MERAL ÖZBEK BENJAMİNİ OKUMAK 1

5/17/2018 MERAL ZBEK BENJAMN OKUMAK 1

1/28

W A L T E R B E N J A M I N O K U M A K - I

Yrd . 00 ; . D r. M e ra lO z be kM i r n a r S in a n O n i v e r s il e s iF e n v e E d e b iy a l F a k O l t e s i

O z e tBu


2/28

I

70 A n ka ra O n iv e r s il e s i S S F D e rg is i 5 5 - 2

W alter Benjam in Okum ak - I

"Guzel alan eski seylerden degil, kotii olan yeni seylerden yola okm" B . Brecht.

Bu cahsmarun konusu, Walter Benjamin'in 1935'ten soma Paris'tesurgundeyken yazdrgi ve Pasajlar Yapdl'yla baglantih olarak yaymlanmismetinlerdlr.! Cahsmarun amaci, "XIX. Yiizyilm Baskenti Paris" basta olrnakuzere Benjamin'in bu metinlerini, ardmdaki bilgibilimsel ve yontembllimselbaglanu gozonunde tutarak okumayi denemektir. Cahsmamn birinci kisrrundaBenjamin'in felsefi ve bilgikurarnsal dusuncesinin


3/28

lIeral (lz bek W a lle r B e n ja m in O k u m a k - I .71

dusunsel alasnn, Soreld ve Bakunind anarsist siyasal dusunce, Alman yasamfelsefesi ve gorungubilim gelenegi, Freudcu ve Bergsoncu bellek dusuncesi,Fransiz sembolist iiri, Alman romantik ve barok edebiyan, dedektif oykuleri,dadaci ve gercekustucu (avangard) sanat pratigi, Brechtel epik tiyatro ve erkenSovyet sinemasirun etki ve esinlerini de i(erir,2 Ancak belki de Benjamin'i 20,yuzyil Marxist gelenegl Icersindeki en onemli kiiltiir kuramcllanndan biri-bazilanna gore en ozgun olaru- yapan ozellik, kendisinin bu farkli kaynaklandusunsel ve dilsel bir rezonansa ulasnrabilmis olmasinda yatar? Ondakidusiinsel alasim, derin bir dusunme, kapsarnh bir arastirma ve essiz bir yazmatarziyla birarada gider,

Benjamin'in yasarru ve yapitlan arasmdaki kosutluk da, onu 6zgiin kilanonemli bir ozelliktir, Onun melankolisi ve inti han, Angela McRobbie'nin dededigi gibi, eserlerinin kenarmda verilecek "yasamoykusel bir not" degildir(McROBBIE, 1998: 176), Etrafma oriiler, trajik halenin yasannsi ve icindeya~dlgl calkanhh d6nemle yakmdan iliskisi bulunur, 1892'de dogan ve 1940'dazamansiz olen Benjamin, iki diinya savasi arasi d6nemde yazrrusnr. Ancakeserlerinin (ok aZI yasarken yaymlarur; ve dusuncesi'nin yayilmasr esas1950'lerden sonradir. Benjamin'in yurdu, tecriibesinin ozu "dehset'+ alan NaziAlmanyasidir. 1933'de Alman vatandashgmdan atilarak Fransa'ya surgun giden

2 Benjamin'in dusunsel kaynaklan (ve yapitlaruun kronolojik anlanrruru da iceren ozgunbircahsma) icin bkz. (DEMIRALP, 1999; LUNN, 1995: 216-242; JAMESON, 1997: 67-77;EAGELTON, 1998; LOWY, 1999: 192-217; GDRBILEK, 1993; ARENDT, 1979; OSKAY,1982b). Benjarnin'in Turkce'ye


4/28

5 Benjamin toplama kampmdan, aralarmda Bataille'nin de bulundugu Sosyoloji Kolejiiiyelerinin cabasiyla serbest kahr, lntihan konusunda ger


5/28

M e r a l O z b e k W a lle r B e n ja m in O k u m a k - r 73

baslamaya Iliskin devrimci bir mutluluk vaadinin, gecmisin kefaretini odeyerekozgiirlesme inancmm, derin bir yeri bulunur. Onun dusuncesinde, gecmiskusaklan da ozgurlestiren bir devrimci kurtulustan, unutulmus ve gozdenduqmuq olan seylerin ve ezilen siruflann ofke ve umutlanyla beslenen gecmisinozgurle~tirici anlarmm belleginin taqldlgl devrimci gucten bahsedilir.

Benjamin'in konformist olmayan ki~iligi ve dusuncesi onu kendisinec;ahmak iC;in zaman verecek ve ihtiyao olan duzenli geliri saglayabilecekiiniversite kurumunun disma itmistir (Alman Barok Dramas! -cYasoyunu>i.izerine yazdigi docentlik tezi 1925'te reddedilir),8 Cedmini gazetelere seyahatyazilan, edebiyat ve kiiltiir elestinleri yazarak, zar zor saglar, Kurumlarlagerilimli iliskisi, diisunsel atmosferini paylasngi ve 1932'den itibaren iliskiyegirdigi Frankfurt Okulu'yla da surer, Walter Benjamin'in ozellikle Adorno'ylahem arkadaslik hem de dusimsel yakmligi olmasma ragmen aralanndakidusimsel farklar, yazilanrun Frankfurt Okulu'nun S os ya l A ra stm n ala r D e rg is i'n deyayinlanmasiru sik sik problemli bir hale getirir. 1929'lardan sonra Benjamin'inarkadaslan Scholem, Adorno ve Brecht'le iliqkileri9, birbirini dislayan guderin'gerilim alarunda' surer, Benjamin'in Yahudi misfisizmiyle bag kurmasmda etkilialan Scholem, Benjamin'in Janus yuzleri konusunda, "bu yuzlerden biri banaoteki Brecht'e donuktu" der (Aktaran DEMtRALP, 1999: 130). AdornoBenjamin'in hem mistik dinsel diistincesi hem de pratik siyasetle lliskisibaglammda, Scholem ve Brecht'in Benjamin iizerindeki etkisine karsi Ql,


6/28

12 Benjarnin'in Ernst [unger'in savasi estetize eden "Savas VI:' Savascr" derlemesi iizorineBenjamin'in yazdlgl "Alman Fasizminin Kurarnlan" i


7/28

M e r a lO z b e l c . Waller e n ja m in O k u m a k - 1.75

bir dirim -ceylem. isyan, yikicihk> erktesli bulunur'' (DEMtRALP, 1999: 46).Jameson, Benjamin'in yapitlanru belirleyen cabarun, tarihsel durumun

parcalamakla tehdit ettigi ruhsal ve yasann biitilnltigiine ulasmak oldugunusoyler. BiitilnliiklG yasam ya da birlik fikri, pek cok dusunurde bulunur. Pek cok\agda~ filozoE, "hasara ugramis varolustan", i~bOliimii ve uzmanlasmarun nedenoldugu ruhsal bozulmadan ve modem yasarrun cok YOnlG yabancilasmasmdansoz eder, Ancak [ameson'a gore Benjamin'i digerlerinden ayirdeden ozellik,ondaki bu cozumlemelerln soyut kalmamasi, entellektiiel olarak kendisinisakatlanmis bir bugiine teslim etmemesinden kaynaklamr: "Benjamin, kendiyasamiru da kurtarmak istemesi yonimden bu dusunurler arasinda tektir:Yalmzca tasidiklan diyalektik anlak, hatta dile getirdikleri siirsel duyarhkbakimindan degil, ama herseyden once be1ki de, akhrun ozyasamsalbOliimiiniin, soyut olarak, nesnel kisveler Icinde dile gelen fikirlerin seklindesimgesel bir doyum bulmasi bakimmdan da essiz alan yazilanndaki 0 garipcekicilik buradan gelroektedir". [ameson'a gore, "Benjamin'in denemelerinde dilegelen melankoli-ozel bunalimlar, ugrata hayal kmkliklan, dista kalarun hiiznil,politik ya da tarihsel bir karabasan karsismda duyulan keder- gec;mi~te, dinseldii~iincede oldugu gibi, akhn kendisini uzun uzun seyredecegi, yalruzca estetikde olsa bir anlik rahathk bulabilecegi uygun bir nesne, bir simge arar. Bulur daonu": Otuz Yil Savaslari Almanya'sinda < Alm an B arok D ram asi cahsmasmda; ve19. yuzyihn baskenti Paris'te Pa sa ila r Y ap 1h projesinde (JAMESON, 1997: 68,67).

