mekan space

download mekan space

of 129

Transcript of mekan space

  • 7/25/2019 mekan space

    1/129

    T.C.

    MULA NVERSTES

    SOSYAL BLMLER ENSTTS

    SOSYOLOJANA BLM DALI

    MODERN AKLIN TRKYEDEKETKLERNE

    TARHSEL BR BAKI

    YKSEK LSANS TEZ

    HAZIRLAYAN

    CEMLE BARIAN

    DANIMANLAR

    YRD. DO. DR. GKEN ERTURUL APAYDIN

    YRD. DO. DR. NECDET SUBAI

    TEMMUZ, 2006

    MULA

  • 7/25/2019 mekan space

    2/129

    T.C.

    MULA NVERSTES

    SOSYAL BLMLER ENSTTS

    SOSYOLOJANA BLM DALI

    MODERN AKLIN TRKYEDEKETKLERNE

    TARHSEL BR BAKI

    HAZIRLAYAN

    CEMLE BARIAN

    Sosyal Bilimler EnstitsnceYksek Lisans

    Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

    Tezin Enstitye Verildii Tarih : 11. 07. 2006

    Tezin Szl Savunma Tarihi : 30. 06. 2006

    Tez Danman : Yrd. Do. Dr. GKEN ERTURUL APAYDIN

    Tez Danman : Yrd. Do. Dr. NECDET SUBAI

    Jri yesi : Prof. Dr. AYE DURAKBAA

    Jri yesi : Yrd. Do. Dr. DLEK HATTATOLU

    Jri yesi : Yrd. Do. Dr. EHABEDDN YALIN

    Enstit Mdr: Prof. Dr. MER GRKAN

    TEMMUZ, 2006

    MULA

  • 7/25/2019 mekan space

    3/129

    KSEL BLGLER

    Ad Soyad : Cemile Baran

    Doum Yeri : Bafra

    Doum Yl : 1980

    Medeni Hali : Bekr

    ETM VE AKADEMK BLGLER

    Lise 1995 1998 : Bafra Anadolu Lisesi [1991/1998]

    Lisans 1998 2002 : Douniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi

    letme Blm (ngilizce)

    Yabanc Dil : ngilizce

    MESLEKBLGLER

    ------

  • 7/25/2019 mekan space

    4/129

    TEZN YAZILDII DL: TRKE TEZN SAYFA SAYISI: 116

    TEZN KONUSU (KONULARI) :

    1. Modern Akl ve Geleneksel Dnce2. Trkiyede Batllama

    3. Modern Akln Trkiyeye Girii

    TRKE ANAHTAR KELMELER :

    1. Modernite 5. slam 9. Ziya Gkalp

    2. Modern Akl 6. Osmanl Devleti 10. Mehmet Akif Ersoy

    3. Geleneksel Dnce 7. Aydnlar

    4. Batllama 8. Abdullah Cevdet

    NGLZCE ANAHTAR KELMELER:

    1. Modernity 5. Islam 9. Ziya Gkalp

    2. Modern Mind 6. Ottoman State 10. Mehmet Akif Ersoy

    3. Traditional Thought 7. Intellectuals

    4. Westernization 8. Abdullah Cevdet

    1- Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum O

    2- Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir

    3- Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir O

    Yazarn mzas: Cemile Baran Tarih: 11/ 07/ 2006

  • 7/25/2019 mekan space

    5/129

    YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ

    TEZ VERGRFORMU

    YAZARIN MERKEZMZCE DOLDURULACAKTIR

    Soyad :

    Ad : Kayt No:TEZN ADI

    Trke :

    Y. Dil :

    TEZN TR: Yksek Lisans Doktora Sanatta Yeterlilik

    TEZN KABUL EDLD

    niversite :

    Faklte :

    Enstit :

    Dier Kurulular :

    Tarih :

    TEZ YAYINLANMISA

    Yaynlayan :

    Basm Yeri :

    Basm Tarihi :

    ISBN :

    TEZ YNETCSNN

    Soyad, Ad :

    nvan :

  • 7/25/2019 mekan space

    6/129

    YEMN

    Yksek Lisans tezi olarak sunduum Modern Akln Trkiyedeki Etkilerine

    Tarihsel Bir Bak adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek

    bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin Kaynakada

    gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunuonurumla dorularm.

    11/ 07/ 2006

    Cemile Baran

  • 7/25/2019 mekan space

    7/129

    TUTANAK

    Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn 07/ 06 / 2006 tarih ve 329/1 sayl

    toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retim Ynetmeliinin 23 c/d maddesine

    gre, Sosyoloji Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Cemile Barann Modern Akln

    Trkiyedeki Etkilerine Tarihsel Bir Bak adl tezini incelemi ve aday 30/ 06/ 2006

    tarihinde saat 10:30da jri nnde tez savunmasna alnmtr.

    Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra 90 dakikalk sre iinde

    gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii

    cevaplar deerlendirilerek tezin baarl olduuna oybirlii ile karar verildi.

    Tez Danman

    Yrd. Do. Dr. Gken Erturul Apaydn

    Tez Danman

    Yrd. Do. Dr. Necdet Suba

    ye ye ye

    Do. Dr. ehabeddin Yaln Prof. Dr. Aye Durakbaa Yrd. Do. Dr. Dilek Hattatolu

  • 7/25/2019 mekan space

    8/129

    ZET

    Bu almada, modern dnyann problemlerinden yola klarak bu problemlerin

    dnsel arka plan, modern paradigmadan farkl bir bak asndan grnr klnmaya

    allmtr. Bu noktada geleneksel dnceye bavurulmu, modern akln zaaflar tespit

    edilmek istenmitir. Modern akln temel zellikleri bu ekilde ele alndktan sonra, kresel

    lekli evre krizi ve ahlak problemi gibi sorunlarn bu akl yapsyla ili kisi geleneksel

    dncedeki akl anlay ve farkl kavramsal aralar erevesinde ilenerek gsterilmeye

    allmtr.

    Modern akln kreselletirici etkisi balamnda, modern dnyada ortaya kan sorunlar

    ve modernleme, batl toplumlar dnda dier toplumlara da yansmtr. Bu etkinin Trkiye

    Cumhuriyetinin bir ulus devlet olarak ortaya kmasndaki rol asndan, Osmanl

    Devletinin son dnemindeki gelime ve hareketlilikler, reform abalar ve yenilikler, modern

    akln ve modernliin Trkiyeye giriinin ncllerini anlamamzda tarihsel veriler

    sunmaktadr.

    Bu dnemde fikir dnyasndaki hareketlilikler ve Avrupayla etkileim, modern akln

    Trkiyeye giriindeki aydn ve brokrat roln ne karmtr. Burada zellikle aydn rol

    zerinde durulmu, bu roln taycs olmalar ve moderniteyle etkileimleri balamnda;

    pozitivist dncenin ve batcln akla getirdii nemli isimlerden Abdullah Cevdet, Trk

    milliyetiliinin rneini veren Ziya Gkalp ve slamc kanadn nemli temsilcisi Mehmet

    Akif Ersoy karlatrlm, bu dnrn modern dnce balamnda nerede durduklar

    anlalmaya allmtr. Bu karlatrmadan hareketle batc kanat dorudan modernliin

    taycs olarak grnmektedir. Ziya Gkalp geleneksel dnceden modernlie geii

    simgelerken, modernlik d referans noktalarndan Mehmet Akif Ersoy ise daha ok

    slamcln iinden bir sentez zerinde durur grnmektedir. Bu ismi bir arada tutan en

    nemli ortak noktalardan biri ise bat karsnda ezilmiliin ve modernlie gre

    konumlanmann ortaya kard bir sylemsel alan iinde yer almalardr.

  • 7/25/2019 mekan space

    9/129

    ABSTRACT

    In this thesis, the intellectual background of the modern worlds problems are studied

    by comparing modern paradigm with traditional thought and defects of modern mind are tried

    to be determined. Considering these main characteristics of modern mind, the problems like

    global ecological crisis and moral case are dealt with this mind structure.

    Modernization and the problems of modern world are also affected the other societies

    like in the establishment of Turkish Republic as a national state. The progress in the last stage

    of Ottoman State and its reform struggle are supplying us a series of historical premise of the

    entrance of modern mind and modernity to Turkey.

    Here, intellectuals role is especially emphasized in modernization and in the context

    of being this roles carriers; Abdullah Cevdet as an agent of positivism and westernization,

    Ziya Gkalp as the representative of Turkish nationalism and Mehmet Akif Ersoy as the

    representative of Islamic thought, are compared with each other and their position in the

    context of modern thought is tried to be understood. The westernizing fraction is seemed as

    the carrier of the modernity directly. While Ziya Gkalp is symbolizing a transition to

    modernity, Mehmet Akif Ersoy is seemed like to be the representative of a synthesis in

    slamic thought with the exception of modern reference points. One of the most important

    common part of these three name is being in a discourse field that is determined by the state

    of being repressed against the West and taking position according to modernity.

  • 7/25/2019 mekan space

    10/129

    I

    NDEKLER

    KISALTMALAR...................................................................................................II

    NSZ................................................................................................................. III

    GR ......................................................................................................................1

    Kavramsal ereve, Yntem ve Aratrmann Kapsam......................................2

    1. MODERNTE VE MODERN AKIL..............................................................6

    1.1. Modern Bir Dnya Doarken......................................................................7

    1.2. Modernliin Sorunlar ve Modern nsan...............................................14

    1.3. Batl Literatrden Modernite Tartmalar: Tartma Alan Olarak

    Moderniteden Modern Akla .........................................................................21

    1.3.1. Modernliin Farkl Yzleri .................................................................22

    1.3.1.1. Auguste Comte ve Pozitivizm.......................................................25

    1.3.1.2. Karl Marx .....................................................................................28

    1.3.1.3. Max Weber ve Rasyonalite...........................................................31

    1.3.2. Modern Dnyann Eletiricileri: Gemiten Bugne Ana izgiler ...37

    1.3.2.1. Frankfurt Okulu...........................................................................37

    1.3.2.2. Modernlie Gncel Baklar.........................................................40

    1.3.3. Modernlik ve/ya da Postmodernlik.....................................................44

    1.4. Modern Paradigma Dndakiler/stndekiler: Geleneksel Dnce..482. TRKYEDE BATILILAMA: OSMANLI DEVLETNDEN TRKYE

    CUMHURYETNE............................................................................................66

    2.1. Tanzimattan nce Reformcu Hareketlilikler..........................................68

    2.2. Tanzimat, Batllama ve Jn Trkler.......................................................73

    2.3. II. Merutiyet..............................................................................................80

    3. MODERN AKLIN TRKYEYE GR .................................................84

    3.1. Modernlemenin Taycs Olarak Aydnlar ........................................86

    3.2. Abdullah Cevdet ve Batllama.................................................................893.3. Ziya Gkalp ve Trk Milliyetilii ............................................................97

    3.4. Mehmet kif Ersoy ve slamclk ............................................................101

    SONU................................................................................................................106

    KAYNAKA ......................................................................................................110

  • 7/25/2019 mekan space

    11/129

    II

    KISALTMALAR

    a. g. e. ad geen eser

    a. g. m. ad geen makale

    bkz. Baknz

    ev. eviren

    . n. evirenin notu

    der. derleyen

    haz. Hazrlayan

    kar. karlatrnz

    s. Sayfa

    ss. sayfa says

    vb. ve bunun gibi

    vd. ve dierleri

    vs. ve saire

  • 7/25/2019 mekan space

    12/129

    III

    NSZ

    Bu alma aslen, yazar tarafndan kendisine ait grlemeyecek kadar

    hatalar dnda- ok kiinin zerinde emei olduu bir alma olarak ortaya

    kmtr. Bu bakmdan eer teekkr edilecekse, burada zikredilmesi gereken

    isimlerin okluu da bunu aka ortaya koyar. Bu yzden, bunun nem arz eden bir

    alma olduunu dnmesem de, ncelikle tm byklerime ve zerimde emei

    olan herkese teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca;

    almaya ilk nce kendisiyle baladmz ve bana almann her

    aamasnda -hatta ncesinde de- olumlu telkinleriyle de hep destek olmuolan, ok

    zor zamanlarda da yanmda bulduum iin unutamayacam bu desteinin yan sra

    benden kaynaklanan birok olumsuz duruma da katlanarak bana anlay ve sabrlayaklaan deerli danmanm, sevgili hocam, Yrd. Do. Dr. Gken Erturul

    Apaydna ve ei, Halil Apaydna, bu almann fikir babas olan ve bandan

    itibaren bana olan gveniyle danmanm olmay da kabul eden, bu gveni her zaman

    hissettirerek ve yine her anlamda bana destek olarak bu almada ok nemli bir

    yeri olan deerli hocam Yrd. Do. Dr. Necdet Subana, yapc eletirileriyle nemli

    noktalar grmemi bundan sonra da zerinde durmam gerektiini fark etmemi-

    salayan hocalarm Prof. Dr. Aye Durakbaa ve Yrd. Do. Dr. Dilek Hattatoluna,

    ayrca geleneksel dnceyi akademik alanda temsil eden isimlerden ilk tandm vebenim iin ok nemli bir yeri olan Seyyid Hseyin Nasrn okuduum ilk kitabn

    da dilimize kazandran ve evirileriyle bu eserleri bize armaan eden sayn hocam

    Do. Dr. ehabeddin Yalna, zaman zaman mesai saatlerini zorladm, her zaman

    hem akademik hem de insan adan Trkiyedeki ender ortamlardan biri olduunu

    dndm SAMdaki yetkililere ve hocalarmza, ayrca SAMdaki tm

    arkadalarma, deerli YEM yetkililerine, tezin yazma aamasnda bana yardm

    eden ve bu yardmlar sayesinde almay yetitirebildiim Fatma, Elzem, Sevgi ve

    Semaya, dualaryla ve yrekleriyle hep birlikte olduumuz sevgili arkadalarm ve

    gnl dostlarma ve o dostlardan, teze devam etmemde de nemli yerleri olan

    Zeynep, Hacer ve Rabiaya, varlyla beni her zaman mutlandran eski dostum

    sevgili Zleyhaya ve ei Fatihe, Uladaki Fatma (Ayfer) teyzem, bilge Behiye

    ninem ve Ejder amcaya, hayata pamuk ipliiyle balandm bir zamanda ve

  • 7/25/2019 mekan space

    13/129

    IV

    yaammn en nemli dnm noktalarndan birinde yanmda olan ve dostluunu

    unutamadm sevgili arkadam Tlaya ve ailesine ve Ulallara, sevgili arkadam

    Filize, bana tez dneminde ok nemli yardmlarda bulunmuolan sevgili Muazzez

    ve Cennete

    Ve herkesten ok, bana her zaman, her konuda ve her anlamda destek

    olmalarnn dnda, en yaknm olduklar kendi zel yerlerinin de hibir zaman

    doldurulamayaca sevgili annem, babam ve kendisi olmadan asla tam bir aile

    olamayacamz evimizin en k biricik kardeimle de birlikte Aileme...

