Medicinale cannabis in België: behoeftenbevraging bij chronische … · 2016-07-26 · FACULTEIT...
117
FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Medicinale cannabis in België: behoeftenbevraging bij chronische pijnpatiënten. Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door 00904754 Buyst Wannes Academiejaar 2015-2016 Promotor : Commissaris : Prof. dr. Tom Decorte Prof. dr. Tom Balthazar
Transcript of Medicinale cannabis in België: behoeftenbevraging bij chronische … · 2016-07-26 · FACULTEIT...
FACULTEIT
RECHTSGELEERDHEID
Medicinale cannabis in België: behoeftenbevraging
bij chronische pijnpatiënten.
Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de criminologische wetenschappen door 00904754 Buyst Wannes
Academiejaar 2015-2016
Promotor : Commissaris :
Prof. dr. Tom Decorte Prof. dr. Tom Balthazar
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende,
Buyst Wannes (00904754)
geeft hierbij aan derden,
zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele copromotor), de commissarissen of leden
van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,
[de toelating] [geen toelating]
om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar,
een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen
naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.
Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de
masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk
na het titelblad.
Datum: 06/12/2015
Handtekening:
I
Voorwoord Het schrijven van deze masterproef met als doel het behalen van het diploma ‘Master in de
Criminologische Wetenschappen’, was een proces dat niet zonder spreekwoordelijke slag of
stoot is verlopen. Ik maak van dit voorwoord dan ook graag gebruik om enkele mensen
oprecht te bedanken.
Vooreerst wens ik mijn promotor, professor Tom Decorte, te bedanken voor het grote geduld
en het blijvende vertrouwen. Steeds opnieuw kon ik bij hem terecht voor hulp en feedback en
maakte hij tijd vrij om het proces in goede banen te leiden.
Vervolgens gaat ook een enorm grote dank uit naar mijn moeder voor de mogelijkheid die ze
me bood om deze studie aan te vatten en te vervolledigen. In dit hele gegeven kon ik steeds
rekenen op haar onvoorwaardelijke steun. Ook Hadewych Hernalsteen ben ik dankbaar voor
haar steun en oppeppende gesprekken.
Pierre Hernalsteen wens ik te bedanken voor de tijd die hij vrijmaakte om mijn masterproef
na te lezen en waar nodig taalkundige correcties door te voeren.
Voorts dank ik deMaretak en ’t Lichtpuntje voor hun bereidheid om medewerking te verlenen
aan mijn onderzoek, het verschaffen van bijkomende informatie en het beantwoorden van
mijn vragen. Dankzij hun hulp was het mogelijk om respondenten te verzamelen.
Last but not least wens ik mij te richten tot alle chronische pijnpatiënten die tijd vrijmaakten
voor het afnemen van een interview. Zonder hen was het empirisch luik van deze masterproef
onbestaande.
Een dikke merci aan jullie allen!
Wannes Buyst
December 2015
II
Inhoudstafel
VOORWOORD ...................................................................................................................................... I
INHOUDSTAFEL ................................................................................................................................. II
INLEIDING ............................................................................................................................................ 1
HOOFDSTUK 1: MEDISCHE TOEPASSING VAN CANNABIS DOORHEEN DE
GESCHIEDENIS ................................................................................................................................... 4 1. INLEIDING ..................................................................................................................................... 4 2. EERSTE SPOREN VAN MEDICINAAL GEBRUIK ............................................................................... 4 3. HET BEGIN VAN DE JAARTELLING TOT EN MET DE 18E EEUW ....................................................... 5 4. DE 19E EEUW: CANNABIS DOET ZIJN INTREDE IN DE WESTERSE GENEESKUNDE .......................... 6 5. BEGIN 20E EEUW: DE MEDISCHE TOEPASSING VAN CANNABIS NEEMT AF ................................... 8 6. EIND 20E EEUW TOT OP HEDEN: HERONTDEKKING VAN DE THERAPEUTISCHE WAARDE VAN
CANNABIS ............................................................................................................................................. 9 7. CONCLUSIE ................................................................................................................................. 10
HOOFDSTUK 2: WAT IS MEDICINALE CANNABIS? ............................................................... 11 1. INLEIDING ................................................................................................................................... 11 2. BEGRIPSOMSCHRIJVING .............................................................................................................. 11 3. FARMACOLOGIE VAN CANNABIS ................................................................................................ 14
3.1 Cannabinoïden ..................................................................................................................... 14 3.2 Cannabinoïdereceptoren ...................................................................................................... 15 3.3 Het endocannabinoïdesysteem (ECS) en endocannabinoïden ............................................. 15
4. TOEPASSING ............................................................................................................................... 16 5. TOEDIENINGSVORMEN ............................................................................................................... 18
5.1 Inhalatie ............................................................................................................................... 18 5.2 Orale inname ....................................................................................................................... 19 5.3 Andere toedieningsvormen ................................................................................................... 20
5.3.1 Sublinguaal .................................................................................................................................................... 21 5.3.2 Rectaal ........................................................................................................................................................... 21 5.3.3 Cannabisolie .................................................................................................................................................. 21
6. NEVENWERKINGEN EN RISICO’S ................................................................................................. 22 7. CONCLUSIE ................................................................................................................................. 25
HOOFDSTUK 3: CHRONISCHE PIJN EN MEDICINAAL CANNABISGEBRUIK ................. 26 1. INLEIDING ................................................................................................................................... 26 2. BEGRIPSOMSCHRIJVING .............................................................................................................. 26 3. CANNABIS ALS (ZELF)MEDICATIE BIJ CHRONISCHE PIJN ............................................................ 29
INHOUDSTAFEL
III
3.1 Farmacologie cannabinoïden in relatie tot chronische pijn ................................................ 29 3.2 Belangenbehartiging ............................................................................................................ 30
4. KLINISCHE BEVINDINGEN ........................................................................................................... 33 4.1 Geïnhaleerde cannabis ........................................................................................................ 33 4.2 Nabilone ............................................................................................................................... 35 4.3 Dronabinol ........................................................................................................................... 37 4.4 Cannabisextracten ............................................................................................................... 37
5. CONCLUSIE ................................................................................................................................. 40
HOOFDSTUK 4: REGULERING VAN MEDICINALE CANNABIS .......................................... 42 1. INLEIDING ................................................................................................................................... 42 2. WETGEVING ................................................................................................................................ 42
2.1 Internationaal ...................................................................................................................... 42 2.1.1 Algemeen ...................................................................................................................................................... 42 2.1.2 Medicinaal gebruik van cannabis .................................................................................................................. 43
2.2 Nationaal .............................................................................................................................. 44 2.2.1 Algemeen ...................................................................................................................................................... 44 2.2.2 Medicinaal gebruik van cannabis .................................................................................................................. 45
3. REGULERINGSMODELLEN ........................................................................................................... 46 3.1 Internationaal ...................................................................................................................... 46 3.2 Nationaal .............................................................................................................................. 49
3.2.1 Sativex® in de Belgische apotheek ............................................................................................................... 49 3.2.2 Cannabis Social Clubs ................................................................................................................................... 50
4. CONCLUSIE ................................................................................................................................. 51
HOOFDSTUK 5: OPZET EN METHODOLOGIE ......................................................................... 53 1. INLEIDING ................................................................................................................................... 53 2. ONDERZOEKSVORM: DE KEUZE VOOR KWALITATIEF ONDERZOEK ............................................ 53
2.1 Semi-gestructureerde interviews met chronische pijnpatiënten .......................................... 53 3. STEEKPROEF ............................................................................................................................... 54 4. PROCEDURE & DATAVERZAMELING ........................................................................................... 55
4.1 Procedure ............................................................................................................................. 55 4.2 Gatekeepers .......................................................................................................................... 55
4.2.1 ’t Lichtpuntje ................................................................................................................................................. 56 4.2.2 deMaretak ...................................................................................................................................................... 56
4.3 Dataverzameling .................................................................................................................. 56 5. DATA-ANALYSE .......................................................................................................................... 57 6. ETHISCHE ASPECTEN .................................................................................................................. 58 7. BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK ......................................................................................... 58 8. CONCLUSIE ................................................................................................................................. 59
INHOUDSTAFEL
IV
HOOFDSTUK 6: RESULTATEN ...................................................................................................... 61 1. INLEIDING ................................................................................................................................... 61 2. IMPACT CHRONISCHE PIJNPROBLEMATIEK ................................................................................. 61
2.1 Beroepsmatig functioneren .................................................................................................. 61 2.2 Sociaal .................................................................................................................................. 62 2.3 Relationeel ........................................................................................................................... 63 2.4 Psychisch .............................................................................................................................. 64
3. BEHANDELING ............................................................................................................................ 65 3.1 Medicamenteus .................................................................................................................... 66 3.2 Niet-medicamenteus aanvullende en medische ingrepen .................................................... 66
4. KENNIS VAN MEDICINALE CANNABIS ......................................................................................... 67 5. ERVARING MET MEDICINAAL CANNABISGEBRUIK ..................................................................... 68
5.1 Wel ervaring ......................................................................................................................... 68 5.1.1 Strategie voor het verkrijgen van medicinale cannabis ................................................................................. 69 5.1.2 Effecten ......................................................................................................................................................... 70 5.1.3 Bezorgdheden ................................................................................................................................................ 70
5.2 Geen ervaring ...................................................................................................................... 71 5.2.1 Bespreekbaarheid .......................................................................................................................................... 71 5.2.2 Vragen en bezorgdheden ............................................................................................................................... 73
6. BEHOEFTEN EN VERWACHTINGEN .............................................................................................. 74 6.1 Medicinale cannabis binnen het spectrum van pijnbehandelingen ..................................... 74 6.2 Bespreekbaarheid met en kennis onder artsen .................................................................... 76 6.3 Nood aan begeleiding en opvolging .................................................................................... 77 6.4 Regulering van medicinale cannabis ................................................................................... 78 6.5 Terugbetaling ....................................................................................................................... 80
7. CONCLUSIE ................................................................................................................................. 80
HOOFDSTUK 7: DISCUSSIE EN ALGEMENE CONCLUSIE .................................................... 83
BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................................. 85
BIJLAGEN ............................................................................................................................................ V
1
Inleiding Het gebruik van cannabis wordt door zowel internationale als nationale regelgeving verboden,
waardoor cannabis de status heeft verworven van een illegale drug. Desondanks stond
wetenschappelijk en klinisch onderzoek naar de therapeutische werking van deze drug niet
stil. Er werd namelijk vastgesteld dat cannabis voor een verscheidenheid van
ziekteverschijnselen verlichting kan bieden. Dit heeft er toe geleid dat vandaag een
toenemend aantal landen, waaronder recent ook België, voorziet in een regeling om
zogenaamde ‘medicinale cannabis’ ter beschikking te stellen voor patiënten die hierdoor
kunnen worden geholpen (Hazekamp, 2006; Hazekamp & Heerdink, 2013; Witton, 2008). Uit
onderzoek blijkt dat naast onder meer angststoornissen, depressie en een vermindering van
eetlust, chronische pijn één van de hoofdredenen is waarvoor patiënten gebruik maken van
medicinale cannabis (Degenhardt et al., 2014; Hakkarainen et al., 2015; Hazekamp, Ware,
Muller-Vahl, Abrams, & Grotenhermen, 2013; Ogborne et al., 2000; Walsh et al., 2013).
Omdat op fysisch vlak chronische pijn als meest dringende oorzaak werd benoemd, beslisten
we dit als invalshoek te nemen voor deze masterproef.
De meeste onderzoeken omtrent medicinale cannabis focussen op het nagaan van de
doeltreffendheid bij bepaalde aandoeningen (Ben Amar, 2006; Grant & Cahn, 2005;
Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Hazekamp et al., 2013; Kogan & Mechoulam, 2007;
Kumar, Chambers, & Pertwee, 2001; Rysheuvels, Schotte, & Sabbe, 2005). Onderzoek naar
de behoeften, ervaringen en verwachtingen van patiënten met betrekking tot het gebruik van
medicinale cannabis is schaars, maar niet onbestaande (Aggarwal et al., 2009; Bottorff et al.,
2013; Ogborne et al., 2000; Page & Verhoef, 2006; Swift, Gates, & Dillon, 2005; Walsh et
al., 2013). In België is onderzoek naar de behoeften van medicinale cannabisgebruikers
evenwel nog onontgonnen terrein. Dit onderzoek heeft tot doel inzicht te verwerven in de
behoeften, ervaringen en verwachtingen van chronische pijnpatiënten met betrekking tot het
gebruik van medicinale cannabis in België. Het onderzoek is voornamelijk exploratief en
beschrijvend en heeft niet tot doel de doeltreffendheid van het gebruik van cannabis bij
chronische pijn te bewijzen of te ontkrachten.
Om deze doelstelling te bereiken vertrekt dit onderzoek vanuit volgende centrale
onderzoeksvraag: “Welke behoeften, ervaringen en verwachtingen met betrekking tot
medicinale cannabis hebben chronische pijnpatiënten in België?”.
INLEIDING
2
We stelden zes deelvragen op om deze centrale onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden:
1. In hoeverre bestaat er onder chronische pijnpatiënten kennis omtrent het gebruik van
cannabis voor medische doeleinden?
2. In welke mate bestaat er onder chronische pijnpatiënten een vraag naar medicinale
cannabis?
3. Wat zijn de ervaringen met het gebruik van medicinale cannabis?
4. Welke strategieën worden er aangewend voor het verkrijgen van medicinale
cannabis?
5. Welke bezorgdheden bestaan er omtrent het gebruik van medicinale cannabis?
6. Welke verwachtingen hebben chronische pijnpatiënten met betrekking tot een regeling
omtrent het gebruik van medicinale cannabis in België?
Deze masterproef omvat zowel een theoretisch als een empirisch luik en is opgevat in zeven
hoofdstukken. De eerste vier hoofdstukken vormen het theoretische gedeelte en geven de
voornaamste bevindingen uit de literatuurstudie weer. Via het raadplegen van hoofdzakelijk
verschillende databanken en de universiteitsbibliotheek zochten we naar relevante literatuur
met betrekking tot het onderwerp. Volgende databanken leverden relevante informatie op:
Web of Science, PubMed, ScienceDirect en Google Scholar. Tevens zochten we na het
raadplegen van artikels en boeken, via de literatuurlijst verder naar relevante bronnen.
Literatuur werd o.a. gezocht aan de hand van volgende zoektermen: ‘cannabis’, ‘medicinal
cannabis’, ‘medical marijuana’, ‘cannabis/marijuana for therapeutic purposes’, ‘chronic
pain’, ‘medicinal cannabis in chronic pain’. Al deze zoektermen voerden we eveneens in het
Nederlands in. De bevindingen die de literatuurstudie opleverde bespreken we uitvoerig en
volgens thema in de verschillende hoofdstukken. In hoofdstuk 1 bespreken we de
geschiedenis van cannabis als medicijn waarbij we beginnen bij de eerste sporen van
medicinaal gebruik in de derde eeuw voor Christus tot op heden. In hoofdstuk 2 gaan we in op
zowel de theoretische omschrijving van het begrip ‘medicinale cannabis’, als ook op de
farmacologie, de verschillende toepassingen en toedieningswijzen. Tot slot besteden we in dit
hoofdstuk ook aandacht aan de mogelijke nevenwerkingen en risico’s verbonden aan
medicinaal cannabisgebruik. In hoofdstuk 3 leggen we de focus op de correlatie tussen
chronische pijn en medicinale cannabis. We starten dit hoofdstuk met een omschrijving van
het begrip ‘chronische pijn’. Achtereenvolgens bespreken we het gebruik van cannabis als
(zelf)medicatie bij chronische pijn en gaan we na in hoeverre er tot op heden klinisch bewijs
INLEIDING
3
voorhanden is omtrent de doeltreffendheid van cannabis bij verschillende vormen van
chronische pijn. In het afsluitende hoofdstuk van de literatuurstudie komt het juridische en
beleidsmatige aspect van medicinaal cannabisgebruik aan bod. Hierbij schetsen we de
belangrijkste (inter)nationale wetgeving, als ook de mogelijke reguleringsmodellen.
Hoofdstuk 5 en hoofdstuk 6 vormen het empirisch luik van deze masterproef. Teneinde een
antwoord te formuleren op de centrale onderzoeksvraag voerden we in de periode mei tot en
met oktober 2015 een kwalitatief onderzoek. Concreet opteerden we voor de methode van het
semi-gestructureerd interview. We interviewden zeventien chronische pijnpatiënten, die we
verzamelden via twee zelfhulpgroepen voor chronische pijn. Op die manier trachtten we
inzicht te verwerven in hun behoeften, ervaringen en verwachtingen met betrekking tot
medicinale cannabis in België. In hoofdstuk 5 zetten we de opzet en methodologie van dit
onderzoek uiteen. De resultaten van deze interviews bespreken we uitvoerig in hoofdstuk 6.
Tot slot geven we in het laatste hoofdstuk een discussie en een algemene conclusie van dit
onderzoek.
4
HOOFDSTUK 1: Medische toepassing van cannabis doorheen de
geschiedenis
1. Inleiding In 1753 benoemde de Zweed Carolus Linnaeus de cannabisplant, een eenjarig, tweehuizig
kruid dat behoort tot de familie van de Cannabidaceae, als Cannabis sativa (Grinspoon &
Bakalar, 1993; Russo 2007). Op dat moment deed een van de oudste, door de mens
gecultiveerde, psychoactieve planten zijn intrede in de moderne botanische literatuur (Booth,
2005; Grinspoon, 1971). De plant Cannabis sativa L. wordt reeds millennia lang door
verschillende culturen gebruikt voor industriële, recreatieve, spirituele maar ook medische
doeleinden (Booth, 2005; Grinspoon, 1971; Russo, 2007). De huidige opvattingen omtrent
cannabis als medicijn zijn niet los te zien van de historiek die de medische toepassing van
cannabis doormaakte, het is bijgevolg van belang hier kort bij stil te staan.
In het eerste hoofdstuk schetsen we de geschiedenis die de medische toepassing van cannabis
doormaakte. Hierbij bespreken we vooreerst de periode vóór het begin van de jaartelling.
Vervolgens komen de periodes van het begin van de jaartelling tot en met de 18e eeuw, de 19e
eeuw en het begin van de 20e eeuw aan bod. In een zesde paragraaf lichten we de medische
toepassing van cannabis in de periode eind 20e eeuw tot op heden toe. De laatste paragraaf
vormt de conclusie van dit hoofdstuk.
2. Eerste sporen van medicinaal gebruik Hoewel er in de literatuur geen uitsluitsel bestaat over een precieze plaats en een exact
tijdstip, wijzen rapporten op de eerste medische toepassingen van de cannabisplant in het
Oude China rond het jaar 2737 voor Christus, meer bepaald gedurende het keizerschap van
Shen-Nung. Het was in ‘s werelds oudste farmacopee, de pen-ts’ao ching, dat vooreerst het
medisch gebruik van cannabis werd beschreven. Cannabis werd er gebruikt voor de
behandeling van aandoeningen zoals reuma, constipatie en malaria. Daarenboven gebruikte
Hua T’o, de grondlegger van de Chinese chirurgie, een mengeling van cannabis en wijn als
verdovingsmiddel tijdens operaties. Er werd voornamelijk gebruik gemaakt van
cannabiszaden, die tot op heden door Chinezen worden gehanteerd als laxativum, gezien ze
voornamelijk bestaan uit vetzuren en proteïnen en er zo goed als geen Δ9-
tetrahydrocannabinol, het voornaamste psychoactieve bestanddeel van cannabis, in de zaden
aanwezig is (Grinspoon & Bakalar, 1993; Russo, 2007; Zuardi, 2006).
HOOFDSTUK 1
5
In India was het gebruik van cannabis, zowel medicinaal als recreatief, wijdverspreid. Een
mogelijke reden hiervoor betreft het feit dat cannabis sterk in relatie stond tot religie, wat
ervoor zorgde dat de plant als heilig werd aanzien en werd gehanteerd voor verschillende
religieuze rituelen. Zowel het religieuze als het medicinale gebruik van cannabis in India
startte zo’n 1.000 jaar voor Christus. De plant had er een veelheid aan functies. Zo werd
cannabis onder meer gebruikt als pijnstiller bij hoofdpijn en tandpijn, als kalmerings- en
verdovingsmiddel bij onrust, hysterie en manieën, als antibioticum dat op de huid werd
aangebracht tegen huidinfecties, als antispasmodicum tegen kolieken en diarree en als
eetluststimulator (Zuardi, 2006).
Hoewel eerder schaars, is er tevens historisch en archeologisch bewijs van het bestaan van
cannabis in Europa vóór het begin van de jaartelling. Archeologen hebben namelijk verbrande
cannabiszaden in Scythische graven in Siberië en Duitsland teruggevonden. Deze vondsten
staven de stelling dat de cannabisplant in Europese contreien terecht is gekomen door Scythen
die zich rond het jaar 450 voor Christus vanuit Centraal-Azië richting het Middellandse
zeegebied begaven. In een beschrijving van een Scythisch begrafenisritueel, stelde Herodotos
dat de Scythen dampen van verbrande cannabiszaden inhaleerden omwille van hun
ritualistische en euforische eigenschappen (Russo, 2007; Zuardi, 2006).
3. Het begin van de jaartelling tot en met de 18e eeuw Het medicinaal gebruik van cannabis bleef deze periode niet enkel aanzienlijk in India, het
verspreidde zich ook naar andere landen in het Midden-Oosten en Afrika. Zo bijvoorbeeld
maakten rond het jaar 1000 na Christus verscheidene Arabische artsen vermelding van
cannabis als urineafdrijvend middel, digestief, middel tegen oorpijn en als middel tegen
flatulentie (Fankhauser, 2008; Zuardi, 2006). Via Indische handelaren raakte het medicinaal
gebruik van cannabis ook bekend in Afrika. In de 15e eeuw werd cannabis in Afrika onder
meer aangewend voor de behandeling van slangenbeten, malaria, koorts, astma en tevens om
de geboorte van kinderen te vergemakkelijken (Zuardi, 2006).
Vervolgens deed het medicinale gebruik van cannabis zijn intrede in Amerika rond de 16e
eeuw. Het was vooreerst in Zuid-Amerika, meer bepaald in Brazilië, dat via Afrikaanse slaven
cannabiszaden opdoken. Uit rapporten blijkt dat ook hier cannabis voornamelijk werd
aangewend in het kader van religieuze rituelen en het behandelen van aandoeningen. Zo zou
HOOFDSTUK 1
6
men cannabis voor de behandeling van tandpijn en menstruatiepijn hebben gebruikt (Zuardi,
2006).
In Europa werd voornamelijk gebruik gemaakt van cannabiszaden, afkomstig van lokale
hennepplanten, waaruit olie of emulsie werd vervaardigd. Deze werd enerzijds aangewend
voor de behandeling van een reeks aandoeningen waaronder de mazelen, windpokken,
gonorroe en hoest, anderzijds werd deze ook gebruikt als bestanddeel in de productie van
zalven. In de 18e eeuw begon men Indische hennep te onderzoeken. Hoewel men eerder
kritisch was ten aanzien van buitenlandse hennep, vanwege hun verdovende werking en
veronderstelde schadelijke effecten, vond Indische hennep zijn weg naar de homeopathische
geneeskunde (Fankhauser, 2002).
4. De 19e eeuw: cannabis doet zijn intrede in de westerse
geneeskunde Zoals blijkt uit het bovenstaande kent cannabis in verschillende landen een lange geschiedenis
van inheems medicinaal gebruik. Het was echter pas halverwege de 19e eeuw dat cannabis in
de westerse geneeskunde zijn intrede deed. Doorslaggevend hiervoor waren de werken van
William Brooke O’Shaughnessy en Jacques-Joseph Moreau de Tours.
O’Shaughnessy (1809-1889) was een Ierse arts die verschillende jaren voor de Britten in
India werkte. Het was in India dat hij voor het eerst in contact kwam met het gebruik van
cannabis. Na een grondige studie over de plant en het gebruik ervan, het beschrijven van
verschillende bereidingen en het evalueren van de toxiciteit van het gebruik bij dieren, ging
hij ook het effect van cannabis op bepaalde aandoeningen van mensen na. In het werk ‘On the
preparations of the Indian hemp, or gunjah’, dat hij in 1839 uitbracht, beschreef hij
verschillende succesvolle experimenten met cannabis, zoals de behandeling van reuma,
epilepsie, tetanus en cholera (Fankhauser, 2002; Grinspoon & Bakalar, 1993; Zuardi, 2006).
Bovendien rapporteerde O’Shaughnessey dat hij een tinctuur had gevonden, een oplossing
van cannabis in alcohol, die oraal kon worden ingenomen. Dit zou een pijnstillende werking
uitgeoefend hebben. Bij zijn terugkeer naar Engeland voorzag O’Shaughnessey cannabis aan
apothekers (Grinspoon & Bakalar, 1993).
Een tweede belangrijk werk was het boek van Jacques-Joseph Moreau de Tours (1804-1884),
een Franse psychiater. Moreau gebruikte cannabis met een ander doel dan O’Shaughnessy.
HOOFDSTUK 1
7
Jacques-Joseph Moreau de Tours was een assistent-arts in het asile de Charenton, bij Parijs.
Een therapeutische praktijk in die tijd was om psychiatrische patiënten te vergezellen op lange
reizen naar exotische en verre landen. Tijdens deze reizen had Moreau waargenomen dat het
gebruik van hasjiesj (cannabishars) wijdverspreid was onder Arabieren en was hij verwonderd
over de effecten die het middel teweegbracht. Rond 1840, bij zijn terugkeer naar Parijs,
besloot Moreau zelf te experimenteren met verschillende cannabispreparaten, eerst bij
zichzelf en later bij zijn studenten. Als resultaat van deze experimenten publiceerde hij in
1845 het boek ‘Du Hachisch et de l’Aliénation Mentale: Etudes Psychologiques’, een van de
eerste boeken waarin de acute effecten van cannabis uitvoerig zijn besproken (Fankhauser,
2008; Zuardi, 2006).
Deze twee types van interesse naar het gebruik van cannabis, enerzijds de focus op de
psychoactieve effecten, anderzijds op de therapeutische mogelijkheden, hielden gedurende
jaren aan. De impact van zowel O’Shaughnessy’s als Moreau’s werk op de westerse
geneeskunde waren enorm. Het medicinaal gebruik van cannabis verspreidde zich vanuit
Engeland en Frankrijk over heel Europa en Noord Amerika (Zuardi, 2006).
In de tweede helft van de 19e eeuw zijn er in Europa en de Verenigde Staten meer dan 100
wetenschappelijke artikelen gepubliceerd over de therapeutische waarde van cannabis. Het
gebruik van medicinale cannabis binnen de westerse geneeskunde bereikte zijn toppunt rond
het einde van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw.
De medische indicaties waarvoor cannabis werd gehanteerd in het begin van de 20e eeuw
werden in Sajous’s Analytic Cyclopedia of Practical Medicine (1924) onderverdeeld in 3
categorieën. Een eerste categorie betrof cannabis als verdovings- of slaapmiddel bij
aandoeningen als slapeloosheid, manieën, delirium tremens, tetanus, bronchitis en koorts. Een
tweede categorie betrof het gebruik van cannabis als pijnstillend middel (analgeticum) bij
hoofdpijn, menstruatiepijn, chronische ontstekingen, hersentumoren en tandpijn. Een derde
categorie ten slotte betrof de aanwending van cannabis bij andere aandoeningen zoals
bijvoorbeeld het stimuleren van eetlust, tegen diarree, cholera en impotentie bij mannen
(Zuardi, 2006).
HOOFDSTUK 1
8
5. Begin 20e eeuw: De medische toepassing van cannabis neemt
af Gedurende de eerste decennia van de 20e eeuw nam het gebruik van cannabis binnen de
westerse geneeskunde sterk af. Verschillende factoren lagen hieraan ten grondslag. Een eerste
factor was de onmogelijkheid om cannabis te gebruiken als preparaat. Daarenboven
varieerden de effecten die cannabis teweegbracht sterk en traden er te pas en te onpas
ongewenste bijwerkingen op zoals angstgevoelens, duizeligheid en disoriëntatie. Een andere
factor was de uitvinding van de injectiespuit. Dit maakte het mogelijk oplosbare
geneesmiddelen te injecteren, met snelle pijnbestrijding tot gevolg. Cannabis is echter een
substantie die moeilijk oplosbaar is, wat injectie bijna onmogelijk maakt. Vervolgens kwamen
er ook nieuwe synthetische pijnstillers en geneesmiddelen op de markt, waaronder
bijvoorbeeld aspirine en barbituraten, tevens een van de redenen waardoor de medische
toepassing van cannabis sterk afnam. Ten slotte speelden economische factoren een grote rol.
Het werd voor landen die cannabis produceerden onaantrekkelijk hun product te exporteren
vanwege de hoge taxen op de import van cannabis. Een sprekend voorbeeld hiervan is de
Marijuana Tax Act1 van 1937. Als gevolg hiervan diende iedereen die de cannabisplant
gebruikte, zich te registreren en een tax van 1 dollar te betalen per 28,35gr (in het kader van
medisch gebruik) en 100 dollar voor elk ander gebruik. Ondanks de lage tax voor het
medische gebruik ervan, resulteerde het niet betalen hiervan in een boete van 2000 dollar of 5
jaar gevangenisstraf. Het grote administratieve werk en de zware straf die aan het gebruik van
cannabis verbonden was, zorgde ervoor dat de medische toepassing ervan naar de achtergrond
verdween. Cannabis werd uiteindelijk verwijderd uit de Amerikaanse farmacopee in 1941
(Grinspoon & Bakalar, 1993; Zuardi, 2006).
Bovendien nam vanaf de tweede helft van de 20e eeuw het recreatief gebruik van cannabis
sterk toe. Tot hiertoe beperkte het recreatief gebruik van cannabis in het Westen zich tot
enkele groepen. In Europa werd de drug voornamelijk door een kleine groep intellectuelen
gebruikt en in de Verenigde Staten waren het tot de jaren 1950 voornamelijk zwarte en
Latijns-Amerikaanse immigranten die cannabis recreatief gebruikten. Vanaf de jaren 1960
verspreidde dit recreatief gebruik zich echter ook onder jongere populaties van de bevolking. 1 De Marijuana Tax Act van 1937 was het hoogtepunt van een campagne van het Amerikaanse Federal Bureau
of Narcotics, geleid door Harry Anslinger. Door deze campagne werd de bevolking aangeleerd dat cannabis
verslavend was en leidde tot criminaliteit, psychose en mentale schade (Grinspoon & Bakalar, 1993).
HOOFDSTUK 1
9
Bijgevolg traden overheden alsmaar restrictiever op en werd het gebruik van cannabis
uiteindelijk verboden door het Enkelvoudige Verdrag inzake Verdovende Middelen van de
Verenigde Naties van 1961 (Grinspoon & Bakalar, 1993; Zuardi, 2006). In dit verdrag wordt
cannabis geplaatst onder Lijst I wat inhoudt dat het als een verdovend middel wordt gezien
met een hoge kans op afhankelijkheid en weinig therapeutische mogelijkheden (De Ruyver,
Vermeulen, Vander Beken, Vander Laenen & Geenens 2002).
6. Eind 20e eeuw tot op heden: herontdekking van de
therapeutische waarde van cannabis Ondanks het restrictieve optreden ten aanzien van het gebruik van cannabis en het
uiteindelijke verbod in 1961, stond onderzoek naar de werking van deze plant niet stil.
Gesteld kan worden dat wetenschappelijke kennis omtrent de farmacologische basis van de
werking van cannabis startte in 1964 (Beaulieu & Ware, 2007). Op dat moment slaagden de
Israëliërs Yechiel Gaoni en Raphael Mechoulam erin Δ9-tetrahydrocannabinol, kortweg THC,
van de cannabisplant te isoleren en de chemische structuur ervan te bepalen. Het duurde niet
lang vooraleer men ook zicht kreeg op andere werkzame bestanddelen aanwezig in de
cannabisplant. Vervolgens ontdekte men in 1988 specifieke cannabinoïdereceptoren in het
menselijk lichaam. De aanwezigheid van deze cannabinoïdereceptoren, verspreid over het
menselijk lichaam, liet vermoeden dat er iets zou moeten bestaan als een lichaamseigen
cannabinoïdesysteem. Zo’n vier jaar later ontdekte men dan ook het bestaan van de
zogenaamde ‘endocannabinoïden’. Dit zijn stoffen die in het menselijk lichaam zelf aanwezig
zijn en zich als agonist binden aan de cannabinoïdereceptoren (Grinspoon & Bakalar, 1993;
ElSohly & Slade, 2005).
Deze wetenschappelijke ontdekkingen leidden tot een groot aantal studies omtrent de
klinische doeltreffendheid van cannabis bij een reeks aandoeningen zoals o.a. pijn, HIV en
aids, anorexia, glaucoom en multiple sclerose. Daarenboven openden ze ook nieuwe wegen
voor onderzoek naar de doeltreffendheid van geïsoleerde cannabinoïden en synthetische
varianten hiervan (Ben Amar, 2006; Grant & Cahn, 2005; Hazekamp et al., 2013; Hazekamp
& Grotenhermen, 2010; Kogan & Mechoulam, 2007; Kumar et al., 2001). Ook vandaag zet
deze evolutie zich voort.
