Medine-i Urfa Vakıflar Birecikli

Vakflar Dergisi37. Say

Vakflar Genel Mdrl YaynlarAnkara - 2012

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37II

Vakflar DergisiYl: Haziran 2012 - Say: 37

Hakemli Dergidir.Haziran ve Aralk olmak zere ylda iki kez yaynlanr.

Sertifika No : 16651 ISSN : 1011-7474

SahibiVakflar Genel Mdrl Adna

Dr. Adnan ERTEM

Yayn KoordinatrBurhan ERSOY

Sorumlu Yaz leri MdrAdnan TZEN

Yayn YnetmeniMehmet KURTOLU

EditrlerHseyin INAR, Fatih MDERRSOLU

MusahhihSaliha AYDOAN

ngilizce DzeltiAdem KARACA

Yayn Kurulu Prof. Dr. Abide DOAN Hacettepe niversitesi Prof. Dr. Mehmet Z Hacettepe niversitesi Prof. Dr. A. Nezihi TURAN Anadolu niversitesi Prof. Dr. Musa YILDIZ Gazi niversitesi Do. Dr. Hseyin INAR Yldrm Beyazt niversitesi Do. Dr. Evgenia NAL Bilkent niversitesi Do. Dr. Yunus KO Hacettepe niversitesi Yrd. Do. Dr. Fatih MDERRSOLU Hacettepe niversitesi Dr. Murat YILMAZ Cumhurbakanl Gen. Sek. Danman

Yayn Danma Kurulu Prof. Dr. Hakk ACUN Gazi niversitesi Prof. Dr. Ahmet AKGNDZ Amsterdam niversitesi Prof. Dr. Ali Fuat BLKAN Altn Koza niversitesi Prof. Dr. Enver AKAR Frat niversitesi Prof. Dr. Gza DVD Macar Bilimler Akademisi Prof. Dr. Abdullah EKNC Harran niversitesi Prof. Dr. zer ERGEN Bilkent niversitesi Prof. Dr. Sreyya FAROQH Bilgi niversitesi Prof. Dr. Halil NALCIK Bilkentniversitesi Prof. Dr. Mahmut KAYA stanbul niversitesi Prof. Dr. Zekeriya KURUN Marmara niversitesi Prof. Dr. Heath W. LOWRY Baheehir niversitesi Dr. Rhoads MURPHEY University of Birmingham Prof. Dr. lber ORTAYLI Topkap Saray Mzesi Bakan Prof. Dr. Hsrev SUBAI Fatih Sultan Mehmet niversitesi Prof. Dr. Ayl TKEL YAVUZ Orta Dou Teknik niversitesi Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ Atatrk Trk Dl ve Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. lhan YILDIZ Karatekin niversitesi Do. Dr. Mahmut AK stanbul niversitesi Yrd. Do. Dr. A. Vefa OBANOLU stanbul niversitesi Evangela BALTA Ulusal Yunan Aratrmalar Vakf / Yunanistan

Yayn ve Danma Kurullarndaki isimler unvan ve soy adna gre alfabetik olarak sralanmtr. Dergimize gnderilen yazlar, nce yayn kurulunca incelenir ve uygun bulunanlar, deerlendirilmek zere alannda almas ile

tannm iki hakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Dergide kan yazlar kaynak gsterilerek iktibas edilebilir. Yaynlanan yaz, belge ve fotoraflarn her trl hukuki mesuliyeti yazarna aittir.

Yazma Adresi: T.C. BABAKANLIK

Vakflar Genel Mdrl Kltr ve Tescil Daire BakanlVakflar Dergisi Atatrk Bulvar. No: 10 06050 Ulus / ANKARA / TRKYE

Tel: (0312) 5096000 . Faks: (0312) 324 47 22 e-posta: yayin(a)vgm.gov.tr web: www.vgm.gov.tr

Yapm:Semih Ofset S.E.K. Yaynclk

Tasarm & Bask:www.semihofset.com.tr 0 312 341 40 75

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37III

TAKDM

Genel Mdrlmzn sreli yaynlar arasnda yer alan Vakflar Dergisi, ilk saysndan bu yana izgisini ve ilim dnyasndaki arln koruyarak yayn hayatn srdrmektedir. 1938 ylnda ilk saysyla yayn hayatna ba-ladnda Tarihin her devrinde, Trk dnyasnn her yerinde, itimai ha-yatta, kltr hayatnda, sanat ve imar sahalarnda byk bir varlk olarak gze arpan Vakf messesesi ve ortaya koymu olduu eserler ilmi usul-lerle tetkik ve izaha deer mevzudur. Trk medeniyetine ve abidelerine ait ettleri ihtiva eyleyecek ve imdilik gayri mevkut neredilecek olan Vakflar Dergisi bu hizmeti ifaya alacaktr nszyle km ve o gnden bu gne Vakf messesini kltr, sanat, edebiyat, estetik, mimari, ekonomik ve sosyal balamda inceleyerek byk bir klliyat meydana getirmitir. Bu ynyle yetmi drt yllk gemiiyle kltr hayatmzda mstesna bir yer edinmitir.

Vakflar Genel Mdrl olarak dergimizin ilim ve kltr hayatndaki arlnn bilinci ve sorumluluu iinde, bir yandan Vakf konusunda a-lmalar yapan aratrmac ve yazarlar bilgi, dokman ve yaynlar ile des-teklerken, dier yandan da bu konuda dikkate deer almalar yapan ara-trmac yazarlarn eserlerini yayn yoluyla Vakf kltr ve medeniyetinin geliim ve tantmna katk salanmaktadr. zellikle son yllarda yaymla-dmz 2002-2012 Restorasyonlarmz, ran, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistanda Osmanl Vakflar, Tarihte lgin Vakflar, Bir Medeniyetin zdm Vakflar ve her yl mutad olarak yaynladmz Vakf Haftas Sempozyum Kitaplar bunlardan sadece bir kadr. Vakf konusunun daha geni kitlelere ulamas ve daha iyi anlalmas iin bu tr yaynlarmz de-vam edecektir.

Akademik anlamda byk bir boluu dolduran dergimiz, her yeni says ile birlikte ierik asndan daha zengin ve daha hacimli olarak yaymlanmak-tadr. zellikle hakemli olarak yaymlanmaya balad 32. saydan bu yana dergimiz, bata akademik camia olmak zere, farkl kesimlerden byk ilgi ve alaka grmektedir. Bu ilgi ve alaka dergimize gnderilen makale saysna yansmaktadr.

Hakemli olarak nc ylna giren dergimizin Yayn Kurulunda bir yeni-leme ihtiyac domu ve bu erevede bir takm deiikliklere gidilmitir. Bu balamda gerek Yayn Kuruluna gerekse Yayn Danma Kuruluna yurt iinden ve yurt dndan yeni isimler eklenerek dergimiz daha da glendi-rilmitir. Dergimizin daha nceki saylarnda Yayn Kurulunda yer alan ve emei geen hocalarmza katklarndan dolay teekkr ederiz.

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37IV

Dergimiz, elinizdeki bu saymzla birlikte daha bir glenmi ve yenilen-mitir. Birbirinden deerli makalelerin yer ald olduka hacimli olan bu saymza emei geen herkese teekkr ederim.

Yeni saylarda bulumak dileiyle

Dr. Adnan ERTEM

Vakflar Genel Mdr

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37V

NSZVakflar Dergisinin 37. Says ile sizlerle yeniden buluuyoruz. Dergimize ilgisini esirgemeyen yazarlara, hakemlere, akademisyen evreye, brokratlara, okuyuculara ve kurumlara katklarndan dolay teekkr bir bor biliriz. Son saylarla birlikte ierii zenginlemekte olan dergimize akademisyenlerce yaplan atflarn artmakta oluu, yayn izgimizin doru olduunu vurgulamakta ve evkimizi artrmaktadr. Vakflar Dergisinin yeni saysnda da Vakflar, Vakfiyeler, Vakf Tarihi ve Sanat Tarihi ieriinde ele alnan almalar yer almaktadr. Makale ieriklerine bakldnda, vakflarn temel konularnn ariv belgelerine dayal olarak sadece Trkiye ile snrlandrlmad, Orta Dou ve Orta Asyaya kadar uzanan geni bir yelpazede ele alnd grlmektedir.

Dergimizde yer alan makaleleri tantacak olursak; Halil Paa bn Pir Vakfiyesi konulu makalede, orijinal nshas stanbul Arkeoloji Mzesinde ve bir nshas da Vakflar Genel Mdrl Arivinde kaytl bulunan vakfiyeyi tantma yoluyla hem vkf Halil Paann kimliine ulalmakta hem de sz konusu vakfiyenin zengin ierii ortaya konulmaktadr.

Dergimizde yer alan ikinci makalede ise, Samsunda ortadan kalkan ve varl da unutulan, Sultan Abdlaziz adna yaplan bir namazghn gnmze ulaan kitabesi ile yine Samsunun Vezirkpr ilesinde bulunan Kprl Mehmed Paa Namazgh tantlarak deerlendirmeye tabi tutulmutur.

Bir baka alma ise Vakflar Genel Mdrl Arivinde yer alan defter serilerinden olan Hurufat Defterleri zerinedir. almada, Kangr (ankr) Kazas rnekleminde bir taraftan sz konusu defterlerin kayt usul anlatlrken bir taraftan da ankr vakflar ve vakf eserleri tespit edilmitir.

Elazn Baskil ilesindeki zviyenin konu edildii Baskil (Elaz) Yresi Zaviyeleri adl alma, bir zamanlar zviyelerin faaliyetleri, tahsis edilen vakf gelirleri ile birlikte ileyiini anlatmaktadr.

Trk Kltr tarihi iin nemli kentlerden birisi olan Semerkandda Hz. Muhammedin yeeni Kasm b. Abbasn mezarnn etrafnda sonradan yaplan trbelerle oluan yaplar topluluu ah- Zinde (Yaayan ah) olarak isimlendirilmitir. Semerkand ah- Zinde Yaplar konulu aratrma, bu trbeler topluluu ile onlara balantl din yap ve mtemilat konu

edinmektedir.

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37VI

Osmanl vakf sisteminin bir paras olan para vakflarnn ksaca tantmnn

yapld almada, stanbul Mftl Meihat Arivinde kaytl

eyhlislm mer Hsmeddin Efendi ve Kazasker Mehmed Vahid Efendiye ait para vakflarnn muhasebe defteri deerlendirilmitir.

Osmanl dnemi maden eserlerinde yaygn bir figr olarak karmza kan

ejder motifi, ikonografik bir yaklamla yazarmzn makalesinin ieriini

oluturmaktadr. Dergimizde yer alan bir baka makalede ise, Ankarann

ereflikohisar lesine bal bir kyde gnmzde kullanlmayacak duruma

den bir camiyi belgelemeyi amalamaktadr.

Medine-i Urfa eriye Sicillerine Gre Urfa Kazasnda Vakflar konulu almasnda yazar, 1845-1899 yllar arasndaki zaman diliminde

dzenlenerek Urfa eriye Sicillerine kaydedilmi olan vakfiyeleri tantmay

amalamtr.

Tercme edilerek dergimizde kendisine yer bulan bir baka makale ise, tarihi

sre ierisinde Filistin topraklarnda kurulan slam vakflarn 1948den bu yana maruz kald hak ihlallerini konu edinmektedir. Arap kylerinin tahrip

edilip boaltlmas, Filistin mlklerinin ounun ve bu arada slm vakflarn

mal varlklarnn el deitirmesi, makalenin konusunu oluturmaktadr.

