Ahi Evran Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi

Y.2015, C.2, S.1, s.76-90.

Ahi Evran UniversityJournal Of Institute

Of SocialSciences

Y. 2015, Vol. 2, No. 1, pp. 76-90.

76

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan

Yüzü: “Dicle”

Hakan ÇALIK

Özet Muallim Naci, Tanzimat dönemi Türk edebiyatı içerisinde gerek kişiliği

gerekse sanatı üzerinde tartışmaların yapıldığı şair ve yazarlardan biridir.

Bu tartışmalar Türk edebiyatı tarihlerinde Muallim Naci’nin yanlış

algılanmasına, dolayısıyla hak ettiği konumda bulunmamasına sebep olur.

Muallim Naci de Tanzimat’ın hemen hemen bütün sanatçıları gibi,

edebiyatın çeşitli alanlarında eserler verir. Muallim Naci’nin üzerinde en

çok durulan yönü her ne kadar şairliği olsa da dil, tercüme ve eleştiri

alanlarında da düşüncelerini yansıttığı eserleri mevcuttur. Kısa bir ömür

süren Muallim Naci, yaşamına birçok eser sığdırır. Ateş-pare adlı şiir

kitabında yer alan “Dicle” şiiri de bunlardan biridir. Bu şiir Muallim

Naci’nin modern Türk şiirine yabancı olmadığını gösteren dikkate değer

bir örnektir. “Dicle” şiiri, şairin hatıralarında “Asya seyahati” olarak

bahsettiği dokuz aylık Anadolu gezisinden izler taşımaktadır.

Anahtar sözcükler: Muallim Naci, modern Türk şiiri, “Dicle”

Reflected Face of the Concept of Homeland

to Modern Turkish Poetry: “Dicle”

Abstract

Master Naci is one of the poet and author whose personality as well as art

are discussed in Tanzimat Reform Era Turkish literature. In the history of

Turkish literature, these discussions led misunderstanding about Master

Naci. Accordingly, this caused Master Naci not to be in the position which

he deserved. As almost all the artists of Tanzimat Reform Era, Master

Naci has works in various fields of literature. Although most emphasized

aspect of Master Naci is his poesy, he has also works in the field of

language, translation and criticism where he reflected his thoughts. Master

Naci has a short lifetime. In this period he has many works. ‘Dicle’ poetry

Arş. Gör., Ahi Evran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü, e-posta: calikhakan46@gmail.com.

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

77

is one of these and it takes part in poetry book called Ateş-pare. This

poetry is a valuable example which shows that Master Naci is not

unfamiliar to Turkish poetry. The ‘Dicle’ poetry bears traces of the nine

month trip which the poet mentioned as ‘Asia Travel’ in his memoirs.

Key Words: Master Naci, modern Turkish poetry, “Dicle”

GİRİŞ

Modern Türk edebiyatının başlangıcını belirleyen Tanzimat, 3 Kasım

1839’da ilan edilir. Mehmet Önal, Tanzimat dönemi başta olmak üzere, yeni

edebiyatın dönemleri, şair ve yazarları hatta edebi toplulukları hakkında,

değişmeyecek son sözlerin henüz söylenmediğini belirtir. (Önal, 2013: 21)

Dolayısıyla bu dönemin önemli bir şair ve yazarı olan Muallim Naci’nin de Türk

edebiyatı içerisindeki yeri tekrardan değerlendirilmelidir. Çünkü Muallim Naci

hem sağlığında hem de ölümünden sonraki dönemlerde lehinde ve aleyhinde pek

çok söz söylenen, taraflıca övgü ya da kasıtlı olarak yerilen sanatçıların önde

gelenlerindendir.

Muallim Naci için edebiyat tarihlerinde kullanılan; “daha çok eski

edebiyatın bayraktarı” (Balık, 2014: 220), “Tanzimat dönemi şair ve yazarları

içinde eskiye en fazla bağlı olanlardan bunun sonucu olarak da yenilik taraflıları

ile en çok çekişenlerden biri” (Kutlu, 1993: 269), “eski edebiyat geleneği

çizgisinde yeni” (Çetin, 2014: 649), “eski ile yeninin arasında”, “eski şiir

geleneğinin bu güçlü ve son temsilcisi” (Parlatır, 1988: 393),“gericilerin

çetebaşısı”, “yeni şiire tepki” (Enginün, 2014: 519) gösteren vb. tanımlamalar

Naci hakkında kesin bir çizginin olmadığını gösterir. Hatta “Bu çarpık zihniyet

sebebiyledir ki, koca bir “Tanzimat dönemi” sekiz-on ismin etrafında dolanır;

“Edebiyât-ı Cedide” vardır da muhalif grup sadece Muallim Naci’den ibarettir

(hem de Edebiyât-ı Cedide oluşmadan üç yıl önce ölmesine rağmen).” (Özgül,

2013: IX) ifadesi Muallim Naci için herhangi bir sindirme politikasına maruz mu

bırakıldı acaba? diye düşündürür. Zira Muallim Naci’nin özellikle eski-yeni

tartışmasındaki rolü, şiir sanatı, dil hakkındaki görüşleri, eleştiri ve tercüme

hakkındaki düşünceleri modern Türk edebiyatı açısından önemlidir. Dolayısıyla

Muallim Naci’nin bu görüşleri ön yargılardan uzak şekilde tekrar okunmalıdır.

Yazılış bağlamı ve şairin şiiri yazdığı ruh durumu düşünüldüğünde

"Dicle" şiirinin şaire yaklaşmada, kayda değer veriler sunduğu fark edilir. Zira

İstanbul'un edebiyat ortamından Anadolu'nun uzak bir köşesine giden şair, halka,

onun diline, yaşamına daha yakın durur. Bütün bunların şiire yansıyan tarafları

vardır.

1. Muallim Naci’nin Edebî Kimliği

Muallim Naci’nin Türk edebiyatı tarihi içerisindeki yeri Tanzimat

dönemi, yani yenileşmenin ikinci evresidir. Bu dönem sanatçıları Tanzimat

birinci dönem şair ve yazarlarının yenileşme yolundaki ilk adımlarını daha da

ileriye götürmeye çalışırlar. Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan

ÇALIK, H.

78

gibi sanatçılar yenileşmeyi, yeni edebiyatı savunurken, eski edebiyatı

savunanlara da cephe alırlar. Dolayısıyla eski-yeni, abes-muktebes, gelenek-

yenileşme, yerlilik-yabancılık, medeniyet-kozmopolitlik gibi çeşitli edebî

tartışmalar bu dönemde artar.