Ancak Benjamin'in gecmlse verdigi onem, sadece yasamoykusel birbutunluk arayisinm degil, ayru zamanda tarihsel diizeyde bir burunluk (vebaglannlandirma) arayisirun iiruntidur.16 Pasajlar Yapzh'ndaki amac tarihe bakisacismda, politikaya, tarih karsismda oncelik kazandirmaknr. Buna gore, gecmisekansan tarih, temellerini giincel olanda, tehlike altmdaki "simdide bulacaknr.Benjamin tarihin, 'ilerleme' ideolojisinin egemenligi17 altmda olan bitenlerinsiralandrgi, homojen ve ic;i bos zaman anlayrsirun degil; yogunlasnnlrrus 'birimdiki zamanla dolu' zamarun-Mesiyanik zamarun- olusturdugu bir kurgununkonusu oldugunu soyler. Tarihse1ci gecmis anlayismm yerine gedrilen politikge


8/28

18 "Tarih Kavranu Uzarine", IX.. Tez:"Klee'nin Angelus Nevus


9/28

M e ra l O z b ek . W a lt e r B e n ja m i n O k u m a k . 1.77k aln uslan n, g ecm istn tum ezilen srruflanyla ozdesleserek geIi~tirdigi bilgidir:"Tarihsel bilginin oznesi, kavga eden, ezilen sirufin kendisidir ... Ezilenleringelenegl, bize, icinde yasadignruz 'olaganustii hal'in gercekte kural oldugunuogretir. Y apmam iz gereken bu dururna uygun dusecek bir tarih kavrarnmaulasmakhr'' (BENJAMIN, 1992d: 39, 37). Benjamin, kultur elestirisinin politikeylemlebagiru, bu tiir bir montajo tarihsel bilgi iiretimiyle kurabileceglnl soyler,Dolayisiyla Benjamin'in gec;mi~le iliskisi, bir geriye gitme arzusu; gecmisnostaljisidegildir. "Cecmisteki umut", tarihsel bilgive devrimd eylemin, "oncekikusaklann simdlki zaman i~in besledlkleri umutlann kurtanlmasiyla" bugiini\in "um ut kivilcm um n koriiklenm esi" arzusuna dayarur (LUNN, 1995:284-286,2:82)21.Boylece Benjamin, Pasajlar Yaplh'nda uzak gecmiste kalrms sayilan vesimdinin kaynagi olan 19. yuzyih "guncellestirir'' ve bu eszamanlihk(birlesik-konumlar) sayesinde, 19. yuzyilm "yasarrundan ve goriiniir;;te ikincilnitelikteki yitirilmis bidmlerinden ... bugunun yasanum, bugunun bidmlerini''okumaya cahsir. 1940 yihnda !loyle yazar: "kusagrrruzin deneyimi: kapitalizmindogal bir olumle olmeyecegidir" (Aktaran TIEDEMANN, 1992:28). Aynen ParisKomunu sirasmda hapiste olan Louis Blanqui'nin yazdigi tarih fantazmagorisi-nin imledig! gibi (BENJAMIN, 1992a: 93), yenilgi, kapitalizm altrnda tarihinezilenler acismdan hep ayruhgmm, ilerlemenin bir mitos oldugunungbstergesidir.22 Karamsarhgm bu orgutlenmis halinin kendisi,23 diyalektikbir donusle, ilerleme mitosundan uyanmak ve hep aym olarun disma21 "1940'da gizli geo;rn~in utopyaci umudunun gasp edilmekren (Naziler tarafindan), zayifdu~mii~ sosyalist direnisi guclendirecck sekilde kurtanlmasi sorunu, acil bir meselehaline geldi. Benjamin'e gore (Marx'in aksine), gccmis kusaklann cektikleri acilar asia'telafi' edilemeyecek olsa da 'son kolelestirilmis suuhn '0


10/28

78 A n k a ra O n iv e r s il e s i S B F D e rg i s i. 5 5 - 2

sll;ramak24 ve ozgurlesmek Ion Hid giicii (umut kivilcmuru) olusturur,"llerlemenin asil yuvasi, zamarun akisirun surekliliginde clegil, ama bu akisinkesintilerindedir'' (Aktaran TIEDEMANN, 1992:32).

IIP asajlar Yapti , Benjamin'in 1927 yihnda Paris'te yazmaya baslayip

hayatmm sonuna dek uzerinde cahsip bitiremedigi buyuk projesi,ba~yaplbdlr.25 Rolf Tiedemann Pasajlar idn, "eger bitirilseydi 19. yuzyila aitmateryalist bir tarih felsefesi niteliginde olacakn" der. Cahsmarun tiimii ilk kezTiedemann tarafmdan derlenenerek 1982 yilmda iki cilt olarak Almanya'dayaymlamr. Benjamin'in yapit idn hazirhk calismalan niteliginde alan butimnotlanru, almnlanru ve yorumlanru kapsayan bu yaym, binucyuzellidortsayfadir, Benjamin'in 1930'lu yillardan soma yazdigi metinlerin ~ogu da buhazirhk cahsmalarmdan kaynaklanmistir, Tledemann'm dedigine gore" bumetinler Pasajlar'a gins olusturan ya da bu yapittan geli~tirilmi~ yazIlar seklindeele almmahdir, Bu metinlerden ilki olan, "XIX.Yuzyilm Baskenti Paris", 1935yilmda yazilnusnr ve Benjamin'in Pasajlar'da ele almayi dii~iindiigii konulann(terna katalogunun) bir taslagiru ya da ozettni icerir, "Teknigin OlanaklanylaYeniden Uretilebildigi


11/28

Merali izbek. W a l le r B e n ja m in O k u m a k - 1.79yihnda yazdlgl "Tarih Kavranu Uzerine" tezler ise, genel olarak bilgi kuramsaldu~uncelerini icerir ve boylece Pasajlar'm yontemini anlamak ion onemlidir,Benjamin'in kendine saklamayi dusunerek yaymlamayi ongormedigi bu tezler,oliimiiniin ardmdan yaymlannustir ve bugun, yapita girls notlan sayilmaktadirITIEDEMANN, 1992: 9-11; CEMAL; 1992: 237-241).26

Tiedemann, Pasajlar Yaplft'mn yaplsIDI anlatmak lQ.n "insaat"benzetmesini kullamr, (Bu benzetme ashnda, Benjamin'in tum metinlerininyaptSl icin de gec;erlidir).27 Yukanda adi gecen ve 1935-1939 arasmda yazilrrusolan metinler, binanm kaba plaruru verirler. Bu ozet metinlerdeki (y a daminyatur modellerdeki) bolumler, yapmm katlanru olusturur. Yapmm temelcukurunun yanmda, yaplyt orebilmek idn toplanmis malzemeler, yani 'almnlar',bir Ylgm halinde durur. Bu ahnnlar toplulugu, Benjamln'in onem verdigidusunurlertn sozlerinden ote, 19, yuzyila ait cok c;e~itli temel olgu, nesne vegorungulenn anlansmdan olusmustur. Yap! malzemelerini baglayacak hare; ise,Benjamin'in kendi kuramsal dusunceleri ve yorumlan olarak hazirlannustir.Ozdeyisler ya da aforizmalar biciminde yazilrms bu dustinceler, fragmanlarhalinde Hade edilmistir. Dolayisiyla Benjamin'in amaa, kurarn ve yorurnuyaprrun harci ya da montaj manngi olarak gorunmez kilarken, somut rnalzemeve almnlan agirhkh olarak one cikarmaknr. Benjamin 19. yuzyihn kiiltureldunyasmm incelenmesindeki yontembilimsel sorununu ~yle ozetler: "Dahayiiksek duzeyde bir somutlugu, Marxist yontemln gerceklestirilmesiylebirlestirmek, hangi yolla mumkun olabilir? Bu yolun ilk asamasi, kurgu ilkesini tarihe dahil etmek olacakhr. Baska deyisle, biiyiik yapilar, coksomut bidmlerde uretilmis kiic:;iiciik yapl ogelerinden olusturulacaknr, Tek tekogelerin cozumlenmestyle, olayin butununun kristali ortaya crkanlacaknr"(TiEDEMANN, 1992: 11).