Osmanl corafyasnn Orta Doudaki geni bir corafi alannn eyalet

merkezi olan amn 1535 ylnda yaplan tahriri, Devlet Arivleri Genel

Mdrl tarafndan 1535 Tarihli am Mufassal Tahrir Defteri adyla kitap haline getirilmitir. Dergimizdeki son makalede am eyaletinin sosyal,

kltrel ve demografik yapsn ortaya koymakta olan sz konusu Tahrir

Defterinin tantm yaplmtr.

Editrler

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37VII

NDEKLER

Takdim.................................................................................................................................................................................................................................................................................... III

nsz ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... V

Halil Paa bn Pir VakfiyesiHalil Pasha Son Of Pir His Waqfiyye Dr. Meltem Aydn ................................................................................................................................................................................................................................................... 1

Vezirkpr Kprl Mehmed Paa Namazgh ve Samsun Sultan Abdlaziz Namazgh na KitabesiKprl Mehmed Paa Prayer Area (Namazgh) In Vezirkpr And Construction Inscription of Sultan Abdlaziz Prayer Area In Samsun Yard. Do. Dr. Mehmet Sami Bayraktar .................................................................................................................................................................................. 31

Vakf Aratrmalarnda Kaynak Olarak Hurft Defterleri: Kangr rneiResearches In Reseource Foundaton The Regstres Hurft: Example Of KangrHasan Demirta ........................................................................................................................................................................................................................................................ 47

Baskil Yresi (Elaz) ZaviyeleriZawyas in Baskil (Elaz) RegionProf. Dr. Enver akar ......................................................................................................................................................................................................................................... 93

Semerkand ah- Zinde YaplarSamarkand the Shah Zinde BuildingsYard. Do. Dr. Seyfi Bakan ..................................................................................................................................................................................................................... 131

mer Hsmeddin ve Mehmed Vahid Efendilerin Para Vakflarnn Muhasebesi 1902-1936Accounting of the Monetary Waqfs Founded by mer Hsmeddin and Mehmed Vahid Efendi 1902-1936idem Grsoy ........................................................................................................................................................................................................................................................... 167

Deiik levli Bir Grup Madeni Eser rnekleri zerinde Grlen Ejder Figrleri Hakknda Bir DeerlendirmeAn Evaulation of Dragon Figure That Appears on a Group Of Mult-Functional Metal Art WorksNilgn evrimli ......................................................................................................................................................................................................................................................... 193

Deirmenyolu (Parlasan) Ky Hac Ahmed CamiiHac Ahmed Mosque in Deirmenyolu (Parlasan) VillageAr. Gr. Aye Ersay Yksel .......................................................................................................................................................................................................................... 223

Medine-i Urfa eriyye Sicillerine (204, 205, 218, 225 Nolu) Gre Urfa Kazasnda Vakflar 1845-1899Foundations in Urfa Province According to Urfa Court Registers With The Numbers of 204, 205, 218 and 225 Between 1845-1899 Yard. Do Dr. hsan Burak Birecikli ............................................................................................................................................................................................... 245

1948den Gnmze Filistin slam Vakflar ve srail Politikas Palestinians Islamic Waqfs And Policy of Israel From 1948 to the Present Daybrahim Abdulkerim (ev. Mustafa Altunkaya)........................................................................................................................................................... 265

am Livas Mufassal Tahrir DefteriDamascus Mufassal Tahrr Book Dated 1535 Murat ener .................................................................................................................................................................................................................................................................... 277

Vakflar Dergisi Yayn lkeleri ........................................................................................................................................................................................................................ 280

VAKIFLAR DERGS HAZRAN 2012 SAYI : 37245

MEDNE- URFA ERYYE SCLLERNE (204, 205, 218, 225 NOLU) GRE URFA KAZASINDA VAKIFLAR

1845-1899

Yrd. Do. Dr. hsan Burak BRECKL*

zetUrfa, Frat Nehrinin dousunda ve Mezopotamya topraklarnn iinde yer alm tarih bir ehirdir. Osmanl Devletinin en nemli tarih kaynaklarndan biri de eriyye Sicilleridir. eriyye Sicilleri, Osmanl mahkemelerine gelen davalarn tutulmu olan kaytlardr. Bunlar hem tarihsel, hem hukuksal, hem de sosyolojik olarak nem arz etmekte ve o dneme k tutmaktadr. XIX. yzylda Osmanl mparatorluunda balayan Batllama ve Tanzimat Dnemindeki yenilikler sonucunda, Kadlarn yetkileri kstlanmtr. 1845-1899 yllar arasnda Urfadaki vakflarn durumu 204, 205, 218 ve 225 numaral Urfa eriyye Sicillerine dayal olarak incelenmitir. zerinde allan Urfa eriyye Sicilleri, vakflarla ilgili nemli belgelerden meydana gelmektedir. Uygarln nemli bir bileeni olan vakflar, Osmanl lkesinin kkl kurumlarndan biri olma zelliiyle toplumun sosyal, ekonomik, politik ve kltrel alanlarnda nemli bir rol oynamtr. Bu alma, Urfadaki vakflarn tarihine kk de olsa bir katk salamay amalamtr.

Anahtar Kelimeler :

Urfa, Vakf, Vakfiye, Kad Sicili (eriyye Sicili), Osmanl mparatorluu, Cmi.

FOUNDATIONS IN URFA PROVINCE ACCORDING TO URFA COURT REGSTERS WITH THE NUMBERS OF 204, 205, 218

AND 225 BETWEEN 1845-1899

AbstractUrfa is a historical city that is situated in the east of the Euphrates and that is in Mesopotamia. One of the most important historical sources of Ottoman Empire is Judicial Records. These were the registrations of the cases brought to the Ottoman courts. This were important documents, enlightening that period historically, legally and sociologically. In 19th century because of the adopting Westernization started and the innovations in the Period of Tanzimat have restricted the Muslim Judges (Kad) authorities in Ottoman Empire. The Waqf situation in Urfa between 1845-1899 has been examined based on the Urfa Court Registers no 204, 205, 218 and 225. The eriyye register of Urfa which is studied on consists of significant documents and they are related to foundation trials. The phenomenon of the foundation (the Waqf ) is one of the civilization components, and it is prestigious institution that has played an important role in the economic, political, social and cultural levels of the Ottoman community. This study aims to add a small contribution to history of the foundations in Urfa.

Key Words:

Urfa, Foundation (Waqf ), Endowment Deeds (Charter of a Waqf ), Judicial Record (Shariya Register), Ottoman Empire, Mosque.

* Batman niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.


Medine- Urfa eriyye Sicillerine (204, 205, 218, 225 Nolu) Gre Urfa Kazasnda Vakflar 1845-1899

Giri

Vakf en genel anlam ile bir kimsenin Allahn rzasn elde etmek maksad ile menkul veya gayr- menkuln din, hayr ve toplumsal bir hizmete daimi olarak tahsis etme-si anlamna gelmektedir.1 Trk-slam ehirlerinde pek ok beled ve sosyal hizmetlerin vakflar yoluyla if edildiini biliyoruz (Yediyldz 1982a:26). Vakf, sahibi tarafndan er-i erf marifetiyle bir fiil-i hayra ve hayrt u hasenta tahsis olunmu mlk ve mal anlamndadr (emseddin Sami 2011:1154). Arapada durmak ve alkoymak anlamlar-na gelen vakf, slam lkelerinin sosyal ve iktisad hayatnda nemli bir rol oynayan din ve toplumsal bir messesenin addr (Yediyldz 1997:153). Vakf, bir mlk ammenin menfaatine ebed olarak tahsis etmektir. Vakfedene vkf, vakfedilen eye mevkf veya mahalli vakf, kendisine vakfedilen ahs veya yere de mevkfn aleyh, mertn-leh veya masrif-i vakf denir. Bunlara mrtezika, ehl-i vezif de denir. Vakfn oulu evkf veya vukuf tur (Pakaln 1983:577). Vakflarn dou sebebi slmn iyilik ve hayr yapma an-laynn bir sonucudur. zellikle sadaka-i criye anlaynn bir sonucu olan vakf gele-neinin ilk rneklerini Hz.Peygamber (S.A.V.) zamanna kadar gtrmek mmkndr (Aydn 1996:275). Vakf, kuru bir bin yaptrmak deildir. Bir sosyal messese olan o biny asrlarca yaatacak gelir kaynaklarn da salamaktr. Damat Lutfi Paa, safn-me adl siyasetnmesinde; ideal bir devlet adamnn elde ettii gelirinin te birini hayr eserlerine tahsis etmesi gerektiini ifade eder (ztuna 1986:162).

Vakfn kurulabilmesi iin slam hukukuna gre bir takm artlarn yerine getirilmesi gerekmekteydi. ncelikle vakf kuracak kiinin vakfedecei maln mutlak sahibi olmas gerekmekteydi. Bundan baka vakf kurann hr, akil, ergenlik ana gelmi olmas ve borcunu deyememek ile israf yznden maln kullanmaktan men edilmi olmamas lazmd. zellikle zerinde durulan konu, vakf kuracak kiinin mlkiyet sahibi ve hr olmas idi. Bir maln vakf olabilmesi iin de bir takm artlar aranyordu. Birincisi, maln vakfedene ait olmas ve eran mal olarak kabul edilmesi gerekliydi. kincisi, vakfedilen mal daha sonradan herhangi bir anlamazla sebebiyet vermemesi iin bilinmeli ve be-lirli olmalyd. ncs ise, maln hisseli olmamas artyd (Cin-Akgndz 1990:44). Ehli olan kiinin kendisine ait bir mal iin ben bu malm filan cihete vakfettim demesiyle vakf teesss etmi olurdu (Karaman 1991:216-217). Asker ve reaya zmresinin maddi imknlar nispetinde tesis ettikleri medrese, mescit, cmi, eme, vs. din ve sosyal m-esseseler iin yaptklar hayr vakflar ile birlikte bir ksm devlet erknnn ve zenginler zmresinin mal ve mlkn emniyet altna almak iin yaptklar yar hayr vakflarn yan sra aile vakflar o kadar oalmtr ki, XVI. yzylda Osmanl Devletinin topraklarnn bete birini vakf topraklar oluturmaya balamtr (Akyldz 1993:144). Zengin kiile-rin servetlerinin bir ksmn vakf kurmak iin ayrmalar toplum iin i imknlar salar ve ktlk zamanlar iin de belli kk teminatlar yaratrd (Faroqhi 2006:54).

1 Yararlar insanlara ait olmak zere Allaha adanan ve zaman sresi ile tahdid edilmeksizin temlik ve temellkten habs ve men edilen mal olduu iin vakf, Batdaki karl olan foundation kavramndan ayrlr. nk slam vakflarnda gaye, kurbet kastdr; yani vakfn Allah rzas iin yaplmas ve hizmetin sevap ve ibadet nitelikli olmasdr (zbilgen 1994:219).



