Mevlanın Mesnevisinde Nefis Kavramı

7/31/2019 Mevlann Mesnevisinde Nefis Kavram

1/15

Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2011) 4/2, 149-163

Mevlnnn Mesnevsinde Nefis Kavram*Musa KAVAL**

zetGnmzde daha ziyade z varlk ve kiilik kavram ile ifade edilennefis Kurn- Kerimde birok yete konu edilmitir. Kutsal Kitaplar,ahlak retileri ve felsefi aratrmalarn muhatab olan insann kukusuztemel sorularndan biri kendisini tanmasdr. Bireyin istek, arzu, hrs, nefret

vb. duygular araclyla isel ynn oluturan nefis, slam kltrndearlkl olarak insann negatif yn olarak deerlendirilmitir. Kuranyetleri bata olmak zere dini literatrn hemen hepsi nefsi; insann ktisel istek ve drtleri olarak tarif etmitir. O, insann mneviolgunlamasnn nndekien byk engeldir. Bu yzden onun isteklerininve arzularn tersine hareket ederek insan kendini gerekletirmelidir. Biz debu hedef dorultusunda slm corafyas tarafndan nemli bir tasavvufkaynak kitap olarak grlen Mesnevden hareketle nefis kavram ve nefisterbiyesi zerinde durmaa alacaz. Ayrcabata Kuran- Kerim ve dierdini ve tasavvufi eserlerden de istifade edilmitir.

Anahtar Kelimeler: nefis, Mesnev, Mevln, nefis terbiyesi

Concept of the Flesh in Rumis Mesnawi

Abstract

The flesh which is generally known as personality and core ego nowadaysis subjected in many Quran verses. Human being whose main guestions areabout himself is the collucutor of Holy Books, ethical teaching and

philosophical researches. The flesh which consist of persons inner part withfeelings of wishes, desires, ambitions, abhorrences, etc. is mainly described

negative side of human in Islam culture. First of all in Quran verses and all

other in religious literature defined the flesh persons inner evil desires andpsych. It is the main obstacle against humankinds spiritual maturation. Sopeople must realize himself by acting contrast to the fleshs wishes and

*Bu alma hazrlanrken Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Prof.

Dr. Mustafa AKARn danmanlnda, Musa KAVAL tarafndan hazrlanmMevlnnn Mesnevisinde Dnemin Sosyo-Dini Yaps ve Tasavvufi Hayat

balkl Doktora tezinden istifade edilmitir.**Dr., MEB, retmen


2/15

Sosyal Bilimler Dergisi 150

desires. In our article we try to study on the flesh and its diciplining by

moving from Mesnawi that is seen one one main sufistic classic book in Islam

geography. Besides it was benefitted from before all else Quran and otherreligious and sufistic works.

Key words: the flesh, Mesnawi, Rumi, diciplining of the flesh

GR

Nefis,Arapakkenli bir kelime olup; ruh, bir eyin kendisi,akl, insan bedeni, ceset, kan, azamet, arzu ve kt istekler gibianlamlara gelmektedir. Tasavvuf olarak, "kendisinde iradi hareket,his ve hayat kuvveti bulunan latif buharl bir cevher" eklindetanmlanr. Ktl emreden manasnda da kullanlmtr.(http://tr.wikipedia. org/wiki/Nefis).

Kmil insan olabilmek iin en etin engel olan nefis,Mesnevde geni bir ekilde ilenen konulardan birisidir. Budorultuda Mevlnnn ifadesi ile en byk put odur. (Mesnevi,I,b.772.) Nefis putlarn anasdr. nsanlarn yaptklar put ylan ise

nefis ejderhadr. nsanlarn elleriyle yaptklar putlar krlr, yok edilirama nefis her dim kvlcm retmeye meyilli akmak gibidir. Putkvlcmdr, nefis ise akmak. Kvlcm karma su ile sner ama ta vedemirden olan akmak su ile snmez. (Mesnev, I,b.773-4.)

Muhatab insan ve amac insan dnya ve hiret saadetinegtren yolda klavuzluk olan Kurn- Kerim, insana nce kendinitanmas iin nefis ile alakal yz, trevleri ile birlikte iki yz doksansekiz yet sunmaktadr. (http://www.erdemyolu.com) Yine Kurn-Kerim ve mutasavvflarn ahsi tecrbelerden hareketleyedi ayr nefistasnifi yaplarak mahiyetleri aklanmaya allmtr. Bunlar; nefs-i

emmre, nefs-i levvme, nefs-i mlheme, nefs-i mutmainne, nefs-irziyye, nefs-i merzyye, nefs-i kmile/sfiyedir.(Konur, 2007, s.15)

Nefsin Mahiyeti

Mevln, akln kart ve dman olan nefsin, iyi insan iindekt insan iinde elzem olduunu ifade eder. (Mesnev,I, b.2618) Bu
http://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7a


