MİCHEL BOURSE - ayrintiyayinlari.com.tr · MİCHEL BOURSE - HALİME YÜCEL Michel Bourse 1998'den...

16
MİCHEL BOURSE - HALİME YÜCEL Michel Bourse 1998'den bu yana Fransa Nantes Üniversite- si'nde doçent olarak görev yapmaktadır. 2001-2004 yılları arasında, Makedonya'da barış anlaşmaları çerçevesinde, Avrupa Birliği'nin bir projesi olan South East European University'de İletişim Fakültesi'nin kurucu dekanı olmuştur. 2004-2008 yılları arasında da Galatasaray Üniversitesi İleti- şim Fakültesi'nde öğretim üyeliği yapmıştır. İletişim kuram- ları ve teknikleri, kültürler arası iletişim sorunları konusunda birçok kitabı, makalesi ve bildirisi bulunmaktadır. Melezliğe Övgü adlı kitabı Ayrıntı Yayınları'ndan çıkmıştır. Halime Yücel 1994'ten bu yana çalıştığı Galatasaray Üniver- sitesi İletişim Fakültesi'nde doçent olarak görev yapmakta- dır. Reklam, siyasal reklam, göstergebilim, imge ve söylem çözümlemeleri alanında birçok çalışması, iletişim alanında kitap çevirileri bulunmaktadır.

Transcript of MİCHEL BOURSE - ayrintiyayinlari.com.tr · MİCHEL BOURSE - HALİME YÜCEL Michel Bourse 1998'den...

MİCHEL BOURSE - HALİME YÜCEL Michel Bourse 1998'den bu yana Fransa Nantes Üniversite-si'nde doçent olarak görev yapmaktadır. 2001-2004 yılları arasında, Makedonya'da barış anlaşmaları çerçevesinde, Avrupa Birliği'nin bir projesi olan South East European University'de İletişim Fakültesi'nin kurucu dekanı olmuştur. 2004-2008 yılları arasında da Galatasaray Üniversitesi İleti-şim Fakültesi'nde öğretim üyeliği yapmıştır. İletişim kuram-ları ve teknikleri, kültürler arası iletişim sorunları konusunda birçok kitabı, makalesi ve bildirisi bulunmaktadır. Melezliğe Övgü adlı kitabı Ayrıntı Yayınları'ndan çıkmıştır.

Halime Yücel 1994'ten bu yana çalıştığı Galatasaray Üniver-sitesi İletişim Fakültesi'nde doçent olarak görev yapmakta-dır. Reklam, siyasal reklam, göstergebilim, imge ve söylem çözümlemeleri alanında birçok çalışması, iletişim alanında kitap çevirileri bulunmaktadır.

Ayrıntı: 668ScholaAyrıntı Dizisi: 11

İletişim Bilimlerinin SerüveniMichel Bourse-Halime Yücel

Yayıma HazırlayanSongül Kırgezen

© 2012, Michel Bourse & Halime YücelBu kitabın Türkçe yayım hakları

Ayrıntı Yayınları'na aittir.Kapak Fotoğrafı

PASIEKA/Science Photo Library/Getty Images Turkey

Kapak TasarımıGökçe Alper

DizgiEsin Tapan Yetiş

BaskıKayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.

Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbulTel.: (0212) 612 31 85Sertifika No.: 12156Birinci Basım 2012

ISBN 978-975-539-698-9Sertifika No.: 10704

AYRINTI YAYINLARIHobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu – İstanbul

Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11www.ayrintiyayinlari.com.tr & [email protected]

