدۇ

هن ئۇيغۇرلىرىنىـڭ قهدىمكـى مهملىكىتىمىزده يېزىق بارلىققا كهلگهندىن بۇيـانقى تـارىخىي خـاتىرىلهردىمۇ خـوت

تهخمىـنهن مىالدىـدىن (شـاڭ سۇاللىـسى دهۋرى . سهنئىتى ھهققىده نۇرغۇن رىـۋايهتلهر ئۇچرايـدۇ¨قاشتېشى ھۈنهر

¨گه كهلگهنـده، خوتهننىـڭ قاشتېـشى ھـۈنهر) ئهسـىرگىچهXI ئهسىردىن مىالدىدىن ئىلگىرىكـى VI Xبۇرۇنقى

قۇلدارالر، مهيلى ئهر ياكى ئايال بولسۇن، قاشتېشىدىن ئىـشلهنگهن بۇ دهۋرده . سهنئىتى يۇقىرى سهۋىيىگه يهتكهن

ئـۇ . بىرىگه قاشتېشىدىن ياسـالغان ھهرخىـل بۇيـۇمالرنى سـوۋغات قىلىـشاتتى¨بىر. زىننهت بۇيۇملىرىنى تاقايتتى

شـىنجاڭنىڭ ئېـسىل تاشـلىرى ۋه <<(دهۋرده مىستىن ياسـالغان بۇيۇمالرغـا سـوۋغات قاشتېـشىدىن كـۆز قۇيـۇالتتى

مىالدىـدىن (خوتهننىڭ قاشتېشى سودىـسى چىـن ). بېتىگه قارالسۇن¨16دېگهن خهنزۇچه كىتابنىڭ >>قاشتاشلىرى

سـۇاللىلىرى ) يىلىغىـچه¨206يىلىـدىن مىالدىـدىن ¨220مىالدىدىن بۇرۇنقى (، خهن )يىلالر¨227¨221بۇرۇنقى

ــان ــۇ ئهۋج ئالغ ــيىن تېخىم ــدىن كې ــۆلكى. دهۋرى ــۇ دهۋرلهرده ئىچكــى ئ ــۇلىدىغان شــۇڭا مۇش ــشى توش لهرهه قاشتې

قاشتېـشى ھهققىـدىكى . دېگهن نامالر بىـلهن ئاتالغـان>>قاشتېشى ئۆتكىلى<<،>>قاشقوۋۇق<<،>>قاشتوسمىسى<<ئېغىزالر

.بۇنداق تارىخىي خاتىرىلهر ناھايىتى كۆپ

ىقى ئۈچۈن خوتهن قاشتېىشىنىڭ تۈرلىرى كۆپ، رهڭدار ۋه جۇاللىق، سۈپىتى ئېسىل، پارقىراق ۋه پۇختا بولغانل

شۇنىڭ ئۈچۈن ، خـوتهن خهلقـى ئارىـسىدا قاشتېـشىنى . دهپ قارىلىپ كهلگهن>>ئېسىل گۆھهر<<قهدىمدىن تارتىپ

ئىككى دهريانىڭ نـامىنىمۇ قاشتېـشى شـهرىپى بىـلهن . ئۇلۇغالش ۋه مۇقهددهس بىلىش ئهقىدىسى بارلىققا كهلگهن

. ئاتىغان

ىچىك، ئهمما ئىنتايىن سـۈزۈك بولـۇپ، ئـۇنى خالىغـان كىـشى دهريا ۋادىلىرىدىن سۈزۈۋېلىنىدىغان قاشتېشى ك

دهريادىن قېزىۋالىدىغان قاشتېشى چوڭ ھهم ئۇيۇل بولۇپ، ئېالستىكلىقى ياخشى، ئاسانلىقچه . دهريادىن سۈزۈۋالىدۇ

خوتهن قاشتېشىنىڭ رهڭگى ئاق، سېرىق، كۆك، قارا ۋه كۆكۈچ بولۇپ، ئاق قاشتېشى بىلهن سـېرىق . چېقىلمايدۇ

قهدىمكى رىۋايهتلهرده خوتهن قاشتېـشى ئارخاتنىـڭ تـاش قاتمىـسىدىن پهيـدا . تېشى ئهڭ ئهتىۋار ھېسابلىنىدۇقاش

.بولغان، دهپ قارىلىدۇ

Page 161: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 161

ئومۇمهن، قاشتېشى خوتهن خهلقىنىڭ قىممهتلىك بـايلىقى بولـۇپ، قاشتېـشىدىن نهپىـس بۇيـۇمالرنى ياسـاش

ھازىرمۇ يۇرۇڭقاش دهرياسى بويىغـا بارسـىڭىز، مىڭلىغـان . ىكهسىپ ئادهتلىرىدىن بىر¨ئۇالرنىڭ ئهنئهنىۋى ھۈنهر

ئۇنىڭ ئۈستىگه قاشتېشى ئۇزاق زامانالردىن بۇيان . كىشىلهرنىڭ دهريادىن قاشتېشىدى سۈزۈۋاتقانلىقىنى ئۇچرىتىسىز

دا، تـۈركلهرده،>>تـۈركىي تىلـالر دىـۋانى<<.خهلقنىڭ ماددىي ۋه مهنىۋى تۇرمۇشىدا مۇھىم رول ئوينـاپ كهلـگهن

قاشتېشى ئـاق، سـۈزۈك . كىمنىڭ يېنىدا قاشتېشى بولسا، ئۇنىڭغا چاقماق تهگمهيدۇ، دېگهن ھېكمهتلىك سۆز بار

بۇ ئۈزۈكنى سېلىۋالغان كىشىگه چاقماق تهگمهيدۇ، ئۇسسۇغان ئـادهم . بولۇپ، كىشىلهر ئۇنى ئۈزۈك قىلىپ سالىدۇ

بۇنىڭـدىن ئۇيغـۇرالردا قاشتېـشى سـهنئىتىنىڭ .بۇنى ئاغزىغا سالسا، ئۇسـسۇزلۇقنى باسـىدۇ، دهپ خـاتىرلهنگهن

.ناھايىتى قهدىمكى زامانالردىال راۋاجالنغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن

ئهتلهس

ئۇيغــۇر يىپهكچىلىكىــدىكى داڭــدار مهھــسۇالتالرنىڭ بىــرى ۋه ئۇيغــۇر ئاياللىرىنىــڭ ئهڭ ياخــشى ¨ئهتــلهس

ىرىنىڭ مۇتلهق كۆپچىلىكىده بىر يۈرۈشتىن ئهتلهس كۆڭلهك كۆرىدىغان يىپهك رهختلىرىدن بىرى، شۇڭا ئۇيغۇر ئايالل

.مهلۇم نۇقىتىدا ئهتلهس كۆڭلهكنى ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ مىللىي بهلگىسى دېيىش مۇمكىن. بولىدۇ

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئېستېتىك تهپهككۇرىدا ئۆز يېرىنىڭ يهر تۈزۈلۈشـىنى، گـۈزهل بـاغۇ بوسـتانلىرىنى، ¨ئهتلهس

ۇلۇپ ئاققان دهريالىرىنى نهپىس ۋه رهڭـدار يىـپهك بىـلهن تهقلىـدىي ئىپـاده قىلغـان سـهنئهت يېشىل لېنتىدهك سوز

.خهرىتىسىدۇر

جهنـنهتكه كىـرگهنلهر <<دا>>قۇرئـان<<ئۇيغۇر ئاياللىرى ئهتلهس كۆڭلهكنى نېمه ئۈچـۈن ئاالھىـده ئهتىۋاراليـدۇ؟

قۇلغاچقـا، سـۈپىتى يـۇقىرى، يۇمـشاق ھهم چۈنكى، ئۇ يىپهكتىن تو. دهپ خاتىرىلهنگهن>>يىپهكتىن كېيىم كىيىدۇ

يهنه بىر تهرهپتىن ئهتـلهس ئۇيغۇرالرنىـڭ ئهنئهنىـۋى رهڭ . ھاالۋهت بېغىشاليدۇ¨نهپىس بولغاچقا، بهدهنگه ھوزۇر

.شۇ سهۋهبتىن ئۇيغۇر ئهتلهسلىرىنىڭ تۈرى كۆپ، رهڭگى خىلمۇ خىل. چۈشهنچىسىنى ئۆزىگه مۇجهسسهملهشتۈرگهن

بولۇپمـۇ جهنـۇبىي . پ يىپهكچىلىك بىلهن دۇنياغـا مهشـھۇر بولغـان رايونالرنىـڭ بىـرشىنجاڭ قهدىمدىن باشال

شـۇنىڭ ئۈچـۈن ئهڭ . شىنجاڭنىڭ خوتهن ۋه قهشقهر رايونلىرىدا يىپهكچىلىك بىـر قهدهر بـۇرۇن تهرهققىـي قىلغـان

¨1833(فېن دهپ نـام قويغــۇچى گېرمانىيىلىـك مهشـھۇر گېئـوگراف ۋه ئـارخېئولوگ رېچفــو>>يىـپهك يـولى<<بـۇرۇن

Page 162: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 162

يىـپهك <<نىڭ نهپىس ئىـشلهنگهن جۇاللىـق يىـپهك رهختلىـرى)خوتهن(دۇر، ئۇ، قهدىمكى چاڭئهن ۋه ئۇدۇن )1905

.سودىسى ئارقىلىق دۇنيانىڭ ھهممه يېرىده زور داغدۇغا قوزغىغانلىقىنى تىلغا ئالغان>>يولى

، گۇمـا، يهكهن، يېڭىـسار ۋه خـوتهن شـهھىرى، لـوپ. ئۇيغۇرالرنىڭ يهرلىك قول ھۈنهر مهھسۇالتى¨ئهتلهس

كهسىپ قىلغان نۇرغۇن كاسىپالر بولۇپ، يىپهك سانائىتى زامانىۋىالشـقان ¨قهشقهر ئهتراپىدا ئهتلهس توقۇشنى ھۈنهر

.بۈگۈنكى زاماندىمۇ ئۇالر قولغا تايىنىپ ئهتلهس توقۇشتىن ئىبارهت بۇ ئهنئهنىۋى مىللىي ئادىتىنى يوقاتقىنى يوق

:مۇنداق بىر قانچه باسقۇچالرنى بېسىپ ئۆتىدۇئهتلهس توقۇمىچىلىقى

غـوزا . پىلىدىن يىپ ئېگىرىش؛ يهرلىك ئۇسـۇلدا پىـله غوزىـسى قازانغـا سـېلىپ قاينىتىلىـدۇ¨بىرىنچى باسقۇچ

يۇمشىغاندىن كېيىن يىپهك تاالسىنى ئايرىپ، داۋۇزچاپ دهپ ئاتىلىـدىغان يىـپ تـۈرۈش ئهسـۋابىغا ئىلىنـدۈرۈپ،

شۇنداق قىلىپ، . سهيناق دهپ ئاتىلدىغان كېرهكسىز غوزهكلهرنى تاللىۋېتىدۇ. ىككه تۈرۈلىدۇتۈرۈم چاق ئارقىلىق ي

قول بىلهن بىـر ئـادهم ھهر كۈنلـۈكى ئوتتـۇرا . ئادهتته بىر تال غوزهكتىن يىگىرمه بهش مېتر ئهتراپىدا يىپ ئالىدۇ

.ھېساب بىلهن تۆت كىلوگرام پىله غوزىسىدىن يىپ ئايرىپ چىقااليدۇ

يىپنى بوياش، يىپ توقۇماقچى بولغان ئهتلهسنىڭ رهڭگىگه ئاساسهن خىلمـۇ خىـل رهڭـده ¨چى باسقۇچئىككىن

، سـېرىق، مـاش رهڭ، قـارا، زهيتـۇن )ھـاۋا رهڭ(ئۇيغۇر ئهتلهسلىرىنىڭ رهڭگى كـۆپرهك قىزىـل، كـۆك . بويىلىدۇ

يىـپ . دىن تهركىب تاپىدۇتۆت خىل رهڭنىڭ مۇۋاپىق بىرىكىشى¨رهڭلىرىده بولۇپ، بىرخىل ئهتلهس ئادهتته ئۈچ

.بوياشتىن ئاساسهن يهرلىك تهبىئىي رهڭ ئىشلىتىشكه ئادهتلهنگهن بولۇپ، بۇنداق رهڭلهر مهڭگۈ ئۆڭمهيدۇ

بوياپ قۇرۇتۇلغان يىـپ ئىـنچىكه تاالسـى بـويىچه ئهتـلهس توقـۇش دهسـتىگاھىغا : توقۇش¨ئۈچىنچى باسقۇچ

ىـر خىـل چۆپنىـڭ يىلتىزىـدىن كىـيم چوتكىـسىغا ئوخـشاش يهرلىك مهلـۇم ب(ئۇنىڭدىن كېيىن تاراق . تارتىلىدۇ

ئارقىدىن قوناق ئۇنىدىن سـۇيۇق قىلىـپ ياسـالغان . بىلهن يىپنى تهكشىلهپ يىپهك مويلىرىنى تازىاليدۇ) ياسالغان

ئانـدىن . تـاال ھـالهتكه كېلىـدۇ¨ئاھا بىلهن يىپنى پاتاليدۇ، شۇنىڭ بىلهن مهشۈت يىپ تارالغان چاچتهك تـال

توقۇمـاقچى بولغـان . نى موكا بىلهن ئارقاش يىپ ئارىسىدىن ئۆتكۈزۈپ، ئهتلهسـنى توقۇشـقا باشـاليدۇئۆرۈش يىپ

بولـۇپ، ئـۇالر ھېچقانـداق سـخېما تهلهپ >>سىزىلغان<<ئهتلهسنىڭ رهڭ تۈرى ۋه نۇسخىسى ئۇستىكارنىڭ مېڭىسىگه

.قىلمايدۇ

Page 163: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 163

قىرىق سانتىمېتر، ئېنى قىرىـق بهش سـانتىمېتر ئادهتته قولدا توقۇلغان يهرلىك ئهتلهسنىڭ ئۇزۇنلۇقى ئالته مېتر

.بولىدۇ

قـارا . ئۇيغۇر ئاياللىرى ئۆزلىرىنىڭ ياش قۇرامىغا قـاراپ ئهتلهسـنىڭ رهڭگىنـى تـالالپ كىيىـشكه ئـادهتلهنگهن

ئوچـۇق رهڭلىـك (نى كۆپرهك يېـشى چـوڭراق ئايـالالر، خـان ئهتـلهس )دارايى ئهتلهس دهپمۇ ئاتىلىدۇ(ئهتلهس

الر ۋه چوكانالر، خوجهنه نۇسخا دهپ ئاتالغان كۆك ياكى زهيتۇن ئهتلهسنى ئوتتۇرا ياشلىق ئايالالر نى قىز)ئهتلهس

.ياخشى كۆرىدۇ

دېمهك، ئهتلهس، شايى، بهقهسهملهر روشهن يهرلىك مهھـسۇالتالر بولـۇپ، ئۇيغۇرالرنىـڭ ياخـشى كۆرىـدىغان

.يىپهك رهختلىرىدۇر

خوتهن گىلىمى

ۇيـۇملىرى ئىچىـده ھهممىـدىن ئهتىۋارلىـق ۋه ئهڭ كهڭ ئومۇمالشـقان مىللىـي ئۇيغۇر قـول ھـۈنهر ب¨گىلهم

گىلهمچىلىكنىــڭ ئانــا ¨خــوتهن. گىلهمچىلىكنىــڭ ئانــا ماكانلىرىــدىن بىــرى¨خــوتهن. مهھــسۇالتالرنىڭ بىــرى

ى ھهقىقهتهن گىلهم خوتهن خهلقىنىڭ ئهنئهنىۋ. ماكانلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئۇ شىنجاڭ گىلىمىگه ۋهكىللىك قىلىدۇ

مۇنىڭدىن ئىككـى مىـڭ يىـل بـۇرۇنال خوتهنـده . قول ھۈنهر مهھسۇالتى بولۇپ، ئۇنىڭ تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن

خهلـق ئارىـسىدا گىـلهم ئهسـلىده يۇرۇڭقـاش . گىلهمچىلىكنىڭ قانات يايغانلىقى ھهققىده تارىخىي خاتىرىلهر بـار

¨ئاستا(سىۋهت بىلهن شۇ قىزنىڭ نامىغا گۈلهم گۇلهمخان ئىسىملىك بىر قىزنىڭ ئىجادىيىتى ئىكهنلىكى ۋه شۇ مۇنا

يىلى ئېلىـپ بېرىلغـان ¨1959. دهپ ئاتالغانلىق ھهققىدىكى ھهرخىل رىۋايهتلهر بار) گه ئۆزگهرگهن>>گىلهم<<ئاستا

ئارخېئولوگىيىلىك تهكشۈرۈشته خوتهن ۋىاليىتىگه قاراشلىق نىيه بازىرىدىن بىر يـۈز ئهللىـك كىلـومېتر يىراقلىقتىكـى

دۆلىتىنىڭ قهبرىستانلىقىدىكى ھهرخىل ماددىي بۇيۇمالر بىلهن بىرلىكته بىر پارچه گۈللۈك گىلهممۇ مۈرهنى قهدىمك

يىلالردىـن ¨220مىالدىـدىن ئىلگىرىكـى (ئىلمىي تهكشۈرۈش ئارقىلىق بۇ گىلهمنىـڭ شـهرقىي خهن . قېزىۋېلىنغان

ھازىرغىچه ئېلىمىزنىڭ تارىخىدا مهلۇم بولغـان دهۋرىگه تهۋه ئىكنهلىكى دهلىللهنگهن بولۇپ،) يىلالر¨206مىالدى

گىلهم <<شۇنىڭ بىلهن بىلله قهدىمكى نىيه خارابىسىدىن قارۇشتى يېزىقىدا. ئهڭ قهدىمكى گىلهم بولۇپ ھېسابلىنىدۇ

Page 164: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 164

بـۇ خىلـدىكى ئارخېئولوگىيىلىـك مهلـۇمالتالر خـوتهن . دهپ پۈتۈلگهن تارىشا پۈتۈكلهر تېپىلـدى>>خوتهن گىلىمى

.تارىخنىڭ ھهقىقهتهن ئۇزۇنلۇقىنى ئىسپاتالپ بېرىدۇگىلىمىنىڭ

دهرۋهقه، خوتهنده يهتته ياشتىن يهتمىش ياشقىچه كىشىلهرنىڭ ھهممىسى گىلهم توقۇشقا ئادهتلهنگهن، دېيىلسه

ھازىرمۇ زامانىۋىالشقان گىلهمچىلىك كارخانىلىرىدىن تاشـقىرى كۆپچىلىـك ئـائىلىلهرده . ئاشۇرۇۋهتكهنلىك بولمايدۇ

خوتهن قويىنىڭ يـۇڭى . خوتهن گىلىمى خوتهن قويىنىڭ يۇڭىدىن توقۇلىدۇ. م توقۇش دهستىگاھى ئورنىتىلغانگىله

ئۇنىڭـدىن باشـقا خوتهنـده يـۇڭ يىـپ بوياشـقا . ئهۋرىشىمچانلىق ۋه ئۇزۇن تااللىق بولۇشتهك ئاالھىدىلىككه ئىگه

) قاتـارلىقالر... پوستى، توغرۇغۇ، زهمچه، شاخارياڭاق پوستى، ئانار (ئىشلىتىدىغان تهبىئىي بوياق ماتېرىياللىرى

. بۇنداق ئهۋزهل شارائىتالر خوتهنده گىلهمچىلىكنىڭ تهرهققىي قىلىـشىغا ئاسـاس بولغـان. ناھايىتى كۆپ چىقىدۇ

شـهرق <<ئـۇ نۇسـخا جهھهتـتىن. خوتهن گىلىمى روشهن يهرلىـك ئاالھىـدىلىككه ۋه قويـۇق مىللىـي تۈسـكه ئىـگه

لۇپ، شهكلى خىلمۇ خىل ۋه رهڭدار، ئىشلىتىشكه قواليلىـق، ئۇننڭـدا ئۇيغۇرالرنىـڭ مىللىـي غا تهۋه بو>>ئۇسلۇبى

.ئېستېتىك تهلىپى ئهكس ئهتكهن

، ئىـران نۇسـخا، كهشـمىر )ئانـارگۈل دهپمـۇ ئاتىلىـدۇ(خوتهن گىلىمى نۇسخا جهھهتتىن ئاچچىق ئانار نۇسخا

ۇسخا، ئهدىيال نۇسخا، يولتۇز نۇسخا قاتارلىق ئـون نۇسخا، چېچهك نۇسخا، لوڭقا نۇسخا، كهلكۈن نۇسخا، شام ن

بۇ خىل نۇسخىلىق گىلهملهرنىڭ ھهممىـسىده بىـر ئورتـاق ئاالھىـدىلىك بـار، يهنـى بـۇ . نهچچه تۈرگه بۆلۈنىدۇ

¨ئۇيغۇرالرنىڭ مىللىي ئۇسـلۇبتىكى ئـۆي. گىلهملهرنىڭ چۆرىسىگه ھهره چىشلىق ئۈچ بولۇڭ شهكىل نهقىشلهنگهن

خوتهن گىلهملىرى كىشىلهرنىڭ تۇرمۇش ئېھتىياجىغا ئاساسهن يهر . ىده مۇشۇ ئۇسلۇب گهۋدىلهنگهنئىمارهت نهقىشلىر

بـۇ خىـل . ، كارىۋات گىلىمى قاتارلىقالرغا بۆلۈنىـدۇ)ئاسما گىلهم(، تام گىلىمى )يهرگه سالىدىغان گىلهم(گىلىمى

.بىرىدىن پهرقلىنىدۇ¨كىچىكلىكى ۋه رهڭ تۈرلىرى بىرى¨گىلهملهرنىڭ چوڭ

پاراسهت ۋه گۈزهللىك تۇيغۇر تهلهپ قىلىدىغان مۇشهققهتلىك ئهمگهك بولغاچقـا، ¨گىلهم توقۇش يۈكسهك ئهقىل

ــدۇ ــدۇ ۋه پهخىرلىنى ــايىتى قهدىرلهي ــۇنى ناھ ــۇرالر ئ ــۇرالر . ئۇيغ ــا، ئۇيغ ــداملىق بولغاچق ــايىتى چى ــلهم ناھ گى

ه، خهلـق تۇرمۇشـىنىڭ ئۆسۈشـىگه ئهگىـشىپ دهرۋهق. دهيدىغان نهقىل بار>>كهمبهغهل بولساڭ گىلهم ئال<<ئارىسىدا

خـوتهن گىلىمـى بۈگـۈنكى . شهھهردىن يېزىالرغىچه بىرهر پارچه گىلىمى يوق ئۇيغۇر ئائىلىلىرىنى ئـۇچرىتىش تهس

Page 165: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 165

كۈنده تېخىمۇ تهرهققىي قىلىپ خهلقئارا بازاردا رىقابهت كۈچىگه ئىگه بولغان بىر مىللىي قـول ھـۈنهر مهھـسۇالتى

.بولۇپ قالماقتا

ڭىسار پىچىقىيې

سهنئىتى بۇيۇملىرى ئىچىده ۋهكىللىك خـاراكتېرىگه ¨ئۇيغۇرالرنىڭ يهرلىك مىللىي قول ھۈنهر¨يېڭىسار پىچىقى

ئۇ ئهسىلىده يېڭىسارنىڭ ئهنئهنىۋى ئىجادىيىتى بولغاچقا، شۇ جاينىڭ . ئىگه بولغان داڭلىق مهھسۇالتالرنىڭ بىرى

دهرۋهقه، تـارىم بوسـتانلىقىنىڭ غهربىـي جهنـۇبى قىـسمىغا . تالغـاندهپ ئا>>يېڭىسار پىچىقـى<<نامىغا ماس ھالدا

بـۇ يهرده ئىـشلهنگهن . جايالشقان يېڭىسار ناھىيىسىده پىچاق ياساش ھۈنهر كهسـپى ناھـايىتى تهرهققىـي تاپقـان

سهنئهت بۇيۇملىرىنى¨يىلى مهملىكهت بويىچه ھۈنهر¨1987. يېڭىسار پىچىقىنىڭ تۈرلىرى يىگىرمه خىلدىن ئاشىدۇ

باھاالشتا، يىڭىسار پىچىقى مۇنىڭدىن ئۈچ يۈز يىلالر ئىلگىرى يېڭىـسار نـاھىيه بازىرىنىـڭ جهنۇبىـدىكى قارابـاش

.يېزىسلىق داڭلىق ئۇستا مۇھهممهد قۇالخۇن نامى بىلهن ھهممه ئهتراپقا داڭقى يېيىلغان

ناھايىتى قوالي، يېڭىـسار يېڭىسار پىچىقى ياسىلىش شهكلى جهھهتتىن نهپىس ۋه كۆركهم بولۇپ، ئىشلىتىشكه

:پىچىقىنىڭ ئۆزىگه خاس ئاالھىدىلىكىنى مۇنداق بىر قانچه نۇقتىالرغا مهركهزلهشتۈرۈش مۇمكىن

تالالنغان پوالت ماتېرىيالىنى پىچـاقچى . بىرىنچى، يېڭىسار پىچىقىنىڭ تىغى ئۈچۈن سۇپهتلىك پوالت تاللىنىدۇ

رىپ ھهم داتالشمايدىغان، ھهم تېغـى گالالشـمايدىغان ھـالهتكه قايتا سۇغى¨ئۇستام يۈكسهك ماھارهت بىلهن قايتا

.كهلتۈرىدۇ

ھهربىر تۈرىنىـڭ . ئىككىنچى، ئىشلىتىش ئورنىغا قاراپ، پىچاقنىڭ بىسى ۋه سېپى ھهرخىل شهكىللىك ياسىلىدۇ

خاس نامى بولىدۇ، مهسىلهن، قوش بىسلىق پىچـاق، خهنـجهر نۇسـخىلىق پىچـاق، قاسـساپ پىچىقـى، تۆشـۈك

. قاتارلىقالر)سهنئهت بۇيۇمى(، كۆرگهزمه پىچىقى )يانغا ئاسىدىغان پىچاق(، يان پىچىقى )ئائىله پىچىقى(قى پىچى

ئۇنىڭدىن باشقا ھهرقايسى مىللهتلهرنىڭ تۇرمۇش ئاالھىدىلىكى ۋه ئېستېتىك تهلىـپىگه مـاس ھالـدا ياسـىلىدىغان

.پىچاقالرمۇ بار

ئۇنىڭ تىغ قىسمىدىال ئىپادىلىنىـپ قالماسـتىن، سـېپىغا يېڭىـسار ئۈچىنچى، يېڭىسار پىچىقىنىڭ ئاالھىدىلىكى

ھهرخىل ھايۋانالرنىڭ مۈڭگۈزى ۋه سۆڭهكلىرى، مىـس، كۈمـۈش، قاشتېـشى، ¨پىچىنىڭ سېپى ئۈچۈن ئاساسلىقى

Page 166: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 166

بىـرىگه ¨بۇ خـام ئهشـياالر ئىـنچىكه ھـۈنهر ئـارقىلىق بىـر. مهرۋايىت قاتارلىق ئهتىۋارلىق ماتىرىيالالر ئىشلىتىلىدۇ

ھهتتـا تىـخ قىـسمىغىمۇ . سهنئهت بويۇمىغا ئايالندۇرۇلىدۇ¨ىرىشتۈرۈلۈپ، كىشىنىڭ كۆزىنى چاقنىتىدىغان گۈزهلك

مىس ياكى ئالتۇن ھهللىك مېتالدىن بىر نهچچه تال خال قويۇلۇپ، تىخ بىلهن ساپنىڭ تۇتاشقان يېرىگه ئۇيغۇرچه

.قىنىڭ ماركىسى ھېسابلىنىدۇبۇ يېڭىسار پىچى. دېگهن خهت ئۇيۇلىدۇ>>يېڭىسار<<ۋه خهنزۇچه

غىالپسىز يېڭىـسار پىچىقـى . تۆتىنچى، يېڭىسار پىچىقىنىڭ ھهممىسىگه ئۆزىگه ماس كېلىدىغان غىالپ ياسىلىدۇ

يهنه بهزى . بۇ غىالپالرنىڭ كۆپچىلىكى ھهرخىل رهڭلىـك كـاال خۇرۇمىـدىن قاتۇرمـا قىلىـپ ياسـىلىدۇ. بولمايدۇ

خـۇرۇم يـاكى كۆنـدىن ياسـالغان . لىنىپ، يۈزىگه ھهرخىل نهقىـش ئويۇلىـدۇغىالپالر مىس ياكى ئاليۇمىندىن ئىش

.غىالپالرنىڭ ھهممىسىگه بويتاسما بېكىتىلىدۇ

كۈنــدۈز يېنىــدىن ¨يىگىتلهرنىــڭ كــېچه¨پىچــاق قهدىمــدىن تارتىــپ ئۇيغۇرالرنىــڭ ئهنئهنىــۋى ئادىتىــده ئهر

ىنى بهلباغ بىلهن باغالش ئادىتىمۇ پىچـاقنى يانغـا ھهتتا ئۇيغۇرالرنىڭ بېل. بولۇپ كهلگهن>>قورالى<<ئايرىمايدىغان

قىسقىسى، پىچاقنى ئۇلـۇغالش ۋه ئـۇنى يانغـا ئېـسىپ يـۈرۈش، پىچـاقنى . ئېسىش ئېھتىياجىدىن كېلىپ چىققان

شـۇ . ئهرلىك جاسارىتىنىڭ مۇھىم بهلگىـسى دهپ بىلىـش ئۇيغۇرالرنىـڭ مـۇھىم ئهنئهنىـسى بولـۇپ ھېـسابلىنىدۇ

ى قېتىم بۆشۈككه سالغاندا، ئوغۇل باال بولسا، ئۇنىڭغا ھهمراھ قىلىپ ياستۇقىنىڭ ئاسـتىغا سهۋهبتىن، بالىنى تۇنج

ــۇپ، ــده، پىچــاقنى يهرگه ســانجىپ قوي ــوغرا كهلگهن ــشقا ت ــهم قىلى ــادهتلهر، قهس ــدىغان ئ ــۇپ قويى پىچــاق قوي

ئهڭ يـېقىن دوسـتلىرىغا قىلىش قاتارلىق ئهقىدىلهر پهيدا بولغان، ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا يىراقتىكـى>>گۇۋاھچى<<ئۇنى

نى تهقدىم قىلىش ئادىتى بـار، دېـمهك، يېڭىـسار پىچىقـى يۇقىرىقىـدهك >>يېڭىسار پىچىقى<<ئېسىل سوۋغا سۈپىتىده

ئاالھىدىلىكلىرى بىلهن مهملىكهت ئىچى ۋه سىرتىدا ئاالھىده شۆھرهت قازىنىپ، كىشلهرنى ئۆزىگه جهلپ قىلماقتا،

قالماستىن، بهلكى يهنه بىر خىل گۈزهل سهنئهت بۇيۇمى سـۈپىتىده مىللىـي قـول ئۇ يالغۇز تۇرمۇش قورالى بولۇپال

.سانائهت تهرهققىياتىمىزنى نامايان قىلماقتا

خوتهن قهغىزى

ئېلىمىزنىڭ دۇنيا مهدهنىيهت تارىخىدىكى تۆت چوڭ كهشپىياتنىڭ بىـرى بولـۇپ، ئـۇ ئـۇزاق ¨خوتهن قهغىزى

دهرۋهقه، بۈگـۈنكى زاماننىـڭ يـېڭىچه . زده مۇھىم ئورۇندا تۇرۇپ كهلـگهنتارىختىن بۇيان مىللىي قول سانائىتىمى

Page 167: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 167

سانائىتى گهرچه ئۇنى بازار ئىگىلىكى ۋه تاۋار قىممىتىدىن سىقىپ چىقارغـان بولـسىمۇ، لـېكىكن ئۇنىـڭ تـارىخىي

نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇرالرنىڭ يېزىق تارىخىنى ئهكس ئهتتۈرۈپ بېرىدىغان. قىممىتى ھامان سىزنى ئۆزىگه جهلپ قىلىدۇ

پهن ھـۆججهتلىرى ئهنه شـۇ خـوتهن قهغىـزىگه پۈتـۈلگهن ¨تارىخىي ۋهسىقىلهر، ئهدهبىي ئهسهرلهر، ھهرخىل ئىلىـم

سودىـسىدا >>يىـپهك يـولى<<قهدىمكـى. بولۇپ، قىممهتلىك مهدهنىي مىراس سۈپىتىده دهۋرىمىزگىچه يېتىپ كهلگهن

خـوتهن <<چـۈنكى،. نامى بىلهن ئهتراپقـا داڭقـى يېيىلغـان>>خوتهن قهغىزى<<يۇقىرى تاۋار قىممىتىگه ئىگه بولۇپ،

ئاسانلىقچه يىرتىلمايـدىغان ۋه چىرىمايـدىغان ئاالھىـدىلىككه ئىـگه، ئـۇ ئهۋرىـشىمچان بولغاچقـا، خهت >>قهغىزى

سـهنئهت ¨كېچهكلهرگه قاتۇرمـا قىلىـش، ھهرخىـل گـۈزهل¨دهرمانالرنى ئوراش، كىيىم¨يېزىشتىن باشقا يهنه دورا

.ى ياساش قاتارلىق ساھهلهردىمۇ ئىشلىتىلىدۇبۇيۇملىرىن

شـۇنىڭ . خوتهن قهغىزى ئىشلهش خوتهننى مهركهز قىلغان ھالدا، يهكهن ۋه قهشقهرلهرگىچه كهڭ ئومۇمالشـقان

دېـگهن نـامى بىـلهن >>قهغهز مهھهللىـسى<<دىكى بىرقانچه مهھهللىلهر ھـازىرغىچه)ئىلچى(ئۈچۈن، خوتهن شهھىرى

.ئاتىلىپ كهلمهكته

نىـڭ خــام ماتېرىيالىغــا >>ســامان قهغىــزى<<خــوتهن قهغىزىنىـڭ ئاساســلىق خــام ئهشياسـى: لىش ئۇســۇلىياسـى

دهسلهپ توغراق ياكى ئـۈجمه قـوۋزىقىنى . ئوخشاشمىغان ھالدا، توغراق ۋه ئۈجمه دهرىخىنىڭ قوۋزىقىدىن ئىبارهت

ىـر قهۋهت نېپىـز ئاپئـاق قهۋىتـى قوۋزاق بىرئاز سويۇپ ئېلىۋېتىپ، ئىچىدىكى ب. يىغىپ ئۇنى سۇغا چىالپ قويىدۇ

بـۇ قهۋهتنـى قازانـدا ئىككـى . مانا شۇ خوتهن قهغىزىنىڭ ئاساسىي خـام ماتېرىيـالى ھېـسابلىنىدۇ. ئايرىۋېلىنىدۇ

بۇ قوۋزاق بوتقىسىنى ياغاچ توقماق بىلهن سوقۇپ ئهزگهنـدىن كېـيىن، . قىلىنىدۇ) التقا(سائهتچه قاينىتىپ بوتقا

، ئۈسـتىگه مهلـۇم مىقـداردا سـۇ قۇيىـدۇ ۋه ئـۇنى توختىمـاي قوچـۇپ ئۇماچقـا مهخسۇس ياغـاچ تۇڭغـا سـېلىپ

.ئايالندۇرۇلىدۇ

ئارقىلىق ئۆلچهملىك ) پېچكوك دېيىلىدۇ(لغان چۆمۈچ سابۇ قۇۋزاق ئۇمىچىنى مهخسۇس يا: ئىككىنچى باسقۇچتا

ن كېيىن، شۇ پېتـى كـۈن قېلىپنىڭ يۈزى تهكشىلهنگهندى. ياغاچ قېلىپقا تهكشى قۇيۇپ، سۇ كۆلچىكىده سۈزۈلىدۇ

شـۇنىڭ بىـلهن . قهغهز بوتقىـسى قۇرۇغانـدىن كېـيىن، قهغهزنـى قېلىپـتىن سـويۇۋالىدۇ. نۇرىغا قـاقالپ قويۇلىـدۇ

بۇنـداق قهغهزنىـڭ بىـر تاختىـسى ياسـىلىپ چىقىـشى ئۈچـۈن، تهخمىـنهن . دهسلهپكى قهغهز تاختىـسى پۈتىـدۇ

Page 168: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 168

ال تهييار بولسا، بىر قهغهزچى ئۇسـتا بىـر كۈنـده بۇنـداق ئهگهر ماتېرىي. ئون چېلهك سۇ سهرپ قىلىنىدۇ¨سهككىز

ئهگهر ئۇنى تېخىمۇ سىپتا ۋه پارقىراق قىلىـپ پىشـشىقالپ . قهغهزنى قېلىپتىن ئالغاندىن كېيىن ئىشلىتىشكه بولىدۇ

ئىشلهشكه ھاجهت تۇغۇلسا، گۈرۈچنى ئېزىلگۈچه قاينىتىپ ئهلگهكتىن ئۆتكۈزۈپ، ھېلىقـى قهغهز يـۈزىنى تهكـشى

قهدىمكى مۇھىم تارىخىي ھۆججهتلهر پۈتـۈلگهن قهغهزلهر مانـا شـۇ . الپ، قاشتېشى بىلهن سۈركهپ سىلىقاليدۇپات

.سىلىقالنغان خوتهن قهغىزىدۇر

قولغا تايىنىپ خوتهن قهغىزىنى ياساش بۈگۈنكى كۈنده بارغانسېرى يوقىلىشقا يۈزلهنگهن بولـسىمۇ، لـېكىن ئـۇ

شـالر بـۇ ۇرۇھازىرمۇ دوپپىچىالر ۋه دورىپ. سۈپىتىده تارىختىن ئۆچكىنى يوقسهنئىتى¨بىرخىل ئهنئهنۋى قول ھۈنهر

.قهغهزنى ئىشلىتىپ كهلمهكته

ئىلمىچىلىك

بۇ ئۇيغۇر خهلقىنىڭ گۈزهللىككه بولغان قارىشىدىن كېلىپ . ئۇيغۇرالردا ئىلمىچىلىك ناھايىتى تهرهققىي قىلغان

كېچهكلىرىده، ئۆي بىساتلىرىدا تولۇق ئهكس ¨ئۆزلىرىنىڭ كىيىمئۇيغۇر خهلقىنىڭ گۈلگه بولغان خۇمارى . چىققان

¨قىزلىرىنىڭ گۈل قىسىشى، گۈللۈك دوپپا كىيىشى، گۈللۈك رهختلهردىن كىـيىم¨ئهتكهن، ئېيتايلى، ئۇيغۇر خوتۇن

كىيىشى، ئۆيلىرىگه گۈللۈك رهختـتىن قىلىنغـان زهدىـۋال تارتىـشى، كـاڭ، سـۇپىالرغا تهڭلىمـات، گۈللـۈك كىگىـز

. بۇنى ئىسپاتاليدۇ... تورۇسالرغا نهقىش چىقىرىشى¨ىشى، تامسېل

جۇۋانالرنىـڭ ئـۇزۇن ئىـشتانلىرىنىڭ پۇچقىقىغـا ئىلـمه ¨ئۇيغۇرالرنىڭ ياستۇقلىرىغا ، لىمتاق ياپقۇچلىرىغا، قىـز

پايپاقلىرىغا، ھهتتـا چـاي خالتىـسى، تاماكـا خالتىـسى، ئـۇزۇن لـۆڭگىلهر چـاي ¨بوۋاقالرنىڭ ئىشتان. ئېلىنغان

التىسى، تاماكا خالتىسى، ئۇزۇن لۆڭگىلهرگىمۇ ئىلمه ئىلىنغان، بۇرۇن ئۆتـۈك يـاكى مهسـه ئىچىـگه كىيىـدىغان خ

.ئۇزۇن پايپاقالرغا ، ئهرلهر بېلىگه باغاليدىغان تۆت چاسا ياغلىقالرغا ئىلمه ئېلىناتتى

. ڭ ئومۇمالشــقانكهســىپ ســهنئىتى ســۈپىتىده كه¨ئومــۇمهن، ئىلمىچىلىــك ئۇيغۇرالرنىــڭ ئهنئهنىــۋى ھــۈنهر

ئىلمىچىلىك ئايالالرغا خاس ھۈنهر بولغاچقا، ئانىالر ئۆزلىرىنىڭ قىز بالىلىرىنى يهتته ياشتىن باشالپ قولىغـا يىڭـنه

ناۋادا ئىلمىچىلىكنى بىلمهيدىغان قىزالر چېلىقسا، جامائهت تهرىپىـدىن ئۇنىـڭ . تۇتقۇزۇپ ئىلمىچىلىككه ئۆگىتىدۇ

.نه بىلهن ئويماق ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ ئايرىلماس ھهمراھىشۇڭا يىڭ. ئانىسى ئهيىپلىنىدۇ

Page 169: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 169

چاق ۋه چاق ئېگىرىش

ئۇيغۇر ئاياللىرى ئائىله ئېشىدىن بوشىغاندا چاق ئېگىرىپ يىپ توالپ ئائىلىنىڭ يىپ ئېھتىياجىـدىن چىقىـدۇ،

ئوقىتىگه يارىشا پاختـا ¨ئۇالر بازار كۈنلىرى ھال. يهنه بىر قىسىم ئايالالر يىپ ئېگىرىش كهسپى بىلهن شوغۇللىنىدۇ

سېتىۋېلىپ ئۇنى ئېگىرىپ، يهنه بىر بازار كۈنى سېتىپ دهسمايىسىگه پاختا ئالسا، پايدىسىغا گۆش، يـاغ، چـاي،

.كۆكتات ئېلىپ تۇرمۇش ئېھتىياجىنىڭ بىر قىسمىنى مۇشۇ يول بىلهن ھهل قىلىدۇ¨تۇز، سهي

توپلىـشىپ چـاق . ، توپلىشىپ چـاق ئېگىرىـدۇمهھهللىلهرده چاق ئېگىرىش كهسىپلهشكهن بولۇپ¨بهزى يۇرت

ئېگىرىش قىزىقارلىق بولۇپ، ئونلىغان ھهتتا يۈزلىگهن چاقنىڭ ئـاۋازى بىـلهن ئايالالرنىـڭ تـوپ بولـۇپ ئوقۇغـان

.مۇڭلۇق ناخشىلىرى كىشىنى ئۆزىگه جهلپ قىلىدۇ

. ساتىدۇ، پاختا ئالىدۇھهرقانداق بازاردا مهخسۇس يىپ بازىرى بولۇپ، ئۇالر ئاشۇ بازارغا توپلىشىپ يىپ

سهكسهن سانتىمېترلىق تاختاينىڭ بىر بېـشىغا ئهللىـك . چاق ياسىغۇچىالر تهرىپىدىن ياغاچتىن ياسىلىدۇ¨چاق

يهنه بىـر بېـشىغا يىگىـرمه سـانتىمېترلىق . سانتىمېترلىق ئىككى ياغاچنى ئون سانتىمېتر ئارىلىق قويۇپ تۇرغۇزىـدۇ

سـهككىزدىن ئـون ئـالته چىـشلىق قىلىـپ ياسـالغان . ۇدهك قىلىپ تۇرغۇزىـدۇئىككى ياغاچنى ئارىلىقىدا يىك تۇرغ

يۇمىالق ئىككى چاقنى پۇزا شهكىللىك ئوقنىڭ ئىككى تهرىپىگه بېكىتىپ چاقنىڭ قارىمۇ قارشى چىشىنى يىپ بىلهن

كنـى ئۇدۇل چېتىپ قويىدۇ ۋه چاق بىلهن يىك ئارىلىقىغا ئۆلچهپ تانـاپ بېكىتىـدۇ، بـۇ تانـاپ چـاق بىـلهن يى

. ئايالندۇرىدىغان تاسمىلىق رولىنى ئوينايدۇ

ئۇچ قىلىنغان پاختىنىڭ بىر ئۇچىدىن بىر غېرىچ يىپ ئېشىلىپ، يىك ئۇچىغا ئىلىپ قويۇپ ئوڭ قـول : ئېگىرىش

يىـپ ئېـشىپ غـۇالچ بولغانـدا، ئـوقنى . بىلهن چاقنىڭ ئوقىنى ئايالندۇرۇپ، سول قولىدا پىلته پاختىنى سـوزىدۇ

ئۇالرنىڭ ھهرىكىتى ناھـايىتى تېـز بولـۇپ، بىردهمـدىال يىـك . ۇپ ئېشىلگهن يىپنى يىككه يۆگهيدۇئارقىغا ياندۇر

.توشىدۇ، ئاندىن يىكتىكى يىپنى قومۇشقا چاق بىلهن ئوراپ كاللهك قىلىدۇ، قومۇش توشقاندا بازارغا ئهكېلىدۇ

ولغاچقـا، ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا كهسـىپ ب¨يېزىالردا چاق ئېگىرىش بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان قوشۇمچه ھـۈنهر

بولـۇپ، ئۇنىڭـدا چاقچىالرنىـڭ سهرگۈزهشـتلىرى ۋه بـۇ ئهمـگهك تۈرىنىـڭ >>چاق ئېگىرىش ناخشىـسى<<مهخسۇس

.جهريانلىرى ئوبرازلىق ئهكس ئېتىلگهن

Page 170: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 170

كهندىر توقۇمىچىلىقى

ئـۇالر ئىپتىـدائىي .ئۇيغۇرالردىكى كهندىر توقـۇمىچىلىقى ئهڭ ئىپتىـدائىي توقۇمىچىلىـق بولـۇپ ھېـسابلىنىدۇ

لوپنـۇر <<.كـېچهك توقـۇپ كىـيگهن¨تۇرمۇشىدىن باشالپ ياۋا كهندىر تااللىرىدىن پايدىالنغان ۋه ئۇنىڭدىن كىيىم

دهپ ئاتالغان شىنجاڭنىڭ ياۋا كهندىرى قهدىمدىن باشالپ ناھايىتى داڭلىق مهھسۇالت بولۇپ، تـارىم >>كهندىرى

.دهرياسى بويلىرىدىن ناھايىتى كۆپ چىقىدۇ

ئۇيغۇرالردا قول توقۇمىچىلىقى تهرهققىي قىلغان مهزگىلـده، يهكهن قاتـارلىق جـايالردا يـاۋا كهنـدىرلهرنى بىـر

، )بۇنداق قىلغاندا، تااللىرى پۈتـۈن چىقىـدىكهن(مهزگىل كۆمۈپ قويۇش ئارقىلىق تااللىرىنى غولىدىن ئاجرىتىپ

ئهتلهس، كىمخاب، زهرباپ، ¨ۇنىڭدا ئهڭ داڭلىق شايىئۇنى شاخىار سۈيى بىلهن قاينىتىپ تااللىرىنى ئاجرىتىپ، ئ

، ئهغـۋانه )پهرهنـجه(، چـۈمپهرده )كاناپ داسـتىخان كهنـدىر تاالسـىدا توقۇلغـان(تهيتىلال ۋه ھهرىىل داستىخان

.قاتارلىق كهندىر رهختلىرىنى توقۇغان

يهنه، يهرلىـك ئۇسـۇلدا ئادهتتىكى مالچىالر كهندىردىن زهمبىل، قوتان ئىشىكى، قاشـا تـام ياساشـتىن باشـقا

.تااللىرىنى ئاجرىتىپ، پاالس كهندىر ئارغامچا قاتارلىقالرنى توقۇۋالىدۇ

بۈگۈنكى كۈنده، كهندىر يىپ توقۇلمىلىرى شىنجاڭنىڭ ئاالھىده يهرلىـك مهھـسۇالتى سـۈپىتىده، مهملىـكهت

.ئىچى ۋه خهلقئارا بازارغا يۈزلهنمهكته

پۇل ۋه پۇلچىلىق

Iغىچه مهلۇم بولغان يهرلىك پۇللىرى ئىچىده ئهڭ دهسلهپ قۇيۇلغـان يهرلىـك پـۇل مىـالدى شىنجاڭنىڭ ھازىر

.قۇيغان ئات سۈرهتلىك خوتهن پۇلىدۇر) ھازىرقى خوتهن( ئهسىرگىچه ئۇدۇن دۆلىتى IIئهسىردىن

¨IIIمىالدى IV ئهسىردىن VIIن كۆسهن ئهسىرنىڭ باشلىرىغىچه كۇچا ۋه ئۇنىڭ ئهتراپىدىكى جايالرغا قۇيۇلغا

¨VIپۇلى، مىالدى VII ئهسىرلهرده ئىشلىتىلگهن ئىـدىقۇت پـۇلى، مىـالدى X ئهسـىرده يهنـى ئىـسالم دىنىنىـڭ

¨III X، مىالدى )يىللىرى قۇيۇلغان¨1057¨1056(شىنجاڭغا تارقىلىشى بىلهن قۇرۇلغان قاراخانىالر دۆلهت پۇلى

X IVيىـل، ¨727بۇ پۇلنىڭ بىر يۈزىگه ھىجىـرىيه ( پۇلى ئهسىرده ئالمىلىقتا قۇيۇلغان چاغاتاي خانىنىڭ كۈمۈش

Page 171: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 171

ده قۇيۇلغـان )ھازىرقى يهكهن( ئهسىرده ياركهنت VII X، مىالدى )يىل دېگهن خهت چۈشۈرۈلگهن¨1327مىالدى

يىلى چىڭ سۇاللىـسى قوشـۇنلىرى جهنـۇبىي شـىنجاڭنى ئىـشغال قىلغاىـدن كېـيىن يهكهنـده ¨1760مىس پۇل،

دېـگهن خهتـلهر >>يهركىـم، يهر كهنـت<<، يهنه بىـر يـۈزىگه ئۇيغـۇرچه>>نلـۇڭ تۇڭچـاۋچىيه<<بىر يـۈزىگه. قۇيۇلغان

سهيدى <<يىلى كۇچا پادىشاھى راشىدىن خان غوجا ئۇيغۇر يېزىقىدا¨70 ئهسىرنىڭ IX Xچۈشۈرۈلگهن مىس پۇل،

ۇل، مىالدى دېگهن خهتلهر چۈشۈرۈلگهن مىس پۇل ۋه ئالتۇن پ>>پايتهخت كۇچادا قۇيۇلدى<<،>>غازى راشىدىن خان

ــۇلى ¨1917 ــقهر پ ــۆلكه ۋه قهش ــان ئ ــشىن تارقاتق ــاڭ زېڭ ــى ي ــۇل(يىل ــدۇرغان)قهغهز پ ــئاخۇنۇم قۇي زهربه <<، تاش

يىلىغىـچه مۇسـا بـايوۋالر غۇلجىـدا ¨1940يىلىـدىن ¨1925دېگهن خهت چۈشۈرۈلگهن كۈمـۈش تهڭـگه، >>كاشغىر

يىلـى شـېڭ شىـسهي تارقاتقـان ئهللىـك ¨1935ناملىق ئهللىك سهرلىك كۈمـۈش يـامبۇ، >>مۇسا بايوۋ<<قۇيدۇرغان

¨1949يىلىـدىن ¨1943پـۇل، ) قهغهز(يىلى ماۋزېمىن تارقاتقان ئـۆلكه¨1939، )ئۆلكه پۇلى(سهرلىك قهغهز پۇل

يىلى كۈزگىچه گومىنداڭ مهركىزىي ھۆكۈمىتى ۋه شىنجاڭ پـۇل ئىدارىـسى تارقاتقـان ھهرخىـل قهغهز پـۇل ۋه بىـر

ىاليهت ۋاقىتلىـق ھۆكـۈمىتى تارقاتقـان قهغهز پـۇل قاتـارلىق يهرلىـك پـۇلالر يىلى ئۈچ ۋ¨1947يۈهنلىك تهڭگه،

.بولۇپ، ئېلىمىزنىڭ پۇلشۇناسلىق تهتقىقاتىدا بهلگىلىك قىممهتكه ئىگه

توقۇمىچىلىق ۋه بوياقچىلىق

ئـۇالر بـۇ . نىشانىغا جايالشقانئاالقىسىنىڭ مۇھىم¨سهنئهتكه باي ئۇيغۇر خهلقى يىپهك يولىدىكى سودا¨ھۈنهر

ئهتـلهس، بهقهسـهم، ¨مۇنبهت زېمىنىدا سودا ۋه قول ھۈنهرۋهنچىلىككه تايىنىپ، تاۋار، دۇردۇن، كىمخاب، شـايى

.چهكمهنلهرنى توقۇپ، يىپهك يولى سودىسىنى جانالندۇرغان¨ماتا

وقۇغان تهتىلال، كىمخاب، ئاق سهكسهن يىلالر ئىلگىرى يهكهن، خوتهن، قهشقهر ئۇستىلىرى ت¨بۇنىڭدىن يهتمىش

تۇنلۇق زهرباب رهختلهر چهتئهلگه ئېكىسپورت قىلىنغان، كېينكى ۋاقىتتا ھاكىمىيهت زوراۋانلىقى، ۇۋلكاۋۇتۇن، سېرىق كا

شاگىرت تهربىيلىمهسلىك نهتىجىسده ئۇستىالرنىڭ ئۆمرى ئاخىرلىشىپ، بۇ كهسىپ ئۈزۈلۈپ قالغان بولسىمۇ، ئهينى

Page 172: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 172

ئۇيغۇرالر بىر قهدهر توپلىشىپ ئولتۇراقالشقان خوتهن، يهكهن، . هيتىلاللىرى ھازىرغىچه ساقالنماقتاۋاقىتنىڭ كىمخاب، ت

قهشقهر قاتارلىق رايونالر يىپهكچىلىكنىڭ ئانا يۇرتلىرى بولۇپ، ئۇالر ئۇزاق تارىختىن بۇيان يىپهكتىن سېرىق، ئات

كۆپ خىللىق ئهتلهس، تۆمۈررهڭ، يېشىل، يېشىل ئاالقاغا، باغرى، قىزىل ئاال، سېرىق ئاال، ئاال قاغا، قارا قاتارلىق

مۈجهت قاتارلىق يىگىرمه نهچچه خىل بهقهسهم، ئاق، سېرىق، ئهت رهڭ، قارا، پورهڭ شايى، قوش يىپلىق چهكمهن

هتتا شايى قاتارلىق رهختلهر، يىپهك گىلهم، جايناماز، مېھراب ياپقۇ، بهلباغ، ئايالالر ياغلىقى، چۈمپهرده، پهرىجه، ھ

.ئهگلهك شايىالرنى توقۇغان

پاختىدىن ھهرخىل كاتهكچه، ھهيرانى ۋه ئانارگۈلى، ئالما گۈلى، يۇلغۇن چېچىكى، توز قۇيرۇقى، يېشىل، نىل

سهكسهن خىل گۈللۈك ¨رهڭ تولىما، شاتاۋا، ئاق قىرغاق سىماۋى تېرىكه، قوش يىپلىق رهڭمۇرهڭ تېرىكه قاتارلىق يهتمىش

ھهر خىل گۈللۈك پاالش، گۈللۈك تاغار، ). چهكمهن ئاق توقۇلۇپ بويىلىدۇ¨ماتا(چهكمهن ¨تارهخت، كۆپ خىلللىق ما

بۇنىڭ ئىچىده توالنغان . گۈللۈك خۇرجۇن، گۈللۈك ئىشتانباغ قاتارلىق يۈز نهچچه خىل پاختا توقۇلمىالرنى توقۇيدۇ

.مهنلهر ئاالھىده ئورۇندا تۇرىدۇيىپتىن تىۋىتلىك توقۇپ، قىزىل، قارا كۆك ياكى نىل رهڭ بىلهن بويىغان چهك

ئۇالر ساپ تۆگه يۇڭىدىن چهكمهن ۋه تىۋىت ئارىالشتۇرۇلغان . ئۇيغۇرالر يۇڭ توقۇمىچلىققىمۇ ئاالھىده كۆڭۈل بۆلگهن

، تىۋىت )قېزىۋېلىنغان مهدهنىيهت يادىكارلىقلىرىدىن قارىغاندا يۇڭ چهكمهننىڭ تۈرى كۆپ(تۆگه يۇڭىدىن چهكمهن

س، كاشا، ئات ئۇالغالر ياپقۇسى قاتارلىق كۆپ خىللىق توقۇلمىالر ۋه يۇڭ تاغار، يۇڭ خۇرجۇن قاتارلىق رومال، يۇڭ پاال

.ئىپتىدائىي يۇڭ توقۇلمىالرنى توقۇغان

ئۇيغۇرالر بوياقچىلىققا ماھىر، ئۇالر قىزىل، نىل، قارا، قارا كۆك، زهيتۇنه، چهيزه رهڭ، شاپتۇل چېچىكى، ئانار

وپا رهڭ، ئهت رهڭ، توق سېرىق، تۇخۇم سېرىقى، پوررهڭ، كاۋا چېچىكى قاتارلىق كۆپ خىل رهڭ گۈلى، خورما رهڭ، ت

.ئىشلىتىدۇ ۋه ئارىالشتۇرۇش ئارقىلىق تۈرىنى كۆپهيتىدۇ، رهڭلهرنى تهڭشهيدۇ

يىگىتلىرى قىزىل ¨ئۇيغۇر قىز. تهڭشهلگهن رهڭلهرده يىپهك، پاختا، يۇڭ رهختلهرنى بويايدۇ، مهشۇت بويايدۇ

ئۇيغۇر . ئۇيغۇرالرنىڭ نىل بۇيىقى دۇنياغا مهشھۇر. كمهن چاپان كىيىشنى ئۆزلىرىنىڭ يىگىتلىك غۇرۇرى ھېسابلىنىدۇچه

ئۇالر بوياق ئۈچۈن تۇخۇمهك، زاك، زهمچى، ئانار پوستى، يۇلغۇن چېچىكى، . بوياقچىلىقى مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگه

بۇ خىل بوياق ئهسىرلهر بويى . ال قاتارلىقالردىن پايدىلىنىدۇئۆرۈك قوۋزىقى، ياڭاق پوستى، تۆمۈر دېتى، داشق

Page 173: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 173

نىڭ خهلقئارا بازاردا ئهتىۋارلىق بولۇشى، ئۇنىڭ >>كونا رهڭلىك گىلهم<<ئۇيغۇرالردا توقۇغان. توزۇمايدۇ

.بوياقلىرىنىڭ ئۆڭمهس خۇسۇسىيهتكه ئىگه بولغانلىقى بىلهن مۇناسىۋهتلىك¨رهڭ

سهرگهزچىلىك ۋه گۈل بېسىش

غۇرالردا گۈزهل سهنئهت ئويمىچىلىقى، بىناكارلىقتىال بولۇپ قالماستىن، رهختلهرگه ھهرخىل گۈل بېسىـشتىمۇ ئۇي

.سهرگهز، ھهمزهك، زهدىۋالالر بۇنىڭ دهلىلى. ئىشلىتىلىدۇ

سهرگهزنىڭ رهختى ئاق ماتا بولۇپ، گۈلى ياغاچ ئويما نهقىشلىرىنىڭ نۇسخىسى شاخچا گۈل، چارچه گۈلـدىن

: ۇنىڭ ئاساسىي خۇرۇچى يهرلىك ئۇسۇلدا تهييارلىنىدىغان كاتاپ قارا بولۇپ، ئۇ مۇنـداق تهييارلىنىـدۇئ. ئىبارهت

تۆمۈر دېتى، داشقال، سوققان يېلىمنى خالتىغا سېلىپ ئۇنىڭغا . ئوتتۇز جىڭ سۇغا بىر جىڭ ئۇن سېلىپ قاينىتىلىدۇ

ئۇنىڭغـا . غانـدا جىـگهر رهڭـگه ئۆزگىرىـدۇيىگىرمه كـۈن تۇر¨ئون كۈن، كۈزده ئون¨ئۇ، يازدا سهككىز. قوشىدۇ

زهمچىنى ئېرىتىپ قاينىتىلغان تۇخۇمهكنى قوشقاندىن كېيىن داسقا ئېلىپ، ئۈستىگه دۇغ ئۆتمهسلىك ئۈچۈن كىگىز،

ئهنه شـۇ . شۇنىڭ بىلهن مازغاپلىـشىدۇ. ماتا قويۇپ نهم ئۈستىگه چىققاندا رهڭ چوتكىسى بىلهن ئۆرۈپ قويۇلىدۇل

كاتاپ قارا بىلهن گۈل بېسىشتىن بۇرۇن ئاق ماتانى شاخار سۈيى بىلهن . دېيىلىدۇ>>كاتاپ قارا<<همازغاپلىق بىرىكم

بىـلهن ) ياغاچ بولقا(>>دوك¨ دوككاڭ<<قاينىتىۋالغاندىن كېيىن بۆرهك شهكىلده ياسالغان كۆتهكنىڭ ئۈستىگه قويۇپ

ام ھېلىيلىنـى ئېرىتىـپ سـۈيىگه ماتـانى ئۇنىڭدىن كېيىن، تهخمىنهن ئون ماتاغا يۈز گـر. سوقۇپ ئۇنى يۇمشىتىدۇ

.ماتانى قۇرۇتۇپ، گۈل بېسىش تاختىسىغا يايىدۇ. چىالپ ھېلىيله سۈيىنى ماتاغا سىڭدۈرىدۇ

كاتاپ قارىغا قايسى رهڭنى سالسا، سهرگهز . تهييارالنغان كاتاپ قارىغا قېلىپنى تهگكۈزۈپ ماتا ئۈستىگه باسىدۇ

ه سۈزۈك سۇدا چايقاپ دۇغالرنى چىقىرىپ يهنه سوقىدۇ، سهرگهز يۇمـشاپ سهرگهزنى يهن. رهڭگى شۇ رهڭده بولىدۇ

.بىر قانچه قېتىملىق سۇدا چايقالغان بۇ سهرگهزنىڭ رهڭگى نهچچه ئهسىر تۇرسىمۇ توزۇمايدۇ. ئهسلىگه كېلىدۇ

ك، ئاندىن ئۆلچهملىـك ھـا. ئۇنىڭ رهختى ئاق ماتا، ماتا شاخار سۈيى بىلهن قاينىتىپ يۇمشىتىلىدۇ¨ھهمزهك

ھهمىزهك قېلىپى تۆمۈر تۈنىكىـدىن ياسـالغان بولـۇپ، . سوپۇن، يېلىمنى بىرلهشتۈرۈپ ئېرىتىپ تهشتهككه سېلىنىدۇ

تهشتهككه تهييارالنغان ھاك، سوپۇن ئېرىتمىسىنى چوتكا بىلهن سۈرگهنده، ماتادا ئـاق . گۈل ئورنى ئويۇق بولىدۇ

هڭدىن چىققاندا، ئاق گۈل توزۇندىلىرى چۈشۈپ ئاق ئىزى ر. ئاندىن ماتا نىل رهڭگه سېلىنىدۇ. گۈل ئىزى قالىدۇ

Page 174: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 174

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ھهمزىكى مىڭ سۇاللىسىدىن باشالپ ئىچكـى ئـۆلكىلهرگه تارقالغـان بولـۇپ، بـۇ خىـل . قالىدۇ

¨ئۇيغۇر خهلقىدىكى زهدىۋالمۇ ئهسلىده ئاق رهخت بولـۇپ، ئـاپتۇۋا. ھهمىزهك ئىچكىرىده ھازىرغىچه ئىشلىتىلىدۇ

ھهمـزهك ئۇيغـۇر . ۇسخىسى چۈشۈرۈلگهن تۆمۈر قېلىپـى بىـلهن ھهمـزهك ئىـشلىگهن ئۇسـۇلدا ئىـشلهيدۇچىالپچا ن

.ئائىلىسىده يوتقانغا ئىشلىتىلسه، زهدىۋال ھهربىر ئۆينىڭ تېمىغا تارتىلىدۇ

جايناماز، مهرهپ ياپقۇالرنىڭ گۈل نۇسخىسى قـۇببه، مېھـراب شـهكىلده بولـۇپ مهسـچىت دهرۋازىـسى يـاكى

بۇالرنىڭ خام ئهشياسـى يهنىـال . بهزى ئۇستىالر بهيتۇل مۇقهددهسنىڭ شهكلىنى چۈشۈرىدۇ. ىنى ئهسلىتىدۇمېھرابلىر

ئاق ماتا بولۇپ، ماتانى شاخار سۈيىىده قاينىتىپ، سوقۇپ يۇمشىتىپ، داۋا، يۇلغۇن چېچىكى، ئانار پوستىنى زاك

ن جاينامـاز، مېھـراب يـاپقۇالرنى سـۈزۈك سـۇدا گۈلدىن چىققا. بىلهن قاينىتىپ كاتاپقا ئارىالشتۇرۇپ گۈل باسىدۇ

.يۇيۇپ دۇغالرنى چىقىرىپ قايتا سوقۇپ ماتانى ئهسلىگه كهلتۈرۈپ ئىشلىتىدۇ

ئۇنىڭدىن باشقا دوپپا، ياغلىق، كهشتىلهرگه گۈل ئىزىنى چىقىرىش ئۇيغۇر گـۈل بېـسىش سـهنئىتىده ناھـايىتى

.ئۇزۇن تارىخقا ئىگه

پىلىچىلىك

مهشۇتچىلىك ۋه يىپهك ،ق تارىختىن بۇيان ئۈجمه ئۆستۈرۈپ، پىلىچىلىك، يىپهكچىلىكئۇيغۇر خهلقى ئۇزا

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا . تاشقى بازارنى تهمىن ئېتىپ كهلگهن¨توقۇلمىچىلىقتىن ئىبارهت كهسىپ بىلهن شۇغۇللىنىپ، ئىچكى

.دىن ئۆتىدۇپىلىچىلىك ئۆزىگه خاس يهرلىك ئاالھىدىلىككه ئىگه بولۇپ، بىر يۈرۈش جهريانالر

يىغىۋېلىنغان ئۇرۇق پاكىز داكا خالتىغا ئېلىنىپ، ئىسسىق ۋه نهملىكى مۆتىدىل بولغان جايدا، كېلهر : ئۇرۇق ساقالش

پىله ئۇرۇقىنى ساقلىغان ئۆينىڭ . ئاينىڭ باشلىرىغىچه، يهنى ئۈجمه يوپۇرمىقى قۇالق تارتقۇچه ساقلىنىدۇ¨4يىلى

ئاينىڭ باشلىرىغىچه پىله قۇرتى ¨4 ئاينىڭ ئاخىرىدىن ¨3، ¨2. هپ تۇرۇلىدۇھاۋاسى مۇۋاپىق تېمپېراتۇرىدا تهڭش

. دهپ ئاتايدۇ>>خهۋهرچى قۇرت<<بۇنى پىلىچىالر. بهزى ئۇرۇقالر يېرىلىپ قۇرت چىقىشقا باشاليدۇ. تىرىلىشقا باشاليدۇ

له قۇرتلىرىنىڭ ئاساسهن دهل مۇشۇ چاغ پى. ئاي كىرىش بىلهن ئۈجمه يوپۇرمىقى قۇالق تارتىپ تهڭگىدهك بولىدۇ¨4

پىلىچىالر ئۈجمىنىڭ يۇمران يوپۇرماقلىرىنى توغراپ چوڭ داسقا سېلىپ، ئۈستىگه . تىرىلىشكه باشلىغان مهزگىلى بولىدۇ

بۇنىڭ بىلهن بىرىنچىدىن، پىله ئۇرۇقىنىڭ . پىله ئۇرۇقىنى تهكشى سالىدۇ ۋه ئۇرۇقنىڭ ئۈستىنى يهنه غازاڭ بىلهن ياپىدۇ

Page 175: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 175

ىقىشتا تهلهپ قىلىدىغان قاراڭغۇلۇق ھهل قىلىنسا، ئىككىنچىدىن، چىققان قۇرتالرنى غازاڭ بىلهن يېرىلىپ قۇرت چ

تۇخۇمدىن . تهمىن ئېتىدۇ) ئۈچ سائهت ئۆپچۆرىسىده غازاڭ يېيىشكه كىرىشىدۇ¨قۇرت تۇخۇمىدىن چىقىپ ئىككى(

ئۇنىڭدىن . ن بولۇپ ئۈستىگه ئۆرلهيدۇچىققان قۇرتالر غازاڭ يېيىشكه كىرىشپ تېزال چوڭىيىشقا باشالپ، چۈمۈلىسىما

بۇ چاغدا . قۇرتالر قهغهز ئۈستىگه چىقىدۇ. كېيىن يېتىلىپ، ئۆرلهشكه باشلىغان قۇرۇتالرغا خوتهن قهغىزى قويۇپ بېرىدۇ

دېمهك، يېتىلگهن قۇرتالر شۇ ئۇسۇلدا . تۇيدۇرماي قهغهزدىكى قۇرتنى ئىككىنچى داستىكى ئۈجمه غازىڭى ئۈستىگه قويىدۇ

بۇ چاغدا بېرىلىدىغان غازاڭ قۇرتالرنىڭ چوڭىيىش . قانچه قېتىم يۆتكىلىش ئارقىلىق بىرقانچه داسقا ئېلىنىدۇبىر

پىله . كىچىكلىرىگه يۇمران ياكى توغرالغان غازاڭ، چوڭلىرىغا ئادهتتىكى غازاڭ بېرىلىدۇ. دهرىجىسىگه قاراپ بولىدۇ

ھهربىر قهۋىتىگه بورا ) قهۋهتلىك پىله بېقىش چهللىسى(اساپ قۇرتى ئۇرۇقتىن چىقىپ تهڭشهلگهندىن كېيىن سۇجهك ي

.غازاڭ يهنىال دهرىجىسىگه قاراپ بېرىلىدۇ. سېلىپ داسالردىكى يېتىلگهن قۇرتالر سۇجهككه يۆتكىلىدۇ

له خهلق ئارىسىدا پى. ئۇيغۇرالر پىله باقىدىغان ئۆينىڭ ۋه پىله باققۇچىالرنىڭ تازىلىقىغا ئاالھىده ئهھمىيهت بېرىدۇ

:بېقىشتا رىئايه قىلىدىغان مۇنداق تۈزۈملهر يولغا قويۇلغان

پىلهخانىدا ناشايان ئىش، ھهتتا تاماكا . ئۇيغۇرالر پىله خانىغا ناپاك كىشىلهر، ئاغرىغان ئايالالرنى كىرگۈزمهيدۇ) 1(

لغان سېۋهتكه ئالغان توزانلىق يوپۇرماق ۋه قىغ، ئهخلهت ئا¨چاڭ) 2. (تۈتهك تارقىلىشقا يول قويمايدۇ¨چېكىش، ئىس

كۈندۈز پىله يېنىدىن ئايرىلماي پىله قۇرتلىرىنى ئوزۇقلىنىش ۋه ھاۋا ئۆزگىرىشنى ¨كېچه) 3. (يوپۇرماقنى پىلىگه بهرمهيدۇ

) 5. (چىقىشى مهنئى قىلىنىدۇ¨پىله باقىدىغان ئۆيگه مۇناسىۋهتسىز غهيرىي كىشىلهرنىڭ كىرىپ) 4. (كۆزىتىدۇ

.ق سېلىنىدۇپات ئىسرى¨پىلهخانىغا پات

قۇرتالر قامغاققا . بۇ چاغدا پىله قۇرتىغا قامغاق سېلىپ بېرىدۇ. پىله قۇرتى يېتىلگهنده، ھهرىكهت دائىرىسى ئاشىدۇ

غوزا يۆگهپ بولغان قۇرت تېپىراليدۇ ۋه غوزىنى تېشىپ چىقىپ ئۇرۇقاليدۇ، پىلىچىالر . غوزا يۆگهيدۇ¨يامىشىپ يىپهك

شۇنداق قىلىپ . رتىنى پاكىز خالىغا دهرىجىسى بويىچه سېلىپ كېلهر يىلغا ساقاليدۇپىله قۇ. غوزىنى ئېلىپ قۇرۇتىدۇ

.پىله ئۇرۇقى يىپهككه ئايالنغۇچه بىر يۈرۈش مۇرهككهپ ئهمگهك جهريانلىرىنى ئۆز بېشىدىن ئۆتكۈزىدۇ

جۇۋىچىلىق

Page 176: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 176

هرياسـىنىڭ تـۆۋهن ئۇيغۇرالردا جۇۋىچىلىقنىڭ تارىخى ئۇزۇن، بۇنىڭـدىن تـۆت مىـڭ يىـل بـۇرۇنال كـۆنچى د

. ئاشـالنغان تېرىـدىن كىـيىم تىكىلـگهن... خـۇرۇم ئىـشلهنگهن¨ئېقىنىدا، چارۋا مال بېقىلغان، ئىپتىدائىي كۆن

.ئۇيغۇرالر شهھهرلىشىپ قول ھۈنهرۋهنچىلىك بىلهن شۇغۇلالنغاندىن باشالپ جۇۋىچىلىق مهخسۇس كهسىپلهشكهن

خىل، ئۇيغۇرالر قوي، تـۈلكه، بـۆره، سۈلهيـسىن، ¨ىلمۇرهختى، رهڭگى خ. ئۇيغۇر جۇۋىچىلىقىنىڭ تۈرى كۆپ

. تىيىن، قاما، سۇغۇر، سۆسهر، كهمچهت، ئهلتېره قاتارلىق سهكسهن نهچچه خىل ھايۋان تېرىسىدىن جۇۋا تىكىدۇ

تاشلىق جۇۋىالرغـا مهخـمهل، دۇخـاۋا، مويىـت، سـارجا، . ئۇيغۇر جۇۋىلىرى تاشلىق، تاشسىز ئىككى خىل بولىدۇ

. كوت، ھهرخىل تېرىكه، چېپهرقۇت، چهكمهن قاتارلىقالرنى تاش قىلىدۇباستون، كىبرى

.تاشسىز جۇۋىالرنى تېره بويى ئاق قالدۇرىدۇ ياكى قارا، سېرىق، پوررهڭ، ياكى جىگهررهڭ بىلهن بويايدۇ

:جۇۋىچىلىق سايمانلىرى

ئويماق، مېتـر، شـىلىم ، تېره كېسىدىغان پىچاق، ئهندىزه، يىپ، يىڭنه،)رهخت كېسىشكه ئىشلىتىدۇ(قايچا

.قاتارلىقالردىن ئىبارهت

جۇۋا تىكىدىغان ھهرقانداق تېره ئالدى بىلهن سۇغا چىالپ يۇمـشىتىلىپ تېرىـدىكى : تېره پىششىقالش ئۇسۇلى

ئاندىن ئۇن بىلهن ئاشاليدۇ، تېره ئاشتىن چىققاندىن كېـيىن ئهيلهيـدۇ . ماي، گۆش، شۇللۇق ئهتلهر قىرىۋېلىنىدۇ

تېره سىقىمغا سىغقۇدهك يۇمشىغاندا، تېرىنىڭ يۈزىگه سۇ پۈركۈپ تېخىمۇ يۇمشىتىپ تېرىنى . مشىتىدۇۋه ئۇۋۇالپ يۇ

بۇنىـڭ بىـلهن تېرىـدىكى . تارتىشتۈرۈپ، قۇرۇق، قىيپاچ ئـورۇنلىرىنى تـۈزهپ تامغـا تارتىـپ مىخـالپ كېرىيـدۇ

.ئۆلچهمسىز ئورۇنالر تۈزلىنىدۇ

رهخت كىيىم . دىزه قويۇپ، تېره كېسىش پىچىقى بىلهن كېسىدۇتېرىنىڭ يۈزى تهرىپىدىن ئهن: كېسىش ئۇسۇلى

تىككهنده تېرىنىڭ يۇڭىنى ئىچىگه قىلىپ يۈزى تهرهپنى جۈپلهشتۈرۈپ . كهسكهندهك پارچه بولىدۇ، ئاندىن تىكىدۇ

پهش، ياقا، يهڭ ئولتۇرغۇزۇشالر چاپان تىكىشكه ئوخشىشىدۇ، جۇۋىنىڭ تېشىنى قايچه بىلهن. يىپ بىلهن يۆمهيدۇ

كېسىپ ئىلگخرى قول بىلهن ھازىر ماشىنا بىلهن تىكىپ پۈتتۈرۈپ، جۇۋىنىڭ ئۈستىگه كىيدۈرگهندىن كېيىن، ياقا،

ئهگهر چوڭ ياقىلىق ياكى كهمچهت، قاما، تۈلكه، ياكى كـۆرپه ياقـا بولـسا بـۇنى ئـايرىم . ئېتهكلىرىنى يۆمهيدۇ

.ئولتۇرغۇزىدۇ

Page 177: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 177

پهش ۋه ئاسـتى تهرهپ پۇچقاقلىرىغـا، شـۇنداقال يهڭ ئۇچلىرىغـا تاشسىز جۇۋىالرنىڭ ياقىسىدىن تارتىپ ئالدى

زىغزىقنىـڭ لېـۋىگه تېرىـدىن تىرنـاق . ئىككى سانتىمېتر كهڭلىكته بىرخىل رهڭلىـك ئهلتېرىـدىن زىغزىـق تۇتىـدۇ

.تاشسىز جۇۋا ئاساسهن تون شهكلىده تىكىلىدۇ. چوڭلۇقىدا ئۈچ بولۇڭ شهكىللىك نهقىش ئويۇلىدۇ

تۇماقچىلىق

ئۇيغـۇرالر ئهنئهنىـۋى . غۇر تۇماقچىلىقى ئۇزۇن تارىخقا، ئۆزىگه خاس ئهنئهنىۋى مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگهئۇي

. يهرلىك تۇماقلىرىنى كىيىشنى ئۆزلىرىنىڭ غۇرۇرى، سهلتهنىتى دهپ بىلىدۇ

پ ئۇيغۇر تۇماقلىرى يارىـشىملىق، ئىسـسىق بولۇشـتهك خۇسۇسـىيهتكه ئىـگه بولۇشـتىن تاشـقىرى، گـۈل قىـسى

.ئارقىنى ئايالندۇرۇپ كىيىشكىمۇ ئهپلىك¨كىيىشكه، ئالدى

قولى چېۋهر ئۇيغۇر ئۇستىالر تۇماق رهختى ئۈچۈن كهمـچهت، قامـا، سۆسـهر، تىـيىن، تـۈلكه، : تۇماق رهختى

سۈلهيسىن، سۇغۇر، ئهلتىره، قوي، ئۆچكه، ئات تېرىسى قاتارلىق بىر يۈز سهكسهن ئۈچ خىل ھايۋانات تېرىسىنى،

ن، دۇخاۋا، مهخمهل، مويىت قاتارلىق ھهرخىل ئېـسىل رهخـت ۋه ئهسـتهر ئۈچـۈن ھهر خىـل رهخـتلهر تاش ئۈچۈ

.ئىشلىتىلىدۇ

ئايال دهپ ئىككى چوڭ تۈرگه بۆلۈنـۈش بىـلهن بىـرگه، ياشـالر، ئوتتـۇرا يـاش، ¨ئۇيغۇر تۇماقلىرى ئهر: تۈرى

مهسىلهن، ئاتۇش تۇمىقى، پهيزىۋات تۇمىقى، قېرىالر، دىنىي زاتالر سهلله تۇمىقى ۋه خىلمۇ خىل يهرلىك تۇماقالر،

قهشقهر، خوتهن، كېرىيه تۇمىقى، قاغىلىق تۇمىقى، مهكىت تۇمىقى، يېڭىـسار سـاغان تـۇمىقى، كۇچـا تـۇمىقى،

.قومۇل تۇمىقى دېگهنگه ئوخشاش يهرلىك تۈر، نۇسخىالرغا بۆلۈنىدۇ

رهخت كېسىدىغان قايچـا، يىـپ، يىڭـنه، تېره كېسىدىغان پىچاق، ئهستهر، تاشلىق: تۇماقچىلىق سايمانلىرى

.پاختا، قېلىپ، ناۋات، چىۋىق، قارا گۈل، رهڭ ۋه باشقا پهرداز بۇيۇملىرى

كېسىـشته . ھهرقانداق تېره ئالدى بىـلهن ئۇنـدا ئاشـلىنىپ، قۇرۇتۇلـۇپ، ئـۇۋۋۇالپ يۇمـشىتىلىدۇ: تىكىلىشى

¨قىلىپ ئۆلچهملىك كهسكهندىن كېيىن ئۇالرنى بىرتېرىنىڭ يۈىزىدىن ئهندىزه قويۇپ تۆت تااللىق، ئالته تااللىق

ئهگهر تۇماق ياكى قۇالقچىالرغا ئهسـتهر ئالمـاق بولـسا، رهخـتكه . بىرىگه چېتىپ، تۇماقنىڭ تۆپىسىنى پۈتتۈرىدۇ

ئهتراپىنـى يـۆمهپ تىكىـپ . پاختا سېلىپ سېرىپ، تۆپه تاالسىدهك كېسىپ چىقىپ، تۆپىنى ئهستهرگه كىيدۈرىـدۇ

Page 178: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 178

سېلىپ قايچا بىلهن مويلىرىنى قىرقىپ تهڭشهيدۇ ۋه سۇ پۈركۈپ موينى چىۋىقالپ، سـۈنئىي بـۈدۈر بولۇپ، قېلىپقا

ئاندىن قېلىپـتىن . قىلىدۇ، بۈدۈرىنىڭ ئاسان بۇزۇلماسلىقى ئۈچۈن ناۋات شىرنىسىنى ئاغزىغا ئېلىپ مويغا پۈركۈيدۇ

.چىقىرىپ بازارغا سالىدۇ

.ۇپ قالسا ئۆز رهڭگىگه ئوخشىتىپ بويايدۇئهگهر ئىشلهتكهن تېىنىڭ مويى ئالىپاساق بول

تۇماق، قۇالقچا قاتارلىقالرنىڭ تۆپىسى خۇرۇمدىن ئىشلهنگهن بولسا، ئۆز رهڭگىده قارا گۈل ياكى ئۆتۈك مېيـى

.بىلهن پهردازاليدۇ

.ئاق تېره تۇماقالرغا ئاق سىزىقچىلىق گۈل چىقىرىدۇ ۋه گهج بىلهن ئاق پهرداز بېرىدۇ

ئايـال تـۇمىقىنى ¨ يالغۇزال ئۇيغۇر تۇمىقى تىكىپ قالماستىن، قېرىنـداش مىللهتلهرنىـڭ ئهرئۇيغۇر تۇماقچىلىرى

.تىكىپ جهمئىيهت ئۈچۈن خىزمهت قىلىدۇ

كۆنچىلىك

ــۈنهر ــۋى ھ ــڭ ئهنئهنى ــىپلىرىنىڭ بىــرى¨ئۇيغۇرالرنى ــشىقالپ ئىــشلهش ¨كهس ــسىدىن پىش ــات تېرى ھايۋان

.تىن ئىبارهت)كۆنچىلىك(

خۇرۇمنى يهرلىك ئۇسـۇل، ¨ئۇيغۇرالر كۆن. ك ئۆزىگه خاس مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگهئۇيغۇرالردىكى كۆنچىلى

.يهرلىك خۇرۇچ بىلهن ئىشلهيدۇ

.ھاك، شور، تۇز، كاتاپ قاتارلىقالرنى تېرىنى ئاشالش، كۆپتۈرۈشكه ئىشلىتىدۇ: خۇرۇچالر

قومـۇش، زىغىـر . ئۈچۈن ئىشلىتىدۇكهمهك، ھېلىله، زاك، رهڭ، ئۆرۈك قوۋزىقى، ئانار پوستى قاتارلىقالرنى رهڭ

چىغ ۋه تېرىقنى چىگرىن، مهسكابقا گۈل چىقىرىشقا، سۇ مېيى، قېـيىن . پاخىلىنى ئىسالش، پىشۇرۇشقا ئىشلىتىدۇ