    Cemile Baran

  • 7/25/2019 mekan space

    14/129

    1

    GR

    Modernite tartmalarnn ve bat felsefesinde ve dnce dnyasndaki eitli

    fraksiyonlamalarn Trkiyedeki fikr etkileri, mevcut literatrn buradaki dnce

    dnyasnda ciddi anlamda bir yer bulmasyla ve eitim-retim kurumlarnda yer

    almasyla kendini zaten aka gstermektedir. Bununla birlikte, bu etkilerin

    olumasnda Cumhuriyet ncesi dnemi de kapsayan tarihsel bir sre sz

    konusudur. Osmanl Devletinin son dnemlerinde balayan bu etkileim,

    Cumhuriyet dneminde ciddi bir ivme kazanm ve gittike younlaan toplumsal

    sonularyla bugnlere gelinmitir.

    Modernite tartmalar bugn Trkiyede yer yer modern dncenin iinden

    batda olduu gibi- ve batmerkezcilie dlerek, yer yer de batmerkezciliin

    dndan, kimi zaman da modernist ve modernite kartl gibi grnmleriyle

    hl devam etmektedir. Oysa modern ya da kimilerinin postmodern diye adlandrd

    fakat ad ne olursa olsun, Avrupann tekil kltrel bir deneyimiyle ortaya kan ve

    kresel bir yaylm arz eden bu yaam alan bugn artk kendi ana yurdunda bile

    ciddi sinyaller vermektedir. ncelikle batda sosyal-psikolojik problemlerin ciddi

    anlamda bagstermesi, su oranlarnn art, binlerce ylk dnyamzn bile bir-iki

    yzyl gibi bir srece dayanan birka on ylda kresel-ekolojik problemlerle kar

    karya kalmas, vb. gibi oaltlabilecek ciddi problemler, modern akln bir sonucuolarak grnmektedir. Bugn, modern dnya, batmerkezci dnce dnyasnda

    gzlemlediimiz kadaryla kendinden kendine kmak istemekte fakat gelinen

    noktada, zden ok yalnzca maddi imknlar ve anlamsz suretler dnyas halini

    almaktadr. Bu noktada, postmodernizmin anlamlandrma abalarn da, belki bu

    gerek anlamlardan uzaklamann yerine koymaya alt, modernlik kadar

    kurgusalmodernliin bir proje olmas ve salt beeri usun geleneksel dnceyi

    reddeden bir dnya kurmak ta srar etmesi anlamnda- olan sahte anlamlarn

    modernliin artan dnmselliiyle- bir ideolojisi olarak grebilmemiz mmknhale gelmektedir. Batmerkezcilii yani modernlii; zsel olarak modern akl terk

    edip, bu maddi alanla snrlandrlm suretler dnyasndan ze ulatracak referans

    noktalar bulunmadka da modern dnyann amazlarndan kurtulmaya almak,

    altnda bir ey bulunmayan; bulunmad oktan anlalmolmas gereken bir yerde

  • 7/25/2019 mekan space

    15/129

    2

    kaz yapmakta srar etmeye benzer. Habermas gibi modernite taraftarlar dou ya da

    bat, dnyann hemen her blgesinde karmza kabilir. Ne var ki bugn modernlik

    adn almolan bu fanatizm aslnda tarih boyunca hep sregelmiolan bir alglama

    tarznn adabir grnmdr, tek fark kresel bir hal almolmasdr. almada

    bu anlayn temel nclleri Trkiye rneiyle de gsterilmeye allmakta ve bu

    dnsel arka plan modern akl olarak ele alnmaktadr.

    Bu alma, Trkiyede de kendini arpc bir biimde hissettiren ve ciddi

    sonular olan modernleme ve kresel eklemlenme gibi balklarn, yalnzca

    Trkiyede deil bugn artk kresel ky olarak anlan fakat bu tanmn izdii

    olumlu armlar tayan bir ky olmaktan kp yaamsal tehdide haiz ekolojik

    ve sosyo-psikolojik problemleriyle gerginleen ve daha ok modernliin ortaya

    kard mekanik ve insan(lk)-d armlaryla irkin bir kent halini almayabalayan dnyamzn hemen her blgesindeki etkilerini, modern akln bu tablodaki

    baat roln, modernite d referans noktalarndan ele alabilmeyi ve modernite

    tartmalarnn batmerkezli alanna modernite d bir yaklamla bakabilmeyi

    grnr klmaya almaktadr. Buradan hareketle, modern akln Trkiyeye girii

    ve etkileri, karlatrmal bir deerlendirmeyle sunulacak ve Trkiyedeki modernist

    dnmlerle deien akl tanmnn da dnsel alanda nasl yer ettii

    gsterilecektir. Bu noktada aydn rol de ele alnacaktr. almann bylelikle,

    Trkiye de mevcut olan modernite tartmalarn ve modernleme sanclarn bat

    merkezci bakasnn dndan inceleme ve bu sreci daha btnsel ve makro bir

    ele alla aklama yolunda kendi snrllklar dhilinde kk bir katk olabilmesi

    umulmaktadr.

    Kavramsal ereve, Yntem ve Aratrmann Kapsam

    Trkiyede Cumhuriyet Dnemi toplumsal ve kurumsal dnmlerle birlikte

    bu kkl deiimin dnsel alanda da, modern akln Trkiyeye giriiyle nasl bir

    etkileimi beraberinde getirdiini anlamak iin modern Trkiyenin douunun

    tarihsel ncllerinin eitli fikir akmlar ve dnsel rnler dikkate alnarak

    incelenmesi, bu konuda tarihsel srekliliin ve ayn zamanda krlma noktalarnn da

    dnsel mecralarn grebilmemize katk salar. Bu almada, Trkiyede

    batllamann savunularndaki eitli tezahrlerine ramen- savunucular ve

  • 7/25/2019 mekan space

    16/129

  • 7/25/2019 mekan space

    17/129

    4

    bu projede ikin olan modern akl ikinci blmde de grnr hale getirilebilecek

    ve dnemin toplumsal ve konjonktrel koullaryla ilikisellii ele alnacaktr.

    lk iki blm sonrasnda moderniteye -taraf olan ve olmayan- ynelik

    Trkiyedeki grlerin tarihsel zeminine rnek olarak ele alnan baz rnekkaynaklar incelenecektir. Modern akln Trkiyeye girii Trkiyedeki modernleme

    projesinin hayata geirilmeye baland erken dnemde, farkl yaklam temsilen

    gsterilen ayr isim zerinden; Abdullah Cevdet, Ziya Gkalp ve Mehmet Akif

    Ersoyla rneklendirilecektir. Kendi dnemlerinin toplumsallna baklarnda

    Abdullah Cevdet pozitivist ve batc, Ziya Gkalp samilliyeti, Mehmet Akif de

    slamc durua sahiptirler. Bu yzden, modern akln Trkiyeye giriini sz konusu

    dnemde farkl gr alarndan hareketle daha btnsel bir deerlendirmeyle

    anlayabilmek iin bu isim seilmitir.

    almann tarihsel dnemi, aratrmada modernitenin Trkiyedeki erken

    dnem etkileri ve Trkiyedeki modernleme projesi ele alnaca iin, arlkl

    olarak, 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln ilk yars, daha zelde de Cumhuriyet

    dneminin hemen ncesi ve sonrasndaki bir zaman dilimidir.

    Aratrmann ayr aya ve buna bal olarak da kaynak taramas vardr:

    1. Modern akln tanm: Modern akln Trkiyeye toplumsal bir projenin

    temel ncl olarak giriini gsterebilmek iin ncelikle bat kaynaklbir literatr taramas yaplm ve literatrden de bu tanm

    rnekleyecek almalara yer verilmitir.

    2. Batllamann hikyesi: Trkiyenin modernleme projesinin

    zetlendii kaynaklar dikkate alnmtr.

    3. Modernitenin Trkiyedeki dnce iklimine etkileri: Trkiyedeki

    entelektel alanda modernliin etkisini gstermek ve modern akln

    Trkiyeye giriindeki yerel aya oluturmak iin baz almalar

    rnek olarak incelenmitir.

    alma, modernitenin kresel etkilerinin Trkiyedeki yansmalarn ele alan

    bir deerlendirmeyi tarihsel ve dnsel bir arka planla vermeye alt iin, bu

    arka plann 20. yy. ncesine ikincil kaynaklarla gidilmeye allmtr. Fakat temel

    olarak ele alnacak olan modern akl tanm da almann nemli bir blmn

  • 7/25/2019 mekan space

    18/129

    5

    oluturmaktadr. Bu yzden modern akln rnek kaynaklarda incelenmesi iin de, sz

    konusu dnem iinde yer alan temel almalara yer verilmitir. Bunlar sosyoloji ve

    felsefe blmlerinde de okutulan almalardr. Bat felsefesinde klasik dnemi

    temsilen ele alnan dnr olarak Karl Marx, Max Weber ve Auguste Comteun

    almalar, aratrmann dnemiyle koutluk gsterdii ve iinde bulunduklar

    felsefi zeminde farkl yerlerde gsterildikleri iin seilmitir. Bununla birlikte, bu

    rneklerin incelenmesinden nce ve sonra yine alanda yer alan almalar incelenmi

    ve moderniteyi deerlendirmede temel olarak farkl perspektiflerin sunulabilmesi

    iin gralar eitlendirilmeye allmtr. Burada karlatrmann temel ikinci

    ayan da geleneksel dncenin temsilcileri oluturmaktadr.

    alma, kendi snrllklar dhilinde, Trkiyedeki fikir ikliminin

    olumasnda/dnmesinde, Cumhuriyetin kuruluundan -ncesinde ve sonrasnda-bu yana baat bir rol oynayan batllama srecinin ve bunun sonucunda modern

    akln fikir dnyamza giriinin belli bal grnglerinin karlatrmal bir analizini

    yapmay ve bu dnsel deiimin toplumsal ileyile koutluunu gstermeyi

    amalamtr.

  • 7/25/2019 mekan space

    19/129

    1. MODERNTE VE MODERN AKIL

    Modernite, modernlik, modernizm, vs. modernden treyen bir dizi

    kavram, gnmz dnyasnn ve yaam alanlarnn yklendii temel baz zellik ve

    bileenleri daha iyi anlayabilmek, anlamlandrabilmek ve amlamak iin bize temel

    aralar sunarlar. Sz konusu kavramlara post-modernlik de eklenmekle birlikte, bu

    farkllamann getirdii ayrmn ne derece temel bir ayrm olduu hususu netlik

    kazanmdeildir.

    Bununla birlikte, nemli olan kavramlarn karlad toplumsal durum,

    varoludurumu ve bunlarla aslen i ie olan epistemolojik durumdur. Yani varolan

    bir durumu anlatmak, aktarmak iin kullandmz kavramlar, bu durumu ne kadar

    karlarlar? Arada bir mesafe olduu konusunda bir mutabakat olduunu sylemek

    mmkndr. Buna ramen, inkr edilemeyecek olan bir yaant durumu da

    mevcuttur, yani kavramlar zaman zaman anlatmak istedikleri durumdan daha ok

    uzaklasalar da bunlara az ok tekabl eden gerek durumlar mevcuttur.

    u durumda modernlik ve modernite daha ok neyi ifade etmektedir? Tarihsel

    olarak Avrupada tekil kltrel bir deneyim olarak kurumlarn da oluturmu bir

    eit toplumsallk olduunu syleyebiliriz.