3/15

Musa KAVAL 151

iki gten mteekkil dier bir ifade ile bu glere sahip insan kendiierisinde sava vermektedir. (Mesnev, IV, b.2718-9) Da dnkyansmalar da olan bu i ekimede nefis daha baskn kmaktadr.nk, nefis kendi evinde yani bedende sava vermektedir. (Mesnev,III, b.2558) Ayn ekilde Mekkde onun topraktan yaratld iintoprakla ilgili olduunu, yni alak ve madd eylere ilgi gsteripmeylettiini syler.(2003, s.254) nsann da topraktan yaratlmolduu gereinden hareketlenefis ile yaratl itibar ile bir nsiyetiolduu grlebilir. Bu ba insann yaam boyu devam edipgitmektedir. Zira insann yaamn srdrebilmesi iin tkettii gerekbitkisel gerek hayvansal gdalarn kayna da topraktr. Nefsin nemlisilahlarnda birinin de yeme ehvetinin olmas bu balamda dikkatekicidir. Dolaysyla nefsin beden ile yaratltan gelen yaknllmne kadar birok alanda doal olarak devam etmektedir. Bunedenle Mevlnnn dedii gibi nefsi, insann i leminde pusukurmutur. (Mesnev, I, b.906) Nefsin sahip olduu devaml ve okynl istek ateinin, cehennem ateinin hararetinden geri kalr yanyoktur. Nefis, yedi denizi de ise harareti azalmaz. (Mesnev, I,b.1375-6)

Nefis, hev ve heveslerini bedenin tabii dngsel duyulararaclyla gerekletirir. (Nurbakhsh, 1992) Mevln bu gerei Hz.Davud ile kz sahibinin kssasnda, nefsine uymu insafsz birzlimin bencellii ile anlatr. (Mesnev, III,b. 2468-71.) Hikyedenefsinin istekleri dorultusunda hareket eden kii bir sre sonrayapt zulm unutur. nknefsine merhamet eden kii, bakalarnamerhamet etmez. (Zeynd-dn, 1988, s.129) Aslnda zulmedenlerbilgisizce nefislerinin arzularna uyduklarndan tr (Rm, 29)akl melekeler asndan da marazldrlar. Belki de bu yzden Hz.Davudun hikayesindeki zlim gibi kendilerinin yaptklar ile

kyaslanamayacak kadar ehemniyetsiz bir hakszlk karsndavaveyla koparrken kendi yaptklarn hi dnmezler.Eer insannakl, nefsin gdmde olan duygulara galip gelebilseydi alaltceylemler yerine faziletli davranlar sergilerdi. (Gzali, Mizanul-Amel, s.138.) Dolaysyla kendisine tbi olunan nefis insann zamanladeer yarglar, bak as ve etik deerlerinin deimesine neden


4/15


olmaktadr. Bu yzden Mevln: Nefsi geride, akl ileride tutmakgerek.demitir. (Mesnev, II, b.1857)

Sufler, nefsi; btn yerilmi sfatlarn kendisinden neetettii rh-i hayvn olarak tanmlamlardr. (Rz, 1363, s.174) Nefis,insandaki kt huylarn kayna olarak grlmtr. (Shreverd,1990) Bu husus yette de aikr olarak grlmektedir; Ben nefsimitemize karmyorum. nk nefis dima ktl emredicidir.buyrulmutur. (Ysuf, 12/53.) Bir baka yette ona uyarak kendinikirleten insanlarn hsranda olaca, onu arndranlarnise kurtulua

erecekleri buyrulmutur.( ems 91/9-10.) Dolaysyla insan, tabii olanzaaflarna ramen dier ynyle de dnyadan syrlp ruh lemeulaabilme kabiliyetine de sahiptir. (Ibn Hldun, 1988, s.244) nkbir anlamda nefse kar verilen sava, insann irde ve ahlknnmkemmellie ulamas ve Allaha yaknlamasn engelleyenmsivadan kurtulma iidir. (Ibn Haldun, 1998, s.48)

Hz. Peygamberde nefsin errinden Allaha (c.c.) snmtr.1O, insann en azl dman olduu iin dikkat edilmesi tavsiyeedilmitir. (Acln, I,no:143.) Cehennemin nefse ho gelen eylerledonatldn,2kibeti gren, faziletli insanlar bilmektedirler. (Mekk,I,s.193.) Onlar, nefislerini tandklar iinde, ona kzarak, ona karsavaa tutuarak (Mekk, I, s.389) huzura kavuurlar. (Mekk, II,s.275.)

Nefsin Hileleri

Nefis, insan aldatrken ounlukla insann farknda bileolmad, genetiine kodlanm uyum salayabilme, alkanlkedinebilme, gzeli, tatl olan, kolay ve rahat sevme gibi eilimlerinikullanr. Bu nedenle insann nefsi var olduu srece ktlk yapmayapotansiyel aday demektir. nk byk cihadn zorlu dmannefis devaml put reten, her daim akan bir pnardr.(Mesnev,I,b.775.) Bir ta paras yzlerce testiyi krar ama pnarn suyudurmadan kaynar, ta ona kr etmez. O yzden putukrmak kolaydrama nefsi kk grmek byk hatadr. Zira nefsin her an hileleri

1Bkz. Buhr Edeb:107, Mslim Birr:106

2Buhr Rikak:28, Eb Dvd Snnet:22, Tirmiz Cennet:21.