HOOFDSTUK 1
10
7. Conclusie Cannabis wordt reeds millennia lang door verschillende culturen aangewend voor de
behandeling van een veelheid aan aandoeningen. Historische werken wijzen op de eerste
therapeutische toepassing van cannabis voor het begin van de jaartelling in het Oude China en
India, waarna het zich verspreidde naar andere landen in Azië, het Midden-Oosten en Afrika.
In Europa was er tot de 18e eeuw slechts een minimale medicinale toepassing van de
cannabisplant. In de 19e eeuw deed cannabis zijn intrede in de westerse geneeskunde via
enerzijds het werk van William Brooke O’Shaughnessy en anderzijds dat van Jacques-Joseph
Moreau de Tours. In die periode verspreidde het medicinaal gebruik van cannabis zich vanuit
Engeland en Frankrijk tot over heel Europa en Noord Amerika. Echter, door tal van factoren
zoals de variërende en ongewenste effecten van cannabis, de onmogelijkheid het te gebruiken
als preparaat en de uitvinding van zaken als de injectiespuit en van verschillende
geneesmiddelen, maar tevens door economische factoren, verdween het medische gebruik van
cannabis binnen de westerse geneeskunde naar de achtergrond. Uiteindelijk werd het gebruik
van cannabis in 1961 verboden met het Enkelvoudige Verdrag inzake Verdovende Middelen
van de Verenigde Naties. Desondanks stond onderzoek naar deze oude plant niet stil, met als
gevolg dat er op heden een veelheid aan klinisch onderzoek naar de doeltreffendheid van
cannabis bij bepaalde aandoeningen voorhanden is.
11
HOOFDSTUK 2: Wat is medicinale cannabis?
1. Inleiding De focus van dit hoofdstuk ligt op de verschillende facetten van het concept medicinale
cannabis. In paragraaf 2 omschrijven we het begrip ‘medicinale cannabis’. De veelheid van
zaken die men onder deze term kan verstaan, lichten we binnen deze paragraaf toe. Ook
geven we aan wat men binnen dit onderzoek bedoelt met de term medicinale cannabis.
Vervolgens bespreken we in een derde paragraaf de farmacologie van cannabis. De
belangrijkste elementen (i.e. cannabinoïden, cannabinoïdereceptoren, het
endocannabinoïdesysteem (ECS) en endocannabinoïden) komen hierbij aan bod. Hoewel de
finaliteit van dit onderzoek niet ligt in het bevestigen of ontkrachten van de doeltreffendheid
van cannabis bij bepaalde aandoeningen, staan we in de vierde paragraaf kort stil bij de
mogelijke toepassingen van medicinale cannabis. In paragraaf 5 bespreken we de
verschillende wijzen waarop medicinale cannabis kan worden toegediend. Hierbij maken we
een onderscheid tussen inhalatie, orale inname en andere toedieningsvormen. Ten slotte geven
we weer welke mogelijke nevenwerkingen en risico’s kunnen optreden bij medicinaal
cannabisgebruik. Een zevende paragraaf vormt de conclusie van dit hoofdstuk.
2. Begripsomschrijving De term medicinale cannabis is geenszins eenduidig in die zin dat wanneer men in de
literatuur spreekt over medicinale cannabis, men naar verschillende zaken kan verwijzen. Zo
kan het gaan over het volledige plantmateriaal, maar ook over de natuurlijke geïsoleerde
cannabinoïden en hun synthetische derivaten (Bostwick, 2012). Wanneer binnen dit
onderzoek de term medicinale cannabis wordt gehanteerd, wordt hier zowel het volledige
plantmateriaal als de natuurlijke, geïsoleerde cannabinoïden en hun synthetische derivaten
bedoeld. Bij een verwijzing naar een bepaald onderzoek omtrent medicinale cannabis, zal
telkens worden vermeld welk soort product het betreft.
Vooreerst omvat deze term alle farmacologisch belangrijke bestanddelen, de zgn.
cannabinoïden, die zich in de plant Cannabis Sativa L. bevinden. In totaal bevinden er zich
zo’n 90-tal cannabinoïden in de plant. De drie bekendste tot op heden zijn Δ9-
tetrahydrocannabinol (THC), cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN). THC wordt gezien als
hoofdbestanddeel, dat verantwoordelijk is voor de psychoactieve en fysische effecten van
cannabis. Van CBD is bekend dat deze werkt als antagonist op THC. Dankzij de kalmerende
HOOFDSTUK 2
12
werking van CBD kunnen de psychoactieve verschijnselen, veroorzaakt door THC, worden
onderdrukt (Bostwick, 2014; Corrigan, 2008; ElSohly & Slade, 2005; Fischedick, Hazekamp,
Erkelens, Choi, & Verpoorte, 2010; Grant & Cahn, 2005; Kogan & Mechoulam, 2007). CBN
is een afbraakproduct van THC waarvan men weet dat het werkt als zwakke agonist ten
aanzien van de cannabinoïdereceptoren (cf. infra), gezien het een lagere affiniteit heeft met de
receptoren in vergelijking met THC (Rom & Persidsky, 2013).
Daarnaast heeft de ontdekking van de cannabinoïden, cannabinoïdereceptoren en het
endocannabinoïdesysteem bijgedragen tot de ontwikkeling van synthetische, farmaceutische
varianten van een of meerdere cannabinoïden. Zo zijn er tot op heden verschillende
geneesmiddelen, zowel geïsoleerde cannabinoïden als synthetische derivaten hiervan,
goedgekeurd voor medisch gebruik (Bostwick, 2014; Fischedick et al., 2010; Kogan &
Mechoulam, 2007; Seely, Prather, James, & Moran, 2011). In het kader van dit onderzoek
zullen hieronder de belangrijkste worden vermeld.
Sinds de jaren 1980 zijn Marinol® (dronabinol 2 ) en nabilone, twee synthetische
cannabinoïden die zich als agonist binden aan de CB-receptoren, goedgekeurd voor medisch
gebruik (Grant, Atkinson, Gouaux, & Wilsey, 2012; Hazekamp & Grotenhermen, 2010;
Witton, 2008). Marinol®, de synthetische versie van dronabinol en ondergebracht onder lijst
III van het eerder vernoemde Enkelvoudige Verdrag inzake Verdovende Middelen van de
Verenigde Naties, komt voor in de vorm van een capsule op basis van synthetische dronabinol
die opgelost is in sesamolie. Het kan zowel oraal als rectaal (in de vorm van een zetpil)
worden toegediend. In de Verenigde Staten en Canada kan Marinol® gebruikt worden door
patiënten voor de behandeling van misselijkheid en braken ten gevolge van een
chemotherapiebehandeling als ook voor anorexia ten gevolgen van gewichtsverlies
veroorzaakt door aids (Bostwick, 2014; Clark, Capuzzi, & Fick 2011; Hazekamp &
Grotenhermen, 2010; Witton, 2008).
Nabilone, de synthetische analoog van dronabinol, wordt geleverd in de vorm van capsules
(Cesamet®) en kan zoals dronabinol worden aangewend bij misselijkheid en braken ten
2 Dronabinol is de INN-benaming voor THC. Met de aanduiding INN-(International Nonproprietary Name)
wordt een specifieke stof aangeduid zonder daarbij een merknaam te vermelden (Hazekamp & Grotenhermen,
2010).
HOOFDSTUK 2
13
gevolgen van een chemotherapiebehandeling evenals andere indicaties zoals bijvoorbeeld
spasticiteit gerelateerde pijn (Clark et al., 2011; Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Witton,
2008).
Naast deze synthetische varianten van de geïsoleerde cannabinoïde THC, bestaan er ook
geneesmiddelen gebaseerd op het volledige plantextract, zoals bijvoorbeeld Sativex® en
Cannador®. Sativex® is een oromucosale spray gebaseerd op een volledig extract uit de
cannabisplant dat gelijke concentraties THC en CBD bevat. In verschillende landen is
Sativex® reeds goedgekeurd en dit voornamelijk voor de behandeling van spasticiteit en
neuropatische pijn ten gevolgen van multiple sclerose en kanker (Clark et al., 2011;
Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Hazekamp et al., 2013; Witton, 2008). In België werd op
21 augustus 2012 een vergunning voor Sativex® goedgekeurd (Sensi Seeds, 2013). Recent
verscheen in dit verband in de media dat er door de minister van Volksgezondheid Maggie De
Block wordt gewerkt aan een koninklijk besluit dat de verkoop van Sativex® via de apotheek
mogelijk moet maken (Belga, 2014). Op dit ogenblik is het koninklijk besluit hiervoor reeds
ondertekend door de bevoegde minister (van Garderen, Vandekerckhove, 2015). Het
koninklijk besluit van 11 juni 2015 tot het reglementeren van producten die één of meer
tetrahydrocannabinolen bevatten, verscheen op 25 juni in het Belgisch Staatsblad, waarna het
op 5 juli in werking trad (cf. infra). Ook Cannador® is gebaseerd op extracten van de
volledige cannabisplant met een THC:CBD ratio van 2:1. Het wordt geleverd in de vorm van
een capsule die oraal dient te worden ingenomen. Cannador® is klinisch getest voor de
vermindering van spierstijfheid, spasmen en pijn bij multiple sclerose, anorexia ten gevolge
van kanker en voor de behandeling van postoperatieve pijn (Grant et al., 2012; Hazekamp &
Grotenhermen, 2010; Witton, 2008).
Over de voor- en nadelen van het gebruik van enerzijds het volledige plantmateriaal (bv.:
gedroogde bloemtoppen van een vrouwelijke cannabisplant) en anderzijds de geïsoleerde
natuurlijke of synthetische cannabinoïden (bv.: Marinol®) bestaat discussie (Fischedick et al.,
2010). Eerst en vooral wordt aangegeven dat sommige natuurlijke geïsoleerde cannabinoïden
en hun synthetische derivaten het voordeel hebben dat ze oraal kunnen worden toegediend en
niet gerookt hoeven te worden. Ook is het mogelijk om via farmacologische bereidingen niet-
psychoactieve geneesmiddelen te produceren (Rysheuvels et al., 2005).
HOOFDSTUK 2
14
Er zijn echter ook nadelen verbonden aan deze afzonderlijke cannabinoïden en hun
synthetische derivaten. Zo is het voor patiënten moeilijk om de juiste dosering te bepalen en
kunnen bijgevolg makkelijk neveneffecten optreden bij overdosering. Bovendien blijkt hun
werking snel af te nemen en is het prijskaartje dat aan deze geneesmiddelen verbonden is
hoog. Bijgevolg menen anderen dat afzonderlijke cannabinoïden het gehele plantextract niet
kunnen vervangen. De synergie tussen alle verschillende bestanddelen in een cannabisextract
zou effectiever werken dan de toediening van afgezonderde THC. Ook zouden sommige
patiënten volledige cannabisextracten prefereren boven zuivere, al dan niet synthetische THC.
Op deze manier is het voor patiënten ook mogelijk zelf de dosering te bepalen en hebben ze
meer controle op de effecten die worden beoogd (Bostwick, 2014; Clarck et al., 2011; Russo
& Guy, 2006; Rysheuvels et al., 2005). Er dient echter te worden opgemerkt dat de cannabis
hier vaak wordt toegediend door het roken ervan. Aan het roken van cannabis zijn bepaalde
gezondheidsrisico’s verbonden (cf. infra) (Clark et al., 2011; Hazekamp & Grotenhermen,
2010; Russo & Guy, 2006).
3. Farmacologie van cannabis
3.1 Cannabinoïden Zoals vermeld bovenaan, startte de kennis omtrent de farmacologische basis van de werking
van cannabis met de isolatie van Δ9-tetrahydrocannabinol (THC) (Beaulieu & Ware, 2007).
Later slaagde men er in ook andere cannabinoïden, aanwezig in de plant, te identificeren en te
karakteriseren met als gevolg een stijging van wetenschappelijk bewijs van het therapeutische
potentieel van deze cannabinoïden (Wang, Collet, Shapiro, & Ware, 2008).
De cannabisplant produceert meer dan 421 chemische bestanddelen waaronder zo’n 90-tal
fytocannabinoïden (i.e. natuurlijke cannabinoïden aanwezig in de cannabisplant) (Fischedick
et al., 2010; Izzo, Borrelli, Capasso, Di Marzo, & Mechoulam, 2009). Ze bevinden zich
voornamelijk in de harslaag op de bloemtoppen de vrouwelijke cannabisplant, in de vorm van
cannabinoïdezuren. Na verhitting, zonlicht en opslag degraderen ze tot hun neutrale
tegenhangers en worden ze actief (Fischedick et al., 2010). De meest voorkomende types
cannabinoïden zijn Δ9-tetrahydrocannabinol (THC), cannabidiol (CBD), cannabinol (CBN),
cannabigerol (CBG) en cannabichromene (CBC) (Grotenhermen, 2006). De meeste
farmacologische onderzoeken focussen op de chemische eigenschappen en werking van THC
en CBD. THC wordt vaak beschouwd als hoofdbestanddeel van cannabis en is
HOOFDSTUK 2
15
verantwoordelijk voor de meeste fysieke en psychoactieve effecten van cannabis (Ahmed et
al., 2014; ElSohly & Slade, 2005). Naast THC, wordt CBD beschouwd als het voornaamste
niet-psychoactieve bestanddeel van cannabis. Van CBD is bekend dat deze werkt als
antagonist op THC. Dankzij de kalmerende werking van CBD kunnen de psychoactieve
verschijnselen, veroorzaakt door THC, worden onderdrukt. Daarenboven heeft onderzoek
aangetoond dat CBD onder meer anti-emetisch, anti-epileptisch, antibacterieel,
ontstekingsremmend, spierontspannend, anti-psychotische en anxiolytisch werkt (Hazekamp
& Grotenhermen, 2010; Ulugöl, 2014). De effecten die worden teweeggebracht hangen af van
de concentraties actieve bestanddelen, aanwezig in cannabis. De ratio’s actieve bestanddelen
hangen op hun beurt af van variant, kweekmethoden en -omstandigheden (Corrigan, 2008).
3.2 Cannabinoïdereceptoren Cannabinoïden oefenen hun effect uit door zich te binden aan cannabinoïdereceptoren
aanwezig in het menselijk lichaam. Tot op heden is men zeker van het bestaan van twee
cannabinoïdereceptoren, de CB1-receptoren en CB2-receptoren. CB1-receptoren worden
voornamelijk teruggevonden in het centrale zenuwstelsel maar ook in de milt, de teelballen en
in mindere mate in het perifere weefsel. Ook in de hersenen, meer bepaald in de cerebrale
cortex, de hippocampus, de amygdala, de basale ganglia, de substantia nigra en het
cerebellum, worden CB1-receptoren teruggevonden. CB2-receptoren bevinden zich in de
cellen van het immuunsysteem, voornamelijk in de milt, de amandelen, de zwezerik en het
weefsel dat instaat voor de productie en regeling van immuuncellen. Recent onderzoek heeft
ook aangetoond dat er tevens CB2-receptoren aanwezig zijn in de hersenen, het lumbale
ruggenmerg, het ganglion spinale, sensorische zenuwen, microgliacellen en in perifere
weefsels (Corrigan, 2008; Guindon & Hohmann, 2009).
3.3 Het endocannabinoïdesysteem (ECS) en endocannabinoïden De aanwezigheid van cannabinoïdereceptoren, verspreid over het menselijk lichaam, liet
vermoeden dat er iets zou moeten bestaan als een lichaamseigen cannabinoïdesysteem, een
endocannabinoïdesysteem. Dit heeft geleid tot de ontdekking van het bestaan van
lichaamseigen liganden voor de cannabinoïdereceptoren, “endocannabinoïden” genaamd
(Corrigan, 2008; Grotenhermen, 2006; Scott & Guy, 2004).
Deze moleculen zijn derivaten van meervoudig onverzadigde vetzuren. Endocannabinoïden
zijn sterk lipofiele bestanddelen die niet geproduceerd en opgeslagen worden in de
HOOFDSTUK 2
16
zenuwcellen, maar op vraag van hun precursors geproduceerd worden en vervolgens worden
afgegeven door de cellen (Grotenhermen, 2006; Ulugöl, 2014). Endocannabinoïden activeren,
net als fytocannabinoïden, de cannabinoïdereceptoren om fysiologische en pathologische
condities zoals geheugen, eetlust, weerstand, slaap, stressrespons en analgesie te moduleren
(Aggarwal, Kyashna-Tocha, & Carter, 2007).
In 1991 slaagden onderzoekers erin een eerste endogene ligand, N-arachidonoylethanolamide,
af te zonderen van varkenshersenen. Deze endocannabinoïde werd kortweg anandamine
genoemd, naar het woord “ananda” wat gelukzaligheid betekent in het Sanskriet. Ook 2-
arachidonoylglycerol (2-AG) is een vaak onderzochte endocannabinoïde. 2-AG is betrokken
als tussenproduct in verschillende signaaltransductiewegen en interageert tevens met de
cannabinoïdereceptoren (Jonsson, Holt, & Fowler, 2006). Naast anandamine en 2-AG heeft
men onder meer 2-arachidonyl-glyceryl ether (noladin ether), O-arachidonoyl-ethanol-amine
(virodhamine) en N-arachidonoyl-dopamine (NADA) als endocannabinoïden geïdentificeerd
(Grotenhermen, 2006; Jonsson et al., 2006).
De ontdekking van het ECS met specifieke receptoren en liganden heeft geleid tot een
vooruitgang van wetenschappelijke kennis omtrent de therapeutische werking van cannabis
(Aggarwal et al., 2007). Er is in de literatuur echter nog onduidelijkheid over de precieze
werking van endocannabinoïden en in welke mate het endogeen moleculair signaalsysteem
een rol speelt in het kader van therapeutische voordelen (Skaper & Di Marzo, 2012).
4. Toepassing Wetenschappelijke en medische ontdekkingen omtrent de therapeutische werking van
cannabis en cannabinoïden gingen en gaan nog steeds gepaard met een toenemend aantal
klinische studies naar de doeltreffendheid van cannabis en cannabinoïden bij een
verscheidenheid aan aandoeningen (Ben Amar, 2006; Grant & Cahn, 2005; Hazekamp et al.,
2013; Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Kogan & Mechoulam, 2007; Kumar et al., 2001).
Desondanks stellen sommigen de therapeutische werking van cannabis in vraag. Sceptici
geven aan dat er tot op vandaag te weinig grootschalige klinische studies voorhanden zijn om
de effectiviteit van medicinale cannabis, voornamelijk met betrekking tot het gebruik van
cannabis in plantvorm, aan te tonen (Wilkinson & D’Souza, 2014). Andere auteurs stellen het
tegenovergestelde. Zo geven Reiman, Aggarwal en Reinarman (2014) aan dat cannabis een
van de meest bestudeerde, biologisch actieve stoffen is. Zowel Ben Amar (2006) als
HOOFDSTUK 2
17
Hazekamp en Grotenhermen (2010) zijn aan de hand van een meta-analyse nagegaan in welke
mate er reeds klinisch onderzoek, dat de therapeutische werking van cannabis bij bepaalde
indicaties test, voorhanden is. Op basis van deze meta-analyses kon worden vastgesteld dat
tussen de periode 1975-2009 ten minste 110 gecontroleerde klinische studies, waaraan in
totaal meer dan 6100 personen participeerden, zijn gepubliceerd.
Mede als resultaat van bevindingen uit klinisch onderzoek, kan worden gesteld dat er voor
bepaalde aandoeningen voldoende bewijs voorhanden is dat cannabis werkzaam kan zijn.
Deze aandoeningen zijn onder meer chronische pijn, spierkrampen en spiertrekkingen ten
gevolge van multiple sclerose (MS); chronische, neuropathische pijn; misselijkheid, braken,
verminderde eetlust, anorexia en cachexie bij kanker, kankerchemotherapie en HIV/aids; tics
bij het syndroom van Gilles de la Tourette en therapieresistent glaucoom (Bureau voor
Medicinale Cannabis, 2015; International Association for Cannabinoid Medicines, 2015a).
Daarnaast zijn er echter nog andere aandoeningen waarvoor men veronderstelt dat cannabis
mogelijk een therapeutisch effect kan uitoefenen (Hazekamp & Grotenhermen, 2010;
International Association for Cannabinoid Medicines, 2015a). In dit verband zijn het vaak
anekdotische gegevens die leiden tot bevindingen inzake de mogelijke therapeutische
voordelen van cannabis (Romano & Hazekamp, 2013). Het gebruik van cannabis blijkt
bijvoorbeeld onder meer een positief effect te hebben op aandoeningen als hoofdpijn en
migraine, epilepsie, de ziekte van Parkinson en de ziekte van Alzheimer (International
Association for Cannabinoid Medicines, 2011). Voorts toont kankeronderzoek bijvoorbeeld
aan dat cannabinoïden de groei van kankercellen, angiogenese en uitzaaiingen kunnen
verminderen en kunnen op cannabinoïden gebaseerde producten nuttig zijn als materiaal voor
wondverzorging vanwege hun anti-inflammatoire eigenschappen (D. Greydanus, Hawver, M.
Greydanus, & Merrick, 2013). Tevens blijkt dat, hoewel het gebruik van cannabis een
risicofactor kan zijn voor de ontwikkeling en het versterken van psychotische stoornissen (cf.
infra), cannabis en meer bepaald de cannabinoïde CBD een anti-psychotisch en anxiolytisch
effect uitoefent en mogelijk gehanteerd kan worden bij aandoeningen als psychosen en
schizofrenie (Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Schubart et al., 2014).
Het aantal klinische studies omtrent bovengenoemde aandoeningen is echter gering. Het is
bijgevolg niet mogelijk om conclusies te trekken over het al dan niet hebben van een
therapeutische werking van cannabis bij deze aandoeningen.
HOOFDSTUK 2
18
5. Toedieningsvormen De laatste jaren is er in verschillende landen een toename vast te stellen van het aantal op
cannabinoïden-gebaseerde producten (i.e. farmaceutische preparaten die afzonderlijke
cannabinoïden bevatten, cannabisextracten, bloemtoppen van de vrouwelijke cannabisplant)
die voor patiënten beschikbaar zijn (Hazekamp et al., 2013). Er is echter niet alleen variatie
aan cannabisproducten, ook zijn er verschillende toedieningsvormen mogelijk. Cannabinoïden
kunnen namelijk langs verschillende wegen worden toegediend (Kalant, 2001). Naast de dosis
en de chemische samenstelling van cannabisproducten, spelen toedieningsmethoden een rol
bij de effecten die worden teweeggebracht (Mather, Rauwendaal, Moxham-Hall, & Wodak,
2013). De toedieningsvorm bepaalt namelijk de wijze waarop cannabinoïden geabsorbeerd
worden alsook de duur voor het bereiken van maximale plasmaconcentraties en klinische
effecten (Rysheuvels et al., 2005).
5.1 Inhalatie Het inhaleren van cannabis in plantvorm is een van de meest gekende en vaak ook
gehanteerde toedieningsvormen (Hazekamp et al., 2013; Kalant, 2001; Rysheuvels et al.,
2005). Door cannabis te roken of te verdampen, worden de verschillende actieve
farmacologische bestanddelen gevaporiseerd waarna ze kunnen worden geïnhaleerd (Mather
et al., 2013). Het verhittingsproces is essentieel wanneer medicinale cannabis in plantvorm
wordt gebruikt. De cannabinoïden zoals deze zich in de cannabisplant bevinden, zijn hierin
aanwezig als zuur. Na verhitting worden ze omgezet in actieve, neutrale bestanddelen (cf.
supra) (Fischedick et al., 2010; Kalant, 2001). Vanwege hun hoge lipide-oplosbaarheid,
komen de actieve bestanddelen, via de longen, snel terecht in het bloed, waardoor effecten
snel worden bereikt (Kalant, 2001; Mather et al., 2013; Rysheuvels et al., 2005). Inhalatie van
cannabis zorgt ervoor dat na 15 tot 30 minuten maximale hersenconcentraties worden bereikt.
Dit valt samen met een maximum aan psychologische en fysische effecten (Bureau voor
Medicinale Cannabis, 2009; Kumar et al., 2001; Rysheuvels et al., 2005). Deze kunnen
ongeveer 2 tot 4 uur blijven aanhouden, waarna ze afnemen (Bureau voor Medicinale
Cannabis, 2009; Kumar et al., 2001).
Er zijn verschillende voordelen verbonden aan deze toedieningsvorm. Vooreerst worden de
beoogde effecten snel bereikt. Bij inhalatie is het voorts ook mogelijk om zelf de dosering
goed te titreren (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; Hazekamp, Ruhaak, Zuurman, Van
Gerven, & Verpoorte, 2006; Kumar et al., 2001; Mather et al., 2013). Wanneer de werking
HOOFDSTUK 2
19
onvoldoende is, kan er meer worden geïnhaleerd en er kan worden gestopt op het moment dat
de werking voldoende is of als er nevenwerkingen optreden. Op deze manier wordt over- of
onderdosering vermeden (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; Hazekamp et al., 2006).
Ten slotte is er bij inhalatie het voordeel dat bij bepaalde aandoeningen zoals misselijkheid en
braken niets hoeft te worden geslikt (Hazekamp et al., 2006; Mather et al., 2013).
Er zijn verschillende manieren waarop cannabis kan worden geïnhaleerd. Enerzijds kan
cannabis worden gerookt via een pijpje, een waterpijp of al dan niet vermengd met tabak in
een sigaret, anderzijds kan het worden verdampt (Rysheuvels et al., 2005).
Aan het roken van cannabis zijn echter ernstige gezondheidsrisico’s verbonden. Rook bevat
namelijk giftige bestanddelen die ook worden geïnhaleerd (Bureau voor Medicinale Cannabis,
2009; Hazekamp et al., 2006; Rysheuvels et al., 2005). Hierdoor kunnen problemen ontstaan
zoals onder meer beschadiging en ontsteking van de longen, mond, keel en neus (Bureau voor
Medicinale Cannabis, 2009). Voornamelijk wanneer in het kader van een chronische
aandoening meerdere keren per dag cannabis wordt gebruikt, vormt deze toedieningsvorm een
risico voor iemands gezondheid (Rysheuvels et al., 2005). Tekortkomingen met betrekking tot
het roken van cannabis, worden gezien als een belangrijk obstakel bij de goedkeuring van
cannabis in plantvorm als medicijn door instanties voor volksgezondheid (Hazekamp et al.,
2006). Een geschikt alternatief op het roken van cannabis, is het inhaleren via een verdamper.
Cannabisverdamping is een techniek met als doel het onderdrukken van irriterende
respiratoire toxines. Dit gebeurt door de cannabis te verhitten tot een temperatuur waarbij
actieve cannabinoïdendampen worden gevormd, maar niet tot het verbrandingspunt waar
giftige pyrolysestoffen vrijkomen (Hazekamp et al., 2006). Verdamping biedt patiënten die
medicinale cannabis gebruiken de voordelen van de pulmonaire toedieningswijzen, terwijl de
respiratoire nadelen van roken worden vermeden (Hazekamp et al., 2006; Rysheuvels et al.,
2005).
5.2 Orale inname Naast het inhaleren, kunnen medicinale cannabisproducten ook oraal worden ingenomen. Zo
gebeurt klinisch onderzoek naar de doeltreffendheid van cannabis bij bepaalde aandoeningen
vaak aan de hand van cannabinoïden in capsulevorm (Rysheuvels et al., 2005). Voorbeelden
van synthetische cannabisproducten in capsulevorm, goedgekeurd voor medisch gebruik, zijn
Marinol® (dronabinol) en Cesamet® (nabilone) (cf. supra) (Grant et al., 2012; Hazekamp &
HOOFDSTUK 2
20
Grotenhermen, 2010; Witton, 2008). In het kader van zelfmedicatie, is het verwerken van
cannabis (in de vorm van gedroogde bloemtoppen van de vrouwelijke cannabisplant) in
voedsel, gebakken goederen, thee of tincturen tevens een vaak gehanteerde toedieningsvorm
(Hazekamp et al., 2013; Rysheuvels et al., 2005).
Wanneer cannabis oraal wordt ingenomen verloopt de absorptie trager dan wanneer hij wordt
geïnhaleerd. Dit is te verklaren door de spijsvertering en het metabolisme dat plaatsvindt.
Bovendien speelt het first-pass-effect hierin een belangrijke rol. De werkzame bestanddelen
van cannabis worden namelijk vooreerst gemetaboliseerd in de lever waardoor er een kleinere
hoeveelheid van de werkzame bestanddelen overblijft in het lichaam (Kalant 2001;
Rysheuvels et al., 2005). Bijgevolg wordt het begin van de werking vertraagd en kan de duur
ervan worden verlengd door een continue vertraagde absorptie. Maximale effecten worden bij
orale inname van cannabis na ongeveer 1 uur bereikt en deze blijven ongeveer 5 tot 6 uur in
stand. Door het continue absorptieproces kunnen psychomotore en cognitieve effecten echter
langer aanhouden (Kumar et al., 2001). In bovengenoemde zaken bestaan daarenboven
interindividuele verschillen. Bijgevolg kunnen er sterke verschillen bestaan in de effecten die
optreden (Kalant 2001; Rysheuvels et al., 2005).
Hoewel orale inname een van de meest eenvoudige toedieningsmethoden is, stellen zich ook
hier een aantal nadelen. Zo zorgt een ongunstige farmacokinetiek van bestaande
farmaceutische producten en huisbereide producten, zoals bijvoorbeeld thee of tinctuur, voor
een moeilijk te bepalen dosering van het product (Mather et al., 2013). Daarnaast is er ook
een trage start van de werking, een grote variabiliteit in biologische beschikbaarheid van
actieve bestanddelen en een uitgebreid first-pass-metabolisme. Ten slotte kan het nemen van
orale geneesmiddelen voor ongemak zorgen in geval van misselijkheid en braken (Hazekamp
et al., 2006).
5.3 Andere toedieningsvormen Hoewel het inhaleren en oraal innemen van cannabis een van de meest voorkomende en
gehanteerde toedieningsmethoden zijn, kan medicinale cannabis ook op andere wijzen
worden gebruikt. In deze context kan een onderscheid worden gemaakt tussen sublinguale en
rectale toediening en het gebruik van cannabisolie.
HOOFDSTUK 2
21
5.3.1 Sublinguaal
De hoge lipide-oplosbaarheid van cannabis zorgt er ook voor dat deze via het mondslijmvlies
kan worden toegediend (Kalant, 2001). In deze context kan vermelding worden gemaakt van
het farmaceutische product nabiximols, op de markt gebracht als Sativex®. Sativex® komt in
de vorm van een oromucosale spray die sublinguaal toegediend wordt en is gebaseerd op een
volledig extract uit de cannabisplant dat gelijke concentraties THC en CBD bevat (cf. supra)
(Clark et al., 2011; Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Hazekamp et al., 2013; Witton, 2008).
Toediening via een oromucosale spray biedt een betere samenhang en geschiktheid voor
gebruik in vergelijking met sommige andere methoden en heeft een absorptiesnelheid die te
situeren valt tussen deze bij inhalatie en deze bij orale inname (Mather et al., 2013;
Rysheuvels et al., 2005).
5.3.2 Rectaal
Farmaceutische producten op basis van THC, het belangrijkste psychoactieve bestanddeel uit
de cannabisplant, kunnen bovendien in de vorm van een zetpil rectaal worden toegediend.
Marinol® is een voorbeeld van zo’n product. Deze capsule op basis van synthetische
dronabinol kan naast oraal, ook rectaal worden toegediend (cf. supra) (Bostwick, 2014; Clark
et al., 2011; Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Witton, 2008). Deze toedieningsvorm zorgt
voor een snelle en goede absorptie in het bloed, met een grotere biologische beschikbaarheid
van THC in vergelijking met orale toedieningsvormen. Bovendien wordt het first-pass-effect
ter hoogte van de lever vermeden (Kalant, 2001; Rysheuvels et al., 2005). Ook deze methode
leent zich beter bij de behandeling van aandoeningen als misselijkheid en braken (Rysheuvels
et al., 2005).
5.3.3 Cannabisolie
De laatste jaren is een toegenomen aantal patiënten geconcentreerde extracten van
plantaardige cannabis beginnen gebruiken. Dankzij de plakkerige en viskeuze verschijning
ervan heeft dit extract de naam ‘cannabisolie’ gekregen. Cannabisolie is een geconcentreerd
extract dat wordt verkregen door extractie van knoppen of bladeren van de cannabisplant met
een oplosmiddel. Het doel van de extractie is om cannabinoïden en andere nuttige
componenten, zoals terpenen, in zeer geconcentreerde vorm beschikbaar te maken.