Kili kirk yaran bir Kelam ustasi gibi cahsan Benjamin Pasajlar projesi icin1934-1940 yillan arasmda sekizyiizelli kadar kaynak tararmsnr. OldiigundeIistesinde hemiz taranmarrus dortyuz kaynak kahr, Bu cahsma notlan cok sayida

26 Bu metinlerin Turkce


12/28

I S U A n k a ra O n iv e r s it e s i S B F D e rg i s i. 5 5 - 2

anahtar kavram (Paris, moda, sikmn, Haussman gibL) alnnda numaralanarakdosyalannusnr ve yapitta alnyuzu askm almti bulunur28 Almn manngi sadecekaynaklar idn gecerli degildir. Ashnda calisma "19. yuzyil Paris'inden ahnnlarbiciminde somut imgeler saglayan bit sozluk" olarak tammlanabilir.Bu sozliik, "modernligin kaynaklanru aydinlatmayi amadar" (BUCK-MORSS,1983: 212).

IIIBenjamin, 1935'te yazdlgt ve PasajIar'm ozeti mahiyetinde olan "XIX.

Yuzyilm Baskenti Paris"de bizi modem ya~m tarzi ve tecriibenin ilk kez turnboyutlanyla bellrglnlestigi bit zaman ve mekana geri goturur, Makaleninsoziinii ettigi donem, 19. yuzyilm ilk yansl; mekan, Paris'tir. Bu, kapitalistendustrilesme ve kentlesme surederinin luzla yasandigi: Fransiz devrimininardmdan gelen Restorasyon-Monarsi donemlerinin, III. Napolyon'un despotiz-minin hiikmettigi: ve Paris proleteryasmm 1830'larla baslayan baskaldmsmm1848 devrimleri ve Paris Komunu'yle taclandigi d6nemdir. Metin, kronolojik birmannkla degil montaj mantigiyla ve Mesihci bir zaman anlayisiyla yazilmisnr;ama donemin srrurlan bellidir: Paris'te ilk pasajlann yapildigi 1822-1937yillanyla baslar ve Baron Haussman'm kapitaJizmin gelisen gereklerine uygunbir kent insa etmek idn geleneksel Paris kentini ytkhgl 1850-1860'h yillankapsayarak Paris Komunuyle biter. Boylece aslmda donem, Paris pasajlanrunyukselisinden C;okii~iine kadarki zamaru icerir (yikilan ya da eskiyen pasajlannyerini artik Haussman'm biiyuk magazalan ve bulvarlan almisnr). Doneminbaslangrci aym zamanda sair Charles Baudelaire'nin degum yilmdan bit sonrakiyildir ve sonlandigi yillar buyuk Paris yanglruru ve 1867'de Baudelaire'ninoliimiinii ve devrimci kornplocu sosyalist gelenegin onderi Blanqui'nin(1805-1881) Komiin sirasmdaki tutukluluk halini icerir, Benjamin, 19. yuzyilParis'inde kapitalizmin yukselis cagmm cok


13/28

Meral Ozbek . W a l l e r B e n j a m in O k u m a k - 1.81

"XIX. Yiizyihn Baskenti Paris" metninin (ve Pasaj lar 'm) ana konusu, 19.yiizy1lmilk yansmda sanatlann yazgisidir, Bu yazgl kapitalist endustrilesmesiire~lerinin sanat ve teknik Iliskislnde yaratngi koklit degi~ikligin iiruniidiir.Sanatmyazglslru gosteren tum konular Fransa'da 19. yuzyilm kulturel ustyapisrbaglammda ele ahrur. Metnin konulanrun Islenmesini saglayan temel tarihseltoplumsal kategorilerin odak noktasmda, Benjamin'in ozellikle 1924'de LukacsaracilJglylaokudugu 'meta fetisizmi' kavrami bulunur.29 Benjamin Marx'm metafeti~izmikavranum yalruzca olgusal baglammda kullanmaz; kavrarru benzersizbiQrnde yorumlayarak, ilerde gorulecegi gibi, meta bidmtnin kendisinden'devrimd bit estetik' cikanr. D6nemin toplumsal tarih anlansmm kategorileri,i i r e t i c i guder ve iiretim ili~kileri arasmdaki kapitalist !;eli~ki ve sirufmiicadelesine illskln Marxist analizlere dayanarak kurulmustur (TIEDEMANN,1992 :22 ; LUNN, 1995: 277 ). Ma rx 'in L o u is Bonaparie'm 18. Brumaire'nin, Pasaj larYaplh'nm minyatur modeli olan "Charles Baudelaire: Kapitalizmin YiikselisCagmda Bir Lirik 5air"deki toplumsal tarih anlansirun kaynagim olusturdugu~okbelirgindir. Ancak Benjamin Marxist sanat kuramcilanrun kiiltiirii ekonomikgeli~meninbir yanslmasl olarak aoklamalanna karst okar. Marx'm "ustyapirunideolojilerinin, Iliskileri yanhs ve !;arplk yansitnklan" dusuncesine su soruyuekler: "Eger altyapi belli olciide diisunce ve deneyim malzemesi acismdaniistyaplyI belirliyorsa, ama bu belirleme yalruzca bir yansitmadan ibaret degilse,ozaman... nasil karakterize edilebilir?", Benjamin'in belirlenme sorununa iliskinbu soruya verdigi yarut sudur: Ustyapi, altyapirun dile gelis bicimidir:anlatmudir. Freud'un diis kurarnmdaki fizyoloji ve du~ anlatmu arasmdakibelirlenim metaforuyla aciklamasnu siirdiiriir: "... toplumda egemen olankosullar ustyapida dile gelir; npki uyuyan birinin duslerinin i~eriginde, asmdolu bit midenin, nedensel bagmti baklnundan diisun yaraticisi olabilmesinekarsm, yans imas iru degil, ama anlatururu bulmasr gibi" (TIEDEMANN, 1992:2 5 ) .

Ekonominin kiilturdeki bu anlanrm kendisini somut gorungulerde ortayakoyar. Varhklanru, 19. yuzyilda iiretid gii9,erin gelisim! ve meta iiretiminebordu olan rum endiistriyel iiriinler, yapilar, reklamlar, teknik buluslar, sanatsaljaratilar ya da yasam, algilama ve eylem bicirnleri, somut gorunguler olarak,fizyonomik bi~irnde ele alnur ve adlandmlir. Marshall Bermanci bit bicimdesoylersek3o, Benjamin'in yontemi, kapitalizmin yukselis ~agmdaki modern-

29 Lunn'dan ogrendigimize gore Benjamin, Marx'm ilk felsefi eserlerini ve tarihsel, siyasalyazilanru 1925-1928 arasi esas olmak iizere bu donemle birlikte okumaya baslarmsnr.Tiedemann, Benjamin'in 1930'da Kapiial'u: belli bakis actlarrm incelemesi gerektiginidii~iindiigiinii yazar, 1935'de, yam "XIX. Yuzyihn Baskenti Paris"] yazdlgl yll, K1lpital'inbirinci cildini 'kansnrmaktadrr' (TIEDEMANN, 1992: 21-22).Burada, Marshall Berman'm 'modernlesme', 'rnodernlik' ve 'modemizm' kavramlaruutammlama taw kasredilmektedlr. bkz, (BERMAN, 1994: 11-43).