5/15

Musa KAVAL 153

vardr. Her bir hilesinde yzlerce Firavun, yandalar ile birlikte helkolmutur. Bu yzden nefisten, Hz. Musann Allahna iltica etmekgerek. (Mesnev, I,b.776-81.) Aksi halde Cneyd-i Badadnin (.297/909) dedii gibi ok gl olan nefsin isteklerine uymak ileridekfrn esas olacaktr. (Hucvir, 1982, s.313) nk tatmin edilminefis, zalim ve nankr olan insann (brahim, 34) farknda olmadankendi iinde tapnd bir varlk olabilir (Furkn, 43) ve insannhelkna yol aar. (Th,16)Yine Kasas Sresinde Kim, Allahtanbir yol gsterme olmakszn kendi nefsinin arzusuna uyandan daha

sapktr. buyrularak nefsine uyanlarn en aa sevide olduklarbildirilmektedir.

Bu denli byk bir tehlikeye gebe olabilen nefse karmcadele etmeyi Hz. Peygamber, byk cihd olaraknitelendirmitir. (Rzi, XXIII, s.72.) Mevlna da, Hz. Paygamberinszlerini hatrlatarak nefsi; doymak bilmeyen cehennem ateinin birparas olarak grr. (Mesnev,I,b.1373-9.) Hakk, cehennemininstne Lmekn leminden ayan koymas ile onu sakinletirir.Dolaysyla nefsi ldrecek ayak da ancak Hakkn ayadr.(Mesnev, I,b.1381-9.) Bir baka beyitinde Mevln, ehvetin ateiniancak din nurunun, Allah nurunu sndrebileceini ifade eder.(Mesnev, I, b.3700)nk nefsin her bir mertebesi bir ehrin kalesigibidir. (eyh Hlid, v.21-26.) Mslmana den bu savata, onun herdediin zddn yaparak nefsi lyk olduu ekilde kendi kalesindetutsak etmektir. (Attar, 2006, b.227) Bu savan dier bir zor taraf birkere galip gelindiinde sona ermiyorolmasdr. Mevlnann belirttiigibi bu mcadele her an ve bir mrsrmektedir. Bu balamda herferdin nefsi aslnda bir Firavundur. (Mesnev, IV,b.3621.) Eer insan,Firavunun frsatlarna sahip olsa nefsi, Firavununun ateinialevlendirdii gibi onunkini de alevlendirir. (Mesnev, III,b.970-5.)

Mevln konu ile ilgili olarak unlar syler: nefis, souktadonmu ejderha gibidir. Gne kp hava snnca Firavun gibi neleryapmaz?... O yzden her nefsin eline frsat gese yzlerce Musannve Harunun yolunu vururdu. Ona bu imkn vermemek iin, odonmu ejderhay ehvet gneinden uzak tutmak gerek. (Mesnev,III,b.1053-60.)


6/15


Mevln, nefsin insana namaz kl, oru tut dese dahi onunlameveret edilmemesini tavsiye eder. nk nefis, hayrl olanlarkullanarak da kiiye hile kuracaktr. (Mesnev, II, b.2275-6) O, insannhep aleyhine alt iin ileri aslnda daima hayrn ters istikametineynelmitir. Bu nedenle insanlar, peygamberlerin vasiyet ettii gibi,nefsin isteinin zddn yapmaldr. (Mesnev, II,b.2266-7)

Nefsin, insana uzanan nemli damarlarndan biri ehvettir.Tasavvuf literatrde ehvet; insann ok istek duyduu, arzuladher eyi ifde eden, iddetli bir zlem demektir. (Cebeciolu, 2004)Bunlardan biri yemek yeme arzusudur. Mevln nice ku ve balnbu boaz yznden insann av olduklarn sylemitir. (Mesnev,III,b.1693-5.) Bir gn Bayezid-i Bestmi namaz klma niyetinde birtembellik hisseder. Sebebini biraz dndkten sonra fazla suimenin neden olduunu anlar. ehvetini krmak iin tam bir yl suimemeye karar verir. Fakat bir baka eyh kendindeki yeme ehvetiniBayezid gibi terbiye edemedii iin boaz yznden elini kaybederve halk arasnda eyh-i Akta (eli kesik eyh) olarak tannr.(Mesnev, III,b.1700-4.) Hlsa slik, ehvetini yemeden imedenkestiinde ehvet, stn akln cihetine der, orada yer tutar. Tpkbir aacn kt, marazl dallarn budandnda onlarn yerine gr vedzgn dallar boy vermesi gibi.(Mesnev, VI,b.1123-4.)