Klasik şiirin savunucuları ile yeni şiir tarzını savunanlar arasındaki

tartışmalar, özellikle Türk şiirine farklı bakış açıları, değer yargıları ve bunların

sonucu olarak hem yapı hem de tema yönünden değişik yaklaşımlar kazandırır.

Özellikle eski yeni tartışmasının yenileşen tarafında Recaizade Mahmut Ekrem

bulunurken eski tarafında ise Muallim Naci yer alır. Ahmet Özdemir, Türk

edebiyatındaki eski yeni tartışmasının, Muallim Naci ile daha bilinçli ve anlamlı

bir döneme girdiğini belirtir. Naci, Servet-i Fünun’un doğuşunu hazırlayan,

gereğinden fazla Fransızlaşmaya karşı, yeni edebiyatçıları aşırılıktan kaçınmaya,

daha ılımlı olmaya çağırır. Naci’nin bu tavrı, aşırı tutucuları sevindirmiş, onu,

salt eski şiirin taraftarı sanarak etrafında toplanmışlardır. Aşırı yenilik taraftarları

da Recaizade’nin çevresinde, bütün hücumlarını Naci’ye yöneltmişlerdir

(Özdemir, 2002: 8). Oysa eskiyi seven ancak yeniliğinde gereğini anlayan

bilinçli sanatçılardan olan Muallim Naci, “yetişme tarzı ile eski, pırıl pırıl

zekâsıyla yeniye açık bir şairdi” (Parlatır, 1992: 24). Bu konuda Tanpınar ise

“Naci iyi okunursa, onun mutlak eski taraftarlığının bir masal olduğu görülür.

Hakikatte o, iyi ve güzel manalarında şark ve garbın arasında bir fark

olabileceğine inanmıyor ve milliyetperverliği bir nevi gelenek fikriyle tefsir

ediyordu. Yani, Muallim Naci yeniliğe düşman değildi aksine O, sadece iki

kutbun arasında kalmıştır” (Tanpınar, 2012: 584) der. Modern Türk edebiyatının

varlığı noktasında lokomotif görevi üstlenen böylesi tartışmalar, şiir başta olmak

üzere birçok edebî türün nitelikli ilerlemesini sağlar. Zira eski yeni tartışması

aracılığıyla şair ve yazarların görüşleri gazete ve dergilere yansır.

Modern Türk şiirinin henüz başlarında Şinasi’nin şiir dilinde yapmak

istediği inkılap en başta Namık Kemal tarafından unutulur. Hamit, yüce duygular

ve düşünceler adına gramere meydan okur. Recaizade’de dil gayet zevksiz bir

seviyeye düşer. Muallim Naci ise bu çöküşe karşı dili ve ahengi müdafaa etmeye

çalışır (Kaplan, 2010: 95). Ayrıca Tanpınar, Muallim Naci’nin yeni tarzda

yazdığı şiirleri Tanzimat’tan beri peşinde koşulan sadeliğin ta kendisi olarak

ifade eder (Tanpınar, 2012: 584). Bunun yanı sıra zaman zaman gösterdiği nazım

kudretine rağmen, dili zannedildiğinden çok karışık olan Naci, hayal dünyası

denilen şeyden hemen hemen mahrumdur, diyerek eleştirinin dozunu artırır.

Sonrasında ise tüm eksikliklerine rağmen Naci’nin bir şair olduğunu ve insanlara

söyleyecek sözleri bulunduğunun altını çizer (Tanpınar, 2012: 584). Mehmet

Kaplan ise Muallim Naci’nin, sade ve ahenkli bir üslup yaratırken muhtevayı

fazla hafiflettiği görüşündedir. Muhtevacı Tanzimat şiirine karşı, dili ve ahengi

müdafaa etmenin değeri açık olmakla beraber, tematik değerleri fazla feda eden

boş bir şekilciliğin de tehlikeleri vardır. Üslubu hiçe sayan bir muhtevacılık ne

kadar kötü ise, içeriğe önem vermeyen üslupçuluk da o kadar değersizdir. Şiir ne

sadece muhteva, ne de muhtevası olmayan bir ahenktir. Belki her ikisinin ustaca

birleştirilmesidir. Valery, mükemmel şiiri tarif ederken “son et sens” (ses ve

mana) der (Kaplan, 2010: 96).

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

79

Tematik örgü şiirin sacayağından biridir. Bu bağlamda Muallim

Naci’nin yeni tarz şiirlerinde, küçük yaşta babasını kaybetmesi sebebiyle

çocukluk yıllarına hasret duygusu varlığını hissettirir. Şerif Aktaş, babasının

ölümüyle mesut çocukluğundan, güzel bir rüyadan zorla çekilip uyandırılmış

gibi ayrılan Naci de çocukluğun sihri ve hasretinin devam ettiğini belirtir.

İnsanlardan kaçışı ve dosta ihtiyaç duyuşunu da aynı kaynağa bağlamak

mümkündür. Bir başka âleme hasret duygusu da Naci’nin özelliklerinden biridir.

Şiirlerinde içten içe, hayatta yerini bulamamış bir insanın derin melali sezilir.

Gurbet hissi, yalnızlık duygusu gibi temalar da şairin hem yaşadığı dönem hem

de hayatıyla ilintilidir (Aktaş, 2012:168-169).

Muallim Naci’nin şiirindeki tematik ve yapısal formlar göz önüne

alındığında, onun körü körüne eski tarzı sürdüren bir şair olmadığı, yeni şiirin

çerçevesinde kendisine ait tema ve söylem arayışları içinde bulunduğu görülür.

Devrin şartlarına, mizacına, kültürüne ait bazı unsurların Naci’yi eski tarzı

düşündüren bazen de o tarz şiire tamamen bağlı kalarak şiirler yazmaya

zorladığını; aruzu kullanmadaki ustalığını; dil ve edebiyat konularındaki

dikkatiyle dönemine olduğu kadar kendinden sonraki nesiller üzerinde ciddi

anlamda tesirli olduğunu gözler önüne serer (Aktaş, 2012: 169). Dil ve nazım

tekniği bakımından güçlü olan şairi, Tevfik Fikret, İsmail Safa, Mehmet Akif ve

Yahya Kemal gibi şairler izler. Bunu M. Akif: “Naci olmasaydı, Fikret de ben

de olmazdık” sözüyle doğrular (Tuncer, 1996: 236).