İletişim Bilimlerinin SerüveniMichel Bourse-Halime Yücel

ScholaAyrıntı Dizisi

Romantik MuammaBesim F. Dellaloğlu

Doğu Mitolojisinin Edebiyata EtkisiEditör: Mehmet Kanar

Medya MahremEditör: Hüseyin Köse

Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen SağlıkDr. Deniz Sezgin

Uç(ur)amayan BalonDerleyen: Hayri Kozanoğlu

Nefret SöylemiDerleyen: Prof. Dr. Yasemin İnceoğlu

Marx ve Weber'de Doğu ToplumlarıLütfi Sunar

Benjaminia: Dil, Tarih ve CoğrafyaBesim F. Dellaloğlu

Ortak BenlikNörofelsefi Temellendirme

Tahir M. Ceylan

Kamusal AlanDer. Éric Dacheux

İçindekiler

Giriş .......................................................................................................................13 A. İletişim Bilimlerinin Tarihi .......................................................................15 B. Birkaç Tanım Konusunda: İletişim Bilimleri ya da "Bildirişim ve İletişim Bilimleri" ................................................................23 C. İletişim Bilimlerinin Konusu ...................................................................26 D. İletişim Sürecinin Karmaşıklığı ve Önündeki Engeller .........................29

Birinci Bölümİletişim Bilimlerinin Doğuşu

1. İletişim Bilimlerinin Kaynakları....................................................................35 A. Platon ve Söyleşim ......................................................................................35 B. Aristo ve Retorik .........................................................................................44 C. Edmund Husserl ve İletişimsel Olgu .......................................................51

İkinci BölümBildirişim

1. Bildirişim Kuramları .......................................................................................65 A. İletişimin Matematiksel Kuramı ...............................................................75 B. İletişimin Sibernetiği ..................................................................................72

2. Davranışçılıktan İletişimsel İşlevselciliğe .....................................................78 A. Harold D. Laswell: 5W Kuramı (Who say What to Whom in Which channel with What effect? [kim, kime, neyi, hangi kanalla, hangi etkiyle söylüyor?]) ..................81 B. Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld ve İşlevsel Model: İki Aşamalı İletişim Akışı (two step flow of communication) Modeli ..84 C. "Kullanımlar ve Doyumlar" .......................................................................91 D. "The Agenda Setting" [Gündem Belirleme] ............................................94 E. McLuhan'ın Medya Kuramı .......................................................................105 F. Medyoloji: "İletişim-Aktarım" Sorunu .....................................................109

Üçüncü Bölümİletişim Kurmak

Dilbilimsel Modeller1. Bir Dilbilimi .....................................................................................................119 A. Dilbilimin ya da Dilin Biliminin Tarihçesi .............................................122 B. Saussure'ün "Yapısalcı" Dilbilimi ..............................................................128 C. Dilbilimcilerin Öğretilerinden Yola Çıkarak İletişim Olgusunu Nasıl Açıklayabiliriz? .................................................135

2. Sözün Dilbilimi ................................................................................................144 A. Roman Jakobson ve Dilin İletişimsel İşlevleri ........................................151 B. Pragmatik (Edimbilim) İletişimlerin Çözümlenmesi ve Dil Edimleri ..........................................158 C. Konuşan Özne Üzerine Ruhsal Dilbilim Modeli ....................................165Dilbilim Üzerine Sonuç ......................................................................................171

3. İletişime Göstergebilimsel Yaklaşım ............................................................176 A. Göstergebilim ve Toplumsal Bağlam .......................................................178 B. Göstergebilimin Konuları .........................................................................181 C. Göstergebilimin Kurucuları ve Göstergebilim Akımları ......................184Avrupa Okulu ......................................................................................................193Paris Göstergebilim Okulu .................................................................................197Greimas Sonrası Göstergebilim Yaklaşımları ..................................................204

Dördüncü Bölümİletişimden Etkileşime

1. İletişimin Sosyal Psikolojik Modelleri ..........................................................217 A. Pierre Bourdieu ve Dilsel Habitus Kavramı ............................................220 B. Basil Bernstein ve Karmaşık Kod/Sınırlı Kod Kavramları ....................225