Gazali ilk insan Adem Aleyhisselam ve ei Havva Anamznyeme ehveti yznden cennetten, zillet ve yokluun yurdu olandnyaya srgn edildiini sylemitir. Devamnda Gazali dierbtn ehvetlerin kayna, maddi ve manevi hastalklarn yuvasolduunu belirttii mide ehvetine uyan Adem Aleyhisselamnzrriyetinin ounun azap yeri olan cehenneme gideceinibelirtmitir. (2002, s.153) Sultan Veled debeslendii iki ana kaynaktanbiri olan yeme ve ime sayesinde nefsin, ejderha kesileceini ve

sonunda sahibini de sokacan, kfirler gibi onu cehennemeekeceini syler. (Sultan Veled, 1976, s.11)

Mevln, bo midenin ilhlk iddiasnda bulanamayacan,fakat dolu midenin, eytann pazar olabileceini sylemitir.(Mesnev, VI,b. 4726-8.) Onun, eytann pazar olabileceiu yettenanlalmaktadr: EerAllah kullarna bol rzk verseydi, yeryzndetaknlk eder, azarlard. (ur, 42/27.) Bu balamda Allahn


7/15

Musa KAVAL 155

gazabna urayan Ad (uara, 132-14.) ve Semud (Araf, 73,74.)kavimleri de bol nimetler ierisindeydiler. Dolaysyla ErefoluRumnin dedii gibi nefsina braklmadka Rabbe mut olmadanve kullua bel balamadn anlyoruz. (1997) Bu gerei Attr ubeyitlerle k tutar: Kim ki dman beslemi, yapm hata. Pis nefisemrinde olmak yle ya. (Attar,b.394) Fakat, onu yemeden imedenkesti mi, ehvet yce akl cihetine der, oradan ba gsterir.(Mesnev, VI,b.1123.) nk az azaltldnda Firavun olan nefsinazgnl dizginlenmi olur. (Mekk,II, s.321.) Dolaysylaeski kafirlii

aklna gelmez.(Mesnev, IV, b.3621.)Gazali, hya adl eserinde aln maddi ve mnevi yararlarn

maddeler halinde ele alarak tafsilatl bir ekilde anlatmtr. rneinaln, uykunun azalarak daha fazla ibadet edilmesine, ibadetlerdenve zikirlerden daha fazla zevk alnmasna, tuyan, gaflet, markl,taknlk ve arszlktan men ederek kalbin saflamasna, uurunalmasna vesileolduunu aklamtr. (2002)

Nefsin isteklerini kesmek, asgariye indirmek, ona zor geleneyleri yaptrmak(Serrc, s.513.) olan riyzeti, slik nce kolay ilerlebalamak sretiyle giderek zorlaan uygulamalardan sonra zamanla

bir noktaya ulatrr. Attar kendisini on iki yllk riyzet ile baladve uzun yllar sren nefis savann sonunda, onun cenaze namaznklarak nasl kurtulduunu anlatr. (Attar, 2002, I, s. 177.) Mevln,slikin ruhi ykseliin nemli basama olan al tavsiye eder;Sen de yava, yava kendini gdadan kesmeye al vesselm.(Mesnev, III,b.40-9.) Dikkat ektii gerei uygulayan Mevlnnnkendisi de oru tutmaktan zayf ve sap sar bir ehreye sahipti. (Can,2003, s.96) Hatta riyzet iin aznn tatl suyunun bile boazndangememesi ve nefsine tat vermemesi iin helile3inerdi. (Araz, 1975,s.180)

ehvet, insan benliinde oluan kibrin ve kinin de kksalmasna neden olur.(Mesnev, II,b.3458.)Mevln bu durumu yleizah edilir; Kt huy, det edindiinden dolay salamlar, yerleir.Seni ondan vazgeirmek isteyene kzarsn. Toprak yemeye alrsan

3Hindistan Erii olarak bilinir. eitleri vardr. Tad ac bir bitkidir. Mevlnnn,

nefsine tat vermemek iin helilenin acl ile azn aclatrrd. Bkz.Ahmed Eflki,Ariflerin Menkbeleri ark slam Klasikleri, M.E.B., s.29.


8/15


kim seni bundan menetmeye kalkrsa onu dman sayarsn. Putatapanlar, bu tapmay huy edindiklerinden men edenlere dmanolmulardr. blis, ululanmay huy edinmiti de eekliinden demikendisinden aa grd. Benden daha ulu baka birisi yok ki. Benimgibi bir kii, ona secde eder mi?(Mesnev, II,b.3459-63.) dedi. Ancakululuun zehir olduunu bilmiyordu:Kafana ululuk yerlemi, onuniin kim seni krarsa onu ezel dman sayarsn. Birisi huyuna aykrsz sylerse ona bir hayli kinlenirsin. Beni huyumdan evirecek, akirthaline sokacak, kendisine tbi klacak dersin. Byle adam kt huyu

serke olmasa, o huya aykr eylere niye atelenir, kzar. Yahutmuhalife mdna eder, onun gnlnde bir yer kazanr? nk kthuyu adamakll kuvvetlenmitir. Karnca gibi olan ehveti, itiyatyznden adeta ejderha kesilmitir. (Mesnev, II,b.3464-71.) indekibir ve kin ile nefsini azdrm byle adamlar en kt adamlardr.(Mesnev, I,b.906.)yle olduu halde kendilerine Fahreddin lkabntakmalarn isterler. (Mesnev, I,b.1350.)