    Modernlik, etimolojik olarak, 5. yzyl Hristiyan dnemi, Romal ve pagan

    gemiten ayrmak iin, eskiden yeniye geii temsilen kullanlan bir kavram olan

    modernustan sonra dnen bir kavramdr. Yine Avrupal toplumlarda zamanla

    farkllaan daha yeni bir duruma atfen normatif olana isyan ve ahlakilik ve

    yararlk standartlarn eksiksiz hale getirmenin yolu2 olarak da yeni normatif

    durumlar meydana getirmiolan bir toplumsalln ad olmaya balamtr. Zamanla

    bat toplumlarnn iinde bulunduklar koullar adlandrmak iin modern olduklarn

    sylemek de yetmemi, imdilerde bunun yerine postmodern szc kullanlr

    olmutur. Daha sonra deinilecei gibi, bu iki tip adlandrma, dnya gr

    asndan ve temel anlamlandrma sisteminin ortak bileenleri olarak esasen ayn

    zihinsel mecraya iaret ettii iin, bu almada gnmz toplumlarna ve bu

    toplumsalln getirdii varolu koullarna atfen de sklkla modernlik/

    2Jrgen Habermas, Modernlik: TamamlanmamBir Proje, Postmodernizm, stanbul, 1990, s. 31-33.

  • 7/25/2019 mekan space

    20/129

    7

    modernite ve modern insan terimleri kullanlacaktr. Modernlik burada bir

    karlatrmann yaplaca iki temel varolu durumundan modern ve

    postmodern olarak deil, modern ve modern olmayan olarak- birini adlandrmada

    yeterli grnmektedir.

    Bununla birlikte bu almada, batl toplumlarda/literatrde daha ok modern

    sanat akmlarn temsilen kullanlan modernizm, yalnzca bu anlam ykyle

    kullanlmamaktadr. Modernliin taycs haline gelmi dier toplumlarn

    modernlii deneyimleme biimleri kendi orijininden farkl olarak, dardan gelen bir

    unsur olduu iin aslnda modernliin Avrupann doal tarihsel ak iinde ortaya

    kt bir durum olarak deerlendirilebilmesine ramen, kendi yurdunda bir ideoloji

    halinde deerlendirilebileceini sylemek de mmkn- modernizm bu durumda, fikir

    akmlarnn izmleri gibi bir -izm olmaktadr. Ali Bula bunu Moderniteninideolojisi olan modernizm3 diye tanmlar. Doal olarak batl bir toplumda sz

    konusu bir durum ya da kavram batl olmayan toplumlarda baka bir ey olmaktadr.

    Bu durumu dikkate almak zorundayz. Bunun da tesinde modernizmin bu

    kullanm, ardndaki akl anlayyla da paralellik gstermektedir.

    1.1. Modern Bir Dnya Doarken

    Modernleme nerede, ne zaman balar, nerede biter? Modernlik, yaanty bir

    btn olarak sahiplenen bir durum haline mi gelmitir yoksa baz alanlar igaletmekle mi yetinmektedir? Modernliin Avrupada filizlenip hzla byd ve on

    beinci yzylda Rnesans diye adlandrlan bir devrin akabinde yine on sekizinci

    yzylda Aydnlanma diye adlandrlan bir dnemle de kurumlarn yaratmaya

    balad ve Fransz htilali sonrasnda Sanayi Devriminin de getirdii iki byk

    dnmle de toplumsal bir proje halinde kk sald bilinmektedir. u durumda

    modernliin Avrupada, izgisel bir tarih anlaynn getirdii modern bir anlayla

    etiketlendii zere Orta a sonrasndaki dnemde sylemsel hale geldiini

    sylemek de mmkn. Ne var ki Avrupada ve yine bu dnemden bir zaman sonra

    bittiini sylemek mmkn deildir. Balamak ve bitmek bir yana modernlik belki

    tarih boyunca zaten var olan bir durumun ifadesidir, ne var ki imdi kurumlar

    3Ali Bula, Modernitenin Sekler Sitesinde Kutsala, Hayata ve Tarihe Dn,Bilgi ve Hikmet,Say: 2 (Bahar 1993), s. 20.

  • 7/25/2019 mekan space

    21/129

    8

    olmakla birlikte yerel bir zellik arz etmenin de ok tesine uzanmtr. Modernite

    kurumsallat ve doal bir tarihsel akiinde tekil bir deneyim olarak Avrupada

    yaam alanlarna damgasn vurduu lde, modernler iin yaanty bir btn

    olarak sahiplenen bir durum olabilirken, zamanla kresel bir hal aldka hem batl

    hem de doulular asndan, modernlii iselletirmeyenler ve zde modern olana

    kaplmayanlar iin ayn durum geerli deildir.

    Nedir bu yeni durum? Temel saikleri bakmndan hangi zihinsel ncllere

    dayanmaktadr? Avrupada Rnesans ve Reform diye bilinen iki dnemin dini iyiden

    iyiye beeri olanla kuatmas; insann her eyin ls olarak merkeze alnmasyla

    hmanizmin ykselii; Aydnlanma ve Hristiyanln kkten sarslmas bunun

    nedeni ve sonucu olarak mezhepler oaldka oalr- ve yerini sekler bir inan

    sistemine brakmas. Orta a karanlk olarak gren bu yeni durum belki buyeniliin getirdii maddi bir ilerlemenin de etkisiyle dnyann birden aydnlandn

    sanvermekle de eskileri karanla hapsediyor, adeta kendi kendini kutsuyordu. Bu

    kutsama elbette ncelikli olarak salonlarda ve localarda toplanan filozoflar, bilim

    adamlar ve skolastik olan amay baardklarn dnen bilim insanlarnca

    gerekletiriliyordu. Bu dnemde dnyann farkl yerlerinde geleneksel yaamlarn

    srdren topluluklar moderniteyle henz kanlmaz en azndan 20. yzyldaki

    iddetiyle- bir etkileime en azndan kitlesel ve ciddi bir bask altnda kalarak

    girmemiti ve geleneksel dnce de belki modernliin etkisi sonucu bir ideoloji

    haline gelmeye balamadan hl younlukla devam etmekteydi. Bunlardan bize de

    ilk elde en yakn olan elbette Osmanl Devleti ve slam dncesidir ki Avrupada

    Orta aolarak anlan dnemde bu medeniyet, daha sonra her anlamda ok verimli

    devirlerde kltrel ve dnsel rnleriyle Avrupaya da intikal eden parlak bir

    dnemi birka yzyl iinde ortaya koyabilmitir. leriki blmlerde ele alnacak olan

    konu da Osmanl Devletinin modern dnceyle ve Avrupada ortaya kan modern

    toplum biimiyle balayan ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla sonulanan

    ciddi anlamdaki etkileimidir. Ne var ki bu ilikinin ortaya konulduu dnem bu

    toplumun en parlak devri deil artk dalmaya yz tutmuve ok sancl geen son

    bir yzyldr.

    Avrupada ise bu dnemin anahtar kelimeleri bilim ve ilerlemeydi.

    Aydnlanma dncesi beeri olan yceltiyor, rasyonel bir akl durmadan iliyor ve

  • 7/25/2019 mekan space

    22/129

    9

    ergin olmak iin Kant insanlar akln kullanmaya aryordu4 akln

    kullanmamayla ergin olamay durumuna den insann bu duruma kendi suu ile

    dtn sylyordu Kant- ki burada ele alnacak olan da bu akln yklendii

    anlamdr. nsanlarn dogmalardan kurtulduuna dair yeni bir dogma tryordu.

    nsan, sadece ve sadece insan, her eyin ls oldu. nsannhikmet-i vcudu yine kendisi idi. Uzun zamandr btn kudretrahiplerin elinde kalmt. Bunlar yeryznde iyilik, adalet vekardee sevginin hakim olacan vadettiler, ama vaadleriniyerine getirmediler. Hakikat ve saadet mkfatlarnn konduubir yarta kaybedenler onlar oldu.5

    En azndan imdilik byleydi. O zamanlar anlayuydu;

    Byk beeriyet ailesine iyi bir snak olamambulunan eski

    binann yklmas gerekiyordu. lk ibir ykm iiydi. Bu iiyicebitirildikten sonra da yapm ii geliyordu; mstakbel sitenintemelleri kurulacakt. Ama en az bunun kadar nemli ve acil birvazife de, insan lmn ncs olan bir phecilie dmektenkurtarmak zere, insanl hep yanl yola gtrm metafizikryalar bertaraf eden ve bizim hudutlu gcmznulaabilecei, bizi memnun etmeye yetecek olan gereklerzerine teksif edilmi bir felsefenin kurulmasyd. lahmeyyidesi olmayan bir siyas sistem, esrarsz bir din, domaszbir ahlk kurmak gerekti. lim srf bir zihin elencesinden dahafazla bir ey olmal, tabiat kuvvetlerini insanln hizmetineverebilecek bir kudret kazanmalyd. Saadetin anahtar, hiphesiz ilimdeydi. nsan bir defa madd aleme hakim olduktansonra artk ona kendi refah ve saadeti, ve gelecek nesilleriniyilii istikametinde bir nizam verilebilirdi.6

    Bugnden bakldnda sonu u oldu; her eyden nce sz konusu eski bina

    Avrupadayd fakat yklrken evresindekileri de hatta kendine olduka uzak

    olanlar da- ykmakla kalmayp, pheye dt hakikatin yerine koymaya alt

    kendi felsefesinin felsefelerinin- dnyev gereklik anlayn da kendisiyle

    birlikte ykt dier binalarn yeni temellerine yerletirmeye alt. Bunun ok

    somut rnekleri vardr. Yirminci yzyln ortalarnda gelien gelime yazn bununakla gelen ilk rneklerinden biridir bu yazn da modernliin ciddi olarak

    4Immanuel Kant, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant (1784),Mlahazat, Cilt:1, Say:1 (Bahar2001), s.40.5Paul Hazard,Bat Dncesindeki Byk Deime, stanbul, 1999, s. 15.6Hazard, a. g. e., s. 15-16.

  • 7/25/2019 mekan space

    23/129

    10

    eletirilmesi ve artk modern olmakln ne derece ve ne ekilde insanl

    ilerletecei de yaygn bir phe haline gelince kverdi. Sonuta saadetin

    anahtarn salt beeri olana ve dnyevi bir ilerlemeye ynelten bu yeni nizam iin

    ska rastladmz bir deerlendirmeye gre Yeryznde bir Dnya Cenneti

    kurma vaadiyle ortaya kan modernizm, btn bir gezegeni cehenneme evirdi7.

    Bugn modernite iin sz konusu olan tm olumsuz sonular, modern dnyann

    dou evresinde elbette ngrlemedi, zaten dnemin dnrleri fazlasyla

    aydnlandklarn dndklerinden, bu hissin getirdii sarholuk iinde abartl bir

    iyimserlik iindeydiler;

    Byk llerle dolu gemi artk terkedildi, insanlar genliintatl ve rahat havasna kendilerini kaptrdlar, arkadan geceningeleceini dnmeksizin gnlerini gn etmeye baktlar. Ebedolan bir tarafa brakp bugn yaamay tercih ettiler.8

    nk artk ebed olan yalnzca bu dnyada alglanr olmutu. Bylece

    Cennet de buraya hapsedildi, anlalan dnemin insan olduka aceleciydi, ebedi

    saadete erimek iin artk insanlarn sabretmeleri sz konusu deildi. Elbette

    Avrupal insanlarn. Sabr hayatn nemli bir bileeni olmaktan karken yerini belki

    hza ve tatminsizlie brakacakt.

    Avrupada Rnesans ve Reform sonrasnda bilimde ve zellikle de teknikte

    ok ciddi dnmler oldu. Bunlar gerekten de eskiden yeniye bir geiolduunuanlatlayacak kadar yeniydi. zetle,

    Modernlikin tarihsel srecine baktmzda, 17. yzyldaAvrupada balayan ve sonrasnda hemen hemen btn dnyayetkisi altna alan toplumsal yaam ve rgtlenme biimiolduunu grmekteyiz. Burada nemli bir etken olarakzikretmek gerekir ki, 1789 Fransz Devrimi hem zihniyetleridntrd hem de modernlii modern dnyannWeltanschauungu (dnya gr) olarak yerletirdi(Wallerstein 1995b: 219).9

    Sanayi Devrimi de yeni bir retim sistemi ile bu yeni nizamn dnyeviletirici

    etkisine katkda bulunmutur. Seri retim ve buna mukabil ciddi bir tketim art.

    7Ali Bula,Din ve Modernizm, stanbul, 1995, s. 7.8Hazard, a. g. e., s. 45.9Muharrem Sevil, Trkiyede Modernleme ve Modernletiriciler, Ankara, 1999, s. 19.

  • 7/25/2019 mekan space

    24/129

    11

    Ne var ki zgrlk, eitlik gibi yeni dsturlarla karlanan bu yeni dnyada, yeni

    dnyann fikir babalarnca ki bunlar genellikle babaydlar- yadsnan hiyerari yok

    olmad. Kimilerince modernizmin temel saikleriyle kreselleen dnyada

    aadakilerin ve yukardakilerin arasndaki uurum daha da artt, fakat bu kez

    manevi olanla balamyordu hiyerari; modern dnyann grne de uygun olarak

    maddi alanda daha grnr hale gelen bu eitsizlik yine dnyev alann glenmesi

    sonucu maddi koullardaki bir uurumdu. Ya da belki deien bir ey olmad,

    retimin ve tketimin artmas ve doal kaynaklarn hzla yok edilmesi dnda.

    Avrupada bu dnmn hazrlaycs olan dnem olarak Aydnlanma ad

    verilen srece deinmek yerinde olacaktr. nk modern dnyaya damgasn vuran

    akl anlaynn ve dnya grnn kkletii bir zamandr bu;

    Aydnlanma (Almanca:Aufklrung, ngilizce: EnlightenmentveFranszca: Eclaircissement veya le sicle de lumire) deyinceonsekizinci yzylda, gereklemesi ve sonular itibariyle hemAmerika hem de hemen hemen Avrupann her tarafnda etkiliolan, geleneksel olarak ngiliz Devrimiyle balatlp, FranszDevrimiyle bitirilen felsef bir hareket ve daha da nemlisi, buhareketin sonularyla belirginlik kazanan toplumsal ve siyasalsrece gndermede10[bulunulmaktadr].