14/28

82 A n k a r a 0 n i v e r s it e s i S B F D e r g is i 5 5 - 2

lesmenin maddi surederiyle birlikte ortaya C;;lkan dii~iince ve tecriibemalzemesini, aym surederin iiriinii olan, onlan temsil eden ya da dile getirenduragan bicimler (nesneler/imgeler dunyasi) icinden okumaya dayarnr.Tiedemann'a gore Benjamin Marxist kurarru genisletme giristminde, biitiiniidetaydan yola cikarak desifre ettigi gibi, tekil olanda geneli sergiler. Q.kt~noktasi, somut olandir; goninebillr olan alandir, Oyleyse Qkl~ noktasi, Pariskentinin kiilturel diinyasmm fizyonomisidir. P asa jlar Y a p u), "temelde en erkenendiistri iiriinlerinin, en erken endiistri yapllarmm ve ayru zamanda ilk biiyiikmagazalanmn, reklamlann vb. anlahm karakterlyle ilgilenmektedir". Ekonomi-nin kiiltiirdeki anlanmuu gostermek, "ekonomik bir sured, pasajlarm (ve buol~de de 19. yuzyihn) biitiin yasam gorilngiilerinin kaynaklandigr somut birilkgorungu niteligiyle kavramaknr" (Aktaran TIEDEMANN, 1992: 25-26).31

Benjamin, boylece 19. yuzyilda Paris'te kapitalizmin yukseldlgt donemiokumak icin donemin kiiltiirel fizyonomisine "imzasuu atan" somut kentselg6riingiileri almnlar ve adlandmr, Bu temel gorunguler, baglannlandiklanfaillerle birlikte, metni olusturan alt boliimlere bashklanru verir: Fourier ya daPasajlar; Darguerre ya da Panoramalar; Grandville ya da Diinya fuarlan;Louis-Philippe ya da lcmekarc Baudleaire ya da Paris caddeleri; Haussman yada Barikatlar; ve- Blanqui'nin kozmolojik bir fantazmagorisi aracihgiyla- Sonuc,Irili ufakh heterojen gorungulere kaynakhk eden ekonomik, toplumsal ve politiksureclere iliskin temel kategori ve yorumlar (fikirler), onlann bir taknnyildiz(constellation) seklinde kiimelendirilmesini saglar, Omegin, meta iiretimialhnda yaratma bidrnleri ve teknolojinin ic;;ic;;eecmis olmasi, mimari yapilardanmiihendis tasanlanna, reklamlardan gazetetelere dek kendini gosterir, Benjamin"XIX. Yuzyilm Baskenti Paris"de, sanat ve teknik ilerleme arasmdaki iliskininortaya c;;tkardlgl bir gorungu toplulugunu soyle ozetler: "Uretici gucleringelismesi., yaratma bicimlerinin sanattan bagrmsizlasmasina yol acn. Bunun ilkadirru mimarhk alanmda, miihendisin tasanmlama eylemiyle atildi, Bunudogarun fotograf aracilrgiyla yansinlmasi izledi. Dus iiriinii alan yaran, reklamgrafigi olgusuyla uygulama alanma girdi. Yazm, gazeteierin kiiltiir ve sanatsayfalanndaki makalelerin kahbi icersinde kurguya boyun egdi. Butun buurunler, birer mal niteligiyle artik pazara adim atmak iizeredirler(BENJAMIN, 1992a: 92). Meta uretimi altmda sair de fahise de, aynen mal gibi

31 Benjamin alryapi ve ustyapssal diisunce ve tecnlbe malzemesi arasmdaki iliskiyi nasildii~iindiigiinii anlanrken, 'dils'ten baska 'yaprak' metaforunu da kullarur: "Nedensellikacismdan, yani birer ned en olarak bu cakonomik oigular, ... ancak kendilerine ozgiigeli~meleri- daha iyi bir deyisle acihmlan- boyunca, npki yapragm somut bitkilerdunyasuun biitiin zenginligini gozler onune serisi gibi, pasajlann somut tarihsel bicimleridizisine kaynakhk ettiklerinde, onlann ilkgorungulerine donusurler" (AktaranT IEDEMANN : 26).


15/28

MeralOzbek. W a lt e r B e n ja m in O k um a k - 1.83musteri bulrnak idn kalabahklar arasina dalmak zorunda olan figiirlerdir. Ya dapanaromik yazin, dedektif oykulerl ve Baudelaire'nin siirsel yontemi, doneminyeni genel toplumsal kosullanrun yaratngr ve ayru zamanda bu kosullara karsisavunmalan iceren farkli ama ortak ozelliklere sahip algilama ve yazmateknikleri olarak kumelestirilmislerdir. Yine Baudelaire ve Blanqui, biri estetikdigeri politik alanda: biri kalabaliklar olarak kiUelerin digeri ise proleterkitlelerin Icmde yuvasml bulmus ve kapitalizmin yukselis ~agmda ortaya Q-kanve onunla hesaplasan algilama ve eylem blcimlerinin temsilcileridir. Budonemde proleterlesen sanato ile proleter eylemd ikilisinden biri dilde digerieylemde suikastcrdir (kri? DEMtRALP, 1999: 115). Kapitalist iiretirnin luzi vemodem cagin gostergest ise, kendini, tiiketim kiiltiiriiniin c;eitli gorungulerindeoldugu kadar, bu goriingiilerin ya~am siiresini belirleyen, herseyi yikip eskiten'yenilik' kiiltiinde dile gctirecektir. Boylece Benjamin, ustyapida dile gelensomut imgeler ve gorunguler dunyasiru, altyapirun ilgili illskilerine rekabiilettirmif;ltir.32 Bu yontemle, bugiin artik yikintilanyla karsilasnguruz, kapitalizrnalnnda kiiltiiriin ve sana nn yazglSlmn isaretleri haline gelmis alan nesnelerdiinyasmdan yola crkarak, 19. yuzyil basinda donusmus bir am, ekonomik,teknolojik, sirufsal, toplumsal, polltik, mekansal, kolektif, bireysel ve giindeliktecriibe boyutlanyla cok katmanh bidmde orerek anlatir.Benjamin'e gore, "Her duygu apriori bir nesneye iliskindir: ikincininsunulusu birincinin gorimgubillrrudtr'' (Aktaran JAMESON, 1997: 67).Benjamin'de genel toplumsal siirecin somut drsavurumlan olan ozgulgorungulerin kumelendirilmesi, algisal/ duyusal ve kavramsal olaraknitelenebilecek iki seyi birlestirmistir: donemin ozgul dusunce ve tecriibemalzernesi ile bunlarm kaynagi alan altyapirun analizine iliskin kavramlar(fikirler). Boylece belirli ruhsal durumlar ve tecri.ibeler fiziksel imgeJeraracihgiyla cisimlestirilerek dile getirilir. Ve gorunguler olarak nesneler,sembolik f;lbekeler kuran bir metafor niteligi kazanan fikirler aracihgryla

32 Adorno ve Benjamin arasmdaki mektuplasmalarda gOriildiigii gibi, Adorno Benjarnin'ialtyepi ve ustyapi iliskisini kurarken 'dolayrrnlara' gerekli onemi verrnemesinden dolayrelestirir, Adorno, "... usryapi alamna giren bir ylgm bireysel ozelliklere, buozellikleri dolayirnsiz bir bicimde, hatta rastgele bir bicimde, altyapmm ilgili gOriinenozelliklerine baglanarak 'rnateryalist' bir degerlerdirmeden ge