Muallim Naci, şair olduğu kadar aynı zamanda önemli bir dil

teorisyenidir. Şiir ve nesrinin üstünde, onun bu dilci tarafı devrine asıl tesir eden

tarafıdır (Tanpınar, 2012: 595). Muallim Naci, “Muntazam bir lisana malik olan

bir millet mutlaka mesut olur” diyerek millet olma yolunda dilin önemini

vurgular (Enginün, 2014: 523). Naci dile sahip çıkmanın şartları arasında, tıpkı

Namık Kemal gibi dilbilgisi (Istılahat-ı Edebiyye) ve sözlük (Lügat-i Naci)

kitaplarını şart koşar (Enginün, 2014: 523). Mehmet Kaplan, Naci’nin dili

kullanma açısından ve üslup bakımından Şinasi haricinde, hiçbir Tanzimat

şairinin, bu kadar halka yakın bir ifade tarzı kullanmadığını öne sürer (Kaplan,

2010: 95). Nazım alanında, dil, biçim, konu, zevk bakımlarından zamanının bir

hayli ilerisinde yeni örnekler vermiş bulunan Muallim Naci, nesir alanında da

ileridir. Rahatlıkla söylemek mümkündür ki -Ahmet Mithat Efendi dışında-

hemen hiçbir Tanzimat dönemi yazarının dili Naci’ninki kadar duru, temiz ve

yerli bir Türkçeye ulaşamamıştır. Kısacası, edebiyat diline saf Türkçenin gerçek

sesini verenlerden biri de, kuşkusuz odur (Kutlu, 1993: 270). Zaten Muallim

Naci’nin döneminde çok okunmasının ve kısa sürede ünlenmesinin en önemli

nedenlerinden biri de edebî dile getirdiği yeniliktir (Demir, 2010: 183). Yine bu

noktada VIII. Müsteşrikler Kongresi’nde ona “Türkçeye hizmetlerinden dolayı”

ödül verilmesi dikkat çekicidir (Kocakaplan, 2007: 4).

Muallim Naci, şiir ve dil hakkındaki görüşlerinin yanında tercüme

konusunda da ayakları yere basan düşüncelere sahiptir. Naci’nin çevirileri ve

çeviri hakkındaki düşüncelerini müstakil olarak inceleyen Fevziye Abdullah

Tansel, Naci’nin Batı’dan yeni zannıyla alınanların bir kısmının, Doğu

ÇALIK, H.

80

eserlerinde zaten mevcut olduğu ve Doğu’yu tamamıyla ihmal ederek Batı’yı

taklidin hatalı olduğu fikri üzerinde, ısrarla durduğunu belirtir. Naci, Batılı bir

eserin barındırdığı fikir veya görüşü Doğu eserlerinde de arar ve paralellikleri

işaret eder. Naci tercümelerin aynen, mealen veya genişletilerek yapılabileceğine

inanır. Dillerin ifade tarzlarının birbirinden farklı oluşu, aynen çeviriyi her

zaman başarılı kılmaz, hatta yazıldığı dilde mükemmel olan eser nakledildiği

dildeki haliyle anlamsız ve zevksiz olur. Tansel bu noktada şöyle bir tespitte

bulunur: Muallim Naci’nin tercüme hakkındaki görüşleri bugünkü

Karşılaştırmalı Edebiyat Biliminin temel mantığıdır. (Enginün, 2014: 525)

Muallim Naci, şiir, dil vb. alanlardaki görüşlerinin anlatılması ve

duyurulması noktasında çağın yayın organlarını da takip etmeyi ihmal etmez.

Özellikle modern edebiyatın temel malzemesi olan gazetenin önemini edebî

hayatının başlarında kavramış ve bu mesleğe gönül vermiş bir sanatçıdır.

Tercüman-ı Hakikat ile başlayan basın hayatı; İmdâdü-l Midâd, Saâdet, Teâvün-i

Aklâm, Mecmua-i Muallim ve Mürüvvet gibi çeşitli gazete ve dergilerle devam

eder. Ayrıca tiyatroya yabancı kalmayan Naci; tenkit türünün, zaman zaman

aşırıya kaçmakla birlikte, güzel örneklerini verir (Parlatır, 1988: 393). 1893

yılında vefat eden Muallim Naci, 44 yıllık kısa yaşamına 50’nin üzerinde eser

sığdırır. Eserlerinin yayınlanış tarihlerine bakıldığında ise bu eserleri 10 yıllık bir

süre zarfında kaleme aldığı görülür. Başta şiir olmak üzere eleştiri, mektup,

tiyatro, çeviri, manzum destan, hatıra, biyografi, roman dil ve edebiyat

alanlarında çeşitli eserler kaleme alan Muallim Naci yazılarında Yahya, Naci,

Abdullatif Fahri, Bir Firkatzade, Ahmet Mesud, Mesud-ı Harabati ve Muallim

Naci gibi takma adlar kullanır.

2. Memleket Şiiri Olarak: “Dicle”

Muallim Naci memleketin farklı yerlerini görerek, buralardan edindiği

gözlem ve izlenimlerle –belki yeni Türk şiirinde ilk defa- memleket şiirleri

yazma imkânını bulur. (Kutlu, 1993: 268). “Zevkiyle, söyleyişiyle ele alıp

işlediği konularla yerliydi. Yurdun bir ırmağı, Dicle nehri, ilk kez onun

mısralarıyla edebiyatımıza girmişti. Abdülhak Hamit; Hind, Asur, İngiliz, Arap

ve Yunan’dan, Namık Kemal; yüzyıllar öncesi Türkler’den, Recaizade ve Sami

Paşazade Sezai İstanbul’un alafranga tabakasından söz ederken köy

delikanlılarının, köy genç kızlarının duygularından söz eden Muallim Naci

olmuştu” (Özdemir, 2002: 10). Bu bakımdan “Dicle” şiiri Anadolu’nun,

yenileşen Türk şiirine konu olması yolunda atılan ilk somut adımlardan biridir.

Muallim Naci, “Dicle” şiirini Anadolu Müfettişliğine atanan Sait Paşa ile birlikte

Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’ya yapmış olduğu seyahat sırasında

yazar.

Dicle nehri, Anadolu’nun güneyinden Basra Körfezi’ne akan bir

nehirden ziyade, varoluşundan beri o coğrafyaya tanıklık ederek medeniyet

taşıyıcı bir değer mekân niteliğindedir. Su ile insan arasındaki varoluşsal ilişki de

medeniyet oluşumunda etkendir. Zira medeniyet, suyun etrafında kurulur. Dicle

nehrinin bulunduğu konum ve fiziksel şartları kadar nehri oluşturan suyun

mitolojik ve felsefi boyutu da önemlidir. “Eski Mısır, Hint ve Çin efsanelerinde

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

81

(Eliade, 1992: 155-157; Campell, 1994) suyun, yaratılışın temel kaynağı

olduğuna dair bilgiler vardır. Yine İncil (1992:185) ve Kur’an1’da da su

unsurunun kâinatın cevheri, “materiaprima”sı olduğu söylenir” (Korkmaz,

2015: 48). Doğal olarak su, varlığın ilk maddesi, özü olarak da yorumlanabilir.