C. William Labov ve Dilsel Çeşitlilik Kavramı ............................................229 D. Dell Hymes ve John Gumperz: İletişim Etnografisi Etkileşimlerde Dilsel Pratiklerin Araştırılması ......................................234Dell Hymes'ın S.P.E.A.K.I.N.G. Modeli ............................................................237 E. Mikhail Bakhtine: İletişimde Söyleşimlilik ve Çokseslilik ....................243 F. Söylem Çözümlemesi Kuramı: Zellig Harris ve Michel Pêcheux .........245Sonuç: İletişimden Etkileşime ...........................................................................248

2. Etkileşimlerin İncelenmesi. Yenilenen İletişim Konuları ..........................254 A. Dell Hymes : İletişimsel Yeti Kavramı .....................................................257 B. Catherine Kerbrat-Orecchioni ve Sözcelem Kuramı .............................260 C. Paul Grice ve İletişim Mantığı ..................................................................264 D. Erving Goffman ve Etkileşim Ritüelleri ..................................................267 E. Dan Sperber ve Deidre Wilson: Uygunluk İlkesi ....................................272 F. Gündelik Söyleşimlerin Etnometodolojisi: Dizinsellik ve Düşünümsellik ...................................................................275

3. Yeni İletişim, Palo Alto Okulu .......................................................................285 A. Sistemik Yaklaşım .......................................................................................290 B. İletişimin Temel Önermeleri .....................................................................294 C. Bağlamlar ve İletişim: Yeniden Çerçeveleme ..........................................303 D. Çelişkin İletişim ..........................................................................................306

4. Sözsüz İletişim İletişim Durumunda Dil .....................................................313 A. Sözel Olmayan İletişim: Tanım Sorunları ...............................................324 B. Sözel Olmayan İletişimin İşlevi .................................................................328 C. Kinezik: Ray Birdwhistell ..........................................................................329 D. Proksemik: Edward T. Hall .......................................................................337

Sonuç: İletişim Bilimlerinin Tarihi ve Epitemolojisi: Durum Saptaması ...........................................................................................348

— Kaynakça .........................................................................................................354— Dizin .....................................................................................................369

Tahsin Yücel'e

10

Bu çalışma bir "hiper kitap" metni, imgeleri, videoları ve müziği kul-lanan etkileşimli bir kitap biçiminde hazırlandı. Her bölümün sonun-da okur bir Q-R Kod (bir mobile tag) bulacak, bu da cep telefonlarında "flashcode"u olan okurlara doğrudan bir web sayfasına, kitabı tamam-layan bir videoya, metne ya da müziğe ulaşma olanağı sağlayacak. Kı-sacası okur bir barkod ve akıllı telefon yoluyla bir çoklu ortam bilişim bütününden yararlanabilecek.

Bu "hiper kitap" cep telefonu teknolojilerinin buluşlarından ve iki boyutlu barkodlardan yararlanarak uluslarararası QR-Code kurallarına uygun biçimde 103 barkodla zenginleştirildi. Akıllı telefonu iki boyutlu koda yaklaştırmak, her zaman ve her yerde, kolay (1 temas, 1 tık, 1 içe-rik) ve mobil bir biçimde uluslararası çoklu medya bilgilerine başvura-bilme olanağını sağlıyor.

Nasıl İşliyor?İki boyutlu barkodun etkileşimsel çoklu ortam içeriğini görüntüle-

mek için:1. Akıllı telefonunuza ücretsiz QR-Kod okuyucusunu yükleyin (öne-

rilen okuyucular: Mobiletag, iNigma, Beeta, Lynkee).2. Q-R Kodu yüklenen okuyucu yardımıyla flash'layın.3. Anında içeriğe ulaşın.

Yazarlar projeyi gerçekleştirmek için, Nantes Atlantik Bilişim Laboratuvarı'ndan Dr. Franky Trichet ve "Bilgi ve Karar" ekibiyle (Nan-tes Üniversitesi Politeknik Okulu) işbirliği içinde çalıştılar. Bu hiper kitap için teknolojik desteği iRéalité şirketi (www.irealite.com) verdi. Nantes Üniversitesi'ne bağlı bilimsel araştırmaya katkı ve teknoloji akta-rımına odaklanan iRealité, iki boyutlu barkodlar üzerine yeni teknolojik çözümler, görsel tanıma ve arttırılmış gerçeklik konumlarında uzman-laşmış bir şirket.