    Bu hareketin amac, insanlar, esasta kt, bu niteliklekleletirici olduuna inanlan mit, nyarg ve hurafenin

    (dolaysyla da bunlar reten ve kurumsallatrd varsaylankurulu dinin) temsil ettiine inanlan eski dzendenkurtararak, yine esasta iyi ve zgrletirici olduuekincesiz kabul edilen akln dzenine sokmaktr.11

    Buradaki her ikin n kabul tek tek ele alnabilir fakat bizim ncelikli olarak

    gz nnde bulunduracamz sz konusu dnem ve kltrn akl anlaynn

    karlatrmal bir biimde temel zelliklerini ortaya koymak, bununla birlikte

    toplumsal yansmalarna deinmektir. Aydnlanmann hangi balamda

    deerlendirildiine ve tam olarak neyi temsil ettiine gelince;

    Aydnlanma yorumlarnn genellikle iki anave fakat kapsaycolmayan izgide topland sylenmektedir: lk yaklamCassirerin balatt ve Aydnlanmay yaanan bir deneyimolmaktan ziyade modernliin kayna olarak yorumlanan bir

    10Ahmet idem,Aydnlanma Dncesi, stanbul, 2001, s. 13.11idem,Aydnlanma Dncesi, s. 13-14.

  • 7/25/2019 mekan space

    25/129

    12

    idealar btn olarak deerlendirirken, ikinci yaklamAydnlanmay Fransz Devrimi ve sonrasyla balayantotaliteryan hareketlerin altyaps olarak ele almaktadr.12

    Her iki yaklamn da Aydnlanmann zellik ve etkilerini yansttn

    syleyebiliriz.

    Aydnlanma, dneminin ve sonrasnn salt rasyonel olana gven duyan

    dnrlerinin kabul ettii bir aydnlanma anlayna gre bu ad almaktadr. O

    dnemin, kimilerine gre aydnlanma olarak kabul edilmesine karlk, bir dizi

    ada dnre gre de zellikle de kresellemeyle birlikte karlatrmal

    almalarn hem douda hem de batda olanaklarnn artmas sayesinde bugnden

    dne medeniyetler aras toplu bir bak imknnn da domasyla- karartma

    olarak kabul edildii dikkate alnrsa, burada da Aydnlanmaya yalnzca literatrde

    edindii yer uyarnca aydnlanma denilmektedir. Zamanla ciddi eletirilere maruz

    kalmadan nce bu dnem hem felsefi hem de toplumsal sonular itibariyle, biricik

    (unique) bir ad ve kendinden nceki dnemlerle kyaslandnda, byk bir

    dnm ve deiimi ifade ediyordu fakat aslnda Aydnlanma dnrlerinin

    yapt ey, ortaadan devralnan mirasn seklerletirilmesinden baka bir ey

    deildir ve sonu olarak dnrler Gerek otorite figrleri olarak, Kilisenin ve

    ncilin otoritesine kar ktlar ama bunun yerine tabiatn ve akln otoritesini

    koydular ki, bu da Aydnlanmann otorite kart bir sylem olmadngstermektedir13. Yeni otorite olarak tabiat da bir anlamda insan aklna baml

    klnrken en azndan eskisine oranla bir tahakkm sz konusu olmaya balamken-

    akln otoritesinden kurtulmak pek o kadar kolay olmayacakt. u da var ki bunun

    yeni olduunu sylemek elbette mmkn deildir, Gay, Aydnlanmann

    karakteristik dncelerinin daha nceki dnemlerde de bulunabileceini, ancak bu

    dncelerin devrimci glerini Aydnlanmayla birlikte kazandklarn

    sylemektedir14 ki zaten Aydnlanma ncesi tm insanlarn kutsala ve kutsaln

    vazettiklerine bal olduklarn dnmek mmkn deildir. Burada devrimci olan,kutsaldan kopuun kurumlarn yaratmas, messeselemesi ve bir toplumsal nizam

    olarak kendisini srdrmeye balamasdr.

    12idem,Aydnlanma Dncesi, s. 15.13idem,Aydnlanma Dncesi, s. 18-19.14Peter Gayden aktaran, A.idem,Aydnlanma Dncesi, s. 19.

  • 7/25/2019 mekan space

    26/129

    13

    Salt rasyonel olana gven, Aydnlanmann iyimser gr asn

    oluturmada, Avrupada bilimin dinden ayrmasyla temellenmi grnmektedir.

    Bierstedtin ifadeleriyle,

    Batnn tarihinde bilimsel devrimin roln kmsemekolanakszdr. Copernicusun De Revolutionibus OrbiumCaelestium adl yaptnn yaymlanmasyla (1543) bilimseldevrimi ateleyen kvlcm, 1687 ylnda Principa

    Mathematicasnn yaymyla tam bir yangna dnt.15

    Akla olan derin gvenin olumasnda ve bunun beeri akln snrlarn

    daraltmasnda, kiliseyle kar karya gelen bilimin, Avrupada kutsaln temsili

    tekelini eline almolan kilise kar ksa da pratik sonularnn deneyimlenmesinin

    nemli bir rol oynadn syleyebiliriz. nk kilise ciddi bir otoritenin de sahibiydi

    ve ilk dnem bilim adamlarn karsna almasyla, rasyonel olanla zdeletirilen

    bilimsel pratik de akl alanna ait grnd. Bilimle din daha batan kar karya

    gelmiti ve bu ikilik, bugnk modernistlerin bile moderniteyi dinden kurtuluun bir

    imkn olarak savunmaktaki srarc alkanlklarnn temeline kaznmbir anlayn

    dayand kkl bir paradigmann olumasna yol at. Newton, Bacon ve Descartes

    bu paradigmann kilometre talar olarak anlmaktadrlar. Bununla birlikte, kilise

    tarafndan defalarca uyarlan Galileonun mahkmiyeti ve her eye ramen bilimsel

    etkinlik ve dnteki srar, Avrupada -ve modern dnyada- bilim din ayrmnn

    en bariz ve bilinen rneklerindendir.

    Sonu olarak Artk bilim ykselie, din ise inie gemiti ve Bierstedtin

    dnemin havasn zetledii ekliyle;

    Bir kere, doastnn doalla, dinin bilimle, tanrsal buyruundoa yasasyla ve din adamlarnn filozoflarla yer deitirmesisz konusuydu. kinci olarak sosyal, siyasal ve hatta dinselbtn sorunlarn zmnde bir ara olarak deneyinrehberliindeki akln yceltilmesi geliyordu. ncs, insann

    ve toplumun mkemmelletirilebileceine ve dolaysyla insansoyunun gelimesine inanlyordu. Ve son olarak, FranszDevriminde kanla talep edilen, zellikle ynetimin bask vektlklerinden uzak tutulma hakk olmak zere, insann

    15Robert Bierstedt, 18. Yzylda Sosyolojik Dnce, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Haz. TomBottomore ve Robert Nisbet, Ankara, 1997, s. 19-20.

  • 7/25/2019 mekan space

    27/129

  • 7/25/2019 mekan space

    28/129

    15

    Modernite gndelik hayatta bir yaant formuna, kurumlaryla belirli bir

    tarihsel dneme, bireysel olarak da bir dnya grne iaret etmekle birlikte,

    ayn zamanda sosyolojide hl nemli bir yer tutan problematik bir tartma alannn

    da addr. Modernite tartmalar olarak adlandrabileceimiz bu tartma alan;

    skntl bir varolusalln taycs, dnyevi bir kstrlmln erevesi ve tmden

    yeni iktidar biimleriyle belki daha nemlisi modern dnyann getirdii iktidar

    alglama biimleriyle- tad despotluu iinde btn bu olumsuz anlamlaryla

    modernlii ele alr. Ayrca, tm olumsuzluklarna kar bir eit zgrlk

    alglamasnn tezahrleriyle temellendirilen neticeleriyle de olumlanan ynleriyle

    modernlii kapsayc bir btnlkle ele almaya alr. Burada kesin olan bir ey

    varsa o da modernliin getirdii derin rahatszlklarn olduudur.

    Modernlik, on sekizinci-on dokuzuncu yzyllarda batda ortaya kmaktaolan yeni bir yaam dnyasnn, bugn ciddi bir tartma alann meydana getirecek

    kadar literatre kazd bir kavram. Bu balamda modernite bir alternatif olarak,

    modern olmayan ya da geleneksel olan da hatrlatmaktadr. Geleneksel olana

    yklenen anlamlar da bulmaya almamz, geleneksel olan modernliin

    gelenekselcilik anlayndan kurtarmak asndan da nemlidir. Modernlik yeni

    olan ve srekli bir yenilenmeyi temsil ettii dnlen bir durumken geleneksel olan

    adeta dondurulmu ve modernlik tarafndan, modernin alglama biimleriyle

    tanmlanr ve anlalr olmutur.

    Yukarda deindiimiz gibi Avrupada Rnesans ve Reform dnemlerinden

    sonra Aydnlanma ile gelen yeni bir dnya gr, dnyay etkisine alacak kadar

    glenmive zamanla bu dnya grnn yerleiklemeye balad bir dnemde

    kurumlaryla modern toplum biimi ortaya kmtr. Kendi kaynaklarnda dinin

    sorgulanmasyla, belki dinsel otoriteye kar rasyonel bir tepkiyle ki bu anlamda

    modernlik psikolojik bir boyut kazanr- ve bu otoritenin reddiyle balayan sekler

    yaam olanaklaryla kurumlarn da oluturan bu yeni dzen, o zaman eskiden

    yeniye geie yaplan vurguyla kazanlan bir varolu hissini tayordu. zellikle

    avangard rolnn bir paras gibiydi bylesi bir varolu. Charles Baudelairein

    modernlik dediinde tam da bunu grrz:

  • 7/25/2019 mekan space

    29/129

    16

    ylece gitmekte, koturmakta, aramakta. Neyi aramakta?Besbelli ki, betimlediim haliyle bu adam, faal bir dgcyledonanm, durmakszn o byk insanlk lnde gezinen bumnzevi, su katlmadk bir aylankinden daha yce bir amacasahip, rastlantnn kaamak zevkinden farkl, daha genel bir

    amaca. Adna modernlik dememize izin vereceiniz, zira szkonusu dnceyi ifade etmek iin daha iyi bir szck kmyorortaya, o bir eyi aramakta. Onun iin sz konusu olan,modadan, tarihsel olann iirsel olarak ierebilecei eyikarmaktr, geici olanlardan ebedi olan karmaktr.17

    Ona hissettirilen yeninin bu haz dolu varolu duygusu tam da ileriki

    blmlerde deineceimiz dolu dolu bir yatay varolu hissinin kendisi olmakla

    birlikte modern insan salt bu hisle varolamaz. Yatay varoluun sathi yaylm arttka

    huzursuzluk bagsterecek, benliin bymesi zerine kurulu bu denklemde benlik

    gittike paralanacak, fakat olanca huzursuzluuna ramen modern insan geicihaz duygusunu tercih etmekte srekli bir kararllk gsterecektir. Belki bu haz

    duygusunu yaratan da modern benin, bymekte olan benin kendisidir ve belki bu

    tam da Benjamininflneurnn bir edimidir: Bu kalabala [artk bireysellii ve

    benlii bytecek olan birbirinden habersiz zamanla birbirinden haberli olmak da

    istemeyen- insanlarn yrd modern caddelerin kalabaldr bu]-ya da her

    hangi baka bir eye- bir ruh kazandrmak, flneurun asl dileidir.18

    Kalabalklar arasnda yrrken flneurmodern olann, pasajlarn, vitrinlerin

    ve yeni dnyann sunduu tm sun gzelliklerin iinde yalnz olduu hissini bir haz

    haline getirecektir. Sanayi retiminin ve parann dolat bu meknlar artk

    insanlarn tek balarna kalmalarna msait bir modern yaam alann oluturmakta

    veflneure ite bu tekliklerle oluan yerde kalabalklara bir ruh kazandrmas iin

    boluk amaktadrlar. Modernliin paradoksudur bu: nsanlarn gerek ruhlarnn

    birbirinden hatta kendilerinden bile- uzaklaaca bir gndelik hayat gerektirirken

    ve var olan birok eyi ruhlarndan boaltrken, bu bolua yeniden bir ruh

    kazandrma yanlsamasn da reterek modern bireylii kurar.

    Modern insann ruhsuzlatrlan bir dnyada bu ruh kazandrma zamanla

    hazza dnen- ihtiyac, Giddensn modern insann dnmsellii olarak

    adlandrd dnmsellie de denk dmektedir. Giddens, modernliin ilerleme

    17Charles Baudelaire, Modernlik,Modernizmin Serveni, Haz. Enis Batur, stanbul, 1997, s. 22.18Walter Benjamin, Son Bakta Ak, stanbul, 2001, s. 125 dipnotu ve bkz. s. 127.