Hatta Herakleitos’un “Ölümdür ruhlar için suya dönüşmek” söylemine göre

ölüm suyun kendisi, yani başlangıç ve sonun kıstasıdır (Bachelard, 2006: 68).

Diğer yandan varlığa ait sırrı bünyesinde barındıran su, mitik anlamda

somutlanamayan şeylerin evrensel bütünlüğünü önceler. (Eliade, 1992: 181). Bu

açıdan “Dicle” şiirindeki “su kültünün mitik yorumu” (Korkmaz, 2015: 48)

önemli bir anahtardır.

“Dicle” şiiri Muallim Naci’nin, sıla ve vatan özlemini benliğinde

duyduğu dönemin ürünüdür. Bu özlem sadece Anadolu yıllarını kapsamaz.

Muallim Naci’de vatan özlemi, memleket hissiyatı babasının ölümünden sonra

İstanbul’dan zorunlu olarak gittikleri Varna dönemiyle başlar. İlk ayrılık, ilk

gurbet sekiz yaşındayken “Vatanımdan tebâüd etmiş idim” (Muallim Naci,

1301/1883: 65) dediği Varna’daki dayıları Demirci Ahmet Efendi’nin yanı olur.

Çevresel olarak İstanbul’dan ayrılış olsa da Varna da o dönem itibariyle Osmanlı

toprakları içerisinde, vatan toprağının bir parçası konumundadır. Buradaki vatan

kavramı sadece üzerinde durulan, “ (…) topografik bir yer değil, anlam üreten,

anıları barındıran, kişinin iç dünyasını yansıtan bir değer” (Korkmaz, 2015: 82)

boyutundadır. Yani Muallim Naci’nin yüreğinde hissettiği baba ocağı, babasız

kalma düşünceleridir. Çünkü sekiz yaşındaki küçük Ömer2 için, baba; vatandır,

güvendir, güçtür. Diğer türlü babanın olmadığı Varnalı yıllar “(…) yolunu

kaybetmiş bir çocuk için (…) algı yönüyle artık açık ve geniş bir alan değil;

kendini konumlayamadığı, tanımlayamadığı ve içinden sıyrılıp çıkamadığı dar ve

karmaşık bir labirent” ten (Korkmaz, 2015: 83) farksızdır. Küçük Ömer

babasının hayatta olduğu İstanbul döneminde “(…) kendini güvende hisseder;

kimliği, varlığı, değerleri koruma altındadır” (Korkmaz, 2015: 93). Dolayısıyla

Feyziye Mektebi’ndeyken falakaya yatırmasından çok korktuğu hocasına karşılık

baba imajı “Korkma oğlum! Ben seni dövdürmem” (Muallim Naci, 2013: 33)

diyen koruyucu güç konumdadır.

“Sorma amma nasıl tebâüd ediş” (Muallim Naci, 1301/1883: 65)

dizesiyle Muallim Naci, çocuk yaşta hayatın acı gerçekleriyle yüzleşmenin kolay

olmadığını ifade eder. Bu yaşanılan zor günler Muallim Naci’nin hayal

dünyasına onulmaz yaralar açar. Bunun üzerine Sait Paşa ile Anadolu yaşamı

gurbeti iyice içine sindirir.

Muallim Naci, Sait Paşa’nın kâtipliğini kabul ederek onunla birlikte

birçok farklı iklimler, coğrafyalar, kültürlerle tanışır. Aslında bu yönden

bakıldığında Naci’nin Varna’daki içe kapanık yaşamına yeni bir soluk gelmiş

1 Kur’an, “O, (…) Arş’ı su üzerinde iken, gökleri ve yeri altı günde yarattı.” Hud/7, “O,

insanı bir damla sudan yarattı.” Nahl/4, “ İnkâr edenler (…) her canlı şeyi sudan

yarattığımız görüp düşünmediler mi? Enbiya/30. 2 Muallim Naci’nin asıl adıdır.

ÇALIK, H.

82

olur. Gittiği her yeni yer onun için farklı anlam taşımakta ve yeni şeyler

öğreneceği için merak uyandırmaktadır. Özellikle “(…) Bağdad’a doğru gitmiş”

(Muallim Naci, 1301/1883: 65) olma, Muallim Naci için, Osmanlı döneminde

âlimlerin ve bilginlerin dolup taştığı şehre kavuşma heyecanıdır. Ayrıca

Bağdat’a duyulan sevgi, âşıkane duyuş medreselerde yetişen, tasavvufla iç içe

olan Muallim Naci’nin bir nevi eski edebiyata olan bağlılığının göstergesidir. Bu

bakımdan Naci için bu gezi hem sıladan ayrılığı, hem de vuslatı imler.

“Dicle” şiirinin ikinci kıtasına da hasret temi yoğun bir biçimde işlenir:

“Eşk-i hasret eser-nümâ-yı hürûş

Ser hevâdar, sine gam-perver

Dil hayâl-i vatanda, leb hâmûş

Yine amma kalem nagam-perver”

(Muallim Naci, 1301/1883: 65)

Muallim Naci’de hasret, gözyaşı sıla ve memleket özleminden dolayı coşar.

Böyle olunca dil konuşmasa da gönül asıl vatanı arzular. Muallim Naci’nin

gönlü, doğup büyüdüğü vatan topraklarındadır. Abdullah Uçman, Naci’deki

vatan fikrinin kendinden öncekilerde, mesela Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa

vd. görüldüğü şekilde idealize edilmiş siyasi bir amaç taşımadığını belirtir.

Ondaki vatan düşüncesi, siyasi amaçların tam tersine, gerçekçiliğe daha yakın ve

daha inandırıcı bir biçimde görünür. Öncekiler İstanbul dışındaki coğrafyayı pek

tanımamış oldukları halde, Naci geniş bir ülke coğrafyasını tanımış, belki

bundan belki de hayatındaki imkansızlıklar yüzünden, selefleri gibi ütopik bir

hürriyetçiliğe heveslenmemiştir (Uçman, 1974: 25).

“İkidir kıble-gâh-ı can u tenim

Birisi sevdiğim bir vatanım

Ne işim var cihanda gayrı benim

Sevdiğim kız nihan vatan viran.”

(Uçman, 1974: 25)

gibi dizelerde de sıkça vatan kavramından söz eder. Buradaki vatan algısı canla

eşdeğerdir. Şiirde Naci için iki önemli değer vardır: Biri sevgili diğeri dünyayı

yaşanılası kılan vatan toprağıdır.