.مېيىنى پهردازغا ئىشلىتىدۇ

ئاش تۇڭى، سېسىق سۇ قۇدۇقى، داس، ئورغاق، شور قـازىنى، قاشتېـشى، سـىمتىراچ، : كۆنچىلىك سايمانلىرى

.كه، پهشگهھ، ئىتتىك ۋه گال كهكه، بادراچاك كه

Page 179: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 179

، اليكـا، )ئهسـتهر(خاماپ كۆن، شورلۇق كۆن، چىگرىن، مهسـكاپ، بۇلغـارى، بىـشۈ : ئىشلهيدىغان رهختلهر

.جابدۇرقى، ھارۋا جابدۇقى رهختلهر¨چهم، ئات ئېگهر

مايالرنى قىرىۋېتىپ ئاندىن بهز، گۆش، . ھهرقانداق تېرىنى دهسلهپ سۇغا چىالپ يۇمشىتىدۇ: ئىشلهش ئۇسۇلى

ئۇزۇن يىل تېره سالغان بۇ (يۇڭىنى قىرقىپ ئېلىۋېتىپ، سېسىق سۇ قۇدۇقىغا سالىدۇ . ھاك سۈيىگه چىالپ ئاشاليدۇ

ئاندىن ئـۇالقتىكى شـور . بۇنىڭ بىلهن تېرىدىن ھاك چىقىپ تېره يۇمشايدۇ). سۇ ئېچىپ تهبىئىي ئېچىتقۇ بولغان

شۇردىن چىققان تېرىنىڭ يۈزىنى يهنه بىر قېـتىم . مايىقىنى تېرىگه يېگۈزىدۇسۈيىگه كهپتهر مايىقى سېلىپ، كهپتهر

ئانـدىن . قىرىپ سېرېىق سۇ، ياۋا تۈكلهرنى چىقىرىۋېتىپ، قازانغا شور سېلىپ، تېرىنى بېسىپ قاينىتىپ شـوراليدۇ

تېرىنـى ھهر . ئىـساليدۇشوردىن چىققان تېرىنى قومۇش بىلهن زىغىر پاخىلىنى ئارىالشتۇرۇپ قاالپ بىر قانچه قېتىم

تېرىنـى قۇرۇتـۇپ . ئىس ۋه كهمهك سۈيى بىـلهن تېـره سـاغىرىدۇ. قېتىم ئىسلىغاندا كهمهك سۈيىگه چىالپ قويىدۇ

ئاندىن سۇ ماي پۈركۈپ ئۈستىدىن قاشتېشى سۈرۈپ پهردازاليدۇ، قارا كۆننى . بولغاندىن كېيىن ئۇۋۇالپ يۇمشتىدۇ

. رهڭ بېرىشته پهرق قىلىـدۇ. چهممۇ يۇقىرىقىدهك ئىشلىنىدۇ. قارىغا بويايدۇقارا گۈل، ئانار پوستى، كاتاب بىلهن

.باشقا رهسمىيىتى ئوخشاش. اليكىنى ئۇندا ئاشاليدۇ

چىگرىن ئىشلهشمۇ يۇقىرىقىدهك بولۇپ، ئوخشاشمايدىغان يېرى، تېره ئىستىن چىققانـدا، تېـره يـۈزىگه ¨بۇلغار

. بۇنىڭ بىلهن تېره يۈزى داناليدۇ.چىغ يېپىپ، ئۈستىدىن تېرىق تۆكۈپ چىڭدايدۇ

.مهسكاپنى ئۆرۈك قوۋزىقى بىلهن ئىساليدۇ، يۈزىگه قېيىن مېيى بىرىپ پهردازاليدۇ

. تېرىنـى ئالـدى بىـلهن سـۇدا پىـشۇرىدۇ: جابدۇق، ھارۋا جابدۇق رهختلىرىنى تۆۋهندىكىچه ئىشلهيدۇ¨ئېگهر

يۇڭىنى ئېلىۋېتىپ، ئىسالپ، ھـاكنى چىقىرۋېتىـپ، بـۇ قوۋزاققا باسماي قىيىش ئىشلهيدۇ، ھاكتىن چىققان تېرىنى

تېرىگه ئون جىڭ ھېسابىدا ئۇن سېلىپ ئاشـالپ، بۇنىڭـدىن يـۈگهن، ئـۈزهڭگه، بـاغ، نوختاغـا اليىـق رهخـت

.ئىشلهيدۇ

توقۇمىچىلىق

مىالرنى ئۇيغۇرالر ئۇزاق تارىختىن بۇيان، پاختا، يىپهك، يۇڭ قاتارلىق يهرلىك خام ئهشياالردىن ھهرخىل توقـۇل

.توقۇپ ئۆز ئېھتىياجىدىن چىققان ۋه ئېكىسپورت قىلغان

Page 180: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 180

بىر دهستىگاھ ئۈچۈن ئادهتته . ئۇيغۇر توقۇمىچىلىق دهستىگاھلىرى ناھايىتى ئاددىي بولۇپ، ياغاچتىن ياسىلىدۇ

.دهپ ئاتىلىدۇ>>دۇكان<<بۇ. ئۇزۇنلۇقى تۆت مېتر، كهڭلىكى بىر يېرىم مېتر مهيدان بولسا كۇپايه قىلىدۇ

ئارقــا تهرهپـكه ئۇســتا . دۇكاننىـڭ ئالـدىغا ئىككــى ياغـاچ ئورنىتىلىــپ، ئۈسـتىگه تـوغرا ياغــاچ قويۇلىـدۇ) 1

ئاستى تهرهپـكه . يۆگهش ئۈچۈن بىر چىغرىق ئورنىتىلىدۇ) ماتا(ئولتۇرىدىغان بىر تاختاي، تاختاي ئالدىغا ئۇرۈش

پ، تهپكىنىڭ ئۇچىغا شانىغا چىگىـش ئۈچـۈن قويۇ) تاختاي(ئۈستىنىڭ ئىككى پۇتىغا ئۇدۇل قىلىپ ئىككى تهپكه

.بىردىن شوينا بېكىتىپ قويۇلىدۇ

ئۇنىڭدىن باشقا، ھهرقانداق دۇكاننىڭ توقۇش ۋاقتىـدا ئىـشلىتىدىغان ئىككـى شـانا، موكـا، ناچـا قاتـارلىق

.سايمانلىرى بولىدۇ

ىككى ئوق بولۇپ، چوڭ ئوق چىغرىقتا ئ. چىگىتنى چىغرىق بىلهن كېۋهزدىن ئايرىيدۇ: خام ئهشيا تهييارالش) 2

پۇت بىلهن چىغرىق تهپكىسىنى تېپىش ئـارقىلىق كىچىـك ئـوق چىغرىقچىنىـڭ ئـوڭ قـولى بىـلهن قـارىمۇ قارشـى

پـاختىنى . چىغرىقچى سول قولى بىلهن كېۋهزنى ئىككى ئوق ئارىسىغا يېگۈزۈپ چىگىتنى ئايرىيـدۇ. ئايالندۇرۇلىدۇ

.قول چاقىدا ئېگىرىپ قومۇشقا يۆگهيدۇ. ىنى يېشىلدۈرۈپ پىلته قىلىدۇزهي تارتىلغان دۇكان بىلهن ئېتىپ تااللىر

ئۇزۇنلــۇقى . ئــۈرۈش توقۇلىــدىغان رهختىنىــڭ كهڭلىكىــگه قــاراپ تارتىلىــدۇ: ئــۈرۈش تــارتىش ۋه ئارقــاق) 3

ئۈرۈش يىپنىڭ بىر ئۇچى ئىككى شانا رېشاتكىسىدىن ئۇدۇل ئۆتكۈزۈپ، ئۇستا ئالدىدىكى چىغرىققا . چهكلهنمهيدۇ

يهنه بىر ئۇچى دۇكاننىڭ ئالدى تهرىپىدىكى دارغا ئارتىلىپ ئاستىغا مۇۋاپىـق ئېغىرلىقتـا تـاش ئېـسىپ . يۆگىلىدۇ

ئارقـاق ئۈچــۈن ناچـا، موكــا . ئۈرۈشـنى تهكــشىلهيدۇ، ئىككـى شــانىغا ئىككـى تهپكىــدىكى شـوينىنى باغاليــدۇ

.تهيياراليدۇ

وكا ئالىدۇ ۋه ئىككـى بـارمىقى بىـلهن شـانىنى ئالـدىغا ئۇستا ئورنىدا ئولتۇرۇپ، قولىغا م: توقۇش ئۇسۇلى ) 4

موكـا . ھاسىل قىلىدۇ ) X(شانىنىڭ بىرى كۆتۈرۈلۈپ يىپ ئېكىس . ئىتتىرىپ بىر پۇتى بىلهن بىر تهپكىنى تېپىدۇ

شـانا ئارقىغـا يېنىـپ . ۇستا موكىنى تۇتۇۋېلىپ بارماق قولىنى شـانىدىن ئالىـدۇ. ئېكىس ئارىلىقىدىن ئۆتكۈزۈلىدۇ

شۇنداق قىلىپ موكا تىنىم تاپماي ئۇ تهرهپتىن بۇ تهرهپكه ئۆتـۈپ يـۈرۈپ . لغان يىپقا تېگىپ ئۇنى چىڭدايدۇتوقۇ

Page 181: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 181

ئۇيغــۇرالردا تىــنىم تاپمــاي يۈگــۈرۈپ يۈرىــدىغان . بىــرىگه كىرىــشتۈرىدۇ¨ئارقــاق بىــلهن ئۈرۈشــنى بىــر

.غا ئوخشىتىش ئهنه شۇنىڭدىن كېلىپ چىققان>>باپكانىڭ موكىسى<<كىشىلهرنى

شۇتچىلىك مه

.پىششىقالپ تهييارلىنىدىغان نهپىس يىپهك توقۇلما ماتېرىيالى¨مهشۇت

ئۇيغۇرالر ئۇزۇن تارىختىن بۇيان، بىر يۈز ئاتمىش خىلدىن ئارتۇق ھهرخىل كهشته، ياستۇق قېپى، يوتقان تېشى،

لىق، پايپاق گۈلى، كۆڭلهك ياقىسى، كۆڭلهك ئېتىكى، يهڭ ئۇچى، چاچ پۆپۈكى، ئۆتۈك، چورۇق پۆپۈكى، قول ياغ

چاي خالتىسى، تاماكا خالتىسى، يوتقان گۈلى، مېھراپ ياپقۇ، ئورۇن ياپقۇ، سائهت بېغى، بۆشۈك پۆپۈكى ھهتتا

.ئىشتانباغ پۆپۈكىگىچه ھهمده يۈز خىلدىن ئارتۇق دوپپا گۈللىرىگىچه مهشۇت ئىشلىتىپ كهلدى

غوزا پىشقاندا، . وزا چۆككۈدهك سۇ قۇيۇپ قاينىتىلىدۇپىله غوزىسىنى قۇرۇتۇپ، قازانغا غ: مهشۇت ئىشلهش ئۇسۇلى

پىلىنى ئهسلىگه قايتۇرۇش ئۈچۈن سوغۇق سۇ قۇيىدۇۋه ئوتنى توختىتىپ، قازاندىكى سۇ قول كۆيمىگۈدهك بولغاندا، پىله

كۆتۈرۈپ پىلىنىڭ ئۇچىنى تاپىدۇ ۋه پىله ئۇچىنىڭ توم،) پىلىنى سۈزىدىغان ياغاچ(چۈپ بىلهن ¨غوزىسىنى چىله

. ئىنچىكىلىكىنى تهڭشهپ، ئۇچىنى تارتىپ چاققا يۆگهپ تارتىلغان يىپهكنى كاللهك قىلىدۇ، بۇ يىپهكنىڭ تارتىشى

تارتىلغان يىپهكنى چوڭ چاققا يۆگهپ كالۋا قىلىپ، ئۈچ كىلوگرام يىپهككه بىر كىلوگرام شاخار سېلىپ ئۈچ سائهت

.ا شۇنچه ئاقىرىدۇ ۋه يېشىلىدۇيىپهك قانچه ئۇزۇن قاينىتىلس. ئهتراپىدا قاينىتىلىدۇ

يىپهك شاخاردىن چىققاندىن كېيىن سۈزۈك سۇدا يۇيۇپ شاخارنى چىقىرىۋېتىپ، قوغۇن ئۇرۇقىنى سوقۇپ خالتىغا ئېلىپ

شاخاردا قاينىتىلىپ ئاقارغان، تااللىرى يېشىلگهن يىپهك قوغۇن . يىلمان سۇغا سېلىپ يىپهكنى ئاشۇ سۇ بىلهن چايقايدۇ

ئېقىنى ئاق (يىپهكنى قوغۇن سۈيىدىن ئېلىپ سۈزۈك سۇدا چايقايدۇ . غاندا تېخىمۇ ئاقىرىدۇ ۋه پارقىرايدۇسۈيىده چايقال

.بۇ چاغدا يىپهك رهسمىي مهشۇت بولىدۇ). بويىچه ئىشلىتىدۇ، كېررهكلىرىنى بويايدۇ

تهڭشهش ئۇسۇلى مهشۇت بوياقچىلىقنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ، بوياش، : مهشۇتنىڭ بوياقچىلىقى ۋه تهڭشهش ئۇسۇلى

.ناھايىتى زىل بولىدۇ

بۇ يىگىرمه بهش خىل ). ئىلگىرى قىرىقتىن ئاشاتتىى(مهشۇت بوياقچىلىقىدا ھازىر يىگىرمه بهش خىل رهڭ تۈرى بار

.رهڭ تۈرىنىڭ ئاساسىي رهڭگى سهككىز خىل بولۇپ، بۇنىڭ ئالته خىلىدىن يىگىرمه بهش خىل رهڭ تهڭشىلىدۇ

Page 182: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 182

تۇل چېچىكى رهڭدىن ئازراق قوشۇلسا، ئانارگۈلى، تېخىمۇ ئازراق قوشۇلسا، قىمىزرهڭ، گۇگۇت پوقى رهڭگه شاپ) 1

. كۆپ قوشۇلسا قارا قىزىل بولىدۇ

شاپتۇل چېچىكى رهڭنى سۇس تهڭشىسه، سۈت رهڭ، ئازراق سېرىق قوشسا، ناۋات رهڭ، جىقراق قوشسا، توق ) 2

.سېرىق، تېخىمۇ كۆپ قوشسا، كاۋا چېچىكى بولىدۇ

رهڭگه سۆسۈن رهڭ قوشسا، چهيزه رهڭ، گۇگۇت پوقىغا سېرىق قوشسا، توق ئانار گۈلى، توق سېرىق قوشسا، گۆش ) 3

.نهش رهڭ بولىدۇ

مهشۇت رهڭگه سېلىنغاندا، بىر باشتىن سېلىپ رهڭنى . رهڭ قول كۆيمهيدىغان سۇغا سېلىنىپ تهكشى ئىلهشتۈرۈلىدۇ

.ان مهشۇتنى رهڭ تۈرى بويىچه كاللهكلهپ، ئاندىن بازارغا سالىدۇقۇرۇغ. تهكشى ئۆچۈرۈۋېلىپ سالقىن جايدا قۇرۇتىدۇ

دوپپىچىلىق

چوكانلىرىنىڭ ئون قولى ئون گۈل، ئۇالر يىڭنه بىلهن يىپنى قولغا ¨پاراسهتلىك ئۇيغۇر قىز¨ئهمگهكچان، ئهقىل

ده چـېچهكلهپ ئالغاندا، ھهقىقهتهن ھهربىر قولىنىـڭ كىرهشـمىلىرىدىن خىلمـۇ خىـل گـۈل ئۈنـۈپ، دوپپـا ئۈسـتى

.شوقىنى ئۆزىگه تارتىدۇ¨ئېچىلىپ، كىشىلهرنىڭ زوق

ئۇيغۇر دوپپىلىرىنىڭ تۈرى كۆپ، رهڭگى خىلمۇ خىل، گۈل نۇسخىلىرى ئـۆزگىچه ئاالھىـدىلىككه ئىـگه بولـۇپ

ئايال، قېرى، ياش دېگهندهك پهرقـلهرگه قـاراپ نۇسـخا، گـۈل چهكـمه ۋه ¨تولىمۇ ئازاده، ئۇيغۇر دوپپىلىرى، ئهر

مهسىلهن، ئۇيغۇر . دوپپىالرنىڭ گۈل نۇسخىلىرىدا تهبىئهت گۈزهللىكى ئهكس ئېتىدۇ. هرده ئاالھىده پهرقلىنىدۇرهڭل

شهھهر، قهلـئهلهرگه تهقلىـد قىلىنغـان بولـسا، ئۇنىڭغـا ئـاق مهشـۇتتىن ¨بادام دوپپىسىنىڭ يۇمىالقلىقى يهر شارى

يهنه چېكهن دوپپىغا چېكىلگهن چىـمهن . قلىد قىلىنغانچېكىلگهن بادام گۈلى ئايغا، كېزهك گۈللىرى يۇلتۇزالرغا ته

ئۇزۇن سـىزىقالر قىيپـاش بهلگىـلهر ۋه ¨ئۇنىڭدىكى ئاق، يېشىل، توغرا. گۈللهر تهبىئهت ھۆسنىگه تهقلىد قىلىنغان

يهنه، بهزى دوپپىالرغا ئېچىلىۋاتقان گـۈل . گىياھلىرىغا تهقلىد قىلىنغان¨تهننىڭ تاغ، دهريا، گۈزهل ئورمان، گۈل

بۇنىـڭ . گىيـاھ زىمىـستان شـهكلى چۈشـۈرۈلگهن¨شهكلى چۈشۈرۈلسه، بهزى دوپپىالرغا غـازان بولۇۋاتقـان گـۈل

خۇرام، باياشات تۇرمۇش سىموۋلى قىلىنسا، كېيىنكىسى ئۆز تهقدىرىنىڭ كهچۈرمىشلىرىنى ئىزھـار ¨ئالدىنقىسى شاد

.قىلغان، يهنى ئۇيغۇر دوپپىسىغا شادلىقمۇ، قايغۇمۇ مۇجهسسهملهشكهن

Page 183: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 183

دۇردۇن، ئهستهر ئۈچۈن شايى ئهتلهس يـاكى ¨دوپپىنىڭ ماتېرىيالى ھهرخىل رهڭدىكى دۇخاۋا، مهخمهل، تاۋار

، ئاق خهسه، قهغهز، شىلىم، ناۋات، )يىگىرمه تۆتتىن ئوتتۇز ئىككى خىلغىچه( ئاددىي يىپ رهخت، مهشۇت يىپ

.دىن ئىبارهتقاتارلىقالر) ئويما(جىيهك، قېلىپ، پىلتىكۈچ، گۈل نۇسخا تامغىسى

سـىزىق ¨رهخـت تـالالش، نۇسـخا تـالالش، يىـپ تـالالش، تىكىـش، ئهسـتهرلهپ سـىزىق: تىكىش ئۇسـۇلى

ئارىلىقىدىن پىلتىكۈچ بىلهن قهغهزده پىلته بېرىش، قوندۇرۇش، قېلىپقا سېلىش، ئىچىگاه ناۋات شىرنىـسى پۈركـۈپ

.يات بېرىش

دوپپـا ياخـشى . قوندۇرۇشـش ھهممىـدىن مـۇھىم ئىـشئۇيغۇر دوپپىچىلىقىدا، دوپپا تىكىش بىر ئىـش، ئـۇنى

.شۇڭا ئۇيغۇر دوپپىچىلىرى دوپپا قوندۇرۇشنى مۇھىم بىلىدۇ. قوندۇرۇلمىسا ئىسكهتسىز بولۇپ قالىدۇ

.ئۇيغۇر دوپپىلىرى ھهممه كىشىگه ماس كېلىش ۋه يارىشىملىق بولۇشتهك ئاالھىدىلىكى بىلهن ئالهمگه مهشھۇر

كىگىزچىلىك

ئۇيغۇر كىگىزچىلىكى تۈرىنىڭ كۆپلۈكى، . ھۈنهرۋهنچىلىكىده كىگىزچىلىك ئاالھىده ئورۇندا تۇرىدۇئۇيغۇر قول

.رهڭدارلىقى بىلهن ئۆزىگه خاس ئاالھىدىلىككه ئىگه

ئـاق يۇڭـدا . ئۇيغۇر يۇڭنىڭ ئهسلى رهڭگىنى ئاساس، گۈل بېشىنى قوشۇمچه قىلىپ خىلمۇ خىل كىگىز ئېتىدۇ

ق ئاق كىگىز، قارا يۇڭدا قارا كىگىز ۋه ھهرخىل گۈللـۈك كىگىـز، ناماتمـان، شـىرداق جايناماز ۋه گۈللۈك چۇچىلى

.قاتارلىقالرنى ياسايدۇ

.قوي يۇڭى، ئۆچكه يۇڭى، سۇ، كۈنجۇره ۋه ھهرخىل بوياقالردىن ئىبارهت: كىگىزنىڭ ماتېرىيالى

رگه، كاسپىنىڭ بىلهك ۋه پۇت چىغ، ساۋاق، يۇڭ ئاتىدىغان دۇكان، سالغۇ، پاالس، ئارقان، سۈپۈ: سايمانلىرى

.كۈچى

قۇرۇغان يـۇڭنى سـاۋاق . تالالنغان يۇڭ يۇيۇپ قۇرۇتۇلىدۇ. يۇڭ رهڭگى بويىچه تاللىنىدۇ: كىگىز ئېتىش ئۇسۇلى

ئۇنىڭدىن كېيىن تهييارالنغان چىغنى يهرگه يېيىـپ . بىلهن ساۋاپ يېتىلدۈرۈپ يۇڭ ئاتىدىغان دۇكان بىلهن ئاتىدۇ

يۇڭنى سالغۇ بىلهن تهكشى سسېلىپ، ئۈستىگه كۈنجۈره چىالنغـان ئىسـسىق سـۇ سـېپىدۇ، چىغ ئۈستىگه ئېتىلغان

ئۈستىگه ئىككىنچـى قهۋهت يـۇڭنى سـالغاندىن كېـيىن، يـۇڭنى چىـغ ئارىـسىغا ئېلىـپ . چۆرىسىگه چۇچا قويىدۇ

Page 184: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 184

تېپىـپ ئۈستىدىن پاالس يۆگهپ ئاغامچا بىلهن تېڭىپ ئىككى كىشى پـۇتى بىـلهن تهكـشى . تۈتهكلهپ يۆگهيدۇ

تۆت ¨بۇنداق دۇملىتىش ئۈچ. يۇڭ كىرىشكهندىن كېيىن يۇڭنى تهتۈر ئۆرۈپ، تېڭىپ يهنه دۇمىلىتىدۇ. يۇمىلىتىدۇ

كىگىز . ئاندىن، ئىككى كىشى بىلىكى بىلهن دۇمىلىتىپ سىلغايتىپ پىشۇرۇلىدۇ. قېتىم تهكرارالنغاندا يۇڭ پىشىدۇ

ســۈپۈرۈپ يــاۋا قىلالرنــى تــازىالپ، كىگىزنىــڭ يــۈزىنى تهييــار بولغانــدا يېــشىپ قۇرۇتــۇپ بولغانــدىن كېــيىن،

.تهكشىلهيدۇ

الزىـم . گۈل ئۈچۈن قايسى رهڭ الزىم بولسا، شۇ رهڭده بويالغان يۇڭنى كىگىز قىلىپ پىشۇرۇلىدۇ: گۈل بېسىش

بولغان نۇسخىنى ئويۇپ، كىگىز يۇڭى سېلىنىپ بولغاندىن كېيىن نۇسخا ئورنىغـا قويـۇپ كىگىـز بىـلهن بىـرلىكته

.ىشۇرىدۇپ

قويۇلىدىغان گۈل نۇسـخىلىرى تهييـار بولغانـدىن كېـيىن كىگىـز . شىرداق كىگىزنى ئالدى بىلهن پىشۇرۇۋالىدۇ

شـىرداق ئـادهتتىكى كىگىـزلهرگه قارىغانـدا ھهم قـېلىن، ھهم . ئۈستىگه تىزىـپ، قـول بىـلهن تهكـشى تىكىلىـدۇ

.چىداملىق بولىدۇ

شامچىلىق

ئۇيغـۇر شـامچىلىق رىسالىـسىده . رىخقا ۋه ئۆزگىچه مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگهئۇيغۇرالردا شامچىلىق ئۇزۇن تا

ئهييۇپ ئهلهيھىسساالم كېيىك گۆشىنى يۇلغۇن ياغىچىغا ئۆتكۈزۈپ كاۋاپ قىلـدى، كهچ <<:مۇنداق بىر رىۋايهت بار

ىرىـدى، مايغـا شـامال زهربىـسىدىن قوقـاس يالت. كىرىپ، تۈن قارا رومالىنى ئـارتتى، غـار قاراڭغۇلۇققـا چۆمـدى

ئهييۇپ ئهلهيھىسساالم خۇشال بولۇپ زىخقـا يـاغ سـۇۋاپ . مىلهنگهن زىخ الپپىده ياندى، يورۇقلۇق پهيدا بولدى

بۇ كهسىپته دۇنيادا . شام چىراغ پهيدا بولۇپ، شامچىلىق كهسىپكه ئايالندى¨شۇندىن بۇيان ياغاچ نۆكچه. ياقتى

ئۇالرنىـڭ . ئۇنىـڭ توققۇزىنچىـسى شهمـسىدىن قهشـقهرىدۇر. بارلىققـا كهلـدى) ئۇستا كاسـىپ(ئون پىرى كامىل

ئهۋالدقا پاك، ساپ دىل، راستچىللىق بىلهن كهسىپنى داۋام ئهتكهن مهرىپهتچى ¨تهلىمىگه ئهمهل قىلىپ، ئهۋالدتىن

بـۇ گهرچه رىـۋايهت بولـسىمۇ، ئۇنىڭـدا شـامچىلىق . دېـيىلگهن>>كاسىپالرنىڭ بىرى شهيخ ھهسهن قهشقهرى ئىدى

.ر ئارىسىدا ئۇزاق تارىخقا ئىگه ئهنئهنىۋى كهسىپ ئىكهنلىكى بايان قىلىنىدۇئۇيغۇرال

Page 185: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 185

زامانىمىزغا يېتىپ كهلگهن شامچىلىق كهسـپىده، ئۇيغـۇرالر كـاال، ئـۆچكه يېغـى ۋه باشـقا ھـاالل مالالرنىـڭ

. تاشالندۇق مايلىرى بىلهن شاخار ۋه يىپنى خۇرۇچ قىلىپ ياسايدۇ

الر كۆيۈك دېگهن داال ئۆسۈملۈكىنى ھۆل ۋاقتىدا كۆيدۈرۈپ، ئۇنىڭـدىن شـاخار شامچى: ماي تهييارالش ئۇسۇلى

. شاخارنى تالقانداپ، سۇ قوشۇپ كاال، ئۆچكه ۋه باشقا تاشالندۇق مايالر بىلهن ئارىالشتۇرۇپ قاينىتىدۇ. ياسايدۇ

. رىگهن ماي لهيلهپ چىقىدۇشاخار ماينىڭ ئېرىشىنى تېزلىتىدۇ ۋه دۇغلىرىنى تارىتىپ قازان تېگىگىچه ئولتۇرىدۇ، ئې

مۇشـۇ ئۇسـۇلدا بىـر قـانچه قېـتىم مـاينى شـاخار بىـلهن . ماينى سۈزۈۋېلىپ قازاندىكى شاخار دۇغىنـى تازىاليـدۇ

ئاندىن مـاينى سـۈزۈك سـۇ بىـلهن بىـر قېـتىم قاينىتىـپ، . قايناتقاندا، ماي ئۇۋۇلىسا قولغا يېپىشمايدىغان بولىدۇ

.چىقىرىۋېتىپ، ساپ ماينى سۈزۈۋالىدۇچايقاپ، شاخار دۇغلىرىنى تامامهن

شـامنىڭ ئهڭ چـوڭلىرى قىرىـق سـانتىمېتر . شام ئاق، قىزىل ئىككى خىل بولىـدۇ: شام تۈرى ۋه قېلىپ ياساش

. ئۇزۇن، كهتكهن سېپى چوڭلۇقتا بولىدۇ، بۇ خىل شام ئوردا، شهھهر دهرۋازىسى، خانىغا، مهسچىتلهرگه يېقىلىـدۇ

يۇقىرىقى شامالر تاۋار سـۈپىتى بىـلهن . ىرى ئوتتۇر سانتىمېتر ئهتراپىدا ئۇزۇن بولىدۇشامل) پوچتا(پاتۇس، پوۋىسكا

ياسـىلىدىغان قېلىـپ . رهڭ تاللىمايدۇ. يىگىرمه بهش سانتىمېتر بولىدۇ¨ئادهتتىكى شامالر يىگىرمه. قىزىل ياسىلىدۇ

. شهكلىده بولىدۇيۇقىرىقى ئۆلچهمگه اليىق بولۇپ، بىر ئۇچى ئۇچلۇق، بىر ئۇچى دۈگىلهك تۇرۇبا

قېلىپقا ئۆلچهپ تۆشـۈك تېـشىلگهن تاختايغـا قېلىپنىـڭ ئۇچلـۇق ئـۇچىنى تـۆۋهن قىلىـپ : شام قۇيۇش ئۇسۇلى

تۇرغۇزۇپ، قېلىپ ئوتتۇرىسىغا پىلىك يىپى تارتىلىپ، تهييارالنغان ساپ مـاينى ئېرىتىـپ قۇيىـدۇ، قۇيۇلغـان مـاي

بۇنـداق مـاي شـامنىڭ . شامنى قېلىپتىن ئېلىپ بازارغا سـالىدۇ. ۇقىشتا ئون مىنۇتتا، يازدا يىگىرمه مىنۇتتا قاتىد

. كۆيۈشى ئاستا، يورۇقى كۈچلۈك بولىدۇ

سوپۇنچىلىق

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا سوپۇنچىلىق كهسـپى كهڭ تارقالغـان ھهم تهرهققىـي قىلغـان بولـۇپ، ئـۇ ئهنئهنىـۋى سـودا

.تاۋارلىرىدىن بىرى

Page 186: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 186

ھـۈنهرۋهنلهر . سهن چىگىردهك چىقمايدىغان كاال، ئۆچكه يېغىدىن ئىبارهتئۇيغۇر سوپۇنىنىڭ خام ئهشياسى ئاسا

كۆيۈك دېـگهن يـاۋا ئـوتنى (سوپۇننىڭ خۇرۇچى شاخار . كهسپىنىڭ پاكلىقى ئۈچۈن غهيرىي مايالرنى ئىشلهتمهيدۇ

.ۋه ھاكتىن ئىبارهت) كۆيدۈرۈپ تهييارلىغان داشقال

.قازان، چۆمۈچ ۋه قېلىپ: سوپۇنچىلىق سايمانلىرى

. قازان ئۈستىگه سىغىمچانلىقىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئىدىش قويۇپ ئهتراپىنى الي بىلهن چاپاليدۇ: ياساش ئۇسۇلى

ماينى قازانغا سېلىپ ئوت . يۈز جىڭ مايدا سوپۇن ياساش ئۈچۈن ئهللىك جىڭ شاخار، تۆت جىڭ ھاك تهيياراليدۇ

سوقۇپ بىر قىسمىنى ئېرىگهن ماي ئۈستىگه سالىدۇ ۋه يېقىپ ئېرىتكهندىن كېيىن، تهييارالنغان شاخار بىلهن ھاكنى

ھـاك شـاخارنى . شاخار مـاينى تېخىمـۇ ئېرىتىـپ مـاي مولېكـۇلىلىرىنى پارچىاليـدۇ. مۇۋاپىق سۇ قۇيۇپ قاينىتىدۇ

شـاخار ئېرىـپ قـازان ئىچـى بىرخىـل . ئېرىتىش، ماينى ئاقارتىش ھهم ماي دانىچىلىرىنى يىغىش رولىنى ئوينايـدۇ

بـۇ چاغـدا مـاينى . قازانـدىكى دۇغـالر، مـاي بهزلىـرى ئاسـىتىغا ئولتـۇرۇپ، مـاي لهيلهيـدۇ. لىنىدۇپاتقاققا ئاي

غهشـتىلهرنى تـازىالپ، شـاخار، ھـاك سـۈيىنى يهڭگۈشـلهپ، مـاينى سـېلىپ يهنه ¨سۈزۈۋېلىپ، قازاندىكى غهلده

لگهنده، قولغـا چاپالشـمايدىغان مۇشۇنداق قاينىتىش توققۇز قېتىم داۋا قىلغاندا، ماي قول بىلهن يىمىرى. قاينىتىدۇ

. بۇ ماينىڭ پىشقان، يهنى ئۆزىدىكى بارلىق رېئاكسىيىلىك ماددىالرنى چىقىرىپ تاشلىغان ۋاقتـى بولىـدۇ. بولىدۇ

مۇبادا شـاخار . شۇ چاغدا قازاننى تازىالپ، سۈزۈك سۇ قۇيۇپ يهنه بىر قېتىم قاينىتىپ، شاخار دۇغلىرىنى تازىاليدۇ

ماي تازىالنغاندىن كېيىن قايتـا ئېرىتىـپ چۆمـۈچ . سوپۇن ئىشلىتىلگهنده رېئاكسىيه بېرىدۇچايقاپ چىقىرىلمىسا،

.قاتقاندا ئالىدۇ. بىلهن ئۆلچهملىك قېلىپقا قۇيىدۇ

.ئۇيغۇرالر قولدا ياسىغان بۇنداق سوپۇننى ئهزهلدىن خاسىيهتلىك ۋه شىپالىق دهپ بىلىدۇ

ئۇيغـۇر خهلقـى . تىن باشقا، يهنه دورىلىق خۇسۇسىيهتلىرىمۇ بـارئۇيغۇر سوپۇنىنىڭ كىر يۇيۇشتىكى ئاالھىدىلىك

ئىچكـى ¨قـول يېـرىلىش، ھهمهل قىلىـش¨قهدىمدىن تهمرهتكه، داغ، بهدهن قېتىشىپ قاسـىراق بـاغالش، پـۇت

ئۇنىڭ يهنه بىر ئاالھىدىلىكى، . ئهزاالرنى يۇيۇش قاتارلىق كېسهللهرگه بۇ سوپۇننى دورا ئورنىدا ئىشلىتىپ كهلگهن

چه كىر يۇسىڭىزمۇ قول يېرىلمايدۇ، ئهكس تهسىر كۆرسهتمهيدۇ، بهلكى يۈز، قـول، بهدهننـى يـۇمران قىلىـدۇ، قان

كىرنى ئاقارتىش نىسبىتى . كىرنى ئاقارتىش نىسبىتى توقسان سهككىز پىرسهنت ئهتراپىدا بولىدۇ. تېرىنى پارقىرىتىدۇ

Page 187: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 187

ا ھهم بوۋاقنى تۇنجى قېتىم سۇغا سالغاندا مۇشۇ خىـل مېيىتنى يۇيۇشق. توقسان سهككىز پىرسهنت ئهتراپىدا بولىدۇ

.بۇ بىر خىل ئېتىقاد ۋه ئادهت تۈسىده ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلمهكته. يهرلىك سوپۇن ئىشلىتىلىدۇ

قاسساپلىق

ئادىتى بويىچه گۆشى ھاالل دهپ قارالغان قوي، ئـۆچكه، ¨ئۇيغۇرالر مۇسۇلمانالرنىڭ دىنىي ئېتىقادى ۋه ئۆرپ

مارال قاتارلىق ياۋايى ¨ قوتاز، تۆگه، ئات قاتارلىق كۆندۈرۈلگهن ھايۋانالرنى، شۇنداقال ئارقار، كېيىك، بۇغاكاال،

مۇشۇنداق مـالالرنى سـويۇپ . ھايۋانالرنى مۇسۇلمانچىلىق قائىدىس بويىچه سويۇپ گۆشىنى يېيىشكه ئادهتلهنگهن

ارىـسىدىكى رىـۋايهتلهرده، قاسـساپالرنىڭ پىـرى خهلـق ئ. دهپ ئاتالغـان>> قاسـساپ<<سېتىشنى كهسپ قىلغۇچىالر

قاسـساپالرنىڭ پـاكىز، : جهئغهرى سادىق دېگهن كىشى بولۇپ، ئۇنىڭ نامىدا تارقالغـان قاسـساپلىق رىسالىـسىده

پاك، راستچىل بولۇشى، ھهپتىده بىر قېتىم رىساله نىزاملىرىنى ئوقۇپ قائىدىلهرگه ئهمهل قىلىـشى، مـال سـويغاندا

تهكبىـر بىـلهن ¨تتىك تۇتۇشى، مالنىڭ ئايىغىنى باغالپ، بېشىنى قىبله تهرهپـكه قارىتىـپ، دۇئـاتىغنى بىلهپ ئى

سـاخاۋهت قىلىـشى، ¨پىچاق سۈرۈشى، مالنىڭ قېنى چىقىپ بولغۇچه كۈتۈشى، پايدىنىڭ ئونـدىن بىرىنـى خهيـر

ز تهرتىپـى بىـلهن بېسىقلىق بىلهن شـاگىرت تهربىيىلىـشى، گۆشـنى كانارىغـا ئېـسىپ قائىـده بـويىچه، ئـۆ¨ئېغىر

پارچىلىشى ۋه ھارام دېيىلگهن بهزلىرىنى ئېلىـپ تاشلىـشى، بوغۇزالنمىغـان، ئـۆزى ئۆلـۈپ قالغـان مـال گۆشـىنى

يېمهسلىكى ۋه ساتماسلىقى، قان، يىرىڭ، يۇلۇن، ئۆت ۋه ئۆت قېپى، يۈرهكنىڭ ئىككى قۇلىقى، بهز، مېڭه قېپى،

.قاتارلىقالر بايان قىلىنغان... الرنى كېسىپ تاشلىۋېتىشكۆز قارىسى، مالنىڭ جىنسىي ئهزالىرى قاتارلىق

مـال . ئۇيغۇر قاسساپلىرى بۇ نىزامالرغا قاتتىق ئهمهل قىلىپ، بوغاز مال ۋه ھهرخىل كېسهل مالالرنى سويمايدۇ

نى باغالپ، بېشىنى قىبلىگه قىلىپ سول يانچه ياتقۇزۇپ )ئۈچ ئايىغى(سويغاندا مالنىڭ ئىككى قول ۋه سول پۇتى

قېنى چىقىپ بولغانـدا، ئـوڭ پۇتىنىـڭ تىـزى ئۈسـتىدىن تېرىـدىن تۆشـۈك ئېچىـپ . تهكبىر بىلهن پىچاق ئۇرىدۇ

. پۈۋدهپ، مالنىڭ تېرىسىنى قورسىقىدىن كانىيىغا ئۇدۇلالپ يېرىـپ، تېرىنـى ئىككـى تهرهپـكه قايرىـپ ئاجرىتىـدۇ

ۇتىـدىن بېـشىنى تـۆۋهن قىلىـپ كانارىغـا ئاندىن مالنىڭ بېشىنى ۋه ئىككى قول پاقالچىقىنى كېسىۋېتىپ، ئاقـا پ

قىزىلئـۆڭگهچنى چىگىـپ قويـۇپ ئـاچچىق . ئېسىپ تېرىسىنى ئاجراتقاندىن كېيىن مالنىڭ مالنىڭ قارنىنى يارىدۇ

ئـۆپكىگه تۇتـاش . زاسۈيلىرىنى ئالىدۇ¨ئۈچهينى ئۈزمهي سىيرىۋالىدۇ، ئاندىن پىچاق تهگكۈزمهي، قېرىن ۋه ئۆپكه

Page 188: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 188

ئاخىرىـدا مالنىـڭ قارنىـدىكى شـۇللۇق . سىغا پىچاق ئۇرۇپ يۈرهك قېنىنى چىقىرىۋېتىـدۇچىققان يۈرهكنىڭ ئوتتۇرى

قوينىـڭ . ئهت، سېرىق سۇ ۋه گۆشكه چاپالشقان قىلالرنى تـازىالپ قائىـده بـويىچه پارچىاليـدۇ يـاكى پهشـلهيدۇ

.ويىدۇئىچ مېيىنى بۆرهك بىلهن قوشۇپ تهككى شهكلىده يۆگهپ ق. قۇيرۇق مېيىنى پۈتۈن كېسىۋالىدۇ

ئۇيغۇر قاسساپلىرىنىڭ مال سويۇشقا ئېپى بار ۋه قولى چاققان بولۇپ، ئۇستا قاسساپالر ئوتتـۇرا ھېـساب بىـلهن

.ئون بهش مىنۇتقىچه بىر قوينى سويۇپ بوالاليدۇ¨ئون

كىچىـك ¨ئۇيغۇر قاسساپلىرىنىڭ مال سويۇش ئاالھىدىلىكى شۇنىڭدىن ئىبارهتكى، ئۇالر ھهربىـر مالنىـڭ چـوڭ

شـۇڭا ئـۇالر مالنىـڭ ئۇسـتىخان، . ان قۇرۇلمىسى، بېغىش ۋه ئومـۇرتقىلىرى بىـلهن بهش قولـدهك تونـۇشئۇستىخ

.ئۈگىلىرىنى سۇندۇرماي، ئهپچىللىك بىلهن ئاجرىتىۋېتهلهيدۇ

ساتىراشلىق

: بۇنى. بىرىنىڭ چېچىنى چۈشۈرۈپ قويىدىغان ئادهت بار¨ئهزهلدىن ئۇيغۇرالردا بىر

هش نهرسه ئاسماق، ھهر كىشىگه الزىمدۇر ب<<

.دېگهن شېئىر ئىسپاتاليدۇ>>، پىچاق ھهم چاقماقكئۇستىرا، تاغاق، مىسۋا

ئۇيغۇرالر ئىپتىدائىي تۇرمۇشتىن قـول ئـۈزۈپ شهھهرلهشـكهندىن كېيىنكـى ئـۇزاق تـارىختىن بۇيـان سـاقلىنىپ

رىسالىسىده بايان قىلىنىشىچه، كېلىۋاتقان مىللىي ساتىراشلىق رىسالىسىده ساقلىنىپ كېلىۋاتقان مىللىي ساتىراشلىق

ئۇستاز بولغـان، ئۇنىـڭ شـاگىرتلىرى بـۇ كهسـپىنى داۋام قىلىـپ ¨سالمانپاك دېگهن كىشى مىللىي ساتىراشالرغا پىر

.زامانىمىزغا ئهكهلگهن

ئۇيغۇرچه مىللىـي ساتىراشـلىق رىسالىـسىده، مـۇالزىمهت ئهخالقـى، كهسـىپ قائىدىـسى تۆۋهنـدىكىچه بايـان

:قىلىنغان

خېرىدار شاھ مهيلى گاداي بولسۇن ئوخـشاش ھـۈرمهت قىلىـش، ھهرىكهتـته سـىپايه، مۇئامىلىـده ئىللىـق ) 1

.بولۇپ، چوڭالرنى ئورۇندۇققا يۆلهپ، بالىالرنى كۆتۈرۈپ ئولتۇرغۇزۇش

.بىلهن باشالپ، پهرتۇقنى ئوڭدىن سول تهرهپكه تارتىش>>بىسمىلال<<ئىشنى) 2

Page 189: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 189

.پ، باش نېرۋىلىرىنى ئويغىتىش، ئاندىن چاچنى ھۆل قىلىپ ئۇۋۇالشچاچنى ئالدى بىلهن قۇرۇق ئۇۋۇال) 3

ئۇستىرا، پهرتۇقالرنىڭ تازىلىقىغا ئهھمىيهت بېـرىش، تـاز ۋه يـارا چىققـان باشـالنىڭ ئۇستىرىـسىنى ئـايرىم ) 4

قىلىش، چاچ ئېلىپ بولۇش بىلهن ئۇستىرىنى كۆكتاش زهمچه سۈيىده دېزىنفېكـسىيه قىلىـش، لـۆڭگه، پهرتقـۇقنى

.قايناق سۇغا بېسىش، كاسىپ ئۆز قولىنى سوپۇن ۋه كۆكتاش سۈيى بىلهن يۇيۇش

¨گه قارىتىـپ سـېلىش، چـاچ، سـاقال)چاچنىڭ ياتقان تهرىپـى(ئۇستىرىنى باشنىڭ ئوڭ تهرىپىدىن تۆۋهن ) 5

.بۇرۇتالرنى قائىده بويىچه ئېلىش، قۇالق، بۇرۇن، مهڭزىدىكى مويالرنى قالدۇرماسلىق

ولغاندىن كېيىن، باشنى سېلىق ئۇۋۇالپ، باش بويۇننى سىلكىپ قاس چىقىرىـپ، چـېكه ۋه چاچ ئېلىنىپ ب) 6

.قوشۇمىنى چىمدىپ، ئانا تومۇرالنى ئويغىتىش

ئىككى قول، تاغاق دۈمبىلهرنى ئۇۋۇالش، ئۇششاق قولالردىن قاس چىقىرىش ئارقىلىق بهدهننى يهڭگىللىتىپ ) 7

رازى بولغاندىن كېيىن پهرتـۇقنى سـول تهرهپـتىن سـىلىق ئېلىـپ، قويۇش ھهم چاچ ئالغۇچىغا ئهينهك كۆرسىتپ،

خېرىدارنىڭ باش كىيمىنى كىيدۈرۈپ، ياقىلىرىنى تۈزهپ، ياشانغانالرنى يۆلهپ تۇرغۇزۇپ، بالىالرنى ئورۇنـدۇقتىن

.كۆتۈرۈپ چۈشۈرۈپ ئۇزىتىش ۋه قايتا كېلىشكه دهۋهت قىلىش

مهرىپهتخانا يـاكى مهدهنىـي كۆڭـۈل ئـېچىش ئـورنى قىلىـش كاسپ دۇكاننى ساتىراشخانىال ئهمهس بهلكى ) 8

، كاسـىپ )سـازالر ئورۇندىلىـدۇ¨ئۇيغۇر ساتىراشخانىلىرىنىڭ ھهرقاندىقىدا بىر يۈرۈش ساز بولىدۇ، يېڭـى ناخـشا(

خېرىدارغا جهمئىيهتتىكى ياخشى ئىشالرنىڭ ئۈلگىسى، ناچار ئىشالرنىڭ زىيانلىرىنى تهشۋىق قىلىـش، تهربىيىلىـك

.چۆچهكلهرنى سۆزلهش ئارقىلىق كىشىلهرنى ياخشىلىققا دهۋهت قىلىدۇ¨ھېكايه

رىسالىده جهمئىي قىرىق بىر مادددا كهسىپ قائىدىسى سۆزلهنگهن بولۇپ، ئۇيغۇر ساتىراشلىرى بۇنىڭغا سهمىمىي

.ئهمهل قىلىدۇ

ىتىـده بهزى كېـسهللهرنى دهرۋهقه، ئۇيغۇر ساتىراشلىرى نوقۇل ساتىراش بولۇپال قالماسـتىن، ئـۇالر يهنه ئـۆز نۆۋ

ئۇالر تومۇر تۇتۇش، ئۇۋۇالش، چىمـدىش، قـان ئـېلىش، ئۆسـمىلهرنى . داۋااليدىغان خهلق ئىچىدىكى تېۋىپالردۇر

، سۆگهل قاتارلىقالرنى ئات قىلى بىلهن بوغۇپ يـاكى ئىـسرىقدان )ئوپېراتسىيه قىلىش(خاراكتېرىگه قاراپ كېسىش

كېـسىلىنى پىيـاز ) ئىلغـا(داۋاالش، ئهسـۋه ) كۆيدۈرۈپ(گىنى داغالپ كۈلى بىلهن كۆيدۈرۈپ چۈشۈرۈش، كۆيدۈر

Page 190: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 190

بىلهن سىركىنى سۈرتۈپ يـاكى يىڭـنه بىـلهن ئىلىـش يـاكى تـۇچ يامـاق سـۈرتۈپ قـايتۇرۇش، چىـش ئـاغرىقىنى

كۆيدۈرۈلگهن نۆشۈدۈر بىلهن جىگهر كاۋىپىنى چىشلىتىپ ئـاغرىق پهسـهيتىش، چىـش تـارتىش، ھهرخىـل چاتمـا،

قىلىـش، ) خهتـنه(ز كېسهللىرى، بالىالردا بولىـدىغان سـۇلۇق چـاقىالرنى داۋاالش ھهمـده سـۈننهت تهمرهتكه، تا

.چېچهك چېكىش قاتارلىق ئۇنىۋېرسال داۋاالش ئىشلىرىنى ئۆزىنىڭ ساتىراشلىق كهسپىگه قوشۇپ ئىشلىگهن

¨زىقـارلىق لهتىـپهچـۆچهكلهر ۋه قى¨ساتىراشلىق دۇكانلىرى يهنه خهلق ئارىسىدىكى داستان، قىسسه، ھېكـايه

شـۇ سـهۋهبتىن چــاچ . چاقچـاقالرنى ئېيتىـدىغان، ھهرخىـل يېڭــى ئۇچـۇرالرنى ئالماشـتۇرىدىغان مهيـدان ئىــدى

ئالدۇرمايدىغانالرمۇ ساتىراشخانىنىڭ دائىملىق چۆپقهتلىرى سۈپىتىده دۇكانغا كېلىپ ئولتـۇرۇش ئـادىتى بىـر قهدهر

.كهڭ ئومۇمالشقان

موزدۇزلۇق

ئهجدادلىرىمىز ئىنتـايىن جاپـالىق بولغـان ئوۋچىلىـق تۇرمۇشـىنى . ق ھاۋا شارائىتىدا ياشىغانئاسىيانىڭ قۇرغا

يهنـى ئۇالرنىـڭ گۆشـىنى . ئاخىرالشتۇرۇپ، ئات، كاال، تۆگه، قوتاز، قوي قاتـارلىقالردىن پايدىلىنىـشنى بىلـگهن

غـۇر خهلقىـده موزدۇزلـۇق لـېكىن بىـز ئۇي. پىشۇرۇپ يهپ، تېرىسىدىن ئايـاغ كىيىمـى ئىـشلهشنى ئىجـاد قىلغـان

بىـراق، تهڭرىتاغلىرىنىـڭ شـىمالى ۋه جهنۇبىـدىن قېزىۋېلىنغـان . كهسپىنىڭ قاچان پهيدا بولغانلىقىنى بىلمهيمىـز

ئىپتىــدائىي قهبرىــستانلىقتىن تېپىلغــان ئۆتــۈك ئهۋرىــشكىلىرىگه ۋه بهزى تــارىخىي ماتېرىيــالالردىكى مهلۇماتالرغــا

دهۋرىمىـزگه . لىقىنىڭ نهچچه مىڭ يىللىق تارىخنى باشتىن كهچۈرگهنلىكى مهلـۇمئاساسالنغاندا، ئۇيغۇر مۇزدۇزچى

.يېتىپ كهلگهن موزدوزلۇق كهسپى ئهنه شۇ نهچچه مىڭ يىللىق تهجرىبىنىڭ بېيىتمىسى دېيىشكه بولىدۇ

ئـارا ئۆتـۈك، ھالقـا ئۆتـۈك، پهس پاشـنا،) كـارۋانچه(ھازىر ئۇيغۇرالردا قهدىمدىن ساقلىنىپ كېلىۋاتقان سهپهر

پاشنا، ئېگىز پاشنا ئۆتۈك، تۈز مهسه، توغرا تۇمشۇق مهسه، بۇغداي تۇمشۇق مهسه، ئىـسگىالچ مهسـه، ئهرهنـچه

.مهسه، ھالقا كهش، سهندهل ۋه يېڭى پاسۇندىكى ھهرخىل بهتىنكه قاتارلىقالر بار

. ىككه ئىـشلىتىدۇئـۆچكه، قـوي تېرىـسىنى ئهسـتهرل. كـاال تېرىـسىدىن تىكىـدۇ¨ئۇيغۇرالر ئاياغ كىيىمنى ئات

ــر ــرىن دهپ بى ــكاپ، چىگى ــشۇ، مهس ــاڭ، بې ــۇرۇم، چهم، ئۇلت ــۆن، خ ــى ك ــاغ رهختىن ــۇالر ئاي ــدىن ¨ئۇيغ بىرى

Page 191: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 191

بۇ خىل رهختلهرنـى . كۆن، خۇرۇمالر قارا، قىزىل رهڭده، ئهستهرلىكلهر ئاق، سېرىق رهڭده بولىدۇ. پهرقلهندۈرىدۇ

.يهرلىك ئۇسۇل بىلهن ئۆزلىرى ئىشلهيدۇ

يىڭـنه، ¨، يىـپ)بىگىـز(كىچىـك دهرهش ¨كۆن، خۇرۇم ۋه چهم كېسىش پىچىقى، چوڭ: بالرموزدۇلۇق ئهسۋا

قـارا مـۇم، سـىرهج، قـارا گـۈل، ئهنـدىزه ۋه قېلىـپالردىن ¨، پهرداز كالتىكى، ئاق)رهخت تۈزهش سايمىنى(كوۋا

.ئىبارهت

ئاياغنىڭ باشـلىق . ۇرىدۇموزدۇزلۇق كهسپىده ئهندىزه ۋه قېلىپ ئاساسىي ئورۇندا ت: راسالش ۋه تىكىش ئۇسۇلى

باشـلىقنىڭ باشـمالداققا ئوخـشاش تىلـى . باشلىق، بىلهن قونچى ئهستهرلىنىدۇ. قونجى ئهندىزه بىلهن كېسىلىدۇ

ئىچ چهم ¨، ئاندىن قېلىپقا تارتىلىپ ئىستهلكه)ماشىنا سالىدۇ(قونچىنىڭ ئويۇلغان يېرىگه كىرگۈزۈلۈپ بىخ سالىدۇ

تىكىپ تاش چهمنى شۇ تاسما بىلهن قوشۇپ تىكىدۇ يـاكى ياغـاچ مىـخ بىـلهن ئاندىن چهمدىن تاسما . تىكىلىدۇ

.قېلىپتىن ئېلىپ الزىم قىلىدۇ. پاشنا قويۇپ قېلىپقا تارتىپ پهردازاليدۇ. مىخاليدۇ

ئۆتۈك قېلىپقا سـېلىنماي تهتـۈر ئـۆرۈپ تىكىلىـپ ئانـدىن ) بۇ ئۆتۈك قىزىل كۆندىن تىكىلىدۇ(مهسه، كارۋانچه

بـۇ ئاياغالرنىـڭ ھهممىـسى ئهرهنـچه ۋه ئايـالچه دهپ . خىلدىكى ئۆتۈكلهردهك قاتۇرما قىلىنمايدۇئۆرۈيدۇ، باشقا

.ئايرىلىپ، نۇسخا جهھهتتىن پهرقلىنىدۇ

كهسىپ بولـۇپ، ھهربىـر يۇرتتـا بـۇ ھـۈنهر ¨موزدۇزلۇق ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئهڭ كهڭ تارقالغان ئهنهنىۋى ھۈنهر

دهپ ئاتىلىـدىغان >>مـوزدۇز مهھهللىـسى<< ئۇيغـۇر يهر جـاي نـاملىرى ئىچىـده.بىلهن شۇغۇللىنىدىغان كاسىپالر بار

.مهھهللىلهر بولۇشىمۇ بۇنى ئىسپاتاليدۇ¨يۇرت

ھهيكهلتىراشلىق

بۇنى كېرىيىدىكى فارا . ھهيكهلتىراشلىق ئۇيغۇرالر بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلغان مهزگىللهرده تازا تهرهققىي قىلغان

ئهسىرگه ئائىت تاتخاگاتا بۇددا دىنىنىڭ ھهيكىلى، خوتهندىكى يوتقان خارابىسىدىن vغان خارابىسىدىن قېزىۋېلىن

قېزىۋېلىنغان ساپال قـۇش، تۇرپانـدىن قېزىۋېلىنغـان الي قورچـاق، رهڭلىـك الي ئـات ھهيكىلـى، قاراشـهھهردىن

Page 192: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 192

ــالغان ئهر ك ــدىن ياس ــى، يهنه الي ــاۋان ھهيكىل ــرا پ ــان ۋاج ــاچتىن ئويۇلغ ــان ياغ ــشى ۋه قېزىۋېلىنغ ــشىنىڭ بې ى

.بۇدساتىۋابېشى قاتارلىقالر ئىسپاتاليدۇ

شۇنىڭدىن كېيىن ھهيكهلتىراشلىق ھهرخىل دىنىي سهۋهب ۋه . ئهسىرده ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلغانxئۇيغۇرالر

لىق ھهيكالتىراشـالر ئـۆز ماھـارىتىنى ئۇيغـۇر بىناكـار. چهكلىمىلهر بىلهن قاتاردىن قېلىپ، نهققاشـلىققا ئـۆزگهرگهن

ئىشىك گىرۋهكلىرىگه، مېھراپالرغا، مۇنـار، گـۈمبهزلهرگه ھهرخىـل گهج ¨تۇرۇس، دېرىزه¨سهنئىتىگه قارىتىپ، تام

مـارالالر، چـالغۇ ئهسـۋابالر، ئـۆي ¨چېـۋىلهر، بۇغـا¨ئويما نهقىشلهر بىلهن گۈل سىياقى، غۇنچه پورهكلىرى، مېۋه

.بىساتالر، ھۆسىن خهتلهر چۈشۈرۈش بىلهن نامايهن قىلغان

دهۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن ھهيكهلتىراشلىق تارىخدىن قارىغاندا ئۇ ئۆزگىچه ئۇسلۇب ۋه مىللىـي ئاالھىـدىلىككه

.ئىگه ئىكهنلىكى بىلىنىدۇ

ئۇيغۇر ھهيكهلتىراشلىرى گهج، پوالت چىۋىق، ماتا ياكى پاخال ۋه تۇخمنىڭ ئېقىنـى ماتېرىيـال قىلىـدۇ، گهج

.ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدۇ

بېلىـق گهج ئۇزۇنچـاق بولـۇپ . يكهلتىراشالر گهجنى بېلىق گهج، توم گهج دهپ ئىككىگه ئايرىيـدۇئۇيغۇر ھه

.ئۇيغۇر ھهيكهلتىراشالر بېلىق گهج ئىشلىتىدۇ. توم گهج ئۇيۇل، يوغان بولىدۇ. چىداملىق بولىدۇ

مىقـداردىكى گهج تهييارالش، بېلىق گهجنى ئۆزلىرى تونۇردا پىشۇرۇپ سـوقۇپ ئهلگهكـتىن ئۆتكـۈزۈپ مهلـۇم

بىـر قـانچه مىنۇتتـا گهج لهڭپۇڭـدهك قاتىـدۇ، ئانـدىن . گهجنى سۇغا سېلىپ دوغاپ تهييـارالپ قويـۇپ قويىـدۇ

.ئىشلىتىشكه باشاليدۇ

مـوزدۇر بۇرهندىـسىگه (، بۇ رهنده گهرده )ئهنرىۋه شهكلىده بولىدۇ(گۈسته گهرده : ھهيكهلتىراشلىق ئهسۋابلىرى

.رده، ئىسكىنه گهرده قاتارلىق پوالت تىغالردىن ئىبارهت، نۇكهش گهرده، زىقچى گه)ئوخشاش

ئادهم ياكى ھايۋانات ھهيكىلىنى ياسىماق بولسا، ئالدى بىلهن پوالت چىۋىقتا ئۇنىڭ : ھهيكهل ياساش ئۇسۇلى

جــازىنى ســىرالپ ئۈســتىگه مانــا يــاكى پاخــال يــۆگهپ، ھهيكهلنىــڭ ئهزا كۆرۈنۈشــلىرىنى . جازىــسىنى قۇرىــدۇ

گهج مهلۇم قېلىنلىققا يهتكهنده كېرهكلىـك . ئاندىن گهجنى ھۆل ۋاقتىدا ماتا ئۈستىگه سۈركهيدۇ. مۇقىمالشتۇرىدۇ

چاپلىما ھهيكهللهر، مهسىلهن، تامغـا چاپلىنىـپ . سايمان بىلهن قىرىپ، ھهيكهلنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىنى پۈتتۈرىدۇ

Page 193: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 193

، بـۇ خىلـدىكى ھهيكهلـلهرگه قېلىـپ بىر يۈزى كۆرسىتىلىپ ياسىلىدىغان ئادهم بېشى ياكى پۈتۈن تۇرقى بولـسۇن

.بىرنى ئهينهن ياساپ ئۇنىڭدىن قېلىپ ئېلىپ قالغانالرنى گهج بىلهن قۇيۇپ قۇرۇتۇۋالىدۇ. ئىشلىتىدۇ

. ئۇيغۇرالر ھهيكهل پۈتكهندىن كېيىن تۇخۇمنىڭ ئېقىنى ماتا بىـلهن ھهيـكهل ئۈسـتىگه سـۇۋاپ پهرداز بېرىـدۇ

ئـۇزۇن . يـامغۇر، نهملىكنـى قوبـۇل قىلمايـدۇ. بىله بىـرگه يېرىلمايـدۇبۇنىڭدا ھهيكهل پارقىراق، سىلىق بولۇش

.مۇددهت تۇپراق ئاستىدا تۇرسىمۇ ئهسلى ھالىتى ئۆزگهرمهيدۇ

سىرچىلىق

ھازىرغىچه ساقلىنىۋاتقان بۇددا دىنىنىڭ بىرمۇنچه ئىزلىرىدىن قارىغاندا، مهسىلهن، بايدىكى قىزىـل غـارلىرى،

، مازار باغ غارلىرى، قارا شهھهر شىكشىن مىڭئۆي ۋه غارلىرى، )قىزقاغا( قىزقالغان سىم،¨كۇچادىكى قۇمتورا، سىم

تۇرپاندىكى بېزهكلىك، سىڭگىم ئېغىزىدىكى ئىبادهتخانـا، تۇيـۇق غـارلىرى، دۇنخـۇاڭ ئىبادهتخانىـسى قاتـارلىق

ۋرۈك، لىمـالر ۋه ، ھهرخىل رهڭلىك سـۈرئهتلهر، سـىرالنغان تـام تـورۇس، تـۈ)بۇت(جايالردىكى رهڭلىك ھهيكهل

تۇرپاندىكى . باشقىالردىن قارىغاندا ئۇيغۇر سىرچىلىق تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن ۋه ئۆز زامانىسىدا كامالهتكه يهتكهن

قېزىۋېلىنغان ساماۋىي خانغا تهقلىد قىلىنغان رهڭلىك ياغاچ قورچاق بۇنىڭ كۈچلۈك دهلىلى ۋه ئۇيغۇر بىنكالرىقىنىڭ

.بىباھا سهنئىتى

جهگه، ¨كارلىقىدىكى ھهرخىل كاھىشالر، ئويمىالر، ياغاچ تـۈۋرۈكلهر، رېـشاتكىالر، ۋاسـاجۈپ، لىـمئۇيغۇر بىن

چېۋه شهكلى چۈشۈرۈلگهن قاپارتما ئويمىالرنىـڭ ھهممىـسى ۋه باشـقا ¨ھاراق پهرمانلىرىغا ئويۇلغان نهقىشلهر، مېۋه

ھهرقايسى مهسچىت، مهدرىـس، مـازار، سىز. جاھازلىرى ئۇيغۇر سىرچىلىرىنىڭ كارامىتى بىلهن گۈزهل تۈس ئالغان

جهگهلىـرىگه قارىـسىڭىز، سـىر بىـلهن بېـزهلگهن ¨تـورۇس، لىـم¨قهدىمكى ئىمارهتلهر ۋه ئـائىله بىنالىرىنىـڭ تـام

.بۇالرنىڭ ھهممىسى ئۇيغۇر سىرچىلىقىننىڭ كارامىتى. بېزهكلهرنى كۆرىسىز

تېشى، بۇ خىل تاش قاراڭغۇ تـاغ ئېتىكىـدىكى سىر: ئۇنىڭ خام ماتېرىيالى. ئۇيغۇرالر سىرنى ئۆزلىرى ياسايدۇ

الداق سايلىرىدا بولۇپ، ئاتچىالر ھهر قېـتىم چهتئهلـدىن قايتقانـدا ئالغـاچ كېلىـپ سـاتىدۇ، يهنه زىغىـر مېيـى،

زۆرۈر تېپىلغانـدا، چهتنىـڭ تـاش رهڭ دېـگهن ماتېرىيـالىنى . گۈڭگۈرت، باش پىياز، داشـاڭ ۋه ھهرخىـل رهڭـلهر

.ئىشلىتىدۇ

Page 194: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 194

سىر تېشىنى سوقۇپ، ئهلگهكتىن ئۆتكۈزۈپ زىغىر مېيى، گۈڭگۈرت، باش پىياز، داشاڭالر : هش ئۇسۇلىسىر ئىشل

ئانـدىن قايـسى خىـل سـىر الزىـم بولـسا، . بىلهن ئارىالشتۇرۇپ، پهس ئوتتا ئۇزۇن قاينىتىپ خـۇرۇچ تهيياراليـدۇ

ىلهن سىرنى ئارىالشتۇرۇپ يېڭى تـۈرلهر سىر ب. تهييارالنغان خۇرۇچقا شۇ خىلدىكى رهڭنى ئارىالشتۇرۇپ سىر ياسايدۇ

دىـن )تاغدىن قېزىلىدىغان جىگهررهڭ سېغىز تـاش(شىنجاڭ يهرلىك مهھسۇالتى بولغان گىل . پهيدا قىلىدۇ)رهڭلهر(

.قىزىل، ئات باغرى رهڭ ياسايدۇ

امان سهنئىتى ئۇيغۇرالردىكى ئهنئهنىۋى سىرچىلىق ئوتتۇزىنچى يىلالرغا كهلگهنده تهرهققىي قىلىپ ئۇيغۇر يېڭى ز

ئۇيغۇر سىرچىلىقى ئۆزىگه خـاس مىللىـي ئاالھىـدىلىككه ئىـگه بولـۇپ، سـىر تهييـارالش . ئۈچۈن خىزمهت قىلدى

ئۇسۇلىدىن تارتىپ، سىرالش، نهقىش ۋه كاھىشالرنى ئويۇشقىچه بولغان بارلىق جهريـانالر يهرلىـك ئۇسـۇل بىـلهن

.ئېلىپ بېرىلغان

. سهنئىتىمۇ ئۇيغۇر سىرچىلىقىنىڭ يهنه بىر مۇھىم تهركىبىي قىسمىئالتۇن ھهل تهييارالش ۋه ھهل بېرىش

باققاللىق

دهپ >>باققـال<<چېۋه كهسپى بىـلهن شـۇغۇلالنغۇچىالرنى¨چېۋه ماكانى بولۇپ، ئۇيغۇرالر مېۋه¨مېۋه¨شىنجاڭ

.باققالىق كهسپى ھۆل مېۋىچىلىك، قۇرۇق مېۋىچىلىكتىن ئىبارهت ئىككى خىل بولىدۇ. ئاتايدۇ

ېۋه باققاللىرى، ئۆرۈك، شاپتۇل، توغاچ، ئهنجۈر، ئالما، ئانـار، ئـامۇت، نهشـپۈت، بېھـى، ئـالىگرات، ھۆل م

بۇ . ئالۇچا، ئهينۇال، ئۈزۈم، ئۈجمه، گىالس قاتارلىق كۆپ خىللىق مېۋه، قوغۇن تاۋۇز قاتارلىقالرنى ئېلىپ ساتىدۇ

.ى يىل بويى سېتىلىدۇئايغىچه، بهزىلىر¨12ئايدىن ¨5بىرىگه ئۇلىشىپ ¨خىل مېۋىلهر بىر

باققالالر كۈندىلىك توپ سېتىۋېلىش ياكى باغ كۆتۈره ئېلىشتهك ئىككى خىل ئۇسۇل بىلهن توپ ئېلىـپ پـارچه

. ساتىدۇ

ھهرقانداق باققال مېـۋه سـاتقاندا، . چېۋىلهرنى سېتىشى ئۆزگىچه ئاالھىدىلىككه ئىگه¨باققالالرنىڭ ھۆل مېۋه

ۈپهتلهيدىغان ئىـدىئوملۇق سـۆزلهر بىـلهن سـاتىدۇ، شـۇنداقال مېـۋه دۇكىنـى توۋالپ خېرىدار چاقىرىپ مېۋىنى سـ

.دهپ يېگۈزۈپ تهمىنى تېتىتىپ ساتىدۇ>>پۇل ئالمايمهن، بىر تال يهپ باقسىال<<ئالدىدىن ئۆتكهن كىشىلهرگه

Page 195: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 195

ۇلغـان بـۇ مېـۋىلهر قۇرۇت. قۇرۇق مېۋه باققاللىرى قۇرۇتۇلغان مېۋىلهرنى توپ ئېلىپ پارچه يـاكى تـوپ سـاتىدۇ

ئۈزۈم، گۈله، جىگده، ياڭاق، پىسته، بادام، قاق، چىالن، قارىئۆرۈك خىلمۇ خىل بولـۇپ، ئـۇالر يهنه قوشـۇمچه

.قهنت، ناۋات، پاتاسا، پهشمهكلهرنىمۇ ساتىدۇ

خېرىـدارالرنى جهلـپ قىلىـش . قۇرۇق يېمىشچىلهر مېۋىنىڭ سۈپىتىگه ۋه تازىلىقىغا ئاالھىده ئهھمىـيهت بېرىـدۇ

ھـۆل . ىڭ ئهڭ زور ئاالھىدىلىكى، باققالالر كهڭ قورساق بولۇپ خېرىدارالر بىلهن بىھۇده باھا تاالشمايدۇباققالالرن

مېۋه ساتىدىغان باققالالردا جىڭالپ سېتىش ئادىتى بولمىغان، بازار ئىقتىسادىي ئىگىلىكىگه يۈزلىنىۋاتقان بۈگـۈنكى

.ادىتى ئومۇمالشقانكۈنده مېۋه سودىسىدا جىڭ ئىشلىتىشتهك ئۆلچهملىك سودا ئ

تۇنىكىسازلىق ۋه قۇلۇپسازلىق

دىـن ئـائىله )قاڭـالتىر(ئۇيغۇر ئۇستىالر تۈنىكه . تۆمۈرچىلىك تهركىبىدىكى تۈنىكسازلىق ئاق ئىش ھېسابلىنىدۇ

مهسـىلهن، سـۇ . قاتـارلىق ھهرخىـل سـايمانالرنى ياسـايدۇ) دۇكان(ئىمارهت الزىملىقى، بوتكا ¨سايمانلىرى، ئۆي

ك، ياغ تۇڭى، قول يۇيىدىغان ھهرخىل چهينهك، ئۇزۇن تۇمشۇق چۆگـۈن، مهش، كانـاي، سـاماۋار، تۇڭى، چېله

.كىچىك داس قاتارلىقالر¨پىرهنىك قېلىپى، چوڭ¨لېس، پېچىنه

قاڭالتىرچىلىق سايمانلىرى، گۈل قېلىپى، ئهندىزه، سۈنبه، لوم، تۆمۈر، بولقا، ياغاچ بولقا، تۈز قايچا، ئهگرى

.كهپشه، دانىكا، ئوچاق، كۆيهك، كۆمۈر، داغمال قاتارلىقالردىن ئىبارهت) سهركۇل(قايچا، پهركۈچ

بىـرىگه ¨ئـۇالنمىالر گىـرهچه شـهكلىده بىـر. گه تايىنىلىـدۇ)قېلىـپ(تۇنىكىسازلىق ئهنـدىزه : ئىشلهش ئۇسۇلى

غ تـۇڭى، سـۇ مهسىلهن، سـاماۋار، چۆگـۈن، يـا. چېتىلىپ ئۈستىدىن ياغاچ بولقا بىلهن ئۇرۇپ جىپسىالشتۇرۇلىدۇ

تۇڭى قاتارلىق ئوتتا قويىدىغان، سۇيۇق نهرسه ئالىدىغانالرنى ئۇلىغان يېرىدىن داغمالالپ دانىكـا بىـلهن قهلهيـده

.تۇتتۇرىدۇ

جهمئىيهت ئېھتىياجىغا جىددىي الزىملىق بولغان بۇ كهسىنىڭ ئوت بىلهن قىلىدىغان ئىـشى ئـاز، كىرىـشتۈرۈپ

.جىپسىالش قاتارلىق يهڭگىل ئىشى كۆپ

.قۇلۇپسازلىقمۇ تۆمۈرچىلىك دهستۇرىدا نازۇك ئاق ئىش ھېسابلىنىدۇ

Page 196: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 196

قۇلۇپسازلىق كهسپىده ئىشلىنىدىغان ئۆزگىچه مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگه كۆپ خىل ئىقتىدارلىق قۇلۇپ تۈرلىرى

. ىـدۇتـورۇتمه قۇلـۇپ ئىككـى تىللىـق بول. بۇنىڭ ئاچقۇ سـېلىنغاندىال ئېچىلىـدۇ¨مهسىلهن، شهدده قۇلۇپ. بار

ئاچقۇچنى سېلىپ ئالدىغا تارتىش ئارقىلىق ئېچىلىدۇ، تولغىمـا ¨تارتما قۇلۇپ. ئاچقۇچنى سېلىپ ئىتتىرىپ ئاچىدۇ

. پىلىسلىق بۇرما بولۇپ ئۇالر ئۆز ئورنىغا مـاس كهلگهنـده ئېچىلىـدۇ¨قۇلۇپنىڭ ئاچقۇچى ۋه ئىچكى تىلى ئېكىس

قۇچتىن كېــيىن كىچىــك ئــاچقۇچ سالمىــسا چــوڭ ئــاچ(خهنــجهر قۇلــۇپ، ئىــشكهك قۇلــۇپ، قــوش ئــاچقۇچلۇق

يهنه بىـر قىزىقـارلىق قۇلـۇپ، ئىپتىـدائىي ياغـاچ . قۇلۇپ قاتارلىق قىرىق نهچچه خىل قۇلۇپ بار) ئېچىلمايدىغان

لوكنىـڭ تـۈرى كـۆپ بولـۇپ ياسىلىـشى . قۇلۇپ، يهنى لوك دهپ ئاتىلىدىغان بۇ قۇلـۇپنى ياغـاچچىالر ياسـايدۇ

تر، ئۇزۇنلۇقى ئوتتۇز سانتىمېتر چوڭلۇقتا بىر ياغاچ سـاندۇقچه بولـۇپ ئوتتۇرىـسىغا كهڭلىكى ئون سانتىمې: مۇنداق

. ئۇنىڭ ئوتتۇرىسىدا بىر تۆشۈك بولىدۇ. بۇ ياغاچنى تىلى دهپ ئاتايدۇ. جىپسا كېلىدىغان چاسا ياغاچ ئورنىتىلىدۇ

لـوك ئىـشىكنىڭ . بولىـدۇبـۇ مىخنىڭمـۇ ئوتتۇرىـسىدا يهنه بىـر تۆشـۈك. تۆشۈككه سالىدىغان ياغاچ مىخ بولىـدۇ

يانماسلىق ئۈچـۈن . ئىشكىنى يېپىپ لوك تىلىنى ئالدىغا ئىتتهرگهنده ئىشىك تاقىلىدۇ. يېنىدىكى تامغا ئورنىتىلىدۇ

باشقا كىشىلهر بىلىۋالماسـلىقى ئۈچـۈن ياغـاچ مىـخ تۆشـۈكىگه . لوكنىڭ ئوتتۇرىسىغا ياغاچ مىخنى سېلىپ قويىدۇ

. ۇ، بۇ مهخپىيهتلىكنـى ئـۆي ئىگىـسىدىن باشـقا كىـشى بىلمهسـلىكى شـهرتئاچقۇمىخنى سېلىپ يوشۇرۇپ قويىد

قۇلۇپنى ئاچىدىغان چاغدا يان تامدىكى تۆشۈكتىن قولىنى سېلىپ ئالدى بىلهن ئاچقۇمىخنى، ئاندىن چوڭ ئېلىـپ

لـوك دهپ ئاتىلىـدىغان بـۇ خىـل قۇلـۇپ ئـاددىي ئهممـا . لوك تىلىنـى ئارقىغـا ياندۇرغانـدىال ئىـشىك ئېچىلىـدۇ

.مهخپىيهتلىكى كۈچلۈك بولۇپ، ئۆتمۈشته يېزىالردا كهڭ ئومۇمالشقان

مىسكهرلىك

Page 197: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 197

ئۇيغۇر مىسكهرلىك سهنئىتىنىڭ تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن بولۇپ، مىس، تـۇچ، ئـاليۇمىن، قوغۇشـۇن، سـىنىك

سـهنئهت ¨لقاتارلىق يۇمشاق جىـسىم تىپىـدىكى ئېرىـشچانلىقى كۈچلـۈك مېتـالالردىن ئـائىله سـايمانلىرى، گـۈزه

.سىرتىدا داڭق چىقىرىپ كهلگهن¨بۇيۇملىرى، زىبۇ زىننهت بۇيۇملىرى ئىشلهپ مهملىكهت ئىچى

سهندهل، ئوچاق، كۆيهك، كۆمۈر، ئوت پۆدىگۈچ، چاسا بولقـا، كهكه بولقـا، ¨بولقا: مىسكهرلىك سايمانلىرى

كهك، ئـاق قـۇم، قىزىـل قـۇم، ، ھهرخىل ئې)سىلغايتىش چاقى(بازغان، قىسماق قاچا، تۈز قاچا، سهركۇل، چاق

.قاتارلىقالر) مىس، ئاليۇمىن ئېرىتىدىغان سايمان(نۆشۈدۈر، كهپشهر، دانىكا، داغمال ۋه بۆتا

ئاپتۇۋا، چىالپچا، چۆگۈن، مانتا قازىنى، مىس قـازان، مىـس داش قـازان، جۈنبـۈل، : ئىشلهيدىغان بۇيۇمالر

رلىق نهچچه خىل ئائىله سايمانلىرى، كولـدۇرما، زهنجىـر، پىياله، جام قاتا¨لېگهن، كهپكۈر، چهينهك، مىس چىنه

دهرۋازا زىننهت بۇيۇملىرى، چاچ ئاسقۇ، ئۈزۈك، بىلهزۈك، چازا، تـاج، ¨ئات ئېگهرى، ھارۋا جابدۇقلىرى، ئىشىك

قاداق، سوقا، قۇيما ھهيكهل، باسما ھهرپلىرى، تامغا، داچهن پـۇل ۋه باشـقا قۇيمـا بۇيـۇمالر بولـۇپ تـۆت يـۈز

. خىلدىن ئارتۇق بۇيۇم ئىشلهپ چىقىرىدۇسهكسهن

مىسكهرلىك ئهنئهنىسىده ئېرىتىشنى ئالدىنقى . مېتالنى خام، پىششىق دهپ ئىككىگه ئايرىيدۇ: ئىشلهش ئۇسۇلى

ئېرىتىش مۇۋاپىق، ئۆلچهملىك بولمىسا، سوققاندا قاسىراق كۆپ چىقىپ كېتىپ قالىدۇ ياكى بولقا . ئورۇنغا قويىدۇ

. ئۇۋىلىپ كېتىدۇتهگكهنده يېرىلىپ،

مېتال ياخشى ئېرىگهندىن كېيىن ياسىماقچى بولغان سـايماننىڭ ھهربىـر بـۆلهكلىرىگه كېتىـدىغان ماتېرىيـالنى

مهسىلهن، ئاپتۇۋا، چۆگۈنلهرنىڭ چهپچىكى، قورساق، جوغا، تۇتقا، كانـاي، قاپقـاق، . پارچىالپ ئايرىم سوقىدۇ

. بىـرىگه كىرىـشتۈرۈلىدۇ¨ولغانـدىن كېـيىن، كهپـشهرلىنىپ بىـرتاج قاتارلىق بۆلهكلىرى ئۆلچهملىـك ياسـىلىپ ب

ئاندىن قىزىل بولسا قىزىل قۇم، ئـاق بولـسا ئـاق قـۇم . كهپشهرلىنىپ پۈتكهن سايمان چاققا تۇتۇپ سىلغايتىلىدۇ

.سۈرۈپ پهرداز بېرىدۇ

سېرىق ۋه قىزىـل رهڭ بۇنىڭ بىلهن تۇچ. تۇچ سايمانالرغا بولسا قىزىل قۇمغا زهنجىۋىل ئارىالشتۇرۇپ سۈرۈلىدۇ

.نهتىجىده تۇچ ئالتۇن رهڭگه كىرىدۇ. ئاندىن كىگىز سۈرۈپ سىلغايتىدۇ. ئالىدۇ

Page 198: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 198

ئـۇنى يىغىـپ، ئېرىتىــپ يهنه . مىـسكهرلىكته، چـاق ۋه ئېكهكـته ئۇۋالغــان قىرىنـدىالرمۇ ئىـسراپ قىلىنمايــدۇ

.مىسكهرچىلىك قهشقهر شهھىرىده ناھايىتى تهرهققىي تاپقان. ئىشلىتىدۇ

چىلىق تاقى

ــىۋهتلىك ــلهن مۇناس ــدۈرۈش دهۋرى بى ــا كۆن ــاتنى قولغ ــى ئ ــدا بولۇش ــڭ پهي ــى . تاقىچىلىقنى ــۇر خهلق ئۇيغ

سـودا ¨بولۇپمـۇ قاتنـاش. دېـگهن ماقـال بۇنىـڭ دهلىلـى>>ئات يۈك كۆتۈرىدۇ، تاقا ئاتنى كۆتۈرىـدۇ<<ئىچىدىكى

شـۇنىڭ بىـلهن . ڭ مۇھىم ئاساسى بولدىترانسىپورتىنىڭ تهرهققىيات ئېھتىياجى تاقىچىلىق كهسپىنى يولغا قويۇشنى

.تاقىچىلىق بىر خىل كهسپىكه ئايلىنىپ تۆمۈرچىلىكتىن ئايرىلىپ چىقتى

سـومتىراچ، ¨تاقىچىقنىڭ سايمىنى ئاساسهن، ئوچاق، كۆيهك، قىسقاچ، بولقا، بازغان، سهندهل، قهلهم، سۈنبه

¨ ئۇالر مۇشۇ سايمانالر بىلهن تاقا ياسايدۇ ۋه ئات.ئاتنىڭ تاقىسىنى شىلىدىغان ئۇستىرا، دار، ئارغامچا قاتارلىقالر

.ئۇالغ تاقىاليدۇ

مهسـىلهن، ئـات، قېچىـر، . كىچىكلىكى ۋه يولغا قاراپ تاقىنىـڭ تـۈرى بهلگىلىنىـدۇ¨ھايۋانات تۈرىگه، چوڭ

.تاقا يهنه تاشلىق يول، توپىلىق يول، مۇز يولغا قاراپ ئايرىم سوقۇلىدۇ. ئېشهك، بۇغا تاقىسى قاتارلىقالر

تاقىسىنىڭ ھهر بىرى ئۈچۈن ئۈچ يۈز گرام تۆمۈر ئىشلىتىپ قېلىن سوقۇلسا، توپىلىـق ) ئۇزۇن يول(تاشلىق يول

.مۇزلۇق يول ياقىسى مىخلىق بولىدۇ. يول ئۈچۈن ئىككى گرام تۆمۈر ئىشلىتىپ سىپته سوقۇلىدۇ

تارتىلىـپ، يهنه بىـر ) نىمىـخ ئـور(تۆمۈر ئۆلچهملىك كېسىلىپ، قىزىتىلىـپ ئىككـى بېـشىغا زهي : ياسىلىشى