XIX. yzyla gelindiinde Osmanl ulemasnn gcn kontrol etmek isteyen II.Mahmut, kurduu Evkf- Hmayn Nezreti vastasyla vakflarn idaresini merkeziletirmitir (ztrk 1995:68-77). Daha nce bamsz olan ve mtevellilerin elinde bulunan vakf-lar daha sk denetim altna alnmaya baland. Ayrca vakflar tefti, kontrol ve tamir etmekle grevli Evkf- Hmayn Mfettilii oluturuldu. Taradaki vakflarla ilgi-lenmek zere Muaccelt Nazr adyla birer Evkf Mdr atand (Akyldz 2006:54).

Vakf kurmann hukuki artlar unlardr: Bir gayr-i menkln vakfedilebilmesi iin mlk olmas, vakfedenin yetikin, akli iradeye ve kanuni ehliyete sahip olmas arttr. Kiilerin kendi mlkn vakfetmelerine vakf- sahih ve mlkiyeti devlete ait olan toprak-larn vakfedilmesine ise vakf- irsdi ad verilir (nal 2002:244-246). Vakf; hayr vakf ve aile soyundan gelenler iin vakf olmak zere iki trdr: Hayr vakf batan itibaren muayyen bir sre iin yaplr ve bu sre bittikten sonra muayyen kii veya kiilere vakf olur. Mesel, arazisini bir hastaneye bir sre vakfedip ondan sonra da orasn kendisine ve ocuklarna vakfetmesi gibi. Aile soyundan gelenler iin vakf ise, batan beri vakfe-den kiinin kendisine veya muayyen birtakm kiilere yaplan vakftr. nce kendisine, sonra ocuklarna, onlardan sonra da bir hayr cihetine vakfta bulunmak gibi (Zuhayli 1990:249). Asrlarca hem genel er mahkemeler hem de Vakf mahkemeleri tarafndan yrtlen vakf davalar, daha sonra Nizamiye mahkemelerine devredilmitir (Akgn-dz 1988:460). Ayrca 1867, 1870 ve 1871 yllarndaki yasal dzenlemelerden sonra eriyye mahkemeleri sadece, vakf mallarnn aslna, vasiyyete, vas tayin ve azline, yetim mallarna, vakflarn bor ilikilerine, miras hukukuna ve dier er haklara ilikin dava-lara bakabilecekti. Dier davalarda ise Nizamiye mahkemeleri yetkiliydi (Akgndz-z-trk 1999:411). 20 Ramazan 1296/1879 tarihli tahrirt- adliyye-i umumiyye ile, sahih vakf davalar ve mvell marifetiyle grlmesi gereken davalar dndakilerin nizamiye mahkemelerince grlecei bildirilmitir. 16 Cemaziyl-hir 1305/1887 tarihli Meh-kim-i eriyye ve Nizmiyenin Tefrik-i Vezifi hakknda irde-i seniyye ile eri ve nizmi mahkemeler arasndaki grev snrlarn belirleyen bir dzenleme yaplmtr. Buna gre eriyye mahkemeleri; nikh, talak, nafaka, hdne, hrriyet, rkk, ksas, diyet, er, gur-re, hkmet-i adl, kasme, gaib, mefkud, vasiyet ve miras davalarna bakacaktr (Ekinci 2004:268).

Vakf ilemi ve kayd mahkemede Kad (Hkim) nnde yaplr. Vakf ilemi yaplrken, Kad vakfn yasal durumunu inceler ve onaylard. Mahkemece mhrlenip onaylanan vakfiye eriyye siciline geirilir. Sicile geirilen vakfiyenin birer sureti de ilgili ahslara verilirdi. te bu metne, senete ya da tutanaa vakfiye ad verilir. Sonuta ne vakfeden ne varisleri ve ne de Evkf Dairesi bu vakfiyeyi deitiremezdi. Ayrca baz vakfiyelerde vak-fn artlarna riayet etmeyenler hakknda beddualar dahi bulunmaktadr (Son On Ylda Vakflar 1990:6). Tescil ileminden sonra padiah dhil herkes bu senedin hkmlerine uymak zorundadr. Zira slam Hukukuna gre: Vkfn art, riin nass gibidir. Yani



Kuran yetleri hkmndedir ve deitirilemez (zbilgen 1994:221). Vakfiye, bir vakfn artlarn bildiren resmi senettir. Vakfiyelerde uzun, ilemeli ve ssl bir mukaddime bu-lunur ve vakf sahibinin btn resmi nvnlar tespit edilirdi. Vakfn mahiyeti hakknda ok etrafl izahat verilirdi. Ona tahsis edilen arazi ve gayr-i menkllerin mahiyetleri ve hudutlar ak bir ekilde tasvir edilirdi. Vakfa tahsis edilen gelirler tayin edilir; vakfa ayrlan hisseler, hatta iletme ekilleri (Mesel kimlere ve ne kadar mddetle icr edile-cekleri.) Vakfn idare tarz, bunda vazifelilere verilecek tahsisat miktarlar, bunlarn nasb ve azil artlar da tespit edilirdi (Kprl 1983:414-415).

Mrtezika, rzk kknden bir kelime olup rzklananlar demektir. Vakflarn temel ku-rulu gayesi bu rzklananlara (fakirlere ve dknlere) yardm amacn tayordu. Evsiz ve yurtsuz olup ehirlerde yatacak yer bulamayanlar iin vakf hanlar yaygnd. Yine fakirleri doyurmak iin gnde iki n yemek karan imrethneler2 vard. Sosyal haytn her ynyle ilgili pek ok vakf tesis edilmiti. Bunlardan baka zamanla duguyn, airhn, mevlidhn, naathn, sdt ve meyih denilen, vakflardan dorudan yararlanan ve elle-rine mrtezika bert verilen bir snf olutu. Esasen geimini kendi bana temin ede-meyen insanlara yardm etmek gayesi ile teekkl etmi olan vakf kurumu, muayyen bir gelir ve toplum iinde itibara sahip tketici bir snf ortaya karmt (nal 2002:248).

Osmanl mparatorluunun geni topraklarnda eitim, salk, ictimai yardm ve beledi-ye ileri vakflar sayesinde yrtlmtr. Mahalle mekteplerinde ocuklar okutulmu, medreselerde din grevlileri ve kadlar yetitirilmi, cmi ve tekkelerde de halk eitimi yaplmtr. Hastanelerdeki hastalar tedavi edilmi, tmarhanelerdeki delilerin salna kavumasna allmtr. mretlerde alar doyurulmu, sebillerde halka su datlmtr. ehir ve kasabalarda yollar, su yollar, eme, han ve hamamlar, kpr ve kervansaraylar, fenerler yaptrlm; yollarn temizlenmesi ve geceleri sokaklarn aydnlatlmas salan-mtr (Kuran 1997:179). Akl almaz shalar iin vakflar kurulmutur: yoksul kzlarn cihz, kaldrmsz sokaklarn kaldrmlanmas, bir kalenin barut ihtiyacnn karlan-mas, sakat ve hasta leyleklerin bakm, kpeklere et ve kedilere cier verilmesi, bor-tan dolay hapse denlerin borlarnn denmesi (ztuna 1986:162). Dmann eline esir den Mslmanlar kurtarmaya mahsus vakflar, kn yem bulamayan ve a kalan kulara yem salayan vakflar, cariyelerin zararlarn tazmine ynelik vakflar ve sadece klelerin yararlanabilecei vakflar tesis edilmitir (ner 2011:154). zellikle Tanzimat Dneminden nce eitim, salk ve kltr konular ile su, kpr, kaldrm vb. altyap hizmetleri iin devlet herhangi bir kaynak ayrmaz ve bu tr hizmetler vakflar tarafndan yaplrd (Ylmazelik 1995:304).

Vakflarn memleket iin if ettii hizmetin nemini belirten canl ahitler, bizzat kendi vakfiyeleridir. Bugn Vakflar Genel Mdrl Arivinde, Babakanlk Osmanl Ar-

2 Arasta, ahne, bimarhne, cmi, hamam, han, hanikh, hastahne, kervansaray, medrese, mektep, misafirhne, muvakkithne, taphne, trbe, vb. vakfn tahammlne gre dier ictimai messeseleri de amil klliyeye imret denir. Bu messeselerin idare ekline ise vakf denilir (Ergin 1937:5, 16).



ivinde, stanbul Mftl ve Devlet Arivlerindeki eriyye Sicillerinde ve baz a-hslarda vakfiyeler bulunmaktadr (Kazc 1996: 211-212). XVIII. yzylda kurulan vakflarn %64nn nezareti dorudan doruya kadlara balyd. Geriye kalan %34 ise vakflar tarafndan muhtelif kimselere tevdi edilmiti. Bu vakflar kuranlarn %56s bizzat kendilerini mtevelli tayin etmi ve lmlerinden sonra bu vazifeyi ocuklarna veya akrabalarna art komulardr. Baz vakflarda mtevellinin kad tarafndan tayini istenmektedir (Yediyldz 1997:162). Bilindii zere kadlar, bulunduklar blgelerdeki btn vakf, mukataa ve tmarlarn murakb idiler (nalck 1986:147). Kadlarn grev-leri arasnda mahallindeki vakflarn artlarna uygun ynetilmesini salama bulunmak-tayd (Aydn 1996:90).

Osmanl dneminde kurulan vakflarn gelir durumu ve gayesine gre farkl saylarda grevliler tayin edilirdi. Vakf grevlileri ounlukla unlardan oluurdu: Mtevelli, m-tevelli yardmcs, Kaim-makm mtevelli, mtevelli-i kebir, nzr, ktib, cbi, muhasip, mutemed, vakf zbiti ve sarraf. Ancak bir vakfta bu grevlilerin hepsinin bulunmas art deildi (Yksel 1988:74-76). Vakflarn belli bal gider kalemleri; immet, hitbet, mezzin, tevliyet, cibyet, kitbet, rakabe, farr, evld- vakf, ulem ve suleh olarak sralanmaktadr (Turan 2005:155). Bir vakfta nzrn grevi: vakf muhfaza ve imar etmek, kiraya vermek, vakfla ilgili davalarla ilgilenmek, gelir, ekin, meyve gibi vakf ge-lirlerini tahsil etmek ve bunu hak sahipleri arasnda paylatrmak idi. Vakfn artlarna gre vakf idare eden kimseye mtevelli ad verilir. Mtevelliyi tayin salhiyeti srasyla vkfa, vkfn vsi-i muhtarna, vkfn artlar iinde ismi geen mtevellinin vsisine ve yetkili hkime aittir. Mtevelliler vakflarn bir ksm akrlarn kiraya verir, kiralar toplar, bir ksm vakflarn fera ve tefviz muamelelerine izin verir, vakflarn hukukunu korumak iin gerektiinde dva aar, vakflarn gelirlerini art koulan yerlere sarf ederdi (Karaman 1991:220). ncelikle vakf her trl gasp ve tecavze kar koruyan, vakfn mal varln retim yapacak halde bulunduran ve onun gelirlerini artran mtevelliler, tevliyet grevinin yan sra eyhlik, imamlk, hatiplik, muallim-i sbyanlk ve nazrlk gibi farkl grevleri de stlenmilerdir (Yediyldz 1982b:171-190). Mtevelli heyetinden biri veft ederse yerine vakf artlarna gre yeni bir ye seilir ve ye vakf artlarna gre hareket etmemesi durumunda mtevellilikten azledilirdi. Vakfeden kii daha ok mam- Yusuf un grne gre vakf yapard. nk mam- Azama gre vakfedilen mallar, kiinin tasarrufunda olup satlabilir. Ancak mam- Ebu Yusuf a gre mal, vakfe-denin mlknden kar ve Allaha ait mlk olma hkm zere vakfa ve hayra hapsedilmi olurdu (Zuhayli 1990:244). Eer ama servetleri msadereden kurtarmak ve aileye gelir brakmak olsayd, daha ok hayr eserleri deil gelir getiren eserler yaplrd. Ayrca vakf sistemi tanmazlarn Mslmanlarn elinden kmasn zorlatryor ve smrgecilerin kolonizasyon siyasetlerine engel tekil ediyordu (Tabakolu 1998:206).Mecelle-i Ahkm- Adliyede vakflarla ilgili hkmler yer almamaktadr (nal-zcan 1995:6). Bu bakmdan Osmanl mparatorluunda Evkf- Hmayn Mstearl



ve Evkf Mfettilii gibi grevlerde bulunan mer Hilmi Efendinin thful-Ahlf f Ahkmil-Evkf adl eseri vakflarla ilgili ilerde kullanlmtr. Bu eserde vakflara dair hkmler bir araya getirilmitir.3 Ayrca Ali Haydar Efendinin Tertbs-sunf f Ahkmil-Vukf adl eseri Osmanl vakf ahkmna dair en kapsaml eser olarak bilinir (zcan 2005:522).