Anekdotische verhalen van patiënten die cannabisolie gebruiken in het kader van
zelfmedicatie, stellen dat deze toedieningsvorm kan bijdragen aan de genezing van kanker. Er
is echter weinig tot geen wetenschappelijk onderzoek naar de chemische samenstelling,
bereidingsmethode en werking van deze cannabisolie. Recent voerden Romano en Hazekamp
HOOFDSTUK 2
22
(2013) onderzoek naar effecten van de bereidingsmethode, meer bepaald van de gebruikte
oplosmiddelen, op de uiteindelijke samenstelling van verschillende cannabisoliën. Over de
therapeutische werking werden in het onderzoek geen uitspraken gedaan. Op vlak van
bereidingsmethode stelden ze dat ethanol en olijfolie zich het beste lenen als oplosmiddelen
voor de bereiding van cannabisolie. Gezien ethanol in veel landen een duur product is,
concludeerde de auteurs dat, in het kader van zelfmedicatie, olijfolie zich het beste leent als
oplosmiddel in de bereiding van cannabisolie. Wel merkten ze op dat gezien olijfolie niet
geconcentreerd kan worden, grote volumes zullen moeten worden toegediend om dezelfde
therapeutische effecten te bekomen (Romano & Hazekamp, 2013).
Op vlak van de toediening van cannabisolie zelf, zijn er verschillende mogelijkheden. Zo kan
men cannabisolie oraal innemen, al dan niet in capsules. Aan de hand van deze capsules of
aan de hand van zetpillen, kan cannabisolie ook rectaal worden toegediend. Ten slotte kan
cannabisolie ook rechtstreeks op de huid worden aangebracht (Horsley, 2013).
6. Nevenwerkingen en risico’s Een toenemende interesse in het medicinaal gebruik van cannabis doet tevens vragen rijzen
met betrekking tot de veiligheid en mogelijke nevenwerkingen ervan. Omtrent de risico’s en
de nevenwerkingen verbonden aan cannabisgebruik is reeds heel wat wetenschappelijk
onderzoek gepubliceerd. Zo toont onderzoek aan dat cannabisgebruik een risicofactor vormt
voor onder meer psychose, kanker en neurocognitieve effecten. Deze bevindingen kaderen
voornamelijk binnen onderzoek naar recreatief gebruik van cannabis. Onderzoek naar de
nevenwerkingen specifiek bij cannabisgebruik voor therapeutische doeleinden is echter gering
(Wang et al., 2008).
Bijwerkingen treden voornamelijk op bij gebruik van hogere doseringen of bij gebruik samen
met een middel dat de bijwerkingen versterkt (e.g. alcohol). Gezien in het kader van een
therapeutische behandeling met cannabis lage doseringen vaak al voldoende zijn, komen
nevenwerkingen relatief weinig voor en blijken patiënten medicinale cannabis algemeen
gezien goed te verdragen (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; International Association
for Cannabinoid Medicines, 2015b). Desalniettemin kunnen er verschillende nevenwerkingen
en risico’s, zowel acute en chronische als fysieke en psychische, optreden wanneer medicinale
cannabis wordt gebruikt. In wat volgt zullen we de belangrijkste kort toegelichten.
HOOFDSTUK 2
23
Na het gebruik van cannabis kunnen er enkele acute nevenwerkingen optreden. Deze kunnen
zowel fysiek als psychisch van aard zijn. Onder de fysieke nevenwerkingen zijn een droge
mond, slapeloosheid, honger, loomheid, bewegingsstoornissen, spierontspanning, verwarde
spraak, verlaging van de bloeddruk en duizeligheid, vaak voorkomende acute
nevenwerkingen (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; International Association for
Cannabinoid Medicines, 2015b; Kumar et al., 2001). Ook kan er sprake zijn van een
verhoging van de hartslag en kunnen hartkloppingen optreden. In dit laatste geval lopen
hartpatiënten een verhoogd risico op cardiovasculaire nevenwerkingen (Bureau voor
Medicinale Cannabis, 2009; Greydanus D. et al., 2013).
Acute nevenwerkingen die zich op psychisch vlak kunnen voordoen zijn onder meer effecten
op de stemming, ontspanning, een verminderd bewustzijn, een verstoorde beleving van tijd en
ruimte, verzwakking van het geheugen en versterking van bepaalde gevoelens, zoals
bijvoorbeeld de waarneming van kleuren en geluiden (Bureau voor Medicinale Cannabis,
2009; International Association for Cannabinoid Medicines, 2015b; Kumar et al., 2001).
Bovendien kan er een vermindering optreden van het psychomotorisch prestatievermogen en
het reactievermogen (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; Kumar et al., 2001;
International Association for Cannabinoid Medicines, 2015b). Laatstgenoemde
nevenwerkingen kunnen zorgen voor een verlaagd vermogen om voertuigen te besturen. Deze
effecten kunnen daarenboven versterkt worden wanneer cannabisgebruik gecombineerd wordt
met het gebruik van bijvoorbeeld alcohol of benzodiazepines (Kumar et al., 2001). Bij het
gebruik van hogere doseringen kan er een ‘high’ optreden. Euforische en kalmerende
gevoelens kunnen hierbij worden ervaren. Deze gevoelens kunnen echter ook, voornamelijk
bij onervaren gebruikers, omslaan in het gevoel de controle te verliezen, angst, paniek en
kunnen gepaard gaan met hallucinaties (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009;
International Association for Cannabinoid Medicines, 2015b; Kumar et al., 2001). In deze
context toont onderzoek aan dat gebruikers van medicinale cannabis aangeven dat ze dit
gevoel van ‘high’ zijn, een effect dat algemeen gezien wordt beoogd door recreatieve
cannabisgebruikers, als onwenselijk ervaren (Hazekamp et al., 2013).
Ook chronisch cannabisgebruik kan enkele gezondheidsrisico’s inhouden. Vooreerst kunnen
er effecten optreden ten aanzien van het reproductief systeem. Zowel bij mannen als bij
vrouwen vertonen cannabinoïden een complexe werking op de geslachtshormonen
(International Association for Cannabinoid Medicines, 2015b). Tijdens de zwangerschap kan
HOOFDSTUK 2
24
het chronisch gebruiken van cannabis invloed hebben op de foetus. Zo is er bijvoorbeeld een
verhoogde kans op een verlaging van het lichaamsgewicht van de baby. Ook kunnen
bestanddelen cannabis terechtkomen in de moedermelk. Cannabisgebruik tijdens de
zwangerschap en het geven van borstvoeding wordt om deze redenen afgeraden (Bureau voor
Medicinale Cannabis, 2009; Kumar et al., 2001).
Wanneer cannabis regelmatig wordt gerookt vormt dit tevens een risico voor iemands
gezondheid (cf. supra) (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; Greydanus D. et al., 2013;
Kumar et al., 2001; Rysheuvels et al., 2005). Hierdoor kan er een beschadiging en ontsteking
optreden van de longen, mond, keel en neus (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009;
Rysheuvels et al., 2005). Bovendien stijgt de kans op symptomen van chronische bronchitis
zoals hoesten, de productie van slijm, piepende ademhaling en longkanker (Greydanus D. et
al., 2013; Kumar et al., 2001).
Chronisch cannabisgebruik kan voorts ook psychische klachten ongunstig beïnvloeden. Bij
kwetsbare personen, zijnde mensen met een erfelijke aanleg voor psychoses of andere
psychische klachten, kan chronisch cannabisgebruik leiden tot het inzetten of versterken van
bovengenoemde ziektebeelden (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; Greydanus D. et al.,
2013; International Association for Cannabinoid Medicines, 2015b).
Ten slotte dient er nog vermelding te worden gemaakt van het mogelijk optreden van
afhankelijkheid, tolerantie en ontwenningsverschijnselen. Algemeen wordt er gesteld dat
afhankelijkheid niet optreedt wanneer cannabis enkel voor therapeutische doeleinden wordt
gebruikt, gezien veelal lage doses worden gebruikt (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009;
Kumar et al., 2001). Langdurig gebruik van hoge doses cannabis kan echter wel leiden tot
afhankelijkheid (Bureau voor Medicinale Cannabis, 2009; Greydanus D. et al., 2013). Tevens
is er een kans op tolerantie. Meer bepaald kan met betrekking tot enkele werkingen (e.g. de
fysieke en psychomotorisch werking, het anti-emetisch effect en de cardiovasculaire
effecten), het effect van eenzelfde dosis afnemen (International Association for Cannabinoid
Medicines, 2015b).
Wanneer na langdurig gebruik van hoge doseringen cannabisgebruik wordt gestopt, kan dit
leiden tot het optreden van ontwenningsverschijnselen. In dit geval kan er sprake zijn van
zowel milde fysieke symptomen (e.g. misselijkheid en diarree) als van milde psychische
HOOFDSTUK 2
25
symptomen (e.g. rusteloosheid, slapeloosheid, prikkelbaarheid en angst) (Bureau voor
Medicinale Cannabis, 2009; Greydanus D. et al., 2013; Kumar et al., 2001).
7. Conclusie Wetenschappelijke kennis omtrent de farmacologie van cannabis startte met de isolatie van de
cannabinoïde THC. Later slaagde men er in andere cannabinoïden in de cannabisplant te
identificeren en te karakteriseren, waarna men ook het bestaan van cannabinoïdereceptoren in
het menselijk lichaam en lichaamseigen liganden (i.e. endocannabinoïden) die zich hieraan
binden, ontdekte. Stelselmatig worden de mogelijke therapeutische effecten van cannabis en
cannabinoïden duidelijker en stijgt het klinisch bewijs van de doeltreffendheid bij een reeks
aandoeningen. Tevens zorgde de ontdekking van de cannabinoïden, cannabinoïdereceptoren
en het endocannabinoïdesysteem voor de ontwikkeling van synthetische, farmaceutische
varianten van een of meerdere cannabinoïden. Een gevolg hiervan is dat wanneer men
vandaag spreekt over ‘medicinale cannabis’ men het zowel kan hebben over het volledige
plantmateriaal als over natuurlijke, geïsoleerde cannabinoïden en hun synthetische derivaten.
Deze cannabisproducten kunnen bovendien op verschillende manieren worden toegediend.
Afhankelijk van de gehanteerde toedieningsvorm, verschilt de wijze waarop cannabinoïden
geabsorbeerd worden, de duur voor het bereiken van maximale plasmaconcentraties en het
klinisch effect dat wordt teweeggebracht. Het gebruik van cannabis voor therapeutische
doeleinden is echter niet geheel zonder risico’s. Zowel acuut en chronisch als fysiek en
psychisch is er kans op bepaalde nevenwerkingen. Er werd echter vastgesteld dat, in het kader
van een therapeutische behandeling met lage doseringen cannabis, nevenwerkingen relatief
weinig voor komen en patiënten medicinale cannabis algemeen gezien goed blijken te
verdragen.
26
HOOFDSTUK 3: Chronische pijn en medicinaal cannabisgebruik
1. Inleiding Chronische pijn vormt een gezondheidsprobleem in vele samenlevingen, zowel Europees als
wereldwijd. Voor veel mensen heeft deze chronische pijn een negatieve impact op hun
dagelijks functioneren (Cherubino, Sarzi-Puttini, Maria Zuccaro, & Labianca, 2012; Kapur,
Lala, & Shaw, 2014; Smith et al., 2001).
Gezien de opzet van dit onderzoek, zijnde het verwerven van inzicht in de behoeften,
ervaringen en verwachtingen van chronische pijnpatiënten met betrekking tot het gebruik van
medicinale cannabis, spitst dit hoofdstuk zich toe op de relatie tussen chronische pijn en
cannabis- en cannabinoïdengebruik. Hierbij staan we in eerste instantie stil bij wat men in de
literatuur verstaat onder het begrip ‘chronische pijn’. Vervolgens lichten we, hoewel de
farmacologie van cannabis reeds werd besproken binnen hoofdstuk 2, de farmacologie van
cannabinoïden, zowel de exogene als endogene, in relatie tot chronische pijn kort toe. Tevens
geven we in paragraaf 3, aan de hand van verschillend onderzoek, weer in welke mate
cannabisgebruik plaatsvindt onder personen met chronische pijn. Ten slotte focussen we in
paragraaf 4 op wat men op basis van klinische studies, gepubliceerd sinds het jaar 2000, weet
over de effecten van verschillende cannabisproducten op chronische pijncondities. De vijfde
paragraaf vormt de conclusie van dit hoofdstuk.
2. Begripsomschrijving Vooraleer het concept chronische pijn te omschrijven, dient het begrip ‘pijn’ te worden
verklaard. De Internationale Vereniging voor de Studie van Pijn definieert ‘pijn’ als: “Een
onaangename zintuiglijke en emotionele ervaring, gecombineerd met een reële of potentiële
weefselschade, of beschreven in termen van een dergelijke schade.” (Berquin et al., 2011;
Kapur et al., 2014). Belangrijk bij deze definiëring is dat pijn als subjectieve ervaring wordt
gezien, waarbij men de nadruk legt op het verweven zijn van de zintuiglijke en emotionele
component. Los van objectiveerbare weefselschade stelt men de realiteit van de pijnervaring
niet in vraag (Berquin et al., 2011).
Het begrip ‘chronische pijn’ wordt door de Internationale Vereniging voor de Studie van Pijn
omschreven als “Pijn die aanhoudt voorbij de normale genezing na een blessure”. Echter,
gezien het bepalen van het einde van het genezingsproces geen evidentie is, maken de meeste
HOOFDSTUK 3
27
klinische definities gebruik van een vaste tijd van aanhoudende pijn na de eerste aanzet
(Kapur et al., 2014). Deze afbakening tussen acute en chronische pijn is enigszins willekeurig.
Kenmerkend is dat deze veelal varieert tussen drie tot zes maanden (Breivik et al., 2006;
Cherubino et al., 2012; Kapur et al., 2014 ; Smith et al., 2001). Ook ten aanzien van deze
definiëring is er binnen de literatuur enige kritiek. Men stelt namelijk dat sommige pijn enkel
in episodes voorkomt en dat er bovendien een onderscheid kan worden gemaakt tussen pijn
zonder grote invloed op de kwaliteit van het leven van de patiënt en ‘problematische’
chronische pijn. Om deze reden omschrijft de American Society of Anaesthesiologists
chronische pijn als “Pijn van elke niet kwaadaardige oorzaak, geassocieerd met een
chronische aandoening of gedurende langer dan verwacht voor een laesie en normaal
weefselherstel, met een ongunstige invloed op het functioneren of het welzijn van de patiënt.”
(Berquin et al., 2011).
Wanneer men spreekt over chronische pijn, dient er voorts op te worden gewezen dat er
verschillende subtypes van pijn, op basis van hun neuropsychologische aard, kunnen worden
onderscheiden. Grofweg kan er een onderscheid worden gemaakt tussen vier soorten pijn
zijnde neuropathische pijn, nociceptieve pijn, inflammatoire pijn en functionele pijn (Kapur et
al., 2014; Woolf, 2004).
Neuropathische pijn treedt op ten gevolge van daadwerkelijke schade aan zenuwvezels die
zich in het centrale of perifere zenuwstelstelsel bevinden (Kapur et al., 2014; Woolf, 2004).
Deze schade kan leiden tot zenuwdysfunctie wat gevoelloosheid, zwakte en/of verlies van
reflexen kan veroorzaken (Kapur et al., 2014). Deze soort pijn kan bijvoorbeeld optreden bij
patiënten met aids, een dwarslaesie of multiple sclerose maar ook ten gevolge van een
operatie (Woolf, 2004).
Nociceptieve pijn wordt veroorzaakt door de stimulatie van specifieke sensorische neuronen,
nociceptoren genaamd, door schadelijke stimuli waaronder extreme temperaturen of
mechanische of chemische excitatie. Deze vorm wordt vaak gecategoriseerd als somatisch
(afkomstig van huid en diep weefsel) of visceraal (afkomstig van organen) (Kapur et al.,
2014). Het nociceptieve pijnsysteem treedt op als een soort van alarmsysteem, als reactie op
een potentieel schadelijke prikkel (Woolf, 2004). Deze vorm van pijn wordt vaak omschreven
als stekend, prikkend, brandend, kloppend of verkrampend (Kapur et al., 2014).
HOOFDSTUK 3
28
Inflammatoire pijn betreft spontane pijn en overgevoeligheid aan pijn als reactie op
weefselbeschadiging of ontsteking van bepaalde delen van het lichaam zoals bijvoorbeeld een
ontsteking aan de gewrichten. Bij het ervaren van dit soort pijn wordt het contact met of de
beweging van het beschadigde of ontstoken lichaamsdeel gemeden tot genezing optreedt
(Woolf, 2004).
Functionele pijn ten slotte betreft pijn die wordt veroorzaakt door een disfunctie of
overgevoeligheid van het zenuwstelsel maar waarbij geen letsels of beschadigingen aan dit
zenuwstelsel worden vastgesteld. Bijvoorbeeld spanningshoofdpijn, het prikkelbare
darmsyndroom en fybromyalgie kunnen onder deze vorm van pijn worden ondergebracht
(Woolf, 2004).
Ten slotte kan nog vermelding gemaakt worden van pijn veroorzaakt door kanker. Woolf
(2004) stelt dat deze vorm van pijn gezien kan worden als soort van pijn op zich, daar deze
sterk varieert in aard en bron van pijn. De pijn die wordt ervaren kan afkomstig zijn van de
tumor zelf maar kan tevens worden veroorzaakt wanneer de tumor drukt tegen bijvoorbeeld
een zenuw. Bovendien kan door de behandeling van kanker, chemotherapie, ook pijn worden
veroorzaakt (Woolf, 2004).
Hoewel in bepaalde gevallen de oorzaak van pijn gekend is, is het in andere gevallen niet
duidelijk waarom de pijn aanhoudt (Lucas, 2012). Vaak gaat chronische pijn met een
duidelijke psychologische component gepaard en heeft deze een negatieve invloed op het
dagelijkse leven van een persoon (Martín-Sánchez, Furukawa, Taylor, & Martin, 2009).
Chronische pijn kan leiden tot grondige veranderingen in het functioneren van een persoon en
dit zowel op biologisch, psychologisch en relationeel vlak. Bovendien kan chronische pijn
negatieve gevolgen hebben op vlak van financiële zekerheid van een individu. Gezien de
impact die chronische pijn kan hebben op de kwaliteit van iemands leven, verhoogt de kans
op depressie en angst (Lucas, 2012). Berquin et al. (2011) stellen bijgevolg dat chronische
pijn als ziekte an sich beschouwd dient te worden.
Om deze reden is het belangrijk dat chronische pijn accuraat wordt gediagnosticeerd en
effectief wordt behandeld. Succesvolle pijnbestrijding kan worden gezien als het verschaffen
van analgesie zonder overmatige nadelige effecten. De huidige pijnbestrijdingsstrategieën
wenden grotendeels de pijnladder van de Wereldgezondheidsorganisatie aan. Volgens dit
HOOFDSTUK 3
29
model start men met een behandeling met niet-opiaten, stapt men vervolgens over naar
zwakke opiaten en kan men ten slotte de behandeling met sterke opiaten culmineren. Tijdens
elke stap van de ladder kunnen aanvullende medicijnen zoals antidepressiva en anti-epileptica
worden toegediend om angstigheid van patiënten op te heffen. Sommige van deze
hulpgeneesmiddelen kunnen ook direct inwerken op de pijn. Echter, opiaten blijven de
steunpilaren inzake de behandeling van chronische pijn (Kapur et al., 2014). Desalniettemin,
zelfs wanneer een combinatie van tussenkomsten wordt gebruikt, blijven vele mensen pijn
ervaren die hun dagelijks functioneren belemmert (Degenhardt et al., 2014).
Samengevat kan worden gesteld dat hoewel er een aantal producten beschikbaar zijn voor het
verlichten van verschillende soorten pijn, er een groep patiënten overblijft waarbij traditioneel
farmacologische pijnbestrijding onvoldoende of ineffectief is (Lucas, 2012). Het is
voornamelijk deze groep die kan baten bij alternatieve behandelingsvormen. Het gebruik van
cannabis en cannabinoïden vormt hier één van.
3. Cannabis als (zelf)medicatie bij chronische pijn Cannabis wordt reeds eeuwen gebruikt voor de behandeling van pijn. De werking van
endogene en exogene cannabinoïden resulteert in geheugenverlies op korte termijn, stimulatie
van eetlust en anti-emetische effecten, maar ook analgetische en anti-nociceptieve effecten
(Kapur et al., 2014). Met een stijgende kennis omtrent het endocannabinoïdesysteem en
overtuigend klinisch werk dat de pijnstillende werking van cannabinoïden ondersteunt, is er
een toegenomen aandacht voor de mogelijke rol van het gebruik van cannabis en
cannabinoïden bij de behandeling van chronische pijn (Lynch & Campbell, 2011). Gezien
chronische pijn een veelvoorkomende aandoening is met weinig therapeutische opties,
kunnen cannabis en cannabinoïden een mogelijke farmacologische optie vormen als deel van
of als behandeling op zich (Hazekamp & Grotenhermen, 2010).
3.1 Farmacologie cannabinoïden in relatie tot chronische pijn Onderzoek heeft aangetoond dat het endocannabinoïdesysteem pijn moduleert bij bepaalde
aandoeningen (Bostwick, 2014; Russo & Hohmann, 2013). In essentie is het
endocannabinoïdesysteem actief in het centrale en perifere zenuwstelsel inzake het moduleren
van pijn op spinale, supraspinale en perifere niveaus. Endocannabinoïden worden op vraag
geproduceerd in het centrale zenuwstelsel om de gevoeligheid voor pijn te temperen.
HOOFDSTUK 3
30
Hoewel endocannabinoïden zich niet binden aan opiaatreceptoren, kan het
endocannabinoïdesysteem desondanks wel parallel werken met het endogene opiaatsysteem
in verschillende overlappende gebieden en interacties. Bijgevolg kunnen aanvullende
behandelingen die opiaten en cannabinoïden combineren, de pijnstillende effecten van beide
middelen verbeteren. Zo’n strategieën kunnen lagere doseringen pijnstillers toelaten op een
manier dat incidentie of ernst van nevenwerkingen kunnen worden geminimaliseerd (Russo &
Hohmann, 2013).
De mogelijke pijnstillende effecten die worden teweeggebracht door exogene cannabinoïden,
kunnen, net zoals de endocannabinoïden, worden verklaard aan de hand van hun binding aan
de cannabinoïdereceptoren. CB1-receptoren zijn in bijzonder hoge mate aanwezig in het
centrale zenuwstelsel, in het bijzonder in die gebieden van het centrale zenuwstelsel dat de
perceptie van pijn mediëren (Lucas, 2012). Onderzoek stelt dat CB1-receptoren
verantwoordelijk zijn voor de psychofarmacologische effecten van THC en de meeste
pijnstillende effecten ervan. CB2-receptoren, hoewel voornamelijk perifere en
immunomodulerende receptoren, oefenen tevens belangrijke effecten uit op pijn. Zo werd er
bevonden dat ze een rol hebben inzake het moduleren van persistente inflammatoire en
neuropathische pijn (Russo & Hohmann, 2013). Bovendien bevinden CB2-receptoren zich
niet in de hersenstam, wat de afwezigheid van klassieke nevenwerkingen van opiaten, zoals
respiratoire depressie, bij het gebruik van cannabis kan verklaren. Dit zou een voordeel
kunnen zijn van op cannabinoïden-gebaseerde producten in vergelijking met opiaten (Lucas,
2012).
3.2 Belangenbehartiging Er is verschillend onderzoek voorhanden waaruit blijkt dat een bepaalde groep individuen
toevlucht zoekt in en baat blijkt te hebben bij het gebruik van cannabis en cannabinoïden voor
de behandeling van hun chronische pijn. Vanuit deze hoek heerst er een sterke
belangenbehartiging omtrent de symptomatische voordelen van cannabis en wordt er
geopperd om het algemeen belang inzake het gebruik ervan te verhogen (Degenhardt et al.,
2014).
Onderzoek in landen waar cannabis voor medische doeleinden legaal kan worden verkregen,
toont aan dat chronische pijn een van de meest voorkomende indicaties is waarvoor cannabis
HOOFDSTUK 3
31
wordt gebruikt (Degenhardt et al., 2014). Zo werden bijvoorbeeld in Canada reeds
verschillende onderzoeken naar medicinale cannabisgebruikers gevoerd.
In een telefonisch onderzoek van Ogborne en Smart (2000) werden meer dan 2000 mensen uit
Ontario, Canada, bevraagd. Hiervan gaf 2% aan het jaar voordien cannabis gebruikt te hebben
voor medicinale doeleinden. Pijn werd binnen deze studie vaak aangehaald als reden voor het
cannabisgebruik.
In 2003 voerden Ware et al. een cross-sectioneel onderzoek uit om de prevalentie van
cannabisgebruik te bepalen in een populatie patiënten uit een multidisciplinaire
pijnbestrijdingsunit. Het onderzoek trachtte ook te determineren welke proportie patiënten
cannabis gebruikte voor pijn. Uiteindelijk werden data van 209 patiënten opgenomen in de
studie. Uit de resultaten bleek dat 15% van de bevraagde patiënten ooit cannabis had gebruikt
voor de vermindering van pijn en dat 10% cannabis om deze reden gebruikte op het moment
van het onderzoek. De patiënten gaven een matige tot sterke verlichting van zowel pijn als
stemmings- en slaapproblemen.
Aanvullend voerden Lynch et al. (2006) onderzoek naar 30 patiënten die gedurende één tot
vijf jaar medicinale cannabis gebruikten in een pijnbestrijdingscentrum waar tertiaire zorg
wordt verleend. De patiënten leden aan ernstige chronische pijn en reageerden niet op
traditionele medische benaderingen. Van de dertig respondenten gaven er achtentwintig aan
een pijnbestrijding te hebben van groter of gelijk aan zes op tien, waarbij tien stond voor
volledige pijnbestrijding. Hoewel er door drieëntwintig patiënten nevenwerkingen zoals
toegenomen eetlust, gewichtstoename, vertraagd denken, moeheid, versnelde hartslag,
verlaagde energie, verwarring en angstigheid werden aangegeven, stelden ze dat de voordelen
van het gebruik van cannabis in elk geval de nevenwerkingen overtroffen. Daarnaast gaven
verschillende patiënten voordelen aan over hoe hun functioneren was verbeterd. Deze hielden
onder meer verbeteringen in inzake concentratie, het vermogen te bewegen, deel te nemen aan
familieactiviteiten, alsook een verbetering van het huishoudelijk functioneren, werken in de
tuin en het uitoefenen van hun beroep.
Walsh et al. (2013) onderzochten de gebruikspatronen, de medische condities en symptomen,
methoden van bevoorrading en de ervaren effecten bij 628 zelfgeselecteerde Canadese
medicinale cannabisgebruikers. Participanten werden gerangschikt overeenkomstig een
HOOFDSTUK 3
32
enkele hoofdaandoening die ze behandelden met cannabis. Daarnaast dienden ze alle
symptomen aan te duiden die ze met cannabis behandelden. Uit de resultaten van het
onderzoek valt af te leiden dat cannabis vaak werd gebruikt in het kader van chronische pijn
en dit zowel door geautoriseerde als ongeautoriseerde gebruikers.
Ook in landen waar medicinale cannabis niet legaal beschikbaar is voor patiënten werd
gelijkaardig onderzoek gevoerd. Zo voerde Degenhardt et al. (2014) in Australië recent een
onderzoek naar de mate waarin cannabis werd gebruikt door een groep personen waarvoor
opiaten werden voorgeschreven in het kader van hun pijn. Uit de resultaten bleek dat een op
zes van de bevraagde respondenten reeds cannabis voor de verlichting van zijn pijn had
gebruikt en dat een op vier dit zou willen doen indien cannabis beschikbaar was. Bovendien
waren subjectieve scores van pijnverlichting bij het gebruik van cannabis gunstiger dan deze
bij het gebruik van opiaten.
Een ander interessant onderzoek is dat van Hakkarainen et al. (2015). Zij trachtten met hun
onderzoek medicinaal cannabisgebruik te bestuderen vanuit het perspectief van diegenen die
cannabis kweken om zichzelf of anderen te voorzien. Op basis van de gegevens, verzameld in
zes verschillende landen (Australië, België, Denemarken, Finland, Duitsland en het Verenigd
Koninkrijk), concludeerden de onderzoekers dat medicinale cannabiskwekers cannabis voor
een veelheid van aandoeningen gebruikten. Ze verdeelden de meest frequente condities
waarvoor cannabis werd aangewend in twee categorieën, enerzijds fysieke aandoeningen,
anderzijds mentale gezondheidsproblemen. Ook binnen dit onderzoek blijkt uit de resultaten
dat op het vlak van fysieke aandoeningen chronische pijn in de zes landen de voornaamste
reden was voor het gebruiken van cannabis.
Ten slotte dient nog vermelding te worden gemaakt van het onderzoek van Hazekamp et al.
(2013). Zij voerden een grootschalig internationaal, cross-sectioneel onderzoek om de
perceptie van patiënten ten aanzien van verschillende toedieningsmethoden van op
cannabinoïden-gebaseerde producten te beschrijven. Van belang hier is dat binnen dit
onderzoek respondenten tevens werd gevraagd aan te geven voor welke medische condities en
symptomen ze cannabis gebruikten. Van de 953 participanten gaf een deel (29.2%) aan
cannabis te gebruiken voor de behandeling van chronische pijn.
Bevindingen uit bovenstaande onderzoeken suggereren dat, vanuit het perspectief van
medicinale cannabisgebruikers, er een significante populatie personen, levend met chronische
HOOFDSTUK 3
33
pijn, cannabis als al dan niet bijkomend hulpmiddel zien voor de verlichting van hun pijn
(Degenhardt et al., 2014).
4. Klinische bevindingen Minder dan tien jaar geleden waren er slechts weinig klinische gegevens over de mogelijke
voordelen van cannabis en cannabinoïden bij chronische pijn voorhanden. Het was niet
mogelijk conclusies te trekken over de rol van cannabis en cannabinoïden bij chronische
pijncondities en men suggereerde slechts een gelimiteerd potentieel in de behandeling van
pijn, wat persoonlijke ervaringen van patiënten die zichzelf succesvol behandelden,
tegensprak. Afgelopen jaren veranderde dit beeld door een stijging van het aantal klinische
studies met verschillende op cannabinoïden-gebaseerde producten (geïnhaleerde cannabis,
nabilone, dronabinol, en cannabisextracten) die een pijnstillende werking bij verschillende
chronische pijncondities aantoonden (Grotenhermen, 2010).
Er werden door verschillende auteurs reeds systematische reviews en meta-analyses
uitgevoerd omtrent klinische onderzoeken die de doeltreffendheid van cannabis bij bepaalde
aandoeningen testten (Ben Amar, 2006; Hazekamp & Grotenhermen, 2010; Lynch &
Campbell, 2011; Martín-Sánchez et al., 2009; Russo & Hohmann, 2013). Op basis van deze
studies werden, in het kader van dit onderzoek, onderzoeken, gepubliceerd na het jaar 2000,
geselecteerd die zich specifiek richtten op de doeltreffendheid van cannabis en cannabinoïden
bij chronische pijncondities. Hieronder zullen deze klinische onderzoeken, telkens
gestructureerd volgens gehanteerd product, kort worden toegelicht en zullen de belangrijkste
bevindingen worden weergegeven.
4.1 Geïnhaleerde cannabis Abrams et al. (2007) onderzochten het effect van het roken van cannabis op pijn gerelateerd
aan HIV-geassocieerde neuropathie bij 25 personen. Gedurende 5 dagen werd er driemaal per
dag of een sigaret met een THC-gehalte van 3.56%, of een sigaret met placebo toegediend.
Op basis van de bekomen resultaten concludeerden de onderzoekers dat het roken van
cannabis goed werd verdragen en effectief was in de vermindering van chronische
neuropathische pijn. Zo ervoer 52% van de personen die cannabis rookten meer dan 30%
vermindering inzake pijn in vergelijking met 24% van de personen uit de placebogroep.
Wilsey et al. (2008) voerden een gerandomiseerd, dubbelblind, placebogecontroleerd
onderzoek naar de pijnstillende werking van het roken van cannabis op neuropathische pijn.
HOOFDSTUK 3
34
Dit deden ze door 38 patiënten die te kampen hadden met centrale of perifere neuropathische
pijn gerandomiseerd een lage dosis THC, een hoge, ofwel placebo te laten roken. Er werd wel
degelijk een pijnstillend effect vastgesteld na het roken van cannabis en hoewel de meeste
respondenten de psychoactieve werking van cannabis goed ervoeren, traden er bij hoge doses
enkele negatieve, cognitieve effecten op, vooral ten aanzien van het geheugen. De auteurs
concludeerden dat cannabis neuropathische pijn kan verbeteren, zeker ten aanzien van die
patiënten waar een standaardbehandeling niet werkt of negatieve bijwerkingen veroorzaakt.
Ellis et al. (2009) gingen bij 127 hiv-patiënten het effect van gerookte cannabis op
neuropathische pijn na. De patiënten zetten tijdens de klinische studie hun huidige
pijnstillende behandeling voort. Van de 127 patiënten waren er uiteindelijk 28 die de studie
vervolledigden. Vooreerst was er een duidelijke afname (i.e. >30%) inzake pijnintensiteit bij
het roken van cannabis in tegenstelling tot het placebo. Tevens verbeterde de stemming en het
functioneren van de patiënten aanzienlijk. Ook bij deze studie werd het roken van cannabis
goed getolereerd, zeker als aanvulling op de huidige pijnstillende behandeling. Neveneffecten
kwamen meer voor in de groep die cannabis rookte dan in de placebogroep. Hier kwamen
veelal concentratieproblemen, moeheid en een toename van slaap en dorst voor. Twee
respondenten ervoeren een hoge mate van intoxicatie.