تۆمۈرنى قىزىتىپ ئۇچىنى ئۇچلۇق قىلىپ سوزۇپ كېسىپ، قېلىپقـا . تهرىپىگه ئۈچتىن تۆشۈك ئېچىپ تاقىنى ئېگىدۇ

.سېلىپ، بىر تهرىپىگه باش چىقىرىپ تاقا مىخنى ياسايدۇ

بىلهن قولتـۇق ۋه تـېقىم ئۈچ تال ياغاچتىن ياسالغان دار ئىچىگه ئاتنى ئۇزۇنىغا تۇرغۇزۇپ، ئارقان : تاقا قېقىش

ئانـدىن تاقىاليـدىغان پۇتنىـڭ تۇيـاق . ئارىلىقىدىن دارغا باغالپ، ئارقان ئـۇچىنى دار قوزۇقىغـا بـاغالپ قويىـدۇ

ئۈستىدىن ئارقان بىلهن كۆتۈرۈپ تۇرۇپ، سوتىراچ بىلهن تۇياقنى ياساپ تاقىنى قويۇپ مىخالپ، تۇۋاق چۆرىسىنى

.تاقا يۈزىگه جىپسىالپ ياسايدۇ

Page 199: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 199

يغۇر تاقىچىلىرى يالغۈزال تاقا ياساش، تاقىالش بىلهن بولماي، بهلكى ھايۋانات دوختۇرلـۇقىنى بىلـله ئېلىـپ ئۇ

مهسىلهن، ئۇالغالردا بولىدىغان چاشقان يارىسى، ئالىقاراق، تۇياق يېرىلىش، يىرىڭداش، ھهر خىل سۇلۇق . بارىدۇ

قىچىلىرى يهرلىـك ئۇسـۇل، يهلرىـك دورىـالر بىـلهن يېغىر، جۆجهي ۋه باشقا جاراھهتلهر، ئۆسـمىلهرنى ئۇيغـۇر تـا

.داۋااليدۇ ۋه ئوپېراتسىيه قىلىدۇ

تهجرىبىلىك تاقىچىالر ھايۋانالرنىڭ يۈرۈش، تىنىش ئهھۋالىغا قـاراپ كېـسهللىكى ۋه بولغـۇى كېـسهللىكلىرىنى

.مۆلچهرلىيهلهيدۇ

شـۇڭا . ىقىرىش ۋه قاتنـاش قـورالىئۇيغۇرالردا ئېـشهكمۇ ئاتقـا ئوخـشاشال ناھـايىتى مـۇھىم بولغـان ئىـشلهپچ

.تاقىچىلىقنىڭ ئهڭ ئاۋات بازىرى ئېشهك تاقىالش بولۇپ، ئۇنىڭ جهريانلىرى ئاتنى تاقىالشقا ئوخشىشىدۇ

قۇيمىچىلىق

ئۇيغۇالردا مىالدىدىن خېلى بـۇرۇنال، تۆمـۈر، مىـس، ئـالتۇن، كۈمـۈش تـاۋالپ ئۇنىڭـدىن ئىـشلهپچىقىرىش

.ى ئىشلهپ چىققان ۋه قۇيمىچىلىق كهسپىنى باشلىۋهتكهنقوراللىرى ۋه تۇرمۇش بۇيۇملىر

ئۇيغۇر . ئۇيغۇرالردا قۇيمىچلىقنىڭ تۈرى ناھايىتى كۆپ، ئىشلهپ چىقارغان نهرسىلىرى ئۆلچهملىك ۋه سۈپهتلىك

ئۇستىالر قازان، داڭقان، تاۋا، ساپان، مهش، ھارۋا قازىنى، ھارۋازىخچا ۋه ھهرخىل قۇڭغۇراق قاتـارلىق تۇرمـۇش

.دېھقانچىلىق، قاتناش ۋه باشقا ساھهلهردىكى سايمانالرنى قويۇپ چىقىرىدۇۋه

قۇيمىچىلىـق سـايمانلىرى ئوچـاق، كۆمـۈر، كـۆيهك، قىـسقاچ، . قۇيمىچىلىقنىڭ ماتېرىيالى چۆيۈندىن ئىبارهت

.بولقا، بازغان، چويۇن ېرىتىدىغان بوتا ۋه قۇمدىن ئىبارهت

:ئىشلهش ئۇسۇلى

چويۇنغا تۆمۈر، مىس، قهلهي قاتارلىق ھهرقانداق غهيرىي . دى بىلهن ماتېرىيال تالاليدۇئۇيغۇر قۇيمىچىلىرى ئال

تۆمۈر ئارىلىشىپال قالسا قۇيۇلغان سايمان يېرىلىپ كېتىـدۇ يـاكى قۇيغـۇچه تېرىلىـپ . مېتال ئارىالشماسلىقى شهرت

. خـام چويـۇن دهپ ھېـساباليدۇيهنه ئۇيغۇر ئۇستىالر رودىدىن ئېلىنغان پېتى ئىـشلىتىلمىگهن چويـۇننى. كېتىدۇ

ئـۇالر خـام چويـۇن ئالغانـدا ئېرىتىـشته . چويۇننى پىششىق چويۇن ھېـساباليدۇ) سايمان ياسالغان(ئىشلىتىلگهن

.ھېچقانداق مهسىله كۆرۈلمىگهنده ئاندىن ئىشلىتىدۇ

Page 200: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 200

ش ياخـشى قۇيمىچىلىق كهسپى ئاساسهن ئېرىتىش، قۇيۇش، قېلىپ قىلىپ ياساشـتىن ئىبـارهت بولـۇپ، ئېـرىتى

قۇيۇلغـان ماتېرىيالنىـڭ سـۈپىتى، تهكـشىلىكىگه كاپالهتلىـك . قېلىپ يېرىلمايـدۇ. بولسا قيۇش ئوڭۇشلۇق بولىدۇ

.قىلغىلى بولىدۇ

قۇيماقچى بولغان ھهرقانداق نهرىـسىنىڭ ئىـچ ۋه تـاش . قۇيمىچىلىق قېلىپى قۇمدىن ياسىلىدۇ: قېلىپ ياساش

، قۇيمـاقچى بولغـان قـازان ئۆلچىمىـده گـۈمبهز ياسـاپ ئىـچ قېلىپىنـى مهسىلهن، قازان قۇيغانـدا. قېلىپى بولىدۇ

ئېـرىتىلگهن چويـۇن . ئاندىن تاش قېلىپ ياسايدۇ، تاش قېلىپىنىڭ چوققىسى داچهندهك تۆشۈك بولىدۇ. پۈتتۈرىدۇ

چويۇۈن قۇيۇلۇپ مىنۇت ئـۆتمهي قاتىـدۇ، بـۇ چاغـدا، قۇيـۇش ئاغزىـدا پهيـدابولغان . ئاشۇ تۆشۈكتىن قۇيۇلىدۇ

قـازان قـۇلىقى، داڭقـان پـۇتى بـار جايالرغـا قېلىـپ . همچهكنى ئۇزۇپ چۈشۈرۋېتىپ قىزىق ۋاقتىـدا سـىلغايتىدۇئ

.ياسىغاندا پۇت، قۇالق ئورنى قۇيۇپ قويىدۇ

.قۇيمىچلىق كهسپىده بۇزۇلغان چويۇن ماتېرىيالى قايتا ئېرىتىلىپ قۇيۇلىدۇ

ى بىلهن قازان قۇسمايدۇ، ئاشقا ئىس كهتمهيدۇ، تاماق ئۇيغۇر قۇيمىچلىقنىڭ ئاالھىدىلىكى، ساپ چويۇن بولۇش

. دېھقانچىلىق ۋه باشقا ئىشلهپچىقىرىش سايمانلىرىنىڭمۇ سۈپىتى ياخشى، ئۆزى چىداملىق بولىـدۇ. تهملىك بولىدۇ

.كهسىپ تاكى ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلمهكته¨بۇ خىل يهرلىك ئۇسۇلدىكى ئهنئهنىۋى قۇيمىلچىق ھۈنهر

سهرراچلىق

سـهرراچالر ئـېگهر جابـدۇق، . ۇيغۇر قول ھۈنهرۋهنچىلىكى ئىچىده سهرراچلىق كهسپى ئاالھىده ئورۇندا تۇرىدۇئ

مۆلۆسـى ۋه بۇالرغـا مۇناسـىۋهتلىك بولغـان بـارلىق ¨ھارۋا جابدۇقى، ئات، تۆگه، قېچىـر، ئېـشهكلهرنىڭ توقـام

.جابدۇقالرنى ياسايدۇ

مهسـىلهن، ئۇيغـۇر سـهرراچلىرى ئۇيغـۇرچه قـۇش . ل بولىدۇسهرراچلىقنىڭ مهھسۇالت تۈرى كۆپ ۋه خىلمۇ خى

باشلىق قهدىمكى ئېگه، مۇڭغۇلچه ئېگهر، قازاقچه، قىرغىزچه ئېگهر، روسچه ئـېگهر، ھهربىـيچه ئـېگهر، خهنـزۇچه

ئېگهر قاتارلىق ئېگهرلهرنى ۋه تۆت ئاتلىق ھارۋا جابدۇقى، قوش ئاتلىق ھارۋا جابدۇق، يارىيـار، خادىـك، كـاال

ئۇالر، . ئۇيغۇر سهرراچلىرى ھۈنهرگهكامىل، قولى چېۋهر بولىدۇ. ى، ئېشهك ھارۋىسى جابدۇقلىرىنى ياسايدۇھارۋىس

، ئۈسـتى كىرهشمىـسى )ئاقىـسى(، سـوڭ )ئىككـى يېنـى(ئۇيغۇر قۇش باشلىق ئېگهرنى ياساشتا، ئېگهرنىڭ قاپىيى

Page 201: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 201

¨بۇالرنى ياسىغاندا قۇش بېشىنى ئۇرۇپ. ۋه قۇشنىڭ بېشىنى ئايرىم ياسايدۇ) ئىككى قاپىپىشنى چېتىپ تۇرىدىغا(

بۇنىڭ .سوڭغا يارا يېلىم سۈركهپ، ئۈستىگه يانچىلغان پهينى چاپالپ ئۈستىدىن يهنهياريېلىم بېرىدۇ¨يانجىپ قاپپا

قــــــۇش بېـــــشى بىــــــلهن .بىـــــلهن قاپاققاۋهســـــوڭنىڭ چىــــــداملىقلىقى ھهســـــسىلهپ ئاشـــــىدۇ

ئۇنىـڭ ئۈسـتىنى .ئورالغان ماتـابىلهن ئـېگهر تهكـشىلىنىدۇ.كىرهشمىمۇشۇخىلداچىڭىتىلىپ،بېرىلگهن يېلىم بىرىلىدۇ

. بهزى ئېگهرلهرگهتۇچ، كۈمۈش ، مىستىن نهقىش قۇيىدۇ.گۈللۈك رهخت ياكى گىلهم بىلهن زىننهتلهيدۇ

ئويغۇر سهرراچلىدىنىڭ نوختاتۈگۈش، يۈگهن ياسا ش، يۈگهن نهقىشلهش، قامچائۆرۈش ، رهڭدار پۆپۈك ياساش

بۇخىلجابدۇقالرھازىرقى زامان ئۈچۈن ئهنئهنىۋى . ۋهن قاتارلىقالرنى ياساش ماھارىتىمۇئۈستۈنجا¨، قامۇت، جونبۇ

.زىننهت بۇيۇملىرى قاتارىدائهتىۋارلىنىدۇ

كۇاللچىلىق

ئهۋالدقائۈزۈلمهي داۋام قىلىپ كىلىۋاتقان ئهنئهنىۋى ھۈنهركهسىپلهرنىڭ ¨ئۇيغۇرالردائهۋالدتىن¨كۇالكچىلىق

.بىرى

:ڭ كۇاللچىلىقىدا مۇنداق تۆت ئاالھىدىلىك بار ئۇيغۇرالرنى

ساددا ، ئۇنىڭ ئۈستىگه ئۇيغۇرئۇستىالر ياسىغان ساپال بۇيۇمالرغا سىزىلغان ¨ئۇسلۇبى قهدىمىي ۋهئاددىي ) 1

ئىككىتال ئوت ¨ئۇنىڭغا نهقىش قىلىنغان بىر. رهسىملهرده قهدىمكى خهلق سهنئتىنىڭ ئاالھىدىلىكى ئهكس ئهتتۈرۈلىدۇ

يهنى بهزى ئېدىشالرنىڭ يىگىرمه . ر ۋه گۈللهرنهپىس ۋهن روشان كۆرۈنۈشى بىلهن دىققهتنى جهلپ قىلىدۇچۆپله¨

بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدىغان ھهرخىل رهڭدىكى ¨سانتىمېتىر يېرىگه توپارهڭ بېرىلسه، ئۇنىڭ ئۈستى تهرىپىگه بىر

. دۇئۇنىڭدىن قهدىمىي تۈس چىقىپ تۇرى. بىرقانچه سىزىق سىزىپ قويىدۇ

مهسىلهن، جىگهررهڭ، سېرىق رهڭ، توپا رهڭ، . ئۇيغۇر رهڭلىك ساپال بۇيۇملىرىنىڭ رهڭگى خىلمۇ خىل بولىدۇ) 2

بۇ خىل رهڭلهر پهقهت قوغۇشۇن، مىس، قىزىل توپا، ئاق تاش ۋه قارا . يېشىل رهڭ ۋه توق يېشىل رهڭلهردىن ئىبارهت

كۇاللچىالر مىستىن سۇس يېشىل، . هرلىك ئۇسۇل بىلهن ئىشلىنىدۇتۆمۈر ئۇۋۋۇندىسى قاتارلىق مىنېرال ماددىالردىن ي

ئۇالرنىڭ رهڭ ئىشلهش چېۋهرلىكى شۇ يهردىكى ئارىالشتۇرۇلغان ماتېرىيالالرنىڭ نىسبىتى . توق يېشىل رهڭ ئىشلهيدۇ

Page 202: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 202

. رغۇزىدۇتۆت سائهت تۇ¨ئۇستىالر رهڭ بېرىپ بولغان سايمانالرنى خۇمدانغا سېلىپ ئۈچ. ناھايىتى يۇقىرى بولىدۇ

. بۇنىڭ بىلهن بۇيۇمالرنىڭ جۇالسى كىشىنى جهلپ قىلىدۇ

شۇنداقتىمۇ شهكلى تۈز، ياسىلىشى چىرايلىق، . ئۇيغۇر كۇاللچىالر بارلىق ساپال بۇيۇمالرنى قول بىلهن ئىشلهيدۇ) 3

.كىچىكلىكى ئۆلچىمى ئوخشاش، دىئامېترى پهرقسىز بولىدۇ¨چوڭ

.سهنئهتته كهم ئۇچرايدۇ¨كلىك قىممهتكه ئىگه بولۇش بىلهن ھۈنهرئۇيغۇر ساپال بۇيۇملىرى ئېستېتى) 4

مهسىلهن، . ئۇيغۇر كۇاللچىلىقنىڭ خۇرۇچى اليدىن ئىبارهت بولۇپ، ھهرخىل نهپىس بۇيۇمالر اليدىن ياسىلىدۇ

ز، ئېغىز، ئاپتۇۋىنىڭ چهپچىكى، قورساق، بويۇن، بوغۇ. ئاپتۇۋا، چىالپچا قاتارلىقالر بىر قانچىگه بۆلۈنۈپ ياسىلىدۇ

.بىرىگه كىرىشتۈرۈلىدۇ¨بىرلهپ ئىشلىنىپ ئاندىن بىر¨قاپقاق دېگهندهكلهر بىر

كۇاللچىالر اليدىن رهڭلىك تهخسه، چىنه، تاۋاق، پىياله، كوزا، ئاپقۇرا، ئاپتۇۋا، چىالپچا، ئىۋىرىق، ھهرخىل

. ق بۇيۇم روشهن مىللى تۈس ئالىدۇياسالغان ھهرقاندا. قورچاق، تهشتهك قاتارلىق كۆپ خىللىق بۇيۇمالرنى ياسايدۇ

ئوكيانالردىن ھالقىپ ئۆتۈپ جاھان ئهھلىنىڭ ¨بۈگۈنكى كۈنده رواق تېپىۋاتقان ئۇيغۇر كۇاللچىلىق بۇيۇملىرى دېڭىز

.دىققىتىگه سازاۋهر بولۇۋاتىدۇ

زهگهرلىك

چېتىـق ¨اچ ئاسـقۇزىره، سىرغا سېلىش، چ¨قاداق تاقاش، بىلهزۈك، ئۈزۈك¨ئۇيغۇرالردا ئالتۇن كۈمۈشتىن تاج

ـــادهت ـــۋى ئ ـــسىش ئهنئهنى ـــىپ . ئې ـــنى كهس ـــۇملىرىنى ياساش ـــنهت بۇي ـــس زىن ـــنچىكه، نهپى ـــداق ئى بۇن

كهسپى ئۇزاق تارىخقـا ئىـگه بولـۇپ، ناھـايىتى ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا زهگهرلىك ھۈنهر. دېيىلىدۇ>>زهگهر<<قىلغۇچىالر

قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان بولۇپ، ئىـش تۈرىنىـڭ بولۇپمۇ قهشقهر، خوتهنده زهگهرلىك كهسپ بىر . تهرهققىي قىلغان

.كۆپلۈكى، ھۈنىرىنىڭ نهپىس ۋه كۆركهملىكى بىلهن مهشھۇر

ئـالتۇن (، بوتـا )ئـوت پـۈۋدهش نهيچىـسى(زهگهرلىك سايمانلىرى ئوچاق، كۆيهك، ئارچـا كۆمـۈرى، دهمهران

يۇمىالق زىننهت بۇيۇم (مانكال ، بولقا، سهندهل، )سىم تارتىدىغان ئهسۋاب(، جۈپتهك، كىلىك )ئېرىتىش قاچىسى

.، ئامبۇر، دانىكا، شورا، زهمچى، ئاق قۇم، چوتكا قاتارلىقالردىن ئىبارهت)قېلىپى

Page 203: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 203

، )خېنىمالر(ئۇيغۇر زهگهرلىرى ئىشلهيدىغان زىننهت بۇيۇملىرىنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ، شاھ تاجى، خان تاجى،

ئويما تاج، تـوپه قـاداق، يـان ) اتۇرالر تاقايدىغانب(گۈل نۇسخا، تاج، بۆره، يولۋاس، بۇغا سۈىتى چۈشۈرۈلگن

بهش شـوئار دهپمـۇ (قاداق، رهسىم قاداق، سـوقا قـاداق، ئانـارگۈلى قـاداق، ھوشـۇقچه قـاداق، يۇلتـۇز قـاداق

بودىلىك زىره، كۇچارچه زىره، مىخۋالىق زىره، مانتا زىره، سائهت نۇسخا زىره ۋه ھهرخىـل سـىرغىالر، ). ئاتىلىدۇ

ىق قوڭغۇراق ھالقا، نوغايچه ھالقا، ئاي ھالقا، چېچهك ھالقا، تولغۇما بىلهيـزۈك، گـاڭ بىـلهزۈك، ئون تۆت تاشل

چېتىـق، ئـالتۇن ¨گۈللۈك بىلهيزۈك، قۇيما ئۈزۈك، ئارچا بېغى ئۈزۈك، گۈلسىز ئۈزۈك، گۈللۈك ئۈزۈك، چـاچ ئاسـقۇ

.زهنجىر، مېدالىئون قاتارلىق يۈز خىلدىن ئاشىدۇ

غا ئالتۇننى سېلىپ ئارچا كۆمـۈرى سـېلىنغان ئوچاققـا قويـۇپ ) بوتا( ئېرىتىش قازىنى ئالتۇن: ئىشلهش ئۇسۇلى

ئوت چـوغ بولغانـدا كـۆيهكنى توختىتىـپ، دهمهدان بىـلهن پـۈۋدهپ ئـالتۇننى . كۆيهك بىلهن ئوت تۇتاشتۇرىدۇ

داققـا ئېـرىتىلگهن تـاج قا. قهلهيدىن ياسالغان نوكهشنى مايالپ قويۇپ نۆكچه قىلىپ سوقۇپ، ئۇزارتىدۇ. ئېرىتىدۇ

.بىلهزۈكنى نۇسخىغا قاراپ تولغاپ ياكى گۈللۈك قىلىپ ئىشلهيدۇ. ئالتۇننى ياپىالقالپ، قېلىپقا بېسىپ ئىشلهيدۇ

ۋه ئىچكى ئهگمىلهرنى ئېگىـپ، ئهنجـۈر ) ئوقى(كىلىك بىلهن تارتىپ سوزوپ سىم قىلىپ، زىره ھالقىسى ¨زىره

قۇيما ئـۈزۈك ئـۈزۈك . ېسىلگهن ئالتۇننى قويۇپ كهپشهرلهپ تۇتتۇرىدۇشهكلىده گۈل ياساپ ئوتتۇرىسىغا تېرىقتهك ك

گۈللۈك ئۈزۈك ئارچا بېغى، گۈلـسىز ئـۈزۈك قېلىپىغـا سـېلىنىپ ئىككـى بېـشىنى دانىكـا بىـلهن . قېلىپىغا قۇيۇلىدۇ

زهمچه بىـلهن ياسالغان زىننهت بۇيۇملىرىنى شورا، . چاچ ئاسقۇالر قېلىپقا سېلىنىپ ياسىلىدۇ. تۇتتۇرۇپ كۆز قويىدۇ

زهگهرلهرمۇ شۇ ئۇسـۇل بىـلهن ئـالتۇننىال . ئاندىن قۇم سۈرۈپ جۇالالتتۇرىدۇ. چوتكىالپ، پهرداز قىلىپ سىلغايتىدۇ

. ئهمهس، كۈمۈش، مىس، سېرىق تۇچ ماتېرىيال قىلىنغـان زىنـنهت بۇيۇملىرىنىمـۇ يۇقىرىقىغـا ئوخـشاش ياسـايدۇ

.، گۆھهر ۋه ھهرخىل رهڭدىكى ئېسىل تاشالردىن كۆز قويىدۇياسىغان زىننهت بۇيۇملىرىنىڭ بهزىلىرىگه ياقۇت

ساندۇقچىلىق

كهسىپلىرى ئىچىده ساندۇقچىلىق تارىخى ئۇزۇن، تۈرى كۆپ، سهنئىتى كۆركهم، بازىرى ئىتتىـك ¨ئۇيغۇر ھۈنهر

.كهسىپ

Page 204: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 204

خىلمـۇ خاپان ساندۇقى، كات ساندۇق، ھهرخىل سـىرالنغان، سـىرلىنىپ . ئۇيغۇر ساندۇقى خىلمۇ خىل بولىدۇ

بۇ خىل ساندۇق ئورۇس (خىل گۈل نۇسخىالر چۈشۈرۈلگهن ساندۇقالر ۋه تۈنىكه مىخالپ بېزهلگهن پاالس ساندۇق

بـۇ خىـل سـاندۇقالر ھهرقايـسى ئـائىلىلهردىن ئـۆززىگه . قاتارلىقالر) ساندۇق، ئهشتهرخان ساندۇق دهپمۇ ئاتىلىدۇ

. مۇناسىپ ئورۇن ئالىدۇ

سـاندۇق . رى ۋه ئهنئهنىـۋى ئۇسـلۇبى ئـۆزگىچه مىللىـي ئاالھىـدىلىككه ئىـگهئۇيغۇر سـاندۇقلىرىنىڭ بېزهكلىـ

كاسىپالر ئىككى خىل بولۇپ، بىر خىلى، يالغۇزال ساندۇق ياسـايدۇ، . مهخسۇس ساندۇقچىالر تهرىپىدىن ياسىلىدۇ

.يهنه بىر خىلى، ھهم ياسايدۇ، ھهم سىرالپ گۈل نهقىش قىلىدۇ، ساندۇققا تۈنىكه مىخاليدۇ

كىچىـك ¨چوڭ: سايمانلىرى. ىڭ ماتېرىيالى تېرهك ۋه قارىغاي ياغىچى يارا يېلىم قاتارلىقالردىن ئىبارهتساندۇقن

.، ھهره، ئىسكىنه، رهنده، سىزىق تارتىش تانىسى، مېتر ۋه ئۈچ بۇلۇڭلۇق سانتىمېتردىن ئىبارهت)كهكه(چوت

ه كېـسىپ تاختاينىـڭ بىـر تهرىپـى ساندۇق ئـۆلچىمى بـويىچ. ياغاچنى تىلىپ تاختاي قىلىدۇ: ياساش ئۇسۇلى

چىشى ئويۇق ئاچىدۇ ۋه ھهربىر تهرهپنىـڭ تاختـايلىرىنى يـارا يـېلىم ¨ئاندىن ئىككى بېشىغا ئهركهك. سىلىقلىنىدۇ

چىشى ئويـۇقلىرىنى كىرىـشتۈرۈپ يـارا يـېلىم بىـلهن تۇتتـۇرۇپ سـاندۇق ¨بىلهن چاپالپ پۈتۈنلهشتۈرۈپ، ئهركهك

ئاستىنى ياغاچ مىخ بىلهن مىخالپ چهپچهك قويۇپ، ئاغىزىنى ئاستىنى ياغاچ مىخ ئاندىن . رامكىسىنى قۇراشتۇرىدۇ

يېپىلىدىغان قىلىدۇ ۋه ئىككـى يانغـا ¨بىلهن مىخالپ چهپچهك قويۇپ، ئاغىزىنى گىرهچه بىلهن تۇتتۇرۇپ ئېچىلىپ

ى تۈنىكه مىخالش شۇنىڭدىن كېيىن سىرالش، سىر ئۈستىدىن نهقىشلهش ياك. تۇتقا، ئالدىغا قاغىتۇمشۇق بېكىتىدۇ

.ئىشىنى ئېلىپ بارىدۇ

سـاندۇققا مىـس تـۈنىكه، . ئۇيغۇر ساندۇقلىرى ئىچىده تۈنىكه مىخالنغان ساندۇق ئاالھىده ۋه كۆركهم بولىـدۇ

. ئاق، سېرىق، يېشىل دېگهندهك خىلمۇ خىل دهڭدىكى تۈنىكه قايچا بىلهن ئۆلچهملىك كېسىلىپ مىخلىنىدۇ

ئـۇنى تـۈزلهپ، بېلىـق سـىرتى قىلىـپ، . للىمېترلىق قىلىـپ تاسـما تىلىنىـدۇتۈنىكه ئۈچ مى: مىخالش ئۇسۇلى

ساندۇققا چۈشۈرمهك بولغان نۇسخىالرغا كىرىشتۈرۈپ، تۈنىكنى كاتهك مهنچىر، كاتهك، توقۇلما، كهكلىـك قېـشى،

ۇپ، ئۇالرنىڭ چېۋهر قولىدىن خىلمـۇ خىـل كۆرۈنۈشـلهر ھاسـىل بولـ. جۈپ كاتهك، ياالڭ كاتهك قىلىپ مىخاليدۇ

Page 205: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 205

چېـۋه، ھـايۋانالر، ئۇچـار ¨گىيـاھ، مېـۋه¨يۇلتۇز شهكىللىرى، گۈل¨دهرياالر، قۇياش، ئاي¨ساندۇق يۈزىگه تاغ

.قۇشالر شهكىلى چۈشۈرۈلىدۇ

بۇنىڭدىن يۈز يىلالر ئىلگىرىكى ئاتاقلىق ئۇستىالر ساندۇققا چهككهن ھهربىر نۇسـخىالر، ئـاق، قىزىـل، يېـشىل

بۇ خىـل بېـزهلگهن سـاندۇقالر ناھـايىتى جۇاللىـق . قىشلهرگه جان كىرگۈزگهنياقۇت، ئوغىالردىن كۆز قويۇپ، نه

.بولۇپ كۆزنى قاماشتۇرىدۇ

ساندۇق مىخلىغۇچى ئۇستىالر سهندهل، ياغاچ بولقا، تۈنىكه كېسىدىغان تۈز قايچا، جادۇ قايچا، سۈنبه، مىخ،

.ياپىالق تۇمشۇقلۇق بولقىالرنى سايمان قىلىدۇ

ئۇيغۇرالر ئاشلىق ساقالش ۋه نان قويـۇش . بىرىگه ئوخشاشمايدۇ¨كى ۋه شهكلى بىركىچىكلى¨ساندۇقنىڭ چوڭ

ئاشـلىق كـاتلىرى ناھـايىتى چـوڭ ۋه كـۆركهم ياسـىلىپ، ئالـدىغا قاپارتمـا . ئىشلىتىدۇ) كات(ئۈچۈنمۇ ساندۇق

رهر توننا ئاشـلىق بهزى چوڭ كاتالرغا بى. شهكلىده تىلىنغان ياغاچ بىلهن ھهرخىل كۈنگۈرىلىك نهقىشلهر چاپلىنىدۇ

.كاتتا ساقالنغان ئاشلىق ئاسان بۇزۇلمايدۇ. سىغىدۇ

تۆمۈرچىلىك

.ئۇيغۇر خهلقىدىكى تۆمۈرچىلىك تۈرى كۆپ، تارىخى ئۇزۇن

پىچاقچىلىق، ئۇسـتىرا، قىلىـچ، قايچـا، . ئۇيغۇرالر تۆمۈرچىلىكنى ئاق ئىش، قارا ئىش دهپ ئىككىگه ئايرىيدۇ

، ئىسكىنه، ئۈشكه، كهكه، پالتا، ئىكهك، دهرهش، قۇلۇپ، قاغىتۇمشۇق، ئىشك قىڭراق، رهنده تىغى، ھهره تىغى

زهنجىرى، ئوۋ مىلتىقى، تۈنىكسازلىق، مىسكهرلىك، زهگهرلىك ئهسۋابلىرى قاتارلىق بىـر يـۈز ئـون ئـۈچ خىلـدىن

.ئارتۇق ھۈنهر تۆمۈرچىلىكتىكى ئاق ئىش تۈرىگه كىرىدۇ

كىـشهن، ¨، كـويزا)ماخـاڭ(وم، ئات تاقىسى، نال، مىخ، قاماق كهتمهن، كۈرهك، ئوغاق، بولقا، بازغان، ل

جابـدۇق، ھـارۋا جابـدۇق، تـۈگمهن، جـۇۋاز، ¨مهپه، ئات ئـېگهر¨قاپقان، چوڭ دهرۋازا زهنجىرى، ھالقا، ھارۋا

يهنه . سوقا، توسما، قۇرۇلۇش سايمانلىرى قاتارلىق بىر يۈز ئاتمىش خىلدىن ئارتۇق ھۈنهر قارا ئىش تۈرىگه كىرىـدۇ

ــدۇئۇ ــسى بولى ــىپ ئايرىمى ــشالرنىڭ كهس ــۇر ئى ــۇرالردا مهزك ــسازلىق، . يغ ــك، قۇلۇپ ــاقچىلىق، كهتمهنچىلى پىچ

Page 206: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 206

كهسـىپ بولـۇپ، ئـۇالر يهنه ئـۆز ¨تۈنىكسازلىق، مىسكهرلىك، تاقىچىلىق قاتـارلىقالر ئـۆز ئالـدىغا ئـايرىم ھـۈنهر

. سهنئىتىنى جارى قىلدۇرۇش يولىدا باشقا كهسىپلهرنى قوشۇمچه ئىشلهيدۇ

، مهسـىلهن، ئوچـاق، .ۇقىرىقى كهسىپلهرنىڭ ئايرىمىسى بولسىمۇ، ئىلىشىتىش سـايمانلىرى ئوخـشاش بولىـدۇي

كۆمۈر، كۆيهك، بولقا، بازغان، سهندهل، قايچا، قىسقۇچ، ئېكهك، داغمـال، تۆمـۈر ئۈشـكه، كهپـشهر، دانىكـا،

.سهركول قاتارلىقالردىن ئىبارهت

رقايسى ھۈنهرلهرگه ماھىر بولۇپال قالماستىن، تۆمۈرنى تۆمۈرگه، پـوالتنى ئۇيغۇرالر تۆمۈر بىلهن ئىشلىنىدىغان ھه

تۆمــۈرگه قوشــۇپ كهپــشهرلهشكه مــاھىر، ئــۇالر تىــغ تىپىــدىكى پىچــاق، قىلىــچ، قىڭــراق، كهتــمهن، ئورغــاق

ىـلهن ئۇيغـۇر ئۇسـتىالر ئىـشلهتكهن دانىكـا ب. قاتارلىقالرنىڭ دهستىسىنى تۆمۈردىن، تىغىنى پوالتتىن گاڭ باغاليدۇ

.كهپشهرلهش ئۆزىگه خاس يېڭى مىللىي كهشپىيات

قېلىـپ، ئهنـدىزه . مـۆلچهر بىـلهن ياسـايدۇ¨ئۇيغۇر تۆمۈرچىلىرى ھهرقانداق ئهسـۋاب ياسـىغاندا كـۆز چېنـى

.ئىشلهتمهيدۇ

ھـازىر (ئۇيغۇر ئۇستىالر تۆمۈرچىلىكتىن ئىبارهت بۇ كهسىپكه ئهزهلدىن تـوغراق، قارىغـاي كۆمـۈرلىرى ئىـشلىتىدۇ

).س ئىشلىتىش رهسمىيلهشتىكوك

رىسالىچىلىك

ئۇيغۇرالردا رىسالىچىلىك بىر قهدهر بۇرۇن تهرهققىي قىلغـان بولـۇپ، ئـۇالر يېزىـق پهيـدا بولغانـدىن باشـالپ

يوسۇن، نىزامالرنـى، ئىـشلهش ئۇسـۇلى ۋه ¨كهسىپ تارىخىنى، ئۇنىڭدىكى قائىده¨ئۆزلىرى ئىختىرا قىلغان ھۈنهر

.كهسىپ رىسالىلىرىنى يېزىپ قالدۇرغان¨ارلىقالرنى تونۇشتۇرىدىغان ھۈنهرئىشلىتىدىغان ئهسۋاب قات

ساقلىنىۋاتقان ئۈچ يۈز نهچچه خىل ھۈنهر كهسىپ رىسالىسىده، ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى قهدىمكى زامانالردا ئهۋج

كهسـپىنىڭ كهسىپ تۈلىرى، ئۇنىڭغـا ئىـشلىتىدىغان ئهسـۋابالر، ئىـشلهش تهرتىپلىـرى، ھهرقايـسى ¨ئالغان ھۈنهر

بۇ خىـل رىـسالىلهر ئۇيغـۇر ھـۈنهر سـهنئىتىنى تهتقىـق قىلىـشتا . ئىختىراچىلىرى رىۋايهت شهكلىده بايان قىلىنغان

. خهلق ئارىسىدىكى ئـاممىۋى تهزكىـره ئهدهبىياتىنىـڭ بىـر تهركىبىـي قىـسمى¨رىساله. بهلگىلىك قىممهتكه ئىگه

نى بهزى ئهپسانىۋى، دىنىي قاراشالردىن خـالىي ئهمهس، كهسىپ رىسالىلىرىنىڭ مهزمۇ¨شۇڭالشقا ھهرقايسى ھۈنهر

Page 207: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 207

شۇنداق بولسىمۇ، رىسالىچىلىك خهلقىمىزنىـڭ بىـر خىـل ئهنئهنىـۋى مهدهنىـيهت ئادىتىنىـڭ ئىنكاسـى سـۈپىتىده

.سهنئهت تارىخنى تهتقىق قىلىشتا بهلگىلىك قىممهتكه ئىگه¨ئۇيغۇرالرنىڭ ھۈنهر

دوغاپ ۋه جۇالپ

بـۇ خىـل . سـوغۇق ئىچملىـك ئىچىـشنى ياخـشى كۆرىـدۇ) بهزىلهر قىش، ياز(كۈنلىرى ئۇيغۇرالر ياز ۋه تومۇز

.ئىچىملىكلهرنىڭ تۈرى كۆپ، تهييارلىنىشى خىلمۇ خىل بولىدۇ

ئۇيغۇرالر ناشتىدا يېڭى سىقىلغان ساپ ئانار شهربىتى ئىچىش، ئادهتته گۈله، چىالن، كـۆك ئـۈزۈم، چىالنقـات

ۇ، ساپ مۇز سۈيى، قېتىق ۋه سۈزمه قوشۇلغان قۇدۇق ۋه بۇالق سۈيى ئىچىشنى ياكى قارىئۆرۈك، ئۈزۈم چىالنغان س

.ياخشى كۆرىدۇ

جۈملىدىن . ئۇيغۇر خهلقىده ئۇزاقتىن بۇيان داۋاملىشىپ كهلگهن بۇ ئادهت تهرهققىي قىلىپ كهسىپكه ئايالنغان

غاپ، جـۇالپ ۋه چـۈله قاتـارلىق بازارلىرى، ھهرقايسى دوقمۇشالردا دو¨ئهتىيازدىن ئاخىرقى كۈزگىچه شهھهر، يېزا

.سوغۇق ئىچىملىك ساتقۇچىالرنى كۆرىسىز

:سوغۇق ئىچىملىك تهييارالش ئۇسۇلى

كۆللهرنىڭ قـېلىن مۇزلىغـان پـاكىز ¨ئايدا دهريا¨1مۇزچىالر ھهريىلى . جايالردا مۇزچىالر ۋه مۇزخانىالر بولىدۇ

.شامال ئۆتۈشمهيدىغان قىلىپ ساقاليدۇمۇزلىرىنى تۆت چاسا قىلىپ چاناپ ئېلىپ گهمه، مۇزخانىالردا

¨سـايىۋهن تارتىلىـپ، شـىره) نىل رهڭ(ئايالردا شهھهر، يېزا، كوچا دوقمۇشلىرىدا كۆپكۈك ¨5، ¨ 4ھهريىلى

دوغاپ، جۇالپ، مارۇژنى ساتقۇچىالر، مۇز، قېتىق، . ئورۇندۇقالر قويۇلۇپ ئهتراپى پاكىز سۈپۈرۈلۈپ، سۇ سېپىلىدۇ

يىگىرمه لېگهن شېشىلهرده قىيامنى تىزىپ، بىر يانغا ¨كهر سېتىۋالىدۇ ۋه شىره ئۈستىگه ئونسۈت، سۈزمه، قىيام، شې

ئۇالرنىـڭ مـۇز چوقـۇش، مـۇز . ېتىق، ئوتتۇرىغا مۇز، يهنه بىر يانغا سۇ تـۇڭىنى توختىتىـپ تىجـارهت باشـاليدۇ

ئـون ¨ن مۇز تـاۋاقتىن ئـونچوقۇش، مۇزغا قېتىق، سۈزمىلهرنى قوشۇپ ئارىالشتۇرۇشى ئۆزگىچه بولۇپ،قېتىق بىله

خالىغۇچىالرغـا قىيـام ئارىالشـتۇرۇپ . ئاندىن ئازراق سوغۇق سۇ قۇيىـدۇ. بهش سانتىمتېتر ئۆرلهپ كۆپۈك چىقىرىدۇ

بۇ خىل دوغاپ ئۆزگىچه تهمگه ئىگه بولۇپ، ئىچىشلىك بولىدۇ، جۇالپنى چوقۇلغان مـۇز ئۈسـتىگه قىيـام . بېرىدۇ

شـۇ . دهپ ئاتىلىـدۇ>>سـاراڭ دوغ<<دوغاپنىڭ يهنه بىر خىلـى بولـۇپ،. ىدۇقۇيۇپ ئازراق سۇ قۇيۇپ تهڭشهپ بېر

Page 208: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 208

تهمى چۈچۈمهل بولۇپ، . ئىككى قوشۇق قىيام قۇيۇپ، مۇز بىلهن ئارىالشتۇرۇپ تهييارلىنىدۇ¨قا بىر)سۈزمه(قېتىق

.ئۇسسۇزلۇقنى قاندۇرىدۇ

يوغـان، گۆشـلۈك ۋه تـاتلىق، ئـۆرۈك) بـۇ خىـل(چۈله ساتقۇچىالر ھهريىلى كۈزده خـۇۋهينه ئـۆرۈكىنى : چۈله

ئهتىياز كىرىش بىلهن گۈلىنى سوغۇق سۇدا يۇيۇپ تـازىالپ، قاينـاق سـۇغا چىـالپ . تاللىۋالىدۇ) شىرنىلىك بولىدۇ

ئۇنىڭغا شاپتۇل قېقى، چىالنـدىن . گۈله ئېسىلىپ توقىچاق شاپتۇلدهك بولىدۇ. ئۈچ سائهت قويۇپ قويىدۇ¨ئىككى

ئۇيغـۇرالر بۇنىڭـدىن . ى تېخىمۇ ياخشى بولۇش بىلهن تهبىئىتـى مۆتىدىللىـشىدۇبۇنىڭدا تهم. ئازراق سېلىۋېتىدۇ

يهنه ئۇيغـۇرالر سـۈتنى . ئۇسسۇغاندا بىر قانچه تال گۈله بىلهن بىر تاۋاق سۈيىنى ئىچىپ ئۇسسۇزلۇقىنى قاندۇرىدۇ

بازار كۈنلىرىـده . ىدۇبهزىلهر مۇز سۈيىنى ئىچ. شېكهر بىلهن قاينىتىپ مۇز سۈيىگه چىالپ قويۇپ سوۋۇتۇپ ئىچىدۇ

.چېلهككه مۇز سۈيى ئېلىپ قېتىق ئارىالشتۇرۇپ كۆتۈرۈپ يۈرۈپ، كۇرۇشكىدا كهملهپ ساتىدىغانالرمۇ بار

مىـستىن . ئۇيغۇرالر مارۇژنىنى ھهرخىل ئېتىدۇ، ئۇالرنىڭ مىللىي ئۇستىالر ياسىغان مارۇژنى ياساش سايمىنى بـار

تۇڭنىۇڭ سىرتقى تهرىپىگه تـۇز ئارىالشـتۇرۇغان مـۇز . غان سۈتنى قۇيىدۇياسالغان تۇڭ ئىچىگه شېكهر بىلهن پىشۇرۇل

سول قولدىكى پاالق سۈت ئىچىده ھهرىكهت . قاچىالپ، تۇڭنىڭ ئايالندۇرغۇچ رولىنى ئوڭ قول بىلهن ئايالندۇرىدۇ

يهنه قايمـاق ئۇيغـۇرالر . قىلىدۇ، تۇڭ ئايلىنىپ سىرتتىكى مۇزنىڭ سوغۇق تهسىرىنى قوبۇل قىلىـپ قىـراۋ باغاليـدۇ

.سالغان، تۇخۇم ئېقى، مهخسۇس تۇخۇم سېرىقى سالغان، ئاق ماي، سېرىق ماي ئارىالشتۇرغان مارۇژنىالر ياسايدۇ

قهندالهتچىلىك

.ئۇيغۇالردا قهندالهتچىلىك تۈرى كۆپ، تارىخى ئۇزۇن بولۇپ، ئۆزگىچه مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگه

ناۋات، ئون نهچـچه خىـل مهنپهسـى، كـۆپ خىللىـق كهمپـۈت، ئۇيغۇرالر شېكهردىن ئاق نوقۇت رهڭ، سېرىق

چېـۋه ۋه ¨پاتاسا، پهشمهت، ئهدىرهك، پىچهك، قىيام قاتارلىق تاتلىق مهھسۇالتالرنى ھهمده شېكهر قىيامىغا مېـۋه

باشقا نهرسىلهرنى ئارىالشتۇرۇپ، ياڭاق، ئهنجۈر مۇرابباسى، ئـۆرۈك مۇرابباسـى، ھهرخىـل گىـالس مۇراببـالكىرى،

مۇرابباسى، ئالما مۇرابباسى، سهۋزه مۇرابباسى، بېھى مۇرابباسى، ئـامۇت مۇرابباسـى، قوغـۇن ) ئهينۇال(ئۆرۈك قارى

.سهكسهن خىل تاتلىق ۋه شىپالىق يېمهكلىكلهر ياسايدۇ¨مۇرابباسى، پىننه مۇرابباسى، گۈلقهنت قاتارلىق يهتمىش

Page 209: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 209

چېلهك، چۆمۈچ، مهنپهسى قېلىپى، كهپكـۈر، بىـر قهندالهتچىلىكنىڭ سايمانلىرى ئاددىي بولۇپ، قازان، يىپ،

.قانچه تال چوكا تاياق قاتارلىقالردىن ئىبارهت

ئادهتته بىر يۈز يىگىرمه جىڭ شېكهرگه ئىككى چېلهك سـۇ : ئۇيغۇرالرنىڭ يهرلىك ناۋات ئېتىش ئۇسۇلى مۇنداق

سېرىقنى ¨مدىن تۆتنى چېقىپ، ئاققۇيۇپ، ئىتتىك ئوتتا قاينىتىپ، شېكهر قىيام بولغاندا ئوتنى پهسهيتىپ، تۇخۇ

. قىيام قۇيۇلۇپ تىرناقتا مارجاندهك توختىغاندا، ئېغىزغـا سـېلىپ باقىـدۇ. ئارىالشتۇرۇپ، قىيمغا تۆكۈپ قاينىتىدۇ

كۈندۈز قويغاندا پىـشقان قىيـام يىپقـا ¨ئېرىشى ئاستا بولغاندا، يىپ تارتىپ تهييارلىغان قازانغا تۆكۈپ ئۈچ كېچه

خام قىيامغا شـېكهر قوشـۇپ يـۇقىرىقى ئۇسـۇل . ناۋات بولىدۇ، خام قىيام قازان تېگىده قالىدۇنۆكچه باغالپ ئاق

بىلهن يهنهقاينىتىپ ئىشلىگهنده، نوقۇت رهڭ ناۋات، ئۇنىڭدىن قالغاننى ئىـشلىگهنده سـېرىق نـاۋات، ئۇنىڭـدىن

قىيـامى ئۇشـتالغۇدهك قـاتتىق . ۇمهنپهسى قىيامغا بىر ئـاز لىمـون سـېلىنىد. قالغاننى ئىشلىگهنده مهنپهسى بولىدۇ

مهنپهسـى قىيامىـدىن قالغـان خـام . ئۇنى مايالنغان داسقا سېلىپ قېلىپـتىن ئۆتكـۈزۈپ ياسـايدۇ. ھالهتته بولىدۇ

ئـۇنى لېگهننـى مـايالپ تۆككهنـده، . قىيامنى قاينىتىپ، ئۇنى مايالنغان داسقا تۆكۈپ قوچۇغاندا قىيام قۇيۇلىدۇ

.الرنىڭ رهڭگى كۆپ قاينىغانلىقتىن ئۆزگىرىدۇقىيام. قېتىپ ئهدىرهك بولىدۇ

ناۋاتتىن ئاشقان خام قىيامغا شېكهر سېلىپ يۇقىرىقى ئۇسۇلدا قاينىتىپ قىيام چىڭراق يۇغۇرۇلغان بۇغداي ¨پاتاسا

قىيام سوزۇلۇپ ھـاۋانى ئـۆزىگه سـۈمۈرۈپ ئاقىرىـپ . خېمىرىدهك بولغاندا قىيامنى سوۋۇتۇپ سۈزۈپ قوزۇققا ئاسىدۇ

.سوزۇلغان قىيامنى قايچىدا ئاق داستىخانغا ئۆلچهملىك كېسىدۇ، قىيام قېتىپ پاتاسا بولىدۇ. كۆپىدۇ

. بىر كىلوگرام ئېرىتىلگهن قوي مېيىغا بهش كىلو ئۇن سـېلىپ تالغـان قىلىـپ كۆيـدۈرمهي، قورۇيـدۇ¨پهشمهت

وزۇققـا ئېـسىپ سـوزۇپ بوشلۇقى ئهدىرهك قىيامىدهك بولغاندا مۇۋاپىق لىمون سـېلىپ، سـوۋۇغان قىيـامنى ق¨چىڭ

ئانـدىن . كۆپتۈرۈپ، ئىنچىكه سوزۇلغان قىيامنى جوزىغا تهكشى قويۇلغـان تالغانغـا تهگكـۈزۈپ تالغـان يېگۈزىـدۇ

.شۇنىڭ بىلهن پهشمهت بولىدۇ. ئۆلچهملىك كېسىپ تىزىدۇ

ىز تۇخــۇم ئېقىنــى مىــس قازانغــا تۆكــۈپ بــاغالق تايــاق بىــلهن بىــرهر ســائهت ئهتراپىــدا ئۈزلۈكــس: نىــشاال

نىشاال كۆپۈكلىنىش خۇسۇسىيىتىگه ئىگه بولغاچقا بهرىكهتلىك . ئىلهشتۈرۈلگهندىن كېيىن كۆپۈكلىنىپ نىشاال بولىدۇ

Page 210: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 210

تۆكۈن، ¨بۇ قهشقهر، خوتهن قاتارلىق رايونالردا بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان بولۇپ شهھهر ئىچىدىكى توي. بولىدۇ

.نمۇراسىمالردا مېھمانغا نىشاال ئېتىش ئومۇمالشقا

>>سهكسهنخالتا<<

دهرمانچىلىقى، ئۇيغۇر خهلقىده كهڭ ئومۇمالشقان كهسىپ بولۇپ، -دهپ ئاتالغان ئۇيغۇر دورا>>سهكسهنخالتا<<

.ئهمهلىيهتته ئۇ ئۇيغۇر مىللىي تىبابهتچىلىكى دورىخانىسىدىن ئىبارهت

تومۇر تۇتۇپ ھهر خىل كېسهللهرگه دهرمان سېتىشقا بىرلهشتۈرۈپ،¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى دورىپۇرۇشالر ھهرخىل دورا

بهزى كېسهللهرگه تهييار دورا بولمىغاندا، . دىئاگنوز قويىدۇ ۋه ئالدىن تهييارالپ قويغان شىپالىق دورىالرنى بېرىدۇ

ھهرخىل دور ماتېرىياللىرىدىن نىسبىتى بويىچه تهڭشهپ ئۇنى تهييارالش ۋه ئىستېمال قىلىش ئۇسۇللىرىنى تهپسلىي

دهرمانالرنىڭ تۈرى كۆپ بولۇپ، ھهربىر خىل ¨مۇشۇنداق دورىپۇرۇشلۇق دۇكىنىدا سېتىلىدىغان دورا. دۇئۆگىتىپ قويى

.دهپ ئاتاشقا ئادهتلهنگهن>>سهكسهنخالتا<<دورا ئايرىم خالتىغا قاچىلىنىپ تىزىپ قويۇلىدىغان بولغاچقا، ئۇنى خهلق

لسىمۇ ئهمهلىيهتته بىر قانچه يۈز ياكى بىر قانچه دهرمانچىلىرىنىڭ خالتا نامى سهكسهن دېيىلگهن بو¨ئۇيغۇر دورا

.مىڭغا يېتىدۇ

دهرمانچىنىڭ ئالدىغا بارسىڭىز، ئۇنىڭ يايمىسىدىن ئاقمۇچ، قارىمۇچ، زىره، ئارپىبهدىيان، ¨ئهگهر ھهرقانداق دورا

لغان يىالن، يىالن پىننه، پىلپىل، قهلهمپۇر، قوۋزاقدارچىن، الچىندانه، گۈلدارچىن، قاقىله، كۆك الچىندانه، قۇرۇتۇ

قاسىرىقى، موزا، كاۋاۋىچىن، سېرىق ھېلىله، قارا ھېلىله، پهرگه دارچىن، خولىنجان، ئاقچاچكار، چامغۇر، زهنجىۋىل،

قارا توغرىغا، ¨سىره، سورۇنجان، بوز يېغى، جويۈز، ئىتئۈزۈم، غۇنچه ئۈزۈم، سانا، ئهپيۇن غوزىكى، ئىسپهغول

ك، زهمچه، نۆشۈدۈر، ئادراسمان ئۇرۇقى، رهۋهن، گۈڭگۈرت، قارىغاي يېلىمى، قارا كهسلهنچۈ¨قىزىلقولتۇق پاقا، كىله

قۇرۇق بۇغا مۈڭگۈزى، بۆكهن مۈڭگۈزى، ¨ئهندىز، ئهقىل قارا، سهرسىتان، سىماب، سىر كهپىرىس، ئالماس، ھۆل

هرخىل سهي ئۇرۇقى، ئىپار، زهپهر، مېھرىگىياھ، زهيتۇن مېيى قاتارلىق نهچچه يۈز خىل دورا چىقىشتىن تاشقىرى، ھ

. ماش، پۇرچاق، خىلمۇ خىل شىپالىق يوپۇرماق، پوتال، خىلمۇخىل چېچهك قاتارلىق شىپالىق دورىالرنى كۆرىسىز

ئۇيغۇرالر پهسىل خاراكتىرى ۋه مىجهزىنىڭ ئۆزگىرىشىگه قاراپ ئۇنىڭغا ماس كېلىدىغان چاي دورىسىنى تالالپ ئىچىشكه

.اساسلىق تىجارهت شهكلى چاي دورىسىنى تهييارالشتىن ئىبارهتئادهتلهنگهچكه، دورىپۇرۇشالرنىڭ ئ

Page 211: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 211

چالغۇ ئهسۋابالر

ئۇسسۇل ۋه مۇزىكـا ئۇالرنىـڭ ¨ناخشا. ئۇسسۇل ۋه مۇزىكىغا ماھىر خهلق¨ئۇيغۇرالر قهدىمدىن باشالپ ناخشا

كـا چېلىـشنى شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇرالر ئارىسىدا بىرهر خىـل مۇزى. كۈندىلىك ھاياتى بىلهن زىچ باغلىنىپ كهتكهن

خهلق ئارىسىدا ھهتتا مۇزىكا چېلىشنى بىلمهيدىغان كىشىلهرمۇ ئۆينىڭ تۆرىگه . بىلهميدىغان كىشىلهر ئاز ئۇچرايدۇ

.بىرهر چالغۇ ئهسۋابىنى ئېسىپ قويۇش بىرخىل ئادهتكه ئايالنغان

بۇنداق تۇرمـۇش . كهنئۇيغۇرالر باشقا قېرىنداش تۈركىي خهلقلهرگه قارىغاندا بۇرۇنراق تۇرمۇش ھالىتىگه كۆچ

مۇھىتى ئۇالرنىـڭ ئېـستېتىك تۇيغۇسـىغا ۋه سـهنئهت پىسخىكىـسىغا چوڭقـۇر تهسـىر كۆرسـىتىپ، ئۇيغـۇر مۇزىكـا

ئااليلۇق، ئۇيغۇر خهلـق كالسـسىك . كۈيلىرىنىڭ كۆپ ئۇدارلىق، مۇرهككهپ قۇرۇلمىلىق خاراكتېرىنى بهلگىلىگهن

بىرىـدىن پهرقلىـق بولغـان ئـۈچ يـۈز يىگىـرمه نهغمىـدىن ¨ىـرئاھاڭ جهھهتته ب>>ئون ئىككى مۇقام<<¨مۇزىكىسى

خىل، قويۇق مىللىي ۋه يهرلىك پۇراققا ئىـگه بولغـان ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ مۇزىكـا ¨شهكلى خىلمۇ. تهركىب تاپقان

خهلق ناخشىلىرى، نهزمىسىز خهلق ئاھاڭلىرى، . خهزىنىسى ئىچىده قېلىپالشقان ۋه يۈرۈشلهشكهن خهلق مۇقاملىرى

بـۇ ھـال . ۋه سهنهم ئهلنهغمىلىرى، دىنىي ئاھاڭالر قاتارلىق نهچچه مڭلىغان خهلق مۇزىكا ئاھاڭلىرى بارمهشرهپ

.ئۇيغۇر چالغۇلىرىمىزنىڭ كۆپ خىل بولۇشىنى تهلهپ قىلغان

ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى ئهنئهنىۋى چالغۇلىرىـدىن ھـازىرغىچه سـاقلىنىپ قالغـان ۋه ئىـشلىتىلىپ كېلىۋاتقـانلىرى

. يىگىرمه بىر خىلدىن ئاشىدۇتهخمىنهن

ئۇيغۇر چالغۇ ئهسۋابلىرى تۈزۈلۈش ۋه چېلىش خۇسۇسىيىتىگه ئاساسهن يهللىك چالغۇالر، قىللىق چالغۇالر، چهكـمه

تۆۋهنـده بىـز بـۇ چـالغۇالر ھهققىـده قىـسقىچه . چالغۇالر، سوقما چالغۇالردىن ئىبارهت تۆت چوڭ تۈرگه بۆلۈنىدۇ

.توختىلىپ ئۆتىمىز

الغۇالريهللىك چ

تۆۋهنلىكى قاتارلىقالرنى خهرىكىمىزدىن چىقىۋاتقان ھاۋا ¨چالغۇنىڭ ئاۋاز كۈچى، ئۇالرنىڭ يۇقىرى: يهللىك چالغۇالر

ئېقىمى ۋه ئېغىز شهكلى ئارقىلىق كونترول قىلىدىغان، ئېغىزبىلهن پۈۋلهپ چېلىنىدىغان چالغۇ ئهسۋابالر تۈرىگه

.غانارىتلق

Page 212: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 212

نهي. 1

نهينىڭ ئۇزۇنلۇقى ھهرخىل بولۇپ، سۆڭهكتىن ياسالغانلىرى يىگىرمه . ۇالرنىڭ بىرىئهڭ قهدىمكى چالغ¨نهي

. ئۇ يانتۇ تۇتۇپ پۈۋلهپ چېلىنىدىغان چالغۇ. ئهللىك سانتىمېتر كېلىدۇ¨سانتىمېتر، قومۇشتىن ياسالغانلىرى قىرىق

رىم ئېتىش ئارقىلىق خىلمۇ خىل پۈتۈن تۆشۈكلهرنى بارماقالر بىلهن تولۇق ۋه يې. ئۇنىڭ ئۈستىده ئاۋاز تۆشۈكلىرى بولىدۇ

ئۇنىڭ ئاۋازى يۇقىرى، ئاۋاز دائىرىسى كهڭ، ئاۋاز تۈسى مۇڭلۇق بولۇپ، كۆپىنچه . ۋه يېرىم ئاۋازالرنى چىقىرىشقا بولىدۇ

نهينىڭ سهككىز تۆشۈكى. ئوركېستىرنىڭ شوخ، تېتىك يۇقىرى ئاۋاز قىمىسىدا ئاالھىده رول ئوينايدۇ. يالغۇز ئورۇندىلىدۇ

گىچه توم، b1 دىن d1ئۇنىڭ ئاۋازى تۈسى . كىچه ئىككى ئوكتاۋا بولىدۇd3 ژدىن d1ئاۋاز دائىرىسى . بولىدۇ

. كىچه ئىنچىكه سۈزۈك كېلىدۇd3 دىن b2 گىچه ياڭراق، g دىن c2سىلىق،

بالىمان. 2

وغرىسىغا ياغاچ ئۇنىڭ پۈۋلهيدىغان ئۇچى ياپىالق ، ت. تۈز تۇتۇپ پۈۋلهپ چېلىنىدىغان چالغۇ ¨بالىمان

ئۇزۇنلۇقى يىگىرمه سهككىز . ئۈستىده سهككىز تۆشۈكى بۇلۇپ ، بارماقالر بىلهن بىسىپ چېلىنىدۇ . قىستۇرۇلغان

ئۇنىڭ ئاۋازى ئوتتۇرا ئاۋازغا مايىلراق بولۇپ، مۇنجاما قهغهزنىڭ تىترىشىدىن پهيدا . سانتىمېتىر ئۆپچۆرىسىده بولىدۇ

دىن C1ئاۋاز دائىرىسى . بالىمان خوتهن رايونىدا كهڭ تارقالغان. ر خىل تۈسكه ئىگهبولىدىغان ئاجايىپ يېقىملىق بى

F2بارماق بېسىش قائىدىسى نهي بىلهن ئاساسهن ئوخشاش. گىچه.

بۇرغا. 3

پۈۋدهپ چېلىنىدىغان چالغۇالر ئىچىده ئۇنىڭ ئاۋاز كۈچى ئهڭ زور، . ئهڭ قهدىمكى چالغۇ ئهسۋابالرنىڭ بىرى¨بۇرغا

ئوتتۇز سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده، ئۇچىدا بىر دانه ¨بۇرغىنىڭ شهكلى ئهگمه بولۇپ، ئۇزۇنلۇقى يىگىرمه. قئهڭ ياڭرا

پهقهت ئېغىز . بارماق تۆشۈكلىرى يوق. يوغان ئۇچى كاناي شهكلىده ئىچى ئويۇپ ياسالغان. پۈۋلهش تۆشۈكى بار

ق ئۇزۇنغا سوزۇلغان تېيىلما بوشلۇقى ۋه ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا بېسىمىنى كونترول قىلىش ئارقىلى

.ئاۋاز دائىرىسى بهش گرادۇس ئۆپچۆرىسىده. ئاۋازىنى چىقىرىشقا بولىدۇ>>نهره<<خاراكتېردىدىكى

سۇناي. 4

Page 213: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 213

قهدىمكى ئۇيغۇر سۇنىيى چىالن ياغىچىدىن ياسالغان بولۇپ، كىچىك ئۇچىدا قومۇشتىن ياسالغان ئاۋاز چىقىرىش

سۇرناينىڭ ئىچكى بوشلۇقى چوڭ ئېغىز تهرهپكه ). ماشتۇرۇپ ئىشلىتىشكه بولىدۇئۇنى خالىغانچه ئال(پىپىكى بولىدۇ

سۇرناي . ئۇ نهيگه ئوخشاش بارماق بىلهن بېسىپ پۈۋلهش ئارقىلىق چېلىنىدۇ. قاراپ بارغانسېرى كېڭىيىپ بارىدۇ

. شالردىمۇ ئىشلىتىلگهندۇمباقالر بىلهن قوشۇلۇپ ھهربىي ئى¨ئاۋازى ياڭراق چالغۇ بولۇپ، قهدىمكى دهۋرلهرده ناغرا

سۇرناينىڭ ئۇزۇنلۇقى قىرىق ئۈچ سانتىمېتر، . تۆكۈنلهرده قوللىنىپ كهلمهكته¨ھازىرغىچه تهنتهنىلىك مۇراسىمالر ۋه توي

سۇرنايدا ئۈسۈنكى تهرىپىده يهتته، ئاستىنقى . كانايسىمان ئاغزىنىڭ دىئامېتىرى سهككىز سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده

ئاستىنقى تۆشۈكى ئۈستۈنكى بىرىنچى تۆشۈكنىڭ ئاستىغراق توغرا . سهككىز ئاۋاز تۆشۈكى بولىدۇتهرىپىده بىر، جهمئىي

ماھارىتى ئۈستۈن چالغۇچىالر ئۇنىڭدا تۈرلۈك تېيىلما ئاھاڭالر ۋه باشقا كۆپلىگهن زىننهت ئاھاڭالرنى ناھايىتى . كېلىدۇ

.چه بولىدۇگىg2 دىن e1سۇرناينىڭ ئاۋاز دائىرىسى . كېلىشتۈرۈپ چاالاليدۇ

كاناي.5

ئۇ ئاۋازىنىڭ بوملۇقى، ھهيۋهتلىكلىكى . بۇ بۇرغا ۋه سۇرنايالرغا ئاساسهن ئۆزگهرتىلىپ ياسالغان چالغۇ

دهسلهپته تۈرلۈك مۇراسىمالر ۋه دىنىي خاراكتېرلىك ئاممىۋى پائالىيهتلهرده كهڭ . دهپمۇ ئاتالغان>>نهره<<سهۋهبىدىن

.قوللىنىلغان

ئۇنىڭ . ئهمما ئۇنىڭددىن خېلىال ئۇزۇن، ھهجىمىمۇ يوغان. يغا ئوخشىشىپراق كېتىدۇكاناينىڭ شهكلى سۇنا

كاناي بۇرغىغا . ئۇزۇنلۇقى بىر يېرىم مېتردىن ئىككى مېترغىچه بولۇپ، دهسلهپته ياغاچتىن، كېيىن مىستىن ياسالغان

كاناي ئاۋازىنىڭ . ېلىشقىال بولىدۇئوخشاش پۈۋلهپ چېلىنىدىغان چالغۇ بولۇپ، پهقهت بىر نهچچىال تهبىئىي ئاۋازنى چ

ئۇ ئاساسهن قايناق ھېسىياتلىق . قىسقىلىقىغا مۇناسىۋهتلك¨تۆۋهن ياكى بوم، ئىنچىكه بولۇشى ئۇنىڭ ئۇزۇن¨يۇقىرى

الر ئارقىلىق كهيپىياتنى يۇقىرى )نهره تارتىش(دۇمباقالرغا تهڭكهش قىلىپ ئۇزۇنغا سوزۇلغان ھۇۋالش ¨سورۇنالردا داقا

كېيىنچه ھهجمىنىڭ كېلهڭسىزلىكى ھهمده مىلودىيه ئورۇنداشقا بولماسلىقتهك كهمچىلىكى . ئىشلىتىلگهنكۆتۈرۈشكىال

ھازىر پهقهت قىزغىن كهيپىياتنىڭ سىموۋلى . تۈپهيلىدىن كالسسىك چالغۇالر ئارىسىدىن تهدرىجىي يوقىلىشقا باشلىغان

.سۈپىتىده سهھنه قورالى قىلىپ ئىشلىتىلمهكته

Page 214: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 214

الرقىللىق چالغۇ

قىللىق چالغۇالر ئات قاتارلىق ھايۋانالرنىڭ قۇيرۇق قىلىدىن ياسالغان كامانچه بىلهن تارىغا سۈركهش ئارقىلىق

.چىقىرىدىغان چالغۇالر تۈرىدۇر

ساتار.6

قهدىمكى قىللىق چالغۇالرنىڭ بىرى ¨)بۇرۇنقى ئىسمى سهرتار، يهنى باشالمچى چالغۇ دېگهن مهنىده(ساتار

پېشقهدهم مۇزىكا ئۇستىسى تۇرداخۇن ئاتىنىڭ . دوالن راۋابىنىڭ ئاساسىدا تهرهققىي قىلدۇرۇلغانبولۇپ، قهدىمكى

مۇشۇالرغا . ئېيىشلىرىغا قارىغاندا، ئهينى زامانالردا مۇقا، ئورۇندىغاندا ساتار قول بىلهن چېكىپ چېلىنىدىكهن

م قىللىق، ھهم چهكمىدىن ئىبارهت قوش ماكانلىق ئاساسالنغاندىمۇ ئۇنىڭ راۋاب، تهمبۇر ئاساسىدا مهيدانغا كهلگهن ھه

چالغۇ ئىكهنلىكىنى، كېيىنچه مهخسۇس كامانچه بىهن ئورۇندىلىدىغان شهكىلگه كهلتۈرۈلگهنلىكىنى قهيت قىلىشقا

.بولىدۇ

ئـۇ كـۆپىنچه ئـۈجمه ياغىچىـدىن . ساتارنىڭ ئۇزۇنلۇقى تهخمىنهن بىر يۈز قىرىق سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده بولىدۇ

بىر دانه ئاساسلىق چېلىنىدىغان پوالت سىمى ۋه سهككىزدىن ئون ئىككىگىچه سادا قايتۇرغۇچى سـىملىرى . لىدۇياسى

، سول قولـدا پهده بېـسىپ، )ھازىر ئاساسهن سۇلياۋ قويۇلىدىغان بولدى(سېپىغا كىرىچتىن پهده باغلىنىپ . بولىدۇ

ۋازى سـىلىق، مـۇاليىم، مۇڭلـۇق بولـۇپ، مۇقـام ئۇنىڭ ئـا. ئوڭ قول بىلهن كامانچه سىيرىش ئارقىلىق چېلىنىدۇ

ئۇ كۆپىنچه مۇقامالرنىڭ مۇقهددىمىـسى ۋه بهزى مۇزىكىالرنىـڭ چاچمـا . ئورۇنداشتا ئاساسلىق چالغۇ ھېسابلىنىدۇ

. ساتارنىڭ ئـاۋاز دائىرىـسى ئـۈچ قىـسىمغا بۆلۈنىـدۇ. ئۇدارلىق جايلىرىدا باشالمچىلىق رول ئوينايدۇ) ئىختىيارى(

گىـچه g2 دىن c2 گىچه، يۇقىرى ئاۋاز رايونى b1 دىن c1 غىچه، ئوتتۇرا ئاۋاز رايونى b دىن c رايون تۆۋهن ئاۋاز

. گىچه، سادا قايتۇرغۇچى تارىالر بهش تاۋۇشلۇق ئاۋاز شهكلى رېتى بويىچه توققـۇز خىـل سـاز قىلىنىـدۇa2ياكى

. ئاھاڭىغا تهڭشىلىدۇc1ئاساسلىق تار مهركىزى

غىرجهك. 7

سول قولدا تار بېسىپ، ئوڭ قولدا . سېپى سۆگهت ياغىچىدىن، بېشى جىگده ياغىچىدىن ياسىلىدۇغىرجهكنىڭ

ئىلگىرى غىرجهكنىڭ يۈزىگه ئات ياكى ئېشهك تېرىسى . باش قىسمىنىڭ ئىچى كاۋاك بولىدۇ. كامانچه سىيرىپ چېلىنىدۇ

Page 215: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 215

يىلىدىن بۇيان غىرجهك ¨1955. ېكىتىلهتتىئۇزۇنلۇقى بىر مېتر ئهتراپىدا بولۇپ، ئىككى ياكى تۆت تار ب. كېرىلهتتى

تېخىمۇ تهرهققىي قىلدۇرۇلۇپ بېشىنىڭ ئىچكى قىسمىغا يىالن تېرىسى كېرىلىدىغان، تۆت تار بېكىتىلىدىغان شهكىلگه

بۇنىڭدىن تاشقىرى يهرگه . يۇقىرى ئاۋازلىق غىرجهكلهرنىڭ ھهجمى چاققان بولىدۇ، تىزغا قويۇپ چېلىنىدۇ. كهلتۈرۈلدى

بۇنىڭدىن تاشقىرى يهرگه قويۇپ چېلىنىدىغان تۆۋهن ئاۋازلىق غىرجهكلهرنىڭ ھهجمى چاققان بولىدۇ، . چېلنىدۇقويۇپ

. بۇنىڭدىن تاشقىرى يهرگه قويۇپ چېلىنىدىغان تۆۋهن ئاۋازلىق غىرجهكلهرمۇ مهيدانغا كهلدى. تىزغا قويۇپ چېلىنىدۇ

.ندا خېلىال يوغان بولىدۇبۇنداق غىرجهكلهر يۇقىرى ئاۋازلىق غىرجهكلهرگه قارىغا

، ئىككىنچى e2 ئاھاڭىغىچه بولۇپ، بىرىنچى تارىسى a4 ئاھاڭىدىن gيۇقىرى ئاۋازلىق غىرجهكنىڭ ئاۋاز دائىرىسى

. تارىسى ئاھاڭلىرىغا تهڭشىلىدۇg تۆتىنچى d1 ئۈچىنچى تاىرىسى a1تارىسى

قۇمۇل غىرجىكى. 8

ئۇنىڭ دهستىسى . ن ئهڭ قهدىمىي ئۇيغۇر غىرجىكلىنىڭ نۇسخىسىقۇمۇل غىرجىكى قۇمۇل رايونىدا ساقالپ قېلىنغا

بېشى سىلىندىر شهكلىده ياغاچتىن ئويۇپ ياكى مېتالدىن قۇيۇپ ياسىلىپ يۈزىگه تېره . ئۈجمه ياغىچىدىن ياسىلىدۇ

ىككى ئۇ ئ. دهستىسى ئاشۇ سىلىندىر شهكىللىك غىرجهك بېشىنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئۆتكۈزۈلۈپ بېكىتىلىدۇ. قاپلىنىدۇ

بۇنىڭدىن تاشقىرى ئهكس سادا بېرىدىغان بىر قانچه تارلىرىمۇ . تارلىق بولۇپ، تار بىلهن دهسته ئارىلىقى كهڭ بولىدۇ

بۇنداق غىرجهكنىڭ ئاۋازى . قۇمۇل غىرجىكى سول قولدا تار بېسىپ، ئوڭ قول بىلهن كامانچه سىيرىپ چېلىنىدۇ. بولىدۇ

) زىل( ئاھاڭىغا، سىرتقى تارى d1) بوم(ئىچ تار . بىر مېتر ئۆپچۆرىسىدهئۇزۇنلۇقى تهخمىنهن . مۇڭلۇق، يېقىملىق

a1ئاھاڭىغا تهڭشىلىدۇ .

قۇشتار. 9

بۇ خىل چالغۇ . ـ يىلى لوپ ۋه خوتهن رايونلىرىدا ئوخشاشمىغان نۇسخىدىكى ئىككى خىل قۇشتار تېپىلغان1957

ئهسىرنىڭ XI Xتىشالرغا قارىغاندا تاكى قهدىمكى غىرجهكنىڭ ئاساسىدا تهرهققىي قىلدۇرۇلغان بولۇپ، ئېي

. ئۇنىڭ يوقىلىپ كهتكىنىگه ئهمدىال بىر ئهسىرچه ۋاقىت بولغان. ئاخىرلىرىغىچه خهلق ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگهنىكهن

ئۇنىڭ دهسته بېشىغا كىچىك قۇشنىڭ شهكلى . ھازىر بۇ خىل چالغۇ قايتا تهتقىق قىلىنىپ ياساپ چىقلدى

دهپمۇ ئاتىلىدۇ، ئاساسىي گهۋدىسى ياغاچ تاراشلىرىدىن چاپلىما شهكىلده ياسالغاچقا، نهملىك >>رقۇشتا<<چۈشۈرۈلگهچكه

Page 216: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 216

سوغۇققا چىداملىق، ئېگىزلىكى تهخمىنهن ئهللىك سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده، تۆت تارىلىق، دهستىسىدىكى ¨ۋه ئىسسىق

ئۈرۈمچى شهھهرلىك چالغۇ . كىگه ئوخشىشىدۇتار تاختىسى ۋه تارلىرىنىڭ ئورۇنلىشىشى ئاساسهن ھازىرقى زامان غىرجى

قايتا تهتقىق ئېلىپ بېرىش ئارقىلىق ئۇنىڭ بىر قهدهر مۇكهممهللهشكهن ¨ئهسۋابالر زاۋۇتى مهزكۇر ئهسۋاب ئۈستىده قايتا

قۇشتار ھازىر ئۆزىنىڭ كۆركهم شهكلى ۋه يېقىملىق ئاۋازى بىلهن مىللىي مۇزىكا . نۇسخىسىنى ياساپ چىقتى،

خۇشتارىنىڭ ئاۋازى جاراڭلىق ۋه . دىن ئورۇن ئېلىپ، جۇڭگو ۋه چهت ئهل تاماشىبىنلىرىنى جهلپ قىلماقتائوركېستىرى

.سۈزۈك بولۇپ، ئىسكىرىپكىنىڭ ئاۋازى تۈسىگه يېقىنلىشىدۇ، ساز قىلىنىشى غېجهك بىلهن ئوخشاش

چهكمه چالغۇ ئهسۋابالر

قىلىق ئاۋاز چىقىرىدىغان چالغۇالر چهكمه چالغۇ ئهسۋابالر ناخۇن، زهخمهك ياكى بارماقالر بىلهن تارىنى چېكىش ئار

.دېيىلىدۇ

بهرباب. 10

دېگهن كىتابنىڭ تۆتىنچى >>جۇڭگو مۇزىكا تارىخى<<.دهپ ئاتىلىدۇ>>پىپا<<بهربابنىڭ يهنه بىر باربىت، خهنزۇچه

ىتابىدا بهربابنىڭ دهسلهپكى ئهسىرده ياشىغان مهشھۇر ئالىم، مۇزىكىشۇناس فارابىنىڭ كXبابىدا قهيت قىلىنىشىچه،

بهش تارلىق كۇچا بهربابى مىالدىنىڭ دهسلهپكى يىللىرىدىال . دهپ ئاتالغانلىقى تىلغا ئېلىنغان>>ئۇد<<شهكلىنىڭ

شهرقته دېڭىز . ئومۇمالشقان بولۇپ، تارىم ئويمانلىقىدىن پۈتكۈل ئاسىيا ۋه ھىندىستانغا تارقىلىشقا باشلىغان

ھازىر . ك يولىنىڭ جهنۇبىي لىنيىسىنى بويالپ ئىران ۋه ئهرهب دۆلهتلىرىگىچه يېتىپ بارغانبويلىرىغىچه، غهربته يىپه

ئۇنىڭ . ئىچكىرى ئۆلكىلهرده ساقلىنىپ قالغىنى تۆت تارلىق، ياپىالق ياغاچ يۈزلۈك، بېشى سوزۇنچاق كهلگهن نۇسخىسى

ه، بهرباب تهخمىنهن ئون كئىككى تۈرلۈك سهكسهن سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىد¨ئاۋازى جاراڭلىق ۋه مۇڭلۇق، بويى يهتمىش

، تۆتىنچى تارى d، ئۈچىنچى تارى e، ئىككىنچى تارى aھازىر ئىشلىتىۋاتقانلىرىنىڭ بىرىنچى تارى . ساز قىلىنىدۇ

Aبهرباب تۈرلۈك مۇڭلۇقتا بولۇپ،پهده سانى ئوخشاش ئهمهس. ئاھاڭىغا سازلىنىدۇ.

راۋاب. 11

قۇالق ئورنى، دهستىسى ۋه راۋاب بېشىدىن ¨راۋاب. ڭ ئومۇمالشقان چالغۇدۇرئۇيغۇر چالغۇلىرى ئىچىده كه¨راۋاب

بېشىنىڭ ئۈستىدىكى ئىككى تهرىپىگه يهرلىك ئاالھىدىلىكىنى نامايان قىلىپ . ئبارهت ئۈچ قىسمىدىن تهركىب تاپىدۇ

Page 217: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 217

، دوالن راۋابى ۋه ئهڭ راۋابنىڭ خهلق ئارىسىدا قهشقهر راۋابى. تۇرغان بىر جۈپ قوشقا مۈڭگۈزى شهكلى ئورنىتىلغان

ئۇنىڭدىن باشقا يېڭىدىن ئىسالھ قىلىنغان چاپلىما . قهدمىي بولغان قويچى راۋابى قاتارلىق خىلمۇ خىل نۇسىخخلىرى بار

.راۋاب ۋه تۆۋهن ئاۋازلىق باس راۋاب قاتارلىقالرمۇ بار) تااللىق(

قهشقهر راۋابى)1(

شى ياغاچتىن ئويۇلۇپ، يۈزىگه تېره كېرىش ئارقىلىق ياسىلىدۇ، بې. ئويما راۋاب دهپمۇ ئاتىلىدۇ¨قهشقهر راۋابى

قهشقهر راۋابى ئادهتته . ئۇزۇنلۇقى ئادهتته توقسان سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده بولىدۇ. دهستىسىگه كىرىچتىن پهده باغلىنىدۇ

دا قايتۇرۇش ئۈچۈن يهتته سىملىق بولۇپ، بىرال سىم ئاساسىي مىلودىيه ئۈچۈن، قالغانلىرى قوشۇمچه ياكى سا¨ئالته

، ئۈچىنچى تارى g ياكى a ئىككىنچى تارى d1قهدىمكى راۋاب ئۈچ تارلىق بولۇپ بىرىنچى تارى . ئىشلىتىلىدۇ

dھازىرقى زامان قهشقهر راۋابى يهتته سىملىق بولۇپ، بىرىنچى سىمى . ئاھاڭىغا تهڭشىلهتتىc1 بۇ ئاساسلىق ( گه

غا، يهتتىنچىسى Bغا، ئالتىنچىسى Fغا، بهشىنچىسى Aنچىسى غا، تۆتىdغا، ئۈچىنچىسى g، ئىككىنچى )سىم

Fبۇ خىل راۋابنىڭ ئاۋاز دائىرىسى . ئاھاڭلىرىغا تهڭشىلىدىغان بولدىE دىنg3 گىچه، ئاۋاز تۈسى جهھهتته c1 دىن

c2 ،گىچه بوم d2 دىن c3 ،كىچه ياڭراق d3 دىن g3گىچه زىل كېلىدۇ .