16/28

84 A n k a l3 O n iv e r s il e s i S B F D e rg i s i 5 5 ~ 2adlandmlmis ve kumelenmis olur: "Takimyildizlar yrldizlara gore neyse, idealarda nesnelere gore odur, Oncelikle bu demektir ki, idealar neonlarm kavramlan ne de yasalandir.; Kavramlann islevi, gorungulerigruplamaknr ve akhn ayrrdedici giicii sayesinde bunlar arasmda yapngi aynmillseyi bir orpida birlestirdigi i


17/28

Meral iizbek. Walter e n ja m in O k u rm k - 1.85verir. Dogrudan argiimaru reddederek, dil araohgiyla .;apraz anlamlan iiretmekidn fikirlere dayarur, Yapngi duzenlemeler dusunme materyalidirler, bizzatokuru fikir titresimlerlnden anlam okarmaya zorlarlar ... Tipki Mallerme'nin ~iirigibi, Benjamin'in eleqtiridlig"i de zorlayici degil, imleyicidir. Sembolizmi a~bgtyerde, sokun daha modern gercekusni kullarurru idndedtr., birbiriyleuyu~ayan unsurlan aym boyunduruga vurur ... Asin uclar pek az yorumla yada hi~yorum yaptlmadan yan yana getirilir ve flkir, aralanndaki sessizliktenyiikselir". (Aktaran LUNN, 1995: 219-20),34 Eagelton'a gore Benjamin'in Paris'eiliskin cahsmasmda, "parca lie biitiiniin donii~tiiriilmii~ bir Iliskisirunkuruldugu, biituntiyle yeni bir mikroskopik sosyoloji" tarzi bulunur, Bu tiirmikroanalizde tekil gonmtu, desifre edilmesi gereken bir ~ifreli kod ya da esrarhbir bilmece... olarak, tum iistbellrlenmis karmasikligi idnde kavrarur... Buyontemm sagladlgl, butunun yalruzca grafik imgelerin yogun bir mozaik gibigoriindiigii bir tur siirsel ya da romansi sosyolojidir ... " (EAGELTON, 1998: 341).

IVTakimyildizlan olusturan benzestirme acismdan onemli alan, bir secme

ve yeniden birlestirme girisimtdir: yani montajdtr. Benjamin'in amaci, yukandaTiedemann'm 'insaat' metaforu baglanundaki almnsmda Hade ettigi gibi, "dahayuksek diizeyde bir somutlugu, Marxist yontemin gerceklestlrilmesiylebirlestirmek'' icin, kurgu ilkesini tarihe dahll etrnektir. Benjamin, neden 19.yuzyilm Paris'inin fizyonomisini yapmayi secmistir? Pasajlar Yapztl'nda 19.yuzyilm kulturel panaromasiru vennek idn iirettigi aIm War mozaiginde, neden

34 Panlular kitabinda Benjamin, 19. yuzyrl ortalannda varolan ve verili bir kac sOzciigiisiralanru bozmadan baglant1landlrmaya yonelik bir sozcuk oyununun varhgmdanbahseder, Yetiskinler 0 birkac kelimeyi cok bildik, toplumun icindeki mevcut kurallanyineleyecek sekilde kahplara sokacaklardir. Oysa cocuklar sozciikleri, bir oyunyarancihgr ie;inde fantastik ve dussel ama ayru zarnanda cok-anlamh bir sekildekurgularlar: "Ozetlikle .-;ocuklarda bu oyun en ilginc buluslara yolaciyordu. r;iinkiisozciikler r;ocuklara, aralarmda acaip baglanh yollan olan magaralar gibi gelir. .. Birr;ocugun oynarken sozciiklerden yogurdugu ciimleler, kutsal metinlerin ciimlelerine,yetiskinlerin guncel dilinden gercekten de daha yakm'ldir. Oyun ir;in verilen sozcilkler,'sirnit, kalern, tcneffiis, bagr~ma ve maskarahk'tir, Benjamin, oniki yasindaki bir r;ocugunsozcukler arasmda baglanh kurma tarznu ornekler: "Zaman dogamn icinde bir simit gibisallana sallana gidip geUyor. Kalem kirlan, r;aYlTlan boyuyor, soma teneffiis oluyor, hertaraf yagmurla dolup tasiyor. Kimse bagnsrnaya kalkrmyor,


18/28

86 A n k a r a O n i v e r s it e s i S B F D e r g is i . 5 5 - 2belirli gorunguleri secmistir? Bu iki sorunun yarun da Benjamin'in tarih, siyasetve sanat felsefesinde oldugu kadar onun yasamoykusunde de yatar. Kendisi ilkkez 1913 yihnda, yirmibir yasmdayken Paris'e gider. Paris kenti Benjaminacismdan, [ameson'in dedigi gibi, butunluklu bir yaam araYlITIm imgelerini,izlerini bulabilecegi bir kenttir. Paris caddeleri hakkmda, "neredeyse daha cokyuvam gibiydi" diye yazar. Paris'te insan, yasamak icin yasayabilir, baskalanylabir saatten uzun konusmalan sfudiirebilir. Paris hala, yayalar kentidir ve evlersanki aralannda yurumek i


19/28

M era l O zbek W a lt e r B e n ja m in O k u m a k - I. 87bilmecelerin c;oziiIdiigii dune ait kalmti) demesi, Benjamin aosmdan buyiik birilham kaynagi olmustur ITIEDEMANN, 1992: 14). 1927, Benjamin'in PasajlarYaplh' tizerine calismaya basladigi yildir. Pasajlar, 19. yuzyilm ilk yansmdamuthis bir yenilik saviyla ortaya ~lkml~ ve gecen zaman icersinde eski isleviniyitirmis, atik kentsel gorunguler kategorisine girer. Benjamin, "kaynagiru gelisenkapitalizmin uretim guderlnde bulan ... yeniliklerin v~ buluslann gittikce artaneskimesinde butun bir modem glgm gostergeslni bulur'' (TIEDEMANN, 1992:13).

Benjamin actsmdan Gercekustucu hareketin komimlzmle kurdugu iliskive dahasi, gercekusruculerin sanat ve giindelik yasam arasindaki sirurlanpatlatmaya yonelik tasanmla burjuva kulturune karst verdikleri, metalasmisdiinyadan kopmaya yonelik "gerilla savasi" onemlidir.38 Benjamin'e goregercekustcculer, nesnelerin metalasma alnnda kolclestirilmis varoluslarma,kendi materyalist ve dussel, "kutsal olmayan panlnlanrumn" damgasrmvurarak, -cboylece gorunguleri kurtararak, Paris kentinin gorsel imgelerini"sasirtici bir montaj tarziyla" yeniden kaydetmekteydiler (LUNN, 1995: 239).Breton'un Nadya adh romanmdan bahsederkcn, Breton'un Nadya'dan cok onunyakmhk duydugu gozden diismus f?ylcrden cezboldugunu soyler: "Cozdendusmus seylerde', ilk demir konstruksiyonlarda, ilk fabrika binalarmda, en eskifotograflarda, nesli tukenmek uzere alan nesnelerde, kuyruklu piyanolarda, besyil oncesinin kostumlerinde, artik modasi gegneye baslayan, bir zamanlanng6zde lokallerinde beliren devrimci enerjiyi ilk farkeden odur .Bunlann devrimle Illskislru, hie; kimse bu yazarlardan daha iyi anlayamaz.Sefaletin, yalmzca toplumsal degil, ayru zamanda mimari sefaletin, i~mekanlann sefaletinin, kolelestirilmis ve kolelestiren seylerin birden nasil birdevrlmci nihilizme donusturulebileceginl ilk gorenler bu kahinler, bumiimeccirnlerdir. Aragon'un Opera Pasaji bir yana, Breton ve Nadya, huzunlutren yolculuklannda (derniryollan da eskiyor artik), buyuk kcntlerin i9mahallelerindeki ISSIZ pazar 6gle sonralannda, yeni bir apartman dairesininyagmur suziilen camlarmdan disanya ilk goz gezdiriste yasadigimiz herseyidevrimci bir eyleme olmasa da, devrimci bir deneyime doniisturen asiklardir,Onlar, bu seylerde gizlenen 'atmosferin' -chalenin> muazzam gucunu panamanoktasma getirirler .... Bu seyler dunyasirun tam ortasmda, gercekustuculerinduslerini en cok susleyen nesne, Paris sehri durur. Ama yalmzca isyan onungercekustucu yuzunii tumuyle al;lga ckarabiltr (Bosalrrus sokaklarda sonucu