Ware et al. (2010a) publiceerden recent de resultaten van een gerandomiseerd
placebogecontroleerd onderzoek naar het effect van het roken van cannabis op chronische
pijn. Ze stelden vast dat cannabis met een THC-gehalte van 9.4%, gebruikt driemaal daags
voor 5 dagen, de intensiteit van pijn verminderde en de slaap van patiënten verbeterde in
vergelijking met placebo. De behandeling werd door de 21 betrokken patiënten in het
onderzoek goed getolereerd. Milde tot matige nevenwerkingen waren vergelijkbaar met de
neveneffecten van farmaceutische cannabinoïdenpreparaten.
In 2011 onderzochten Abrams et al. het effect van de toediening van zowel opiaten als
cannabinoïden op chronische pijn. In het onderzoek werden 21 personen betrokken die
tweemaal per dag een dosis morfine of oxycodon namen. Tijdens het onderzoek werd aan de
participanten gevraagd gevaporiseerde cannabis te inhaleren gedurende vijf dagen. De eerste
dag één maal in de avond, drie maal per dag van de tweede tot de vierde dag en de laatste dag
één maal in de ochtend. De onderzoekers stelden vast dat na toediening van gevaporiseerde
cannabis pijn significant verminderde zonder noemenswaardige wijzigingen in plasmaniveaus
van opiaten. Op basis hiervan concludeerden ze dat gevaporiseerde cannabis de pijnstillende
HOOFDSTUK 3
35
werking van opiaten kan verhogen en dat een combinatie van de beide kan zorgen voor een
opiaatbehandeling met lagere doses en minder nevenwerkingen.
Wilsey et al. (2013) voerden een vergelijkend onderzoek naar het effect van een gemiddelde
dosis (3.53% THC) en een lage dosis (1.29% THC) gevaporiseerde cannabis bij 39 personen
met verschillende vormen van neuropathische pijn. De respondenten, allen ervaring met het
gebruik van cannabis, participeerden in 111 sessies van 6 uur. Men stelde vast dat zowel de
lage als de gemiddelde doses heilzame analgetica bleken te zijn voor de bestudeerde
heterogene verzameling van neuropathische pijncondities. Beide actieve
onderzoeksmedicaties leverden een statistisch significante vermindering in pijnintensiteit in
vergelijking met placebo. Daarenboven produceerden beide doseringen een gelijke anti-
nociceptie op elk tijdstip. De bijwerkingsprofielen van de lage en gemiddelde dosering waren
verwaarloosbaar. Participanten die de gemiddelde dosis cannabis toegediend kregen,
presteerden slechter op vlak van leren en geheugen dan zij die de lage dosis toegediend
kregen. Vertraagd geheugen verschilde niet tussen de lage dosis cannabis en placebo.
Patiënten die cannabis kregen toegediend scoorden algemeen slechter op vlak van
concentratie dan patiënten uit de placebogroep. Ongewenste gevolgen van het roken van
cannabis, zijnde psychologische en/of cognitieve effecten, waren identificeerbaar. De
onderzoekers concludeerden dat hun onderzoek voorziet in bijkomend bewijs voor de
werkzaamheid van verdampte cannabis alsook stelden ze dat een lage dosering cannabis
(1.29% THC) een gunstige risico-batenverhouding heeft.
4.2 Nabilone Pinsger et al. (2006) gingen het effect na van een aanvullende behandeling met nabilone bij
30 patiënten met chronische, therapieresistente pijn. De behandeling met nabilone (tot 1 mg
per dag) resulteerde in verminderde pijn en een toegenomen levenskwaliteit. Hoewel er
typische nevenwerkingen van nabilone, zoals duizeligheid, droge mond en slaperigheid
werden vastgesteld, concludeerden de onderzoekers dat een meerderheid van patiënten de
inname van nabilone bovenop hun standaardbehandeling als een positieve maatregel zag.
Wissel et al. (2006) onderzochten de veiligheid en doeltreffendheid van een behandeling van
pijn gerelateerd aan spasmen met een lage dosis nabilone (1 mg per dag) in een dubbelblind
placebogecontroleerd onderzoek. Van de 13 participanten, vervolledigden 11 het onderzoek.
Hoewel geen verbetering inzake spasmen, motorische functie en dagelijkse activiteiten werd
HOOFDSTUK 3
36
waargenomen, stelde men wel een significante vermindering van pijn vast bij een behandeling
met nabilone. Onder de participanten werden er door 5 milde nevenwerkingen gerapporteerd.
De onderzoekers concludeerden dat toediening van 1 mg nabilone per dag een veilig en
makkelijk toe te dienen mogelijkheid is bij de behandeling van personen met pijn gerelateerd
aan spasmen.
Skrabek et al. voerden in 2008 onderzoek naar de voordelen van nabilone inzake
pijnvermindering en verbetering van levenskwaliteit bij patiënten met fibromyalgie. Tijdens
het onderzoek werd aan de participanten gevraagd hun huidige behandeling voor fibromyalgie
voort te zetten. Nabilone (tot 1 mg) bleek een voordelige, goed getolereerde
behandelingsmogelijkheid voor patiënten met fibromyalgie te zijn, met significante voordelen
inzake pijnstilling en functioneren. Hoewel er geen ernstige adverse events optraden, konden
er enkele bijwerkingen zoals duizeligheid, droge mond en ataxie worden waargenomen.
Tevens was er een significante maar kortstondige gewichtstoename bij de subjecten die
gedurende de 8 weken van het onderzoek met nabilone werden behandeld. Nabilone had geen
blijvend effect wanneer de behandeling werd gestaakt.
Frank et al. (2008) voerden onderzoek naar de mogelijke pijnstillende effecten van nabilone
bij neuropathische pijn. Het doel van hun onderzoek was om de pijnstillende effectiviteit en
nevenwerkingen van deze synthetische cannabinoïde te vergelijken met deze van het zwakke
opiaat dihydrocodeïne bij 96 patiënten met chronische, neuropathische pijn. Hoewel de
klinische significantie van het verschil klein was en de meerderheid van de patiënten geen
klinisch relevante verlaging van pijnscore hadden bij beide behandelingen, stelde men vast
dat de opiaat een betere pijnstiller was dan nabilone. Bij beide behandelingen traden geen
zware bijwerkingen op en ze werden beide evengoed verdragen. Gezien enkel een dosering
van 2 mg nabilone werd gebruikt in dit onderzoek, stelden de onderzoekers dat hogere
doseringen van deze drug als behandelingsmogelijkheid in twijfel kunnen worden getrokken.
Ware et al. (2010b) voerden een vergelijkend gerandomiseerd, gecontroleerd, dubbelblind
onderzoek naar de veiligheid en doeltreffendheid van zowel nabilone als amitriptyline bij 29
patiënten met fibromyalgie, die wegens hun aandoening kampten met slaapstoornissen.
Hoewel ze, meer bij nabilone dan bij amitriptyline, bevredigende resultaten vaststelden ten
aanzien van slaapstoornissen, vonden ze geen effect op pijn, stemming en levenskwaliteit.
Bovendien traden er bij de toediening van nabilone nevenwerkingen als duizeligheid,
HOOFDSTUK 3
37
misselijkheid en het hebben van een droge mond op.
4.3 Dronabinol Svendsen et al. (2004) evalueerden op basis van een gerandomiseerd, dubbelblind,
placebogecontroleerd onderzoek het effect van dronabinol op centrale, neuropathische pijn bij
24 patiënten met multiple sclerose. Na dagelijkse toediening gedurende drie weken van
enerzijds een maximale dosis dronabinol (10 mg) en anderzijds placebo, kon worden
vastgesteld dat én de gemiddelde pijnintensiteit lager was én de gemiddelde pijnverlichting
hoger was bij patiënten die met dronabinol behandeld werden. Het aantal patiënten dat
bijwerkingen zoals onder meer duizeligheid ervoer, lag hoger in de groep die dronabinol
toegediend kreeg dan in de placebogroep.
De effectiviteit van dronabinol als aanvullende behandeling voor chronische pijnpatiënten
onder opiaatbehandeling werd bestudeerd in een onderzoek van Narang et al. (2008) met een
fase I- (dubbelblind, enkele dosering) en fase II-studie (open-label, meerdere doseringen).
Resultaten van het fase I-onderzoek toonden aan dat patiënten die dronabinol toegediend
kregen (10 of 20 mg) een verlaagde pijnintensiteit ervoeren in vergelijking met de
placebogroep. Er werden geen verschillen inzake pijnstilling bevonden tussen de
verschillende actieve behandelingen. Fase II was een open-labelonderzoek van dronabinol als
aanvulling bij patiënten die met een stabiele dosis opiaten behandeld werden. Ook in deze
fase van het onderzoek droeg dronabinol bij tot een significante pijnstilling. Algemeen gesteld
resulteerde het gebruik van dronabinol in een aanvullende pijnstilling onder patiënten die
opiaten namen in kader van niet-kankergerelateerde pijn. Daarenboven werd er een
verbetering in slaapkwaliteit van de participanten waargenomen. De meest gerapporteerde
bijwerkingen, in vergelijking met de placebogroep, waren een droge mond, moeheid en
slaperigheid. Ondanks deze nevenwerkingen was de bevrediging significant hoger dan bij de
placebogroep.
4.4 Cannabisextracten Wade et al. (2003) onderzochten of cannabisextracten neurogene pijnsymptomen, die niet
reageerden op standaardbehandelingen, konden verlichten. Vierentwintig patiënten kregen
sublinguaal of een cannabisextract, gebaseerd op volledig plantmateriaal, of placebo
toegediend. Doses werden zelf getitreerd, afhankelijk van de symptoomverlichting of
ongewenste effecten die men ervoer. De onderzoekers stelden, in vergelijking met de
HOOFDSTUK 3
38
placebogroep, een significante pijnvermindering vast bij diegenen die een cannabisextract
toegediend kregen, zonder onvoorspelbare en onverdraagbare bijwerkingen en concludeerden
op basis hiervan dat medicinale cannabisextracten neurogene pijnsymptomen die niet
reageren op standaardbehandelingen kunnen verbeteren.
Aan de hand van een nieuw onderzoek trachtten Wade et al. (2004) om met een
gerandomiseerd, dubbelblind, placebogecontroleerd onderzoek te bepalen of
cannabisextracten voordelen bieden bij een reeks symptomen gerelateerd aan multiple
sclerose. In hun onderzoek werden 160 patiënten betrokken die minstens één symptoom
ervoeren gaande van spasticiteit, blaasproblemen, trillen of pijn. Patiënten kregen of placebo
of een cannabisextract, gebaseerd op volledig plantmateriaal, oromucosaal toegediend. Op
basis van de resultaten stelden de onderzoekers een significante vermindering inzake
spasticiteit vast. Met betrekking tot pijnscores van de patiënten werden er echter geen
significante verschillen waargenomen tussen de groep die het cannabisextract kreeg
toegediend en de placebogroep. Vastgestelde nevenwerkingen waren mild en over het
algemeen goed getolereerd.
Notcutt et al. (2004) voerden gedurende 8 weken een gerandomiseerd, dubbelblind,
placebogecontroleerd onderzoek naar het effect van drie cannabisextracten, zijnde een extract
op basis van THC, een extract op basis van CBD en een extract op basis van een gelijke
verhouding van zowel THC als CBD, bij 34 patiënten met chronische pijn. Uit de resultaten
blijkt dat extracten die THC bevatten het meest effectief waren inzake symptoombestrijding
en dat in het algemeen de cannabisextracten significant sterker waren inzake pijnverlichting in
vergelijking met placebo.
Berman et al. (2004) trachtten met hun studie de effectiviteit van 2 cannabisextracten, zijnde
Sativex® en GW-2000-02, wat voornamelijk THC bevat, na te gaan bij 48 patiënten met
chronische pijn geassocieerd met een letsel aan de plexus brachialis. Alle betrokken patiënten
hadden hardnekkige symptomen, ondanks de pijnstillende behandeling die ze op dat moment
volgden. De groepen die een van de twee cannabisextracten kregen, werden vergeleken met
een placebogroep. Hoewel de vooraf verwachte reductie in pijn (i.e. >30%) niet werd gehaald,
was er toch een statistisch significante verbetering van pijn en slaap waar te nemen. Ondanks
het optreden van enkele matige tot milde nevenwerkingen, werden de cannabisextracten door
de patiënten goed getolereerd.
HOOFDSTUK 3
39
Rog et al. (2005) voerden gedurende 5 weken een gerandomiseerd, dubbelblind,
placebogecontroleerd onderzoek waarmee ze het effect van een cannabisextract, gebaseerd op
volledig plantmateriaal als bijkomende pijnstillende behandeling, op centrale pijn nagingen
bij 64 MS-patiënten. Patiënten bepaalden zelf de dosering, waarbij ze maximaal 48 sprays in
24 uur konden toedienen. In vergelijking met placebo scoorde het cannabisextract hoger
inzake vermindering van gemiddelde pijnintensiteit en slaapstoornissen. Ook in deze studie
traden er nevenwerkingen op zoals duizeligheid en het hebben van een droge mond, maar
werd het cannabisextract algemeen gezien goed verdragen door de patiënten.
Blake et al. (2006) waren de eerste om met een gecontroleerd onderzoek, aan de hand van een
Sativex®, het pijnstillend effect ervan na te gaan bij reumatoïde artritis. Tijdens dit onderzoek
werd, in vergelijking met placebo, een significant pijnstillend effect waargenomen alsook
werd de ziekteactiviteit significant onderdrukt. Sativex® produceerde statistisch significante
verbetering inzake pijn in beweging, in rust, kwaliteit van slaap en ontsteking. De
onderdrukking van pijn in beweging suggereert een perifere pijnstillende werking, terwijl de
onderdrukking van pijn in rust een meer centraal pijnstillend effect suggereert. Van belang is
ook dat het onderzoek geen significante toxiciteit aantoonde en dat Sativex® algemeen gezien
goed werd getolereerd. De overgrote meerderheid van nevenwerkingen waren mild tot matig.
Onderzoek van Nurmikko et al. (2007) toonde aan dat Sativex® effectief blijkt in de
verlichting van perifere neuropathische pijn wanneer deze werd gegeven bovenop bestaande
stabiele pijnstillers. Honderdvijfentwintig participanten waarbij conventionele analgetica niet
werkten, of die ernstige pijn ervoeren ondanks het volgen van de geschikte therapie, werden
betrokken in het onderzoek. Men hanteerde een zelftitratieschema om de toediening van het
geneesmiddel te optimaliseren. Een verbetering inzake pijnintensiteit van meer dan 30%, wat
algemeen als klinisch betekenisvol wordt gezien, werd vastgesteld bij 26% van de
participanten die Sativex® toegediend kregen, in vergelijking met 15% van de patiënten die
placebo toegediend kregen. Intoxicatiescores bleven laag gedurende het onderzoek.
Johnson et al. (2010) vergeleken een cannabisextract op basis van gelijke ratio’s THC en
CBD, en een THC-extract met placebo. Op deze wijze trachtten ze de effectiviteit van de
cannabisextracten na te gaan bij 177 personen die kampten met hardnekkige pijn ten gevolge
van kanker en onvoldoende pijnstilling ervoeren van opiaten. Het extract op basis van zowel
HOOFDSTUK 3
40
THC als CBD verminderde gemiddelde pijnscores statistisch significant in vergelijking met
placebo, daar het THC-extract geen verschil veroorzaakte in vergelijking met placebo.
Nevenwerkingen die optraden waren mild tot matig, waardoor de onderzoekers
concludeerden dat een cannabisextract op basis van THC en CBD effectief is inzake
pijnvermindering bij patiënten met hardnekkige pijn ten gevolge van kanker, waarbij hun pijn
niet volledig kan worden verlicht met het gebruik van sterke opiaten.
Portenoy et al. (2012) voerden een gerandomiseerd, dubbelblind, placebogecontroleerd
onderzoek naar de werkzaamheid van Sativex® bij 263 kankerpatiënten waarbij hun pijn
onvoldoende werd verlicht met opiaatgebruik. Patiënten werden enerzijds behandeld met
placebo, anderzijds met drie verschillende doseringen Sativex®, zijnde een lage dosis (1 tot 4
sprays per dag), een gemiddelde dosis (6 tot 10 sprays per dag) en een hoge dosis (11 tot 16
sprays per dag). Hoewel er geen significante pijnvermindering, zijnde een reductie van 30%,
werd vastgesteld wanneer het gebruik van Sativex® werd vergeleken met placebo, stelden de
onderzoekers wel vast dat wanneer patiënten pijnstilling rapporteerden, deze algemeen groter
was in de groep die Sativex® kreeg toegediend, meer bepaald in de groepen die een lage of
een gemiddelde dosis kregen toegediend. Nevenwerkingen die optraden waren gerelateerd
aan de dosis en enkel bij de groep die de hoogste dosis Sativex® kreeg, waren deze ongunstig
in vergelijking met de placebogroep. Op basis hiervan concludeerden de onderzoekers dat
Sativex®, voornamelijk in lage en gemiddelde doseringen, een nuttige pijnstiller vormt voor
kankerpatiënten waarbij hun pijn onvoldoende wordt verlicht door opiaatgebruik.
5. Conclusie Chronische pijn vormt wereldwijd voor veel mensen een gezondheidsprobleem. Chronische
pijnlijders zijn in geen geval homogeen waardoor er nood is aan variërende
behandelingsopties. Echter, enkele onder hen vinden geen of onvoldoende baat bij huidige
conventionele behandelingen, waaronder voornamelijk pijnstilling aan de hand van opiaten.
Onderzoek omtrent medicinale cannabis toont aan dat medicinale cannabis vaak gebruikt
wordt ter verlichting van chronische pijn. Positieve ervaringen van onderzochte individuen
suggereren dat sommige chronische pijnpatiënten baat kunnen hebben bij het gebruik van
cannabis. Deze bevindingen gaan gepaard met een toegenomen aantal klinische studies die de
pijnstillende werking van verschillende op cannabinoïden-gebaseerde producten aantonen bij
verscheidene chronische pijncondities. Tevens zorgt wetenschappelijk onderzoek ervoor dat
men als maar meer zicht krijgt op de relatie tussen de werking van exogene en endogene
HOOFDSTUK 3
41
cannabinoïden en chronische pijncondities. Maar niet alle bevindingen wijzen in dezelfde,
positieve richting. Zo wordt er niet steeds een klinisch significante pijnverlichting
waargenomen, kunnen er matige tot milde nevenwerkingen optreden bij het gebruik van op
cannabinoïden-gebaseerde producten en zijn er weinig langdurige klinische studies
voorhanden.
42
HOOFDSTUK 4: Regulering van medicinale cannabis
1. Inleiding Het toegenomen klinische bewijs in het kader van cannabis voor therapeutische doeleinden
gaat samen met een uitbreidende sociale en politieke druk op verschillende plaatsen om de
regelgeving te wijzigen om het legaal gebruik van cannabis voor therapeutische doeleinden
mogelijk te maken. Tot dusver hebben 23 staten en het district of Columbia in de Verenigde
Staten, als ook andere landen waaronder bijvoorbeeld Israël, Canada en Nederland cannabis
voor medische doeleinden gelegaliseerd (Sznitman & Zolotov, 2015).
We starten dit hoofdstuk met het toelichten van de bestaande internationale en nationale
wetgeving omtrent cannabis. Hoewel ook binnen dit hoofdstuk de focus op het medicinaal
gebruik van cannabis ligt, geven we telkens eerst een korte uiteenzetting van het algemeen
wetgevend kader, waarna we bespreken welke specifieke wetgeving ten aanzien van het
medicinaal gebruik van cannabis geldt. Vervolgens geven we in paragraaf 3 weer, op welke
manieren medicinale cannabis kan worden gereguleerd. Ook dit doen we eerst op
internationaal niveau, waarna we de regulering van medicinale cannabis op nationaal niveau
bespreken. Een vierde paragraaf vormt de conclusie van dit hoofdstuk.
2. Wetgeving
2.1 Internationaal
2.1.1 Algemeen
Op internationaal niveau wordt de productie, distributie en het bezit van cannabis voor niet-
medische en niet-wetenschappelijke redenen door zeer veel landen verboden. Dit verbod kan
worden verbonden aan het Enkelvoudig Verdrag inzake verdovende middelen van 1961 van
de Verenigde Naties. Het Enkelvoudig Verdrag wordt nog steeds als hoeksteen van de
hedendaagse drugbestrijding beschouwd (Kilmer, Kruithof, Pardal, Caulkins, & Rubin, 2013).
Met het Enkelvoudig Verdrag van de Verenigde Naties werd cannabis geplaatst op lijst I en
IV (Bewley-Taylor, 2003; Feilding, 2014; van Kempen & Fedorova, 2014). Hoewel het
verdrag zelf deze oplijsting niet definieert, karakteriseert de Europese Unie middelen die
onder lijst IV worden geplaatst als “De meest gevaarlijke middelen, reeds ondergebracht in
lijst I (i.e. verslavende middelen met een hoog risico voor misbruik), welke bijzonder
HOOFDSTUK 4
43
schadelijk zijn en een zeer lage medische en therapeutische waarde hebben” (Feilding, 2014).
Meer dan 180 landen zijn ondertekenaars van het Enkelvoudig Verdrag, dat werd gewijzigd in
19723. Met deze wijziging waren landen verplicht de productie, de handel en het bezit van
cannabis voor niet-medische en niet-wetenschappelijke doeleinden strafbaar te stellen.
Vervolgens voorzag het navolgende VN-Verdrag tegen sluikhandel in verdovende middelen
en psychotrope stoffen van 1988 er verder in dat bezit van elke gereguleerde stof voor niet-
medische en niet-wetenschappelijke doeleinden niet enkel strafbaar diende te worden gesteld,
maar specifiek tot een strafbaar feit op grond van het strafrecht diende te worden gemaakt.
Hoewel de internationale verdragen met betrekking tot cannabis niet gewijzigd zijn in de
laatste tientallen jaren, pasten sommige landen wel hun wetten en beleid met betrekking tot
cannabis aan. Zo hebben bijvoorbeeld verschillende jurisdicties, waaronder ook België, de
sancties voor het bezit van cannabis voor persoonlijk gebruik en op sommige plaatsen zelfs
ook deze voor de thuisteelt van cannabis verminderd (Kilmer et al., 2013).
2.1.2 Medicinaal gebruik van cannabis
Ondanks de bovengenoemde internationale wetgeving voornamelijk gericht is op prohibitie,
stelt het Enkelvoudig Verdrag, via artikel 28, grenzen wat betreft cannabis in het kader van
medische en wetenschappelijke toepassingen. Door middel van twee artikelen stelt het
verdrag twee cruciale voorwaarden om het gebruik van cannabis voor medische redenen
mogelijk te maken, namelijk enerzijds controle op de bevoorrading van cannabis door middel
van een medisch voorschrift (artikel 30) en anderzijds controle op de productie van cannabis
door middel van een regeringsbureau (artikel 23). Het Enkelvoudig Verdrag inzake
verdovende middelen vereist dat wanneer een land toestaat om cannabis als medicijn te
gebruiken, men dit aan eenzelfde regime zoals dat van de voorziening van opiaten in de
geneeskunde (artikel 23) dient te onderwerpen. Dit vereist dat medicinale cannabis wordt
aangevoerd en gedoseerd op basis van een medisch voorschrift (artikel 30). Het feit dat
medicinale cannabis door een systeem van medische voorschriften gaat, garandeert ook de
kwaliteitsstandaarden ervan. Voorts vereist het Enkelvoudig Verdrag dat wanneer cannabis
binnen een land voor medische doeleinden wordt geproduceerd, de productie moet worden
gecontroleerd door een regeringsbureau dat producenten voorziet van vergunningen en alle
geproduceerde gewassen binnen het land in beslag neemt (artikel 23). Bovendien stelt het
artikel dat voor zover er sprake is van de verkoop van medicinale cannabis aan consumenten, 3 Met het Protocol van 1972 tot wijziging van het Enkelvoudig Verdrag inzake verdovende middelen van 1961.
HOOFDSTUK 4
44
dit regeringsbureau exclusief de daadwerkelijke inname van oogstopbrengsten, de
groothandel en het aanhouden van voorraden voor haar rekening neemt (Belackova et al.,
2015; van Kempen & Fedorova, 2014).
2.2 Nationaal
2.2.1 Algemeen
De basiswet4 drugs in België is de wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van
giftstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, psychotrope stoffen, ontsmettingsstoffen
en antiseptica en van de stoffen die kunnen gebruikt worden voor de illegale vervaardiging
van verdovende middelen en psychotrope stoffen. Hoewel de wet regelmatig gewijzigd is,
vormt deze nog steeds het algemene kader van de huidige Belgische drugwetgeving. Gezien
de drugswet een kaderwet is, worden verschillende belangrijke aspecten geregeld door
koninklijke besluiten. De twee belangrijkste KB’s op dit gebied zijn het koninklijk besluit5
van 31 december 1930 over de handel in slaap- en verdovende middelen en het koninklijk
besluit6 van 22 januari 1998 om sommige psychotrope stoffen te reglementeren (Vander
Laenen, 2008).
Op grond van artikel 2bis van de drugswet en artikel 26bis van het koninklijk besluit van 31
december 1930 is de import, productie, vervoer, aankoop, het bezit en de teelt van cannabis
tot op vandaag illegaal in België (Kilmer et al., 2013). Echter, in 2005 werd er een
gemeenschappelijke richtlijn7 uitgevaardigd door de minister van Justitie en het College van
procureurs-generaal, in navolging van de Federale Drugsnota van 2001. Deze richtlijn bepaalt
dat aan het bezit van cannabis de laagste vervolgingsprioriteit dient gegeven te worden. Meer
concreet wordt hiermee verwezen naar het bezit van cannabis door een meerderjarige van een
4 Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van giftstoffen, slaapmiddelen en verdovende
middelen, psychotrope stoffen, ontsmettingsstoffen en antiseptica en van de stoffen die kunnen gebruikt
worden voor de illegale vervaardiging van verdovende middelen en psychotrope stoffen, B.S., 6 maart 1921. 5 Koninklijk besluit van 31 december 1930 houdende regeling van de slaapmiddelen en de verdovende
middelen en betreffende risicobeperking en therapeutisch advies, B.S., 10 januari 1931. 6 Koninklijk besluit van 22 januari 1998 tot houdende regeling van sommige psychotrope stoffen en
betreffende risicobeperking en therapeutisch advies, B.S., 14 januari 1999. 7 Gemeenschappelijke richtlijn van 25 januari 2005 van de Minister van Justitie en het College van procureurs-
generaal omtrent de vaststelling, registratie en vervolging van inbreuken inzake het bezit van cannabis, B.S.,
31 januari 2005.
HOOFDSTUK 4
45
hoeveelheid aanvaardbaar voor persoonlijk gebruik. Deze hoeveelheid werd vastgelegd op 3
gram cannabis en/of 1 cannabisplant. Bovendien mag er geen sprake zijn van verzwarende
omstandigheden8 zoals omschreven in artikel 2bis van de drugswet of van het verstoren van
de openbare orde9 (Decorte, 2014; Kilmer et al., 2013). Volgens deze richtlijn wordt, wanneer
aan deze voorwaarden voldaan is, slechts een vereenvoudigd proces-verbaal gegeven waarin
maar enkele gegevens worden opgenomen. Het voorval verschijnt bijgevolg niet op het
strafblad van de persoon in kwestie. Daarenboven zal een vereenvoudigd proces-verbaal in
theorie niet leiden tot confiscatie van de cannabis. Echter, wanneer er sprake is van
verzwarende omstandigheden of verstoring van de openbare orde kan een gewoon proces-
verbaal worden gegeven (Kilmer et al., 2013).
2.2.2 Medicinaal gebruik van cannabis
Tot voor kort was het gebruik van medicinale cannabis door individuen in België nog volledig
verboden. Hoewel in het verleden door verschillende politieke kopstukken (e.g. Patrik
Vankrunkelsven, Vincent Van Quickenborne) wetsvoorstellen werden gedaan om medicinaal
cannabisgebruik te legaliseren, bleef een wettelijke regeling lange tijd dode letter.
Een eerste stap die men op wetgevend vlak heeft gezet, betreft de regeling die men trof met
het koninklijk besluit10 van 4 juli 2001 tot bepaling van de voorwaarden voor het afleveren
van geneesmiddelen die één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten. Met dit besluit
beoogde men de mogelijkheid te creëren tot het houden van klinische proeven naar de
therapeutische werking en veiligheid van THC. Dit besluit was echter niet van toepassing op
farmaceutische producten op basis van dronabinol. Op basis van dit besluit was het enkel
mogelijk voor een arts, verbonden aan een universitair ziekenhuis of erkende pijnkliniek,
klinische proeven uit te voeren. Deze studies dienden steeds goedgekeurd en gemeld te
worden aan de Algemene Farmaceutische Inspectie.
8 E.g. gepleegd in het bijzijn van minderjarigen, gepleegd door een criminele organisatie of wanneer het
misdrijf aanleiding is van schade aan of de dood van een ander individu (Decorte, 2014; Kilmer et al., 2013). 9 Dit wordt in de richtlijn gedefinieerd als cannabisbezit in een gevangenis of jeugdbeschermingsinstelling,
cannabisbezit in een onderwijsinstelling of de directe omgeving ervan, cannabisbezit in een openbare plaats of
een plaats dat voor publiek toegankelijk is (Decorte, 2014; Kilmer et al., 2013). 10 Koninklijk besluit van 4 juli 2001 tot bepaling van de voorwaarden voor het afleveren van geneesmiddelen
die één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten, B.S., 19 juli 2001.
HOOFDSTUK 4
46
Recent kwam er op nationaal wetgevend vlak echter verandering op het gebied van
medicinale cannabis. Bovengenoemd koninklijk besluit werd namelijk opgeheven met een
nieuw koninklijk besluit11. Dit KB werd door de minister van Volksgezondheid Maggie De
Block ondertekend en gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad op 25 juni 2015, waarna het op
5 juli 2015 in werking trad. Op basis van dit KB wordt de mogelijkheid geschept om
producten op basis van één of meer tetrahydrocannabinolen, die genieten van een vergunning,
via een apotheek te verstrekken aan personen in het bezit van een doktersvoorschrift (Belga,
2015; Fagg, 2015; Kovag, 2015; Leuckx, 2015). Gezien de recente goedkeuring is er slechts
weinig literatuur voorhanden, waarvan geen wetenschappelijke, omtrent de toepassing en de
reikwijdte van dit KB in de praktijk. Voor de verdere toelichting hiervan verwijzen we naar
paragraaf 3.2.1 van dit hoofdstuk.
3. Reguleringsmodellen
3.1 Internationaal Zoals reeds vermeld leveren steeds meer landen inspanningen om medicinaal cannabisgebruik
voor patiënten wettelijk mogelijk te maken. De wijze waarop deze landen medicinaal
cannabisgebruik reguleren is echter verschillend. Grofweg kunnen er vier modellen van
regulering worden onderscheiden. Hieronder lichten we elk model summier toe. Hierbij
hebben we tevens aandacht voor de voor- en nadelen van elk model en de eventuele
overeenstemming met het Enkelvoudig Verdrag inzake verdovende middelen van 1961.
Bovendien vermelden we de landen waarbinnen het desbetreffende reguleringsmodel van
toepassing is.
Vooreerst kan er sprake zijn van een model waarbij patiënten vrijgesteld worden van
strafrechtelijke vervolgingen op basis van een aanbeveling van een arts of op basis van een
certificaat. In dit geval wordt op overheidsniveau getolereerd dat patiënten zelf cannabis telen,
waarbij de teelt kan worden uitgebreid tot zorgverleners. Het voordeel van dit model is dat
vrijgestelde patiënten geen risico op strafrechtelijke vervolging lopen. Maar er zijn ook een
aantal nadelen verbonden aan dit model. Zo is er vooreerst geen enkele medische
kwaliteitsstandaard van de cannabis die men kweekt. Daarnaast is het ook niet vereist dat een
arts de behandeling opvolgt en is het binnen dit model moeilijk om een duidelijke grens te 11 Koninklijk besluit van 11 juni 2015 tot het reglementeren van producten die één of meer
tetrahydrocannabinolen bevatten, B.S., 25 juni 2015.
HOOFDSTUK 4
47
stellen met recreatief cannabisgebruik. Dit model van regulering wordt gehanteerd binnen
bepaalde Amerikaanse Staten zoals Alaska, Hawaï en Maryland als ook in Canada. Het model
is ten slotte niet in overeenstemming met het Enkelvoudig Verdrag van de Verenigde Naties
(Belackova et al., 2015).
Ten tweede kan bevoorrading van medicinale cannabis worden getolereerd op basis van een
doktersvoorschrift. In dit geval worden specifieke wetten gecreëerd voor het in leven roepen
van ‘medicinale cannabisverdeelpunten’. Dit model kent verschillende overeenkomsten met
het eerste model van regulering. Zo is ook dit model niet in overeenstemming met het
Enkelvoudig Verdrag en kent het gelijkaardige nadelen. Een mogelijk voordeel naast het
vermijden van strafrechtelijke vervolging bij dit model is dat er een soort van competitie kan
ontstaan tussen deze medicinale cannabisverdeelpunten op het vlak van kwaliteit van
medicinale cannabis. De kwaliteit van de cannabis die men kan verkrijgen is echter volledig
afhankelijk van de verdeelpunten zelf. Ook dit model wordt gehanteerd in verschillende
Amerikaanse Staten (i.e. Arizona, California, Colorado, Delaware, District of Columbia,
Maine, Michigan, Montana, Nevada, New Jersey, New Mexico, Oregon, Rhode Island,
Vermont, Washington) en Canada (Belackova et al., 2015).