Nefsin dier bir kaps da ba olma sevdasdr. Sultan Veled,insanda mevki hevesinin ortaya kmasn tatmin edilmi yemeehveti ile ilikilendirir.Ayn ekilde Gazlide dier olumsuz ruhsal

hastalklar gibi hret ve ba olma sevdasnn tatmin edilmi yemeehvetinden neet ettiini syler.(2002, s.153-4) Tatminden sonra insancanla bala liderlik etmek ister. Bey olabilmek iin padiahlara kul-kle olur. Bu yzden Sultan Veled, nefsin ana gdas olan yeme vebabuluk erbetini imemeyi tavsiye eder.( btidnme, b.538-40.) Buhkikati bilen Hz. merin halifelii zamannda birok klesiolmasna ramen odun destesini srtnda tamas ve soranlar daNefsimi denemek ve onu slh etmek istiyorum cevabn vermesimnidardr. (Serrc, s.92.)

Yaam olduudnemde devlet ricali ile iyi ilikileri bulunan

Mevlna bu konuda deta onlar uyarrcasna u tavsiyelerdebulunur;

Pek babuluk davasnda bulunma... sen, reyinde mstakildeilsin, ancak gnln akirdisin ve istidadn var diye srer!Der ki: Yr gnle git... nk sen gnln czsn; kendinegel, sen dil padiahn kulusun! Ona kulluk etmek,sultanlktan iyidir... nk Ben ondan hayrlym sz,


9/15

Musa KAVAL 157

eytan szdr. Be aalk, demin kulluu ile blisinkibrine bak da aradaki fark gr. demin kulluunu se. Yolgnei olan peygamber bile Nefsini aalayan kiiye nemutlu dedi. Tuba glgesini gr de gzelce uyu... o glgeyeba koy da serkelik etmeden uykuya dal! Nefsi aalamaglgesi, gzel bir yatlacak yerdir... o ayrla istidad olanaho bir uyku verir. Bu glgeyi brakr da benlik tarafnagidersen abucak asi olur, azar, yolunu kaybedergidersin!(Mesnev, IV,b.3340-7.)

Mesnevde ba olma yznden nefsinin elinde oyuncakolmu padiah ile bir eyh arasnda geen bir hikye anlatlr.Hikyedepadiah sohbet srasnda eyhe;Benden bir ey dile! der.eyh; Padiahm, bana byle sylemekten utanmyor musun?diyerek cevap verir. Sonra devam eder; Hele biraz daha yksel!Benim iki kulum var. Onlar hor ve hakr kiilerdir ama ikisi de sanahkmederler, ikisi de emrederler.der. (Mesnev, II,b.1465-7.) Buifadelerden biraz alnan padiah; Bu sz hatal bir sz. diyereksitem eder, O iki kul kimler? diye de sormadan edemez. eyh

cevap olarak onlarn kzmak ve ehvet olduunu syler. (Mesnev,II,b.1468.) ehvetine tapan herkes gibi padiah ta nefis atnnkuyruuna uyduu iin ters istikmette gider. At nefsine uyandaima geri geri gtrr. (Mesnev,VI,b.1120-1.) Bu durumdankurtulmak iinMevlnunlar syler;Padiahlktan fergat edenipadiah bil Varla, malup olan, varla dman olan kiidir.Lokmann efendisi, grnte onun efendisiydi ama hakikatteLokmann kuluydu. Bu ters dnyada benzerler pek oktur.(Mesnev, II,b,1469-74.)

Mesnevde ehvetin cinsellik ynne de deinilmitir.

Mstehcenlik ieren hikye ile nefsin yasak cinsel hazlarnnzararlarna deinilmitir. Hikyede ev hanm, criyenin uygunsuzilikiye girdiini grr. Kendisi de ehvetine yenik derek bu ktyola tevessl eder. Nihayetinde kt bir son ile karlar. Uygunsuziliki sonucu kadn hayatn kaybeder. (Mesnev, V,b.1341 vd.)Mevln nefsi, eek ile sembolletirerek hikyeyi sonuca yle balar;


10/15


kt bir lm, kadnn cann ald. Kt lm, yzlercerezillikle gelip att babacm. Sen hi eein aletinden ehitolmu insan grdn m?Kurndan rezillikle azap edilmeyiduy da byle kepazelikle can verme. Bil ki bu hayvan nefis birerkek eektir. Onun altna dmekse ondan daha kt ve aypbir eydir. Nefis yolunda benlikle lrsen bil ki hakikatte sende o kadn gibisin. Tanr, nefsimize eek sreti vermitir.nk sretler, huylara uygundur.( Mesnev, V,b.1389-94.)