XIX. Yzyl Urfasnda Vakflar

Osmanl Devleti tarih, Trk tarih asndan byk bir nem arz etmektedir. En gl dnemini yaad sralarda ktaya hkimiyeti, onu farkl ve birok adan da zengin klmaktadr. Onun bu zenginliini yanstan en nemli ariv kaynaklar ise eriyye Sicil-leridir. Dnemini ve ait olduu yeri aydnlatmas asndan olduka kymetli olan bu sicil belgeleri XV. asrn ilk yarsndan balayarak XX. asrn ilk eyreine kadar geen dne-min birinci elden kaynaklar durumundadr. Bu kaytlar yaklak olarak son 500 yllk tarih, kltr ve medeniyetimizin en ince detaylarnn ortaya konulduu nemli bilgileri iermektedir. Bu belgelerde; Trk tarih, hukuk ve iktisat tarih, sosyal yap ve idari teki-latlar ile btn kurumlarn ileyii, vakf sistemi, mimari antlar vb. konularda bilgiler yer alr (Akgndz 1988:11-17). Anadolu ehirlerine ait 10 bin civarndaki eriyye sicilleri dnlrse, bunlar milyonlarca sayfas ve kaytlar ile hi phesiz Osmanl tarihinin her alan iin esiz birer kaynaktrlar. Osmanl Sosyal ve ktisat Tarihi iin, sicil defterleri ierisinde yer alan kayt trlerinden zellikle vakf, vergi, narh, miras, tereke, al-sat, bor, evlenme-boanma ilm ve hccetleri nemli kaytlardr. Bunun yan sra merkezden gelen emirler, ikyet ve arzlara cevaplar da bize iktisat tarihi asndan son derece nemli ipular vermektedir (Uur 2003:309-310). Belirli bir yerleim birimine ait birbirinin devam olan btn sicil defterleri ele alnd takdirde, o mntkann tarih hayatn hibir kaynak bize sicillerden daha etrafl veremez (nalck 1943:89). Osmanl Arivinin yan sra, bugne kalabilmi binlerce Kad Sicili, Osmanl tarihisinin elindeki en nemli kay-naktr diyebiliriz (Faroqhi 2009:59).

eriyye Sicilleriyle ilgili hukuki dzenleme 15 Zilhicce 1290/1874 tarihli Sicillt- eriyye ve Zabt- Dev Cerideleri Hakknda Talimat ile yaplmtr. Bu talimata gre, eri Mahkemeler tarafndan verilen her eit yazl belgenin asl mutlaka sicile kaydedi-lecek ve kaydedildiine dair kaydedenin zel mhr baslacaktr. Sicil defterlerinde silinti ve kaznt bulunmayacak ve satr aralarna hibir ey ilave edilmeyecektir; edilirse kad tasdik edip mhrleyecektir. Kaytlar arasndaki aralk fazla olmayacak ve ahslara veri-len asllar ile sicildeki kaytlar mutlaka mukabele edilecektir. Sonradan yaplan mracaat ve mukayeselerde, aslda veya sicilde eksiklik yahut fazlalk sz konusu olur ise sulular cezalandrlacaktr. Ayrca rm olan siciller tamir ettirilecektir. Btn eri Mah-kemelerde sicillerin korunmas iin husus bir sandk bulundurulacak ve her akam bu 3 Erbb- nihaya haf olmad zere mebid ve mektib ve ktphne ve hastahne ve fukarhne ve kpr ve eme gibi diynet

ve medeniyetin levzmndan olan messest- hayriyye stlah- fukahda vakf denilen mumele ile vcuda gelmi olduundan mumele-i mezkre bilcmle milel-i mtemeddine indinde muteber ve meriyyul-icrdr. (mer Hilmi Efendi 1977:13).



sanda brakldktan sonra sandk mukayyid tarafndan mhrlenecektir (Akgndz 2002:62).

Urfa, XIX. yzyla kadar idari bakmdan bazen Diyarbekir bazen Rakka Beylerbeylikle-rine bal kalm (Honigmann-Gyn 1986:56), 1866 ylnda bir sancak olarak Halep vilayetine balanmtr (Erolu-Babuolu-Ker 2007:38). Bir insann vakf yapabil-mesi iin ncelikle reit, hr ve her eyden nemlisi vakfedecek bir mala sahip olmas ge-rekmektedir (Yediyldz 1982c:143-164). XIX. yzyl Urfasnda bu nitelikleri haiz baz kiilerin menkul ve gayr-i menkullerinin bir ksmn vakfettiklerini gryoruz. eriyye sicillerinde; vakflara mtevelli ve nzr atanmas, mrtezikalar arasndaki anlamazlk-lar, vakfedenin artlar, vakf mallarnn bakalar tarafndan gasb, vakf giderlerinin har-canmas gibi konularda bilgiler yer almaktadr.4 Urfada tesis edilen vakflarla ilgili belge-ler, Babakanlk Osmanl Arivinde Cevdet Tasnifinin Vakflar ksmnda yer almaktadr. Tapu ve Kadastro Genel Mdrl Arivinde 574 numarada kaytl Defter-i Evkf- Liv-i Ruha isimli defterde de nemli bilgiler bulunmaktadr.

Osmanl hkimiyeti dneminde Urfada birok din, sosyal, kltrel ve iktisad teekkl-ler vcuda getirilmitir. Tarih kaytlara gre Urfada yaplm ilk messese, ehirde valilik yapm olan Sait ibn el-Amr tarafndan Hz. mer adna yaptrlan meriye Cmiidir.

Gnmzde Urfa Vakflar ube Mdrl kaytlar arasnda mevcut 180 vakftan 130u mazbut, 15i mlhak ve 35i yeni vakflar olarak snflandrlmtr. Ancak bu vakf-larn 2/3nden ziyadesi Osmanl dnemine ait olup Urfadaki vakflarn %80i mazbut vakftr. Mazbut vakflarn idaresi dorudan doruya Vakflar Genel Mdrlne aittir ve vakflarn emlki kiraya verilmektedir. Urfa merkez ve ilelerindeki vakflarn 84 adeti-nin hayrat nevinden emlki bulunmaktadr. Bunlardan 64 camidir. Ayrca yine mazbut vakflara ait 706 adet akr nevinden emlk bulunmaktadr (zelik 2003:11, 22). Urfa Sancanda hayrat vakflar; cami, hastane, medrese, ktphne, trbe, eme, sebil, sar-n, kuyu, mezarlk, kpr vb. iin vakf kurulan sosyal ve dini messese ya da tesislerdir. Bunlar iin ev, dkkn, bina, arsa ve arazi gibi gelir getirecek gayr- menkuller akr olarak tahsis edilmektedir (Krkolu 2002:264). Mlhak vakflar ise mtevelliler tarafndan idare edilmekte olup, vakflarn vakfiyelerinde yazl olan artlar yerine getirmek ve vakf akarlarn idare etmek mtevellilerin tasarrufundadr (Dicleli 1946:113).

1) Halilr-rahmn Zviyesi Vakf: ehir, kasaba ve kylerde veya yollar zerinde ku-rulmu olup iinde belli bir tarikata mensup eyh ve dervilerin yaad ve bulunduu blgeden gelip geen yabanclarn ve yolcularn bedava misafir edildikleri sosyal kurum-lara zviye denilmektedir (Ocak 1978:247-248). Barkana gre, bir nevi Trk manastr-lar olan zviyelerin Anadolunun Trklemesinde ve Mslmanlamasnda nemli bir rol oynad bilinmektedir (Barkan 2002:136). Urfadaki en eski tarihli vakf olup bl-

4 Urfa ili 218 nolu eryye Sicili, Belge no: 641, 681, 697, 799, 831, 179, 201, 202, 226, 232, 367 vb. Bundan sonra US. eklinde ksaltlacak ve sadece defter ile belge numaras verilecektir.



ge halk arasnda Dergh olarak anlan zviye, XVI. yzyl Osmanl resmi kaytlarnda Halilur-Rahman Zviyesi olarak gemektedir. Hocalarn, zviye bekisi ve bakclarn maalar hesaplanm, zviyede kalanlarn yiyecek giderleri ayrlm ve bunlar iin gerekli akrt salanmtr. Mesela; iki kyn mahsul, on ban geliri, iki iftlik, birok tarla ve bir hamam bu zviyenin gelir kaynaklar arasndadr. semavi dinde nemli bir yer edinmi, Nemrut tarafndan atee atlan Hz. brhim adna Urfada tesis edilmi bu zvi-yenin din, kltrel ve sosyal bir hizmeti gaye edindii grlmektedir (zelik 2003:14). Urfada ikmet eden Hindistanl limler ve fakirler iin Halilur-Rahman vakfndan gn-lk olarak yiyecek salanmtr. Vakfa ait bir bahe, drt ev ve iki dkknn geliri ulema ve fukaraya tahsis edilmitir. Ancak bir grup Afgan, bu yiyeceklerin tamamen kendi hak-lar olduu iddiasyla bu duruma kar kmlardr (US. 204. Belge no:240). Mevlid-i Halil Aleyhisselam Zviyesi Vakfnda yllk 500 kuru ile meihat, tevliyet ve imamet ilerine (cihet-i asliyye) bakan Osman b. Abdal Muhammed ocuk brakmadan lnce, yerine Evkf Nezareti tarafndan 1313 (1895) senesine ait bir bert ile mkemmel bir e-kilde hizmet etmek artyla takva sahibi olarak bilinen Hafz Halil b. Mslm atanmtr (US. 218. Belge no:357).