Okur kitapta içerlek verilmiş metinler de bulacak: Bu bölümler, yap-tıklarıyla iletişim bilimleri serüvenin kimi anlarına tanıklık eden kimi araştırmacılarının yaşamları konusunda bilgi verip bu farklı kişilikleri anma amacını taşıyor.

İletişim Bilimlerinin SerüveniMichel Bourse-Halime Yücel

13

Giriş

Günümüz toplumu genelleşmiş bir iletişim toplumu olarak tanım-lanabilir. Bunun için iletişimin, nasıl insan deneyiminin iletişim

kavramından uzak görünen birçok alanını açıklama ölçütü durumuna geldiğini, politik ve kültürel alanda nasıl stratejik bir önem kazandığını sorgulamak yeter. Bugün "iletişim" sözcüğü, kendi aralarında çok fark-lılaşan birçok deneyimi, pek fazla ayrım da yapmadan tanımlar. Böy-lece iletişim birçok alanı ele geçirir: Şirket iletişimi, politik pazarlama, reklam, teknik iletişim, gazete, radyo, televizyon gibi iletişim araçları, "iletişimi" öğrenme amaçlı psikoterapi grupları bunlara örnek oluşturur. İletişim iki kişi arasında bir söyleşim de bir roman, bir reklam spotu, bir film, bir tiyatro oyunu da olabilir. Aynı zamanda ağ ile birbirine bağ-lanmış iki bilgisayar arasında bilgi alışverişi, iki kredi kurumu arasında

14

Michel Bourse-Halime Yücel

gerçekleştirilen bir ekonomik aktarım da iletişimdir. Daha da ileri gi-dersek, beyin hücrelerinin bağıntısını da iki birey arasında niteliklerin kalıtsal aktarımını da iletişim terimleriyle betimleyebiliriz.

Bu sözcüğün içerdiği anlam çokluğu rastlantısal değil. "İletişim" örtük kalan bir kasıtlılığa, iletişim kurma isteğine de gönderme yapar. İletişimin içermesi gereken alışveriş düşüncesi, ileti ve aktarım kavram-larıyla açıklanmaya çalışılan olguların oluşturucusudur. Bu anlamda iletişimin başlı başına, günlük evrenimizin bir "açıklayıcısı" durumuna geldiği saptanabilir. Bunun nedeni de günümüzde iletişimin her yerde-liğinden kaynaklanan kavram belirsizliği kuşkusuz. İletişimsel bileşim-den kaçmak olanaksız.

Günümüzde iletişimden çok söz edilmesinin bir nedeni de bilişim ve iletişim tekniklerinin yaygınlığıdır. Günlük evrenimiz artık uydular, bilgisayarlar, yeni televizyon kanalları, cep telefonları, internet ve başka "bilgi otoyollarıyla" sarılmıştır. Bu konuda kitapların, raporların, söy-lemlerin, basın makalelerinin bolluğu, iletişimin yalnızca teknik yönleri üzerine olumsuz bir odaklanmaya tanıklık eder. Dominique Wolton'un1 saptadığı gibi, iletişim, çok önemli bir ekonomik etkinlik sektörü olma-nın ötesinde, insanların, haberin ve bilginin dolaşımını sağlayan tüm araçları ve ağları kapsar. Birinci düzeyde iletişim, araçsal bir biçimde, bir başka deyişle onu olası kılan aygıtlar yoluyla tasarlanır. Ancak bir başka düzeyde iletişim, günümüzün toplumsal pratiklerini bir okuma yöntemi işlevi de görür. İletişim varoluşumuzda giderek önem kazanan bir yer edinme eğilimindeyse de temel gücü kendisine açıkça karşı çıkıl-masının zorluğu olan yeni bir ideoloji basamağına da yükselmiş gibidir. Bu egemenlik, bir yandan üstün performanslı tekniklere dayanması, öte yandan da iletişim ideolojisinin, dünyayı değiştireceği savındaki büyük ideolojilerin külleri üzerinde doğmasıdır. İletişim insanoğlunu derin-den etkiler, iletişimi kolaylaştırabilecek her şey de bireysel özgürlüğün ülküsel aracı gibi belirir.2 Elbette iletişim söylemi her yerdeliğiyle politik söylem kadar esnek görünür, her alana uygulanabileceği izlenimi uyan-dırır. Bu nedenle tüm bilgi alanlarının iç işleyişini temelde iletişim olgu-ları gibi yorumlamak olasıdır. İletişimin bu evrenselliği, sorgulanmasını ve yorumlanmasını gerektirir. Bunun için de iletişim söylemi konusun-da yalın bir sınıflandırmanın ötesine geçmelidir.