  • 7/25/2019 mekan space

    30/129

    17

    kaydetmesiyle geleneksel olandan onu ayrtracak biimde dnmselliinin de

    farkl bir karakter aldn gsterir ki burada dnmsellik, dnce ve eylemin

    srekli olarak birbirinin zerine yanstlmasyla sistemin yeniden retiminin temeline

    yerleir19 ve modernliin dnmselliinin ayrlmaz bir paras olarak benliin

    dnmsel bir proje gibi yaplandrlmas20nn sz konusu olduu bir modern insan

    tipi kar karmza.

    Modern insan ayn zamanda kendi yaratt geici hazlarn dnda huzursuz

    ve bunalml bir yapya sahiptir. Psikiyatrinin genel olarak modern tbbn-, zm

    derinden sunamayan yzeysel tedavi yntemleriyle insanlar ilalara bomas da

    onlar gerek bir huzura kavuturamaz. Burada kendini tanmakla ve ie nce

    kabullenmekle balamamz gerektiini syleyen geleneksel yntemlerin yannda

    modern tp olduka sve etkisiz yntemler sunmaktadr. in iinde tbbn bir sektrhaline geliinden kaynaklanan ve insanlar ruhsuz birer mekanik varlklar gibi gren

    Aydnlanmann getirdii makine insan kavrayn ve modernliin sekler ve

    maddeci yapsn hatrlarsak buna armamak gerekir ki modern psikoloji de ayn

    yap iinde ele alnmaldr- modern anlay da girdike, bu durumun ahlaki

    boyutlarnn neden bu seviyelere indiini derinden sorgulamamz gerekebilir. nk

    yzeysel bir eletiri, sorunlarn gerek tehislerini anlamamzda yetersiz kalacaktr.

    Bu huzursuzluk ilk elde modern insann dnya gr ve dnmselliiyle

    balantl olsa da insan bu durumu kendisi seer- modern yaamn kat normatiflii,

    ehir hayatnn bunaltc younluu ve hz, hatta modern yaamn yayld her yerde

    modernliin herhangi bir dsal unsuru da modern insann negatifliine katkda

    bulunabilir. Bir kuruma mesai bitiminden bir dakika sonra gitseniz iinizi o gn

    yapamayacaksnz demektir, bu durum ancak geleneksel davran kodlarnn hl

    yaad istisnai durumlar sz konusu olmadka geerlidir. Oysa bir kasabada,

    geleneksel ilikilerin ve davran kodlarnn geerli olduu bir yerde, bir dkkn

    sahibinin dkknn kapatm olsa bile, kar amal deil, gelen kiiyi zor durumda

    brakmamak adna yeniden amas normal karlanr. Bir sper marketteyse,

    modernliin zan altnda olan ahlakiliiyle (kar ve krn nde olmas) deil daha

    ok normatifliiyle ilgili olarak, mesai bitiminden sonra kr amal olarak bile kap

    19Anthony Giddens,Modernliin Sonular, stanbul, 1998, s. 42.20Giddens, a. g. e., s. 121.

  • 7/25/2019 mekan space

    31/129

  • 7/25/2019 mekan space

    32/129

  • 7/25/2019 mekan space

    33/129

    20

    Sevil modernitenin koullar iin, Edwin Blackten aktard ekliyle,

    modernizmin yapc ve ykc iki ynne dikkat ekmektedir:

    Modernliin yapc yn, kanlmaz sorunlarn (ki bunlar da

    modernizm dourmutur) zm iin gerekli imkanlarnoalmas; refah, konfor, doayla savavs. gibi. Ykcyn ise,geleneksel yapda yapt tahribat ve gnmzde gelimiteknolojiyle insan yaamnn her boyutuna girmesi olarakzetlenebilir.23

    Fakat asl sorun modernliin bu yapc ynnn de zan altnda olmasdr.

    nk refah, konfor ve doayla sava, modern dnya gr yerinde durduu

    mddete, modernliin her ynden insann tahripkrln ve doyumsuzluunu

    artran ynleri olarak kalm ve bugn, modernitenin ykc sonularnn temeli

    olarak da anlr olmutur. Her eyden nce bu sorunlar yine modernizmindourmasyla, buna mukabil sz konusu edilen imknlarn da maddi alanda kalmas

    hatta burada iaret edilen doayla savan da bizzat insanln kendisine dnen zararl

    bir silah haline gelmesiyle modernliin gerekte ne kadar yapc olduu tartmaldr.

    Yapc olduu sylenen ynlerine ramen modernlik, insann ruhsal durumu

    itibariyle olduka ykcdr. Bugn undan daha ok eminiz ki, daha fazla refah,

    daha ok konfor, daha fazla huzur anlamna kesinlikle gelmemektedir.

    Modernliin sonular ve modern dnya grnn uzantlar asndan

    burada zikredeceimiz bir dier husus da ahlak sorunudur. Modernlik iin ahlakn

    kntye urad hatta ktln de merulatrldn sylemek mmkndr ki

    nihilizm in sonular da diyebileceimiz bu ktlk merulatrm insann seme

    zgrl zerine yaplan ar bir vurgunun da neticesidir. Modern toplumda genel

    bir ahlaki bunalmn yaanyor olmas modernite tartmalar iinde yer alan temel

    meselelerden biridir. Bu konuya aada tekrar deinme frsat bulacaz. Burada

    Sevilin Ross Pooledan aktard kadaryla modernliin ahlak sorununu zetlersek;

    Poola gre, modernitenin kmaz ahlk bir kmazdr. Poolemodernitede ahlkn premodern toplumlarda olmad biimdezan altnda olduunu dnr ve bunun sebebi olarak da,modernliin ahlk bilgi imkann dlayan bir bilgi anlayina etmesini ileri srer. Poole gre modernlik, ahlkrasyonel bir inan konusu deil, znel bir kanaat meselesi

    23Sevil, a. g. e., s. 76.

  • 7/25/2019 mekan space

    34/129

    21

    haline getirmi ve bylece ahlk imknsz bir pratiedntrmtr.24

    Belki asl sorun tam da bu rasyonel inan meselesinde dmlenmektedir ki

    modern dnce, rasyonel olann inantan ayr olduu zann zerine

    kurulduundan, rasyonel olanla inan konusunun yan yana gelmesini zaten daha

    batan engellemektedir. Bu konu tam da bu almann asl eksenini oluturan

    modern akl kavramsallatrmasyla ilgili olduundan, ilerideki blmlerde tekrar

    ele alnacaktr.

    Sonu olarak yeni bir toplum modeli ve toplumsal bir proje olmakla da

    anlamlandrlan modernlik sonular itibariyle, bir toplumu oluturacak temel

    kurumlarn bile anmasna hatta ciddi olarak tehdit altnda kalmasna yol am,

    modernlik iin neyin yapc olabileceinin de hangi kriterlere gre belirleneceini,hepsinden nemlisi bu kriterlerin modernliin iinden karlanp karlanamayacan

    da tekrar sormamza neden olmutur.

    1.3. Batl Literatrden Modernite Tartmalar: Tartma Alan Olarak

    Moderniteden Modern Akla

    On dokuzuncu yzylda batl toplumlarda meydana gelen dnmlerle

    birlikte modernlik ilk elde umut dolu bir dnyann geliini mjdeleyen bir durum

    olarak alglanm, dnemin merkezdeki dnrleri, modern dnyann geliine alktutarak yeni dnyann nasl olacana dair ngrlerde bulunmaya almlardr.

    Sanayi Devrimiyle artan retimin savalar artk sona erdirecei, modern toplumun

    barbarlktan kurtulduu ve bu toplumun tm bu yenilikleri gerekletirme evresinde

    kefettii tm ilkel ya da yabanc topluluklarla karlatrldnda uygarlk

    seviyesini nasl da yakalad gibi dnce ve umutlar, modernlie olan inancn ar

    iyimserliine yol amtr. Bu iyimserlik ilk elde bu umutlarn kuramlatrlmasna

    dek ilk modernlerin iinde bulunduu genel bir havay yanstr ve temelinde ilerleme

    inanc yatar25. Modern toplum, uygarlk izgisinin son seviyesinde en ileri toplumolarak grlmve modernlik beeri bir inan olarak insanln olmas gereken yerin

    24Sevil, a. g. e., s. 21.25lerleme ve evrim kuramlarnn genel bir deerlendirmesi iin bkz. Kenneth Bock, lerlemeGelime ve Evrim Kuramlar, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Haz. Tom Bottomore ve RobertNisbet Ankara, 1997, s. 51-92.

  • 7/25/2019 mekan space

    35/129

    22

    bu olduuna inanlan ve dierlerinin de buraya ulatrlmas gereken bir durum

    olarak alglanan bir durum haline gelerek modernlemeci zihniyet yapsn ortaya

    karmtr. Modern dnce alan iinde merkez-evre ekseninin olumasnda da

    temel olan bu dnce biimi, modernliin etkisi altna giren farkl geleneksel

    toplumlardaki dnce biimlerini de etkilemitir. lerideki blmlerde ele alnaca

    gibi bu toplumlarda, kendilerini bu ekseni dikkate alarak konumlayan ve hatta bu

    konumdan kendi yerellikleri iinde fikirlerini de modern dnceye gre uyarlayan

    arlkl bir aydn zmresi domu, hatta bu zmre modernliin baskc, blc ve

    kreselletirici etkisiyle dalan ve fakat bu sefer modern ulus devletler olarak

    yeniden biimlenen bu toplumlarn ideologluunu yapmay stlenmitir (nc

    blmde rnek olarak ele alnan dnrlerden Abdullah Cevdet ve Ziya Gkalpi bu

    anlamda zikredebiliriz). Trkiye Cumhuriyeti de byle bir konjonktrel dnemdemodern bir ulus devlet olarak kurulmutur.

    Fakat yirminci yzylda durum, modern iyimserlik ve ilericilik balamnda

    yava yava deimeye balamtr. Modernlikten ne derece umutlu olunabilecei

    hatta modernliin kendisi sorgulanmaya balanr. Mercek altnda olan yeni toplum

    biiminde pek de przsz ve temiz bir alan grnmemektedir artk, hatta przler

    gedik halini almtr. Biricik uygarlk olarak yaygn bir iyimserlikle gelien modern

    toplumlar ayn yzyl iinde iki dnya savana girimi, modernlik yzyln

    ortasnda ve Avrupann barnda kinci Dnya Savann akla gelen ilk faili bir de

    canavar dourmutur ki dikkatler sonunda tekrar Aydnlanma ile gelien modern

    akln kendisine evrilmitir fakat ciddi eletiriler biiminde. Aadaki alt blmlerde

    modernliin savunucularndan eletiricilerine, bir dizi merkezden dnrn

    deerlendirmelerine genel olarak yer verildikten sonra, ok ayr bir izgiden gelen

    modern paradigma dndaki deerlendirmelerin ayrc unsurlar modern akl

    balamnda ortaya konulacaktr.

    1.3.1. Modernliin Farkl Yzleri

    Modernlik Aydnlanmayla birlikte aa damgasn vurmaya baladnda, ilk

    olarak yeni ile geleneksel olan balamnda eskilerle modernler arasndaki

  • 7/25/2019 mekan space

    36/129

    23

    Kavgada26 ilerleme fikrini sylemsel bir alan olarak glendirmitir. Bockun

    belirttii gibi;

    Balangcnda salt bir edebi tartma olan Kavga, yeni ile eskinin

    karlkl erdemlerine ilikin grlerin sergilenmesindenibaretti; ama ok gemeden modernler yakn zamanlardaretilenlerin eskilere stn olmakla kalmayp, stn olmakzorunda da olduklarn ispata giritiler.27

    lerleme fikri sylemsel bir alan olarak bundan sonra ilerleme zerinden

    yaplan bir tartma devam etmese de glenecekti nk artk yeni toplumun

    kuramlar ilerleme fikri zerine bina edilecekti. Sonu olarak insanolunun kafas

    modernlerce zaman iinde deimeye uram diye kabul edilmi ve bu deime

    gelime olarak sunulmutur28 fakat ilk Kavga esnasnda formle edilmi olan

    ilerleme fikri toplumun ilerleyiine ilikin deil, bilginin nasl gelitiine ilikin bir

    tasarmdr29. Bununla birlikte ayn tasarmn getirdii n kabulle ilerlemi bir

    toplum iin kuramlar oluturulacak ve bu bilginin geliimi anlay toplumun

    gelimesi anlayndan koparlamayacakt.

    Balangta eskilerle modernleri kar karya getiren modernlik,

    modern toplumu ayrtrc bir yap ve grnr gelimeler ortaya ktka,

    sosyolojinin ve dier disiplinlerin domasyla birlikte, farkl kavramsallatrma ve

    tanmlarla aklanr olmutur. Bu yeni toplumsal durumun sanayi toplumu olarak

    grlmesinden, kapitalist toplum ya da rasyonel toplum olarak tanmlanmasna kadar

    baz farkl gralar gelitirilmive bu gralar sistematikletirilerek toplum

    bilimlerini oluturacak yeni bir kuram anlay ortaya kmtr.

    Yeni toplum Sanayi Devriminin temel belirleyicilii altnda

    rgtlenmeye balambir toplumdu. O yzden modern toplumun bir sanayi toplumu

    olduunu sylemek mmknd. Sanayi toplumu dendiinde akla gelen ilk isim

    Saint-Simon olmaldr nk Avrupa toplum teorisine sanayi toplumu terimini

    sokan kii Saint-Simondu (1760-1825)30. Saint-Simon, sanayileme srecini bar

    26Bock, a. g. m., s. 59 vd.27Bock, a. g. m., s. 60.28Bock, a. g. m., s. 62.29Bock, a. g. m., s. 63.30Swingewood, a.g. e., s. 54.