دوالن راۋابى)2(

شۇڭا ئۇ سىيرىپ چېلىشقا ناھايىتى ئهپچىل، ئۇنىڭ بىلهن . تىسىگه ئادهتته پهده باغالنمايدۇدوالن راۋابىنىڭ دهس

دوالن راۋابىنىڭ ئۈچ تال ئاساسىي سىمى ۋه . بهزىبىر ئاالھىده مىللىي پۇراقالرنى ياخشى گهۋدىلهندۈرگىلى بولىدۇ

يۇقىرىراق ئورۇنغا ئاالھىده نهقىش قويۇلغان رۋابنىڭ باش قىسمىدىن سهل . كۆپلىگهن سادا قايتۇرغۇچى سىملىرى بولىدۇ

ئۇنىڭ شهكلىمۇ . ئۇنىڭدىن تاشقىرى قۇمۇل رايونىدا بىر خىل قۇمۇل راۋابى ساقالنغان. قىسقا ئىككى مۈڭگۈز ئورنىتىلىدۇ

.دوالن راۋابىدىن ئانچه پهرقلهنمهيدۇ

چاپلىما راۋاب) 3(

اب ئهنئهنىۋى ئۇيغۇر راۋابىنىڭ تۈزۈلۈشى ئاساسىدا ئىسالھ بۇ راۋ. تااللىق راۋاب دهپمۇ ئاتىلىدۇ¨چاپلىما راۋاب

دهستىسىگه مېتال ياكى . قىلىنىپ ياسالغان بولۇپ، بېشى دۇتارنىڭكىگه ئوخشاش ياغاچ تااللىرىدىن چاپالپ ياسلىدۇ

اڭلىرىغا، ئاھd1چاپلىما راۋابنىڭ جهمئىي بهش سىمى بولۇپ، بىرىنچى، ئىككىنچى سىملىرى . سۇلياۋ پهدىلهر قويۇلىدۇ

Page 218: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 218

بۇ خىل راۋابنىڭ . ئاھاڭىغا ساز قىلىدۇd ئاھاڭىغا، بهشىنچى سىمى تومراق بولۇپ aئۈچىنچى، تۆتىنچى سىملىرى

.ئاۋازى جاراڭلىق، مۇڭلۇق، شهكلى قهشقهر راۋابىدىن ئانچه پهرقلهنمهيدۇ

تهمبۇر.12

ىق سانتىمېتر، بېشى ئۇزۇنچاقراق، يۈزلۈكى تهمبۇر ئۇزۇن دهستىلىك چالغۇ بولۇپ، ئۇزۇنلۇقى تهخمىنهن بىر يۈز قىر

ئۇ ئىلى، قهشقهر ۋه . تهمبۇرگه سىم سېلىنىدۇ ۋه ناخۇن بىلهن چېكىپ چېلىنىدۇ. ئادهتته ئۈجمه ياغىچىدىن ياسىلىدۇ

تهمبۈر بهش سىملىق بولۇپ، بىرىنچى، ئىككىنچى سىملىرى ئاساسلىق مىلودىيه . ئاقسۇ رايونلىرىدا كۆپرهك تارقالغان

ئاھاڭىغا g ئاھاڭىغا، تۆتىنچى، بهشىنچى سىملىرى d1ئۈچىنچى سىمى . ئاھاڭىغا تهڭشىلىدۇgئۇ . دايدۇئورۇن

گه f2 دىن g1 گىچه يۇمشاق، f1ئاۋاز تۈسىدىن . تهمبۈرنىڭ ئاۋاز دائىرىسى ئۈچ گۇرۇپپىغا يېقىنf. تهڭشىلىدۇ

نقى ۋاقىتالردىن بۇيان تهتقىقاتچىلىرىمىز يېقى. گىچه كۈچسىز، زىلf3 g3 گىچه كۈچلۈك، e3 دىن g2جاراڭلىق،

تهمبۇر ئۈستىده ئىسالھ ئېلىپ بېرىپ، دهستىسى قىسقا، ئاۋازى ياڭراق بولغان يۇقىرى ئاۋازلىق تهمبۈرلهرنى ياساپ

ئۇنىڭ پهدىسى راۋابقا ئوخشاش، يهنى ئون ئىككى تهكشى ئاھاڭ رېتى بويىچه تىزىلغان بولۇپ، ھازىرقى زامان . چىقتى

.لىرىنى ئورۇنداشقا قواليلىقمۇزىكى

دۇتار. 13

دېگهن مهدنىده بولۇپ، ئۇيغۇر چالغۇلىرى ئىچىده ئوتتۇرا ئهسىرلهردىن تا ھازىرغىچه ) جۈپتار(پارسچه قوشتار ¨دۇتار

دۇتار ئۇزۇن دهستىلىك، ئۇزۇنلۇقى تهخمىنهن بىر يۈز يىگىرمه بهش. ئۆز شهكلىنى ئۆزگهرتمهي كېلىۋاتقان بىردىنبىر چالغۇ

دهستىسىگه . سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده، بېشى يوغانراق بولۇپ، ئۈجمه ياغىچىنىڭ تااللىرىدىن چاپلىنىپ ياسىلىدۇ

. ئاۋازى مۇڭلۇق. تار سېلىنىپ قول بارماقلىرى بىلهن سوقۇپ چېلىنىدۇ) بىرى زىل، بىر بوم(كىرىچتىن ئېشىلگهن

كۆپىنچه تهمبۈر قاتارلىق چالغۇالر بىلهن بىلله ياكى يالغۇز شۇڭالشقا. چالغۇچى ئۆزى چېلىپ، ئۆزى ئېيتىشقا قواليلىق

. ئاھاڭىغا ساز قىلىنىدۇg، بوم تارى d1 گىچه زىل تارى g2 دىن gئۇنىڭ ئاۋاز دائىرسى . ئورۇندىلىدۇ

قالۇن. 14

شهكلىده ئاۋاز ساندۇقى پهلهمپهي . قالۇنمۇ قهدىمكى چالغۇالرنىڭ بىرى، ئۇ ئادهتته ئۈجمه ياغىچىدىن ياسىلىدۇ

ئۇ ئاساسهن تۈز ياتقۇزۇلۇپ، ئوڭ . بولۇپ، ئالدى تار، كهينى كهڭرهك، سول تهرىپى ئهگمه، ئوڭ تهرىپى تۈز بولىدۇ

Page 219: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 219

قولنىڭ باش، كۆرسهتكۈچ ۋه ئوتتۇرانچى بارماقلىرى بىلهن سىمىنى ئىلىش، سول قولداپهده باسقۇچ ئارقىلىق سىمنى

ۋازى يېقىملىق ۋه تېيىلما ئاھاڭالرغا باي بولۇپ، پهۋقۇلئادده تهۋرىنىش ئا. بېسىش ۋه سىيرىش ئۇسۇلى بىلهن چېلىنىدۇ

ئۇنىڭ ئون ئالته ياكى ئون سهككىز جۈپ سىمى بولىدۇ، ھهربىر جۈپ سىمى بىر ئاھاڭغا . خۇسۇسىيىتىگه ئىگه

.تهڭشىلىدۇ

چاڭ.15

از ساندۇقى قالۇنغا ئوخشاش ئۇنىڭ ئاۋ. قالۇننىڭ ئاساسىدا تهرهققىي قىلدۇرۇلغان قهدىمىي چهكمه چالغۇ¨چاڭ

، يالغۇز پازىلىق )چوڭراق(ئۇنىڭ قوش پازىلىق . كهڭ، ياپىالق بولۇپ، ئالدى تار، كهينى كهڭرهك ياسىلىدۇ

. ئادهتته ئۈچ ياكى تۆت پوالت سىم بىر گۇرۇپپا بولۇپ، بىر ئاھاڭغا تهڭشىلىدۇ. ئىككى خىل نۇسخىسى بار) كىچكرهك(

ئون سهككىز ¨ۋازلىق شهكىللىرى بولغان، كېينچه تېخىمۇ مۇكهممهللىشىپ ئون ئۈچئون گۇرۇپپا ئا¨بۇرۇن سهككىز

.چاڭ ئۇيغۇر ئوركېستىرىدا ئاساسلىق چالغۇ. گۇرۇپپا ئاۋازلىق شهكىللىرى مهيدانغا كهلدى

ه ئۈچ چاڭ ئىككى يېرىم گۇرۇپپا ئاۋاز دائىرىسىگه ئىگه، ئۇنىڭ سازلىنىشى يهتته ئاۋازلىق باسقۇچالر تهرتىپى بويىچ

ئاھاڭىغىچه، ئوتتۇرىسىدىكى قۇر ئۇنىڭدىن سهككىز گرادۇس يۇقىرى f1 دىن gقۇر تىزىلغان، ئوڭ تهرهپتىكى قۇر

چاڭ .) ئاۋازىمۇ بار# fئارىلىقتا ( ئاھاڭىغىچه، c3دىن d2 ئاھاڭىغىچه، سول تهرهپتىكى قۇر f2 دىن g1بولۇپ،

چوكىنىڭ ئۇچىغا رېزىنكه ياكى كىگىز قويۇلغان . ۇرۇپ چېلىنىدۇبامبۇكتىن ياسالغان بىر جۈپ چوكا بىلهن سىمالرغا ئ

.ئاۋازى جاراڭلىق كېلىدۇ. بولىدۇ

سوقما چالغۇ ئهسۋابالر

. قول ياكى چوكا تاياقالر بىلهن ئۇرۇپ چېلنىدىغان تارىسىز چالغۇ ئهسۋابالر¨سوقما چالغۇ ئهسۋابالر دېگىنىمىز

. بهلگىلهيدۇ، ئاھاڭغا تهسىرلىك ۋه جانلىق كهيپىيات قوشىدۇبۇنداق چالغۇ ئهسۋابالر مۇزىكىنىڭ رىتىمىنى

تهبىلۋاز . 16

. دۇمباق بولسا خىلمۇ خىل چالغۇ ئهسۋابالرنىڭ ئاساسىدۇر. بۇ دۇمباق تىپىدىكى ئهڭ قهدىمىي چالغۇ ئهسۋاب

كىشىلهر ئهڭ . لۇم بولغانبهزىبىر مهلۇماتالرغا قارىغاندا، دۇمباق ئىككىمىڭ يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگه ئىكهنلىكى مه

دهسلهپ سىلىندىرسىمان ئويما ياغاچالرغا تېره كېرىپ، قول بىلهن ئۇرۇش ئارقىلىق گۈلدۈرلىگهن ئاۋازالرنى چىقىرىشنى

Page 220: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 220

قىسقىلىقىنى ئۆزگهرتىش ئارقىلىق خىلمۇ خىل شارارائىتالرغا ¨كىچىك، ئۇزۇن¨كېينچه، دۇمباقنىڭ چوڭ. بىلگهن

ههرچه تهبىلۋاز ياسىلىش جهھهتته دۇمباقنىڭ . ، جهڭ تهبىلۋازى قاتارلىقالرنى كهشىپ قىلغانماسالشقان نهغمه تهبىلۋازى

ئاالھىدىلىكىنى ساقالپ قالغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ سىلىندىرىنى ئۇزۇن، ئۈسىتىنى كهڭ، ئاسىتىنى تار ياساشتهك ئۇسۇلالر

.بىلهن ئاۋازىنىڭ يۇقىرىلىقى ۋه ياڭراقلىقى ئاشۇرۇلغان

ناغرا.17

بۇمۇ دۇمباق تىپىدىكى قهدىمىي سوقما چالغۇالرنىڭ بىرى، ناغرا قهدىمىي زامانالردا ھهشىمهتلىك مۇراسىمالر ۋه

. تۆكۈنلهرده ئىشلىتىلمهكته¨بايرام ۋه توي¨ھازىر ھېيت. جهڭلهرده داغدۇغا پهيدا قىلىش ئۈچۈن ئىشلىتىلگهن

ىس ۋه چويۇندىن ياساش ئارقىلىق تهدرىجىي تهرهققىي دۇمباق، تهبىلۋاز قاتارلىقالردىن كېينرهك قېپىنى م¨ناغرا

ئۇ ئۈستى كهڭ، ئاستى تار قىلىپ مېتالدىن ياسالغان سىلىندىر قاپنىڭ يۈزىگه ئېشهك ياكى موزاي تېرىسى . قىلدۇرۇلغان

كىچىك ناغرىالرنىڭ ¨چوڭ. كېرىش ئارقىلىق ياسىلىدۇ ھهمده چوڭ، ئوتتۇرا، كىچىك ناغرا دهپ ئۈچ خىل بولىدۇ

.ئوتتۇز سهككىز سانتىمېتر بولىدۇ¨ئوتتۇز بهش سانتىمېتر، يزىنىڭ دىئامېترى يىگىرمه بهش¨گىزلىكى ئون توققۇزئې

داپ. 18

دۇمباق تىپىدىكى تهرهققىي قىىلغان سوقا چالغۇالرنىڭ بىرى بولۇپ، ئاۋازى جۇشقۇن، ئۆزى يهڭگىل، ¨داپ

قول بارماقلىرى بىلهن ئۇرۇپ چېلىنىدىغان، ئۇيغۇر مۇزىكىسىدا ئۇ. ئىشلىتىشكه ئهپچىل قاتارلىق ئاالھىدىلىكلهرگه ئىگه

.كهم بولسا بولمايدىغان چالغۇ ھېسابلىنىدۇ، بهزى كالسسىك ئۇسسۇل ۋه مهشرهپلهر يالغۇز داپ بىلهنال ئورۇندىلىدۇ

ردىشى گه. يۈزلىكىگه ئات، ئۆچكه تېرىلىدى كېرىلىدۇ. داپنىڭ گهردىشى ئاساسهن ئۈجمه ياغىچىدىن ياسىلىدۇ

ئىچىگه نۇرغۇنلىغان ئۇششاق تۆمۈر ھالقىالر ئېسىلىدۇ، ئۇالر داپ چېلىنغاندا شىلدىرلىغان قوشۇمچه ئاۋرازالرنى چىقىرىپ

بهزى . كىچىك ھهرخىل بولىدۇ، ئۇالرنىڭ ئىلشىتىلىش ئورنىمۇ ئوخشاشمايدۇ¨داپنىڭ تۈرلىرى چوڭ. بېرىدۇ

مۇزىكا ئورۇنداشتا ئىشلىتىلىدىغان چوڭ داپنىڭ . قالر بېكىتىلىدۇئۇسسۇلالردا ئىشلىتىدىغان كىچىك قوڭغۇرا¨ناخشا

.دىئامېترى قىرىق سانتىمېتر، گهردىشىنىڭ كهڭلىكى بهش يېرىم سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده بولىدۇ

ساپايه.19

Page 221: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 221

لتهكنى ئادهتته ئۇ ئىككى تال دۈگىلهك قىسقا ياغاچ كا. ساپايه دهسلهپته ياۋا ئۆچكىنىڭ مۈڭگۈزىدىن ياسالغانىكهن

ھهربىر تۆمۈر ھالقىغا . بىرىگه جۈپلهپ، ئۈستىگىرهك ئورۇنغا ئىككى تال چوڭ تۆمۈر ھالقا بېكىتىلىپ ياسىلىدۇ¨بىر

ساپايىنى چالغاندا كىچىك تۆمۈر ھالقىالرنىڭ ياغاچ ساپقا تېگىشىدىغان ئورنىغا . ئۇششاق تۆمۈر ھالقىالر ئۆتكۈزۈلىدۇ

ساپايه دهستىسىنىڭ ئۇزۇنلۇقى قىرىق ئالته سانتىمېتر، چوڭ تۆمۈر . ي بېكىتىلىدۇئاۋازنى جاراڭلىق چىقىرىش ئۈچۈن قهله

.ھالقىنىڭ دىئامېترى توققۇز سانتىمېتر ئۆپچۆرىسىده بولىدۇ

قوشۇق. 20

ئۇ بۇرۇنقى دهۋرلهرده . قوشۇقمۇ ئۇيغۇر مهشرىپى ۋه مۇزىكىلىرىدا كهڭ قوللىنىلىدىغان سوقما چالغۇالرنىڭ بىرى

كېيىنچه كىشىلهر ئارىسىدا . ه ئوخشاشمىغان شهكىلده ياغاچتىن ئويۇپ ياسالغان بىر خىل چالغۇ ئىكهنقوشۇققا ئانچ

شۇنىڭ . بۇنداق سايمان بولمىغاچقا، ئادهتته تاماق يېيىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان قوشۇق ئۇنىڭ ئورنىغا دهسسىگهن

الرمۇ شهكىل جهھهتته تاماق قوشۇقلىرىغا ئوخشىتىلىپ ھازىر ئىشلىتىۋاتقان قوشۇق. دهپ ئاتالغان>>قوشۇق<<بىله بۇ چالغۇ

قوشۇق . ئۇنىڭ ھهجمى سهل يوغان بولۇپ، ئۈستىگه خىلمۇ خىل نهقىشلهر چۈشۈرۈلىدۇ. ياغاچتىن ئويۇپ ياسىلىدۇ

بىرىگه توغرىاليدۇ ۋه سول ¨چېلىشتا، ئوڭ قولدا بىر جۈپ قوشۇقنىڭ سېپىنى چىڭ تۇتۇپ، قوشۇقالرنىڭ دۈمبىسىنى بىر

غا، يهر ۋه باشقا جىسىمالرغا )مۈره، تېز ۋه باشقا جايالر( ئالىقىنى بىلهن بهدىنىمىزنىڭ ھهرقايسى ئورۇنلىرى قول

.سوقۇشتۇرۇپ، مۇزىكا رىتىمىغا ماس كېلىدىغان ئاۋازالرنى پهيدا قىلىمىز

تاش.21

بۇ خىل تاش ھهربىر قولدا . ئۇ ئىككى جۈپ ياپىالق ئېللىپىسىمان تاشتىن ئىبارهت. چاقچۇق دهپمۇ ئاتىلىدۇ¨تاش

ئۇيغۇر مۇزىكىسىدا تاش ئىشلىتىشمۇ . بىرىگه سوقۇپ چېلىنىدۇ¨بىر جۈپتىن تۇتۇلىدۇ ۋه بارماقلرنىڭ ياردىمى بىلهن بىر

.خېلى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه

سانتىمېتر ئېللىپىسىمان تاشنىڭ قېلىنلىقى تهخمىنهن بىر يېرىم سانتىمېتر، ئۇزۇنلۇقى ئون سانتىمېتر، كهڭلىكى ئالته

.ئۆپچۆرىسىده بولىدۇ

شۇڭالشقا، . ئۇيغۇر چالغۇ ئهسۋابلىرى خىللىرىنىڭ كۆپلۈكى جهھهتته دۇنيا مىللهتلىرىنىڭ ئالدىنقى ئورنىدا تۇرىدۇ

ئىشىنىمىزكى، . ئاپتونۇم رايونىمىز دۇنيا مۇزىكا تارىخى تهتقىقاتچىلىرىنىڭ مۇھىم ئوبيېكتى بولۇپ قالماقتا

Page 222: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 222

چالغۇچىلىرىمىز ۋه مۇناسىۋهتلىك خادىملىرىمىزنىڭ تىرىشىپ ئىزدىنىشى نهتىجىسىده تېخىمۇ كۆپ تهتقىقاتچىلىرىمىز،

.مهنىۋى بايلىقلىرىمىز دۇنياغا نامايهن بولغۇسى

سهندهل

ئۇيغۇرالر، بولۇپمۇ جهنۇبىي شىنجاڭ ئۇيغۇرلىرى قىشنىڭ سوغۇق كۈنلىرىده ئاياغنى ئىسسىتىش ئۈچۈن ¨سهندهل

ئۆينىڭ ئوتتۇرىسىغا ياكى بىر چېتىگه ئۈستى يۈزى يېرىم كۋادرات مېتر، ئېگىزلىكى يېـرىم . يمانئىشلىتىلىدىغان سا

ئۇنىڭ ئاسىتىغا چويۇن، تۆمۈر ياكى مىستىن ياسـالغان چوغـدان . مېتر كېلىدىغان تۆت پۇتلۇق بىر شىره قويۇلىدۇ

ڭ يـاكى ئىسـسىز كۆمۈرنىـڭ چـوغى چوغدانغا كۆيدۈرۈلۈپ ئىسى قالمىغان ئوتۇن كۆمۈرىنىـ. قويۇلىدۇ) سهندهل(

قولىنى ئىسسىتماقچى بولغان ئادهملهر ¨پۇت. شىره پاختىلىق كۆرپه ياكى يوتقان بىلهن پۈركهپ قويۇلىدۇ. ئېلىنىدۇ

بهزى ۋاقىـتالردا يـارۇ بـۇرادهرلهر يىغىلىـپ سـهندهل ئهتراپىـدا . پۇتىنى شىره ئاستىغا تىقىپ ئولتۇرۇپ ئىسـسىنىدۇ

بهزىـده يهنه شـىره ئۈسـتىگه داسـتىخىان سـېلىپ چـاي . بولىدۇ، كىتابخانلىق قىلىـشىدۇئولتۇرۇپ ھهمسۆھبهتته

قىشنىڭ قهھرىتان سوغۇق كـۈنلىرى ئايـاغ تهرهپنـى سـهندهلنىڭ ئاغزىغـا قارىتىـپ ئـورۇن تهييـارالپ . ئىچىشىدۇ

اندا كـۆرپىنى سهندهلنىڭ ئۈستىگه بـوۋاق بالىالرنىـڭ بۆشـۈك كـۆرپىلىرى يېيىلىـپ، ئىسـسىغ. ئۇخالشقىمۇ بولىدۇ

سهنبدهلنىڭ بىخهتهرلىكىـگه كاپـالهت بېـرىش . بۆشۈككه سېلىپ بوۋاقنى بۆلىسه، باال تولىمۇ راھهت ھېس قىلىدۇ

تۆت سانتىمېتر ئېگىزرهك ¨ئۈچۈن ئۇنىڭ چوغدان قىسمى ئادهتته چوڭقۇرراق بولۇپ، تۆت ئهتراپى يهر يۈزىدىن ئۈچ

.ياسىلىدۇ

تونۇر

نان يېقىش ئۈچۈن مهخسۇس ياسـالغان قۇرۇلمـا، تونـۇر ئۇيغـۇرالردا ¨غان تونۇركهسپىنىڭ بىر تۈرى بول¨ھۈنهر

.دهپ ئاتىلىدۇ>>ناۋاي تونۇرى<<دهپ ئاتالسا، يهنه بىرى>>ئۆي تونۇرى<<بىرى. ئىككى خىل بولىدۇ

سېغىز توپىغا قـوي يـۇڭى يـاكى كـاال يـۇڭى ئارىالشـتۇرۇلۇپ تـۇز سـۈيى بىـلهن الي : تونۇر مۇنداق ياسىلىدۇ

پىشقان الي بىـلهن وتنۇرنىـڭ ئاسـتى بىـلهن ئاغزىنىـڭ . الينى دهسسهپ، چهيلهپ ئوبدان پىشۇرۇلىدۇ. ىدۇقىلىن

مۇشـۇ شـهكىلده چـوڭ ھهم كىچىـك تونـۇرالر . دىئامېترى ئوخشىغان دهرىجىده قورساقلىق قىلىپ، تونۇر ياسىلىدۇ

ۇ خىـل تونۇرنىـڭ كىچىكلىرىنـى بـ. دهپ ئاتىلىـدۇ>>نـاۋاي تونـۇرى<<بۇ خىل تونـۇر خهلـق ئارىـسىدا. ياسىلىدۇ

Page 223: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 223

ئائىلىلهردىمۇ ئىشلهتكىلى بولىدۇ، ئـائىلىلهرده پىشـشىق خىـش يـاكى ئوتقـا چىـداملىق خىـش بىـلهن ياسـالغان

يۇقىرىقىـدهك تونـۇرالر ئۇيغـۇرالر شهھهرلهشـكهندىن كېـيىن . دهپ ئاتىلىـدۇ>>ئۆي تونۇرى<<بۇالر. تونۇرالرمۇ بولىدۇ

يهر تونۇرىـدا بىـر . نىڭ تهرهققىي قىلغان شهكلى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ>>يهر تونۇرى<<مهيدانغا كهلگهن بولۇپ، بۇالر

.ئون نان پىشۇرغىلى بولىدۇ¨قېتىمدا بهش

ئۇنىڭ ئهتراپىغا ياپىالق ياكى يۇمىالق تاش گۈمبهز . يهرگه تېيىز ئورهك كولىنىدۇ: يهر تونۇرى مۇنداق ياسىلىدۇ

تونۇرنىڭ تهكتىگه چوڭ ياپىالق تاش ياتقۇزۇلىدۇ يـاكى . مورا قويۇلىدۇئۇنىڭغا بىر ئېغىز، بىر. شهكلىده تىزىلىدۇ

تونـۇر ) ئوتـۇن قالىنىـدۇ(ئـوت قالىنىـپ . تونۇرنىڭ سىرتى الي بىلهن سـۇۋۇلىدۇ. بولمىسا تۈپتۈز قىلىپ اليلىنىدۇ

رنىڭ ئـاغزى بىـلهن تونۇ. قىزىغاندا، چوغ ۋه كۈللهر تارتىپ چىقىرىۋېتىلىپ، راسالنغان نان تونۇر ئىچىگه تىزىلىدۇ

دېـمهك، . ئۈچ سائهتته نان پىشىدۇ¨شۇ تهرىقىده ئىككى. مورىغا تاش قويۇپ ئېتىپ، سىرتى الي بىلهن سۇۋۇلىدۇ

.ئۇيغۇر خهلقى شهھهرلهشكهنگه قهدهر نانغا بولغان ئېھتىياجىنى يهر تونۇرى ئارقىلىق قامداپ كهلگهن

جۇۋازچىلىق

لىي ئاالھىدىلىككه ئىگه بولـۇپ، شـهكلى ئـاددىي، تهننهرخـى ئهرزان، ئۇيغۇرالرنىڭ جۇۋازچىلىقى ئۆزگىچه مىل

.مېيى سۈپهتلىك

ئاددىيغىنا بىر ئېغىزلىق ئۆي، گۇندا، باچكا، قايچا، ئوق، لهنـگهر، بـوڭ، چۈلـۈك، : جۇۋازچىلىق سايمانلىرى

قويىدىغان تاش يـاغ پوتال بويۇنتۇرۇق، ياغ ئېلىش قاچىسى، تېڭىق ئۈچۈن ئارقان، قايچا ياغاچ كۆتىكىگه ئىلىپ

) مايلىق كۈنجۈره يـۇڭ قېتىلمىـسىدىن ياسـالغان كـوزا(، چاۋا )تولۇم(ساقالش ئۈچۈن تولۇمچىالپ سويۇلغان تېره

.قاتارلىقالردىن ئىبارهت بولۇپ، جۇۋازنىڭ ئاساسىي سايمانلىرى ياغاچتىن ياسىلىدۇ

. كـۆتهك ئـۆي ئوتتۇرىـسىغا بېكىتىلىـدۇبىـر مېتـردىن ئېگىـز قۇچـاق يهتمهيـدىغان : جۇۋازنىڭ قۇراشتۇرۇلۇشى

كۆتهكنىڭ ئۈستى كهڭ، ئاستى تهرهپ تار قىلىنىپ ئويۇق ئويۇلۇپ ئاستىغا ئامۇت ياكى ئالمـا ياغىچىـدىن ئـاغزى

كۆتهكنىڭ ئاستىنقى بىر تهرىپـى . ئويۇلغان باچكا قويۇلىدۇ) تۈكۈرۈك قاچىسى شهكلىده(كىچىك، قورسىقى يوغان

مۇشـۇنداق ئورۇنالشـتۇرۇلغان كـۆتهك گۇنـدا دهپ . تۇڭى قويـۇش ئـورنى ھېـسابلىنىدۇئويۇلغان بولۇپ، بۇ ياغ

ئاچىنىـڭ . ئاچا شهكلىده ئۆسكهن قارىغاي ياغىچىدىن قايچا ياسـاپ گۇنـدىغا ئـاچىنى تىـرهپ قويىـدۇ. ئاتىلىدۇ

Page 224: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 224

ياغـاچنى تىـك كۆتىكى تهرپهنى ياپىالق قىلىپ ئوتتۇرىسىغا بىر ئويۇق ئويۇپ، ئويۇققا قىلچـاڭ دهپ ئاتايـدىغان

قىلچاڭ ئۇچىغا بۆك ). ئۇنى پوتال دهپ ئاتايدۇ(بېكىتىپ، ئۇنىڭ ئۇچيىغا تۆشۈككه چۈلۈك ياغاچ ئۆتكۈزۈپ قويىدۇ

ئانـدىن ئـوق ياغاچنىـڭ بىـر ئـۇچىنى . بدهپ ئاتىلىدىغان ياغاچ ئويمىنى يىپ ئارقان بىلهن تېڭىـپ تۇرغۇزىـدۇ

بـۆك ئىچىـگه كىرگـۈزۈپ ¨اچقا تېگىپ قويۇلغـان ياغـاچ ئويمـاگۇندىدىكى باچكىغا، يۇقىرىقى ئۇچىنى چوتال ياغ

گۇنـدىنى ئارىغـا ئېلىـپ . ياغاچنى كۆتۈرۈپ تۇرىـدۇ) ئاچا(بۇنىڭ بىلهن تىك تۇرغان ئوق ياغاچ قايچا . قويىدۇ

تۇرغان قايچا ئاچىسىنىڭ تاشقى تهرىپىگه بويۇنتۇرۇق بېكىـتىلگهن بولـۇپ، بۇنىڭغـا ئـات يـاكى كـاال قوشـۇلىدۇ

).ا كۆپرهك كاال قوشۇلىدۇجۇۋازغ(

ماي چۈشىدىغان باچكا ئىچىگه مايلىق دان چۈشۈپ كهتمهسلىكى ئۈچۈن ئالدى بىلهن : ماي چىقىرىش ئۇسۇلى

تاش ئېغىرلىقى چـوڭ تىـك تۇرغـان ئـوق . ھهيدهشتىن بۇرۇن قايچا ياغاچنىڭ كۆتهك تهرىپىگه تاش ئېلىپ قويىدۇ

كـاال ھهيدهلگهنـده جـۇۋازچى چىگىتنـى ئـوق ئاسـتىغا . قىلىـدۇياغاچ قىرىق بهش گرادۇسلۇق يانتۇلۇق ھاسـىل

چىگىت كۈنجۈرىگه ئايالنغانـدا مـايلىق دان . ئوق تاشنىڭ ئېغىرلىق بېسىمى بىلهن چىگىتنى يانجىيدۇ. ئىتتىرىدۇ

. دان يانجىلىـپ بولغانـدا، چىـغ بېـسىلىدۇ. ئوق ئاسىتدا دان يانچىلىدۇ. جۇۋاز ئۆز ئوقىدا ئايلىنىدۇ. سېلىنىدۇ

دان ۋه چىغ يانجىلىـپ بولغانـدا گۇنـدا ئىچىـده بىـر . چىغنىڭ يانجىلىش بېسىمى ئارقىلىق داندىن ماي تامىدۇ

بۇ چاغدا دهسـلهپ . قاتماللىق پهدا بولىدۇ، بۇنى جۇۋازچى بوشىتىۋېلىپ پارچىالپ، ئايالنما ئوق ئاستىغا باسىدۇ

ۇۋازچى بۇنىڭدىن ماينىـڭ ئېلىنىـپ بولغـانلىقىنى ج. ماي پىشقاندا، قول قۇرۇقلىشىدۇ. جۇۋازچى قولى مايلىشىدۇ

.بىلىپ جۇۋازنى توختىتىدۇ

ئون ئىككى كىلـوگرام ¨بىر جۇۋاز كۈنىگه بىر قېتىم ئۇالغ ئالماشتۇرۇش بىلهن ئون: ماي ئېلىپ ساقالش ئۇسۇلى

سـىتدىكى ئۇيۇققـا بهزىلهر گۇندا ئا. پىشقان ماينى بهزىلهر ئوقنى چىقىرىۋېتىپ باچكىدىن سۈزۈۋالىدۇ. ماي ئالىدۇ

جـۇۋازدىن ھهيـدهلگهن . قويۇلغان ماي قاچىسىغا، باچكا ئاستىدىكى ماي چۈشۈش تۆشۈكىدىن چۈشـۈرۈپ ئالىـدۇ

جـۇۋاز ھهم كىـشىلهر ئېھتىيـاجلىق بولغـان يـاغ . دېيىلىـپ، ئاسـانلىقچه بۇزۇلـۇپ قالمايـدۇ>>پىششىق ماي<<ماي

.خهشهك بولغان كۈنجۈرهب تهيياراليدۇ¨ قۇۋۋهتلىك يهممهسىلىسىنى ھهل قىلىدۇ ھهم ھايۋانالرنى بورداش ئۈچۈن

Page 225: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 225

جۇۋازغا قاتىدىغا چارپايالر كهچكىچه جۇۋاز ئوقىنى مهركهز قىلىپ، بۇ يولدا ئايلىنىۋېرىدىغان بولغاچقا، ئادهتته

.ئۇنىڭ كۆزىنى التا بىلهن باغالپ قويىدۇ

مېۋه قۇرۇتۇش

انى دېگهن نامى بىلهن دۇنياغا مهشھۇر بولۇپ، ئوتتـۇرا چېۋه ماك¨يىپهك يولىنىڭ تۈگۈنى بولغان شىنجاڭ مېۋه

ئاسىيا، ياۋرۇپا، ئوتتۇرا شهرق، ھهتتا ئهرهب يېرىم ئارىلى ۋه ئىچكى ئۆلكىلهرنى قۇرۇتۇلغان ئـۈزۈم، گـۈله، قـاق،

جىگده، ياڭاق، ھهرخىل بادام، چىالن، ئهينۇال، قارىئۆرۈك، پىسته، ئهنجۈر، قوغـۇن قېقـى، مېغىـز ۋه ھهرخىـل

.رمىلىرى بىلهن تهمىنلهپ كهلگهنخو

ئۇيغـۇر . ئۇيغۇرالردا مېۋه تۈرى كۆپ، ئـۇالرنى قۇرۇتـۇش ئۇسـۇلىمۇ مىللىـي ۋه يهرلىـك ئاالھىـدىلىككه ئىـگه

ئـۆرۈكتىن قـاق . باغۋهنلىرى ئادهتتىكى ئۆرۈك ۋه شاپتۇلنى كاۋاكشىغان مهزگىلده ئۈزۈپ ئاپتاپقا سېلىپ قۇرۇتىـدۇ

بىرىنچـى دهرىجىلىـك . خىلمۇ خىل بولـۇپ، سـۈپهتكه ئاالھىـده ئهھمىـيهت بېرىـدۇتهييارالش ئۇسۇللىرى) گۈله(

خۇۋهنى ئۆرۈكنى مهي باغالشز ئالدىغا قېقىۋېلىپ ئۇنى شامال ئۆتۈشۈپ تۇرىدىغان جايدا كۈنگه كۆرسهتمهي، نهم

يهنه . باغاليـدۇقـۇرۇش جهريانىـدا شـىره . بۇ خىل گۈله سۈزۈك، قارامتۇل گۆشلۈك قۇرۇيدۇ. تهگكۈزمهي قۇرۇتىدۇ

بهزىده ئادهتتىكى خۇۋهينى ئۆرۈك ياكى باشقا سورتتىكى ئۆرۈكلهرنى مهي باغالش ئالدىدا قېقىۋېلىـپ شـور تـۇزنى

بـۇ خىـل گـۈلىگه چىـۋىن قونمايـدۇ، . قاينىتىپ سوۋۇتۇپ چويال بىـلهن تۇزغـا سـېلىپ بورىغـا يېيىـپ قۇرۇتىـدۇ

چۈشمهسلىك ئۈچۈن قۇرۇتۇلغـان گـۈله قاچىـسىغا شـور تـۇزنى قۇرت. ئۇنىڭ ئۈستىگه سۈزۈك قۇرۇيدۇ. قۇرتلىمايدۇ

.چوقۇپ سېلىپ قويىدۇ

گۈلىدىن باشقا ئۆرۈك خورمىسى تهييارالش ئۇيغۇر باغۋهنچىلىك ئىگىلىكىده بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان بولۇپ،

خىـل بولـۇپ، ئـۆرۈك خورمىـسىنىڭ تـۈرى كـۆپ. ئۇ ئېكىسپورت تاۋالىرىنىڭ ئىچىده مۇھىم سالماقنى ئىگىلهيـدۇ

.ئاساسهن مېغىزلىق خورما، مېغىزسىز خورما، ئىسالنغان خورما، ئىسالنمىغان خورما دهپ تۆت خىلغا بۆلۈنىدۇ

ئۆرۈك شىرنه يىغىشتىن ئىلگىرى قېقىۋېلىنىپ سېۋهت بىلهن يۇيۇپ سۈيى ساقىپ بولغاندىن كېيىن بـورا ئۈسـتىگه

دىن كېيىن، سولىـشىپ مهي باغلىغانـدا ئۇنىـڭ ئۇچكىـسىنى ئۈچ كۈن ئاپتاپتا تۇرغان¨ئىككى. تهكشى يېيىلىدۇ

ئۇنىـڭ ئىچىـگه بىـر تالـدىن مېغىـز سـېلىپ . ئاجرىتىۋېلىنىپ قول بىلهن قۇمىالقالپ يهنه بورا ئۈسـتىگه تىزىلىـدۇ

Page 226: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 226

بۇنداق خورمـا تـوق جىـگهررهڭ بولـۇپ، تهمـى شـېرىن، تهبىئىتـى ئىسـسىق . قۇرۇتۇلسا مېغىزلىق خورما بولىدۇ

ئىـسالنغان خورمـا قۇرۇتـۇش . زلىق خورمىنىڭ قىممىتى مېغىزسىز خورمىغا قارىغانـدا يـۇقىرى بولىـدۇمېغى. بولىدۇ

يۇيـۇپ . خۇمدان ئوتتۇرىسىغا قازان ئېسىپ قويۇلىـدۇ. ئالدى بىلهن قۇرۇتۇش خۇمدانى ياسىلىدۇ: مۇنداق بولىدۇ

ئۈستىگه دهستىلهپ تىزىدۇ، بىر خۇمدانغا قۇرۇتۇلغان ئۆرۈكنى سېۋهت بىلهن يېرىم مېتر ئېگىزلىكته تىزىلغان تاختاي

سـېۋهت تىزىلىـپ بولغانـدىن . ئهللىك كىلوگرامغىچه ئۆرۈك بولىدۇ¨قىرىق سېۋهت، ھهربىر سېۋهتته قىرىق¨ئوتتۇز

كېيىن سهككىز يۈز گرام ئهتراپىـدا گۈڭگـۈرت پـوقىنى خۇمدانـدىكى قازانغـا سـېلىپ، خۇمـدان ئىـشكىنى شـمال

قازان قىزىپ گۈڭگۈرت پوقى . ىپ الي بىلهن سۇۋاپ، خۇمدان ئاستىدىن ئوت يېقىلىدۇكىرمهيدىغان قىلىپ يىم ئېت

بىـر . ئۇنىڭ ئىسىدا ئـۆرۈكلهر ئىـشلىنىپ سـارغىيىدۇ. گۈڭگۈرت پوقى بىر سوتكىدا كۆيۈپ بولىدۇ. ئىس چىقىرىدۇ

رىدىغان مهيدانغا سوتكىدىن كېيىن خۇمداننىڭ ئاغزىنى ئېچىپ سېۋهتتىكى ئىسالنغان ئۆرۈكلهرنى كۈن چۈشۈپ تۇ

ئـۈچ كـۈن ئاپتاپتـا تۇرغانـدىن كېـيىن ئۈچكىـسىنى ئېلىۋېتىـپ ¨ئىككى. سېلىنغان بورا ئۈستىگه تهكشى يېيىلىدۇ

بۇنـداق خورمـا . كۈن ياخشى بولسا بىر ھهپتىـده خورمـا قـۇرۇپ سـارغىيىدۇ. تهڭگسىمان قىلىپ خورما ياسىلىدۇ

.تى مۆتىدىل بولىدۇرهڭدار ۋه سۈپهتلىك بولۇپ، تهمى چۈچۈمهل، تهبىئى

شـاپتۇل قېقىىنىـڭ تهبىئىتـى . شاپتۇل قېقى تهييارالشمۇ ئىسالنمىغان ئۆرۈك خورمىسى تهييارالشـقا ئوخشىـشىدۇ

سوغۇق بولۇپ، ئىسسىق تۇتۇپ قالغان كىـشىلهر ئـۇنى يېـسه يـاكى قاينىتىـپ سـۈيىنى ئىچـسه داۋاالش رولىنـى

.ئوينايدۇ

رالر قوغۇن، ئهنجۈر، قارىئۆرۈك، ئۈزۈم، ئهينۇال، ئۈجمه قاتارلىق ھهرخىـل ئۇنىڭدىن باشقا ئۇيغۇرالر باشقا ئۇيغۇ

قۇرۇق يېمىش شۇنىڭ . مېۋىلهرنىڭ ھهممىسىنى ئوخشاشمىغان ئۇسۇلالر بىلهن قۇرۇتۇپ، ؛ئۇنىڭدىن قاق تهيياراليدۇ

. ۇپ كهلگهنئۈچۈن قهدىمدىن تارتىپ ھازىرغىچه ئۇيغۇرالرنىڭ ئاساسلىق ئېكىسپورت تاۋارلىرىدىن بىرى بول

رهڭچىلىك

.سهنئهتلهرنىڭ بىرى¨رهڭچىلىك ئۇيغۇرالر ئارىسىدا مىالدىدىن خېلى بۇرۇنال بارلىققا كهلگهن ھۈنهر

يىلالرغا تهئهللۇق رهڭلىك يـۇڭ توقـۇلمىالردىن ¨1200قۇمۇلدىكى بهشقهلئه خارابىسىدىن مىالدىدىن ئىلگىرىكى

قۇز ساراي خارابىسىدىن قىزىل، كۆك، سـېرىق، ئـاق رهڭلهرنـى سهككىز خىل رهڭدار يىپتا توقۇلغان چهكمهن، توق

Page 227: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 227

تهڭشهش ئارقىلىق چۈجه سۈرىتى چۈشۈرۈلگهن، شاپتۇل چېچىكىنىڭ بهرگىسى كهشـتىلهنگهن يـۇڭ پاالسـالر، نىـيه

خارابىسىدىن يىل دهۋرى بۇنىڭدىن ئۈچ مىڭ سهككىز يۈز يىل ئىلگىرى دهپ بېكىـتىلگهن رهڭـدار پـاالس، ئـۈزۈم

كهشـتىنىڭ تېگـى يېـشىل، قىرغىقىغـا جىـگهررهڭ (شۈرۈلگهن چهكمهن، يهنه كهشـتىلىك ئهيـنهك قېپـى سۈرىتى چۈ

پهردار ) شايىدىن جىيهك توقۇلغان سېرىق، كۆك، سۆسۈن، قارا قوڭۇر رهڭلهرده يۇمىالق گۈللهر شهكلى چۈشـۈرۈلگهن

ش سهنئىتىنىڭ خېلـى بـۇرۇنال بارلىققـا بۇالر ئۇيغۇرالردا رهڭ ئىشله. قۇتىسى ۋه خىلمۇ خىل رهڭدار يىپالر تېپىلدى

.كهلگهنلىكىنى ئىسپاتاليدۇ

پىرى كامىلالر ھهركۈنى . خۇدا بىر يىلنى ئۈچ يۈز ئاتمىش بهش كۈن ياراتتى<<:ئۇيغۇر بوياقچىلىقى رىسالىسىده

ۇ خۇدانىڭ مۆجىزىسىدىن بىرىنى تالالپ ئۈچ يۈز ئاتمىش بهش مۆجىزىدىن يهتمىش ئىككى خىل رهڭ كهلتۈرۈپ بـ

.دېيىلىدۇ>>...كهسپىنى راۋاج ئهتتى

ئۇيغۇرالر شاپتۇل چېچىكى، يۇلغۇن چېچىكى، ئانارگۈلى، ئانار پوستى، زاراڭزا چېچىكى، گلسۇرۇخ، لهيلىگۈل،

ياڭاق پوستى، ئوردان، جىگده پوستى، تۇخـۇمهك، ئـۈجمه قـوۋزىقى، ئـۆرۈك قـوۋزىقى، سـېرىق سـهبده، كېـۋهز

چېچهكلىرى، ¨گىياھالر ھهرخىل مېۋه¨تئۈزۈمى، تاجىگۈل، ئازغان قاتارلىق گۈلغوزىسى، زاك، زهمچه، كاتاپ، ئى

، قىزىـل تـاش رهڭ ) ئوكسىدىII Xمانگان (، گىل )مىس سۇلفات(، كۆكتاش )كالىي ئاليۇمىن سۇلفات(سۇمۇق

ام دهرهخ پـورلىرى، ئۆسـۈملۈك يىلتىـزى، رهڭلىـك توپـا، سـېغىز قاتـارلىق تهبىئىـي خـ) قىزىل تۆمۈرد دوردىسى(

ئهشياالرنى مهنبه قىلىپ، گۈڭگۈرت پوقى شاپتۇل چېچىكى، گۆش رهڭ، زانكا، زهيتۇنه، ئانارگۈلى، توق قىزىـل،

ئاچ سېرىق، قارا، سوسىيه، توق سېرىق، نهش رهڭ، كاۋا چېچىكـى، يېـشىل، ھـارا رهڭ، سـۇس ھـاۋارهڭ، قـارا

.هرداز بۇيۇملىرى ئىشلىگهنقىزىل، قارا كۆك قاتارلىق نهچچه ئون خىل رهڭ ۋه خىلمۇ خىل سىر پ

چېچهكلهر دهرهخ قوۋزىقى، مېۋه پوستى قاتارلىقالرنىڭ قايناتمـا ¨ئوخشاش تىپتىكى گۈل: رهڭ ئىشلهش ئۇسۇلى

، قارىقات، ئالىقـات، )ئابدىمىلىك(مهسىلهن، تۇخۇمهك گۈلى، ئىنهكپىتى . بىرىكمىسىدىن خىلمۇ خىل رهڭ ئالغان

را كۆك رهڭ، ئاق تېرهك پورىـدىن پـوررهڭ، قارىغـاي يېلىمـى، ھهشـىقپىچهك، ئاق يانتاق ئۇرۇقى بىرىكمىسىدىن قا

. گۈلى، نۆشۈدۈردىن ئاق رهڭ، ئازغان ئۇرۇقىدىن قىزىل رهڭ، پىياز پوستىدىن يېىل كۆك رهڭ، تۇز تېشى ۋه باشـقا

رلىقالردىن قـارا ھهرخىل رودىالردىن كۆك، يېشىل، زهڭگهر رهڭ، زىرق ئۇرۇقىدىن قىزىل رهڭ، قارائۈجمه قـۇرۇم قاتـا

Page 228: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 228

رهڭ، يۇلغۇن چېچىكى، ئانار پوستىلىرىدىن ئۆز رهڭگىده رهڭ، ئوردان بىـلهن ياڭـاق پوسـتى بىرىكمىـسىدىن ئـاچ

¨قىزىل رهڭلهر ئىشلىگهن، ئېيتىشالرغا قارىغاندا، خوتهن قاراڭغۇ تاغ، ئالتۇنتاغ باغرىدا ئۆسىدىغان ھهرخىل گۈل

.خىل رهڭ ئالغان¨گىياھالردىن خىلمۇ

ۇرالر ھهرخىل پهرداز بۇيۇملىرىنى ئىشلهشكىمۇ ماھىر بولغان، ئۇالر لهۋسۇرۇخ، مهڭز سۇرۇخ، يىتقاق سۇرۇخ، ئۇيغ

مهسـىلهن، زاراڭـزا چېچىكىنـى مهلـھهم قىلىـپ نـۆكچه . قاشلىق، چاچ مېيى قاتارلىقالرنى خېلى بۇرۇنال ئشلىگهن

رگىسىنى سوقۇپ ئهلگهكتىن ئۆتكۈزۈپ تهبىئىي ئىشلىسه، گۈلسۇرۇخ به) ئهڭلىك(ھالىتىده لهۋسۇرۇخ، مهڭز سۇرۇخ

پۇت خېنىسى، ئوسما مهلھىمىدىن قاش قارىـسى، ¨خېنىگه مهلۇم نىسبهتته زهمچه ئارىالشتۇرۇپ قول. ئۇپا ياسىغان

.شاپتۇل مېغىزى، تۇخۇم سېرىقى، سىيادان مېيى ئارىالشمىسىدىن چاچ مېيى ياسىغان

مهسـىلهن، . سا، رهڭنى شۇ گۈل چېچهك ئىسمى بىلهن ئاتىغـانچېچهكتىن رهڭ ئال¨ئۇيغۇرالر قايسى خىل گۈل

.دېگهنلهرگه ئوخشاش... ئانارگۈلى، شاپتۇل چېچىكى، يۇلغۇن چېچىكى، پوررهڭ، نىل رهڭ، كاۋاچېچىكى رهڭ

سهرراپلىق

ۋه ئۇيغۇر سودىسى ئىچىده ئاساسىي سالماق ئىگىلهيدىغان سهرراپلىقتىن ئىبارهت ئالتۇن، كۈمۈش، يامبۇ، تىلـال

جاۋاھىر، ياقۇت قاتارلىق قىممهت باھالىق مال تىجـارىتى ¨مهرۋايىت، لهئلى¨چهت ئهل پۇلى، بېرىليانت، ئۈنچه

بۇ كهسىپ كۆرۈنۈشته، ئالتۇن، كۈمـۈش، سـېتىپ پايـدا كۆرىـدىغان . بىلهن شۇغۇللىنىدىغان بىرخىل كهسىپ بار

تىنىڭ ئىقتىسادىنى تۇتۇپ تۇرىدىغان، شۇنداقال مال تىجارهتتهك كۆرۈنسىمۇ، ئهمهلىيهتته بىر پۈتۈن ئۇيغۇر جهمئىيى

.باھاسىنىڭ مۇقىملىقىغا كېپىللىك قىلىدىغان يۇقىرى ئىقتىسادىي قىممهتكه ئىگه بىر خىل كهسىپ ھېسابلىنىدۇ

ئازادلىققىچه سهرراپلىق ئۇيغۇر جهمئىيىتىده يـۇقىرى ئىناۋهتلىـك بىـر خىـل : ئۇيغۇر سهرراپلىقىنىڭ ئاالھىدىلىكى

. بولۇپ، ئۇ هينى دهۋرده دۆلهت مالىيه كۈچىگه خېلى زور تهسىر كۆرسهتكهنكهسىپ

ھهرقايسى چوڭ شهھهرلهرده تىلـال سـارىيى، ئـالتۇن سـارىيى، سـهرراپ بـازىرى : سهرراپالرنىڭ تىجارهت ئۇسۇلى

شـشاق ئۇ. ھۇجرىالردا مهخسۇس دۇكـان ئاچىـدۇ¨چوڭ سهرراپالر ساراي. دېگهن مهخسۇس بازار، سارايالر بولىدۇ

) سهرراپالر بۇالرنىڭ بهزىلىرى چوڭ سهرراپالرنىڭ سېتىۋالغۇچى، بـازارنى كـۆزىتىش ىـادىملىرى(تىجارهت قىلغۇچى

Page 229: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 229

ھازىرقى پاي چېكـى بازىرىغـا ئوخـشاش ئـالتۇن، كۈمـۈش، يـامبۇ، ئـالتۇن ئاسـقىالرنى كۆتـۈرۈپ يـۈرۈپ باھـا

.نى ساقاليدۇ) ممىتىقى(ئۇلر يهنه چهت ئهل پۇلىنىڭ ئىناۋىتى . تاالشتۇرۇپ ساتىدۇ

ــيىن ــدىن كې ــۆلكه بولغان ــىنجاڭ ئ ــتىگه ¨1949ش ــۈش قىممى ــۇ كۈم ــۈمهت پۇلىم ــان ھۆك ــچه چىقىرىلغ يىلىغى

مهسىلهن، بر سهر تهڭگه تۆت يۈز داچهن ھېسابلىنىپ، تۆت يۈز داچهنـگه تهڭ بىـر سـهرلىك قهغهز . سۇندۇرۇلغان

مۇبـادا . الش ئۈچۈن سهرراپالرغا مۇھتاج بولۇپ كهلگهنھۆكۈمهت قهغهز پۇلىنىڭ ئىناۋىتىنى ساق. پۇل چىقىرىلغان

شـۇڭا سـهرراپالر ئۆتمۈشـته . كۈمۈش باھاسى ئۆسسه، قهغهز پۇلنىڭ كۇرسى چۈشۈپ ھۆكۈمهت زىيانغـا ئۇچرىغـان

. دۆلهت مالىيه كۈچىنىڭ مۇھىم يۆلهنچۈكى بولغان

مۈش باھاسىنى ئاساس قىلغـان ۋه بـۇ كۈ¨ئۆتمۈشته ئۇيغۇر جهمئىيىتىده مال باھاسى سهرراپ بازىرىدىن ئالتۇن

ئارقىلىق پۇل پاخاللىقى ۋه مال باھاسىنىڭ تۇيۇقسىز ئـۆرلهپ كېتىـشىدهك ئىقتىـسادىي مۇقىمـسىزلىقنىڭ ئالـدىنى

.ئېلىش رولىنى ئوينىغان

ھاممام

.ھاممام دېگهن سۆز ھازىرقى زامان تىلىدا پارلىق مۇنچا دېگهندىن ئىبارهت

چىلىق بىــلهن تۇرمــۇش كهچــۈرگهن مهزگىلــلهرده كــۆپرهك تــاغلىق داال، قــارلىق ئۇيغـۇرالر ئوۋچىلىــق، چــارۋى

ئورمانالردا ماكانالشقان، تاش تىزىپ ئوچاق ياساپ تاماق ئهتكهن، قازاندىن تاشـقان سـۇ، تاشـقا چۈشـۈپ ھـور

ىـلهن ھاسىل بولغان، بۇ ئهمهلىيهتكه ئاساسهن، ئـۇالر كېـيىن شهھهرلىـشىپ دېھقـانچىلىق قـول ھۈنهرۋهنچىلىـك ب

كېيىنكـى سـودا . شۇغۇلالنغاندىن كېيىن، ئائىلىۋى تاش ھامماپ ياسـاپ تـازىلىق ئىـشلىرى ئۈچـۈن ئىـشلهتكهن

تهرهققىياتى نهتىجىسه پهيدا بولغان ئاۋات كوچا بـازارالردا بىـر قهدهر مـۇككهممهل ھاممـامالرنى سـېلىپ، ئۇلـۇغ

ه يۇيۇنۇشىغا ئىمكان ياراتقان ۋه ھاممامدىن ئىبـارهت كارۋان يولىنىڭ قوناقلىرى، سودا كارۋانلىرى، ساياھهتچىلهرگ

.بۇ تازىلىق مۇئهككىلىنىڭ جاھانغا تارقىلىشىغا بهلگىلىك ئاساس ياراتقان

. ئۇيغۇر ھامماملىرى بىر كىشىلىك يۇيۇنۇش ئۆيى ۋه كۆپ كىشىلىك ھورلىنىش ئۆيىدىن ئىبارهت قۇرۇلمىغا ئىگه

شـۇڭا ئـايرم ئۆيـده . يالىڭـاچ يۇيۇنۇشـنى ئهدهبـسىزلىك ھېـساباليدۇئۇيغۇرالر ئىككىنچى بىر كىشى بـار جايـدا

ئايرىم ئۆيلهر قاتار سېلىنغان بولۇپ، ھهممه ئۆينىڭ ئۈستىدىن سۇ ئىسسىتىدىغان قازانغـا تۇتاشـتۇرۇلغان . يۇيۇنىدۇ

Page 230: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 230

شـۈمهك ھهربىر ئۆي ئۈستىده نورنىڭ سۇ چۈشۈش تۆسۈكى بولۇپ، ئۇنىڭغا بىـر تـال . نور ئۆتىدۇ)ساپال(چاقچۇق

قايسى ئۆي الزىم قىلمـاق بولـسا . قازاندىن چىققان سۇ داۋاملىق نور ئىچىده ئايلىنىپ تۇرىدۇ. بېكىتىلگهن بولىدۇ

سولغا بۇرىغاندا جۈمهك ئاغزى نورغا تاقىلىپ سـۇ . نوردىكى سۇ جهمهك ئارقىلىق چۈشىدۇ. جۈمهكنى ئوڭغا بۇرايدۇ

ئارقىسىنى لۆڭگه بىلهن يۆگهپ ھورلىنىش ئـۆيىگه ¨ولغانالر ئالدىتوختايدۇ، سۇ بىلهن بهدهننى بىر قهدهر يۇيۇپ ب

ھورلىنىش ئۆيى چوڭ سېلىنغان بولـۇپ، ئورۇنـدۇق ۋه كـارىۋاتالر قويۇلغـان بولـۇپ، ئوتتۇرىـسىدا تـاش . چىقىدۇ

تۈتـۈنى ئوچـاق . سۈيىنىڭ ئاسـتى ئوچـاق بولـۇپ، قالغـان ئـوت تاشـنى ئىسـسىتىدۇ. قىزىتىش سۇپىسى بولىدۇ

چىقىپ كېتىدۇ، تاش قىزىقى ئجـۆينى يـۇقىرى ھـارارهتته قىزىتىـپ كىـشىلهر بهدىنىنـى تهرلىتىـپ كىـر ئاستىدىن

بۇنىڭ بىـلهن تهرلهش يـۇقىرى دهرىجىـگه . كۆپ ھالالردا تاشقا سۇ سېپىپ نهملىك ھور پهيدا قىلىدۇ. يۇمشىتىدۇ

بهدهننـى سـۈرتۈپ (خـاتهمچىالر ھورلىنىش ئۆيىده بهش يۈز يهتمىش ئـۈچ، . چىقىپ كىرلهر ئۆزلىكىدىن يۇمشايدۇ

ھورلىنىـپ بولغـانالر قايتـا يۇيۇنـۇپ . خالىغانالرنىڭ بهدهنلىرىنى سۈرتۈپ مۇالزىمهت قىلىـدۇ. بولىدۇ) قويغۇچىالر

ئۇيغـۇر ھاممـاملىرى تېـز كىـر . ئايـال ھاممـاملىرى ئـايرىم تهسـىس قىلىنغـان¨ئۇيغۇر جهمئ؛ىيىتىده ئهر. چىقىدۇ

. سوغۇقتىن ساقالش، ئۇسـتىخان ئاغرىقلىرىغـا داۋا بولـۇش خۇسۇسـىيىتىگه ئىـگهچىقىرىش، بهدهن يهڭگىللىتىش،

يهرلىك شهكىلده ياسالغان مۇنداق ھاممامالر ھازىر زامانىۋى مۇنچىالرغا ئۆزگهرگهن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ئهينـى

.تارىخىي دهۋرلهردىكى رولىنى ئۇنتۇماسلىقىمىز كېرهك

ئابدۇرېشىتخان سـۇلتانلىقى ) 1559¨1533(غا ئائىت سهئىدىيه سۇاللىسىنىڭ ھاممامالرنىڭ تارىخىي تهرهققىياتى

بهش يۈز سهكسهن بهش مهھهلله مهسچىتى، تۆت يۈز ئوتتۇز يهتته ھاممام، <<:دهۋرىده يېزىلغان بىر يازما يادنامىدا

ىر مىڭ يهتته يۈز ، ب)يۇقىرى بىلىم يۇرتى(بىر مىڭ ئالته يۈز توقسان مهكتهپخانا، بهش يۈزيهتمىش ئۈچ مهدرىس

.بارلىقى يېزىلغان>>)قىسقارتىلدى... (ئوتتۇز ئالته كارۋان سارىيى

قـا )كـۈل خانـا(چىڭ سۇاللىسى ھۆكۈمرانلىقىدىن كېيىن بۇخىل مهدهنىي ئهسلىھهلهر ۋهيـران قىلىنىـپ گـۇالخ

ئۇنىڭغا چېلهك . ئاتىغانكېيىنكى ۋاقىتتا ئۇيغۇرالر بىر كىشىلىكتىن يۇيۇنۇش ئۆيى ياساپ سهرراپ دهپ . ئايالنغان

شـۇ كـۈنلهرده تۇرۇبىالشـقان سـهرراپالر . تاپالمىغانالر كوزا، قاپاق بىلهن سۇ ئېسىپ يۇيۇنۇش ئۆيىنى بهرپا قىلغان

ئايـال بىـرلىكته يۇيۇنـۇش مهنئـى ¨ئۇيغـۇرالردا يۇيۇنـۇش ئـادىتى، ئهر. مۇنچا دېگهن نام بىلهن ئىشقا كىرىشتى

ئادهتته ئۇيغـۇرالر تـازىلىق . ايالالر بىرلىكته يالىڭاچ يۇيۇنۇش نومۇس دهپ بىلىدۇقىلنغان ۋه مهيلى ئهرلهر ياكى ئ

Page 231: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 231

ھهرقانداق ھاممام، سهرراپالردا جىنسىي ئهزا مويلىرىنى ئېلىش . ئايال مۇناسىۋهتتىن كېيىن يۇيۇنىدۇ¨ئۈچۈن ۋه ئهر

.جىنسىي ئهزا مويلىرى تازىلىنىدۇ. ئهسۋابى بولىدۇ

ۋه ئويۇنلىرىئۇيغۇرالرنىڭ تهنتهربىيه

پۇتبول

بۇنىڭ ئىچىـده پۇتبـول . ئۇيغۇرالردا ئۆزىگه خاس مىللىي ئاالھىدىلىككه ئىگه ھهر خىل تهنتهربىيه تۈرلىرى بار

بهزى تارىخىي مهلۇماتالردا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي قوۋملهرنىڭ قـوزىنى تۇلـۇمچىالپ . ئاالھىده ئورۇندا تۇرىدۇ

رۇپ ئىشلهنگهن توپنى تېپىش ئۇسۇلى بىلهن قارىمۇ قارشـى قهلئهلهرنىـڭ ئىچىـگه تولدۇ) ھاۋا(سويۇپ ئىچىگه يهل

) بهت¨384 توم، ¨29، >>تۈرك قامۇسى<<(تېپىش ناملىق بىر ئويۇنى بار ئىدى، دېيىلگهن >>تهپۇك<<كىرگۈزىدىغان

دهۋرىـدىن بېتىـده پۇتبـول، چهۋگهن ئويـۇنلىرى ھـون¨276دېـگهن كىتابنىـڭ >>تۈرك مىللىي مهدهنىيىتـى<<يهنه

.دېگهن ئىبارىلهر بار>>تۈركىي قوۋملهر ئارىسىدا ئوينالغان<<بۇيان

دهرۋهقه، ئـۇ . تارىخىي پاكىتالردىن قارىغاندا، پۇتبول ياكى توپ تۈركىي قوۋملهر تهرىپىـدىن ئىجـاد قىلىنغـان

تىلگهندهك، تۇلـۇمچه دا كۆرسـى>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<چاغالردىكى توپ ھازىرقى زاماندىكى توپقا ئوخشاشماستىن

سويۇلغان قوزا تېرىسىگه يهل قاچىالپ تېپىش، يىپ توپ تېپىش، يۇمشاق نهرسـىلهردىن ياسـالغان تڭپنـى تېـپىش

.شهكلىده بولغان

ئۇيغـۇر بـالىلىرى ئورمـا ۋاقتىـدا . ئۇيغۇرالر ئارىسىدىمۇ پۇتبول ئويناش ئۇزاق تارىختىن بۇيـان ئـادهت بولغـان

تۇلـۇمچه سـويۇلغان قـوزا تېرىـسىگه (اق ئېڭىزى ۋه خامانالردا ئېشهك مىنىپ ئـوغالق بۇغداي ئېڭىزى، كۈزده قون

چهۋگهن، ۋاللهي ئويناشتىن تاشقىرى، يىپتىن ياسالغان ياكى ئىككى كونا تۇماق )سامان تىقىپ ياكى يهل بېرىپ،

.دۇياساپ پۇتبول ئويناي) قهلئه(ئىچىگه يۇڭ ياكى پاختا تىقىپ توپ قلىپ، چاپاندىن قاپقا

ⅩⅨ يىللىـرى مهشـھۇر سـودىگهر، مهرىپهتچـى زات بـاۋۇدۇن مۇسـابايوۋ شـىنجاڭدىكى دىنىـي ¨70 ئهسىرنىڭ

يىلى ئاتۇش ئىكىساقتا دهسلهپ ئۈچ سـىنىپلىق ¨1883. مهكتهپلهرده پهننىي دهرس قوشۇپ ئوقۇشنى يولغا قويىدۇ

لىق پهننىي مهكتهپ سېلىپ، ئالته مو يىلىغا كهلگهنده زامانىۋى سهككىز سىنىپ¨1885مهخسۇس پهننى مهكتهپ،

Page 232: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 232

ئوقۇغۇچىالر بۇ مهيداندا يۈگـۈرۈش، سـهكرهش، مـېڭىش، تـۇرۇش قاتـارلىق . يهرده تهنتهربىيه مهيدانى ياسايدۇ

ــشماق ــول، تارتى ــاش، پۇتب ــىرت، چامب ــشتىن س ــپ بېرى ــغۇالتلىرىنى ئېلى ــيه مهش ــاددىي تهنتهربى ــان ۋه (ئ ئارق

.قاتارلىق تهنتهربىيه پائالىيهتلىرى بىلهن مهشغۇل بولغان>>تاش كهتتى¨ىتاش كهلد<<،>>ئهسىر ئېلىش<<،)كالتهك

ئۇالر ئوقـۇش پۈتتـۈرۈپ . يىلى باۋۇدۇنبار ئۆز خىراجىتى بىلهن روسىيه، تۈركىيىگه ئوقۇغۇچى چىقىرىدۇ¨1902

ۇر تـۇنجى زامـانىۋى قايتقاندىن كېيىن باشقا تهنتهربىيه تۈرلىرى قاتارىدا پۇتبولمۇ زامانىۋىلىشىدۇ، تهتىجىده ئۇيغـ

.ئۇزاق ئۆتمهي پۇتبول پۈتۈن شىنجاڭغا تارقىلىدۇ. پۇتبول كوماندىسى قۇرۇلىدۇ

ئايدا، ئاتۇش ئىكساققتا قۇرۇلۇغان ئۇيغۇر پۇتبولچىالر كوماندىـسى ئهنگىلىيىنىـڭ قهشـقهرده ¨7 يىلى ¨1927

ىرگه قارشى ئىككـى نهتىـجه بىـلهن، تۇرۇشلۇق كونسۇلىنىڭ پۇتبول كوماندىسى بىلهن مۇسابىقىلىشىپ، ئۇالرنى ب

. شىۋىتسارىيىنىڭ ئىشتىن سىرتقى پۇتبول كوماندىسىنى نۆلگه قارشى يهتته نهتىجه بىلهن يېڭىدۇ

يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن ئهينى ۋاقىتتا ئىكساقتا قۇرۇلغان پۇتبول كوماندىسىنىڭ ئهزالىرى گهرچه يېشى

ياشـانغان ) يلـى¨1951(كېـيىن . پۇتبـول مهيدانىـدىن ئـورۇن ئالىـدۇيهتمىشتى ئاشقان بولسىمۇ، يېڭى زامـان

. دېھقانالردىن تهركىب تاپقان بۇ ئۇيغۇر پۇتبول كوماندىسى غهربىي شىمال رايونى بويىچه چېمپيۇن بولىدۇ

ڭ بۇ ئهھۋالالر بىزگه پۇتبول ئۇيغۇرالرنڭ ئهنئهنىۋى مىللىي تهنتهربىـيه تۈرلىرىـدىن بىـرى ئىكهنلىكىنـى، ئۇنىـ

.خهلقىمىز ئارىسىدا خېلى بۇرۇنال كهڭ ئومۇمالشقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ

دارۋازلىق

ئۇيغۇرالرنىڭ ئۇزاق تارىخقا ۋه مىللىي ئهالھىدىلىككه ئىگه بولغان ئهنئهنىـۋى ئويۇنلىرىنىـڭ بىـرى ¨دارۋازلىق

ۋرلىـرىگه تۇتىـشىدۇ، بولۇپ، ئۇنىڭ تارىخي مهنبهسى ئۇيغۇرالرنىـڭ قهدىمكـى كـۆڭ تهڭـرىگه ئېتىقـاد قىلغـان ده

قهدىمكى ئهجدادلىرىمىز كۆپ تهڭرىگه بولغان سېغىش ۋه يۈكسهك ھۆرمىتىنى ئىپادىلهش ئۈچۈن يهردىـن مـۇئهللهق

ئۇالرنىڭ ئىپتىـدائىي قارىـشىدا . تۇرىدىغان ئېگىز دارالرنى باغالپ ئۆزلىرىنڭ كۆككه ئىنتىلىش روھىنى ئىپادىلىگهن

شـۇڭا خهلقنىـڭ ئارىـسىدا . وياكى تهڭرى ماكانغا چىققانلىق ھېـسابلىتاتتىگه چىقىش گ)تهختىراۋان(دار ئۈستى

دارغا چىقىدىغان دارۋاز ئاالھىده ئۇلۇغالنغان ۋه مۇقهددهسلهشتۈرۈلگهن ھهمده دارغا چىقىـش تهنتهنىلىـك مۇراسـىم

.شهكلىده ئۆتكۈزۈلگهن

Page 233: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 233

دار . ش مېتىر كېلىدىغان جايغا تىكلىدۇدار ئۇزۇنلۇق يۈز مېتىر، كهڭلىكى ئاتمى: مهيدان ۋه دارنىڭ تىكلىنىشى

تۈۋرىدىكى ئون مېتىردىكى ئۇزۇن ئۈچ ئوق ياغاچتىن ئۇلىنىش بىلهن ئوتتۇز مېتىردىن ئېگىز تهييارلىنىدۇ دار ئۈستىگه

ئۇنىـڭ ئـۈچ بـايرىقى بولىـدۇ، . تاختا پهرده ئورنىتىپ ئۈسهىنى قىزىل شهلپه رهڭ بىلهن گۈمبهز شهكلىده ياسايدۇ

ه ئاستىغا ئۈچ مېتىرلىق ياغاچ توغرىسىغا باغلىنىپ ئىككى بېىشاا ياالڭ چىغىرىق ئۇچما چىغرىق بېكىتىدۇ تاختا پهرد

سول . ئوڭ تهرپكه گۈلهڭگۈچ شهكلىده ئارغامچا تېڭىپ ئىككى ئۇچىنى تاختاينىڭ ئىككى بېشىدىن چىگىپ قويىدۇ

دار ئارغامچىـسى سهكـسهن . ر ھالقـا بېكىتىـدۇتهرهپكه يهنه ئارغامچا چېگىپ دىئامېتىرى ئوتتۇز سـانتېمېتىر تۆمـۈ

قىرىق ¨ئىككىمېتىر بولۇپ ئوق ئارغامچا دېيلىدۇ، ئۇنىڭ بىر ئۇچى تاختا پهردىنىڭ ئاستىغا، تۆۋهن ئۇچىنى ئوتتۇز

ئارقا تام ئارغامچىسىنى دار تـۈۋرۈكىنى تۇتـۇپ تۇرىـدىغان . بهش گرادۇسلۇق قىلىپ يهرگه قوزۇق قېقىپ باغاليدۇ

ئون ئىككى ¨يهنه دار ئارغامچىسىنى كۆتۈرۈپ تۇرىدىغان توققۇز. تۈۋرۈكنىڭ قارشى تهرىپىگه باغاليدۇقلىپ، ئۇنى

ئارغامچىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقاليدىغان، ئىكى . ۇنى ھاۋاز ياغىچى دهپ ئاتايدۇ. مېتىرلىق ئىكى ئاچا ياغاچ بولىدۇ

.تهرهپكه تارتىپ تۇرىدىغان پهرده ئارغامچا بولىدۇ

ئـۇ ھـاۋا . ئالته مېتىر ۋه توققۇز مېتىرلىق بولـۇپ يـاپىالق ياغـاچتىن ياسـىلىدۇ) تهڭشهك ياغاچ(لهنگهر چۈپ

.قارشىلىقىنى پهسهيتىدۇ، دارۋازنىڭ تهڭپۇڭلۇقىنى تهڭشهيدۇ

دارۋازنىڭ خاس كىيىمى بولۇپ، پاپاق، سهلله، كهشتىلهنگهن گۈللۈك پۇچقـاقلىق زهر تۇتقـان شـىم، بهلبـاغ،

دارۋاز . ا كالته چاپاندىن ئىبارهت دار ياسـىغۇچىالر، مۇزىكـانتالرمۇ مىللـي ئۇسـلۇبتا كىيىنىـدۇئالما ئۇرۇقى دۇخاۋ

.قارشى ئېلىش مۇزىكىسى چېلىنىدۇ. مهيدانغا كولدۇرما ئاسقان يۇپۇقلۇق ئات مىنىپ كىرىدۇ

رقانـدا مـولالق دار ئۈستى ماھارىتى، ئارقان ئۈسىده يالىڭاياغ مېڭىش، ئولتۇرۇپ قوپۇش، ئارقانغـا مىـنىش، ئا

ئېتىش، كۆزىنى تېڭىپ مېڭىش، پۇتىغا تهخسه تېڭىپ مېڭىش، تاقالپ مـېڭىش، ياغـاچ ئايـاغ بىـلهن مـېڭىش،

.داردىن سىيرىلىپ چۈشۈش قاتارلىقالر

چىغرىق ئويۇنى ياالڭ چىغرىقتا پىرقىراش، بهلنى چىغرىقتا قويۇپ ئۆزىنى تۆۋهنگه ئېتىش ئۆزىنن ئارقىغا ئېتىش،

ىغا پۇتىنىڭ ئۇچىنى ئېلىپ تۇرۇش، بىر قولتۇقتا چىغرىقتـا تـۇرۇش، بوشـلۇققا شـۇڭغۇش ھالىتىـده چىغرىق ياغىچ

Page 234: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 234

تۇرۇش، چىغرىق ھالقىسىغا بىر پۇتىنى بىر تهرىپىگه قويـۇپ پىرقىـراش، ئىككـى ھالقىغـا پـۇتىنى سـېلىپ ئـۆزىنى

.تۆۋهنگه تاشالش قاتارلىقالر

دارۋازالر يــالغۇزال ئوينــاپال قالماســتىن، جانبــازلىق، . دۇمۇزىكــا ساداســى بىــلهن ئوينىلىــ¨دار تېتىملىــك ســاز

. چهۋهندازلىق، سېرىكچىلىكنى بىرگه ئوينايدۇ

دارغا چىقىش بىر خىل ئاالھىده مۇراسىم تۈسىنى ئالغان بولۇپ، مىڭلىغان تاماشـىبىنالر دارنـى چۆرىـدهپ، دار

ئۇيغـۇر دارۋازلىـرى بـېلىگه . تهكبىر قىلىـشىدۇ¨ئېسهنلىكىنى تىلهپ دۇئا¨باشقۇرغۇچىغا ئهگىشىپ دارۋازنىڭ ئامان

شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇر دارۋازلىرىنىڭ چهبدهسلىكى ۋه ھېچنىمىدىن . باغلىمايدۇ>>بىخهتهرلىك تاسمىسى<<ھېچقانداق

.قورقماس باتۇرانه روھى ھهر قانداق تاماشىبىنالرنى ھهيران قالدۇرىدۇ

چېلىشىش

ىگه ئهنئهنىۋى ئۇيۇنلىرىنىڭ بىرى، قهىدمكى زامانالردىن باشـالپ ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئۇزاق تارىخقا ئ¨چېلىشىش

تۆكۈن قاتارلىق ھهر خىل ئاممىۋى پائالىيهتلهرده ئۇرۇق ۋه قهبىلىـلهر ئـارا چېلىـشىش ¨ئايهم، سهيله، توي¨ھېيت

.شىجانئىتىنى سىناش ئادهتكه ئايالنغان¨مۇسابىقىلىرى ئېلىپ ېبرىپ، پالۋانالرنىڭ غهيرهت

الدى بىلهن قاچان، قهريهرده قايسى خهلقلهر تهرىپىدىن كېشىپ قىلىنغانلىقى ھهققىده مهلۇمـات چېلىشىشنىڭ ئ

ئهمما، ئۇنىڭ ئوۋچىلىق ئهمگىكىننڭ ئېھتىياجى ئاساىسدا ئىپتىدئىي جهمئىيهتـته پهيـدا بولغـانلىقىنى پهرهز . يوق

.قىلىش مۇمكىن

نىڭ چوڭ تىم خفرابىلىقىدىن تېپىلغان بىر قىزىـل )ىمارالبېش( يىلى بارچۇق ¨1983ئاپتونوم رايونلۇق موزىيدا

بىر چېلىشچى قارشى تهرهپنى .بۇ ھهيكهلده ئىككى چېلىشچى راسا گىرهلىشىپ كهتكهن. ساپال ھهيكهل ساقالنماقتا

سول يانپىشىغا ئالغان، ياپاشقا چىقىپ قالغان چېلىشچى بولسا، پهيتنـى چىـڭ تۇتـۇپ، قارشـى تهرهپنىـڭ سـول

.وڭ مۈرىسىگه گىره سالغان بۇ كۆرۈنۈش بىزگه ئۇيغۇرچه چېلىشىش شهكلىنى ئهسلىتىدۇتېقىمى بىلهن ئ

تـوم، Ⅰ(>>قىز بىلهن چېلىشما، تۇغمىغان بايتال بىلهن چېلىشما<<دا>>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<مهھمۇت قهشقهرىنىڭ

ڭ قهدىمكـى ئهنئهنىـۋى يۇقىرىقىدهك تارىخي پـاكىتالر چېلىـشىش ئۇيغۇرالرنـ. دېگهن ماقال ئۇچرايدۇ) بهت¨619

. ئويۇنلىرىنىڭ بىرى ئىكهنلىكىنى ئىسپاتاليدۇ

Page 235: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 235

دۇنيادىكى كۆپچىلىك مىللهتلهرننڭ ئادىتىده چېلىشىش ئاممىۋى تهنتهربىيىنىڭ بىـر خخـل ئهنئهنىـۋى شـهكلى

جۈملىدىن ئۇيغۇرچه چېلىشىـشمۇ باشـقا . بىرىگه ئوخشاشمايدۇ¨ئهمما چېلىشىش ئۇسلۇبى بىر. سۈپىتىده مهۋجۇت

.خهلقلهرنىڭ چېلىشىش شهكلىدىن پهرقلىق ھالدا ئۆزىگه خاس مىللىي ئۇسلۇبقا ئىگه

بهلـدىن باشـقا . قهشقهر ۋه ئۇنڭ ئهتراپىدىكى رايونالردا پهقهت بهل تۇتۇپ چېلىشىش شهكلى ئاساس قىلىنغان

.ئهزاالرنى تۇتۇشقا، چهمهك سېلىشقا، چاپۇتالپ يېقىتىشقا رۇخسهت قىلىنمايدۇ

تهرهپ Bتهرپنىـڭ، B تهرهپ A. باغاليـدۇ) پوتا(انىغا چۈشكهن ئىكى پالۋان بېلىگه بهلباغ چېلىشىش مهيد

Aئۆز ئارا بهل تۇتۇشۇش قائىدىگه ئۇيغـۇن بولـسا، چېلىشقـشقا ) نازارهتچى(رېپىر . تهرهپنىڭ بهلبېغىدىن تۇتىدۇ

شـى تهرهپنـى يهرگه يىقىتالىـسا، شـۇ شۇنىڭ بىلهن مۇسابىقه باشلىنىدۇ، كىم يانپاشقا ئېلىـپ قار. كوماندا بېرىدۇ

ئۇنىڭ بىلهن چېلىشىشنى خااليدىغان پـالۋانالر . ئۇتقان كىشى مهيداندا قالىدۇ. كىشى غهلىبه قىلغان ھېسابلىىدۇ

ئارقىدىن مهيداندغا چۈشىدۇ ئهڭ ئاخىرىدا ئۇنىڭ بىلهن بهل سېنىشىدىغان ئادهم چىقمىسا، ئۇ شۇ مهيدانىڭ ¨ئارقا

قومۇل ، تۇرپان قاتارلىق شهرقى شىنجاڭ رايونلىرىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ چېلىـشىش . لۇپ قالىدۇچېلىشىش پالۋانى بو

بـۇ رايـونالردىكى چېلىـشش شـهكلى بىـر قهدهر . تـوال پهرق قىلىـدۇ¨شهكلى قهشقهرچه چېلىشىش شـهكىدىن ئـاز

.قهدىمىيلىك ئۇسلۇبىنى ساقالپ قالغان

كهنـتلهرده چېلىـشىش ئۇيـۇنى ¨كهڭ ئومۇمالشـقانكى، يېـزائومۇمهن، چېلىشىش ئۇيغۇرالر ئارىسدا شۇنچىلىك

ئېرىق بېشىدا، ئهمگهك مهيدانلىرىدا خالىغان پهيتته ئۆتكۈزۈلۈپ تۇرۇشتىن تاشقىرى، ھهر ¨يازدىكىدهك ئېتىز¨قىش

چېلىشىـشنى بـالىلىق . ىل ئاممىۋى مۇراسىمالردا كـۆلىمى چـوڭ بولغـان چېلىـشىش پائـالىيهتلىرى ئۇيۇشـتۇرۇلىدۇ

ئادهتته ھهر بىر يۇرتنىڭ بىر قانچه نهپهر چلىـشىش پـاۋالنلىرى بولـۇپ، يـۇرت . ن باشالپ مهشىق قىلىدۇدهۋرىدى

ئهگهر بىـرهر جايـدا چېلىـشىش . جامائىتى ئۇالرنى ئاالھىده ھۆرمهتلهيدۇ ۋه مۇشۇ ماھىرلىرى بىـلهن پهخىرلىنىـدۇ

رىنىڭ چېلىشچىلىرىنى ئېلىپ، شۇ سورۇنغا ھازىر بولىدىغانلىقىدىن خهۋهر تاپسا، ھهر قايسى يۇرت جامائهتلىرى ئۆزلى

.بولىدۇ

بۈگۈنكى كۈنده ئۇيغۇرچه چېلىشىش شهكلى مىللي تهنتهربىيىنىڭ مـۇھىم تـۈلرىرى قاتارىـدىن ئـورۇن ئېلىـپ،

.خهلقئارا مۇسابىقىلهرده ئۆز ئاالھىدىلىكىنى نامايان قىلماقتا

Page 236: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 236

ئوغالق تارتىشىش

ئـاتلىقالر <<دىمكى ئهنئهنىۋى ئات ئۈستى ئويۇنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئـۇئۇيغۇرالرنڭ ئهڭ قه¨ئوغالق تارتىشىش

بۇ ئويۇن ئادهملهرنىڭ باتۇرلۇق ۋه جهڭگىۋارلىق خسلىتىنى نامايان قىلىـدىغان . دهۋرىنىڭ يالدامىسى>>مهدهنىيىتى

ا بارلىققـا پات ئۈستى مهشىقى بولۇپ، ئـاتنى ئهڭ بـۇرۇن قولغـا كۆنـدۈرگهن ئوتتـۇرا ئاسـييا خهلقلىـرى ئارىـسىد

.كهلگهنلىكى مۇئهييهنلهشتۈرۈلمهكته

مۇراىسم پائالىيهتلىرىده ¨تۆكۈن، ھېيت¨ئوغالق تارتىشىش ئۇيۇنىمۇ ئۇيغۇرالر ئارىسىدا مۇسابىقه شهكلىده توي

قىـشالقالردا كهڭ ¨ئوغالق تارتىشىش كـۆپرهك چـارۋىچىلىق رايـونلىرى ۋه شـهھهردىن چهتـرهك يېـزا. ئويۇشتۇرۇىدۇ

بولۇپ، بۇنـداق يۇرتالرنـڭ كۆپچىلىكىـده مهخـسۇس ئـوغالق تاتىـشىش ماھـارىتىنى يېتىلـدۈرگهن ئومۇمالشقان

ئۇالر ئوغالق تارتىش خهۋىرىنى ئاڭلىغـان ھامـان ئاالھىـده تهربىـيلىگهن ئـاتلىرىنى مىنىـپ، . چهۋهندارالز بولىدۇ

ئـوغالق تارىـشقا . زىر بولىـدۇمهھهللىلهر بويىچه سهپ تارتىپ بهلگىلهنگهن ئوغالق تـارتىش مهيـدانىغا ھـا¨يۇرت

ئوغالق تارتىششى مۇسابىقىسىگه قاتنىـشىدىغان ئىككـى تههپ . قاتنىشىدىغان چهۋهندازالرنىڭ سانى چهكلهنمهيدۇ

تهييار بولغاندىن كېيىن، مۇسابىقىنى تهشكىللىگۈچى شـهخس ئالـدىن تهيارلىغـان ئـوغالقنى بـالگىلهنگهن ئورۇنغـا

بهس بىـلهن ئـات ¨ئېتى يۈگـۈرۈك مـاھىر چهۋهنـدازالر بهس. ابىقه باشلىنىدۇشۇنىڭ بىلهن مۇس. تاشالپ بېرىدۇ

ئـوغالقنى يهردىـن ئېلىـپ ئـۈزهڭگه ئاسـتىغا يـاكى تېقىمىغـا . چاپتۇرۇپ، ئوغالقنى بۇرۇن ئېلىۋېلىـشقا تىرىـشىدۇ

شى تارهپ ئۇنى قار.بېسىۋالغۇچى ئوغالقنى باشقىالرغا تارتتۇرۇپ قويماسلىق ئۈچۈن نىشانغا قاراپ قۇيۇندهك چاپىدۇ

شـۇنىڭ بىـلهن بىـر مهيـدان ئـوغالق . يېتىشىۋالغان چهۋهندازالر ئات ئۈستىده تۇرۇپ ئوغالقنى تالىشۇد. قوغاليدۇ

ئېتـى . ئوغالقچىالرنىڭ بىـر قىـسمى ئـوغالقنى ئېلىـپ قـېچىش يۆننلىـشىنى توسـىدۇ. تارتىشىش جېڭى باشلىنىدۇ

الق تالىشىۋاتقان جهڭ سورۇنىغا بۆسۈپ كىرىپ ئوغالقنى تارتىپ كۈچلۈك، قاۋۇل چهۋهندازالر غۇژمهك بولۇۋېلىپ ئوغ

قايتا تالىشىش، تارتىشىش ئارقىلىق ئهڭ ئاخىرىدا كىم ئوغالقچىالر توپىنى ¨مۇشۇنداق قياتا. چىقىشقا مهسئۇل بولىۇ

ارتىـشىش ئوغالق تاشالش نىـشانى كـۆپىنچه ئـوغالق ت(يېرىپ ئۆتۈپ، ئوغالقنى بهلگىلهنگهن پهللىگه تاشلىيالىسا

مهيدانىدىن يىراقراق بولغان مهلۇم يۇرت ئچىدىكى ئـابرويلۇق بىـر ئادهمنىـڭ ئـۆيى يـاكى چهتـرهك بىـر جايغـا