Nefis TezkiyesiNefsin hilelerini insan ou zaman anlayamaz. Zira onun

hileleri birok eittir. (Mesnev, III,b.2548.) Onunla ba etmek iinhalis bir klavuza ihtiya vardr. Mevlnya gre nefsi, piringlgesinden baka hibir ey ldrmez. (Mesnev, II,b. 2538)nkinsan tek bana onunla baa kamaz ve onun inadnn karsndaduramaz. (Mesnev, II, b.2275) Nefsin ok ynl saldrlarna ancakzmrt gibi olan eyhin yz, ejderha nefsin gzn kr eder.(Mesnev, III, b.2548) Bu nedenle Mevln, nefse kar verilenmcadelede sliklere: Yr bir dost kazan, onunla uzla,

(Mesnev, II, b.2276) O, nefis ldrenin eteine sarl (Mesnev, II,b.2538) tavsiyesinde bulunur.

Ankarav de nefsin afetlerini bilmeyen bir slike salam birdostun lazm olduun syler. (1996, s.89) nk O, Hak erlerininyzlerce gzel vasflar vardr. O yzden onlarn eteine sarlmal,onun elini hi brakmadan aalk lemden ycelere ykselmelidir.Zira onlar insan, lemin tesine gtrr. Onun buyruu incilerdendaha kymetlidir, paha biilemez.(Ankarav, 1996, s. 89.)std EbuAli Dekkak da konu ile ilgili yle dedii iitilmitir; Yetitireni vedikeni olmadan kendi kendine ve hud-nbit olarak biten bir aa

yaprak aar, fakat meyve vermez. Nefes nefese ve tedrici bir srettetarikatn adbn retecek bir stda sahip olmayan mrdindurumu da byledir. Bu durumda olan mrit hev ve hevesine tapar,baka bir kurtulu yolu bulamaz.( Kueyri, 2003, ss.483-4.)

Kendi aklna gvenenler ise ou zaman zarar ederler.nknefis, anne gibi samimi, sefktli olur, bylece kendisini iyi kamufleeder. Mevln, annesini ldren adamn hikayesi ile konuya dikkat


11/15

Musa KAVAL 159

eker. Hikaye; Birisi kzgnlkla anasn hanerleyerek, dverekldrd. Biri onairkin herif, anan neden ldrdn! o sana neyapt ki? dedi. Adam: ok ayp bir i iledi, bende onu ldrdm.Aybn toprak rtsn diye cevap verdi. (Mesnev, II,b.776-9.)Knayan: Be adam, anan ldreceine o kiiyi ldrseydin deyincededi ki: Her gn baka birisini mi ldreyim? Onu ldrdm,halkn kanna girmekten kurtuldum; halkn boazn keseceime onuboazladm, bu daha iyi! O kt huylu ana, fesd her tarafta zhirolan nefsindir.(Mesnev, II,b.780-85.)

Yukarda ele alnan Firavun, kz, padiah ve bu sonkssalarnda nefsin, bireyin i dnyasnn yannda sosyal hayatndada kt neticelere neden olabilecei anlalmaktadr. Sosyal bir varlkolarak insann sahip olduu fikirler, huylar ve davran kalplardoal olarak d leme bir ekilde yansyacaktr. Nefsni istekleringdmnde haz merkezli bir yaamn, bireyin dnce sistemi veahlak anlaynda zaman ierisinde olumsuz deiiklere nedenolduuna deinmitik. Bu hikayeler araclyla nefsani arzularntoplumsal hayatn temelini oluturan huzur, gven ve milli birliitesis eden hasletlerin yerine toplumsal dokuya zarar verebilecek

duygu ve dncelerin zuhur edebileceini gryoruz. nkbedensel hazlar tatmin eden kii daima ben-merkezli bir yaamsrdrr. Dnyaya, insanlar ve olaylara kendi istekleridorultusunda deerlendirip bu dorultuda eylemler sergilemeyidnecektir. Ancak kaza-kader gerei her zaman arzuladklarnaeriemeyecek ve hayal krklklar yaamak zorunda kalacaktr. Nefsi,aklnn nne getii iinde mantk ve rasyonel dnce sistemininzddna dahi olsa kendi heva ve heveslerinin saplantl takipisi olmaeilimi sergileyecektir. Hedefe varma srecinde karlaaca herengel veya baarszlk kskanlk, nefret, ihtiras, kin, garez gibi bir

ok menfi duyguya kaplacak ve bunun neticesinde insanlar ile olanilikilerinde sorun yaayacaktr. Kii, nefsi tarafndan kr ve saredildiinden dolay problemin kaynann kendisi olduunugremeyecei iin hataya dier insanlarda arayacaktr. Mevln,


12/15


psikolojide yanstma4 olarak tarif edilen bu durumu yle izaheder: Bu benim dmanm, u bana haset ediyor, der durur, halbukikendisine haset eden, kendisine dman olan o tendir, kendinefsidir. (Mesnev, II, b.773)Bu tespite zm olarak da nefsildrerek aslndakiinin kendisinin rettii sanal dmanlardan vesk sk zr dileme zorunluluunda da kurtulabileceini salk verir.(Mesnev, II, b.786)

Nefis daima bedensel hazlar dzleminde hareket ettii iinonun yeri bu lemdir. Bu yzden nefsin insandan istedii hep fni

kazantr. Onun btn kazanmlar geici ve aalk eylerdir. Nefisinsana yce bir kazan ile yaklasa dahi ona itibar etmemek gerek.Zira onun birokhilesi ve oyunu vardr.(Mesnev, II,b.2600-3.) Hattanefis sa elinde tesbih ve Kurn tar ama ona aldanan insan bilmezki yeninde haner ve kl gizlidir.( Mesnev, III, b.2554.) O yzdeninsan onun mushfna, riyasna kanmamal. Onun ikiyzllnealdanp onunla srda, hemhal olmamal. Eer sliki abdest almasiin havuzun kenarna getirse, bilsin ki onu frsatn bulduundasuyun dibine atarak bomak isteyecektir.(Mesnev, III,b.2555-6.)