38 "Cercekustucuhik" denernesinde Benjamin soyle der: "Bakunin'den beri Avrupa, radikalbir ozgurluk kavrarmndan yoksun. Cercekiistuculerinse boyle bir ozgurluk kavranu var.Kerniklesmis liberal-ahlaki-humanist ozgiirliik idealini ilk tasfiye edenler onlardi''(BENJAMIN, .1993


20/28

88 Ankara O n i v e r s i t e s i SBFDergi s i . 55-2

ilan eden dudiik ve silah sesleri), Hicbir yuz, bit sehrln gercek ytizu kadar,gercekustucu degildir. Ne de Chirico ya da Max Ernest'in tablolan, fethedilmesigereken bir iC;kalenin- insarun kalenin kaderine ve bu kaderde, yani kitlelerinkaderinde, kendi kaderlne hiikmedebilmesi idn mutlaka fethedilmesi gerekenkalenin- keskin cizgileriyle olC;ii~bilir_ Nadya, ... kitlelerin ve onlara devrimilharruru veren ! ? C y i l l tern silcisi dir ... Bu seyler diinyasma hiikmeden triik, ...tarihsel gecmis anlayisirunyerine politik gecmis anlayisuun gedrilmesini icerir.'Acihn ey Mezarlar!' ..." (BENJAMIN, 1993d: 159 (arada 160).

Benjamin'i gercekustucu yontemlere yakinlasnran nokta, gec;mi~in, "enderinlerinde uyuklamakta olan dussel kesitlere" indirilmesidir. Pasajlar Yapinaosmdan burdan kaynaklanan yontem, 19. yuzyilm "uyamlmasi gereken birdus" olarak ele almmasidir.s? Uyanmak, bir dustin gizli muhtevasuu desifreetmektir; yani bu gizli muhtevayi bugiin icin diyalektik olarak asarak(aufhebung) "kurtarmaktir", Bu aydmlanma, bugunun devrimci eylemi vekurami iC;in gereklidir. 19. yuzyilm korunmasi, bllincine vanlarak bugiin icin"kurtanlmasi" sayesinde g erc ek lesir. B e n jam in 'e gore, "tarih alarundaki yeni vediyalektik yontem bugiinii dusle bagmhl; alan uyaruk diinya niteligiyleyasayabilmek icin, olan biteni bu dii~iin yogunlugu icinde ele almakhr"(Aktaran TIEDEMANN, 199: 17).40 Benjamin'in du~iincesinde duslerin devrimcirolunu yerli yerine oturtabilmek icin ondaki diyalektik imgelemi olusturandus-imge ve diyalektik-imge kavramlanna bakmak gerekir- ki ashnda bu ikikavram, bugiiniin yai?amlnl ve kiiltiirel bicimlerinl okumak icin 19. yuzyil'inyitirilmis, kahnh bicimlerinden secmis oldugu gorungu kiimelerinin yontemselele alnus bicimlerinden baska bir ~ey degildir. Ancak once bu kavramlarmkaynagi olan fantazmagori ve kolektif bilincdismdaki sirufsiz toplurn duslerimotiflerine baknmalidir. Benjamin'e gore nesneleri adlandirmak, fikirleri temsiletmek ve gorunguleri kurtannak isteyen dil, nesnelerin bugiin icindebulundugu durumu kale almalidir. Daha onceden belirtildigi gibi, PasajlarYapin'run odak noktasmda Benjamin'ln Lukacs aracihgryla okudugu Marxist'''meta fetisizmi" kavrarru bulunur. Modem diinyada kentsel, insan yaprsicevremizi olusturan ve cesitli amaclarla kullandigrrruz (binalardan sanat

39 Benjamin Aragon'un ger.;ekligi diis gibi algilayarak parcalarnasiru ovguyle karsilamissada, onun bugunu dune boglayan "duslerin alarunda kalmakta direnmesini", duslerin -cvesarhoslugun, esrikligin> yeniden akhn egemenligi alnna girmemesini, yani uyanmamaY'dogru bulmaz. Cercekustuculerin, ge


21/28

M e ra l O z h e k W a l1 e r B e n ja m i n O k u m a k " I . S9eserlerine) tum nesneler, metalardrr; ~Unku hepsi, kapitalist endiistriyel iiretimsurederinin uruniidtirler, Bu surec sadece nesneler i~in gecerli degildtr: bunesneleri iireten emek giicii de metalasnustir. Metalasmis bir diinyada, nesnelerde, insan yasami da, bilinci de indirgenmistir: nesneler "hale"sini yitirmi~;41tamalgr ve hakiki tecriibe (Erfahrung) olanag; parcalannusnr. Metalasmaolgusu, meta fettsizmini: yani ashnda meta iiretimi iliskileri duzeyindekisomuru ve tahakkiime dayali olan insanlararasi iliskiyi, pazarda esit dolasimagiren mallar arasindaki bir ilisklymis gibi gormek sonucunu yaratrr. Metalarmfetislestlrilmesi, onlan iireten zihinsel ve bedensel emek surectyle canhbaglannlanm kopanp, nesnelerin olu fetisler olarak seylesttrilmesi anlamrnagelmekle kalmaz: ayru zamanda bu, insan Iliskilerirun seylesmesi ve kapitalistilretim surecinin kendisini gerceklesnren insanlarm karsisma, ezici bir dogal gul. ;olarak C;lkmasl demektir. Benjamin 'e gore 19. yuzyildaki kulrurun yazglsl, metaolmak yazgisindan baska bir ~ey degildir ve bu olgu kendisini kiiltiirelvarhklarda "fantazmagori", yani "aldanci goruntu" niteligiyle sergiler.