1. Wolton, D., Penser la communication, Flammarion, Paris, 1997. 2. A.g.e.

15

İletişim Bilimlerinin Serüveni

A. İletişim Bilimlerinin TarihiGünümüzde toplum bilimleri araştırmacılarının çoğu, iletişimi mer-

kez değer durumuna getiren söylemin tarihsel olarak aşıldığı, doğuşunu ve gelişimini yeniden açıklamanın denenebileceği bir toplumsal oluşum durumuna geldiği konusunda görüş birliği içindedir. İletişim kurmak başlı başına bir anlam taşımaz. İletişim kuramları, uygulamaları ve tek-nikleri önemlidir: Bu kitabın da açıklamayı ve tartışmayı önerdiği bu öğeler.

İletişim birçok disiplinin (felsefe, tarih, dilbilim, toplumbilim, psiko-loji, biyoloji, sibernetik, siyasal bilimler) kavşağındadır. Toplum bilim-lerinin bu özel alanı, bilimsel meşruluk sorunuyla sürekli ilgilenmiştir, bu da onu pozitif bilimlerden esinlenerek, genellikle şemaları benim-semeye, bilimsellik modelleri aramaya yöneltmiştir. Bununla birlikte iletişim bilimlerinin üçlü bir gereksinimden doğduğunu ileri sürebiliriz:

1. Epistemolojik bir gereksinim, bir yandan bilgilerin nesnelerinin kendilerine özgü nitelikleri nedeniyle, örneğin sosyolojinin de psiko-lojinin de tek başlarına gerektiği gibi kavrayamadığı kimi iletişimsel olguları açıklayabilecek bir bilimsel yaklaşım geliştirme gereğini içerir. Edgar Morin için, uzmanlaşma sorunu söz konusudur. Böylece disiplin-ler arasılık epistemolojik sorunu gündeme gelir, bu da daha genel olarak insan bilimlerini ilgilendirse de iletişim bilimlerine özgüdür. Piaget'ye göre bilimsel disiplinler arasında üç karşılaşma biçimi vardır:

• Çokdisiplinlilik: Ortak bir izlek çevresinde (burada iletişim) farklı disiplinlerden, kendi kavram ve yöntemlerini kullanan araştırma-cılar bir araya gelir.

• Disiplinler arasılık: İki ya da birçok disiplin arasında (örneğin hay-van iletişimsel davranışı araştırmasına uygulanan etnoloji ve ileti-şim psikolojisi arasında) bilgi, inceleme ve yöntemlerin aktarımı ve alışverişini varsayar.

• Disiplinlerötesilik: Sınırlara aldırmadan farklı bilimleri kapsayan bir bilgi söz konusudur (örneğin, Norbert Elias'ın tarihsel toplum-bilimi ya da Leroi Gourhan'ın tarih öncesi antropolojisi).