  • 7/25/2019 mekan space

    37/129

    24

    bir temelde tanmlyordu.31Yukarda bahsettiimiz ilerlemeci ve iyimser modernlik

    durumunun yeni topluma uyarlanmasnn ilk isimlerindendi Saint-Simon. Ona gre

    gelimenin pozitif aamasna egemen olan ey, bilimin merkezi nemi ile zellikle

    toplumsal btnn ileyiini dzenleyen yasalarla ilgili olarak, sistematik toplumsal

    bilginin oalmasyd.32 Saint-Simon, Aydnlanma aklclnn, yeni toplum

    modelindeki bir yansmas olarak, eskinin kurumlarn sekler bir bak asyla

    konumlayanlardandr. Ona gre, dnyevi bir din eklinde tanmlad sanayi

    toplumu, karlar kitlelerin karlaryla ayn olan sanatlar, bilimciler ve sanayinin

    nderlerinden oluan bir ruhban snf araclyla etkili olan, gl bir ahlaki

    merkezi gerekli klyordu33. Saint-Simonun sanayi toplumunu bu ekilde ele

    almasnn ardndan daha sonra Auguste Comte gidecek, sanayi toplumu ile gelinen

    pozitif aamadan bahsederek ve insanlk durumunun ilerlemesininsistematikletirilmesiyle bu yeni durumu ycelterek eski ile yeni arasndaki fark

    kuramsal adan derinletirecekti.

    Modern toplum kuramclarndan Karl Marx ve Marxtan etkilenen

    yazarlar asndan da modern dnyay biimlendiren ana dntrc g

    feodalizmin k ile birlikte yeni bir retim biimi olarak karmza kan

    kapitalizmdir fakat bu bakas Durkheim ve Weber tarafndan eletirilmiti34:

    Durkheim, Saint-Simon gelenei dorultusunda, modernkurumlarn doasn endstriyalizmin etkisi baznda inceledi.Ona gre kapitalist rekabet, ortaya kan endstriyel dzeninmerkezi zellii deildi ve Durkheim, Marxn byk nemverdii vasflardan bazlarn marjinal ve geici olarakgryordu ve ona gre kapitalist deil, endstriyel bir dzendeyayorduk35. [Weberde ise rasyonel ve brokratik bir dzenanlay hkimdi].

    Burada modern klasiklerden Auguste Comte, Karl Marx ve Max Webere

    yakndan bakmak, modern dnyann ilk eletiricileri ile sonrakiler arasnda, hatta

    bunlarla modern paradigma dndakiler arasnda oluan ayrm grmemize yardmcolacaktr.

    31Swingewood, a. g. e., s. 54.32Swingewood, a. g. e., s. 56.33Swingewood, a. g. e., s. 58.34Giddens, a. g. e., s. 20.35Giddens, a. g. e., s. 20.

  • 7/25/2019 mekan space

    38/129

  • 7/25/2019 mekan space

    39/129

    26

    pozitivizmin kkeni, Aydnlanmann materyalist felsefesineuzanyordu. Pozitivizm, felsefi ve sosyolojik bir hareket olarak,bilimin her trl bilginin temeli olduuna inanmay(adlandrld biimiyle, bilimcilii), toplum teorisinde istatistikianalizlerin kullanlmasn, toplumsal fenomenler iin nedensel

    aklamalar aranmasn ve tarihsel deiimin ya da insandoasnn temel yasalarn da kapsayan eitli farkl anlamlartayordu. Ancak on sekizinci yzyl Aydnlanma pozitivizmi zolarak eletirel ve devrimciydi; onun felsefi bireyciliinin veinsan aklnn temel ilkeleri, byk lde, dini ve gemiinkalnts olan toplumsal kurumlar dzenleyen Mutlakiyetidevletin irrasyonel glerini hedef almt. Kurumlarn, aklnilkeleriyle uyum iinde olmas gerektii ileri srlyordu. Bilgi,yalnzca deneyim ve ampirik irdeleme sayesinde edinilir:Gereklik, Tanryla kavranamaz.39

    Bilimciliin temelinin atld bu dnemde gerekliin de dnyevilie

    indiini ve akln da beeri olanla snrlandn gryoruz. Ne var ki bilimciliin tek

    ncl pozitivizm deildi. Bilimcilik baka isimler ve akmlarla da savunulan ve

    bunlarn altnda yatan temel bir anlayolarak varln srdrmtr.

    Yeniden Comtea dnecek olursak onun bilimcilii ve ilerlemecilii de

    dncenin pozitif aamaya geldii inancyla kuramlatrlmt. Comte felsefenin

    nce teolojik sonra metafizik olan genel halinden sonra nesnesi gzlemlenmi

    olgular olan nc ve son haline; pozitif felsefeye gelindiini dnyordu.40hal yasas olarak formle ettii pozitif felsefenin iinde bulunduu emada Comte,

    farkl teorik halin olduunu anlatr: Zorunlu hareket noktas olarak teolojik-

    kurgul-hal, gei aamas olarak metafizik-soyut-hal ve nihayet insan zihninin

    sabit ve belirgin hali olarak grlen pozitif-bilimsel-hal.41Comteun bu ayrmna

    yakndan bakmak bizim iin postmodern dncenin de modern dncede ikin

    olduunu sylememizi (bkz. Blm, 1. 3. 3. ) rneklemesi bakmndan da ilgin

    olacaktr. Gerekten de modern dncenin klasikleri arasnda anlan Comteun bu

    sistemi ok net olarak grld gibi izgisel tarih anlayyla rlm olmakla

    birlikte mutlak, neden ve akl yrtme kavramlarna ykledii anlamlar

    39Swingewood, a. g. e., s. 51.40Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, stanbul, 2001, s. 29.41Comte, a. g. e., s. 33.

  • 7/25/2019 mekan space

    40/129

    27

    asndan modern akl modern ve postmodern nveleriyle de birlikte nmze serer.

    yle ki;

    Teolojik hal, aratrmalarn, varlklarn kendine has doas, ilk ve

    son neden ve mutlak bilgilere ynelten insan zihnini ierir;

    Metafizik halde doast etkenlerin yeri soyut glerle

    doldurulmutur ve bunlar fenomenlere bizzat kendi balarna neden

    olurlar;

    Pozitif halde ise, mutlak kavramlar elde etmenin imkanszln

    kabul eden insan zihni, kendini yalnzca iyi dzenlenmi akl

    yrtmenin ve gzlemin kullanmyla fenomenlerin gerek yasalarn

    kefetmeye adamak iin fenomenlerin asl nedenlerini aramaktan vazgeer.42

    Ayrca pozitif sistemin olgunluu bir genel olgunun zel durumlar olarak

    gzlemlenebilen deiik fenomenlerin hepsini ele alabilmesindedir.43Fenomenlerin

    asl nedenlerini aramaktan vaz gememizi tleyen Comte, Fourierin s teorisini

    felsefi karakteri ok yksek dzeyde pozitif diye tanmlarken burada aratrmacnn,

    snn z doasn aratrmaya girimeksizin en nemli yasalar ve termolojik

    fenomenlerin en belirginlerini akladn belirtir ve insan zihninin kendini

    tamamyla pozitif bir dzenin aratrlmasyla snrlandrmasndan bahseder.44Comte

    burada aratrmacya soru sormay bir yerden sonra yasaklarken, beeri alanla

    snrlanan modern akl da rneklemektedir.

    lk olarak, Comteun bu emasnda, pozitif aamaya gelindiine gre, teolojik

    haldeki Mutlaka ynelmemizin yolu kapanmtr. kincisi Comte, bu nedenlerin

    yerine geirdii yasalarla pozitif sistemin deiik fenomenlerin hepsini birden ele

    alabilecei bir kapsamll elbette bir yanlsama olarak-, mutlakla balants

    kurulduunda gelecek gerek bir btnln yerine geirir ki beeri alanla

    snrlanma- bu da birinci ve ikinci neden anlayndan yoksunluunun onu, nedenleri

    tmden yadsmaya ya da yok saymaya getirmesiyle aklanabilir. ncs Comte,

    42Comte, a. g. e., s. 33.43Comte, a. g. e., s. 33.44Comte, a. g. e., s. 39.

  • 7/25/2019 mekan space

    41/129

    28

    Kllden kopula kurmaya alt bu yntemin doal bir sonucu olarak akl

    yrtmenin zel bir biimini tmden akl yrtmenin yerine koymutur. Yani akl

    yrtme ve gzlemi ille de metafizik ve teolojik olarak ayrd kutsaln

    referanslarndan asl nedeni aramaktan vaz getii iin akl yrtmenin ounla

    balantsn da keserek- ayr bir ey olarak dnmtr. Bu durumda Comte da bize

    ancak, bizi modern akln getirisi olan entellektel miyopluka (bkz. Blm 1. 4. )

    yatknlatrabilecek bir sistemin yntemini sunar.

    Sonu olarak Comteda rasyonellik ancak bu beeri alanla snrlanmolarak

    teori ve pratik arasndaki ilikileri rasyonel bir biimde dzenlemekle45 tanml

    hale gelir.

    1.3.1.2. Karl Marx

    nsan ve toplumu izgisel bir ilerleme anlay iinde ve beeri alann

    snrlar erevesinde ele alan dnrlerden biri de Karl Marxtr. O da modern

    anlamyla rasyonalitenin snrlar iinde modern insana eletirisini yapt modern

    kendi deyiiyle kapitalizmin- toplumun iinden imknlar sunmaya alarak nk

    referans noktas modern akldr- sistemli almalar dhilinde bu inancn

    kuramlatrmtr.

    Marxn eletirisini yapt modern toplumda ne varsa retim ilikileri

    yzden vardr. Marx kapitalizmin, sosyalist bir toplumsal formasyona doru evrilen

    bir toplumun imdiki bir ura olduunu dnr. Bu retim tarz snflamas ve

    kapitalist retim biimine gei anlay da ve daha sonra gelmesi sabrszlkla

    beklenen sosyalist ve komnist toplum- Marxn ilerlemeciliinin ya da bilimsel

    olan diyalektik materyalizminin- bir ifadesidir.

    Kapitalizm ncesi Ekonomi ekillerinde Marx, dier almalarnda da

    olduu gibi mlkiyetin evrimi zerinden deien retim biimini incelemeye alr.

    Kadim toplumlar ve ortaafeodal toplumu da bu incelemeye tabi tutan Marxnbir ilerleme anlay iinde incelemelerini yrtt gze arpmakla birlikte bunun

    tmden bir gelimeci anlayla yrtldn sylemek de kolay deildir. Fakat

    Marx modern anlamyla ilerlemecidir. Modern toplumu retim ilikileri ierisinde

    45Comte, a. g. e., s. 113.

  • 7/25/2019 mekan space

    42/129

    29

    inceleyerek eletiren Marxa gre insanlar ideolojinin bir sonucu olarak kendi

    yarattklar eylere inanrlar46 -bu da inanc yadsyan Marxn asl inancdr ve

    Marx da modern bir yanlsama iindedir-; insanlarn inanlar bylece bir tr

    ilkelliin ve bilinsizliin zerine oturtulur. nsanlarn znn bile aslen toplumsal

    ilikiler btnnden ibaret olduuna inanan Marx aslnda bu noktada Comtela ayn

    dzlemdedir. Marx kapitalist toplumun bir eletiricisi ve muhalifidir fakat modern bir

    eletiricidir. Eletirilerinde geleneksel dnceyi referans almak bir yana ideolojinin

    bir sonucu olarak grlen gelenein z kutsala referanslar- Marxn asl

    dertlerinden biridir zaten. Beer stn kendince iptal eden hmanist anlay aslen

    Marxn da hareket noktasn tekil eder.

    Asya tipi retim tarzn incelerken onun tmden bir gelimeci anlayta

    olmadn syledik. nk Marx mevcut toplumu da zaten vlmeye deer bulmaz.Fakat onun eski toplumlarda grd ve olumlad yn de beeri snrlar iinde

    kalmaktadr. Nitekim (Ne kadar dar ulusal, dinsel ya da siyas bir tanmlamaya tbi

    tutarsak tutalm) insann her zaman retimin amac olarak grnd eski toplum,

    retimin insann amac ve servetin de retimin amac bulunduu modern dnyadan

    ok daha vlmeye deer grnmektedir47, diyen Marx, burada da retimin insann

    amac olduunu eletirirken bunun olumlanacak bir st seviyesi olarak ancak insan

    yine bu olumsuz yere gnderecek olan hmanist anlaya kadar gidebilmektedir.

    Beer stn tanmayan modern kuramclarn sistemlerinde beeri alanla

    balayan zmleme tarznda geleneksel dncedeki btnln yerine genellikle

    toplum gemektedir. Nitekim Marxa gre de Birey, toplumsal varlktr48. Ona

    gre bireyin her trl varolukoulu onun toplumsallna baldr. nsann kendine

    yabanclamas da tmden maddi koullar ve retim ilikileriyle aklanr:

    Ekonomi politik, ii (emek) ile retim arasndaki dolayszilikiyi gznnde tutmamas sonucu, emein zndeki

    yabanclamay gizler. Geri emek zenginler iin tansklar

    (harikalar), ama ii iin yoksunluk (dnuement) retir. Saraylar,

    46Karl Marx ve Friedrich Engels,Almandeolojisi, stanbul, 1968, s. 27.47Karl Marx, Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri, Ankara, 1967, s. 91.48Karl Marx, 1844 El Yazmalar Ekonomi Politik ve Felsefe, Ankara, 1976, s. 193.