وغالق تارتىـشقا غالىـپ كهلـگهن . شۇ تههپ غهلىبه قىلغان بولىدۇ) نىشانالپ سىزىلغان چهمبهر قىلىپ بهلگىلىنىدۇ

Page 237: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 237

ئوغالق تاشلىغان ئۆي ئىگىـسى بـۇ . االھىده مۇكاپاتلىنىدۇتهرهپ ئوغالق تارىشىشنى تهشكىللىگۈچىلهر تهرىپىدىن ئ

.ئۇتۇپ چىققان ئاتالرنڭ بېشىغا قىزىل تاۋار باغاليدۇ. .ئۇيۇن شهرىپىگه زىياپهت بېرىدۇ ۋه مهشرهپ ئۇيۇشتۇرىدۇ

مهھهللىلهر بويىچه كوللېكتىپ ئىككى سـهپ بولـۇپ ئـوغالق تارتىـشتىن باقـشا يهنه ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا يۇرت

ئۆز يۇرتلىرىغـا ۋهكىللىـك قىلىـدىغان . ككى چهۋهنداز ئارىسىدا يهككىمۇ يهككه ئوغالق تارتىىشىش ئۇسۇلىمۇ بارئى

ئـۇالر يهردىكـى ئـوغالنى . ئىكى چهۋهنداز مهيدانغا چۈشكهندىن كېيىن، تهييارالنغان ئوغالق مهيدنغا تهشـلىنىدۇ

لـسا، شـۇ كىـشى ئـوغالقنى تارتىۋالىـدۇ، يهكـكه تارتىشقشا باشاليدۇ، كىمنىڭ كۈچى ئارتۇق، ئېتى كۈچلـۈك بو

تىركىشىش نهتىجىسىده ئوغالقنى قولدىن بهرمىگىنى غهلىـبه قىلغـان بولـۇپ . تىركىشىش ناھايىتى جىددىي بولىدۇ

.بۇنداق يهككه ئوغالق تارتىشىش كىچىكرهك دائىرىه ئىچىده ئېلىپ بېرىلىدۇ. ھېسابلىنىدۇ

تهڭــگه <<،>>ئـات بهيگىـسى<<ئچىـده ئــوغالق تارتىشىـشتىن باشـقا يهنهئـات ئۈسـتىده ئوينىلىـدىغان ئويـۇنالر

قاتـارلىق ئهنئهنىـۋى ئۇيۇنالرمـۇ >>يهردىن ياغلىق ئـېلىش<<،>>ئات ئۈستىده كۈچ سىنىشىش<<،>>قىز قۇۋار<<،>>ئېلىش

هنتهربىـيه بۇ ئۇيۇنالر كۈچلۈك جهڭگىۋارلىقنى تهلهپ قىلىشتهك ئاالھىدىلىكى بىلهن بۈگۈنكى كۈنده مىللىـي ت. بار

.پائالىيىتىنىڭ مۇھىم تۈرلىرىدىن بىرى بولۇپ قالدى

جانبازلىق، چهۋهندازلىق

.خېلى تهرهققىي قىلغان) ئات ئۈستى ماھارىتى(ۋه چهۋاندازلىق ) چامباشچىلىق(ئۇيغۇرالردا جانبازلىق

لهن ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ ئۇيغۇر جانبازلىقنى ئۆزىگه خاس مىللىي ئاالھىدىلىكى ۋه ئهنئهنىۋى يهرلىك ئۇسلۇبى بى

.باتۇر، قهيسهر، مهردانه خاراكتېرى ۋه جاسارىتىنى ئهكس ئهتتۈرۈپ بېرىدۇ

ماھارىتى، قان ماھارىتى، يانپاش )چىگۇڭ(ئۇيغۇرالر مۇشت ماھارىتى، پهشۋا ماھارىتى، ئالىقان ماھارىتى، يهل

ۈر ئىگىـش، پىچـاق ئېـتىش،زهربىن ماھارىتى، يورۇشۇن ئاشكارا تېز ھوجۇم قىلىش ماھارىتى، تاش چىقىـش، تۆمـ

توسۇش ۋه قارشى تهرهپنىڭ تىغىنى تۇتۇش ماھارىتى، قىلىچۋازلىـق، نهيزىۋازلىـق، ئومۇتبـازلىق، كالتهكبـازلىق،

مــولالق ئېــتىش، ئېگىــزگه ســهكرهش، توســۇقالردىن ئۆتــاۈش، ئــوت چهمبىرىكىــدىن ئۆتــۈش، كــۆز بــاغالش،

ئۇزاقتىن بۇيـان داۋام قىلىـپ كېلىۋاتقـان . ىخل ماھارهتلىرىگه ماھىرئاتهشپهرهسلىك قاتارلىق جانبازلىقنىڭ خىلمۇ

ئۇيغۇر جانبازلىقى ھازىر تهرهققىي قىلىپ، ئۇيغۇر جانبازلىق كوماندىسى قـۇرۇش بىـلهن يىگىـرمه نهچـچه ئورۇنـدا

Page 238: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 238

ئالىيهت يهككه مهشىق قىلىش پا¨مهشىق مهيدانى، نهچچه يۈزلىگهن مهكتهپ، جامائهت تهشكىالتلىرىدا كوللېكتىپ

.ئورۇنلىرى بارلىققا كهلدى

ئۇيغۇرالر ئىپتىدائىي ئوۋچىلىق ھاياتىدىن باشل ئات مىنىپ ئـادهتلهنگهن خهلـق بولـۇپ، ئـات : چهۋهندازلىق

.ئۈسىده ياۋايى ھايۋانالر بىلهن ئېلىشىش، ئوقتيا ئېتىش قاتارلىق كۆپ خىل ئات ئۈستى پائالىيهتلىرىگه ماھىر

ھهر قايـسى خـانلىقالر . كېيىن ئات مىنىشنى ئۆزلىرىنىـڭ سـهلتهنىتى دهپ بىلـگهنئۇيغۇرالر شهھهرلهشكهندىن

يىگىتلهرنىڭ ئۆزلىرىگه ¨ھهتتا قىز. دهۋرىده، ئات مىنىش ماھىرلىرى ئهسكهرلىككه، ئوردا ىىزمهتچىلىكىگه تالالنغان

بـايرام، ¨چىلىكنىـڭ ھېيـتشۇنداقال چهۋهندازلىق ئۇيغـۇر جامئهت. اليىق تاللىشىمۇ چهۋهندارزلىقنى شهرت قىلغان

. ساياھهت كۈنلىرىنىڭ قىزىقارلىق ۋه جهلب قىالرلىق كۆڭۈل ئېچىش نومۇرلىرى بولۇ قالغـان¨تۆكۈن، سهيله¨توي

، ئات ئۈستىده تهڭگه ئېلىش، ئـات ئۈسـتىده )چهۋگهن(مهسىلهن، ئات بهيگىسى، ئوغالق تارتىشىش، ئات توپى

پائـالىيهتتىن باشـقا ھهر قايـسى چهۋهنـدازالر ئـات ئۈسـتىد قىلىـچ كۈچ سىنىشىش قاتارلىق مۇسابىقه شهكلىدىكى

ئوينىشىش چىۋىق چېپىش، ئات ئۈسىده نهيزه، ئومۇت، قالقان ئىشلىتىش، قارىغا ئېتىش، ئات چاپتۇرۇپ ئاتىنىڭ

سول يېنىغا ئـۆزىنى¨سول يېنىغا ئۆزىنى تاشلالش، ئات ئۈستىده ئۆره تۇرۇش، تورنىڭ ئويناش، ئاتىنىڭ ئوڭ¨ئوڭ

.يوشۇرۇپ بۆسۈپ ئۆتۈش، چېكىنىپ زهربه بېرىش قاتارلىق كۆپ خىل ئات ئۈستى ماھارهتلىرىنى نامايهن قىلغان

ئوردىكام ئويۇنى

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ مىللىي ئهنئهنىۋى ئۇيۇن تۈرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئاساسهن جهبۇنىي شنجاڭ ¨ئوردىكام ئۇيۇنى

.ان ئوينىلىپ كهلمهكتهئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا ئۇزاق زامانالردىن بۇي

بۇ ئويۇن ئۈچۈن . مهھهللىلهرده ئوينىلىدۇ¨جاڭگالالردا، يېزا¨ئوردىكام ئويۇنى تۈزلهڭ يهرلهرده، مال باققان يايالق

ئاندىن شۇ سىزىق ئايالنمىسى . ئالدى بىلهن ئادهم سانىنىڭ ئاز كۆپلۈكىگه قاراپ چهمبهر شهكلىده مهيدان سىزلىدۇ

ئورهكنىڭ ھهجىمى چاي پىيالىسى (ر ئىكى مېتىر ئارىلىققا بىردىن كىچىك ئورهك كولىنىدۇ بويىچه تهخمىنهن ھهر بى

چهمبهر شهكلىدىكى بۇ . كوالنغان ئورهكنىڭ سانى قاتنىشىدىغان ئادهمنڭ سانىدىن بىرى كهم بوىدۇ) چوڭلۇقىدا

. كولىنىدۇ) ئوردا دېيلىدۇ( ئورهك )مهركىزىي(ھهيدهپ كىرگۈزۈلىدىغان بىر ئانا ) توپ(مهيداننىڭ ئوتتۇرىسىغا لىغۇچق

ئويۇنغا قاتنىشىدىغانالر ئۆزىنىڭ بوي ئىگىزلىكىگه ئاساسهن ئۆزلىرى تالالپ ياراتقان نوغۇچ شهكلىدىكى بىردىن كالتهك

Page 239: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 239

. ھالهتتىكى بىر دانه ياغاچ بالىغچۇق تهيياراليدۇ) باشمالداقتىن سهل چوڭراق(تاياق ھهمده يۇمىالق ياكى ئۇزۇنچاق

ا قاتنىشىدىغانالر تهخ بولغاندىن كېيىن بىر كوماندا بىلهن تهڭ چاقماق تېزلىكىده ھهر بىرى بىردىن ئورهكنى ئويۇنغ

ئورهك ئىگخىهش ھۇشيارلىق ۋه . نى ئورهككه سوالپ تۇرىدۇ) توپ ئۇرىدىغان كالتهك¡(ئىگىلهپ ئانىچۇق تاياق

بولسا شۇ كىشى توپقا مهسئۇل بوۇلپ، بالچۇقنى ئهگهر كىم ئورهك ئىگىلىيهلمىگهن . چهبدهسلىكنى تهلهپ قىلىدۇ

مهيدان سىرتىدىن توپ ئۇرۇش كالتىكى بىهن مهيدان ئىچىگه ھهيدهپ ئهكىرىپم پهم بىلهن مهيدان ئوتتۇرىسىدىكى

قالغان ئويۇنچىالر ھهم ئۆزىنىڭ ئورىكىنى، ھهم كهركىزىي ئورهكنى . مهركىزىي ئورهككه سوالش ئۈچۈن ھهرىكهت قىلىدۇ

ھهر بىر ئورهكنىڭ ئىگىلىرىتوپنى مهركىزىي ئورهكتىن يىراقالشتۇرۇش ئۈچۈن، ئورهككه كىرىش ئېچتىمالى . ۇقوغدايد

ئورهك باققۇچى مۇشۇ مهقسهتته . بولغان توپنى كالتهك تايىقى بىلهن ئۇرۇپ يىراققا ھهيدىۋېتىشكه ھهرىكهت قىلىدۇ

ان توپ ھهيدىگۈچى پۇرسهتتىن پايدىلىنىپ، چاققانلىق تايىقىنى ئورهكتىن چىقارغان ھامان ئورهككه ئىگه بواللمىغا

ده، ئورىكى ¨بىلهن تايىقىنى ھېلىقى بوش ئورهككه تىقىۋالسا، بۇ ئورهكنىڭ ئىگىسى ئوردىسىدىن مهھرۇم قالىدۇ

ئويۇن . نى ئىگىلىۋالغان كىشى ئورنىدا مهيداننىڭ سىرتىغا چىقىپ قايتىدىن توپ ھهيدهشكه مهسئۇل بولىدۇ)ئوردىسى(

ئارىلىقتا ئۇيۇننى تېىخىمۇ قىزىتىش ۋه ئهۋجىگه كۆتۈرۈش ئۈچۈن ئويۇن . شۇ خىل ئۇسۇلدا دهۋرىسمان داۋاملىشىۋېىۇمۇ

دېگهن كوماندىسى بىلهن تهڭ، ئورهك ئىگىلىرى تايىقىنى كۆتۈرۈپ، ئۆز ئارا ئورهك >>كۆچ¨كۆچ<<باشلىقىنىڭ

وپ ھهيدىگۈچى چاققانلىق بىلهن بىرهر بوش ئورهككه پهيتىده ئورىكى يوق ت>>كۆچ¨كۆچ<<ئهگهر مۇشۇ. ئالماشتۇرىدۇ

تايىقىنى سېلىۋالسا، ئۇ ئورهك شۇنىڭغا مهنسۇپ بوۇپ، بىخهستهلىك قىلىپ كىم ئورهك ئىگىلىيهلمىگهن بولسا، شۇ

ئهگهر توپ ھهيدىگۈچى بالىچۇقنى باشقىالرنىڭ ئۇرۇپ يىراقالشتۇرۇشىغا يول . داۋاملىق توپ ھهيدهشكه مهسئۇل بولىدۇ

ويماي، ئهپچىللىك بىلهن توپنى مهركىزىي ئورهككه كىرگۈزۈۋالسا، شۇ ھامان بىر قېتىملىق ئروهك كۆچۈش ق

ناۋادا ئورهك ئىخلىيهلمهي سىرتتا . شۇ جهرياندا ھهر كىم چاققانلىق بىلهن ئورهك ئىگىلىشى شهرت. بولىدۇ) كۆچ¨كۆچ(

ى كىشىنىڭ تايىقى بىر ئورهككه سېلىنى قالسا، كىمنىڭ ئهگر ئىكك. قالغىنى يهنه توپ ھهيدهپ كېلىشكه مهئسۇل بوىدۇ

كىم بۇرۇن ئىگىلىگهنلىكى ئايرىلماي ئورهك . تايىقى ئورهككه بالدۇر سېلىغان بولسا، ئورهك شۇ كىشىگه مهسۇپ بولىدۇ،

ا بۇ ئويۇننى ئويناشت. قىلىنىدۇ>>كۆچ¨كۆچ<<تالىشىش يۈز بهرسه ئويۇن باشلىقى ھۆكۈمى بىلهن يهنه بىر قېتىم

بىرىنىڭ پۇتىغا ياكى باشقا جايلىرىغا ئۇرۇشقا، بالىچۇقنى قولى بىلهن تۇتۇپ ¨ئوينىغۇچىالرنىڭ توپ كالتىكى بىلهن بىر

Page 240: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 240

ئويۇن تهرتىپىگه خىالپلىق قىلىغۇچىالر سىزىلسه، ئۇ كىشى ئويناشتىن مهھرۇم قىلىنىدۇ . ئويناشقا رۇخسهت قىلىنمايدۇ

.ىلىدۇياكى باشقا ئۇسۇلالر بىلهن تهنبىھ بېر

بۇ . ئوردىكام ئويۇنى ئىنتايىن قىزىقارلىق بولۇپ، چهبدهسلىكىنى، ھۇشيارلىقىنى، پهملىك بولۇشنى تهلهپ قىلىدۇ

.ئۇيۇن كىشىنىڭ غهيرىتىنى، ئىرادىسىنى كۈچهيتىپ، ئىتتىپاقلىق ئېڭىنى ئۆستۈرىدۇ

ئويۇنى) كويال توپ(>>قاچ¨قاچ <<

هنئهنىۋى تهنتهربىيه ئويۇنلىرىدىن بىرى بولۇپ ئۇ ئادهتتىن تاشقىرى ئۇيغۇرالرنڭ مىللىي، ئ¨ئۇيۇنى>>قاچ¨قاچ<<

.تېزلىك، چېۋهرلىك، قهيسهرلىك ۋه ھۇشيارلىقنى تهلهپ قىلىدۇ

ئويۇنغا قاتنىشىدىغانالر كۆپرهك بالىالر . بۇ ئۇيۇنمۇ ئىككى تهرهپ بولپ، مۇسابىقىلىشىش شهكلىده ئېلىپ بېرىلىدۇ

ئۇالر ئىككى سهپكه ئايرىلىدۇ، ئادهم سانى چهكلهنمهيدۇ، ئهمما ھهر بىر سهپكه ۋه ياشالر بولۇپ، ئالدى بىلهن

.قاتنىشىدىغانالرنىڭ سانى توققۇزدىن ئېشىپ كهتمهيدۇ

ئويۇن مهيداننىڭ . ئويۇنى ئۈچۈن يۈگۈرۈشكه ئهپلىك تۈزلهڭ يهر ياكى ئېتىزلىق مهيدان قىلىنىدۇ>>قاچ¨قاچ<<

ئادهتته بۇ خىل ئويۇن ئۈچۈن تهييارلىنىدىغان مهيداننىڭ (ىغا قاراپ سىزىلىدۇ كىچىكلىكى قاتناشقۇچىالرنىڭ سان¨چوڭ

مهيداننىڭ ئىكى تهرىپىگه ). ئاتمىش مېتىر ئهتراپىدا بولىدۇ¨سهكسهن مېتىر، كهڭلىكى قىرىق¨ئۇزۇنلۇقى ئاتمىش

.پ ئاتىلىدۇده>>كويال<<چهمبهر شهكلىده سىزىلغان توپ ئۇرۇش ئورنى ۋه قېچىپ بارىدىغان ئوردا ئادهته

شاپتۇل ياكى ئۆرۈك ئۇرۇقچىسىغا خام يىپنى ئوراپ، ئالمىدهك چوڭلۇقتا (ئويۇنى ئۈچۈن بىر دانه توپ >>قاچ¨قاچ<<

قىلغاندىن كېيىن، ئۇنى تۆت ياكى سهككىز كۆزلۈك قىلىپ، ئوخشاشمىغان رهڭلىك يىپ بىلهن ئۈستىدىن كهشتىلهپ

ۋه ئۇزۇنلۇقى توقسان سانتىمېتىر ئهتراپىدا، ) وپ شهكلىگه كىرگۈزىدۇچىرايلىق ۋه چىداملىق قىلىپ بۆجهپ يۇمىالپ ت

. ياپىالق شهكىلدىكى توپ ئۇرۇش كالتىكى تهييارلىنىدۇ) بىر تهرىپى(توملۇقى كهتمهن سېپىدهك، تپڭ ئۇرۇش قىسمى

رۇپ ئوينىسىمۇ ئهگهر مهيدان كىچىكرهك بولۇپ توپ ئۇرۇش كالتىكى بولمىسا، كالتهك، ئورنىدا قول بىلهن توپنى ئۇ

.بولىدۇ

توپ ئۇرۇش . ئويۇن باشالشتا ئىككى تهرهپنىڭ كوماندا باشلىقلىرى ئالدى بىلهن توپ ئۇرۇش ھوقۇقىنى تالىشىدۇ

ئۇرغۇچى تهرهپ ئهزالىرى توپ ئۇرۇش كويلىسى ئىچده رهتلىك تىزىلىپ >>ھوقۇقى ئايرىلغاندىن كېيىن، توپ

Page 241: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 241

پنى تۇتۇۋېلىش ئۈچۈن ئهپلىك جاي تالالپ، خۇددى ۋالىبولچىالردهك ئورۇن قارىشى تهرهپ ئهزالىرى مهيداندا تو.تۇرىدۇ

تڭپ ئۇرغۇچى تهرهپكه مۇداپىئه كۆرگۈچى قارشى تهرهپنىڭ كوماندا باشلىقى توپنى كالتهككه توغرىالپ . ئىگىلهيدۇ

ىم توپ ئۇرۇش ھوقۇقى نىڭ ئىكىك قېت) رامباتچى(كوماندا ئهزالىرىنىڭ بىر قېتىم، كوماندا باشلىقى . تاشالپ بېرىدۇ

توپ ئۇرغۇچى ئۇرۇلغان توپ بىلهن تهڭ مهيداننىڭ قارشى تهرىپىدىكى بهلگىلهنگهن كويال ئىچىگه كىرىۋالغۇچى . بوىلدۇ

قارشى تهرهپ توپنى تۇرۇۋېلىپ، توپ بىلهن ئۇنى ئۇرۇۋالسا، مۇداپىئهده تۇرغان قارشى تهرهپ ئهزالىرى ناھايىتى

ئهگهر بهلگىلهنگهن . گۈرۈپ بېرىپ توپ ئۇرۇش كويلىسى ئىچىگه كىرىۋېلىشى شهرتچهبدهسلىك بىلهن گۈررىده يۈ

مهيدانغا كىرگۈچه ئارىلىقتا قارشى تهرهپ بىلهن ئۇالرنىڭ بىرهر ئهزاسىنى ئۇرۇۋالسا، ئۇالر توپ ئۇرۇش ھوقۇقىغا ئىگه

.بواللمايدۇ

التىكى توپقا تهگمهي ياكى يىراققا ماڭماي، توپ ئۇرۇش ھوقۇقى بار تهرهپنىڭ ئهزالىرىدىن بىرسى توپ ئۇرغاندا ك

قېچىشنى اليىق كۆرمىسه، كويلىغا كىرىپ تۇرۇپ، ئىككىنچى ئهزا ئۇرغاندىن كېيىن شۇ كىشى بىلهن بىرگه قاچسىمۇ

ئىشقىلىپ توپ ئۇرغان كىشى . بولىدۇ ياكى كېيىنكى ئۈچىنچى، تۆتىنچى توپ ئۇرغۇچى بىلهن بىلله قاچسىمۇ بولىدۇ

ئۇ يهنه پۇرسهت كۈتۈپ، ئۆزىنىڭ كوماندىسىدىكى باشقا بىرى . لهنگهن رايونغا قېچىپ بېرىۋېلىشى شهرتچوقۇم بهلگى

لىكتىن قۇتۇلۇپ، تڭپ ئۇرۇش ھوقۇقىغا قايتا >>ئهسىر<<توپ ئۇرغان زامان توپ ئۇرۇش كويلىسىغا قايتا قېچىپ كېلىۋالسا،

. هن مهيدان ئىچىده خالىغان يىراقلىققا ئۇرسا بولۇۋېىدۇتوپ ئۇرغۇچى تهرهپ ئهزالىرى توپنى بهلگىلهنگ. ئىگه بوىدۇ

ھېسابلىننپ تو ) >>سېسىق توپ<<(>>كۆيگهن توپ<<لېكىن ئارقا تهرهپكه ئۇرسا ياكى مهيدان سىزىقىدىن چىقىپ كهتسه

مۇسابىقه جهريانىدا توپ ئۇرغۇچى تهرهپنىڭ توپ ئۇرۇش نۆۋىتى تۈگهپ، ھهممىسى . ئۇرۇش ھوقۇقى ئالمىشىدۇ

لماي قامىلىپ قالسا، ئۇ ھالدا مۇدائىپه قلغۇچى قارشى تهرهپنىڭ ئىككى ئهزاسى مهيدان ئىچىده ئۆز ئارا توپ قاچا

بۇ پۇرسهت . پاسىلىشىپ، توپ ئۇرغۇچى تهرهپنىڭ بهلگىلهنگهن رايونىغا قېچىپ بېرىۋېلىشقا پۇرسهت يارىتىپ بېرىدۇ

ارشى تهرهپ توپ بىلهن ئۇرۇۋالسا، يېڭىلگهن بولۇپ، توپ ئىچىدىمۇ قېچىپ بېرىۋالاللمىسا ياكى قېچىش جهريانىدا ق

.ئۇرۇش ھوقۇقى ئالمىشىدۇ

ئويۇنى ئهنه شۇنداق جىددىي تىركىشىش، دهۋر ئالمىشىش ئىچىده داۋاملىشىدىغان ئىنتايىن >>قاچ¨قاچ<<دېمهك،

.قىزىقارلىق ئويۇندۇر

Page 242: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 242

)چاقپهلهك(سارغايدى

بۇ ئويۇن قهدىمدىن باشالپ . ان مىللىي، ئهنئهنىۋى ئويۇنالرنىڭ بىرىئۇيغۇرالر ئارىسىدا كهڭ ئومۇمالشق¨سارغايدى

بايرام، مۇراسىمالردا شۇنداقال دېھقانچىلىقنىڭ ئارىسال پهيتلىرىده، كۆپرهك قىش كۈنلىرى ¨ھهر خىل ھېيت

.ئۇيۇشتۇرۇلغان بولىدۇ

بولۇپ، تهخمىنهن ئون چاقپهلهك ياغاچ ۋه ياغاچ چاقنى مېخانىكلىق ئۇسۇل بىلهن گرهلهشتۈرۈپ ياسالغان

يىگىرمه مېتىر ئىگىزلىكتىكى موما ياغاچقا ھارۋا چاقىنى كىيگۈزۈپ، چاقنىڭ ئۈستىگه يهنه ئىككى تال باردرا ياغاچ ¨بهش

ئويۇنچىالر ئۇچىدىغان . بۇ چاقنڭ موما ئۈستىده مهزمۇت تۇرۇشنى كاپالهتلهندۈرىدۇ. بىرگه جۈپلىننپ باغلىنىدۇ

چاقنى ئايالندۇرىدىغان يهنه . چاقپهلهك ئۈسستىدىكى جۈپلىمه ياغاچقا مۇقىم بېكىتىلگهن بولىدۇالر )ئارغامچا(ئىلهڭگۈچ

ياغاچنىڭ تۆۋهن تهرىپىگه توغرىسىغا قىلىپ مۇقىم ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ، بۇ توغرا ) ئوق ياغاچ(بىر تال ياغاچ موما

. ل تېزلىك بىلهن ئوپڭ يۆنىلىشكه قاراپ ئىتتىرىدۇياغادچنىڭ ئىككى تهرىپىده تۆتتىن سهككىز ئادهم تۇرۇپ، بىر خخ

ئاستا كۆككه ¨ئاستا) ئۇچقۇچى(شۇنىڭ بىلهن چاقمۇ بىلله ئايلىنپ، چاققا باغالنغان ئىلهڭگۈچتىكى ئىككى

ئهگهر تېنى ئاجىز . چاق قانچلىك تېز ئايالنغانسېرى ئىلهڭگۈچمۇ شۇنچه تېزلىكته بارغانسېرى ئىگىزلهيدۇ. كۆتۈرۈلىدۇ

بېشى قايىدىغان كىشىلهر ئۇچسا، ئىلهڭگۈچ ھاۋاغا كۆتۈرۈلگهنسېرى كۆڭلى ئاينىپ، چىرايلىرى ساغىرىپ كېتىشى ياكى

.دهپ نام بېرىلگهن>>سارغايدى<<بۇ ئۇيۇننىڭ مۇشۇنداق ئاالھىدىلىككه ئاساسهن، ئۇنىڭغا. مۇمكىن

.باشقۇرۇلىدۇيوسۇنى بولۇپ، مهخسۇس ئادهم تهرىپىدىن ¨بۇ ئويۇننىڭ ئۆزىگه خاس قائىده

بۇ خىل چاقپهلهكنىڭ مومىسى .چاقپهلهك ئويۇنىننڭ يۇقىرىقىغا ئوخشاشمايدىغان يهنه بىر خخل شهكلىمۇ بار

ئون مېىرغىچه ئېگىزلىكته بولۇپ،بۇ موما يهرگه تىك قىلىپ مهھكهم، مىدىرلىمايدىغان ھالهتته ¨تهخمىنهن سهككىز

) >>+<<(چاقنىڭ ئۈستىگه پىلوس . ياكى شارىكلىق چاق كىيگۈزۈلىدۇبۇ مومىنىڭ ئۇچىغا يهنىال ھارۋا چاقى. كۆمۈلىدۇ

بۇ چاقنىڭ تاساددىپىي ھالدا موما ياغاچتىن چىقىپ . شهكىللىك ئىككى باسۇرۇق ياغاچ مهھكهم باغلىنىدۇ

چاقنىڭ چهمبىرىكىگه گېئومېتىرلىك تهڭپۇڭلۇقى تهڭشهلگهن تۆتدانه ھالقا . كهتمهسلىكىنى كاپالهتلۈندۈرىدۇ

بۇ ئارغامچا يۈز . تهھكهم بېكىتىپ، بۇ ھالقىالردىن تۆت تال ھهرىكهتلىنىش ئارغامچىسى چۈشۈرۈلىدۇمۇس

كىلوگراملىقتىن ئارتۇق كۆچىنىنشكه بارداشلىق بىرهلهيدىغان بولقپ، ئادهتته موما ياغاچنىڭ ئىگىزلىكىدىن

Page 243: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 243

ئارغامچىنىڭ تۆۋهنگه چۈشۈرۈلگهن . تته تۇرىدۇشۇڭا ۇ بوشلۇقتا مۇئهللهق ھاله. ئهللىك سانتىمېتىر كالته بوىدۇ¨ئوتتۇز

ئۇالر سول ۇتىنى . ئۇچى ئادهمنىڭ پۇتى ئهركىن پاتقۇدهك ئىلمهك قىلىپ چىگىلىدۇ، ئۇچقۇچىالر تۆت كىشىدىن ئاشمايدۇ

ئارقاننڭ ئىلمىكى ئىچىگه سېلىپ سول قولىدا ئارغامچىنى مۇھكهم تۇتىدۇ، ئۇچۇش تهييارلىقى پۈتكهندىن كېيىن

تهكشى رېتىم بىلهن ئوڭ پۇتىنى يهرگه تىپىپ، >>ئۇچقۇچى<<شۇنىڭ بىلهن تۆت. قوماندىسى بېرىلىدۇئۇچۇش

ئاستا ¨بۇنىڭ بىلهن ئۇچۇش دائىرىسى قۇش قانىتىدهك كېرىلىپ، ئۇچقۇچىالر ئاستا. چاقپهلهكنى ھهرىكهتلهندۈرىدۇ

ئۇچقۇچىالر ئىگىزرهك . ا ئايلىنىش ھاسىل قىلىدۇيۇقىرىغا كۆتۈرۈلىدۇ ۋه چهقپهلهكنىڭ ئايلىنىش ئوقىغا ماس ھالدا ھاۋاد

ئۇچۇشنى خاالپ ئۇچۇش ماھارىتىنى نامايان قىلماقچى بولسا، ئۇالر ئوڭ پۇتى بىلهن يهرنى تېپىش سۈرئىتىنى تهكشى

ئهگهر ئۇچۇشتىن توختاشقا توغرا كهلگهنده، ئۇچۇش . تېزىتىش ۋه ئۆز ئارا ھهرىكهت جهھهتته ماسلىشىش زۆرۈر

.قىلىنىدۇ>>تورمۇز<< ئاستىلىتىپ، يهنه شۇ ئوڭ پۇتى بىلهن بىردهك يهرسۈرئىتىنى

.بۇ ئويۇنمۇ مىللىي تهنتهربىيه تۈرىگه مهنسۇپ بولۇپ، يۈرهك ۋه ئۆپكىنى چېنىقتۇرۇشتا كۆرۈنهرلىك رول ئوينايدۇ

ياڭاق ئويۇنى

ى بولـۇپ، ياڭـاق كـۆپ نىشانغا تهڭگۈزۈشنى مهقـسهت قىلغـان ئهنئهنىـۋى ئويۇنالرنىـڭ بىـر¨ياڭاق ئويۇنى

.چىقىدىغان قهشقهر، خوتهن، ئاقسۇ قاتالرىق رايونالردىكى ئويغۇر ياشلىرى ئارىىدا كهڭ ئومۇمالشقان

بـۇ بىـر قهدهر ئـاددىي ئويـۇن . بايرام ۋه ھهر خىل سهيله پائالىيهتلىرىـده ئوينىلىـدۇ¨بۇ ئۇيۇن ئادهتته ھېيت

بۇ ئويـۇن ئۈچـۈن . ىمنڭ ياڭىقى بولسا ئىختىيارىي ئويناۋېىدۇك. بولۇپ، قاتنىشىدىغانالرنىڭ سانى چهكلهنمهيدۇ

ئونىغـۇچىالر ئـۆز ئـارا . يىگىـرمه ياڭـاق سـىغقۇدهك بىـر ئـورهك كولىىـدۇ¨تامنىڭ تۈۋىگه ياكى تۈزلهڭ يهرگه ئون

كېڭىشىپ، ئورهككه ياڭاق ئاتىدىغان چېگرا سىزىقى بهلگىلىۋالىدۇ ياكى تامغا بىر پاچه تاختـاينى يـانتۇ تىكـلهپ

شۇ ياڭاقنىڭ دومىالپ بېرىپ توختىغان يېرى . تاختاينىڭ يۇقىرى تهرىپىدىن پهسكه قارىتىپ بىر ياڭاقنى دۇمىلىتىدۇ

.ياڭاق ئېتىش چېگرا سىزىقى قىلىنىدۇ

شـۇ رهت بـويىچه . قاتناشقۇچىالر مۇۋاپىق ئۇسۇل بىلهن كېلىشىپ ئورهككه ياڭاق ئېتىش نۆۋىتىنى بهلگىلهيـدۇ

يۇاڭاق . ق ئاتقۇچىغا ئويۇنغا قاتنىشىدىغان ھهر بىر كىشى ئوخشاش ساندىكى ياڭاقنى بېرىدۇبىرىنچى بولۇپ ياڭا

دهپ ئاشـكرا جاكـارالپ چېگـرا سـىزىقىنىڭ >>تـاق<<ياكى>>جۈپ<<ئتقۇچى قولىدىكى پاي قىلىپ قوشۇلغان ياڭاقنى

Page 244: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 244

بهش مېتىـر ¨ىڭ ئارىلىقى تـۆتئادهتتىكى ئهھۋالدا ئورهك بىلهن چېگرا سىزىقىن. سىرتىدا تۇرۇپ ئورهككه تاشاليدۇ

دهپ توۋلىغان بولسا، ئورهككه چۈشـكهن ياڭاقنىـڭ سـانى جـۈپ >>جۈپ<<ئهگهر ياڭاق ئاتقۇچى. ئهتراپىدا بولىدۇ

ئـورهككه چۈشـكهن . بولسا ئۇتقان ھېسابلىنىپ، باشقىالر پاي قىلىـپ قوشـقان ياڭـاق شـۇ كىـشىگه تهۋه بولىـدۇ

ۇ ۋه ئويۇنغا قاتناشقانالر قانچه ياڭاق پاي قوشقان بولسا، شۇنچه ياڭاق ياڭانىڭ سانى تاق بولسا ئۇتتۇرغان بولىد

ئۇتتۇرۇپ قويسا ياڭـاق ئېـتىش نـۆۋىتى . ئارقىدىن ياڭاق ئېتىش ھوقۇقى بولىدۇ¨ئۇتقۇچىدا ئارقا. تۆلهم تۆلهيدۇ

ىكى ياڭاقنى ئالـدىن ھهر قېتىم ئورهكه ياڭاق ئاتقاندا ئويۇنغا قاتناشقانالر يۇقىرىقىدهك ئوخشاش ساند. ئالمىشىدۇ

بىـر ئـورهكته ئوينايـدىغانالر ئـادهتته . ياڭىقى تۈگهپ ئويناشنى خالىمىسا مهجبۇرالنمايـدۇ. پاي قىلىپ تاپشۇرىدۇ

.تۆت ئادهمدىن ئاشمايدۇ¨ئۈچ

ۋه توپۇق ئويۇنى>>قوشماق ئاداش<<

ىق، سـادامهتمهنلىكنىڭ قوشماق ئاداش ئۇيۇنى بىلهن توپۇق ئويـۇنى ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا دوسـتلۇق، ۋاپـادارل

. سىمۋولى سۈپىتىده داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئهنئهنىۋى ئويۇن

خهلقىمىز ئىچىده كهڭ ئومۇمالشقان بولۇپ، ئىككى ياشنىڭ ساداقىتىنى ئىپادىلهشـنىڭ ¨قوشماق ئاداش ئويۇنى

قوشـماق ئونىغـۇچى چىققان مېغىز تاللىنىپ ) قوشماق(ئويۇن ئۈچۈن ئۆرۈك ئۈچكىسىدىن جۈپ . سىمۋولى قىلىنغان

ئهسـساالمۇ <<يىيىش ۋاقتىدا، ۋاقىت بهلگىـلهپ، بهلگىلهنـگهن ۋاقىتىـدا كىـم بالـدۇر. ئىككى تهرپه بىردىن يهيدۇ

بـۇ . ئۇتقۇزغۇچى ۋهدىلهشكهن نهرسـىنى ئۇتقۇچىغـا بېرىـدۇ. دهۋالسا شۇ ئۇتقان بولىدۇ>>ئهلهيكۇم قوشماق ئاداش

ى دوسـتنڭ بىـر ئۈچكـۈ ئچىـگه سـىغقان قوشـماق مېغىـزدهك ھهىـم ئويۇن كۆرۈنۈشته ئاددىي بولغان بىلهن ئىككـ

.دوستلۇقىنى ئىپادىلهيدۇ

ياش ھهممىـگه ¨ئايال، قېرى¨شهرتى ئېغىر، مهسئۇلىيهتچانلىقى كۈچلۈك، مۇددىتى ئۇزۇن، ئهر¨توپۇق ئويۇنى

الردىن ئۆتهلهيدىغان بۇ ئۇيۇنمۇ دوستلۇقنىڭ مۇستهھكهم بولۇشىنى، دوستنىڭ ئۇزاق سىناق. تهڭ ئومۇمالشقان ئويۇن

توپۇق . ئۇنتۇلماس، ساداقهتمهن دوستلۇقىنى سىناش ئويۇنى، بۇ ئۇيۇن ئۈچۈن قوي ياكى ئۆچكىنىڭ توپۇقى الزىم

گۆش بىـلهن . ئۇنىڭ ئاالھىدىلىكى مۇستهھكهم ئويۇلۇققا ئىگه. قوي ياكى ئۆچكىننڭ ئارقا ۇت سېنىدىن چىقىدى

Page 245: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 245

ئۇيغۇر خهلقى ئۆزلىرىنىڭ دوستلۇق . اق بىلهن ئاجرىتىشمۇ خېلى قىيىنتوپۇق سۆڭىكى ئارىسىدىكى ئۇيۇللۇقنى پىچ

.غايىسىنى ئهنه شۇ گۆش بىلهن توپۇق سۆڭىكى ئارىسىدىكى ئۇيۇللۇققا سىمۋول قىلىغان

توۇق ئوينىغۇچى ئىككى كىـشى بىـر يهرده تۇرغـان بولـسۇن يـاكى يىـراق يهرده : توپۇق ئويۇنىنىڭ ئوينىلىشى

وستلۇق سهمىمىيىتىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن، بىر يهنه بىرىگه پاكىزلهنگهن توپۇقنى تىشىپ يىپ بولسۇن، ئۆزلىرىنىڭ د

توپۇق بهرگۈچى خالىغان مهزگىلده . توپۇقنى قوبۇل قىلغان دوستى ئۇنى ئېلىپ يېنىدا ساقاليدۇ. ئۆتكۈزۈپ بېرىدۇ

داق قىاللىـسا، ئـۇ ئۇتقـان تۇيۇسقز توپۇقنى سورايدۇ، توپۇق ئـالغۇچى دهرھـال چىقىرىـپ بېرىـشى الزىـم، شـۇن

بېرىپ دوسـتىننڭ سـاداقىتىگه ) مهشرهپ(بۇ چاغدا توپۇق بهرگۈچى قوي، كاال، ھهتتا تۆگه سويۇپ چاي .بولىدۇ

مۇبادا دېـگهن ۋاقتىـدا توپـۇقنى چىقىرىـپ بىرهلمىـسه ، توپـۇق ئـالغۇچى ئۇتتۇرغـان بولـۇپ، . رهھمهت ئېيتىدۇ

.چاي بېرىدۇ¨ئۇتقۇچى تهرهپكه مهشرهپ

ق ئويۇنى ئۆز ئارا دوستلۇق ۋه ساداقهتمهنلىكنى سىنايدىغان ھۇشـيارلىقنى ئاشـۇرىدىغان ئهنئهنىـۋى ئويـۇن توپۇ

.بولۇپ، ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلمهكته

توپ ئويۇنى

.ئۇيغۇرالردا ئومۇمالشقان ئهنئهنىۋى ئويۇن تۈرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنى ئاساسهن قىزالر ئوينايدۇ¨توپ

ئۇالر قۇرۇغان شاپتۇل ئۈچكىسىگه پاختا يىپىى يۆگهپ ئالمىدهك بولغاندا . ى توپنى ئۆزلىرى ياسايدۇئۇيغۇر قىزلىر

بۇنـداق تـوپ يهرگه ئۇرۇلغانـدا تېـز ئۆرلهيـدۇ ۋه تـوپ . ئۈستىنى ھهر خىل گۈللۈك يىپالر بىلهن تورالپ بېزهيـدۇ

.ققهتنى جهلپ قىلىدۇئىچىدىكى شاپتۇل ئۈچكه مېغىزى شىرىقلىغان بىر خىل ئاۋاز چىقىىرپ دى

ئـانىالر تـوپنى دومىلىتىـپ ¨باال ئۆمىلىگهنده ئاتـا. 1. توپ ئويناش ئۇيغۇرالدا، باال ئۆمىلىگهندىن باشلىنىدۇ

. 2. بۇنىڭ بىلهن بالىنىڭ كۆرۈش سېزىمى ئاشىدۇ، ئۆمىلهش ھهرىكىتى تېزلىشىدۇ. بالىنىڭ ئهكېلىشىنى بۇيرۇيدۇ

گىتىش ئۈچۈن توپنى دهمىلىتىدۇ، بۇنىڭ بىلهن باال توپقا قىزىقىپ تېز مېڭىشقا باال تۇرالىغاندا، ئۆزى مېڭىشىنى ئۆ

دهپ تـوپنى يهرگه >>بىـر، ئىككـى، ئـۈچ<<بالىنىڭ تىلى سۆزگه راۋانالشقاندا، چـوڭالردىن بىـرى. 3. ئادهتلىنىدۇ

. راپ كـۆزى چېنىقىـدۇبۇنىڭ بىلهن باال ساناققا ئۆگىنىدۇۋه توپنىڭ يۇقىرى، تۆۋهن ئۆرلىشىگه قا. ئۇرۇپ سانايدۇ

بۇالر ھهممه ئۇيغۇر ئائىلىسىگه ئومۇمالشقان ئادهت، يۇقىرىقىالر بىلهن چېنىققان باال مهكـتهپ يېـشىغا يهتكهنـده،

Page 246: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 246

ئۇنىڭ . بۇ چاغدابىر قانچه قىز باال بىرلىشىپ شهرتلىك توپ ئوينايدۇ. مۇستهقىل توپ ئويناش باسقۇچىغا كۆچىدۇ

: قوشاقلىرى مۇنداق

ز ئون ئالته، ئىككى سهككى

ئون ئالتىنى كىم يازدى،

ئاكام بىلهن مهن يازدىم،

ئىشهنمىسهڭ سوراپ باق،

.ھهسهل ئېلىپ ياالپ باق

سۆزسـىز ¨باشـقىالرمۇ خهپ. پ ئوينىغۇچى توپنى تۇتۇۋېلىپ جىم تۇرىدۇودهپ ت>>جىم¨الم<<ئۇنىڭدىن كېيىن

. ئىككـى شـاپىالق يهيـدۇ¨الىدۇ ياكى ئالقىنىغا بىركىم خىالپلىق قىلسا ئويۇندىن ق. مىدىر قىلماي تۇرۇشى شهرت

قوشـاقنىڭ رېتىمىـگ ماسالشـتۇرۇپ ¨تېخى ياتلىق بولۇش يېشىغا يهتمىگهن قىزالر ئارىسىدا بۇ خىل توپنى ناخـشا

ئويۇننىڭ شهرتى سۈپىتىده، توپنى قاچۇرماسلىق، قوشاق ئوقۇغاندا دۇدۇقلىماسـلىق، . ئويناش ئادىتى ئومۇمالشقان

تـوپ . چۈشۈشىگه ماسلىشىش، بۇنىڭغا خىالپلىق قىلغۇچىالر ئويناش نۆۋىتىدهدىن قالىـدۇ¨ڭى ئۆرلهشقوشاق توپن

ئويناش ماھىرلىرى قوشاقنى ياخشى ئېيتىش بىلهن، توپنى ئالىقان بىلهن يهرگه ئۇرۇپ ئۆرلىگهنده قول دۈمبىـسىده

نىڭ تۈرلىرى كۆپ >>توپ قوشىقى<<ئارىسىداخهلق . توختىتىپ سىريرىلىدۈرۈپ ئالىقانغا چۈشۈرۈپ قايتا يهرگه ئۇرىدۇ

:بولۇپ، بىر قهدهر ئومۇمالشقانلىرى مۇنداق ئېيتىلىدۇ

چېگىچى، بۇغدايچى،

.خهمىكى دوغدايچى

كېچىلهپ زوۋانى قوي،

.زوۋىنىڭ قايسى قىزى

ئهڭ كىچىك ۋاپا قىزى،

ۋوپىنى ۋاپا دېمهڭالر،

.ۋوپا يالغانچى بولۇر

ۋوپىدىن كۆره بوۋاڭنى تاپ

.ا بهك ياخشى بولۇربوۋ

Page 247: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 247

تاشتهرمهك

چاوكانلىرى ئارىسىدىكى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه ئهنئهنىـۋى ئويۇنالرنىـڭ ¨ئويۇنى، ئۇيغۇر قىز) چاكوم(تاشتهرمهك

.بىرى

. ئۈچ قىز سىلىقلىتىلغان بهش دانه شاپتۇل ئۈچكىـسى يـاكى بهش تـاش بىـلهن ئوينايـدۇ¨بۇ ئويۇننى ئىككى

بـۇ ئويـۇن ئـالته باسـقۇچقا . پ، ئۇ ئانىچۇق، كىچىكرهك تـۆتى بـالىچۇق بولىـدۇتاشالرنىڭ بىرى يوغانراق بولۇ

ئالدىنقى بهش باسقۇچتا تاشالرنى بىر قولدا سـىقىمداپ تـۇرۇپ، ئـانىچۇقنى بارماقنىـڭ ئـۇچى بىـلهن . بۆلىنىدۇ

ۇترۇۋېلىش يۇقىرى ئاتقان ئانىچۇق تاشـنى يهرگه چۈشـۈرمهي تـ. يۇقىرى ئېتىپ بالىغۇچق تاشالرنى يهرگه چاچىدۇ

ئانىچۇق تاش يهرگه چۈشۈپ كهتسه، ياكى بالىچۇ تاشنى يهردىن ئالغۇچه مىدىرلىتىۋهتـسه، يـاكى قولىغـا . كېهك

. ئالغنا بالىچۇق تاش ئانىچۇق تاشنى تۇتقۇچه چۈشۈپ كهتـسه، ئۇنىـڭ ئوينـاش نـۆۋىتى باشـقىالرغا ئالمىـشىدۇ

بـۇ ئيۇنـدا ھهر بىـر باسـقۇچنىڭ . ن داۋامالشـتۇرىدۇئىككىنچى قېتىم نۆۋىتى كهلگهنده، توختـام قالغـان يېرىـدى

.ھهرىكهتكه ماسالشتۇرۇپ ئېيتىلىدىغان قوشىقى بولىدۇ

بىرىنچى باسقۇچتا بهش تاشنى ئوڭ قولدا سىقىمداپ تۇرۇپ، ئانىچۇقنى بارماق ئـۇچى بىـلهن يـۇقىرى ئېتىـپ

ئانـدىن ئـانىچۇق تاشـنى يـۇقىرى . دۇتۆت بالىچۇقنى يهرگه چاچىدۇ ۋه ئانىچۇق تاشنىيهرگه چۈشۈرمهي تۇرۇۋالىـ

ــۈرمهي ــنى يهرگه چۈش ــانىچۇق تاش ــپ ئ ــدىپ ئېلى ــى يهردىنچىم ــتىن بىرن ــالىچۇق تاش ــكىچه ب ــپ، چۈش ئېتى

:بۇنىڭ قوشىقى مۇنداق. باشقا تاشالرمۇ مۇشۇنداق ئوينىلىدۇ.تۇتۇۋالىدۇ

تاماكوم،¨چاكوم

كېلىنچىكى،¨كىچىكى

كۈمىكى، كۈمۈچىكى،

بۆلىكى بىلهزۈكى

چى باسقۇچتا بىرىنچى باسقۇچتهك باشلىنىنپ، بالىچۇق تاش ئىككىدىن ئېلىنىدۇ ۋه بۇ ھهرىكهتكه ماس ئىككىن

:قوشاق ئېيتىلىدۇ

چوڭ ئۈزۈم، چولپان كۆزۈم،

.چوڭ خاتا قىلغان ئۆزۈم

چوڭ بوالي چوكان بوالي،

Page 248: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 248

.ياخشى يارغا يار بوالي

بۇنىڭ . ۈچنى، ئىككىنچى قېتىم ئاخىرقى بىرىنى ئالىدۇئۈچىنچى باسقۇچتا يهردىكى چېچىلغان تاشنى بىرىنچىقېتىم ئ

:قوشىقى مۇنداق

ئۈچ ئۆزۈم،

.ئۈچنى مهن تولدۇرىمهن

ئۈچنى مهل تولدۇرغىچه،

.سىزىپ كېتهر قارا كۆزۈم

:بۇنىڭ قوشىقى مۇنداق. تۆتىنچى باسقۇچتا بالىچۇق تاشنى يهرگه توپ قويۇپ توپ ئالىدۇ

توك،¨توك، قوش توك ¨توك

.ا ئۇتتۇرۇپ، باشقىدىن ئويناشقا يوقبۇ ئويۇند

چۈشكىچه .ده، ئۇنى يۇقىرى ئاتىدۇ¨بهشىنچى باسقۇچتا بهش تاشىنىبىراقال چاچىدۇ ۋه ئانىچۇق تاشنى ئايرىۋالىدۇ

سول قو ئاستىغا بىر تاشنى . ده، ئانىچۇق تاشنى تۇتۇۋالىدۇ¨بالىچۇق تاشتىن بىرنى سول قول ئستىغا كىرگۈزۈۋالىدۇ

بۇنىڭ قوشىقى . قالغان ئۈچ تاشمۇ سول قول ئاستىغا بىردىن كىرگۈزۈلىدۇ. اشنى مىدىرالتماسلىق شهرتئېلىش، باشقا ت

:مۇنداق

ھويال، ھويال بىر ھويال،

.ھويال، ھويال ئىككى ھويالا

ھويال، ھويال ئۈچ ھويال،

.ھوي، ھويال تۆت ھويال

شهھهر ¨بۇ ئۇتقانلىق. دهيدۇ)شهھهر(ىر شه چىككاڭ ب¨ده، چىككا¨دهپ تۆت تاشنى يهردىن ساالمهت سېيرىۋالىدۇ

.شۇنىڭ بىلهن ئالتىنچى باسقۇچ ئاياغلىشىدۇ. ئالغانلىق بولىدۇ

تاشتهرمهك ئويۇنى بالىالرنىڭ كۆزىنىڭ كۆرۈش قۇۋىتىنى ئاشۇرۇشقا ياردهم برىپال قالماستىن، چاققان ۋه

.پاراسهتلىك بولۇشقا يېتهكلهيدۇ¨پهم

ۋاللهي ئويۇنى

مـۇئهييهن ئاھـاڭ يـاكى رىتىمنىـڭ ئىـشارىلىك . ئۇيغۇر تىلىدا بهلگىلىك مهنهگه ئىىگه بولمىغـان¨>>ۋاللهي<<

بهلگىسى بولۇپ، ئۇ كىشىلهرنىڭ چهللهش قابىلىيىتىنن ئۆستۈرىدىغان قـول ۋه پـۇت قاتـارلىق بهدهن ئهزالىرىنىـڭ

Page 249: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 249

كنى تاۋاليدىغان بىر خىل ئهنئهنىۋى كۈچىنى ئاشۇرىدىغان ، ئۆپكىنىڭ ئىشلهش ئىقتىدارىنى كۈچهيتىدىغان ۋه يۈره

.ئويۇننىڭ نامىدىن ئىبارهت

. قاتنىشىدىغان ئادهم سانىمۇ چاكلهنمهيـدۇ. بۇ ئويۇندا مهخسۇس مهيدان ۋه ئاالھىده قورال تهلهپ قىلىنمايدۇ

.ئىككى كىشى قارىمۇ قارشى ئوينىسىمۇ، ياكى بىر قانچه كىشى ئىككى سهپكه بۆلۈنۈپ ئوينىسىمۇ بولۇۋېىدۇ

ۋاللهي ئويۇنى ئۈچۈن ئادهتته تـۈز كهتـكهن ئوچـوق مهيـداننىڭ بىـر چېـتىگه رادىئوسـى ئهللىـك سـانتېمېتىر

نىـڭ ئـۇچى ) بالىچۇق ئۇرىدىغان كـالتهك(بۇ چهمبهرنىڭ مهركىزىگه ئانا ياغاچ .كېلىدىغان بىر چهمبهر سىزىلىدۇ

ئويۇنغـا قاتناشـقۇچىالر ئهگهر . ورهك كولىنىـدۇيىگىرمه بهش سانتىمېرى ئهتراپىدا بىر ئۇزانچاق ئ¨پاتقۇدهك يىگىرمه

ئانـا . بالىچۇقنى ئانا ياغاچنىڭ ئۇچىـدا توختىتىـپ ئۇرۇشـنى شهرتلهشـكهن بولـسا، ئـورهك كوالنمىـسىمۇ بولىـدۇ

ياغاچنىڭ ئۇزۇنلۇقى تهخمىهن سهكسهن سانتىمېتىر ، توملۇقى ئالته پۇڭ ئهتراپىـدا كېلىـدىغان قـاتتىق ياغـاچتىن

ئون بهش سانتىمېتىر، توملۇقى باشـمالتاق قولـدهك بولـۇپ، ¨بالىچۇقنىڭ ئۇزۇنلۇقى ئون. ىلىدۇسىلىق قىلىپ ياس

.قارىياغاچ ياكى يۇلغۇنغا ئوخشاش قاتتىق ياغاچتىن ئىككى بېشى ئوق شهكلىده ياسىلىدۇ

قىـپ ئويۇنغا قاتناشقۇچىالر ئىككى سهپكه بۆلۈنگهندىن كېيىن، ئىككى تهرهپـتىن بىـردىن كىـشى ئوتتۇرىغـا چى

رېتـى ¨ئويۇن باشالش ھوقۇىق تالىشىدۇ، ئاخىرىدا ئويۇن باشالش ھوقۇقىغـا ئېرىـشكهن تهرهپنىـڭ ئـازالىرى رهت

قارشى تهرهپ ئهزالىرى مهيدانغا تارقىلىپ ئۇرۇلغان بـالىچۇقنى ھـاۋادىن يهرگه چۈشـكىچه . بىلهن بالىچۇق ئۇرىدۇ

ۇق ئۇرغـــۇچى تهرهپنىـــڭ تـــوپ ئـــۇرۇش ئهگهر تۇرۇۋالـــسا بـــالىچ. ئارىلىقتـــا تۇرۇۋېلىـــشقا تىرىـــشىدۇ

ئهگهر بـالىچۇقنى ھـاۋادىن . ھېسابلنىپ، بـالىچۇق ئـۇرۇش ھوقـۇقى قارشـى تهرهپـكه ئۆتىـدۇ>>كۆيگهن<<ھوقۇقى

تۇتۇۋااللمىسا، ئۇ ھالدا بالىچۇق چۈشكهن يهرده تۇرۇپ، بالىچۇقنى ئورهككه توغرا قويۇلغان ئانا ياغاچقا نىشانالپ

هن چهمبهر ئىچىگه چۈشسه ياكى چهمبهر مهركىزىدىكى ئـورهككه تـوغرا قويۇلغـان ئانـا بالىچۇق بهلگىلهنگ. ئاتىدۇ

ئهگهر بـالىچۇقنى چهمـبهر . بولۇپ، بالىچۇق ئۇرۇش ھوقۇقى ئالمىشىدۇ>>ئۇتقان<<ياغاچنى سوقۇپ چىقىپ كهتسه،

چۇقنىـڭ چۈشـكهن ئىچىگه چۈشۈرهلمىسه ياكى ئانا ياغاچنى سوقالمىسا، ئۇ ھالـدا بـالىچۇق ئۇرغـۇچى تهرهپ بالى

شـۇنىڭ بىـلهن . قايتـا ئـۈچ قېـتىم يىراققـا ئۇرىـدۇ¨يېرىدىن ئانا ياغاچ بىلهن بالىچۇقنى چېكىپ ئۆرلىتىپ قايتـا

بالىچۇق قهيهرگه بېرىپ چۈشسه، شۇ يهردىن بىر خلىـئكلچهم بىـلهن چامـداپ بـالىچۇق ئـۇرۇش چهمبىـرىكىگچه

Page 250: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 250

قاچانكى ئىككى قارىمۇ قارشى تهرهپ ئالدىن كېڭىشىپ ) ىچامدام سان(بىر تهرهپنىڭ ئېرىشكهن نومۇرى . ساناىدۇ

بۇنىڭ بىلهن يهڭگهن تهرهپنىڭ ھهر بىر ئهزاسى . بېكىتكهن نومۇرغا يهتسه، شۇ تهرهپ غهلىبه قىلغان ھېسابلىنىدۇ

بۇ چاغـدا ئۇرۇلغـان بـالچۇقنى قارشـى . بالىچۇق ئۇرۇش مهركىزىدىن باشالپ ئۇدا ئۈچ قېتىمدىن بالچۇق ئۇرىدۇ

شـۇنداق قىلىـپ بـالىچۇقنڭى چۈشـكهن ئـارىلىقى چهمـبهردىن . پ توسۇۋېلىشقا ياكى تۇتۇۋېلىـشقا بولمايـدۇتهره

يېڭىلگهن تهرهپنىـڭ ئهزالىـرى بۇنىـڭ ئهدىلىـگه بالچۇقنىـڭ ئهڭ ئـاخىرقى نۇقتىـسىدىن . بارغانسېرى يىراقلىشىدۇ

) دهم ئېلىۋالمـاي(ئارىلىقتـا تىنمـاي . ىـدۇدهپ ۋارقىراپ يۈگۈر>>ۋاللهي ، ۋاللهي، ۋاللهي<<چهمبهرگه قاراپ تىنماي

تـوۋالپ نىـشنغا يېتىـپ كهلگـۈچه >>ۋاللهي<<ئهگهر. نىشانغا يېتىپ كېلهلىگهن بولسا مهجبۇرىيهتتىن خاالس بولىدۇ

يېڭىلگهن تهرهپ . تىنىۋالغانلىقى سېزىلسه، يهڭگهن تهرهپ بالىچۇقنى تىنغان يهردىن باشالپ يهنه بىر قېتىم ئۇرىدۇ

ئـۆپكه ۋه يـۈرىكى . توۋالشـقا مهجبـۇر بولىـدۇ>>ۋالـلهي<<لىچۇق چۈشـكهن ئـاخىرقى چهكـتىن باشـالپيهنه شۇ با

تـوۋالش مهجبـۇرىيىتىنى ياخـشى ئـادا قىلىـدۇ، ئۇنـڭ ئهكـسىچه بولـسا >>ۋالـلهي<<چىداملىق كىـشىلهر ئهلـۋهتته

بولغانـدىن كېـيىن بىـر قائىده بويىچه ۋاللهي تـوۋالش شـهرتى بېجىرىلىـپ. مهجبۇرىيهت بارغانسېرى ئېغىرلىشىدۇ

ئويۇنىنىڭ جهريانىدىن قارىغاندا، ئـۇ ھهم قىزىقـارلىق، ھهم ئهھمىيهتلىـك >>ۋاللهي<<.قېتىملىق ئويۇن ئاخىرلىشىدۇ

پاراسهتنى ئۆستۈرۈشكه مۇناسىۋهتلىك نۇرغۇن ئـامىلالر ئـۆز ¨ئويۇن بولۇپ، ئۇنىڭدا بهدهننى چېنىقتۇرشقا ۋه ئهقىل

.ئارا گىرهلىشىپ كهتكهن

ئويۇنى >>قارا قۇشالرىم¨راقا<<

ئايرىلغاننى بـۆره <<بۇ ئويۇن بالىالردا كوللېكتىپنى سۆيۈش ئېڭىنى يىتىلدۈرۈشنى نىشان قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا

بولىـدۇ، >>ئانا<<بالىالر ئارىسىدىن چوڭراق بىرى: بۇ ئويۇن مۇنداق ئوينىلىدۇ. دېگهن ئىدىيه ئهكس ئېتىلگهن>>يهر

برىنىـڭ چـاپىنى يـاكى كۆڭلىكىنىـڭ ئارقـا ¨نىڭ ئارقىسىغا تىزىلىـپ، بىـر>>ئانا<<بالىالر. ۇبوىد>>باال<<قالغانلىرى

بـالىالر ئارىـسىدىن چاققـانراق بىـرى ئاسـماندكى . پېشىنى مهھكهم تۇتۇپ، زهنجىرسىمان سـهپ ھاسـىل قىلىـدۇ

ـــــــــپ ـــــــــك تىزىغـــــــــان بـــــــــالىالر ســـــــــېپىنى يېرى تۇرنىالرنىـــــــــڭ ســـــــــېپىدهك رهتلى

جـاۋابلىق ¨بولغان باال ئوتتۇرىسىدا سوئال>>الچىن<<بىلهن>>ئانا<<.بولىدۇ>>قۇرغۇي<<ياكى>>الچىن<<پارچىلىۋېتىدىغان

:ئېيتىشىش باشلىنىدۇ

قارا قۇشالزىم ¨قارا: باال

Page 251: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 251

ئارقىڭدىكى نېمهلهرىڭ؟

ئۇششاق بالىالرىم ¨ئۇششاق: ئانا

ماڭا بىرنى بهرسهڭچۇ؟: باال

كۈچۈڭ يهتسه ئالساڭچۇ؟: ئانا

ئانا . ئانا بالىلىرىنى جان تىكىپ قوغدايدۇ. باشاليدۇ>>ھۇجۇم<<باال قاتار تىزىلغان سهپكه>>الچىن<<بۇنىڭ بىلهن

ناۋادا بالىالردىن بىرى بىخهستهلىك قىلىپ . قايسى تهرهپكه قانات قاقسا بالىلىرىمۇ سهپتىن ئۈزۈلمهي ئانىغا ئهگىشىدۇ

غهلىبه >>الچىن<<نهتىجىده. قىلىۋالىدۇ>>ئولجا<<نىباال ئۇ>>الچىن<<سهپتىن ئۈزۈلۈپ قالسا، ئۇالرغا ھۇجۇم قىلۋاتقان

.بۇ ئويۇن مۇشۇ شهكىلده داۋاملىشىدۇ. ئااللمىسا يېڭىلگهن ھېسابلىنىدۇ>>ئولجا<<ئهگهر. قىلغان بولىدۇ

ئويۇنى >>ئاق تېرهك، كۆك تېرهك<<

پهرقى بۇ ئويۇنغا . دۇئويۇنى خاراكتېر جهھهتتىن يۇقىرىقى ئويۇنغا ئاساسهن ئوخشىشى>>ئاق تېرهك، كۆك تېرهك<<

بىرىگه ¨بىرىنىڭ قولىنى مهھكهم تۇتۇشىدۇ ۋه بىر¨قاتنىشىدىغان بالىالر ئىككى قارىمۇ قارشى سهپ بولۇپ تىزىلىپ، بىر

:قارىمۇ قارشى ھالدا قوشاق ئېيتىشىدۇ

: رهت¨1

ئاق تېرهك، كۆك تېرهك

بىزدىن سىزگه كىم كېرهك؟

:رهت¨2

باتۇر قىز كېرهك¨باتۇر

تۇر قىزنىڭ ئىسىم كىم؟با: رهت¨1

.ئىسمى ئۇنىڭ مهلىكهم: رهت¨2

.كۈچۈڭ يهتسه ئال كېلىپ سېپىمىزنى سهن يېرىپ: رهت¨1

: رهت¨2

چىۋىق بىلهن ئۇرىمىز،

Page 252: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 252

.كهمپۈت بېرىپ ئالدايمىز

:رهت¨1

ئۇنىڭغىمۇ ئۇنىمايمىز

.كۈچۈڭنىمۇ سىنايمىز

ئۇنىڭغا . ىن بۆسۈپ ئۆتمهكچى بولىدۇرهتنىڭ ئارىسىد¨1رهت ¨2. بۇنىڭ بىلهن تارتىشماق باشلىنىدۇ

ناۋادا قايسى تهرهپ سهپنى . نهتىجىده سهپ بويىچه ئۆز ئارا سىنىشىش باشلىنىدۇ. رهتتىكى بالىالر يول قويمايدۇ¨1

قارشى . ئالغان ھېسابتا شۇ تهرهپ ئۆز سېپگه قوشۇۋالىدۇ>>ئولجا<<يېرىپ ئۆتۈپ كېتهلىسه، قولى ئايرىلىپ كهتكهن بالىنى

.ئېلىنىپ تۈگىسه، ئۇ تهرهپ غهلىبه قىلغان بولۇپ بىر دۆره ئويۇن ئاخىرلىشىدۇ>>ئولجا<<ڭ سېپىدىكى بالىالرتهرهپنى

.بۇنىڭدىن باشقا يهنه نۇرغۇن بالىالر ئويۇنلىرىنى كۆرسىتىش مۇمكىن

تهپكۈچ

ئۇيغۇرالر ئارىـسىدا كهڭ ئومۇمالشـقان بـالىالر ئويۇنلىرىنىـڭ بىـر تـۈرى بولـۇپ، ئـۇزۇن¨تهپكۈچ

ــگه ــا ئى ــۋانى<<مهھمــۇت قهشــقهرى ئۆزىنىــڭ. تارىخق ــالر دى ــۈركىي تىل ــوم، Ⅰ(>>ت ــاملىق ) بهت¨501ت ن

دۈگىـلهك قوغۇشـۇننىڭ تۆشـۈكىگه ئـۆچكه چڭپـۇرىنى ئۆتكـۈزۈپ، بـالىالر تېپىـپ ¨تهپكـۈچ<<:ئهسىرىده

ۇ تهپكـۈچنى كــۆپرهك قىـزالر، بهزىـده ئوغـۇل بــالىالرم. ، دهپ چۈشـهندۈرىدۇ>>ئوينايـدىغان ئويۇنچـۇق

.ئوينايدۇ

تهپكۈچ ئادهتته چوڭراق داچهن، يارماق تۆشۈكىگه ئۆچكه چۇپۇرى ياكى خورازنىـڭ رهڭلىـك بويـۇن

شـۇنداق . ئېغىرراق بولـۇش كېـرهاك) داچهن قىسمى(تهپكۈچنىڭ تۈۋ تهرىپى .يېپى ئۆتكۈزۈلۈپ ياسىلىدۇ

. كېلىدۇبولغاندا، تهپكۈچ ھاۋاغا قاڭقىپ پۇتقا چۈشكهنده داچهن قىسمى تېپىشكه ماس

تهپكۈچمۇ باشقا ئويۇنالرغا ئوخشاش مۇسابىقه شهكىلده بىر نهچچه باال بىر تهرهپ بولۇپ كوللېكتىـپ

.ياكى يهككه ھالدا ئوينىلىدۇ

Page 253: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 253

تهپكۈچ ئاساسهن پۈت ئارقىلىق ماھارهت كۆرسىتىش ئويۇنى، بۇ ئويۇن ئۈزۈلدۈرمهي ئالدىچه تېـپىش،

هنه بىر ۇتىنىڭ يۈزى بىلهن تېپىش، ئـوڭ پـۇتتىن سـول پۇتقـا ئارقىچه تېپىش، بىر پۇتىنى يهرگه تىرهپ ي

ئېلىپ تېپىش پۇتنىڭ ئىچ يېنى بىلهن تپىش، سهكرهپ چىقىـپ پـۇتىنى ئالماشـتۇرۇپ تېـپىش، پۇتىننـڭ

تاشقى يېنى بىلهن تېپىش، ئۆز ئارا ئۇدۇل تـۇرۇپ نـۆۋهت بىـلهن تېـپىش قاتـارلىق كـۆپ خىـل تېـپىش

تهپكۈچ قاچان تهپكۈچنىڭ پۇتىدىن ئايرىلىـپ يهرگه چۈشـۈپ كهتـسه، . شهكىللىرىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

تهكۈچ گهرچه پۇت ماھارتىنى ئاساس قىلسىمۇ، لـېكىن ئـۇ پۈتـۈن . تېىش نۆۋىتى قارشى تهرهپكه ئۆتىدۇ

ــتىن تهپكــۈچ كۆزنىــڭ كــۆراۈش . بهدهننــى مــاس ھهرىكهتلهندۈرۈشــنى تهلهپ قىلىــدۇ ــر تهرهپ يهنه بى

ۇ، شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ ئويۇن ھازىر مىللىي تهنتهربىـيه پائالىيهتلىرىنىـڭ بىـر تـۈرى سېزىمچانلىقىنى ئاشۇرىد

.بولۇپ قالدى

چقار سوقۇشتۇرۇش وق

بۇ ئويۇن كۆپىنچه ئۇيغۇرالرنىـڭ . ئۇيغۇر خهلقىنىڭ مىللىي ئهنئهنىۋى ئويۇنلىرىدىن بىرى¨قوچقار سوقۇشتۇرۇش

بۇ ئويۇن ناھايىتى قىزىقارلىق ھهم كۆڭۈللۈك . دا ئېلىپ بېرىلىدۇنورۇز بايرىمى قاتارلىق مىللىي ئهنئهنىۋى بايراملىرى

سوقۇشتۇرۇلىدىغان . تاماشا كۆرۈش ئۈچۈن نۇرغۇن ئادهم يىغلىدۇ.بۇ ئويۇن ئچۈن ئاالھىده سورۇن تۈزۈلىدۇ. بولىدۇ

قوچقـان قېـرى. قېرى قوچقان بىلهن ياش قوچقارنى سوقۇشتۇرۇشقا بولمايـدۇ. قوچقان ئومۇمهن مۈڭگۈزلۈك بوىلدۇ

بىلهن قېرى قوچقار، ياش قوچقار بىلهن ياش قوچقار سوقۇشتۇرۇلىدۇ، سوقۇشتۇرۇلىدىغان قوچقارالر ئومۇمهن يهرلىك

.قوچقار سوقۇشتۇرغۇچىالر نهسلى ياخشى قوزىنى پىچماي كىچىكىدىنال بېقىپ تهربىيلهيدۇ. قوچقارالردىن بولىدۇ

بىـرىگه قـاراپ ¨بىرىگه قارىتىپ قويۇپ بهرگهن ھامان، بىـر¨ بىرقوچقارالرنى سورۇنغا ئهكىرىپ مهلۇم ئارىلىقتا

ھهر قېتىم ئۈسۈشۈپ بولغاندىن كېيىن ھهر ئىككى قوچقار يهنه ئارقىغـا بىـر . ئېتىلىپ كېلىپ ئۈسۈشۈشنى باشاليدۇ

اۋاز كالال ئۇرغاندا مۇڭگـۈزلهردىن چىققـان ئـ. نهچچه مېتىر شوخشۇپ، يهنه ئالدىغا يۈگۈرۈپ كېلىپ كالال ئۇرىدۇ

بهزىده . بىر ئىككى سائهت داۋام قىلىدۇ>>جهڭ<<بىرىى يېڭهلمهي¨قوچقارالر بىر. قوالقنى يارغۇدهك دهرىجده بولىدۇ

ئاخىرى بهرداشلىق بېرهلمىگهن قوچقار قاچىدۇ، بـۇ يېڭىلگهنلىـك بولىـدۇ . قوچقارنىڭ مۈڭگۈزلىرى سۇنۇپ كېتىدۇ

.چوقان كۆتۈرۈلىدۇ¨سورۇندا قىقاس. ى ئىلگىرى تۇرۇۋالىدۇيېڭيىلىش مۇقىمالشقاندىن كېيىن قوچقارالرن¨يېڭىش

Page 254: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 254

توخو سوقۇشتۇرۇش

بۇ ئۇيـۇن . ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قهدىمدىن تارتىپ داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان ئويۇنالردىن بىرى¨توخو سوقۇشتۇرۇش

.ىدا ئوينىلىدۇئادهتتىكى كۈنلهرده ئوينىلىشتىن تاشقىرى، يهنه ئۇيغۇرالرنىڭ مىللىي ئهنئهنىۋى بايراملىر

توخو سوقۇشتۇرغۇچىالر ئالدى بىلهن خوراز تالاليدۇ ئۇنى ئۆگىتىدۇ، بهزىلهر كهپـتهر بېـسىپ چىقارغـان چـۈجه

. سوقۇشقان بوىلدۇ، دهپ توخو تۇخۇمىنى كهپتهرگه بېسىپ بېرىپ چۈجه چىقارتىـپ ئـۇنى بېقىـپ چـوڭ قىلىـدۇ

ىڭ خـورىزى ناھـايىتى داڭلىق،ئـۇالر توغمـا ئۇرۇشـقاق دهپ ئاتىلىـدىغان توخۇسـىن>>لوڭ توخو<<تۇپان، پىچاننىڭ

تۇمـشۇقى قۇشـنىڭ .بۇ خىل خورازالرنىڭ بېشى يىالننڭ بېشىغا ئوخشىشىدۇ، تاجىـسى كىچىـك بولىـدۇ. بولىدۇ

ئۇنىڭ پـۇتى تـوم، دوكـورلىرى چـوڭ، كـۆكرىكى كهڭ، ناھـايىتى كۈچلـۈك . تۇمشۇقىغا ئوخشاش ئىلمهك بولىدۇ

شـۇڭا . بهش كىلوگرام كېلىـدۇ¨ئاتمىش سانتېمېر، ئېغىرلىقى تۆت¨ئىگىزلىكى ئهللىكبۇ خىل خورازنىڭ . بولىدۇ

شىنجاڭنىڭ ھهر قايسى جايلىرىدىن تۇرپان، پىچانغا كېلىپ، بۇ خىل توخۇنڭ چۈجىلىرىنى سېتىۋېلىپ يۇرتلىرىغـا

.ئاپىرىپ چوڭ قلىپ توخۇ سوقۇشتۇرۇشقا سالىدۇ

:زۈلىدۇتوخو سوقۇشتۇرۇش ئۈچۈن ئاالھىده سورۇن تۈ

خورازالر مهيدانغا قويۇپ بېرىلگهندىن كېيىن سوقۇشتۇرۇش .ئادهملهر سورۇننى چۆرىدهپ ئولتۇرۇپ تاماشا كۆرىدۇ

ھهر ئىككى . بىرىنى پۇت بىلهن تېپىدۇ، تۇمشۇقى بىلهن چوقۇيدۇ، قانىتى بىلهن ئۇرىدۇ¨خورازالر بىر. باشلىنىدۇ

چوقـان ¨مهيدانـدىن سـۈرهن. هيـلهر مهيـداننى بىـر ئالىـدۇيۇلۇنغـان پ. كۆزى قانغـا بويىلىـدۇ¨خورازنىڭ باش

.ئاخىرى بهرداشلىق بېرهلمىگهن خوراز يا يېتىۋالىدۇ، يا قاچىدۇ، بۇ يېڭىلگهنلىك بولىدۇ. كۆتۈرۈلۈپ تۇرىدۇ

توخو ئىگلىرى، تاماشـا كۆرگـۈچىلهر ئاالھىـده پـۇل تىكىـشىدۇ يـاكى سوقۇشـتۇرۇلغان خـورازنى باشـمۇ بـاش

.تىكىشىدۇ

Page 255: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 255

ئۇيغۇرالرنىڭ ئېتىقاد ئادهتلىرى

يېزىقسىز ۋاقىت كالېندارى

ئهجدادلىرىمىز ناھايىتى قهدىمكى زامـانالردىن باشـالپ، ئۆزلىرىنىـڭ ھايـاتلىق ئېھتىياجىغـا مۇۋاپىـق ھالـدا،

تهبىئهتنىــڭ ســىرىنى بىلىــش ئىــستىكىنى ئاســمان جىــسىملىرى ھهققىــدىكى كوســمولوگىيىلىك ۋه مېترولوگىيىلىــك

ئۇالر كۈن بىلهن تۈننىڭ، يورۇقلۇق بىلهن قاراڭغۇلۇقنىڭ، كۈن، ئاي، پهسـىللهرنىڭ . لهرگه تهتبىقلىدىچۈشهنچى

دىكـى )قۇياش، ئاي، يۇلتۇز، پالنېتالر(دهۋرى ھالدا ئالمىشىپ، ئايلىنىپ تۇرۇش سهۋهبلىرىنى ئاسمان جىسىملىرى

كۆتۈرۈلـۈپ، غهربـكه پېتىـشى، ئاينىـڭ قۇياشـنىڭ شـهرقتىن. ئۆزگىرىشلهرگه باغالپ چۈشهندۈرۈشـكه تىرىـشىتى

توغۇلۇشى، تولۇشى ۋه ئاخىرىدا يوقىلىپ قايتىدىن يېڭىلىنىشى؛ پالنېـتالر ۋه سانـسىزلىغان يۇلتـۇز تۈركۈملىرىنىـڭ

سىرلىق ھهرىكهتلىرى ۋه ئۆزگىرىشلىرى، ئۇالرنىڭ كائىناتقا بولغان تهسىرى قاتارلىقالرنى ئۇزاق ئهسـىرلهر مابهينىـده

ھېـسابالپ نـى مهلـۇم ئېنىقلىـق بىـلهن)يىللىق ھهرىـكهت دهۋرى(ىتىپ، پالنېتالرنىڭ بۇرچلىق ۋاقتى تهكرار كۆز

يۇلتـۇز كالېنـدارىمۇ (>>يېزىقـسىز ۋاقىـت كالېنـدارى<<نهتىجىـده ئهڭ دهسـلهپكى. ېرىـشتىچىقىش ئىمكـانىيىتىگه ئ

ئۆزلىرىنىـڭ ئىـشلهپچىقىرىش مهزگىلىنـى بـويىچه >>كالېندار<<الر مۇشۇىچىدېھقانالر ۋه چارۋ. پهيدا بولدى) دېيىلىدۇ

قهمهرىـيه <<،>>شهمسىيه كالېنـدارى<<بهلگىلىدى ھهمده كېينچه ئاسمان جىسىملىرىنىڭ ھهرىكىتى ئاساسىدا تۈزۈلگهن

.ۋه مۈچهللىك كالېندارالرنىڭ بارلىققا كېلىشىگه ئاساس سالدى>>كالېندارى

نـى يـارىتىش جهريانىـدا ئاساسـىي >>يۇلتۇز كالېنـدارى<<نخهلقىمىز مېترولوگىيىلىك ئۆزگىرىشلهرنى سۈپهتلهيدىغا

شـۇنىڭ بىـلهن قۇياشـنى مهركهز . پالنېتالرنىڭ ئاالھىدىلىكىنى ئىپتىدائىي ھالدا بىلىش ئىمكانىيىتىگه ئىگه بولدى

. دىقىلغان پالنېترالرنىڭ سۈپهتلىرىنى پهرقلىق ھالدا تهرىپلىدى ۋه ئۇالرنى ئۆزىگه خاس مىلىي نامالر بىـلهن ئاتىـ

دهپ ئاتاپ >>ULKER<<مهسىلهن، ھهم ئسترونومىيىلىك، ھهم مېترولوگىيلىك مهنىگه ئىگه بولغان ئۈكهر يولتۇزىنى

يۇلتــۇز <<.ســۈپىتىده پايدىالنـدى>>كومپـاس<<ئۇنىڭـدىن كېچىـسى يــول يۈرگهنـده نىـشان كۆرســىتىپ بېرىـدىغان

ئـۈكهر <<:خهلقىمىـز. رگه قـاراپ بهلگىلىـدىئۆزگىرىـشلىرىنىمۇ ئهنه شـۇ ئـۈكه) پهسـىل(دىكى مهزگىل >>كالېندارى

يهرگه . چاپقۇن ئاز بولىدۇ¨يۇلتۇزىنىڭ كۆپىيىشى بىلهن ھاۋا رايى ئۆزگىرىدۇ، ئهگهر ئۈكهر ئايغا يېقىنالشسا، بوران

Page 256: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 256

يـېغىن ¨نىڭ يېتىپ كهلگهنلىكىنىڭ بېشارىتى؛ ئهگهر ئۈكهر سۇغا يېقىنالشسا ھـۆل)كۆكلهم(يېقىنالشسا، بۇ باھار

مـاق تۇئـۈكهر يانغـا ئۆتـسه يازغـا تهۋه، <<.دهپ قارىدى>>پىژ ئىسسىق بولىدۇ¨غقا يېقىنالشسا پىژاۇ؛تكۆپ بولىد

شىدىن كېلىـپ ىـارقدېگهن تهمسىل خهلقىمىزنڭ ئهنه شۇ ئۈكهر يۇلتۇزى ھهققىـدىكى >>گهدهنگه چۈشسه تازغا تهۋه

).دهپ ھېسابلىغان>>يانغا ئۆتتىئۈكهر <<ئاينىڭ بېشىنى¨6ۇزى كۆرۈنمهيدىغان تكىشىلهر ئۈكهر يۇل(چىققان

دهپ ئاتـاپ، دۇنيانىـڭ تـۆت تهرىپىنـى >>تۆمۈر قـوزۇق<<ئۇيغۇرالر يهنه ئورنىدىن مىدىرلىماي قويتۇپ يۇلتۇزىنى

يۇلتـۇز ) بـالىق(>>بېلىـق <<نىـڭ يېنىـدىكى ئىككـى يۇلتـۇز تۈركـۈمىنى>>تۆمۈر قوزۇق<<ئۇنىڭغا قاراپ بهلگىلىدى،

يىـل ( باھارنىـڭ باشـالنغۇچ ئېيـى ¨>>قـوزى<< قىشنىڭ ئاخىرقى ئېيـى،¨>>بېلىق<<دهپ ئاتاپ،>>قوزى يۇلتۇز<<ۋه

ــشى ــهندۈردى) بې ــارس . دهپ چۈش ــۇچ م ــشىدىغان قىزغ ــا ئوخشى ــا قانغ ــر تامچ ــلهن بى ــى بى ــڭ رهڭگ ئۆزىنى

خهلـق . دهپ نام بېرىپ، ئـۇنى بااليىئـاپهتكه سـىمۋول قىلـدى) يهتته قاراقچى، قاراقۇش(>>يهتىكهن<<تۈركۈمىگه

.دېگهن ناملىرىمۇ بار>>چوڭ ئېيىق يۇلتۇزى<<،>>چۆمۈچ يۇلتۇزى<<يۇلتۇز تۈركۈمىنىڭ يهنه>>يهتىكهن<<دائارىسى

ــۇزىنى ــرا يۇلت ــق ۋېنې ــهن ھهم چىرايلى ــدىن روش ــان<<ھهممى ــت >>چولپ ــالىق بهخ ــۇنى خۇش ــاپ، ئ دهپ ئات

ئاقـار <<ۇز تۈركـۈمىنىيۇلتـ) سـاتۇرن(ئهڭ ئۈسـتۈن تۇرىـدىغان زۇھهل . خاراكتېرىستىكىسى بىلهن گهۋدىلهنـدۈردى

تـارازا <<نىـڭ ئـاخىرى)ئىيـۇل(>>چىلـله<<.دهپ ئاتاپ، ئۇنىڭغا باشقىچه ئهھمـيىهت بهردى>>تارازا يۇلتۇز<<،>>يۇلتۇز