Mevln, nefsin bu kadar gl olmasnu gereke ile izaheder; nefis, kendi evinde, kendi yurdundaaklsa garip! Kpekbile kapsnda korkun bir aslan kesilir! (Mesnev, III,b.2558.) Aklnurandir, burada herhangi bir muhalefet sz konusu deildir. Onunyenik dmesine nedeni menei deil, bulunduu geici mekndr.Dnya nefsin yeridir, yni bu lemde ev sahibi, dolaysyla sz vehkm sahibi de nefistir. Dolaysyla kendi akl ile insan nefsinstesinden ou zaman gelemez. (Mesnev, III,b.2689.) Alak nefsekanp onun isteklerini tatmin ettike, o inkr yolunu seer ve giderekde azgnlar. (Mesnev, III,b.3010.) Yani zamanla ierisinde nefis,kt eyleri gzel gstermeye balayarak insan kr ve sar eder.

(Mesnev,II, b.2724) Katiyen bulunduu halden raz olmaz. Ne darlkne de genilikten memnun kalr. Nankr olduu iin gebertilmeyelayktr. Her eyin srrn bile Allah (c.c.) da ldrn nefislerinizi (Bakara,54.) demitir. Mevln, nefsi keli dikene benzetir. Yere

4 lk defa Freudun ortaya koyduu savunma mekanizmalarndan olan yanstma:

sel bir gerein yaratt kayg yznden bireyin kendinden kaynaklanan birsorunu kendi dndakilere balamas olarak tanmlanr.


13/15

Musa KAVAL 161

den bu keli diken Romallarn savata kullandklar ivilergibi hangi yzeyi zerine derse dsn insana batar, ondankurtulmaya imkn yoktur. O dikenin kkn kazmadktan sonraonun ehil ellerde dahi olsa kiiye zarar kanlmazdr. (Mesnev,III,b.372-5.)

Bir baka hikyede Mevln, halkn kulland yola dikeneken bir kiinin hikyesini anlatr. Yollara diken dikmeyi alkanlkhaline getiren bu adam, vali birok defa uyarr. Ancak adam herseferinde vakit var, yarnskerim diyerek erteler. Bu arada dikenler

her geen gn biraz daha kk salar, kuvvetlenir. Dikenlerkuvvetlendike adam yalanp zayf dmekte idi. (Mesnev,II,b.1234-6.) Bu hikyeden ders kararak slik, nefsinin kt huylarkklemeden derhal sklp atlmaldr. (Mesnev, II,b.1237 vd.)Mevln, insann her kt huyunu bir diken bilmesi gerektiinisyler. Kendi eli ile diktii dikenler ka keredir kendi ayanzedelemektedir. Ktbir hle dt halde, onu hissetmez olur.nk duygusu yok olmutur ve ok duygusuzdur. Mekkninifadesi ile nefsine uyduu iin bir eit kr olmutur. (s.319.)Bakalarn ve kendini zarara uratan byle bir durumda insann

yapmas gereken ey; bir an evvel baltay eline alarak, Hz. Ali gibiercesine Hayber kapsn krmaldr.(Mesnev, II,b.1240-45.) Aksihalde insan, nefsinin gdmnde sahip olduukt alkanlklarnskp atmazsa, gzel davranlarn kendisinde yerleme olanaortadan kalkar. (Atullah, 2003, s.36) Bu yzden ehvetin, kinin vekibrin, insanda yerleip kuvvetlenmesini engellemek iin nefisejderhasn daha kk bir ylan iken ldrmek gerek. (Mesnev,II,b.3472-4.) Nefsin beli sabrla bklmeli. nk o alaktr, ktdr,iyilik etmeye de hi gelmez.( Mesnev, III,b.2979.)