  • 7/25/2019 mekan space

    43/129

    30

    ama ii iin inler retir. Gzellik, ama ii iin solup sararmaretir49diyen Marx, yabanclamemek ten bahseder.

    Fakat dikkat edilirse mesele pratik olarak kapitalist retimle gelen gz alc

    bir dnyann ve lksn Marx tarafndan da ho karlanmamasndan ok bundan

    iinin faydalanmamasdr (eitsiz koullar). Bu durumda Marxist dnya grnde

    doal tahribat had safhaya getiren modern hayat tarznn ve dolaysyla dnya

    grnn ekolojik zaaflar da mevcuttur. Bugn dnyann yars bile yeryzndeki

    en zenginlerin (kapitalistlerin) yaam koullarna uysa, yeryzne ancak birka on

    yl biilebilecei sylendiine gre, zaten yaam tarzlarmzn nde gelen

    kapitalistler gibi olmamas insani sorumluluklarmz bakmndan hi de esef verici

    bir ey deildir.

    Elbette Marxn zmlemeleri ve eletirileri bu ynle snrl deildi. O okdaha farkl bir anlamda iilerin alma koullar ve onlardan kapitalist sistemin

    esirgedii zamann artdeerle retim aralarn elinde bulunduranlara akmasndan

    ikyetiydi. Bunun da tesinde, iiye yklenen olumsuz koullarn ve kendisine

    zaman ayramamasnn kritiini yapyordu, tabii insani olarak kendini

    gerekletirmenin kendi hmanist tanmlamalar dhilinde.

    Bu durumda toplumsal olarak kapitalizmin getirdii insani olmayan

    durumdan kurtulunduunda sorun da tmden hallolmuolacaktr. Ne var ki Marxn

    insanliinin bileenleri de tamamen modern ve hmanist dnya grnn

    rndr; maddi koullarn. Fakat Marxn maddi dnyasnda gerek bir insanl

    kuracak olan koullar Comteun umduu koullardan farkl olarak devrimcidir.

    Entellektel miyopluu kendisini snf mcadelesi, mlkiyet, toplumsal

    koullar, emek vb. kategorilere hapseden Marxa gre, Gnmze kadar btn

    toplumlarn tarihi snf mcadeleleri tarihidir50. Bu mcadelede imdi olumsuzlanan

    Marxn kurgusunda- burjuvazi ve ykselii beklenen ve olumlanansa ii snfdr.

    Marx bu olumsuzlamann iine o derece gmlmtr ki burjuva ailesinin dayandtemeli bile sermaye ve zel kr olarak grmektedir.51YineManifestoda, Avrupada

    iilerin yce emekleriyle ktay batanbaa rmesi beklenen demiryollar ve kol

    49Marx ve Engels,Almandeolojisi, s. 156.50Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist Partisi Manifestosu, Ankara, 1968, s. 25.51Marx ve Engels, Komnist Partisi Manifestosu, s. 67.

  • 7/25/2019 mekan space

    44/129

    31

    gezen heyulann sonunda gerekleecek kutsal bakaldrs ve olgunlamakta olan

    tm maddi koullar sayesinde52toplumsal bir varlk olarak grlen bireyin kurtuluu

    da heyecanla beklenen ve pek yakn bir mjde olarak grlmektedir. Eer kabul

    edenler olursa- Sovyetler Birlii yurttalarn tarihin kurtulua eren ksmetli

    insanlar olarak grrsek, yazk ki tarih boyunca bu kk aznlktan baka kurtulua

    erip de u dnyadan geen kimse olmamtr.

    1.3.1.3. Max Weber ve Rasyonalite

    Modern klasikler arasnda adndan en ok sz ettiren dnrlerden biri

    kukusuz Max Weberdir. Weber aslnda, hem dnem olarak Marx ve Comtedan

    sonra gelmekte, hem de bu iki dnre gre daha genibir gras ve inceleme

    yntemi sunmaktadr.

    Modern toplumu daha ok kapitalist bir sistem olarak deerlendiren Marxtan

    sonra Weber modernlii, yalnzca ekonomik bir alt-yapnn rn olan bir

    perspektiften ele almann ok uzanda onu ok bileenli bir durum olarak

    dnmtr ki tek-nedenli aklama biimi zaten Webere gre doru bir yntem

    deildir. Modern toplumu birok ynyle ele ald konular bilimden siyaset ve

    kltre ok geni bir deerlendirmeler btn iinde yer alr- ele alp inceleyen

    Weber bu incelemeyi temel knoktas olarak rasyonalite etrafnda srdrmektedir.

    idemin de belirttii gibi Weberci proje modernite ve rasyonalite balamnda biryeniden ina olarak yorumlanabilir:

    Bu yeniden inda rasyonalite gerek niteliinde toplumsal biroluum olarak anlalmal, modernite ise toplumsalrasyonalitenin tarihsel bir vargs olarak deerlendirilmelidir.Rasyonalite kavramna toplumsal sfatn eklediimizde,kanlmaz olarak moderniteyi tartacaz, nk rasyonalitekendi gizilgcn modernitede gerekletirmi, moderniteningereklemesine de belirleyici bir ilgi gelitirmitir. Weber,modernliin tarihsel oluumunda bu istikmetteki gdleri

    tadn; imdiye kadar varolmu btn fikr ve davransalrntlerin, youn bir ekilde bilinliliin modern yaplarformunda ve toplumsal modernizasyonun altsistemlerinde

    52Marx ve Engels, Komnist Partisi Manifestosu, s. 56.

  • 7/25/2019 mekan space

    45/129

    32

    rasyonalitenin gereklemesine katkda bulunduklarnvarsaymtr. 53

    Rasyonaliteyi ele altarznn ortaya koyduu kadaryla da Weberde modern

    akl zsel grnmektedir. Modern anlamda rasyonalite anlay rnein Protestan

    Ahlak ve Kapitalizmin Ruhunda54 ne ksa da Weber, Ekonomi ve Toplumda

    (Economy and Society) sosyal eylemi her ynden ele alm grnmektedir:

    Amalanm bir sonuca ulamak bakmndan ara rasyonel instrumentally

    rational (zweckrational)-, baz etik, estetik, dinsel ya da baar ihtimalinden bamsz

    dier davran formlaryla belirlenen deer-rasyonel value-rational

    (wertrational)-, aktrn zel etkilenim ve duygularyla belirlenen duygulanmsal

    affectual- ve geleneksel traditional- eylem tipleri55 (Weberin de hatrlatt

    ekliyle elbette saf tipler pure form- olarak). Fakat rasyonellii akllca olan

    anlamnda ele alrsak ki ne Weberde ne de herhangi baka bir modern dnrde

    Gunon, Nasr ve Lingsde ortak bir vurgu olarak yer alan intellect/akl ve ratio/zihin

    (ya da us diye evriliyor) orijinal ayrmlar genel olarak yer almadndan elimizde

    kalan tek aklllk kavram olarak imdilik biz de rasyonaliteyi dnrsek-

    geleneksel dncede akllca olan tam tersine, Weberin mutlak bir deere (an

    absolute value) endekslendii oranda irrasyonel olacan syledii56 deer

    rasyonel eyleme de denk debilir. Burada Weberin mutlak deer tanmlamasnn

    modern anlamda ele alnm olabileceini de hesaba katmak gerekecektir. nkWeberde de geleneksel dncede aslen grelilik alanna giren davran biimleri

    modern anlamyla mutlaklatrlarak alglanmaktadr. Bunun bir rnei olarak da

    Weberin Meslek Olarak Siyaset adl makalesinde ska deindii mutlak erekler

    ahlak ve sorumluluk ahlak ayrmn57mutlaklatrmasn verebiliriz. Daha ak

    bir ekilde ifade edebilmek iin Weberin net olarak ortaya koyduu bu ayrtrmay

    buraya almak modern akln bu temel amazn greli olann mutlaklatrlmas-

    daha yakndan grebilmemiz asndan yerinde olacaktr:

    Ahlaki nedenlere dayanan btn davranlarn, tmyle farkl, ztve badamaz iki ilkeden birinden kaynaklandn bilmeliyiz:

    53Ahmet idem,Birmkn Olarak Modernite Weber ve Habermas, stanbul, 1997, s. 115.54Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara, 2005.55Max Weber, Economy and Society, VolumeOne, Berkeley, 1978, s. 2426.56Weber, Economy and Society, VolumeOne, s. 26.57Max Weber, Sosyoloji Yazlar, stanbul, 1993, s.118.

  • 7/25/2019 mekan space

    46/129

    33

    Mutlak erekler ahlak ve sorumluluk ahlak. Bu demekdeildir ki mutlak erekler ahlak sorumsuzlukla zdetir, ya dasorumluluk ahlak ilkesiz oportnizmle ayn eydir. Elbettekimse byle bir ey syleyemez. Ancak, bu iki ahlaktankaynaklanan davranlar arasnda dalar kadar fark vardr.

    Mutlak erekler ahlakna gre, dinsel terimlerle, Hristiyan doruhareket eder ve sonular Tanrya brakr. Sorumluluk ahlaknagre ise, kii, eylemlerinin nceden kestirilebilir sonularnnhesabn vermek zorundadr.58

    Oysa geleneksel dncede bu iki ilke hi de badamaz deildir. Bir mmin

    hem mmin olmasnn gerei olarak Tanrnn rzasna uygun olarak hareket

    etmekten baka bir yne sapmamal ve hem de yine ayn rzay gzeterek yerine ve

    zamanna gre muhsin de olmal; yani sorumluluk ahlakyla hareket etmelidir.

    Bu iki ahlak, birbiriyle brakalm zt ve asla badamaz olmay, hem de rahatlkla

    yan yana durabilir ki gerekte de byle bir ayrma zaten yoktur. Burada Weber hem

    zselcilie dmektedir, hem de sorun onun tipik bir modern tavr olarak ahlak

    ayrtrmasndan ve ayr bir alan olarak ele almasndan kaynaklanyor olabilir. Bunun

    bir rnei olarak da onun politikac ve bilim adamna bitii farkl ahlaki rollerdir ki

    burada kendini beenmilik, akademik ve bilimsel evrelerde bir tr meslek hastal

    olarak belirlendikten sonra Weber bu duruma bilim adam iin vize verir nk kural

    olarak bunun bilimsel almay olumsuz etkilemediini syler.59 Burada modern

    akln ok nemli ve zerinde durulmas gereken bir sonucu olarak bilim iin bilim

    ya da herhangi bir eyin kendi iin olmas anlaynn da gelitiini grmekteyiz.

    Geleneksel dncenin temsilcilerinden Gunon da bu noktaya dikkat ekerek,

    geleneksel dncede bunun hibir zaman yer almadn belirtir ki geleneksel

    dncenin temel referans noktalar daha sonra ele alnacaktr. Yeniden mutlak

    erekler ve sorumluluk ahlakna dnecek olursak, modern bir bakla ele almaya

    devam edildiinde Weberin de belirttii gibi elbette mutlak erekler ahlak amalarn

    aralar hakl klmas konusunda iflas etmekten kurtulamayacaktr60 fakat unu da

    unutmamak gerekir ki Weberin bununla kastettii de modern davranbiimlerine

    tekabl etmektedir. Weber modern bir toplumun fikir adamdr ve kendisi de bu

    dnya gryle donanmtr.

    58Weber, Sosyoloji Yazlar, s.118.59Weber, Sosyoloji Yazlar, s.114.60Weber, Sosyoloji Yazlar, s.119.

  • 7/25/2019 mekan space

    47/129

    34

    Bunun bir baka sonucu da Weberin geleneksel dnceyi gerek anlamda

    kavrayamamasyla alakal olarak farkl geleneksel formlar yanl yorumlamas ve

    oryantalist yndr. Onun oryantalizmi, Avrupa kapitalizminin douunu bir dizi

    kltrleraras karlatrmalar balamnda aklama abasndan

    kaynaklanmaktadr.61 rnein Weber, ondokuzuncu yzylda Batda slm

    hakknda geerli olan yanlbilgiler nedeniyle, slmn hazc ve ehvet dkn bir

    din olduunu sanyordu62. Onun tanm slm kendi kltrnde oluan din

    anlayndan grebilmekten teye de gidememektedir. Nitekim Weber bu konuda

    lk dneminde slamiyet, dnya fatihi savalarn dini ve disiplinli mcahitlerin

    valye rgtyd. Tek eksii, Hal Seferleri devrindeki Hristiyan benzerlerinde

    grlen cinsel yasaklamalard63 gibi s bir alglamaya sahiptir. Zaten Weberin

    bak as farkl geleneklere bakarken kapitalizmin retilip retilmemesi referansnoktasndan hareketle ekillenmektedir. Protestan Ahlaknda Weberin nsz bunu

    tartmasz dorular: Bgn bilim geerli saydmz bir gelime dzeyi iinde

    yalnzca Batda vardr diyen Weber Hint geometrisinin ussal kantlama

    ynteminden yoksun oluundan, ussal bir kimyann Bat dnda hibir kltrde

    gelimemi oluundan ve salam dn biimlerinin yalnz Batya zg

    oluundan bahseder.64 Anlalan Weber geleneksel bilimleri hibir ekilde dikkate

    almamakta, bunun sonucu olarak da Batda grd bilimsel etkinlii tarihte biricik

    bir konuma ykseltmektedir ve kltr tarihinin emekleme dneminden bahsedenWeberin65 bu deerlendirmesinde ikin olan ilerleme anlaynda geerli saylan

    gelime dzeyi elbette bat merkezci ve modern anlamda dnyev, sekler, madd bir

    gelime dzeyidir. Burada bat kltrne zg bir ussallkn olduunu belirten

    Weberin66 almasnda referans noktas olan ussallk da bu ussallktr. Ayrca

    Weber slm deerlendirirken slmda ahlkn deersel boyutu zerinde durmam

    ve ortaya kan pratiklerin ya da etik denebilecek anlaylarn Kurn ve Snnetle

    61Necdet Suba, Oryantalist Sylemin Sosyolojisi,Bilgi ve Hikmet, Say: 6 (Bahar 1994), s. 109.62Ruud Peters, Kalvinizm, Weber ve slm Fundemantalizmi ,Bilgi ve Hikmet, Say:3 (Yaz 1993),s. 103.63Weber, Sosyoloji Yazlar, s.229.64Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 13-14.65Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 16.66Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 23.