نىـڭ كۆرۈنـۈش مهزگىلـى بولـۇپ، ئـۇ تومۇزنىـڭ قايتىـشىغا باشـلىغانلىقىدىن خهۋهر بېرىـدۇ، دېيىـشتى >>يۇلتۇز

.دهپ قاراشتى>>، ئارپا پىشىدۇتارازا توغسا تاڭ سالقىن، بۇغداي<<ھهمده

توغقاندىن كېيىن يـاز >>سۇنبۇله<<دهپ ئاتاپ،) بۇغداي بېشى(>>سۇنبۇله<<يۇلتۇز تۈركۈمىنى) مېركۇرىي(ئاتارۇت

سـۇنبۇلىده سۇسـال، مىزانـدا <<،>>قىـشنىڭ غېمـى¨سۇنبۇله يېمى<<خهلق ئارىسىدىكى. ئاياغلىشىدۇ، دهپ قارىدى

تهمسىللهرنىڭ پهيدا بولۇشىمۇ ئهنه شـۇ يۇلتۇزنىـڭ ¨دېگهنگه ئوخشاش ماقال>>رىتېرى، مىزاندا تېرىمىساڭ قوي لې

.ئاالھىدىلىكى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

تـۈركىي تىلـالر <<مهھمـۇت مهشـقهرى(>>ئـوت يۇلتـۇزى<<يۇلتـۇز تۈركـۈمىنى) يـۇپېتىر(خهلقىمىز يهنه مۇشـتىرى

مېـرىخ . سائادهتكه سىمۋول قىلدى¨ىق ۋه بهختدهپ ئاتاپ، ئۇنى ياخشىل) دهپ ئاتىغان>>ئهرهن تۈز<<دا>>دىۋانى

زۇهھـل . دهپ ئاتاپ، ئۇنى پاالكهت ۋه ماالمهتكه سـىمۋول قىلـدى) باقىرسوقىم(>>شامال يۇلتۇز<<يۇلتۇز تۈركۈمىنى

Page 257: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 257

دهپ ئاتاپ، ئۇنى نىسپىي ياخشىلىق ۋه نىسپىي خۇشاللىققا سـىموۋل قىلـدى ۋه >>تۇپراق يۇلتۇز<<يۇلتۇز تۈركۈمىنى

.باشقىالر

دهپ جىمىرالپ تۇرغان ئهنه شۇنداق يولنى تۈركۈملىرىنىڭ ئىچىـدىكى ئـون ئىكـى >>ئاسمان گۈمبىزى<<ۇيغۇرالرئ

ئايرىم مىللىي نامالر بىلهن ئاتاپ، ئۇنى بىر يىل ئىچىدىكى ئون ئىككـى ئاينىـڭ نـامى ¨يۇلتۇز تۈركۈمىنى ئايرىم

، }ئۇ{قىلغان ھالدا، ئود ) يېڭى يىل(ى يىل بېشى ن>>قوزى<<خهلقىمىز ئهنئهنىۋى ئادىتى بويىچه. قىلىپ تالالنغان

، چازان )تارازا، مىزان(، ئۇلكۇ )بۇغداي بېشى(، سۇنبۇله )ئهسهد(، ئارسالن )سهراتان(، قوچىق )جهۋزا(ئاراندېز

دهپ ) بېلىق ھۇت(، بالىق )دهلۋه، سوغا(، كۇنهك )جهددى(، ئوغالق )ئوقيا، قهۋرىس(، ياي )چايان، ئهقرهب(

، )يېڭى ئـاي(غا بۆلۈپ، نورۇز )بىر پهسىل(ر ئۈچ ئاينى بىر توقسان . ن ئىككى ئاينى رهتكه تۇرغۇزغانئاتاپ، ئو

يهنه بىـر ئـاينى ئىككـى . ئوغالق ئاي، ئۇلۇغ ئوغالق ئاي، ئۇلۇغ ئاي دهپ تۆت پهسىلنى پهرقلهندۈرۈپ ئاتىغان

قـا، ئـون ئىكـى يىلنـى بىـر )ئهتسـا(كۈندۈزنى ئونى ئىكى چاغ، يىگىـرمه تـۆت ۋاقىـت ¨مهۋسۈمگه، بىر كېچه

.مۆچهلگه، بهش مۆچهلنى بىبر دهۋرگه بۆلگهن

، )هكهنتىـر يـاكى سـاتۇرۇن(دا يهنه يهتـته كـۈننى زۇھهل >>يېزىقسىز ۋاقىت كالېندارى<<خهلقىمىزنىڭ قهدىمكى

ت سـهۋ(، زۆھـره )يهشىق يـاكى قۇيـاش(، شهمىس )كورۇد ياكى مارس(، مېرىخ )ئوڭاي ياكى يۇپېىتر(مۇشتىرى

قاتـارلىق كـۆوتىكى يهتهه سـايياره )ئاي يـاكى يـالچىق (، قهمهر )ئارزۇ ياكى مېركۇرىي(، ئاتارۇت )ياكى چوپان

ۋه كۈن نامىلىرى ئىسالمىيهتتىن كېيىن ئۇيغۇرالر ئارىسىغا سـىڭىپ >>ھهپته<<ھازىرقى. يۇلتۇزغا تهقلىد قلىپ ئاتىغان

.كىرگهن

، ) ئـاي¨3(، جهۋزا )ئـاي¨2(، سـهۋر ) ئاي¨1(يالرنى ھهمهل بويىچه ھهر قايسى ئا>>شهمسىيه كالېندارى<<

¨9(، قهۋس ) ئاي¨8(، ئهقرهپ ) ئاي¨7(، مىزان ) ئاي¨6(، سۇنبۇله ) ئاي¨5(، ئهسهد ) ئاي¨4(سهرنان

بـويىچه >>قهمهرىـيه كاېلنـدارى<<شۇنداقال ئرهب) ئاي¨12(، ھۇت ) ئاي¨11(، دهلۋه )ئاي¨10(، جهددى )ئاي

رهبىيهلـئهۋۋهل، رهببىيهلئـاخر، جامـادىيهلئهۋهل، جامادىيهلئـاخې، رهجهپ، شـهئبان رامىـزن، مۇھهررهم، سهپهر،

.شهۋۋال، زۇلقهئده، زۇلھهججه دهپ ئاتاشمۇ شىنجاڭغا ئىسالم دىنى كىرگهندىن كېيىنكى ئىشالردۇر

Page 258: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 258

ىـسى ئالغـا لىـك چۈشهنچ>>يهر مهركهز<<دا>>يېزىقـسىز ۋاقىـت كالېنـدارى<<دېمهك، ئهجدادلىرىمىزنىڭ قهدىمكـى

سۈرۈلگهن بولۇپ، ئاسماندىكى بارلىق پالنېترالر ئوخشاشمىغان ئوربىتىالرنى بـويالپ يهرنـى ئهگىـپ ھهرىكهتچـان

ھالهتته تۇرىدىغانلىقى، قۇياش بارلىق پالنېتالر ئىچىده ئۆزىدىن يورۇقلـۇق چىقىرىـدىغان ئىسـسىلىقنىڭ مهببهسـى

يهرنىــڭ <<مايــدىغانلىقى، ئــاي قۇياشــتىن يورۇقلــۇق ئــالغۇچىئىكهنلىكــى بــۇ مهبه بولمىغانــدا ھاياتلىقنىــڭ بول

.ئىكهنلىكى قاتارلىق كۆز قاراشالر ئهكس ئېتىلگهن>>ھهمراھى

ئهنئهنىۋى ئۆلچهم بىرلىكلىرى

بـازار سودىـسىنىڭ . ئۇيغۇرالر بۇرۇنراق شهھهرلهشـكهن، بـازار ئىگىلىكىنـى يولغـا قويغـان خهلقلهرنىـڭ بىـرى

بـۇ ئـۆلچهملهر ھهر قايـسى . جانلىنىشى تهبىئىيى ھالدا تاۋار ئالماشتۇرۇشتىكى ئۆلچهم بىلرىكلىرىنى تهلهپ قلىـدۇ

خهلق؛هرنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشى بىلهن زىچ باغالنغان ھالدا روشهن مىللىيلىككه ئىگه بولـۇپ، ئۇيغـۇر ھـازىرقى

.س سالغانزامان مېترولوگىيلىك نامالرننڭ بارلىققا كېلىشىگه ئاسا

ئۇيغۇرالرنىڭ ئېتنىك تۇرمۇشىدىكى ئهنئهنىۋى ئۆلچهملهرنى ئۇزۇنلۇق ئۆلچىمى، ئېغىرلىـق ئـۆلچىمى سـۇيۇقلۇق

تۆكۈلۈپ تۇدىغان نهرسىلهرنى ئـۆلچهش ئۈچـۈن قوللىنىلىـدىغان ئـۆلچهملهر، كـۆلهم بىـلهن ¨ئۆلچىمى، چېچىلىپ

.رگه بۆلۈش مۇمكىنھهجىمگه ئائىت ئۆلچهملهر، ۋاقىت ئۆلچىمى قاتارلىق تۈرله

ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى ئۇزۇنلـۇق ئۆلچىمىنىـڭ چـوڭ بىـر قىـسىمى ئـادهم ئهزالىرىنىـڭ نـامى بىـلهن ئۇالرنىـڭ

سېمانتىكىلىق جهھهتته بىرهر نهرسىننىڭ ئۇزۇنلۇقىنى ¨ئۇزۇنلۇق ئۆلچىمى لىكسىكا. ھهرىكهتلىرىگه تهققاس قىلىنىدۇ

بىرىنچىسى، ئادهمنىڭ بىرهر ئهزالىرىنىڭ نـامى . ۇپ ىككىگه بۆلۈنىدۇئۆلچهش ، مۇساپه ۋه ئارىلىقنى ئۆلچهش بول

بىـر چامـدام (، چامـدام )بىر غـۇالچ ئارغامچـا(، غۇالچ )بويى بىر قغېرىچ(مهسىلهن، غېرىچ . ئارقىلىق ياسالغان

تۇتـام ، )تىرناقچىلىـك جـاي(، تىرنـاق )قوناق ئادهم بويى ئۆستى(، ئادهم بويى )بىر سويام رهخت(، سويام )يهر

ئىككىنچىـسى، ئـۆلچهم سـۈپىتىده ئىـشلىتىدىغا . دېگهنـگه ئوخـشاش) بىـر تاپـان يهر(، تاپان )بىر تۇتام چۆپ(

نهرسىنىڭ نامى بىلهن ئاتاش ئارقىلىق ھاسىل بولغان ئاتالغۇالر بولۇپ، ئۇ ئاساسهن، مهلۇم بىر ۋاقىت كهسمىسىنى

مهسـىلهن، ئارغامچـا بـوي، نهيـزه بـوي، دهرهخ . اسىلىدۇئىپادىلهيدىغان سۆزلهرنىڭ ئىشتىراك قىلىشى ئارقىلىق ي

.بوي، گهز، بىر باغالم بىر قۇچاق، بىر كاپام، بىر ئورام، بىر كهتمهن، بىر گۈرجهك دېگهنگه ئوخشاش

Page 259: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 259

مهسـىلهن، . خهلق ئارىسىدىكى مۇساپىنى ئىپادىلهيدىغان ئاتالغۇالرمۇ ئۇزۇنلۇق ئـۆلچىمى دائىرىـسىگه كىرىـدۇ

غاچ يهر، بىر بېكهت يهر، ئات چاپتۇردۇم يهر، ئېڭهك ئاستى يهر، بىر كۈنلۈك يـول، بىـر پـوتهي چاقىرىم ، بىر يا

.يول، بىر ئاش پىشىم يهر، بىر ئۈن يېتىم يهر ۋه باشقىالر

ئۇيغۇرالر ئېغىرلىق ئۆلچىمى سۈپىتىده، كۈره، پاتمان، چارهك، يېرىم چارهك، ئىششهك، نىمىشهك، جىڭ، سهر،

ۇ مۇشـۇ مـئۇيغۇرالرنىـڭ ئېغىرلىـق ئۆلچهيـدىغان جىڭ. لىق ئهنئهنىۋى ئاتالغۇالرنى ئىـشلهتكهنمىسقال، فۇڭ قاتار

.ئۆلچهم بىرلىكلىرىگه ئاساسهن تۈزۈلگهن

مۇشـتىكى ھهر خىـل كـۆلهم، رتۆكۈلىدىغان نهرسىلهرنى ئۆلچهش ئۈچـۈن، تۇ¨ئۇيغۇرالر سۇيۇقلۇق ۋه چېچىلىپ

نىپ، ئــۇنى ھهمــمه ئېتىــراپ قىلىــدىغان ئــۆلچهم بىــرلىكىگه ھهجىــم يــاكى ماللچهردىكــى نهرســىلهردىن پايــدىلى

منهسىلهن،م بىر ۋارۋا يۈك، بىر قاپ ئۇن، بىر قاپاق سۇ، بىر شېـشه يـاغ، بىـر قاچـا تېرىـق، بىـر . ئايالندۇرغان

ئېرىق سۇ دېيىلسه، هينى ۋاقىتتا ئۇنىڭ قانچىلىك مىقدارنى كۆرسىتىدىغانلىقى ۋه قانچىلىك ئىقتىسادىي قىممهتـكه

. ئىگه ئىكهنلىكى كىشىلهر كۆڭلىگه ئايان ئىدى

مهسىلهن، بىر ئاش . ۋاقىت ئۆلچىمىمۇ يۇقىرى ئۆلچهم بىرلىكىگه ئوخشاش بىرهر ھهرىكهت نامى بىلهن ئاتالغان

.پهش دېگۈچه، دېگهنگه ئوخشاش¨پىشىم، كۆز يۇمۇپ ئاچقۇچه، ھهش

ىلىق دهرىجىسى گهرچه مۇتلهق بولمىسىمۇ،م لېكىن بۇ خىل ئۆلچهم بىرلىكلىرىنڭ ئىپادىلهنگهن مهزمۇنىنىڭ توغر

نىسبپىي تۇراقلىق مهنهگه ئىگه بولغان، شۇ سهۋهبتىن ئـۇزاق ئهسـىرلهر مابهينىـده قوللىنىلىـپ ئـادهتكه ئايالنغـان

بۇنداق ئۆلچهم بىرلىكى ناملىرى خهلقىمىزنىڭ ئىقتىسادىي تۇرمۇشىدا خېلى قويۇق ئىز قالدرغاچقا، ھهتتا ئۇالرنىڭ

تهمـسىللىرى ۋه ھېكـايه، ¨بولۇپمۇ ئۇيغۇر خهلق قوشاقلىرى، ماقـال. زاكى ئىجادىيهتلىرىگـىمۇ سىڭىپ كىرگهنئاغ

بـۇالرنى خهلقىمىزنىـڭ ئهنئهنىـۋى . چۆچهكلىرىده بۇنداق ئهنئهنىۋى ئۆلچهم بىرلىكى ئاتالغۇلىرى كۆپ ئۇچرايـدۇ

قى زامـان مېترولوگىيلىـك نـامالر بىــلهن ئىقتىـسادىي ئـادهتلىرى بىـلهن بىرلهشـتۈرۈپ تهكـشۈرۈش ھهمــده ھـازىر

.سېلىشتۇرۇش تهتقىقات قىممىتىگه ئىگه بولغان مۇھىم تېما ھېسابلىنىدۇ

Page 260: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 260

ھازىر ئۇيغۇرالرمۇ باشقا خهلقهرگه ئوخشاش ئۆلچهم بىرلىكلىرى ئۈچۈن خهلقئارا بىرلىككه كهلگهن مېترولوگىيلىك

لـېكىن يـۇقىرىقى نامالرنىـڭ . نى قوللىنىـدۇ) لېتىر قاتارلىقالركىلومېتر، مېتر، سانتېمېتىر، توننا، كلوگرام،(نامالر

.بهزىلىرى خهلق ئارىسىدا ھازىرمۇ ئىشلىتىلىپ كېلتىۋاتىدۇ

تاق سان

شۇڭا ئۇالرنىڭ بهزى تۇرمۇش ئادهتلىرىده تاق سـانالر . ئۇيغۇرالرنىڭ تۇرمۇش ئادىتىده تاق سانالر ئۇلۇغلىنىدۇ

ناماز ئوقۇيىدۇ؛ ھهر ھهپتىنىڭ بهشـىنچى ) بهش ۋاخ(ر ھهر كۈنى بهش قېتىم مهسىلهن، ئۇال. تالالپ ئىشلىتىلىدۇ

كۈنى بىر قېتىم جۈماگه يىغىلىپ جۈمه نامىزىغا داخىل بولىدۇ؛ بىر ھهپـته يهتـته كـۈن بولىـدۇ؛ مهسـچىتلهرنىڭ

دۇ؛ قىزالرنىـڭ پهشتاق پهلهمپىيى تاق بولىدۇ؛ ئاپتۇۋا بىلهن مېھمانالرنىڭ قولىغا سـۇ بهرگهنـده ئـۈچ مهرته قويىـ

ۋه تۈۋرۈكلهرمۇ تاق بولىـدۇ؛ ئـاخۇنۇم تـوي ) لىم(چېچى تاق ئۆرۈلىدۇ؛ ئۆي ياپقاندا ئىشلىتىدىغان جهگه ياغاچ

قىلمىغـانلىقىنى پهقهت ئـۈچ قېـتىمال سـورايدۇ؛ ئهر ¨نىكاھىنى ئوقۇغاندا قىز ۋه يىگىتنىڭ نىكاھنى قوبۇل قىلغـان

ا، نىكاھتىن ئاجراشقانلىق ھېسابلىنىدۇ، بالىالرنىـڭ سـۈننىتىنى قىلىـشقا قىلس>>تاالق <<ئۆزىنىڭ ئايالنى ئۈچ قېتىم

توغرا كهلگهنده، تاق كۈن تاللىنىدۇ ھهمده سۈننهت قىلىش يېشىمۇ تاق بولىدۇ، كىشى ئۆلگهنـده مېيىتنـى سـۇغا

¨ولئالغاندىن كېين، ئهگهر ئهر كىشى بولـسا كېپهنلىكـى ئـۈچ قهۋهت، ئايـال بولـسا بهش قهۋهت تىكلىـدۇ؛ يـ

دهپ ئـۈچ >>بۇ نهرسـه كىمنىـڭ؟<<كوچىالردا بىرهر كىشىنىڭ ئالدىغا غايىبتىن نهرسه ئۇچراپ قالسا، يۇقىرى ئاۋازدا

ئىگىـسى چىقمىـسا ئاىـدىن ئـۇ كىـشى ئۇچرىغـان نهرسـىنى قولىغـا ئالـسا بولىـدۇ؛ تـۆگه . قېتىم توۋالش شـهرت

اق سـانالر ئهقىدىـسى ئۇيغۇرالرنىـڭ تۇرمـۇش كارۋانلىرىدىكى تۆگىنىڭ سانىمۇ تاق بولىدۇ؛ ئومۇمهن بۇ خىـل تـ

ئۇيغۇرالردىكى بۇنداق ئادهت ئاساسهن ئىسالم دىنى ئهقىدىـسىدىن كېلىـپ . ئادهتلىرىده ناھايىتى كۆپ ئۇچرايدۇ

مۇشـۇ ئېتىقـاد ئۇالرنىـڭ تۇرمـۇش ئـادىتىگه . ئىسالم دىنىدا خۇدا مۇتلهق بىـر، يېگـانه دهپ قارىلىـدۇ. چىققان

يهنه بىـر قتهرهپـتىن تـاق . ھالدا تاق سانالر ئۇلۇغالش ئهقىدىـسىنى كهلتـۈرۈپ چىقارغـانسىڭىپ، ئىستىخېيلىك

سانالر ئهقىدىسى ئۇيغۇرالرننىڭ قهدىمكى ئهنئهنىۋى ئېڭىدا شهكىللهنگهن مۇقهددهس سانالر چۈشهنچىـسى بىلهنمـۇ

.ىده ئايرىم توختىلىمىزتۆۋهنده ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى مۇقهددهس سانالر ھهقق.مۇناسىۋهتلىك بولۇشى مۇمكىن

Page 261: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 261

>>توققۇز<<¨مۇقهددهس سان

ماتېماتىكىلىق ھېسابالش كاتېگورىيىـسىگه تهئهللـۇق سـانالرنىڭ ئهسـلى ماتېمـاتىكىلىق مهنىـسى ئۆزگىرىـپ،

بهزى سـانالر . مهنىۋى تۈش ئېلىشى بىر قهدهر ئومۇمالشقان ئهنئهنىۋى مىللىي مهدهننيهت ھادىسىسى ھېـسابلىنىدۇ

غا ئايلىنىپ قېلىشىنىڭ سهۋهبلىرى ناھايىتى مۇرهككهپ؛ ئهينى ۋاقىتتا بـۇ >>خاسىيهتلىك سان<<ېلىپسىرلىق تۈس ئ

مانـا شـۇ . سانالر ئىنسان تهپهككۇرىدىكى مهۋھۇم ھادىسىلهرنىڭ كونكرېت بهلگىسى بولۇش رولىنـى ئوينىغانىـدى

مـۇز ئادهتلىرىـده، ئـاغزاكى ئهدهبىيـات ئاساستا بۇنداق سانالر بارغانسېرى قېلىپلىشىپ، ئهقىـده ۋه ئېتىقادتـا، تۇ

قاتـارلىق >>40<<،>>9<<،>>7<<ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى قاراشلىرىدا تاق سانالر،. ئىجادىيهتلىرىده ئۆز ئهكسىنى تاپتى

سانالر ئۇزاق زامانالر مابهينىده شـۇ خهلقنىـڭ ئېڭـى ۋه ئهقىدىـسىگه مـاس ھالـدا خاسـىيهتلىك تـۈس ئالغـان،

قاتـارلىق >>توققـۇزى تهل<<،>>توققۇز قىزنىڭ تولغىقى بىر كۈنده تۇتۇپتـۇ<<،>>يهرگه توققۇز تهزىمتويغان <<ئااليلۇق،

ئوغۇزخاننىڭ ئېتـى مـۇز تـاغ ئىچىـگه كىرىـپ كهتتـى، <<داستانىدىكى>>ئوغۇزنامه<<تهمسىل ۋه ئىدىئومالر؛¨ماقال

خاننىــڭ ئــايغىرىنى ھــازىر بۇنىــڭ بىــلهن ئوغۇزخــان ئــۇزۇنغىچه ئــازاب چهكتــى، توققــۇز كۈنــدىن كېــيىن ئوغۇز

¨گۆر ئوغلى پهرىزات ۋه ئهدهمزاتتىن بولـۇپ، ئارقـا<<داستانىدىكى>>گۆر ئوغلى<<).بهت¨54>>ئوغۇزنامه<<(>>قىلدى

ئوڭ <<،>>مىنگه ئېتى توققۇز كۆكنى كۆزلهيدۇ<<،>>توققۇز قات شاھ كىييىم كىيدى<<،>>ئارقىدىن توققۇز خوتۇن ئالدى

باشـقا ¨كېيىن توققۇز قېتىم باشقا¨كۆلتېكىن ئىلگىرى<<دىكى>>كۆلتېكىن مهڭگۈ تېشى<<،>>يېنىدا توققۇز تۇمارى بار

توققــۇز ئهســكهرنى ئايالنــدۇرۇپ . كــۆلتېتكىن توققــۇز ئهســكهرنى نهيزىلىــدى<<،>>ئاتقــا مىنىــپ جهڭــگه كىــردى

بىلـله كىڭىـزده خان تهختىگه يېڭى چىققاندا ئۇ مهھرهملىرى بىلهن <<دېگهنگه ئوخشاش تارىخي بايانالر؛>>سالدى

قۇمۇل ئۇيغۇرلىرىنىڭ . دېيىلىدۇ) جىلد¨50>>جونام<<(>>ئولتۇرىدۇ، خان كۈنگه قاراپ ئۇالرنى توققۇز قېتىم ئايلىنىدۇ

دېگهن مىـسرا >>غازى ئوتتۇز، قوينى توققۇز ھهممىنى تهڭ راستلىدۇق<<نىڭ قوشاقلىرىدا>>كۆك مهشرىپى<<ئارىسىدىكى

توققــۇز قېــتىم تهزىمــگه <<نىــڭ بايانىــدا>>يــۈز ئــاچقۇ بېيىتــى<<.ئۇچرايــدۇئــۈغچ خىــل ۋىرىيانتنىــڭ ھهممىــسىده

قىزنى ئاق كىگىزگه ئولتۇغۇزۇپ ئۈچ يهرگه يېقىلغان <<،>>توققۇز غاېرىچلىق قوي بهرگهندىال يول ئېچىلىدۇ>><<بارىدۇ

كه سـاالمغا توينىـڭ توققـۇزىنچى كـۈنى يىگىـت تهرهپ قىـز تهرهپـ<<،>>ئوت ئۈستىدىن توققۇز قېـتىم چۆگىلىتىـدۇ

ئوغۇل تهرهپ تويلۇق ئۈچۈن توققۇز كىيىملىك رهخت، توققۇز تۇياق قوي، <<دىن ،)>>قۇمۇل نهزمىلىرى<<(>>.بېرىدۇ

Page 262: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 262

چېـۋه قاتـارلىق نهرسـىلهرنى قىـز تهرهپـكه داغـدۇغا بىـلهن ئاپىرىـپ ¨توققۇز كۈره بۇغـداي، توققـۇز شـىره مېـۋه

.ۋه باشقىالر) رومانىدىن>>ئىز<<(>>بېرىدۇ

توققـۇز <<ئادهت ۋه مۇراسىملىرىدا كۆپ تىلغا ئېلىنغـا¨ۇرۇپتۇمىزكى، ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئهنئهنىۋى ئۆرپكۆرۈپ ت

تاساددىپيي ھادىسه بولماستىن، بهلكى ناھايىتى چوڭقۇر تارىخي ئاساسقا ۋه يىراق ئهنئهنىۋى مهنبهگه ئىگه بولغان

نىـڭ ناھـايىتى >>توققـۇز<<بايانالرنىڭ ھهممىـسىدهرۋهقه، يۇقىرىقى . بىر ىخل مهنىۋى ئادهت ھادىسىدىن ئىبارهت

. قهدىمكى زامانالردىن باشالپ ئۇيغۇرالرنىڭ ئېتىقاد ئادىتىده خاسىيهتلىك سـان تۈسـىنى ئالغـانلىقىنى كۆرسـىتىدۇ

توققـۇز <<مۇش خاسىيهتلىك سـان ئېتىقـادى تۈپهيلىـدىن ئۇيغـۇر قهبىلىـلهر ئىتتىپاقىغـا كىـرگهن قهبىـله نـاملىرىمۇ

تۈركىي تىلالر <<مهھمۇد قهشقهرى ئۆزىنىڭ. دهپ ئاتالغان) تاشقى توققۇز(>>توققۇز ئوغۇز<<ۋه) چكى توققۇزئى(>>ئۇيغۇر

خاننىڭ قول ئاسـتىدىكى ۋىاليهتـلهر ھهر قـانچه <<: بهتلىرىده¨176 ، ¨175 توم، IIIناملىق ئهسىرنىڭ >>دىۋانى

دهپ >>توققۇز سانى خاسـىيهتلىك ھېـسابلىنىدۇكۆپيىپ يۇقىرى كۆتۈرۈلسىمۇ تۇغلىرى توققۇزدىن ئاشمايدۇ، چۈنكى

ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى دهپنه قىلىش ئادهتلىرىده نوپۇزلۇق ئهربابالر ئۆلسه قهبره توپىسىنىڭ ئۈسـتىگه . كۆرسهتكهن

.توققۇز دانه تاشنى تىزىپ قويىدىغانلىقىمۇ مهلۇم

ك سـان بولـۇپ قېلىـشى قهدىمكـى نىـڭ خاسـىيهتلى>>توققـۇز<<كۆپلىگهن مهلۇماتالرنىڭ گۇۋاھلىق بېرىـشىچه،

ــلهن مۇناســىۋهتلىك ــدائىى . ئۇيغۇرالرنىــڭ شــامانىزىملىق ئېتىقــادى بى قهدىمكــى ئۇيغــۇر شامانىــستلىرىنىڭ ئىپتى

چۈشهنچىسى كېلىـپ چىققـان ۋه بـۇ يهتـته يۇلتـۇز >>يهتته يۇلتۇز ئىالھى<<تهسهۋۋۇرىدىكى كۆكتهڭرى ئېتىقادىدىن

نىـڭ ھهر بىـرى بىـر ھايـاتلىق ئـالىمى >>مالر بىـلهن ئاتىلىـپ يهتـته ئىـالھئـايريم نـا¨ئـايريم) يهتته سـهيياره (

قوشۇلۇپ، پۈتۈن ئـالهم ) روھىناتالر ماكانى(ۋه يهر ئاستى ئالهم ) تۇپراق(ھېسابلىنىپ، ئۇنىڭغا يهنه پانىيى ئالهم

قىلىـپ قهدىمكـى توققۇز ھاياتلىق مهنبهسىدىن قۇرۇلغان دېگهن ئىپتىدائىي چۈشـهنچه بارلىققـا كهلـگهن شـۇنداق

.غا مۇجهسسلهملهشكهن>>توققۇز <<ئۇيغۇرالرنىڭ تۈپ ئالهم قارىشى

سـان چهكـسىز ئۇقـۇمنى بىلدۈرىـدىغان ئهڭ چـوڭ سـاننىڭ >>توققـۇز<<دېمهك، ھېسابالش جهھهتتىن قارىغانـدا

ه سـىمۋول ، مهبلهسـىگ>>بۈيۈكلـۈك<<،>>ئۇلۇغلـۇق<<،>>كۆپلـۈك<<ئاخىرقى چېكى دهپ قارالغان ۋه ئېتىقاد جهھهتتىن

قاتارلىق خاسىيهتلىك سانالرنىڭ پهيدا بولۇش خفراكتېـرىگه ئوخـشاشمىغان >>ئۈچ<<،>>قىرىق<<،>>يهتته<<ئۇ. بولغان

Page 263: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 263

مۇشـۇ . ھالدا ئېتنىك مهببه جهھهتتىن بىۋاسىته ھالدا قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىڭ شامانىزىملىق ئېتىقادىغـا باغلىنىـدۇ

. مىللىي خاراكتېرىگه ئىگهجهھهتتىن ئۇ ھهم قهدىمىيليىككه، ھهم قويۇق

>>قىرىق<<ۋه>>يهتته<<خاسىيهتلىك سان

ــان ــىيهتلىك س ــته<<خاس ــسى>>يهت ــان >>9<<چۈشهنچى ــپ چىقق ــدىن كېلى ــىرلىق خاراكتېردى ــانىنىڭ س س

ــۇپ، ــته<<بول ــقان>>يهت ــايىتى كهڭ ئومۇمالش ــسىدا ناھ ــۇرالر ئارى ــادهتلهرمۇ ئۇيغ ــشلىق ئ ــلهن باغلىنى . بى

مۇقهددهسلهشـتۈرۈش ئهتراپىتىكـى باشـقا دىنىـي مهدهنىىهتلهرنىـڭ تهسـىرىدىن سانىنى >>يهتته<<ئۇيغۇرالردا

بولۇپمۇ ئۇ ئاساسهن ئىـسالم دىنـى مۇراسـىملىرى ۋه ئـادهتلىرى بىـلهن زىـچ . بارلىققا كهلگهنلىكى مهلۇم

نىـڭ>>يهتـته<<چۈنكى ئۇيغۇرالر ئارىسىغا ئىسالم دىنى تارقىتىلىشتىن بۇرۇنقى خـاتىرىلهرده. مۇناسىۋهتلىك

مهسـىلهن، مۇسـۇلمانالرنڭ . سىرلىق خاراكتېرىگه ئىگه بولغـانلىقى ھهققىـدىكى مهلـۇمالتالر ئۇچرىمايـدۇ

ئادىتىده يهتته كۈنده بىر قېتىم مهسچىتكه يىغىلىپ جۈمه نامىزى ئۇقۇيدۇ؛ روزا ھىېت ۋه قۇربات ھېيـت

بـالىالر يهتتـته ياشـقا نامىزىنىڭ مهدھىيه نامىـسى يهتهه سـۈىرىدن تهركىـب تاپقـان؛ ئـادهتته، ئوغـۇل

) يهتـته نهزىـر(كىرگهنده سۈننهت تويى ئۆتكۈزۈلىدۇ؛ ئادهم ئۆلۈم يهتته كۈندىن كېيـى چـوڭ نهزىرىـسى

يىلى خهلىپه بولغان ئوسـمان ¨644ئۆتكۈزۈلىدۇ؛ مۇھهممهد پهيغهمبهر ۋاپات بوۇپ ئون يىلدىن كېيىن،

ۈرگهندىن كېيىن، ئۇنى يهتـته نۇسـخا كۆچـۈرۈپ ھالىتىگه كهلت>>قۇرئان<<تارقىىپ يۈرگهن سۈرىلهرنى توپل

. دېمهك، بۇالرنىڭ ھهممىسى بىۋاسىته ئىسالم دىنىنىڭ ئهقدىلىرى بىلهن باغالنغان. تارقاتقان

دىنـى مهدهنىيتىـده بارلىققـا ) ئاتاشپهرهسلىك(ئالدى بىلهن پارسالرنىڭ زارۇئاستى >>يهتته<<سىرلىق سان

ر ئارىسىغا سىڭىپ كىرگهنلىكى ۋه ئىسالم دىنـى ئهقىـدىلىر بىـلهن كهلگهن، مانى دىنى ئارقىلىق ئۇيغۇرال

.بىرلىشىپ، مۇئهييهن بىر ئادهت تۈسىنى ئالغانلىقى مهلۇم

سانىنى مـۇقهددهس >>يهتته<<ھىندىالرنىڭ ئادىتىدىكى. سانى ئۇلۇغلىنىدۇ>>يهتته<<ھىندى مهدهنىيىتىدىمۇ

بىلىــشى ۋه ئــۇنى ئىالھىيالشتۇرۇشــى بىــلهن بىلىــش چۈشهنچىــسى ئۇالرنىــڭ يهتــته يۇلتــۇز تۈركــۈمىنى

. مۇناسىۋهتلىك

Page 264: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 264

سانىنىڭ سىرلىق خاراكتېرىگـه كىرىشى گهرچه ئىسالم دىنـى >>يهتته<<دېمهك، ئۇيغۇرالرنىڭ ئارىسىدىكى

بىلهن مۇناسىۋهتلىك دهپ قارالسىمۇ لېكىن ئۇنىڭ يىراق ئىتنىك مهببهسى ئىـسال دىنىـدىن بـۇرۇنقى زارۇ

بۇ قهدىمكى دىنىي مهدهنىىهتلهرنىڭ ھهممىـسى . دا دىنى مهدهنىيهتلىرىگه تۇتىشىدۇئاستى دىنى ۋه بۇدد

¨كهينىده شنجاڭغا جۈملىدىن ئۇيغۇرالر ئارىسىغا سىڭىپ كىرىپ، خهلقىمىزنىڭ ئـۆرپ¨مىالدىنىڭ ئالدى

.ئادهتلىرىگه تهسىر كۆرسهتكهن

ئـۇ پهقهت ئۇيغۇرالرنىـڭ . ايـدۇچۈشهنچىسى بىرهر دىنىي ئېتىقـاد بىـلهن باغالنم>>قىرىق<<سىرلىق سان

قىرىـق كۈنـدىن كېـيىن چـوڭ <<داسـتانىدا>>ئوغۇزنـامه<<قهدىمكى مهدهنىىيهت كاتېگورىيىسىگه تهئهللـۇق،

قىرىق كۈندىن كېيىن مۇز تاغ دېگهن تاغنىڭ بارىغا <<،>>قىرىق شىره، قىرىق بهندىڭ ياساتتى<<،>>بولدى

كۈنـدۈر تـوي ¨قىرىـق كـېچه<<،>>اچنى قـاداتتۇردۇققىرىق غۇالچلىـق ئـۇزۇن بىـر ياغـ<<،>>يېتىپ باردى

بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك بايـانالر كـۆپ >>قىرىق<<دېگهنگه ئوخشاش) داستانىغا قاراڭ>>ئوغۇزنامه<<(، >>قىلدى

ئۇيغۇرالرنىڭ ھازىرقى تۇرمـۇش ئادهتلىرىـدىمۇ بـاال تۇغۇلـۇپ قىرىـق كـۈنگه توشـقاندا . يهرده ئۇچرايدۇ

ــۈزۈ ــىمى ئۆتك ــوي مۇراس ــۈك ت ــر<<ش،بۆش ــق نهزى ــۇپ، >>قىرى ــىملىرى بول ــاتىرىلهش مۇراس ــارلىق خ قات

.نىڭ ساىرلىق خاراكتېرىگه باغلىنىدۇ>>قىرىق<<ھهممىسى

دېـگهن مهنهگه ئىـگه >>چهكـسىز<<،>>ئهڭ كـۆپ<<سـانى>>قىرىـق<<ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى چۈشهنچىسىده

ى، دهپ بولـــۇپ، ئـــۇ خهلقىمىزنىـــڭ ئىپتىـــدائىي تهســـهۋۋۇرىدىكى ئهڭ چـــوڭ ســـاننىڭ چېكـــ

. سانىنىڭ ئالهمنىڭ تهرىپىگه تهكرار قوشۇلۇشى ياكى كۆپهيتىلىشى ئارقىلىق كېلىپ چىققان>>ئون<<قارالغان

ئۇيغۇرالرنىــڭ قهدىمكــى ئىپتىــدائىي چۈشهنچىــسىدىكى تــۆت تهرهپ قارشــى ئالهمنىــڭ چهكــسىزلىكىنى

مهنىـسىنى >>كائىنـات<<مسـانى پۈتـۈن ئـاله>>قىرىـق<<ئىپادىلهيدىغان بىر خىل سىرلىق چۈشـهنچه بولـۇپ،

. بىلدۈرهتتى

ــۇمىنى >>ئهڭ چــوڭ<<دېــمهك، ئۇيغۇرالرنىــڭ ئىپتىــدائىي ســاناق ئادىتىــده ئــاىخرقى چهك ۋه ســان ئۇق

نىـــڭ قوشۇلۇشـــى ۋهك كۆپهيتىمىـــسى >>4<<بىـــلهن تهرهپنـــى كۆرســـىتىدىغان>>10<<بىلدۈرىـــدىغان

Page 265: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 265

ــدىغان) 10X4)تهرهپ=(40( ــسىزلىكىنى بىلدۈرى ــڭ چهك ــلهن ئالهمنى ــقق<<بى ــان >>ىرى ــىرلىق س ــانى س س

.كاتېگورىيىسىگه كىرگهن ھهمده خهلقىنىڭ تۇرمۇش ئادهتلىرىده ئهكس ئېتىلگهن

تهبىئهت قاراشلىرى

ئۇيغۇرالرنىــڭ تهبىــئهت ھهققىــدىكى ھهر خىــل قاراشــلىرى ئۇالرنىــڭ قهدىمكــى مېفولوگىيىلىرىــده ھېكــايه ،

قوشـاقلىرىدا، شـۇنداقال كۈنـدىلىك تۇرمـۇش ¨ئىرىتهمسىل ۋه شې¨چۆچهكلىرىده، تۇمۇشتىن يهكۈنلهنگهن ماقال

.ئادهتلىرىده ئۆز ئهكسىنى تاپقان

دېيىلىدىغان دېئىزملىق سـاددا >>تهبىئهتنىڭ ئۆزى تهڭرى<<ئهجداردلىرىمىزنىڭ ئىپتىدائىي تهبىئهت كۆز قارشى ۋه

ئىبارهت تۆت ئېلېمېنتتىن دىن ) سۇپ(، سۇ )ئاتهش(، ئوت )يهل(، ھاۋا )توپۇ(قاراشلىرىدا پۈتۈن كائىنات تۇپراق

.يارالغان، دهپ قارالغان

ئېرىق، قىرالردا، كېچىلىرىنى كۆپ ئاسمان ئاسـتىدىكى ¨ئادهتته، كۈندۈزلىرىنى كهڭ تهبىئهت قوينىدىكى ئېىتز

خامانالردا خامان تېپىش، يايالقالردا مال كۆزىتىش بىلهن ئۆتكۈزگهن خامان تېـپىش، يـايالقالردا مـال كـۆزىتىش

تكۈزگهن ئهمگهكچان ئهجدادلىرىمىز ئۆزلىرىنىڭ ئىشلهپچىقىرىش ئهمهلىيىتى جهريانىدىكى ئۇزاق ئهسىرلىك بىلهن ئۆ

نـى )تـۆت زات، تـۆت ئاناسـىر، تـۆت مـاددا دهپمـۇ ئاتىلىـدۇ(ساددا چۈشهنچىلىرىنى يهكۈنلهپ، تۆت ئېلېمېنت

ئۇنى كۈچلۈك ئىدىيىۋى ئىـشهنچ ۋه ئېتىقـاد ئىالھىيالشتۇرىدىغان ئاجايىپ قىزىقارلىق قاراشالرنى ئوتتۇرىغا قويۇپ،

.مهزمۇنىغا ئايالندۇرغان

سۇپ ¨يهر). ئامسنا، ھاۋا ئىالھى(ئهجدادلىرىمىزنىڭ كۆپ خۇدالىق قهدىمكى ئىپتىدائىي قارىشىدا كۆكتهڭرى

ر ھهممىدىن بۈيـۈك ئىالھـال) ئاتهش ئىالھى(ۋه ئوت ئىالھى ) سۇ ئىالھى(، سۇ تهڭرىسى )ئوماي ئىالھى(ئىالھى

ھهققىدىكى ئهپسانىلىرىده، >>ئادهم زاتىنىڭ يارىلىشى<<ئۇالرنىڭ. ھېسابلىنىپ، ئۇنىڭغا چوقۇنغان ۋه ئېتىقاد قىلغان

ــام ــادهم ئات ــپ ئ ــايه، قىلى ــان دهپ ھېك ــدا بولغ ــى پهي ــادهم زات ــلهن ھاۋائانامــدىن ئ ــام بى ــادهم ئات ــادهم (ئ ئ

گه تهڭلهشـتۈرىدۇ ھهمـده ھـاۋا ئانـامنى ئانـا ) پراقتـۇ(كه، ھاۋا ئانـامنى يهر ) ئاسمان(نى كۆك )ئهلهيھىسساالم

ئومايغــا تاپىنــسا ئوغــۇل <<دا>>تــۈركىي تىلــالر دىــۋانى<<مهھمــۇت قهشــقهرىنىڭ. ئومــاي دهپمــۇ قارايــدۇ¨تهڭــرى

يـامغۇر <<خهلقىمىز ئارىسىدا كۆككه چوقۇنۇشـتىن كېلىـپ چىققـان. دېگهن ماقالمۇ بار) بهت¨167توم، Ⅰ(>>بولۇپ

Page 266: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 266

دهپ ئاسـمانغا قـاراپ خۇداغـا ئىلتىجـا قىلىـش ئـادىتى >>كۆكتىن تامدۇق، يهردىن ئۈندۇق<<دا>>تىلهش مۇراسىمى

ئانا يهر، ئانا تۇپراق، ئانـا ۋهتهن (نى ئانىغا تهڭلهشتۈرۈپ ئۇنى ئۇلۇغالش )يهر(تۇپراق . ھازىرغىچه داۋامالشقامتا

.ىدىن كېلىپ چىققانئېتىقاد>>سۇپ تهڭرىسى¨يهر<<ئادىتىمۇ ئهنه شۇ ئىپتىدائىي) دېگهنگه ئوخشاش

موماي ئانا مهدىمكى زامانالردا ئادهمزات ئۈچۈن تـۇپراق ۋه سـۇ مهنبهلىرىنـى ئاتـا قىلغـۇچى بهخـت ئىالھـى

)idog (شهرىپىگه تۇرپاننىڭ قهدىمكـى نـامى ئىـدىقۇت >>بهخت ئىالھى<<ئهنه شۇ. دهپ ئاتالغان)ئىـالھ، ¨ئىـدى

.دهپ ئاتالغان) ربهخت يهنى بهخت بهرگۈچى خۇدا، دېمهكتۇ¨خۇدا؛ قۇت

نى ئۇلۇغالش ۋه مۇقهددهسلهشتۈرۈشتىن ئىبارهت ئىپتىدائىي تهبىئهت قاراشلىرىنىڭ >>تۆت ئېلېمېنت<<خهلقىمىزنىڭ

ئېـرهم قائىدىلىرىـده ¨ئىزلىرى بۈگـۈنكى كۈنـده ئۇالرنىـڭ تۈرمـۇش ئادهتلىرىـده، كېـسهللهرنى داۋاالشـتىكى ئهم

شىمال، >>تكت تهرهپ<<،)باھار، ياز ،كۈز قىش(>>تۆت پهسىل<<لىدىغانئادهتته داۋاملىق دېيى. ساقلىنىپ كهلمهكته

تــۆت <<،)بــالىلىق، ياشــلىق، ئوتتـۇرا ياشــلىق، قېرىلىــق(>>ھاياتلىقنىــڭ تـۆت دهۋرى<<)جهنـۇپ، شــهرق، غهرپ

) سهپرا، قـان، بهلـغهم، سـاۋدا(>>تۆت خىلىت<<)ئىسسىق، سوغۇق، ھۆل، قۇرۇق (¨>>تۆت مىزاج<<ياكى>>سۈپهت

قارىـشىننڭ >>تـۆت ئېلېمېنـت<<نىـڭ بارلىققـا كېلىـشىمۇ ئالهمنىـڭ ئـۇلى بولغـان>>تۆتلۈكلهر گۇرۇپپىسى<<قاتارلىق

قهدىمكـى ) مهركىزى(شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇرالرنىڭ تهبىئهت قاراشلىرىنىڭ يادروسى . سىموۋوللۇق ئىپاده قىلىنىشىدۇر

.رهت، دهپ ئېيتااليمىزقارىشىدىن ئىبا>>تۆت ئېلېمېنت<<ئىپتىدائىي دهۋرلهرده شهكىللهنگهن

>>قۇش باخشى<<ئۇيغۇرالردا

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قۇشچىلىق قهدىمكى دهۋرىدىن باشالپ مهخسۇس بىر خىل كهسـىپ بولـۇپ، ئوۋچىلىـق ۋه

كۆڭۈل ئېچىش ئېھتىياجى ئۈچۈن ياۋاي قۇشالرنى قولغـا كۆندۈرۈشـتىن تاشـقىرى، جهنـۇبىي شـىنجاڭنىڭ تـاغلىق

ھىيىسىنىڭ چۇپان، ئۇششاقباش، كۆكيار قاتارلىق تاغلىق يېزىلىرى ۋه يهركهن ناھىيىـسىنىڭ قارغىلىق نا(يېزىلىرى

دا قـۇش ئـارقىلىق كېـسهل داۋاالشـتىن ئىبـارهت ئـۆزگىچه، قىزىقـارلىق ئـادهت تـاكى ) قوشراپ قاتارلىق جايلرى

. دېيىلىـدۇ>>ۇش باخـشىقـ<<بىلهن شۇغۇللىنىدىغان كىشى ئـادهتته>>كهسىپ<<بۇ. ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلمهكته

دىـن <<،>>شـامان دىنىنىـڭ ئۇسـتازى<<قهدىمكى ئالتايلىقالر ئېتىقادىغا مهنسۇپ ئۇقۇم بولـۇپ،>>باخشى<<مهلۇمكى،

¨ئۇيغۇرالرنىڭ ئهاڭ قهدىمكى ۋه ئهڭ ئۇزۇن مهزگىل ئېتىقـاد قىلغـان دىنـى. دېگهن مهنىلهرنى بىلدۈرىدۇ>>ئادىمى

Page 267: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 267

. نلـۇق ناھـايىتى تهرهققىـي قىلغـان¡ دهۋرىـده باخـشىلىق ۋه پېرخـلشامان دىنـى بولـۇپ، ئهنه شـۇ شـامانىزىم

دىـن مـۇئهككىلى سـۈپىتىده، شـامان دۇمبىقىغـا تهڭـكهش قىلغـان ھالـدا >>ھهممىدىگه قادىر ۋه قابىـل<<باخشىالر

مۇشــۇ يــول . شــامانىزىمنىڭ دۇرۇتلىرىنــى مۇناجــات قىلىــپ شــزامان مۇراســىملىرىنى تهشــكىللىگهن ۋه باشــقۇرغان

شـۇ سـهۋهبتىن باخـشىالر ئهينـى زامـانالردا ئاالھىـده . الرنى قـوغالپ، بىمـارالرنى داۋالىغـان>>يامان روھ<<بىلهن

ئهنه شـۇ >>قـۇش باخـشى<<دېمهك، ئۇيغۇرالر ئارىـسىدا داۋاملىـشىپ كهلـگهن. ھۆرمهتلىنىپ، ئىالھىي تۈس ئالغان

دهيـدىغان >>قـۇش باخـشى<<ىنىدۇ، لېكىنشامانىزىم دهۋرى بىلهن چېتىلىدىغان قهدىمكى ئادهتلهرنىڭ بىرى ھېسابل

بۇنداق نامنى ۋه قۇش ئارقىلىق كېسهل داۋاالش ئۇسۇلىنى بىز ھازىرغىچه شامانىزىمغا ئائىت تارىخي ماتېرىيالالردا

.ياكى باشقا مىللهتلهرنىڭ تۇرمۇشىدا ئۇچراتمىدۇق

¨الشـنىڭ ئاساسـىي ئـوبېكتىجهنۇنىي شىنجاڭنىڭ يۇقىرىقى تاغلىق رايونلىرىـدا قـۇش ئـارقىلىق كېـسهل داۋا

كۆپىنچه تۇنجى تۇغۇتتا ئايالالردا كۆرۈلىدىغان ئال كېسهللىكى ئېغىر قانسىراش ۋه . تۇغۇتلۇق ئايالالردىن ئىبارهت

نىڭ ئىپادىسى ھهر خىل بولۇپ، >>ئال كېسهللىكى<<ئادهتته،. دىن ئىبارهت)ھالسىراشتىن كېلىپ چىقىدىغان كېسهل

ش سهۋهبىدىن چىلشىرى كىرىشىپ، قااليمىقان جۆيلۈيدىغان، كۆزنىڭ ئېقـى چوڭىيىـپ نېرۋىنىڭ نورماللىقى بۇزۇلۇ

ئالۋاستىالر كۆرۈنىدىغان پۈتۈن بهدىنى توختىماي تىترهيدىغان، ھوشىنى بىلمهي ۋهھىمىلىك ¨كۆزىگه غايىبانه، جىن

تلهر كـۆرۈلگهن تۇغۇتلـۇق يۇقىرىقىـدهك ئـاالمه. جارقىرايدىغان غهيرى ئادىمىلىـك ئـاالمهتلهر كۆرۈلىـدىۇ¨ۋارقىراپ

نىڭ پهيدا بولۇش سـهۋهبلىرى كـۆپ خىـل >>ئال كېسهللىكى<<.دېيىشىدۇ>>ئالداپ قاپتۇ<<ئايالالرنى يهرلىك خهلقلهر

كهينىـده بهدهنـدىن كـۆپ قـان كېـتىش، ھامىلـدار ¨ئامىلالرغا باغلىق بولۇپ، مۇھىمى تۇنجى تۇغۇنىڭ ئالدى

داۋاالش شـارائىتىنىڭ ياخـشى بولمىغـانلىقى شـۇنداقال ئهنئهنىـۋى مهزگىلده ياخشى كۈتۈلمىگهنلىكى، تۇغـۇت ۋه

بۇنداق كېسهلگه يولۇققانالرنىڭ بهزىلىرى ئۆلۈپمۇ كېتىدۇ، . پىسخىك ئېتىقاد قاتارلىق ئامىلالر بىلهن مۇناسىۋهتلىك

دوختۇرنىـڭ دىن باشقا ھهر قانـداق >>قۇش باخشى<<يهرلىك خهلقلهرنىڭ ئهنئهنىۋى قارىشىدا، بۇنداق كېسهللهرگه

ھـازىرقى زامـان مېدتـسىناسى بۇنـداق كېـسهللهرنى تولـۇق داۋاالش (دورىلىرىمۇ ئۈنۈم بهرمهيدۇ، دهپ قارىشىدۇ

دهپ ئاتـالغىنى ھهممىدىـدى يىرتقـۇچ بۈركـۈت بولـۇپ، ئۇنىـڭ >>قۇش<<ئادهتته خهلق تىلدا).ئىمكانىيتىگه ئىگه

نى داۋاالشقا ئىشلىتىلىدىغان بۇنداق قـۇش >>ېسهللىكىئال ك<<.ئېغىرلىقى سهككىزدىن ئون ئىككى جىڭغىچه كېلىدۇ

.تاپ يېمىگهن ياكى ئۆلۈپ قالغان ھارام ھايۋانالرنىڭ گۆشىنى يېمىگهن بولۇشى شهرت

Page 268: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 268

قۇشنىڭ بېـشىغا تۇمـاق كيـدۈرۈپ ئـاغرىق ئايـال ياتقـان ئـۆيگه ) قۇشچى(>>قۇش باخشى<<:داۋاالش ئۇسۇلى

كۆزىدىن تارتىپ پۈتۈن بهدىنىنـى يوتقـان يـاكى كىگىـز بىـلهن ¨اشئاغرىق ئايالنى دۈم ياتقۇزۇپ، ب. ئهكىرىدۇ

تهييـارلىق . ئاندىن ئۆيدىكى باشقا كىشىلهر ئاغرىق ئايالنىـڭ يېنىـدىن يىـراقالپ تۇرىـدۇ. مهھكهم ئوراپ قويىدۇ

پۈتكهنـدىن كېـيىن قۇشــچى قۇشـنىڭ بېىــشىدىكى تۇمـاقنى ۋه تىرنىقىـدىكى چېتىلنــى ئېلېۋتىـپ، چهبدهســلىك

قوش بىلگهندهك ئۆزلۈكىدىن شۇڭغۇپ بېرىـپ كېـسهل ئايالنـڭ . دهپ ئېرهم قىلىپ قۇشنى قۇيۇۋېتىدۇ>>الئ<<بىلهن

ئاياغ ئۆتكۈر چـاڭگىلى بىـلهن مۇجـۇپ، ¨گهجگىسىگه قونىدۇ ۋه مهھكهم ئوراپ قويۇلغان كېسهل ئايالنى باشتىن

ۇش گاھىدا قانـات كېرىـپ تـام ۋه ق. مهھكهم قىسىدۇ، كېسهلنى قانىتى بىلهن ئۇرۇپ، ئۇنىڭ ئۈستىده ئايلىنىدۇ

قوش يېرىم سائهت گاھىدا بىرهر سائهت . تۇرۇسقا ئۆزىنى ئۇرۇپ، يهنه كېسهلگه ئېتىلىپ كېلىپ مۇجۇشنى باشاليدۇ

مۇشۇ ئۇسۇلدا كېسهلنىڭ غولىنى قاتتىق مۇجۇغاندىن كېيىن، كېسهلدىن يىراقالپ ھالسىز ھـالهتته، ئۆينىـڭ بىـر

قۇشچى شۇ ھامان قۇشنىڭ تۇمىقىنى كېيگـۈزۈپ، پۇتىغـا چېتىـل سـېلىپ ئاچىقىـپ .بۇلۇڭىغا بېرىپ سۈك تۇرىدۇ

¨شۇ ھالهتته بىر كېچه. چىلىق تهر بوۇپ كېتىدۇ¨يوتقانغا چىڭ ئورۇلغان كېسهل ئايال قورقۇپ، چىلىق. كېتىدۇ

پىـدىن ده، ئهتىسىدىن باشـالپ، ئـاغرىق ئايـال يېـنىكلهپ ئـال كېـسىلىنىڭ خهۋ¨كۈندۈز مىدىرلىماي ئۇخاليدۇ

.قوتۇلىدۇ

ئهجهبلىنهرلىكى شۇكى، گويا قۇشتا بىر خىل تهبىئىي سېزىم باردهك، ئۆيدىكى ئاشكارا تۇرغان باشقا كىشىلهرگه

دىن ئـوبېكتىنى كۆرسـىتىپ قويۇشـنىمۇ تهلهپ ) قۇش باخشى(تهگمهي، ئۇدۇل ئغرىق ئايالغىال ئېتىلىدۇ، ئىگىسى

ىك خهلقلهر قـۇش ئـارقىلىق كېـسهل داۋاالشـنىڭ ئۈنـۈمىگه شهكـسىز ئۇنىڭ ئۈستىگه بۇ رايوندىكى يهرل. قىلمايدۇ

.ئىشىنىدۇ

تهكشۈرۈش ئهھۋالىمىزغا قارىغاندا، كۆپ ھالالردا قۇشچى كېسهل داۋاالش ئۇسۇلىنى قۇشقا ئالدىن ئۆگىتىدىكهن

الش پهقهت ئال بهزىده تېخى ئۆگهتمىگهن قۇشالرنىمۇ بۇ خىل كېسهلنى داۋاالشقا ئىشلىتىدىكهن قۇش ئارقىلىق داۋا

.كېسىلى بىلهنال چهكلىنىدىكهن

)ئېرهم¨ئهم(ئهنئهنىۋى داۋاالش ئادهتلىرى

Page 269: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 269

ئۇيغۇر خهلقى ئارىسىدا ئۆزىنى داۋاالشنىڭ تۈرلۈك ئادهتلىرى بولـۇپ، بـۇ ئادهتلهرنىـڭ بهزىلىـرى كـۈچتىن

.قالغان ياكى قېلىۋاتقان بولسىمۇ، بهزىلىرى يهنىال ئىزچىل داۋاملىشىپ كهلمهكته

ئارقىدىن بىـر نهچـچه قېـتىم كـۆپ چۆچۈرىـسى يـسه، ¨ئۇيغۇر خهلقى ئارقا¨كۆپ چۆچۈرىسى يېيىش) 1

شۇڭا ئۇيغۇرالر ھهر يىلـى ئهتىيـازدا يېڭـى . ئادهمنىڭ ئىچى تازىلىنىپ، ساالمهتلىككه پايدىلىق، دهپ قارايدۇ

ا يېــزىلىقالر بــازاردا ھهر يىلــى ئهتىيــازد. ئــۈنگهن بېــده بىــلهن چۆچــۈره ئېتىــپ يېــيىش ئــادهتكه ئايالنغــان

ئولتۇرۇشلۇق تۇغقانلىرىغا بېده تېرىپ كىرگۈزىدۇ؛ شۇنداقال شۇ كۈنلىرىده بېـده تېرىـپ كېلىـپ سـېتىپ پـۇل

.قىلغۇچىالرمۇ بولىدۇ

ئهنگىـزى ئېـشىپ كهتـكهن ئـادهملهر قـارا ئهركهك قـوي يـاكى قىرقىلمىغـان ئـوغالقنى ¨تېرىگه كىرىش) 2

دهرمـان سـېپىپ، ئىسـسىق پېـتىچه تېـرىگه كىرىـپ ¨ ئىسـسىقلىق دورائۆلتۈرۈپ ئۇنىڭ ئىسـسىق تېرىـسىگه

.تهرلىنىدۇ، بۇ ئۇيغۇرالردا ئۇزۇندىن بۇيان داۋام قىلىپ كهلگهن ئادهتتۇر

پۇتى رېمـاتىزىم بولـۇپ قالغـان، شـۇ سـهۋهبتىن ماڭالمـاس بولـۇپ قالغـان ئـادهملهر ¨ئىنىگه كىرىش) 3

ــنىگه ــڭ ئىســسىق ئى ــاكى كالىن ــوي ي ــۈرۈلگهن ق ــشىۋاتقان ئۆلت ــنىش ھــازىرمۇ داۋاملى ــپ داۋالى ــۇتىنى تىقى پ

.ئادهتلهردىندۇر

بېشى تهڭ <<بۇۋاق بالىالر يىقىلىپ چۈشۈپ بېشى چايقلىپ كهتسه ئۇيغۇر خهلقى بۇنى¨باشنى تهڭلهش) 4

ئۇيغۇرالر تۇخۇمنىڭ سېىقىنى ماتاغا سۈرۈپ، ئۇنىڭ بىلهن بالىنىڭ بېشىنى چۆگىلىتىپ . دهيدۇ>>بولۇپ قالماق

مۇشۇ ئۇسۇل بىلهن بالىنىڭ بېـشى ئهسـلىگه كېلىـپ . دهپ ئاتايدۇ>>تهڭلهش<<بۇنى ئۇيغۇرالر. ڭىپ قويىدۇتې

بۇنىڭدىن ابشقا، ئۇيغۇرالر كىچىك بالىنىـڭ ئهنگىـزى ئېـشىپ كهتـسه تۇخۇمنىـڭ سـېرىقىدىن يـاغ . قالىدۇ

گهن خهس قــوي مــاك چىقىرىـپ بالىنىــڭ چېكىــسىگه ۋه ئــۈگىلىرىگه ســۈرۈپ داۋااليـدىغان يــاكى كۆيــدىۈرۈل

بىلهن بالىنى مايالش يولى بىلهن داۋااليدىغان ئادهت ھازىرمۇ داۋام قىلىـپ ) كۆيدۈرۈلمىگهن بولسىمۇ بولىدۇ(

ئهگهر باال سوغۇقتىن يۆتهل بولۇپ قالسا، قوي مېيىنى قىزىتىپ گېلىنـى مـايالپ قويىـدىغان يـاكى . كهلمهكته

. تېڭىپ قويىدىغان ئادهتمۇ بارھهسهلنى گالغا سۈرۈپ ئۈستىدىن ياغلىق بىلهن

Page 270: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 270

ئۇيغۇر خهلقى سوغۇقى ئېـشىپ كهتـسه، ئىسـسىقلىق قىلىـش بىـلهن ¨ئىسسىقلىق ۋه سوغۇقلۇق قىلىش) 5

ئېيتـايلى، ئىسـسىقى ئېـشىپ كهتكهنـلهر قىـشنىڭ . مىجهزىنى تهڭـشهپ تۇرۇشـقا ئاالھىـده دىقـقهت قىلىـدۇ

سـىقىپ سـۇيىنى ئىچىـدۇ، يـاكى گـۈرۈچ، مـاش قهھرىتان سوغۇق كۈنلىرىده تـاۋۇز يهيـدۇ، يـاكى تـاۋۇزنى

. يۇقىرىقى سهۋهبلهر ئىسـسىقلىقىنى قـايتۇرۇپ مىجهزنـى تهڭـشيدۇ. قاتارلىقالر بىلهن ماشخوردا قىلىپ ئىچىدۇ

ــۇر، ــل، قهلهمپ ــقىرى، يهنه پىلپى ــشتىن تاش ــلهن شورپىلىنى ــى بى ــوي گۆش ــېمىز ق ــشىپكهتكهنلهر س ــوغۇقى ئې س

ئىچىـپ مىجهزنـى >>چـاي دورىـسى<<ىن قاتـارلىقالردىن تهركىـب تاپقـانقوۋزاقـدارچىن، الچىنـدانه، مىقـدارچ

.تهڭشهيدۇ

بىراۋنىڭ غـولى ئاغرىـسا پۈتـۈن ئهزايىنـى قوقـاق بېـسىپ كهتـسه، يـاۋا ¨قان قىلىش ۋه ئۆپكه قىلىش) 6

كهپتهرنى بۇغۇزالپ، ئىسسىق قېنىنى ئاغرىغان يهرگه ئاققۇزۇش، ئۆلتۈرگهن قوي ياكى ئۆچكىنىـڭ ئۆپكىـسىنى

.ئۇزۇندىن بۇيان داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئهنئهنىۋى داۋاالش ئادهتلىرىدۇر¨غرىغان يهرگه قېقىشئا

يۇقىرىقىالرنىڭ ئهكسىچه ئۇيغۇرالرنىڭ يهنه بىر مۇنچه ئىلمىي ئاساسى بولمىغان ئۆزىنى داۋاالش ئـادهتلىرى

ىلهپ، ئۇنىڭدىن چىققان الينـى مهسىلهن، بىراۋنىڭ گۈرىنى ئىششىپ قالسا، پىچاق ۋه باشقا تېغنى ب. بولغان

.گۈرهنگه سۈرىدىغان ئادهت ھازىرمۇ بار

نىڭ مىجهزى ئۆزگىرىپ توال ئهسنىسه، كۆزىدىن ياش ئاقسا ياكى پۈتۈن ئهزايـى )تولىراق بالىالر(بىر ئادهم

ئـادهت داۋاملىـشىپ>>ئاشـلىتىدىغان<<، دهپ ياشـانغان قېـرى ئايالالرغـا>>ئاش كىرىپ قالدى<<كىرىشسه، بۇنى

بىر قاچىغا ئىسسىق كۈل ياكى كېـپهك ئېلىـپ، ئۈسـتىنى يېپىـپ بىمارنىـڭ قورسـاق >>ئاشلىغۇچى<<.كهلمهكته

ــارقىلىق جهريانىــدا ئاشــلىغۇچى ۋه >>ئاشــالش<<.نــى ئاشــاليدۇ>>ئــاش كىرىــپ قــالغۇچى<<تهرىــپىگه يونــاش ئ

.دهپ بىلىدۇ>>تىئاش چىق<<ئاشالنغۇچى قانچه كۆپ ئهسنىسه ۋه چىنىدىكى كېپهك ياكى كۈل يىمىزىلسه

دهپ بېگىز قولىنى قازاننىڭ قارىـسىغا سـۈركهپ تامـاقنى >>تامىقى چۈشۈپ قاپتۇ<<بىرى ئانگىنا بولۇپ قالسا

.كۆتۈرۈپ قويىدىغان ئادهتمۇ بار

Page 271: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 271

دهپ، پاقا بارمـاقلىق قېـرى >>پاقا بولۇپ قاپتۇ<<بوۋاق توال يىغلىغانلىق سهۋهبىدىن غولىغا يهل تۇرۇپ قالسا

غولىنى ئۇۋۇلىتىدىغان ۋه قارا كىگزىنى پاقا سهكلىده كېسىپ بالىنىڭ غولىغا توغرىالپ، كىـيىمگه ئايالغا ئۇنىڭ

.تىكىپ قويىدىغان ئادهت داۋاملىشىپ كهلمهكته

ئـادهتمۇ >>بۇرغىاليـدىغان<<بىراۋنىڭ كۆزىگه ئـاق چۈشـۈپ قالـسا، بۇغـداي قاتـارلىق دان بىـلهن كـۆزنى

.ساقالنماقتا

دهپ بوينىغا >>كۆزىدىكى سېرىقنى ئالىدۇ<< ئۆت كېسىلىگه گىرىپتار بولۇپ قالغان بولسائۇيغۇرالردا يهنه بىرى

بولۇپمـۇ، بـالىالر بىـر . سېرىق قهھرىۋا ئېسىۋالىدىغان ياكى سۇدىكى بېلىقالرغا قارايدىغان ئادهتلهرمۇ بولغـان

ڭ كىيىمىنـى سـۆرهپ دهپ ئۇنىـ>>روھىـي چىقىـپ كهتتـى<<بولۇپ قالـسا،>>شۈك<<يهردىن يىقىپقاتتىق قورقۇپ،

.ئادهتلهرمۇ بولغان>>روھ چاقىرىدىغان<<يۈرۈپ، ئىسمىنى ئاتاپ

دهپ، پېرىخونالرغـا پېـره ئوينىتىـدىغان، >>جىن چاپالشتى<<بىر ئادهم روھىي كېسهلگه گىرىپتار بولۇپ قالسا

.پۇچقاقالردا داۋامالشماقتا¨بۇت قهلهندهرلىرىگه ئۇقۇتىدىغان ئادهتلهر ھازىرمۇ بۇلۇڭ

كۆزىنى يارا بېسىپ كهتسه ئۇدۇقملـۇق تهقـۋا ئايـال تهكلىـپ قىلىـپ، ¨اۋنىڭ ، بوۇپمۇ بالىالرنىڭ يۈزبىر

ئاق ئۇن بىلهن خېمىر يۇغۇرۇلۇپ، ياڭاق چوڭلۇقىدا : بۇنىڭ جهريانى مۇنداق. سالدۇرىدۇ>>چاچراتقۇ<<ئۇنىڭغا

ئايـال ئهپـسۇن ئوقـۇپ . ا كۆمۈلىـدۇكۇمىالچ قازانىدىكى ياغقا سېلىنىدۇ ياكى قوقاس ئوتق. كۇمىالچ قىلىنىدۇ

خېمىـر ئېتىلـسا يـارا . خېمىـر قىزىغانـسېرى ئېتىـشقا باشـاليدۇ. قىلىپ تۇرىدۇ>>سۆپكۆچ<<قازانغا ياكى قوقاسقا

.دهپ ئاتىلىدۇ>>چاچراتقۇ سېلىش<<بۇ. دهپ قارايدۇ.تۆكۈلىدۇ

ــېمهس بولــۇپ قېلىــپ، كۈنــدىن ــۇرۇپال تامــاق ي بــۇ خىــل . ۇكــۈنگه جــۈدهپ كېتىــد¨بهزى بــالىالر ت

ئــاۋاق <<بــۇ كېــسهلنى باشــقا يــولالر بىــلهن داۋالىيالمىغانــدا. دهپ بىلىــدۇ>>جىــن چاپلىــشىۋالغان<<ئهھــۋالنى

ئۇ ئۇن بىلهن خېمىـر . يهتته ئۆيدىن ئۇن تىلهيدۇ: بۇنىڭ جهريانى مۇنداق. بىلهن داۋالىماقچى بولىدۇ>>ئېشى

ئاش پىـشقاندا ئـاۋاق بـالىنى يالىڭـاچالپ، . دۇخېمىرنى ئۇششاق كېسىپ سۇيۇقئاش ئېتىلى. يۇغۇرۇپ يايىدۇ

ئاندىن ئاشـتىن بالىغـا بىـر قاچـا . پۈتۈن ئهزايىتنى پۈركهپ ھور چىقىۋاتقان قازانغا مىندۈرۈپ ھورالندۇرۇلىدۇ

قالغان ئاشنى تۇتۇلمىغان قاچىغا قويۇپ، تۇتۇلمىغان قوشۇقنى سېلىپ يولنىـڭ دوقمۇشـىغا قويـۇپ . ئىچكۈزىدۇ

Page 272: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 272

ئىچىـمهن >>ئاۋاق ئېشى<<،>>جىن<<ئۇيغۇرالرنىڭ قارىشىچه، بالىغا چاپلىشىۋالغان. يېنىپ كېلىدۇئارقىغا قارىماي

.شۇنىڭ بىلهن باال كېسهلدىن خاالس بوالرئىمىش. دهپ بالىنىڭ تېنىدىن ئاجرىالرئىمىش

تۇپراققا بولغان ئېتىقاد

دېگهن چۈشهنچىدىن كېلىپ >>يارالغانئادهمئاتا توپىدىن <<بۇ ئېتىقاد. ئۇيغۇر خهلقى توپىغا ئېتىقاد قىلىدۇ

.چىققان

.ئۇيغۇرالردا توپىغا بولغان ئېتىقادنىڭ ئىپادىلىرى خىلمۇ خىل

ئاندىن . جهسهت يهرلىككه قويۇلۇپ گۆرنىڭ ئاغزى ئېتىلگهندىن كېيىن، يهتته كهتمهن توپا تاشلىنىدۇ) 1

توپا تاشلىغاندىن كېيىن، ئۆلۈك تىرىلىپ ئۇيغۇرالرنىڭ قارىشىچه، يهتته كهتمهن. تىالۋىتى باشلىنىدۇ¨قۇرئان

ئورنىدىن تۇرارئىمىش، جهسهت يهرلىككه كويۇلۇۋاتقاندا قهبره بېشىدا ھازىر بولغۇچىالر قولىغا بىر سىقىم توپا

ئىخالس <<بۇ. بۇ توپىالر توپلىنىپ، مۇردا ئۈستىگه سېپىلىدۇ. ئېلىپ، دۈرۈت ئوقۇپ ئۇنىڭغا ھۈرۈيدۇ

.نهكىرلهرنىڭ ئۆلگۈچىگه قىلىدىغان ئازابلىرىدىن ساقالپ قاالرئىمىش¨بۇ توپا مۇنكىر. دهپ ئاتىلىدۇ>>توپىسى

تهرهت ئېلىشقا . ئۇيغۇرالر ۋه باشقا مۇسۇلمانالر ناماز ئوقۇش ئۈچۈن پاك سۇ بىلهن تهرهت ئېلىشى شهرت) 2

سهۋهبى، ). هرهت ئېلىشتوپا بىلهن ت(تهيهممئۇم قىلىدۇ ) ناماز ۋاقتى قىستاپ كېلىپ قالسا(سۇ تاپالمىغاندا

.ئۇالر توپىنى سۇغا ئوخشاش پاك، دهپ قارايدۇ

كاسىپالر ۋه سودىگهرلهر دهسلهپ قىلغان سودىسىنىڭ پۇلىنى توپىغا مىلهپ قويۇپ يانچۇقىغا ¨ھۈنهرۋهن) 3

ىق بۇنىڭدىن باشقا ئات، كاال قاتارل. دېگهنلىك بولىدۇ>>سودامغا بهرىكهت بهرسۇن<<بۇ. ياكى غهللىگه سالىدۇ

چوڭ مال سودىسى قىلغانالر باھادا پۈتۈشكهندىن كېيىن، ساتقۇچى بىلهن ئالغۇچى قولىنى توىغا

.دېيىشىدۇ>>قۇتاتسۇن<<سۈركهپ

نى ئۇلۇغالش، تۇپراققا ئېتىقاد قىلىش )توپا(بۇ خىل ئادهتلهرنىڭ ھهممىسى ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى تۇپراق

.ئهقىدىسىدىن كېلىپ چىققان

سۇنى ئۇلۇغالش

Page 273: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 273

.نى ئۇلۇغالش چوڭ تهبىئهتكه چوقۇنۇشنىڭ ئومۇمالشقان ئىپتىدائىي شهكىللىرىدىن بىرىدۇرسۇ

سۇنىڭ ئىنسان تۇرمۇشىدا كهم بولسا بولمايدىغان مۇھىم ئورنى ۋه ئۇنىڭ مهنبهسىنىڭ سىرلىق بوۇشى

مۇقهددهس نهتىجىده، سۇنى . نىڭ كارامىتى، دهپ قارالغان>>سۇ ئىالھى<<ئىپتىدائي ئىنسان چۈشهنچىسىده

بۇنداق ئهھۋال قهدىمكى . بىلىپ، دېڭىز، دهريا، كۆل، بۇالق، يامغۇر قاتارلىقالرنى ئىالھىيالشتۇرغان

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ قهدىمكى تارىخي قهھرىمانلىق . دهۋرلهرده ئۇيغۇرالر ئارىسد قويۇق ئهكس ئهتكهن

اھلىنىپ، ئۇنىڭدىن تۇغۇلغان بىر دهپ ئوغۇزخاننىىڭ سۇ ئىالھىننڭ قىزى بىلهن نىك>>ئوغۇزنامه<<داستانى

سىرلىق <<چۆچهكلهرده¨ئۇنىڭدىن باشقا كۆپلىگهن رىۋايهت. دهپ ئات قويغانلىقى سۆزلىىدۇ>>تېڭىز<<ئوغلىغا

نى ئىچىپ قويۇپ ھايۋان سىياقىغا كىرىپ قالغانلىقىدهك سىرلىق >>سىرلىق سۇ<<ئېتىقادىي تۈپهيلىدىن،>>سۇ

نىڭ ياردىمىده خهتهردىن قۇتۇلۇپ >>سۇ ئىالھى<<القىلىق مىنۇتالرداياكى ھ. ھادىسىلهر ھېكايه قىلىنىدۇ

.قالغانلىقى تهسۋىرلىنىدۇ

شىنجاڭ قۇرغاقچىلىق رايون بولغاچقا، قهدىمدىن باشال سۇنى ئۇلۇغالش ھهر خل ئهنئهنىۋى ئادهتلهر ۋه

ىشىپ ئۇيغۇرالر ئارىسىدا دىنىي شهكىل بىلهن داۋامل. ئهقىدىلهر ئارقىلىق ئىپادىلهنگهن

بهزى رايونالردا . دىن مهدهت تىلهشنى مهزمۇن قىلغان>> سۇ ئىالھى<<ئۆتكۈزۈش ئادىتىمۇ>>زاراخهتمه<<كهلگهن

تۇيۇقسىز قۇرغاقچىلىق ئاپىتى يۈز بېرىپ، زىرائهتلهر سۇسىراپ كهتكهن مهزگىللهرده يۇرت جامائهتلىرى قۇرۇپ

تهكبىر ¨ان قىلىدۇ ھهمده ئالالدىن سۇ تىلهپ دۇئاكۆللهرنىڭ بويىغا توپلىنىپ بىرهر مالنى ق¨كهتكهن دهريا

ئۆتمهشته دىنىي خۇراپاتلىق تۈپهيلىدىن، بهزى جايالردا كۈلكۈن . دهپ ئاتىلىدۇ>>زاراخهتمه<<بۇ. ئۆتكۈزىدۇ

مهھهلله بويىچه ¨ئاپىتى يۈز بېرىپ دهريا تۇغانلىرىنى ئېتهلمىسه يۇرت

قىلىشتهك ئېچىنىشلىق >>قۇربانلىق<< تۇغۇنغا بېسىپئىسىملىك بىرسىنى>>تۇرسۇن<<ياكى>>توختى<<يىغىلىپ

ئىسىملىكلهر ئاساسهن نامرات، >>تۇرسۇن<<توختى،<<تۇغانغا بېسىلىدىغان بۇنداق. ئادهتلهرمۇ يۈز بهرگهن

بۇ ناھايىتى ئاز ئۇچرايدىغان خۇراپىي ئادهت بوۇپ، كېيىنچه پۈتۈنلهي . كهمبهغهللهر ئارىسىدىن تالالنغان

.ئهمهلدىن قالغان

Page 274: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 274

سۇ يهتته <<ئۇيغۇرالر يهنه، سۇ ئۈزۈپ چۈش كۆرسه، شۇ ئادهمنىڭ گۇناھى يۇيۇلىدۇ ۋه بهختلىك بولىدۇ،

ئايىغى <<،>>سۇغا تهرهت قىلىش ئهڭ ئېغىر گۇناھ<<،>>سۇغا تۈكۈرسه گۇناھ بولىدۇ<<،>>يۇمىالنسا ھاالل

، قوي، ئۆچكه قاتارلىقالر قىش ھاالل ھايۋانالردىن كاال<<،>>چىقمايدىغان توختام سۇنى ئىچكىلى بولمايدۇ

كۆللهرگه چۆكۈپ كېتىپ، مۇز ئېرىگهندىن كېيىن تېپىلىپ قالسا، گېلىغا پىچاق سۈرگهندىن ¨ۋاقىتلىرىدا دهريا

ئۆستهڭ ، ¨ئېرىق<<،>>كېيىن تېپىلىپ قالسا، گېلىغا پىچاق سۈرگهندىن كېيىن قان چىقسىال يېيىشكه بوىلدۇ

دېگهنگه ئوخشاش نۇرغۇن پهرھىزلهر بولۇپ، كىشىلهرنىڭ ئۇنىڭغا ئهمهل >>كۆللهرده كىر يۇيۇش گۇناھ بولىدۇ

سۇنى ئۇلۇغالش ئېتىقادى تۈپهيلىدىن ئۇيغۇرالردىن تارىخىدا ئۆتكهن . قىلىشنى ئادهتكه ئايالندۇرغان

دهپ بىلىپ، ئىسىمنىڭ >>سۇ ئىالھىنىڭ پهرزهنتلىرى<<كۆپلىگهن خانالر ۋه قهھرىمانالر ئۆزلىرىنى

ئۇيغۇر قۇتلۇق كۆل بىلگه <<،>>كۆل ئهركىن<<مهسىلهن،. سۆزىنى قوشۇپ ئاتاشقانىدى) سۇ(>>لكۆ<<بېشىغا

ئۇنىڭدىن . قاتارلىقالر>>كۆل تارقان<<،>>بىلگه كۆل قىدىر خان<<،>>كۆلتېكىن<<،>>قاغان

نورۇزبۇال<<،>>مارجانبۇالق<<،>>بايىنبۇالق<<،>>يانبۇالق<<،>>شوربۇالق<<،>>ئويمانبۇالق<<،>>يېتىمبۇالق<<باشقا،

جاي ناملىرى ئهنه ¨قاتارلىق يهر>>يامانسۇ<<،>>ئونسۇ<<،>>يهتتىسۇ<<،>>توقسۇ<<،>>ئاقسۇ<<،>>قىزىلسۇ<<،>>ق

.كاسلىرىدۇرنشۇ سۇ ئېتىقادىنىڭ رىئال تۇرمۇشتىكى ئى

ئوتنى ئۇلۇغالش

. اد ئادهتلىرىنىـڭ بىـرىئوتقا بولغان سېغىنىش ئىنسانالر ئارىسىدا نىـسبهتهن كهڭ يېيىلغـان ئىپتىـدائىي ئېتىقـ

مهلۇمكى، ئوتنىڭ ئىنسان تۇرمۇشى بىلهن زىچ ئاالقىسىنىڭ بارلىققا كېلىشى ئىنـسانالرنىڭ يـاۋايىلىق باسـقۇچتىن

ئوتنىڭ دهسلهپكى بايقىلىشى ئىنسان ئۈچۈن . مهدهنىيىلىك باسقۇچغا كىرگهنلىكىىنىڭ مۇھىم بهلگىسى ھېسابلىنىدۇ

الرنىڭ ئىپتىدائىي ساددا چۈشهنچىسىده ئوتمۇ مـۇئهييهن بىـر ئىالھىـي كۈچىنىـڭ ناھايىتى سىرلىق تۇيۇلغاچقا، ئۇ

شۇنىڭ بىلهن ئوتقا چوقۇنۇشنى تۈپ . شۇنىڭ ئىالھىي كۈچىنىڭ قادرىتى، دهپ قارالغان. قهدرىتى، دهپ قارالغان

ۇيغـۇرالر ئارىـسىدىمۇ قهدىمكى دهۋرلهرده ئ. بارلىققا كهلگهن) زارۇئاسترى دىنى(مهزمۇن قىلغان ئوتپهرهسلىك دىنى

ئاڭلىق ياكى ئاڭسىز ھالدا ئوت ئېتىقادىننڭ بهزى تهسىرلىرى ئادهتكه ئايلىنىپ . بۇ دىنىڭ تهسىرى قويۇق بولغان

تۆكۈن ئادهتلىرىده قىزنى كۆچۈرۈش ۋاقتىدا ھويلىغا يـاكى ¨مهسىلهن، ئۇيغۇرالرنىڭ توي. ھازىرغىچه داۋامالشقان

ى كۆرپىنىڭ ئۈستىگه ئېلىپ، ئىككى كىشى كۆرپىنىڭ ئىككـى بېـشىنى تۇتـۇپ ئىشىك ئالدىغا ئوت يېقلىدۇ، قىزن

Page 275: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 275

ئوت ئۈستىدىن ئايالندۇرىدۇ، قىزنى كۆچۈرۈپ ماڭىدىغان يولغىمۇ بىر قانچه ئورۇندا گۈلخـان يېقىلىـدۇ، گۈلخـان

تىلىتىـپ ساالمالرنى بېرىـپ، قىزنـى گۈلخانـدىن ئا¨ھۆرمىتى ئۈچۈن ئۇنى ياققان كىشىگه قىز تهرهپ بهزى سوۋغا