Duygusallığı şiirlerine yansıyan Muallim Naci’de Sakız adalarına

gidişle yine bir gurbet duygusu, vatan hasreti ve bir garipliktir başlar. Naci’de

sürekli gibi görünen, fakat içtenliğini hiçbir zaman kaybetmeyen duygulardan

biri, belki de en önemlisi vatan hasretidir. Onun yine bir şiirinde:

“Uzadıkça vatan garip ezilir

Kürbet-i gurbeti garip bilir.

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

83

Gece kaldım şu gam-feza derede

Vatanım nerede ah ben nerede.”

(Uçman, 1974: 14)

şeklinde feryatlar sık sık duyulur. Bu serzenişler onun yüreğindeki gurbet

acısının ağırlığını hissettirir. Bu bağlamda Muallim Naci vatanı kendisine dert

edinir, onun özlemiyle kendisini karanlıklarda bulur. Diğer türlü bu vatan

hasretini gönlünde yaşamayan birinden, bu tür içtenlikleri duymak neredeyse

imkânsızdır.

Muallim Naci gurbet duygusunu her ne kadar içselleştirse de kederi şiire

yansır. İnsan, yapısı gereği duygusal olduğu zaman konuşmak yerine susmayı, iç

sesini dinlemeyi tercih eder. Çoğu zaman da düşündüklerini dışa vurmaktan

kaçınır. Muallim Naci de kederle, üzüntüyle, gamla dolu olmasına rağmen içi,

dışa pek vurmaz. Bu hali de kaleminin “nagam perver” olmasından anlaşılır. Bir

şairin kaleminin şarkı söylemesi, mutluluk ifadelerini sarf etmesi gerçekte de o

hali barındırmasından ileri gelir ancak Muallim Naci de tam tersi bir durum

mevcuttur. Her ne kadar kederden, gamdan, özlemden konuşamasa da kalem

haline tercüman olur.

Sanat eseri bir bakıma içinde bulunulan çevrenin şekillendirdiği duygu

ve düşüncelerin temellendirdiği ve edebî bir üslûp ile ortaya konan eserlerin

birleşimine bağlı olarak gelişir, değişir ve bir içeriğe kavuşur. “(…) şiir de

tabiatla insan arasında kurulan muadeleden doğmuştur. “Tabiat, insan zekâ ve

muhayyilesinin ilk ilham kaynağı, ilk kudret membaıdır” (Siyavuşgil, 1993:7).

Doğal ve yapay çevrenin edebî esere yansıması farklı boyutlarda gerçekleşir.

Tabiatın modern Türk şiirine, bir ilham kaynağı oluşu ve onun tasvir edilmeye

başlanılması romantizm akımının etkisiyle Tanzimat döneminde ivme kazanır.

Muallim Naci de tabiatı hem tasvir unsuru hem de ilham kaynağı olarak kullanır.

Tabiatın bir parçası olan Dicle nehri ile yaşamını öylesine özdeşleştirir ki “Cûşa

başlar görünce seyl-i dilim / Lâübali revişli enhârı” (Muallim Naci, 1301/1883:

66) derken Dicle’nin kendi halinde akışının kendi gönlündeki selin akışkanlığını

ve coşkunluğunu artırdığını söyler. Muallim Naci, sahip olduğu kırılgan hissi

duyguları serbest bırakmayı, özgürleştirmeyi arzular. Küçük yaşta başkalarına

muhtaç olarak yaşama zorunluluğu Muallim Naci’nin nehrin özgürlüğüne

duyduğu ilginin bilinçaltındaki izleridir. Naci’nin içinde biriken duygusal

kırılmalar zamanla gün yüzüne çıkmaya başlar. Böylelikle Anadolu yıllarından

sonra İstanbul yaşamı rindane bir görünüme kayar. “Fırat vadileri, Erzurum

dağları, Halep, Diyarıbekir, Mamuretülaziz (Elazığ), Sivas ve Trabzon’u içine

alan bu Anadolu seyahati Naci’nin bütün sabrını tüketmişti denebilir. Bu garip

seyahat dönüşü İstanbul’da biraz derbeder dolaşması, gurbetin kazandırdığı

duygular ve bıkkınlıklarla izah edilebilir” (Uçman, 1974: 14).

Muallim Naci için yaşamın anlamı, nehrin her bir kıvrımında saklıdır.

Sayısız kıvrımla dolu olan nehrin bu kıvrımları farklı dünyaların eşiğine atılan

adım; kendilik değerlerine doğru yapılan yolculuğu ifade eder. Haliyle masal

gibi bir baba ocağından, “yer edinme” ye (Korkmaz, 2015: 176) çalıştığı

ÇALIK, H.

84

Varna’ya, oradan da “Asya seyahati”3 diye tabir ettiği Anadolu gezisi Muallim

Naci için yaşamın önemli dönüm noktalarıdır.

“Bir gelir, şöyle bir lâtif döner

Gidemez hep bir istikâmette

Her dönüş arz eder cihân-ı diğer

Her cihân başka bir letâfette”

(Muallim Naci, 1301/1883: 66)

dizeleriyle hem Dicle nehrinin, hem de kendi yaşamının önemli evrelere sahip

olduğunu açıklar.

Muallim Naci açıktan açığa Dicle nehrini “Nedir ey cûy-ı hoş reviş bu

şitâb” (Muallim Naci, 1301/1883: 66) dizesiyle kendisine muhatap almaya

başlar. Dicle, kendisine çizilen ya da kendisinin çizdiği yolda Basra körfezine

doğru akmaktadır.

“Acaba Basra körfezinde ne var?