  • 7/25/2019 mekan space

    48/129

    35

    olan balantsna dikkat etmemitir67 ki zaten slm Weberin anlamlandrma

    sistemi iinde ne model dinler tanmnn ne de ahlaki ve asketik ynyle tanml

    misyoner dinler tanmnn68 iine sktrmak mmkndr. Aydnn yerinde

    tespitleriyle devam edecek olursak;

    Webere gre slmn dnyev nitelikli bir verim (ona grekapitalizm) retemeyiinin sebebi bir burjuvazinin olumasnafrsat vermeyecek trden bir siys kktencilik, zerk ehirlerinkurulamay, hukukun zgr olamay ve zel mlkiyettekibelirsizliktir. Bu ve benzeri olgularn temel dayana isepatrimonyalizmdir. lgi ekicidir ki Weber, Protestanlktaarad prtenizmi burada gsterme ihtiyac duymamakta,dorudan kapitalistlemenin engellerinden sz etmektedir.69

    Burada Weberin batmerkezcilii olduka nettir. Bu bak as Weberin

    aklamas devam ettike bizi incelemenin gerek muhtevasndan uzaklatrmaya

    devam eder:

    Webere gre hukuk iin benzeri eyler sylenebilir.Patrimonyalizmin imkn tand oranda bir hukuk var olabildi.Onun kriterlerine gre en ideal hukuk ekli olanrasyonel/biimsel (yani hem aklc hem de yargnnsubjektivitesinden kurtulmu bir objektif hukuk sistemi) yerineslm hukuku irrasyonel/biimsel bir hukuk dzeyinde kald.70

    Sonu olarak yine Weberin burada yargnn biimi ile, hukukun ieriini

    birbirine kartracak kadar keyf genellemelere bavurduu grlmektedir.71Bunun

    da tesinde Weber, konunun zyle ilgili tamamen yanlfikirler ne srer. Mesel

    takv aslnda, Weberin slmn kurtuluu olmad iddiasnn aksine, ilk bakta

    kulun bir mnev arnma yoludur ve slamn temel zelliklerinden biridir.72

    Aslnda bizim modern akl balamnda Weberin oryantalizmine de

    atfettiimiz yukardaki btn bu deerlendirmelerde dikkat etmemiz gereken

    ncelikli bir nans vardr: Weberin bu oryantalist olarak nitelendirilen gr

    asnn ve deerlendirme kapasitesinin yetersizliinin temelinde yatan husus salt

    67Mustafa Aydn, Dinin Dnyevleme Sorunu Protestanlk ve slm, Bilgi ve Hikmet, Say: 2(Bahar 1993), s. 47.68Weber, Sosyoloji Yazlar, s.243244.69Aydn, a. g. m., s. 48.70Aydn, a. g. m., s. 48-49.71Aydn, a. g. m., s. 49.72Aydn, a. g. m., s. 49.

  • 7/25/2019 mekan space

    49/129

    36

    zahiri bir deerlendirmede kalmas klasik sosyolojik pratiin de kanlmaz bir

    sonucu olarak- ve geleneksel dnceyi yalnzca modern akln ussall

    zaviyesinden fark edebilmesi dolaysyla onu kavrayamamasdr. nk aadaki

    blmlerde de ele alnaca gibi byle bir durumda Elisabeth zdalgann dikkat

    ektii nemli bir sorunsal olarak, dinsel muhtevalarn znden bakldnda bylesi

    yorumlarn dsal ve ar derecede basitletirilmi ve eksik, dolaysyla yanl

    yorumlar olduu grlecektir73 (blm 1. 4.). Bu da modern akln kanlmaz bir

    sonucu olarak karmza kar.

    rnekleri oaltmak mmkndr. Burada Weberdeki modernist ve

    determinist eilime son bir rnekle deinmek yerinde olacaktr:

    Modern toplum, bireysel veya toplu olarak bir gce sahipolmayan birok muhalif tanr retmektedir. nk modernite,bilginin gelimesi, uzmanlk alanlarnn gittike artmassebebiyle, dier btnlkleri bozulur, snrsz yorum imkniinde ortak izgiler kaybolur. (Bir bakma toplumlar sitednemlerinin politeizmini yaarlar) [] dn Protestan etik (din)toplumu determine ederken bugn artk toplumlar dinleridetermine etmektedirler.

    Weber bu sreci genelleyip evrenselletirme eilimindedir. Yaniona gre din ve toplum fark sz konusu deildir. Esasen tmtoplumlar bu tek trden olan sreci yaamakla karkaryadrlar. nk rasyonal verimleri sahiplendike diningerisindeki bysel dnya yklmakta, din olan ile dnyevolan gittike birbirlerinden ayrlmaktadr.74

    Temel bir sorun udur ki Weber burada dinlerin ierii konusunda

    muhtevaya inemediini grdmz zere- bir ayrm yapmamaktadr (belki merkez-

    evre oluumunun da bir etkisi sonucu, sonraki blmlerde ele alnacak olan

    Trkiyedeki aydn tavr olarak da yerleen bir din anlay):

    Halbuki gnmzde Din Sosyolojisinin bize gsterdii bir ilkevar: Din ve toplumun (veya toplumsal rnn) karlkl olarakbirbirini etkilemesinin yannda bu etkileim, ilikiye giren dininnitelii ile de yakndan ilgilidir. Eer bir din (veya srece katlandin ilke) toplumsal artlarn bir rn veya ona indirgenebilenbir eyse burada din her haliyle toplum tarafndan determine

    73Elisabeth zdalga, Din din midir yoksa baka bir ey midir? Dinsel fenomenleri indirgeyici(redksiyonist) yaklamlarn bir n eletirisi,slami Aratrmalar, Say:2 (Nisan 1989), s. 3031.74Aydn, a. g. m., s. 53.

  • 7/25/2019 mekan space

    50/129

    37

    edilecek demektir. Ama toplumsal artlar st bir temeli bulunandin, toplumlar belirleme ve onun snrlarn aabilme potansiyelimknna sahiptir.75

    Her biri farkl alardan modern toplumu ele alp aklamakla ve modern

    topluma farkl ynden eletiri yneltmekle yukarda adn saymadklarmzla birlikte

    bir dizi modern dnr ve modern klasikler, kendi toplumsallklarn ve varolu

    durumlarn modern akln gr asndan aklamaya almlardr. Her aklama

    kendi iinde zellemiolmakla birlikte tm kavramsallatrma ve tipolojiler aslnda

    modern toplumun bir ynne iaret ederken farkl perspektiflerin yer ald bu

    aklamalar ayn dzlemin; modern paradigmann ve modern akl rndrler.

    1.3.2. Modern Dnyann Eletiricileri: Gemiten Bugne Ana izgiler

    Yirminci yzyln modernlii sorgulatc gelimeleriyle birlikte, on sekizinci

    yzyldan on dokuzuncu yzyla dek gelen iyimser havann dalmasyla modernlik

    yeniden kendi iinden eletirilir olmutur.

    Modernliin ilk kuramclarnn modern toplumu farkl ynlerinden ele alp

    tanmlamas ve modern toplum iin umutlarn bu tanmlamalarn zerine ina

    etmelerine karlk, yirminci yzylda modernlie bak alarnda daha eletirel ve

    muhalif tavrlarn gelimesiyle ciddi bir krlmann yaandn gryoruz. Bu

    krlmann akla gelen ilk temsilcileri Frankfurt Okulu mensuplardr.

    1.3.2.1. Frankfurt Okulu

    Dnce tarihinde kurumsal olarak, 3 ubat 1923te, Frankfurt

    niversitesine bal olarak Toplumsal Aratrmalar Enstits adyla kurulan

    Frankfurt Okulu ya da Eletirel Kuram diye bilinen okul, Marksist kuramn farkl, n

    belirleyici bir biimde felsefi ve Hegelci yeniden yorumlamalaryla, dier yandan

    Sovyetler Birliindeki devlet ve toplumun gelimesinin artan eletirel bir

    deerlendirimiyle belirlenen ve Bat Marksizmi olarak bilinen ve 1960lardan

    itibaren Yeni Sol olarak ortaya kan geni bir dnce hareketinin bir ksmn

    oluturmutur.76Okul kinci Dnya Savayla gelen sorunlu bir dnemde bir mddet

    dalm, Nazilerin iktidar ele geirmesi, Okulun dalmasna ve mensuplarnn

    75Aydn, a. g. m., s. 54.76Besim F. Dellalolu, Bir Giri: Adorno Yz Yanda, Cogito, Say: 36 (Yaz 2003), s. 15.

  • 7/25/2019 mekan space

    51/129

    38

    almalarn farkl yerlerde srdrmelerine neden olmasnn yan sra, eletirel

    teorinin belki daha da glenmesine neden olmutur. Theodor Adorno, Georg

    Lukacs, Max Horkheimer ve Herbert Marcuse Okulun nde gelen isimleridir.

    Bugnse ikinci kuak temsilcisi olarak Jrgen Habermas anlmaktadr.

    Eletirel Teori kavram, Horkheimer tarafndan 1937 ylnda, Eletirel ve

    Geleneksel Teori adl makalede, eletirel teori kavramnn farkl bir teorik oluumun

    adlandrmas olarak gelitirilmitir.77Horkheimern ierisinde insan mutluluunun

    asli olduu pratikle ilikili bir teori kavramna yaslanarak var olan felsefe anlayna

    kar kmas ve beeri bilimler arasndaki szde ayrmlar dikkate almamas zerine

    kurduu eletirel teoride, Marxizmin yenilenmesi ve yeniden tanmlanmas ynnde

    bir ar da vard.78Geleneksel ve eletirel teori arasndaki ayrt edici izgi teorinin

    toplumsal yeniden retim srecine yardm etmesi ya da bu srece ykc bir niteliktamas olarak tanmlanm, eletirel teori toplumsal tarihsel srece negatif bir

    tavr taknmtr.79

    Marcuse eletirel teoride insan ve dnyasnn btnln insann toplumsal

    var oluu ierisinde aklamay savunur. Dolaysyla ekonomik olan, bu var oluun

    sadece bir parasn oluturmaktadr, daha fazlasn deil.80 Marcuseye gre akl,

    zgrle bir engel olarak grlen verili olann eletirel yarg mercidir ve bask

    ve tahakkmn karsnda akl, zgrlkle zdehale gelmektedir.81

    Okulun gl Aydnlanma eletirisi,

    evrensel akln gereklik tutkusunun, tikel akln denetlenebildiive ynlendirilebildii lde gereklik belirlenimiyle yerdeitirdiini anlatr ve bu durumda Aydnlanma diyalektiiningeri evrilemez bir sonucunu oluturan tabiat zerindekitahakkmn insan zerinde bir tahakkme de yol amas olgusuda bu yer deitirmenin bir gstergesidir.82

    znenin nesne tarafndan tahakkm altna alnd bir dnyann temsili olarak

    mitin yerini, znenin nesneyi (dierinin nesneletirilmesi de ierilmek zere)

    77Ahmet idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, Ankara, 1997, s. 38.78idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 38.79idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 42.80idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 43.81idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 44.82idem,Akl ve Toplumun zgrleimi, s. 49.

  • 7/25/2019 mekan space

    52/129

    39

    tahakkm altna ald ve balangta aksini vaat etmesine ramen, hkimiyet

    ilikisinin hl srd bir Aydnlanma almtr.83Yine idemin ifadelerine gre,

    Horkheimer ve Adorno, zne ve nesne arasndaki ilikiden kaynaklanan zorunlu

    tahakkm formlarnn varln kabul etmilerdi; oysa Aydnlanma bu olguyu inkr

    etti ve tahakkm mite zg bir durum olarak deerlendirdi.84Fakat Adornonun

    Minima Moralias tam bir reddiye olarak eletirel teoriyi talandrmtr.85 Burada

    her ey iin abartl bir eletiri mevcuttur ve insan neyin kabul edildiini alglamakta

    glk ekmektedir. Adorno dnyadan derhal ayrlmak isteyen ama nereye

    gideceini bilemeyen rahatsz bir yolcu gibi konumaktadr burada.

    Aydnlanmann kendi ideallerine ihaneti, Adorno veHorkheimern Aydnlanmann Diyalektii yaptnn anatemasdr. Frankfurt Okulunun en gl yanlarndan biri,aydnlanmay yeni batan yazmalardr. Getirdikleri toplumsaleletiri, bir bakma modern akln eletirisidir. Bunun temelindede aydnlanmann ulat sonular yatmaktadr.86

    Aydnlanmann Diyalektiinde Horkheimer ve Adorno, aydnlanma