قىزنى يىگىتنىڭ ئۆيىگه ئهكهلگهنده، ئۆينىـڭ بوسۇغىـسىغا قىزىـل تـاۋاردىن پايانـداز . ئۆتكۈزۈش شهرت قىلىنىدۇ

¨قىـزالر تهرهپ¨سېلىپ، قىزنى شۇ پاياندازغا دهسسىتىپ ئۆيگه ئهكىرىدۇ ۋه بۇ تاۋارنى تويغـا قاتناشـقان يىگىـت

لىغـا چىققـان بـۇ پـارچه تـاۋارنى تـوي تهۋهرۈكـى قىلىـپ پارچه يرتىپ ئېلىـشدۇ، قو¨تهرهپتىن تارتىشىپ، پارچه

ئۇيغۇرالرنىـڭ قىزىـل . بۇ قىزىل تاۋار ئهنه شـۇ ئوتنىـڭ بهلگىـسىدۇر. ساقاليدۇ ياكى قولىنىڭ بېشىغا چېگىۋالىدۇ

ن دوال(بهزى رايونالردا ئۆتكۈزۈلىدىغان مهشـرهپلهر . رهڭنى ئهتىۋارلىشىمۇ ئوتقا بولغان ئهقىده بىلهن مۇناسىۋهتلىك

، ئۇنىـڭ ئهتراپىـدا چهمـبهر >>دىمۇ ئوچۇق سۇرۇنغا گۈلخان يېقىپ) مهشرىپى، قومۇل تاغلىقالر مهشرىپى قاتارلىقالر

ياساپ ئۇسسۇل ئوينايدىغان ئادهتلهر بار؛ بارات ئېيىدا ئۇزۇن ياغاچنىڭ ئۇچىغا ياغ قـاپىقىنى ئورنىتىـپ ئۇنىڭغـا

تـوۋالش >>ۋهششهمـسى<<قوشاقالر بىـلهن¨ستىگه چىقىپ، ناخشائوت ياققاندىن كېيىن ئېگىز تام ياكى ئۆگزىنىڭ ئۈ

. ئادىتىمۇ ئوتقا بولغان ئېتىقادنىڭ بىر خىـل ئاالمىتىـدۇر)دهپ ئاتىلىدۇ>> قاپاق كۆيدۈرۈش مۇراسىمى<<بۇ ئادهتته(

ــزا ــادهتلهرمۇ >>ئــوت كۆچــۈرۈش<<قىــشالقالردا¨بهزى چهت رايــونالردا ۋه يې دهپ ئاتىلىــدىغان دىنىــي خــۇراپىي ئ

تىلهپ ئۇنى كۆيدۈرۈپ، تاساددىپىي ) پاختا(بۇ بىر خل ئېرهملىك ئادهت بولۇپ، يهتته ئۆيدىن يورۇڭ . النغانساق

نـى >>ئـوت كۆچـۈرۈش<<بـۇنى. قورسىقى ئاغرىپ قالغان ياكى سانجىق تۇتۇپ قالغان بالىالرنىڭ بېشىدىن ئۆرۈيدۇ

.ئادهت قىلغان ئۇدۇملۇق مومايالر ئىشلهيدۇ

لىك بۈنىڭغا ئوخشاش ئادهتلهر خهلـق ئارىـسىدا خېلـى كـۆپ بولـۇپ، ئۇنىڭـدا ئـوتنى ئوت بىلهن مۇناسىۋهت

.ئۇلۇغالش ئاساسىي مهزمۇن قىلىنغان

دهرهخلهرنى ئۇلۇغالش¨دهل

دهرهخلهرنى ئۇلۇغالش ئادىتىمۇ تهبىئهتكه چوقۇنۇشتىن ئىبارهت ئىپتىـدائىي ئېتىقادنىـڭ بىـر مهزمـۇنى ¨دهل

دهرهخلهرمـۇ باشـقا مهۋجۇدالتالرغـا ئوخـشاش روھ ¨نىڭ ئىپتىدائىي ئېڭىـدا دهلقهدىمكى ئىنسانالر. ھېسابلىنىدۇ

¨دهرهخلهرگه ئېتىقاد قىلىدىغان ئۆرپ¨شۇنىڭ بىلهن دۇنيانىڭ ھهر قايسى جايلىرىدا دهل. بولىدۇ، دهپ قارالغان

ش ئېتىقـادى كهڭ دهرهخلهرنى ئۇلـۇغال¨ئادهتلهر بارلىقاق كهلگهن، جۈملىدىن قهدىمكى ئۇيغۇرالر ئارىسىدىمۇ دهل

Page 276: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 276

ئىدىقۇت قوجۇ خـانلىقى <<.چىقىشىنى دهرهخ بىلهن باغالپ چۈشهندۈرگهن¨ئومۇمالشقان، ھهتتا ئۆزلىرىنىڭ كېلىپ

ئۇيغۇرالردا يۇرتىدا خېلىن دېگهن بىر تاغ بولۇپ، ئـۇ <<:دا مۇنداق بىر ئهپسانه خاتىرىلهنگهن>>تۆھپه مهڭگۈ تېشى

ئۇننـڭ بىـرى، توخۇسـى دهرياسـى، يهنه بىـرى، شـولىڭگا . به قىلغـانيۇرتتىكى ئىكى دهريا ئهنه شۇ تاغنى مهنـ

ئىككــى دهريــا . بىــر كـۈنى كهچــته ئاســماندىن دهرهخـكه شــوال چۈشـۈپتۇ. دهرياســى دهپ ئاتىلىـدۇ) سـېلىڭگا(

بۇ دهرهخ خۇددىي ئادهم قورسـاق كۆتۈرگهنـدهك قورسـاق سـېلىپ . ئارىلىقىدىكى خهلق؛هر ئۇنى كۆزىتىپ تۇرۇپتۇ

شوال دهرهخكه ئۇدا توققۇز ئاي ئـون كـۈن چۈشـكهندىن كېـيىن ېلىقـى دهرهخنىـڭ قورسـىقى يىرىلىپتـۇ بۇ . قاپتۇ

قامهتلىك ئىـكهن، ئـۇ ¨بۇالرنىڭ ئهڭ كىچىكى ئهردهن بۆگۈ خاقان ئىكهن، قهددى. ئۇنىڭدىن بهش باال چىقىپتۇ

قهدىمكى ئۇيغۇرالرنىـڭ تـارىخي (>> بۇنىڭ بىلهن ئۇ ئاقساقال بوپتۇ،. خهلقنى ئاينىتىپتۇ ۋه يۇرتنى گۈللهندۈرۈپتۇ

بـۇ خىـل مهزمۇنـدىكى ) بهت¨12>>مۇقهددىمه<<. يىل نهشرى¨1981، مىللهتلهر نهشرىياتى، >>ئوغۇزنامه<<داستانى

¨ئۇالرنىـڭ ھهممىـسى دهل. رىـۋايهتلهر ئۇيغۇرالرغـا ئائىـت كـۆپلىگهن تـارىخي مهبـبهلهرده ئۇچرايـدۇ¨ئهپسانه

شتۇرۇش قهدىمكـى دهۋرلهرده خهلقىمىـز ئارىـسدا خېلـى كهڭ ئهۋج ئالغـانلىقىنى دهرهخلهرنى ئۇلۇغالش ۋه ئىالھىيال

.چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ

ھازىرمۇ ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئهنه شۇ قهدىمكى ئىپتىدائىي ئېتىقادنىڭ تهسىرى بىلهن بهزى دهرهخلهرنى ئاالھىـده

.ئهتىۋارالپ، ئۇنىڭغا سېغىنىش ئادىتى ساقالنماقتا

دىكى پېرىخونلۇق ئادىتىده، تۇغ باغلىنغاندا ئۇنىڭ ئۈسـتىگه بىـر تـال ئالمـا شـېخى ئېـسىپ ئۇيغۇرالر ئارىسى

الردىـن >>يامـان روھ<<چۈنكى كىشىلهرنىڭ ئېتىقادىدا، ئالما،. پېرىخۇننىڭ قولىدىمۇ ئالما شېخى بولىدۇ. قويۇلىدۇ

هگسۇن، دهپ ئالما بوسـتى يـاكى خالىي بولغان خاسىيهتلىك دهرهخ، دهپ قارىلىدۇ، شۇڭا ئهرۋاھالرنىڭ روھىغا ت

.ئالما قېقى بىلهن ئىسرىق سالىدۇ

ئۇيغۇرالر قېرى، يالغۇز دهرهخلهرنى تىلسىملىق دهرهخ دهپ قاراپ، كهسـمهيدۇ، ھهتتـا بۇنـداق دهرهخلهرنىـڭ

يېنىدىن ئۆتۈشكه توغرا كهلگهنده، ئۇلالغلىق بولسا ئۇالغدىن چۈشۈپ دۇئا قىلىش ئارقىلىق شـۇ دهرهخـكه بولغـان

.ھۆرمىتىنى ئىپادىلهيدۇ

Page 277: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 277

ــدۇ ــلهن قاراي ــار بى ــده ئېتىب ــۇ ئاالھى ــۈجمه دهرخىغىم ــز ئ ــسىدىكى. خهلقىمى ــشىلهر ئارى ــۇش <<كى ــۈجمه قوي ئ

دېگهن ئهنئهنىۋى ئهقىده بولغاچقا، ھهر بىر ئائىلىده دېگۈدهك ئۈجمه دهرىخى ئۆستۈرۈش ئادهت بولـۇپ >>ساۋابلىق

نڭ ئۇۋىقىنى ناننىڭ ئۇۋىقى بىلهن باراۋهر دهپ قارايدۇ، باال تۇغۇلۇپ ئادهتته ياشقا چوڭ كىشىلهر ئوتۇننى. كهلگهن

قېرىق كۈنگه توشقاندا مهخسۇس مۇراىسم ئۆتكۈزۈپ بۆشۈككه سېلىش ئادىتىنىڭ ئېتنىك مهنبهسى ۋه پهيدا بوۇش

ۇرمـۇش ئۇيغۇرالرنىـڭ ت. دهرهخلهرنى ئۇلۇغالشتىن ئىبارهت قهدىمكى ئېتىقـاد بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك¨سهۋهبى دهل

.دهرهخلهرنى ئۇلۇغالشقا ئائىت مىسالالر كۆپ تېپىلىدۇ¨ئادىتىده دهل

تۇزنى ئۇلۇغالش

شـۇنىڭ بىـلهن . ئوتنىڭ كهشىپ قىلىنىشى بىلهن ئىنسانىيهت پىششىق يېمهكلىكلهر دهۋرىـگه قهدهم قويـدى

تۇزنىڭ بايقىلىشى . بايقىدىبىرلىكته يهنه ئىنسانالر تۇزدىن ئىبارهت بۇ تهبىئىي كىسالتالىق ماددىنىڭ خاسىيىتىنى

ۋه ئۇنىڭ ھاياتلىق ئېھتىياجى ئۈچۈن خىزمهت قىلدۇرۇلۇشى ھهققىده ھهر قايسى خهلقـلهر ئارىـسىدا خىلمـۇ خىـل

رىۋايهتلهرنىـڭ پهيــدا بولغىنىغـا ئوخــشاش، ئۇيغـۇرالر ئارىــسىدىمۇ بـۇ خاســىيهتلىك مـاددىنى ئۇلۇغاليــدىغان ۋه

رىـۋايهتلهرده تۇزنىـڭ ¨بۇنـداق ئهپـسانه. رىۋايهتلهر بارلىققا كهلـگهن¨پسانهمۇقهددهسلهشتۈرىدىغان قىزىارلىق ئه

قىسقىسى، تېخى تهبىئهتنىـڭ . بايقىلىشىنى نوھ ئهلهيھىسساالمنىڭ بىرىنچى ئوغلى ياپهسكه باغالپ چۈشهندۈرىدۇ

نهرسـىلهرنى سىرىنى ئىلمىي ھالـدا بىلىـش ئىمكـانىيىتىگه ئېرىـشمىگهن قهدىمكـى ئىنـسانالر تهبىئهتتىكـى بـارلىق

سىرلىقالشتۇرۇپ ئىالھىي تـۈس بهرگىـنىگه ئوخـشاش، تۇزغىمـۇ بىـر خىـل ئىالھىـي تـۈس بېرىـپ ئۇلۇغلىغـان ۋه

. قهدىرلىگهن

خهلقىمىز ئارىسىدىكى تۇزغا بولغـان ئهقىـدىنىڭ پهيـدا بولۇشـى ئۇنىـڭ ئىنـسانالر تۇرمۇشـىدا ناھـايىتى كهڭ

.قوللىنىدىغانلىقى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

الر تۇزنى تاماققا تهم كىرگۈزۈش ئۈچۈنال ئىـشلىتىپ قالماسـتىن، يهنه تۇرمۇشـنىڭ باشـقا تهرهپلىرىـدىمۇ ئۇيغۇر

خهشـهكلىرىگىمۇ مۇۋاپىـق ¨مهسـىلهن، ئۇيغـۇرالر باقمـا ھايۋانالرنىـڭ يهم. ئۇنىڭدىن كۆپ تهرهپلىمه پايدىلىنىدۇ

رنىڭ گۆشىنىڭ تهملىـك بولۇشـى ئهنه شـۇنىڭ شىنجاڭ چارىۋىلى. مىقداردا تۇز ئارىالشتۇرۇپ بېرىشكه ئادهتلهنگهن

بىلهن مۇناسىۋهتلىك ئۇنىڭدىن باشقا ئۇيغۇرالر تۇز ئارقىلىق ئادهملهر ۋه ھايۋانالردا بولىدىغان بهزى كېسهللىكلهرنى

Page 278: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 278

ئـادهتته ماغدۇرسـىز، كـۆپ تهرلهيـدىغان كىـشىلهرگه . داۋاالشنىڭ بىر يۈرۈش يهرلىك ئۇسۇللىرىنىمۇ ئىجاد قىلغان

بهل ئاغرىقى، سانجىق، قورسـاق ئـاغرىقى قاتـارلىق سـوغۇق يهلـدىن . ۆپرهك ئىستېمال قىلىشنى بۇيرۇيدۇتۇزنى ك

پهيدا بولغان ئاغرىقالرغا شور تۇز پارچىلىرىنى ئوتتا قىزىتىپ التىغا ئوراپ ئاغرىغان يهرگه تېڭىپ كېـسهلنى ئـاغرىق

ئۇنىڭـدىن باشـقا بهزى تېـره كېـسهللىكلىرىنى تـۇرز .ئازابىدىن قۇتۇلدۇرۇدىغان داۋاالش ئادهتلىرى كهڭ تارقالغان

ھــايۋانالردىكى ھهر خىــل يۇقۇملــۇق . بىــلهن داۋاالشــتىن تاشــقىرى، ئــۆي ھايۋانلىرىننــڭ ئىــشتىھاسىنى ئــېچىش

ئۇيغـۇرالر تۇزنىـڭ ھهر خىـل چىرىتكـۈچى مىكروپالرنـى . كېسهلىكلهرنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىمۇ تـۇزدىن پايدىلىىـدۇ

مېـۋه قـاقلىرىنى ). سـۈرلهش(گه ئىـگه ئىكهنلىكىنـى بىلگهنلىكـى ئۈچـۈن گـۆش قۇرۇتـۇش يوقىتىش خۇسۇسـىيىتى

.تهييارالش، پهمىدۇر، الزا ۋه باشقا كۆكتاتالرنى قۇرۇتۇپ ساقالش قاتارلىقالردىمۇ تۇزغا تايىنىدۇ

تۇزكور <<ۈزسىزالرنىئۇيغۇرالر ئارىسىدا كىشىلهرنى قاقشاتقان بوزهك قىلغان نا ئهھلىلهرنى ۋاپاغا جاپا قىلىدىغان ي

قارغاش يۈزىسىدىن ئېيتىلىدىغان بۇ تۇراقلىـق ئىبـارىگه تـۇزنى ئۇلۇغالشـتىن .دهپ قارغايدىغان ئادهت بار>>قىلسۇن

¨تـوي قىلغـان قىـز. بۇ ئهقىده ئۇيغۇرالرنىڭ نىكاھ تويى رهسمىيهتلىرىدىمۇ ئىپادىلىنىدۇ. ئىبارهت ئهقىده سىڭگهن

قاچىالنغان نان بۇردىسى ) تۇز سۈيى(اندىن كېيىن يىگىت بىلهن قىزغا شاكراب يىگىتلهرنىڭ نىكاھى ئوقۇلۇپ بولغ

ئـائىله تۇرمۇشـى تـۇزى . يېگۈزۈلىدۇ ئۇيغۇرالرنىڭ قارىشىچه، تـۇز ئىككـى ياشـنىڭ مـۇھهببىتىنى چىڭىتـارئىمىش

.تهڭشهلگهن تاماقتهك لهززهتلىك بوالرئىمىش

¨دا قىز تهرهپكه ئېلىپ بېرىلىدىغان تويلۇق سوۋغا>>چوڭ چاي<<يۇقىرىقىالردىن باشقا ئۇيغۇرالردا تويدىن بۇرۇنقى

ساالملىرى ئىچىده تۇز بولۇشى شـهرت قىلىنغـان، تـوي داسـتىخىنىنى ئاچىـدىغان كىـشىمۇ ئالـدى بىـلهن تـۇزنى

ئانىالر توي¨ئاتا. ساالمالرنى تونۇشتۇرىدۇ¨داستىخانغا تىزىپ گۇۋاھلىقتىن ئۆتكهندىن كېيىن، ئاندىن باشقا سوۋغا

بـۇ ئادهتلهرنىـڭ ھهممىـسىگه . قىلغان بالىلىرىنىڭ ئۆيىنى تۇنجى قېتىم مۇبارهكهلپ باغاندىمۇ تۇز ئېلىپ بارىـدۇ

.تۇزنى ئۇلۇغالشتىن ئىبارهت ئهقىده سىڭگهن

Page 279: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 279

ناننى ئۇلۇغالش

رىنى لهيدۇ ۋه ئۇلۇغاليدۇ، شۇنىڭ ئۈچۈن داستىخانغا چېچىلىپ كهتكهن نـان ئـۇۋاقلىرئۇيغۇر خهلقى ناننى قهدى

. دهپ ھهرگىـز دهسـسىمهيدۇ>>يامـان بولىـدۇ<<چېچىلىـپ كهتـكهن نـان ئـۇۋاقلىرىنى. تېرىۋېلىپ ئاغزىغـا سـالىدۇ

چېچىلغان نان ئۇۋاقلىرىنى كۆرسه تېرىۋېلىپ، ئادهم دهسسىمهيدىغان يهرگه قويۇپ قويىـدۇ، يـالغۇز بـۇال ئهمهس،

: يهنه

تۇغقان ۋه باشقىالر ئۇنى ئۇزىتىپ ئۇنىڭغـا ئـاقيول ¨ئۇرۇقبىراۋ ئۇزاق يهرگه سهپهرگه چىقماقچى بولغاندا، ) 1

ئۇيغـۇر خهلقىنىـڭ قارىـشىچه، نـان . تىلهيدۇ ۋه نان يوللۇق تۇتىدۇ؛ بۇ ئۇيغۇرالرنىڭ ياخشى ئادهتلىرىدىن بىرى

دېـگهن >>دىـدار كۆرۈشـۈش نىـسىپ بولـسۇن<<نان يوللۇق تۇتـۇش.يۇمىالق بولغىنى ئۈچۈن ئۇ دىدارنىڭ تىمسالى

.ىلدۈرىدۇمهنىنى ب

تۇغقانالر ¨بىر ئادهم چۈشىده نان چۈشىگهن بولسا، بۇنى ئايرىلىپ كهتكىلى ئۇزۇن بولغان يىراقتىكى ئۇرۇق) 2

.يۈز كۆرۈشىمىز، دهپ قارايدۇ

¨ئاتا. ئانىسى بىلهن خۇشلىشىدۇ¨تويى بولغان قىزنى يىگىتنىڭ ئۆيىگه كۆچۈرۈپ مېڭىش ئالدىدا قىز ئاتا) 3

رۇپ قول كۆتۈرۈپ دۇئا قىلىپ قىزنىڭ بهختلىك بولۇشىنى تىلهيدۇ ھهمده قىزنىڭ بېـشىدىن ئانا قىبلىگه قاراپ تۇ

.نان، سۇپرا قاتارلىقالرنى ئۆرۈيدۇ

نـان دهسـسهپ <<،>>نان ئۇرسۇن<<ئۇيغۇرالر ھالقىلىق پهيتلهرده ئهڭ قاتتىق، ئهڭ ئىشهنچىلىك قهسهم ئورنىدا) 4

دهپ >>نـانكورلۇق قىلىـدىغان<<قىلىـدىغان نائىنـساپ كىـشىلهرنى>>اپـاۋاپاغا ج<<.دېگهن ئىبارىنى ئىشلىتىدۇ>>بېرهي

.بۇ خىل تۇراقلىق ئىبارىلهرنڭ ھهمىسىده ناننى ئۇلۇغالشتىن ئىبارهت مۇقهددهس ئهقىده ئىپادىلهنگهن. قارغايدۇ

Page 280: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 280

تۇمارغا ئهقىده

سهن قاياقتىن كېلىسهن،<<

.چىرايلىقىم كۆزى خۇمار

ساڭا تىلىم تهگمىسۇن،

>>.غا ئاسقىن تىلتۇماربوينۇڭ

دېگهن بۇ بىر كوبلىت قوشاق ئۇيغۇر خهلقى ئارىسىدا تۇمارغا بولغان ئېتىقادنىڭ بىر خىل ئهنئهنىۋى ئهقىدىگه

.ئايالنغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ

ئېرهملىك سېھرىي ئادهتلهرنىڭ بىر خىلى بولـۇپ، شـامانىزىم ¨تۇمار پۈتۈش ئهسلىده شامان ئهقىدىسىدىكى ئهم

كېييـنچه بـۇ . شامان تهرىپىدىن پۈتۈلهتتى¨دهپ ئېتىلىدىغان دىن ئادىمى>>قام<<،>>كاھىن<<ئۇ مهخسۇسدهۋرىده

ئادهت خهلق ئارىسىدا داۋاملىشىپ قانداقتۇر كىشىگه روھىي خاتىرجهملىك بهخش ئېتىش خاسىيىتىگه ئىگه بولغان

.مهنىۋى ئهقىدىگه ئايلىنىپ كهتتى

شـۇڭا . تىن ساقاليدۇ، دهپ قارىلىدۇ>>كۆز تېگىش<<،>> تىل تېگىش<< تۇمارئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئهقىدىسىده

ئانىسىنىڭ ¨ئۇالر سېرىق ئىتنىڭ تۈكى، قېرى سۆگهتنىڭ پورى، كونا چاپاننىڭ مېزى، ئادراسماننىڭ بهرگى، ئاتا

لىـپ تىكىـپ كىرپىكى ، قاتارلىق ئېرهملىك نهرسىلهرنى كىچىككىنه رهخت پارچىسىغا ئوراپ، ئۇنى ئۈچ بۇرجهك قى

كۆزى ياماننىڭ كۆزىدىن، تىلى ياماننىڭ سۆزىدىن، ئىچى ياماننىـڭ ئىچىـدىن ساقلىغايـسهن <<ئۇدۇملۇق كىشىلهر

نى ئارزۇلۇق پهرزهنتلىرىنىڭ بوينىغا يـاكى قولتۇقىغـا >>كۆز تۇمار<<دهپ دۇئا قىلىپ ھۈرگهندىن كېيىن بۇ>>!خۇدايىم

يهنه >>كۆز تۇمـار<<. قاسماق بولۇپ كهتسىمۇ ئالدىراپ ئېلىۋاتمهيدۇكىرلىشىپ،>>كۆز تۇمار<<بۇنداق. ئېسىپ قويىدۇ

بۇلىمـاچ يـۇمىالق ¨يۇمىالق، تۆت بۇرجهك ۋه ئالته بۇرجهك شهكىلدىمۇ ياسىلىدۇ، ئۇنىڭدىن باشقا قارا ياكى ئاال

رنىـڭ بىـر بۇمـۇ تۇما. مارجانغا يىپ ئۆتكۈزۈپ بالىالرنىڭ بوينىغا ياكى بۆشۈككه ئېسىپ قويىدىغان ئادهتمۇ بـار

.دهپ ئاتىلىدۇ>>كۆزمۇنچاق<<خىلى بولۇپ

¨گۈلىستانلىق ھويال¨خهلق ئارىسىدا يهنه بۇلۇق ئۆسكهن ھهر خىل زىرائهت ئېتىزلىرىغا، ئازاده ياسالغان گۈل

كـۆز <<ئاراملىرىغا، ئۈزۈمى ئوخشىمىغان تال بېدىشلىرىگه، مهي باغالپ پىشىۋاتقان ئهنجۈر ۋه باشقا مېۋىزارلىقالرغـا

Page 281: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 281

تىن ساقالش ئۈچۈن ئىتننڭ بېـشى، ئېـشهكنىڭ كاللىـسى، قـارا قاغىنىـڭ ئۆلـۈكى قاتـارلىقالرنى يـاكى >>شتىگى

بۇمۇ بىر خىل تۇمار بولۇپ، ئۇنىڭدىمۇ گۈزهللىكنىڭ يارقىنلىقىنى . لىرىنى ئېسىپ قويىدۇ>>جىن قورچاق<<كۆرۈمسىز

.لىق خاسىيهت بار، دهپ قارايدۇ>>كۆز تۇمار<<خىرهلهشتۈرگۈچى

مهيلى قايـسى خىـل شـهكىلده بولۇشـىدىن قهتئىيـنهزهر خهلقىنىـڭ نهزهرىـدىكى ئـارزۇلۇق ۋه قهدىرلىـك تۇمار

.الردىن ساقالپ قېلىش مهزمۇنى سىڭدۈرۈلگهن>>يامان تىل<<،>>يامان كۆز<<نهرسىلهرنى

>>سول<<ۋه>>ئوڭ <<

كۈچ ۋه ئهپچىللىك جهھهتتىن پهرقى بۇ مۇئامىله . غا ئاالھىده مۇئامىله قىلىدۇ>>سول<<بىلهن>>ئوڭ<<ئۇيغۇر خهلقى

. بولىدىغانلىقى ئۈچۈن ئهمهس، مۇھىمى،بۇنىڭغا بهزىبىر دىنىي ئهقىده سىڭگهنلىكى ئۈچۈندۇر

:تىكى مۇنۇ قۇرالر بىلهن ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ>>قاتادغۇبىلىك<<بۇنى

ئېرۇر ياخشىلىق ئوڭ، يامانلىق ئۇ، سۇل،. 917

.لجهھهننهم سولۇڭدا، بېھىش ئوڭدا ئو

غا بولغان ئهقىدىسىنىڭ ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه ئىكهنلىكىنى >>سول<<بىلهن>>ئوڭ<<بۇ مىسال ئۇيغۇرالردا

.كۆرسىتىدۇ

.غا بولغان مۇئامىله نۇرغۇن جهھهتته كۆرۈلىدۇ>>سول<<بىلهن>>ئوڭ<<ئۇيغۇرالردا

سا پېشكهنلىكتىن بېشارهت، دهپ قارايدۇ، ئۇيغۇرالر ئوڭ قاپاق تارتسا ياخشىلىقتىن بېشارهت، سول قاپاق تارت) 1

شۇڭا تارتىۋاتقان سول قاپاقنى داۋاملىق تارتقۇزماسلىق ئۈچۈن، ئۇنىڭغا سامان پارچىسى چاپالپ قويىدۇ ياكى تۈكۈرۈك

.بىلهن ھۆلدهپ تارتىۋالغان سول قاپاقنى سىيالپ قويىدۇ

نى تىلغا >>بىسمىلال<<ى بىراۋنىڭ ئۆيىگه كىرگهندهياشانغان ئادهملهر مهسچىت قاتارلىق مۇقهددهس يهرلهرگه ياك) 2

:بۇ ھهقته يۈسۈپ خاس ھاجىپ مۇنداق يازىدۇ. ئېلىپ، بوسۇغىدىن ئوڭ پۇتىنى ئېلىپ كىرىدۇ

Page 282: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 282

ئىشىكتىن كىرۇرده كىر ئوڭ پۇت بىلهن،. 4057

.ئهمىر قىلسا ئاڭال، پاراسهت بىلهن

گه چاي، تاماق ياكى باشقا نهرسه سۇنۇش توغرا كهلگهنده ئوڭ نغا ياكى ھۈرمهتلىك ئادهملهرمائۇيغۇرالردا مېھ) 3

بۇ ھهقته يۈسۈپ خاس ھاجىب مۇنۇالرنى . سول قولىنى ئىشلىتىش تولىمۇ ھۆرمهتسىزلىك بولىدۇ. قولىنى ئىشلىتىدۇ

:يازىدۇ

سۇنۇلغاي بىسمىلال بىلهن ئوڭ قولۇڭ،.4797

.بولۇپ بهرىكهت يېمهكته، بېيىيسهن ئۆزۈڭ

دهپ ساالم بېرىدۇ >>ئهسساالمۇ ئهلهيكۇم<<ر خهلقى بىراۋ بىلهن كۆرۈشكهنده ئوڭ قولىنى كۆكسىگه ئېلىپئۇيغۇ) 4

.ياكى ئوڭ قولى بىلهن قول ئېلىشىپ كۆرۈشىدۇ

سول . ، دهپ ئوڭ ياننى بېسىپ ياتىدۇ>>يامان بولىدۇ<<ئۇيغۇرالر كېچىسى ياتقاندا سول ياننى بېسىپ ياتسا) 5

بۈگۈن ئوڭ يېنىدىن قوپماي <<چىسى قارا بېىسپ قېلىپ مىجهزى چۇسلىشىپ قالسا، باشقىالر ئۇنىياننى بېسىپ يېتىپ كې

.دهيدۇ>>سول يېنىدىن قوپقان ئوخشايدۇ

دېگهندهك >>ئىشىم ئوڭغا تارتتى>><<ئىشىم ئوڭدىن كهلدى<<ئۇيغۇرالر بىرهر ئامهتكه ياكى ئوڭۇشلۇققا يولۇقسا) 6

.دېگهن تهمسىلمۇ مۇشۇنىڭغا قارىتىلغان>>ونغا يهتكۈچه، يولۇڭ ئوڭ بولسۇنمېلىڭ ئ<<.ئىبارىلهرنى قوللىنىدۇ

نى ئۇلۇغالش>>قىبله<<

¨چـۈنكى بهيتـۇلال. تولىمۇ مـۇقهددهس ھېـسابلىنىدۇ>>قىبله<<لمانالردا ، جۈملىدىن ئۇيغۇرالرداۇپۈتۈن مۇس

. كىچىك تهرهت قىلمايدۇ¨تۇرۇپ چوڭمهككه قىبله تهرهپته بولغىنى ئۈچۈن، شۇڭا ئۇيغۇرالر ھهرگىز قىبلىگه قاراپ

ئاخشىمى ياتقاندا پـۇتىنى ھهرگىـز قىـبله . ھاجهتخانىالرمۇ شىمال ۋه جهنۇب تهرهپكه قاراپ ئولتۇرۇشقا ماسالشقان

باشنى قىبله تهرهپكه قىلپ ياتىدۇ، شۇنداقال مۇردا گـۆرگه قويۇلغانـدىن كېـيىن يـۇزىنى . تهرهپكه قىلىپ ياتمايدۇ

.مال بوغۇزلىغاندىمۇ مالنىڭ بېشى قىبله تهرهپكه توغرىالپ بوغۇزاليدۇ. پ قويىدۇقىبله تهرهپكه قىلى

Page 283: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 283

خۇددى مۇسۇلمانالرنىڭ مهسچىت، خانىقا مېھرابلىرىغا ئوخشاش، ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆي قۇرۇلمىسىدىكى مېھمانخانا

از ئوقۇشقا توغرا كهلگهنده ئۆيده نام. كۆرپىلهرنى تىزىپ قويىدىغان مېھراب ئويۇلىدۇ¨ئۆينىڭ قىبله تهرىپىگه ئورۇن

بهلكـى ئىـشىك شـهرق . ئۆيلهرنىـڭ ئىـشىكى قىـبله تهرهپـكه قرىتىلمايـدۇ. ئهنه شۇ مېھرابقا قاراپ ناماز ئوقۇلىدۇ

.نى ئۇلۇغلىغانلىقىنىڭ ئىپادىلىرىدۇر>>قىبله<<بۇالرنىڭ ھهممىسى. تهرهپكه قارىتىپ قويۇلىدۇ

ئۇيغـۇرالر تهبىـئهتكه . يىن پهيدا بولغان دىنىي ئـادهت ئهمهسنى ئۇلۇغالش نوقۇل ئىسلم دىنىدىن كې>>قىبله<<

هت ھادىسىلىرى ۋه ئىجتىمائىي ھادىـسىلهرنىڭ پهيـدا بولـۇش سـهۋهبلىرىنى .چوقۇنغان ئىپتىدائىي دهۋرلهرده تهبىئ

كه چوقۇنـۇش ئهۋج ئالغـان ئاشـۇ )ئاسـمان(كـۆك . تهسـهۋۋۇر قىلغـان>>ئىالھىيالشـتۇرۇپ<<چۈشىنهلمىگهچكه، ئۇنى

گه مهركهزلهشـتۈرۈپ، قۇياشـنى )قۇيـاش(تىدائىي دهۋرده بىزنىڭ ئهجدادلىرىمىز كۆككه بولغان ئېتىقادىنى كۈن ئىپ

قۇياشـنىڭ . دهپ، ئۇنىڭغـا يۈكـسهك ئېتىبـار بىـلهن قارىغـان>>تهڭرى<<پۈتكۈل كائىناتقا يورۇقلۇق بهرگۈچى باش

هپ بىلگهچـكه، بـۇ سـاددا چۈشـهنچىدىن تـۆت د>>تهڭرىنىڭ قۇدرىتى<<شهرقتىن كۆتۈرۈلۈپ غهربكه پېتىشىنى ئۇالر

تهڭرىنىـڭ <<ھهققىده سىرلىق قاراشالر شـهكىللهنگهن، يهنـى قۇيـاش پاتقـان غهرب تهرهپنـى>>خاسىيىتى<<تهرهپنىڭ

ئاالھىـده ) قىـبله تهرهپ(گه بولغان يۈكـسهك ئېتىقـادى تۈپهيلىـدىن غهرب >>قۇياش تهڭرىسى<<دهپ قاراپ،>>ئۆيى

مۇشۇ ئىپتىدائىي ئېتىقاد ئادهتلىرى كېيىنچه ئىسالم دىنىنىڭ ئاقىدىلىرى بىلهن . شتۈرۈلگهنمۇقهددهسله. ئۇلۇغالنغان

.نى ئۇلۇغالش بىر خل ئادهت شهكلىده داۋاملىشىپ كهلگهن>>قىبله<<يۇغۇرۇلۇپ

جۈمه

¨هنۇپ قالغاچقا، شۇ كۈنى ھۈنهرۋلمۇسۇلمانالردا، جۈملىدىن ئۇيغۇرالردىمۇ جۈمه كۈنى ئارام ئېلىش ئادهت بو

ھهر قايسى مهھهللىنىڭ كىچىـك مهسـچىتنىڭ جامـائىتى . كاسىپ، تىجارهتچى ۋه باشقىالر ئۆز ئىشىنى توختىتىدۇ

بىرى بىلهن يۈز كۆرۈشـمىگهن ¨بىر ھهپته ئۆز ئىشى بىلهن بولپ بىر. چوڭ جاماگه يىغىلىپ جۈمه نامىزى ئوقۇيدۇ

شۇنداق بـولغىنى ئۈچـۈن جـۈمه كـۈنى يـول . شىدۇبىرى بىلهن يۈز كۆرۈ¨ئادهملهر مۇشۇ مۇناسىۋهت ئارقىلىق بىر

مۇسۇلمانالر جۈمهنى ئۇلۇغ بىلگىنى ئۈچۈن، بىراۋ شۇ كۈنى ۋاپـات قىلـسا يـاكى يهرلىكـكه . غا چىقمايدۇ)سهپهر(

جۈمه نامىزىغا كېلىدىغان جامائهت كۆپ بولغىنى ئۈچۈن، ۋاپـات بولغۇچىنىـڭ . قويۇلسا، ناھايىتىخۇش بولۇشىدۇ

Page 284: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 284

بۇنىڭـدىن باشـقا يـاش كېلىـنلهر . دهپ، خۇرسهن بولۇشىدۇ>>ناماز تاپتى<<ھازىدارالر. ئوقۇلىدۇجىنازىسى جاماده

.ئانىسىنى كۆرۈپ كېلىدۇ¨ئانىسىنڭ ئۆيىگه، ياالغلىق، يا ھارۋا بىلهن جۈملهپ بېرىپ ئاتا¨جۈمه كۈنى ئاتا

كهينىدىكى ئىشالر¨تۇغۇتنىڭ ئالدى

بۇالرغا ئۇيغۇرالر ئۆز تارىخىدا ئېتىقاد . چه قاراش ۋه ئهقىدىلهر ساقالنغانئۇيغۇرالردا تۇغۇت ئىشلىرىغا دائىر بىر مۇن

مهسىلهن، ئايالالرنىڭ ھامىلدارلىق مهزگىلىده ھامىلدارنىڭ فىزىنومىيىسىده . قىلغان دىنالرنىڭ ئهقىدىلىرى سىڭگهن

بۇ . ه ئىپادىلىنىدۇبۇ ئۇالرنىڭ كۆڭلى بىر نهرسه تارتىدىغان ھالىتىنىڭ شهكىللىنىشىد. ئۆزگىرىش بولىدۇ

.ئىچمهكته ئىپادىلىنىدۇ¨سېزىك كۆپىنچه يېمهك. دهپ ئاتىلىدۇ>>سېزىكلىك<<ھالهت

. ئۇيغۇرالر ھامىلدارنىڭ سېزىك بولغان نهرسىگه قاراپ ئۇنىڭ ئوغۇل ياكى قىز تۇغىدىغانلىقىغا ھۆكۈم قىلىشىدۇ

چىق نهرسىگه سېزىك بولغان بولسا قىز تۇغىدۇ، ھامىلدار چۈچۈمهل نهرسىگه سېزىك بولغان بولسا ئوغۇل تۇغىدۇ، ئاچ

.ھامىلدار سېزىكلىك مهزگىلده نۇرغۇن نهرسىلهردىن پهرھىز تۇتىدۇ. دهپ قارىشىدۇ

ئۇالرنىڭ قارىشىچه، ھامىلدار چىرايلىق نهرسىگه قارىسا تۇغۇلغان باال چىرايلىق، سهت نهرسىگه قارىسا تۇغۇلغان باال

تۆگه ئون (لىك مهزگىلده تۆگه گۆشى يېسه، تۇغۇت ۋاقتى ئۇزىراپ كېتهرئىمىش سهت بولۇپ تۇغۇالرئىمىش، سېزىك

ئىشقىلىپ ھامىلدارلىق . ، توشقانغا قارىسا تۇغۇلغان باال توشقان كالپۇك بولۇپ قاالرئىمىش)ئىككى ئايدا تۇغىدۇ

.مهزگىلىده ھامىلدار نېمىگه كۆپرهك قارىسا، ئۇنىڭ ئهكسى ھامىلدا ئهكس ئېتهرئىمىش

ۇرالردا، بولۇپمۇ تۇنجى تۇغۇت ئۆز ئانىنىڭ ئىده بولىدۇ ھامىلدار يهڭگىشتىن بىرهر ئاي بۇرۇن، ئۇنىڭ ئانىسى ئۇيغ

بىار قانچه ئايالنى ئېلىپ ئاالھىده داستىخان قىلىپ، قىزىىنى ئۆز ئۆيىده يهڭگىتىش ئۈچۈن سوراپ كېلىدۇ، بۇالر ئوبدان

.دۈرىدۇكۈيئوغول تهرهپ رازىلىق بىل. مېھمان قىلىنىدۇ

ھامىلدار مېڭىش ئالدىدا قېيىن ئاتا ئاالھىده ئىسرىق سېلىپ كېلىننىڭ بېشىدىن ئۆرۈيدۇ ھهم قولكۆتۈرۈپ دۇئا

سائىتى توشۇپ كۆز يورۇغاندىن كېيىن، مهخسۇس بىر ئادهم ¨ھامىلدارنڭ ۋاقتى. قىلىپ، كېلىنىگه ئوڭايلىق تىلهيدۇ

تۇغۇتلۇق ئۆيگه . خهۋهر يهتكۈزگۈچىلهرگه سۈيۈنچه بېرىلىدۇ.بوۋاقنىڭ ئاتىسى تهرهپكه خۇش خهۋهر يهتكۈزىدۇ

شۇڭا تۇغۇتلۇق ئۆي ئىشىكىگه قىزىل التا پارچىسى ئېسىپ قويۇش . توغقۇچىنىڭ ئانىسىدىن باشقا ئدهم كىرمهيدۇ

بىر ئاز دهم. ئېچىپ كهلگهنلهر ئالدىراپ كىرمهيدۇ¨يېقىندىن ھېرىپ¨بۇنداق ئۆيگه يىراق. ئادىتى شهكىللهنگهن

Page 285: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 285

ئۇنداق قىلمىغاندا ئۆيگه . ئېلىۋالغاندىن كېيىن، شۇنداقال ئۆينڭ بوسۇغۇسىغا ئىسرىق سېلىنغاندىن كېيىن كىرىلىدۇ

.زهخمهت يهتكۈزۈپ قويىدۇ، دهپ قارايدۇ¨كىرگۈچى بىلهن يامان روھالر ئهگىشىپ كىرىۋېلىپ بوۋاققا زىيان

بالىنى بۆشۈككه ۋاقتىدا سالماي كېچىكتۈرگهنده، . دۇبوۋاقنىڭ كىندىكى چۈشكهندىن كېيىن، باال بۆشۈككه سېلىنى

. بالىنى بۆشۈككه سالغاندا، ياشانغان ئۇدۇملۇق ئايال تهكلىپ قىلىنىدۇ. بالىنىڭ بۆشۈككه ئۆگهتمىكى تهس بولىدۇ

بهش ئۇششاق باال ¨قوشنىالرنىڭ بالىلىرىدىن تۆت¨قولۇم. بۇ ئايال بۆشۈكنى راساليدۇ ۋه بۆشۈككه ئىسرىق سالىدۇ

بالىالر نۆۋهت . بۇ بالىالر بۆشۈكنىڭ بىر يېنىدا، بۆشۈككه سالغۇچى ئايال يهنه بىر يېنىدا ئولتۇرىدۇ. اقىرتىلىدۇچ

ئالدىن راسالپ قويغان بوغۇرساق، كهمپۈت، >>بۆشۈك ئانا<<دهپ بۆشۈك ئاستىدىن قول سۇنىدۇ،>>ئىڭگه موما<<بىلهن

بالىنى بۆلهپ بولغاندىن كېيىن يامان روھالر >>بۆشۈك ئانا<<.ېرىدۇدهپ بىر ئۇچۇمدىن ب>>مانا ساڭا<<قۇرۇق مېۋىلهردىن

نىڭ زىيانكهشلىك قىلىپ قويۇشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن بوۋاق ئوغۇل بولسا، بېشىغا پىچاق قاتارلىق )ئالۋاستىالر¨جىن(

چوڭ قىلىشتا بۆشۈكنىڭ باال .دهپ ئهينهك قويۇپ قويىدۇ. ئهگهر قىز بولسا يانام روھالر ئهكس ئېتىدۇ. تىغ قويۇپ قويىدۇ

بۆشۈكنىڭ ئوردىسى، تىزلىق، پۇت ياستۇقى، كۈلتۈك، شۈمهك قاتارلىقالر ئاپتاپقا سېلىنىپ . 1. رولى ناھايىتى زور

باال بۆشۈككه زاكا، يۆگهكلهرگه ئوراپ بۆلهنگهنلىكتىن شامال تېگىپ . 2. تۇرغاچقا، بالىنىڭ ئورنى پاكىز بولىدۇ

باال بۆشۈككه راۋۇرۇس تېڭىلغانلىقتىن جىسمانىي جهھهتتىن ساغالم . 3. ى بولىدۇزۇكامداپ قېلىشتىن ساقالنغىل

. توقاي بولمايدۇ¨سايماق، پۇتلىرى ئهگرى¨باشلىرى مايماق. ئۆسىدۇ

بالىنى يۇيۇندۇرۇش ئۈچۈنمۇ . بىلهن يۇيۇندۇرۇلىدۇ>>قىرىقى سۈيى <<باال تۇغۇلۇپ قىرىق كۈن بولغاندا، باال

گه تۇز >>قىرقى سۈيى<<.توقىچى ۋه ھالۋا تهييارلىنىدۇ>>قىرقى سۈيى<<. ئايال تهكلىپ قىلىنىدۇتهجرىبىلىك، ئۇدۇملۇق

قىرقى <<.نى قۇيۇپ بېرىش ئۈچۈن كىچىك باال چاقىرتىلىدۇ>>قىرقى سۈيى<<.سېلىنىدۇ ۋه سۇغا ئالتۇن تاشالپ قويۇلىدۇ

ن ئايالالر بوۋاقنىڭ بېشىدىن قويۇپ بهدهننى سۇنى ئالدى بىلهن ياشانغا. قوشۇق ياكى نوگاي بىلهن قويۇلىدۇ>>سۈيى

ئاندىن كىچىك بالىالر . دېگهندهك سۆزلهرنى قىلىدۇ>>دۆلهتمهن بولۇڭ>><<ئالىم بولۇڭ<<،>>ياۋاش بولۇڭ<<ئۇالر. يۇيىدۇ

گه >>قىرقى سۈيى<<بوۋاقنى. سۇ قۇيغان ھهر بىر بالىغا ئۈستىگه ھالۋا سېلىنغان توقاچ بېرىلىدۇ. سۇ قويۇشقا باشاليدۇ

تۈگۈچ >>قىرقى چاچ<<.ئالدۇرۇلىدۇ>>قىرقى چۋچى<<ئالماستىن بۇرۇن قولى يهڭگىل ساتىراش تهكلىپ قىلىنىپ بالىنىڭ

.قىلىنىپ ساقالپ قويۇلىدۇ

Page 286: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 286

ھهر قايسى دىن ۋه ئۇنىڭغا دائىر ئادهتلهر

ن، بـۇددا ئۇيغۇر خهلقى ئىسالم دىنىنى قوبۇل قىلىشتىن بـۇرۇن تـۇتېم، شـامان، زهردۇشـت، مـانىي، خرىـستا

اتارلىق دىنالرغا ئېتىقـاد قىلىـپ كهلـگهن، يۇقىرىقىـدهك دىنالرنىـڭ بهزى ئـادهتلىرى ئىـسالم ئهقىـدىلىرى بىـلهن

مهسـىلهن، تـۇتېم ئىپتىـدائىي دىنىـي . بىرلىشىپ، ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئوخشاشمىغان دهرىجىده سـاقلىنىپ كهلـدى

دهرهخلهرگه چوقۇنغـان ۋه ئـۇنى ئـۆز ئهجـدادى ¨ۈملۈك، دهلئېتىقاد بولۇپ، ئۇنڭغا مهلۇم بىر ھايۋانغا ياكى ئۆس

ئهنه شۇ تۇتېم دهۋرىده ئۇيغۇرالر ۋه تۈركىي خهلقـلهرده ئـۆزىنى ئۇلـۇغالش ئـادىتى كېلىـپ . سۈپىتىده ئۇلۇغلىغان

شۇڭا ئۇيغۇرالر ھهمراھ بولىدۇ، دهپ بۆرۈ ئوشۇقىنى ئـۆز يېنىـدا ساقلىـشى، يىـراق بىـر يهرگه سـهپهرگه . چىققان

ــساچىق ــۆره ئۇچرى ــدىغا ب ــهپىرىده ئال ــادهم س ــان ئ ــدى<<ق ــدىغان بول ــاقيوللۇق بولى ــهپىرىم ئ ــهپىرىنى >>س دهپ س

دهپ، يـولىنى >>سهپىرىمده بىرهر كۆڭۈلسىز ئهھۋال يۈز بېرىـدىغان بولـدى<<داۋامالشتۇرۇشى، ئهگهر تۈلكه ئۇچرىسا

هر بىـر ئايالنىـڭ كـۆزى يورۇغـان بولـسا، داۋامالشتۇرماي قايتىپ كېلىشى ئهنه شۇ تۇتېم ئهقىدىسىگه كىرىدۇ، ئهگ

دهپ سوراشـمۇ تـۇتېم >>بۆرىمـۇ يـاكى تۈلكىمـۇ<<تۇغۇت ئانىسىدىن ئۇغۇلمۇ ياكى قىزمۇ؟ دهپ سوراشـنىڭ ئورنىغـا

بۆره تۇتېمى بىلهن مۇناسىۋهتلىك بۇنداق ئـادهتلهر ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا ناھـايىتى . ئهقىدىسى جۈملىسىگه كىرىدۇ

.كۆپ

ئۇيغـۇر خهلقىـدىك . الرنـى قوغاليـدۇ)يامـان روھ(ئالۋاسـتى ¨ئوقـۇپ، جىـن) ئهپسۇن(ايىم شامان دىنىدا ئاز

¨پېرىخونلۇق، داخانلىق ئهنه شۇ شامان دىنىنىڭ ئهنئهنىسى، ئۇيغۇرالرنڭ ھازىرغىچه بۆشۈكتىكى بوۋاقالرغا جىـن

اكى تىغ قويۇپ قويۇشـى، ئالۋاستىالرنىڭ زىيان يهتكۈزۈپ قويۇشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن،بوۋاقنىڭ بېشىغا پىچاق ي

ئالۋاستىالرنىڭ بۆشۈككه بوالتماسلىق ئۈچۈن بۆشۈككه ئىسرىق سېلىشى قاتارلىق نۇرغـۇن ئـادهتلهر دىنىنىـڭ ¨جن

.ئاقىدىلىرى بىلهن مۇناسىۋتلىك

بـۇ . بۇ دىندا ئوتتىن مهدهت تىلىنىـدۇ. دىنغا ئېتىقاد قىلغان) ئوتقا چوقۇنۇش(ئۇيغۇر خهلقى بۇرۇن زهردۇشت

مهسىلهن، بىر ئادهم ساقسىز بولۇپ قالسا، . ڭ بهزى تهسىرلىرى ئۇيغۇرالر ئارىسدا ھېلىمۇ ساقلىنىپ كهلمهكتهدىننى

چاۋار تېرىپ كېلىپ، كېـسهل بولغۇچىننـڭ بېـشىنى بىـر نهرسـه بىـلهن پـۈركهپ ¨كوچا دوقمۇشلىرىدىن ئهخلهت

ۆيىگه كۆچـۈرۈپ كهلگهنـده قىزنـى قويۇپ، زاۋال ۋاقتىدا ئۇچاقداش؛ يېڭـى تـويى بولغـان قىزنـى يىگىتنىـڭ ئـ

Page 287: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 287

كۆيۈۋاتقان ئوت دۆۋىسىدىن ئايالندۇرۇش ئادىتى قاتارلىقالر زهردۇشت دىنىننڭ ئاقىدىلىرى بولۇپ، ئوتتىن مـادهت

. تىلىگهنلىكىنىڭ ئىپادىسى

. هتتـىبۇ دىن يورۇقلۇقنى مـۇقهددهس بىل. ئۇيغۇرالر بۇددا دىنى بىلهن بىر ۋاقىتتا مانىي دىنىغا ئېتىقاد قىلغان

قوجــۇ . شـۇنىڭ ئۈچــۈن كــۈن، ئــاي قاتــارلىق ئاسـمان جىــسىملىرى ئۇلۇغلىنــاتتى، ئــۇالردىن مهدهت تىلىنهتتــى

بۇرۇن ئغـۇرالر ئارىـسىدا كـۈن يـاكى . ئۇيغۇرلىرىنىڭ يېڭى چىقىۋاتقان كۈنگه قاراپ تهزىم قىلىشى بۇنىڭ مىسالى

بۇنىڭـدىن باشـقا كـۈنگه قـاراپ تـۇرۇپ .ر ئىدىتهكبىر ئۆتكۈزۈش ئادىتى با¨زار قىلىشىپ دۇئا¨ئاي كۆيسه يىغا

تهرهتخانىالرنىڭ شۇنىڭغا ماسالشتۇرۇپ ) ھازىرمۇ ياشانغانالر ئارىسىدا ساقالنماقتا(كىچىك تهرهت قىلماسلىق ¨چوڭ

بۇالر ئاسـمان جىـسىملىرىنى ¨تۇرۇپ كۈنگه قارىماسلىق) جۇنۇپ(سېلىنىشى، يۈزىنى يۇماي تۇرۇپ، بولۇپمۇ ناپاك

دېگهنـدهك ئاسـمان جىـسىملىرىنىڭ >>ئاي ، يۇلتـۇز، چولپـان، يهشـىن<<ئۇيغۇرالرنىڭ. ىقىنىڭ ئىپادىسىئۇلۇغلىغانل

. نامىنى ئۆزلىرىگه ئىسىم قىلىپ قويۇشىمۇ مانىي دىنىنىڭ ئهقىدىسىدۇر

يۇقىرىقىالر ئىستېتىك مهنه جهھهتتىن گهرچه مۇئهييهن بىر دىنىي ئېتىقادقا باغالنسىمۇ، ئهمما بۈگۈنكى كۈنـده

.ئۇ خهلق ئارىسىدا بىر خىل ئادهت شهكلىدىال مهۋجۇت بولۇپ كهلمهكته

ۋه ئۇنى تاۋاپ قىلىش>>ئوردام<<

يىلىـدىن ھـازىرغىچه ھهر يىلـى مـۈھهررهم ئېيىـدا، قهشـقهر يېڭىـشهھهر ناھىيىـسىگه ¨998ئۇيغۇرالر مىالدىيه

تتـا نهچـچه يـۈز هچچه تـۈمهن، بهزىـده ھتاۋاپچىالرنىڭ سانى ھهر يىلى نه. نى تاۋاپ قلىدۇ>>ئوردام<<جايالشقان

.ياشالر بار¨ئايال، قېرى¨بۇالرننڭ ئىچىده يۈز ياشلىقتىن ئون ياشقىچه بولغان ئهر. مىڭدىن ئېشىپ كېتىدۇ

:نى شۇنچه ئۇزاق يىلالردىن بېرى تاۋاپ قېلىشىدا مۇنداق سهۋهبلهر بار>>ئوردام<<ئۇيغۇرالرنىڭ

، ئاتهشپهرهسـلىك، بـۇددا، )كۆپ تهڭرىچىلىـك(قىلىشتىن ئىلگىرى شامان ئهجدادلىرىمىز ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد

قاراخانىالر شاھزادىللىرىدىن بولغان سۇتۇق بۇغراخان، ئهبۇ فسىر ساماننىڭ . مانىي قاتارلىق دىنالرغا ئېتىقاد قىلغان

ئۇيغـۇرالر ئىچىـده تهشهببۇسى بىلهن بۇددا دىنىدىن يېنىپ، ئسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلغانـدىن باشـالپ، بۇددسـته

لـېكىن خوتهنـدىكى بۇددىـست ئۇيغـۇرالر ئىـسالم دىنىنـى قوبـۇل قىلىـشقا . ئىسالم دىنى ئومۇملىشىشقا باشلىغان

ئۇنىماي، تىبهت بۇددىستلىرىنىڭ ياردىمى بىلهن قاراخـانىالر تهۋهلىكىـدىكى مۇسـۇلمان ئۇيغـۇرالر بىـلهن مىـالدى

Page 288: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 288

ــدىن ¨947 ــقان¨998 يلى ــچه ئۇرۇش ــۇال. يىلىغى ــرى ئهنه ئ ــڭ بى ــاتتىق جهڭلهرنى ــالقلىق ق ــسىدىكى ھ ر ئارى

.چۆلىده بولغان>>ئوردام<<شۇ

ئۇيغـۇر خهلقـى ئهلـى ئارسـالنغان شـېھىت . بۇ جهڭده قاراخانىالرنىڭ خاقانى ئهلى ئارسالنخان شېھىت بولغان

نى مىڭ يىلغا يېقىن >>ئوردام<<بولغان ۋه ئۇيغۇر سهركهردىلىرىنىڭ جهستى دهپنه قىلىنغان، كوللېكتىپ قهبرىستانلىق

.ۋاقىتتىن بۇيان، ئۈزۈلدۈرمهي تاۋاپ قىلىپ، ئۇالرنىڭ پاك روھىغا سېغىنىپ كهلدى

تهمبۇر، راۋابلىرى بىلهن يىل بويى ئـون ئىككـى ¨سۇناي، ساتار¨بۇ يهرگه ھهر يىلى كهلگهن تاۋاپچىالر، ناغرا

جايالردنىڭ مۇقـامچىلىرى، ¨جاي. ھار قىلىشىدۇمۇقامغا نهغمه قىلىپ، شادلىق ئىچىگه يوشۇرۇنغان مۇسىبىتىنى ئىز

دېـمهك، مۇشـۇ خىـل ئۇسـۇل ئـارقىلىق مۇقـامچىلىقنى . سـۇنايچىلىرى ماھـارهت كۆرسـىتىدۇ¨سازهندىلىرى،ناغرا

.ئهۋالدقا قالدۇرىدۇ¨ئهۋالدتىن

غا بېرىـدۇ يـاكى سادىغىلىرىنى يوقسۇلالر¨دىكى پائالىيهتلهر ئهجدادالر روھىغا ئاتاپ ئهكېلىنگهن نهزىر>>ئوردام<<

قهدىمكى يادىكارلىقالرنى تاۋاب . باغاليدۇ) شهده(ر بىر كىشى تۇغ .كۆپچىلىك ئوزۇقى ئۈچۈن داش قازانغا سالىدۇ

.تىالۋهت قىلىدۇ¨قىلىپ ئهجدادالر روھىغا ئاتاپ قۇرئان

كېلىـپ تـار توپ بولۇپ قهشقهرگه¨ئاندىن توپ. نى تاۋاپ قىلىش پائالىيىتى ئۈچ كۈن داۋاملىشىدۇ>>ئوردام<<

ئانـدىن . تـاۋاپ قىلىـدۇ) ئارسالنخان جهستى بۇ يهرگه دهپـنه قىلىنغـان(بوغۇزدىكى ئهلى ئارسالنخان قهبرىسىنى

ئاتۇش مهشئهتكه بېرىپ، ئۇيغۇرالرنىڭ قهھرىمان، ئهقىللىق خاقانى، ئهلى ئاسالنخاننڭ بوۋىسى سـۇلتان سـۇتۇق

شــــۇنىڭ بىــــلهن يىلــــدا بىــــر قېــــتىم . ىــــدۇمــــازىرىنى تــــاۋار قىل>>ھهزرىتــــى ســــۇلتانىم<<بۇغراخــــان

.سهيلىسى ئاخىرلىشىدۇ>>ئوردام<<ئۆتكۈزۈلىدىغان

تـاۋاپ .گرچه بىر ىخل دىنىي ئادهت بولسىمۇ، لـېكىن ئۇنىـڭ ئـاممىۋىلىقى ناھـايىتى كهڭ>>ئوردام سهيلىسى<<

بىـر تهرهپـته . ۇرىـدۇمهھهلله، ھهر بىر كىشى ئۆزلىرىنىڭ پۈتكۈل ماھارىتىنى جارى قىلد¨جهريانىدا ھهر بىر يۇرت

سـۆھبهت قۇرسـا، ¨مهدداھالر قهدىمكى جهڭنامه، قىسسىلهر ۋه خهلق داستانلىرىنى راۋابقا تهڭكهش قىلىپ زىكـرى

بىـر تهرهپـته . ئۇينايدۇ>>ساما<<سۇناينىڭ ياڭراق ساداسىغا تهڭكهش قىلىپ مىڭلىغان كىشى¨يهنه بىر تهرهپته ناغرا

ئهجدادالر روھىغا سېغىننىپ زىكرى قىلسا، يهنه بىر تهرهپته ياشـالر ۋه بـالىالر ئايالالر ساپايى بىلهن تهلقىن ياساپ

Page 289: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 289

بهزىده دارۋازالر دار باغالپ ئاجايىپ ماھارىتى بىـلهن . ئۆزلىرى خالىغان ھهر خىل ئهنئهنىۋى ئويۇنالرنى ئوينىشىدۇ

.ئون مىڭلىغان كىشىلهرنى ئۆزىگه جهلپ قىلىدۇ

ھهر بىـر .ىالرنىڭ سانى شۇنچه كۆپ بولسىمۇ، ناشايان ئىشالر يۈز بهرمهيدۇده تاۋاپچ>>ئوردام سهيلىسى<<گهرچه

.كىشى ئهجدادالر روھىغا بولغان يۈكسهك ھۆرمىتى بىلهن ئۆزىنى يامان ئىشالردىن چهكلهيدۇ

مهۋلۇت ئوقۇش

هنه ئ. بايرام مۇراسىملىرىمۇ بىزگه سـىڭىپ كىـردى¨ئىسالم دىنىنىڭ شىنجاڭغا كىرىشگه ئهگىشىپ ئۇنىڭ ھېيت

ئىسالم ( ھهر يىلى رهببىئۇل ئهۋۋال ئېيى . ئادهتته. شۇنداق دىنىي مۇراسىمالرنىڭ بىرى مهۋلۇت ئوقۇش مۇراسىمىدۇر

نىڭ ئورن ئىككىنچى كۈنى مۇھهممهت ئهلهيھىسساالمنىڭ تۇغۇلغان كۈنى بولۇپ، بۇ خـاتىره )ئاي¨3كالېندارىدا

ئۆيىگه يىغىلىـپ مـۇھهممهت پهيغهمـبهر ۋه ئۇنىـڭ ¨ر ئۆيبۇ كۈنى كىشىله>>مهۋلۇت مۇراسىمى<<ئېيىغا بېغىشالپ،

شـائىرالر پهيغهمـبهرلهرگه بېغىـشالنغان . ساخاۋهت قلىدۇ¨تىالۋهت، خهير¨ئانىسى ئامىنهنىڭ روھىغا ئاتاپ قۇرئان

.ھاپىزالر جهم بولۇپ ھۆكمهت ئېيتىدۇ. مهدھىيه ناملىرىنى ئوقۇيدۇ

مۇشۇ ئـاي ئىچىـده بهزى ئـائىلىلهرده مهخـسۇس . دهپمۇ ئاتىلىدۇ>> مهۋلۇت ئېيى<<رهبىبىيهلئاۋۋال ئېيى ئادهتته

. ئۆتكۈزۈلىدۇ>>مهۋلۇت چېيى<<قوشنىالرنىڭ قانىشىشى بىلهن¨تۇغقان، قولۇم¨مهۋلۇتچى موللىالرنى چاقىرىپ ئۇرۇق

چېـۋىلهرنى تىزىـدۇ ھهمـده بىـر ¨گېزهك ۋه مېۋه¨مۇراسىم ئۈچۈن ئاالھىده داستىخان تهييارالپ، پوشكال، قهنت

موللىالر مهۋلۇت ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن ھهممه . تهخسىگه ئهتىر چېچىلغان يېڭى پاختا پارچىلىرىنى تىزىپ قويىدۇ

قىلىنغان پاختا پارچىلىرىنى بىـر تالـدىن >>دهمىده<<مهۋلۇتكه قاتناشقان ھهر بىر كىشى. تهكبىر قىلىدۇ¨كىشى دۇئا

ئـۈچ ¨گېزهكلهردىنمـۇ ئىككـى¨الىدۇ، داسـتىخاندىكى قهنهتئېلىپ پۇرايدۇ ۋه ئاۋايالپ خاس يانچۇقلىرىغا سېلىۋ

.نى ئۈلهشتۈرۈپ بېرىدۇ>>دهمىده<<چاقىلرىغا بۇ خاسىيهتلىك¨ئۆيلىرىگه قايتقاندىن كېيىن باال. تالدىن ئېلىشىدۇ

ساالمالر ¨مهۋلۇت ئوقۇغان موللىالرنى چاقىرغۇچى كىشى مهۋلۇتنىڭ خاتىرىسى سۈپىتىده پۇل ياكى باشقا سوۋغا

.مهۋلۇت ئوقۇش بىر خىل دىنىيي ئادهت بولۇپ، ئۇنى ھهممه كىشىنىڭ ئۆتكۈزۈشى شهرت ئهمهس. هن ئۇزىتىدۇبىل

بارات كېچىسى

Page 290: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 290

. ئۆتكۈزۈلىدۇ) شهئباننىڭ ئون تۆتىنچى كۈنى كېچىسى(بۇ دىنىي مۇراىسىم ھهر يىلى رامىزان ئېيىدىن ئىلگىرى

بـۇ كـۈنى كىـشىلهر . دهپمۇ ئاتىلىدۇ>>بارات كېچىسى<<لىداياكى خهلقنىڭ جانلىق تى>>بارائهت كېچىسى<<شۇڭا ئۇ

ــوۋزىقىنى ســويۇۋېىلپ، كانــاي شــهكلىده قۇرۇتۇلغــان (ئۆيــدىن ياغلىقاپــاق، قوغــاچ ¨ئــۆي ــرهك دهرىخىنــڭ ق تې

تىـالۋهت ¨الردىن يېقىلغان مهشئهللهرنى كۆتۈرۈپ، قهبرىستانلىقالرغا توپلىنىپ، ئهرۋاھالرنىڭ روھىغـا دۇئـا)يېقىلغۇ

شۇنداقال مهھهللىدىكى . چۆچهك ۋه قىسسه ئېيتىشىدۇ¨ مۇقام ۋه ھۆكمهتلهرنى ئوقۇپ ساما سالىدۇ، ھېكايهقىلىدۇ،

بـالىالر جهم بولــۇپ، ياغلىقاپـاقنى ئــۇزۇن بادرىنىـڭ ئۇچىغــا بېكىتىـپ مهســچىتنىڭ ئۆگزىرىـسى يــاكى ¨ياشـالر

:مهھهللىدىكى ھهممه كىشى كۆرهلهيدىغان ئېگىزلىككه چىقىپ مهشئهل يېقىپ

بارات كهلدى تۇيدۇڭالرمۇ،

قازانغا ياغنى قۇيدۇڭالرمۇ؟

ــمه >>بــارات قوشــىقى<<دهپ باشــلىنىدىغان ــلهن تــوۋالپ ھهم ــۆزىگه خــاس ئاھــاڭى بى ــاۋازدا ئ ــۇقىرى ئ نــى ي

دهپ >>ۋهششهمــسى تــوۋالش<<بــۇنى. نىــڭ كىرگهنلىكىــدىن خهۋهردار قىلىــدۇ>>بــارات كېچىــسى<<كىــشىنى

بـارات <<.قۇيماقالرنى ھهدىيه قىلىشىدۇ¨ كىشىلهر ئۆيلىرىده پىشۇرۇلغان پوشكالتوۋلىغانالرغا>>ۋهششهمسى<<.ئاتايدۇ

بۇرۇن ئۆلـۈپ . ئهرۋاھالرنى يوقالش مۇراسىمى بولۇپ، كونا بارات، يېڭى بارات دهپ ئىككىگه بۆلۈنىدۇ>>كېچىسى

وقالش يېڭى بـارات كهتكهن ئهجدادالرنىڭ روھىغا سېغىنىش كونا بارات، شۇ يىلى ئىچىده ئۆلگهنلهرنىڭ روھىنى ي

.دېيىلىدۇ

ر روھىغـا :ئهجدادال<<گهرچه ئىسالم دىنىي مۇراسىمى دهپ قارالسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ مهزمۇنىغا>>بارات كېچىسى<<

.تىن ئىبارهت ئىپتىدائىي ئېتىقادنىڭ روھى سىڭگهن>>سېغىنىش

ئىددهت

Page 291: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 291

غۇچه شهرىئهت قانۇنى بويىچه ئهرگه تېگىش ئهردىن ئاجرىغان ياكى ئېرى ئۆلگهن ئايالنىڭ ھامىلدارلىقى ئېنىقالن

شۇنىڭ ئۈچۈن ئهردىن ئاجرىغان ياكى ئېـرى . مهنئى قىلىنغان يۈز كۈنلۈك مۇددهت ئىددهت تۇتۇش دهپ ئاتىلىدۇ

ئهگهر بىر ئايـال . ئۆلگهن بىر ئايال شهرىئهت قانۇنىغا ئاساسهن ئۈچ ئاي ئون كۈن ئىددهت تۇتۇشقا مهجبۇر بولىدۇ

انۇنىغا رىئايه قىلماي ئهرگه تهگسه، قورساقتىكى بالىنىڭ ئاۋۋالقى ئهرگه يـاكى كېـيىن تهگـكهن، شهرىئهتنىڭ بۇ ق

پهقهت . قورساقتىكى بالىنىـڭ ئـاۋۋالقى ئهگهر يـاكى كېـيىن تهگـكهن ئهرگه تهۋه ئىكهنلىكىنـى ئـاجرىتىش قېـيىن

تهك كۆرۈنسىمۇ، لېكىن مهلۇم قـانۇنىىي كۆرۈنۈشته خۇراپىي ئادهت>>ئىددهت<<.ئىددهت ئارقىلىقالر ئېنىقلىغىلى بوىلدۇ

شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇيغۇر خهلقى شىرىئهتنىنڭ بۇ قانۇنىغا قاتتىق رىئـايه قىلىـپ كهلـگهن ۋه . ۋه ئىلمىي ئاساسقا ئىگه

.ئىددهت تۇتۇشنى ئادهت قىلغان

غوسۇل

چهكنىڭ پاك بوۇشى كې¨مۇسۇلمانالردا جۈملىدىن ئۇيغۇرالردا ناماز ئوقۇش ئۈچۈن بهدهننىڭ پاك بولۇشى، كېيىم

شـۇنىڭ ئۈچـۈن ئـۇالر ھهر قېتىملىـق نامـازدا يېڭىـدىن تهرهت . ۋه ناماز ئوقۇلىدىغان يهرنىڭ پاك بولۇشى شـهرت

شـۇنداقال كىچىـك . ئهرلهر سۈيدۈك چاچراپ كېتىپ كېيىمنى بۇلغاپ قويىدۇ، دهپ ئۆره تۇرۇپ سـېيمهيدۇ. ئالىدۇ

پاسكىنا قىلىپ قويىدۇ، دهپ چالما تۇتىـدۇ، بۇنىڭـدىن باشـقا تهرهتتىن كېيىن، سۈيدۈك تېمىپ كېتىپ ئىشتاننى

خوتـۇن بىـر ئورۇنـدا بولغانـدا، ¨بۇنىڭـدىن باشـقا ئهر. ناماز ئوقۇيدىغان ئايالالر بولسا تهرهت التىـسى تۇتىـدۇ

پـاك بولۇشـى) ئاياغ يۇيۇپ تازىلىشى¨پۈتۈن بهدهننى باشتىن(شۇنداقال كېچىسى ئېھتىالم بولغاندا غوسۇل قىلىپ

بولىدۇ؛ناپاك تـۇرۇپ تامـاق يېـسه يـېگهن >>گۇناھ<<ئۇالرنىڭ قارىشىچه ناپاك جۇنۇپ تۇرۇپ كۈنگه قارىسا. شهرت

بۇنىڭـدىن باشـقا . باال ئهمگۈزۈۋاتقان ئايالالر باال ئهمگۈزسه يامـان بولىـدۇ، دهپ بىلىـدۇ. تامىقى ھارام بولىدۇ

غوسۇل قىلىشقا گهرچه بهزى دىنىـي . غا سېلىپ پاكلىنىدۇئايالالر ھهيز كۆرگهنده ھهيز توختىغان ھامان بويىنى سۇ

. ئهقىدىلهر سىڭىپ كهتكهن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىـڭ تـازىلىق ۋه سـاغالملىق جهھهتلهردىكـى رولـى ناھـايىتى زور

دهرۋهقه، غوسۇلغا ئهمهل قىلغان كىشىلهرنىڭ ئارىسىدا گېموروي، ھهر خىل جىنسىي كېسهللىكلهرنىڭ كۆرۈلمهسلىكى

.از كۆرۈلۈشى ئهنه شۇ غوسۇل بىلهن مۇناسىۋهتلىكياكى ئ

Page 292: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 292

تۈنهك كېچىسى

بـارات ئېيىنىـڭ ئـون بهشـىنچى كـۈنى كېچىـسى مـۇھهممهت ¨قهمهرىيه يىـل ھېـسابىدا سـهككىزىنچى ئـاي

كېچه، شۇنىڭ ئۈچۈن مۇسۇلمانالر، جۈملىدىن ئۇيغۇرالر بۇ كۈننىـڭ >>پهيغهمبهرلىك ۋهھىي كهلگهن<<مپهيغهمبهرگه

. دهپ قارايـدۇ>>سـۈننهت<<بۇنى. ئۇالر تۈن بويى ئىبادهت قىلىدۇ. ئۆتكۈزۈىدۇ>>تۈنهك كېچىسى<<چۈنخاتىرىسى ئۈ

ئايـالالر بولـسا ئۆيلىرىـده ئولتـۇرۇپ خهتـمه . بۇ كېچىده مهسچىت، خانىقاالردا ئىبادهتته بولغۇچىالر كۆپ بولىدۇ

نـى كۆيـدۈرۈپ بـارا ئۇچىغـا ئېلىـپ، )اقبىر نهچچه يىل ياغ ئالغـان قاپـ(كىشىلهر يهنه ياغلىقاچاق . ئۆتكۈزىدۇ

شـۇ كىچىـسى . ماشـايىقالرغا بېرىـپ ئهرۋاھالرنـى يوقاليـدۇ¨مهشئهل ئورنىدا ئېگىز كۆتـۈرۈپ قهبرىـستان، مـازار

.بۇ بارغانسېرى كۈچىدىن قېلىۋاتقان دىنىي ئادهتلهرنىڭ بىرى. مهخسۇس تاماق قىلىپ يېگۈچىلهرمۇ بولىدۇ

چۈش ۋه چۈشكه تهبىر بېرىش

بۇ ھهقته يۈسۈپ خاس . ئۇالر كۆرگهن چۈشنى تهقۋادار ئادهمگه ئۆرۈگۈزىدۇ. ۇر خهلقى چۈشكه قاتىق ئىشىنىدۇئۇيغ

: ھاجىپ مۇنداق دهيدۇ

بىلىمسىزگه چۈشنى ئېچىپ دېمىگىن،. 5995

.كېچىكتۈرمهي ئۇنى بىلگهنگه دېگىن

ئۆزۈڭچه ئۆرۈمه كۆرگهن چۈشۈڭنى،. 5998

.ه ئۇنىھهم ئېيتما كۆرۈنگهن كىشىگ

سادىغا <<دهپ تهبىر بهرسه، بهزى چۈشلىرىنى ئۆرۈمهستىن>>ياخشىلىقتىن بېشارهت<<چۈش ئۆرۈگۈچى بهزى چۈشلهرگه

:بۇ ھهقته يۈسۈپ خاس ھاجىپ مۇنداق يازىدۇ. دهپال قويىدۇ>>بېرىۋېتىڭ

بېمهنه بولسا چۈش ۋه يا بهك يامان،. 4369

.بېرىپ سهدىقه ئۆزىن، كۆزهتسۇن شۇئان

Page 293: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 293

كۈلۈپ يۈرگهن بولسا بۇنى بىرهر پېشكهنلىللىك ۋه كۆڭۈلسىزلىككه؛ يىغالپ ¨ادهم كۆرگهن چۈشىده ئويناپبىر ئ

:يۈسۈپ خاس ھاجىپ بۇ ھهقته مۇنداق يازىدۇ. يۈرگهن بولسا بۇنى ياخشىلىق ۋه خۇشالىققا جورۇيدۇ

ئهگهر غهم چۈشسه بوالر خۇشاللىق،. 6022

.خۇشاللىق چۈشسه كېلۇر قايغۇ بىل

ئىلكىـده بـارالر بىـرهر مـال ئۆلتـۈرۈپ، سـادىغا ئورنىـدا ¨هر بىراۋ قۇرقۇنچلۇق چۈش كۆرگهن بولسا، قـولئهگ

ئهگهر كۆرگهن . توال نهرسه سادىغا بېرىدۇ¨ئىلكىده يوقالر بولسا گادايالرغا ئاز¨قول. گۆشىنى خامتاالش قېلىۋېتىدۇ

، بـۇنى يـېقىن تۇغقـانالردىن بىـرهرى ئۆلـۈپ چۈشىده ئوتتۇرا چىشى چۈشۈپ كهتسه ياكى تام بېسىۋالغان بولـسا

.كېتىدۇ، دهپ بىلىدۇ

¨ئهگهر بىراۋ چۈشـىده نـان كـۆرگهن بولـسا، چـۈش ئۆرۈگـۈچى ئايرىلىـپ كهتكىلـى ئـۇزۇن بولغـان ئـۇرۇق

. تۇغقانلىرىڭىز بىلهن كۆرۈشىدىكهنسىز دهپ تهبىر بېرىدۇ

روھـى <<ىـرهرى چۈشـىگه كىرىـپ قالـسا، بـۇنىئانا ياكى بىۋاسىته تۇغقـانالردىن ب¨ئهگهر ئۆلۈپ كهتكهن ئاتا

¨ده، ئۇالرنىڭ روھىغا ئاتاپ ئاالھىده ياغ پۇرىتىپ دۇئا¨دهپ بىلىدۇ>>بىزدىن مهدهت تىلهپتۇ. ئاجىزالپ كېتىپتۇ

.تهكبىر ئۆتكۈزىدۇ

قهدىمـدىن كېلىۋاتقـان پالچىلىقنىـڭ بىـر خىـل مهزمـۇنى بولـۇپ، ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا چۈشكه تهبىـر بېـرىش

.بۇنىڭ جانلىق مىسالى>>ئىرق بىتۇك<<¨الرنىڭ قهدىمكى پالچىلىق كىتابى ئۇيغۇر

سېھرى ئادهتلهر

خهلق ئارىسىدىكى ھهر خىل سېھرى ئادهتلهر ئىپتىدائىي دىننىڭ تهسىرىده پهيدا بولغان قهدىمكى ئىنسانالرنىڭ

بىلگىلـــى ۋه <<دىكىئىپتىـــدائىي جهمئىىهتــته كىـــشىلهرنىڭ كــۆز ئالدىـــ. ئېڭــى ۋه ئېتىقادىـــدىن ئىبــارهتتۇر

غارايىـپ ئوبېكتىـپ ھادىـسىلهر بـۇ ¨بولمايدىغان بۇ بىپايان دۇنيادا يۈز بېرىپ تۇرىدىغان ئاجايىـپ>>چۈشهنگىلى

مهنىۋى ئاساس بولـسا، ئىپتىـدائىي ئىنـسانالرغا خـاس . سېھرى ئادهتلهرنى شهكىللهندۈرۈشنىڭ ماددىي ئاساسىدۇر

مانـا شـۇ مـاددىي ئاسـاس بىـلهن . سهۋۋۇرالر سىستېمىسىدىن ئىبـارهتئاالھىده تهپهككۇر شهكلى ۋه ئىپتىدائىي ته

كه سـېىغىنىش، >>تهبىئهتـتىن تاشـقىرى كـۈچ<<مهنىۋى ئاساس ئۆز ئارا بىرىكىـپ ئىپتىـدائي ئىنـسانالرنىڭ ئېڭىـدا

Page 294: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 294

شۇنداقال ئۆزلىرىنىڭ ئهمهلىي ھهرىكىتى ئـارقىلىق تهبىئهتـتىن تاشـقىرى تۇرىـدىغان كـۈچلهرگه تهسـىر كۆرسـىتىش

سېھرىگهرلىك قهدىمكـى شـامانىزىم دهۋرىـده . بۇ خىيالى روھ سېھرىگهرلىكنى بارلىققا كهلتۈرگهن.روھىنى تۇرغۇزغان

.ناھايىتى تهرهققىي قىلغان ھهمده شامان دىنىنىڭ تۈپ ئهقىدىسىگه ئايالنغان

مهھمـۇت . غـانقهدىمكى دهۋرلهرده ئۇيغۇرالرنىڭ ئارىسىدىمۇ سېھرىلهشنىڭ تـۈرلىرى ناھـايىتى كـۆپ خىـل بول

ــقهرىنىڭ ــۋانى<<قهش ــالر دى ــۈركىي تىل ــىرىده>>ت ــاملىق ئهس ــاق<<ت ــېرىگهرلىكى>>قۇلب ــوم، ¨Ⅰ(>>س ــكه ¨620 ت بهت

بهتـلهرگه ¨184، ¨134 تـوم، ¨Ⅰ(>>قـارانچۇق<<،>>ئىـسرىق<<،) بهتكه قاراڭ¨2 توم، ¨Ⅲ(>>ياداتاش<<،)قاراڭ

دا خاتىرىلهنگهن بۇ سېھرى >>تۈركىي تىلالر دىۋانى<<.ۇقاتارلىق بىر قانچه خىل سېھرى ئادهتلهرنى تونۇشتۇرىد) قاراڭ

.ئادهتلهر ئۇيغۇرلر ئارىسىدا ھازىرغىچه ئوخشاشمىغان دهرىجىده داۋاملىشىپ كهلمهكته

: خهلق ئارىسىدا ئىپتىدائىي سېھرىگهرلىك ئادهتلىرىنىڭ تۆۋهندىكىدهك بىر قانچه تۈرلىرى بار

نىڭ ھىمايىسى ئاستىدا مول ھوسۇل ئېلىش ۋه ئامانلىقىنى تىلهش بۇ تهبىئهت كۈچلىرى: تىالۋهت سېھرگهرلىكى) 1

تىـالۋهت سـېھىرگهرلىكىنىڭ بىـر كونكرېـت >>دېھىرگهرلىكـى>>ياداتـاش<<خىل سېھىرگهرلىكنىڭ نىشانلىغان مهقسىتى،

لىـپ نـامى بىـلهن ئې>>زاراخهتـمه<<يـۇرت بـويىچه¨يادا تاش ئهپسۇنى ئاساسىدا ئهل<<ئۇيغۇرالر ئارىسىدا. مهزمۇنى

ئالۋاسـتىالردىن ۋه يامـان كـۆزدىن سـاقالش ¨بالىالرنى جىن. ئادىتى بارلىققا كهلگهن>>يامغۇر تىلهش<<بېرىلىدىغان

؛ ئوخشاشمىغان مېۋه ۋه كۆكتاتالرغـا كـۆز تهگمىـسۇن، )كۆچ¨كۆچ(>>ئىسرىق سېلىش<<ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلىدىغان

ئاباقى بولۇپ، ئېرهملىـك ھايۋانالرنىـڭ كاللىـسى، قهدىمكى ئۇيغۇرچه نامى(دهپ قاداپ قويۇلىدىغان قارانچۇق

قاتارلىقالرمۇ ) قۇراق رهختلهردىن ياسالغان بهھهيۋهت قورچاق قاتارلىقالرنى بادرىنىڭ ئۇچىغا بېكىتىپ قاداپ قويۇش

.تىالۋهت سېھىرگرلىكىنڭ ئوخشاشمىغان شهكىللىرىدۇر

لىش ئارقىلىق رهقىبلىرىدىن ئۆچ ئېلىـشقا ئورۇنـۇش بهلگىلىك نهرسىلهرگه سېىھر قى:جادۇگهرلىك سېھىرگهرلىكى) 2

.ئادىتى

خهلق ئارىسىدىكى ئاتالمىش داخان، باخشى ، پېرىخۇن دېگهنلهر ئهنه شۇ قوغالش : قوغالش سېھىرگهرلىكى) 3