2) Rdvniye (Rzvniye) Vakf: Toplayan ve biraraya getiren anlamndaki cmi; slmn ilk yllarndan beri ibadet yaplan bir mekn olmann dnda devlet ve kamu ynetimi, adalet ve askeri konular vb. meselelerin grlp halledildii bir yer olmutur (nkal-Bozkurt 1993:46). Cmi ve mescid vakflar gibi, srf ibadet iin yaplan vakflara Diyn Vakf denilir (Bkz. www.vgm.gov.tr). Osmanl Devletindeki cmi ve mescitler iin ve bu-ralarda alanlar iin vakflar kurulmutur. Vakf gelirlerinden ibadethanelerin ihtiya-lar temin edilir, (tamirat ve temizlik ileri), imam, mezzin, hatip, bevvab, ferra, hafz, arhan ve kayym vb. grevlilerin maalar denirdi. Vakflarn gelirlerinin byklne gre bu grevlilerin her birine eitli cretler denmitir. 1736-1737 ylnda Rakka Va-lisi Rdvan Ahmet Paa tarafndan Rdvniye Cmii yaptrlmtr (VGMA. No:1988, s.233-234). Vakfn hayrattan bir adet cami, akr nevinden 333 adet dkkn, 3 adet arsa, l adet bahe, 43 adet tarla, birer adet maara ile han ve deirmeni mevcuttur. Akrlarn kiraya verilmesiyle elde edilen gelirinden bata Rzvniye Cmiinin ihtiyalar karlan-makta, sonra senede bir hatim duas okutturulmas, vakfn renci yurdunda barnan rencilere yardm yaplmas, yksek renim yapan rencilere burs verilmesi gibi art-lar bulunmaktadr (Krkolu 2002:266). Vakf mallarnn iletilmesi genellikle kira (icre) ile olmaktayd. Kiralar ise icre-i muaccele (pein kira), icre-i meccele (ileride verilecek kira), icreteyn (ift kira, seneden seneye verilecek kira) (Sami 2011:64) ve mu-kataal olmak zere ekilde olmaktayd. Birok musakkaft (atl bina) ve msteglt (atsz arazi) bu ekilde kiraya verilmitir (Bayraktar 2004:205).5 Vakfn mtevellisi Yusuf Paa mahallesinde ikmet eden Mustafa Bey ibn Halil Beydir. 19 Ramazan 1313 5 hayatnda vakfetmi olduu msteglt ve musakkaft sene be sene icreye verilip senevi hasl olan bedel-i icr gallesinden

badel-ihrac el-mesrif vet-tamir fazlas vakf- muma-ileyhin evld- evld evld- zekrunu batn- evvelde bulunan evld- zekruna merut (US. 218. Belge no:202, 232).



(US. 218. Belge no:39). Bu vakfa ait dkknlar ve baheyi Hac Sakp Efendi Beyin evlatlar zapt etmilerdir. 14 Aralk 1880 (US. 225. Belge no:9).

3) Karamsa Cmii Vakf: Bey Kaps mevkiindeki bu caminin, 1552 (959) ylnda Hac Ali Yusuf olu Kara Musa tarafndan yaptrld yazldr (Krkolu 1993:72). 1552 tarihli vakfiyesine gre; vkf, yerlerini ak olarak tarif ettii deirmenlerini ve dk-knlarn kendi yaptrd Kara Musa Mescidine ve evldna vakfetmitir. Vakf mallar-dan hsl olacak gelirin bete biri vkfn evldna ayrldktan sonra kalan ksm mescidin imamna, ferrana, mtevelliye, ehirdeki Sebil Hann ve avlusundaki kuyunun ihtiyac-na, vakf kurucusunun ina ettirdii ahnenin erzkna ve mescitte yetimleri, miskinleri ve fakirleri talim ettiren muallime sarf edilecektir (Turan 2005:155). Urfa Mahkemesi tarafndan gnderilen Baktib Hocazde Salih Efendi, Hasan Padiah mahallesinde Hace Dursun Hatunun evine gelmi ve unlar kaydetmitir: Karamusa mahallesindeki bir adet dkknn Allah rzas iin vakfeden kadn; haytta olduka dkknn kiraya verilmesini, kiradan gelen parayla dkknn ihtiyalarnn karlanmasn, yllk 25 ku-ruun camiye verilmesini, lrse dkknn mlknn Karamusa Cmii Vakfna ilhak edilmesini, balad dkknn gelirinin caminin ihtiyalar iin harcanmasn, camiye mtevelli olanlarn kendi isteklerine uymasn art komutur. 5 Safer 1313 (US. 218. Belge no:741).

4) Tahtamor Cmii Vakf: Hasan Padiah nam- dier Toktemur Cmi-i erifi Vak-fnn mtevellisi Hac Halil Efendi b. Abdurrahmandr. 4 Zilhicce 1312 (US. 218. Belge no:639). Kitabesinde caminin 1496 ylnda Sultan Sleyman Han olu Sultan Selim Han devrinde eyh Abdlkadir olu Hac Yakup tarafndan yaptrld, 1926 Urfa salnamesine gre ise Akkoyunlu Sultan Uzun Hasan tarafndan yaptrld yaz-ldr. Caminin dousuna bitiik Toktemur Mescidi yaplmtr (Krkolu, 1993:34, 51). Bazar Cmii mahallesinden Hac Medine Hanm, vefatndan 15 gn nce Urfada Hann ars civarnda kendi mlk olan 10 bin kuru kymetli bir adet dkknn vakf edip ve yllk hasl olan gelirinden Tahtamor Cmiine verilmesini, Mevlid-i erif okunmas ve yemek yedirilmesi gibi hayr ilerine harcanmasn ve kalan gelirin kzlar Zemzem ve Haticeye verilmesini ve lmeleri halinde evlatlarna verilmesini vasiyet et-mitir, 27 Rebil-evvel 1314 (US. 218. Belge no:367). Vakfn mtevellisi Hac Halil Efendi, iki seneden beri Hac Alinin vakfn dkkn gelirlerini hakk olmad halde zapt (gasp) ettiini iddia etmi ve onu dava etmitir. Kad, kararnda dkkn gelirinin Hac Aliden tahsil edilmesine karar vermitir. 1 Muharrem 1313 (US. 218. Belge no:814).

5) Mderris Cmii Vakf: Harran Kap mahallesi Hokka Meydan mevkiinde bulunan cminin 1724 (1137) tarihli vakfiyesinde bu cmiden Bab el-Harran kurbinde Mderr-ris Mescidi olarak sz edilmektedir (Krkolu 1993: 70). Alihan Bey mahallesinden Kazzaz Hac Bekir, kendisine ait Harran Kapusu arsndaki bir adet dkknn M-derris Cmi-i erifi iin vakfetmitir. Dkknn kiraya verilmesini, kiradan elde edilecek



gelirle Mderris Cmiinin ihtiyalarnn karlanmasn, lnce dkknn vakfa ilhak ol-masn ve kendisinden sonra mtevelli olacaklarn vakfn artlarna uymasn istemitir. ncelediimiz dnemde vakfn mtevellisi Arabizde Mslm Efendi b. Selim Efendidir. 14 evvl 1330 (US. 218. Belge no:681).

6) Yusuf Paa Vakf: 18. asrn ilk eyreinde Rakka Eyaletine mutasarrf olan Topal Yu-suf Paann vakfdr. Vakfiyesindeki bilgilere gre vakf- ehlidir.6 Vakf olarak bir cami7 ve akr nevinden 50 adet dkkn, bir hamam, ba, bahe ve arazileri bulunmaktadr. Yine Beykapsnda yaptrlan salhne yaknndaki Kemeralt ve Hn- Sebil yaknnda-ki baheleri Cmi-i erif e vakfedilmitir. Vakfiyesinden bir medrese de yaptrd anla-lmaktadr.8 Yusuf Paa, ba ve bahelerini zerinde hne ina edilmek art ile kiraya vermitir. Urfa Kads iin yaptrd mahkeme binasnn ihtiyalarn karlamak iin alt dkknn, bahelerini, Beykaps yaknnda Oul Olu denilen arazideki hnelerini vakfetmitir (zelik 2003:17-19). Cmideki iki hcre Yusuf Paa Medresesinin ders-haneleridir (Krkolu 1993:40-41). Akrlarn kiraya verilmesiyle elde edilen gelirden bata Yusuf Paa Cmiinin ihtiyalar karlanmakta ve daha sonra vakfiyesi gerei Yu-suf Paa Cmiinde vaaz verilmesi, be sefer cz okutturulmas gibi hayrlar yaplmakta-dr (Krkolu 2002:267). Ayrca bu vakftan elde edilecek gelirlerle Arapgirdeki iki mektebin muallimlerinin maalar ve Arapgirdeki Seyyid Ali Bey Cmii imamnn ma-a denecektir. Muallimlere aylk 240 ake denecektir. Ayrca Urfadaki yollarn ve su kanallarnn tamirat masraf da vakf gelirlerinden karlanacaktr. 17 Ocak 1885 (US. 225. Belge no:7, s.31.) 8 Nisan 1851 tarihli bir arizada Yusuf Paa Cmii ve mektebi iin Urfaya bir saat uzaklkta bulunan Srm adl kyn btn arazisinin vakf olduu belirtilmektedir. Bu sayede ilim tahsili iin Urfaya taradan gelenler ml bir sknt ile karlamyorlard (Kazc 1993:90). 1850 ylnda Yusuf Paa Cmii imaml grevinde bulunan Es-Seyyid Mustafa b. Abdllatif vefat edince, olu Seyyid Mustafa Halifenin imtihanla babasnn yerine atanmasna karar verilmitir (US. 204. Belge no:217, 231).

7) Mansur Efendi Vakf: ncelediimiz deftere gre vakfn mtevellisi Abdurrahman b. Muhammedtir. Harran akkasnda bulunan ve kuzeyinden Karakoyun nehri geen bir kta bahenin Mansur Efendi vakfna ait olduunu iddia eden mtevelli Abdurrahman Efendi, Mahmud Nedim Efendiyi vakf bahesini haksz yere zapt ettii iin dava etmi-tir. Ancak Kad, aratrmalar sonucunda bahenin Mahmut Nedimin mlk olduuna karar vermitir. 3 Rebil-ahir 1313 (US. 218. Belge no:799).

8) Dergh- Kadiriye Vakf: Hamevzde Mustafa Bey bin Halil Bey, vakfn mtevel-lisidir. Kadiriye Dergh Postniini, Abdlgani Efendi bin Abdlkadirdir. Dergha ait vakf mallar arasnda 24 dkkn ve 2 adet su kuyusu bulunmaktadr. Vakfn gelirleri ile Rdvniye Cmii ile medresesinin ihtiyalar karlanacak ve 24 dkknn tamirat ileri halledilecektir. 11 Mart 1881 (US. 225. Belge no:17).6 Vakf- ehli: (el-vakful-ehl), Aile vakf. huk. [eskiden] kavm-i mahsre it vakf (Develliolu 1970:1364).7 Urfal Divan airi Nabi, cminin Vezir Yusuf Paa tarafndan yaptrldn syler (Karaka 1986:33).8 1710 (1122) tarihli vakfiyesinde medreseden sz edilmedii iin medrese iin ayr bir vakfiye olmal ya da medrese Yusuf Paadan

sonra almtr (Karaka 1995:81).



9) Hamevzde Ahmed Paa Vakf: Rakka Valisi Hamevzde Ahmed Paa Vakfnn mtevellsi olan Muhammed Bey 1851 ylnda vefat edince yerine Abdullah Bey b. Se-lim Bey mtevell olarak tayin edilmitir. Ancak Selim Beyin mtevell olduu dnemde maddi zarar tespit edilince kendisi bu grevden azledilmi ve Halil Bey b. Mustafa Bey dnemin Urfa Sanca Evkf Mdr Ahmed Muhtar Beyin onay ile vakfn mtevellsi olarak atanmtr (US. 204. Belge no:277).