41 Benjamin icin 'hale', antropologlann ilkel toplumlar i"in 'kutsal' dedikleri niteliginesdegeridir. "lnsani olaylar dunyasi ic;in 'gizem' ne ise; insanlann dunyasr icin 'karizma'ne ise; ~eyler diinyasi icin de 'hale' odur QAMESON, 1997: B O ) . Bu anlamda toplayici(koleksiyoncu), ashnda nesncleri her turlu yararhhktan kurtararak, halesini (sembolikdegerini) arayan, yi.icelten kisidir, Diinyevilestirilmis ve metalasnnlrms bir diinyada,nesnelerin halesi, sembolik degerleri yitm~tir; kullarurn degerleri vardir: ama 0dadegi~im degerinin yedegine ahnrrusnr, Nesnelerin halesini yitirmesinde, makinalasmasonucu modern diinyada insan algtsuun Insarun kendi urettigi mekanik yeniden uretirnyontemleriyle yef degi~tifmesi kilit bir rol oynar. Eger nesneler halelerini yitirmislerse, 0zaman nesneler dunyasi simgesel bir dille ifade edilemez; c;iinku simgesel dil, nesneler ileozneler arasmda burunluklu bir insani ya~am bagmm (tumliiklii bir geleneginl oldugunuvarsayar. Alegorik imge ise, modern "di.inyada nesneler diinyasiru rernsil etmeyeuygundur; iC;i,anlarru bosalmis ve dogayla uyumunu kaybetmis bir ya~am, alegorikternsili esas ahr: ve boylece arhk bu ici boselrrus imgeleri yeniden kurgulayarak onlaracan vermek imkaru da do gar. Benjamin'ln alegori ilgisi, Alman Barok Dramasl'ndabelirginlesmis ve siirrnusttlrr "Seyler dunyasmda orenler cyikmnlar/harabeler> ne ise,diisunceler dunyasmda da alegoriler, odur" (Aktaran JAMESON, 1997: 76). Benjamin'demeta olarak nesnenin halesizlesmesi, tum sanat iininleri dahil tiim nesneler icingecerlidir: bu cahsrnarun ikinci kismmda gori.ilecegi gibi, kendini pazarlamak zorundakalarak meranm yazglsln! paylasan ~air Baudelaire icin de. Ancak, Benjamin bu yitimdenpozitif sonuclar da cikaracaknr. Benjamin, halenin ve simgenin, kayboldugu bir dunyada,iradi bir mudahaleyle, gortintiilere hale pmltisr veren kurtulus izlerinin pesine dusiip,bunlan kesintili bir zaman arahginda yogunla~tJrmak icin, tam da tekniginolanaklarmdan, gero;ekiistiicii montajdan yararlarur, Benjarnin'in diyalektik dii~tincesi.teknigin olanaklanyla yeniden uretilebildigi ~agda halesini yitiren sanat eserininkazandigi olumlu yeni islevi, politikayi one siirecektir, Eagelton'a gore Lukacs sanattiriiniini.i, metarun karsisma koyrnustur. Benjamin ise, diyalektik bir asma yoluyla, "metabiciminin kendisinden devrimci bir estetik cikanr (EAGLETON, 1998: 338; TIEDEMANN,1992: 22). Simge ve alegori arasindaki fark icin, bkz. (LUNN, 1995: 302-303; LOWY, 1999:222; JAMFSON, 1997: 67, 75-77; DEMIRALP, 1999: 51-56. "Hale" (ayla) io;in bkz.DEMJRALP, 1999: 156-162).


22/28

90 A n k a r a O n i v e r s i t e s i S B F D e r g i s i . 5 5 - 2

Fantazmagori, malm fetis karakteri; aldatici ;ekidligi demektir_42 Dolaytsiylafantazmagori, gerek Marx gerek Lukacs'in kullandigi anlamda 'yanlis bilinclilik'olarak ideoloji elestlrisi i,erir. Ancak Benjamin terimi, bu ideolojik icerikten cok,gorunebilir olanm, birer gorungu olarak fiziksel kulturel varhklann i


23/28

M l lla l iilb l lk W a l l e r B e n ja m in O k u m a k - 1.91

noktasindadir, Paris, luksun ve modamn baskenti oldugunu karutlar,"(BENJAMIN, 1992a: 78, 83, 84, 85; 1992e: 214): "Kapitalizm, bir doga gorungu-suydu: onunla birlikte Avrupa'ya, mistlk guclerin yeniden etkinlik kazanmasuuda iceren, duslerle dolu bir uyku geldi" (Aktaran TIEDEMANN, 1992:18).

Meta iireten toplumun tisttinti sihlrli bit sal gibi orten "Yeni" olarun gozkamasnnohgi: ve bu yeniyi sonsuzlasnran -kapitalist endii.striyel-ilerlemeidealinin kendisi de, bit mitos, bit fantazmagoridir. Arna bu kez panlnhfantazmagori degil; "cehennerni" diye nitelendirilebilecek bit fantazmagoridir.Bu, en yeni olan icersinde hicbir degi~imin olmadigi, hep bilinen kaldigi, hepaym hikayenin yasandig; mitidir; yani, her seyi oldugu gibi yerinde birakmaknr.Benjamin, 1937 yihnda okudugu- "barikatlarin onderi" Blanqui'nin, l:!aussman'myrkhgl 19. yuzyil basi Paris'tcki son buyiik siruf ayaklanmasi olan ParisKomunu'nu yenilgisinin ardmdan hapisteyken yazdl81 kitapta, ilerleme olaraktarih fikrinin "cehennern zamaruru" (hep sifir noktasindan yeniden baslamayi)iceren bir fantazmagori olarak karsisina C;lkhgmlgorur. Blanqui'nin rnetnindedile gelen, eylemdnin ya~rnmm son doneminde, "devrimci bir coskuyla"yikmak icin sayisiz komplocu ayaklanma giri~iminde bulundugu toplumun"karsisinda yenik du~ti.igi.ini.ikabullenmek zorunda kaldigi'run gostergesidir,Blanqui'nin doga bilimindeki gelismenin verilerinden yararlanarak yazdigitaslak, "en Yeni'nin giysileri icinde gururla gezinen, 'dusunulmeyecek kadareski", "insanhgtn ilence ugrarms bit varlik olarak ortaya C;lkhgl" biryinelenmedir.vl Dolayisiyla kapltalizmin yukselis ~agmda Yeni olana dairortaya okan fantazmagorik bilinc ve tasarirn icerikleri, ya en yenideki 'deglsimdegerinin tiiketilerek yiiceltilmesi'; ya da 'hep aym olarun sonsuz yenidendonusu' seklindeki gorungulerdir. Her ikisi de "olup bitenin dussel bicimi","tarihi tarumayan" bir kolektif govde tarafmdan gorulmus ve eylem i~inuyarulmasi gereken mitsel duslerin parcasidrr (TIEDEMANN, 1992: 18-20).Ancak Benjamin'e gore Blanqui'nin sonucraki yenilgi hissi, zamanmmgercekligine cesaretini yitirme pahasina tarukhk etmesini ve patetik oldugukadar kahramanca bir konumu dile getirir. Onun fantazmagorisinde dile gelenokissizhk ifadesi, bugiinden bakildigmda "bir devrim kurarmrunkilavuzlugundan yoksun olustan kaynaklanrmsnr ve bu "eski 1~C;1ayaklanmalarmm kotii yazgisidir, arna ote yandan da i~c;i sirufrrun yeni birtopiumu kurma girisimlnde sergtledigi giici.in ve coskunun kosulunu da bu

44 Benjarnin'den almnlar, " X I X . Yuzyilm Baskenzi Paristen (1992a: 93), Benjamin 93.sayfadaki 'Sonuc' krsnuru, Blanqui'nln E terni/e par les As/res adh bu metninden biralmnyla bitirir: "Battin evren yildiz sistemlerinden olusur, Dogamn elinde bunlanyaratmak icin yalruzca yuz element vardir. Dogarun uretkenliginin buyrugunda Dian tumbulus sanatma ve sonsuz sayidaki bilesirnlere karsm, sonuc zorunlu olarak, hpkielernentlerin s a Y 1 S 1 gibi, sirurh bir sayidir. Doga uzarru doldurabilmek icin baslangictakibilesimlerini VI" tiplerini SOnSU7-


24/28

92 A n k a r a Onivers i tes i S B F D e r g isi. 5 5 - 2eksiklik olusturur." Kendi devrimci coskusunu yadsiyan bir yenilgi duygusuylaolsa bile Blanqui, "Yuzyilm fantazmagorilerini son ve kozmik birfan tazmagoriyle, ama ayru zamanda da biirun otekilere gizliden gizliyeyoneltilmis, cok aci bir elestiriyi iceren bir fantazmagoriyle tadandirrrushr''(BENJAMIN, 1992a: 92-93)45,Boylece, fantazmagorinin kendisi kendi sonunuhazrrlarmshr, Benjamin, fantazmagorilerin bos yere yuceltici yarum sonunda biraydmlanmaya, "insanligm kendi i~ersinde fantazmagoriye yer verdigi surece",mistik bir korkudan kurtulamayacagi dusuncesine d6nii~hiriir (AktaranTIEDEMANN, 1992: 24), Zaten egemen ilerleme inancnu kiiciimseyen devnmsavasosi Blanqui'nin kendisi de, devrimci coskusunun ve eyleminin ardmdakiHid gucu bu inanctan degtl, mevcut adaletsizlige son vermeye yonellk yikiciiradesinden almisnr. Benjamin Blanqul'deki fantazmagorik yorumdan, tarihselbir felaket durumunu imleyen'cehennem' durumu karsiti bir politik sonucQkarhr,46