Durma git, git ki etti Hâlık-ı âb

Bahrı, nehr-i revâna câ-yı karâr”

(Muallim Naci, 1301/1883: 66)

Muallim Naci bu dizelerde Dicle’nin niçin Basra körfezine aktığı

sorusuna yine kendi cevap verir. Evrenin yaratıcısı olan, varlığın asıl sahibinin

böyle bir ilahi düzen istediğini ifade eder. Bu noktada dikkati çeken Dicle

nehrinin kişiselleştirilmesinin yanında, insan gibi yorulmaya yüz tutan ve

dinlenmeye ihtiyacı olan bir varlık gibi işlenmesidir. Naci’nin nazarında suyun

yaratıcısı denizleri; nehirler için son durak niyetine yaratmıştır. Ancak bu bağlam

da suyun da insan gibi ölümlü olduğu, nasıl ki insanın son durağı bu dünyada

mezarsa, bir nehir içinse, içerisine karıştığı deniz veya okyanus olduğu gerçeğine

göndermede bulunulur. Gaston Bachelard’ın dediği gibi canlı olan her su, ölmek

üzere olan bir sudur. Yine maddenin imgelemi noktasında önemli düşüncelere

sahip Bachelard’ın “Ölüm bir yolculuktur ve yolculuk da bir ölümdür. ‘Gitmek,

ölmektir biraz.’ Ölmek gerçekten de gitmektir ve insan en iyi, en cesur biçimde,

en açık biçimde suyun akışını, geniş ırmağın akıntısını izleyerek gider. Bütün

ırmaklar Ölüler Irmağına akar. Yalnızca bir ölüm hayalidir. Yalnızca bu yola

çıkış bir serüvendir” (Bachelard, 2006: 88) cümleleri önemlidir. Bu doğrultuda

insan için mezar sembolik olarak dünyanın sonu, öte âlemin başlangıcını

imlerken, nehirdeki su için ise denize akma (Basra körfezi), yeni bir oluşum

3 “Asya seyahati dediğim şey Halep, Diyarbakır, Ma’muretü’l-Aziz, Sivas, Erzurum,

Trabzon vilayetlerinin bazı” mühim cihetlerini “dolaşmaktan ibaret bir garip seyahat idi ki

dokuz aydan ziyade” sürmüştü” (Tarakçı, 1994: 47).

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

85

sürecinin, çoğalma ve genişlemenin eşiğidir. Bilinir ki, güçlü bir su damlası

dünya yaratmaya ve karanlığı bozmaya yeter. Gücün hayalini kurmak için

derinlemesine imgelenmiş bir damladan başka şeye ihtiyaç yoktur. Böyle

devingenleşen su bir tohumdur; yaşama tükenmek bilmez bir sirkülasyon

kazandırır (Bachelard, 2006:17).

Muallim Naci şiirin devamında Dicle nehri ile kendisini karşılaştırır. En

az kendisinin de bu nehir kadar coşkun mizaca sahip olduğunu ve buralara

gelmeden önceki zamana atıfta bulunur:

“Ben de bir başka cûy-ı cûşânım

Nice vadiden eyledim cereyan”

(Muallim Naci, 1301/1883: 67)

Bu dizelerin devamında ise ruhsal açıdan Dicle nehrinden ziyadesiyle

coşkun olduğunu belirten Naci, onun Basra körfezine ulaşma sevdasından çok

kendisinin deniz hasretiyle coşup çağladığını dile getirir:

“Firkat-i bahr ile huruşanım

Bende senden ziyadedir feyezan”

(Muallim Naci, 1301/1883: 67)

Muallim Naci, Varna’dan ayrıldıktan sonra birçok yerler dolaşıp, çeşitli

insanlarla tanışır, çektiği sıkıntıların etkisiyle hayattan soğur, uzaklaşır. Bu

uzaklaşma ölüm realitesi olabileceği gibi Türk edebiyatında daha çok Servet-i

Fünun yazar ve şairlerinde görülen “öte düzen aşkınlığı” (Korkmaz, 2014: 183)

olarak adlandırılan dünyanın sıkıcılığından bunalan bireyin kendine yeni ya da

farklı yerler arama isteğinden kaynaklanıyor, olabilir. “Ütopya ya da hayali

mekân algısı zihinsel bir tasarım olarak her bireyde olabilmekle birlikte

sanatkâr ruhlarda daha belirgin bir biçimde açığa çıkar” (Kanter, 2011: 964).

Gerçek dünyadan soyuta, kendine bir “yapay cennet” kurma algısı, Fuzuli’nin

“Gelin ey ehl-i hakikat çıkalım dünyadan/ Gayr yerler gezelim özge sefalar

sürelim” dizeleriyle temellendirilebilir. Bu bağlamda Muallim Naci’nin Görün

adlı gazelindeki şu beyitler ütopik mekan arayışına örnek gösterilebilir: “Çıkın

şu savmadan zâhidân cihânı görün/Nasıl güzel geçiyor âlemin zamânı görün”

(Parlatır, 1988: 408). Yine Kebüter manzumesinin bitişinde de özlemini çektiği

mekânı tasvir eder:

“Bir başka cihân olunsa ibrâz

Etsek seninle şuradan pervâz

Dünya nedir anmasak, unutsak

Âvâreyiz âşiyâne tutsak.”

(Muallim Naci, 1301/1883:15)

ÇALIK, H.

86

Başka bir şiirinde ise insan gerçeğinin en masum dönemi olan çocukluk

yıllarına duyulun özlem, sığınma duygusu hâkimdir.

“Masumluk kadar sevilir hâl görmedim

Sibyâna incizâb-ı dilim ber-kemâldir

Mümkün olaydı avdet ederdim sebâvete

Tarif-i lütfu bence o hâle muhâldir”

(Muallim Naci, 1307/1890: 35)

Muallim Naci’nin şiirlerinde “öte düzen aşkınlığı” ya ütopik mekan ya

da yaşanmışa sığınma şeklinde görülür. “Özellikle yaşamın tekdüze sınırlarını

zorlayan sanatkârlar reel dünyadan kaçış yolunu seçerler. (…) Kaçış, bireyin

olağandışı, alışılmadık, içinden çıkamadığı, bunaldığı özetle iç ya da dış

etkenlerden kaynaklı bir durumdur” (Kanter, 2011: 963-964). Muallim Naci’nin

hayal dünyasında şekillenen öte âleme meyil, şiirlerine böyle yansır.

Muallim Naci şiirin devamında Dicle nehri ile Tuna nehrini karşılaştırır.

“Feyezanın tezayüt ettikçe

Tuna cûş eyliyor hayâlimde

Tunalaştın gözümde gittikçe”

(Muallim Naci, 1301/1883: 67)

Muallim Naci, Dicle ile Tuna nehrini fiziksel özellikleriyle kıyaslamaya

tabi tutar. İki nehir de belirli yönleriyle birbirine benzer. Naci için burada önemli

olan nehirlerin fizibilitesinden çok kendi dünyasında yer ettiği izlenimlerdir.

Dolayısıyla şiirde her iki nehir üzerinden geçmişle ân arasında bir köprü kurulur.

Tuna, çocukluk ve ilk gençlik döneminin geçtiği Varna yıllarının bilinçaltındaki

izleridir. Dicle nehrine ise “Âh-ı memdûdum oldu hem-râhım” (Muallim Naci,

1301/1883: 67) diyerek bir yol arkadaşı ve dost gözüyle bakar. Naci, Tuna’ya

olan özlemini Dicle üzerinden şiire böyle damıtır. Dicle’nin Naci gözünde

giderek Tunalaşması aralarında kurulan hasret bağının göz önüne serilmesidir.