10) Hseyin Paa Vakf: Rakka Eyaleti Kaim-i makam olan Hseyin Paa, 1849 yln-da 1000 kuru nakit para vakfetmitir. Bu mebladan elde edilen yllk 200 kuruun 50 kuruu, paray murabaha yoluyla kullandran mtevelli el-Hc Muhammed Tahir Efendi b. Es-Seyyid Ahmede verilecek, kalan 150 kuru karlnda ise Yusuf Paa Cmiinde her Cuma namazndan nce birer cz Kurn- okutulacaktr (czhnlk). Ayrca bu para ile camide bulunan ciltsiz mushaflar ciltletilecektir (US. 204. Belge no:237).

11) Vakf- Evldiyye: Mertun-lehi erkek ve kz ayrlmakszn evlt olan vakftr (Pa-kaln 1983:576). Zrriyet (ailevi) ve evldiyete merut vakflar Urfada olduka yaygndr (Karaka 1995:61-63). Baz vakflar zrriyet vakf olarak kurulduu iin vakfn yapld hayr messesesinin giderleri karldktan sonra mallarn vakfeden kiinin evlatlar bu vakfn gelirlerini alrd (Kazc 2003:135). Zrriyet vakflarda, vakfedilecek maln geliri-nin bir ksm yada tamam hayr yada baka bir amala toplum hizmetine deil de vkfn evlat ve torunlarna tahsis edilmektedir. Burada gelirin tamamnn veya yarsnn aileye tahsis edilmesine gre ailev yada yar ailev diye ayrm da yaplmaktadr. Her ikisinin de topluma btnyle hizmet amac ancak vkfn neslinin tamamen kesildii zaman-da gerekleecektir (ner 2011:156). Urfadaki zrriyet vakflar, aslnda vakfeden zatn evlatlarnn ailelerinin adeta bir geim kayna olmutu. Bu sebeple vakf gelirlerinden yararlanan kimselerin, vakfn gelirini az bularak ve kendilerine hakszlk edildiini d-nerek vakfn mtevellisi hakknda dava atklar grlmektedir (Karaka 2009:374).

ncelediimiz dnemdeki bir evld vakfnn mtevellisi smail Efendi, ocuk brakma-dan (bil veled) vefat etmitir. Yerinin bo ve hizmetinin muattal kalmamas iin vakfn ilerini yapmaya her bakmdan layk olan Ahmed Efendi bu vakfn mtevelliliine atan-mtr. 13 Rebl-ahir 1313 (US. 218. Belge no:783). Evlda ait aile vakflarnn XVI. yzyl balarnda dier vakflara kyas edilince byk bir nispet gstermediini biliyoruz (Barkan 1980:209). Lkin XVIII. yzyln sonlarnda Osmanl mparatorluu arazileri-nin byk ksm, padiahlarn veya baz mlk sahiplerinin vakfettii yada mltezimlerin kendi sllelerine mali bir gelir garanti etmek zere zel topraklarndan vakfettii vakf arazileri haline gelmiti (Duri 1991:158). Ailev ve yar ailev vakf tesis edenlerin vakfi-yelerine bakldnda grlr ki bu kiiler hl-i hayatlarnda edindikleri mal ve mlkleri-ni aileleri hesabna vakfetmekle bu mallarn ve mlklerini msdereden, varisler arasn-da bllp paralanmaktan ve alnp satlmakta veya herhangi bir bor karl hacz edilmekten koruyabildikleri gibi; vakfiyelerine koymu olduklar baz artlarla kendile-



rinden sonra, nesilleri devam ettike vakfettikleri mal ve mlklerinin en iyi ekilde idare edilmesini, varislerinin ve dier yaknlarnn refah iinde huzurlu bir hayat srmelerini salamlardr (Yksel 2002:464).

12) Yusuf Bey Vakf: 1850 ylnda Yusuf Bey vakfna ait olan bir ev, olumsuz k artla-rndan dolay harabe hale gelmitir. Vakf mtevellsi evi tamir ettirdikten sonra kiraya vermek istemektedir. 6000 kuru pein, 100 kuru da yllk denmek zere ev kiraya verilmitir (US. 204. Belge no:229). Ayrca evin tamiri iin 2628,5 kuruluk bir masraf yaplmtr (US. 204. Belge no:263). Vakfn mtevelliliine Ferdizde Hac Ahmed Z-ver Efendi atanmtr. Evin kira geliri ile, vakfedenin ruhuna her ay bir hatim okutulacak ve Abbasiye Medresesinin ihtiyalar karlanacaktr (US. 204. Belge no:275).

13) Gerz Vakf: Vakf grevlileri bazen yetkilerini gayr- meru ekilde kullanabilmekte-dir. Gerz mahallesinden Zeliha Hanm, Gerz vakfnn evldndan olup Halilr-Rahman mahallesinden mtevelli Ahmed Efendiyi dava etmitir. nk vakfn gelirinden olan Dgerli nahiyesine tabi Maarack Kyndeki bir deirmenin kirasndan 20 kuruu haksz yere gasp etmitir. Kadnn soruturmas sonucunda Zeliha Hanm hakl bulun-mu, Ahmed Efendinin elinden mtevellilik alnm ve Zeliha Hanm vakfa mtevelli olarak tayin edilmitir. 9 Safer 1314 (US. 218. Belge no:232).

14) Hac Mustafa Vakf: Mtevellisi Hac Muhammed Sinan b. merdir. ayet bir vakfn mtevellilik grevi evldiyet zerine art klnmsa o zaman her bir deiiklikte mtevelli olacak olan evldn da bertla bu vazifeyi almas salanrd. Hac Mustafa Vakf mtevellisi Hac Mustafa, tevliyeti idareden aczini bildirip kendi isteiyle istifa etmi ve yerine vakfn evldndan mer Ltfi mahkeme tarafndan mtevelli ve Hac Muham-med de nzr olarak tayin edilmitir. 4 Muharrem 1314 (US. 218. Belge no:202, 232).

15) Mevlna Es-Seyyid Abdullah Efendi bin El-Hac Abdurrahmn Efendi Vakf: Vakfn mtevelliliine Abdurrahman Efendinin olu Muhammed Emin elebi getiril-mitir. Vakfa ait deirmenler, baheler ve dkknlar bulunmaktadr (US. 225. Belge no:1, s.140). Vakfn gelirleri ile ilk nce 10 hcrelik bir sbyn mektebi yaptrlacak ve burada okuyan rencilere Kuran- Kerim retmek zere bir muallim grevlendirile-cektir. Bu hcrelerden birinde renciler derslerini okuyacak, geri kalanlarda ise yatl kalacaktr. rencilere ders verecek mderrise gnlk 3 ake cret verilecektir. Yaptrlan cami iinde mslmanlara vaaz u nasihatta bulunmak zere bir imam tayin olunacak, kendisine gnlk 3 ake cret verilecektir. mam- sni olarak tayin edilene de gnlk 2 ake cret verilecektir. Kara Kapu adl yerde ikmet eden halkn su ihtiyacn karlamak iin atrlan kuyuya gerekli olan malzemeler vakf gelirlerinden salanacaktr. 10 Aralk 1886 (Umut 2008:24).



16) mam Sekki Vakf: Mtevellisi Hac Ebuzer Adem Hlife azledilerek yerine 1856 ylnda Yhya bin Seyyid Muhammed atanmtr. Koltuku Pazarnda bir dkkn bu vakfa aittir. 22 Aralk 1856 (US. 205. Belge no:317).

17) Hac Kmilzde El-Hac Muhammed Kmil Beki bin Hseyin Vakf: Vakfn m-tevellisi El-Hac Muhammed Bakr Aadr. Vakfn 14 dkkn vardr. Vakfn gelirleriyle nce gerekli tamirat ileri yaplacak, sonra da Harranda bulunan Ltfullah Cmiinin ihtiyalarna ve su yollarnn tamirine 1000 kuru sarf edilecektir. Ayrca 100 kuru Kara Koyun Kprsnn tamiri iin harcanacaktr. Yine her yl 100 kuru tahsisat ile mba-rek gn ve gecelerde ihtiya sahibi halka pirin pilav ve zerde ikram yaplacaktr. Her yl 100 kuru Hasan Paa Cmiine verilecektir (Umut 2008:25). Vakfn evltlar, Evkaf Mdr Seyyid Abdi Efendi huzurunda vakfn dkknlarndan elde edilen kira gelirin-den kendilerine pay istemiler ancak vakfn artlar ierisinde bu konuda bir hkm yer almad iin ve evlatlarma asla ve kata hisse verilmeye art bulunduu iin bu talep reddedilmitir. 6 Haziran 1882 (US. 225. Belge no:3, s.47).

18) El-Hac Hadikatl Vakf: Vakfn mtevellisi El-Hac Kmilzde Hac Muhammed Bakr Aa bin Hac Hamid Aadr. Vakf gelirlerinden her yl 1000 kuru validesi Hac Hanm tarafndan Siverek caddesinde yaptrlan amay kprs ile babasnn bina ey-ledii Kara Koyun kprsnn tamirat ileri iin harcanacaktr. Ancak daha sonra bu miktar para artk kifyet etmedii iin mtevelli tarafndan arttrlmas istenmitir. 18 Mays 1882 (US. 225. Belge no:4, s.48).

19) El-Hac Ali bin Muhammedzde Emin Vakf: Vakfn mtevellilii iin Ebu Bekir Efendi grevlendirilmitir. Vakf iin farkl yerlerde meskenler, dkknlar ve bahe ba-lanmtr. Vakfn gelirlerinden nce vkfn evlatlarnn hisseleri verilecek, sonra da Halilr-rahmn, Tahtamor, Mevlid-i Halil ve Narnc cmiilerinin lzumlu ihtiyalar karlanacaktr. 3 Aralk 1880 (US. 225. Belge no:4, s.28).

20) El-Hc Ali Efendi Vakf: 1846 ylnda Ali Efendi Karakpr Karyesinde bulunan bir zm ban vakfetmitir. Ban geliri ile Karakpr Cmiinin imamna ve sbyan muallimine maa verilmesi; Hasan Padiah Cmiindeki Rahme Medresesinin grevli-lerine de maa verilmesi salanacaktr (US. 204. Belge no:195).

21) Damat Sleyman Aa Vakf: Vakfn mtevelliine Hatibzde Mustafa Efendi bin Yusuf Efendi atanmtr. Vakfa ait bir dkkna, Mustafa bin Abdurrahman bin El-Hac Mustafa tarafndan el konulmutur. Vakfn mtevellisi mahkeme huzurunda dkknn iadesini istemi; ancak bu dkkn Mustafann babasnn ina ettirdii ortaya knca, dkknn arsas vakfa ait olduundan dolay yllk 5 kuruluk bir meblan mtevelliye denmesine karar verilmitir: 9 ubat 1881. Ayrca Keeci Pazarnda bulunan vakfa ait bir baka dkknn kiracs olan Halil Bey vefat ettii iin mtevelli dkkn geri istemi-tir. 10 Mays 1881 (US. 225. Belge no:14, 3, s.28).