Een derde model betreft het vergunnen van cannabistelers door een, al dan niet speciaal
daarvoor in het leven geroepen, regeringsbureau. Binnen dit model kan men een onderscheid
maken tussen enerzijds een regeringsbureau dat geen monopolie neemt op het bezit van alle in
het binnenland gekweekte cannabis en anderzijds een regeringsbureau dat wel een monopolie
heeft op het bezit van de in het binnenland gekweekte cannabis. Wanneer het regeringsbureau
niet over zo’n monopolie bezit, wordt geteelde cannabis via een ‘hulpsysteem’ verdeeld op
basis van een aanbeveling van een arts. Israël en Canada zijn beiden landen die deze vorm
van regulering van medicinale cannabis hanteren. In het reguleringsmodel waarbij een
regeringsbureau wel een monopolie heeft op het bezit van de in het binnenland gekweekte
cannabis, wordt deze geteelde cannabis op basis van een doktersvoorschrift verdeeld via
apotheken. Landen die dit model hanteren zijn Nederland, en het Verenigd Koninkrijk12,
Uruguay en Tsjechië (Belackova et al., 2015).
12 In het kader van de teelt van cannabis voor de productie van Sativex®.
HOOFDSTUK 4
48
Wanneer een regeringsbureau geen monopolie heeft op het bezit van de in het binnenland
gekweekte cannabis, is er het voordeel dat, zoals bij de verdeelpunten van medicinale
cannabis, onder verschillende cannabistelers competitie op het vlak van kwaliteit kan bestaan.
Maar bij dit model is het moeilijk om enige medische kwaliteitstandaard van de gekweekte
cannabis te garanderen. Bovendien is opvolging van een behandelende arts niet vereist. Dit
model is bovendien niet volledig in overeenstemming met het Enkelvoudig Verdrag omdat
het niet voldoet aan de voorwaarde dat een agentschap over een monopolie beschikt ten
aanzien van het bezit van alle in het binnenland gekweekte cannabis. Dit is een wezenlijk
verschil met landen waarbij een regeringsbureau wel over zo’n monopolie bezit. Deze landen
zijn bovendien volledig in overeenstemming met vereisten op medisch gebied en op het vlak
van voorschriften, als ook met het Enkelvoudig Verdrag. Daarenboven gebeurt opvolging van
de behandeling door een arts gelijkaardig aan deze bij andere geneesmiddelen. Beide
modellen hebben nog gemeenschappelijk dat er weinig kans bestaat op vervaging van de
grens van medicinaal met recreatief gebruik, maar ook dat het kostelijk kan zijn voor een land
om een dergelijk regeringsbureau in het leven te roepen of een bestaand regeringsbureau met
deze taken te belasten (Belackova et al., 2015).
Ten slotte wordt volgens een vierde model medicinale cannabis, d.w.z. in plantvorm of in de
vorm van farmaceutische bereidingen, uit het buitenland geïmporteerd. Wat betreft
medicinale cannabis in plantvorm gaat het om een individuele import die gebaseerd is op een
doktersvoorschrift en administratieve goedkeuringen. Het gaat hier dan om import van
medicinale cannabis uit Nederland. Bedrocan, het bedrijf dat instaat voor de teelt van
medicinale cannabis in Nederland, exporteert onder meer naar landen zoals Finland,
Denemarken, Italië, Duitsland en Noorwegen (Bifulco & Pisanti, 2015). De import van
farmaceutische bereidingen, zoals bijvoorbeeld Sativex®13, vindt tevens plaats op basis van
voorschriften waarna een verdeling ervan door apotheken gebeurt. Nadelig ten aanzien van dit
model is dat deze import vrij kostelijk is als ook dat de administratieve lasten waaraan men
dient te voldoen, vrij zwaar zijn. Het model kent echter ook verschillende voordelen. Zo is de
medicinale kwaliteit van de producten die men kan verkrijgen gegarandeerd, verloopt de
opvolging door een behandelende arts zoals bij andere geneesmiddelen en kan een duidelijke
13 Sativex® is onder meer in Oostenrijk, Canada, Nieuw-Zeeland, het Verenigd Koninkrijk en Tsjechië
verkrijgbaar (Belackova et al., 2015).
HOOFDSTUK 4
49
grens met recreatief cannabisgebruik worden bewaard. Ook het reguleringsmodel waarbij
men medicinale cannabis importeert is in overeenstemming met het VN-Enkelvoudig Verdrag
(Belackova et al., 2015).
3.2 Nationaal
3.2.1 Sativex® in de Belgische apotheek
Sinds de inwerkingtreding van het koninklijk besluit van 11 juni 2015 tot het reglementeren
van producten die één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten, is het voor Belgische
patiënten wettelijk mogelijk om medicinale cannabis via de apotheek te verkrijgen op basis
van een doktersvoorschrift. Maar gezien de recente goedkeuring, bestaat er nog enige
onduidelijkheid omtrent de precieze toepassing en de reikwijdte van dit koninklijk besluit in
de praktijk.
Omdat enkel producten op basis van een of meerdere tetrahydrocannabinolen die genieten van
een vergunning, kunnen worden verkocht, is het op dit moment slechts mogelijk één product
te verkrijgen, namelijk Sativex®, dat in België van de vereiste vergunning geniet (Fagg,
2015; Kovag, 2015; Leuckx, 2015). Internationale studies hebben bewijs geleverd dat
Sativex® doeltreffend kan zijn voor de symptomatische behandeling van spasmen ten
gevolge van multiple sclerose bij patiënten die onvoldoende of niet reageren op andere anti-
spasmodische behandelingen en die een klinisch relevante verbetering van de symptomen van
spasticiteit gedurende een eerste poging tot behandeling vertoonden (Leuckx, 2015).
Sativex® werd echter via internationale klinische studies ook breder getest, onder meer in het
kader van pijnbestrijding (cf. supra). Het federaal agentschap voor geneesmiddelen en
gezondheidsproducten wijst er op dat deze studies, die kunnen leiden tot het uitbreiden van de
therapeutische indicaties van Sativex®, nog niet zijn afgerond (Fagg, 2015).
Wat betreft de mogelijkheid voor een arts om cannabis voor te schrijven aan patiënten, werd
er vanuit het kabinet van de minister van Volksgezondheid gewezen op het feit dat elke arts
de therapeutische vrijheid heeft om medicinale cannabis voor te schrijven. Het zullen echter
enkel patiënten met spasmen ten gevolge van multiple sclerose zijn, die kunnen rekenen op
een terugbetaling van het product (Belga, 2015; Leuckx, 2015). De uitwerking van deze
terugbetalingsprocedure is momenteel nog lopende tot 1 december 2015. Almirall, het bedrijf
dat zal instaan voor het in de handel brengen van de oromucosale spray Sativex®, zal dit pas
HOOFDSTUK 4
50
doen van zodra deze terugbetalingsprocedure14 is uitgewerkt. Een arts kan echter nu al vragen
aan een apotheek om Sativex® te importeren uit een buurland waar dit geneesmiddel reeds op
de markt is. Hiervoor is het vereist om zowel te beschikken over een artsenverklaring als over
een invoervergunning van het Team Verdovende middelen van het fagg. De firma die
Sativex® zal exporteren moet op haar beurt, aan de hand van de Belgische invoervergunning,
een uitvoervergunning aanvragen bij de desbetreffende overheid en deze mee versturen met
het geneesmiddel (Fagg, 2015).
3.2.2 Cannabis Social Clubs
Volledigheidshalve wensen we tot slot kort aandacht te besteden aan het ‘Cannabis Social
Clubmodel’. Belgische Cannabis Social Clubs zijn verenigingen zonder winstoogmerk die
trachten om op collectieve wijze cannabis te produceren voor het persoonlijk gebruik van
volwassen leden die bij hen zijn aangesloten (Decorte, 2014; Kilmer et al., 2013). Hoewel
deze clubs in België niet gereguleerd zijn, vormen ze een mogelijke weg waarlangs patiënten
cannabis kunnen verkrijgen voor de behandeling van hun pijn. Zo blijkt uit recent onderzoek
van Decorte (2014) dat er een aandeel van de leden binnen Belgische Cannabis Social Clubs
kunnen worden omschreven als zijnde ‘medicinale gebruikers’.
De eerste Cannabis Social Club, Trekt Uw Plant (TUP), is ontstaan in 2006 binnen de grijze
zone die werd gecreëerd met de gemeenschappelijke richtlijn die in 2005 werd uitgevaardigd
door de minister van Justitie en het College van procureurs-generaal (cf. supra). Het doel van
TUP was om aan te tonen dat de productie van cannabis voor persoonlijk gebruik voor
volwassenen kon worden gereguleerd (Decorte, 2014). Deze vereniging voorziet haar leden
van de mogelijkheid om cannabis, d.w.z. één plant per persoon, op collectieve wijze te
produceren in afgesloten ruimten die niet publiek toegankelijk zijn. Verder wordt er door de
organisatie onderzoek gevoerd naar cannabisproductiemethoden die publieke
gezondheidsrisico’s minimaliseren en informeert TUP haar leden omtrent deze
onderzoeksbevindingen. Om in aanmerking te komen voor lidmaatschap beperkt TUP zich tot
volwassenen die in België wonen, cannabisgebruiker zijn, geïnformeerd zijn over de
14 Volgens ons bestaat er ten aanzien van deze terugbetalingsprocedure een mogelijkheid om overeenkomstig
artikel 56 van de op 14 juli 1994 gecoördineerde wet betreffende de verplichte verzekering voor
geneeskundige verzorging en uitkeringen, een terugbetalingsovereenkomst uit te werken in het kader van een
experimenteel project.
HOOFDSTUK 4
51
Belgische drugswetgeving met betrekking tot cannabis, de doelen van de organisatie steunen
en haar statuten en beslissingen onderschrijven. Lidmaatschap staat daarenboven open voor
zowel niet-medicinale gebruikers als medicinale gebruikers (Kilmer et al., 2013).
In navolging hiervan zijn er in de periode van 2013 vier nieuwe Cannabis Social Clubs
opgericht, nl. Mambo Social Club (Hasselt), MaWeedPerso (Luik), WeedOut (Andenne) en
Sativa (Namen) (Decorte, 2014). Ten slotte werd in 2015 een nieuwe Cannabis Social Club
opgericht, MEDCAN vzw. Deze vereniging omschrijft zichzelf als een “nationale
belangenvereniging voor medicinale cannabisconsumenten”. Naast onder meer het
verstrekken van informatie en wetenschappelijk onderbouwde voorlichting aan patiënten,
tracht MEDCAN ook een dialoog aan te gaan met artsen en specialisten omtrent medicinale
cannabis. In het kader van hun lidmaatschap, richt deze vereniging zich uitsluitend op
patiënten die baat kunnen hebben bij het medicinale gebruik van cannabis (MEDCAN vzw,
2015).
4. Conclusie Zowel internationale als nationale wetgeving met betrekking tot cannabis is eerder prohibitief
van aard. Op internationaal niveau voorziet het Enkelvoudig Verdrag inzake verdovende
middelen van 1961 van de Verenigde Naties, de hoeksteen van hedendaagse drugbestrijding,
via het stellen van bepaalde voorwaarden echter in een mogelijkheid om medicinale cannabis
ter beschikking te stellen van patiënten. Concreet kunnen grofweg vier modellen worden
onderscheiden via dewelke landen medicinaal cannabisgebruik kunnen reguleren. Ook in
België heeft men op dit gebied recent stappen ondernomen met de goedkeuring en publicatie
van het koninklijk besluit van 11 juni 2015 tot het reglementeren van producten die één of
meer tetrahydrocannabinolen bevatten. Op basis van dit KB zou het voor patiënten mogelijk
moeten zijn om met een doktersvoorschrift producten die één of meer tetrahydrocannabinolen
bevatten en genieten van een vergunning, via een apotheek te verkrijgen. In de praktijk zou
het gaan om één product, de oromucosale spray Sativex®. Deze is op heden echter nog niet
door het bedrijf Almirall op de markt gebracht gezien men wenst dat er eerst een
terugbetalingssysteem wordt uitgewerkt. Hoewel een arts de therapeutische vrijheid zou
hebben om Sativex® voor te schrijven zullen enkel patiënten met spasmen ten gevolge van
multiple sclerose kunnen rekenen op een terugbetaling van het product. Tot slot zagen we dat
op nationaal niveau patiënten de mogelijkheid hebben zich te wenden tot een Cannabis Social
Club voor het verkrijgen van cannabis. Dit zijn verenigingen zonder winstoogmerk die
HOOFDSTUK 4
52
trachten om op collectieve wijze cannabis te produceren voor het persoonlijk gebruik van
volwassen leden die bij hen zijn aangesloten. Deze Cannabis Social Clubs zijn echter tot op
heden niet gereguleerd in België.
53
HOOFDSTUK 5: Opzet en methodologie
1. Inleiding Met het oog op het verwerven van inzicht in de behoeften, ervaringen en verwachtingen van
chronische pijnpatiënten met betrekking tot het gebruik van medicinale cannabis in België,
voerden we tijdens de periode mei tot en met oktober 2015 een empirisch onderzoek. In dit
hoofdstuk zetten we de opzet en de methodologie van dit onderzoek uiteen. Vooreerst geven
we de redenen weer, waarom we opteerden voor het voeren van een kwalitatief onderzoek en
meer bepaald het afnemen van semi-gestructureerde interviews. Ook de concrete werkwijze
voor het opstellen van ons onderzoeksinstrument komt hierbij aan bod. Een derde paragraaf
handelt over de steekproef die we in dit onderzoek trokken. Vervolgens lichten we de
procedure en de wijze van dataverzameling toe en komt de data-analyse aan bod. In een zesde
paragraaf staan we expliciet stil bij de ethische aspecten die verweven zijn met dit onderzoek.
Ten slotte wijzen we ook op de mogelijke methodologische beperkingen van het onderzoek.
Een achtste paragraaf vormt de conclusie van dit hoofdstuk.
2. Onderzoeksvorm: de keuze voor kwalitatief onderzoek Gezien het verkennende karakter van deze studie, de focus op het verkrijgen van diepgang
inzake het onderwerp, het centraal staan van het perspectief van de chronische pijnpatiënten
als ook het delicate karakter van het onderwerp, opteerden we voor een kwalitatief onderzoek
(Decorte & Zaitch, 2010). Meer concreet verzamelden we, vanwege het belang van de
belevings- en ervaringsaspecten van de betrokkenen, informatie aan de hand van semi-
gestructureerde interviews (Hijmans & Kuyper, 2007).
2.1 Semi-gestructureerde interviews met chronische pijnpatiënten Voor het opstellen van de vragenlijst haalden we inspiratie uit bestaand onderzoek.
Voornamelijk het onderzoek van Page en Verhoef (2006) diende als leidraad voor het bepalen
van de eigen topics en bijhorende vragen. Page en Verhoef (2006) trachtten aan de hand van
hun onderzoek inzicht te verwerven in het medicinaal gebruik van cannabis vanuit het
perspectief van patiënten met multiple sclerose. Via semi-gestructureerde interviews met 14
respondenten peilden ze onder meer naar het gebruik van medicinale cannabis (eerdere
ervaring, gebruikspatronen, methoden van bevoorrading en gebruiksmethoden), bezorgdheden
(legaal en sociaal) en de ervaren effecten (algemene, specifieke effecten en neveneffecten).
Gezien hun vragenlijst niet raadpleegbaar was, hebben we contact gezocht met de
HOOFDSTUK 5
54
onderzoekers. Daarop bezorgden zij ons hun vragenlijst (cf. bijlage 1). Gebaseerd op deze
vragenlijst is ook de vragenlijst die wij opstelden en hanteerden binnen dit onderzoek semi-
gestructureerd van aard (cf. bijlage 2). Op deze manier was het voor de onderzoeker mogelijk
om de volgorde van de vragen te bepalen aan de hand van het verloop van het gesprek.
Bovendien had de onderzoeker zo de mogelijkheid sturing te geven aan het gesprek, terwijl
tegelijk steeds de mogelijkheid bestond voor de respondenten om informatie mee te delen die
zij belangrijk achtten (Decorte & Zaitch, 2010; Hijsmans & Kuyper, 2007; Weiss, 1994).
Gezien de geringe ervaring van de onderzoeker, schreven we de vragen zo volledig mogelijk
uit. Volgende thema’s kwamen aan bod in de vragenlijst: (1) de chronische pijnproblematiek,
(2) ervaring met het gebruik van medicinale cannabis, (3) bezorgdheden verbonden aan het
gebruik voor medicinale cannabis, (4) de huidige context in België betreffende medicinale
cannabis, en (5) verwachtingen op het vlak van medicinale cannabis in België. Het eerste
interview fungeerde als testinterview om na te gaan of de vooraf opgestelde thema’s en
vragen duidelijk waren en of alle belangrijke aspecten om de onderzoeksvragen te kunnen
beantwoorden, werden belicht. Gezien tijdens het eerste interview geen onduidelijkheden of
onvolledigheden opdoken, voerden we geen verdere correcties meer door aan thema’s en de
bijhorende vragen.
3. Steekproef Binnen deze studie zijn chronische pijnpatiënten de onderzoeksubjecten. Met betrekking tot
deze chronische pijnpatiënten trokken we een doelgerichte steekproef. Om de gewenste
respondenten te betrekken, werden vooraf enkele selectiecriteria opgesteld. Om betrokken te
kunnen worden in deze studie moesten personen (1) kampen met een vorm van chronische
pijn, (2) de minimale leeftijd van 18 jaar hebben bereikt, (3) hun woonplaats in België
hebben, en (4) op de hoogte zijn van het feit dat cannabis medicinaal kan worden aangewend.
Het voordeel van deze manier van steekproef trekken is dat we op deze manier die specifieke
respondenten konden bereiken die ons een diepgaand inzicht konden bieden met betrekking
tot het onderwerp. Zo konden we een antwoord trachten te formuleren op de
onderzoeksvragen van dit onderzoek. Aanvankelijk werd er geen steekproefgrootte bepaald,
gezien de responsgraad moeilijk in te schatten was (cf. infra). Maar er werd gestreefd naar een
steekproefgrootte van 10 tot 20 respondenten. Dit om enerzijds te komen tot enige saturatie
van de data en anderzijds omwille van pragmatische redenen. De uiteindelijke steekproef
omvatte 17 personen, allen kampende met een vorm van chronische pijn, waarbij chronische
neuropathische pijn, fybromyalgie en chronisch vermoeidheidssyndroom het vaakst
HOOFDSTUK 5
55
voorkwamen. Voor de volledige lijst van chronische pijnproblematieken waarmee de
respondenten kampen verwijzen we graag naar bijlage 3. Voorts is het merendeel van de
respondenten binnen de steekproef van het vrouwelijke geslacht (N=14) en bedraagt de
gemiddelde leeftijd van de chronische pijnpatiënten 44.7 jaar (bereik: 27-75).
4. Procedure & dataverzameling
4.1 Procedure We kozen ervoor om respondenten via zelfhulpgroepen te verzamelen. Binnen
zelfhulpgroepen verzamelt men namelijk mensen met eenzelfde problematiek en tracht men
deze te helpen vanuit een persoonlijke aanpak. Zo proberen deze mensen om samen het
probleem op te lossen en indien dit onmogelijk is, elkaar te helpen om met hun problematiek
te leren leven. Gezien men binnen deze zelfhulpgroepen grote waarde aan experimentele
kennis hecht, kan er op deze manier ook worden bijgedragen aan de groeiende vragen binnen
de medische praktijk (Damen, Mortelmans & Van Hove, 2000). Bovendien vervullen de
zelfhulpgroepen een belangrijke rol binnen dit onderzoek. Ze fungeren namelijk als
gatekeeper. Als buitenstaander is het niet vanzelfsprekend om toegang te krijgen tot de leden
binnen deze zelfhulpgroepen. Gezien de autoriteit van de sleutelfiguren binnen de
zelfhulpgroepen, beschikken deze over de capaciteit om de toegang tot potentiële
respondenten te vergemakkelijken (King & Horrocks, 2010).
4.2 Gatekeepers Voorafgaand werden via het internet vier zelfhulpgroepen geselecteerd, nl. ’t Lichtpuntje,
Vereniging voor mensen met chronische pijn, Hart voor pijn en deMaretak. De keuze voor
deze vier zelfhulpgroepen werd bepaald door het gegeven dat deze zich specifiek richten op
chronische pijnpatiënten. Begin juli verstuurden we naar elk van hen een uitnodigingsmail (cf.
bijlage 4) waarin we het onderzoek kort voorstelden, alsook de doelstelling die we trachtten te
bereiken en het belang en de expertise van de chronische pijnpatiënten hierbij. Bovendien
wezen we in deze stap reeds op het vrijwillige en vertrouwelijk karakter van het onderzoek.
Via deze uitnodigingsmail gingen we na in hoeverre de zelfhulpgroepen een mogelijkheid
zagen om via hen potentiële respondenten te verzamelen. Uiteindelijk zagen twee
zelfhulpgroepen, ’t Lichtpuntje en deMaretak een mogelijkheid medewerking te verlenen aan
het onderzoek.
HOOFDSTUK 5
56
4.2.1 ’t Lichtpuntje
’t Lichtpuntje is een vereniging van chronische pijnpatiënten en hun levensgezel die werd
opgericht in 1999. Maandelijks organiseren ze bijeenkomsten in het provinciaal
vormingscentrum in Malle. Tijdens deze bijeenkomsten belichten deskundigen er specifieke
thema’s rond chronische pijn. Daarnaast is er voornamelijk veel lotgenotencontact. Bij ’t
lichpuntje zijn een kleine 300 leden aangesloten. Ze bereiken voornamelijk chronische
pijnpatiënten in de Vlaamse provincies, waarbij ze zelf aangeven dat de klemtoon op de
provincie Antwerpen ligt. Gezien ze beschikken over een chronisch pijnforum, is het bereik
dat ze hebben via internet duidelijk meer dan de fysiek aanwezige leden op de bijeenkomsten.
4.2.2 deMaretak
deMaretak werd in 2010 opgericht voor mensen met chronische pijn en betrokkenen. Ze
bieden hun aanbod aan elke patiënt, waarbij men geen onderscheid maakt wat betreft het soort
pijn of ziekte, de ideologische strekking waartoe men behoort of het ziekenfonds waarbij men
is aangesloten. De vereniging organiseert activiteiten en ontmoetingsmomenten in de
provincie Vlaams-Brabant, vooral in het Leuvense en in Zellik. Elk jaar zijn er twee
infonamiddagen. Daarnaast is er de participatie van de vereniging aan het jaarlijks evenement
‘Dag van de chronische pijnpatiënt’ dat wordt georganiseerd door de koepelorganisatie
Vlaamse Pijnliga, waar deMaretak is bij aangesloten. Regelmatig worden lotgenotencontacten
gehouden om ervaringen uit te wisselen. De belangrijkste thema’s die ze belichten betreffen
onder meer ‘de invloed van voeding bij pijnpatiënten’, ‘pijn en bewegen’, ‘alternatieve
vormen van pijnbestrijding’ en ‘de invloed bij kinderen van een chronische pijnpatiënt’.
Momenteel telt deMaretak zo’n 200-tal leden, waarbij hun actief werkgebied voornamelijk de
provincie Vlaams-Brabant is. Gezien ze beschikken over een website en een Facebook-pagina
waarbij er tevens via een besloten groep online-lotgenotencontact plaatsvindt, is ook zoals bij
’t Lichtpuntje deze vereniging in principe voor iedereen bereikbaar.
4.3 Dataverzameling ’t Lichtpuntje plaatste onze oproep op zijn chronische pijnforum. deMaretak verstuurde een
nieuwsbrief met onze oproep naar de aangesloten leden. Op deze wijze was het voor
geïnteresseerden mogelijk om contact op te nemen met de onderzoeker. Het voordeel hiervan
is dat we zo het vrijwillige karakter van dit onderzoek konden waarborgen. deMaretak
verschafte ons tevens de contactgegevens van een mogelijke respondent waarmee we contact
opnamen. Deze contacten vonden plaats via e-mail of telefonisch. Met bereidwillige
respondenten werd ook via deze weg een concrete afspraak voor het interview vastgelegd.
HOOFDSTUK 5
57
Wanneer respondenten hierom vroegen, gaven we extra informatie met betrekking tot het
onderzoek en beantwoordden we hun vragen. De eigenlijke interviews vonden plaats in de
periode juli tot september, telkens op een plek die de respondent verkoos. Meestal was dit bij
de respondenten thuis. Enkele interviews vonden ook plaats in een café. Voorafgaand aan het
interview gaven we nogmaals een korte uiteenzetting van de doelstelling van het onderzoek
en verduidelijkten we de context waarbinnen dit onderzoek kadert. Tevens benadrukten we
het vrijwillige, anonieme en vertrouwelijke karakter van de interviews doormiddel van het
voorleggen van een informed consent (cf. bijlage 5) die zowel door de respondent als door de
onderzoeker werd ondertekend. Om tijdens het interview de volledige focus te behouden en
om de data-analyse achteraf vlotter te laten verlopen, opteerden we om de interviews op te
nemen via een dictafoon. Hiervoor vroegen we steeds de toestemming van de respondenten
vóór het van start gaan van het interview. Geen enkele respondent weigerde een opname.
Naast het opnemen van het interview maakten we aantekeningen gedurende het interview.
Het maken van aantekeningen deden we tevens om de concentratie van de onderzoeker te
waarborgen en bovendien om bepaalde klemtonen die respondenten legden, te kunnen
aanduiden. Ook dit meldden we steeds aan de respondenten. Een interview duurde gemiddeld
50 minuten (bereik: 20-80).
5. Data-analyse Een eerste stap in de verwerking van de verzamelde data bestond uit het letterlijk uittypen van
de opgenomen interviews om op die manier grondig inzicht te kunnen verwerven in de
verzamelde data. Eventueel dialectgebruik zetten we om in algemeen Nederlands. Een
respondent bezorgde een deel van de vragenlijst ingevuld per mail (cf. infra). Vervolgens
lazen we de transcripten een eerste maal door, wat ons in staat stelde algemene patronen in de
verschillende interviews te herkennen. Nadien maakte we van elk interview een korte
synthese. Deze syntheses werden opnieuw bestudeerd. Op deze manier stelden we eerst
enkele algemene codes op waarna we meer conceptueel te werk gingen. Uiteindelijke codes
werden ondergebracht in een codeboom (cf. bijlage 6), opgesteld overeenkomstig de thema’s
die in de interviews aan bod kwamen. Deze codes werden vervolgens handmatig gelinkt aan
verschillende fragmenten in de transcripten. Om de bevindingen uit het onderzoek te
verduidelijken maakten we gebruik van citaten.
HOOFDSTUK 5
58
6. Ethische aspecten Zoals gebruikelijk in het kader van elk empirisch onderzoek, is er ook binnen dit onderzoek
bijzondere aandacht uitgegaan naar de ethische aspecten. Hoewel we al bepaalde zaken
aanhaalden, staan we in deze paragraaf stil bij de belangrijkste zaken die we hanteerden om
de deontologische richtlijnen van empirisch onderzoek na te leven.
Eerst en vooral waarborgden we binnen dit onderzoek de vertrouwelijkheid en de privacy van
alle respondenten. Van bij het eerste contact, meer bepaald in de uitnodigingsmail naar de
sleutelfiguren binnen de zelfhulpgroepen, benadrukten we dit. We wezen erop dat we de
volledige anonimiteit van de respondenten garandeerden. Voorafgaand aan de eigenlijke
interviews benadrukten we nogmaals het vrijwillige, anonieme en vertrouwelijke karakter van
de interviews door het voorleggen van een informed consent aan de respondenten zelf. Hierin
vermeldden we tevens de mogelijkheid voor de respondenten om zich op ieder moment terug
te trekken uit het onderzoek en de mogelijkheid om, nadat de data waren verwerkt, hiervan
een exemplaar te verkrijgen zodat we bepaalde vernoemde zaken eventueel konden
aanpassen. Zowel de respondent in kwestie als de onderzoeker ondertekenden deze informed
consent. Vervolgens gebeurde het opnemen van de interviews louter met oog op de data-
analyse. Ook hiervoor vroegen we vooraf steeds de toestemming van de respondent. Aan de
hand van bovengenoemde zaken trachtten we wederzijds vertrouwen tussen de respondenten
en de onderzoeker te creëren. Tot slot werd de data die we verzamelden volledig
geanonimiseerd. Eventuele namen of plaatsen die de respondenten vernoemden duidden we
aan met de letter X.
7. Beperkingen van het onderzoek Vooraleer we overgaan tot het presenteren van de resultaten van onze studie, is het van belang
stil te staan bij en te wijzen op de beperkingen van ons onderzoek. Het is namelijk mogelijk
dat deze methodologische beperkingen een invloed hebben uitgeoefend op de bevindingen
van dit onderzoek.
Een eerste beperking van dit onderzoek heeft betrekking op de steekproef die we trokken.
Vooreerst hebben we slechts een relatief klein aandeel chronische pijnpatiënten bevraagd met
betrekking tot hun behoeften, ervaringen en verwachtingen omtrent het gebruik van
medicinale cannabis. Hoewel het niet de opzet is van dit onderzoek, wijzen we er op dat we
HOOFDSTUK 5
59
bevindingen bijgevolg niet kunnen veralgemenen naar ‘alle chronische pijnpatiënten’ of naar
populaties met een andere aandoening.
Tevens werd, gezien het tijdsbestek waarbinnen een masterproef kadert, slechts één strategie
aangewend voor het verzamelen van respondenten, zijnde via zelfhulpgroepen voor
chronische pijnpatiënten. Bovendien bereikten we slechts 2 van de 4 vooraf geselecteerde
zelfhulpgroepen. Dit brengt met zich mee dat ook enkel die respondenten konden bereikt
worden, die aangesloten zijn bij deze twee zelfhulpgroepen. Idealiter zouden verschillende
strategieën worden gehanteerd waarbij chronische pijnpatiënten tevens via andere settings
betrokken worden, waarbij we zelf bijvoorbeeld denken aan pijncentra, Cannabis Social
Clubs, grensapotheken en huisartsen.
Ten slotte dienen we nog te wijzen op de mogelijkheid van het optreden van
onderzoekersbias. Hoewel we dit tot een minimum trachtten te beperken, viel het voor dat de
onderzoeker tijdens de interviews enkele suggestieve vragen stelde wanneer respondenten ten
aanzien van bepaalde aspecten minder spraakzaam waren.
8. Conclusie Teneinde een antwoord te kunnen formuleren op de centrale onderzoeksvraag en de
bijhorende deelvragen namen we met 17 chronische pijnpatiënten een semi-gestructureerd
interview af. Geleid door bestaand onderzoek stelden we een semi-gestructureerde vragenlijst
op waarin volgende thema’s aan bod kwamen: (1) de chronische pijnproblematiek, (2)
ervaring met het gebruik van medicinale cannabis, (3) bezorgdheden verbonden aan het
gebruik van medicinale cannabis, (4) de huidige context in België betreffende medicinale
cannabis, en (5) verwachtingen op het vlak van medicinale cannabis in België. Om de
gewenste respondenten te verzamelen trokken we een doelgerichte steekproef. De
uiteindelijke steekproef omvatte veertien personen van het vrouwelijke geslacht en drie
personen van het mannelijke geslacht, met een gemiddelde leeftijd van 44.7 jaar. Alle
respondenten kampten met een vorm van chronische pijn, waarbij chronische neuropathische
pijn, fybromyalgie en chronisch vermoeidheidssyndroom het frequentst voor kwamen.
Concreet verzamelden we deze respondenten via twee zelfhulpgroepen, deMaretak en ’t
Lichtpuntje. Naar deze gatekeepers verstuurden we vooraf een uitnodigingsmail. Een
interview duurde gemiddeld 50 minuten en vond meestal plaats bij de respondenten thuis. We
verwerkten alle interviews volgens de regels van het kwalitatieve onderzoek opdat we een
HOOFDSTUK 5
60
wetenschappelijk relevante analyse konden maken. Doorheen het hele onderzoek trachtten we
de ethische richtlijnen die verweven zijn met empirisch onderzoek, na te leven. Ten slotte
kent dit onderzoek ook enkele methodologische beperkingen. Zo was de steekproef die we
trokken relatief klein, wendden we slechts één strategie aan voor de verzameling van
respondenten en bestaat de mogelijkheid dat er tijdens het afnemen van de interviews enige
onderzoekersbias is opgetreden, in die zin dat de onderzoeker in sommige gevallen
suggestieve vragen stelde.