¨لهر بولـۇپ، ئۇالرنىـڭ بهدهنـگه چاپلىـشىۋالغان جىـن>>كهسپىي سـېھىرگهر<<سېھىرگهرلىكى بىلهن شۇغۇللىنىدىغان

ئــاۋاق <<،>>تۇزالنــدۇرۇش<<،>>يانــدۇرۇش<<ئۈچــۈن ئېلىــپ بارىــدىغان>>قوغلىــۋېتىش<<الرنــى) يامــان روھ(شــهيتان

Page 295: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 295

كهتمهنـگه <<،>>تېـرىگه تـارتىش<<،>>ئوت كۆچـۈرۈش<<،>>يۇرۇڭ تىلهش<<،>>ئاشالش<<،>>چاچراتقۇ سېلىش<<،>>ئېشى

.قاتارلىق كۆپ خىل ئۇسۇللىرى بار>>قان قىلىش<<،>>تۇغ باغالش<<،>>بېسىش

بــــۇ ئــــادهتته تىــــل ســــېھىرگهرلىكى دېيىلىــــدۇ : ئهپــــسۇن ئوقــــۇش ۋه تىلتۇمــــار ســــېھىرگهرلىكى)4

.قاتارلىق شهكىللىرى بار>>قهسهم<<،>>تىلتۇمار پۈكۈش<<،>>قاغاش<<ئۇنىڭ

خىـل ئۆزگىرىـشلهر ¨تهبىئهت دۇنياسىدىكى مهۋجـۇداتالردا يـۈز بېرىـدىغان خىلمـۇ: بېشارهت سېھىرگهرلىكى) 5

انلىقتىن ئالدىنئاال بېشارهت بېرهلهيـدۇ، دېـگهن ئىپتىـدائىي قـاراش ئاساسـىدا شـهكىللهنگهن ياخشىلىق ياكى يام

.بېشارهت سېھىرگهرلىكىنىڭ كونكرېت مهزمۇنىدۇر) تابۇ(پهرھىزلهر

قهدىمكى دهۋرلهرده ناھـايىتى كهڭ ئهۋج ئالغـان بىـر خـل ¨پالچىلىق: سېھىرگهرلىكى) رهمباللىق(پالچىلىق ) 6

¨پـالچىلىق. ولۇپ، ھهتتا خان ئوردىلىرىدىمۇ مهخسۇس پالچىلىق مهھكىمىلىرى تهسىس قىلىغانخۇراپىي ئادهت ب

ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا قهدىمـدىىن . پال ئېچىش ۋه چۈشكه تهبىر بېرىشتىن ئىبارهت ئىككى خىل شـهكلىگه بۆلۈنىـدۇ

ــسى ــاس رىسالى ــۆزىگه خ ــڭ ئ ــالپ پالچىلىقنى ــامه(باش ــان) پالن ــۇق ق. بولغ ــىرگه تهئهلل ــۇر ئهس ــى ئۇيغ هدىمك

ئهڭ بـۇرۇنقى پـال كىتـابى بولـۇپ، ئۇنىڭـدا بايـان قىلىنغـان ئهزلـۈك ۋه يامـانلىق >>ئېرىق بېتىـك<<يېزىقىدىكى

. ئاالمهتلهرنىڭ بىر مۇنچه تهرىپى مۇشۇ كۈنگىچه خهلق ئارىسىدا شۇ پېتى ساقلىنىپ كهلمهكته

پ، ئـۇ مهنىـۋى جهھهتـتىن بىـر قىـسىم ئومۇمهن، پالچىلىقنىڭ دىنىي خۇراپـاتلىق خـاراكتېرى كۈچلـۈك بولـۇ

دېـگهن ماقـال ھهم ئۇنىـڭ >>پالغا ئىشهنمه، پالسىز يـۈرمه<<كىشىلهرنى ئۆزىگه ئهسىر قىلىۋاالن، خهلق ئارىسىدىكى

.ئادهت كۈچىنى يۈكۈنلهپ بهرگهن¨پهنگه زىت ماھىيىتىنى، ھهم ئۇنىڭ ئۆرپ¨ئىلىم

پهرھىز تۇتۇش ئادهتلىرى

شهنچىـسىدىكى تهبىـئهت مهۋجـۇداتلىرىنى رهنجىتمهسـلىك ۋه ئۇالرنىـڭ جازاسـىغا ئىنسانالرنىڭ ئىپتىدائىي چۈ

ئۇچرىماسلىق مهقسىتىده ئۆزلىرىنىڭ بهزى ھهرىكهتلىرىنى مهنئي قىلىشى ۋه چهكلهش تۇرۇش ئادىتى پهرھىز تۇرۇش

رنىڭ كۈندىلىك رېئال پهرھىز كۆپىنچه مۇئهييهن بىر دىنىي ئېتىقاد ئاساسىدا شهكىللىنىدۇ ۋه كىشىله. دهپ ئاتىلىدۇ

.ئادهت تۈسىگه ئىگه¨شۇنىڭ ئۈچۈن پهرھىز قويۇق ئۆرپ. تۇرمۇش ئادىتىده ئهكس ئېتىپ تۇرىدۇ

Page 296: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 296

ئۆزى ئۆلۈپ قالغان مالنىـڭ : ئىچمهك جهھهتته¨ئۇيغۇرالردا ناھايىتى كۆپلىگهن پهرھىزلهر بار، مهسىلهن، يېمهك

ۆشـىنى يېمهسـلىك، ئـالالدىن غهيرىينىـڭ نـامى تىلغـا گۆشىنى يېمهسلىك، بوغۇزلىغاندا قان چىقمىغان مالنىـڭ گ

ئېلىنىـپ بوغۇزالنغـان ھـايۋاننى يېـيىش ھـارام، ئېگىــزدىن غـۇالپ چۈشـۈپ ئـۆلگهن ھايۋاننىـڭ گۆشـى ھــارام،

كۆشىمهيدىغان ھايۋاننىڭ گۆشى ھارام، چوشقا، ئىت، ئېشهك، قېچىر قاتارلىق ھايۋانالرنىڭ گۆشى ھاۋام دېگهنگه

سـۆزى دىنىـي ئاتـالغۇ بولـۇپ، پهرھىـز مهنىـسىنى >>ھارام<<بۇ يهردىكى. ھىزلهر بهلگىلهنگهنئوخشاش نۇرغۇن پهر

ئىچـكهك جهھهتتىكـى ¨يېمهك. ئۇيغۇرالرمۇ بهلگىلهنگهن پهرھىزگه قهتئىي ئهمهل قىلىشقا ئادهتلهنگهن. بىرلدۇرىدۇ

د قىلىدىغان مۇسۇلمانالرنىڭ ھهممىسى ده بهلگىلهنگهچكه، ئۇنىڭغا ئىسلم دىنىغا ئېتىقا>>قۇرئان كهرىم<<بۇ پهرھىزلهر

.ئهمهل قىلىدۇ

ئىچمهك ئادىتىده يهنه، نانغا دهسسىسهڭ كـۆزۈڭ كـور بولـۇپ قالىـدۇ؛ تامـاقنى ¨شۇنداقال ئۇيغۇرالرنىڭ يېمهك

دېگهندهك پهرھىزلهرمۇ بار، شۇ سهۋهبتىن ئۇيغۇرالر داستىخان ياكى جوزا . پاكىر يېمىسهڭ باالڭ سهت بولۇپ قالىدۇ

يـولالردا . دهپ ئاغزىغـا سـالىدۇ>>بىسمىلال<<گه چېچىلىپ قالغان نانننىڭ ئۇۋاقلىرىنى كۆرسه، ئۇنى تېرىۋېلىپئۈستى

دهپ ، ئۇنى يولنىڭ چېتىگه ياكى خالىي يهرگه ئېلىپ >>!خۇدايا توۋا<<تاشلىنىپ قالغان نان ياكى تاماق ئۇچراتسا

.ى ناھايىتى ئېغىر گۇناھ دهپ بىلىدۇئىچمهكنى ئىسراپ قىلش ۋه خارالشن¨ئومۇمهن، يېمهك.قويىدۇ

خهلق ئارىسىدا يهنه ئاسمانغا قاراپ تۈكۈرمهسلىك، سۇغا تهرهت قىلماسـلىق، يـالغۇز دهرهخنـى كهسمهسـلىك،

مۈشۈكنى ئۆلتۈرمهسلىك، قارلىغاچنى تۇتماسلىق، ئۆينىڭ ئىشىكىنى شهرققه قاراتماسـلىق، قىـبله تهرهپـكه پـۇتىنى

ده سهپهرگه چىقماسـلىق قاتـارلىق دىنىـي ئېتىقـاد بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك پهرھىـزلهر سوزۇپ ياتماسلىق، جۈمه كۈن

بولۇپ، ئۇنىڭ بهزىلىرى ئىپتىدائىي دهۋردىكى تهبىئهتكه چوقۇنۇش ئېتىقادىغا باغالنغان، بهزىلىرى ئىسالم دىنىنىڭ

.ئهقىدىلىرى ئاساسىدا پهيدا بولغان

قـازا ¨سـۈپۈرگىنى تىكـلهپ قويـسا، شـۇ ئـۆيگه بـاال<<،>>كىيىمنى تهتـۈر كىيـسه ئىـش تهتـۈرىگه چۆرۈلىـدۇ<<

قازاندىن ئاتلىسا قارا گهپكه <<،>>سۈپۈرگىنى بالىنىڭ بېشىدىن ئارتىلدۇرسا، شۇ باال پاكار بولۇپ قالىدۇ<<،>>كېلىدۇ

ىـرىگه ب¨قوشۇقنى بىر<<،>>ئهخلهت بىلهن كۈلنى بىرگه ئالسا شۇ ئۆيده توي بىلهن ئۆلۈم بىرگه بولىدۇ<<،>>يولۇقىدۇ

بـاال دۈم يېتىـپ <<،>>خهتهرگه يولۇقىـدۇ¨تولغاق بار ئۆيگه كىرسه، بوۋاق بااليى<<،>>ماجرا بولىدۇ¨ئۇرسا ئۇرۇش

Page 297: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 297

ھوقۇش قونغان جاي ۋهيران <<،>>قايچىدا تىرناق ئالسا باال يۈزى كۆرمهيدۇ<<،>>ئانىسى بۇرۇن ئۆلىدۇ¨يىغلىسا، ئاتا

دېگهنـگه >>ئېڭهكنى تۇتۇپ ئولتۇرسـا بهخىتـسىز بولـۇپ قالىـدۇ<<،>>دۇقازا ياغى¨مېكىيان قىچقارسا باال<<،>>بولىدۇ

. ئوخشاش نۇرغۇن پهرھىزلهر ئۇيغۇرالرننىڭ تۇرمۇش ئادىتىده ئهمهل قىلىشقا تېگىـشلىك پرىنـسىپ بولـۇپ قالغـان

ئۇيغۇرالر ئارىسىدىكى چۈشكه تهبىر بېرىش، قارغاش، تىلتۇرمار پۈكۈش، قهسـهم قىلىـش، پـال ئـېچىش قاتـارلىق

.ئادهتلهردىمۇ ھهر خىل پهرھىزلهر ئوتتۇرىغا قويۇلغان بولۇپ، كۆپچىلىكىده خۇراپىي قاراشالر ئىپادىلهنگهن

ئهخالق قاراشلىرىنى ئهكس ئهتتۈرگهن ¨ئادهتتىكى تۇرمۇش پهرھىزلىرىنىڭ مۇتلهق كۆپچىلىكى خهلقنىڭ ئهدهب

ئادىتىده ھاراق ئىچىش، زهھهرلىك چېكىملىكلهرنى ئااليلۇق، ئۇيغۇرالرنىڭ . بولۇپ، بهلگىلىك ئىجابىي رولغا ئىگه

چېكىش، قىمار ئويناش، ئوغرىلىق قلىش، زىنا قىلىش، يالغان گهپ قىلىش، چېقىمچىلىق، غهيۋهت قىلىش قاتارلىق

¨يىغىپ ئيېتقاندا، پهرھىـز. ئىللهتلهر ئېغىر گۇناھ ھېسابلىنىپ، بۇ قىلمىشالردىن پهرھىز تۇتۇشقا دهۋهت قىلىنغان

ڭ ئىدىيىۋى چۈشهنچىـسىده چهكلهشـكه تېگىـشلىك ئىـشالرنى مـۇئهييهن دىينىـي ئېتىقـاد بىـلهن بـاغالپ خهلقنى

.شۇڭا ئۇ تۇرمۇشنىڭ ھهممه ساھهلىرىده كهڭ ئۇچرايدۇ. كۆرسىتىش دېمهكتۇر

ئۇيغۇرالرنىڭ سهنئهت ۋه ئاغزاكى تىل ئادهتلىرى

>>ئون ئىككى مۇقام<<¨ئۇيغۇر سهنئهت ئادىتىنىڭ مۇجهسسهمى

دېگهن بـۇ ھېكمهتلىـك >>بار يهرده ئۇيغۇر بار) ئون ئىككى مۇقام(بار، ) ئون ئىككى مۇقام(ئۇيغۇر بار يهرده <<

¨ئۇيغۇر فولكلورىغا مهنسۇپ بولغان بىر خىل سهنئهت ئـۆرپ>>ئون ئىككى مۇقام<<ھهقىقهتهن. سۆز چىن ھهقىقهتتۇر

ئاممىۋىالشقان تىپىك بهدىئىي كۆرۈنۈشى، سهنئهت ئۇ، ئۇيغۇر روھىنىڭ ئهڭ كهڭ . ئادهت ھادىسىسى ھېسابلىنىدۇ

ئـۇزاق ئهسـىرلهردىن بۇيـان >>ئون ئىككى مۇقام<<ئادهتلىرىنىڭ سىستېمىالشقان مۇجهسسهمى، شۇنىڭ ئۈچۈن¨ئۆرپ

خهلقىمىزنىڭ كۈندىلىك ھاياتىغا ھهمـراھ بولـۇپ، زىمىـستان كـۈنلهر، ئـاچچىق تـۈنلهر ئىـز قالـدۇرغان خهسـته

ۇيغۇسى ئاتا قىلىـدىغان روھىـي مهئبـۇت بولـۇپ كهلـدى، ئۇيغـۇرالر ئۆزلىرىنـڭ خۇشـاللىق كۆڭۈللهرگه شادلىق ت

خۇددى ئۇيغۇرالرنىڭ . غا ئىلتىجا قىلدى>>ئون ئىككى مۇقام<<ھهسرهتلىك ئاچچىق تۈنلىرىدىمۇ¨كۈنلىرىدىمۇ، قايغۇ

لۇقىدىكى يورۇقلـۇق قهدىمكى پهلسهپىلىك قارىـشىدا پۈتـۈن كائىناتقـا ھايـاتلىق بهخـش ئهتكـۈچى ئاسـمان بوشـ

Page 298: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 298

ئـون <<قا تهتبىقلىغىنىغا ئوخشاش، ئۇنى ئۆزلىرىنىڭ بهدىئىي تهسـهۋۋۇرى بـويىچه>>ئون ئىككى بۇرج<<سىستېمىسىنى

نوقۇل >>ئون ئىككى مۇقام<<شۇڭا. تىمسالىدا ئوبرازالشتۇرۇپ، يۈكسهك مهنىۋى تۈۋرۈككه ئايالندۇردى>>ئىككى مۇقام

الـدى بىـلهن خهلقىمىزنىـڭ ئانـا تهبىـئهت قوينىـدا قوزغالغـان بهدىئىـي سهنئهت ھادىسىسى بولماستىن بهلكـى ئ

. ئادهتلىرىنىڭ مۇزىكىلىق يىغىندىسى دېيىشكه ھهقلىقمىز¨تهسهۋۋۇرلىرى ۋه سهنئهت ئۆرپ

بىر ۋاقىتـتىال بىـر يهرده، بىـرهر شـهخس >>ئون ئىككى مۇقام<<مۇزىكا سهنئىتىنىڭ ئانىسى بولغان¨ئۇيغۇر ناخشا

يـولال پهيـدا بولغـان ئهمهس، بهلكـى ھهر يهرده، تـوزاق تـارىخي دهۋرلهر جهريانىـدا كوللېكتىـپ تهرىپىدىن بىر

بىــرلهپ ئىجـاد قىلىنغــان ئهنئهنىـۋى ئـون ئىككــى سـېكىلدىن ئىبــارهت ئۇيغـۇر مىلودىيىــسىنىڭ ¨تهرىپىـدىن بىـر

بىـلهن چهكـلهپ قـويغىلى نىڭ پهيدا بوۇشىنى مۇئهييهن بىر تـارىخي دهۋر >>ئون ئىككى مۇقام<<تىمسالىدۇر، شۇڭا

تارىخ سهھنىسىده ئۈزۈلمهس دولقۇندهك ئۆز ئارا ئىز بېـسىپ كهلـگهن ئۇيغـۇر ئهجـدادلىرى ئوۋچىلىـق، . بولمايدۇ

ئۆستهڭ، يايالق ¨داال، دهريا¨باياۋان، تاغ¨چارۋىچىلىق، دېھقانچىلىق تۇرمۇشى بىلهن شۇغۇللىنىش داۋامىدا چۆل

بۇ كۈيلهر ئۆزىنىڭ مىلودىيه . قوشاقالرنى ۋۇجۇدقا كهلتۈرگهن¨مۇناسىپ ناخشائېرىق كۈيلىرىنى، ئۇنىڭغا ¨ۋه ئېتىز

.ئاالھىدىلىكى بويىچه تۈركۈملىشىپ تهدرىجىي يۈرۈشلهشكهن مۇقام گۇرۇپپىلىرىنى تهشكىل قىلغان

¨maka ¨>>مهقهۋمه<<تۇخار تىلىدىكى¨سۆزى ئېتىمولوگىيلىك جهھهتته قهدىمكى ئۇيغۇر كۈسهن>>مۇقام<< yame

نهمىـسىنى >>دهرىـجه<<،>>ئـورۇن<<ئـۇ. دېگهن مهنىنى بىلدۈرىدۇ>>چوڭ نهغمه<<زىنىڭ ئۆزگهرگهن شهكلى بولۇپ،سۆ

ئۇسـسۇللۇق ¨بولۇپ ئۆزلهشكهن ۋه چوڭ ھهجىمـدىكى يۈرۈشلهشـكهن ناخـشا>>مۇقام<<بىلدۈرىدىغان ئهرهبچه تىلىغا

.مۇزىكا چۈشهنچىسىنى بېرىدىغان خاس ئىسىمغا ئايلىنىپ كهتكهن

رهتلىنـپ بۈگـۈنكى دهۋرىمىـزگه يېتىـپ كېلىـشىده سـهئىدىيه ¨نىـڭ قېزىلىـپ>>ئـون ئىككـى مۇقـامى<<رئۇيغۇ

خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىـسى ئهبـۇ سـائىدخاننىڭ ئـوغلى ئابدۇرېـشىتخاننىڭ ھامىيلىقىـدا ۋه مهدهتكارلىقىـدا مهشـھۇر

هنه شـۇ ئاماننىـساخان ئ. مۇقامشۇناس، شـائىر قىـدىرخان ۋه خـانىش ئاماننىـساخانالر ئـۆچمهس تـۆھپه قوشـقان

يىلـى نوتىغـا ¨1956باشچىلىقىدا رهتلىنىپ مهشھۇر مۇقامشۇناس تۇرداخۇن ئاكـا ۋارسـىلىق قىلىـپ سـاقلىغان ۋه

: تىزىملىكلىرى تۆۋهندىكىچه>>ئون ئىككى مۇقام<<ئېلىنغان

مىسرا205 نهغمه 23راك مۇقامى . 1

Page 299: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 299

مىسرا251نهغمه 23چهبىيات مۇقامى . 2

مىسرا363نهغمه 31مى مۇشاۋىرهك مۇقا. 3

مىسرا212نهغمه 18چارىگاھ مۇقامى . 4

مىسرا240نهغمه 25پهنجىگاھ مۇقامى . 5

مىسرا224نهغمه 25ئۆزھال مۇقامى . 6

مىسرا143نهغمه 17ئهجهم مۇقامى . 7

مىسرا286نهغمه 23ئوشاق مۇقامى . 8

مىسرا119نهغمه 19بايات مۇقامى . 9

مىسرا209نهغمه 20ناۋا مۇقامى . 10

مىسرا72نهغمه 6سىگاھ مۇقامى . 11

مىسرا102نهغمه 8ئىراق مۇقامى . 12

، ئىككى مىڭ تۆت يۈز يهتمىش مىسرا، )مۇزىكا(، ئىككى يۈز قىرىق ئىككى نهغمه >>ئون ئىككى مۇقام<<جهمئىي

خـۇن مۇقامىدىكى ئون ئۈچ نهغمه، ئىككى يـۈز ئوتتـۇز ئىككـى مىـسرانى قوشـقاندا، تۇردا>>ئابى چهشمه<<بۇنىڭغا

.ئاكىنڭ ساقالپ قالغىنى ئىككى يۈز ئهللىك بهش نهغمه، ئىككى مىڭ يهتته يۈز ئىككى مۇزىكىلىق مىسرا بولىدۇ

مۇقام ئۆز تارىخىدا . ئاياغ بىردهك ئون ئىككى بىلهن چهكلهنگهنمۇ ئهمهس¨باشتىن>>ئون ئىككى مۇقام<<لېكىن،

اشمىغان يهرلىـك ۋارىيـانتالرنى پهيـدا قىلىـش كۆپ قېتىم كېمىيىش، كۆپىيىش، قوشـۇلۇپ ئىخچـاملىنىش، ئوخـش

.تارىخىنى بېشىدىن كهچۈرگهن

تىلهكلهر، كىـشىلىك ¨مۇزىكا شهكلى بىلهن ئىنسانىي مۇھهببهت، گۈزهل ئارزۇ¨دا ناخشا>>ئون ئىككى مۇقام<<

پىغـان،¨ئىناقلىق، كۆڭـۈل ئازادىلىـك، مـۇڭ¨نادامهت، جۇدالىق، بىرلىك¨خوراملىق، ھهسره¨ھاياتتىكى شاد

.كۈلپهت قاتارلىق ئۆتمۈشنىڭ تۇرمۇش مهنزىرىلىرى بايان قىلىنغان¨نهپرهت، زۇلۇم¨غهزهپ

Page 300: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 300

ئــۇزاق تــارىختىن بۇيـان ئۇيغــۇر خهلقىنىــڭ قهلـب تۆرىــدىكى مــۇقهددهس >>ئــون ئىككــى مۇقـام<<قىسقىـسى،

بىـلهن تىـل. سۈپىتىده كىشىلهرگه مهنىۋى مۇۋۋهت ۋه ئىستېتىك زوق بهخـش ئېتىـپ كهلـگهن>>ئىالھى<<سهنئهت

ئىزھار قىلغىلى بولمايدىغان دهرىجىده يۈرهك تارلىرىمىزنى تىترىتىپ، پىسخىك ھالىتىمىز بىلهن ئورگانىك ھالدا بىر

ــكهن ــپ كهت ــگه ئايلىنى ــام<<.گهۋدى ــى مۇق ــون ئىكك ــۇن >>ئ ــدا مهپت ــي ھال ــېزىمگه ھهقىقى ــق س ــڭ مۇزىكىلى نى

بىناۋانىـڭ كـۆڭلىنى <<ىشنى ۋه ئۇنىڭ ساداسـىدىنچېل>>ساتارنىڭ تارىسىغا جان رىشتىسىدىن تار ئېشىپ<<بوۇغۇچى

.ئۇيغۇر خهلقىدۇر¨شۇنھىسىزكى، ئالدى بىلهن ئۇنىڭ ھهقداسى. نى تهلهپ قىلغۇچىالر>>ئېلىش

دوالن مهشرىپى ۋه دوالن ئۇسسۇلى

ئاقسۇ ئاۋات، شايارنىڭ تارىم بويىدىكى) تېرىم يېزىسى(دوالن مهشرىپى ئاساسهن مهكىت، مارالبېشى، يوپۇرغا

رايونالردىكى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئۆتكۈزۈلىدىغان ئهنئهنىۋى سهنئهت پائالىيىتىنىڭ ئومۇمى ¨يېزىلىرى قاتارلىق ناھىيه

دوالن مهشرىپى ئۆزىنىـڭ قهدىمىيلىكـى، تـارقىلىش دائىرىـسىنڭ كهڭلىكـى، پائـالىيهت مهزمۇنىنىـڭ كـۆپ .نامى

.يونالردىكى ئۇيغۇر مهشرهپلىرىدىن پهرقلىنىپ تۇرىدۇخىلللىقلىقى قاتارلىق ئاالھىدىلىكلىرى بىلهن باشقا را

دوالن مهشرىپى ئومۇمهن دوالن مۇقاملىرىنىڭ شهنىگه ئاتاپ ئۇيۇشتۇرۇلغان ئاممىۋى سهنئهت پائالىيىتى بولۇپ،

شـۇڭا . ئۇسسۇل، ھهر خىل ئهدهبىي ئۇيۇن ۋه قىزىقچىالر ئۆز ئـارا گىرهلىـشىپ كهتـكهن¨ئۇنىڭدا مۇزىكا، ناخشا

. دهپ ئاتالغان>>قنىڭ سهنئهت مهكتىپىخهل<<ئۇ

دوالن مۇقامىغـا ¨دوالن مهشرىپىنىڭ پائـالىيهتلىرى ئىچىـده ھهممىـدىن قىزىقـارلىق ۋه ئهھمىيهتلىـك بـولغىنى

دوالن مهشرىپىدىكى كوللېكتىپ ئۇسسۇل . تهڭكهش قىلىپ ئوينىلىدىغان كوللېكتىپ ئۇسسۇل ھهرىكىتىدىن ئىبارهت

ىلىرىمىزنىڭ ئوۋچىلىق دهۋرىـدىكى ئهمـگهك جهريـانىنى ئوبرازلىـق ئهكـس ئهتتـۈرۈپ بوۋ¨ھهرىكىتى قهدىمكى ئاتا

ـــى ـــان؛ بىرىنچ ـــب تاپق ـــدىن تهركى ـــسۇل ھهرىكىتى ـــقۇچلۇق ئۇس ـــۆت باس ـــهن ت ـــۇپ، ئاساس بهرگهن بول

قـۈپ بوۇلـپ ¨ئايال جۈپ¨ئاخىرشقان ھامان مهشرهپ ئهھلى ئهر) پرولوگ(بولۇپ باش مۇقام >>چېكىتمه<<باسقۇچ

ئهرلهر قـولىنى نـۆۋهت . كا ساداسى ئىچىده مهردانه ھالدا سالماق قهدهم بىلهن ئاستا ئۇسسۇلغا چۈشىدۇلهرزان مۇزى

سالغا تاشالپ، ئوڭغا يېرىم سولغا يېرىم ئايلىنىدۇ ئوڭغا يېرىم ئـايلىنىش ۋاقتىـدا، ئالـدى بىـلهن ئـوڭ ¨بىلهن ئوڭ

يېرىم بۇرۇلۇپ سول پۇتىنىڭ پۇچىغـا كېلىـپ ئۈچىنچى قهدهمده ئوڭ پۇت. پۇتىدىن باشالپ ئۈچ قهدهم تاشلىنىدۇ

Page 301: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 301

ده، سـول پـۇت دهرھـال يۆتكىلىـپ، ئـوڭ پۇتىننـڭ ھهرىـكهت يۆنىلىـشى بـويىچه تهكـرار ¨توغرىسىغا توختايدۇ

باراقـسان ئورمـانالر، قـېلىن ¨بۇ باسقۇچتىكى ئۇسـسۇل ھهرىكهتلىـرى گويـاكى ئۇۋچىالرنىـڭ بـۈك. داۋاملىشىدۇر

ئاستا قايرىپ تۇرۇپ، ئوۋ ھايۋانلىرىنى ئىزدهۋاتقانلىقىدهك جانلىق مهنزىرىنى ئهكس چاتقالالرنى ئىككى قولى بىلهن

.ئهتتۈرىدۇ

گه كۆچكهنده، ئۇسـسۇل رىتىمـى ئۆزگىرىـپ ، >>سهنهم<<¨دىن ئىككىنچى باسقۇچ >>چېكىتمه<<دوالن ئۇسسۇلى

¨لىنى ئېگىـز كۆتـۈرۈپ، بىـرئايـالالر قـو¨ئهر. ئۇسسۇلچىالرنىڭ سېپىمۇ بارغانسېرى كېڭيىدۇ. ھهرىكهت تېزلىدىۇ

بۇ باسقۇچ ناھايىتى تېز، . بىرىگه بېقىشىپ، چهبدهسلىك بىلهن ئوڭ ۋه سولغا ماس قهدهم بىلهن تولۇق ئايلىنىدۇ

ئارقىغا مـېڭىش، ¨ئهمما تهرتىپلىك ئۇسسۇل ھهرىكىتىنى تهلهپ قلىدۇ، ئۇسسۇلچىالرنىڭ چهبدهسلىك بىلهن ئالدى

ــوڭ ــد¨ئ ــولىنى ئال ــايلىنىش، ق ــولغا ئ ــكىن س ــلهن كهس ــايۋانالر بى ــڭ ھ ــرى ئوۋچىالرنى ــىلتىش ھهرىكهتلى ىغا ش

.ئېلىشىۋاتقانلىقىدهك مهنزىرىنى ئىپادىلهپ بېرىدۇ

بوۇپ، بـۇ باسـقۇچتا ئۇسـسۇلغا چۈشـكهن ھهمـمه كىـشى >>سهلىقه<<¨دوالن ئۇسسۇلىنىڭ ئۈچىنچى باسقۇچى

ىرهك شهكلىدىكى دائىرىده سىزىقىنى بويالپ ئاستا چوڭ بىر چهمبىرهك ھاسىل قىلىپ، ئۇسسۇل ئهنه شۇ چهمب¨ئاستا

.بۇ ھال ئوۋچىالرنىڭ كوللېكتىپ ھالدا ۋايۋاننى قورشىۋالغانلىقىدهك مهنزىرىنى سۈرهتلهيدۇ. داۋاملىشىدۇ

بىـرلهپ ¨بولۇپ، باسقۇچتا مۇزىكا تېتىمىغا ئهگىـشىپ چـوڭ يـۇمىالق دائىـره بىـر>>سىيرىلما<<تۆتىنچى باسقۇچ

بۇنىــڭ بىــلهن ئۇســسۇلچىالر ئــۆز ئالــدىغا ئهركىــن پىرقىــراپ چــۆگىلهپ خۇشــاللىقىنى .پارىچلىنىــشقا باشــاليدۇ

مانـا . بۇنداق پىرقىراش سۈرئىتى بارغانسېرى تېزلىشىپ، مهشرهپ سورۇنى شادىيانه كهيپىياتقا تولىدۇ. ئىپادىلهيدۇ

غهلىبه تهنتهنىسىنى ئىپاده بۇ ئۇسسۇل ھهرىكىتى مۇۋهپپهقىيهتلىك ئېلىپ بېرىلىغان بىر مهيدان ئوۋچىلىق جېڭىنىڭ

.قىلىپ بېرىدۇ

دېمهك، دوالن مهشرىپىده ئوينىلىدىغان دوالن ئۇسسۇلى ئۇسسۇل ھهرىكىتىنىڭ مـۇرهككهپلىكى ۋه نهپـسىلىكى،

مۇزىكا تېتىمى بىلهن بىردهكلىكى، ئۇسسۇل مهزمۇنىنىڭ ئېنىقلىقى قاتـارلىق ئاالھىـدىلىكلىرى بىـلهن كىـشىلهرنى

.ئۆزىگه جهلپ قىلىدۇ

Page 302: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 302

مهشــرهپ . دوالن ئۇسـسۇلى كوللېكتىــپ ئۇســسۇل بوڭلـۇپ، ئۇنىڭــدا ئۇســسۇلچىالرنىڭ سـانى چهكلهنمهيــدۇ

ئايال يـاش، ¨ئوتتۇز جۈپ ئهر¨ئالته جۈپتىن يىگىرمه¨كىچىكلىكىگه قاراپ، بىرال ۋاقىتتا بهش¨مهيدانىنىڭ چوڭ

يۈرۈش ئۇسسۇل ئاخىرالشقۇچه ھېرىـپ ناۋادا بىر. قېرى دېمهك، كىم خالىسا مهيدانغا چۈشۈپ ئۇسسۇل ئويناۋېرىدۇ

دوالن مهشـرىپى ۋه دوالن ئۇسـسۇلى . قالغانالر سـهپتىن ئايرىلىـپ ئـۆز ئورنىـدا ئولتۇرۇشـقىمۇ رۇخـسهت قىلىنىـدۇ

.ئىكهنلىكىنى ئىسپاتالپ بېرىدۇ>>ئۇسسۇلىنىڭ ماكانى¨شىنجاڭ ناخشا<<ھهقىقهتهن

ھېيتگاھدىكى ساما ئۇسۇلى

يهت مهركهزلىرىدىن بىرى بولغان قهشقهر شـهھىرىنىڭ مهركىـزىگه جايالشـقان ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى مهدهنى

ھهيۋهتلىك ۋه سهلتهنهتلىك ھېيتگاھ جامهسىنىڭ ئالدىدىكى كهڭ كهتكهن مهيدان ھهر يىلى قۇربان ھېيت ۋه

سـلۇبا بۇ مهيداندا قهشقهر ئۇيغۇرلىرى ئـۆزىگه خـاس مىللىـي ئۇ. روزا ھېيت كۈنلىرى ئادهم دېڭىزىغا ئايلىنىدۇ

ئىگه بولغان سامام ئۇسۇلىنى ئويناش ئارقلىق ئۆزلىرىننـڭ تولـۇپ تاشـقان خۇشـاللىق ھېـسىياتلىرىنى نامايـان

.قىلىدۇ

¨ھېيتنىڭ بىرىنچى كۈنى سهھهرده نهچچه ئون مىڭ كىشى ھېيتگاھ جامهسىنىڭ ئىچى ۋه سـىرتىدا سـهپ

سىنىڭ ئۈسـتىگه سـېلىنغان پىشـشىق سهپ بولۇپ ھېيت نامىزىنى ئوقـۇپ بولغانـدىن كېـيىن، جـامه دهرۋازىـ

پهشـتاق ئالدىـدىكى . كېسهكلىك ئېگىز پهشتاق ئۈستىده نغـرا بىـلهن سـۇناينىڭ يېقىملىـق ئـاۋازى يـاڭرايۇد

ئارقىـدىن سـاما ¨ئازااده، كهڭ مهيدانغا ھېيت نامىزىدىن يانغان جامائهت توپلىشىپ مىڭلىغـان كىـشى ئارقـا

جايغا ساما كۆرگۈچىلهر توپلىشىپ نهچچه رهت چهمبهر ھاسـىل پهش دېگۈچه بۇ¨ھه ش. ئويناشقا باشاليدۇ

ھهتتا پهشتاقنىڭ ئىككى يېنىدا قهد كۆتۈرگهن ئوتتۇز نهچـچه مېتىـر ئېگىزلىكتىكـى مۇنارنىـڭ ئۈسـتىمۇ .قلىدۇ

.ئادهم بىلهن لىق تولىدۇ

سۇلى بولـۇپ، چـوڭ ساما ئاساسهن ئهرلهر تهرىپىدىن ئوينىلىدىغان ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخىي ۋه ئهنئهنىۋى ئۇسـ

كىـم ئويناشـنى خالىـسا مهيـدانغا چۈشـۈپ . كىـشىلهردىن تـارتى بـالىالرغىچه ھهممىـسى ئىـشتىراك قىلىنىـدۇ

. ھهتتا بىر قېتىمدا نهچچه يۈز كىشى ساما ئوينايدۇ. ساماچىالرنىڭ سانى چهكلىمىگه ئۇچرىمايدۇ. ئويناۋېرىدۇ

سـۇناينىڭ رىـتىمىگه مـاس ھالـدا ¨چېلىنىۋاتقـان نـاغراساماغا چۈشكهن ئادهملهرننڭ كۆپ بولۇشىغا قارىماي،

.ناھايىتى رهتلىك ۋه قائىدىلىك ئوينىلىدۇ

Page 303: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 303

ساما ئۇسسۇلى باشقا ئۇيغۇر ئۇسسۇلىرىغا ئوخشاشمىغان ھالـدا ئهڭ زور كوللېكتىپچانلىققـا ۋه ئـۆزىگه خـاس

ىيالىـشى ناتـايىن، ئۇنىـڭ ئۇسسۇل ھهرىكىتىگه ئىگه بولغاچقا، ئادهتتىكى ئۇسسۇلچىالرنىڭ ھهممىـسىنىڭ ئوين

. ئۈستىگه ساما ئۇسسۇلى مهردانىلىك ۋه باتۇرلۇقنى ئىپادىلهيدىغان سىرلىق مهزمۇنغا ئىگه

كـۈيلهر ¨ساما ئۇسسۇلى ئۈچۈن ئون ئىكى مۇقامىنىڭ ئىچىدىكى بايرام تهنتهنىسىنى ئىپادىلهيدىغان ناخـشا

هنتهنىنى ئىپادىلهش خـاراكتېرى ناھـايىتى كۈچلـۈك تاللىۋېلىنغان بولغاچقا، بۇ ئۇسسۇلنىڭ مۇزىكىدارلىقى ۋه ت

سۇناينىڭ ياڭراق ئاۋازىغا ماس ھالدا ساماچىالرنىڭ پۇت ۋه قوللىرى بىـر ¨ئۇسسۇل ھهرىكهتلىرى ناغرا. بوىدۇ

ئايلىنىش ھهرىكهتلىرىمۇ تهكشى ۋه قائىدىلىك بولغاچقا، بىـرال . خىل تهرتىپلىك ۋه رېتىملىق ھهرىكهت قىلىدۇ

باشـقا . بىرىگه سوقۇلۇپ كېتىـدىغانقوپال ھهرىكهتـلهر كۆرۈلمهيـدۇ¨ىگهن كىشى ساما سالىسىمۇ بىرۋاقىتتا يۈزل

بۇنـداق چـوڭ <<جايالردىن كېلىپ قالغان سـاياھهتچىلهر بۇنـداق ھهيۋهتلىـك ئۇسـسۇل مهزىرىـسىنى كـۆرۈپ

ىشلىرى مـۇمكىن، دهپ ھهيران قېل>>كوللېكتىپ ئۇسسۇلنى قانچه ۋاقىت مهشىق قىلىپ بىرلىككه كهلتۈرگهندۇ؟

ئۇ پهقهت خهلقىنىڭ بىـر خىـل ئهنئهنىـۋى . لېكىن ساما ئۇسسۇلى ئۈچۈن ئالدىنئاال تهييارلىق مهشقى قىلمايدۇ

.پائالىيىتى بولۇپ، بايرام تهنتهنىسى ھهممه كىشىنى ئىختىيارسىز ساما سېلىشقا ئۈندهيدۇ

ساماچىالر قانچىلىك ۋاقىـت . لىشىدۇساما ھېيت كۈنلىرى ئهتىگهندىن كهچكىچه كۈن بويى ئۈزۈلمهي داۋام

سۇنايچىالر ئادهتته بىرهر سائهت ئهتراپىدا بىـر خىـل ئاھاڭغـا ئۆزگهرتىـپ ¨ناغرا. ئوينىسا ئۆزىنىڭ ئىختىيارىي

. ئــون بهش مىنــۇت دهم ئېلىۋېلىــپ يهنه باشــالليدۇ¨¨بىــرهر مۇقــام ئاخىرالشــقاندا ئــون. ھارمــاي چالىــدۇ

ىن توختام، تاماشـىچىالرنىڭ قاتارىغـا قوشـۇلىدۇ، لـېكىن سـاما مۇزىكـا چارچىسا ئۆزلۈكىد¨ساماچىالر ھېرىپ

بهسته بىرىننڭ ئورنىغا بىرى مهيدانغا چۈشـۈپ ئۈزلۈكـسىز ¨توختىمىغۇچه زادى توختام قالمايدۇ، بهلكى بهس

چارچىغـانلىقتىن ھوشـىدىن كېتىـپ ¨داۋاملىشىۋېىدۇ، بهزى ساما مهسـتانىلىرى ئۇسـسۇلنى كـۆپ ئويناپھېرىـپ

قىسقىسى، ساما سېلىش قهشقهر ئۇيغۇرلىرىنى بىر خىـل تىلـسىملىق . ىپ قالىدىغان ئهھۋالالرمۇ يۈز بېرىدۇيىقىل

.كۈچ بىلهن ئۆزىگه مهھلىيا قلىدۇ

خۇراملىقنى تهنـتهنه قىلىـش مهزمـۇن ¨سامام ئۇسسۇلىنىڭ خاراكتېرىدىن قارىغاندا ئۇنىڭدا غهلبىنى ۋه شاد

.قىلىنغان

قهدىمكى كوللېكتىپ ئوۋچىلىق دهۋرلىرىدىال ئـوۋدىن غهلبىلىـك . ناھايىتى ئۇزۇنساما ئۇسسۇلىنڭ تارىخىمۇ

قهبىلىـلهر بـويىچه بىـر يهرگه جهم بولـۇپ، ئـوۋ غهلبىـسىنى تهبـرىكلهپ ¨قايتىپ كهلگهندىن كېـيىن ئـۇرۇق

ا غـا چوقۇنـۇش ئاساسـى ئورۇنـد)كۆك(شامانىزىم دهۋرىده ساما . كوللېكتىپ ئۇسسۇل ئويناش ئادىتى بار ئىدى

Page 304: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 304

خهلق تىلىـدا (تۇرغاچقا، غهلىبه تهنتهنىسى بهدىلىگه ئوينىلىدىغان بۇنداق كوللېكتىپ ئۇسسۇل ساما ئۇسسۇلى

ئېيتىلىشىچه، ئىسالم دىنىنىـڭ غـازات ئۇرۇشـلىرىدا جهڭـگه ئـاتلىنىش . دهپ ئاتالغانلىقى مهلۇم) ساما سېلىش

غهلبىنى تهنتهنه قىلىش يۈزىسىدىن ناغرا بىـلهن ئالدىدا ناغرا بىلهن سۇقاي چېلىنىدىكهن، جهڭده غهلىبه قىلسا

ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا پهقهت قۇربـان ھېيـت . سۇناينىڭ ئاۋازىغا تهڭكهش قىلىپ كوللېكتىپ ئۇسسۇل ئوينالغـان

بىلهن روزا ھېيت كۈنلىرىدىال مۇشۇنداق كوللېكتىـپ سـاما ئۇسـسۇلى ئـارقىلىق ھېيـت خۇشـاللىقىنى تهنـتهنه

مهيلـى ئۇنىـڭ قايـسى تـارىخىي . ى ئهنـئهنه بىـلهن مۇناسـىۋهتلىك بولـسا كېـرهكقىلىش ئادىتى شۇ قهدىمك

ئهنئهنىگه باغلىنىشىدىن قهتئىينهزهر، ئۆزگىچه ئاالھىدىلىككه ئىگه بولغان ساما ئۇسسۇلى شـىنجاڭدىن ئىبـارهت

.ئۇسسۇل ماكانىنىڭ سىمۋولىدۇر¨ناخشا

ئهنئهنىۋى تهسۋىرىي ۋاستىلهر

ىۋى ئادىتىده ئۇالرنىڭ ئىپتىدائىي دىنىي ئېتىقادلىرى ۋه پىسخىك ئاالھىـدىلىكلىرى ھهر قايسى خهلقلهرنىڭ مهن

سىمۋوللۇق مهنىگه ئىگه بولغان بـۇ . بىلهن يۇغۇرۇلۇپ بهلگىلىك دهرىجىده قېلىپالشقان تهسۋىرىي ۋاستىلىرى بولىدۇ

اڭنىـڭ ئىنكاسـى سـۈپىتىده، تهسۋىرى ۋاستىلهر خهلقىنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇش ئادىتى بىلهن ماسلىشىپ، مىلليىي ئ

شـۇنداقال . ئۇالرننڭ ئاغزاكى نۇتۇقلىرىدا، پوئېتىك ئىجادىيهتلىرىده، ئىستېتىك قاراشلىرىدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان

نىسپىي مۇقىم مهنىسى بىلهن خهلقنىڭ تىل سهنئىتىگه سىڭىپ كىرىپ، فرازىئولوگىيىلىـك بهدىئىـي ئامىـل بولـۇپ

.قالغان

ۋاستىلهر ناھايىتى كۆپ ۋه ) مهجازا( خهلقلهرنىڭ مىللىي ئهدهبىياتىدا قوللىنىغان تهسۋىرىي دهرۋهقه، ھهر قايسى

ئادهتلىرى شهكلىده قېلىپلىشىپ، ¨لېكىن بىزنىڭ دېمهكچى بولغىنىمىز، پهقهت خهلقنىڭ تىل ئۆرپ. خىلمۇ خىلدۇر

:لهنمهسى. ئېتىقاد دهرىجىسىگه كۆتۈرۈلگهن بهزى ئهنئهنىۋى تهسۋىرى ۋاستىلهردۇر

بۇلبۇل ۋه قىزىلگۈل ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى گۈزهللىك ئادىتىده ۋه پىسخىل ئېڭىدا قىزىلگـۈل دائىـم سـۆيۈملۈك

يارنىڭ، ئهركىن مۇھهببهتنىڭ، گۈزهللىك ۋه ساپلىقنىڭ؛ بۇلبۇل بولسا ساداقهتمهن ئاشىقنىڭ يار ۋاىسلىدا پهريادا

ېلىپلىشىشغا بۇلبۇلنىڭ قىزىلگۈل ئىـشقىدا خهنـدان ئۇرۇشـى بۇ ۋاستىنىڭ ق. چهككۈچىنڭ سىموۋلى بولۇپ كهلگهن

.ناملىق رىۋايهتلهر سهۋهب بولغان>>بۇلبۇل ئۇيقۇسى<<مهزمۇن قىلىغان

Page 305: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 305

مهشـۇقالر كـاككۇك بىـلهن زهيـنهپكه ¨ئۇيغۇرالر ئارىسىدا مۇرادىغا يېـتهلمىگهن ئاشـىق: كاككۇك بىلهن زهينهپ

كـاككۇك ئاشـىقى زهيـنهپ، بىـرى باغـدا، بىـر <<شـاقلىرىدىكىئۇيغۇر خهلـق قو. ئوخشىتىش ئادىتى شهكىلهنگهن

. دېگهن مىسراالرمۇ كاككۇك بىلهن زهينهپنىڭ خهلقىمىز ئهقىدىـسىدىكى سـىموۋللۇق مهنىـسىنى ئىپـاىلىگهن>>تاغدا

خهلقىمىزنىڭ گۈزهللىك ئادىتىده بۇ ئاسمان جىسىملىرى ياخـشىلىق ۋه گۈزهللىكنىـڭ : كۈن، ئاي، يۇلتۇز، چولپان

لىق سىموۋلى بولۇپ كهلگهن ھهمده خهلقنىڭ ئاغزاكى تىـل ئادىتىـده ئهڭ كـۆپ قوللىنىلىـدىغان ئىجـادبىي تۇراق

بۇ ئهنئهنىۋى ادهتكه ئايلىنىشى كۆككه چوقۇنۇشـتىن ئبـارهت ئهجـدادلىرىمىزنىڭ . مهنىدىكى تهسۋىرى ۋاستىلهردۇر

.ئىپتىدائىي ئېتىقادى بىلهن مۇناسىۋهتلىك

خشىتىپ سۈرهتلهش ئۇيغۇرالدا قهدىمدىن تارتىـپ داۋاملىـشىپ كېلىۋاتقـان بىـر خىـل كۆزنى بولۇققا ئو: بۇالق

.ئهنئهنه

ھهممىىگه مهلۇمكى، كۆز بىلهن سۇ ئىنسانالر ئۈچۈن ئىناتايىن مۇھىم بولغان ئىككى ئامىل، سۇ بىلهن كۆزنىڭ

جهھهتتىكـى مهلـۇم قىممهت ۋه ماھىيهت جهھهتتىكـى ئوخـشاشلىقى، شـۇنداقال كـۆز بىـلهن بۇالقننىـڭ شـهكىل

ئوخشاشلىقى خهلقىمىزنىڭ ئىستېتىك قاراشلىرىدا ئهكـس ئېتىـپ كـۆزننى بۇالققـا ئوخـشىتىش ئهنئهنىـسى ھهمـده

.بۇالقنى ئۇلۇغالش ئادىتىنى كهلتۈرۈپ چىقارغان

يارنىڭ يۈزىنى ئالمىغا ئوخشىتىش، چىنارنى باتۇرلۇققا، جاسارهت ۋه ئىـرادىگه سـىمۋول قىلىـش، قارىياغـاچنى

كلهنگهن ئهمما چىداملىق مۇھهببهتكه سىمۋول قىلىش، ئهجدىھا، يىالننى ۋهھـشىيلىك ۋه ياۋۇزلۇقنىـڭ سـىۋولى يه

.قىلىش قاتارلىق تهسۋىرىي ۋاستىلهرنىڭ قېلىپلىشىش سهۋهبلىرىمۇ بهلگىلىك بىر ئېتىقاد بىلهن مۇناسىۋهتلىكتۇر

قاتارلىق نـامالرمۇ ھهم >>سهنهم¨غېرىپ<<،>>زۆھره¨تاھىر<<،>>شېرىن¨پهرھاد<<،>>مهجبۇرن¨لهيلى<<ئۇنىڭدىن باشقا

.خهلق ئارىسىدىكى شۇ خىل داستاننىڭ ئىسمى، ھهم سىموۋللۇق مهنىدىكى تهسۋىرىيى ۋاستىه ھېسابلىنىدۇ

خهلقنىڭ گۈزهللىك ئادهتلىرىدىن كېلىپ چىققان مۇنداق ئهنئهنىۋى ۋاستىلهر ناھايىتى كۆپ بولۇپ، ئۇ نوقـۇل

.مهس، بهلكى مۇئهييهن ئېتىقاد تهسىرىده شهكىللهنگهن تىل ئادىتىدۇرئهدهبىي ھادىسىال ئه

ئىرسالنامه

دوستلىرىغا، سۆيگهن يارىغـا سـاالم خهت (ئىر سالنامه ئهۋهتىش . دېمهكتۇر>>پۈتۈكنامه<<،>>يولالنما<<¨ئېرسالنامه

هنىۋى ئـادىتى بولـۇپ، ئۇيغـۇر ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ئۆز ئارا خهت يۈزىده كۆڭۈل ئىزھار قىلىشتىن ئىبارهت ئهنئ) يولال

Page 306: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 306

ئېرسالنامىنىڭ تۈرى كۆپخىل بولـۇپ، كـۆپرهك بېيـت شـهكلىده ھهم . خهلقى ئىچىده بىر قهدهر كهڭ ئومۇمالشقان

بهزىده ئىىر سالنامه ئورنىدا قىزىلگۈل دهستىلىرىنى يـاكى گـۈل دهسـتىلهر بىـلهن . نهسرىي شېئىر شهكلىده يېزىلىدۇ

بۇالرنىڭ ھهمىسى كۆڭۈلنى سـىموۋوللۇق ئىزھـار قىلىـش . هۋهتىدىغان ئادهتلهر بارقوشۇپ بۇغداي سامانلىرىنىمق ئ

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئىستېتىك ئېڭىدا پورهكلهپ ئېچىلغان گۈللهردىن . شهكلى بولۇپ، مۇئهييهن مهزمۇنغا ئىگه

يىگىتلهرنىڭ ئۆز ¨نۇش قىزشۇڭا گۈل دهسته سۇ. تهييارالنغان گۈل دهستىلهر ئومۇمهن مۇھهببهتكه سىمۋول قىلىنغان

گۈل دهستىنىڭ ئارىـسىغا سـاماننى سـېغىنىن چىـرايىم سـاماندهك سـاغىرىپ . ئارا مۇھهببهت ئىزھار قىلىش ۋاتىسى

.دېگهن مهنىنى بىلدۈرىدۇ>>كهتتى

ئىرسالنامه مهزمۇن جهھهتته كۆپىنچه مۇھهببهتنى مۇھهببهت جۇدالىقىنى يارىغا ۋه دوستلىرىغا بولغان سېغىنىشنى

.ئىپادىلهيدۇ

ئىرسالنامه ئهۋهتىش ئاساسـهن كىـشىلهرنىڭ مـۇھهببهت ئهركىنلىكـى بوغۇلغـان، ئىنـسانىي ئهركىـنلىككه يـول

قىزالرنىڭ ياخشى كۆرگهن يىگىتىگه قول . قويۇلمىغان فېئودالىزم دهۋرىده پهيدا بولغان بىر خىل ئادهت ھېسابلىنىدۇ

بۇنداق قول ياغلىق ۋه تاماكا خالتىسىغا . لنامه دائىرىسىگه كىرىدۇياغلىق ۋه تاماك خالتىسى سوۋغا قىلىشىمۇ ئىرسا

خهت ئورنىدا پورهكلهپ ئېچىلىۋاتقان گۈللهرنڭ نۇسخىسى، گۈل شېخىدا سايراۋاتقان بۇلبـۇل يـاكى كاككۇكننـڭ

قهغهزگه . ســۈرىتى يــار ئىــشقىدا گۈپۈلــدهپ ســوقۇۋاتقان يۈرهكنىــڭ شــهكلى مهشــۇت يىــپ بىــلهن كهشــتىلىنىدۇ

ئۆز زامانىسىدا ئېرسالنامه يېزىشنى . ىدىغان ئىرسالنامىلهر ناھايىتى تهسىرلىك، جانلىق ۋه ھېسسىياتلىق بولىدۇپۈتۈل

گه بېيـت يـاكى نهسـرىي شـېئىر >>خـوتهن قهغىـزى<<كهسىپ قىلغان خهتتات ۋه رهسسماالر بولغان ئـۇالر پاتالنغـان

گىرۋهكلىــرىگه تهشــنالىق ۋه جــۇدالىقنى شــهكلىدىكى پۈتۈكنــامىلهرنى ھۆســىن خهت شــهكلىده پۈتــۈپ، ئۇنىــڭ

ئىرسـالنامه ئهۋهتىـشكه . ئىپادىلهيدىغان ياكى مۇھهببهت غايىسىنى سۈرهتلهيدىغان رهسىملهرنى سىزىپ تهييارلىغـان

پ سېتىۋالغان ۋه ئـۇنى :ھاجىتى بار كىشىلهر ئۇالرغا مۇۋاپىق ھهق بېرىپ ئۆزلىرىگه مۇۋاپىق كېلىدىغانلىرىنى تالال

.ۈلۈك سۈپىتىده ساقلىغانقىممهتلىك م

Page 307: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 307

ئىرسالنامه كۆپىنچه ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى تهسۋىرى ۋاستىلىرىدىن پايدىلىنىپ، پاساھهتلىك تىل، ئوخشىتىش،

سېلىشتۇرۇش، سـىمۋول، مېتـافورا، مۇبـالىغه قاتـارلىق ۋاسـتىلهر ئـارقىلىق ئوقۇغـۇچىالردا روشـهن ئىـستېتىك زوق

:مهسىلهن. قوزغايدۇ

هردىم قاشلىرىغا،پۈتۈكنامه ئىۋ

.تىلهپ دۆلهتنى ئالتۇن باشلىرىغا

قانات بهرسه ئۇچۇپ بارسام قاشلىرىغا،

.قارا قۇشقاچ بولۇپ قونسام باشلىرىغا

قارا قۇشقاچ بولۇپ چىقسام ھاۋاغا،

.خۇدا سالدى مېنى بۇنداق باالغا

سېغىندۇق بىناھايهت ئۆزلىرىنى،

.توال شېرىن مۇبارهك سۆزلىرىنى

تته نېسىپ بولۇر كۆرۈشكه،نى سائه

.تولۇن ئايدهك چاقنىغان يۈزلىرىنى

ئۇشبۇ نامه ئۆزلىرىگه تهئهللۇقتۇر،

. ئوقۇغايال يوغان ئېچىپ كۆزلىرىنى

مهدداھلىق

ئۇيغـۇرالر . ئاغزاكى تىل ئادهتلىرىنـڭ كهڭ تـۈرده ئومۇمالشـقان ئهنئهنىـۋى شـهكىللىرىدىن بىـرى¨مهدداھلىق

يىتى تهرهققىـي قىلغـان ئهنئهنىـۋى ئادهتلهرنىـڭ بىـرى بولـۇپ، مۇشـۇ كهسـىپ بىـلهن ئارىسىدا مهدداھلىق ناھا

مهدداھالر خهلق ئارىسىدىكى تالنتلىق ۋه ئىقتىدارلىق سـۆز . دهپ ئاتىلىدۇ) ۋائىز(>>مهدداھ<<شۇغۇلالنغۇچى كىشى

.ققانسهنئهتكارلىرى بولۇپ، ئۇيغۇر ئهلنهغمه سهنئىتى ئهنه شۇ مهدداھلىق ئادىتىدىن ئۆسۈپ چى

ناخشا، مۇزىكا ۋه دراماتىك ھهرىكهتنى بىـر گهۋدىـگه ئايالنـدۇرغان ئونۋېرسـال سـهنئهت ئـادتىى ¨مهدداھلىق

شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇزاق زامانالردىن بۇيان مهدداھـالر . بولۇپ، ئۇنىڭ كىشىلهرنى جهلپ قىلىش كۈچى ناھايىتى زور

ئدىتى بولۇپمۇ خوتهن، قهشـقهر، يهكهن قاتـارلىق خهلق ئارىسىدا زور ئىناۋهتكه ئىگه بولۇپ، كهلگهن مادداھلىق

تهرهپتىن بۇ شهھهرلهرگه يىغىلىپ مۇۋاپىق ¨بازار كۈنلىرى ئاتاقلىق مهدداھالر تهرهپ.شهھهرلهرده كهڭ ئهۋج ئالغان

Page 308: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 308

چوڭ سۇرۇنالردا مهدھلىق قىلغۇچى بىر قانچه مهددھتىن تهركىب . بهس بىبلهن مادددالھىق قىلغان¨سورۇندا بهس

قوشۇمچه >>دوست تارتىپ بېرىدىغان<<بولۇپ، بىرى ئاسالىق رول ئالغۇچى باش مادداھ، بىر ياكى ئىككىسىتاپۇان

بهزىده مۇزىكا تهڭكهش قىلىپ بهرگۈچى سازانده ئايرىم بولسا، بهزىـده بـاش مهدداھ ئـۆزى . مادداھ ھېسابلىدۇ

لهيدىغانلىرى كۆپىچه قهدىمكى تـارىخي ھهم مۇزىكا چالىدۇ، ھهم ناخشا ئېيتىدۇ، ھهم سۆزلهيدۇ، مهدددھنىڭ سۆز

چـۆچهكلهر، جهڭنـامىلهر ۋه بهزى ¨رۋايهتلهر، قىزىـارلىق ھېكـايه¨قىسسلهلر، ئتاقلىق خهلق داستانلىرى، ئهپسانه

داڭلىــق كالســسىك ئهســهرلهرنىڭ مهزمــۇنى قاتــارلىقالردىن ئىبــارهت بولــۇپ، ھېكــايه قىلغانــدا خــۇددى درامــا

شۇڭا مهدداھ سورۇن . ر قانچه پېرسۇناژنىڭ ئوبرازىنىجانلىق گخهۋدىلهندۈرۈپ بېرهليدۇئارتىسلىرىدهك يالغۇز ئۆزى بى

تۈزمهكچى بولۇپ چاقىرىش دۇمبىقىنى ياكى نغرىسىنى چالغان ھامان مهدداھقا ئادهتلىنىـپ قالغـان خهلـق تـوپى

ھنىڭ سهنئهت ماھارىتىگه ئۇنىڭ ئهترپىغا دهرھال يىغىلىپ،ئۆزلىكىدىن چهمبهر شهكلىده مهيدان ھازىراليدۇ، مهددا

مهپتۇن بولغان خهلق ئۇنىڭ مهدداھلىق پائالىيىتى ئاخىرالشقىچه بىر قانچه سائهته مىدىرلىماي ئولتۇرىدۇ ياكى ئۆره

.تۇرۇپ ئاڭاليدۇ

ئۇيغۇرالر ئارىسىدا يۇقىرىقىدهك كهسىپلهشكهن مهدداھلىقتىن باشقا، يهنه بهزى رايونالردا ياشانغانالر بىرهر ئۆيگه

رىـسالىلهرنى ¨لىشىپ ھهركىم ئۆزى بىلگهنچه قىسسه ياكى ھېكايه ئېيتىشىدىغان، قىزىقـارلىق قهدىمكـى كىتـابتو

مهسـىلهن، تۇرپـان رايونىـدكى ياشـانغانالر ئارىـسىدا قهرهللىـك ئۆتكۈزۈلـۈپ . ئوقۇپ ئاڭاليـدىغان ئـادهتمۇ بـار

هزمـۇن ماھىيىتىــدىن ئېلىــپ ئېيتقانــدا، بۇمــۇ م. ئهنه شــۇنداق خـاراكتېرىگه ئىــگه>>دادۇر مهشــرىپى<<تۇرىـدىغان

.مهدداھلىقننىڭ بىر خل تۈرى ھېسابلىنىدۇ

مهدداھلىــق ئۇيغۇرالرنــڭ ئــاممىۋى مۇراســم ۋه ھهر خىــل ســهيله پائالىيهتلىرىــده ناھــايىتى قىزىــپ كېتىــدۇ،

ــسى<<قهشــقهر ــورۇز<<، ئوپالــدىكى>>ھهزرهت سهيلى ــسى¨ن ــسى<<، يېڭــساردىكى>>بــۇالق سهيلى ــودخېنىم سهيلى ، >>ئ

قاتارلىق ككلىمى چوڭ مۇراسىم پائالىيهتلىرىنىـڭ ئاساسـى مهزمۇنلىرىـدىن بىـرى >>كوھمارىم سهيلىسى<<خوتهندىكى

تهرهپته سورۇن تۈزۈپ، ¨يۇرتالردىن كهلگهن مهدداھالر تهرهپ¨مهدداھلىق بولۇپ، مۇشۇ سهيله مهزگىللىرىده يۇرت

.مىڭلىغان سهيلىچىلهرنى ئۆزىگه جهلپ قىلىدۇ

Page 309: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 309

ئهدهبىياتىنىڭ مهزمۇنى ئىچىـده گهرچه سـاغالم بولمىغـان بهزى دىنىـي تهركىبلهرنىـڭ بولۇشـىدىن مهدداھلىق

قهتئىينهزهر، ئۇنىڭ خهلق سهنئىتىنى يۈكسهلدۈرۈش، خهلق ئېغىز ئهدهبىياتىنى تارقىتىش ۋه بېيـتىش، خهلقىنىـڭ

.هن مۆلچهرلهشكه بولمايدۇئهدهبىي مىراسلىرىنى ساقالپ قېلىش قاتارلىق جهھهتلهرده ئۇينىان رولىنى تۆۋ

چاقچاق

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهنئهنىۋى ئادهتلىرىنىڭ بىر تۈرى بولۇپ، خهلق ئازاكى ئىجادىيىتىنىڭ ھهجۋى تۈرىگه ¨چاقچاق

چاقچاق ئۇيغۇرالر ئارىسىدا شۇنچىلىك كهڭ ئومۇمالشقانكى، ئۇيغۇرالرنىڭ كۈندىلىك . خاس ئاممىۋى ژانىردۇر

ئۆزىنىڭ شهكلى بويىچه، چاقچاق ئاالھىده بىر خىل دىئالوگ . قىلىش مۇمكىن ئهمهستۇرمۇشىنى چاقچاقسىز تهسهۋۇر

ئهمما چاقچاقنىڭ خاراكتېر . بولۇپ، ئۇ، ئادهتته ئىككى ياكى ئۇنىڭدىنمۇ كۆپ بىر توپ ئادهملهر ئارىسىدا قانات يايىدۇ

كۈلكه بولغاچقا، ئۇ كىشىلهرده چاقچاقنىڭ يادروسى جاراڭلىق . جهھهتتىن كىشىلهرنىڭ ئادهتتىكى سۆھبىتى ئهمهس

.ئىختىيارسىز تهبىئىي كۈلكه قوزغاشنى مهقسهت قىلىدۇ

مۇشۇ نۇقتىدا چاقچاق . دېيشدۇ>>بىر قېتىم كۈلسهڭ ئون يىل ياشىرىمهن<<شۇڭا كىشىلهرده. ئىنسان كۈلكىگه مۇھتاج

ئۇرغۇتىدۇ، ھايات مهئىشهتلىرىدىن بىر خىل مهنىۋى كۈچ سۈپىتىده، ئىنسان قهلبىگه ئىستېتىك تۇيغۇ بېقىشالپ روھنى

.ھۇزۇرالندۇرىدۇ

ئۇيغۇرالر خۇش چاقچاق، يۇمۇرغا باي خهلق شۇڭا ئۇالر قهدىمدىن تارتىپ چاقچاقنى ئۆز تۇرمۇشىغا ھهمراھ قىلىپ

ئۇالرنىڭ تۇرمۇشىدىكى . بىرى بىلهن كۆرۈشكهنده گېپىنى چاقچاق بىلهن باشاليدۇ¨ئۇالر ئۆز ئارا بىر. كهلگهن

خىل سهيله پائالىيهتلىرى، ئاممىۋى مهشرهپلهر مېھماندارچىلىق ۋه ¨كۈن ۋه باشقا مۇراسىمالر، خىلمۇتۆ¨توي

راھىبالرنىڭ <<چاقچىقى بولمىغان ئولتۇرۇشالرنى¨شۇڭا كۈلكه. سۆھبهتلهرنىڭ ھهممىسى چاقچاقسىز ئۆتمهيدۇ

نهسرىدىن <<ئارىسىغا كهڭ تارقالغانئۇيغۇرالر . گه ئوخشىتىپ، ئۇنڭدىن رازى بولمايدۇ>>بۇتخانىدىكى تىالۋىتى

دىن تارتىپ تاكى بۈگۈنكى رېئال >>مولالزهيدىن لهتىپىلىرى<<،>>سهلهي چاققان لهتىپىلىرى<<،>>ئهپهندى لهتىپىلىرى

تۇرمۇشىمىزغا كۈلكه بېغىشالۋاتقان ھېسام قاتارلىق لهتىپىچىلهرنىڭ ئادىتىنىڭ جانلىق سىماسى، ئۇيغۇر سۆز سهنئىتىده

نىزىنن شۇنچىلىق ئهۋج ئېلىشى ئۇالرنىڭ مللىىي پىسخىكىسىدىكى يۇمۇرلۇق خاراكتېر بىلهن زىچ چاقچاق ژا

ئىقتىسادىي . بۇ خىل خاراكتېرنىڭ يېتىلىشىده ئۇيغۇر جهمئىيىتىنىڭ تهبىئىي جۇغراپىيىلىك شارائىتى. مۇناسىۋهتلىك

Page 310: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 310

تاشقى ئامىلالرنىڭ مىللىي خاسلىقى ¨ ئىچكىئىجتىمائىي شارائىتى، تارىخي شارائىتى، مهدهنىيهت قاتلىمى قاتارلىق

. سهۋهب بولغان

ئۇيغۇر چاقچاقلىرىنىڭ ئاالھىدىلىكى كۆپ تهرهپلىملىك بولۇپ، ھازىر جاۋابلىق، مهنتىقىلىقلىق، دهلمۇ دهللىك،

اتارلىق ق) بىرىگه چهمبهر چاس باغلىنىشى¨پىكىر مهزمۇنىنىڭ بىر(قاراتمىلىقلىق، يوشۇرۇن مهنىدارلىق، ئوبېكتىپلىق

غا مهركهرزلىشىدۇ، )ئوبېكتىپ(ئاالھىدىلىكلهرگه مهركهزلىشىدۇ، ھهر قانداق ۋاقىتتا چاقچاق بىرهر تېمىغا، بىرهر نىشان

.ئۇنىڭدىن چهتنهپ كهتسه چاقچاقنىڭ كۈچى بولمايدۇ ھهمده كۈلكه پهيدا قىاللمايدۇ

: هسىلهنم. ئۇيغۇرالردا چاقچاقنىڭ تۈرلىرى سورۇنغا قاراپ ھهر خىل بولىدۇ

خاراكتېرىدىكى چاقچاقالر، يهنى كونكرېت بىر ماۋزۇ ئهتراپىدا ئايلىنىپ تۇرغان چهمبهر ئىچىده >>ئۇچۇم قىلىش<<

چاقچاقلىشىش، چاقچاقنىڭ بۇ خىل شهكلىده مهلۇم بىر شهخسنى چۆرىدىگهن ھالدا، ئۇنىڭ ھاياتىدىكى ھهر بىر

چىلىكلهرنى كۈلكىلىك تهسۋىرلهرش، مۇبالىغىلهشتۈرۈش ئارقىلىق ئېپزوت ۋه قىزىق پهيتلىرىنى، خفراكتېرىدىكى ئۆزگى

چاقچاقچىالر ئاجايىپ ماھارهت بىلهن ئۆز . دېيلىدۇ>>ئۇچۇم قىلىش<<¨ياساپ چىقىش >>ئادهم<<غهيرى

نهتىجىده . قىلغاندىن كېيىن، ئاخىرىدا ئهپچىل ئۇسۇل بىلهن ئۇنى قايتۇرۇپ قاتارغا قوشۇۋالىدۇ>>ئۇچۇم<<ئوبېكتىنى

.چاق ئوبېكتى جۈملىدىن باشقىالرمۇ بۇنىڭدىن چېچقانداق غهيرىلىك ھېس قىلمايدۇچاق

ئۇيغۇرالردا شهخسلهرننىڭ خاس ئىسىمىغا . چاقچاقنىڭ ئهڭ كهڭ تارقالغان شهكلى¨>>لهقهملىك چاقچاق<<

. ئىبارهت باردېگهن >>لهقهمسىز كىشى بولماس<<خهلققه. نى قوشۇپ ئاتاش ئادهتكه ئايالنغانمقانداقتۇر بىر لهقه

دهرۋهقه، ئۇيغۇرالردا شهخسىپي لهقهمدىن باشقا ئاتىدىن بالىغا، بالىدىن بالىغا مىراس قالىدىغان ئهۋالدالر لهقىمى ھهتتا

لهقهملىك چاقچاقتا چاقچاق ئوېبتكىنىڭ لهقىمىنى توغرىدىدن . مهھهللىلهرگه ئورتاق يۇرت لهقهملىرى بولىدۇ¨يۇرت

لهقهملىك . خىل بوياق بىلهن پهردازالپ ئىشارىلىك سۈرهتلهش ئارقىلىق كۈلكه پهيدا قىلىدۇتوغرا تىلغا ئالماي، خىلمۇ

.چاقچاقتا چاقچاقنىڭ ھازىر جاۋاب بولۇشى، تهسهۋۋۇر ۋه تهپهككۇر ئىقتىدارىنىڭ كۈچلۈك بولۇشى تهلهپ قىلىنىدۇ

. قچاقالر بىلهن ئارىلىشىپ كېتىدۇچاقچاقنىنڭ بۇ تۈرى كۆپ ھالالردا لهقهملىك چا: تهمسىللىك چاقچاقالر¨ماقال

بولۇپ،ئۇ بىر ئولتۇرۇشتا قوپال، قامالشمىغان ئىش قىلىپ قويسا، بۇنى بايقىغان >>تۆگه<<مهسىلهن، بىر كىشىنىڭ لهقىمى

چۈنكى ھهر . دېگهن ماقالدىن پاىدىلىنىش ئارقىلىق چاقچاق باشاليدۇ>>تۆگىنىڭ مازار بىلهن ئىشى يوق<<چاقچاقچى

Page 311: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 311

شۇنىڭ ئۈچۈن چاقچاقچىالر خهلق ئېغىز ئدهبىياتى . تهمسىل پهيدا بوۇش جهھهتتىن قاراتمىلىققا ئىگه¨قانداق ماقال

تهمسىللهردىن، ئهپهندى لهتىلپىقلىرىدىن ، خهلقنىڭ ھېكمهتلىك سۆزلىرىدىن ئۇستىلىق بىلهن ¨ئىچىدىكى ماقال

.پايدىلىنىشقا ماھىر بولۇشى كېرهك

مىجهزىده كۆزهه ¨ېكتىپ قىلىنغان شهخسنىڭ قىياپىتىده، خۇلقشهكلىده ئوب>>ئوخشىتىش<<چاقچاقنىنڭ

ھايۋانات، ¨چېلىقىدىغان غهلىته كۆرۈنۈش ۋه غهيرىي ھالهتلىرىنى خۇددى شۇنىڭغا ئوخشىدىغان تۈرلۈك نهرسىلهرگه

ئۇچار قانات ۋه باشقا نهرسىلهرگه ئوخشىتىش، تهڭلهشتۈرۈش ۋه تهقلىد قىلىش ئۇسۇلى ئارقلىىق چاقچاقنى

.جالندۇرىدۇراۋا

. چاقچاقننڭ بۇ شهكلى شېئىرىي شهكلىده قاپىيه قوغلىشىش ئۇسۇلى بىلهن ۋۇجۇدقا چىقىدۇ: قاپىيلىك چاقچاق

خهلق . قاپيلىك چاقچاق ئۇيغۇر تىلىنڭ پاساھىتىنى نامايهن قىلىش بىلهن بىرلىكته، كىشىلهرتگه بهدىئي لهززهت بېرىدۇ

دېگهن ئىباره بار، بۇ قاپىيلىك چاقچاق شهكلىنىڭ خهلقىمىز >> قايتماقاپىيىىگه كهلگهنده ئاناڭدىن<<ئارىسىدىكى

.ئارىسىدا ئاالھىده ئېتىبارغا ئىگه ئىكهنلىكىنى كۆرسىتىدۇ

مۇ چاقچاقنىڭ ئۆزىگه خاس بىر تۈرى بولۇپ، ئۇيغۇر تىلىدىكى مۇبالىغه، ئوخشىتىش سىمۋول، >>سۆز ئويۇنى<<

.تايىنىدۇمېتافورا قاتالرىق ستىلىستىك ۋاستىلهرگه

دېمهك، خهلق دانىشمهنلىكىنىڭ يۈكسهك بىر ئىپادىسى بولغان چاقچاقتا خهلق تىلىنىڭ ھهقىىقىي بايلىقى، رهڭمۇ

. تهسۋىرىي قۇۋۋىتى قاتارلىق ئاالھىدىلىكلىرى نامايان قىلىنىدۇ ۋهرهڭلىكى، ئهۋرىشىملىكى، مهنىدارلىقى

مهنىدىكى چاقچاق بىلهن ئادهتتىكى مازاق قىلىش ماھىيهت بۇ يهرده شۇنى ئهسكهرتىپ ئۆتۈش كېرهككى، ھهقىقىي

چۈنكى مازاق قىلىشتا بىرىنچىدىن، مهنتىقه يوق، ئىككىنچىدىن، ئىجادبىي مهزمۇندىن كۆره، . جهھهتته ئوخشاشمايدۇ

ىش غورۇرىغا تېگىش، شهخسنى كهمسىتىش، مهسخىره قىل¨ئۇنىڭغا تهنه ۋه دوق قىلىش ئىپادىسى ياكى براۋنىڭ زىتىغا

ئهكسىچه، چاقچاق ئىلمىي بولىدۇ، كىشىلىك مۇناسىۋهتكه . ئوخشاش سهلبىي مهزمۇنىدىكى پىكىرلهر ھۆكۈم سۈرىدۇ

شۇڭا . كىشىنڭ ئهيىبىنى ئېچىپ دىلىنى رهنجىتىشتىن ساقلىنىدۇ. ئهخالق مىزانلىرىغا قاتتىق رىئايه قىلىدۇ¨ۋه ئهدهب

كىشچىكهر چوڭالرغا ، ئهرلهر ئايالالرغا . قاراپ ئۆزگىرىپ تۇرىدۇئۇيغۇرالر ئارىسىدا چاقچاق سورۇنغا ۋه ئوبېكتقا

.قىسقىسى، چاقچاق تۇرمۇشقا خۇش خۇي مهزمۇن بېرىشىنى مهقسهت قىلىدۇ. چاقچاق قىلىشتىن ساقلىنىدۇ

Page 312: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 312

خهتتاتلىق

بولغان ئۇيغۇر مهدهنىيىتىنىڭ سهنئهت تۈرلىرى ئىچىده ئۇزاق تارىختا، ئۆزگىچه ئاالھىدىلىككه ئىگه¨خهتتاتلىق

.ئۇنىڭ كېلىپ چىقىشى، تهرهققىياتى يېزىق بىلهن چهمبهرچاس باغالنغان. يېزىق سهنئىتى

يهنىسهي يېزىقى قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقـى، ¨ئۇيغۇر خهلقى ئۇزاق تارىخي جهريانىدا تۈرك يېزىقى يهنى ئورخۇن

زىقــى قاتــارلىق يېزىقالرنــى يېزىقــى چاغاتــاي يېزىقــى، ئهرهب ئېلىپبهســى ئاساســىدىكى ئۇيغــۇر كونــا يې¨ئهرهب

قوللىنىشتىن باشقا، تارىختا براخمان يېزىقـى، مـانىي يېزىقـى، قهدىمكـى سـۈرىيه يېزىقـى قاتـارلىق يېـزىقالردىن

يهنه ئۇزاق تارىخي دهۋرلهردىن يېتىلىپ چىققان . پايدىلىنىپ، ھهممه ساھهدىن قىممهتلىك يادىكارلىقالر قالدۇرۇغان

يهنىـسهي مهڭگـۈ تاشـلىرىدىن تارتىـپ، تـارىم ۋادىـسىدىكى ¨تاتالرنىـڭ ئورخـۇنيۈكسهك ماھـارهتكه ئىـگه خهت

بوستانلىقالردىن تېپىلغان ھهر خىل يېزىقتىكى بېغىشلىما مهزمۇنىدىكى ھۆسىن خهتـلهر ۋه ئىـسالمىيهتتىن بۇيـانقى

ىرى، مېھـراب ۋه كالسسىك قول يازمىالر، دىيارىمىزدىكىقهدىمكى مهسچىت، مازار ۋه ئىمارهتلهرنىڭ ۋاسـا، كاھىـشل

تامغا ئۇيۇپ ھهل بېـرىلگهن ھۆسـىن خهتلهردىـن قارىغانـدا ئۇيغـۇر خهتتـاتلىقى بىناكـارلىق سـهنئىتىمىزدىمۇ ئـۆز

.كارامىتىنى كۆرسهتكهن

ئۇيغــۇرالردا ئۇزۇنــدىن قوللىنىــپ كېلىۋاتقــان تــۈز خهت نۇسخىــسى، رۇقئــى خهت نۇسخىــسى، تهئلىــق خهت

لۇس خهت نۇسخىسى بولۇپ، بۇنىڭدىن باشقا ئۆز ئالدىغا ئـايرىم ھهرپ نۇسخىسى، ئهسلىيه خهت نۇسخىسى، سو

شهكلىگه ئىگه نهسخى خهت نۇسخىسى، كۇفى خهت نۇسخىـسى، شـهتهرهنجى كـوفى خهت نۇسخىـسى، رهيھـانى

خهت نۇسخىسى، ئىجازهت خهت نۇسخىسى، دىۋانى خهت نۇسخىسى ۋه چهللى دىۋانى خهت نۇسخىسى قاتارلىقالر

ئۇيغۇر خهتتاتلىرى بۇ نۇسخىالردىن ئاجايىپ گـۈزهل . ىرىي كۈرگۈل، جهللى خهت نۇسخىلىرى بارۋه تۆۋئهم، تهسۋ

ئۇالرنىڭ خهتلىرىنىڭ بهزىلىرى ئۆركهشلهپ تۇرغان دېڭىز دولقۇنلىرىدهك جۇالالپ كىشىگه ئۆمۈر . خهتلهرنى يازىدۇ

، خـۇش نـاۋا سـايراۋاقتنا بۇلبـۇلالرنى ۋه جاسارهت ئاتا قىلسا، بهزىلىرى شىلدارالپ ئېقىۋاتقـان بـۇالق سـۇلىرىنى

بهزى خهتـلهر سـاھىبجامالالرنىڭ ھۆسـىنى ئهكـس . ئهسلىتىپ كىشى قهلبىگه شادلىق، خاتىرجهملىك بېغىـشاليدۇ

.گىياھالرنى ئهكس ئهتتۈرۈپ كىشىنى ئۆزىگه مهھلىيا قىلىدۇ¨ئهتتۈرسه يهنه بهزىلىرى ئۇچار قۇشالرنى، گۈل

Page 313: Microsoft Word - uyghur orip adatliri

ن تهۋپىق ئهپهندى تهييارلىغان دى http://mmtys.blogbus.com تهۋپىق بىلوگى

بهت- 313

ئۇيغۇر يېزىقى ئېلىپبهلىـك . ھىدىلككه ئىگه قهلهم، قهغهاز، سىياھالرنى ئىشلىتىدۇئۇيغۇر خهتتاتلىقى مىللىي ئاال

يېزىق بولۇپ، ھهرپلىرى ئۇلىنىپ يېزىلىدىغان بولغاچقا، خهتتاتالر خهتننڭ تهكشى، كۆركهم، چىرايلىق يېزىلىشى

ككه، مـۇقىم ئـۆلچهمگه، ، ئىرغاي ياغىچى، قارىغاي يـاغىچى قاتـارلىقالردا مهلـۇم كـۆڭلى)بامبۇك(ئۈچۈن قومۇش

قهلهم . ئېالستىكىلىق خۇسۇسىيهتكه ئىگه، سىياھ راۋان چىقىدىغان ، ياپىالق ئۇچلۇق قهلهملهرنى ياساپ ئىشلىتىدۇ

ئۇچىنىـڭ ئىككـى . ئۇچى ئىككى ئۈچ سانتىمېتىر ياپىالق ئۇچلىنىپ بىر ئـاز ئېالسـتىكىلىق ھـالهتكه كهلتۈرۈلىـدۇ

كته ئۆلچهمگه ئاساسهن سىلىقلىنىدۇۋه ئۇچىنى ئون بهش گرادۇستىن ئوتتـۇز بهش قارلىق تهرىپى زۆرۈر بولغان كهڭلى

گىرادۇسقىچه تهكشىلهپ كېسىپ ئۇچىنىڭ قاق ئوتتۇرىسىدىن تهخمىنهن بىر سانتىمېتىردىن بىر يېرىم سانتىمېتىرغىچه

.جراق ئېچىپ قويىدۇ

ياسـاپ، ) خـوتهن قهغىـزى(ىقىـدىن قهغهز ئۇيغۇرالر ئۇزاق تارىختىن بۇاين كهندىر، ئۈجمه دهرىـخ قوۋز: قهغهز

.سىلغايتىپ پىششىقاليدۇ¨قهغهزنى تاختاي ئۈستىده قويۇپ، قاشتېتشى ياكى سىلىق تاش بىلهن سۈرۈپ چىڭداپ

بۇنـداق سـىياھ يېيىلمايـدۇ، ئاسـان . قارا سىياھ ئىـشلىتىدىغان بولـۇپ سـىياھقا نـاۋات ئارىالشـتۇرىدۇ: سىياھ

اۋاج تاپقان ئۇيغۇر خهتتاتلىق ئهنئهنىسى بۈگۈنكى كۈنده تېخىمۇ تهرهققىي قىلىپ، قهدىمدىن باشالپ ر. توزىمايدۇ

.ئېتىبارىنى قوزغايدىغان ئاالھىده بىر سهنئهت تۈرىگه ئايالندى¨دۇنيا جامائهتچىلىكىنىڭ دىققهت