22) E-eyh Ramazan Efendi bin El-Hac Gazi Halife Vakf: Vakfa ait 1 ev, 4 dkkn, 2 su kuyusu ve 1 deirmen bulunmaktadr. inde Kuran- Kerim, fkh, fenni ve dini kitaplarn yer ald 33 ciltten oluan baz kitaplar Hz. mer Tekkesine balanmtr (Umut 2008:26). Vakfn elde ettii gelirleri Hz. mer Tekkesinin eyhine, imamna, mezzinine, hatibine ve tekkeye gelenlere verilecektir. mama gnlk 5 ake, mezzine gnlk 3 ake, hatibe gnlk 1 ake, Kuran- Kerim retecek muallime gnlk 3 ake cret verilecektir. Tekkenin kandil, hasr masraf ve su kuyusunun ihtiyac iin gnlk 5 ake sarf olunacaktr. Vakfn kurucusu vakfn mtevellilii grevini de stlenmi ve kendisinin vefat etmesi halinde mtevellilik grevine Tekke eyhi elebi bin Ahmedin getirilmesini istemitir. 27 Aralk 1886 (US. 225. Belge no:285).

23) Doancolu Vakf: Doanczde Maksut b. Osmann Vakfdr. Emaneten idare edilmektedir. Akr nevinden 5 emlki olup fakirlere yardm yaplmas art vardr. 2 Mu-harrem 1313 (US. 218. Belge no:656).

24) Hacer Havva erif Hanm Vakf: Hacer Havva Hanm, Ktahyal Hac Ali Pa-ann eidir. Attar Pazarnda bulunan ve yllk geliri 700 kuru olan bir dkknn vakfetmitir. Vakfna Evkf Mdr, Naib ve Mftnn mtevelli olmasn istemitir (Umut 2008:26). Vakfn kira geliriyle Cmi-i Kebirde pazartesi ve perembe geceleri ile Berat gecesi, merhum kocasnn ve damad eski Urfa Mutasarrf Sleyman Rt Beyin ruhlarna Kuran- Kerim ve dualar okutulmas ve bu i iin yllk 250 kuru har-canmas, Ramazan aynda mukabele (cz cz Kuran okutulmas) yaplmas ve Kadir gecesi hatim indirilmesi, her yl Ramazan aynda Peygamber Efendimize (SAV.) salvat- erifler okunmas, Hafz Efendiye 100 kuru verilmesi, camide bulunan Mslmanlara eker ve glsuyu ikram edilmesi ve bu i iin 100 kuru harcanmas artlarn koymutur. Caminin ihtiyalar iin 60 kuru harcanmasn ve merhum Ali Paann kabrinin bakm ve onarm iin her yl 90 kuruluk bir meblan harcanmasn ve kalan kira geliri ile ad geen dkknn tamir edilmesini istemitir. 1899 (US. 225. Belge no:8).

25) likzde Hac Abdi Vakf: Mtevellisi Hac shak b. Muhammedtir. Kazzaz Paza-rndaki bir sarra dkkn bu vakfa aittir. Vakfn evladndan Hac Ali ve Hac Muham-med kendi mlkleri olduu iin dkknn kendilerine verilmesini istemilerdir. 22 Aralk 1856 (US. 205. Belge no:97).

26) Ayn- Zeliha binti Hac Ali Vakf: Ahmed bin Hasan vakfn mtevellisidir. Vakfa ait dkkn ile bahe ve araziler bulunmaktadr. ncelikle vakfn gelirleri vkfn o-cuklar Halil, Mehmed, Mustafa ve Zeliha arasnda datlacaktr. Sonra Cmi-i Kebire her yl Ramazan aynda yardm edilecektir. Vkfn nesli kesildiinde vakf, Evkf M-drlne devredilecektir. Austos 1865 (US. 225. Belge no:7).

27) ah Hseyin Vakf: ncelediimiz dnemde vakfn mtevellisi Cndizde Hac Be-kir Aadr. Vakfn artlar unlardr: Vakfn gelirleri evlatlar arasnda taksim olunacak,



ilerinden vefat edenlerin hissesi evldna geecek, evlatsz vefat edenlerin hissesi ise kar-delerine geecektir. 30 Zilhicce 1313 (US. 218. Belge no:179, 313, 742). Mrtezikalar vakfn mtevellilik ve muhasebe ileri iin vekil tayin etmilerdir: ah Hseyin Vakfnn mrtezikalar vakf ileri konusunda ticret ktibi Ahmed Efendiye umumi veklet ver-milerdir. 9 Muharrem 1314 (US. 218. Belge no:201).

Tablo 1 ah Hseyin Vakfnn gelirleri

Tablo 2 ah Hseyin Vakfnn Gelirlerinin Datlmas

Tablo 3: ah Hseyin Vakfnn Mlk

SENEKRA KRA

BAHE DERMEN302 3300 2600303 2600 2770304 2600 2800305 2500 2800306 2600 2800308 2400 2800309 3200 2800310 2800 2300311 2800 2300312 3200 2300313 1500 2300

Toplam29.500 28.570

58.070

MLK AYLIK TOPLAM 4 dkkn 250*12 3000

Bahe 900*12 10.800Bahe 400*12 4800Menzil 1 senelik 600TOPLAM (KURU) 19.200

SM HSSESalih Aa 3678Osman 5753Hac yzde Mustafa 1370aholu Bekir 1833Kelleolu Lal Hasan 2448Muhammed b. Azmi 3250TOPLAM (KURU) 18.332



Sonu ve Deerlendirme

Urfa bir vakf ehri olduu iin ehrin ana mekn vakf-imret sisteminin temin ettii bir dzene gre tanzim olunmutur. Toplumsal yaplar, Trk-slam vakf tekilat ats altnda ortaya kmakta ve cmi, mescid, tekke, trbe, zviye, medrese gibi dini ve sosyal mes-seseler yannda hanlar, hamamlar, arlar ve pazarlar bu yapnn temel talarn olutur-maktadr. Vakflar, toplumsal hizmet ve dayanmann karakteristik rgtlenme biimleri olup, devlet otoritesi de vakflarn hamisi ve destekleyicisi olmutur. rnein Kanuni Sul-tan Sleymann, dou seferleri gzergh zerindeki menzillerden biri olan Ruhaya (Urfa) geldii vakit baz gelir kaynaklarn Halilr-Rahman Zviyesine vakfetmesi bu anlayn bir sonucudur (Turan 2005:165). Osmanl mparatorluunun dier ehirlerinde olduu gibi Urfada da cmi ve mescitler baz vakflara balyd. Camilerin btn ihtiyalar ve c-miilerde alan grevlilerin (bevvab, ferra, imam, hafz, hatib, arhan, naathan, mezzin, kayym vb.) maalar vakflardan karlanyordu. Bu sebeple camileri yaptranlar, camilerin ihtiyalar iin gelir getiren emlak, arazi, vb. vakfediyorlard.

Vakf kurucular vakf zerinde lene kadar hkim olduklar gibi ldkten sonra da ev-latlar yoluyla mallar zerinde aile bireylerinin tasarrufunu garantiye almlardr. Va-kf kurucularnn vefatndan sonra vakfn yrtmesini stlenen mtevelliler de, gerek vkfn mal varlklar gerekse vakf messeselerindeki grevlilerin atanmasnda birinci derecede sorumluydular. Vakf kurumlarndaki veft, fergat gibi nedenlerle herhangi bir grevdeki boalmalarda mtevellilerin teklifi, Kad yada Naibin arzyla yeni atama-lar gereklemekteydi. Ayrca tayin edilen mtevellilerin nesilleri kesilecek olursa vakfn akarlarnn beldede bulunan baz cami vakflar ile Haremeyne vakfedilmelerinden bah-sedilmektedir.

Urfa eriyye sicillerindeki vakflarla ilgili kaytlar, Urfa ehrinin sosyal, ekonomik ve dini hayat zerine nemli bilgiler vermektedir. Bu almada 204, 205, 218 ve 225 nolu eriyye sicillerinde 1845-1899 yllar arasnda Urfada tesis edilen baz vakflar zerin-de durulmutur. Sicildeki belgelerde ahslarn daha ziyade dkkn, ba, bahe, mahsul, tarla, arsa, arazi, hne, hamam, deirmen vb. gelir getiren mallarn cami ve mtemilt iin vakfettiklerini grmekteyiz. Gelir elde eden vakf evlatlarnn vakftan geimlerini salayacak kadar kazandklar grlmektedir. Zrriyet vakflarnn gelirinden faydalanan birok kimse vard. Baz kiiler bazen hisselerini alamaz ya da aldklar hissenin az oldu-unu grrlerse, vakfn mtevvellisi hakknda dava aar ve haklarn isterlerdi.

eriyye sicillerindeki vakflarla ilgili davalarda daha ok ne kan konular unlardr: Vakflara bal emlak ve akrlarn kiraya verilmesi, vakf mallarn ya da gelirlerini zorla zapt (gasp) edenlerden bunlarn geri istenmesi, vakf gelirlerinin tahsili, baz ahslarn vakf gelirlerinden pay istemesi, vakf artlarnn iinde yer ald vakfiyeler, lenin ya da ayrlann yerinin bo ve hizmetinin muattal (terk edilmi) kalmamas iin vakfn ilerini



yapmaya her bakmdan layk olan yeni bir mtevelli tayin edilmesi vb. Nitekim sicillerde bahsi geen vakf mallarna nezaret etmek zere nzr ve mtevelli tayinleriyle ilgili bir-ok hccete rastlanmaktadr. ncelediimiz vakflarn byk bir ksmnn cmi, mescid, zaviye ve hayrat vakflar olduu grlmektedir. Vakfedenlerin ou Es-Seyyid, E-eyh, El-Hac gibi unvan ve lakaplar tamaktadr.

Vakf, tarifi yaplrken de belirtildii zere, Allah rzas iin yaplan bir hayr-hasenat ii-dir. Bu temel prensiple birlikte ele aldmz belgelerde vkflarn artlar u be noktada zetlenebilir: Vakfn gelirinden vakfedilen ev, dkkn, deirmen gibi gayr-i menkuln tamir ve imarn gerektiren herhangi bir duruma harcanmas. Gelirlerden evlatlarn fay-dalanmas. Gelirlerin cami-mescit, trbe, kpr, yol, kuyu gibi yerlerin bakmna, tami-ratna ve aydnlatlmasna harcanmas. Camiler iin hasr, kilim satn alnmas. Cmi ve mescitlerde belirli gn ve aylarda hayr yapann (vakfedenin) ruhu iin hatim okuttu-rulmas. Cuma geceleri sabah ve yats namazlarndan sonra evrd u ezkr okunmas ve Peygamberimiz iin salvat- erife getirilmesi. Cuma gn belirli miktarda para karl fakir-fukaraya ekmek ve yemek datlmas; yaz aylarnda halk iin sebil suyu datlmas; Kuran- Kerim okunmasnn retilmesi; dini ve ilmi konularda halka vaaz u nasihat verilmesi; ahali iin pilav, zerde, eker ve glsuyu ikram edilmesi.