61
HOOFDSTUK 6: Resultaten
1. Inleiding In dit hoofdstuk bespreken we de bevindingen uit dit onderzoek. Vooreerst geven we weer
wat respondenten aangeven ten aanzien van de impact die de chronische pijnproblematiek op
hen heeft. Vervolgens schetsen we het behandelingstraject dat respondenten volgen. In een
vierde paragraaf beschrijven we in welke mate er onder de respondenten kennis omtrent
medicinale cannabis bestaat. Voorts bespreken we in hoeverre chronische pijnpatiënten
ervaring hebben met medicinaal cannabisgebruik. Ten slotte geven we in paragraaf 6 aan
welke behoeften en verwachtingen respondenten rapporteren ten aanzien van medicinale
cannabis in België. Een zevende paragraaf vormt de conclusie van dit hoofdstuk.
2. Impact chronische pijnproblematiek Hoewel de oorzaken van chronische pijn verschillen onder de respondenten (cf. bijlage 3), is
een rode draad doorheen de interviews de negatieve impact die de chronische pijnproble-
matiek heeft op de kwaliteit van het leven van de respondenten. Zo goed als alle respondenten
geven aan met een continu pijngevoel te leven. Voor velen onder hen heeft dit op
verschillende aspecten van het dagelijkse leven een negatieve impact.
2.1 Beroepsmatig functioneren Het niet meer in staat zijn beroepsmatig te functioneren, is een van de zaken die de chronische
pijnpatiënten tijdens de interviews het frequentst aanhalen (N=12). Hoewel ze in de beginfase
van de chronische pijnproblematiek over het algemeen nog trachtten het werk verder aan te
vatten, bevonden op het moment van de interviews zowat al deze respondent zich in een
situatie van invaliditeit. Enkele chronische pijnpatiënten gaven tevens aan dat deze situatie op
haar beurt zowel op financieel vlak als op vlak van zingeving een negatieve impact uitoefent.
“En niet alleen op dat sociaal gebied he, maar ook qua loonverlies, he een voltijdse
nachtdienstjob, ik had een heel schoon pré over 15 jaar. Maar ik heb ondertussen ook
al twee opleidingen gevolgd aan de VDAB voor een andere richting uit te gaan want
in de verzorging kon ik niet blijven, heb ik administratief bediende gevolgd, heb ik
zeven of acht maanden aan het zoeken geweest en niets in gevonden omdat je meestal
één of twee jaar ervaring moet hebben en meestal moest je dan ook nog eens één of
twee jaar al aan het stempelen zijn en dat was dan ook niet het geval. En dan ben ik
HOOFDSTUK 6
62
gaan solliciteren bij familiehulp, ja daar kon ik direct beginnen want daar vragen ze
altijd volk, maar dat ben ik ook niet kunnen blijven doen want dat is ook, ja de helft
van de tijd poetsen, he en sommigen profiteren daar dan nog eens van. Dan ben ik
woningdecoratie gaan volgen en dan heb ik in nog een paar bedrijfjes gewerkt voor
gordijnen te stikken maar dat bleek dan uiteindelijk toch ook te zwaar te zijn. […] Ja
en ik heb al mijn jobs heel graag gedaan maar mee moeten stoppen, ik zat te
schreeuwen achter mijn stikmachine op het laatst, ik was gewoon op.”
Interview 1, Chronische (rug)pijn (precieze oorzaak onbekend)
Op dit vlak wijzen twee respondenten erop vrijwilligerswerk te verrichten om de impact die
het verlies van werk op hen heeft enigszins te ondervangen.
2.2 Sociaal Ook op sociaal vlak heeft chronische pijn bij meer dan de helft (N=9) van de chronische
pijnpatiënten binnen deze studie een negatieve impact. Gezien de pijn, is men in mindere
mate tot niet in staat zaken zoals afspraken of activiteiten op voorhand te plannen. Op dit vlak
halen sommige respondenten aan dat het voorvalt dat zaken die gepland zijn, moeten worden
uitgesteld en zelfs afgezegd. Bovendien vermelden enkele chronische pijnpatiënten dat
anderen, gezien het vaak onzichtbare karakter van het lijden van pijn, dikwijls geen begrip
opbrengen voor hun situatie. Deze zaken zorgen ervoor dat de sociale contacten van deze
respondenten afbrokkelen en dat men geïsoleerd geraakt. Maar bepaalde respondenten
vermelden op dit vlak een beroep te kunnen doen op een goede entourage, lotgenotencontact,
als ook de steun van de partner en dichte familie, wat ervoor zorgt dat men enigszins met deze
negatieve impact op sociaal vlak kan omgaan.
“Sociaal leven, ik heb gelukkig een hele goede entourage van vrienden en
vriendinnen. Ik ben vroeger heel sociaal geweest en nu nog, want dat mag je niet
tegenhouden, ook al heb je geen zin. Ik had dan op bepaalde momenten wel
vriendinnen die je meesleuren, die zeiden: ‘komaan’, en die passen hun aan. […] Dat
geluk heb ik wel. Want als je dat niet hebt, dan wordt je op de duur helemaal eenzaam
en dan zou je jezelf opsluiten.”
Interview 2, Chronische neuropathische pijn na operatie
kunststofmeshes in bekkenbodem
HOOFDSTUK 6
63
“Ja, ja. ‘Je ziet toch niets aan u?’ en dat is dan vooral van familie. En dat is wel heel
raar, maar ik probeer mij dat niet teveel aan te trekken. Maar eigenlijk ben ik het
liefste thuis, bij de kinderen is het ook geen probleem. En bij X voel ik mij ook
ontzettend goed thuis, dat is allemaal… Maar voor de rest, eigenlijk liever dat ze me
thuis laten. Ik weet dat dat ook niet goed is.”
Interview 17, Chronische neuropathische pijn na operatie
kunststofmeshes in bekkenbodem
Verder wijzen zes respondenten erop dat leven met chronische pijn een beperking inhoudt ten
aanzien van hun vrijheid. In dit kader verwijst men naar het niet meer in staat zijn om of niet
meer ten volle kunnen genieten van bepaalde vrijetijdsactiviteiten zoals sporten, uit eten gaan
en op vakantie gaan. Ook het verrichten van huishoudelijke taken, waaronder schoonmaken
en eten klaarmaken, wordt voor enkele respondenten (N=5) tot een minimum beperkt als
gevolg van hun chronische pijnproblematiek.
“Familiaal ook, vroeger was het hier met de ganse familie met kinderen en
kleinkinderen. Vroeger was dat geen enkel probleem om ze hier allemaal uit te
nodigen voor te koken, soep, hoofdgerecht, dessert, maar dat gaat nu allemaal niet
meer, ik kan dat allemaal niet meer. Dus we moeten op restaurant gaan, ofwel moet ik
vragen aan mijn kinderen: ‘willen jullie naar hier komen, willen jullie de soep maken,
wil jij die maken, neem jij dat mee?’. Dus het is aan alles aanpassen.”
Interview 8, Chronische pijn ten gevolge van artrose
2.3 Relationeel Ten slotte geven enkele chronische pijnpatiënten (N=6) aan een negatieve impact te ervaren
op relationeel vlak. In dit kader verwijzen twee respondenten naar hun echtscheiding als
(indirect) gevolg van hun chronische pijnproblematiek. Ook de opvoeding van kinderen
ervaren sommigen (N=3) als niet evident. Tevens dient binnen dit aspect te worden vermeld
dat drie chronische pijnpatiënten, kampende met chronische neuropathische pijn ten gevolge
van een operatie waarbij men kunststofmeshes in hun bekkenbodem plaatsten, specifiek
vermelding maken van de negatieve impact, gezien de aard en locus van de pijn, op het vlak
van intimiteitsbeleving.
HOOFDSTUK 6
64
“Ja mijn echtscheiding is er door gekomen, dus ehm ik bedoel, de pijn heeft een
invloed op mij, ik kan een hele hoop dingen niet meer, het geeft een hele hoop van ja…
schuldgevoel naar, zowel naar mijn echtgenoot als naar mijn kinderen toe van ja, ik
kan niet zomaar eens eventjes weggaan of iets plannen of iets doen, dat gaat
gewoonweg niet meer he, alles hangt af van die pijn. Je kan een vakantie boeken,
maar wat we gaan doen? Mama meestal niets, ja de rest kan, ja dat werkt dus niet. En
ja dat was dus voor mijn man dus heel erg moeilijk om mij met die pijn te zien, ehm
omdat ik vooral opstoten heb en heel hevige opstoten heb en ja ik kan dat echt
begrijpen want dat is ja, als je iemand graag ziet en je ziet die afzien, dat is, en je kan
niets doen, dat is ehm… Nu ja, ik weet niet, ja hij heeft de keuze gemaakt om, dat hij
het niet verder aankon, nu ja dat is zijn keuze. Ja maar ja dat is natuurlijk allez, dat is
niet mijn bedoeling, na 20 jaar huwelijk.”
Interview 4, Chronische neuropathische pijn (failed back
surgery syndrome)
2.4 Psychisch Het merendeel van de chronische pijnpatiënten (N=11) ondervindt psychische belasting ten
gevolge van de impact die de chronische pijnproblematiek uitoefent op verschillende aspecten
van het dagelijkse leven. Het besef van dagelijks verder te moeten leven met chronische pijn
en het gebrek aan positieve vooruitzichten zorgt voor een ommekeer in het leven van deze
respondenten. Dit gaat tevens gepaard met een sterke emotionele impact. Op dit vlak
vernoemt men onder meer emoties als frustratie, schuldgevoelens, agressie en lusteloosheid.
Doorheen de interviews geven enkele chronische pijnpatiënten aan verschillende
copingstrategieën aan te wenden om met deze inperking van levenskwaliteit te proberen
omgaan. In dit licht kan men het verrichten van vrijwilligerswerk zien, zoals hierboven reeds
vermeld. Daarnaast hanteren sommige respondenten hulpmiddelen, zoals bijvoorbeeld een
speciaal kussen of matras om het leven met pijn ietwat te ‘vergemakkelijken’. Eén respondent
geeft ook aan verbouwingen aan het huis te hebben verricht met het oog op diens
pijnproblematiek. Ten slotte geven twee chronische pijnpatiënten aan dat ze proberen te
sporten, zowel om niet te verzwakken, als in het kader van het versterken van hun mentaal
welbevinden.
HOOFDSTUK 6
65
“Neen. Er zijn bepaalde zaken waarvan dat ik weet van: ’s middags als ik even ga
rusten, wat letten op mijn ademhaling en bepaalde lighoudingen, dat dat deugd doet
op de moment zelf, maar eigenlijk geen structureel effect. En voor de rest want dat is
wel, ja dat is al twee jaar geleden dat ik daarmee begonnen ben, sporten. Want in het
begin als je veel pijn hebt, je hebt de neiging om minder te gaan bewegen en
uiteindelijk niets meer te doen waardoor dat je nog meer verzwakt en dan heb ik eerst
revalidatie gevolgd bij fysische geneeskunde, kinesist en dan nu lukt het al om
zelfstandig terug te gaan sporten. Dat kost veel moeite, dat doet veel pijn, maar op het
moment dat je sport maak je endorfines aan, de fameuze runners high en tijdens het
sporten doet dat wel deugd. Plus ja sporten in het algemeen is wel gezond. En dat
denk ik, als ik dat niet zou doen, dat ik er nog wel meer last van zou hebben. Dus dat
probeer ik te blijven volhouden.”
Interview 11, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
3. Behandeling Alle respondenten hadden op het moment van de interviews reeds een uitgebreid
behandelingstraject achter de rug en dit zowel op medicamenteus en niet-medicamenteus
vlak, als op vlak van medische ingrepen. Maar een minderheid van de chronische
pijnpatiënten (N=3) omschrijft de huidige behandeling als toereikend. Hoewel deze
respondenten hun situatie als ‘draaglijk’ of ‘leefbaar’ omschrijven, betekent dit geenszins dat
men geen pijn meer ervaart. Ze stellen dat hun huidige behandeling zorgt voor een
verbetering of stabiliteit van hun chronische pijn ten opzichte van de vroegere situatie, maar
geven wel aan nog steeds ‘slechte’ dagen te kennen.
“Beter. Ja goed ben ik er niet mee he. Omdat je, allez, langer van leven zal je er niet
van doen denk ik, van al die miserie. He van die morfine. Maar ik ben er goed mee
voor mijn pijn ja. Dat is draagbaar. […] Natuurlijk als ik dat, maar van tijd heb je
eens een goede dag en vergeet je dat eventjes, of neem je dat iets te laat in, dan komt
het er al terug door he. En dan niet alleen dat, maar dan krijg je al
afkickingsverschijnselen. Als ik een uur te laat ben, dan begint dat al he, krampen in je
buik, dat is niet gewoon he. Dus ehm, zo kan je zien hoe goed dat dat allemaal is.”
Interview 5, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
HOOFDSTUK 6
66
3.1 Medicamenteus Op het moment van de interviews bestaat de behandeling van de chronische pijnpatiënten
voor het grootste deel uit medicatie. Er is geen enkele respondent wiens chronische pijn niet
medicamenteus wordt behandeld. Meer dan de helft van de geïnterviewden nemen sterk
werkende opioïden in, nl. morfine in de vorm van pleisters of pillen (N=9) of methadon
(N=1), voor de behandeling van hun chronische pijn. Sommige chronische pijnpatiënten
(N=4) behandelen hun pijn met zwakwerkende opioïden, waarbij Tramadol® en Zaldiar® de
meest gebruikte middelen zijn. Het komt zelden voor dat de chronische pijnklachten met
slechts één middel worden behandeld. Naast bovengenoemde medicatie nemen respondenten
vaak antidepressiva (N=8), anti-epileptica (N=4) en ontstekingsremmers (NSAID’s) (N=2).
Naast de herhaaldelijk aangekaarte ontoereikendheid van de medicamenteuze behandeling
blijkt ook dat dit medicatiegebruik niet zonder gevolgen plaatsvindt. Zo geeft de meerderheid
van de respondenten aan, nevenwerkingen te ervaren ten gevolge van hun huidig
medicatiegebruik. Los van het optreden van lichamelijke klachten zoals onder meer
obstipatie, maagproblemen en vermoeidheid, halen verschillende respondenten aan dat ze zich
bewust zijn van gewenning die reeds was opgetreden ten aanzien van de medicatie die ze
nemen als ook hun afhankelijkheid ervan. Zo vermeld een respondent niet de voorgeschreven
dosis in te nemen, net om de ervaren nevenwerkingen te beperken. Een aantal chronische
pijnpatiënten geven tevens specifiek aan dat ze enigszins terughoudend en zelfs weigerachtig
zijn ten aanzien van (overdadig) medicatiegebruik.
“Ja, contramal en dan probeer ik wel soms zo eens een nieuwe pijnstiller maar als dat
na een tijd niet helpt dat stop ik daar ook mee omdat ik zo iets heb van ja, uw lichaam
daar moet je niet chemische brol gaan blijven bijsteken.”
Interview 15, Fibromyalgie
3.2 Niet-medicamenteus aanvullende en medische ingrepen Zowat alle respondenten combineren hun medicamenteuze behandeling met niet-
medicamenteuze aanvullende behandelingen. Op dit vlak worden een veelheid van zaken
vernoemd zoals onder meer kinesitherapie, fysiotherapie, psychotherapie, het gebruiken van
een TENS-apparaat, accupunctuur, relaxatieoefeningen en het nemen van
voedingssupplementen. Verschillende chronische pijnpatiënten geven op dit gebied echter aan
reeds verschillende zaken te hebben geprobeerd maar ermee gestopt te zijn gezien de vaak
HOOFDSTUK 6
67
hoge kost van deze niet-medicamenteuze behandelingsvormen en gezien het voor hen weinig
of niets uithaalde.
Naast medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandelingen ondergingen zowat alle
chronische pijnpatiënten – vaak tevergeefs – medische ingrepen, zoals onder meer operaties
en infiltraties, om hun pijn te verhelpen. Zo hebben op het moment van de interviews vier
respondenten een neurostimulator ingeplant en laten twee respondenten zich herhaaldelijk een
dag in een ziekenhuis opnemen om daar een ketaminebaxter te krijgen voor de behandeling
van hun pijn.
4. Kennis van medicinale cannabis Aangezien één van de inclusiecriteria van dit empirisch onderzoek bestaat uit het op de
hoogte zijn dat cannabis medicinaal kan worden aangewend, klinkt het concept ‘medicinale
cannabis’ op het moment van de interviews bij geen enkele respondent vreemd in de oren.
Chronische pijnpatiënten geven aan hun kennis omtrent medicinale cannabis via – vaak een
combinatie van – verschillende kanalen te verwerven. Uit de interviews blijkt dat kennis
omtrent medicinale cannabis voornamelijk uit eigen opzoekingswerk wordt verworven (N=9).
Daarnaast blijken ook media, waaronder tijdschriften, magazines, radioprogramma’s en
televisiereportages een belangrijke bron te zijn waaruit enkele respondenten (N=5) kennis
omtrent medicinale cannabis opdoen. Naast opzoekingswerk op eigen houtje en media, halen
verschillende chronische pijnpatiënten alternatieve kanalen aan waardoor ze in contact
kwamen met het concept medicinale cannabis. In één geval is het voornamelijk de partner van
de respondent die een uitgebreide kennis bezit over medicinale cannabis. Een andere
chronische pijnpatiënt vermeldt in contact gekomen te zijn met medicinale cannabis door
gedurende een bepaalde periode in de Verenigde Staten te hebben gewoond. Ten slotte geeft
ook één chronische pijnpatiënt aan weet te hebben van medicinale cannabis gezien deze een
familielid heeft die aanspraak kan maken op medicinale cannabis in het kader van multiple
sclerose.
Inzake de uitgebreidheid van de kennis omtrent medicinale cannabis bestaat er echter wel een
grote variatie onder de respondenten. Hoewel we niet specifiek peilden naar kennis omtrent
medicinale cannabis, kunnen we enkele zaken afleiden op basis van wat de respondenten
tijdens de interviews rapporteerden. Zo blijken slechts enkele chronische pijnpatiënten over
HOOFDSTUK 6
68
een uitgebreide ‘productkennis’ te beschikken. Hieronder bedoelen we onder meer kennis
omtrent actieve bestanddelen van cannabis en verschillende verschijnings- en
toedieningsvormen. Het gros van de chronische pijnpatiënten kent cannabis voornamelijk in
plantvorm, waarbij men op de hoogte blijkt te zijn dat die kan worden gerookt. In dit kader
spreken slechts twee respondenten expliciet over het mogelijk inhaleren van cannabis via een
verdamper. Daarnaast geven enkele respondenten (N=6) aan kennis te hebben van de
mogelijke verwerking van cannabis in thee. Wat betreft overige verschijnings- en
toedieningsvormen die men tijdens de interviews aanhaalt, geven vier respondenten aan
kennis te hebben van de oromucosale spray Sativex® en vier chronische pijnpatiënten van
cannabisolie. Voorts is er door sommige respondenten (N=3) ook sprake van cannabis “in de
vorm van druppeltjes”. Ten slotte geven drie chronische pijnpatiënten tijdens het interview
blijk kennis te hebben over de actieve, werkzame bestanddelen van cannabis, in dit geval
THC en CBD.
Ook aangaande het op de hoogte zijn van de huidige, wettelijke situatie met betrekking tot
medicinale cannabis bestaan er verschillen tussen de respondenten. In de interviews peilden
we of de chronische pijnpatiënten op de hoogte zijn van het recent verschenen koninklijk
besluit tot het reglementeren van producten die één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten
(11 juni 2015). Acht respondenten geven ten aanzien van deze kwestie aan op de hoogte te
zijn. Twee respondenten zijn op het moment van het interview niet op de hoogte van de
wettelijke situatie met betrekking tot medicinale cannabis. De overige respondenten situeren
zich ergens tussen volledig op de hoogte zijn en er nog niet van gehoord hebben. Vaak weten
ze dat er recent op dit vlak iets veranderd is, maar de precieze toepassing of reikwijdte is niet
steeds bekend onder deze respondenten.
5. Ervaring met medicinaal cannabisgebruik
5.1 Wel ervaring Binnen deze studie hebben twee chronische pijnpatiënten ervaring met het medicinale gebruik
van cannabis. Op het moment van de interviews maakt één respondent reeds gebruik van
cannabis en heeft een andere reeds stappen ondernomen om cannabis medicinaal te gaan
gebruiken. Deze laatste bezorgde de onderzoeker achteraf, na cannabis enkele weken
medicinaal gebruikt te hebben, per mail het ingevulde deel van de vragenlijst betreffende het
gebruik van cannabis.
HOOFDSTUK 6
69
5.1.1 Strategie voor het verkrijgen van medicinale cannabis
In beide gevallen is het de patiënt zelf die op eigen initiatief en op basis van eigen
opzoekingswerk stappen heeft ondernomen om medicinale cannabis te verkrijgen. Eén
respondent informeerde zich eerst bij een pijncentrum. De chronische pijnpatiënt in kwestie
geeft echter aan hier te botsen op een weigerachtige houding ten aanzien van het gebruik van
cannabis in het kader van chronische pijn. Aan de hand van een artsenbrochure omtrent
medicinale cannabis die het Bureau voor Medicinale Cannabis in Nederland ter beschikking
stelt, wendde deze respondent zicht tot zijn huisarts, die hem een voorschrift voor medicinale
cannabis gaf. Een tweede respondent ondernam stappen om zich aan te sluiten bij een
Cannabis Social Club. Het is via deze weg dat de chronische pijnpatiënt een
doktersvoorschrift voor medicinale cannabis bekwam. De respondent geeft aan dat zijn eigen
huisarts op de hoogte is van de situatie, maar dat deze zelf aangeeft geen voorschrift te
kunnen verstrekken.
“Ben ik zelf naar op zoek gegaan dan. Ja, nog niet zo lang geleden ze. Ik denk nu een
maand of twee geleden dat ik daar voor het eerst informatie rond ben beginnen
opzoeken en dergelijke en dan wat geïnformeerd. Ik heb het eerst in de pijnkliniek
nagevraagd, […] maar die, ja dat zijn specialisten, die zijn nogal heel klassiek en
conservatief op dat vlak. Aangezien dat het niet voldoende evidence-based was,
behalve voor MS, hebben zij het niet willen voorschrijven. Nu via mijn huisarts heb ik
wel een voorschrift gekregen. […] Ik heb zelf allerhande brochures opgezocht, want ik
weet van de Nederlandse overheid, die hebben een artsenbrochure online staan met
alle details, dus die heb ik gedownload, die heb ik aan mijn dokter gegeven en de
dokter heeft dat op basis daarvan doorgelezen en dan op basis daarvan een
voorschrift gemaakt. Want de dokter kende het zelf ook niet en hij wist er weinig van,
het is op basis van die informatie dan.”
Interview 11, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
Beide respondenten rapporteren zich op basis van hun doktersvoorschrift tot een Nederlandse
apotheek te wenden voor het verkrijgen van medicinale cannabis. Hier verkrijgen ze cannabis
in plantvorm, waarbij één dosis cannabis telkens vijf gram is. Deze cannabis verwerken ze
zelf in de vorm van thee.
HOOFDSTUK 6
70
5.1.2 Effecten
Wat betreft de effecten die het gebruik van cannabis teweegbrengt, bestaat enig verschil
tussen de chronische pijnpatiënten. Eén respondent geeft aan een kortstondig licht pijnstillend
effect te ervaren, dat hij vergelijkt met het effect na het drinken van een sterk
alcoholhoudende drank. Tegelijkertijd ervaart de chronische pijnpatiënt enkele lichte
nevenwerkingen, die hij omschrijft als een “mentaal opwekkend effect onder de vorm van
verhoogde alertheid en een actievere gedachtestroom met daardoor een negatief effect qua
inslapen en doorslapen”. Medicinaal cannabisgebruik heeft voor deze respondent geen enkel
positief effect op diens levenskwaliteit en evenmin op de andere gevolgde behandelingen.
Gezien het beperkte ervaren effect en de lichte nevenwerkingen die optreden, stopte de
respondent het medicinale cannabisgebruik. De chronische pijnpatiënt haalt nog aan
overwogen te hebben om cannabis via een verdamper in te nemen, maar besliste om dit niet te
doen vanwege de kostprijs en de onzekerheid over het te verwachten effect. Een tweede
chronische pijnpatiënt geeft aan een lichte vermindering van pijn te voelen na het gebruik van
medicinale cannabis. Het ervaren effect blijkt echter niet “spectaculair” te zijn. Daarnaast
vermeldt de geïnterviewde minder spanning, die de pijn met zich meebrengt, te ervaren.
Aanvankelijk bracht het medicinale cannabisgebruik enkele nevenwerkingen met zich mee,
gezien de respondent ’s avonds de thee dronk in combinatie met andere medicatie. De
chronische pijnpatiënt in kwestie probeert dit te vermijden door de thee op een ander moment
gedurende de dag te nuttigen. De respondent wijst er op in de toekomst van plan te zijn een
hogere dosis in te nemen om zo mogelijk een sterker effect te verkrijgen.
“Misschien een beetje, misschien een beetje ja. Licht. Een lichte verzachting of
vermindering. Licht, ja. Maar dit niet hoor. Maar hier zo ja, iets. Dus ik neem het zo,
ja rond 2-3 uur neem ik dat nu he. Ik nam het eerst ’s avonds en dat was voor mij toch
niet, dat was ook de eerste dagen he. Had ik zo precies mijn hoofd he, dat hier
gescheiden was van de rest zo. Heel raar. En de dokter zei: ‘Ja, je mag niet en lyrica
en dat en de pleister, allemaal ’s avonds doen’, zie je het, dat is teveel in een keer.”
Interview 13, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
5.1.3 Bezorgdheden
Tot slot hebben de twee chronische pijnpatiënten zowel op sociaal en wettelijk vlak, als ten
aanzien van het product dat ze nemen geen grote bezorgdheden. Eén respondent geeft in dit
HOOFDSTUK 6
71
kader wel aan het cannabisgebruik enigszins te verbergen voor een familielid met kinderen.
Daarnaast haalt diezelfde respondent aan ietwat bezorgd te zijn over de mogelijke
strafrechtelijke gevolgen, meer bepaald het riskeren van een geldboete. Beide chronische
pijnpatiënten maken echter wel gewag van de hoge kostprijs die verbonden is aan het product.
Het is ook omwille van deze reden, in combinatie met het traject naar Nederland, dat de
respondent die zich aangesloten heeft bij een Cannabis Social Club, via deze weg verder zal
gaan met het medicinale gebruik van cannabis van zodra de volledige procedure in orde is.
“Ah, neen. Ten eerste sociaal, veel sociaal is daar niet aan want hetgene dat ik neem
als medicatie is heel individueel. Ik denk, ja mijn vrienden weten dat ik medicatie
neem, maar wat precies… Er zijn wel een paar vrienden met wie ik het er al heb over
gehad enzo, maar het zal mij worst wezen. Dan mag heel de wereld op zijn kop gaan
staan, als ik ermee geholpen ben dan mag het een stigma van hier tot in Tokio zijn.”
Interview 11, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
“Awel ja ik zou niet graag een boete oplopen he. Omdat mij dat veel geld gaat kosten
misschien he. […] Als ze zich daarmee gaan bezig houden zal ik me wel
verantwoorden van: ‘hebben jullie geen serieuzere dingen om zich mee bezig te
houden dan met mij en mijn cannabis’, he. Ik schaad niemand niet. En mijzelf ook niet
he.”
Interview 13, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
5.2 Geen ervaring Hoewel alle andere respondenten open blijken te staan voor het medicinale gebruik van
cannabis en velen onder hen (N=11) zelfs aangeven – te overwegen om – er gebruik van te
willen maken, heeft geen enkel van deze chronische pijnpatiënten ervaring met medicinaal
cannabisgebruik. Uit de interviews blijkt dat hier verschillende factoren aan ten grondslag
liggen.
5.2.1 Bespreekbaarheid
Een eerste aangegeven reden is de bespreekbaarheid van medicinaal cannabisgebruik met
behandelende instanties, zoals (huis)artsen, pijnklinieken en apothekers. Wanneer we tijdens
HOOFDSTUK 6
72
de interviews aan respondenten de vraag stellen of er op een bepaald moment gesproken is
geweest over het gebruik van medicinale cannabis voor de behandeling van hun pijn, wijzen
vier chronische pijnpatiënten er spontaan op dat een arts hen hier nooit over heeft
geïnformeerd. In enkele gevallen (N=2) informeerden patiënten zich op eigen initiatief zowel
bij een pijnkliniek waar ze op dat moment een behandeling volgden als bij hun huisarts. Eén
respondent botste bij beide instanties op afkeurende reacties ten aanzien van het gebruik van
medicinale cannabis. Een andere respondent kreeg een gelijkaardige reactie vanuit een
pijnkliniek maar niet bij diens huisarts. Medicinaal cannabisgebruik was in dit geval wel
bespreekbaar, maar gezien de respondent in het verleden kampte met een
verslavingsproblematiek, achtte de huisarts het niet raadzaam cannabis te gebruiken voor de
behandeling van de gezondheidsproblematiek van deze chronische pijnpatiënt.
“En ja kwestie van dokters, ik heb dat aan twee dokters gevraagd, dat was mijn
huisdokter en een specialist. […] En ja die zeiden zo echt, ja die orthopedist of
pijndokter, ik weet het niet meer, die zei echt van: ‘Ja maar allez, dat is dikke zever,
dat helpt niet, dat is maar gewoon iets dat ze zeggen dat bestaat maar dat heeft geen
effect, dat is niet echt iets goed’.”
Interview 9, Hernia, chronisch vermoeidheidssyndroom,
spasmofilie,
fibromyalgie.
“En ik ben dat tegengekomen. Ik heb dat in de pijnkliniek in X aangehaald en die
bekeken mij zo: ‘wat zeg jij nu, ben je nu helemaal gek geworden. Dat is toch, dat is
geen medicament, dat wordt niet gebruikt tegen pijn’. En dus dat was het.”
Interview 4, Chronische neuropathische pijn (failed back
surgery syndrome)
Vijf andere respondenten geven tevens aan medicinaal cannabisgebruik met hun arts
besproken te hebben. In enkele van deze gevallen (N=2) gaf de behandelende arts aan dat
deze het niet legaal mag voorschrijven in het kader van chronische pijn. Twee respondenten
informeerden tevens bij hun apotheek, om via deze weg medicinale cannabis te verkrijgen.
Eén respondent liet de piste van medicinale cannabis voor diens pijnbehandeling los, nadat
het volgens de apotheek niet mogelijk was medicinale cannabis te verkrijgen. Een andere
chronische pijnpatiënte informeerde recent bij de apotheek specifiek naar het product
HOOFDSTUK 6
73
Sativex®. Gezien de apotheek meedeelde dat dit nog niet te verkrijgen was, vraagt de
respondente zich op het moment van het interview af of ze eventueel in aanmerking zou
komen om gebruik te kunnen maken van Sativex® en wanneer deze ter beschikking zal zijn.
5.2.2 Vragen en bezorgdheden
Bovengenoemde moeilijkheden op het vlak van bespreekbaarheid met de behandelende
instanties, evenals het in mindere mate beschikken van kennis op het vlak van zowel
wetgeving als het product (cf. supra), brengt met zich mee dat verschillende chronische
pijnpatiënten kampen met enkele vragen en bezorgdheden omtrent medicinaal
cannabisgebruik. Vooreerst geeft de helft van de respondenten zonder ervaring aan geen idee
te hebben hoe ze medicinale cannabis zouden kunnen verkrijgen. Enkele respondenten (N=3)
kaarten in dit geval wel aan te weten hoe ze cannabis kunnen verkrijgen via een illegaal
circuit. Het is echter de onzekerheid over de kwaliteit van zo verkregen het product dat hen
zorgen baart. Twee chronische pijnpatiënten maken zich tevens zorgen over de mogelijke
strafrechtelijke gevolgen die medicinaal cannabisgebruik op dit moment in België met zich
zou kunnen meebrengen.
“Ja, je moet eraan geraken. Ja natuurlijk in X, op zich, bij mij in de straat zijn er
genoeg. Dus ja, maar ja het is illegaal ja, en je weet ook niet welke kwaliteit dat je
krijgt, ja als je gewoon op straat koopt ja, je weet niet welke kwaliteit dat je krijgt.”
Interview 3, Artritis, trochanteritis
Een ander punt van bekommernis is de onzekerheid over de effecten van medicinale cannabis.
Meer bepaald vragen sommigen (N=5) zich af welke mogelijke nevenwerkingen er verbonden
zijn aan medicinaal cannabisgebruik en in hoeverre er een kans bestaat op verslaving aan het
product (N=3). Meer frequent (N=6) is echter de bezorgdheid omtrent het gebruik van
cannabis in combinatie met de medicatie die respondenten nemen voor de behandeling van
hun chronische pijnproblematiek. Drie respondenten deelden mee eerst hun huidige
medicamenteuze behandeling te willen afbouwen of stoppen vooraleer ze eventueel gebruik
zouden maken van medicinale cannabis. In dit kader dienen we te vermelden dat er één
respondente tijdens het interview reeds in het bezit van medicinale cannabis was. Deze
respondente bezat cannabis in plantvorm, die ze verkreeg in de Nederlandse apotheek op basis
van een doktersvoorschrift van een Belgische arts. Ze zou de cannabis gaan gebruiken via het
bereiden van thee. Maar omdat deze respondente eerst wil stoppen met een deel van haar
HOOFDSTUK 6
74
medicamenteuze behandeling, wat eerst moet worden overlegd met de behandelende arts, gaf
ze aan nog geen ervaring te hebben met het medicinaal cannabisgebruik.