Benjarnin'ln Blanqui'nin yorumu baglanunda sergilodigi muhakemede,dusuncesindeki diyalektik ozelligil1 bir ornegiyle karsi karsiya geliriz.Benjamin'in anlayisina gore diyalektik dusuncenin islevi, tarihte her defasindagelecekle dolu ve canh "pozitif" ogeyi, gerid ve oIu "negatif" ogeden ayrrmaknr.Tarihsel g6riingi.iler, dft-anlamhdir (degerlidir): "Bunun amao, aynlmis olannegatif kisima, yeni bir bolunmeyi uygulamakh; bakis aosmdaki boyle birdegi;;iklik, bu parc;arun idnden yeniden pozitif nitelikte, daha oncekinden farkhbir bolum C;lkacakhr, Bu, butun bir gecmis, tarihsel bir eski haline gelme

~45 Tarihsel bir felaket durumunu, mitik bir duraganhga cevirdigi: kurtulusu, Mesihci birdevrimin olanagiru yadsldlgl ol


25/28

Meral ih b ek W a ll e r B e n ja m in O k u m a k - 1.93konumu Idnde simdlki zamana getirilinceye kadar siirdurulecektir". Gelecegisimdiki zamanda kurtarmak icin gecmlsin, 19. yuzyilm pozitif iitopikkiynuklanru simdiki zamana getirmeyi amadayan bu eylem, "butun nesnelerbakmundan en yuce noktadaki yasamm yikilmazhgiru sergilemekleyukumluydu" (Aktaran TIEDEMANN, 1992: 19-20). Bu diyalektik yontemiBenjamin, "XIX. Yuzyihn baskenti Paris" ve diger Pasajlar'la iliskili tummetinlerinde, doneme imzasiru atan tasanm ve yasam bicimleriru imleyen tumgorunguler acismdan kullamr. "tdealler" niteligiyle dusler dunyasirun kahnnlanolan bu gorungulere Benjamin, buyutede yaklasip kubist bir resimdeki gibigorungulerin her yuzune bakarak, onlardaki pozitif ve negatifi bulma islemini,onlan sirndiki zamana getirinceye, kurtanncaya kadar uygular.F Ancak,Benjarnin'in du~ konusunda pozitifi negatiften aYlran- diyalektiginde, onuntarih ve siyaset felsefesinin odagma yerlesen ve utopya kavrarruru olusuranonemli bir hamlesi daha bulunur. 0 da, dusleme kavrarrurun Blochcu manasiyla"gelecegi oncelemekle" esanlamli olmasidir (TtEDEMANN, 1992: 24). Benjamin,19. yuzyilda "mal ureten toplumun buriindugii panlnrun sirnru cozmek icinfantazmagorinin yuceltici Islevini aC:;lga c:;lkartmaya cahsirken, yuceltmeninsadece aldarum degil ayru zamanda kolektif blllncalnndaki iitopik ozlemleri deic:;erdigini one surer: "Itici giiciinii Yeni'den alan goruntusel imgelem'', "en eskigecmise atif yapar": "Her yuzythn g6zlerinin onunde kendisinden sonrakinlngoruntulerinin bellrglnlesmesini saglayan du~ icersinde en sorrgoruntu, ilktarihin, baska deyisle sirufsiz bir toplumun ogeleriyle blrlesmis olarak sergilenir.

47 Benjamin boylece, 19. yuzyilda kapitalizmin yukselis donerninde kolektif olarakyuceltilmis olarn oldugu kadar, yticeltilm~ olarun inkariru da betimler; aslmda Benjamin,diyalektik elestirel girisiminde, sadece bir uyanma degil, aym zamanda uyumaYl dabetimleyerek, kurtanlmasi gereken nesneler ve ya~anttlann, biriken ve yiten kolektifenerjilerin, ofke, inat ve coskunun kayda gecirilmestni. arumsanmasnu saglar: onlarayeniden can' verir. "Duyumsanan biIgi", m i l olaru uyandinr, Devrim, en yiiheknokrasmdaki ge


26/28

48 XIX. Yiizylhn kiiltiirel diinyasma "imzasim" atan tiim temel goriingu kurneleri, "duslerdunyasr'run kahnnlandir. Bu gorungiilerin tarihin surekliligi icinden ~ift~anlamhhkicinde kopanlrms ve itici enerjisini simdiki rehlikeden alan ve simdinin zamansalhgiyladolu bicimde bugune tekabul ertirilmis olmalan, onlara diyalektik-imge niteliginikazandinr, Boylece goriingUier dunyasmdaki kurtulusun izleri, en eaki ge~mi~ (suufsiztopluml ve en yeninin bitistirildigi (bilesik-konumlar) yerde, bir toz olarak (monad)kavramr: "utopya ve onanm, geo;m~ ve gelecek simyasal olarak birlesir ve simdikicehennemin karsismda yer ahr" (LDWY, 1999: 211). Benjamin, Gretel Adorno'ya yazdlgtmektupta, 'Tarih Kavrarru Ozerine" 17. Tez'in, kendisinin ~ah~malanrun "yontemlneiliskin oziU bir aciklama oldugu, sakh ama anahtar niteligindeki baglaml ortayacikarabilecegini'' soyler, Adorno'ya gore de bu tez Benjamin'in bilgi kuramma iliskindusuncelerinin bir ozetidir (Aktaran CEMAL, 1992: 37~38). 17. Tez !iOyle der:"Tarihselciligin varacagl doruk, yasasl geregi, evrensel tarihtir. Materyalist tarihcilik,yontem acismdan belki de en belirgin olarak boyle bir rarihten aynhr. Birincisininkuramsal bir donarunu yoktur. Yontemi, toplarna yontemidir; Bagda~lk ve bos zarnarudoldurabilrnek icin olgular ylgnum kullamr. Materyalist tarihcilik ise yaplel bir ilkeyitemel ahr. Dusunmc eyleminin o;en;evesinde yalmzca dii~uneelerin akisi degil,durdurulmasi da vardir. Dusunrne eylemi, gerilimlere doyrnus bir konumda ansiztn molaverdiginde, bu konuma bir sok uygulaml~ olur ve bu sayede 0 konum, bir monadniteligiyle belirginlesir. Tarihsel madded, tarihi bir konuya, 0 konu ancak karsisma birmonad olarak ~lktlgl noktada yaklasir, Bu yapl icersinde, olaym Mesihci bir tutumladuragan kilmmasimn gostergesini saptar; baska deyisle, ezilen bir ge


27/28

M e ra l O z b ek . W a l l e r B e n j a m i n O k u m a k - I . 95K a y n a k ! t a :ADORNO, Theodor (1985), 'Walter BenJamln'e Mektuplar,' EsMik 1 1 " Politika (Istanbul: Ele~rl Y.) (


28/28

96 A n K a r a O n i ' l e r s i t e s i S 8f D e r g i s i 5 5 - 2WWV, Michael (1999), DilnyaYI Den~Unnek Gzet ir te (l..u.nbu!: AYTlntJ V.) (

MERAL ÖZBEK BENJAMİNİ OKUMAK 1

Documents

Transcript of MERAL ÖZBEK BENJAMİNİ OKUMAK 1