Dicle’nin Anadolu’yu, Tuna nehrinin de Balkanları sembolize ediyor olmasına

rağmen her iki nehir de kader birlikteliğine sahiptir. Aynı İmparatorluğun

sınırları içerisinde, birer kültürel kod taşıyıcısı konumundadır. Her ne kadar

Tuna’nın içinden geçtiği topraklar (Bulgaristan), ile Dicle’nin de döküldüğü

topraklar (Basra körfezi) artık Osmanlının yadigârı olmasalar da Tuna’ya

atfedilen şiirler ve türküler, “bizim kendimizle ve geçmişimizle aramızı bularak

ruhlarımızı daima uyanık tutar” (Korkmaz, 2015: 354). Dolayısıyla insana

kimliğini kazandıran, duyumsatan eriştirici niteliğiyle türküler, şiirler, marşlar

vb., ontolojik bir varlık haline dönüşürler. Bu varlık alanı, atalar ruhunu, evrenin

bilgisini anlama ve anlamlandırma da kişiye kendilik bilinci ve gelecek güveni

sağlar (Korkmaz, 2015: 347).

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

87

Muallim Naci şiirin sonuna doğru Dicle nehri civarında bulunan

eserlerin tarihi sürecine değinir. Kültürel kökü kadim medeniyetlere dayanan

Anadolu coğrafyası geleneksel yaşamı mimari ve sanat bakımından şimdiye

aktaran rol üstlenir. Mirası aktarma sürecinde coğrafyanın savaşlar ve doğal

afetlere maruz kalması kimi zaman bu değerlerin yok olmasına, harabeye

dönmesine sebebiyet verir. Naci de şiirinde bu duruma realist bir tutumla yer

verir:

“Acaba hangi asrın âsârı

Ne bu viraneleri sevâhilde

Oldu nakşı hayâlime sâri

Kaldı yer yer harâbeler dilde”

(Muallim Naci, 1301/1883: 68)

Muallim Naci’nin “Dicle” şiirini kaleme aldığı dönemde Osmanlı

İmparatorluğunun yıkılmaya yüz tuttuğu, başta Balkanlar olmak üzere Kafkaslar,

Ege, Ortadoğu hatta Anadolu’da savaşların görüldüğü dönemlere rastlar.

Anadolu coğrafyası bu bakımdan sürekli savaşlara sahne olan, medeniyetin

kırılmalara uğratıldığı yerlerdendir. Bu bağlamda Ziya Paşa’nın İslam

coğrafyasının içler acısı durumunu özetlediği şu dizeler önemlidir: “Diyâr-ı

küfrü gezdim beldeler kâşâneler gördüm/Dolaştım mülk-i İslam’ı bütün viraneler

gördüm” (Akyüz, 2015: 40). Her ne kadar yıkılan fiziki eserler olsa da,

taşıdıkları misyon bakımından insanın zihnini sekteye uğratarak bilincine gem

vurur. Dolayısıyla insan, yazgısı olan coğrafyasının maddi ve manevi değerlerini

okuyabilmeli ve sahiplenebilmelidir. Osmanlı İmparatorluğu fethettiği yerleri el

üstünde tutarak, iskân politikaları sayesinde bu yerleri kendi bünyesinde

yaşatabilmek için oldukça çaba gösterdiği tarihe bakılarak gözlemlenebilir. Diğer

taraftan Osmanlı dünyaya hükümran olurken, kendi köklerini, can suyu

konumundaki sırtını yasladığı Anadolu’yu sahipsiz bıraktığı da söylenir. Bunun

nedenleri daha çok Osmanlının içerisinde bulunduğu savaş ortamına, Balkanlar

ve Kafkaslardan aldığı göçlerin yanı sıra ekonomik sıkıntılara bağlanabilir.

Muallim Naci’nin vatan ve memleket kavramları bakımından

duyarlılığını yansıtan “Dicle” şiiri gurbet ve özlem temalarının yanı sıra milli

bilinç, öze yönelim gibi değerler kavramını da önceler. Naci şiirini, Anadolu

coğrafyasının garip kalmışlığı, ötelendiği gerçeğiyle ama geleceğe ümitvar bakan

bir hayalle bitirir.

“Olsa kâşâneler kenarında

Tazelense ümîd-i istikbâl

Olsa mamureler civarında

Ne güzel arzu! Ne tatlı hayal!”

ÇALIK, H.

88

(Muallim Naci, 1301/1883: 68)

Bu hayal ve arzular Osmanlı’nın tekrar o eski ihtişamına kavuşması

yönündedir. Tarihsel sürece bakıldığında Naci’nin bu istedikleri gerçekleşmez

hatta durum daha da kötüye gider. Anadolu içine düştüğü birçok savaşla varlık

yokluk mücadelesi yaşar. Özetle bir sanatkâr olarak Muallim Naci de “Dicle”

şiirinde Anadolu’nun içerisinde bulunduğu acı gerçekle yüzleşmekten daha çok

kaçış psikolojisinin sanatçı üzerindeki etkisinden hareketle ya arzuladığı ütopik

mekana ya da geçmişin soylu günlerine sığınır.

SONUÇ

Tanzimat edebiyatının ikinci dönemi içinde yer olan Muallim Naci,

Şinasi ile başlayan ve Namık Kemal’le geliştirilmeye çalışılan, Hamit ve Ekrem

tarafından savunulan modern edebiyatın karşısında gibi görünse/gösterilse de

bütünüyle moderniteden kopuk değildir. Hatta tam olarak düşündüğü eski

edebiyatın tamamen yıkılmaması, onun sadece devrin şartlarına göre

modernleştirilmesidir. Onu böylesine bir tavır almaya götüren sebepler arasında,

Ekrem’le biraz da şahsiyete kadar uzanan gereksiz tartışmasını da göstermek

mümkündür. Hatta bu durumun biraz da inatlaşmadan kaynaklandığını da

gözden uzak tutmamak gerekir. Aslında o dönemde geniş bir okuyucu kitlesine

seslenmesi, yeni yetişen pek çok genci yanında tutabilmesi ve bir otorite olarak

kendini kabul ettirmesi hiç de küçümsenecek bir durum değildir. Öte yanda

yetişme ve yaşayış tarzı ile yorumlayabileceğimiz eski edebiyat zevkini

benimseme ve savunma, bir anlamda yenileşen edebiyatın içinde onun bir ölçü

adamı olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Muallim Naci Tanzimat döneminin

mizacından şüphesiz etkilenen bir sanatçıdır. Bu devrin aydınları için “ikilem”

sözcüğü anahtar olarak algılansa da Muallim Naci’yi açımlayan söz “itidal”dir.