“Omdat ik eerst die ketamine misschien wil stoppen. Maar ik moet dat met de
pijnkliniek overleggen daarvoor. En ik ga het hem zeggen dat ik dat ga nemen dan.
Maar ik wil wel dat dat opgevolgd wordt.”
Interview 14, Chronische neuropathische pijn ten gevolge van
multiple sclerose
Naast bovengenoemde redenen kunnen we, op basis van wat de geïnterviewden aanhalen,
enkele andere factoren voor het ontbreken van ervaring met medicinale cannabis
onderscheiden. Zo twijfelen twee respondenten over de doeltreffendheid van cannabis bij de
eigen chronische pijnproblematiek. Daarnaast geven verschillende respondenten (N=8) aan
weigerachtig te staan ten aan aanzien van het eventueel moeten roken van cannabis. In
dezelfde lijn van de vorige aangegeven reden, melden drie chronische pijnpatiënten dat ze,
gezien het hebben van kinderen, geen cannabis in huis willen hebben. Twee respondenten
melden voorts gehoord te hebben van een lotgenoot dat het gebruik van medicinale cannabis
geen positief effect had. Tot slot geeft één respondent aan minder geneigd te zijn tot het
gebruiken van medicinale cannabis gezien deze een familielid kent met een
verslavingsproblematiek aan onder meer cannabis.
6. Behoeften en verwachtingen In deze laatste paragraaf bespreken we de verschillende behoeften en verwachtingen die
chronische pijnpatiënten tijdens de interviews uitdrukten met betrekking tot medicinale
cannabis. Op basis van verschillende zaken die de respondenten aangaven kunnen we deze
behoeften en verwachtingen in verschillende clusters onderbrengen, namelijk (1) medicinale
cannabis binnen het spectrum van pijnbehandelingen, (2) het verhogen van de
bespreekbaarheid en kennis onder artsen, (3) de nood aan begeleiding en opvolging, (4)
verwachtingen ten aanzien van de regulering van medicinale cannabis en (5) de nood aan een
terugbetalingssysteem.
6.1 Medicinale cannabis binnen het spectrum van pijnbehandelingen Zoals reeds vermeld, blijkt uit de interviews dat alle respondenten op zijn minst open staan
voor het gebruik van medicinale cannabis en dat een meerderheid (N=11) specifiek aangeeft –
HOOFDSTUK 6
75
te overwegen om – er gebruik van te willen maken. Hoewel sommigen op het moment van het
interview aankaarten dat ze het, om verschillende redenen (cf. supra), niet opportuun achten
om zelf gebruik te maken van medicinale cannabis, zouden alle chronische pijnpatiënten het
graag als mogelijkheid zien binnen het spectrum van pijnbehandelingen. Deze nood komt
enigszins voort uit de ontoereikendheid en de nevenwerkingen die de respondenten aangeven
te ervaren als gevolg van hun huidige pijnbehandeling. Vermeldenswaardig op dit vlak is dat
een groot aantal chronische pijnpatiënten (N=10) spontaan aangeeft dat cannabis een
natuurlijk product is in vergelijking met de op heden vaak chemische analgetica die
voorhanden zijn. Hierbij stelt men zich de vraag in hoeverre medicinaal cannabisgebruik
‘slechter’ zou zijn dan de, vaak zware, medicatie die ze op het moment van het interview
innemen. Eén respondent kaart echter aan dat gezien het natuurlijke karakter van cannabis het
steeds moeilijk zal zijn om de concentratie, de samenstelling en de dosering van het product te
bepalen.
“Tgoh, voor mij denk ik dat het onderzoek ondertussen wel ver genoeg zit om te
zeggen van het niet alleen als alternatief maar als evenwaardig, allez ja,
gelijkwaardig middel aan te bieden in de gehele pijnbehandeling.”
Interview 16, Fibromyalgie, spasmofilie
Wat betreft de plaats die medicinale cannabis zou moeten innemen binnen het spectrum van
pijnbehandelingen halen zes chronische pijnpatiënten specifiek aan dat medicinale cannabis
voorhanden zou moeten kunnen zijn als ‘laatste behandelingsoptie’, meer bepaald wanneer
andere zaken geen of onvoldoende verlichting bieden.
“Wel ik zou dat zien dat je eerst natuurlijk een paar stappen moet overlopen he. Dat je
eerst met een synerginneke, dan een keer een nurofen, dan zwaarder, dat je dus laag
moet beginnen om zo… maar te kijken, misschien dat dat wel helpt he. Maar alleszins
laag beginnen en zo, niet direct zeggen: ‘Oh we gaan met u cannabis proberen.’, nee
he. Dus laag beginnen en zien als dat niet helpt, ok dan is er nog dat, dan is er nog
dat, dan is er nog dat.”
Interview 8, Chronische pijn ten gevolge van artrose
HOOFDSTUK 6
76
6.2 Bespreekbaarheid met en kennis onder artsen Een tweede aangekaarte behoefte betreft het verhogen van zowel de bespreekbaarheid als de
kennis van medicinale cannabis bij artsen. Zoals reeds blijkt uit het bovenstaande, is het
gebruik van medicinale cannabis slechts in enkele gevallen met een arts bespreekbaar.
Wanneer medicinaal cannabisgebruik ter sprake kwam met een behandelende instantie, in een
pijnkliniek, bij een arts of bij een apotheek, was dit in bijna alle gevallen op initiatief van de
patiënt. In slechts 1 geval kwam het gebruik van medicinale cannabis voor de behandeling
van chronische pijn ter sprake door een arts zelf. Respondenten kaarten dan ook aan dat ze
verwachten dat artsen zelf het eventuele gebruik van medicinale cannabis naar voor schuiven
als mogelijke behandelingsoptie.
“Ik zou dus graag hebben, je gaat ergens voor een bepaald probleem en dat ze
zeggen: ‘Kijk, dat is uw probleem, ok uiteraard elk probleem is iets anders, of
hetzelfde probleem bij een andere persoon kan ook helemaal anders zijn, maar we
kunnen dat, dat, dat.’. Dat er zo een waaier is en dat ze zeggen: ‘We beginnen met het
laagste en kijk als dat niet gaat kunnen we nog dat doen, als dat niet gaat kunnen we
nog dat doen’. […] Maar dat ze uit hun eigen zo meer… pff je moet zoveel alleen doen
en je zit zelf zoveel met problemen, pff neen dat is…”
Interview 8, Chronische pijn ten gevolge van artrose
Hiermee samenhangend verwachten respondenten tevens dat artsen beschikken over
voldoende kennis met betrekking tot medicinale cannabis. Men wijst hier zowel op kennis ten
aanzien van het product zelf, als ten aanzien van de wettelijke mogelijkheden van het gebruik
van medicinale cannabis in België. Wat betreft het product kunnen we stellen dat op basis van
de vragen waarmee vele chronische pijnpatiënten zitten, deze verwachten dat de
behandelende arts hen kan inlichten over onder meer de wijze van gebruik, de hoeveelheid en
frequentie van gebruik, de mogelijke (neven)effecten als ook de interactie van het gebruik van
medicinale cannabis met andere medicatie die men neemt. Op wettelijk vlak verwachten
respondenten voornamelijk correcte informatie aangaande de mogelijkheden die ze hebben
om binnen België gebruik te kunnen maken van medicinale cannabis.
“Dat je naar een arts gaat, waar het bespreekbaar is en die daar ook achter staat en
die u daar ook in begeleidt. En samen met al de rest van medicatie wat je neemt, want
HOOFDSTUK 6
77
uiteindelijk ga je, neemt elke pijnpatiënt een hele hoop medicatie, kan het er allemaal
bij? Ik weet het ook niet. Dus de opvolging zou toch zeker moeten zijn.”
Interview 4, Chronische neuropathische pijn (failed back
surgery syndrome)
Twaalf chronische pijnpatiënten stellen echter dat er in België nog steeds een taboe en stigma
verbonden is aan medicinaal cannabisgebruik, wat kan verklaren dat ook bij artsen deze
manier van pijnbehandeling moeilijk of niet bespreekbaar is. Hoewel men het in de meeste
gevallen slechts aankaart zonder hier verdere duiding aan te geven, brengen enkele chronische
pijnpatiënten (N=4) concrete strategieën naar voor om hieraan tegemoet aan te komen. Zo
geven twee respondenten aan dat door verhoogde media-aandacht medicinale cannabis
algemeen gezien meer onder de aandacht komt en zo mogelijk meer bespreekbaar wordt. Een
andere respondent stelt dat men via een stijgend klinisch bewijs aangaande de
doeltreffendheid van medicinale cannabis artsen dient te overtuigen. Ten slotte is één
respondent van mening dat men via de Orde der artsen kan zorgen voor sensibilisering op het
vlak van medicinale cannabis.
“Ja, ik denk dat je veel artsen ook nog gaat moeten overtuigen, sowieso. […] Ja ik
denk eigenlijk gewoon dat je daar campagne, wetenschappelijke studies… Dat is
uiteindelijk toch ook hetgeen waar dat zij hun op baseren van medicatie te gaan
voorschrijven, dus eigenlijk dat je hen gewoon gaat moeten bombarderen met
wetenschappelijke studies waar dat het aangeeft van kijk het werkt wel degelijk”
Interview 12, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
“Ja, allez ja ik denk ook, je had het daarstraks over taboe, maar dat, het feit dat er
een koninklijk besluit is en dat dat in de media komt, maakt wel dat dat ook weer over
de tong gaat he. En dat het toch wel, hopelijk iets bespreekbaarder wordt he.”
Interview 16, Fibromyalgie, spasmofilie
6.3 Nood aan begeleiding en opvolging Samen met de behoefte aan bespreekbaarheid met en kennis van artsen, drukt een
meerderheid van de chronische pijnpatiënten (N=11) hun nood aan opvolging en begeleiding
door artsen uit, mochten ze gebruik kunnen maken van medicinale cannabis voor de
HOOFDSTUK 6
78
behandeling van hun chronische pijn. Deze nood betreft niet alleen het mogelijke gebruik van
medicinale cannabis, maar het geheel van medicamenteuze pijnbehandelingen. Sommige
chronische pijnpatiënten (N=4) bekritiseren namelijk het gebrek aan begeleiding en opvolging
van hun huidige behandeling door artsen.
“En dan wil ik daar ook wel begeleiding in hebben. Want ik moet dan weten van
wanneer mag ik welke medicijnen afbouwen en wanneer mag ik welke, mag ik het
andere medicijn afbouwen en… Ik vind dat je daar dan wel iets van begeleiding in
moet hebben. En als je arts dat niet weet, ja dan sta je even ver he.”
Interview 10, Chronische neuropathische pijn na operatie
kunststofmeshes in bekkenbodem
6.4 Regulering van medicinale cannabis Een vierde behoefte betreft het reguleringsmodel dat chronische pijnpatiënten binnen deze
studie voor ogen hebben. De overgrote meerderheid de respondenten verwacht een regeling
gelijkaardig aan het koninklijk besluit van 11 juni 2015 tot het reglementeren van producten
die één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten, namelijk de mogelijkheid om medicinale
cannabis op basis van een doktersvoorschrift via een apotheek te verkrijgen. Eén respondent
is echter van mening dat men beter start met medicinaal cannabisgebruik binnen
pijnklinieken, waarna men dit bij positieve bevindingen kan uitbreiden naar artsen die het
kunnen voorschrijven. Een eerste reden waarom chronische pijnpatiënten artsen en apotheken
als belangrijke schakels binnen de regulering van medicinale cannabis zien, betreft de
controle van het product. Medicinale cannabis via deze weg verkrijgen biedt voor deze
chronische pijnpatiënten zekerheid wat betreft de kwaliteit van het product. Daarnaast geven
respondenten ook aan dat men op deze manier eventueel misbruik kan vermijden. Het is
voornamelijk om deze redenen dat chronische pijnpatiënten ook een duidelijke grens met
recreatief cannabisgebruik aangeven.
“En ik denk eerlijk gezegd als het over zo’n dingen gaat, vind ik het persoonlijk toch
ook belangrijk dat dat via apotheek verloopt. Omdat je daar toch een beetje opvolging
en controle hebt. Zeker met het globaal medisch dossier nu, om misbruiken en
dergelijke zoveel mogelijk tegen te gaan. Dus als er volgende stappen komen in dat
KB, is het mijn mening dat het gecontroleerd gebeurt en via apotheek.”
HOOFDSTUK 6
79
Interview 11, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
Hoewel alle respondenten van mening zijn dat de goedkeuring van dit koninklijk besluit een
positieve stap is, uitten heel wat chronische pijnpatiënten ook kritiek. Een eerste nood betreft
de reikwijdte van het recent goedgekeurde koninklijk besluit. Alle geïnterviewden kaarten aan
dat ze graag een uitbreiding van het koninklijk besluit naar andere aandoeningen, waaronder
verschillende vormen van chronische pijn, zouden zien. Sommigen wijzen er echter op dat
een uitbreiding dient te gebeuren aan de hand van aangetoonde doeltreffendheid in klinische
studies.
“Awel ja, dat vind ik wel spijtig, dat het enkel nog MS is. Maar allez, ik heb er toch
hoop op dat ze het gaan uitbreiden naar chronische pijn. Omdat ze er ook van spraken
dat ze wel verder onderzoek gingen doen. Dat heb ik wel gehoord, dat ze verder
gingen onderzoeken.”
Interview 7, Hernia’s (nek, rug), fibromyalgie, chronisch
vermoeidheidssyndroom
Bovendien vindt men het enkel voorhanden zijn van de oromucosale spray, Sativex®, te
beperkt en wensen de meesten een uitbreiding van de aangeboden producten. Men haalt op dit
vlak aan dat de meest geschikte productvorm evenals de bijhorende toedieningswijze
persoonsafhankelijk zijn en dat er bijgevolg verschillende productvormen waaruit men kan
kiezen voorhanden zouden moeten zijn.
“Ja bijvoorbeeld niet iedereen, ik rook nu wel, maar niet iedereen rookt. Ik bedoel, er
zijn mensen die zeggen: ‘Ja als ik het moet roken dan neem ik het niet.’. Zorg dan dat
er pilvorm is of sprayvorm, of olie. Voor mij is het allemaal hetzelfde he in wat voor
vorm dat het komt, maar dat de mensen het kunnen proberen om te weten of het helpt
of niet.”
Interview 6, Chronisch vermoeidheidssyndroom, fibromyalgie,
restless legs syndrome
HOOFDSTUK 6
80
6.5 Terugbetaling Een laatste aangekaarte nood heeft betrekking op een terugbetalingssysteem. Hoewel enkele
(N=2) respondenten uitdrukkelijk aanhalen dat een eventuele terugbetaling van medicinale
cannabis voor hen geen prioriteit is, hopen de meeste respondenten dat men naast het
reguleren van medicinale cannabis voor chronische pijn, ook werk maakt van een
terugbetalingssysteem.
“Ja. Zelfs dat ze het dan doen via…, ze weten toch genoeg wat dat je hebt als
inkomen, de belastingen en al, dat ze dan bekijken van: ‘Ok dat hebben ze maar, neem
dan maar dit voor die mensen.’, en mensen die dan wat meer verdienen, ja sorry dat ik
het moet zeggen, betalen wat meer. Dan compenseert dat ook. Want er zijn mensen die
helemaal niets hebben, die daar moeten liggen afzien. Waarom?”
Interview 8, Chronische pijn ten gevolge van artrose
“Het zou een ja, als het inderdaad werkt is dat een jammere zaak. Maar ik heb er ook
alle vertrouwen in als dat werkt, dat dat er ook wel op de markt zal komen. Zeker
binnen België. Er wordt, en dat is dan mijn bescheiden mening, dat er in België al veel
te veel erkend en terugbetaald wordt. Dus als je ziet, excusez le mot, elke scheet dat je
laat is er wel een behandeling die terugbetaald wordt, kan ik mij niet voorstellen als
er voor cannabis voldoende evidentie is, dan gaat dat in België er sowieso ook komen.
Met het uitgebreide gezondheidssysteem, sociale zekerheid, dat we hier hebben, heb ik
er eigenlijk alle vertrouwen in dat dat maar iets is, kwestie van een paar jaar nog en
voldoende onderzoek doen, dat dat er…”
Interview 11, Chronische neuropathische pijn (precieze oorzaak
onbekend)
7. Conclusie Zo goed als alle respondenten binnen dit onderzoek leven met een continu pijngevoel. Dit
heeft op verschillende belangrijke levensdomeinen (sociaal, relationeel, psychisch en
beroepsmatig) een negatieve impact. Voor de behandeling van hun chronische pijn, gebruiken
alle respondenten binnen deze studie medicatie. Meer dan de helft van de chronische
pijnpatiënten gebruikt sterk werkende opioïden, al dan niet in combinatie met antidepressiva
en anti-epileptica. Hierbij rapporteert een meerderheid nevenwerkingen, als ook gewenning
HOOFDSTUK 6
81
en afhankelijkheid. Chronische pijnpatiënten combineren een medicamenteuze behandeling
met niet-medicamenteuze aanvullende behandelingen zoals onder meer kinesitherapie,
fysiotherapie en psychotherapie. Tevens hebben zowat alle chronische pijnpatiënten medische
ingrepen ondergaan. Het grootste deel van de geïnterviewden benoemen hun huidige
behandeling als ontoereikend. Het begrip medicinale cannabis klinkt bij geen enkele
chronische pijnpatiënt vreemd in de oren op het moment van het interview. De mate van
zowel productkennis als kennis omtrent de huidige wettelijke context ten aanzien van
medicinale cannabis verschilt. Die kennis verwerven ze via verschillende kanalen. Slechts
twee chronische pijnpatiënten hebben ervaring met medicinaal cannabisgebruik voor de
behandeling van hun pijn. Deze respondenten ondernamen zelf stappen om medicinale
cannabis te verkrijgen. Beiden verkregen hun cannabis in plantvorm op basis van een
doktersvoorschrift via een Nederlandse apotheek. Eén respondent sloot zich tevens aan bij een
Cannabis Social Club. De effecten die deze respondenten ervoeren verschillen. Eén
respondent stopte met het medicinale cannabisgebruik gezien deze slechts een beperkt
pijnstillend effect ervoer en er nevenwerkingen optraden. Een andere respondent ervoer een
licht, maar geen spectaculair pijnstillend effect. Deze respondent zette het medicinale
cannabisgebruik wel verder. Beide respondenten hebben geen grote zorgen op wettelijk of
sociaal vlak maar uiten wel kritiek ten aanzien van de hoge kostprijs van het product. De
groep chronische pijnpatiënten zonder ervaring is binnen onze studie aanzienlijk groter. Uit
de interviews blijkt dat er verschillende redenen zijn waarom deze chronische pijnpatiënten
geen cannabis gebruiken. Een eerste reden betreft het gebrek aan de bespreekbaarheid van
medicinaal cannabisgebruik met een arts, pijnkliniek of apotheek. Hoewel medicinale
cannabis soms wel bespreekbaar was, gaven behandelende instanties soms aan dat het
wettelijk niet mogelijk is om in België medicinale cannabis te gebruiken. Daarnaast kampen
chronische pijnpatiënten met verschillende vragen en zorgen. Zo geeft men aan geen kennis te
hebben omtrent mogelijke manieren om medicinale cannabis te verkrijgen. Enkele chronische
pijnpatiënten maken zich tevens zorgen over mogelijke strafrechtelijke gevolgen.
Verschillende respondenten uiten bovendien hun bezorgdheid omtrent de onzekerheid over de
effecten van medicinale cannabis, zeker in combinatie met ander medicatiegebruik. Ten slotte
kaarten enkelen nog andere redenen aan. Ze twijfelen aan de doeltreffendheid van medicinale
cannabis bij hun vorm van chronische pijn, ze zijn tegen het roken van medicinale cannabis,
ze kennen een negatieve ervaring van een lotgenoot of ze hebben een familielid met een
verslavingsproblematiek aan cannabis.
HOOFDSTUK 6
82
Tot slot kunnen we op basis van de interviews vijf clusters van behoeften en verwachtingen
onderscheiden met betrekking tot chronische pijnpatiënten en medicinale cannabis in België.
Vooreerst wensen alle bevraagde chronische pijnpatiënten medicinale cannabis binnen het
spectrum van mogelijke pijnbehandelingen. Ten tweede wensen chronische pijnpatiënten ten
opzichte van de artsen dat deze medicinaal cannabisgebruik kennen en met hen kunnen
bespreken. Ten derde verwachten chronische pijnpatiënten opvolging en begeleiding door
artsen bij eventueel gebruik van medicinale cannabis. De vierde cluster betreft het
reguleringsmodel van medicinale cannabis in België. De overgrote meerderheid is
voorstander van een systeem via het KB van 11 juni 2015 tot het reglementeren van
producten die één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten. Ze wensen een systeem waarbij
medicinale cannabis kan worden verkregen via een apotheek op basis van een
doktersvoorschrift. Zo is er controle over de kwaliteit van het product en wordt eventueel
misbruik vermeden. Verschillende chronische pijnpatiënten wensen een uitbreiding van het
aantal aandoeningen waarvoor men medicinale cannabis kan voorschrijven evenals van het
aantal aangeboden producten. Tot slot hopen de meeste respondenten dat er werk wordt
gemaakt van een terugbetalingssysteem van medicinale cannabis.
83
HOOFDSTUK 7: Discussie en algemene conclusie Cannabis, één van de oudste, door de mens gecultiveerde, psychoactieve planten wordt reeds
millennia lang gebruikt als medicijn. Vanaf halverwege de 20e eeuw bemoeilijkten
internationale en nationale regelgeving enigszins de therapeutische toepassing van cannabis
en wetenschappelijk onderzoek ernaar. Desondanks stond onderzoek naar deze oude plant niet
stil en slaagde men er uiteindelijk in om de werkzame bestanddelen van cannabis, de
zogenaamde cannabinoïden te identificeren en te karakteriseren. Later ontdekte men ook het
bestaan van cannabinoïdereceptoren in het menselijk lichaam en lichaamseigen liganden, de
zogenaamde endocannabinoïden. Deze ontdekkingen zorgden onder meer voor de
ontwikkeling van synthetische, farmaceutische varianten van afzonderlijke cannabinoïden.
Een gevolg hiervan is dat, wanneer men vandaag de term ‘medicinale cannabis’ hanteert er
zowel naar het volledige plantmateriaal als naar de natuurlijke geïsoleerde cannabinoïden en
hun synthetische derivaten kan worden verwezen. Gaandeweg worden de mogelijke
therapeutische effecten van cannabis en cannabinoïden duidelijker en stijgt het klinisch bewijs
van de doeltreffendheid bij een reeks aandoeningen. Eén van deze aandoeningen is chronische
pijn. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat chronische pijn aangehaald wordt als de
belangrijkste fysieke reden waarvoor personen gebruik maken van medicinale cannabis. Deze
bevindingen worden ondersteund door een toenemend aantal klinische studies die de
pijnstillende werking van verschillende op cannabinoïden-gebaseerde producten aantonen bij
verscheidene chronische pijncondities. Anderzijds zijn er weinig langdurige klinische studies
voorhanden, wordt er niet steeds een klinisch significante pijnverlichting waargenomen en
kunnen er matige tot milde nevenwerkingen optreden wanneer men op cannabinoïden-
gebaseerde producten gebruikt. Er is ook een stijging waar te nemen van het aantal landen dat
hun wetgeving aanpast om medicinale cannabis aan patiënten ter beschikking te stellen. Zo
hebben onder meer 23 Amerikaanse staten en het District of Columbia, Nederland, Canada en
Israël het medicinale gebruik van cannabis gereguleerd. Recent zette ook België een stap op
dit vlak via het koninklijk besluit van 11 juni 2015 tot het reglementeren van producten die
één of meer tetrahydrocannabinolen bevatten. Hierbij zou momenteel één product in
aanmerking komen, met name de oromucosale spray Sativex® voor patiënten met spasmen
ten gevolge van multiple sclerose.
Aan de hand van dit onderzoek trachtten we om een antwoord te bieden op de volgende
centrale onderzoeksvraag: “Welke behoeften, ervaringen en verwachtingen met betrekking tot
HOOFDSTUK 6
84
medicinale cannabis hebben chronische pijnpatiënten in België?”. Uit ons eigen onderzoek
via een semi-gestructureerd interview bij 17 chronische pijnpatiënten blijken verschillende
zaken.
Enerzijds konden we jammer genoeg maar twee respondenten bevragen omtrent hun concrete
ervaring met medicinaal cannabisgebruik. De ene had negatieve ervaringen, de andere een
minimaal positieve ervaring. De overige respondenten hadden om verschillende redenen
(bespreekbaarheid, wettelijke beperkingen, beschikbaarheid, onzekerheid over de effecten,
doeltreffendheid…) geen ervaring.
Anderzijds is er wel degelijk een behoefte naar de beschikbaarheid van medicinale cannabis
bij pijnbehandeling. Chronische pijnpatiënten willen over medicinaal cannabisgebruik kunnen
spreken met hun arts, die over voldoende kennis beschikt en bij eventueel gebruik ook door
hem worden opgevolgd en begeleid. Zij wensen een reguleringsmodel waarbij medicinale
cannabis kan worden verkregen via een apotheek op basis van een doktersvoorschrift. Tevens
wensen zij een uitbreiding van het aantal te behandelen aandoeningen en aangeboden
producten, evenals een terugbetalingssysteem.
Dit onderzoek kent evenwel methodologische beperkingen. De bevindingen kunnen niet
doorgetrokken worden naar andere aandoeningen, ook niet naar chronische pijnpatiënten in
het algemeen. De doelgroep was beperkt, omdat slechts één strategie voor de verzameling van
respondenten kon worden gebruikt (zelfhulpgroepen). Ook onderzoeksbias konden we niet
volledig vermijden.
Verder onderzoek naar behoeften, ervaringen en verwachtingen zou nuttig zijn op grotere
aantallen, waarbij chronische pijnpatiënten via verschillende kanalen worden geworven
(pijncentra, Cannabis Social Clubs, grensapotheken, huisartsenbevraging). Daarnaast blijft
klinisch wetenschappelijk onderzoek naar de werkingen en bijwerkingen van cannabis en
alternatieven essentieel.
85
Bibliografie
Abrams, D. I., Couey, P., Shade, S. B., Kelly, M. E., & Benowitz, N. L. (2011). Cannabinoid-
opioid interaction in chronic pain. Clinical pharmacology and therapeutics, 90(6),
844–851.
Abrams, D. I., Jay, C. A., Shade, S. B., Vizoso, H., Reda, H., Press, S., . . . Petersen, K. L.
(2007). Cannabis in painful HIV-associated sensory neuropathy: a randomized
placebo-controlled trial. Neurology, 68(7), 515-521.
Aggarwal, S. K., Kyashna-Tocha, M., & Carter, G. T. (2007). Dosing Medical Marijuana:
Rational Guidelines on Trial in Washington State. MedGenMed, 9(3), 52.
Aggarwal, S. K., Carter, G., Sullivan, M., ZumBrunnen, C., Morril, R., & Mayer, J. (2009).
Characteristics of patients with chronic pain accessing treatment with medical
cannabis in Washington State. Journal of Opiod Management, 5(5), 257-286.
Ahmed, A. I. A., van den Elsen, G. A. H., Colbers, A., van der Marck, M. A., Burger, D. M.,
Feuth, T. B., . . . Kramers, C. (2014). Safety and pharmacokinetics of oral delta-9-
tetrahydrocannabinol in healthy older subjects: A randomized controlled trial.
European Neuropsychopharmacology, 24(9), 1475–1482.
Beaulieu, P., & Ware, M. A. (2007). Reassessment of the role of cannabinoids in the
management of pain. Current Opinion in Anaesthesiology, 20, 473-477.
Belackova, V., Ritter, A., Shanahan, M., Chalmers, J., Hughes, C. Barratt, M. & Lancaster, K.
(2015). Medicinal cannabis in Australia – Framing the regulatory options. Sydney:
Drug Policy Modelling Program.
Belga. (2014). De Block opent weg voor medicinale cannabis bij de apotheker.
Belga. (2015). 'Medicinale cannabis is deze zomer al wettelijk verkrijgbaar'. Retrieved from:
http://www.knack.be/nieuws/gezondheid/medicinale-cannabis-is-deze-zomer-al-
wettelijk-verkrijgbaar/article-normal-578115.html
Ben Amar, M. (2006). Cannabinoids in medicine: A review of their therapeutic potential.
Journal of Ethnopharmacology, 105(1-2), 1-25.
Berman, J. S., Symonds, C., & Birch, R. (2004). Efficacy of two cannabis based medicinal
extracts for relief of central neuropathic pain from brachial plexus avul- sion: Results
of a randomised controlled trial. Pain, 112(3), 299–306.
BIBLIOGRAFIE
86
Berquin, A., Faymonville, M. E., Deseure, K., Van Liefferinge, A. S., Celentano, J., Crombez,
G., . . . Hans, G. (2011). Aanpak van chronische pijn in België: Verleden, heden en
toekomst. In V. v. d. v. e. L. Federale overheidsdienst Volksgezondheid (Ed.), (pp.
171).
Bewley-Taylor, D. R. (2003). Challenging the UN drug control conventions: problems and
possibilities. International Journal of Drug Policy, 14, 171-179.
Bifulco, M., & Pisanti, S. (2015). Medicinal use of cannabis in Europe. EMBO reports, 16(2),
130-132.
Blake, D. R., Robson, P., Ho, M., Jubb, R. W., & McCabe, C. S. (2006). Preliminary
assessment of the efficacy, tolerability and safety of a cannabis-based medicine
(Sativex) in the treatment of pain caused by rheumatoid arthritis. Rheumatology
(Oxford), 45(1), 50–52.
Booth, M. (2005). Cannabis: A History: Picador.
Bostwick, J. M. (2012). Blurred Boundaries: The Therapeutics and Politics of Medical
Marijuana. Mayo Clin Proc, 87(2), 172-186.
Bostwick, J. M. (2014). The use of cannabis for management of chronic pain. General
Hospital Psychiatry, 36(1), 2-3.
Bottorff, J., Bissell, L., Balneaves, L., Oliffe, J., Capler, R., & Buxton, J. (2013). Perceptions
of cannabis as a stigmatized medicine: a qualitative descriptive study. Harm Reduction
Journal, 10(2).
Breivik, H., Collett, B., Ventafridda, V., Cohen, R., & Gallacher, D. (2006). Survey of
chronic pain in Europe: Prevalence, impact on daily life, and treatment. European
Journal of Pain, 10, 287-333.
Bureau voor Medicinale Cannabis. (2009). Medicinale Cannabis Informatiebrochure voor
patiënten. Retrieved 12 april 2015, from
http://www.cannabisbureau.nl/doc/pdf/Medicinale%20cannabis%20info%20patienten
%20(BM22%2002)_web_15039.pdf
Bureau voor Medicinale Cannabis. (2015). Indicatie medicinale cannabis. Retrieved 12 april,
2015, from
https://www.cannabisbureau.nl/MedicinaleCannabis/Patienteninformatie/Indicatie/
BIBLIOGRAFIE
87
Cherubino, P., Sarzi-Puttini, P., Zuccaro, S. M., & Labianca, R. (2012). The Management of
Chronic Pain in Important Patient Subgroups. Clinical Drug Investigation, 32(1), 35-
44.
Clark, P. A., Capuzzi, K., & Fick, C. (2011). Medical marijuana: medical necessity versus
political agenda. Medical Science Monitor, 17(12), RA249-261.
Corrigan, D. (2008). The pharmacology of cannabis: issues for understanding its use. In
EMCDDA (Ed.), A cannabis reader: global issues and local experiences (Vol. 1, pp.
27-37). Lisbon: European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction.
Damen, S., Mortelmans, D., & van Hove, E. (2000). Self-help groups in Belgium: their place
in the care network. Sociology of health and illness, 22(3), 331-348.
Decorte, T. (2014). De Belgische 'Cannabis Social Clubs': Middenweg tussen zwarte markt en
commerciële beschikbaarheid? Panopticon, 35(6), 520-537.
Decorte, T., & Zaitch, D. (2010). Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie.
Leuven Acco.
Degenhardt, L., Nicholas, L., Campbell, G., Bruno, R., Cohen, M., Farrel, M., & Hall, W. D.
(2015). Experience of adjunctive cannabis use for chronic non-cancer pain: Findings
from the Pain and Opioids IN Treatment (POINT) study. Drug and Alcohol
Dependence, 147(2015), 144-150.
De Ruyver, B., Vermeulen, G., Vander Beken, T., Vander Laenen, F., & Geenens, K. (2002).
Multidisciplinary drug policies and the UN drug treaties. Antwerpen: Maklu.
Ellis, R. J., Toperoff, W., Vaida, F., van den Brande, G., Gonzales, J., Gouaux , B., . . .
Atkinson, J. H. (2009). Smoked Medicinal Cannabis for Neuropathic Pain in HIV: A
Randomized, Crossover Clinical Trial. Neuropsychopharmacology, 34(3), 672-680.