İletişim bilimlerinde bu üç karşılaşma türünü de bulabiliriz. Bu "di-siplinin" özelliğini oluşturan, birbirleriyle yalnızca bir araya gelmekle kalmayan, eklemlenmeleri de gerçek bir özgünlük ortaya koyan farklı kaynaklardan kavram ve varsayımları kapsayabilmesidir. Göstergebi-lim, dilbilim, toplumbilim, antropoloji, pozitif bilimler ve teknikler, sü-rekli bir araya gelen birçok düzey yoluyla iletişim bilimlerinin özgün

16

Michel Bourse-Halime Yücel

bakış açısını oluşturur. Bu yaklaşımlardan her biri bağımsız olarak, öte-kilerden ayrı kullanıldıklarında,3 insan ya da toplum bilimlerinin ya da mühendislik alanındaki bilimlerin bir başka alanında yerini bulur.

Bilimleri ve uygulamaları birbirinden ayırmak ve iletişim bilimle-rinin varlık nedeninin "Nasıl daha iyi iletişim kurmalı?" sorusuna yanıt aramak olmadığını da belirtmek gerekir. Yanıt aranan sorular şunlardır:

• İletişim nasıl oluşur (eklemlenmenin farklı yönlerini, özellikle de iletilerin dolaşımı biçimini dikkate alarak) ?

• İletiler nasıl algılanır?• İletiler nasıl sürekli yorumlanır ve yeniden yorumlanır?

İletişimin yeni bir bilim olup olmadığına ya da yeni bir değerler di-zisi oluşturup oluşturmadığına karar veremeyiz. Lazarsfeld, Goffman, Hall, Adorno, Marcuse, Watzlawick gibi iletişimle ilgilenen ve iletişim alanında ünlü birçok isim, böyle bir bilim alanı kurmayı hiçbir zaman gerçekten amaçlamamışlardır. Hiçbir zaman "iletişim" adlı bir bilim ya da bir disiplin kurmamışlardır. Dolayısıyla "iletişim kuramlarından çok, iletişim süreçlerinin ve olgularının sorunsalına uygulanan başka bilgilerden, "iletişim üzerine kuramlardan" söz etmek gerekir. Örneğin Konrad Lorenz'e göre,4 genomun kodlanması konusundaki gelişmeler, bir bilgi ediniminden başka bir şey değildir (bu da hemen görünme-yen bir iletişim uzamını varsayar). Psikolojide iletişimin işlevi açıktır, farklı kuramlarca farklı biçimlerde kullanılır. Toplumsal olguları kap-sayan alanda, telekomünikasyonları iletişim gibi değerlendirebiliriz, bu da mühendislik ve uygulamalı bilimler kapsamındadır, aynı zamanda şirket iletişimi, reklam, halkla ilişkiler ve şirket kültürü de iletişime iliş-kindir, iş evreniyle birleşir. Son olarak da kitle medyası ve gazetecilik alanını, politikada iletişim kurma sanatını ve imaj yaratıcılarını, kamu-oyu araştırmalarını ve işlevlerini iletişim kapsamında ele alabiliriz.

İletişimin yeni bir araştırma nesnesi, çok disiplinli bir bilim ya da alan olduğu, birçok disiplinden, özellikle toplum bilimlerinden esin-lendiği ve bu disiplinlerin yöntemlerini benimsediği konusunda görüş birliğine varabiliriz. İletişim farklı alanlara yayılan, parçalara ayrılan

3. Daha fazla bilgi için: Bruno Olivier, Les sciences de la communication. Théories et acquis. Armand Colin, Paris, 2007. "İletişim olgularına yalnızca teknikle sınırlı her yaklaşım mühen-dislik bilimlerinin kapsamındadır, tümüyle dilbilimsel ve göstergebilimsel olan her yaklaşımın daha çok dilbilimleri ya da yazınsal çalışmalar alanında ya da topluluk olgularını ve temsilleri ele almakla yetinen her tür yaklaşımın sosyolojisi kapsamında olduğu" s. 16).4. Bu konuda bkz. Konrad Lorenz, L'envers du miroir. Une histoire naturelle de la connaissance. Paris. Flammarion. 1975.