Nasıl ki Şinasi’nin, Namık Kemal’in, Recaizade Mahmut Ekrem’in ya da

Abdülhak Hamit’in kendine göre düşünceleri ve söyleyecek sözleri varsa

Muallim Naci de Tanzimat devrinin bir aydını olarak önemli düşüncelere

sahiptir. Bu doğrultuda herkesin Batı’ya ve yeniliğe doğru koştuğu, Divan

edebiyatından kaçtığı bir devirde, bu edebiyatın değerli yanlarının bulunduğunu

cesaretle haykırması (Kocakaplan, 2007: 6) Muallim Naci’nin ikilemde

kalmadığını aksine daha sağlam temele dayanan fikirleri olduğunu gösterir.

Kendisini Doğu-Batı ayırıcısından ziyade sentezcisi olarak görmek daha

mantıklıdır. Bu nedenle Naci’yi tamamen eski edebiyata ya da yeni edebiyat

tarafına mâl etmek büyük bir saplantı olur.

Muallim Naci klasik edebiyata bağlı olduğu kadar modern Türk şiirine

de açıktır. Hem içerik hem de yapı bakımından yeni Türk şiirine katkısı

tartışılamaz. Özellikle Âteşpâre adlı şiir kitabındaki Kuzu, Nusaybin Civarında

Bir Vadi vd. şiirler Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet Mithat ve

Abdülhak Hamit tarafından beğenilir. Nitekim incelemesi yapılan “Dicle” şiiri

de modern Türk şiirine örnektir. Özellikle Tanzimat dönemi Türk şiirinde

Anadolu coğrafyasının konu olarak işlenmesi bağlamında bu şiir bir ilktir,

Memleket Kavramının Modern Türk Şiirine Yansıyan Yüzü: “Dicle”

89

denilebilir. Bundan ötürü bu şiir, geçmişin ve şimdinin birbiriyle bütünleştiği,

ruhun ve nesnelerin birbirine karıştığı, tabiat ve memleket izlenimlerinin vücut

bulduğu şiirlerdendir.

KAYNAKLAR

Aktaş, Ş. (2012). Yenileşme Dönemi Türk Şiiri ve Antolojisi, Ankara: Kurgan

Edebiyat.

Akyüz, K. (2015). Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi, İstanbul: İnkılâp.

Bachelard, G. (2006). Su ve Düşler,(Çev. Olcay Kunat), İstanbul: Yapı Kredi.

Balık, M. (2014). “Muallim Naci”, Tanzimat Edebiyatı (Edt: Özcan Bayrak),

İstanbul: Kesit.

Çetin, N. (2014). “Eski Edebiyat Geleneği Çizgisinde Yeni” Tanzimat Edebiyatı

(Edt: İsmail Parlatır), Ankara: Akçağ.

Demir, H. (2010). Muallim Naci: Eski Mi, Yeni Mi?,Türkbilig, S.19, s.176-185.

Eliade, M. (1994). İmgeler ve Simgeler (Çev. M. Ali Kılıçbay), İstanbul: Gece.

Enginün, İ. (2014). Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-

1923), İstanbul: Dergâh.

Kanter, M. F. (2011). Tevfik Fikret ve Ahmet Haşim’in Şiirlerinde Ütopya,

Türkish Studies, Volume 6/3 Summer, s.963-972.

Kaplan, M. (2010). Şiir Tahlilleri I Tanzimat’tan Cumhuriyete, İstanbul: Dergâh.

Kocakaplan, İ. (2007). İki Cihan Arasında Muallim Naci, İstanbul: Kapı.

Korkmaz, R. (2014). İkaros’un Yeni Yüzü Cahit Sıtkı Tarancı, Ankara: Akçağ.

Korkmaz, R. (2015). “Aytmatov Anlatılarında Ritmin Büyülü Gücü: Türküler”

(s.344-354), Yazınsal Okumalar, İstanbul: Kesit.

Korkmaz, R. (2015). “Dede Korkut Hikâyelerinde Su Kültünün Mitik

Yorumu”(s.48-58), Yazınsal Okumalar, İstanbul: Kesit.

Korkmaz, R. (2015). “Romanda Mekânın Poetiği” (s.77-99), Yazınsal

Okumalar, İstanbul: Kesit.

Korkmaz, R. (2015). “Yurtsuzluk İtkisi ve Anayurt Oteli” (176-188), Yazınsal

Okumalar, İstanbul: Kesit.

Kutlu, Ş. (1993). Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı Antolojisi, İstanbul: Remzi.

Muallim, N. (1301/1883). Âteşpâre, İstanbul.

Muallim, N. (1307-1890). Sünbüle, İstanbul.

Naci, M. (2013). Ömer’in Çocukluğu (Hzl: N. Ahmet Özalp), İstanbul: Kapı.

ÇALIK, H.

90

Önal, M. (2013). “Modern Türk Edebiyatının Başlangıcı ve Tanzimat’ın

İlanından Sonraki Türk Şiiri”, Türk Edebiyatı Tarihine Bir Bakış Yeni

Türk Edebiyatı (Ed. M. Kayahan Özgül), Ankara: Kurgan Edebiyat.

Özdemir, A. (2002). Muallim Naci Hayatı-Sanatı-Eserleri-Eserlerinden

Seçmeler, İstanbul: Hikmet Neşriyat.

Özgül, M. K. (2013). “Başlarken”, Türk Edebiyatı Tarihine Bir Bakış Yeni Türk

Edebiyatı (Ed. M. Kayahan Özgül), Ankara: Kurgan Edebiyat.

Parlatır, İ. (1988). Muallim Naci, Büyük Türk Klasikleri, Ötüken-Söğüt, C.8,

İstanbul, s.396-397.

Parlatır, İ. (1992). “19. Yüzyıl Yeni Türk Şiiri”, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı

IV (Çağdaş Türk Şiiri), S. 481- 482, Ocak-Şubat.

Siyavuşgil, S. E. (1993). “Türk Halk Şiirinde Tabiat”, Türk Edebiyatında Tabiat,

Ankara: AKMB.

Tanpınar, A. H. (2012).19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh.

Tarakçı, C. (1994). Muallim Naci Efendi Hayatı ve Eserlerinin Tetkiki, Ankara:

Furkan.

Tuncer, H. (1996). Tanzimat Edebiyatı, İzmir: Akademi.

Uçman, A. (1974). Muallim Naci, İstanbul: Toker.