ElSohly, M. A., & Slade, D. (2005). Chemical constituents of marijuana: The complex
mixture of natural cannabinoids. Life Sciences, 78, 539-548.
Fagg. (2015). SATIVEX: beschikbaarheid voor de Belgische patiënt. Retrieved 11 oktober,
2015, from http://www.fagg-afmps.be/nl/news/news_sativex.jsp
Fankhauser, M. (2002). History of cannabis in Western Medicine. In F. Grotenhermen & E. B.
Russo (Eds.), Cannabis and Cannabinoids (pp. 37-51). New York: The Haworth
Integrative Healing Press.
BIBLIOGRAFIE
88
Fankhauser, M. (2008). Cannabis as medicine in Europe in the 19th century. In EMCDDA
(Ed.), A cannabis reader: global issues and local experiences (Vol. 1, pp. 3-14).
Lisbon: European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction.
Feilding, A. (2014). Cannabis and the Psychedelics: Reviewing the UN Drug Conventions. In
B. C. Labate & C. Cavnar (Eds.), Prohibition, Religious Freedom, and Human Rights:
Regulating Traditional Drug Use (pp. 189-210). Berlin Heidelberg: Springer.
Fischedick, J. T., Hazekamp, A., Erkelens, T., Choi, Y. H., & Verpoorte, R. (2010).
Metabolic fingerprinting of Cannabis sativa L., cannabinoids and terpenoids for
chemotaxonomic and drug standardization purposes. Phytochemistry, 71(17-18),
2058-2073.
Frank, B., Serpell, M. G., Hughes, J., Matthews, J. N., & Kapur, D. (2008). Comparison of
analgesic effects and patient tolerability of nabilone and dihydroco- deine for chronic
neuropathic pain: randomised, crossover, double blind study. BMJ, 336(7637), 199-
201.
Grant, I., Atkinson, J. H., Gouaux, B., & Wilsey, B. (2012). Medical Marijuana: Clearing
Away the Smoke. Open Neurol J, 6, 18-25.
Grant, I., & Cahn, B. R. (2005). Cannabis and endocannabinoid modulators: Therapeutic
promises and challenges. Clinical Neuroscience Research, 5(2-4), 185-199.
Greydanus, D. E., Hawver, E. K., Greydanus, M. M., & Merrick, J. (2013). Marijuana:
current concepts. Frontiers in Public Health, 1(42), 1-17.
Grinspoon, L. (1971). Marihuana reconsidered. Cambridge (Mass.): Harvard university press.
Grinspoon, L., & Bakalar, J. B. (1993). Marihuana, the Forbidden Medicine. New Haven
(Conn.): Yale University Press.
Grotenhermen, F. (2006). Cannabinoids and the Endocannabinoid System. Cannabinoids,
1(1), 10-14.
Grotenhermen, F. (2010). Cannabinoids in cancer pain. Cannabinoids, 5(1), 1-3.
Guindon, J., & Hohmann, A. G. (2009). The Endocannabinoid System and Pain. CNS Neurol
Disord Drug Targets, 8(6), 403-421.
Hakkarainen, P., Asmussen Frank, V., Barratt, M. J., Vibeke Dahl, H., Decorte, T.,
Karjalainen, K., . . . Werse, B. (2015). Growing medicine: Small-scale cannabis
cultivation for medical purposes in six different countries. International Journal of
Drug Policy, 26, 250-256.
BIBLIOGRAFIE
89
Hazekamp, A. (2006). An evaluation of the quality of medicinal grade cannabis in the
Netherlands. Cannabinoids, 1(1), 1-9.
Hazekamp, A., & Grotenhermen, F. (2010). Review on clinical studies with cannabis and
cannabinoids 2005-2009. Cannabinoids, 5(special issue), 1-21.
Hazekamp, A., & Heerdink, E. R. (2013). The prevalence and incidence of medicinal
cannabis on prescription in The Netherlands. European Journal of Clinical
Pharmacology, 69(8), 1575-1580.
Hazekamp, A., Ruhaak, R., Zuurman, L., van Gerven, J., & Verpoorte, R. (2006). Evaluation
of a vaporizing device (Volcano) for the pulmonary administration of
tetrahydrocannabinol. Journal of pharmaceutical sciences, 95(6), 1308-1317.
Hazekamp, A., Ware, M. A., Muller-Vahl, K. R., Abrams, D., & Grotenhermen, F. (2013).
The medicinal use of cannabis and cannabinoids--an international cross-sectional
survey on administration forms. Journal of Psychoactive Drugs, 45(3), 199-210.
Hijsmans, E., & Kuyper, M. (2007). Het halfopen interview als onderzoeksmethode. In P.
Lucassen & T. olde Hartman (Eds.), Kwalitatief onderzoek. Praktische methoden voor
de medische praktijk (pp. 43-51). Houten: Bohn Stafleu van Loghum
Horsley, L. (2013). Dosage Information: How to take cannabis oil. Retrieved 15 april, 2015,
from http://www.cureyourowncancer.org/dosage.html
International Association for Cannabinoid Medicines. (2011). Studies en Gevallenrapporten.
Retrieved 12 april, 2015, from http://www.cannabis-med.org/dutch/studies.htm
International Association for Cannabinoid Medicines. (2015a). Medicinaal gebruik. Retrieved
12 april, 2015, from http://www.cannabis-
med.org/index.php?tpl=page&id=21&lng=nl
International Association for Cannabinoid Medicines. (2015b). Nevenwerkingen. Retrieved
15 april, 2015, from http://www.cannabis-
med.org/index.php?tpl=page&id=35&lng=nl
Izzo, A. A., Borrelli, F., Capasso, R., Di Marzo, V., & Mechoulam, R. (2009). Non-
psychotropic plant cannabinoids: new therapeutic opportunities from an ancient herb.
Trends in Pharmacological Sciences, 30(10), 515-527.
Johnson, J. R., Burnell-Nugent, M., Lossignol, D., Ganae-Motan, E. D., Potts, R., & Fallon,
M. T. (2010). Multicenter, double-blind, randomized, pla- cebo-controlled, parallel-
BIBLIOGRAFIE
90
group study of the efficacy, safety, and tolerability of THC:CBD extract and THC
extract in patients with intractable cancer-related pain. Journal of Pain and Symptom
Management, 39(2), 167–179.
Jonsson, K. O., Holt, S., & Fowler, C. J. (2006). The Endocannabinoid System: Current
Pharmacological Research and Therapeutic Possibilities. Basic & Clinical
Pharmacology & Toxicology, 98, 124-134.
Kalant, H. (2001). Medicinal use of cannabis: history and current status. Pain Res Manag,
6(2), 80-91.
Kapur, B. M., Lala, P. K., & Shaw, J. L. (2014). Pharmacogenetics of chronic pain
management. Clinical Biochemistry, 47(13-14), 1169-1187.
Kilmer, B., Kruithof, K., Pardal, M., Caulkins, J. P., & Rubin, J. (2013). Multinational
overview of cannabis production regimes. Rand Europe – WODC – Dutch Ministry of
Security and Justice.
King, N., & Horrocks, C. (2010). Interviews in Qualitative Research. London: Sage.
Kogan, N. M., & Mechoulam, R. (2007). Cannabinoids in health and disease. Dialogues in
Clinical Neuroscience, 9(4), 413-430.
Kovag. (2015). Medicinale cannabis 29-06-2015. Retrieved 8 november, 2015, from
http://www.kovag.be/index.php?page=79&detail=2775
Kumar, R. N., Chambers, W. A., & Pertwee, R. G. (2001). Pharmacological actions and
therapeutic uses of cannabis and cannabinoids. Anaesthesia, 56(11), 1059-1068.
Leuckx, S. (2015). De aflevering van medicinale cannabis in de Belgische officina’s: huidige
stand van zaken. In apb (Ed.).
Lucas, P. (2012). Cannabis as an Adjunct to or Substitute for Opiates in the Treatment of
Chronic Pain. Journal of Psychoactive Drugs, 44(2), 125-133.
Lynch, M. E., & Campbell, F. (2011). Cannabinoids for treatment of chronic non-cancer pain;
a systematic review of randomized trials. British Journal of Clinical Pharmacology,
72(5), 735–744.
Lynch, M. E., Young, J., & Clark, A. J. (2006). A case series of patients using medicinal
marihuana for management of chronic pain under the Canadian Marihuana Medical
Access Regulations. Journal of Pain and Symptom Management, 32, 497-501.
BIBLIOGRAFIE
91
MartiÏn-SaÏnchez, E., Furukawa, T. A., Taylor, J., & Martin, J. L. R. (2009). Systematic
Review and Meta-analysis of Cannabis Treatment for Chronic Painpme_703
1353..1368. Pain Medicine, 10(8), 1353–1368.
Mather, L. E., Rauwendaal, E. R., Moxham-Hall, V. L., & Wodak, A. D. (2013).
(Re)introducing medicinal cannabis. The Medical journal of Australia, 199(11), 759-
761.
MEDCAN vzw. (2015). MEDCAN vzw. Nationale belangenvereniging voor medicinale
cannabis consumenten. Retrieved 22 november, 2015, from
http://www.medcanvzw.be
Narang, S., Gibson, D., Wasan, A. D., Ross, E. L., Michna, E., Nedeljkovic, S. S., & Jamison,
R. N. (2008). Efficacy of dronabinol as an adjuvant treatment for chronic pain patients
on opioid therapy. J. Pain, 9, 254–264.
Notcutt, W., Price, M., Miller, R., Newport, S., Phillips, C., Simmons, S., & Sansom, C.
(2004). Initial experiences with medicinal extracts of cannabis for chronic pain: results
from 34 ‘N of 1’ studies. Anaesthesia, 59, 440–452.
Nurmikko, T. J., Serpell, M. G., Hoggart, B., Toomey, P. J., Morlion, B. J., & Haines, D.
(2007). Sativex successfully treats neuropathic pain characterised by allo- dynia: a
randomised, double-blind, placebo-con- trolled clinical trial. Pain, 133(1-3), 210-220.
Ogborne, A. C., Smart, R. G., Weber, T., & Birchmore-Timney, C. (2000). Who is using
cannabis as a medicine and why: an exploratory study. Journal of Psychoactive Drugs,
32(4), 435-443.
Page, S., & Verhoef, M. (2006). Medicinal marijuana use. Experiences of people with
multiple sclerosis. Canadian Family Physician, 52, 64-65.
Pinsger, M., Schimetta, W., Volc, D., Hiermann, E., Riederer, F., & Pölz, W. (2006). Benefits
of an add-on treatment with the synthetic cannabino- mimetic nabilone on patients
with chronic pain—A randomized controlled trial. Wiener klinische Wochenschrift,
118(11-12), 327-335.
Portenoy, R. K., Ganae-Motan, E. D., Allende, S., Yanagihara, R., Shaiova, L., Weinstein,
S., . . . Fallon, M. T. (2012). Nabiximols for opioid-treated cancer patients with
poorly-controlled chronic pain: a randomized, placebo-controlled, graded-dose trial.
The journal of pain: official journal of the American Pain Society, 13(5), 438-449.
BIBLIOGRAFIE
92
Reiman, A., Aggarwal, S. K., & Reinarman, C. (2014). Medicalization of Marijuana. JAMA,
312(18), 1931.
Rog, D. J., Nurmikko, T. J., Friede, T., & Young, C. A. (2005). Randomized, controlled trial
of cannabis-based medicine in central pain in multiple sclerosis. Neurology, 65(6),
812–819.
Rom, S., & Persidsky, Y. (2013). Cannabinoid Receptor 2: Potential Role in
Immunomodulation and Neuroinflammation. J Neuroimmune Pharmacol, 8, 608-620.
Romano, L. L., & Hazekamp, A. (2013). Cannabis Oil: chemical evaluation of an upcoming
cannabis-based medicine. Cannabinoids, 1(1), 1-11.
Russo, E. B. (2007). History of Cannabis and Its Preparations in Saga, Science, and Sobriquet.
Chemistry & Biodiversity, 4, 1614-1648.
Russo, E. B., & Guy, G. W. (2006). A tale of two cannabinoids: the therapeutic rationale for
combining tetrahydrocannabinol and cannabidiol. Med Hypotheses, 66, 234-246.
Russo, E. B., & Hohmann, A. G. (2013). Role of Cannabinoids in Pain Management. In T.
Deer, M. Leong, A. Buvanendran, V. Gordin, P. Kim, S. Panchal, & A. Ray (Eds.),
Comprehensive Treatment of Chronic Pain by Medical, Interventional, and
Integrative Approaches (pp. 181-197). New York: Springer.
Rysheuvels, S., Schotte, C., & Sabbe, B. (2005). Medicinale cannabis. Meta-analyse van het
onderzoek naar de doeltreffendheid en doelmatigheid van het medicinaal gebruik van
cannabis. Gent: Academia Press.
Schubart, C. D., Sommer, I. E., Fusar-Poli, P., de Witte, L., Kahn, R. S., & Boks, M. P.
(2014). Cannabidiol as a potential treatment for psychosis. Eur
Neuropsychopharmacol, 24(1), 51-64.
Seely, K. A., Prather, P. L., James, L. P., & Moran, J. H. (2011). Marijuana-based drugs:
innovative therapeutics or designer drugs of abuse? Molecular Interventions, 11(1),
36-51.
Sensi Seeds. (2013). Sativex nu in heel Europa verkrijgbaar dankzij verminderde oppositie
tegen medicinale cannabis. Retrieved 13 Augustus, 2014, from
http://sensiseeds.com/nl/blog/sativex-nu-heel-europa-verkrijgbaar-dankzij-
verminderde-oppositie-tegen-medicinale-cannabis/
BIBLIOGRAFIE
93
Skaper, S. D., & Di Marzo, V. (2012). Endocannabinoids in nervous system health and
disease: the big picture in a nutshell. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci, 367(1607),
3193-3200.
Skrabek, R. Q., Galimova, L., Ethans, K., & Perry, D. (2008). Nabilone for the treatment of
pain in fibromyal- gia. J. Pain, 9(2), 164-173.
Smith, B. H., Elliott, A. M., Chambers, W. A., Smith, W. C., Hannaford, P. C., & Penny, K.
(2001). The impact of chronic pain in the community. Family Practice, 18(3), 292-299.
Stott, C. G., & Guy, G. W. (2004). Cannabinoids for the pharmaceutical industry. Euphytica,
140(1-2), 83-93.
Svendsen, K. B., Jensen, T. S., & Bach, F. W. (2004). Does the cannabinoid dronabi- nol
reduce central pain in multiple sclerosis? Randomised double blind placebo controlled
crossover trial. BMJ, 329(7460), 253.
Swift, W., Gates, P., & Dillon, P. (2005). Survey of Australians using cannabis for medical
purposes. Harm Reduction Journal, 2(18).
Sznitman, S. R., & Zolotov, Y. (2015). Cannabis for Therapeutic Purposes and public health
and safety: A systematic and critical review. International Journal of Drug Policy,
26(1), 20-29.
Ulugöl, A. (2014). The Endocannabinoid System as a Potential Therapeutic Target for Pain
Modulation. Balkan Med J, 31, 115-120.
Vander Laenen, F. (2008). De Belgische drugswetgeving, onderdeel van het drugsbeleid.
Antenne, 8-16.
van Garderen, F., & Vandekerckhove, S. (2015). Medicinale cannabis deze zomer nog
wettelijk verkrijgbaar. De Morgen Retrieved from
http://www.demorgen.be/nieuws/medicinale-cannabis-deze-zomer-nog-wettelijk-
verkrijgbaar-a2355787/
van Kempen, P. H. P. H. M. C., & Fedorova, M. I. (2014). Internationaal recht en cannabis.
Een beoordeling op basis van VN-drugsverdragen en EU-drugsregelgeving van
gemeentelijke en buitenlandse opvattingen pro regulering van cannabisteelt voor
recreatief gebruik: Kluwer
Wade, D. T., Makela, P., Robson, P., House, H., & Bateman, C. (2004). Do cannabis based
medicinal extracts have general or specific effects on symptoms in multiple sclerosis?
BIBLIOGRAFIE
94
A double-blind, randomized, placebo-controlled study on 160 patients. Multiple
Sclerosis Journal, 10, 434–441.
Wade, D. T., Robson, P., House, H., Makela, P., & Aram, J. (2003). A preliminary controlled
study to determine whether whole-plant cannabis extracts can improve intractable
neurogenic symptoms. Clinical Rehabilitation, 17, 21–29.
Walsh, Z., Callaway, R., Belle-Isle, L., Capler, R., Kay, R., Lucas, P., & Holtzman, S. (2013).
Cannabis for therapeutic purposes: Patient characteristics, access, and reasons for use.
The International Journal on Drug Policy, 24(6), 511-516.
Wang, T., Collet, J.-P., Shapiro, S., & Ware, M. A. (2008). Adverse effects of medical
cannabinoids: a systematic review. CMAJ 178(13), 1669-1678.
Ware, M. A., Doyle, C. R., Woods, R., Lynch, M. E., & Clark, A. J. (2003). Cannabis use for
chronic non-cancer pain: results of a prospective survey. Pain, 102(1-2), 211–216.
Ware, M. A., Fitzcharles, M. A., Joseph, L., & Shir, Y. (2010). The effects of nabi- lone on
sleep in fibromyalgia: results of a randomized controlled trial. Anesthesia & Analgesia,
110(2), 604–610.
Ware, M. A., Wang, T., Shapiro, S., Robinson, A., Ducruet, T., Huynh, T., . . . Collett, J. P.
(2010). Smoked cannabis for chronic neuropathic pain: a randomized controlled trial.
Canadian Medical Association Journal, 182, 1515–1521.
Weiss, R. (1994). Learning from Strangers: The Art and Method of Qualitative Interview
Studies. New York: The Free Press.
Wilkinson, S. T., & D'Souza, D. (2014). Problems With the Medicalization of Marijuana.
JAMA, 311(23), 2377-2378.
Wilsey, B., Marcotte, T., Deutsch, R., Gouaux, B., Sakai, S., & Donaghe, H. (2013). Low-
dose vaporized cannabis significantly improves neuropathic pain. The journal of pain:
official journal of the American Pain Society, 14(2), 136-148.
Wilsey, B., Marcotte, T., Tsodikov, A., Millman, J., Bentley, H., Gouaux, B., & Fishman, S.
(2008). A randomized, placebo-controlled, crossover trial of cannabis cigarettes in
neuropathic pain. J. Pain, 9(6), 506-521.
BIBLIOGRAFIE
95
Wissel, J., Haydn, T., Müller, J., Brenneis, C., Berger, T., Poewe, W., & Schelosky, L. D.
(2006). Low dose treatment with the synthetic cannabinoid Nabilone signifi- cantly
reduces spasticity-related pain: a double- blind placebo-controlled cross-over trial.
Journal of Neurology, 253(10), 1337-1341.
Witton, J. (2008). The re-emergence of the therapeutic use of cannabis products: recent
developments and future prospects. In EMCDDA (Ed.), A cannabis reader: global
issues and local experiences (Vol. 1, pp. 17-24). Lisbon: European Monitoring Centre
for Drugs and Drug Addiction.
Woolf, C. J. (2004). Pain: Moving from Symptom Control toward Mechanism-Specific
Pharmacologic Management. Ann Intern Med, 140, 441-451.
Zuardi, A. W. (2006). History of cannabis as a medicine: a review. Rev Bras Psiquiatr, 28(2),
153-157.
V
Bijlagen
Bijlage 1: Vragenlijst Page & Verhoef (2006)
Bijlage 2: Semi-gestructureerd interview
Bijlage 3: Steekproef chronische pijnpatiënten
Bijlage 4: Uitnodigingsmail gatekeepers
Bijlage 5: Informed consent
Bijlage 6: Codeboom
VI
Bijlage 1: vragenlijst Page en Verhoef (2006)
BIJLAGE 1
VII
BIJLAGE 1
VIII
BIJLAGE 1
IX
X
Bijlage 2: Topiclijst semi-gestructureerd interview
Interview #..........
Datum: .. / .. / ….
CHRONISCHE PIJN
1) Kan je iets vertellen over je gezondheidsproblematiek?
• Hoe lang kamp je al met deze klachten?
• Welke symptomen ervaar je?
• Is er een formele diagnose gesteld?
• In welke mate heeft je gezondheidsproblematiek impact op je kwaliteit van leven?
2) Zou je het behandelingstraject dat je hebt doorlopen eens kunnen schetsen?
• Wat sloeg er (niet) aan?
• Welke huidige behandeling volg je? Welke zijn hier voor jou de voor- en nadelen van?
2a) Is er op een bepaald moment gesproken over het gebruik van cannabis als behandeling
van je gezondheidsproblematiek? En zo ja, kan je me iets meer vertellen over hoe dit in zijn
werk ging?
- op eigen houtje
- op aanraden van de arts
- ervaring van anderen
- vanuit de zelfhulpgroep (lotgenoten)
- Andere
GEBRUIK
3) Heb je ooit overwogen om cannabis te gebruiken voor de behandeling van je
gezondheidsproblematiek?
Indien de respondent aangeeft nooit overwogen heeft cannabis te gebruiken voor de
behandeling van zijn/haar gezondheidsproblematiek worden volgende vragen gesteld:
3a) Zo nee, waarom niet?
• Welke redenen heb je om geen cannabis te gebruiken?
- Het is illegaal
- Er heerst een taboe rond
- Het wordt afgeraden door mijn arts
- Ik geloof niet dat het mijn symptomen kan verlichten
BIJLAGE 2
XI
- Een negatieve ervaring die anderen hadden
- Bezorgdheid omtrent de nevenwerkingen
- Vrienden en/of familie keuren het af
- Geen weet van waar of hoe ik het kan verkrijgen
- Ik kan het me niet veroorloven
3b) Hoe sta je tegenover het feit dat cannabis wordt gebruikt voor de behandeling van
chronische pijn?
Hierna wordt overgegaan naar vraag 5 en volgende
Indien de respondent aangeeft ervaring te hebben met het gebruik van cannabis in
kader van de behandeling van zijn/haar gezondheidsproblematiek worden volgende
vragen gesteld
3c) Zo ja, wat is hier je ervaring mee?
• In welke vorm gebruik je cannabis?
- Plantvorm (gedroogde bloemtoppen vrouwelijke cannabisplant)
- Farmaceutische cannabisproducten (Sativex, Marinol, Cesamet)
- Andere: vb: Hasj, Cannabisolie,…
• Hoe gebruik je cannabis?
- Inhalatie (via het roken/via een verdamper)
- Via verwerking in voedsel
- Door middel van de bereiding van thee
- Farmaceutische cannabisproducten (Sativex, Marinol, Cesamet)
- Cannabisolie
- Andere
• Welke effecten brengt het gebruik van cannabis bij je teweeg?
- Mijn chronische pijnsymptomen worden verlicht/zijn verdwenen
- Ik ben minder angstig
- Depressieve gevoelens worden erdoor verlicht
- Ik kan er beter door slapen
- Het geeft me energie
- Andere
• Ervaar je nadelige effecten?
BIJLAGE 2
XII
3d) Kan je me iets vertellen over de rol die het gebruik van cannabis op je dagelijks leven
heeft?
• Merk je een verbetering/verslechtering op vlak van kwaliteit van leven
• Heeft het gebruik van cannabis effect op eventuele andere behandelingen die je
volgt/volgde
3e) Welke manieren gebruik je om je cannabis te verkrijgen? (indien cannabis wordt
gebruikt in plantaardige vorm)
• Ik kweek het zelf
• Anderen kweken het voor mij
• Via de apotheek in Nederland
• Via de coffeeshop in Nederland
• Ik koop het van iemand (“op straat”)
• Via een Cannabis Social Club
• Andere
Indien cannabis in een andere vorm wordt gebruikt? Kan je mij iets meer over vertellen
over hoe je het verkrijgt?
BEZORGDHEDEN
4) Zijn er zaken waarover je je zorgen maakt omdat je cannabis gebruikt voor de
behandeling van je gezondheidsproblematiek?
Sociaal
• Mijn vrienden en/of familie keuren het af
• Er heerst een taboe rond
• Ik word gestigmatiseerd
• Andere (zijn er eventueel nog zaken die in je opkomen?)
Product
• Geen controle over de kwaliteit van het product
• De moeilijkheid om cannabis te verkrijgen
• Andere (zijn er eventueel nog zaken die in je opkomen?)
Wettelijk
BIJLAGE 2
XIII
• Het illegale karakter van cannabis
• Bezorgdheid omtrent de strafrechtelijke gevolgen
- Het komt op mijn strafblad
- Ik kan vervolgd worden
- Ik kan een boete krijgen
• Andere (zijn er eventueel nog zaken die in je opkomen?)
4a) Hoe probeer je met deze bezorgdheden om te gaan?
HUIDIGE CONTEXT BELGIË
5) Ben je op de hoogte van de recente goedkeuring van het Koninklijk Besluit dat de
verkoop van geneesmiddelen met een of meer tetrahydrocannabinolen (op dit moment
enkel Sativex) in Belgische apotheken mogelijk maakt?
(Indien de respondent niet op de hoogte is, de situatie schetsen voor hem/haar).
• Wat vind je hiervan?
• Welke zaken vind je positief
• Welke zaken vind je negatief
6) Andere vormen van medicinaal cannabisgebruik zijn nog verboden in België
(bijvoorbeeld cannabis in plantvorm, i.e. bloemtoppen van de vrouwelijke cannabisplant),
wat is je mening hierover?
TOEKOMSTVISIE
7) Hoe sta je tegenover het eventueel legaliseren van cannabis?
• Vind je dat enkel medicinaal gebruik moet gelegaliseerd worden of ook recreatief
gebruik?
• Wat is volgens jou de meerwaarde?
• Zie je hier zelf mogelijke beperkingen?
8) Concluderend: Hoe zou jij het graag willen zien in België op vlak van medicinale
cannabis ?
9) Hebt u zelf nog verdere opmerkingen/vragen?
XIV
Bijlage 3: Steekproef chronische pijnpatiënten
Geslacht Leeftijd Vorm chronische pijn
(formele diagnose)
Interview 1
Duur: 57’10”
Datum: 14/07/2015
Vrouw 50 Chronische (rug)pijn
(precieze oorzaak
onbekend)
Interview 2
Duur: 80’38”
Datum: 15/07/2015
Vrouw 55 Chronische
neuropathische pijn na
operatie kunststof in
bekkenbodem
Interview 3
Duur: 42’22”
Datum: 20/07/2015
Vrouw 48 Artritis, trochanteritis
Interview 4
Duur: 54’43”
Datum: 24/07/2015
Vrouw 42 Chronische
neuropathische pijn
(failed back surgery
syndrome)
Interview 5
Duur: 48’13”
Datum: 28/07/2015
Man 47 Chronische
neuropathische pijn
(precieze oorzaak
onbekend)
BIJLAGE 3
XV
Interview 6
Duur: 47’04”
Datum: 30/07/2015
Vrouw 34 Chronisch
vermoeidheidssyndroom,
fibromyalgie, restless
legs syndrome
Interview 7
Duur: 45’42”
Datum: 3/08/2015
Man 54 Hernia’s (nek, rug),
fibromyalgie, chronisch
vermoeidheidssyndroom
Interview 8
Duur: 64’36”
Datum: 4/08/2015
Vrouw 59 Chronische pijn ten
gevolge van artrose
Interview 9
Duur: 75’44”
Datum: 5/08/2015
Vrouw 32 Hernia, chronisch
vermoeidheidssyndroom,
spasmofilie,
fibromyalgie.
Interview 10
Duur: 31’05”
Datum: 6/08/2015
Vrouw 38 Chronische
neuropathische pijn na
operatie kunststof in
bekkenbodem
Interview 11
Duur: 62’35”
Datum: 7/08/2015
Man 38 Chronische
neuropathische pijn
(precieze oorzaak
onbekend)
Interview 12
Duur: 35’22”
Vrouw 37 Chronische
neuropathische pijn
(precieze oorzaak
BIJLAGE 3
XVI
Datum: 10/08/2015
onbekend)
Interview 13
Duur: 71’01”
Datum: 11/08/2015
Vrouw 75 Chronische
neuropathische pijn
(precieze oorzaak
onbekend)
Interview 14
Duur: 39’52”
Datum: 14/08/2015
Vrouw 38 Chronische
neuropathische pijn ten
gevolge van multiple
sclerose
Interview 15
Duur: 20’13”
Datum: 15/08/2015
Vrouw 29 Fibromyalgie
Interview 16
Duur: 43’04”
Datum: 16/08/2015
Vrouw 27 Fibromyalgie,
spasmofilie
Interview 17
Duur: 36’30”
Datum: 17/08/2015
Vrouw 57 Chronische
neuropathische pijn na
operatie kunststof in
bekkenbodem
XVII
Bijlage 4: Uitnodigingsmail gatekeepers
Geachte heer
Geachte mevrouw
Mijn naam is Wannes Buyst. Ik ben masterstudent criminologische wetenschappen aan de
Universiteit Gent. In het kader van mijn masterproef voer ik, onder promotorschap van Prof.
Dr. Tom Decorte, een onderzoek naar de behoeften, ervaringen en verwachtingen met
betrekking tot het gebruik van medicinale cannabis bij chronische pijnpatiënten in België.
Meer concreet zal worden getracht om aan de hand van semi-gestructureerde interviews,
hierin inzicht te verwerven. De focus zal liggen op de belevings- en ervaringsaspecten van de
betrokkenen waarbij hun expertise centraal staat. Interviews zullen verlopen conform de
ethische richtlijnen. Zo gebeurt deelname vrijwillig en volledig anoniem. Ook de
onderzoeksgegevens worden volledig geanonimiseerd en de vertrouwelijkheid ervan wordt
ten allen tijde nagestreefd. Bovendien zal steeds de mogelijkheid worden gelaten voor de
respondenten om het interview te onderbreken of om zich terug te trekken. Tevens zal de
mogelijkheid worden gegeven om, nadat de data zijn verwerkt, hiervan een exemplaar te
verkrijgen zodat eventuele aanpassingen nog kunnen worden aangebracht.
Ziet u eventueel een mogelijkheid medewerking te verlenen aan dit onderzoek?
Indien u deze mogelijkheid ziet, zou ik u graag wat meer informatie geven over het onderzoek
en met u nagaan welke mogelijkheden er zijn om respondenten te verzamelen. In de loop van
volgende week zal ik tevens trachten telefonisch contact met u op te nemen.
Indien u zelf nog vragen hebt, aarzel dan niet om me te contacteren. Ik ben steeds bereikbaar
op volgend e-mailadres: [email protected] of op het nummer: 0491/22.07.42
Alvast bedankt voor uw medewerking!
Met vriendelijke groeten,
Wannes Buyst
XVIII
Bijlage 5: Informed consent
Geïnformeerdetoestemming
Doorditformulierteondertekenenverklaarikdatik:
(1)instemomdeeltenemenaanhetonderzoek.
(2)opdehoogtebenvanhetdoelvanhetonderzoekendebijdragediehet interviewhieraanlevert.Opelkogenblikwordtmedemogelijkheidgebodenombijkomendeinformatieteverkrijgen.
(3)totaalvrijwilligdeelneemaanhetonderzoek.
(4)detoestemminggeefaandeonderzoekerommijnresultatenopanoniemewijzetebewaren,teverwerkenenterapporteren.
(5) op de hoogte ben van demogelijkheid ommijn deelname aan het onderzoek op iedermoment stop tezetten.
(6)ervanopdehoogtebendat ikeenuitgetypteversievanhet interview,alsookeensamenvattingvandeonderzoeksbevindingenkankrijgen.
Gelezenengoedgekeurdte.............................(plaats)op.............(datum)
Handtekeningvanparticipant:……………………………………
Handtekeningvanonderzoeker:……………………………………
XIX
Bijlage 6: Codeboom
IMPACT CHRONISCHE PIJNPROBLEMATIEK
CONTINU PIJNGEVOEL
WERK
zingeving
financieel
SOCIAAL
isolatie
VRIJE TIJD
RELATIONEEL
EMOTIONEEL
COPINGSTRATEGIEËN
(ON)TOEREIKENDE BEHANDELING
MEDICAMENTEUS
Sterk werkende opioïden
Zwak werkende opioïden
Antidepressiva
Anti-epileptica
Ontstekingsremmers
NIET-MEDICAMENTEUS
Geen baten
Financiële drempel
MEDISCHE INGREPEN
NEVENWERKINGEN
KENNIS MEDICINALE CANNABIS
VERWERVINGSKANALEN
PRODUCTKENNIS
WETTELIJKE SITUATIE
ERVARING MEDICINALE CANNABIS
WEL ERVARING
BIJLAGE 6
XX
Eigen initiatief
Doktersvoorschrift
Nederlandse apotheek
Toedieningsvorm
(Neven)effecten
Bezorgdheden
GEEN ERVARING
Open houding
Bespreekbaarheid
Vragen en bezorgdheden
Anti roken
Gezinssituatie
Negatieve ervaring lotgenoten
Persoonlijke reden
BEHOEFTEN EN VERWACHTINGEN
MEDICINALE CANNABIS BINNEN SPECTRUM PIJNBEHANDELINGEN
BESPREEKBAARHEID ARTSEN VERGROTEN
KENNIS ARTSEN VERGROTEN
OPVOLGING EN BEGELEIDING
REGULERINGSMODEL
TERUGBETALING