Kaynaklar

204, 205, 218, 225 Nolu Urfa eriyye Sicili Defterleri.VGMA. No:1988, 233-234.Aanal H. (1997), 19.Yzyl Sonlarnda Urfada Sosyal Hayat, Urfa Tarihi, Ankara: urkav Yaynlar._________ A. (1988a), slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yayn.Akgndz, A. (1988b), eriyye Sicilleri Mahiyeti, Toplu Katalogu ve Seme Hkmler, 1, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar._________ A. (2002), slm Hukukunun Osmanl Devletinde Tatbiki: eriyye Mahkemeleri ve eriyye Sicilleri, Trkler, 10, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 54-68.Akgndz, A.-ztrk, S. (1999). Bilinmeyen Osmanl, stanbul: OSAV. Yaynlar.Akyldz, A. (1993), Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul: Eren Yayn._________ (2006). Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul: letiim Yaynlar.Aydn, M. A. (1996). Trk Hukuk Tarihi, (Geniletilmi 2. Bask), stanbul: Beta Basm Yayn.Barkan, .L. (1980), eri Miras Hukuku ve Evltlk Vakflar, Trkiyede Toprak Meselesi: Toplu Eserler I, stanbul: Gzlem Yaynlar, 209-230._________ (2002), Osmanl mparatorluunda Kolonizatr Trk Dervileri, Trkler, 9, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 133-153.Bayraktar, H. (2004), XIX. Yzylda Halep Vilayetinin ktisad Vaziyeti, Elaz: Frat niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi Yaynlar.Birecikli .B. (2004), 218 Nolu Urfa eriyye Sicili Defteri Transkripsiyon ve Deerlendirme (H.1312-1317/M.1894-1899), anlurfa: Harran . SBE. (Baslmam) Yksek Lisans Tezi.Cin H.-Akgndz A. (1990), Trk Hukuk Tarihi, II, stanbul: Tima Yaynlar.Develliolu, F. (1970). Vakf , Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara: Dou Matbaas, 1363-1364.Dicleli V. (1946), Yoksulluk ve Sosyal Yardm ekilleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 3, (1), 108-124.Duri A. (1991). slam ktisat Tarihine Giri, ev. Sabri Orman, stanbul: Endls Yaynlar.Ekinci, E.B. (2004). Osmanl Mahkemeleri Tanzimat ve Sonras, stanbul: Ar Sanat Yaynevi.Ergin, O. (1937). Trk Tarihinde Evkaf, Belediye ve Patrikhaneler, stanbul.Erolu, C. Babuolu, M. Ker M. (2007). Osmanl Vilayet Salnamelerinde Halep, Ankara: Global Strateji Enstits Yayn.Faroqhi, S. (2006), Osmanl ehirleri ve Krsal Hayat, ev. Emine Sonnur zcan, Ankara: Dou-Bat Yaynlar.



_________ (2009), Osmanl Tarihi Nasl ncelenir?, ev. Zeynep Altok, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.Honigmann E. Gyn N. (1986), Urfa, slam Ansiklopedisi, (13), stanbul: MEB. Yaynlar, 50-57.nalck H. (1943), Osmanl Tarihi Hakknda Byk Bir Kaynak, Ankara niversitesi DTCF Dergisi, 1, (2), 89-96.________ (1986), Mahkeme slam Ansiklopedisi, 7, stanbul: MEB. Yaynlar, 146-151.Karaka M. (1986), anlurfa Kitabeleri, anlurfa: Dal Yaynlar.________ (1995), Cumhuriyet ncesi anlurfada Kltr ve Eitim, Ankara: Kltr Bakanl Yayn._________ (2009). Urfann Kltr ve nanlar Serveni, Ankara: anlurfa Valilii l Kltr ve Turizm Mdrl yaynlar.Karaman H. (1991), Mukayeseli slm Hukuku, I, stanbul: Nesil Yaynlar.Kazc Z. (1993), Osmanl Ariv Belgelerine Gre Urfadaki Vakf Hizmetleri, Marmara niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, (5-6), 85-102.________ (1996), slm Kltr ve Medeniyeti, stanbul: Tima Yaynlar.________ (2003), Osmanl Vakf Medeniyeti, stanbul: Bilge yaynlar.Korkmaz S. (2006), 205/1 Numaral anlurfa eriyye Sicilinin Transkripsiyon ve Deerlendirmesi, M.1852-1855/H.1269-1272, Kayseri: Erciyes . SBE. (Baslmam) Yksek Lisans Tezi.Kprl M. F. (1983), slm ve Trk Hukuk Tarih Aratrmalar ve Vakf, stanbul: tken Neriyat.Kuran E. (1997), Vakf Messesesinin Mahiyeti ve Gnmzde Deerlendirilmesi, Trk adalamas, Derleyen: Mehmet Erdoan, Ankara: Aka Yaynlar.Krkolu A. C. (1993), anlurfa Camileri, Ankara: URKAV Yayn.Krkolu S. S. (2002), anlurfada Vakflar, Uygarln Doduu ehir, Ankara: URKAV Yayn.Ocak A.Y. (1978), Zaviyeler: Din, Sosyal ve Kltrel Tarih Asndan Bir Deneme, Vakflar Dergisi, (XII), 247-269.nkal A. Bozkurt N. (1993), Cami, slam Ansiklopedisi, 7, Ankara: TDV. Yayn, 46-56.mer Hilmi Efendi (1977), thful-Ahlf f Ahkmil-Evkf, Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar.zbilgen E. (1994), Osmanllarda Gndelik Hayat, Osmanl Ansiklopedisi, 2, stanbul: Aa Yaynclk, 147-267.zcan T. (2005), Osmanl Vakf Hukuku almalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 3, (5), 513-552.zelik . (2003). Osmanl Vakf Hayat erevesinde Urfadaki Vakflar, Bilim Yolu, (III), 1-28.



ztuna Y. (1986), Osmanl Devleti Tarihi, 2, stanbul: Faisal Finans Kurumu Yayn.ztrk N. (1995), Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Ankara: TDV. Yaynlar.Pakaln M. Z. (1983), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 3, stanbul: MEB. Yaynlar, 576-580.emseddin Sami (2011), Kms- Trk, Haz: R.Gndodu, N.Adgzel, E.F.nal, stanbul: deal Kltr Yaynclk.Son On Ylda Vakflar 1980-1990, (1990). Haz: brahim Ate, Sadi Bayram, lk zsoy, Ankara: T.C. Babakanlk Vakflar Genel Mdrl Yayn.Tabakolu A. (1998), Trk ktisat Tarihi, stanbul: Dergh Yaynlar.Turan A.N. (2005), XVI.Yzylda Ruha (Urfa) Sanca, anlurfa: urkav Yaynlar.Uur Y. (2003), Mahkeme Kaytlar (eriye Sicilleri): Literatr Deerlendirmesi ve Bibliyografya, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 1, (1), 305-344.Umut A. (2008), 225 Nolu Urfa eriyye Sicili (H.1297-1304/M.1880-1887) Transkripsiyon ve Deerlendirme, anlurfa: Harran niversitesi SBE. (Baslmam) Yksek Lisans Tezi.nal M.A. (2002), Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta: Faklte Kitapevi Yayn.nal .-zcan S. (1995), Sadeletirilmi Mecelle-i Ahkm- Adliye, stanbul: Fey Vakf Yaynlar.ner, M.E. (2011), Osmanl ktisat Tarihi, anlurfa: Sembol Yaynlar.Vakf Deyimleri ve Terimleri Szl. www.vgm.gov.tr (06.03.2012).

Yediyldz B. (1982a), Messese-Toplum Mnasebetleri erevesinde XVIII. Asr Trk Toplumu ve Vakf Messesesi, Vakflar Dergisi, (XV), 23-53.___________ (1982b), XVIII.Asrda Trk Vakf Tekilat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Enstits Dergisi, Prof. Dr. Tayyib Gkbilgin Hatra Says, (XII), 171-190.___________ (1982c), Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800, Osmanl Aratrmalar Dergisi, (3), 143-164.__________. (1997), Vakf , slam Ansiklopedisi, 13, Eskiehir: MEB. Yaynlar, 153-172.Yldz A. (2010), 204 Numaral eriyye Sicili Defterine Gre Urfada Ekonomik Sosyal ve Kltrel Hayat, stanbul: Marmara . SBE. (Baslmam) Yksek Lisans Tezi.Ylmazelik . (1995), XIX.Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yayn.Yksel H. (1998), Osmanl Sosyal ve Ekonomik Hayatnda Vakflarn Rol (1585-1683), Sivas: Dilek Matbaas.Yksel H. (2002), Trk Toplumunda Vakf Aile likisi, Trkler, 10, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 461-469.Zuhayli, V. (1990). slm Fkh, 10, Almanya: Feza Yaynclk.


Yayn lkeleri

Vakflar Dergisi

Yayn lkeleri

Vakflar Dergisi, Haziran ve Aralk aylarnda olmak zere ylda iki say yaymlanr. Her yln sonunda derginin yllk dizini hazrlanr ve Haziran saysnda yaymla-nr. Dergi, Yayn Kurulu tarafndan belirlenen yurtii ve dndaki ktphanelere, uluslararas indeks kurumlarna ve abonelere, yaymland tarihten itibaren bir ay ierisinde gnderilir.

Vakflar Dergisi, Vakf kurumu ve vakf kurumu ile ilgili kltrel zenginlikleri, Vakf yolu ile teekkl etmi kltr varlklarn, Vakflarn tarih ve gncel gerekleri-ni bilimsel ller ierisinde ortaya koymakta; Vakflarla ilgili olarak, uluslararas dzeyde yaplan bilimsel almalar kamuoyuna duyurmak amacyla yaymlamak-tadr.

Vakflar Dergisi nde, sosyal bilimler alannda, Vakf ve Vakf Kltrnn tarih ve gn-cel problemlerini bilimsel bir bak asyla ele alan, bu konuda zm nerileri getiren yazlara yer verilir.

Vakflar Dergisi e gnderilecek yazlarda; alannda bir boluu dolduracak zgn bir ma-kale olmas veya daha nce yaymlanm almalar deerlendiren, bu konuda yeni ve dikkate deer grler ortaya koyan bir inceleme olma art aranr. Vakf ve Vakf Kltr ile ilgili eser ve ahsiyetleri tantan, yeni etkinlikleri duyuran yazlara da yer verilir.

Makalelerin Vakflar Dergisi de yaymlanabilmesi iin, daha nce bir baka yerde ya-ymlanmam veya yaymlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Daha nce bilimsel bir toplantda sunulmu bildiriler, bu durum aka belirtilmek artyla kabul edilebilir.

Yazlarn Deerlendirilmesi

Vakflar Dergisi e gnderilen yazlar, nce Yaym Kurulunca dergi ilkelerine uygunluk asndan incelenir. Uygun grlmeyenler dzeltilmesi iin yazarna tekrar iade edilir. Yayn iin teslim edilen makalelerin deerlendirilmesinde akademik taraf-szlk ve bilimsel kalite, en nemli ltlerdir. Deerlendirme iin uygun bulunan-lar, ilgili alanda iki hakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Hakem raporlarndan biri olumlu, dieri olumsuz olduu takdirde, yaz, nc bir hakeme gnderilebilir veya Yayn Kurulu, hakem rapor-larn inceleyerek nihai karar verebilir. Yazarlar, hakem ve yayn kurulunun eletiri ve nerilerini dikkate alrlar. Katlmadklar hususlar varsa, gerekeleriyle birlikte itiraz etme hakkna sahiptirler. Yayna kabul edilmeyen yazlar, yazarlarna iade edilmez.

vakflar dergisi say 37 urfa vakflar

Medine-i Urfa Vakıflar Birecikli

Documents

Transcript of Medine-i Urfa Vakıflar Birecikli