SONUSlikler iin klavuz kitap mahiyetinde olan Mesnev,

toplumun eitli kiiliklerine roller bierek adeta nefsin insan vetoplumsal hayat zerindeki ok ynl etkisini gstermek istemitir.yet zerine ina ettii hikyelerinde kimi zaman abdest alp namazklan mminin, kimi zaman ehvetinin ibretlik kurban olan kadnn,kimi zaman da makamnn ve gcnn bysne kaplarak insanlara


14/15


zulmeden hkm sahiplerinin nefis mcadelelerini anlatr. Eserboyunca insanlarn sahip olduklar imknlar nispetindekarlaacaklar nefsin hilelerine karbedensel isteklerin karanlkglgesinde kalm clz akllarna dayanmaktan ise vahyin venbvvetin etraf aydnlatan st Akln ndan istifade ederek,nefsin hilelerinden syrlarak insan- kmil olmann yollar anlatlr.Mevln sk sk insann yukarya doru olan dikey hareketindeurayaca duraklara iaret eder. nsana, tekmln ancak ve ancakok eitli hileleri olan nefis ve onun sdk mttefiki olan bedene

kar, son nefes verilene kadar onlarn isteklerinin zddn yapmakkouluyla kazanabileceini tavsiye edilir. Mevlnnn tavsiyeleridorultusunda slik, alk ile balayan mcdelenin sonunda braknilhlk iddiasn kendi varlndan bile bihaber olarak yokluunhafiflii ile dikey ykseliini tamamlar.

KAYNAKA

-Acln, smail b. Muhammed, Kefl-Haf ve Muzill-Libas,

ner. Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut.- Ankarav, ., (1996). Minhacl-Fukara, haz. Ekici, S., stanbul,

nsan Yay.-Attar, Feridddn Ebu Hamid Muhammed b. brahim el-

Hemedn(2006). Pendnme, ev. ahin, A.M. stanbul, Yamur Yay.- Attar, Feridddin.(2002). Tezkiretl-Evliy I-II, ev.Uluda, S.

stanbul, Mavi Yay.-Araz,N.(1975).Anadolu Evliyalar, stanbul, ler Matbaas-Can, . (2003). Mevln Hayat, ahsiyeti ve Fikirleri, stanbul,

tken Yaynlar,-Cebeciolu, E. (2004). Tasavvuf Terimleri&Deyimleri Szl,

stanbul, Anka Yay.-Chittick, W.C., (2000). Sufism: A Short Introduction, Oxford,

Oneworld Publications,

-Eflki, A., Ariflerin Menkbeleri ark slam Klasikleri, M.E.B-Erefolu Rum, (1997) Muzekkin Nfus, ev. Arkan, Y.,

stanbul


15/15

Musa KAVAL 163

-Gzli, Mizanul-Amel, ev., mer Dnmez, stanbul, Hisaryay., t.y.

-Gzli, (2002) hya-u Ulumiddin, ev. Abdulhalk Duran,stanbul, Hikmet Neriyat

-http://tr.wikipedia.org/wiki/Nefis

-http://www.erdemyolu.com/ruh-beden/kuranda-nefis-ve-ruh-

kavramlari.html

-Hucvir, (1982). Keful-Mahcb, ev. Uluda, S., stanbul,Dergh Yay.

-Ibn Hldun, (1988). Mukaddime, ev. Uryan, Z.K. stanbul,MEB.

-Ibn Haldun, (1998). Tasavvufun Mhiyeti, ev. Uluda, S.stanbul

-skender Atullah, (2003). Hikem-i Atiyye, trc. Kara, M.,stanbul,

-Konur, H. (2007).Sufi Ahlak, stanbul, Ensar Yay.-Kueyri, Abulkerim, (2003). Kueyri Rislesi, Haz. Uluda, S.,

stanbul, Dergah Yaynlar-Mevln, (1990). Mesnevi, ev. . zbudak, gz. ge.

Abdlbaki Glpnarl, stanbul, M.E.B. Yay.,-Nurbakhsh, J. (1992. The Psychology of Sufism (Del wa Nafs),

New York: Khaniqahi-Nimatullahi Publications.

-Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn (Hak Yolunun Esaslar),(2005) trc. Dilaver Selvi, stanbul, Semerkand Yay.

-Schultz, Duane P. & Schultz, Sydney E., Modern Psikoloji

Tarihi,(2002)ev:Yasemin Aslay, stanbul, Kakns Yaynlar-Sultan Veled, (1976). btidanme, ev.Glpnarl, A. Ankara,

Konya Turizm Dernei-Shreverd, Ebu Hafs mer, (1990). Tasavvufun Esaslar

Avrifl Mearif Tercemesi, ev. Ylmaz, H.K., Gndz, ., stanbul,Erkam Yaynlar

-eyh Necmeddin Rz, (1363). Mirsdl-ibd, Ketathane-iSenayi, Tahran, H..

-Zeynd-dn Ahmed b. Ahmed b. Abdillatf Zebd, (1998)Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, XII+I, trc. veerh: Kmil Miras, Ankara, DB. Yay.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Nefishttp://www.erdemyolu.com/ruh-beden/kuranda-nefis-ve-ruh-kavramlari.htmlhttp://www.erdemyolu.com/ruh-beden/kuranda-nefis-ve-ruh-kavramlari.htmlhttp://www.erdemyolu.com/ruh-beden/kuranda-nefis-ve-ruh-kavramlari.htmlhttp://www.erdemyolu.com/ruh-beden/kuranda-nefis-ve-ruh-kavramlari.htmlhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Nefis

Mevlanın Mesnevisinde Nefis Kavramı

Documents

Transcript of Mevlanın Mesnevisinde Nefis Kavramı